Atlas Metni

T.C.
EVRE VE ORMAN BAKANLII
TRKYE EVRE ATLASI
ED VE PLANLAMA GENEL MDRL EVRE ENVANTER DARES BAKANLII
ANKARA-2004
T.C. EVRE VE ORMAN BAKANLII ED VE PLANLAMA GENEL MDRL
TRKYE EVRE ATLASI
Hazrlayan
EVRE ENVANTER DARES BAKANLII
Dzenleme&Tasarm Ali Rza BAYKAN
TC EVRE ve ORMAN BAKANLII, 2004 Bu kitabn oaltlmas ve datlmas hakk evre ve Orman Bakanlna aittir. Kaynak gsterilmesi artyla ksmen alnt yaplabilir.
ANKARA-2004
NSZ evre genel anlamyla; insann iinde yaad ve srekli olarak yararland tm doal varlklar ile meydana getirdii tarih ve kltrn birbiriyle iliki ve etkileim iinde bulunduu bir sistemler btn olarak ifade edilebilir. evrenin kirlenmesi sonucu yaanan sorunlar ise sanayileen Avrupa ve gelimekte olan dier lkelerin gndemine 1960l yllarda girmi ve 1970li yllarn banda ivme kazanarak uluslararas platformlarda tartlr hale gelmitir. evre ve evre sorunlar tm dnyann gndemindeki nemli yerini korurken 1992de yaplan RO konferansndan on yl sonra, 2002 ylnda Johannesburg zirvesinde toplanan dnya liderleri; srdrlebilir kalknma iin evre konularnda alnmas gereken bir dizi nlemleri tarttlar. evre kirlilii dnyada olduu gibi lkemizde de her geen gn artan boyutlaryla hava, su ve toprak kirlenmesi olarak nemini korumaktadr. Belli blgelerdeki ar nfus younlamas, plansz sanayileme ve arpk kentleme ile ayn zamanda kaynaklarn gereksiz ve ar kullanm sonucu oluan atk ve artk maddelerin miktar eit ve zellikleri son yllarda ylesine artmtr ki hi bir nlem alnmadan ve kontrolsz bir ekilde alc ortamlara atlan bu atklar, doann kendi kendine zmlemesi ou kez mmkn olmamakta ve evre kirlilii gnmzde artarak srmektedir. Gnmz toplumlar; gelecek nesillere braklmasnda hassasiyet gsterdikleri tarihi ve kltrel varlklarn korunmas ile birlikte ayn zamanda evre ve doal varlklarn korunmasn da asli bir grev olarak kabul etmektedir. Bakanlmz bu amalar dorultusunda evre konularnda faaliyet gsteren bir ok gnll kurulularla, sivil toplum rgtleri, niversiteler ve okullar ile ibirlii ierisinde bulunmaktadr. Bu kurulularmzla beraber dzenlenen paneller ve seminerler ile halkmz ve rencilerimiz evre konusunda eitilmekte, evre bilinci gelitirilmekte, evre korunmasna ynelik alanlarda rol almalar salanmaktadr. Bu gereklerden hareketle, lkemizin nemli evre deerleri ve doal kaynaklar ile bata hava kirlilii olmak zere, su, toprak ve dier kirliliklerin nedenleri ve oluan evre sorunlarna ynelik ana konular ele alnarak, 1992 ylnda Bakanlmzda bir alma i
balatlm ve daha sonraki yllarda bu almann kapsam geniletilerek zenle hazrlanan Trkiye evre Atlas-96 adl kitap 1997 ylnda basm yaptrlarak datm yaplmtr. Bununla birlikte daha kaliteli kamu hizmeti yapmak ve youn talepleri de karlamak amacyla, e-kitap olarak 2003 basks hazrlanmtr ve srekli gncelletirilmesi gerekmitir. lkemizin evre deerleri ve evreyi ncelikli etkileyen baz sanayiler ve dier temel sektrlerle ilgili bir ok veri ve bilgiyi bir sistem btn iinde sunan bu kaynak eser, alanndaki ilk rnek olarak nemli bir boluu doldurmakta, gerek Bakanlmz teknik birimlerinin almalarnda gerekse evre alannda yaplan aratrmalarda nemli bir bavuru kitab zellii tamakta, ayn zamanda, hazrlklar balatlan evre Veri Taban almalarna da temel oluturmaktadr. Sanayilemeye paralel olarak hzla gelien ve kalknan lkemizde, her geen gn kirlenen evre ve artan evre sorunlarn, yakndan izlemek ve zm yollar bulmak iin, gncelletirilerek yeniden yaynlanmas planlanm olan bu eserle bata evresel Etki Deerlendirmesi ve Planlama Genel Mdrl, evre Envanteri Dairesi Bakanlnn tm personeli olmak zere emei geen Bakanlmz personelini kutluyor, Trkiye evre Atlas 2004 basksnn toplumun bilgi ihtiyacnn karlanmas yannda evrenin korunmas, iyiletirilmesi, evre bilincinin gelitirilmesi, evreye olan duyarlln artrlmas ve yaanabilir bir evrenin srdrlebilmesi abalarna olumlu katklar salayacana inanyorum.
Osman PEPE evre ve Orman Bakan
ii
T.C.EVRE VE ORMAN BAKANLII
TRKYE EVRE ATLASI
NDEKLER nsz indekiler Tablolar Listesi ekiller Listesi Haritalar Listesi Ksaltmalar Listesi I.Corafi Kapsam I.1. Trkiyenin Corafi Konumu I.2. Trkiyede evre Durumu II. Doal Kaynaklar II.1. Trkiyede Ormanlarn Dalm II.2. Trkiyede ayr, Mera ve Otlaklar II.3. Trkiyede Akarsu, Gl ve Gletler II.4. Madenler ve Mineral Kaynaklar III. Hava Atmosfer ve klim III.1. klim ve Yalar III.2. Hava Kirlilii IV. Su IV.1.Akarsu Havzalar IV.2.Su Kirlilii V. Toprak ve Arazi Kullanm V.1. Toprak Kuaklar Arazi Kullanm V.2. Toprak Erozyonu VI. Flora-Fauna ve Hassas Yreler VI.1. Ormanlarmz VI.2. Milli Parklar, Tabiat Antlar, Tabiat Parklar, Tabiat Koruma Alanlar VI.3. zel evre Koruma Blgeleri VI.4. Trkiyenin Sulak Alanlar VII. Turizm VII.1. Trkiyede Turizm ve evre VIII. Tarm VIII.1. Tarm Alanlar ve evre IX. Madencilik IX.1. Madencilik ve evre X. Enerji X.1. Enerji ve evre X.2. Barajlar ve Hidroelektrik Santrallar (HES) ve evre Sayfa i iii v x xi xiii 1 1 9 26 26 30 36 40 44 44 48 63 63 66 95 95 106 113 113 116 125 128 143 143 157 157 172 172 181 181 187
iii
TRKYE EVRE ATLASI
X.3. Termik Santrallar ve evre X.4. Nkleer Santrallar ve evre XI. Sanayi ve evre XI.1. Kk Sanayi Siteleri (KSS) XI.2. Organize Sanayi Blgeleri (OSB) XI.3. evreyi ncelikle Etkileyen Baz Sanayiler ve evre XI.4. Petrol Rafineleri ve evre XI.5. Petrokimya Tesisleri ve evre XI.6. Demir-elik Sanayi ve evre XI.7. Trkiyede Kat Sanayi ve evre XI.8. Trkiyede Gbre Fabrikalar ve evre XI.9. Trkiyede eker Fabrikalar ve evre XI.10. Mezbahalar- Et Entegre Tesisleri ve evre XI.11. Trkiyede Deri Sanayi ve evre XI.12. Trkiyede imento Sanayi ve evre XI.13. Trkiyede Ta Toprak Sanayi ve evre XI.14. Asbest karlmas ve Zenginletirme XI.15. Trkiyede Tekstil Sanayi ve evre XI.16. Motorlu Aralar Sanayi ve evre XI.17. Lastik Sanayi ve evre XII. Altyap Ulam ve evre XII.1. Karayollar XII.2. Demiryollar XII.3. Havayollar XII.4. Deniz Ulatrmas XII.5. Doalgaz ve Petrol Boru Hatlar XIII.Yerleim Alanlar ve Nfus XIII.1.Yerleim Alanlar ve evre XIII.2. Trkiyede Nfus ve evre XIV. Atklar XIV.1.Atklar ve evre XV. Grlt ve Titreim XV.1.Grlt ve evre XVI. Afetler XVI.1. Afetler ve Trleri XVI.2. Depremler ve Deprem Kuaklar XVII. Salk ve evre XVII.1. Temel Salk Hizmetleri ve evre XVIII. evre Eitimi XVIII.1 evre Eitimi ve Halkn Katlm
196 220 227 227 228 233 239 243 266 282 290 296 304 319 330 340 349 357 372 376 381 381 384 385 387 392 400 400 410 418 418 438 438 442 442 443 449 449 452 452
iv
TRKYE EVRE ATLASI
Tablolar ve emalar Listesi Sayfa No

3 6 24 28 28 30 32 33 33 41 42 49 57 57 58 59 60 61 62 64 64 69 80 81 83 84 88 92
Tablolar Listesi
I.1.1.Trkiye Topraklarnn Eim Gruplar ve Eim Yzdeleri I.1.2 Trkiyede Blgelerin Nfusu ve Yllk Nfus Art Hz I.2.1. evre Kanununa Dayanlarak karlan nemli Ynetmeliklerin Yaym ve Deiiklik Tarihleri II.1.1.Trkiyede Saha ve Nitelikleri tibaryla Ormanlk Sahalarn Dalm II.1.2.Trkiyede Orman Alanlarnn Azalmasna Neden olan Balca Faaliyetler II.2.1. Trkiyede ayr ve Mera Alanlarnn Kullanmdaki Yeri II.2.2. Trkiyede Blgelere Gre Bir Byk Ba Hayvana Den Mera Miktar II.2.3. Trkiyede ayr-Mera Alanlarnn Arazi Kabiliyet Snflarna Gre Dalm II.2.4. Blgelere Gre ayr-Mera Arazisi Dalm ve Kapasitesi II.4.1. Madenler, Endstriyel ve Enerji Hammaddeleri Trleri, Yatak Saylar ve Cinsleri II.4.2. Trkiyede Maden Potansiyeli (Grnr ve Muhtemel Rezervler) III.2.1.Hava Kalitesi Snr Deerleri III.2.2.Salk Bakanlnn Hava Kirlilii lm Faaliyetleri III.2.3.Yar Otomatik Cihazlarla Hava Kalitesi lm Srdrlen ller III.2.4.1995-1996 K (Ekim-Mart) Dnemi 6 Aylk SO2 ve PM Ortalama lm Deerleri. III.2.5.1996-1997 K (Ekim-Mart) Dnemi 6 Aylk SO2 ve PM Ortalama lm Deerleri III.2.6.1997-1998 K (Ekim-Mart) Dnemi 6 Aylk SO2 ve PM Ortalama lm Deerleri III.2.7.1998-1999 K (Ekim-Mart) Dnemi 6 Aylk SO2 ve PM Ortalama lm Deerleri III.2.8.1999-2000 K (Ekim-Mart) Dnemi 6 Aylk SO2 ve PM Ortalama lm Deerleri IV.1.1.Baz lkeler ve Ktalarn Kii Bana Den Kullanlabilir Su Potansiyeli IV.1.2.Trkiyede 2000 Ylna Kadar Fiili Su Tketiminin Geliimi IV.2.1.Kta i Su Kaynaklarnn Snflarna Gre Kalite Kriterleri IV.2.2.Gller, Gletler, Bataklklar ve Baraj Haznelerinin trofikasyon Kontrol in Snr Deerleri IV.2.3.Gller Blgesi Projesinde Yer Alan Gllerin Kullanm Maksatlar, Kirletici Kaynaklar ve Gllerin Trofik Seviyeleri IV.2.4.Rekreasyon Amacyla Kullanlan Ky ve Deniz Sularnn Salamas Gereken Standart Deerleri IV.2.5.Deniz Suyunun Genel Kalite Kriterleri IV.2.6.Akdeniz ve Ege Blgesinde Bulunan Endstriler ve Atk Trleri IV.2.7.Karadeniz Blgesinde Yer Alan Endstriler ve Atk Trleri
TRKYE EVRE ATLASI
V.1.1. Trkiyede Toprak Snflarnn Dalm ve Yzde Oranlar V.1.2. Trkiye Topraklarnn Yzde Saturasyona Gre Toprak Bnyesinde (Tekstr) Blgesel Dalm V.1.3. Trkiye Topraklarnn Yzde Saturasyon amurunda Ph Blgesel Dalm(Cam Elektrod ile) V.1.4. Trkiye Topraklarnn Kire % CaCO3 tibariyle Blgesel Dalm V.1.5. Trkiye Topraklarnda Organik Madde Miktarnn (Walkley-Black) Yzde Blgesel Dalm V.1.6. Trkiye Topraklarnda Fosforun Kg.P2O5/Dekar (Olsen) Blgesel Dalm V.1.7. Trkiye Topraklarnn Potasyum Kg.K2O/Dekar (Amonyum Asetat) Blgesel Dalm V.1.8. Trkiyede Byk Toprak Gruplarna Bal Olarak Toprakta Bulunan Yarayl Kkrt (SO4-S) V.1.9. Trkiyede Kullanmaya Uygunluk Snflarnn Arazi Kullanmaya Gre Dalm (ha) V.1.10. Trkiyede Anm (Erozyon) Dereceleri Dalm ve Yzdeleri V.1.11. Trkiyede Arazilerin Eim Yzdelerine Gre Dalm V.1.12. Trkiyede Derinlie Gre Toprak Dalm V.2.1. Trkiyede Toprak Erozyonunun Dereceleri ve nlenmesi in Gereken Tedbirler V.2.2. Trkiye Topraklarnn Arazi Kullanm Yetenek Snflar V.2.3. Trkiyede Tarm Alanlarnn Erozyon Problemi Durumu V.2.4. Akarsularmzla Deniz ve Gllere Tanan Toprak Miktar VI.1.1.Ormanlarmzda Yetien Aa Trleri ve Alanlar VI.2.1.Milli Parklar VI.2.2.Tabiat Koruma Alanlar VI.2.3.Tabiat Parklar VI.2.4.Tabiat Antlar VI.3.1.zel evre Koruma Blgeleri VI.4.1. lkemizdeki Ramsar Alanlar ve Uluslar aras neme Sahip Sulak Alanlar VI:4.2.Sulak Alanlarn Snflandrlmasnda Dikkate Alnan Ramsar Kriterleri VII.1.1.Turizm Bakanlndan Belgeli Konaklama Tesisleri (1970-2000) VII.1.2.Turizm Bakanlndan Belgeli Konaklama Tesislerinin Tr ve Snflar VII.1.3.Trkiyeye Gelen Yabanclarn Milliyetlere ve Tat Aralarna Gre Dalm (2000) VII.1.4.lkemizin Turizm Gelirleri ve Deiim Oranlar VII.1.5.lkemizin Turizm Giderleri ve Deiim Oranlar VII.1.6.Turizm Gelir-Gider Dengesi ve Ortalama Harcamalar VII.1.7.Turizm Sektrndeki Gelimeler VII.1.8.Kamu Arazi Tahsisleri VII.1.9.Mavi Bayrak dll Plajlar VIII.1.1. Cinslerine Gre Gbre Tketimi VIII.1.2.Baz Pestisidlerin Az ve Deri Yoluyla Belirlenen Akut Toksiteleri VIII.1.3.Trkiyede Zirai Mcadele lalarnn malat Miktarlar
96 96 96 97 97 97 97 98 100 102 103 103 107 108 108 109 114 117 118 120 121 127 130 134 144 145 146 146 147 148 148 148 155 161 167 169
vi
TRKYE EVRE ATLASI
VIII.1.4.Trkiyede Zirai Mcadele lalarnn thalat Miktarlar VIII.1.5.Trkiyede Zirai Mcadele lalarnn Tketim Miktarlar X.1.1. Birincil Enerji Tketimi ve Kaynaklarn Oranlar X.1.2. Birincil Enerji Tketimi ve Kaynaklar tibariyle Sektrel Dalm X.2.1. letmeye Alan Barajlar ve Hidroelektrik Santrallar X.2.2. naa Halindeki Barajlar ve Hidroelektrik Santrallar X.2.3. Projesi Hazr Olan Barajlar ve Hidroelektrik Santralar X.2.4. Projesi Hazrlanmakta olan Barajlar ve Hidroelektrik Santralar X.2.5. Byk Barajlar ve evre likileri X.3.1. Trkiyedeki Termik Santrallarn Adlar ve Bulunduu Yerler X.3.1. Kmrlerin erdii Mineral Maddeler X.3.3. Termik Santrallarn Genel Deerlendirme Format X.4.1. Kaynaklara Gre Dnya Enerji Arz Tahminleri X.4.2. lkelere Gre Reaktr Says ve Nkleer Santrallardan Elektrik retimi Paylar X.4.3. Birincil Enerji ve Elektrik retiminde ve Tketiminde Gelimeler X.4.4. Trkiyenin Mevcut Enerji Kaynaklar XI.1. Kk Sanayi Sitelerinin Blgelere Gre Dalm XI.2. Organize Sanayi Blgelerinin Blgelere Gre Dalm XI.3. OSBlerde Faaliyet Gsteren yerlerinin Sektrel Dalm XI.4. Organize Sanayi Blgelerinde Atksu Artma Tesisi Tipi ve Atksu Miktar XI.5. Baz Endstriyel Faaliyetlerin evresel Etkileri XI.3.2. Trkiyede evreyi ncelikle Etkileyen Baz Sanayilerin llere Gre Dalm XI.4.1. 2000 Ylnda Trkiye Rafinerilerinde lenen Ham Petrol Miktar XI.4.2.Trkiyedeki Mevcut Rafinerilerle lgili Genel Bilgiler XI.5.1. Petrokimya Tesisleri Faaliyeti Sonucu Alc Ortama Verilen Atk Trleri XI.6.1. Trkiyedeki Demir-elik Sanayi Tesisleri XI.6.2. Trkiyedeki Demir-elik ve Dkm Sanayi Tesisleri (2000) XI.7.1. Kat ve Karton Kapasitesinin lkemiz Blgelerine Gre Dalm XI.7.2. Trkiyede Kat Sektr Hammadde Kullanm Kaynaklar (2000 yl) XI.7.3. Selloz ve Kat Tesislerinde Balca Hava Kirleticileri XI.7.4. Selloz ve Kat Tesislerinde Balca Kat Atklar XI.7.5. Baz lkelerde Atk Kat Geri Kazanm Oranlar XI.7.6. Trkiyede Kamu ve zel Sektre Ait Kat Fabrikalarnn Adlar ve Yerleri XI.8.1. Trkiyede Kamu, Karma ve zel Sektre Ait Gbre Fabrikalar ve Yerleri XI.9.1. Trkiyede Kamu ve zel eker Fabrikalarnn Yerleri Blge ve Kapasiteleri XI.10.1. Mezbahalar ve Et Entegre Tesislerine ait Ana ve Yardmc Prosesler XI.10.2. Mezbaha Tesislerine Ynelik SKKYnde Yer Alan Kriterler
170 170 186 186 188 190 191 192 195 197 198 219 220 221 223 223 228 231 232 233 236 237 239 240 264 266 271 282 282 285 285 288 289 295 297 305 311
vii
TRKYE EVRE ATLASI
XI.10.3.Trkiyedeki Mevcut Kesimhane ve Kombinalarn Saylar ve Kapasiteleri XI.10.4.Trkiyede Kamu ve zel Sektre Ait Et Kombinalar ve Kapasiteleri XI.10.5.Trkiyede 2688 Sayl Yasaya Gre Alma zni Alan Faal Tesisler XI.11.1.Trkiyede Deri retimleri (1990-1998) XI.11.2.Trkiyede Deri leme Tesislerinin Artma nitelerine likin Bilgiler XI.11.3. Deri leme Sanayindeki letmelerin Kurulu Ham Deri leme Kapasiteleri XI.11.4. Deri retiminde Kullanlan Fiili Kapasiteler XI.12.1. imento retiminde Kullanlan Hammadde ve Katk Maddeleri XI.12.2. imento Sanayinde eitli nitelerin Adlar, Emisyon Tr ve Bir Dakika Sresince Temizlenmesi Gereken Hava ve Gaz Miktarlar (m3/dk) XI.12.3. niteler ve Sistemlerin Adlar, Baca Gaz indeki Toz Miktar XI.12.4. Trkiyede imento Fabrikalarnn Bulunduu Yer, Blge ve Optimum retim Kapasiteleri XI.13.1. Trkiyede Mevcut Seramik Fabrikalar Kurulu Kapasiteleri ve Bulunduklar ller XI.13.2. Tula Fabrikalarnn Blgelere Gre Say ve Kapasiteleri XI.13.3. Trkiyede Cam eitlerinin Yllara Gre retim Miktarlar XI.13.4. Trkiyedeki Mevcut Cam Fabrikalarnn Bulunduklar ller ve Kapasiteleri XI.14.1. Asbestle alan yerlerinin retim Trleri ve Kapasiteleri XI.14.2. Asbestle alan yerlerinin simleri ve Bulunduklar ller ve retim Tipi XI.15.1. Dnya Pamuk retimi ve Trkiyenin Yeri XI.15.2. Trkiye Tekstil Sanayi Dallar, retim eitleri, Firma Saylar ve Kapasiteleri XI.15.3. Entegre Tekstil Firmalar Ad, Bulunduu l ve alan Personel Says XI.15.4. Tekstil Terbiye Sektr Kapasite Kullanm Oranlar XI.15.5. Tekstil Terbiye Sektr malathanelerinin Saylar ve Blgelere Gre Dalm XI.15.6. Makine Hal Sektr, Hal eidi Kapasite, retim Hammadde Kullanm Yerleri XI.16.1. Otomotiv Sanayi Firmalar Hakknda Genel Bilgiler XI.16.2. Trkiye Ara Park XI.17.1. Ara Lastii Sektr retim Miktar XII.1.1. Sath Cinsine Gre Karayollar A (km) XII.1.2. Yllar tibariyle Karayollar A Uzunluu (km) XII.1.3. Karayollarnn evre zerinde Oluturduu ok Ynl Basklar XII.2.1. Trkiyede Demiryollar Ulam statistikleri XII.3.1. Trkiyedeki Havalimanlar ve Meydanlarnn Konumu XII.4.1. TD Tarafndan letilen Liman ve skeleler XII.4.2. TCDD Limanlarnn zellikleri ve Fiziki Kapasiteleri XII.4.3. Trkiyede Liman-skele zellikleri ve Fiziki Kapasiteleri XII.5.1. Doal Gaz Yatrm Durumu XII.5.2. Yllar tibariyle Doal ve LNG Alm Durum Miktarlar
314 316 317 319 327 328 328 330 335 336 339 340 345 346 346 355 356 357 359 360 363 363 369 374 375 376 382 382 383 385 386 387 388 389 393 395
viii
TRKYE EVRE ATLASI
XII.5.3. Yllar tibariyle Doalgaz Sat ve Kullanm Durumu XII.5.3.1.Trkiyede Petrol ve Petrol rnleri Hareketleri XII.5.3.2.Trkiyenin Ham Petrol retimi XII.5.3.3.Trkiyenin Ham Petrol Arz XIII.1. Trkiyede Kentsel Nfus Gelimeleri XIII.2. Belediyelerin me Suyu ve Kanalizasyon Altyaps XIII.2.1. Trkiyede llere Gre ehir ve Ky Nfuslar ve Yllk Nfus Art Hz XIII.2.2. l Merkezlerinin Nfus Byklne Gre Sralan ve Yllk Nfus Art Hz XIII.2.3. Blgelere Gre ehir ve Ky Nfusu ve Yllk Nfus Art Hz XIII.2.4. Genel Nfus Saymlarna Gre Nfus, Yllk Nfus Art Hz, Yzlm ve Nfus Younluu XIV.1. Kat Atk Hizmeti Kurululara Gre Belediyeler XIV.2. Nfus Grubu ve Mevsimlere Gre Toplanan Kat Atk Miktar XIV.3. Nfus Grubu ve Bertaraf Yntemine Gre Kat Atk Miktar XIV.4. Kullanlan p Dkme Sahasnn En Fazla Bin Metre Uzanda Bulunan Alanlara Gre Saha Says XIV.5. 2001 Yl Belediye Kat Atk statistikleri Temel Gstergeleri XIV.6. Kat Atklarn Oluumuna Neden Olan Faaliyetlerin ve Atklarn Olutuu Yerlerin Kaynaklarna ve Kat Atk Trlerine Gre Snflandrlmas XIV.7. Ayr Toplanan Tbbi Atklarn Bertaraf Yntemine Gre Miktar XV.1.1. Tatlarn st Grlt Seviyeleri XV.1.2. eitli Endstriyel yerlerinde Grlt lmleri XV.1.3. Yerleim Blgeleri Grlt Snr Deerleri XVI.2.1.Trkiyede Deprem Kuaklarna Gre llerin Dalm XVI.2.2.Trkiyede Son Yz Ylda Yaanan nemli Depremler XVII.1.Trkiyede Salk Gstergelerindeki Gelimeler
395 397 398 399 402 405 413 414 415 415 420 421 422 424 425 426 435 438 438 439 446 447 501
ix
TRKYE EVRE ATLASI
ekiller Listesi IV.2.1.Trkiyenin Su Kaynaklar ve Kullanm Durumu emas. IV:2.2.Karadenize Dearj Yapan Akarsularn Kirlilik Durumu emas VI.1.1.Ormanlarmzda Yetien Aa Trlerinin Yzde Dalm X.3.1. Termik Santrallarn Genel alma emas X.3.2. Yakma geni emas XI.1. Organize Sanayi Blgelerinde faaliyet gsteren yerlerinin Sektrel Dalm XI.2. Organize Sanayi Blgeleri ve Artma Tesislerinin Durumu. XI.5.1. Etilen Propilen Paralanma Prosesi Akm emas XI.5.2. Stiren Fabrikas Basit retim emas XI.5.3. Aromatik Fabrikas Basitletirilmi Akm emas XI.5.4. VCM Fabrikas retim Akm emas XI.5.5. Akrilonitril retim emas XI.5.6. Kaprolaktan retim Akm emas XI.5.7. DDB Fabrikas retim Akm emas XI.7.1. Selloz ve Kat retiminde Temel letmelerin Akm emas XI.9.1. eker retim Akm emas XI.10.1. Mezbahalar ve Et Entegre Tesisleri retim Akm emas XI.10.2. Basit Mezbahalarda En Uygun Artma Teknolojisi Uygulamas. emas XI.10.3. Kombinalarda En Uygun Artma Teknolojisi Uygulamas emas XI.10.4. Et leme Tesislerinde En Uygun Artma Teknolojisi Uygulamas emas XI.11.1. Deri leme Endstrisi Genel Proses Akm emas XI.11.2. Genelletirilmi Deri leme Akm emas-Hammadde Proses likileri XI.10.1. Kuru Sistem Entegre imento Fabrikas retim Akm emas XI.12.1. Asbest retimi Akm emas XI.12.2. Asit Testi Akm emas XI.15.1. Tekstil Sektrnde Kullanlan Elyafn Snflandrlmas emas XI.15.2. Tekstil (Boya-Apre-Terbiye) Proses Akm emas XI.15.3. Boya-Apre-Terbiye Fabrikas Akm emas XI.15.4. Tekstil Fabrikalar Artma Tesisi Genel Proses Akm emas XI.17.1. Lastik retimi Akm emas XII.1. 2003 Yl Doalgaz retiminin Blgelere Gre Dalm XIII.2.1. Trkiye Nfus Pramidi (1935) XIII.2.2. Trkiye Nfus Pramidi (1990) XIII.2.3. Trkiye Nfus Pramidi (1997) XIII.2.4. Trkiye Nfus Pramidi (2000) XIV.1. Bertaraf Yntemine Gre Kat Atk Yzdesi XIV.2. Nfus Gruplarna Gre Toplanan Belediye Kat Atk Durumu XIV.1.3. Yllar tibaryla Toplanan Ambalaj At Miktar
Sayfa No 68 91 114 199 200 232 233 246 249 250 252 254 255 259 284 299 306 309 310 310 321 323 338 352 353 361 365 367 371 377 396 416 416 417 417 423 423 428
TRKYE EVRE ATLASI
Haritalar Listesi
I.1 . Trkiye Fiziki Haritas I.2. Trkiye Siyasi Haritas I.3. Trkiye Jeoloji Haritas I.4. Trkiye Eim Haritas II.1. Trkiye Orman Varl Haritas II.2. Trkiye Maden Yataklar Haritas III.1.1. Trkiyede Ya Dal Haritas III.1.2. Trkiyede Ortalama Scaklk Dalm Haritas III.2.1. 1995-1996 K (Ekim-Mart) Dnemi Hava Kirlilii Haritas III.2.2. 1996-1997 K (Ekim-Mart)Dnemi Hava Kirlilii Haritas III.2.3. 1997-1998 K (Ekim-Mart) Dnemi Hava Kirlilii Haritas III.2.4. 1998-1999 K (Ekim-Mart) Dnemi Hava Kirlilii Haritas III.2.5. 1999-2000 K (Ekim-Mart) Dnemi Hava Kirlilii Haritas IV.1. Trkiyede Akarsu Havzalar Haritas IV.2.3.1. Manavgat Nehri Havzas (Kurak Dnem)Su Kalite Haritas IV.2.3.2. Manavgat Nehri Havzas (Yal Dnem)Su Kalite Haritas IV.2.3.3. Kpray Havzas (Kurak Dnem)Su Kalite Haritas IV.2.3.4. Kpray Havzas (Yal Dnem)Su Kalite Haritas IV.2.3.5. Aksu ay (Kurak Dnem)Su Kalite Haritas IV.2.3.6. Aksu ay (Yal Dnem)Su Kalite Haritas IV.2.3.7. Antalya Traverten Platosu (Kurak Dnem)Su Kalite Haritas IV.2.3.8. Antalya Traverten Platosu (Yal Dnem)Su Kalite Haritas IV.2.3.9. Sakarya Havzas (A,B,C Gruplar) Su Kalite Haritas IV.2.3.10. Sakarya Havzas (D Grubu) Su Kalite Haritas IV.2.3.11. Porsuk ay (A,B,C Gruplar) Su Kalite Haritas IV.2.3.12. Porsuk ay (D Grubu) Su Kalite Haritas IV.2.3.13. Seyhan Havzas (A,B,C Gruplar) Su Kalite Haritas IV.2.3.14. Seyhan Havzas (D Grubu) Su Kalite Haritas IV.2.3.15. Gediz Havzas (A,B,C Gruplar)Su Kalite Haritas IV.2.3.16. Gediz Havzas (D Grubu) Su Kalite Haritas IV.2.3.17. Yeilrmak Havzas (A,B,C Gruplar) Su Kalite Haritas IV.2.3.18. Yeilrmak Havzas (D Grubu) Su Kalite Haritas
Sayfa No
458 459 460 461 462 463 464 465 466 467 468 469 470 471 472 473 474 475 476 477 478 479 480 481 482 483 484 484 485 486 487 488
xi
TRKYE EVRE ATLASI
IV.2.3.19. Bykmenderes Havzas Su Kalite Haritas V.1. Trkiyede Toprak Kuaklar Haritas V.2. Trkiyede Toprak Erozyonu Haritas VI.1. Milli Parklar Haritas VI.2. zel evre Koruma Blgeleri Haritas VI.3. Sulak Alanlar Haritas VI.4. Ku G Yollar Haritas X.1. Trkiye Enerji Sektr Haritas X.2. Barajlar ve Hidroelektrik Santraller Haritas X.3. Termik Santraller Haritas XI.1.evreyi ncelikle Etkileyen Baz Sanayiler Haritas XI.2. Petrol Rafinerileri ve Petrokimya Tesisleri Haritas XI.3. Demir elik Sanayi Haritas XI.4. Kat Sanayi Haritas XI.5. Gbre Sanayi Haritas XI.6 eker Sanayi Haritas XI.7. imento Sanayi Haritas XII.1. Trkiye Karayollar Haritas XII.2. Otoyollar Haritas XII.3. Demiryollar Haritas XII.4. Trkiyede Havaalanlar Haritas XII.5. Doalgaz ve Petrol Boru Hatlar Haritas XIII.1. Trkiye Nfus Dalm Haritas XVI.1. Trkiye Deprem Kuaklar Haritas XVI.2. Trkiye Diri Fay Haritas
489 490 491 492 493 494 495 496 497 498 499 500 501 502 503 504 505 506 507 508 509 510 511 512 513
xii
TRKYE EVRE ATLASI
KISALTMALAR ABS AR-GE BB BM BYKP CAM CBS CFC B ED DE DM DPT DS EE ETKB FAO GAP GATT GEF GEMS GNS GRID GSMH GTZ IAEA IDA ILO IPCC IPCS SK KHGM MK MTA NGO ODA ODT OECD PIC RSHM SB SEKA TEP TKB TSE TBTAK UA UEP UNCED UNCTAD UNDP UNEP UNIDO YK YPK WHO WMO : Arazi Bilgi Sistemleri : Aratrma ve Gelitirme : Bayndrlk ve skan Bakanl : Birlemi Milletler : Be Yllk Kalknma Plan : Bilgisayar Destekli Haritalandrma : Corafi Bilgi Sistemi : Kloroflorokarbon : evre Bakanl : evre uras : evresel Etki Deerlendirmesi : Devlet statistik Enstits : Devlet Meteoroloji leri Genel Mdrl : Devlet Planlama Tekilat : Devlet Su leri : Elektrik leri Etd daresi, : Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl : Birlemi Milletler Gda ve Tarm rgt : Gneydou Anadolu Projesi : Gmrkler ve Ticaret Genel Anlamas : Global evre Kolayl : Global evre zleme Sistemi : Genel Nfus Saym : Global Kaynak Enformasyon Veri Taban : Gayri Safi Milli Hasla : Trk Alman Teknik birlii Program : Uluslararas Atomik Enerji Ajans : Uluslararas Kalknma rgt : Uluslararas rgt : Hkmetleraras klim Deiiklii Paneli : Uluslararas Kimyasal Gvenlik Program : stanbul Su ve Kanalizasyon daresi Genel Mdrl : Ky Hizmetleri Genel Mdrl : Mahalli evre Kurulu : Maden Tetkik Arama : Hkmet-D rgt : Resmi Kalknma Yardm : Orta Dou Teknik niversitesi : ktisadi birlii ve Kalknma Tekilat : n Bildirim Onay : Refik Saydam Hfzshha Merkezi : Salk Bakanl : Selloz ve Kat Sanayi : Ton Edeer Petrol : Tarm ve Kyileri Bakanl : Trk Standartlar Enstits : Trkiye Bilimsel Teknik Aratrma Kurumu : Uzaktan Alglama : Ulusal evre Eylem Plan : Birlemi Milletler evre ve Kalknma Konferans : Birlemi Milletler Ticaret ve Kalknma Konferans : Birlemi Milletler Kalknma Program : Birlemi Milletler evre Program : Birlemi Milletler Snai Kalknma rgt : Yksek evre Kurulu : Yksek Planlama Kurulu : Dnya Salk rgt : Dnya Meteoroloji rgt
xiii
TRKYE EVRE ATLASI
I. CORAF KAPSAM
I.1. TRKYE'NN CORAF KONUMU I.1.1. Genel Fiziksel zellikler Trkiye, kuzey Yarm Kre'de orta kuan Ekvator'a yakn olan kesimindedir ve 35o 51- 42 o 06 kuzey enlemleri ile 26o- 45o dou meridyenleri arasnda bulunmaktadr. Dousu ile bats arasnda 19 meridyenlik uzaklk vardr ve bu durum, 76 dakikalk zaman farkn dourur. Trkiyenin toplam yzlm 777.971 km2dir ve bu alann % 97'si Asya'da, geri kalan ise Avrupada bulunan ve Asya-Avrupa ve Afrika'y birbirine balayan bir gei noktasnda yer almaktadr. anakkale ve stanbul Boazlar Avrupa'dan Asya'y ayrmakta ve Akdeniz, Karadeniz Havzalar arasnda doal bir balant oluturmaktadr. Ayrca lke drt deniz tarafndan evrilmi olup, Ege ve Akdeniz bat ve gneyde yer alrken, Trkiye, Karadeniz kysn Bulgaristan, Romanya, Ukrayna, Rusya ve Grcistan ile paylamaktadr. Trkiye, bir yandan Avrupa, Asya, Afrika ktalarnn kavak noktasnda bulunmakta, dier yandan da Orta Dou, Balkan, ve Kafkas lkelerine gneyde Suriye ve Irak, douda ran, Nahcivan ve Ermenistan, batda ise Ege Denizi ve Meri Nehir snr ile Yunanistana komudur. Onun iin Trkiye, corafi konum olarak dnya zerinde siyasi, ekonomik ve askeri ynden ok nemli ve stratejik bir blgede bulunmaktadr. Trkiye, farkl corafi konumundan dolay jeolojik yap, topografya, iklim, yaban hayat ve bitki rts asndan byk eitlilik sergilemektedir. Ortalama ykseklik Avrupa da 330 metre, Asyada 1050 metre iken Trkiye de 1131 metre olmas, Kuzey ve Gneyde dalarn genel olarak denizlere paralel olarak uzanmas, denize olan yaknlk ile uzaklk ve ykselti iklimi, ya cins ve miktar ile bitki rtsn nemli lde etkilemektedir. Trkiye genel corafi ekil bakmndan doudan batya doru uzam bir kara paras olup, Trakyann batdaki balants gz nne alnmaz ise, dou tarafndan kara ile birlemi, dier 3 taraf denizlerle evrilmitir. Gney ve kuzeyinde mevcut sradalar ile sahil ksmlar ve i blgeler birbirinden ayrlmtr. Douda engebeler ok fazladr. Bat Anadoluda ise, fazla yksek deil ve denize dik bir ekilde uzanmaktadrlar. Trkiyenin genel durumunda gze arpan grnt; Kuzey ve gney kesimlerinde iki dalk erit, douda dalk bir yayla Batda Ege denizine dik uzanan dalarn arasnda kalan bir saha ve ierde, etraf dalarla evrilmi ve denizle ilgisi kesilmi bir blge vardr. Bu farkllklarn meydana getirdii zellikler eitli iklim blgelerinin snrlarn izmektedir. Trkiye kuzey yarmkrede 35o 51 42 o 06 kuzey enlemleri ile 26o - 45o dou meridyenleri arasnda kalan topraklar ile lman iklim kua zerindedir. Bununla birlikte, lke iin Akdeniz iklimi, Karadeniz iklimi ve Karasal iklim snflamas yaplabilir. Ancak yine de yedi corafi blge birbirinden farkl zellikler gsterir ve bu sebeple Trkiye iklimi yedi blge ierisinde tanmlanabilir. Karadeniz, Marmara, Ege, Akdeniz ky blgeleridir ise dalk ve zorlu kurak ve souk iklim koullarna sahip olan Anadolu, Dou Anadolu, Gneydou Anadolu Blgeleridir.
1
TRKYE EVRE ATLASI
Harita.I.1.de Trkiye Fiziki Haritas, Harita I.2.de Trkiye Mlki dari Blmler Haritas, Harita I.3.de Trkiye Jeoloji Haritas verilmektedir. I.1.2. Trkiyenin Yzey ekilleri ve Eimi I.1.2.1 Toporafya Trkiyenin deniz seviyesinden olduka yksek bir blgede yer almas ve Dou Avrupa lkelerinin tersine deniz seviyesi ile 250 m arasndaki alak alanlar, yurdumuzun ancak % 10unu kaplarken 1000 mden yksek alanlar toplam yzeyin % 55.5ini kaplar 2000 mden yksek alanlar ise, Trkiyenin toplam yzlmnn % 10u kadardr. Yksek dalar ve Dou Anadolu'da younlamtr. Tablo:I.1.1.de Trkiye Topraklarnn Eim Guruplar ve Eim Yzdeleri verilmektedir. Trkiye yzey ekilleri bakmndan ok eitlilik gsteren bir lke olup balca da sralar olan kuzeydeki Kuzey Anadolu Dalar ile gneydeki Toroslar geni yaylar izerseler de genel olarak bat-dou dorultusunda uzanrlar. Bu iki da srasnda Anadolunun geni ve yksek dzlkleri yer alr. Kuzey Anadolu Dalar ile Toroslar, lkenin dousuna doru birbirine yaklar. Bunun sonucu olarak Dou Anadolu Blgesi, daha yksek ve daha dalktr. Kuzey ve Gneydeki dalar douda olduu gibi batda da birbirine yaklar. bat Anadolu eii ad verilen kesimde ad geen dalar birbirine nispeten yaklar. Fakat burada Dou Anadoludaki yksekliklere eriilmez. Bu eiin tesindeki kyya paralel da sralar ile buralar birbirinden ayran ayn dorultudaki tektonik ukurlar Ege kylarna dik olarak sralanr. Trkiyede belli sralar halinde uzanan dalar dndaki tek bana ykselen, ya da dz bir izgi boyunca sralanan volkanik dalar, eitli ykseltideki platolar, ou akarsu azlarnda ve vadilerin genileme alanlarnda grlen ovalar, lkemizin yzey ekillerine eitlilik katarlar. Bu kadar farkl yzey ekillerine sahip olan topografyadaki arazi eimi, topran, dan ve ovann ayrlmaz bir zellii olarak kabul edilmektedir. Eim, arazideki iki nokta arasndaki ykseklik farkn ifade eder. Yzde ya da derece olarak gsterilir ve arazi almalarnda eim, genel olarak yzde olarak adlandrlr. Arazinin belli bir eime sahip olmas, genellikle yalardan sonra yzey akna geen sel sularnn miktarna, topran erozyona kar gsterdii dirence ve tarm alet ve makinalarnn kullanlmasna byk lde etki eder. ok farkl eimlere sahip bulunan Trkiye topraklarnn eim gruplar, eim yzdeleri ve kaplad alanlar aada ayr ayr gsterilmitir. Bu eim gruplar iinde bulunan ve eimi % 12ye kadar olan dz, hafif ve orta eimli alanlarn % 35.75i yani 27.814.437 ha toplam arazimiz, ilemeli tarma uygundur.
TRKYE EVRE ATLASI
Eimi % 12den fazla olan araziler ilemeli tarma uygun olmad gibi, eimin diklii ve uzunluu arttka, toprak erozyonu oalmakta, bitki besin maddeleri kaybedilerek topraklar fakirlemektedir.
Tablo:I.1.1.Trkiye Topraklarnn Eim Gruplar ve Eim Yzdeleri
Eim Grubu 1- Dz eimli topraklar 2- Hafif eimli topraklar 3- Orta eimli topraklar 4- Dik eimli topraklar 5- ok dik eimli topraklar 6- Sarp eimli topraklar Toplam Kaynak: Ky Hizmetleri Genel Mdrl, 1987. % Eim 0-2 2-6 6-12 12-20 20-30 30 Kaplad Alan (ha) (%) 9.178.404 11.80 8.039.452 10.33 10.596.581 13.62 11.478.394 14.75 13.394.964 17.22 10.463.292 13.48 63.171.087 81.20
Dnyann bir ok blgesinde olduu gibi lkemiz de, nemli boyutlarda toprak erozyonuna maruz bulunmaktadr. lke arazilerinin; -% 20si orta, -% 36.4 iddetli, -% 22.3 ok iddetli olmak zere erozyona maruzdur. Trkiye iin ok nemli bir toprak ve evre sorunu olan erozyonun nlenmesi ve olumsuz etkilerinin en aza indirilmesi iin ok ciddi tedbirlere ihtiya vardr. Erozyon riski yksek olan iklim artlar uygun olmayan topraklarda; -lemeli tarm yaplmamal, -zellikle erozyon blgelerinde, topran yanl ilenmesi ve ekimi, yanl sulanmas nlenmeli, gerekli ekilleme ve teraslama yaplmal, -Bu blgeler, yer ve iklim artlarna uygun olarak aalandrlmal, ayr, meralar ve bitki rts korunmal, -Rzgar erozyonuna kar setler oluturularak blgeler aalandrlmal ve orman tahribat nlenmelidir. Harita I.4.de lke genelinde eim gruplar, yzde oranlar ve kullanm uygunluklarn gsteren Trkiye Eim Haritas yer almaktadr. I.1.2.2. klim Trkiye'de olduka eitli bir iklim sz konusudur ve drt mevsim yaanabilmektedir. Ortalama yllk scaklk gney sahilinde 18-20 0C arasnda, bat sahillerinde 14-15 0 C arasnda ve i blgelerde ykseklie bal olarak 4-18 0C arasnda deimektedir. Ortalama scaklk Ege ve Akdeniz sahillerinde yln en scak aylar olan Temmuz ve Austos'ta 27 0C'yi amakta ve Karadeniz, Marmara sahillerinde 22-24 0C arasnda deimektedir. Trkiye'de hem tm mevsimlerde ya alan bir iklim, hem de yazlarn scak olduu subtropikal bir iklim vardr. Ya ierilere doru azalrken sahiller boyunca ve denize bakan da eimlerinde lke ortalamasn gemektedir. Yamur Akdeniz, Ege ve Marmara blgelerinde sonbaharda balarken, Karadeniz Blgesinde der. Anadolu'nun i kesimleri ve Gneydou Anadolu'da ilkbaharda yamur yaarken, Dou Anadolu'da hem
3
TRKYE EVRE ATLASI
ilkbahar hem de yaz mevsimlerinde yamur grlr. lkedeki ortalama yllk ya 735 mm'dir. Ancak bu ya Rize'de 2.300 mm'ye kadar kabilmekte ve Krehir'de 326 mm'ye kadar debilmektedir. Ortalama nem anlurfa ve Rize arasnda % 49 deimektedir. Daha geni bilgiler (Bkz. Trkiye evre Atlas, Ksm.III.1.Hava-Atmosfer ve klim) verilmitir. I.1.2.3. Doal Kaynaklar Trkiye zengin doal kaynaklara sahip bulunmaktadr ancak belli alanlarda skntlar vardr. lke genelinde eit olmayan bir ekilde dalm olmasna ramen, su sknts yoktur.lkemizde me suyu kayna, sulama, endstriyel gelime ve hidroelektrik enerjisi retimi asndan bir ok imkan bulunmaktadr. Baz minerallerin bolluu nemli miktarlarda linyit, kmr, demir, bakr, krom, manganez, bor ve tuz ve daha snrl miktarda petrol ve doal gaz karlmasn mmkn klmaktadr. Trkiye'nin yzlmnn yaklak % 26.6's ormanlarla kapldr ancak bu alann yarya yakn blm bozulmu ve verimsizdir. Geni orman alanlar ve farkl iklim kuaklar yannda, lke topraklarnn % 27si mera, ayr ve otlaklardan olumaktadr. Bu artlar Trkiyeye eitli bir flora ve fauna zenginlii salamaktadr. lkenin dalk yaps verimli tarm alanlar asndan sknt yaratmaktadr. Ancak yzlmnn sadece % 24' tarma elverilidir. Drt denizle evrili olan Trkiye'nin 8333 km ky uzunluu vardr. Daha geni bilgiler (Bkz. Trkiye evre Atlas, Ksm:II. Doal Kaynaklar) verilmitir. I.1.2.4. Ekonomik Durum Trkiye'nin ekonomisi; 1960 planl kalknma dnemi ncesinde tarma dayal gelimemi bir lke profili vermekteydi. Planl kalknmann gelimesiyle birlikte, egemen olan yaklam bu yapy bir sanayi toplumuna dntrmekti. Bu yaklam 1980'de hazrlanan ve "ithal ikamesi" ne dayal bir sanayileme srecini kapsayan be yllk drt kalknma planna yanstlmtr. Bu dnemin ilk safhasnda, endstriyel kalknma iin altyap oluturmaya ynelik yatrmlar zerinde durulmutur. Tarma dayal istihdam yapsnn deitirilmesi ve ara ve yatrm mallarnn retiminin sanayiye ynlendirilmesi ncelikli hedeflerdi. lk plann kapsad dnemde, % 6.7'lik ortalama yllk byme zellikle endstriyel retimin geniletilmesiyle elde edilmiti. 1963-1980 arasndaki dnemde, sanayi sektr tarafndan oluturulan katma deerdeki art % 23.9, tarm sektrnde % 57.8' dir. Sanayinin GSMH 'daki pay (1968 faktr fiyatlaryla) 1963'de % 15.6'dan 1980'de % 21.6'ya ykselmitir. 1980 ve 1994 arasndaki ekonomiyi rekabete amak, d ticareti serbestletirmek, fiyatlar idari kararlar yerine pazar ekonomisi yoluyla belirlemek, i mali piyasalar yeniden yaplandrmak ve uluslararas sermayenin hareketini kolaylatrmak iin nemli admlar atlmtr. Bu dnemde, endstriyel hedeflere byk oranda ulalm, kapasite kullanm dzeyi artrlm ve sanayi mallarnn ihracattaki pay ihracatn GSMH'daki pay ile birlikte artmtr. Tarm iin devletin verdii sbvansiyonlar azaltlm ve tarmn GSMH'daki pay 1994 yl itibariyle % 14 seviyesine dmtr. Byk ve gittike artan mali aklarn yaand birka yldan sonra, Trkiye 1994 banda olduka ciddi bir parasal kriz yaamtr. Buna karlk hkmet mali ayarlamaya odaklanan byk bir stabilizasyon ve reform programn uygulamaya koymutur. Yatrm ve personel harcamalarnda byk kesintiler, eitli zel vergiler ve devlet kurulularnn
4
TRKYE EVRE ATLASI
yatrm yapmamas, Program 1994-1995 yllarndaki mali ve cari hesap aklarnn dzeltilmesi ve 1995'de ekonomik faaliyete keskin bir dn yaplmas ile birlikte ilk balarda nemli baarlar sergilemitir. Ancak, Hkmet, programndaki yapsal reformlar srdrememitir. Enflasyon ve reel faiz oranlar yksek kalmtr. 1995 ortalarnda balayan uzun siyasi belirsizlik dnemi politika erevesinde belirgin bir bozulmaya yol amtr. Mali ak 1996 ylnda GSYH'nn % 8.2 sine km ve bu % 7'lik reel GSYH bymesi ve % 80'lik yllk enflasyonla birlikte srdrlemeyecek kadar hzl bir ekonomik genilemeye neden olmutur. Hkmet 1997 ylnda vergi gelirlerinde ve zelletirme gelirlerindeki byk artla bteyi dengelemeyi amalayan bir mali program belirlemitir. te yandan devlet harcamalar hzla byyen sosyal gvenlik kurulular aklar ve kamu sektrnde denen maalarn artmas ynndeki basklar ve tarm sbvansiyonlarndan dolay planlananlar amtr. 1998 ylnda enflasyonda kaydedilen dme eilimi, 1999 ylnn ilk aylk dneminde de devam etmitir. Yurtii talepteki daralmann devam etmesi genel seimlere ramen genilemeci para ve maliye politikalarna ynelinmemesi, bu gelimede belirleyici olmutur. Ancak, uluslararas ham petrol fiyatlarndaki ykselme ve kamu kesimi imalat sanayiinde gerekleen fiyat ayarlamalar sonucunda fiyat artlar nisan aynda yeniden hzlanm ve 1999 ylnda TEFE 12 aylk art hz % 62.9'a ykselmitir. zet olarak, Trkiye ekonomisi, 1996-1999 dneminde, artan kamu aklar, yksek enflasyon seviyesi ve dalgal byme yaps ile istikrarsz bir grnm arz etmitir. Artan kamu aklarnn yurtii mali piyasalar zerindeki basksnn yan sra bu dnemde yaanan d oklarn da etkisiyle reel faizler hzla ykselmitir. Artan reel faiz oranlar, kamu aklarn daha da artrm ve bor-faiz ksr dngs srdrlemez boyutlara ulamtr. Nitekim, kamu kesimi toplam (net) bor stokunun GSMH'ya oran 1999 ylnda bir nceki yla gre 13.5 puan artarak yzde 58'e ykselmitir. Trkiye ekonomisinin makro dengelerinde ortaya kan bu srdrlemez yap, orta vadeli ve kapsaml bir programn uygulamaya konulmasn zorunlu hale getirmitir. Bu erevede 2000-2002 dnemini kapsayan bir makro ekonomik program 2000 yl banda uygulamaya konulmutur. Bu Program Uluslararas Para Fonu tarafndan 3 yllk bir sreyi kapsayacak olan Stand-By Anlamas ile de desteklenmitir. I.1.2.5. Nfus Trkiyenin devaml artan nfusu ile bu nfusun artan gereksinimlerinin snrl doal kaynaklar ile nasl dengede tutulaca temel bir sorun olarak karmza kmaktadr. Nfus saysndaki ve yapsndaki deimelerin kiilerin tketim kalplarndaki deimelerle birlemesi, doal kaynaklarn yenilenebilir olma dzeyinin ok tesinde tketilmesine yol amaktadr. zet olarak; Nfus art = Talep art = Kaynak tketimi artmaktadr. Nfus ve evre arasnda karlkl bir etkileim mevcuttur. Bu etkileim sosyal ve ekonomik nitelikli ara deikenler vastasyla gereklemektedir. Nfusun bykl, dalm ve art hz, sosyo-ekonomik faktrler, toprak ve gelir dalm zerinde etkili olmakta, bunlar da doal kaynaklarn kullanmn hacim ve verimlilik olarak (retime dnme oran) etkilemektedir. Nfus ve tketim talebi, yalnzca snrl olan doal
TRKYE EVRE ATLASI
kaynaklarn ar kullanmna yol amakla kalmayp, ara deiken olan evreye zararl teknoloji atklarna, kirletici evre kullanmna, ticari istismarlara yol amaktadr. lkemizde nfus saymlarnn ilki 1927 (13 648 270 kii), ikincisi 1935 ylnda ve daha sonra sonu sfr ve be ile biten yllarda be ylda bir yaplmtr. Trkiye nfusu, 2000 ylnda yaplan Genel Nfus Tespitine gre 67.803.927 kii olarak tespit edilmitir. l ve ile merkezlerinin toplam nfusu 44.006.274 olup, Ky nfusunun toplam ise 23.033.688'dir. Nfus art hz 1990-95 dnemi iin tahmin edilen % 1.9'dan biraz daha azalmtr. 1990-2000 yllar arasndaki ylk nfus art hz ortalama binde 18.82 olarak gereklemitir (DE, 2000 Genel Nfus Tespiti). 2000 Genel Nfus Tespiti sonularna gre 1990-2000 dneminde Karadeniz Blgesi dndaki dier blgelerde nfus artmtr. Genel Nfus Tespiti srasnda bulunan yere (de facto) gre yllk nfus art hznn en fazla olduu blge binde 28.26 ile Marmara Blgesidir. Sanayi blgesi olmas nedeniyle youn g alan bu blgenin nfus artlar daha fazladr. Nfus art hznn en dk olduu blge ise binde -10.94 ile Karadeniz Blgesidir.
Tablo:I.1.2. Blgelerin Nfusu ve Yllk Nfus Art Hz
Blgeler 1990 Genel Nfus saym (1 ) Toplam
56473035 Marmara Ege Akdeniz Anadolu Karadeniz Dou Anadolu Gneydou Anadolu 13295878 7594977 7026489 9913306 8136713 5348512 5157160
2000 Genel Nfus Saym Toplam

67803927 17365027 8938781 8706005 11608868 8439213 6137414 6608619
Yllk Nfus Art Hz (%0) Ky Toplam

18,28 26,69 16,29 21,43 15,78 3,65 13,75 24,79
ehir
33656275 10350307 4344471 4051596 6412910 3337392 2285798 2873801
Ky
22816760 2945571 3250506 2974893 3500396 4799321 3062714 2283359
ehir
44006274 13730962 5495575 5204203 8039036 4137466 3255896 4143136
ehir
26,81 28,26 23,50 25,03 22,59 21,48 35,37 36,57
Ky
4,21 21,00 5,76 16,30 1,96 -10,94 -6,10 7,67
23797653 3634065 3443206 3501802 3569832 4301747 2881518 2465483
(1) 1990 Genel Nfus Saymnn kesin sonular, 2000 Genel Nfus saym gnndeki idari blne gre yeniden dzenlenmitir. Kaynak: Devlet statistik Enstits, 2002.
1996-2000 yllar arasnda il says 79'den 81' e, ile says 847'den 850' ye, belediye says da 2.802'den 3.227'ye ulamtr. Ayn dnemde belediye snrlar iinde yaayan nfusun toplam nfusu orannn % 74.4'den % 79.5'e ulat grlmtr. Nfus ayn zamanda hzla kentlemektedir. 1990 ylnda nfusun % 54' kentlerde yaamaktayd ve bu kent nfusunun yardan fazlas drt, ilde younlamt (stanbul, Ankara, zmir ve Adana). Daha geni bilgiler (Bkz.Trkiye evre Atlas, Ksm:X.III.1, X.III.2 Yerleim Alanlar ve Nfus) verilmitir.
TRKYE EVRE ATLASI
I.1.2.6. Eitim Eitimle ilgili olarak Trkiye nfusunun % 80'i 1990 nfus saymna gre okuryazardr. Okur-yazar nfus iinde, % 20'sinin resmi bir eitimi olmam, % 57'si ilkokul bitirmi, % 9'u orta dereceli bir okulu bitirmi, % 10'u lise veya dengi bir okulu bitirmi ve % 4' yksek okul veya niversiteden mezun olmutur. 1995/96 retim ylna ait bilgilere gre, resmi eitim sisteminde 12.9 milyon renci bulunmaktadr. Bu saynn dalm yledir: 6.9 milyon ilkokulda 2.7 milyon orta okul ve dengi okullarda, 2.2 milyon lise ve dengi okullarda, 1.2 milyon renci niversite ve yksek okullarda eitim grmektedir. 1999 yl itibariyle, 12 ve st ya grubunda, okuma yazma oran erkeklerde % 94.2 ve kadnlarda % 77.4 olmak zere % 85.7'ye ulamtr. 1999-2000 retim ylnda 59.374 kamu ve zel okul ncesi, ilkretim ve orta retim kurumlarnda toplam 12.7 milyon renci ve 484.089 retmen bulunmaktadr. retim gren bu rencilerin 246.514' zel rgn eitim kurumlarna devam etmektedir. Ayrca, 6.531 kamu ve zel raklk ve yaygn eitim kurumunda yaklak 3 milyon kiiye eitim hizmeti verilmitir. Btn eitim kurumlarnn paynn artrlmas gerei nemini korumaktadr. Okullama oranlar, 1999-2000 retim ylnda okul ncesi eitimde % 9.8'e, ilkretimde % 97.6'ya, % 22.8'i mesleki teknik eitim ve % 36.6's genel lise eitiminde olmak zere orta retimde % 59.4'e, yksekretimde ise % 18.7'si rgn olmak zere toplam % 27.8'e ulamtr. Bata byk kentlerde olmak zere ikili retim uygulamas ve kalabalk snflar, krsal alanlarda ise birletirilmi snf uygulamas eitiminin kalitesini olumsuz ynde etkilemeye devam etmektedir. Toplumun eitim dzeyinin ykseltilmesi amacyla 1997 ylnda yrrle konulan 4306 Sayl Kanun ile zorunlu temel eitimin sresi 8 yla karlmtr. Ayn yasa ile ihtiya duyulan ilave kaynaklarn salanmasna ilikin dzenlemeler de yaplmtr. Milli Eitim Politikasnn ana hedefleri arasnda evre eitiminin yeteri kadar yer almamas, doal varlklarn yok olmasn, evrenin kirlenmesini, toprak erozyonunu ve llemenin hzlanmas tehlikesine kar, toplum bilincinin yaygn olarak gelimesini snrlamaktadr. I.1.2.7. Salk Toplumsal gelimenin temel unsuru olan bireylerin bedensel, ruhsal ve sosyal ynden tam bir iyilik halinde olmasnn salanmas, yaam kalitesinin ve sresinin ykseltilerek salkl bir topluma ulalmas temel esastr. Bu hedeflere ulamak iin aba sarf eden Trkiyede kadnlarn ortalama mr 1980'de 64 yatan 1995'te 70'e, erkeklerde ise ayn sre zarfnda 59' dan 66'ya ykselmitir, bu oran 1995'te kadn ortalama mrnn 70, erkek ortalama mrnn 64 olduu tm alt orta gelirli lkelerin oranlarndan biraz daha iyidir.
TRKYE EVRE ATLASI
ocuklarda 5 yan altndakilerde lm oran Trkiye'de 1995'te %0 52 (Salk Bakanl, 1996) ile alt orta-gelirli lkelerin %0 56 oranndan daha iyidir. Salk risk faktrleri arasnda ocuklarda kt beslenme ciddi bir sorundur ve lkedeki ocuklarn bete biri az gelimitir. Ttn tketimi yetikin bana ylda 2.0 kg'dan (1984-86 dnemi iin ortalama) 1995'te 2.2. kg'a kmtr. Bu oran, dnya ortalamasnn %10 zerindedir (Dnya Bankas, 1997). 1995 ylnda binde 43,1 olan bebek lm hz 2000 ylnda %0 35,3'e dm, ayn dnemde douta hayatta kalma midi 68 yldan 69,1 yla ykselmitir. 2000 yl sonu itibariyle hastane saysnn 1.220' ye, salk oca saysnn 5.700' e, salk evi saysnn 13.500'e ulamas beklenmekte, 807 kiiye bir hekim, 384 kiiye bir hasta yata decei tahmin edilmektedir. 1991 yl itibariyle hasta yataklarnn % 38'i, hekimlerin ise % 40' nfusun % 25,6'snn yaad byk ilde bulunmaktadr. lke genelinde yatak kullanm oran % 59'dur. zellikle ile hastanelerinde yatak kullanm oran % 25'in altnda kalrken byk illere hasta akn devam etmektedir. 1999 yl sonu itibaryla salk sigortas kapsamndaki nfusun oran % 86,4'e ulamtr. Yeil Kart verilmek suretiyle 8,7 milyon kii, yatakl tedavi hizmetinden yararlanma gvencesine kavuturulmutur (DPT VIII. Be Yllk Kalknma Plan). I.1.2.8. Kltrel ve Doal Miras Trkiye'de bir ok kltrel, tarihi ve doal varlklar yasalarla koruma kapsamna alnmtr. Bu gibi yerlerin veya sit alanlarnn nicel farkllklar hakknda salkl bir envanter olmad iin korunmas gereken doal ve tarihi varlklar sadece mevcut koruma statlerine gre snflandrlabilmektedir. Mevcut snflandrma sistemine gre Trkiye'de; 4' tarihi nemlerinden dolay bu staty kazanm 33 milli park, 16 doal park, 59 doal ant, 35 doal koruma alan, 97 yaban hayat koruma alan, 907 doal oluum, 396 doal alan, 3029 arkeolojik alan, 118 kentsel alan, 115 tarihi alan ve 199 farkl zellikli alanlar; 31.047 sivil mimari miras rnei, 5265 dini, 512 kltrel, 755 idari ve 397 endstriyel/ticari yap, 1596 mezarlk, 182 ehitlik, 189 mazoleum ve ant, 702 tarihi kalnt, 13 zel koruma alan, sahili ve ky eridi bulunmaktadr. Daha geni bilgiler (Bkz.Trkiye evre Atlas, Ksm:VI.1 ve V.I.2 Milli Parklar ve Koruma Alanlar) blmlerinde verilmitir
Kaynaklar 1. Ky Hizmetleri Genel Mdrl, Trkiye Genel Toprak Amenajman Planlamas, 1981. 2. evre Bakanl, Trkiye evre Atlas-96, Ankara,1997. 3. DPT, VIII. Be Yllk Kalknma Plan, Nfus- Ormanclk (KR), Ankara, 2001. 4. Devlet Meteoroloji leri Genel Mdrl, Ankara, 2001. 5. Devlet statistik Enstits Bakanl, Ankara 2002.
TRKYE EVRE ATLASI
I.2. TRKYEDE EVRE DURUMU Hzla deien dnyann gndeminde 1970li yllarn bandan itibaren giderek artan ve insanln en byk ortak sorunu ve ortak endiesi haline gelmi olan evre ve evrenin bozulmas yer almaktadr. lkemizde de genellikle nfus art ile birlikte grlen salksz kentleme, sanayileme ve hzl ekonomik gelime sreci, istenmeyen, ancak giderek boyutlar byyen hava, su ve toprak kirlenmeleri ile grlt, erozyon gibi dier evre sorunlar meydana getirerek doal dengelerin bozulmasna yol amaktadr. I.2.1. evre Profili Trkiyede; kentsel evre, doal kaynaklar, deniz ve ky kaynaklar, doal ve insan kaynakl tehlikeler ve ncelikli corafi alanlar kapsayan durum ve eilimler, konular ve nedenler ile her bir sorunlu alan iin seenekler sralanacak olursa evre profili u ekilde zetlenebilir. I.2.2. Hava Kalitesi Trkiyede baz sanayi blgeleri yannda hava kirlilii byk ehirlerde son yllarda ciddi bir sorun olarak grlmektedir. Ancak, kentsel hava kalitesi ile ilgili bilgiler snrldr. nk ehirlerimizin ounda sadece partikl madde (PM) ve SO2 lmleri dzenli olarak yaplmaktadr. Trkiye'nin evsel kullanm iin tketilen ana enerji kaynaklar petrol, linyit ve odundur ve en ok bunlar hava kirliliinden sorumludur. Trkiye'de hava kirlilii genel olarak; kalitesiz yaktlarn stmada kullanld konutlardan, eitli endstriyel tesislerden, motorlu aralardan ve atmosferik artlardan kaynaklanmaktadr. lkemizde linyit rezervlerinin zengin olmasna ramen, dk vasfl olmas ve hibir iyiletirme ilemi yaplmadan stclarda kullanlmas, bunun yannda yakma tekniklerine uygun olmayan yntemlerle sanayide ve konutlarda yaklmas, hava kirliliinin en nemli sebeplerinden birini oluturmaktadr. Sanayiden kaynaklanan hava kirlilii temelde; yanl yer seimi, yeterli teknik tedbirler alnmadan kat atk, gaz ve tozlarn atmosfere braklmas, yanl, eski veya eksik teknolojilerin seiminden kaynaklanmaktadr. Kentlerde youn nfus art sonucu oluan plansz arpk kentleme, stmada kullanlan yaktn nitelii, yap biimi ve llerindeki deimeler, kent trafik younluu, bu alanda hava kirlilii oluturan nemli sebeplerdir. Son yllarda bu nedenlerden kaynaklanan hava kirlilii bata; Ktahya, Mula (Yataan), Kayseri, Erzurum, Denizli, Uak, Yozgat, anakkale (an), Edirne, Balkesir, Diyarbakr ve Sivas illerinde nemli boyutlardadr. Yakt kalitesinin iyiletirilmesine ynelik almalar srdrlrken, 1987 ylnda Rusyadan alnan ve Bulgaristan zerinden Trkiyeye balanan doalgaz projesi ile stanbul, Kocaeli, Bursa, Eskiehir ve Ankara gibi byk ve nemli kentlerde, gerek evsel snmada, gerekse sanayide kullanm yaygnlatrlm olup, yeni projelerden RusyaKaradeniz-Samsun ve ran-Doubeyazt-Erzurum doalgaz boru hatlar da tamamlanmak zeredir. Daha geni bilgiler (Bkz.Trkiye evre Atlas, Ksm:III.2 Trkiyede Hava Kirlilii) verilmitir.
9
TRKYE EVRE ATLASI
I.2.3. Su ve Atksu Su kirlilii, evsel ve endstriyel sv atklarn, artlmakszn su ortamlarna boaltlmalar ve tarmda verimi arttrmak iin kullanlan gbreler ile zirai mcadele amacyla kullanlan ilalarn, su ortamlarna tanmalar gibi sebeplerle meydana gelmektedir. Su kaynaklarnn kirlilii, su kaynaklarnn kullanlmasn bozacak veya zarar verme derecesinde kalitesini drecek biimde suyun ierisinde organik, inorganik, radyoaktif veya biyolojik herhangi bir maddenin bulunmasdr. Su kirlilii grlen akarsu ve gllerimizden bazlarn yle sralayabiliriz. Sakarya Nehri, Meri-Ergene Nehri, Nilfer ay, Susurluk ay, Gediz-Nif ay gibi akarsularmz, Sapanca Gl, Manyas Gl, znik Gl, Eber Gl, Karamuk Gl, Burdur Gl, Ulubat Gl, Akehir ve Tuz Gl bata olmak zere eitli nedenlerle kirlenmi bir ok yer st sularmz mevcuttur. lkemiz taraf denizlerle evrilmi olduundan, deniz kirlilii eitli alanlarda nem kazanmaktadr. Denizlerin alc ortam olarak kullanlmalar, tamaclk, turizm amacyla kullanm, atk maddelerin artlmadan veya ksmen artlarak alc ortama verilmesi, deniz kazalarndan meydana gelen zellikle petrol akntlar, akarsulardan denizlere ulaan evsel, endstriyel ve tarmsal atklar denizlerin kirlenmesine sebep olmaktadr. Kylarmzdaki kirlilik dzeyi Avrupa lkelerine gre daha azdr. Ancak kirlilik dzeyinin yksek olduu blgelerimiz de vardr. stanbul Boaz, zmir, zmit, Gemlik, Mudanya, Bandrma, Ayvalk, Marmaris Krfezleri, Marmara Denizi, Akdeniz Taucuskenderun arasnda kalan ky eridi kirlilik yk fazla olan blgelerdir. Karadeniz ise, kylarda kentleme, turizm ve sanayileme sonucunda bir lde kirlenme mevcuttur. Karadenizdeki kirliliin yaklak % 12si Trkiyeden % 88i ise Karadenize kys olan dier lkeler ve Tuna Nehrinin tad kirlilikten kaynaklanmaktadr. Daha geni bilgiler (Bkz.Trkiye evre Atlas, Ksm:IV Trkiyede Su Kirlilii) verilmitir. I.2.4. Dier evre Sorunlar Trkiyede son yllarda zellikle byk ehirlerde ve turistik yrelerde kat atk ve artklar bir evre kirlilii olarak gndeme gelmektedir. Kimyasallar dier bir evre sorunudur. eitli yollarla tabiata verilen kimyasal maddeler tm canllar zerinde ciddi boyutlara varan olumsuz etkiler meydana getirmektedir. Yeil alanlarn, ehirlerin nfus artna gre gelitirilmemi olmas da ayr bir evre sorunu olup, Trkiyede kii bana den yeil alan pay, dnya standartlarnn ok gerisindedir.
10
TRKYE EVRE ATLASI
Ayrca ehirlerde krsal kesimden g ile gelen hzl nfus artndan doan konut ihtiyac ise, altyapsz ve plansz yaplamay dourmakta ve bu durum arpk kentleme beraberinde kanalizasyon, ime suyu temini, p ve yeni evre sorunlar meydana getirmektedir. ehirlerimizde p toplama ve depolama sahalarnn seimi plansz ve geliigzel yaplmakta, geri kazanlacak bir ok kat, cam, plastik, teneke vb. malzemeler yeteri kadar ayrlmamakta, depolama alanlarnda byk sorunlar yaanmaktadr. I.2.5. Grlt Kirlilii Grlt kirlilii yaps gerei kentsel olan ayr bir sorun alan oluturmaktadr. Trkiye'de trafik ar grltnn kaynaklarndadr. Bunu inaat ilerinden, snai grltden, hava trafiinden ve demiryolu trafiinden kaynaklanan grlt izlemektedir. Ar grlt ile ilgili kilit noktalar: -Mevcut grlt ynetmeliinin uygulanmamas, -Ar grltnn yaratt risklerle ilgili olarak toplumun fazla bilinli olmamas, -Grlt karlmasnn kontrol edilmemesi, -ncelikli grlt kirlilii sorunlarnn belirlenmesi ve nlenmesi iin gerekli yerel kapasitenin olmamas, -Daha yksek dzeyde yol grltsne maruziyete neden olan kt planlanm trafik ak. Daha geni bilgiler (Bkz. Trkiye evre Atlas,, Ksm XV.1 Grlt ve evre) verilmitir. I.2.6. Doal Kaynaklar I.2.6.1. Toprak ve Tarm Arazisi Kullanm Trkiyenin yzlm 777.971 km2 olup, en nemli doal kaynaklarndan birisi de topradr. lke topraklarnn ekilebilen kullanlan arazisi ise 27.9 milyon hektardr. Bu miktar arazinin yaklak 4 milyon hektar sulanabilmektedir. Ekilebilir toprak kalnlnn 20-50 cm aras humus tabakasdr. Byle bir ekilebilir tabakann olumas iin binlerce yl gemesi gerekmektedir. Bu durum ise topran ne denli nemli olduunu ortaya koymaktadr. Topraklar insan biyosferinin en nemli esidir. Topraklarda meydana gelebilecek tm olumsuz deimeler, insan yaamn nemli lde etkileyecek gce sahiptir. Trkiye'de toplam arazi yzeyinin yaklak % 79'u eitli iddette toprak erozyonuna maruz bulunmaktadr. Bu oran ilenen arazinin % 73' iin geerlidir. ncelikli tarm arazilerinin yaklak % 68'i erozyona eilimlidir. Akarsu yata erozyonu 57.1 milyon hektarlk alan etkilerken, rzgar erozyonu 466.000 hektarlk bir alan da bozmaktadr. Sonu olarak ylda yaklak 500 milyon ton toprak erozyonla tanmaktadr. Dolaysyla Trkiye'deki en nemli ve en acil evre sorunlarndan biri erozyondur. Trkiye'deki tarm arazisi kullanm tm arazi varlnn yalnzca % 24'nn (19.3 milyon hektar) tarma uygun olduunu gstermektedir. Bunun nedeni ksmen Trkiye'deki topran derinliinin ok fazla olmamasdr. Topran % 64' ilenememektedir. Ayrca
11
TRKYE EVRE ATLASI
ilenebilir arazinin blgesel dalm asndan bir dengesizlik vardr. GAP Blgesinde meydana gelen tarmsal gelime eilimlerinden dolay bu blgenin evre asndan zellikle dikkate alnmas gerekmektedir. rn artn amalayan tarm politikalar bir yanda tarmsal retimin kompozisyonunu deitirmi ve te yanda tarmsal girdi kullanmnn genilemesi ve younlamasna neden olmutur. Bu nemli deiikliklerin her ikisi de evre sorunlarna yol amtr. Kimyasal gbre ve pestisit kullanmnn art dorultusunda, tarm makinalarnda da yapsal kkl deiiklik yaanmtr. Ancak, bu girdilerin etkin ve kontroll kullanlmas iin gsterilen abalar tam anlamyla baarl olmamtr. Bu gelimelerin ve kar nlemlerin alnmamas sonucunda; Trkiye'deki tm ekili arazinin % 83' eitli evre sorunlar ile kar karyadr. Tarmsal girdilerin bu etkilerine ek olarak; a. Tarm arazilerinin tarm d amalarla kullanlmas, b. Endstriyel kirliliin artmas vb. Tarm arazisi kullanm potansiyelini azaltrken tarm topraklarnn sorunlarn her geen gn arttrmaktadr. Mera, yaylak ve klaklarn kalitesi ve miktar Trkiye'de blgelere gre byk oranda deimektedir. ller mera, yaylak ve klaklarn srdrlebilirlii asndan snflandrlmtr ve "kritik" ve "tehlike" altnda eklinde deerlendirenler ayrca "orman" olarak dnlen arazinin bykl asndan olumlu gstergelere sahip olanlardr. Ama d arazi kullanmnn nlenememesi tarm arazilerinin miras yoluyla ar blnmesi, yanl arazi kullanm, hatal toprak ileme, topra ve suyu yok edeceinden alk tehlikesini hzlandrmas sz konusudur. I.2.6.2. Ormanlar Ekonomik, sosyal, kltrel ve teknolojik gelimelerin hzl olduu gnmzde orman; aa topluluklarnn bulunduu mekan olma yannda, bata odun hammaddesi olmak zere ok deiik rnler ve hizmetler reterek topluma fayda salayan, kendi iinde bir takm dengeleri olan canl, dinamik ve karmak yapda, karasal ekosistemler iinde en byk paya sahip ok boyutlu bir sistem ve yenilenebilir zellikte bir doal kaynaktr. Devamllk ve istikrarllk bu sistemin temel zelliidir. Ormanlar lke yzlmnn 20.7 milyon hektarla yaklak % 26.6'sn kaplamaktadr ve ulusal istatistikler net orman kayb rapor etmemektedir. Ancak, mevcut orman rtsnn % 51.7'si verimli deildir ve bozuk baltalk ormanlardan olumaktadr. lkemizde kii bana den orman alan, 0.34 ha olup, gelimi lkelere gre dk bir dzeydedir. Yaklak % 25'i aalandrma ile verimli hale getirilmesi mmkn grlen ormanlarmzn 3.5 milyon hektar ayn zamanda orman st ve orman ii mera niteliindedir. Trkiye ekonomisini oluturan 64 sektrn ileri balants ortalama 0.387 iken, ormanclk sektrnde bu rakam 0.786'dr. Ormanclk sektr ylda yaklak 3.5 milyon ton fuel-oil 'e edeer bir enerji katks salamaktadr.
12
TRKYE EVRE ATLASI
Trkiye'de ormanclk, genel kabuln aksine emek-youn bir sektrdr. Sadece evre ve Orman Bakanl yllk ortalama 15 milyon adam-gn ilendirme olana salamaktadr. Orman kylerine ve dier sektrlere yapt kaynak aktarm da olduka yksek dzeydedir. Ormanlar ayrca oksijen retimini devam ettirmesi ve hava kirliliini azaltmas yannda bnyesinde barndrd canl trleri ile ekosistem asndan, kendi kendini yenileyebilen son derece nemli bir doal kaynaktr. Ormanlarn ama d kullanmnn nlenememesi, ar kullanmna devam edilmesi ve orman yok eden dier etkenlerin srmesi toprak erozyonu, su kirlilii ve llemeyi hzlandrd bilinmektedir. Daha geni bilgiler (Bkz: Trkiye evre Atlas, Ksm.II.1. Trkiyede Ormanlarn Dalm) verilmitir. I.2.6.3. Biyoeitlilik Trkiyenin klimi; jeoloji ve toprak yapsndaki farkllklar, hem mesafe hem de ykseklik olarak trlerin kompozisyonu ve zellikleri asndan bitki rtsnde zengin eitlilik salamaktadr. Trkiye'de bitki rts asndan temel olarak blge bulunmaktadr. "Avrupa, Sibirya Blgelerinde nem gerektiren aalar ormanlarla birlikte bitkilerin bir karmndan olumaktadr. "ran Blgesi"nde step bitkileri egemendir. Bitki rtsnn eitlilii ayrca ykseklik ve konuma gre deimektedir. Bu blgeler iinde, drt hassas habitata dikkat edilmesi gerekmektedir. Sulak alanlar, dalk alanlar, kylar ve stepler. Trkiye, Avrupa ve Orta Doudaki en byk sulak alanlara sahip bulunmaktadr. 58'i ok nemli ku alanlar olmak zere, toplam bir milyon yzbin hektarlk yaklak 300 sulak alan vardr. Dalk yaps sayesinde Trkiye bir ok da ekosistemlerine sahiptir. Trkiye'nin kylar da farkl ynetim yaklamlar gerektiren deiik zelliklere sahip nemli ekosistemlerdir. Stepler de srdrlebilir kullanm sorunu olan hassas ekosistemler olarak grlmektedir. Ancak bu alanda salkl bir envanter almas bulunmamaktadr. Tm Avrupa'da bulunan bitki trlerinin % 75'i Trkiye'de grlebilmektedir. Komu lkelerin florasnn iki kat eitli olan Trk floras sadece Trkiye'de bulunmaktadr. Kta lkeleri arasnda Trkiye biyoeitlilik zenginlii asndan dokuzuncu sradadr ve florasnn % 33'ten fazlasn endemik trler oluturmaktadr. Avrupada nesli tehlikeye girmi 36 memeli hayvan trnn 15i (% 42.8i), 72 ku trnn 46s (% 63.8i), 47 srngen trnn 18i (% 38i), 13 kurbaa trnn 5i (% 38i) lkemizde yaamaktadr. Trkiye'de yaklak 120.000 omurgasz, 472 balk (192'si i sularda), 426 ku, 8 kaplumbaa, 49 kertenkele, 36 ylan, yaklak 20 kurbaa ve 120 memeli tr bulunmaktadr. Memeli trlerin drd ve 13 ku tr 1994'ten bu yana soyu tkenmekte olan trler olarak snflandrlmaktadr.
13
TRKYE EVRE ATLASI
I.2.6.4. Deniz ve Ky Kaynaklar Trkiye'nin tarafn evreleyen denizler genellikle birbirinden farkldr. Bu yap su alveriini kstladndan kirlenmi nehirlerle denizlere boaltlan atksular seyreltmek veya doal dnmle temizlenmesi olduka zor olmaktadr. Ayrca, bu kstlamalardan dolay, su ktlelerinin dikey karm belli derinliin altnda kalmakta ve bu durum kirleticilerin katman iinde younlamasna neden olmaktadr. Deniz kaynaklarna ek olarak, Trkiye'nin ky blgeleri nemli ekosistemler oluturmaktadr. lkenin; biri i olmak zere taraf denizlerle evrili olup, yaklak 8333 km kys bulunmaktadr. Her bir ky, farkl ynetim yaklamlar gerektiren farkl zelliklere sahiptir. Trkiye'nin ekonomik yapsnn nemli bir ksmn oluturan turizm Trkiye sahillerinde nemli rol oynamaktadr. zellikle Akdeniz ve Ege sahillerinde bir ok otel ve tatil ky bulunmaktadr ve bunlarn faaliyetlerinin deniz ve ky kaynaklar zerinde nemli etkileri olmaktadr. Ky yerleimleri ve youn deniz trafiinden dolay Akdeniz kys kirlenmeye olduka duyarldr. Tarm atklar da nemli bir kirlilik kaynadr. Akdeniz ayn zamanda dnyada tehlike altnda bulunan 12 trden biri olan Akdeniz Fokuna ev sahiplii yapmaktadr. Halen yaad dnlen 300-400 Akdeniz fokundan yaklak 50'si Trkiye'nin Akdeniz Kysnn ssz ksmlarnda yaamaktadr. Ege Denizi, Akdeniz'in be havzasndan biridir ve deiken su hareketleri ile farkl oinografik zellie sahiptir. Ege'ye atksu boaltm ky boyunca belli bal 50 noktada ve baz evsel kanalizasyon atklarnn boaltt yerlerde olmaktadr. 722,189 km2'lik yata ile Karadeniz bir i denizdir ve ortalama tuzluluk oran % 0.18 ile 0.19 arasndadr. Karadeniz'de fazla ya, snrl buharlama ve ktasal su aklarnn bolluundan dolay yerst sular fazlal vardr. Karadeniz'in kirlilik yk, hem doal nedenlerden hem de Trkiye'de dahil olmak zere eitli lkelerden gelen nehirlerin tad atklardan dolay nispeten yksektir. Karadeniz bitki ve bu biyolojik ktle zerinde yaayan balklar asndan da zengindir. Marmara Denizi de dier denizlerle balantsn salayan boazlarn yapsal zelliinden dolay zel bir takm hidrodinamik zellikler sergiler. Yzeyin 25-30 metre altndaki sularn oksijen doymuluu % 20 ile % 30 arasnda deimektedir ve bu da Karadeniz'den gelen ky dearjlar ve organik maddelerin zlmesinde sorun yaratmaktadr. Trkiye'nin balk mahsul yllk yaklak 600.000 tonla dnyada 50. sradadr. Karadeniz'de tahmini 247, Marmara Deniz'inde 200, Ege'de 300 ve Akdeniz'de 500-550 balk tr yaamaktadr. I.2.7. evre le lgili Hukuki Altyap lkemizde 1930lu yllardan bu yana uygulanmakta olan mevzuatn bir blm dorudan doruya evre ile ilgili, bir blm ise dolayl olarak evreye dzenlemeler getirmektedir.
14
TRKYE EVRE ATLASI
Trkiye, son yirmi ylda, evre sorunlarna eilmek zere eitli mekanizmalarn oluturulmasnda byk ilerlemeler kaydetmitir. 1982 Anayasas, yurttalara salkl ve dengeli bir evrede yaama hakk tanmaktadr. 1983 ylnda 2872 Sayl evre Kanunu karlm, 1991 ylnda ise evre Bakanl kurulmutur. Halkn temiz bir evreye ynelik duyarll ve bu yndeki talepleri giderek artmaktadr ve evre konusunda alan sivil toplum kurulular sahneye kmaktadr. Ancak, btn bu olumlu gelimelere karn, evreyle ilgili konularda ekonomik ve sosyal kararlar henz yeterince nemsenmemitir. 1982 Anayasasnn 56. Maddesinde Herkes salkl ve dengeli bir evrede yaama hakkna sahiptir denilmekte ve evreyi gelitirmek, evre saln korumak ve evre kirlenmesini nlemek devletin ve vatandalarn devidir hkmn getirmektedir. 11 Austos 1983 tarihinde yaymlanm olan 2872 Sayl evre Kanunu, evreyle dorudan ilgili olarak hazrlanm olan bir dizi yasal dzenlemenin banda gelmektedir. Bu yasann ada bir evre koruma ilkesi olan kirleten der lsn benimsemi olmas en byk kirletici olan devlete den sorumluluklar da arttrmtr. evre Kanununda yer alan temel ilkeler; evrenin korunmas konusunda devlet yannda vatandan da sorumluluk tad, evre korunmas ve kirliliine ilikin karar ve nlemlerin tespit ve uygulamasndan bunlarn kalknma almalarna olan etkileri dikkate alnarak deerlendirilmesi gerektiidir. evre Kanununa dayanlarak karlm bulunan Baz nemli Ynetmeliklerin Yaym ve Deiiklik Tarihleri Tablo: I.2.1.de verilmitir. I.2.7.1. evre le lgili Kurumsal Yap lkemizde evre ile ilgili kurumsal yap oluturma abalar 1970li yllarda balamtr. Bu dnemde, evre konusunda yetkili kamu kurulular ve yerel ynetimler arasnda koordinasyonu salamak amacyla ilk olarak bir evre Sorunlar Koordinasyon Kurulu oluturulmutur. 1978 ylnda ise evrenin korunmasna ynelik temel politikalarn belirlenmesi, konuyla ilgili plan ve projelerin hazrlanmas, bunlarn uygulanmasnda ilgili bakanlk ve kurulular arasnda koordinasyon salanmas amacyla Babakanla bal evre Mstearl kurulmutur. 8 Haziran 1984 tarihli ve 222 sayl Kanun Hkmnde Kararname ile evre Mstearl kaldrlarak Babakanla bal, tzel kiilii haiz, katma bteli bir kurulu olarak evre Genel Mdrl kurulmutur. 29.10.1989 tarihinde ise evre Genel Mdrl tekrar evre Mstearlna dntrlmtr. Bu Kanun Hkmnde Kararnamede evre Mstearl olduka geni yetkilerle donatlmtr. Bunlar evrenin korunmas, evre kirliliinin nlenmesi ve evrenin iyiletirilmesi iin prensip, politika ve program belirlemek; lke evre master plann hazrlamak; evrenin korunmas ve gelitirilmesi iin aratrmalar yapmak; evre standartlarn belirlemek; evrenin korunmas ile ilgili eitli kurulular ve yerel ynetimler arasnda koordinasyonu salamak; gnll kurulular desteklemek ve ynlendirmek; evreye ynelik eitim programlar uygulamak ve evre bilincini yaymak eklinde zetlenebilir. evre Mstearlnn dier kurum ve kurulular bu konuda koordine edebilecek yapda bir st birim konumunda bulunduu bu dnemde, evre ile ilgili dier bir kurum olarak 19 Ekim 1989 tarihli ve 383 Sayl Kanun Hkmnde Kararname ile Babakanla bal, tzel kiilii haiz zel evre Koruma Kurumu Bakanl kurulmutur. evre Kanununun 9. Maddesine gre Bakanlar Kurulunca zel evre Koruma Blgesi olarak
15
TRKYE EVRE ATLASI
ilan edilen ve edilecek yerlerde evre deerlerini korumak ve mevcut evre sorunlarn gidermek iin tm tedbirleri almak, bu alanlarn koruma ve kullanm esaslarn belirlemek, imar planlarn yapmak, mevcut her lekteki plan ve plan kararlarn revize etmek ve resen onaylamak, kurumun kurulu amalar arasnda yer almtr. 21 Austos 1991 tarihli ve 443 Sayl Kanun Hkmnde Kararname ile evre Mstearl daha etkili bir kurumsal yap oluturmak isteiyle evre Bakanlna dntrlmtr. zel evre Koruma Kurumu Bakanl ve Devlet Meteoroloji leri Genel Mdrl evre Bakanlna balanmtr. Ancak Devlet Meteoroloji leri Genel Mdrl evre Bakanlndan ayrlarak yeniden Babakanla balanmtr. 443 Sayl Kanun Hkmnde Kararname ile evrenin korunmas, evre kirliliinin nlenmesi, ve evrenin iyiletirilmesi iin prensip ve politikalar belirlemek, arazi kullanm kararlarna uygun olarak tespit edilen alanlarda; koruma ve kullanm esaslarn saptamak, ekonomik kararlarla ekolojik kararlarn bir arada dnlmesine imkan veren rasyonel doal kaynak kullanm salamak zere evre dzeni planlarn hazrlamak; lke artlarna uygun olan teknolojiyi ve evre standartlarn belirlemek; evresel etki deerlendirmesi almasn yrtmek; evre konusunda grev verilmi zel ve kamu kurulular arasnda ibirlii ve koordinasyon salamak; evre uygulamalarna etkinlik kazandrmak iin srekli bir eitim program uygulamak, evre Bakanlnn balca grevleri arasnda saylmtr. Bu grevleri yerine getirmek zere; 1. evre Kirliliini nleme ve Kontrol Genel Mdrl, 2. evre Koruma Genel Mdrl, 3. evresel Etki Deerlendirmesi ve Planlama Genel Mdrl, 4. D likiler Dairesi Bakanl, 5. Finansman Dairesi Bakanl, 6. evre Eitimi ve Yayn Dairesi Bakanl, Bakanln ana hizmet birimleri olarak tekil edilmitir. 443 Sayl evre Bakanlnn Kurulu ve Grevleri Hakknda Kanun Hkmnde Kararname ile Yksek evre Kurulu, evre uras ve Mahalli evre Kurullar, Bakanln srekli kurullar olarak dzenlemitir. Bunlardan Yksek evre Kurulu; evre Bakannn Bakanlnda ilgili Bakanlklarn Mstearlar, Yksekretim Kurulu Bakan, Diyanet leri, Trkiye Bilimsel ve Teknik Aratrma Kurumu ve Trkiye Atom Enerjisi Kurumu Bakanlar, niversitelerin evre ile ilgili eitli dallarndan Yksekretim Kurulunca seilecek iki retim yesi ve Meslek Odalar Bakanlarndan olumutur. Yksek evre Kurulunun grevleri; uluslararas anlamalar dikkate alnmak suretiyle evrenin korunmasn ve kirlenmesinin nlenmesini salayc hedefleri belirlemek, gereken tedbirleri aratrmak, zel evre Koruma Blgelerinde uygulanacak ilkeleri tespit etmek ve evre konular ile ilgili dier ilkeleri belirlemektedir. evre uras; Bakanln grevleri arasnda bulunan konularda kamu ve zel kurum ve kurulular ile ilim ve ihtisas sahiplerinin fikir, bilgi ve tecrbelerinden faydalanmak zere oluturulmutur. Mahalli evre Kurullar; her ilde Valinin Bakanlnda, Bakanlklarn l Temsilcileri, Bykehir Belediye Bakan, Belediye Bakan, Meslek Odalar Bakanlar
16
TRKYE EVRE ATLASI
ve evre Bakanl temsilcilerinden olumaktadr. Kurulun, Bakanln kararlar erevesinde evre kirliliinin nlenmesi ve evrenin iyiletirilmesi iin il dzeyinde kararlar almak ve uygulamak; ildeki tesis ve iletmelerin evre kirlilii asndan denetlemelerine ait raporlar incelemek ve gerekli nlemleri almak; Bakanlk ve Kurulularn il dzeyindeki faaliyetlerini izlemek, ynlendirmek ve gerekli koordinasyonu salamak; evre konusunda eitici faaliyetler dzenlemek; Bakanlar Kurulunca evre Kirliliine yol aan ve faaliyet kollar itibar ile gruplandrlan iletmelerin derecelerini belirlemek gibi grevleri bulunmaktadr. evre Bakanl kuruluunu mteakiben ncelikle 30 ilde l evre Mdrln kurmu, ayn zamanda merkez tekilatnn glendirilmesini srdrrken, 2001 yl balarnda ise, 81 ilde l evre Mdrlklerinin kurulmasn tamamlamtr. 4856 Sayl evre ve Orman Bakanlnn Tekilat ve Grevleri Hakkndaki Kanun ile evre ve Orman Bakanl birletirilmi ve birleme ile ilgili bu kanun 08.05.2003 tarih ve 25102 Sayl Resmi Gazetede yaymlanmtr. Bu kanuna dayanlarak evre ve Orman Bakanl Merkez Tekilatnn Grevleri alma Esas ve Usulleri Hakknda Ynetmelik 16.01.2004 tarih ve 25348 Sayl Resmi Gazetede yaymlanmtr. 1.2.7.2. Kurumsal Yapya likin Sorunlar: Grld zere evre ile ilgili kurumsal yap oluturma almalarnn balad yllardan itibaren evre rgtne ilikin bir karmaa yaanmtr. nce evre Mstearl kurulmu, sonra kaldrlarak evre Genel Mdrl oluturulmu, arkasndan evre Genel Mdrl kaldrlarak evre Mstearlnn yeniden kurulmasna karar verilmitir. evre Mstearl yeniden kurulduktan sonra evre ile ilgili ayr bir kurum olarak zel evre Koruma Kurumu Bakanl kurulmutur. En son olarak ise Mstearlk 443 Sayl Kanun Hkmnde Kararname ile kaldrlarak 21.08.1991 tarihinde evre Bakanl kurulmutur. Daha sonra ise 4856 sayl kanun ile evre ve Orman Bakanl kurulmutur. Yaplanmada gerekleen bu sk deiiklikler aradan geen 20 yla yakn zamana ramen kurulan evre rgtlerinin kurumlamasna imkan tanmamtr. Ayrca 1970li yllarda yeni rgtlenme modelleri gelitirilirken 1920lerde belli evresel ilevlerle ilgili olarak yaplan dzenlemeler ve rgtlenmeler olduu gibi korunmu ve yeni kurumsal yap eski yapnn zerine oturtulmutur. Bu da evreyle ilgili olarak Bakanlk, kurum ve kurulular arasnda yetki, grev ve sorumluluk atmalarna neden olmutur. Ayn konuyla ilgili olarak birden fazla kuruluun yetkili olmas ve koordinasyon ve ibirlii konusunda yaanan sorunlar hizmetin etkili bir ekilde yerine getirilmesini gletirmitir. evre sorunlarn zmek amacyla mevzuatta ve kurumsal yapnn oluturulmasnda baz ilerlemeler kaydedilmi, DPT-evre Bakanl ibirlii ile Ulusal evre Stratejisi ve Eylem Plan (UEP) hazrlanmtr. Temiz bir evreye ynelik toplumsal duyarlln arttrlmasna ynelik gayret sarf edilmektedir. Bu olumlu gelimelere ramen, evre ynetim sistemleri istenilen etkinlik dzeyine getirilememitir. Hzl kentleme, bata ky alanlar ve denizler olmak zere doal kaynaklar, tarm alanlar zerindeki basklar, atklarn miktarn ve dier evre sorunlarn arttrmtr.
17
TRKYE EVRE ATLASI
Eitim, kararlara katlm sreleri ve yerelleme konularndaki eksiklikler, doal kaynaklarn srdrlebilir ynetimi ve evre sorunlarnn zmnde nemli engeller oluturmaktadr. Srdrlebilir kalknma yaklam dorultusunda, insan sal ve doal dengeyi koruyarak ekonomik kalknmaya imkan verecek, doal kaynaklarn ynetimini salayacak, gelecek kuaklara daha salkl bir doal, fiziki ve sosyal evre brakacak ynde arzulanan nitelikte yeterli bir gelime kaydedilememesine ramen evre politikalarnn ekonomik ve sosyal politikalarla entegrasyonun salanmas ve bu konuda ekonomik aralardan yeterince faydalanma abalar srdrlmektedir. evre ve kalknma ile ilgili veri ve bilgi eriim sistemleri, evre izleme ve lm altyaps, evresel etki deerlendirmesi, evre envanteri, istatistii ve evre standartlar konularnda yeterli altyap oluturma almalarna devam edilmektedir. evre sorunlarnn zm iin uygulanan politikalar ve alnan kararlarn, AB normlar ve uluslararas standartlara uyumlu hale getirilmesi almalar da sratle tamamlanmaktadr. I.2.8. AB Mktesebatnn stlenilmesine likin Trkiye Ulusal Programnda evre Avrupa Birlii Mktesebatnn stlenilmesine likin Trkiye Ulusal Programnn evre balkl blmndeki hususlar aadaki ekilde zetlemek mmkndr. evresel Etki Deerlendirmesi (ED): ED Direktifi (85/337/EEC ve 97/11/EC) dorultusunda hazrlanan ED Ynetmelii genelde sz konusu direktifle uyumludur. Eklerdeki (Ek I ve Ek II, ED Uygulanacak Faaliyetler Listesi) deiik sektrlere ait kk farkllklar bulunmaktadr. Nihai hedef, ED srecinin etkinliinin artrlmas, Topluluk mktesebatna uyum salanmas ve gerekli teknik altyapnn kurulmasdr. Stratejik ED uygulamalar iin ise Avrupa Birlii Direktifinin taslak olarak hazrland bilinmekte ve karlacak direktif dorultusunda gerekli alma ve dzenlemelerin yaplmas planlanmaktadr. ED Ynetmelii ile ilgili revizyon yaplm ve 16.12.2003 tarih ve 25318 sayl Resmi Gazetede yaymlanmtr. Bu ynetmelie dayanlarak 24.02.2004 tarih ve 25383 sayl Resmi Gazetede Yeterlik Teblii yaymlanarak yrrle girmi ve ED Raporu hazrlayacak kurum ve kurulularda Yeterlik Belgesi art getirilmitir. Stratejik evresel Deerlendirme (SD): Stratejik boyuttaki kararlarn (Plan ya da program) evre zerindeki olas nemli boyuttaki olumsuz etkilerinin deerlendirilmesi ve bu etkilerin en aza indirgenmesi veya ortadan kaldrlmas iin gerekli nemlerin alnmasdr. SD, evre ynetimi iin kullanlan aralardan biri olan faaliyetler dzeyde uygulanan EDin bir ileri aamasdr ve makro dzeyde uygulanr. Dnyann bir ok yerinde Plan ve Program iin SD uygulanmaya balanmtr. Avrupa Birlii 27.06.1001 gn 2001/42/EC sayl direktifi ile SD Ynetmeliini yaynlam ve ye lkelerin yl ierisinde kartlan direktif dorultusunda kendi ynetmeliklerini karmasn istemitir. lkemizde SDne ilikin AB Mevzuatna uyumlatrlmas almalar MATRA programnca desteklenen proje kapsamnda yrtlmekte olup, Taslak SD Ynetmelii
18
TRKYE EVRE ATLASI
hazrlanmtr. Bu erevede kurum ve kurulular ile toplantlar yaplm olup, almalar devam etmektedir. Avrupa evre Ajans:Trkiye Cumhuriyetinin Avrupa evre Ajans, Avrupa Bilgi ve Gzlem Ana Katlm Anlamas 09.Ekim.2000 tarihinde imzalanm, 23. Ocak 2003 tarihinde TBMMnde onaylanm, 18.Mart 2003 tarih ve 25052 sayl Resmi Gazetede yaymlanm ve 01. Mays 2003 tarihinde de Anlama yrrle girmitir. Avrupa evre Ajansna yelik lke iinde, evre alannda ve Avrupa Birlii mktesebatna uyum srecinde gerekli doru, gvenilir, Avrupa Birlii standartlarna uygun verinin toplanmas ve ilenmesi iin gerekli olan tm verilerin ve bilgilerin temini kalknma planlar ve ulusal-uluslar aras stratejilerin gelitirilmesinde nemli katkda bulunurken, uluslar aras standartlarda gvenilir ve amaca uygun evresel veri toplanmasn ve evresel koullarn izlenmesini salayacaktr. Kurumsal Yaplanma ve evresel Bilgiye Eriim Projesi : Trkiye'yi Avrupa Birlii'ne ye olmaya hazrlayan uyum srecinin bir paras olarak yrtlen ve Avrupa Komisyonunca finanse edilen Kurumsal Yaplanma ve evresel Bilgiye Eriim Projesinin genel amac Trkiyenin ileri derecede evre korumas salamas, ABnin evresel bilgilere eriimi ile raporlama ynetmeliklerine uyum salamasdr. Proje Haziran 2004te balamtr ve Ocak 2006da sona erecektir. Bu proje ile srdrlebilir kalknma planlar iin karar vermede evresel bilginin etkinliini gelitirmek, Trkiyede evresel bilginin gncellenmesi, gvenilir ve gncellenmi evresel bilgiye eriim iin kurumsal, teknik erevenin, prosedrlerin ve kapasitenin oluturulmas amalanmaktadr. Hava Kalitesi: Trkiyede hava kirliliini ve hava kalitesi ynetimini dzenleyen temel hukuki ara, 1986 ylnda karlan Hava Kalitesinin Korunmas Ynetmeliidir. Ynetmelik onyedi kirletici parametre iin hava kalitesi snr deerlerini, iki kirletici iin hedef deerleri ve uyar kademeleri ile uyar kademelerine ulaldnda alnacak tedbirlerin yan sra lm ve analizle ilgili dier birok hususu ele almaktadr. Ynetmelik sanayi tesisleri ve prosesler iin bir emisyon izin sistemi getirmektedir. Nihai hedef ilgili Direktiflerin Trk mevzuatna yanstlmasdr. Hava Kalitesinin Korunmas Ynetmeliinin hkmlerinde ve standartlarda baz deiiklikler yaplmas gerekmektedir. Gayrishhi Messeseler Ynetmelii ve Refik Saydam Hfzsshha Merkezi Bakanl Kurulu Kanununda da revizyon gerekmektedir. Mevzuatn uyumlatrlmas srecinde mevcut kurumsal yapda herhangi bir deiiklie gerek duyulmamaktadr. Ancak mevzuatn etkin uygulamas iin, evre ve Orman Bakanl ve dier ilgili kurumlarn sorumluluklarnn ak ve net biimde tanmlanmas ve Hfzsshha Merkezinin kurumsal yapsnda deiiklik gerekmektedir. Atk Ynetimi: Dzensiz depolama yaplan evsel kat atklarn olumsuz etkilerinin kontrol edilmesi amacyla 14.03.1991 tarihinde Kat Atklarn Kontrol Ynetmelii yrrle konulmutur. Ynetmelik, evsel kat atklarn btn lke genelinde belirli bir sistem iinde toplanmas, tanmas, geri kazanlmas ve bertaraf edilmesi ile ilgili teknik ve idari esaslar belirledii gibi, ambalaj atklarnn toplanmas ve geri kazanlmas ile ilgili yasal yaptrmlar da iermektedir. Az atk retilmesi, atklarn geri kazanlmas ve atklarn evreye zarar verilmeden bertaraf edilmesi atk ynetiminin temel ilkeleridir. Tbbi atklarn ynetimi ile ilgili almalar, evsel kat atklarn dnda deerlendirilmekte olup, bu atklarn toplanmas, tanmas ve bertaraf ile ilgili almalar 20.05.1993 tarihli
19
TRKYE EVRE ATLASI
Tbbi Atklarn Kontrol Ynetmeliine gre yrtlmektedir. Tehlikeli Atklarn Kontrol Ynetmelii (TAKY) 1995 ylnda yrrle girmitir. TAKY ile lkemize olan her trl atk ithalat yasaklanmtr. TAKY ile tehlikeli atklara ilikin zel kurallar belirlenmi olup, baz ynleri ile AB Direktiflerinde verilen kurallardan daha sk tedbirler iermektedir. Ynetmelikte tehlikeli atklarn zellikleri, bertaraf ekilleri, bertaraf kriterleri ve ilemleri verilmektedir. Kat Atklarn Kontrol Ynetmelii, Tbbi Atklarn Kontrol Ynetmelii ve Tehlikeli Atklarn Kontrol Ynetmelii Avrupa Birlii mevzuat ile ou ynden uyumludur. Ancak, doal ve sentetik bariyerlerin uygulanmas ile ilgili Trk ve Avrupa Birlii mevzuat arasnda baz ufak farkllklar vardr. Nihai hedef; Atk Ynetimi ile ilgili Trk mevzuat ve AB mevzuatnn uyumlatrlmas iin plan ve programlarn belirlenerek, bu amala kurum ve organizasyonlarn uygulayaca grevlerin tespit edilmesi ve uygulanmasdr. Su Kalitesi: 2872 sayl evre Kanunu hkmlerine uygun olarak Su Kirlilii Kontrol Ynetmelii (SKKY) 4 Eyll 1988 tarihinde 19919 sayl Resmi Gazetede yaymlanarak yrrle girmitir. Su Kirlilii Kontrol Ynetmelii yeralt sularnn , yzey sularnn drt snfa ayrlmasna ynelik esaslar ortaya koymaktadr. Ayrca su kalite planlamasn da salamaktadr. Nihai hedef; Su Kirlilii Ynetiminde mevcut kanun, ynetmelik ve ilgili tebliler ile ilgili Trk Standartlarnn Avrupa Birlii Mktesebatna uyumlu hale getirilmesi ve uygulamaya geirilmesidir. evre ve Orman Bakanlnn merkezi ve tara tekilatlar glendirilmelidir. Daha fazla koordinasyon gerektiinden i sular ve ky sular birbiriyle ilgili ekilde ynetilmelidir. Ayrca yksek kalitede yeralt suyunun sadece yksek kalitede kullanmlara ak olmas iin yeralt ve yzey suyu kaynak kullanmlarnn koordinasyonu salanarak yzey ve yeralt sular birlikte ynetilmelidir. Avrupa Birlii Mevzuatna uyumun salanmas, ilgili kurum ve kurulularn mevzuatnda deiiklik gerektirmekte ve/veya yeni mevzuatn oluturulmasn zorunlu klmaktadr. Mevzuat uyumunun tamamlanmas ise mevcut sistemlerin revizyonunu gerektirecek ve yeni yatrmlarn yaplmasn zorunlu klacaktr. Doa Koruma: Doal kaynaklar zerindeki baskya ramen, Trkiye'nin doal alanlarnn nemli bir ksmn koruyabilmi olmas; hukuki ve kurumsal anlamda krk yl aan doa koruma geleneinin bulunmas; kamuoyunda doa koruma bilincinin gelimesi; zellikle gnll kurulularn koruma projelerine ve faaliyetlerine katlmas ve giderek karar srelerinde etkili olmas; uluslararas szlemelere taraf olunmas ve uluslararas ilikilerin glenmesi, Trkiye'nin AB'ye uyum srecinde doa koruma konusundaki avantajlar olarak grlmektedir. Trkiye BERN, RAMSAR, CITES ve Biyolojik eitlilik Szlemelerine taraf olmutur. Bu Szlemelerin uygulama ynetmeliklerinin hazrlanmas almalar AB Direktifleri hkmlerini de dikkate alarak devam etmektedir. lk etapta Trkiyenin korunan alanlarnn yzde 1'lik ksmnn NATURA 2000 ana dahil edilmesi, AB dzenlemelerine tam uyum salamak ve NATURA 2000 a uygulamalarnn gerekletirilmesidir. CITES Szlemesi yeterli gmrk tedbirleri gelitirilmedike amacna ulamas olduka zor olan bir szlemedir. Szleme hkmleri dorultusunda CITES Szlemesi iin Ulusal Uygulama Ynetmelii AB uygulamalar dikkate alnarak hazrlanmaktadr.
20
TRKYE EVRE ATLASI
Ynetmeliin yrrle girmesi ile nesli tehlike altnda olan bitki ve hayvan trlerinin uluslararas ticaretten olumsuz etkilenmemesi iin gmrk kaplarnda geiler kontroll yaplabilecektir. Taraf olduumuz uluslararas szlemeler kapsamnda habitat korumaya ynelik ulusal mevzuatn hazrlanmas iin balatlan idari ve teknik dzenlemelerin, Doal Yaam Ortamlar ve Flora ve Faunann Korunmasna likin (Habitat) Direktifte (92/43/EEC) belirtilen hususlar da ierecek ekilde ksa srede tamamlanmas ngrlmektedir. Doann Korunmasna ilikin ereve Yasa hazrlanarak, yrrlkteki mevzuattaki AB Direktifi ile eliki oluturan maddeler karlacak ve uyum salanacaktr. Kimyasallar ve Genetik Olarak Yaplar Deitirilmi Organizmalar Kimyasallar: 2872 sayl evre Kanununun 13. maddesine gre, havada suda veya toprakta kalc zellik gstererek ekolojik dengeyi bozan kimyasallarn retimi, ithalat, tanmas, depolanmas ve kullanmnda evrenin korunmas esastr. evre Kanununa bal olarak, evre ve insan saln olumsuz ynde etkileyen sanayi kimyasallarnn ynetimini kapsayan "Zararl Kimyasal Madde ve rnlerinin Kontrol Ynetmelii, Avrupa Birliinin ilgili Direktifleri gz nne alnarak hazrlanm olup, 1993 yl itibar ile yrrle girmitir. AB mevzuatna tam uyum iin Ynetmeliin revizyona alnmas gerekmektedir. Baz tehlikeli kimyasal maddeler ve pestisitlerin uluslararas ticaretinde uygulanacak n bildirimli kabul sistemine ilikin Rotterdam Szlemesi ne Trkiye imza koymutur. Szlemeye taraf olunabilmesi iin gerekli almalar srdrlmektedir. Trkiye Montreal Protokol ne taraftr. Nihai hedef; sz konusu AB Mevzuatnn stlenilerek uygulanmasdr. Genetik Olarak Yaplar Deitirilmi Organizmalar: Trkiyede genetik yaps deitirilmi organizmalar, bu organizmalarn evreye tedbirli braklmalar ve pazarda yer almalar ile ilgili herhangi bir yasal dzenleme bulunmamaktadr. Nihai hedef; szkonusu AB Mevzuatnn stlenilerek uygulanmasdr. yi Laboratuar Uygulamalar Prensipleri ve Kimyasal Maddelerin Testleri in Kullanmn Dorulanmas ve yi Laboratuar Uygulamalarnn Denetlenmesi ve Onaylanmas: evre Referans Laboratuar ve dier Bakanlk laboratuarlarnda kalite deerlendirmesine ynelik su, hava, toprak ve atk numuneleri analiz edilmektedir. Ancak, 67/548/EEC Direktifinde belirtilen kimyasal maddelerin potansiyel risklerinin belirlenmesine ynelik testleri LU (yi Laboratuar Uygulamalar) prensiplerine uygun olarak gerekletirebilecek laboratuar ve bununla ilgili Trk Mevzuat bulunmamaktadr. LU prensiplerinin uygulanmas ile ilgili Trk Mevzuatnn Avrupa Birlii Mktesebatna uyumlatrlmas salanacaktr. Nihai hedef; LU prensipleri ve kimyasal maddelerin testler iin kullanmnn dorulanmas ile LU denetlenmesi ve onaylanmas ile ilgili ynetmeliin tamamlanmasdr. Ancak yrtmenin gerekletirilebilmesi, altyapnn tamamlanmas iin yaplacak yardma baldr. Ara ve Makinalardan Kaynaklanan Grlt: Grltnn yaratt rahatszlklar 2872 sayl evre Kanununda ele alnan temel konulardan birini oluturmaktadr. Bu konudaki temel hukuki dzenleme olan 1986 ylnda karlan Grlt Kontrol Ynetmelii; yerleim yerleri iin grlt dzeyleri, tren yollar, havaalanlar, sanayi ve inaat alanlarnda izin verilebilecek azami deerleri ve motorlu tatlar gibi darda kullanlan makinelerden kaynaklanan grlt emisyon deerlerini belirlemekte ve grltnn azaltm iin kentsel planlama prensiplerini ortaya koymaktadr. Nihai hedef; sz konusu AB Mevzuatnn stlenilerek uygulanmasdr.
21
TRKYE EVRE ATLASI
Nkleer Gvenlik ve Radyasyondan Korunma: Trkiye Atom Enerjisi Kurumu mevzuat, Uluslararas Atom Enerjisi Ajans (UAEA)nn Temel Gvenlik Standardlar esas alnarak hazrlanm olup, gncel gelimeler yakndan takip edilerek gereken revizyonlar dzenli ekilde yaplmaktadr. Nihai hedef TAEKnun nkleer ve radyasyon gvenlii konularyla ilgili mevcut mevzuatn AB mevzuatna uyumlu duruma getirmektir. TAEK mevzuat ile sz konusu AB Mktesebat arasndaki farkllklar ve eksik hususlar tespit edilerek deerlendirme almalar yaplacaktr. klim Deiiklii: Atmosferde tehlikeli bir boyuta varan insan kaynakl sera gaz emisyonlarnn iklim sistemi zerindeki olumsuz etkisini nlemek ve belli bir seviyede durdurmak amacyla 1992 ylnda kabul edilen ve 21 Mart 1994 tarihinde yrrle giren klim Deiiklii ereve Szlemesine bugne kadar 189 lke ile Avrupa Birlii taraf olmutur. lkemiz, 24 Mays 2004 tarihinde Szlemeye resmen taraf olmutur. Trkiye, Birlemi Milletler klim Deiiklii ereve Szlemesi kapsamnda ve srdrlebilir kalknma ilkesi dorultusunda, bir yandan kalknmasn srdrrken dier yandan iklim deiikliinin olumsuz etkilerinin azaltlmasna ynelik yrtlen kresel mcadelede yerini almay amalamaktadr. Bu kapsamda; a. klim Deiiklii ereve Szlemesine Katlmamzn Uygun Bulunduuna Dair 4990 Sayl Kanun Trkiye Byk Millet Meclisi Genel Kurulunda 21 Ekim 2003 tarihinde kabul edilmi olup, anlan Szlemeye taraf olmamza ilikin Bakanlar Kurulu Karar ise18 Aralk 2003 tarih ve 25320 sayl Resmi Gazetede yaymlanmtr. b. lkemiz 24 Mays 2004 tarihinde Szlemeye resmen taraf olmutur. Trkiyenin Szlemeye resmen taraf olmasnn akabinde ilk Ulusal Bildirimi hazrlayarak Sekreteryaya sunmas gerekmektedir. c. klim Deiiklii Koordinasyon Kurulunun 20 Kasm 2003 tarihinde 2003/1 sayl toplantsnda alnan karara binaen, klim Deiiklii Koordinasyon Kurulunun yeniden dzenlenerek Babakanlk Genelgesi olarak 18 ubat 2004 tarih ve 25377 sayl Resmi Gazetede yaymlanmtr. Kresel iklim sisteminin korunmas kapsamnda Trkiyenin zerine den sorumluluklar erevesinde; artan nfusun gereksinimleri temel alnarak, ortak, fakat, farkllatrlm ykmllkler ilkesi dorultusunda klim Deiiklii ereve Szlemesi (DS) srecine katlmak zere almalar srdrlmektedir. Son yllarda kresel snmaya yol aan emisyonlarn art hznda bir miktar azalma tespit edilmitir. Nihai hedef; szkonusu AB Mevzuatnn stlenilerek uygulanmasdr. AB Mktesabatnn stlenilmesine ilikin Trkiye Ulusal Programnda evre yukardaki ekilde zetlenmektedir. evre Ynetiminin nemli aralarndan biri olan evre Dzeni Planlarn ile ilgili ksa bilgi ise aada verilmektedir. evre Dzeni Planlar : Avrupa Birlii'ne uyum srecindeki lkemizin, sahip olduu doal kaynaklarn srdrlebilir kalknma ilkeleri dorultusunda kullanlmas ve kalknmann fziksel mekana yanstlmasn salayan en nemli aralardan biri, Avrupa Birlii lkelerinde de kabul edildii gibi st lekli Fiziksel Planlar yani evre Dzeni Planlar'dr.
22
TRKYE EVRE ATLASI
Bugne kadar yaplan evre Dzeni Planlar, lke topraklarmzn yaklak % 6'snda gerekletirilmitir. 4856 Sayl evre ve Orman Bakanlnn Tekilat ve Grevleri Hakkndaki Kanunun 2 (h) ve 10 (c) maddeleri ile Bakanlmza verilen planlama yetkisi erevesinde lke topraklarnn btnne ynelik planlama almalarnn ksa zamanda tamamlanmas hedeflenmektedir Bakanlmzca onaylanan evre Dzeni Planlar; l. Havza dzeyinde plan almas olarak 1/100.000 lekli Ergene Havzas- Trakya alt Blgesi Cevre Dzeni Plan. 2. Birlik modeli ve katlmc yaklama rnek olacak biimde belediyelerin katlmlar ile Bakanlmz koordinasyonunda hazrlanm, Sapanca Gl me suyu Havzasnda l/25.000 lekli Sapanca Gl Havzas evre Dzeni Plan 3. Babakanlk talimat ile Bakanlmza verilen grev dorultusunda KonyaKarapnar ilesi snrlar ierisinde rzgar erozyonunun ve blgenin nfus gnn nlenmesi amacyla, 1/50.000 Kayapnar-Hotam evre Dzeni Plan 4. Kocaeli li snrlar kapsamnda 1/25.000 lekli Gebze. Merkez. Krfez ve Kandra Cevre Dzeni Planlar. lke fiziki mekannda, doal kaynaklarn rasyonel kullanmn salamak zere srdrlebilir kalknma ilkesi dorultusunda yatrmlarn doru ynlendirilmesi ve planl geliimin salanmas iin ncelikle st lekli Fiziki Plan olan evre Dzeni Planlar Bakanlmzca lke genelinde hazrlanacak ve tamamlanacaktr. Ayrca evre Dzeni Planlarnn Hazrlanmas ve Onaylanmasna Dair Ynetmelik almalar tamamlanm olup, Aralk 2004 tarihi itibariyle Babakanla yaymlanmak zere gnderilmitir. Kaynaklar 1. DPT, Trkiye Ulusal evre Stratejisi ve Eylem Plan. Ankara, 1998. 2. evre Bakanl, Ulusal evre ve Kalknma Durum Raporu, Ankara, 1999. 3. DPT, Uzun Vadeli Strateji ve VIII. Be Yllk Kalknma Plan 2001-2005, Ankara, 2000. 4. DPT, VIII. Be Yllk Kalknma Plan, Ormanclk (KR), Ankara, 2001. 5. AB Genel Sekreterlii, Trkiye Ulusal Program, 2001. 6. evresel Etki Deerlendirmesi ve Planlama Genel Mdrl, Planlama Dairesi Bakanl, 2004.
23
TRKYE EVRE ATLASI
Tablo: I.2.1. evre ve Orman Bakanl Mevzuatnda Bulunan evre Kanununa dayanlarak karlm Olan Baz nemli Ynetmeliklerin Yaym ve Deiiklik Tarihleri Ynetmeliin Resmi Gazetede yaymland Ynetmeliin Ad 1. evre Kirliliini nleme Fonu Ynetmelii 2. Hava Kalitesinin Korunmas Ynetmelii 3.Grlt Kontrol Ynetmelii 4. Gemi ve Deniz Aralarna Verilecek Cezalarda Suun Tespiti ve Cezann Kesilmesi Usulleri ile Kullanlacak Makbuzlara Dair Ynetmelik 5. Su Kirlilii Kontrol Ynetmelii Tarih 17.05.1985 02.11.1986 11.12.1986 03.11.1987 Say 18757 19269 19308 19623 Deiiklik Resmi Gazetede yaymland Tarih Say 03.12.1987 29.09.2000 04.11.2000 19653 24185 24220
04.09.1988
19919
6. Kat Atklarn Kontrol Ynetmelii
14.03.1991
20814
7. evre uras Ynetmelii 8. evresel Etki Deerlendirmesi Ynetmelii
14.09.1991 07.02.1993
20991 21489
9. Mahalli evre Kurullar alma Usul ve Esaslar Ynetmelii 10. Tbbi Atklarn Kontrol Ynetmelii 11. Tehlikeli Kimyasallar Ynetmelii (Zararl Kimyasal Madde ve rnlerinin Kontrol Ynetmelii) 12. Tehlikeli Atklarn Kontrol Ynetmelii
08.03.1993 20.05.1993 11.07.1993
21518 21586 21634
12.12.1998 01.07.1999 04.01.2000 29.09.2000 03.04.1991 22.02.1992 02.11.1994 15.09.1998 18.08.1999 29.04.2000 25.04.2002 26.06.1997 23.06.1997 13.08.1999 14.04.2000 29.09.2000 26.10.2000 06.06.2002 16.12.2003 16.12.2004 15.04.2004 24.06.1998 03.11.1999 20.04.2001 25.07.2001 06.11.2001 25.12.1996 15.06.1997 17.06.1997 25.09.1999 10.07.2001
23551 23742 23926 24185 20834 21150 22099 23464 23790 24034 24736 23031 23028 23785 24020 24185 24212 24777 25318 25672 25434 23382 23865 24379 24437 24575 22858 23020 23022 23827 24458
27.08.1995
22387
13.Ozon Tabakasnn ncelten Maddelerin Azaltlmasna Dair Ynetmelik
25.07.1999
23766
24
TRKYE EVRE ATLASI
14.evre Dzeni Planlarnn Yaplmas Esaslarna Dair Ynetmelik 15. Toprak Kirliliinin Kontrol Ynetmelii 16.Nesli Tehlikede Olan Yabani Hayvan ve Bitki Trlerinin Uluslararas Ticaretine likin Szlemenin Uygulanmas Dair Ynetmelik (CTES) 17. evre Denetimi Ynetmelii 18. Sulak Alanlarn Korunmas Ynetmelii 19. evre ve Orman Bakanl Personelinin Grevde Ykselme Esaslarna Dair Ynetmelik
20. evre ve Orman Bakanl Merkez Tekilatnn Grevleri alma Esas ve Usulleri Hakknda Ynetmelik
04.11.2000
24220
Dantay Karar ile iptal edilmi olup temziye gidilmitir.
10.12.2001 27.12.2001
24609 24623
05.01.2002 30.01.2002 07.01.2004

16.01.2004
24631 24656 25339

25348
24.07.2002 30.01.2003
24825 25009
21. Atk Yalarn Kontrol Ynetmelii 22. Tarmsal Kaynakl Nitrat Kirliliine Kar Sularn Korunmas Ynetmelii
23. evre ve Orman Bakanl Hizmet i Eitim Ynetmelii
21.01.2004 18.02.2004
29.02.2004
25353 25377
25388
24.Hafriyat Topra, naat ve Yknt Atklarnn Kontrol Ynetmelii 25. evre ve Orman Bakanl Dner Sermayeli letmeler Ynetmelii 26. Benzin ve Motorin Kalitesi Ynetmelii 27. Ambalaj ve Ambalaj Atklarnn Kontrol Ynetmelii 28. evre ve Orman Bakanl Tefti Kurulu Ynetmelii 29. Ambalaj ve Ambalaj Atklarnn Kontrol Ynetmelii 31. Ak Pil ve Akmlatrlerin Kontrol Ynetmelii 32. Endstriyel Kaynakl Hava Kirliliinin Kontrol Ynetmelii 33.evre ve Ormanclk uras Ynetmelii
18.03.2004 15.04.2004 11.06.2004 30.07.2004 09.06.2004
25406 25434 25489 25538 25487
30.07.2004 31.08.2004 07.10.2004 23.10.2004
25538 25569 25606 25622
Kaynak: evre ve Orman Bakanl Mevzuat, 2004.
25
TRKYE EVRE ATLASI
II. DOAL KAYNAKLAR

II.1. TRKYEDE ORMANLARIN DAILIMI Ormann ekoloji, ekonomi, politika, botanik vb. gibi farkl bilim dallarnca, kendi bak alar ve ilgi alanlarna gre birbirinden farkl orman tanmlar yaplabilmektedir. Bu farkl ve bilimsel ormanclk tanmlar yannda yrrlkteki 6831 Sayl Orman Kanununda orman, tabii olarak yetien veya emekle yetitirilen aa ve aak topluluklar yerleri ile birlikte orman saylr eklinde tanmlanmaktadr. Ormanlar insanlarn var oluundan bu yana tm canllarn hayatnda ok nemli rol oynamlardr. Ancak yzyllardr srp gelen ar ve yanl kullanmalar sonucunda orman alanlar gn getike daralm, tahrip edilmi ve gnmzde bu ok nemli doal kaynan korunmas, gelitirilmesi ve oaltlmas iin tedbirler alnmas artk zorunlu hale gelmitir. Ekonomik, sosyal, kltrel ve teknolojik gelimelerin hzl olduu gnmzde orman; aa topluluklarnn bulunduu mekan olma yannda, bata odun hammaddesi olmak zere ok deiik rnler ve hizmetler reterek topluma fayda salayan, kendi iinde birtakm dengeleri olan, canl, dinamik ve karmak yapda, karasal ekosistemler iinde en byk paya sahip ok boyutlu bir sistem ve yenilenebilir zellikte bir doal kaynaktr. Devamllk ve istikrarllk bu sistemin temel zelliidir. Ormanlarn lke ekonomisine salad faydalar odun hammaddesi, yan orman rnleri ve bu rnlerin dourduu istihdam imkanlar yan sra, byk katma deerler oluturmaktadr. Ormanlarn ekonomik deerleri tesindeki daha nemli yararlar ise ekolojik dengede; iklimlere, yeralt ve yer st su rejimine, erozyonun nlenmesine, yaban hayatnn korunmasna ve hava kirliliinin azaltlmasna salad faydalar bu kaynan nemini byk lde artrmaktadr. Orman ekosistemleri, srdrlebilir kalknma srecinin odak noktasnda bulunmaktadrlar. Bu srecin temel esi orman olup, bata odun hammaddesi olmak zere dier btn retimler ve faydalar buna bamldr. Sistemde; toprak, meralar, orman ii sular, rekreasyon alanlar, yaban hayvanlar, bitkiler, yeralt madenleri vb. dier eler de yer almaktadr. te sistemi bir btn olarak planlarken saylan bu elerin tmne birden orman kaynaklar kavram ile ifade etmek uygun olacaktr. Gnmzde genel olarak ormanclk; toplumun orman rnlerine ve hizmetlerine olan gereksinimlerini srekli ve optimal olarak karlamak amacyla biyolojik, teknik, ekonomik, sosyal, kltrel, ve ynetsel almalarn tmn kapsayan ok ynl ve srdrlebilir bir etkinlik olarak tanmlanmaktadr. nsan ve yaban hayat iin bylesine nemli olan orman kayna, yurdumuzda da uzun yllar boyu tahrip ve ihmal edilmi, ekolojik ve ekonomik bakmdan orman varl snr deerlere varmtr. lkemizde her geen gn kirlenen evrenin iyiletirilmesi ve gn getike oalan nfusumuzun orman ve orman rnlerine olan ihtiyacnn karlanmas iin ormanlarmzn iyi korunmas bilinli ve verimli bir ekilde iletilmesi gereklidir. Bunu salamak iin evre ve Orman Bakanl tarafndan aalandrma almalarna hz verilmesi, bozuk,
26
TRKYE EVRE ATLASI
koru ve baltalk alanlarn korunup iyiletirilerek, verimin ykseltilmesi iin bu sahadaki her trl abalar ilgili kurum ve kurulularca tam olarak desteklenmelidir. Ormanclkta sadece bugnk nesillerin ihtiyalarn karlamak yeterli deildir. Gelecek nesillerin ihtiyalarn da bugnden gzetmek gerekir. Bu anlay devamllk ilkesini dourmutur. Srdrlebilir kalknmann temelinde ekonomi ve ekolojinin birbirini dengeleyecek ekilde uyumlatrlmas yer aldndan ve de ormanlar kara ekosistemleri iinde byk paya sahip olduundan, srdrlebilir kalknmann yolunun srdrlebilir ormanclktan getii anlalmaktadr. Bu nedenle ormanclkta ksa vadeli yaklamlar yerine srdrlebilirlik yaklamnn esas alnmas zorunludur. lkemizde kii bana den orman alan 0,34 ha olup, gelimi lkelere gre dk bir dzeydedir. Yaklak % 25i aalandrma ile verimli hale getirilmesi mmkn grlen ormanlarmzn 3,5 milyon hektar ayn zamanda orman st ve orman ii mera niteliindedir. Bozuk ve verimsiz karakteri ar basan ormanlarmzn biyolojik eitlilik ve miktar olarak da lke yzeyine dengeli dalm gstermemektedir. Ormanclk sektr ylda yaklak 3,5 milyon ton fuel-oile edeer bir enerji katks salamaktadr ve doal yaamn ve biyolojik eitliliin korunmasnda nemli bir ileve sahiptir. Keza lkemizde nemli olan erozyonun nlenmesi, su rejiminin dzenlenmesi, toplum sal, iklimi dzenleme, evresel, rekreasyon, turizm vb. kollektif faydalar nedeniyle nemli ve vazgeilmez bir sektrdr. nk ormanlar, bir lkenin hi phesiz ki en nemli doal kaynaklarndan birisidir, belki de en nemlisidir. II.1.1. Trkiyede Orman Varl Yurdumuz ormanlarnn dalmnda, iklim ve toprak ilikilerinin yan sra lkemizin jeomorfolojik yaps ayn zamanda eitli formasyonlara sahip bitkilerin ve aa trlerinin birbirleri ile yaptklar rekabetin etkileri de rol oynamtr. Bugnk haliyle ormanlarmzda bulunan aa trleri doal olarak bulunduklar yerlerin aalar olmakla beraber yzyllar boyunca yaplan dzensiz faydalanmalar ve tahripler yznden ormanlarmzn snrlar bir hayli daralm, birok orman alanmz yerini kendisine komu bulunan maki, bozkr, step floras gibi daha deersiz formasyonlara terketmi veya tamamen kralaarak plak bir hale gelmitir. lkemizin genel alan 77.797.100 hektardr. Ormanlk alan ise 20.2 milyon hektar olup son yllardaki aalandrma almalarndaki gelimeler sonucunda 1999 yl sonu itibariyle 20.763.248 hektar olarak belirlenmitir. Bu durumda ormanlar yurt topraklarnn %26.6sn tekil etmekte olup, bu alanlar ierisinde normal koru ve normal baltalk ormanlar 10.027.568 ha ile Trkiye ormanlk alannn % 48.3n, ok bozuk koru ve ok bozuk baltalk ormanlar 10.735.679 ha ile Trkiye ormanlk alannn % 51.7sini oluturmaktadr. Ormanlk alanlarn niteliklerine gre dalm Tablo: II.1de verilmitir. Tablonun incelenmesinden de anlalaca gibi orman alanlarmzn tamam verimli orman niteliinde olmayp, rn verebilen orman ve normal koru alan yaklak 10 milyon ha (% 48.3) ve geriye kalan 10.7 milyon ha % 51.7 orman alan ise verim gc dk ormanlardan ya da tamamen verimsiz bozuk ve makilik, allklardan olumaktadr.
27
TRKYE EVRE ATLASI
Tablo:II.1.1 Trkiyede Saha ve Nitelikleri tibariyle Ormanlk Sahalarn Dalm

Koru Ormanlar Normal Koru Bozuk Koru 6.180.587 Koru Toplam 14.418.340 Ormanlk Alan (Hektar) Baltalk Ormanlar Normal Baltalk 1.789.815 Bozuk Baltalk 4.555.093 Baltalk Toplam 6.344.908 Genel Toplam
8.237.753
20.763.248
Kaynak: DPT, VIII. Be Yllk Kalknma Plan, Ormanclk KR, 2001.
II.1.2. Trkiyede Ormanlarn Sorunlar Trkiyede orman alanlarnn azalmas dnyadaki gelimelere paralellik gstermektedir. M.. 10000 yllarnda Anadolu yarmadasnn % 72si orman % 17si bozkr (step) olmasna karn bugn Anadolunun % 26.6s orman, % 35i step haline gelmitir. Ormanszlama sreci halen de devam etmektedir. Trkiyede orman azalmasnn balca nedenleri orman aleyhine yaplan yasal dzenlemeler, orman yangnlar, otlatma ve tarla ama, yerleim alanlarnn yasal olmayan bir ekilde orman alanlar ierisine kaymas, ak maden iletmecilii, hava kirlilii, ve hatal orman iletme tekniklerinin uygulanmasdr. Orman Genel Mdrl verilerine gre 1950 - 1997 yllar arasnda Trkiyede orman alanlarnn azalmasna neden olan balca faaliyetler ve alan kayplar Tablo: II.1.2de verilmitir.
Tablo: II.1.2. Trkiyede Orman Alanlarnn Azalmasna Neden Olan Balca Faaliyetler ve Alan Kayplar
Orman alanlarnn azalmasnn nedenleri % Orman aleyhine yasal dzenlemeler 56.0 Yangnlar 27.2 Hatal baarsz orman iletme teknikleri 8.8 Tarlaya dntrme 7.0 Yerleme 1.0 Toplam 100.0 Kaynak: DPT, VIII. Be Yllk Kalknma Plan, Ormanclk KR, 2001. Alan kayplar (Ha.) 1.456.000 707.000 231.000 182.000 26.000 2.602.000
II.1.3.Ormanlarn Faydalar nsan yeryznde varolduu gnden bu yana, evresini kuatan kaynaklardan ve zellikle doal zenginliklerden yararlanmaya almtr. Ormanlardan faydalanma nceleri; avlanma, korunma yeri yapma, snma iin yakacak odun temin etme biiminde olmu ve daha sonralar ise insan ormann dier kollektif yararlarn da renmeye balamtr. Gnmzde insanlar ormanlardan gittike eitlenen ve younlaan biimde faydalanmaktadr. Ormanlarn ekonomik yararlar yannda ok daha nemli olan ekolojik faydalar, tartlmaz neme sahiptir. Ormanlarn salad nemli yararlar aadaki ekilde sralamak mmkndr.
28
TRKYE EVRE ATLASI
1. Ormanlarn odun hammaddesi ve dier orman rnlerinin kayna olarak yararlar yannda, 2. Geim kayna olarak i alan salamas, 3. Su salama ve su varln koruma ilevleri, 4. Topra ve toprak verimliliini korumas, erozyonu nlemesi, 5. klim zerinde olumlu etki yapmas, iklimi etkileme zellii, 6. Oksijen retimi ve karbondioksit tketimi ilevleri, 7. Hava kirliliini azaltc ilevleri, 8. Grlt iddetini azaltmas, 9. Gen kayna olarak ekolojik dengeyi kurmas, 10. Rekreasyon (elenme,dinlenme ve dier bo zamanlar deerlendirme ) imkan salamas, 11. Salk zerinde ok olumlu etki yapmas, 12. Flora ve faunann devamn ve zenginliini salamas, 13. Ulusal savunma ve gvenlik bakmndan nemi ve benzer yararlar saylabilir. Harita II.1.de Trkiye Orman Varl Haritas ile Orman Genel Mdrlne bal blge merkezleri ve lkemiz genelinde; iyi koru, iyi baltalk, bozuk koru ve baltalk alanlar ayr ayr gsterilmitir. Kaynaklar 1. Orman Genel Mdrl, Kuruluunun 150. Ylnda Ormanclmz , 1989. 2. DPT, VIII. Be Yllk Kalknma Plan, Ormanclk, KR, 2001.
29
TRKYE EVRE ATLASI
II.2. TRKYEDE AYIR -MERA VE OTLAKLAR ayrlar ve meralar, gerekte ok sayda ilevi ayn zamanda grebilen ekosistemlerdir. Bir yandan hayvanlara besin kayna salarken, te yandan da biyolojik eitlilik ynnde yaamsal nemde ortamlardr. Ancak, ayrlar ve meralar Trkiye zelinde toprak ve su kaynaklarnn korunmas ynnden de nemlidir. Bu ok ynl nemine karn kamuoyu, ayr ve meralarn hayvanclk kesimi ynnden grd ilevi zerinde durmaktadr. Trkiye hayvanclnda mera hayvanclnn % 70lik bir arla sahip olmas doal olarak ayr ve meralarn bu ilevini ne kartmtr. Trkiyede ayrlar ile meralarn farkl niteliklere sahip ortamlar olduu da ounlukla bilinmemektedir. lke olarak taban suyu dzeyi yksek, dz arazilerde, sk ve yksek boylu bitkilerin bulunduu ortamlar olan ayrlar, ayr+mera toplam alan iinde % 3-4lk bir paya sahiptir. ounluu zel mlkiyet altnda bulunan ayrlar, grece olarak bakmldr. Meralar ise, ounlukla, yksek eimli arazilerde, ksa boylu bitkilerin seyrek olarak bulunduu ortamlardr ve tmne yakn bir ksm hazine arazisidir. Mera zerinde hayvan otlatma hakk tesis edilmi bulunan ve hayvan otlatlmasna uygun bitki rts ile kapl arazi paras olarak tanmlanabilir. Mera ou zaman otlak ile edeer anlamda kullanlmaktadr. Baz aratrmaclara gre otlak daha ok bir bitki corafyas ve bitki sosyolojisi terimi olup, ayr-mera kavramndan farkldr. Hukuken mera; bir otlan hayvanlarn beslenme ihtiyalarn karlamak zere tahsis edildiini veya eskiden beri ayn amala yararlanldn ifade eder. Mera szc ou yremizde halk arasnda sahipsiz bo bir arazi anlamnda da kullanlmaktadr. Meralarmzn yllar itibaryla durumu Tablo:II.2.1de gsterilmitir.
Tablo: II.2.1.Trkiyede ayr Mera Alanlarnn Kullanmdaki Yeri Tarla Arazisi (1000 ha) Yllar Ekilen 1938 1950 1955 1960 1965 1970 1975 1980 8.463 9.868 14.205 15.305 15.294 15.589 16.241 Nadas 4.695 4.674 6.793 7.959 8.547 8.705 8.177 Toplam 13.158 14.542 20.998 23.264 23.841 24.296 24.418 41.068 37.906 31.009 28.658 28.232 26.132 21.745 ayr-Mera Arazisi (1000 ha) ayr-Merann Trkiye Topraklarna Oran (%) 52,8 48.7 39.8 36.8 36.2 33.5 27.9 27.9 Orman Arazisi (1000 ha) 10.386 10.402 10.418 10.584 10.584 18.273 20.170 20.199 Ormann Trkiye TopraklarnaOra n (%) 13.4 13.4 13.4 13.6 13.6 23.5 25.9 26.0
16.379 8.188 24.567 21.780 Kaynak: Ky Hizmetleri Aratrma Enstits,1985.
Trkiyedeki ayr ve meralarn nitelikleri ve verim gleri de blgelere gre deimektedir. Dou Anadolu ve Karadeniz blgelerindeki ayr ve meralar, Trkiyede retilen kuru otun yaklak % 69unu salamakta olup, bitki tr ynnden nispeten zengindir
30
TRKYE EVRE ATLASI
ve bitkilerle kapl alanlarn genilii % 50-60 dolayndadr. ve Gneydou Anadoludaki ayr ve meralar lkemizin grece olarak en verimsiz alanlardr ve bitkilerle kapl yerlerin oran % 10-15 arasndadr. Marmara, Ege ve Akdeniz Blgesindeki ayr ve mera alanlarnda bitkilerle kapl alanlarn pay % 20-30, bu blgelerdeki ayr ve meralardaki retimde, kuru otun lke toplamndaki pay da % 12 dolayndadr. Trkiye meralar ve ayrlarnda iddetli ve dzensiz otlatma sebebiyle bitki rts ikincil ve ncl trlerden meydana gelmektedir. zellikle kurak ve yar kurak iklimin egemen olduu ve Gneydou Anadolu blgelerindeki meralarda bitki rts % 70 orannda azalmtr ve bu blgedeki iddetli toprak erozyonu var olan alanlar giderek daha da verimsizletirmektedir. Yurdumuzda ayr-mera alanlarndaki deiimlere on beer yllk periyotlarla baklacak olursa, 1935 ylnda 44.3 milyon hektar olan ayr-mera alanlar 1950 ylnda 38 milyon hektar, 1965 ylnda 28 milyon hektar ve 1980 ylnda 21.7 milyon hektar seviyesine dm olduu grlmektedir. Son yllarda bu rakamlarn daha da aa seviyelere dt tahmin edilmektedir. 1935 ylnda meralarmzda otlayan bykba hayvan birimi (BBHB ) says 20.3 milyon iken 1950 ylnda 21 milyon olmu ve bugn ise meralarmzda otlayan BBHB says 28.6 milyona ykselmitir. Dier bir ifade ile 1935 ylnda BBHBne 2.2 hektar mera sahas derken, 1950 ylnda 1,8 hektar bugn ise 0.92 hektar mera sahas dmektedir. Rakamlardan anlalaca gibi 1935 ylndan bugne meralarmzda birim sahada otlayan hayvan says kat artmtr. Hayvanlarn beslenebilmesi iin normal verimlilikteki bir merada BBHB iin 4 hektar mera sahasna ihtiya vardr. lkemizde ise bugn BBHBne 0.92 hektar mera sahas dmektedir. lkemizin sahip bulunduu 21.7 milyon hektar mera alannn yalnzca 1.55 milyon hektar 6831 Sayl Orman Kanunu ile, Aalandrma ve Erozyon Kontrol Genel Mdrl orman ii, orman kenar ve orman st meralar slah ederek otlatmay dzenleme grevini stlenmitir. Orman Genel Mdrlnce 1968 ylnda yaptrlan ett sonularna gre ormanlarla ilgili meralarn 279 bin hektar orman ii, 718 bin hektar orman st ve 557 bin hektar da orman kenar olmak zere 1.544.000 hektar alan kaplamaktadr. Mera slah almalar olduka eski yllara kadar uzanmaktadr. Islah almalar 1956 ylnda balamtr.1991 yl sonu itibaryla Orman Bakanlnca gerekletirilen mera slah toplam olarak 64.564 hektardr. II.2.1.Trkiyede ayr Mera Arazilerinin Sorunlar ve zm Yollar Trkiyede ayr ve meralarn sorunlarn drt ana balk altnda toplayabiliriz.
31
TRKYE EVRE ATLASI
a. Bitkisel retim Amacyla Kullanlmas Trkiyede devlet orman saylan alanlarn yan sra hazinenin mlkiyetindeki ayr ve meralarda, kyllerin bitkisel retim amacyla kullanlabilecekleri alanlar olmaktadr. Topraksz kyllerin yan sra zengin iftiler de imkan bulduklarnda meralar bitkisel retim alanna dntrmekte ve bu da istenmeyen sonulara yol amaktadr. 1950li yllarda tarmda yaanan makinalamann bu dorultudaki giriimleri byk lde kolaylatrmas sonucu yaklak 15-20 milyon hektar ayr ve mera tarlaya dntrlmtr. b. Ar Otlatma Belirlemelere gre Trkiyede bir bykba hayvana den mera alan 1990l yllarda 0.92hektara dmtr. Bu miktar blgeler itibariyle Tablo:II.2.2de verilmitir.
Tablo:II.2.2. Trkiyede Blgelere Gre Bir Bykba Hayvana Den Mera Miktar
Blgesi Anadolu Gneydou Anadolu Marmara Ege Akdeniz Kaynak:TV, Trkiyenin evre Sorunlar, 1995. Hektar 1.08 0.82 0.23 0.47 0.46
Hayvanlarn yeterli dzeyde beslenebilmeleri iin ylda en az 150 gn otlayabilecekleri 4 hektar mera alanna ihtiya vardr. Bu durum, Trkiyedeki mera ve ayr saylan alanlardaki ar otlatmann boyutlarn aklkla ortaya koymaktadr. c. Erken ve Ge Otlatma Trkiyede ayr ve mera alanlarnda otlatma erken balatlmakta ve k balarna kadar srdrlmektedir. Meralardaki bitkiler henz krpe ve toprak ya iken otlatma yaplmamas gerekmesine ramen, k boyunca ahrda yetersiz beslenen hayvanlar, karlarn kalkmasyla birlikte meralara salnmaktadr. Bylece henz yeterince besin depo etmemi, oalabilme gcne ulamam bitkiler hayvanlara yedirilmektedir. Bu durum, meralarn devamllk artlarn ortadan kaldrmaktadr. te yandan, ya toprak ezilerek sktrlmakta, gzenekli yapsn yitirmektedir. Bu nedenle, topran su ve besleme gcn azaltmakta ve anp tanabilmesini kolaylatrmaktadr. d. ayr ve Mera yiletirme ve Ynetim almalarndaki Yetersizlikler Trkiyede ormanclk dzeni dndaki ayr ve meralarda bilimsel gereklere uygun yararlanma sistemi gelitirilmemitir. Ky Hizmetleri Genel Mdrl tarafndan yrtlen iyiletirme almalar ise gerek yaygnl ve gerekse sreklilii ynnden yeterli deildir. Orman Genel Mdrl tarafndan yrtlen almalar ise, 1994 yl sonuna kadar ancak 67 bin hektar olabilmitir. Ormanlarn iinde ve bitiiinde
32
TRKYE EVRE ATLASI
iyiletirilmesi gereken 1.5 milyon hektar merann bulunduu gz nne alndnda, yaplan almalarn yetersizlii grlmektedir. ayr ve meralarda yaanan bu olumsuzluklar, dolayl olarak orman ekosistemine de zarar vermektedir. ayr ve meralarda yeterince beslenemeyen hayvanlar ormanlarda otlatlmakta ve orman ekosisteminin yenilenme imkann ortadan kaldrmaktadr. lkemizde toprak erozyonunun hz kazanmasnda, toporafik ve iklim koullarnn yan sra ayr-mera ve otlak arazilerinin yeteneklerine uygun kullanlmamasnn ok byk bir rol oynad grlmektedir. Trkiyedeki ayr ve Mera Alanlarnn Arazi Kabiliyet Snflar ile bilgiler Tablo:II.2.3.de verilmitir.
Tablo:II.2.3.Trkiyedeki ayr-Mera Alanlarnn Arazi Kabiliyet Snflarna Gre Dalm
Kabiliyet Snf I II III IV V VI VII Toplam ayr (ha) 69.061 148.998 108.152 81.455 80.801 49.072 106.804 644.373 Mera (ha) 108.449 398.014 717.892 1.649.341 22.908 4.054.771 14.149.842 21.101.317 Toplam (ha) 177.510 547.012 826.044 1.730.769 103.709 4.103.843 14.256.776 21.745.690
Kaynak: Ky Hizmetleri Aratrma Enstits, 1985.
lkemizin blgelerine gre ayr-mera alanlar , bu alanlardan otlanacak hayvan saylar otlatma gnleri Tablo:II.2.4.de verilmitir.
Tablo:II.2.4. Blgelere Gre ayr - Mera Arazisi Dalm ve Kapasitesi BLGELER Karadeniz Marmara Ege Akdeniz Anadolu Dou Anadolu G. D. Anadolu Toplam Kaynak: Ky Hizmetleri Aratrma Enstits, 1985. ayr-Mera Alan (ha) 1,697,635 483,641 1,027,468 1,002,388 6,179,128 8,928,206 2,427,229 21,745,690 Toplam Mera Alanna Oran (%) 7,80 2,23 4,73 4,61 28,41 41,06 11,16 100,00 B.B.HB.nin Mera ihtiyac (ha) 12 20 20 20 40 12 40 164 Otlatlacak Toplam B.B.H.B (Adet) 1,414,695 241,820 513,704 501,194 1,544,782 7,440,167 606,807 12,263,199 Otlatma gn says 200 190 190 210 180 150 210 1330
II.2.2. Mera ve ayrlarn nemi ve zellikleri Gelimi lkelerin tamamnda tm toplum tarafndan tarihten de ders alarak, zellikle de evre olgusu ierisinde daha iyi ve abuk renilen ve kabul edilen mera ve ayrlarn nemi, lkemizde hala daha dar bir bilim ve teknik kadrolarn dnda esas kullanclar tarafndan anlalamamtr. Bu nedenle bu konunun zellikle teknik elamanlar tarafndan ok
33
TRKYE EVRE ATLASI
iyi anlalarak iftilerimize, kyllerimize tm toplumumuza anlatmalar, retmeleri lkemiz gelecei asndan ok ge olmadan byk bir nem tamaktadr. Mera ve ayrlarn nemini ncelikle ana balklar halinde vermek gerekirse; a. Biyolojik yaam emberinde, bitki (mera, ayr) temel edir. Bitkisiz, insan ve hayvan dnlemez. b. Hayvanlar iin (yaban dahil) nce yaam alan ve yem kaynadr, c. Topraklarn verimliliini artrma ve muhafazas ynyle ok nemlidir, d. Su kaynaklarnn oluumunu, geliimini ve kalitesini etkilemesi asndan nemlidir, e. Marjinal ekolojik alanlarda yetimeleri, belli ekolojik koullarda zellikle bata bitkisel retimin modelinin mmkn olmad taban suyu ok yksek deltalarda, ovalarda ve yksek souk alanlarda vazgeilmez zellikleri ile nemlidir, f. Yeryz snmasnda, sera etkinliinin azalmasndaki etkin rolleri ile, g. Krsal kesimin yakacak ihtiyacna katk salamas ynyle, h. Biyolojik eitlilik, gen merkezi olma zellikleri, rekreasyonal zellikleri ynyle, i. Ekonomik deerleri, katklar ynyle ok nemlidir. Mera ve ayrlarn genel zelliklerini ksaca zetleyecek olursak; a. Srekli retim potansiyeli olan alanlardr. b. Uygun bir ynetim plan ile her trl ve farkl ekolojik koulda devaml bir verim vekalite art gerekletirebilir. c. Vejetasyonda ok farkl bitki trlerini iermesi stabilitesinin ve dinamizminin temelini tekil eder. d. Artan nfus younluuna ve deien tarmsal retim modellerine bal olarak marjinal snrlarna ekilmemi mera ve ayr alanlar insanolunun geleceinin teminat, sigortasdr. II.2.3. Mera Alanlarnn Islah ve Korunmas in Alnmas Gereken Baz nlemler a. 4342 Sayl Mera Kanunu 28.02.1998 tarihinde Resmi Gazetede yaymlanmtr. Mera Kanunu ve bu kanuna dayanlarak hazrlanan ve 31. 07. 1998 tarih ve 23419 Sayl R.G. yaymlanan Mera Ynetmelii etkin bir ekilde ve zaman yitirilmeden uygulanmaldr. b. Sr hayvanclndan ahr hayvanclna dn yaplmaldr. c. Mera ayr ve otlaklar ile yaylak ve klaklar arazi yeteneklerine uygun olarak kullanlmaldr. d. Tarm arazisi lehine azalan ayr-mera arazilerinin ortaya karaca yem a karlanmal ve dolaysyla tarla tarmnda yem bitkisi yetitiriciliine nem verilmelidir. e. Otlatma dnemleri, arzulanan ot trlerinin istenilen dzeye kmasn salayacak ekilde dzenlenmeli ve her merada doal koullarda gelien bitkilerin yetitirilmesini ve uygun artlarda otlatlmasn salayacak hayvan eitlerinin belirlenmesi gereklidir. f. Giderek verimsizleen, arzulanmayan otlarn istilasna urayan ve plaklaan meralarn kontrol altna alnmas, slah ve bilinli biimde kullanlmas , tesviye erili karklar, su yayma sistemleri gzeler v.s. gibi fiziksel slah yntemleri
34
TRKYE EVRE ATLASI
yannda, dinlendirilerek otlatma, mnavebeli otlatma, alama, gbreleme, kireleme, yeniden ekim v.s. gibi kltrel ekim yntemleri ile mmkndr. g. Mera Amenajman Kurallarnn ,Kltrel ve teknik nlemler ile birlikte uygulanmas mera slahnda etkinlii srekli klar. h. Mera alanlarnn gerek dalm belirlenmelidir. Bunun iin toprak ettlerine arlk veren bir nitenin oluturulmas gereklidir. . Mera amenajmanna arlk veren, mera kompozisyonunu ekolojik artlara gre aratran, aratrma yapan bir birim kurulmaldr. i. Arazi kabiliyet snflamasna gre mera kullanm alanlar yeniden belirlenmeli ve gerekli kullanm deiiklikleri yaplmaldr. j. Mera slah almalarna etkin, bilinli ve ekonomik biimde girilmelidir. Bunun iin belki de ok fazla kurulua grev vermek yerine, Mera Otlak, Yaylak ve Klak leri Genel Mdrl kurulmaldr. Meralarn kamu mal olmas, kylnn ortak kullanmnda bulunmas, serbest hayvan otlatmacl, nfus art sonucu ihtiya duyulan tarm arazisi, tarmda mekanizasyon kullanmnn yaygnlamas, arazilerin yeteneklerine uygun kullanlmamas gibi nedenlerden dolay mera alanlarmzda toprak erozyonu sorunlar nemli boyutlara ulamtr. Yaplan lmlere gre lkemizde yllk toprak kayb yaklak 500 milyon ton seviyesindedir. Yaklak 21 milyon hektar alan kaplayan mera alanlarmzn 12.8 milyon hektarnda ise eitli derecelerde youn erozyon olay grlmektedir.
Kaynaklar 1. elikkol , T., Trkiyede Mera Islah almalar, Orman, Orman Bakanl Dergisi, Say:19, 1993, Ankara. 2. Doan, O., Kkakar,N., Trkiyede Mera Arazilerinin Sorunlar ve zm Orman, Orman Bakanl Dergisi Say: 19, 1993, Ankara. 3. Yeniky,O., Meralarmzn Tahrip Olmasnn Nedenleri, Islah almalar, Sorunlar ve zm nerileri, Orman, Orman Bakanl Dergisi Say: 19, 1993, Ankara. 4. TV, Trkiyenin evre Sorunlar, 1995, Ankara. 5. 4342 Sayl Mera Kanunu 28.02.1998 tarihli R.G. ve Mera Ynetmelii 31.7.1998 Tarih ve 23419 Sayl R.G. 6. Tarm ve Ky leri Bakanl, ayr- Mera Amenajman ve Islah, 1999, Ankara.
35
TRKYE EVRE ATLASI
II.3. TRKYEDE AKARSU, GL VE GLETLER II. 3.1. Trkiyenin nemli Akarsular: Trkiyedeki akarsularn byk blm, lke snrlar iinde doar ve sona erer. Bata lkenin en uzun akarsuyu Kzlrmak olmak zere Yeilrmak, Sakarya, Gediz, B.Menderes, K. Menderes, Seyhan ve Ceyhan Irmaklar Trkiyede doar ve denize dklr. zerlerinde Trkiyenin en byk barajlarnn kurulu olduu Frat ve Dicle, oruh, Aras ve Kura Irmaklar ise Trkiyede doar, komu lkelerde denize dklr. Frat Nehri: Trkiyenin en verimli ve su potansiyeli en yksek rmadr. Siverek ilesi, Daba Buca yaknndaki Maktalan civarnda anlurfa topraklarna giren Frat nehri Adyaman ve Gaziantep il snrn belirledikten sonra Suriye topraklarna girer, Basra Krfezine dklr. Nehrin en nemli kollar Murat, Karasu, Tohma, Peri, alt ve Munzur aylardr. Toplam uzunluu 2.800 km ile Trkiye snrlar iinde kalan blmn uzunluu ise 971 kmdir. 720.000 km2 su toplama havzasna sahiptir. Frat Nehrinin rejimi Trkiyedeki dier akarsulara gre daha dzenlidir. Mart ile haziran aylar arasnda yava yava kabarr, temmuz ile ocak aylar arasnda ekilmi olmasna ramen yine de bol su ak olur. Nehir zerine Trkiyenin en byk barajlar ina edilmitir. Bu barajlardan Keban, Karakaya Atatrk ve Birecik Barajlar tamamlanmtr. Ayrca Frat'n suyu ina edilen 2 adet anlurfa tneli de Harran Ovas ve evresine yllardan beri suya hasret topraklara suyu ulatrmtr. Kzlrmak Nehri: Trkiye topraklarndan doarak yine, Trkiye topraklarndan denize dklen en uzun akarsudur. Uzunluu 1.355 kmdir. Balca kollar Delicermak, Devrez ve Gkrmaktr. Nehir, Anadolunun kuzeydousundaki Kzldan gney yamalarndan doar ve srasyla Sivas, Kayseri, Nevehir, Krehir, Krkkale, Ankara, ankr, orum ve Samsun illerinden geerken ok sayda dere ve ayn sularn toplayarak Bafra Burnundan Karadenize ular. Yamur ve kar sularyla beslenen nehrin rejimi dzensizdir. Temmuz ve ubat arasnda dk su dzeyinde akan nehir, mart aynda hzla kabarmaya balar ve nisan aynda en yksek su dzeyine ular. Ortalama debisi 184 m3/sn olan nehrin 20 yllk gzlem sresince en az 18.4 m3/snye ve en ok 1.673 m3/sn. ye ulat tespit edilmitir. Nehir zerine 5 baraj yaplmtr. Bunlar Ankara yaknlarndaki Kesikkpr, Hirfanl ve Kapulukaya barajlar ile nehrin Bafra Ovasna kurulmu Altnkaya ve Derbent barajlardr. Sakarya Nehri: Kzlrmak ve Frat Nehrimizden sonra yurdumuzun en uzun, Kuzeybat Anadolunun ise en byk akarsuyudur. Uzunluu 824 km olup, beslenme havzasnn genilii 53.800 km2 dir. Afyonun kuzeydousundaki Bayat Yaylasndan doar. nce Anadoluya doru akar sonra Kzlrmakn tersine bir kvrmla, kuzeye dner, Polatl yaknlarnda en byk kollarndan biri olan Porsuk ayn alr. Geyve Boazndan geer ve
36
TRKYE EVRE ATLASI
Adapazar Ovasndan akarak Karadenize dklr. Sakarya Nehrinin Alada ve Kirmir sularn ald yerde Trkiyenin en byk santrallerinden biri olan Saryar Hidroelektrik Santrali ve Gkekaya Hidroelektrik Santral kurulmutur. Seyhan Nehri: Trkiyenin Akdenize dklen rmaklarnn en nemlisidir. Uzunluu 850 kmdir. Havza alan ise 20.600 km2dir. ki nemli kolu vardr. En uzun olan, Uzun Yayladan doan Zamant suyudur. Orta Toroslarn uzan dorultusunda akan bu su, ukurovaya inmeden nce dier nemli kolu olan Gksu ile birleir. Adanadan geerek Akdenize dklr. Seyhan Nehri zerinde Yedigze, atalan ve Seyhan Hidroelektrik Santrallar kurulmutur. oruh Nehri: Mescit Dalarndan kaynan alarak, Bayburtu getikten sonra Yusufeli ilesinin Yokulu Ky mevkiinde il snrna girer. Su kavuumu denilen yerde Oltu suyu ile birleir. Yusufeli yaknlarnda Barhal Deresiyle birleen oruh Nehri kuzeybat ynne girer. Artvin yaknlarnda Berta suyunu, Borkada Murgul suyunu - kale suyunu ve Deviskal suyunu alarak Maradit (Muratl) bucan geerek, Batumun gneybatsnda Karadenize dklr. oruh Nehrinin uzunluu 376 km olup, 354 kmsi snrlarmz ierisindedir. Yeilrmak Nehri: Trkiyenin Karadenize dklen byk akarsularndandr. Kelkit Irma, ekerek Irma ve asl Yeilrmak olmak zere ana kolun birleimi ile oluur. Asl Yeilrmakn uzunluu 519 kmdir. Kse Dandan doar, Canik Dalarndan geip aramba Ovasna yaylr ve Karadenize dklr. Denize dkld yerde, su birikintileri ile geni bataklklar meydana getirir. Yeilrmak vadilerinin byk bir blm sk ormanlarla kapldr. Bu adan dier akarsularmz gibi pek andrma yapmaz. Bu nedenle Kzlrmak nehrinin tersine suyu berrak ve yeilimsidir. Akarsudan zellikle Turhal ve Amasyada sulama ilerinde ok yararlanlr. Byk Menderes Nehri: Bat Anadolunun en byk akarsuyudur. Kfi Suyu ve Banaz ay kollarnn birlemesiyle oluur ve Ege denizine dklr. Uzunluu 584 kmdir. Byk Menderes ovas bataklklar kurutulduktan sonra Trkiyenin en verimli alanlarndan birisi olmutur. Kk Menderes Nehri: Biga yresinde Bozdalardan doar, kendi ismi ile anlan bu ovay sulayarak, Seluk lesinin batsndan denize dklr. Kk Menderesin alvyon getirip ky izgisinden srekli olarak ilerlemi olmas neticesinde, lk alarn en nemli liman ehirlerinden biri olan Efes bu gn denizden 5-6 km. ieride kalmtr. Ceyhan Nehri: Akdeniz Blgesinin byk akarsularndandr. Uzunluu 509 kmdir. Elbistan yaknlarndan doar. ukurovada geni bir delta oluturarak skenderun Krfezine dklr. Balca kollar Hurman, Gksun, Stl ve Aksu aylardr. Ceyhan Nehri kasm ve aralk aylarnda sonbahar yamurlarnn etkisiyle geici olarak kabarr. Bu aylardaki debisi 50 m3/snden 380 m3/snye ykselir. Ocak aynda azaldktan sonra ubat aynda tekrar ykselir. lkbahar mevsiminde yamur halindeki yalar ve karlarn erimesiyle tekrar kabarr. Mays ayndan itibaren azalmaya balar. Nehir zerine Aslanta, Menzelet, Sr ve Berke Hidroelektrik Santrallar kurulmutur.
37
TRKYE EVRE ATLASI
Aras Nehri: Pasinlerden doup, Hazar Denizine dklr. Trkiyede kalan blmnn uzunluu 548 kmdir. (Toplam uzunluu 1059 kmdir.) Kaynan Bingl Dalarndan alr, Tuzluca ay civarnda Arpaay ile birleir, Idr Ovasnn orta ksmndan akarken Trk Ermenistan snrn oluturur. Ermenistan-ran snrn oluturduktan sonra Kura Nehri ile birleerek bataklk bir deltada Hazara dklr. Dicle Nehri: Nehir ana kaynaklarn Dou Anadolu dalarndan ve dipten szma yoluyla Elaz yaknlarndaki Hazar (Glcl) glnden alr. Trkiyenin nemli akarsularndandr. Dou Anadolu dalarndan kar, Basra Krfezine dklr. Toplam uzunluu 1900 kmdir. Trkiye topraklarnda kalan blmn uzunluu ise 523 kmdir. En nemli kollar Batman ile Garzan, Botan, Habur, Byk Zap ve Kk Zaptr. Debisi ortalama 360 m3/sn dir. Eyll ay ortalarnda 55 m3/sn ile en kk, ubat sonunda 2263 m3 /sn akm ile byk deiiklik gsterir. Akarsuda genellikle yaz sonu kurakl ve sonbahar ba ya noksanl nedeniyle su azalr. Buna ramen k sonu ya ile ilkbahar bandaki karlarn erimesinden oluan su ile kabarr. Dicle nehri zerinde Kralkz, Ilsu, Batman, Dicle ve Cizre gibi nemli Hidroelektrik Santrallar kurulmutur. Gediz Nehri: Anadoludan Ege Denizine dklen Byk Menderes Nehrinden sonra ikinci byk akarsudur. Bat Anadoludaki Murat ve aphane dalarndan inen sularn birlemesiyle oluan Gediz Nehri, batya doru ilerlerken, kuzeyden Kunduzlu, Selendi, Deliini ve Demrek aylarn, gneyden ise Kulu volkanik yresinden gelen kk dereleri sularna katar. Nehir, Salihli ilesinin kuzeydousundan Gediz Ovasna girer ve gneyden Kemalpaa Ovasndan gelen Nif ayn alarak Foa tepelerinin gneydousundan zmir Krfezine dklr. Nehrin toplam uzunluu 401 km olup, su toplama havzas ise 17.500 km2 dir. Takn dnemlerinde sk sk yatak deitiren Gediz Nehri, yaklak 40.000 halk bir delta oluturmutur. Zaman ierisinde zmir Krfezindeki baz adalar da kara ile birlemi ve delta ovas ierisinde kalmtr. II. 3.2. Trkiyenin nemli Glleri: Trkiyede bykl kkl toplam 200 kadar gl vardr. Bu gllerin toplam yzlm 9.000 km2 yi geer. Trkiyenin en byk be gl unlardr; Van Gl (3.713 km2), Tuz Gl (1.620 km2), Beyehir Gl (650 km2), Eridir Gl ( 468 km2) ve znik Gl (298 km2). Bu be byk gln yzlm, gllerin toplam yzlmnn yaklak % 75i kadardr. Trkiyenin en derin be gl ise Nemrut Gl (150 m), Hazar Gl (150 m), ldr Gl (130 m), Burdur Gl (110 m) ve Van Gldr. En s gller ise Tuz Gl, Akehir Gl, Uluabat Gl ve Manyas Gldr. Tuz Gl, Van Gl, Burdur Gl ve Ac Gl darya ak olmayan kapal havza glleridir. Gney Marmara Glleri ise darya akldr. Kapal havzalardaki gllerin suyu tuzlu ya da ac, darya ak olan gllerin suyu ise tatldr.
38
TRKYE EVRE ATLASI
Tuz Glnden tuz, Van Glnden soda (kostik) elde edilirken, tatlsu gllerinden de sulama bakmndan yararlanlr. Tortum, Hazar, ldr ve Kovada gllerinden enerji retiminde, sular tatl kimi gllerden balk retiminde, denizlerle balants olan Kyceiz Gl ile Sakarya, Kzlrmak ve Meri nehir az yaknlarndaki gllerden ise eitli tatl su rnleri ve havyar retiminde yararlanlmaktadr. II. 3.3. lkemizde Gllerin Oluumuna Gre Snflamas a) Tektonik Gller: Eridir, Manyas ve Tuz Gl b) Krater Gller : Nemrut ve Ac Gl c) Buzul Gller: Deli Gl, Camiligl d) Karstik Gller: Karagl e) Lav Set Gl: Van Gl f) Heyelan Glleri : Abant ve Yedi Gller g) Alvyal Set Glleri: Bafa ve Kyceiz h) Lagn, denizle balantl gller : Kkekmece, Bykekmece, Akyatan ve Akyayan Gllerinden olumaktadr. II. 3.4. Trkiyede Sulama Amacyla Yaplan Gletler lkemizde sulama amacyla 1999 yl sonu itibariyle; VII. Plan dneminde gerekletirilen yatrmlar ile birlikte 339 adet glet tamamlanm ve yaklak 60.000 hektar alan sulama kapasitesine ulalmtr. VIII. Plan dneminde ise; Ky Hizmetleri Genel Mdrlnce yaplacak yeni gletler ile birlikte 20.000 hektar alann sulamaya almas hedeflenmitir. Kaynaklar 1. Devlet Su leri Genel Mdrl, Harital statistik Blteni, 1999, Ankara. 2. DPT, VIII. Be Yllk Kalknma Plan, Yayn No: DPT: 2555, ..K: 571, 2001.
39
TRKYE EVRE ATLASI
II.4. MADENLER VE MNERAL KAYNAKLAR Yeryznn bir ok blgesinde binlerce yldan beri baz nemli madenlerin ilendii, eitli jeolojik kaz buluntularndan anlalmaktadr. Anadolu da ise madenciliin M. 7000 yl kadar nce balad ve zellikle M.. 2000- 1000 yllarnda Hititler zamannda gelimi olduu, metal paralarn ilk kez Hititler ve daha sonra Lidyallar tarafndan baslarak kullanld bilinmektedir. Bu nedenle Anadolu, madenciliin beii olarak nitelendirilmektedir. lkelerin en nemli maddi kaynan ve ekonomik kalknmann temel desteini yeralt zenginlikleri olutururlar. Yeralt kaynaklarnn en nemlileri ise madenler, endstriyel hammaddeler ve birincil enerji kaynaklardr. Trkiye eitli maden yataklar bakmndan olduka ansl lkelerden birisidir. Dnyada 152 lkede retilen 51 eit maden iin yaplan bir deerlendirmede, Trkiye rettii 29 eit maden ile 10. srada yer almaktadr. Deerlendirmeye, maden retici lkelerin dnya pazarlarndaki pay asndan bakldnda ise, Trkiye % 0.16lk pazar pay ile 52. srada yer almakta ve ayn deerlendirmede Bamsz Devletler Topluluu % 19.89luk pazar pay ile birinci, ABD % 15.42lik pazar pay ile ikinci srada yer almaktadr. lkemiz, dnyann en byk bor ve toryum rezervlerine sahiptir. Trona kaynaklar bakmndan da dnyada nc srada yer almaktadr. Mermer, zeolit, pomza, selestin, feldspat, kuvartz, manyezit, kil, jips, sepiyolit ve nadir toprak elementleri gibi endstriyel mineraller ynnden de zengin yataklara sahip bulunmaktadr. Trkiyenin ok eitli maden kaynaklar ve potansiyelleri gznne alndnda, daha fazla maden reterek sralamada daha st bir yere ykselme imkannn olduu grlmektedir. Maden ve mineraller ile baz hammaddeler kullanlma amalar, yapsal zellikleri ve cinslerine gre ana balk altnda snflandrlmaktadr. A- Metalik Madenler (Altn, Gm, Bakr, Demir vb.) B- Endstriyel Hammaddeler (Alta, Bor, Kaolen, Mermer vb.) C- Enerji Hammaddeleri (Asfaltit, Linyit, Petrol, Takmr, Toryum, Uranyum vb.) Trkiyede Cumhuriyetin kuruluunun ilk yllarndan itibaren, tm kaynaklarn lke kalknmasnda en iyi ekilde kullanlmalar ve ekonomiye kazandrlmalarn salamak amacyla baz nemli tedbirler alnmtr. Bu tedbirlerden birisi de maden yataklarnn aranmas ve iletilmesiyle ilgilidir. Madenleri aramak, rezervlerini ve zelliklerini tespit etmek amacyla Maden Tetkik Arama (MTA), bulunan madenlerin devlet eliyle iletilmelerini salamak maksadyla da Etibank, 1935 ylnda iki ayr kanunla kurulmutur. MTA kuruluundan bu yana petrol dahil maden arama almalarn youn bir ekilde srdrm ve bilinen maden yataklarnn hemen tamamn etd etmitir. Bu almalar srasnda bir ok yeni maden yata bulunduu gibi bir ounda da yeni rezervler bulunarak yataklarn gelitirilmeleri salanm, aramalar iin yeni hedef sahalar tespit etmitir. Tablo:II.4.1de lkemizde MTA Tarafndan Tespit Edilen Baz Madenler, Endstriyel Hammaddeler ve Enerji Hammaddeleri, Trleri, Yatak Saylar ve Tablo:II.4.2de
40
TRKYE EVRE ATLASI
ise Trkiyede Baz Madenlerin Potansiyeli (Grnen+ Muhtemel Rezervleri) liste olarak verilmitir.
Tablo: II.4.1 Yurdumuzda MTA Tarafndan Tespit Edilen Ekonomik Baz Madenler, Endstriyel ve Enerji Hammaddeleri, Trleri, Yatak Saylar ve Cinslerini Gsteren Liste
I-Metalik Madenler: Madenlerin Cinsi 1-Altn 2-Altn+Gm 3-Alminyum(Boksit) 4-Alminyum(Diyasporit) 5-Antimuan 6-Bakr+Pirit 7-Bakr+Kurun+inko 8-Bakr+inko 9-Civa Yatak Says (Adet) 8 7 6 8 12 17 17 2 16 Madenlerin Cinsi 10-inko 11-Demir 12-Krom 13-Kurun 14-Kurun+inko 15-Manganez 16-Nikel 17-Titan 18-Tungsten(Volfram) Yatak Says (Adet) 3 79 16 3 22 38 2 4 7 Toplam 267 II.Endstriyel Hammaddeler E.Hammadde Yatak Says Cinsi (Adet) 1-Alta(Jips) 15 2-Alunit(ap) 1 3-Asbest 16 4-Barit 17 5-Bentonit 17 6-Bor Mineralleri 4 7-imento Hammaddesi 64 8-Disten 2 9-Diatomit 5 10-Dolomit 15 11-Feldspat 6 12-Florit 8 13-Fosfat 6 14-Grafit 6 15-Kaolen 25 16-Kaya Tuzu 8 17-Kil 15 18-Kireta 24 III. Enerji Hammaddeleri: E.Hammadde Cinsi 1-Asfaltit 2-Bitml ist 3-Linyit 4-Petrol Yatak Says (Adet) 3 6 91 28 E.Hammadde Cinsi 5-Tabii Buhar 6-Takmr 7-Toryum 8-Uranyum Yatak Says (Adet) 37 4 1 6 E.Hammadde Cinsi 19-Sanayi Kumu 20-Kuvarsit 21-Kkrt 22-Manyezit 23-Mermer 24-Mika 25-Perlit 26-Profillit 27-Pomzata 28-Sepidit(Lleta) 29-Sodyum Slfat 30-Talk 31-Traverten 32-Trona(Doal Soda) 33-Tula Kiremit Ham. 34-Vermikulit 35-Zmpara Yatak Says (Adet) 8 10 9 27 39 2 17 1 12 2 1 6 1 66 1 14 Toplam 470
Toplam 176 Kaynak: MTA (Maden Tetkik Arama Enstits) Ekonomik Baz Maden Yataklar Haritas, 1981.
Tablo:II.4.2 Trkiye Maden Potansiyeli (Grnr ve Muhtemel Rezervler)
41
TRKYE EVRE ATLASI
Madenin Ad Altn Alnit Antimuan Asfaltit(*) Asbest Bakr Barit Bitml ist(*) Bentonit Boksit Bor Civa inko Demir Diatomit Disten Dolomit Feldspat Fosfat Fluorit Grafit Gm Kaolen Kaya Tuzu Kil (Ser+Ref) Krom Kurun Kuvars Kumu Kuvarsit Kkrt Linyit Lleta Manganez Mermer Manyezit Perlit Pomza Profillit Sepiolit Sodyum Slfat Stronsiyum (Slestin)
Rezerv (Gr+Muh) (Ton) 600 4 000 000 106 306 79 969 000 29 646 379 2 279 210 35 001 304 1 641 381 000 250 543 000 87 375 000 1 805 709 953 3 820 2 294 479 149 925 000 44 224 029 3 840 000 15 887 160 000 239 305 500 70 500 000 2 538 000 90 000 6 062 89 063 770 5 733 708 017 354 362 650 25 931 373 860 387 1 307 414 250 2 270 287 821 626 000 7 949 384 000 1 483 000(sandk) 4 560 000 5 161 000 m3 111 368 020 5 690 027 600 1 472 964 776 m3 6 644 000 13 546 450 16 536 000
Aklamalar Au erii %7.54 K2O Sb ierii AD.2896-5536 Kcal/kg Deiik lif boylarinda, lif yzdesi %4 'dn zeri Metal Cu %71-99 BaSO4 ierikli OrAID.541-1390 Kcal/kg Sondaj+Dkm+Aartma %55Al2O3 (25 667 000 ton metal Al) % 24.4-35B2O3 ierii Metal Hg Metal Zn %55Fe ( 82 458 750 ton metal demir) yi kalite % 21-52 Al2O3 % 15 MgO ve zeri Albit ve Ortoklaz % 19 P2O5 % 40-80 CaF2 erii % 2-17 Sabit karbon ierikli, zenginleebilir Metal Ag % 15-37 Al2O3 % 88,5 zeri NaCll ( 200 000 000 tonu gl rez.) Seramik+Refrakter % 20 zeri Cr2O3 Pb erii % 90 zerinde SiO2 % 90 zerinde SiO2 % 32 S ierii AID.868-5000 Kcal/kg (Gr + Muh + Mmkn Rez.) yi, orta kalite kark % 34.54 Mn (Metal Mn ierii 1 576 000 ) Toplam Potansiyel Rezerv % 41-48 MgO ierii Deiik genleme oranlarnda yi Kalite Seramik+refrakter+ imento % 50 zeri Sepiolit % 81 NaSO4 (13040000 ton gol suyu rezervi)
665 072 % 72 zeri SrSO4 ierikli Talk 482 736 yi kalite Takmr (*) 1 123 877 000 yi kalite Trona 233 317 680 % 56 ve zeri Trona Toryum 380 000 % 0.24 ThO2 Uranyum 9 137 % 0.05-0.1 U3O8 Wolfram 36 719 Metal W Zeolit 17 931 375 Klinopitilolit+ Hylandit Zmpara 3 725 082 yi kalite (*) DPT 8. Be Yllk Kalknma Plan, Kmr K Raporu, 2001. Kaynak: Maden Tetkik Arama Enstits Verileri, 2001.
MTAnn srdrd Trkiye metalojeni haritas almalar nedeniyle derlenen bilgilere gre Trkiyede 4400 tane bilinen maden yata, maden zuhuru veya zuhurlar
42
TRKYE EVRE ATLASI
topluluu bulunmaktadr. Bu rakam meydana getiren nemli madenler; krom, demir, bakr, kurun, inko, manganez, alminyum, antimon, molibden, nikel, volfram, uranyum, toryum, altn, gm, asbest, manyezit, kaolen, barit, talk, kkrt, fosfat, civa, florit, grafit, bor ve perlittir. Gelien ve ihtiyac her geen gn artan endstrinin, temel girdisi olan eitli maden cevheri ve hammaddelerin, maden ocaklarndan karlmas veya zenginletirilmesi srasnda meydana gelen evre sorunlar ve bu konularda alnmas gereken tedbirlerle ilgili geni bilgiler (Bkz.: Trkiye evre Atlas, Ksm: IX. 1-Madencilik ve evre) verilmitir. Harita No:II.2.de ise Trkiye Maden Yataklarnn bulunduu yerler grlmektedir. Kaynaklar 1.MTA, Trkiye Maden Yataklar Haritas, 2001. 2.MTA, Trkiyede Maden Yataklar ve MTAnn Maden Arama Yeri, Yayn No:194-1986, Ankara. 3. MTA, Trk Madenciliinde MTA ve Son Yllardaki Gelimeler, 1995, Ankara. 4. Maden Tetkik Arama Enstits, 2001.
43
T.C. EVRE VE ORMAN BAKANLII
TRKYE EVRE ATLASI
III. HAVA-ATMOSFER VE KLM

III.1. TRKYEDE KLM VE YAILAR Trkiye kuzey yarmkrede 350 51 ve 420 06 kuzey enlemleri arasnda kalan topraklar ile lman iklim kua zerindedir. lkenin bir ksmnn deniz seviyesinden ok yksek (ortalama ykseklik Avrupada 330 metre Asyada 1050 metre iken Trkiyede 1131 metre) olmas kuzey ve gneyde dalarn genel olarak denizlere paralel uzanmas, denize olan yaknlk ile uzaklk ve ykselti iklimi, ya cins ve miktar ile bitki rtsn nemli lde etkilemektedir. Trkiye genel corafi ekil bakmndan doudan batya doru uzanm bir kara paras olup, Trakyann batdaki balants gz nne alnmaz ise, dou tarafndan kara ile birlemi, dier 3 taraf denizlerle evrilmitir. Gney ve kuzeyinde mevcut sradalar ile sahil ksmlar ile i blgeler birbirinden ayrlmtr. Douda engebeler ok fazladr. Bat Anadolu da ise, fazla yksek deil ve denize dik bir ekilde uzanmaktadr. Trkiyenin genel durumunda gze arpan grnt; Kuzey ve gney kesimlerinde iki dalk erit, douda dalk bir yayla, batda Ege denizine dik uzanan dalarn arasnda kalan bir saha ve nihayet ieride, etraf dalarla evrilmi ve denizle ilgisi kesilmi bir blge vardr. Bu farkllklarn meydana getirdii zellikler eitli iklim blgelerinin snrlarn oluturur. klim blgelerinin snrlarnn bir devlet veya il snrlar gibi kesin olmaddr. Trkiye genel olarak lman iklim kuandadr. Bununla birlikte daha zelde, yurdumuz iin Akdeniz iklimi, Karadeniz iklimi ve Karasal iklim snflamas yaplabilir. Ancak yine de 7 corafi blge birbirinden farkl zellikler gsterir. Bu sebeple Trkiye iklimi 7 blge ierisinde tanmlanabilir. Ilman orta iklim blgesinde bulunan yurdumuzda yaz mevsimi, tm lkede scak geer. Ancak her blgede ayn deildir, en scak yerler Akdeniz ve Gneydou Anadolu blgeleridir. Yazn buralarda scakln 48 C ye ulat grlmtr. Trkiyede llen en yksek scaklk deeri 48.50C ile 30.7.2000 tarihinde rnak ilinin Cizre ilesinde kayt edilmitir. Trkiyede gneyden kuzeye ve batdan douya doru gidildike scaklk azalr. En souk yerler ise Dou Anadolu Blgesindedir. zellikle Dou Anadolu ve Gneydou Anadolu mevsimlik ve gnlk scaklk farklarnn ykseklii ile dikkati eker. nanlmas g scaklk deerleri Dou Anadolu Blgesinde llmektedir. Trkiyede kayt edilen en dk hava scakl deeri 45.6 C ile 20.01.1972 tarihinde Ar linde llmtr. Trkiyenin yllk ortalama scakl 13.4 Cdir. Yllk ortalama scaklk deerleri en yksek 21.2 C ile skenderun, en dk 1.8 C ile Sarkamtadr. III.1.1 Trkiyenin Genel klim Blgeleri Yurdumuzda yalar ve scaklklar blgeden blgeye byk farkllklar gsterir.
44
TRKYE EVRE ATLASI
III.1.2. Karadeniz Blgesi Ya ve Scaklk Ya: Karadeniz Blgesinde meydana gelen yalar genellikle cephesel ve orografik yalardr. Yalar her mevsimde grlmekle birlikte sonbahar ve k aylarnda daha fazla, ilkbahar ve yaz aylarnda ise daha azdr. Blgenin sahil ksmlarndan ierilere doru gidildike belirli bir mesafeden sonra ya karakterinin deitii ve miktarnn da azald grlmektedir. Bunun nedeni bol nem tayan hava ktlelerinin nemini kyya dalarn yamalarna brakp i kesimlere daha kuru bir ekilde ulamasdr. Karadeniz blgesinde ya miktar batdan douya doru artmakla birlikte Orta Karadeniz de biraz azalmaktadr. Blgenin yllk ortalama ya toplam 800 mm civarnda olup i kesimlerde 400-700 mm kylarda ise 700-2200 mm arasnda deimektedir. Trkiyede en fazla ya alan ilimiz yllk 2198 mm ile Rize bu blgemizdedir. Scaklk: Karadeniz Blgesi scaklk bakmndan en mutedil blgedir. Scaklk ortalamalar sonbahar ve k aylarnda sahillerden i blgelere gidildike azalmakta, ilkbahar ve yaz aylarnda ise artmaktadr. III.1.3. Marmara Blgesi Ya ve Scaklk Ya: Marmara Blgesinde meydana gelen yalar genellikle cephesel (frontal) yalardr. Zaman zaman konvektif yalar da grlr. Yllk toplam ya ortalama 650 mm olup, bunun % 40nn kn, % 25nin sonbahar, % 25nin ilkbahar, % 10nun ise yaz aylarnda olduu grlmektedir. Scaklk: Marmara Blgesi scaklk bakmndan Ege ve Akdeniz blgelerinden daha dk, Karadenizden ise daha yksektir. Blgede genellikle yazlar scak, klar ise souktur. III.1.4. Ege Blgesi Ya ve Scaklk Ya : Ege Blgesinde meydana gelen yalar cephesel, konvektif ve orografik olmak zere trldr. Cephesel yalar en fazla grlmektedir. Ege blgesinin yllk ya ortalamas 660 mm olup, yllk yan % 55i k aylarnda, % 20si ilkbahar, % 20si sonbaharda ve % 5i de yaz aylarnda meydana gelir. Scaklk: Esas itibari ile Akdeniz Blgesi iklim tipine dahil olmasna ramen, scaklk ortalamalar daha dktr.Bunun nedeni kuzey rzgarlarna kar Akdenize gre ak olmasdr. Scaklk ortalamas batdan douya doru hissedilir derecede azdr. III.1.5. Akdeniz Blgesi Ya ve Scaklk Ya : klim gerei en fazla k aylarnda olmaktadr. Yllk yan % 65i kn, % 18i sonbahar, % 15i lkbahar ve % 2si de yaz aylarnda olmaktadr. Blgenin yllk toplam ya ortalama 735 mm olup, kylar ile sahil arasnda 500 mm ile 1100 mm arasnda deimektedir. Scaklk : Tamamen Akdeniz iklim tipine sahip olan bu blgenin kuzey kesimlerindeki dalar nedeniyle sahillerdeki scaklklar daha yksektir.Yaz mevsiminde
45
TRKYE EVRE ATLASI
meydana gelen kuzeyli rzgarlardan dolay fn etkisiyle, sahilde havalar ar derecede snmakta ok scak ve kurak bir hava yaanmaktadr. III.1.6. Gneydou Anadolu Blgesi Ya ve Scaklk Ya : Cephesel yalar olduka etkilidir. Genellikle ilkbahar aylarnda konvektif yalar da grlr. Blge bir yl ierisinde ortalama olarak 575 mm ya alr. Blgenin alm olduu yalar bat kesimleri ile dou kesimlerinde farkldr. Bat blgesinde Akdeniz ikliminin hakimiyeti nedeniyle yllk yan % 55i kn, % 25i kadar da ilkbaharda grlr. Dousunda ise yllk yan % 45i kn, % 35i de ilkbaharda grlr. Scaklk : Blgenin scakl kuzeyden gneye inildike artar. Trkiyede en yksek scaklklar bu blgede grlr. En yksek ve en dk scaklk ortalamalar arasndaki fark bu blgede daha fazladr. Ortalama scaklklara gre de Trkiyenin en scak blgesidir. III.1.7. Anadolu Blgesi Ya ve Scaklk Ya : Blgede orografik, konvektif ve cephesel yalarn her ne de rastlanr. En fazla yalar ilkbahar ve k aylarnda grlr. Yllk yalarn % 35i k ve % 35i ilkbahar, % 20si sonbahar, % 10u kadar da yaz aylarnda meydana gelir. Yllk 390 mm.lik ya ortalamasyla Trkiyenin en az ya alan blgesidir. Scaklk : Karasal bir iklimin hakim olduu blgede kn scaklklar olduka dk olur. Mevsimler aras scaklk farklar olduka fazladr. Dou Anadoludan sonra en souk 2. blgedir. Yazlar scak ve kurak, klar souk ve sert geer, yalar azdr. III.1.8. Dou Anadolu Blgesi Ya ve Scaklk Ya : Blgenin corafik yapsnn ok farkl ve engebeli olmas dolaysyla meydana gelen yalarda farkl miktar ve zelliktedir. Blgede konvektif, orografik ve cephesel yalarn her de grlr. Batsnda en fazla ya k aylarnda meydana gelirken, dousunda en fazla ya ilkbahar aylarnda meydana gelir. Blgenin ortalama yllk ya 600 mm. civarndadr. Blgenin gneyinde yalar 1000 mm.ye kadar ularken kuzeyinde ve dousunda 250-500 mm. civarndadr. Scaklk : Blgenin corafi yapsna bal olarak scaklk dal da ok farkllk gsterir. Gneyden kuzeye doru kldka scakln belirgin ekilde dt grlr. Trkiyenin en souk yerleri bu blgenin snrlar ierisindedir. Ayn zamanda en dk scaklk ortalamalarna sahip blgedir. III.1.9. Trkiyenin Rzgar Durumu Yaz mevsiminde Trkiyede en ok kuzey ve dou rzgarlar eser. Bunlar yldz ve poyraz olarak isimlendirilir. Bu rzgarlarn esme sebebi Trkiyeyi etkileyen basn sistemleri nedeniyledir. Yaz mevsiminde Trkiye gneydousu zerinden Basra alak basncnn, batsnda ise Azor yksek basncnn etkisinde kalr. Polar hava ktleleri kuzeye ekilerek yurdumuz zerinde etkili olamazlar.
46
TRKYE EVRE ATLASI
Kuzeyli rzgarlar nedeniyle Karadeniz ky dalar orografi etkisiyle yaz mevsiminde de ya alrlar. kesimlerde ve gney sahillerinde fn etkisiyle kuru ve scak bir havaya sebep olur. Trkiyede kn genellikle bat rzgarlar eser bunun sebebi Basra alak basncnn ve Azor ykseinin ekilmesiyle Polar Cephe sistemlerinin gney enlemlere inerek yurdumuzu etkisi altna almas sebebiyledir. Bu cephe sistemlerinin yurdumuzu etkileme yollarna gre ya alan yerler ve miktarlarda nemli deiiklikler meydana gelir. Bu yalar alak basn merkezleri ncesi meydana gelen gneybatl rzgarlar halk dilinde Lodos olarak adlandrlr ve arkasndan meydana gelecek olan yalarn habercisi olarak bilinir. Trkiyede yllk ortalama ya miktar 634 mm. dir. Bu rakam 1960-2000 Yllar aras lm yaplan 273 Meteoroloji stasyonunun ortalama deerlerine gre, tespit edilmitir. Harita III.1.1de Trkiyenin Yllk Ortalama Ya Dalm ve Harita III.1.2.de ise Trkiyede Uzun Yllar Ortalama Scaklk Dalm grlmektedir.
Kaynak Devlet Meteoroloji leri Genel Mdrl, 2001.
47
TRKYE EVRE ATLASI
III.2. TRKYEDE HAVA KRLL III.2.1. Hava Kirliliinin Genel Yaps ve Hava Kalitesi Kavram Hava kirlenmesi havann doal bileiminin eitli nedenlerle deimesi olarak tanmlanabilir. Kirletici maddelerin havaya karmas ile ortaya kan bu olayda; a) Bir kaynak b) Bir tayc ortam (burada alt atmosfer) c) Bir alc ortam bulunur. Hava kirlilii; havada kat, sv ve gaz eklindeki yabanc maddelerin insan salna, canl hayatna ve ekolojik dengeye zararl olabilecek deriim ve srede bulunmasdr. Bu tanmda dikkati eken nemli nokta "zararl olabilecek" ifadesidir. Bu ifade zarar kavramnn hava kirlenmesinde yeterli aklkta ve kesin olarak belirlenememesinin bir sonucudur. Hava kirliliinin etki ekli ve derecesi ya, dayankllk gibi kiisel faktrlere baldr. Tanmda kullanlan dier nemli terim ise sredir. Hava kirlenmesinde kirleticilere maruz kalma sresi olduka byk nem tamaktadr. Baz kirleticiler dk deriimlerde ok uzun srede olumsuz etki yaparken dier baz kirleticilerin dk deriimleri uzun srede insanlarda lmcl sonu dourmaktadr. Alc iin hava kalitesinin ne olmas gerektii "hava kalitesi" kriterleri denilen listeler yardmyla ortaya konur. Kriterlerin yasal hale gelmi ekli ise standartlar oluturur. Genellikle hava kalitesi snr deerleri, uzun vadeli ve ksa vadeli snr deerler olmak zere iki ekilde tanmlanmtr. Uzun Vadeli Snr Deer (UVS): Hava kirleticilerin dk miktarlarnn uzun srede solunmasyla ortaya kan kronik etkiler iin verilen st snr deerleri gsterir. Ksa Vadeli Snr Deer (KVS): Ksa srede hava kirleticilerin yksek deriimlerinin solunmasyla ortaya kan ksa sreli akut etkiler iin belirtilen snr deerlerdir. Tablo:III.2.1de Hava Kalitesi Snr Deerleri verilmitir. III.2.2. Hava Kirleticileri Yer kabuuna yakn atmosfer katnda (traposfer) doal ve yapay fiziksel, kimyasal ve biyolojik reaksiyonlardan kaynaklanan nem ve karbondioksitin yan sra daha ok insan etkinlikleri ile ilikili olan kkrt dioksitler, karbon monoksit, azot oksitleri, ozon, hidrokarbon buharlar ve sspanse kat veya sv damlacklar da yer alr. Bu maddelerin havadaki miktarlar azot ve oksijen gibi sabit olmayp zaman ve mekan iinde deikendir. Havada yalnzca milyonda bir ksm mertebesinde bulunan bu gazlar, sv veya kat maddeler bulunduklar yerdeki koullara bal olarak hava kirlenmesine neden olurlar. Atmosferde gazlarn dnda sv veya kat taneciklerin gaz ortamnda askda (suspanded) durmasyla oluan partikller bulunmaktadr. Hava kirleticileri ksaca; havann dogal bileimini deitiren gaz, sv veya kat haldeki kimyasal maddelerdir. Bunlar u ekilde sralanabilir.
* Partikller, * Kkrtl
maddeler,
48

* Organik
TRKYE EVRE ATLASI
maddeler, Azotlu maddeleri * * Karbon dioksit, * Karbon monoksit, * Halojenler * Radyoaktif maddeler Yukarda sralanan kirletici maddelerin bazlar dorudan doruya kirletici kaynaktan atldklar ekilde hava iinde bulunurlar. Birincil kirlenmeyi oluturan bu kirleticiler " Birincil Kirleticiler olarak adlandrlr. Bu gazlar atmosferde bulunan oksitleyici ozon maddesiyle ve fotokimyasal tepkimelerle daha ileri oksitlenme seviyelerine ykseltgenebilirler. Bylece oluan ara maddeler atmosferdeki su buhar ile birlikte slfrik asit, nitrik asit, karbonik asit gibi doaya zarar veren rnleri oluturarak asit yamurlarna neden olurlar. Bu oluuma " kincil Kirlenme" denir.
Tablo:III.2.1 Hava Kalitesi Snr Deerleri Hava Kirleticileri 1.Kkrt dioksit(SO2) Kkrt trioksit(SO3) Dahil a.Genel b.Endstri Blgeleri 2.Karbon monoksit(CO) 3.Azot Dioksit (NO2) 4.Azot Monoksit(NO) 5.Klor(CL) 6.Klorlu Hidrojen(HCL) ve Gaz halde anorganik klorrler 7.Florlu Hidrojen(HF) ve Gaz halde anorganik klorrler 8.Ozon(O3) Fotokimyasal Oksitleyiciler 9.Hidrokarbonlar(HC) 10.Hidrojen Slfr(HS) 11.Havada asl partikl maddeler(PM) 10 dan daha kk partikller a. Genel b. Endstri Blgeleri 12.PM iinde Kurun (Pb) ve bileikleri 13.PM iinde Kadmiyum (Cd) ve bileikleri 14.ken tozlar (10 dan byk partikller dahil) a-Genel b- Endstri Blgeleri 15.ken tozlarda Kurun ve bileikleri 16. ken tozlarda Kadmiyum ve bileikleri 17. ken tozlarda Talyum ve bileikleri Birim g/m3 g/m3 g/m3 g/m3 g/m3 g/m3 g/m3 g/m3 g/m3 g/m3 g/m3 g/m3 g/m3 g/m3 g/m3 g/m2gn g/m2gn g/m2gn g/m2gn UVS(*) 150 250 10000 100 200 100 100 KVS(**) 400 (900) 400(900) 30000 300 600 300 300 10 (30) (240) 140 (280) 40(100) 300 400 650 800 -
150 200 2 0.04 350 450 500 7.5 10
(*) UVS Uzun Vadeli Snr Deerleri. (**) KVS Ksa Vadeli Snr Deerleri Kaynak: Hava Kalitesinin Korunmas Ynetmelii, 2.11.1986 Tarih ve 19269 Sayl Resmi Gazete.
III.2.3. Hava Kirlilii Kaynaklar Hava Kirlilii kaynaklarn doal ve yapay kaynaklar olmak zere iki grupta toplamak mmkndr.
49
TRKYE EVRE ATLASI
III. 2.3.1. Doal Kaynaklar Volkan faaliyetleri, orman yangnlar ak arazide hayvan ve bitki lmlerinin bozunmasn kapsar. III.2.3.2. Yapay Kaynaklar Hammaddeleri, insanlarn kullanmna sunabilmek iin gereken sreler sonucunda oluurlar. Yapay kaynaklar Sabit Kaynaklar ve Hareketli Kaynaklarolmak zere ikiye ayrlr. Sabit Kaynaklar: Kat, sv, gaz yaktlarn yaklmas ile veya herhangi bir retim prosesi esnasnda oluan kirleticilerin bir baca yoluyla atmosfere emisyonun yayld kaynaklar iermektedir. Hareketli Kaynaklar: Kara, deniz, hava tatlarnn egzozlardr. Kara, deniz ve hava tatlarnda mazot, benzin veya jet yakt gibi yaktlar tketilmekte ve tatlarn egzozlarndan atmosfere verilen hava kirleticiler, kat, sv ve gaz yaktlarn yaklmasyla oluan yanma rnlerinin benzerleridir. Konut stma, endstride scak su veya buhar retimi ve elektrik enerjisi retimi iin kullanlan yaktlarn yanma rnlerinin atmosfere verildii bacalar en nemli hava kirlilii kaynaklarn oluturmaktadr. nemli derecede hava kirliliine neden olan endstriyel kaynaklar unlardr: a) Minerallerin lenmesi: Kmr retimi, asbest retimi, imento fabrikalar, asfalt yapm niteleri, cam ve seramik fabrikalar, b) Metalurjik lemler: Demir-elik retimi,hurda demir ilenmesi, demir d metal retimi, dkmhaneler, c) norganik Kimyasal lemler: Asit retim tesisleri, halojenler, kire, soda, sudkostik fabrikalar, suni gbre fabrikalar, d) Organik Kimyasal lemler: Petrol rafinerileri, petrokimya tesisleri, tarm ilalar retimi, e) Kat ve Kat hamuru retim tesisleri, f) Sunta ve aa rnleri tesisleri, g) Atklarn bertaraf edildii tesisleri, h) Nkleer ilemler vb olarak saylabilir. III.2.4. Hava Kirlilii Hava kirlenmesi genel anlamda, sanayi kurulularnda meydana gelen emisyonlarn yeteri kadar nlem alnmadan atmosfere braklmas, ulam aralarndan kaynaklanan egzoz gazlarnn atmosfere verilmesi, eitli tesislerde ve konutlarda kullanlan zellikle fosil yaktlarndan ortaya kan partikl, duman, is, kkrt, azot oksitler ve hidrokarbonlardan olumaktadr. III.2.4.1. Sanayiden Kaynaklanan Hava Kirlilii Kalknmann ana sektrlerinden birisi olan sanayi ile evre arasnda ok ynl ve birbirini etkileyen ok sk bir iliki olup, bu etkileimin yaratt olumlu sonular yannda,
50
TRKYE EVRE ATLASI
evre koruma asndan nlemler alnmad ve uygun teknolojiler kullanlmad takdirde evre zerinde olumsuz sonular douran bir kirlilik sorunu ortaya kmakta, giderek kaynaklarn tahribine, evrenin hzla kirlenmesine ve sanayi sektrnden beklenen yararlarn giderek azalmasna neden olmaktadr. Sanayi tesisleri kurulurken yer seiminde sadece ekonomik kolaylklar asndan zendirici faktrlere arlk verilmesi de hava kirliliinin olumsuz etkilerini artrmaktadr. Bunun yannda sanayi tesislerinin yer seiminin yanl yaplmas, evre asndan uygun teknolojilerin kullanlmamas, sanayiden kaynaklanan atk gazlarn yeterli teknik tedbirler alnmadan atmosfere salnmas, ekonomik mrn dolduran tesislerin altrlmaya devam edilmesi de hava kirliliine nemli derecede katkda bulunmaktadr. Hava Kirliliine neden olan baz nemli sanayi sektrlerini u ekilde sralamak mmkndr: Petrol Rafinerileri, Petrokimya Entegre Tesisleri, Kimya Sanayi ve Tarmsal Mcadele lalar, Enerji retimi (Termik Santrallar), Selloz ve Kat Sanayi, Demir-elik Sanayi, imento Sanayi, Gbre Sanayi, eker Sanayi, Deri Sanayi, Ta-Toprak Sanayi, Tekstil Sanayi, Lastik Sanayi vb.
Trkiye'de endstri tesislerinden kaynaklanan hava kirliliinin kontrol altna alnmasna ilikin ayrntl dzenlemeler, esas itibariyle 2 Kasm 1986 tarih ve 19269 Sayl Resmi Gazete'de yaymlanarak yrrle giren Hava Kalitesinin Korunmas Ynetmelii ile getirilmitir. Ancak Endstriyel Kaynakl Hava Kirlilii ile ilgili olarak esas dzenleme 7 Ekim 2004 tarihi ve 25606 sayl Resmi Gazetede yaymlanarak Endstriyel Kaynakl Hava Kirliliinin Kontrolu Ynetmelii ile yeniden belirlenmitir. Bu Ynetmeliin amac, sanayi ve enerji retim tesislerinin faaliyeti sonucu atmosfere yaylan is, duman, toz, gaz, buhar ve aerosol halindeki emisyonlar kontrol altna almak; insan ve evresini hava alc ortamndaki kirlenmelerden doacak tehlikelerden korumak; hava kirlenmeleri sebebiyle evrede ortaya kan umuma ve komuluk mnasebetlerine nemli zararlar veren olumsuz etkileri gidermek ve bu etkilerin ortaya kmamasn salamaktr. Bu Ynetmeliin amacna ulamak iin; tesislerin kurulmas ve iletilmesi iin gerekli olan n izin, izin, artl ve ksmi izin bavurular, tesisten kan emisyonun ve tesisin etki alan ierisinde hava kirliliinin nlenmesi tetkik ve tespiti ile, tesislerin, yaktlarn, ham maddelerin ve rnlerin retilmesi, kullanlmas, depolanmas ve tanmasna ilikin esaslar kapsamak olarak belirlenmitir. Endstriyel kirliliin nlenmesini 2 blmde inceleyebiliriz.
51
TRKYE EVRE ATLASI
III.2.4.2. Endstriyel Kirliliin Kontrolnde Kamunun Almas Gereken Etkin nlemleri III.2.4.2.1. Dorudan nleme Stratejileri a) Hava ve su iin standartlar gelitirilmesi, b) lgili mevzuat erevesinde belirtilmi emisyon standartlarna uyulmas, c) Hava Kalitesinin Korunmas ile ilgili genel anlamdaki dzenlemeleri rnein Trkiye'deki Hava Kalitesinin Kontrol Ynetmelii sadece havada izin verilebilen kirletici konsantrasyonlarn (standartlar) ve kirletici kaynaklarda alnacak nlemlerin esaslarn tanmlar. Bu hibir zaman ynetmelikte belirtilen nlemlerin alnmas ile bir blgede hava kirlenmesi sorununun zlecei, hava kalitesinin snr deerlerin altnda kalaca anlamna gelmez. Sorunun zm ynetmelikteki genel prensipler erevesinde blge zerinde yaplacak deerlendirme ve yaptrmlar gerektirir. d) Hava kalitesi standartlarndan yola klarak ve hava kalitesi hedefleri dikkate alnarak belirlenir. Hava kalitesi hedeflerinin dolaysyla bir blgede uygulanacak kirlenme kontrol stratejisinin yine blge zellikleri dikkate alnarak yaplmas gerekir. rnein bir Ankara ile Antalya'nn hava kalitesi hedefleri farkl olacak buna bal olarak kirlenme kontrol planlar saptanacaktr. e) Hava kirlenmesini oluturan ok sayda faktr ve bu faktrlerle ilgili dzenlemeler ancak belirli bir blge iin tanmlanabilir. rnein belirli kaynaklara sahip bir blgede oluacak kirlenme bu blgenin meteorolojik koullarna bal olacaktr. Bu nedenle hava kirlenmesi sorunu blge leinde ele alnmas gereken bir sorundur. f) Hava kirlenmesinin nlenmesinde hibir zaman plansz, radikal giriimler ile sonu alnamaz. nlemlerin planlanmasnda nemli olan husus hava kalitesinin bir btn olarak ele alnmasdr. Havadaki kirleticilerin bazlarnn veya ounun standart deerlerine getirilmesi bir anlam tamaz. nemli olan btn parametrelerin kontroldr. Deerlendirmelerde blge dndan gelebilecek kirleticiler de gz nne alnr. III.2.4.2.2. Dolayl nleme Stratejisi - Kirletici harc, - zin ve ruhsatlar, - Arazi kullanm planlamas . III.2.4.2.3. Destekleyici nleme Stratejileri - Sbvansiyonlar, -Aratrma, eitim ve ikna almalar.
III.2.4.2.4. Koruyucu nleme Stratejileri - zleme ve denetleme,

52
TRKYE EVRE ATLASI
- Endstri sigortas, - Kamuya dava ama hakk tannmas. III.2.4.2.5.Cezalandrc nleme Stratejileri - Para cezalar, - Hapis cezalar, - almadan alkoyma cezalar. III.2.4.3.Endstriyel Kirliliin Kontrolnde Tesis Yetkililerinin Almas gerekli Tedbirler Koruyucu; - Temiz yakt ve hammadde, - Kirlilii kaynanda yok edecek teknolojilerin kullanlmas, - Atklarn deerlendirilmesi, - Tesislerin yakma nitelerinde vasfl yaktlarn kullanlmas, - Az atkl ve atksz teknolojilerin seilmesi, - Yeterli ykseklikte bacalarn inas, Dzeltici; atklarn artlmas (Baca gaz artma sistemlerinin uygulanmas) Genel; - Ortak artma tesisleri kurmak, - Atklarn dzenli ve salkl boaltm, - Salkl yer seimi, III.2.4.4. Motorlu Tatlardan Kaynaklanan Hava Kirlilii ve nlenmesine Ynelik Tedbirler Kentlerde snmadan kaynaklanan kirlilik kadar nfus ve gelir dzeyinin ykselmesine paralel olarak artan motorlu tatlarn neden olduu zararl egzoz gazlar da nlem alnmas gereken nemli bir sorun olarak ortaya kmaktadr. Benzinli ve dizel tatlarn kard egzoz gazlarnda bulunan zararl maddelerin, zellikle nfus ve trafiin youn olduu byk kent merkezlerinde evreye verdii zararlar ok daha fazla olmaktadr. Motorlu kara tat aralarnda egzoz gaz klar yer seviyesine ok yakn olduundan, atmosfere atk gaz emisyonu yayan dier kirletici kaynaklara gre ok daha byk zararlara yol amaktadrlar. Bu emisyonlar canllarn solunum yollarnda ve kanda eitli rahatszlklara neden olabilmektedir. Genellikle kent merkezlerindeki karbon monoksit (CO) emisyonlarnn % 70-90' nndan azot oksit (NO) emisyonlarnn % 40-70'inden hidrokarbon (HC) emisyonlarnn yaklak % 50'sinden ve ehirlerde, kurun emisyonlarnn % 100' nden zellikle motorlu tat egzoz gazlar sorumludur. Egzoz kaynakl kirleticiler iki grupta toplanabilir. Bunlardan birincisi; benzinli aralarn egzoz gazlarndan kan yanmam hidrokarbonlar (HC), karbon monoksit (CO), azot oksitleri (NOx) ve kurundur. kincisi ise; dizel aralarn egzoz gazlarndan kan;
53
TRKYE EVRE ATLASI
partikller madde, yanmam hidrokarbonlar (HC), karbon monoksit (CO), azot oksitler (NOx) ve kkrt dioksittir. Dizel motorlar, benzinli aralara gre daha az CO ve HC emisyonlar vermektedir. Ancak, dizel aralar da SO2 ve NOx emisyonlarn daha fazla atmosfere vermektedir Herhangi bir nlem alnmam dizel motoru, benzin motoruna kyasla daha az evre kirlilii yaratmaktadr. Ancak gerekli nlemler alndnda evre kirlilii, benzin motorlarnda daha etkili bir ekilde azaltlabilmektedir. Bu nedenle tat aralarndaki evre kirlilii nleme almalar daha ok benzin motorlu aralarda younlatrlmaldr. III.2.4.5. Motorlu Tatlardan Kaynaklanan Kirliliini nleyici Tedbirler - Gelimi lkelerin uygulamakta olduu insan ve evre saln koruyan standartlarn dzenli izlenmesi ve lkemiz koullarnda uygulanabilirliinin aratrlarak kendi i mevzuatmza uyumun salanmas, - Motorlu tatlarda egzoz kirliliini en aza indirecek katalitik konvertr gibi teknik ekipmanlarn lkemizde de uygulamaya konulmasnn temini ve teviki ve bu uygulamaya paralel olarak katalitik konvertr ile tehiz edilmi aralarn kullanmas zorunlu olan kurunsuz benzinin yurt sathnda datmnn yaygnlatrlmas, - "ok kirletenden ok, az kirletenden az vergi alnmas" prensibinden hareketle gerekli dzenlemelerinin yaplmas, - Motorlu tatlardan kaynaklanan kirliliin tespiti ve izlenmesi ile insan ve evre salna getirdii zararlarn tespit edilerek, gerekli koruma ve kirlilii azaltc tedbirlerin bir an nce alnmasnn salanmas, - Egzoz kirliliinin youn olarak yaand byk kent merkezlerinde, trafik sinyalizasyonlarnn srekli trafik akn engelleyecek ekilde yanl planlanmas sebebiyle motorlu tatlarn trafikte ok beklemesi sonucu oluan egzoz kirliliinin azaltlmas iin trafik klarnn senkronize olarak yeniden dzenlenmesi, - Egzoz emisyonlarndan en ok zarar grebilecek ocuklarn oyun alanlarnn (park, bahe vb) mmkn olduu kadar trafiin youn olduu caddelerden uzak yerlerde planlanmas ve yaplmas, - K sezonunda konutlarn stlmas sebebiyle artan hava kirliliine egzoz kirliliinin katksn azaltc nlemlerin alnmas (tek, ift plaka uygulamas gibi), - Motorlu tatlarda retim aamasnda alnacak tedbirlerin yansra halen trafikte seyreden eski teknoloji ile retilmi aralarn dzenli bakma ve denetime tabi tutulmas gibi nlemler alnmaldr. III.3. Hava Kirliliinin evre zerindeki Etkileri Dnyamz belli bir oksijen ve karbon rezervine sahiptir. Bu rezervler, fotosentez ve yanma sreleri zerinden kendi kendilerini srekli yenilemekte ve bylelikle dnyann doal dengesi korunmaktadr. Fotosentez bitkilerin, biyolojik yanma ise canllarn varlklarn srdrmelerinde temel sreler olup, doann yenilenmesi bu iki srecin karlkl etkileimi ile mmkn olmaktadr.
54
TRKYE EVRE ATLASI
a. Kresel Etkileri: Hava kirliliinin balca kresel etkileri; atmosferdeki CO2 konsantrasyonunun artmas ile dnyann snmas ve koruyucu ozon tabakasnn tahribat ile dnyamzn ar biimde zararl mor tesi nlarn (UV-B) etkisi altna girmesi olarak zetlenebilir. Sera etkisi olarak tanmlanan bu snma olgusundaki en byk pay CO2'e aittir. Bir yandan ar yakt kullanm sonucu CO2 oluumunun hzl bir biimde artmas dier yandan ormanlarn ve bitki rtsnn tahribat ile (yangnlar, tarma alma, asit yamurlar vb.) oluan bu CO2'in fotosentez sreci ile ilenmemesi, atmosferde CO2 konsantrasyonunun giderek artmasna yol amaktadr. Bu scaklk art, dnya ikliminin deimesine, kutuplardaki buzullarn erimesi sonucu deniz dzeylerinin ykselmesine geni tarm alanlarnn sular altnda kalmasna ve dier birok evre sorununun olumasna neden olacaktr. Sera etkisinin azalmas, fosil yakt tketiminin azaltlmasn, enerji tasarrufuna gidilmesini, enerji alt yapsnda yenilenebilir enerji kaynaklar ve nkleer enerji kullanmnn artrlmasn gerektirmektedir. Ozon tabakasnn delinmesinde etken olan kloroflorokarbon bileikleri emisyonlarnn azaltlmas ynnde uluslararas dzeyde youn almalar yaplmaktadr. b. nsanlar zerine Etkisi: Yaplan aratrmalar, hava kirliliinin kronik bronit, nefes darl, amfizem ve akcier kanseri gibi solunum yolu hastalklarna neden olabildiini gstermitir. Hava kirliliinin zararl etkileri zellikle ocuklarn geliimi zerinde etkili olmaktadr. Bunlarn dnda hava kirlilii insanlar zerinde olumsuz psikolojik etkiler oluturmakta, enfeksiyona kar vcut direncini azaltmakta ve eitli hastalklarn iyilemesi gecikmektedir. c. Bitkiler zerine Etkileri: Hava kirlenmesi bitkiler zerine genel olarak ekilde olumsuz etki yapmaktadr. 1 ) Yaprak dokularnn tahrip olmas, 2) Yapraklarn sararmas veya baka renklere deierek yeilliini kaybetmesi, 3) Bymenin yavalamas. Hava kirlenmesinden yem bitkileri, ss bitkileri ve yenebilen sebzeler byk lde etkilenmektedir. Byme yavalar, meyveler klr ve besin deeri der, iekler tahrip olur. Bitkiler zerinde en tehlikeli etki civardaki fabrikalardan atmosfere verilen kkrt dioksit tarafndan meydana getirilir. Kkrt dioksit yonca, pamuk, buday ve elma trlerine ok etki eder. 0.3 ppm konsantrasyonuna 8 saat maruz kalan bitkiler byk hasar grrler. ayr ve am kozalarna, florrler nemli etki yapmaktadr. Ozon 0.15 ppm konsantrasyonunda domates, patates, ttn, benekli fasulye ve spanak gibi bitkilere zarar vermektedir. d. Hayvanlar zerine Etkileri: Bilindii gibi hava kirlenmesi insanlarn yan sra hayvanlarn saln da olumsuz etkilemektedir. Gemite kaza ile meydana gelen byk hava kirlenmesi vakalar kirleticilerin hayvanlar ldrebileceini dorulamaktadr. Kronik zehirlenmeler genel olarak yem bitkilerinde absorbe edilen kirleticilerden ileri gelmektedir. iftlik hayvanlarna en ok etki eden ve teden beri bilinen kirletici florrlerdir. iftlik hayvanlarndan zellikle sr ve koyunlar florrden ok etkilenmektedir. Bilhassa florre maruz kalan hayvanlarda di hastalklar grlmektedir.
55
TRKYE EVRE ATLASI
e. Eyalar zerine Etkileri: Hava kirlenmesinin eyalar zerindeki en ok bilinen etkisi bina cephelerinde, kumalar ve dier eyalar zerinde lekeler oluturmasdr. Yzeyler zerine 0.3 mikron byklndeki smoglarn birikmesi neticesinde sz konusu bozulma ve lekeler meydana gelmekte ve zamanla bu birikme yzeyini tahrip ederek, rengini deitirmesine neden olmaktadr. Hava kirlenmesinin malzemelere olan bir dier etkisi korozyonu hzlandrmasdr. Ozon kauuk ve lastik malzeme zerine son derece zararl etki yapmaktadr. Nemli havalarda kurunla reaksiyona girerek kurun slfr oluturmaktadr. Hava kirleticilerinin dier bir etkisi de gr mesafesini azaltmasdr. aplar 0.3-0.6 mikron arasnda deien partikller gr son derece gletirmektedir . f. Sinerjistik Etkileri: Hava kirlenmesinin etkileri incelenirken kompleks faktrler ile birlikte tesir etmelerinin gznnde bulundurulmas gerekir. Bunun en yaygn rnei" sinerji" olarak bilinen olaydr. Sinerjistik etki, ortamdaki dier kimyasal maddelerin varlndan etkilenir. ki kirleticinin beraberce meydana getirdikleri tesir, kirleticilerin ayr ayr sebep olacaklar etkiden ok farkldr. Mesela yalnz bana bronlara tesir eden S02 ortamda aerosolern bulunmas halinde yzeyinde absorbe edilerek akcierlerin pulmonari zarlarna kadar gider ve orada yerleip hava torbacklarnn tahribine sebep olur. III.4.Trkiyede Yrtlmekte Olan Hava Kirlilii lm ve zleme Faaliyetleri Yurdumuzda hava kirliliini belirleme almalar ilk kez 1962 ylnda Salk Bakanl bnyesinde Ankarada balatlmtr. lmler Ankarada 1987 ylna kadar yar otomatik cihazlarla srdrlm ancak 1987 ylndan sonra tam otomatik cihazlar kullanlmaya balanmtr. u anda Ankara ve Balkesirde tam otomatik cihazlar kullanlmaktadr. Ankarann hava kirliliini izleme faaliyetlerine paralel olarak 1983 ylndan itibaren lmler lke genelinde yaygnlatrlmtr. Salk Bakanl tarafndan temin edilen lm cihazlar ile bugn yurt apnda 72 il merkezinde toplam 199 adet lm cihaz ile bir yl boyu hava kirlilii seviyesi (SO2 ve partikl madde olarak) llmektedir. Hava kirlilii lmleri yl boyu devam etmekle birlikte harita ve tablolarmz k (Ekim-Mart) 6 aylk dneme ait olup, bunlarn tespiti yaplrken nce saatlik ortalama deerleri kaydedilmekte, bu deerlerin aritmetik ortalamas alnarak gnlk ortalama deerler tespit edilmekte ve bunlardan da aylk ortalama deerler bulunmaktadr. Hava kirlilii lmleri ile ilgili olarak bugn 26 kimyasal ve fiziksel parametre llmektedir. SO2 ve PM kadar nemli kurun slfr, azot oksitler, karbon monoksit vs gibi dier parametrelerin lm henz sz konusu deildir. Yalnz 1994 ylnda Ankarada NOX parametresinin lmne balanmtr. Salk Bakanlnn Hava Kirlilii lm faaliyetleri Tablo:III.2.2.de Yar Otomatik Cihazlarla Hava Kalitesi lm Srdren llerin listesi ise Tablo:III.2.3de verilmektedir. Trkiyede ller itibariyle hava kirliliinin 1995-1996 k dnemi ortalama deerleri Tablo:III.2.4 ve Harita:III.2.1de, 1996-1997 k dnemi ortalama deerleri Tablo: III.2.5 ve Harita:III.2.2de 1997-1998 k dnemi ortalama deerleri Tablo:III.2.6 ve Harita:III.2.3da, 1998-1999 k dnemi ortalama deerleri Tablo:III.2.7 ve
56
TRKYE EVRE ATLASI
Harita:III.2.4de, 1999-2000 k dnemi ortalama deerleri Tablo:III.2.8 ve Harita:III.2.5de verilmektedir. Hava Kirlilii Haritalarna ulamak iin linki tklaynz.
Tablo:III.2.2. Salk Bakanlnn Hava Kirlilii lm Faaliyetleri
Yar Otomatik Karbondioksit ve Partikl Madde lm Cihazlar Adedi Yar Otomatik Karbondioksit ve Partikl Madde lm Cihazlarnn Bulunduu l Says Hava Kirlilii lm ve Kontrolnde Hizmet Veren Teknik Personel Adedi Ankarada bulunan Tam ve Yar Otomatik SO2 ve PM lm Cihaz Adedi Ankarada bulunan Tam Otomatik SO2, PM ve Meteorolojik Parametreler lm Cihaz Adedi :199 :72 : 165* : 16 : 42
Ankarada bulunan NOx Parametresi lm Cihaz Adedi :3 SO2, Hidrojenslfr, Toplam Kkrt, Toz, Total Hidrokarbonlar, Ozon Azotoksitler, Karbonmonoksit Kirleticilerini, Rzgar Hz, Yn, Scaklk , Nispi Nem gibi Meteorolojik parametreleri Otomatik Olarak lebilen Gezici lm Tat Adedi Yanma Kaynakl Hava Kirleticilerini lebilen Baca Gaz Analiz Adedi *Ankara Hari Kaynak: Salk Bakanl, 2001. Tablo:III.2.3 Yar Otomatik Cihazlarla Hava Kalitesi lm Srdrlen ller Sra No 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 17 19 20 21 22 23 24 25 26 27 l veya le Merkezi Sra No Adana 28 Adyaman 29 Afyon 30 Ar 31 Amasya 32 Ankara 33 Antalya 34 Artvin 35 Aydn 36 Balkesir 37 Bilecik 38 Bingl 39 Bitlis 40 Bolu 41 Burdur 42 Bursa 43 anakkale ve an 44 ankr 45 orum 46 Denizli 47 Diyarbakr 48 Edirne 49 Elaz 50 Erzincan 51 Erzurum 52 Eskiehir 53 Gaziantep 54 (*) lm Cihaz Bulunmayan ller Kaynak: Salk Bakanl,2001. l veya le Merkezi Giresun Gmhane Hakkari * Hatay Isparta el stanbul zmir Kars Kastamonu Kayseri Krklareli Krehir Kocaeli Konya Ktahya Malatya Manisa Kahramanmara Mardin Mula Mu Nevehir Nide Ordu Rize Sakarya Sra No 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 l veya le Merkezi Samsun Siirt Sinop Sivas Tekirda Tokat Trabzon Tunceli anlurfa Uak Van Yozgat Zonguldak Aksaray Bayburt Karaman Krkkale rnak* Batman* Bartn* Ardahan* Idr* Yalova* Karabk Kilis* Osmaniye* Dzce :--: ---
57
TRKYE EVRE ATLASI
Tablo: III.2.4. 1995-1996 K (Ekim-Mart) Dnemi 6 Aylk SO2 ve PM Ortalama lm Deerleri

Sra No: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 l veya le Merkezleri Adana Adyaman Afyon Ar Amasya Ankara Antalya Aydn Balkesir Bilecik (Merkez) Bilecik (Bozyk) Bingl Bitlis Bolu (Merkez) Dzce Burdur Bursa (Merkez) Bursa (negl) anakkale (Merkez) anakkale (an) ankr orum Denizli Diyarbakr Edirne Elaz Erzincan Erzurum Eskiehir Gaziantep Giresun Hatay (skenderun) Isparta el stanbul zmir (Merkez) zmir (Bergama) SO2 (g/m3) 44 172 128 .. 97 78 54 50 171 63 179 73 79 91 37 135 44 65 147 115 68 132 106 151 289 34 83 141 95 139 80 67 173 .. 135 102 .. PM (g/m3) 35 100 122 .. 49 84 74 54 71 35 51 51 75 60 .. 61 48 32 33 34 36 76 103 151 46 36 90 99 78 85 72 59 62 .. 97 102 .. Sra No: 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 l veya le Merkezleri zmir (demi) Kastamonu Kayseri Krklareli Krehir Kocaeli (Merkez) Kocaeli (Gebze) Kocaeli (Glck) Kocaeli (Krfez) Konya Ktahya Malatya Manisa Kahramanmara Mardin Mula (Merkez) Mula (Yataan) Nevehir Nide (Merkez) Nide (Bor) Ordu Rize Sakarya Samsun Siirt Sinop Sivas Tekirda Tokat Trabzon Tunceli Uak Yozgat Zonguldak Aksaray Bayburt Krkkale SO2 (g/m3) .. 81 140 44 155 119 38 79 71 189 226 95 93 125 110 .. .. 107 71 49 42 81 116 93 36 31 130 .. 159 70 48 123 170 86 84 .. 184 58 41 155 73 .. 47 PM (g/m3) .. 57 88 42 66 81 36 42 44 71 81 67 66 116 84 .. .. 84 29 26 59 125 90 33 48 17 86 .. 121 78
Kaynak: DE, evre statistikleri, 1996.
58
TRKYE EVRE ATLASI
Tablo: III.2.5. 1996-1997 K (Ekim-Mart) Dnemi 6 Aylk SO2 ve PM Ortalama lm Deerleri Sra No: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 l veya le Merkezleri Adana Adyaman Afyon Ar Amasya Ankara Antalya Aydn Balkesir Bilecik (Merkez) Bilecik (Bozyk) Bingl Bitlis Bolu (Merkez) Dzce Burdur Bursa (Merkez) Bursa (negl) anakkale (Merkez) anakkale (an) ankr orum Denizli Diyarbakr Edirne Elaz Erzincan Erzurum Eskiehir Gaziantep Giresun Hatay (skenderun) Isparta el stanbul zmir (Merkez) zmir (Bergama) SO2 (g/m3) 48 171 143 .. .. 69 57 37 240 73 174 70 76 81 37 171 94 83 261 112 68 105 95 110 154 43 75 142 96 133 69 65 151 .. 110 83 .. PM (g/m3) 31 97 138 .. .. 87 74 46 70 42 61 62 63 60 62 63 27 28 36 37 81 82 89 111 38 35 78 75 71 78 62 61 64 .. 84 73 .. Sra No: 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 l veya le Merkezleri zmir (demi) Kastamonu Kayseri Krklareli Krehir Kocaeli (Merkez) Kocaeli (Gebze) Kocaeli (Glck) Kocaeli (Krfez) Konya Ktahya Malatya Manisa Kahramanmara Mardin Mula (Merkez) Mula (Yataan) Nevehir Nide (Merkez) Nide (Bor) Ordu Rize Sakarya Samsun Siirt Sinop Sivas Tekirda Tokat Trabzon Tunceli Uak Yozgat Zonguldak Aksaray Bayburt Krkkale SO2 (g/m3) .. 107 145 42 177 74 31 33 27 157 .. 76 78 138 .. 238 .. 87 81 88 43 54 211 70 .. 23 148 53 124 54 .. 124 123 101 72 160 145 PM (g/m3 ) .. 101 98 40 62 102 39 27 46 50 .. 53 61 110 .. 46 .. 50 21 35 55 119 142 31 .. 21 117 44 116 57 79 48 141 57 91 33
Kaynak: DE evre statistikleri, 1997.
59
TRKYE EVRE ATLASI
Sra No: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37
l veya le Merkezleri Adana Adyaman Afyon Ar Amasya Ankara Antalya Aydn Balkesir Bilecik (Merkez) Bilecik (Bozyk) Bingl Bitlis Bolu (Merkez) Dzce Burdur Bursa (Merkez) Bursa (negl) anakkale (Merkez) anakkale (an) ankr orum Denizli Diyarbakr Edirne Elaz Erzincan Erzurum Eskiehir Gaziantep Giresun Hatay (skenderun) Isparta el stanbul zmir (Merkez) zmir (Bergama)
SO2 (g/m3) .. 101 98 40 62 102 39 27 46 50 .. 53 61 110 .. 46 .. 50 21 35 55 119 142 31 .. 21 117 44 116 57 79 48 141 57 91 33
PM (g/m3) 33 102 133 139 76 80 81 37 86 39 52 49 .. 48 56 66 58 39 24 .. 78 89 115 122 35 36 .. 100 67 .. 65 74 58 .. 77 29 ..
Sra No: 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74
l veya le Merkezleri zmir (demi) Kastamonu Kayseri Krklareli Krehir Kocaeli (Merkez) Kocaeli (Gebze) Kocaeli (Glck) Kocaeli (Krfez) Konya Ktahya Malatya Manisa Kahramanmara Mardin Mula (Merkez) Mula (Yataan) Nevehir Nide (Merkez) Nide (Bor) Ordu Rize Sakarya Samsun Siirt Sinop Sivas Tekirda Tokat Trabzon Tunceli Uak Yozgat Zonguldak Aksaray Bayburt Krkkale
SO2 (g/m3) 55 48 160 36 .. 80 20 41 38 116 252 58 68 126 .. 191 .. 71 107 78 43 43 157 62 35 26 147 .. 104 .. .. .. 364 108 48 .. 58
PM (g/m3) 64 79 111 35 .. 88 35 42 52 91 85 38 66 107 .. .. .. 36 25 27 48 98 44 27 47 23 124 .. 75 .. .. 117 166 32 .. 40
60
TRKYE EVRE ATLASI
Sra No: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37
l veya le Merkezleri Adana Adyaman Afyon Ar Amasya Ankara Antalya Aydn Balkesir Bilecik (Merkez) Bilecik (Bozyk) Bingl Bitlis Bolu (Merkez) Dzce Burdur Bursa (Merkez) Bursa (negl) anakkale (Merkez) anakkale (an) ankr orum Denizli Diyarbakr Edirne Elaz Erzincan Erzurum Eskiehir Gaziantep Giresun Hatay (skenderun) Isparta el stanbul zmir (Merkez) zmir (Bergama)
SO2 (g/m3) .. 187 149 155 112 37 68 62 163 54 79 63 74 68 38 118 81 .. 144 301 67 59 130 111 210 48 .. 149 63 .. 74 56 .. 118 64 67 63
PM (g/m3) .. 119 146 112 68 62 101 38 42 30 33 46 71 50 31 77 44 .. 24 .. 99 77 101 112 31 32 .. 61 60 .. 62 57 88 110 68 .. 18
Sra No: 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74
l veya le Merkezleri zmir (demi) Kastamonu Kayseri Krklareli Krehir Kocaeli (Merkez) Kocaeli (Gebze) Kocaeli (Glck) Kocaeli (Krfez) Konya Ktahya Malatya Manisa Kahramanmara Mardin Mula (Merkez) Mula (Yataan) Nevehir Nide (Merkez) Nide (Bor) Ordu Rize Sakarya Samsun Siirt Sinop Sivas Tekirda Tokat Trabzon Tunceli Uak Yozgat Zonguldak Aksaray Bayburt Krkkale
SO2 (g/m3) 57 47 157 36 116 54 19 41 31 237 277 79 90 129 31 131 190 71 70 56 .. 34 118 53 20 23 86 72 89 .. .. 165 181 90 71 .. 96
PM (g/m3) .. 55 107 34 63 61 19 32 35 76 72 38 78 103 26 44 37 27 23 22 .. 66 74 25 28 15 102 25 69 .. 63 35 132 66 .. 26
Kaynak DE evre statistikleri, 1999.
61
TRKYE EVRE ATLASI
Tablo: III.2.8. 1999-2000 K (Ekim-Mart) Dnemi 6 Aylk SO2 ve PM Ortalama lm Deerleri Sra No: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 l veya le Merkezleri Adana Adyaman Afyon Ar Amasya Ankara Antalya Aydn Balkesir Bilecik (Merkez) Bilecik (Bozyk) Bingl Bitlis Bolu (Merkez) Dzce Burdur Bursa (Merkez) Bursa (negl) anakkale (Merkez) anakkale (an) ankr orum Denizli Diyarbakr Edirne Elaz Erzincan Erzurum Eskiehir Gaziantep Giresun Hatay (skenderun) Isparta el stanbul zmir (Merkez) zmir (Bergama) SO2 (g/m3) .. 168 119 120 .. 66 68 70 137 52 122 90 77 35 .. 105 76 71 127 .. 46 .. 148 110 120 84 .. .. 57 117 68 71 93 .. 57 .. .. PM (g/m3) .. 101 113 77 .. 84 100 39 41 32 39 64 65 34 .. 76 58 24 26 .. 73 .. 98 111 25 57 .. .. 63 72 56 70 98 .. 63 .. .. Sra No: 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 l veya le Merkezleri zmir (demi) Kastamonu Kayseri Krklareli Krehir Kocaeli (Merkez) Kocaeli (Gebze) Kocaeli (Glck) Kocaeli (Krfez) Konya Ktahya Malatya Manisa Kahramanmara Mardin Mula (Merkez) Mula (Yataan) Nevehir Nide (Merkez) Nide (Bor) Ordu Rize Sakarya Samsun Siirt Sinop Sivas Tekirda Tokat Trabzon Tunceli Uak Yozgat Zonguldak Aksaray Bayburt Krkkale SO2 (g/m3) .. 40 132 41 145 .. .. .. .. 112 347 89 88 119 .. .. .. 52 115 139 46 53 .. 41 34 35 103 80 .. .. .. 155 145 81 62 .. 106 PM (g/m3) .. 58 129 40 61 .. .. .. .. 102 118 37 93 88 .. .. .. 18 36 41 53 82 .. 27 43 25 130 21 .. .. 65 31 126 62 .. 38
Kaynaklar 1. Hava Kalitesinin Korunmas Ynetmelii, 2.11.1986 Tarih ve 19269 Sayl Resmi Gazete. 2. TBTAK Marmara Aratrma Merkezi Kimya Mhendislii Aratrma Blm, Hava Kirlilii Kaynaklar ve Kontrol, 1993. 3. T.C.evre Bakanl, KK Genel Mdrl Hava Ynetimi Dairesi Bakanl, 2001. 4. DE, evre statistikleri, 2000.
62
TRKYE EVRE ATLASI
IV. SU
IV.1. AKARSU HAVZALARI Akarsu kaynaklar havza boyutunda bir btn oluturduundan bu alandaki almalar, havza temeline gre yaplmaktadr. lkemiz genel olarak 26 akarsu havzasna ayrlm bulunmaktadr. 6200 Sayl Kanun ile 1953 ylnda kurulmu bulunan Devlet Su leri Genel Mdrl (DS) lke dzeyine yaylm bulunan 26 Blge Mdrl, bunlara bal 80 adet ube Mdrl ve 19 adet Sondaj ube Mdrl ile su kaynaklarmz gelitirmekle grevli en byk kamu kurulularmzdan birisidir. Son yllarda baz yrelerimizdeki su kaynaklarnda grlen kirlenmeler nedeniyle su ile ilgili tm projelerde yalnzca suyun salanmasnn yeterli olmad, suyun belirli bir kalitede olmas ve bu kalitenin srekli izlenmesi gerektiinden DS Genel Mdrl lke apnda su kalitesi ve kaynaklar ile ilgili almalar yrtmek amacyla rgtlenmesini de bu ynde gelitirmitir. Su kalitesi izleme almalar 1979 ylnda 6 Blge Mdrlnde, 1982 ylnda 14 Blge Mdrlnde ve 1986 ylnda 17 Blge Mdrlnde yaplmas planlanarak lke genelinde kalite ann kurulmas hedeflenmitir. Yaplan almalarla ilgili 1979-1982 ve 1983-1984 yllarna ait su kalitesi gzlem yllklar yaymlanmtr. Tm akarsularmza ait kalite gzlem verileri bulunmad iin almalar tamamlanan nehir ve rmaklarla ilgili bir ksm kirlilik haritalar hazrlanmtr. Ancak bu konuda youn almalar DS Genel Mdrl tarafndan yrtlmekte olup, gerekli kalite gzlem bilgileri elde edildiinde dier akarsu havzalar baznda kirlilik haritalar hazrlanabilecektir. IV.1.1. Trkiyenin Akarsu Potansiyeli ve Su Kirlilii Yurdumuz akarsuyu bol olan lkeler arasnda saylmaktadr. Ancak hzla kalknmakta ve gelimekte olan lkemizde, akarsularmz, gl ve denizlerimizle dier tm su kaynaklarmzda grlen kirlenmenin nemi; byyen ehirlerin ime suyu ve gelien endstrinin su talebini karlamak durumunda kalaca dnldnde, bir kat daha artmaktadr. Kii bana den kullanabilir suyumuz 1735 m3;, su potansiyeli ise 3690 m3civarndadr. Trkiye kii bana den kullanlabilir su varl bakmndan dier baz lkeler ve dnya ortalamas ile karlatrldnda su sknts bulunan lkeler arasnda yer ald grlmektedir (Tablo: IV.1.1). Devlet statistik Enstits 2025 yl iin nfusumuzun yaklak 80 milyon olacan ngrmtr. Bu durumda 2025 yl iin kii bana den kullanlabilir su miktarnn 1.300 m3e decei sylenebilir. Mevcut byme hz, su tketim alkanlklarnn deimesi gibi faktrlerin etkisiyle su kaynaklar zerine olabilecek basklar tahmin etmek mmkndr. Ayrca tm bu tahminler mevcut kaynaklarn 25 yl sonrasna hi tahrip edilmeden aktarlmas durumunda sz konusu olabilecektir. Dolaysyla Trkiyenin gelecek nesillerine salkl ve yeterli su brakabilmesi iin kaynaklarn ok iyi koruyup, aklc kullanmas gerekmektedir.
63
TRKYE EVRE ATLASI
Tablo:IV.1.1. Baz lkeler ve Ktalarn Kii Bana Den Kullanlabilir Su Potansiyeli Kii bana den su miktar (yl / m3 ) Irak 2.020 Lbnan 1.300 Trkiye 1.735 Suriye 1.200 Asya Ortalamas 3.000 Bat Avrupa Ortalamas 5.000 Afrika Ortalamas 7.000 Gney Amerika Ortalamas 23.000 Dnya Ortalamas 7.600 Kaynak: DPT, VIII. Be Yllk Kalknma Plan, Yayn No: DPT: 2555, K:571. Baz lkeler ve Ktalar Ortalamas
lkemizde yllk ya ortalamas 643 mmdir. Bu da ylda ortalama 501 milyar m3 suya karlk gelmektedir. Trkiyede 1990-2000 yllarn kapsayan 11 yllk dnemde eitli amalar iin fiili su kullanmlarnn geliimi Tablo:IV1.2.de verilmitir.
Tablo IV.1.2. Trkiyede 2000 Ylna Kadar Fiili Su Tketiminin Geliimi
Su Kullanm Sulama me-Kullanma % Tketilen % Tketilen (milyon m3) (milyon m3) 30.600 22.016 72 5.141 17 31.600 22.939 73 5.195 16 38.900 29.200 75 5.700 15 42.000 31.500 75 6.400 15 Kaynak: DPT, VIII. Be Yllk Kalknma Plan, Yayn No: DPT: 2555, K:571. Toplam Su Kullanm (milyon m3) Endstri Tketilen (milyon m3) 3.443 3.466 4.000 4.100
Yl 1990 1992 1998 2000
% 11 11 10 10
lkemizde 1998 yl itibariyle tketilen 38.9 milyar m3 suyun 32.9 milyar m3 yerst suyundan, 6 milyar m3 ise yeralt suyundan karlanmaktadr. Yerst suyundan tketim miktarna gre sulama (% 82), ime- kullanma (% 10), sanayi (% 8) eklinde olan sralama, yeralt suyunda; ime-kullanma (% 39), sulama (% 37), sanayi (% 24) eklinde gereklemi bulunmaktadr. IV.1.2. Trkiyede Su Kirliliine Etki Eden Sebepler lkemizde su kirliliine etki eden unsurlar; 1. Sanayileme, 2. ehirleme , 3. Nfus art, 4. Zirai mcadele ilalar (Pestisid) ve kimyasal gbreler olarak gruplandrlabilir. Gerekte sanayinin evre zerindeki olumsuz rol belki dier tm faktrlerden ok daha fazladr. lkemizde zellikle sanayi kurulularnn sv atklar ile su kirliliine ve dolayl olarak yine su kirliliine bal, toprak ve bitki rts zerinde ar kirlenmelere neden olduu ve hzl bir ekilde evrenin tahribine yol at bilinmektedir.
64
TRKYE EVRE ATLASI
Ayrca sanayileme hareketleri ile ehirlere g olay da balam ve bu durum yine hzl ve dzensiz kentlemeye sebep olmutur. IV.1.3. Akarsu Kirlilik Snflar Salkl temiz bir akarsuda bitki ve hayvan geliimiyle ilgili olarak ekolojik bir denge bulunduu bilinen bir gerektir. Evsel, endstriyel ve tarmsal kirlenme bu dengenin deimesine neden olur. Akarsuya verilen kirleticilerin seyreltilmesi ve tama zerinde sonu asndan nemli bir etken, akarsuyun debisidir. Yani bir akarsuyun debisi suyun kalitesi ve kirlilik tolerans asndan olduka nemlidir. Su Kirlilii Kontrol Ynetmeliine gre ktaii yzeysel su kategorisine gre akarsular, 4 ana snfa ayrlmtr. Buna gre; I.Snf II.Snf III. Snf IV.Snf : Yksek kaliteli su, : Az kirlenmi su, : Kirli su, : ok kirlenmi su olarak tanmlanmaktadr.
Harita IV.1. Trkiye Akarsu Havzalar Haritas incelendiinde, lkemizin 26 Akarsu Havzasna ayrlm olduu grlecektir.
Kaynaklar 1. DPT, VIII. Be Yllk Kalknma Plan, Yayn No: DPT:2555, K: 571. 2. DS Harital statistik Blteni, 1999. 3. DS, Trkiye Akarsu Havzalar Haritas,2004.
65
TRKYE EVRE ATLASI
IV.2. SU KRLL IV. 2.1. Trkiyenin Su Potansiyeli ve Kaynaklarn Korunmas Yurdumuzda yllk ortalama 501 milyar m3 yamur suyunun 274 milyar m3nn toprak ve su yzeylerinden ve bitkilerden olan buharlamalar yoluyla atmosfere geri dnd; 41 milyar m3nn yzeyden szmalar suretiyle yeralt suyu rezervlerini besledii; 186 milyar m3nn ise eitli byklkteki akarsular araclyla denizlere, kapal havzalardaki gllere boalmak suretiyle aka getii kabul edilmektedir. Ayrca, komu lkelerden doan akarsular ile ylda 7 milyar m3 suyun lkemiz su potansiyeline dahil olduu gz nnde bulundurulduunda, toplam yenilenebilir tatl su potansiyelimiz brt 243 milyar m3 olmaktadr. Trkiyenin Su Kaynaklar ve Kullanm Durumu ile ilgili bilgiler ekil: IV.2.1de verilmektedir. Resmi tahminlere gre; bu kaynaklarn gelitirilmesi sonucunda toplam su kaynaklarnn yllk ortalamasnn % 47si olan 110 milyar m3 kullanlabilir su elde edilmektedir. Yeralt sular toplam kaynaklarn kk bir ksmn (% 8) olutururken, toplam su kullanmnn % 17sini oluturmaktadr. VIII. Be Yllk Kalknma Plan verilerine gre; 1990 ylnda 30.6 milyar m3 ve 2000 ylnda ise yaklak 45 milyar m3 su tketilmitir. 1990da kii bana kullanm 420 m3 olmutur ve balca kullanm, genel kullanma suyu % 17, sulama % 72 sanayi ve soutma suyu olarak % 11 seviyesindedir. lkemizin su kayna potansiyelinin zamana ve yere gre dalm btn alanlarn ihtiyalarnn karlanabilmesi iin byk yatrmlar yaplmasn gerektirmektedir. 2000li yllarda dnyann birok blgesinde olduu gibi, yurdumuzda da suya olan ihtiyacn artaca hatta baz blgelerde ar su sknts ekilecei tahmin edilmektedir. Bu nedenlerle lkemizin su kaynaklarnn gelitirilip ok iyi korunmas byk nem tamaktadr. IV.2.2. Trkiyede Su Kirliliine Etki Eden Nedenler lkemizde su kirliliine etki eden unsurlar; sanayileme, kentleme, nfus art, zirai mcadele ilalar ve kimyasal gbreler olarak gruplandrlabilir. Sanayinin evre zerindeki olumsuz etkisi dier faktrlerden ok daha fazladr. Sanayi kurulularnn sv atklar ile su kirliliine ve dolayl olarak da yine su kirliliine bal, toprak ve bitki rts zerinde ar kirlenmelere neden olduu ve doa tahribine yol at bilinmektedir. Ayrca sanayileme hareketleri ile kente g olay da balam ve bu durum yine hzl ve dzensiz yaplamaya sebep olmaktadr. Zirai mcadele iin kullanlan ilalamalarda havadaki ila zerrelerinin rzgarla sulara tanmas veya pestisid retimi yapan fabrika atklarnn durgun veya akarsulara boaltlmas sonucunda su kaynaklarmz pestisidlerle kirlenmektedir. Dier yandan, kimyasal gbrelerin bilinsizce ve ar kullanm da zaman iinde topra oraklatrmakta ve yine doal evrim ile gerek su kirlenmesi ve gerekse dier etkileri ile olumsuzluklar yaratmaktadr. Alc ortamlara gre su kirlilii drde ayrlr.
66
TRKYE EVRE ATLASI
IV.2.3. Akarsu Kirlilii Salkl bir akarsuda ekolojik denge bulunmaktadr. Evsel ve endstriyel kirlenme bu dengenin deimesine neden olur. Akarsuya verilen kirleticilerin seyreltilmesi ve tanm zerinde sonu asndan olduka nemlidir. Su Kirlilii Kontrol Ynetmeliine gre ktaii yzeysel su kategorisine giren akarsular 4 ana snfa ayrlmtr. Buna gre; Snf I Snf II Snf III Snf IV : Yksek kaliteli su, : Az kirlenmi su, : Kirli su, : ok kirlenmi su.
Yukarda belirtilen kalite snflarna karlk gelen sularn, aadaki su ihtiyalar iin uygun olduu kabul edilir. Snf I: Yksek Kaliteli Su a. Yalnz dezenfeksiyon ile ime suyu temini. b. Rekreasyonel amalar (yzme gibi vcut temas gerektirenler dahil), c. Yalnz dezenfeksiyon ile ime suyu temini, d. Alabalk retimi, e. Hayvan retimi ve iftlik ihtiyac, f. Dier amalar. Snf II: Az Kirlenmi Su a. leri veya uygun bir artma ile ime suyu temini, b. Rekreasyonel amalar, c. Alabalk dnda balk retimi, d. Teknik Usuller Tebliinde verilecek olan sulama suyu kalite snrlarn salamak artyla sulama suyu olarak, e. Snf I dndaki dier btn kullanmlar. Snf III: Kirlenmi Su Gda, tekstil gibi kaliteli su gerektiren endstriler hari olmak zere uygun artmadan sonra endstriyel su temininde kullanlr. Snf IV: ok Kirlenmi Su Yukarda I, II ve III snflar iin verilen kalite parametreleri bakmndan daha dk kalitedeki yzeysel sular ifade eder.
67
TRKYE EVRE ATLASI
Komu lkelerden Gelen (7km3 ) Tketilebilir 3km3
Yllk Ortalama Ya (501km3)
Buharlama (274 km3)
Yatan gelen ak (158km3)
Yeralt Suyu (41.3 Milyar m3)
Kullanlamaz (3.5 Milyar m3)
Kullanlabilir (3.4 Milyar m3)
Kullanlabilir (95 Milyar m3)
Kullanlabilir (11.6 Milyar m3)
Toplam Kullanlabilir Su Kaynaklar (110 Milyar m3)
ekil IV.2.1. Trkiyenin Su Kaynaklar ve Kullanlabilir Durumu Kaynak: OECD, Trkiye evre Politikalar, Paris, 1992. Devlet Su leri Genel Mdrl Harital statistik Blteni 1999 Verileri, 2001. 68
TRKYE EVRE ATLASI
Tablo:IV.2.1. Ktaii Su Kaynaklarnn Snflarna Gre Kalite Kriterleri

Su Kalite Parametreleri A) Fiziksel ve norganik Kimyasal Parametreler 1. Scaklk 0C) 2. Ph I 25 6.5-8.5 Su Kalite Snflar II III 25 6.5-8.5 30 6.0-9.9 IV >30 6.0-9.0 dnda >3 40 >400 >400 >2 >0.05 >20 >0.65 >5000 >300 >250
3. zlm oksijen (mg 0.2/l) 8 6 3 4. Oksijen doygunluu ( % ) 90 70 40 5. Klorr iyonu ( mg Cl/l) 25 200 400b 6. Slfat iyonu (mg SO4/l) 200 200 400 7. Amonyum azotu (mg NH4/1) 0.2c 1c 2c 8. Nitrit azotu /mg NO2/l) 0.02 0.01 0.05 9. Nitrat azotu (mg NO3/l) 5 10 20 10. Toplam fosfor (mg PO43/l) 0.02 0.16 0.65 11. Toplam znm madde (mg/l) 500 1500 5000 12. Renk ( Pt-Co birimi) 5 50 300 13. Sodyum (mg Na+1) 125 125 250 B) Organik Parametreler 1. KOI (mg/l) 25 50 70 >70 2. BOI (mg/l) 4 8 20 >20 3. Organik karbon (mg/l) 5 8 12 >12 4. Toplam Kjeldahl azotu (mg/l) 0.5 1.5 5 >5 5. Emulsifiye ya ve gre (mg/l) 0.02 0.3 0.5 >0.5 6. Metilen mavisi aktif maddeleri MBAS (mg/l) 0.05 0.2 1 >1.5 7. Fenolik maddeler (uucu) (mg/l) 0.002 0.01 0.1 >0.1 8. Mneral yalar ve trevleri ((mg/l) 0.02 0.1 0.5 >0.5 9. Toplam pestisit (mg/l) 0.001 0.01 0.1 >0.1 C) norganik Kirlenme Parametreleri 1. Civa (g Hg/l) 0.1 0.5 2 >2 2.Kadmiyum (g Cd/l) 3 5 10 >10 3. Kurun (g Pb/l) 10 20 50 >50 4. Arsenik (g As/l) 20 50 100 >100 5. Bakr (g Cu/l) 20 50 200 >200 6. Krom (toplam) (g /Cr/l) 20 50 200 >200 7.Krom (g Cr+6/l) 20 50 >50 llemeyecek kadar az 8. Kobalt (mg Co/l) 10 20 200 >200 9. Nikel (g Ni/l) 20 50 200 >200 10. inko (mg Zn/l) 200 500 2000 >2000 11. Siyanr (toplam) (g CN-/l) 10 50 100 >100 12. Florr (mg F-/l) 1000 1500 2000 >2000 13. Serbest Klor (g Cl2/l) 10 10 50 >50 14. Slfr (g S=/l) 2 2 10 >10 15. Demir (g Fe/l) 300 1000 5000 >5000 16. Mangan (g Mn/l) 100 500 3000 >3000 17. Bor (g B/1) 1000e 1000 1000e >1000 18. Selenyum (g Se/l) 10 10 20 >20 19. Baryum (g Ba/l) 1000 2000 2000 >2000 20. Alminyum (g Ag/l) 0.3 0.3 1 >1 21. Radyoaktivite (pCi/l) >10 10 10 1 Alfa aktivitesi >100 100 100 10 Beta aktivitesi D) Bakteriyolojik Parametreler 1. Fekol koliform ( EMS/100 ml) 10 200 2000 >2000 2. Toplam koliform( EMS/100 ml) 100 20000 100000 >100000 a) Konsantrasyon veya doygunluk yzdesi parametrelerinden sadece birisinin salanmas yeterlidir. b) Klorre kar hassas bitkilerin sulanmasnda bu konsantrasyon limitini drmek gerekebilir. c) pH deerine bal olarak serbest amonyak azotu konsatrasyonu 0.02 mg NH3-N/l deerini gememelidir. d) Bu gruptaki kriterler parametreleri oluturan trlerin toplam konsantrasyonlarn vermektedir. e) Bora kar hassas bitkilerin sulanmasnda kriteri 3000 g/lye kadar drmek gerekebilir. Kaynak: Su Kirlilii Kontrol Ynetmelii, 4.9.1998 Tarih ve 19919 Sayl Resmi Gazete .
69
TRKYE EVRE ATLASI
IV.2.3.1. Yzeysel Sulardan Numune Alma Esaslar ve Kalite Snflamas: Akarsuyun snfnn belirlenmesi, periyodik kontrol ya da herhangi bir kullanm amacna uygunluunun deerlendirilmesi asndan alnan numunelerin analizi gereklidir. Ktaii Su Kaynaklarnn Snflarna Gre Kalite Kriterleri Tablo:IV.2.1de verilmektedir. Su Kirlilii Kontrol Ynetmeliinde verilen A, B, C, D parametre gruplaryla birlikte karakteristik deerler ve/veya romen rakamlaryla kalite snflar gsterilmelidir. Su kalite snflarnn renk kodlaryla gsterimi aadaki ekilde yaplmaktadr. A: Fiziksel ve norganik Kimyasal Parametreler, B: Organik Parametreler, C: norganik Kirlenme Parametreleri, D: Bakteriyolojik Parametreler. Su Kalitesi Snf I Snf II Snf III Snf IV : Yksek Kaliteli Su : Az Kirlenmi Su : Kirlenmi Su : ok Kirlenmi Su Renk Mavi Yeil Sar Krmz
Su kalite haritalar aada verilen iki yntemden birisi kullanlarak izilir: a. Parametre gruplarna dayanan snflama sonular harita zerinde gsterilmelidir. Nehrin mansabna baklarak sol sahilinde grup A parametreleri, sa sahilinde grup B, C parametreleri gsterilmelidir. D grubu ise ayr bir harita zerinde gsterilir. b. Yukarda belirtilen ilemler her kalite parametresi iin ayr bir harita izilerek yaplr. Su kaynaklar havza boyutunda bir btn oluturduundan, almalar havza temeline gre yaplmaktadr. lkemiz genel olarak 26 akarsu havzasna ayrlm bulunmaktadr. Tm akarsularmza ait kalite gzlem verileri bulunmad iin bu konuda evre Bakanl tarafndan baz niversite , kurum veya kurululara yaptrlan ve 1994 yl sonuna kadar almalar tamamlanm olan akarsu havzalarnn kirlenme durumlarn inceleyen projeler hakknda aada baz bilgiler verilmektedir IV.2.3.2. Tamamlanm olan Akarsu Havza Projeleri 1. Antalya Havzasndaki Yzeysel Sularda Kirlenmenin Tespiti ve Giderilmesi Projesi (Hacettepe niversitesi- evre Bakanl) 1992. 2. Kzlrmak Havzasndaki Yzeysel Sularn Kirlenme Durumunun ncelenmesi ve Kalite Snflarnn Tespiti Projesi ( A.. Fen Fakltesi-evre Bakanl ) 1992. 3. Sakarya Seyhan Havzalarnda Kirlenme Durumlarnn ncelenmesi ve Bu Havzalarda Kalite Snflarnn Tespiti Projesi ( DS Genel Mdrl - evre Bakanl) 1992.
70
TRKYE EVRE ATLASI
4. Su Havzalarnn Kirlenme Durumlarnn ncelenmesi ve Bu Havzalarda Kalite Snflarnn Tespiti Projesi ( Susurluk, Kuzey Ege, Meri ve Marmara Havzalar ) (Boazii niversitesi - evre Bakanl) 1992. 5. Gediz Yeilrmak Havzalarnda Kirlenme Durumlarnn ncelenmesi ve Bu Havzalarda Kalite Snflarnn Tespiti Projesi ( DS Genel Mdrl evre Bakanl ) 1993. 6. Byk Menderes Havzasnda Kirlenme Durumlarnn ncelenmesi ve Bu Havzada Kalite Snflarnn Tespiti Projesi (DS Genel. Mdrl- evre Bakanl)1994. Akarsu kirlilii ile ilgili olarak lm ve tespit almalar tamamlanm olan baz akarsu havza projelerine ait bilgiler yle zetlenebilir. IV.2.3.2.1. Antalya Havzasndaki Yzeysel Sularda Kirlenmenin Tespiti ve Giderilmesi Projesi Trkiyenin en nemli tarm, endstri ve turizm merkezlerini kapsayan Antalya Havzas; Antalya Traverten Platosu, Aksu ay, Kpray ve Manavgat nehri havzalarndan olumaktadr. Genel olarak proje alanndaki su kaynaklar bugn iin kirli durumda deildirler. Ancak, bu durumun gelecekte de korunabilmesi iin ivedilikle alnmas gereken nlemlerin banda, atklarn depoland alanlarn seiminde mutlaka hidrojeolojik faktrlerin dikkate alnmas gerekmektedir. Proje alannda bulunan havzalardaki zel koullar dikkate alnarak, su kalitesi almalarndan elde edilen sonular aada her havza iin ayr ayr deerlendirilmektedir. Manavgat nehri havzasnda gerek yzey gerekse yeralt sularnda genelde kirlenme mevcut deildir. Havzann memba kesimlerinde topografyann youn olduu yerleime imkan vermeyecek derecede sarp olmas, yzey ve yeralt sularnn beslenme alannda yzeylenen litolojik birimlerin gerek fiziksel gerekse kimyasal kirlilie neden olacak mineralojik ve kimyasal yapya sahip olmayan karbonat kayalarndan olumas, kirliliin ok dk dzeyde kalmasn salamtr. Manavgat Nehri Havzasnn Su Kalite Haritalar, Kurak Dnem ve Yal Dnem olmak zere Harita:IV.2.3.1 ve Harita: IV.2.3.2de verilmektedir. Kpray havzasnda kirlenme, mansaptaki dzlkler dnda organik-inorganik kkenli deildir. Memba kesiminde hakim olan ofiyolitli birimlerden oluan demir, nikel, krom gibi ar metallerce zengin birimlerden olumaktadr. Takn yalar ve uzun sre duran kar rtsnn erimesiyle birlikte akarsuya tanan partikller akarsu kalitesinin membadan itibaren bozulmasna neden olmaktadr. Kpray Havzasnn Su Kalite Haritalar, Kurak Dnem ve Yal Dnem olmak zere Harita:IV.2.3.3 ve Harita:IV.2.3.4de verilmektedir. Su blm haritalarna Su Haritalar dosyasndan ulaabilirsiniz. Aksu ay havzas dier havzalardan farkl bir zellie sahiptir. Manavgat ve Kpray havzalar komu havzalarla hidrolojik adan dorudan ilikili deildirler. Aksu ay ise kuzeyden Kovada ay kanalyla Kovada Gl, buradan da Eirdir Gl ile
71
TRKYE EVRE ATLASI
ilikilidir. Endstrinin bulunmad havzada kirlenme bugn dk dzeyde olup bir tehlike oluturmamaktadr. Aksu ay Su Kalite Haritalar, Kurak Dnem ve Yal Dnem olmak zere Harita: IV.2.3.5. ve Harita: IV.2.3.6.da verilmektedir. Antalya Traverten Platosunda su kaynaklar daha ok yeralt suyundan olumaktadr. Travertenin hidrojeolojik yaps nedeniyle kalitede hzla d meydana gelmektedir. Traverten ileri derecede karstlamtr. Bunun sonucunda atmosferik su veya yzey suyu kalitesinde deiime neden olabilecek kirleticiler ok hzl bir ekilde yer alt suyuna iletilebilmektedir. Karstik ortamda yeralt suyu akmnn gzenekler yerine geni boluklar, erime kanallar ve maaralarda meydana gelmesi nedeniyle kirli suyun doal ortamda filtrelenmesi de sz konusu olamamaktadr. Antalya Traverten Platosu Su Kalite Haritalar, Kurak Dnem ve Yal Dnem olmak zere Harita: IV.2.3.7 ve Harita: IV.2.3.8.de verilmektedir. IV.2.3.2.2. Kzlrmak Havzasndaki Yzeysel Sularn Kirlenme Durumunun ncelenmesi ve Kalite Snflarnn Tespiti Projesi Sulanabilir nitelikte topraklarmzn % 45inin bulunduu Anadolu Blgesinin nemli akarsuyu Kzlrmaktr. Ayn zamanda yurdumuz topraklarnda doup, Karadenize dklen en uzun akarsu olan Kzlrmak, kaynanda yumuak ve iilebilir zelliklere sahip olmasna karn, zellikle Zaradan sonra su yatann jipsli ve tuzlu araziye girmesi, nitelii uygun olamayan gney kollarnn da karmasyla bileimi byk lde deimekte, Hafikten sonra sulama suyu olarak bile kullanlamamaktadr. Kullanldnda ise belirgin zararlar grlmektedir. IV.2.3.2.3. SakaryaSeyhan Havzalarnda Kirlenme ncelenmesi ve Bu Havzalarda Kalite Snflarnn Tespiti Projesi IV.2.3.2.3.1. Sakarya Havzas: Trkiyenin nemli akarsu havzalarndan biri olan Sakarya Havzas; Kzlrmak, B. Karadeniz, Marmara, Susurluk, Gediz, Akaray ve Konya kapal havzalar ile evrilidir. Sakarya Havzas Su Kalite Haritas (A,B,C Gruplar) Harita: IV.2.3.9da, Sakarya Havzas Su Kalite Haritas (D Grubu) Harita: IV.2.3.10da verilmektedir. Harita incelendiinde yan kollardan akarsuya byk lde kirlilik yk geldii grlmektedir. Bu kirlilik yk evsel atklarn yan sra endstriyel atklardan da kaynaklanmaktadr. Porsuk ay Su Kalite Haritas (A,B,C Gruplar) Harita: IV.2.3.11de, Porsuk ay Su Kalite Haritas (D Grubu), Harita: 2.3.12de verilmektedir. IV.2.3.2.3.2. Seyhan Havzas Seyhan Havzas Adana ve Kayseri illeri snrlarn iine almaktadr. Sivas, Kahramanmara ve Nide illerinin ok kk bir blm de havza iine girmektedir. Seyhan Havzas Su Kalite Haritas (A,B,C Gruplar), Harita:IV.2.3.13de Seyhan Havzas Su Kalite Haritas (D Grubu), Harita:IV.2.3.14de verilmektedir. Harita incelendiinde Seyhan Havzasnda yerleim yerlerinin, maden yataklarnn, tarmsal ve endstriyel faaliyetlerin olumsuz etkileri grlmektedir. Havzada yer alan yan derelerin katmasyla ana kolda zaman zaman iyilemeler de olmaktadr.
72
Durumlarnn
TRKYE EVRE ATLASI
IV.2.3.2.4. Su Havzalarnda Kirlenme Durumlarnn ncelenmesi ve Bu Havzalarda Kalite Snflarnn Tespiti Projesi (Meri, Susurluk, Marmara ve Kuzey Ege Havzalar) Su kaynaklarnn kirlenmeye kar korunabilmesi ve faydal kullanmlarn tespiti asndan problemlerin havza baznda ele alnmas gereklidir. Bundan dolay, evre Bakanl bu projeyi Meri, Susurluk, Marmara ve Kuzey Ege gibi drt byk havzay kapsayacak ekilde Boazii niversitesi evre Bilimleri Enstitsne vermitir. Yukarda ad geen havzalardaki kirletici kaynaklar endstri, nfus ve tarm olmak zere grupta ele alnmtr. IV.2.3.2.4.1. Meri Havzas Bulgaristandan doan Meri Nehrinin 211 kmlik blm lkemiz topraklarndan akmaktadr. Meri Nehri, Ergene Nehrini de kendisine katar. Meri-Ergene sisteminin yan kollar Slolu, nece, eytan, Lleburgaz, Hayrabolu ve orlu dereleridir. Meri Havzas, Meri ve kollar vastasyla Ege Denizine boalan alan kapsar. IV.2.3.2.4.1.1. Endstrilerden Kaynaklanan Kirlenme ve Kirlenme Ykleri Meri Havzasn Ergene Nehrine dearj esasna gre 2 blmde incelemek mmkndr. a. Ergene Nehri erkezky Organize Sanayi Blgesinde faaliyet gsteren endstrilerin byk ounluunun atksular Ergene Nehrinin bir kolu olan orlu Deresine dearj edilmektedir. DS Gzlem Raporlar incelendiinde, erkezky kndaki orlu Deresinde yaplan rneklemeler sonucu, orlu Deresinin olaanst kirli olduu grlr (Snf IV). Yine Ergene Nehri zerindeki Uzunkpr istasyon verileri ise BO5, amonyak azotu, fosfat ve znm oksijen deerlerinin orlu deresindekilere kyasla daha dk, yani kirlenmenin ok daha az olduunu gstermektedir. Bu durum, erkezky sanayinin Havzadaki kirlenme profilini tek bana ynlendirdiini gstermektedir. Dier taraftan Uzunkpr istasyonundaki greceli dk deerler erkezky-Uzunkpr arasnda Ergene Nehrinin zmleme kapasitesinin hala varolduunun bir gstergesi olarak da yorumlanabilir. Ancak, Ergene Havzasnda yer alan Trakya Blgesinin bu nemli nehri Su Kirlilii Kontrol Ynetmelii standartlarna gre Snf IV kategorisine girmektedir. b. Meri Nehri Ergene Nehrinin kavuma noktasnn kuzeyinde Lalapaa ve Meri ileleri ile Edirnenin evsel atksularn iine alan Meri Nehri, daha sonra blgede faaliyet gsteren birok endstrinin de dearjlarn toplayarak endie verici bir kirlenme karakteri gstermektedir. Edirne k istasyonunda yaplan lmlere gre, nehrin bir kesimi SKKY standartlarna gre Snf IV kategorisinde yer almaktadr.
73
TRKYE EVRE ATLASI
IV.2.3.2.4.1.2. Tarmsal Faaliyetlerden Kaynaklanan Kirlenme Su kaynaklarnda tarmsal faaliyetler sonucu oluan kirlenme; 1.Erozyon, 2.Kimyasal ve tabii gbre kullanm, 3. Pestisit tketimi olmak zere ana kaynak erevesinde incelenebilir. Su kirlilii ynnden toprak erozyonunun nemi, tarm arazilerindeki fosforun sedimentler vastasyla yzey sularna tanarak trofikasyona neden olmasdr. Tarm sektrnde topran verimini artrmak amacyla uygulanan tabii ve sentetik gbreler de yzey sularnda trofikasyona neden olmaktadr. Meri havzasnda yaayan faal nfusun nemli bir kesimi tarm sektrnde altndan, havzadaki su kaynaklarnn gbre kullanmndan kaynaklanan trofikasyon kirlenmesine maruz kalmalar doaldr. Tarmsal mcadele ilalarnn banda yer alan pestisitler ya dorudan doruya toprak yzeyine ve iine ya da bitki veya tohum zerine uygulanrlar. Bitki yzeyine pskrtlen veya dklen ilacn nemli bir blm topraa der. Topraa den ila toprak tipi, znebilirlik, kalclk ve iklim faktrlerine bal olarak zaman iinde hareket ederek yzey ve yeralt sularna srklenir. Trkiyede pestisid kalnt analiz yntemleri maalesef henz standartlatrlmam olduundan ve yetkili kurumlardan Meri Havzas topraklarnda uygulanan pestisid trleri ve tketim miktarlar ile ilgili hemen hemen hibir bilgi edinilmediinden havzadaki su kaynaklarna tanan pestisid kalntlar ve ykleri hesaplanamamtr. IV.2.3.2.4.2. Susurluk Havzas Susurluk Havzas Gney Marmara Blgesinin nemli akarsuyunu, bu akarsularn drenaj alanlarn ve Manyas ve Apolyont (Uluabat) Gllerini iermektedir. Susurluk Havzasnda yer alan aylar ve kirlilik durumlar aadaki gibidir: Susurluk Havzasnda yer alan Nilfer ay, hem organik hem de ar metal asndan ar derecede kirlenmektedir. Nilfer aynn dier bir kolu olan Soanldere ve Ayval Derelerinin su kalitesi SKKYne gre IV. Snftr. Simav ay, Bigadi Boraks Maden letmelerinin bor ykl atksularn, BalkesirSEKA Paaky Kat Fabrikas atksularn ve eker Fabrikas atksularn almaktadr. Bu ayn kalitesi III. ve IV. Snf arasnda deimektedir. Mustafa Kemal Paa ay, blgedeki sanayi tesislerinin atklaryla kirlenmektedir. Bor, arsenik, krom, kurun, inko ve nitrit azotu konsantrasyonlar bu ayn IV. Snf olduunu gstermektedir. Orhaneli ay organik adan II. snf olmasna ramen, bor ve askda kat madde asndan IV. Snf kalitede gzkmektedir.
74
TRKYE EVRE ATLASI
Emet ay kalitesi genelde II.Snf olmasna ramen, bor ve arsenik konsantrasyonu asndan tarmsal sulama ve ime suyu temini ynnden olduka sakncal olduunu gstermekte ve suyun kalitesinin IV. Snfa dmesine neden olmaktadr. Kocaay, Bayramolu, Kurun ve Antimon Tesislerinin atksularn, Trker zabe ve Rafineri Sanayi tesislerinin kurun ve inko ieren atksularn almaktadr. Susurluk Havzas Gney Marmara Blgesinin tm evsel, endstriyel ve tarmsal atksularn toplayp uzaklatran bir su adr. Havzadaki akarsular DS Genel Mdrlne ait lm istasyonlarndaki lm ve rnekleme almalar ile periyodik olarak izlenmektedir. IV.2.3.2.4.3. Marmara Havzas Marmara Havzas Marmara Blgesinin Meri, Susurluk ve Sakarya Havzasna giren ksmlarnn dnda kalan byk bir kesiminden olumutur. DS Gzlem Raporlar incelendiinde, 1987 ylnda Bykekmece Gl ya fabrikas n istasyonunda yaplan lmler ortalamasna gre su kalitesinin o yl scaklk, znm oksijen, slfat, pH ve nitrata gre 1. Snf, amonyak azotu, toplam znm maddeye ve toplam koliye gre 2. Snf, nitrit azotu ve klorre gre 3. Snf olduu gze arpar. 1988 ve 1989 ylndaki lmlerde scaklk, znm oksijen, slfat, pH, nitrit azotu deerinin deimemi, klor deerleri her iki ylda da II.Snf kriterlerini salamtr. Nitrit azotu deerleri ise yl iin 3. Snf olarak deimemitir. IV.2.3.2.4.4. Kuzey Ege Havzas Bakray, Karamenderes, Madra, Havran ve Akin aylar ile Burhaniye ve Gzelhisar Dereleri bu havzada bulunmaktadr. Kuzey Ege Havzasnda yer alan Soma Linyit letmeleri ve Soma Termik Santrali havzann kirletici kaynaklarn oluturmaktadr. DS gzlem Raporlar incelendiinde, 1987 ylnda Yaclar Deresi Seviler Baraj istasyonunda yaplan lmler ortalamasna gre nehrin su kalitesinin o yl scaklk, znm oksijen, slfat, pH, BO5 , amonyak azotu, toplam znm maddeye gre 1. Snf, nitrit azotu ve klorre gre 2. Snf olduu gze arpar. 1988 ylndaki lmlerde scaklk, znm oksijen, slfat, toplam znm madde ve amonyak azotu 1. snf olarak ve klor deerler 2. Snf olarak kalmtr. Buna karlk Nitrit azotu ve pH deerleri ise 3. Snf kriterlerini salamtr. 1989 ylnda ise scaklk, znm oksijen, nitrat azotu, slfat, klor, pH ve toplam znm madde deerleri 1.Snf olarak tespit edilmitir. IV.2.3.2.5. Gediz ve Yeilrmak Havzalarnda Kirlenme Durumlarnn ncelenmesi ve Kalite Snflarnn Tespiti Projesi IV.2.3.2.5.1. Gediz Havzas Gediz Havzas Bat Anadoluda Ege Denizi ile Kkmenderes ve Bakray havzalarnn arasndadr. Gediz Nehrinin uzunluu 276 km olup, ana kollar Delini ay,
75
TRKYE EVRE ATLASI
Selendi ay, Demirci ay, Nif ay, Alaehir ay ve Kumaydr. Foa yaknlarnda denize ulaan Gediz Nehrinin drenaj alan 16775 km2dir. Gediz Havzasndaki en nemli gller Marmara Gl ile Demirkpr baraj gldr. Gediz Havzasnda saylar 47yi bulan kalite gzlem istasyonlarnda, su kalitesi izleme almalar yaplm, toplanan veriler deerlendirildikten sonra kirlilik haritalar hazrlanmtr (DS Ekim 1993). Gediz Havzas Su Kalite Haritas (A, B, C, Grubu), Harita:IV.2.3.15da, Gediz Havzas Su Kalite Haritas (D Grubu), Harita:IV.2.3.16 de verilmitir. A, B, C, Grubu parametreleri ieren harita incelendiinde; nehrin ana kolundaki suyun genelde IV.Snf, Demirkpr baraj gln besleyen Demirci, Delini, Selendi ve Gediz aylarndaki suyun evsel ve tarmsal atklar nedeniyle 3. Snf, baz yrelerinde 4. Snf olduu grlmektedir Ayrca blgede bulunan jeotermal sularnda pH etkileyen faktrlerden biri olduu dnlmektedir. Yredeki maden yataklar nedeniyle Hg, Pb ve bor deerlerinin yksek olduu anlalmaktadr. Manisa yaknlarnda Gediz nehrinin nemli yan kollarndan biri olan Nif ay katlr. Nif ay zellikle Kemalpaa ilesindeki youn ve eitli endstriyel faaliyetler ve ilenin evsel atklar nedeniyle olduka kirli durumdadr (4. Snf). Bu ayn Gediz Nehrine karmasyla suyun kirlilii daha da artmaktadr. Bakteriyolojik parametreleri kapsayan harita (D Grubu) incelendiinde, Alaehir ay (2. Snf su) dnda havzann genelinin 2. ve 3. Snf kaliteye sahip olduu grlmektedir. Bu da havzadaki yerleim birimlerinin atklarnn nehre dorudan verilmesinden kaynaklanmaktadr. Tabak ay gibi kaliteli kollarn eklenmesi bile zaten btn parametre gruplar asndan 4. Snf olan ana kolun kalitesini, olumlu ynde etkileyememektedir. IV.2.3.2.5.2. Yeilrmak Havzas Yeilrmak havzas, Orta Anadolunun kuzeydousunu kapsar ve Karadeniz sahil sra dalarnn (Canik Dalarnn) hemen arkasndaki blge olup, gney ksm Orta Anadolu yaylalarnn bir devamdr. Havza alan 36.114 km2dir. Yeilrmak Nehri ile kollarn oluturan ekerek, Tersakan ve Kelkit ay, doubat ynnde uzanan dalar arasndan akarak dar bir boaz ile aramba Ovasna alr ve geni bir delta izerek alt Burnundan Karadenize dklr. Bu havzada yer alan Ladik Glnn fazla sular, Tersakan ayna akmaktadr. Bundan baka Yeilrmak deltasndaki bataklklarda Kocagl, Dumanl Gl, Kargl Gl ve Samanlk Gl yer almaktadr. Yeilrmak havzasnda, 37 adedi akarsuda, 4 adedi de yer alt suyunda olmak zere toplam 41 tane kalite gzlem istasyonunda, su kalitesi izleme almalar yaplm olup, toplam veriler deerlendirilerek kirlilik haritalar hazrlanmtr (DS- Ekim 1993). Yeilrmak Havzas Su Kalite Haritas (A, B, C Gruplar), Harita:IV.2.3.17de, Yeilrmak Havzas Su Kalite Haritas (D Grubu), Harita:IV.2.3.18de verilmitir.
76
TRKYE EVRE ATLASI
Harita incelendiinde; Yeilrman nemli kollarndan biri olan ekerek Irma, yrede yaplan youn tarm nedeniyle, A grubu parametreleri asndan IV.Snf, B ve C grubu parametreleri asndan da III. ve IV. Snftr. Bir baka nemli kolu olan orum aynda da benzer zellikler (III. ve IV. Snf) gzlenmektedir. Yeilrman ikinci nemli kolu olan Tersakan aynda ise A, B ve C grubu parametreleri asndan suyun IV. Snf su nitelii tad grlmektedir. Yrede bulunan linyit iletmeleri, eker fabrikas, et kombinas, st fabrikas ve evsel atklar bu kirliliin kaynan oluturmaktadr. Yeilrman membandan itibaren Almus Baraj girii rnekleme noktasndaki deerlere bakldnda; A grubu parametreler ynnden IV.Snf, B grubu ynnden II. Snf, C grubu ynnden ise III. Snf su niteliinde grlmektedir (yredeki youn sulama ve endstriyel faaliyetler nedeniyle). Daha sonraki rnekleme noktalarnn ounda su, A grubu parametreleri asndan IV. Snf, B ve C grubu asndan ise III. Snf su nitelii tamaktadr. D grubu asndan incelendiinde; blgedeki pek ok yerleim birimlerinin atklarnn dorudan nehire verilmesi nedeniyle, III. ve IV. Snf su nitelii gstermektedir. IV.2.3.2.6. Byk Menderes Havzasnda Kirlenme Durumlarnn ncelenmesi ve Bu Havzada Kalite Snflarnn Tespiti Projesi Byk Menderes Nehir Havzas, Trkiyenin gneybatsnda, Bat Anadoluda yer almaktadr. Byk Menderes Nehri 584 km uzunluunda olup, 24.873 km2lik bir alann sularn toplayarak Ege Denizine boaltr. Balca kaynak kollar, bat Anadoludadr. ki byk koldan oluan nehir, Banaz ay (nc kol) ile birletii ksmnda Adgzel Baraj Gl yer almaktadr. Honaz Da eteklerinden Aksu ayn, Mentee yresinden Akay ve ine ayn alarak batya doru akar. Bafa Glnn batsndan denize dklr.Byk Menderes nehri kollar, Bafa Gl ve baz yeralt suyu kuyularndan iki yl sresince, su kalitesi izleme almalar yaplmtr. Toplanan su kalitesi verileri deerlendirildikten sonra, havza btnnde kirlilik haritalar hazrlanmtr (DS, Aralk-1994). Byk Menderes Havzas Su Kalite Haritas Harita:IV.2.3.19da verilmektedir. Harita incelendiinde, akarsuya yan kollardan byk lde kirlilik yk geldii grlmektedir. Bu kirlilik yk evsel atklarn yannda, endstriyel atklardan ve tarmsal kirleticilerden kaynaklanmaktadr. zellikle plansz yaplama gsteren ve altyapdan yoksun sanayi kurulular pek ok yrede suyun IV. Snf su zellii tamasna neden olmaktadr. Havzada yer alan yan derelerin akarsuya karmasyla ana kolda zaman zaman iyilemeler de grlmektedir. IV.2.3.2.7. Ergene Nehri Kirlilik Aratrmas Projesi Ergene Havzas Trakyann ortasnda, Kuzey Marmara Havzas, Meri Havzas ve Bulgaristan ile evrilidir. Bu nemli havzann can damar olan Ergene Nehrinin uzunluu 194 km. dir. Yan kollar Krkkavak Deresi, Akar Dere, Slolu Deresi, Koca Dere, eytan Dere, Hayrabolu Deresi, Lleburgaz Deresi, Sulucak Dere ve orlu Suyudur.
77
TRKYE EVRE ATLASI
Uzunkpr ilesinin 40 km gneybatsnda Meri Nehrine ulaan Ergene Nehrinin su toplama havzas drenaj alan 10 730 km2 dir. Ergene havzasnn doubat uzunluu 160 km, kuzey- gney genilii 140 km dir. Havza corafi yaps bakmndan denize kapal bir i havza eklindedir. Gneyden Ikl ve Koru dalar, kuzeyden Yldz Dalar ile evrili olan havzann yaklak % 73n tarma elverili topraklar oluturmakta ve geri kalan % 27sini ormanlar, fundalklar, kayalklar, yerleim yerleri, sanayi alanlar ve gl yzeyleri tekil etmektedir. Havzada doal gl bulunmamaktadr. Ergene ovalar takna maruz kaldndan 120 kmlik yatak slah yaplmas planlanm olup, 45 kmlik ksmnn slah ak aasndan balanarak tamamlanmtr. Yan derelerin hemen hemen tamamnda yaplan projelerle takn ve drenaj sorunlar ortadan kaldrlmtr. Ergene havzas, kuzey dousunda 800 m civarnda Yldz Dalar, dier ksmlarda 200-250 m ykseklie sahip tepeliklerle evrili olup, batda Meri Nehrine almaktadr. Havzann en yksek yeri Yldz Dalarndaki 1 031 m ykseklie sahip Mahya Dadr. Havzann en nemli su kaynaklar Ergene Nehri ile nehri besleyen yan kollar ve havzadaki yer alt suyu kaynaklardr. Ayrca havzann su ihtiyac Kuzey Marmara havzasnda yeralan Yldz Dalarndaki dereler zerine yaplacak barajlardan pompaj ve tnellerle karlanmaya allmaktadr. Ergene Nehri 260 m ykseklikteki Yldz Dalarndaki Ergene kaynandan doup 7 m kotlarnda Meri Nehrine dklr. Ergene Nehri Meri havzasnn en nemli ve en sorunlu akarsularndan biri olup son yllardaki youn kirlenme nedeniyle srekli gndeme gelmektedir. Gerek yre halkndan gelen ikayetler, gerekse uluslararas su niteliinde olan Meri Nehrinin nemli bir kolu olmas nedeniyle sz konusu nehirdeki kirlenmenin boyutlarn verilere dayanarak ortaya koymak ve alnabilecek nlemleri belirlemek amacyla Ergene Havzasnda Kirlenme Durumlarnn ncelenmesi ve Kalite Snflarnn Belirlenmesi Projesi hazrlanmtr. Bu almada Ergene Nehri ve yan kolu olan orlu Suyu zerinde toplam 7 rnekleme noktasnda 1981den bu yana izlenmekte olan su kaynaklar fiziksel ve kimyasal parametreler asndan incelenmitir. Toplanan veriler bilgisayarda istatistiksel olarak deerlendirilmi ve Su Kirlilii Kontrol Ynetmeliinde ngrlen kalite snflar esas alnarak kirlilik haritalar karlmtr. Ergene Nehri ve yan kolu olan orlu Suyunun su kalitesinin deiik parametre gruplar (A,B,C) asndan genelde ok kirli su niteliinde olduu saptanmtr. Ergene havzasndaki ok youn endstriyel faaliyetler ile youn olarak yaplan tarmsal faaliyetlerin su kirlenmesine neden olduu gzlenmitir. Mevsimsel yalara bal olarak kirlilik konsantrasyonlar nehirde artmaktadr. Denetleme mekanizmasnn yeterli olmay kirlenme boyutlarn da artrmaktadr. 1981- 1995 yllarndaki endstri ve nfustaki arta paralel olarak kirliliin artt tespit edilmitir. Dier taraftan havzada eltik ve ayiei ekimi yaplmakta, eltik tarlalarna verilen gbre ve tarm ilalar sulama suyu ile birlikte Ergene nehrine ulat gz nne
78
TRKYE EVRE ATLASI
alnmal ve denetim mekanizmas gerekletirilmelidir.
ile
ilgili
gerekli yasal
dzenlemeler
hzla
Havzada yeni endstri tesislerinin kurulmasna izin verilmemesi, verimli tarm arazilerinin elden karlmamas, mevcut tesislerin atklar artlmadan akarsulara verilmesi nlenmeli ve artma tesislerinin verimli ve srekli olarak iletilmesi salanmaldr. IV.2.3.2.8. Gediz Nehri Havzas Su Kaynaklar Ynetimi ve Kirlilik Kontrol Pilot Projesi Gediz Havzas Trkiyenin batsnda Ege blgesinde yer alan, sularn Gediz ve kollar vastasyla Ege denizine boaltan Ege, Susurluk ve Kk Menderes havzalar arasndaki drenaj alan 16775 km2 sahay kapsamaktadr. Trkiyenin nemli havzalarndan biri olan Gediz Havzas, tarmsal ve endstriyel faaliyetler asndan nem arz etmektedir. Havza genelinde tarmsal ve endstriyel faaliyetlerin younluu nedeniyle nemli miktarda dier blgelerimizden g alm ve bu etmenlerden dolay doal kaynaklar kirlenmitir. Gediz Havzasnda tarmsal faaliyetlerin genel olarak sulu tarma dayanmas ve zellikle sulu tarmn youn olarak yapld Alaehir- Manisa- Menemen hatt boyunca hzl sanayilemenin getirdii nfus younluu Gediz Nehrine duyulan ihtiyac, hem su kullanm hem de atk sularn dearj noktasnda artrmtr. Bu nedenle Gediz Nehrinde nemli miktarda kirlilik meydana gelmektedir. Gediz Nehir havzas iin yaplan bu proje almasnda kirliliin boyutlar irdelenerek yaplacak almalar belirlenmitir. lkemizin nemli nehir havzalarndan biri olan Gediz Havzas tarih ve kltrel zenginliklere bal olarak; tarm ve sanayi merkezi olmutur. Havza genelinde plansz sanayileme, bilinsiz tarmsal faaliyetler hava, toprak ve sularda nemli kirlilik unsurlar oluturmaktadr. Havzada meydana gelen su kirlilii sonuta tarmsal retimde verim kaybna neden olmakta bunun yannda son derece tehlikeli olan ar metal kirlilikleri olumaktadr. Yerleim birimleri artma tesislerinin ayr olarak planlanp, iletilmesi gerekmektedir. Ayrca mevcut yerleim birimlerinin kanalizasyon ebekeleri tamamlanmaldr, nk kullanlan szdrmal fosseptik uygulamas yer alt sularnn kirlenmesine neden olmaktadr. Gediz Havzas bulunduu konum gerei hzla sanayileen bir blgedir. Kimya, deri, tarmsal endstri, konfeksiyon, metal sanayi vb. yrede hzla gelien sektrlerdir. Bu sektrlerin hzla gelimesi ile beraber, gerekli nlemlerin alnmamas sonucu bir ok blgede youn kirlilikler yaanmaktadr. Havzada bulunan sanayi blgelerinin tamamnn mutlak surette artma tesislerinin yaplp salkl bir ekilde iletilmesi gerekmektedir. Sanayi blgelerinde bulunan artma tesislerinin veriminin maksimum olmas iin sanayi blgesi ierisinde bulunan tesislerin gerekirse atk sularn n artma tabi tutmaldr. Sanayi blgesi dndaki kurulularn artma tesisleri yaplmal ve iletilmesi salanmaldr. Blgede ihtisas ve organize sanayi blgeleri tevik edilmelidir.
79
TRKYE EVRE ATLASI
Gediz havzas lkemizde en yksek tarmsal teknolojilerin uyguland ve buna bal olarak yksek verimliliklere ulald bir blgedir. Kullanlan iyi nitelikli tohum, sulama, gbreleme, ilalama ve tarmsal mekanizasyon istenen verimi sunmaktadr. Fakat bilerek yada bilmeyerek ar gbre ve pestisid kullanm blgesel olarak sularn kirlenmesine neden olmaktadr. Ar sulama ile erozyondan dolay yzeysel kaynaklarda kirlilik gzlenmektedir. Tarm faaliyetlerini ynlendirmek amac ile eitim verilmeli ve havzaya uygun gbre, ila ve sulama sistemlerine dair bilgiler aktarlmaldr. Tm yer alt sular kullanm iznine tabi tutulmal, blgedeki termal su kaynaklar tarmsal amal kullanlmamal ve reenjeksiyon ile oluan termal sular tekrar geri verilmelidir. IV.2.4. Gl Kirlilii Bir gln anaerobik hale gemesinde, gln asimilasyon kapasitesinin nemi ok byktr. kincil kirlenme ad da verilen trofikasyon ise, gllerde fosforca zengin olan evsel atksular, tarmsal drenaj sular ve baz endstriyel atksularn glde beslenmeyi artrarak fotosentezle ar alg remesine ve organik madde miktarnn artmasna neden olmasndan dolay birtakm kimyasal deiiklikler meydana gelir. Sudaki azot ve fosfor konsantrasyonlarna gre gller 3 snfa ayrlr. Azot ve fosfor konsantrasyonlarnn belirli snrlarn zerine kmas sonucunda hzland gllere trofik, fosfor ve azot konsantrasyonlarnn ve retimin dk olduu gllere oligotrofik, bu iki snr durum arasndaki gllere ise mezotrofik ad verilir. eitli amalarla kullanlan gl, glet ve baraj rezervuarlarnn kalite zellikleri ve snflandrlmas SKKYnin Ktaii Yzeysel Sularn Snflandrlmas konusunda aklanan ekilde Tablo: IV.2.1 gereince yaplr.
Tablo: IV.2.2. Gller, Gletler, Bataklklar ve Baraj Haznelerinin trofikasyon Kontrol in Snr Deerleri
Kullanm Alan stenen zellikler PH KOI (mg/l) CO (mg/l) AKM (mg/l) Toplam Koliform Says (EMS)/100 ml Toplam Azot (mg/l) Toplam Fosfor (mg/l)
Doal Koruma Alan ve Rekreasyon eitli Kullanmlar iin (doal olarak tuzlu, ac ve sodal gller dahil)
6.5-8.5 3 7.5 5 1000 0.1 0.005
6-10.5 8 5 15 1000 1 0.1
Kaynak: Su Kirlilii Kontrol Ynetmelii, 4.9.1998 Tarih ve 19919 Sayl Resmi Gazete.
Yine SKKYne gre Gl Sularna Ait Alc Ortam Standartlar ile ilgili Tablo: IV.2.2de, gl, glet ve baraj rezervuarlarnn en nemli tehdit unsuru olan trofikasyon olaynn kontrol iin azot ve fosfor snflandrlmas getirilmektedir. Gl kirlilii ile ilgili olarak lm ve tespit almalar tamamlanm olan baz projelere ait rnekler aada verilmektedir.
80
TRKYE EVRE ATLASI
IV.2.4.1. Gller Blgesi Projesi evre Bakanlnca MMKO Tic. A..ye 1992 ylnda hazrlatlan Gller Blgesi Projesi Beyehir Glnden Acgle kadar 9 gl kapsamaktadr. Bu gllerden bazlar (Beyehir, Eirdir) ok temiz ime suyu niteliinde olmasna mukabil dier bir ksm (Akehir, Burdur) imeye, kullanmaya ve tarmsal sulamaya uygun deildir. Salda ve Kovada milli park zelliini korumakta, Acgl ise madensel tuz retimine imkan vermektedir. Karamk ve Eber gllerinde kam retimi blge halknn nemli bir gelir kaynadr. Gller Blgesi Projesinde Yer alan Gllerin kullanm Maksatlar Kirletici Kaynaklar ve Gllerin Trofik Seviyeleri Tablo:IV.2.3de verilmektedir.
Tablo: IV.2.3. Gller Blgesi Projesinde Yer Alan Gllerin Kullanm Maksatlar, Kirletici Kaynaklar ve Gllerin Trofik Seviyeleri Gl Ad
Beyehir
Trofik Seviye
Oligotrofik
Kullanm Maksatlar
mesuyu, sulama, su rnleri, rekreasyon, balklk, yaban hayat mesuyu, sulama, su rnleri, turizm, rekreasyon, balklk, yaban hayat Rekreasyon, yaban hayat
Kirletici Kaynaklar
Yerleim merkezleri, tarm alanlar, kk turistik tesisler Yerleim merkezleri, tarm alanlar Burdur kanalizasyonu ve bal San. (EBK, TSEK vb), Keiborlu Kkrt Fabrikas, eker Fabrikas, Organize Sanayi Sitesi Kk turistik tesisler
Eirdir Burdur
Oligotrofik Mezotrofik
Salda
Oligotrofik
Milli Park, su rnleri, rekreasyon, yaban hayat mesuyu, sulama, su rnleri, balklk, hidroelektrik, rekreasyon, doal park, yaban hayat Su rnleri, saz ve kam retimi, rekreasyon,yaban hayat
Kovada
Oligotrofik
Tarmsal alanlar
Akehir
Mezotrofik
Akehir kanalizasyonu Artma Te. Morelle Golden A., Tarm alanlar, dzensiz kam hasad Afyon kanalizasyonu ve bal San. (EBK, TSEK vb.), dier yerleim merkezleri, Afyon eker Fab. Alkoloid Fab. tarm alanlar, dzensiz kam hasad Afyon SEKA Tesisleri, tarm alanlar, kk yerleim merkezleri, dzensiz kam hasad Sanayi (snrsz olarak Sodyum Slfat retimi)
Eber
trofik
Sulama, saz ve kam retimi, su rnleri, yaban hayat
Karamk
trofik
Saz ve kam retimi, rekreasyon, su rnleri, yaban hayat
Acgl
Sodyum slfat retimi
Kaynak: Gller Blgesi Projesi, 1992.
IV.2.4.2. Konya Kapal Havzas ve Tuz Gl Havzas Projesi Konya Kapal ve Tuz Gl Havzalarnda ok sayda su kayna bulunmaktadr. Bunlardan akarsu olarak en nemlileri; aramba ay, Melendiz ay ve Peenekz Deresi, gl olarak da en nemlileri; Tuz, Hotam, Meke ve Ac glleridir. Bataklk
81
TRKYE EVRE ATLASI
kurutma ve sulama amacna ynelik olarak yaplm Apa, Altnapa, May ve Sille barajlar dier nemli su kaynaklardr. Tuz Glnde ve Konya Kapal Havzasnda kirlilii tespit etmek amacyla ilk nce numune alnacak istasyonlar seilmitir. stasyonlarn belirlenmesinde yerleim birimlerindeki nfus ve sanayi younluu, yerst ve yeralt sularnn zellikleri, atk sularn verildii kanallar ve tarm alanlar gibi unsurlar dikkate alnmtr. Bylece istasyonlar; Ana tahliye kanal, Tuz Gl Tuzlalar, Konya Kapal Havzas, yerst ve yeralt sular olmak zere 4 ana grupta toplanmtr. Oluturulan istasyonlardan belirli zaman aralklarnda alnan rneklerin tayinleri gerekletirilirken Su Kirlilii ve Kontrol Ynetmelii Numune Alma Metotlar Tebliindeki analiz yntemleri uygulanmtr. Tahlil sonularna gre Ana Tahliye Kanal, aramba ay ve baz kuyu sularnn koliform bakteri ynnden kirli olduklar tespit edilmitir. Konya Kapal ve Tuz Gl Havzasnn kirletici yk parametrelerinin, matematiksel modeller oluturarak istatistiksel deerlendirilmeleri yaplmtr. Bu deerlendirmelere gre; deterjan, azot, ya ve gres, organik madde, serbest kkrt, nitrat, florr, fosfor ve civa gibi parametrelerin Tuz Glnde kirlenmeye yol atklar sonucuna varlmtr. Kurun, inko, demir, kadmiyum, arsenik ve bor gibi parametrelerin de gln kirletilmesinde nemli bir rol oynadklar belirlenmitir. IV.2.5. Deniz Kirlilii taraf denizlerle evrili lkemizde, deniz kirlilii ayr bir nem tamaktadr. zellikle Karadeniz ve Marmara kaynakl su rnlerimiz kadar, turizm asndan lkemizin nemini artrc etkileri ile denizlerimiz kirlilikten korunmak zorundadr. Ancak sanayi, deniz tamacl, ehirleme, turizm ve direkt atk boaltlmasnn yan sra, nemli kazalarla her geen gn denizlerimiz de hzla kirlenmeye balamtr. Deniz ve ky sular kullanm amalarna gre beklenen kaliteleri asndan aadaki snflamaya tabi tutulur. Snf D Snf D Snf D I : Su rnleri retimi, II : Rekreasyon, III : Ticari, endstriyel ve dier kullanmlar.
Yukarda verilen snflamaya gre deniz suyu kullanm alanlar ve zellikleri aada belirtilmitir. Snf D I: Su rnleri retimi a- Youn ticari balklk, su rnleri avcl yaplan ak denizler b- Youn ky balkl ve kabuklu su rnleri yetitirme alanlar c- Dalyanclk alanlar Snf D II: Rekreasyon Bu snfta plaj olarak kullanlan ky sular ile temas gerektirmesine baklmakszn sportif amala kullanlan deniz sular ve estetik mlahazalar iin gerekli deniz suyu kalitesi
82
TRKYE EVRE ATLASI
belirlenmektedir. Bu amala Rekreasyon Amacyla Kullanlan Ky ve Deniz Sularnn Salanmas Gereken Standart Deerler Tablo:IV.2.4de verilmektedir. Snf D III: Ticari, endstriyel ve dier kullanmlar deniz trafii, liman hizmetleri ve bunlarla ilgili atksu, balast suyu boaltmlar ve kaza tehdidi sonucu deniz suyu kalitesi yksek kirlenme riski altnda bulunmaktadr. Ayrca soutma suyu ekimi ve endstriyel kullanmlarla, deniz yatanda maden ve petrol arayp karma esnasnda da nemli deniz kirlenmesi riski vardr. Bu sulardan genelde Tablo:IV.2.5.deki Deniz Suyunun Genel Kalite Kriterleri aranrsa da bu kalitenin altna dlmesiyle bu snftaki kullanm imkan aksamaz.
Tablo:IV.2.4. Rekreasyon Amacyla Kullanlan Ky ve Deniz Sularnn Salamas Gereken Standart Deerler Parametre Renk Koku ve tat Ik geirgenlii PH Ya ve gres (mg/l) Toplam koliform (EMS/1000 ml) Fekal Koliform (EMS/100 ml) Metilen mavisi ile reaksiyon veren yzey aktif maddeleri (mg/l) Fenoller (mg/l) Standart Doal Doal 2 mden fazla 6-9 1000 200 Kalc kpk tekil etmeyecek seviyede olacaktr. Ayrca 0.3 mg/l lauril slfat edeerinin altnda olmaldr. Fenol kokusu duyulmayacak kadar az olacak ancak 0.005 mg/lnin altnda olmas gerekir. Doygunluun % 80den az olmayacaktr. Bulunmayacaktr. Herhangi bir pheli durumla ilgili idare mercei zerine yaplan analiz deerinden mg/l lauril slfat edeeri olarak Dnceler Estetik adan deniz suyunun doal renginden farkl olmaldr. Doal koku ve tad dnda olmaz. Estetik adan deniz suyunun doal bulanklndan farkl olmamaldr. Bu deer Secchi disk lmyle 2 mden az olamaz. Estetik adan deniz suyunun doal ya ve gres ieriinden farkl olmamaldr. 15 gnlk bir periyodla, pheli durumlarda ise idarenin istei zerine: oklu tp fermentasyon veya membran filtre teknii ile
Herhangi bir pheli durumla ilgili idarenin istei zerine fenol analizi yaplp verilen deerin almamas gerekir.
znm oksijen Katran ve kalntlar ve yzen maddeler
83
TRKYE EVRE ATLASI
Tablo: IV.2.5. Deniz Suyunun Genel Kalite Kriterleri

Parametre Renk ve bulanklk Kriter Doal Dnceler Doal su ii yaam iin gerekli fotosentez aktivitesinin, lm derinliindeki normal deerini % 90dan fazla etkilemeyecek kadar olmaldr. Yzer halde ya, katran vb. svlarla, p vb. kat maddeler bulunamaz. 30 Doygunluun % 90ndan fazla znm oksijen deerleri derinlik boyunca izlenmelidir. Seyreltildikten sonra znm oksijen varln yukarda ngrlen deerden daha fazla tehlikeye drecek miktarda olmamaldr. Su, biyota ve sedimanda ayr deerlendirilmeleri ve tercihen hi bulunmamaldr. Sz konusu deniz ortamna ait doal radyoaktivite tr ve seviyeleri almayacaktr. Yapay radyoaktivite llmeyecek dzeyde bulunacaktr. Sz konusu deniz ortamna ait mevsimsel retkenlik seviyeleri korunacaktr.
Yzer madde Askda kat madde (mg/l) znm oksijen (mg/l) Paralanabilir organik kirleticiler Ham petrol ve petrol trevleri (mg/l) Radyoaktivite
0.003 -
retkenlik Zehirlilik Fenoller (mg/l) eitli ar metaller Bakr (mg/l) Kadmiyum (mg/l) Krom (mg/l) Kurun (mg/l) Nikel (mg/l) inko (mg/l) Civa (mg/l) Arsenik (mg/l) Amonyak(mg/ l)
Bulunmayacak 0.001
0.01 0.01 0.1 0.1 0.1 0.1 0.004 0.1 0.02
84
TRKYE EVRE ATLASI
Deniz kirlilii ile ilgili olarak lm ve tespit almalarna baz rnekler aada zetlenmektedir. IV.2.5.1. Akdeniz Eylem Plan 1972 ylnda Birlemi Milletler tarafndan dzenlenen Birlemi Milletler nsan evresi (Stokholm Konferans) kararlar ve eilimleri dorultusunda, Birlemi Milletler sistemi iinde evreyle ilgili eylemleri srdrmek ve koordinasyonu salamak amacyla Birlemi Milletler evre Program (UNEP) kurulmutur. UNEPin kurulmasndan sonra 1974 ylnda sz konusu rgt tarafndan Blgesel Denizler Program Faaliyetleri Merkezi kurulmu ve Akdeniz Eylem Plan (AEP) tasars hazrlanmtr. AEP tasars, Akdenize kys olan 16 lke tarafndan 1975 ylnda kabul edilmitir. Trkiyenin de taraf olduu AEP drt blmden olumaktadr: AEPin Yasal Boyutu, 1976 ylnda kabul edilen Akdenizin Kirlenmeye Kar Korunmas (Barselona) Szlemesi ile bu szlemenin eki olan drt protokolden olumaktadr. Bilimsel Aratrma ve nceleme Boyutu, Akdenizi etkileyen kirliliin kaynaklarn, derecesini, bilimsel yntemlerle inceleyerek, deniz ortamn korumak ve iyiletirmek amacyla Barselona Szlemesi ve protokolleri uygulamaya koymak amacn tayan faaliyetlerden olumaktadr. Bu erevede, Akdeniz lkeleri tarafndan ortak bir program ve ortak kriterlere uygun olarak uzun sreli kirlilik izleme program (MED-POL) ad altnda bilimsel almalar srdrlmektedir. Trkiyede ulusal MED-POL program ile Akdenizin kirlenmesi asndan nemli olan baz konularda yaplan eitli aratrma faaliyetleri evre ve Orman Bakanlnn koordinatrlnde ilgili bilimsel kurulularla imzalanan yllk protokoller erevesinde srdrlmektedir. Bugn MED-POL, kirleticilerin kaynaklarn, younluklarn ve etkilerini izlemeye devam etmektedir. I. Aama temelinde, kirlilik dzeylerinin etkilerini anlam ve tespit etmek iin nasl, nerede ve ne zaman harekete geileceini ortaya koyan genel ilke ve klavuzlar gelitirilmi, 1981-1990 Uzun Dnemli Kirlilik zleme ve Aratrma Program veya MED-POL II. Aamada bunlara dayanarak hazrlanmtr. AEPnn Sosyo-Ekonomik boyutunda srdrlen almalar: Mavi Plan, ncelikli Eylem Plan ve zel Koruma Alanlar olmak zere ayr alt balkta devam etmektedir. AEPnn drdnc boyutu ise Mali ve Kurumsal Boyuttur. Plann btesi taraf lkelerce denen katk paylarndan oluan Akdenizin Kirlenmeye Kar Korunmas in Blgesel Vakf Fonundan karlanmaktadr.
85
TRKYE EVRE ATLASI
IV.2.5.2. Denizlerimizde Artk zmleme Kapasitesinin Tespiti Projesi (Marmara Denizi rnei) Bu alma, evre Bakanl ile Yldz Teknik niversitesi evre Mhendislii Blm arasnda yaplan bir protokol dorultusunda gereklemitir. almann amac; Marmara Denizi su kalitesinde gittike artan ktlemenin durdurulmas ve kalitesinin iyiletirilmesi iin alnabilecek tedbirlerin belirlenmesidir. Marmara Denizinin balca kirletici kaynaklar; evsel atksular, sanayi atksular, ziraat alanlarndan ya sularyla akarsulara ve oradan da denize ulaan azot ve fosforca ykl sular ve deniz tatlarndan boaltlan kirli sular olmak zere drt farkl ana grupta toplamak mmkndr. Yaplan lmler sonucunda; stanbul Boaznn Karadeniz giriinde oksijen konsantrasyonunun olduka yksek olduu ve tabakalama olmad grlmtr. stanbulun Sarayburnu aklarnda ise znm oksijen deeri dktr. Ancak Bandrma ve Erdek krfezlerinde tabana doru oksijen noksanl gzlenmektedir. Marmara Denizinin dou ksmnda ve gneydeki baz krfezlerde oksijenin derinlerde dahi tkenmi durumda olduu grlmektedir. Marmara Denizi lm istasyonlarnda amonyak konsantrasyonu olduka dk seviyede llmtr. Marmara Denizi yzeyi ve tm su ktlesinde pH deeri uygun seviyede olup, 8 civarndadr. zmit Krfezinde dier blgelere gre daha yksektir. Su ktlesinin k geirgenlik derinlii basit olarak Sechi diski ile llmektedir. Marmara Denizi orta blgelerinde Sechi diski derinlii yksek, krfezlerde dk olarak belirlenmitir. stanbul Boaz, Marmara Denizi aklarnda zmit Krfezi ve Gemlik- Bandrma Krfezlerinde BOI deerleri yksek olarak belirlenmitir. Marmara Denizinin orta ve bat blgelerinde ve Gelibolu anakkale Boaznda BOI deeri dk olarak belirlenmitir. Marmara Denizinin dou blgesi ve zmit Krfezinin KOI deeri, yksektir. Bat Marmarada ise dk seviyede KOI konsantrasyonu bulunmaktadr. lmler Bykekmece aklarnda ya ve gres konsantrasyonunun yksek olduunu gstermitir. Bunun sebebinin sahildeki petrol dolum tesislerinden olduka yksek seviyede kaak olduu dnlmektedir. Marmarann yzey suyunda metallerden kurun (Pb) lm gerekletirilmitir. llen maksimum kurun konsantrasyonu 0.042 mg/l olup SKKYnde ngrlen 0.1 mg/l deerinden olduka dktr. Proje kapsamnda seimi yaplan 21 istasyondan alnan su rneklerinde yaplan analiz sonucu koliform bakteriye rastlanmtr.
86
TRKYE EVRE ATLASI
IV.2.5.3. Kara Kkenli Su ve Hava Kirlenmelerinin Kontrol Projesi Trkiye tarafndan da imzalanan Akdenizin Karakkenli Kirleticilerden Korunmas Antlamasnn ulusal ve teknik uygulamalarn ynlendirmek, Akdeniz ve Ege Denizindeki kirletici kaynaklarn, deriimlerini, kaynaktan denize tanm yollarn gsteren bilgileri oluturmak amac ile ilk olarak 1987 ylnda balatlan alma, 1988 ve 1989 yllarnda da devam etmi ve 1990 ylnda Kara kkenli Su ve Hava Kirlenmelerinin Kontrol Projesi ad altnda yllk bir proje olarak ngrlmtr. Bu erevede projenin hedefi Akdeniz ve Ege Denizlerini etkileyen kara kkenli kirleticileri tespit etmek, izlemek ve kirliliin nlenmesi iin neriler gelitirmektir. Proje kapsamnda 1990 yl almalarnda veri taban oluturma ve gelitirme almalarna devam edilirken, 1991 ylnda nemli endstriyel kurulular tespit edilerek bu kurululara ilikin mevcut tm bilgilerin bu veri tabanna aktarlmasna devam edilmitir. Bu tr bir veri taban ile, hem denizlere ulaacak kara kkenli nokta kaynaklara ve kirletici yklerine ilikin bilgiler derlenmi ve hem de evre Bakanl tarafndan daha deiik amalarla da kullanlabilecek bir veri bankas oluturulabilecektir. 1992 yl almalar ise, Akdeniz ve Ege Denizinde kirlilie yol aan kaynaklarn (evsel, endstriyel ve nehirler) byk bir ounlukla, belirlenmi ve belli aralklarla da olsa izlenmekte olduu gereinden yola klarak, projenin asl hedefi olan kara kkenli kirletici kaynaklarn olas etkilerini, yol aabilecekleri kirliliin boyutlarn belirlemeye ve zm nerileri gelitirmeye yneliktir. Bu almada; evsel ve nehirler yolu Akdeniz ve Ege Denizinde yol aabilecek kirleticilerin izlenmesi BOI, N, P ve AKM ynnden incelenmi, sonu olarak BOI bakmnda ehirlerin Akdeniz ve Ege Denizine katks % 72 ile nehirlerden (% 27) daha fazla olarak bulunmutur. Bu durum N ve AKM bakmndan tam ters eilim gstermi % 92 olarak bulunan nehirlerin katks ehirlerin katksndan daha fazla bulunmutur. Ak denizlerde ve kirletici kaynaklarda llen cva ve kadmiyum deerleri SKKYnde deniz suyu iin verilen deerlerin altnda bulunmutur. Kirletici kaynaklarda llen Petrol Hidrokarbonlar deerlerine bakldnda endstriyel ve evsel kaynaklardan zaman zaman nemli seviyede petrol atklar girdisinin olduu anlalmaktadr. Ege denizindeki TASM (Toplam Asl Kat Madde) miktarlarnn ylda 171x10 ton ile nehirler tarafndan, ylda 0.05x10 ton ile evsel atklar tarafndan, ylda 0.03x10 ton ile endstriler tarafndan tand bulunmutur. Akdeniz ve Ege Blgesinde Bulunan Endstriler ve Atk Trleri Tablo:IV.2.6da verilmektedir.
87
TRKYE EVRE ATLASI
Tablo: IV.2.6. Akdeniz ve Ege Blgesinde Bulunan Endstriler ve Atk Trleri

Endstri Says Kirleticiler Yeri
Gda, alkolsz iecek ve ttn end.
250
BOI, AKM, ya, kelebilen katlar
Adana, Antalya, Aydn, Balkesir,anakkale, Edirne, Hatay, el, zmir, Mula
Tekstil, hazr giyim, deri end.
170
Fazla miktarda kat madde, sertlik, tuz slfit, Cr, kire, BOI
Adana, Antalya, Aydn, Balkesir,anakkale, Edirne, Hatay, el, zmir, Mula
Orman rnleri ve mobilya end.
15
Adana, Antalya, Balkesir, el, zmir
Kat ve kat rnleri ve tamaclk end.
32
pH, yksek oranda askda kat, kollid mad., sellloz
Adana, Aydn, Balkesir, Edirne, el, zmir, Mula
Kimya, petrol, kmr kauuk, plastik rnleri end.
62
PH, organik ve inorganik madde, BOI, fenol, siyanit, SO4, SiO2, CaCO3, Al2O3, Cobalt, Cd ve Lityum
Adana, Antalya, Aydn, Balkesir,anakkale, Hatay, el, zmir, Mula
Seramik ve toprak rnleri end.
59
Adana, Antalya, Aydn, Balkesir,anakkale, Edirne, Hatay, el, zmir, Mula Adana, Antalya, Aydn, Balkesir, Edirne, Hatay, el, zmir, Mula
Metal kaplama, makine ekipman, ara, bilimsel ve profesyonel lm alet end.
195
Kaynak: Kara Kkenli Su ve Hava Kirlenmelerinin Kontrol Projesi, 1992.
IV.2.5.4. Karadeniz Deniz Kirlilii lm ve zleme Projesi lkemizi evreleyen denizlerdeki doal koullarn kara kkenli kirleticilerce bozulduu bilinmektedir. Sz konusu kirlenmenin boyutlarnn bilinmesi amacyla, Akdenizde gelitirilen bir izleme programnn bir benzeri ksa bir sre iin ODT evre Mhendislii Blm tarafndan Karadenizde de yrtlmtr. Proje kapsamnda ilk aamada Karadenize dklen nehirler, dorudan dearj yapan endstriler ve yine dorudan atlan kanalizasyonlar rnek toplama programnda yer almtr. Karadenize atlan kirleticilere katkda bulunan kaynaklarn tespiti ve her kaynan yllk dearj ettii kirletici miktarlarnn bilinmesi, deniz kalitesi ve kalitede yllar
88
TRKYE EVRE ATLASI
ierisinde olan deiim ile kaynaklar arasnda iliki kurmaya ynelik gerekletirilen bu alma sonucunda aadaki sonulara varlmtr. Akarsularda llen KOI deerleri genellikle dk olmakla birlikte, kanalizasyon ve endstrilere yakn deerler bulunmutur. Zonguldak dolayndaki Neyren ve atalaz dereleri ile Trabzon dolayndaki Tabakhane ve Zafir derelerinde her mevsim yksek KOI deerleri grlmektedir. Bunlarn yannda Bartn ay, Mert ve Mili Irmaklarnda her mevsim deilse de belirli seferlerde yksek KOI deerleri llmtr. Akarsularda llen KOI dzeyleri Kta i Su standartlar ile karlatrldnda, lm yaplan sularn birka dere dndakilerin IV. Snf ok kirlenmi su snfna girdii grlmektedir. KOI ykleri asndan kanalizasyonlar da farkllkllar gstermektedir. En yksek KOI deerleri Zonguldak ve Samsundaki kanalizasyonlarda llmtr. Akarsulardaki BOI deerleri de KOIde olduu gibi rneklenen akarsularn nemli bir blmnn IV. Snf olduunu gstermektedir. Filyos ay, Yeilrmak, Melet Irma, Civil Deresi, Aksu Deresi ve iftekavak Dere ilkbahar ve yaz aylarnda dk BOI deerleri ile bu snfa girmemektedir ama bunlarn dnda kalan akarsular her mensimde kirli su snfnda bulunmaktadr. Kanalizasyonlarda llen azot deerleri akarsulara nazaran yksektir. zellikle Zonguldak ve Samsunda bulunan belirli kanalizasyonlarda llen azot konsantrasyonlarnn, dier kanalizasyonlardan daha yksek olduu grlmektedir. Akarsularda llen toplam azot deerleri Kta i Su Kaynaklar Kalite Kriterleri ile karlatrldnda Sakarya Nehri, Neyren, Kozlu, Kilimli Dereleri, Mert Irma Yeilrmak Nehri, Tabakhane Deresi, Zafir Deresi ve Melen Irmann IV. Snf su kategorisine girdii grlmektedir. Akarsularda llen NO2 konsantrasyonlar standartlar ile karlatrldnda Sakara Nehri, Kozlu Deresi, Neyren Deresi, Kilimli Deresi, Mert Irma, Tabakhane Deresi, Zafir Deresi ve Melen Irmanda llen konsantrasyonlarn bu akarsular IV. Snf ok kirli su snfna soktuu grlmektedir. Endstrilerde ise nemli boyutta NO2 konsantrasyonu llememitir. Akarsularda llen NO3 konsantrasyonlar sadece Stldere ve Tabakhane Deresinde snr deere baz mevsimlerde yaklamakta ve bu dereleri III. Snf kirli su snfna sokmaktadr. Kanalizasyonlarda llen NH3 konsantrasyonlar her mevsimde akarsularda llen deerlerden nemli miktarda daha yksektir. Akarsularda llen NH3 deerleri Kozlu, Kilimli, Tabakhane ve Zafir derelerini IV. Snf su grubuna sokmaktadr. Kanalizasyonlarda genellikle ortho-P, toplam Pun % 60-70 kadarn meydana getirmektedir. Sadece Giresundaki kanalizasyonlarn birisinde bu oran her mevsimde dk bulunmutur. Akarsularda toplam ortho-P oran genellikle daha yksektir. Karadeniz Blgesinde Tablo:IV.2.7de verilmektedir. Yer Alan Balca Endstriler ve Atk Trleri
89
TRKYE EVRE ATLASI
Karadenize Dearj Yapan Akarsularn Kirlilik Durumu verilmektedir.
ise ekil: IV.2.2de
IV.2.5.5. Karadenizde evrenin Korunmas ve Ynetimi (GEF) Azak Denizini de kapsayan Karadeniz, trofikasyona neden olan kirlenmenin ve patojen mikroplarla toksik kimyasallarn yol at ekolojik zararlarla ykma uramtr. Kirlenmenin esas nedeni kara kkenli kaynaklar olmakla beraber, deniz kkenli kirlenme de ciddi dzeydedir. Karadenizde deniz evresinin korunmas amacyla bu denize kys olan 6 devlet (Bulgaristan, Grcistan, Romanya, Rusya Federasyonu, Trkiye ve Ukrayna ) tarafndan 21 Nisan 1992 tarihinde Karadenizin Kirlenmeye Kar Korunmas Szlemesi ve eki protokoller imzalanmtr. Bu protokoller Karadeniz Deniz evresinin Kara Kkenli Kaynaklardan Kirlenmeye Kar Korunmasna Dair Protokol, Karadeniz Deniz evresinin Boaltmalar Nedeniyle Kirlenmesinin nlenmesine likin Protokol ve Karadeniz Deniz evresinin Petrol ve Dier Zararl Maddelerle Kirlenmesine Kar Acil Durumlarda Yaplabilecek birliine Dair Protokoldr. Karadenize ky olan lkeler arasnda ibirliinin glendirilmesi; ulusal, blgesel ve uluslararas dzeyde yrtlen almalarn birbirlerini tamamlayc bir nitelie kavuturulmas amacyla gerekli koordinasyonun salanmas; Karadenize kys olan lkelerin uluslararas uzman kurulularn bugne kadar yrtlen almalarla elde ettikleri bilgi birikimi ve deneyimlerden istifade etmelerinin salanmas iin blgesel bir evre projesi balatlmas yolundaki Trk nerisi gerek kyda lkelerden, gerek uluslararas kurululardan byk destek grmtr. UNEP, UNDP ve Dnya Bankas tarafndan ynetilen Global Environment Facility (GEF) tarafndan desteklenmesi kararlatrlan Karadenizde evrenin Korunmas ve Ynetimi adl projenin ilk yllk pilot dnemi sonunda Karadeniz iin srdrlebilir bir evre politikas oluturulmas ve evre ynetimi kapasitesinin oluturulmas ve evre ynetimi kapasitesinin glendirilmesi iin Karadeniz Eylem Plan hazrlanacak, plan ksmen uygulamaya balayacak ve bir yatrmlar paketi hazrlanacaktr. Bu programn amac; evresel deerlendirmeleri lkelerin tm politikalarna entegre etmek, su kalitesini iyiletirmek ve nemli ekolojik alanlar korumaktr. Program erevesinde aadaki hususlar ele alnacaktr: Entegre ky alanlar ynetimi, tarmsal gelime, balklk, kentsel atk ynetimi, (ak deniz sanayileri de olmak zere) sanayilerin yeniden yaplanmas ve liman tesisleri. Eylem plan, Karadenize dklen belli bal nehirlerin su toplama havzalarn da gz nnde bulundurarak Karadenizin ky alanlar zerinde odaklaacaktr. Program Global evre imkanndan fon salanan Tuna Nehri Havzas ve Tuna Deltas iin yrtlen uluslararas programla sk skya balantlandrlacaktr.
90
TRKYE EVRE ATLASI
ekil:IV.2.2. Karadenize Dearj Yapan Akarsularn Kirlilik Durumu. Kaynak: evre Bakanl (Karadenizde Kirliliin Tespiti Projesi), 1993.
91
TRKYE EVRE ATLASI
Tablo:IV.2.7. Karadeniz Blgesinde Yer Alan Endstriler ve Atk Trleri

Endstri Merubat Deri Kat ve kat hamuru Kimyasal eker Sigara St rnleri ay imento, kire, al Bakr Demir-elik Says 8 2 2 Kirleticiler BOI, askda ve kebilen katlar, ya Yksek miktarda kat madde, tuz, sertlik, slfit, Cr,BOI PH, askda kat madde, seluloz, znm ve kolloid maddeler PH, organik ve inorganik maddeler, fenoller, CN, nitrat, slfit, fosfat Yksek miktarda znm ve askda kat madde, organik madde, eker protein Ttn ilemi sonucu ortaya kan atklar Organik madde, protein ve yalar ay yapraklarnn ilenmesi sonucu ortaya kan atklar Askda kat madde, Cr, Zn, slfat, fosfat Yeri Giresun, Ordu Samsun, Trabzon Kocaeli, Zonguldak
3 2 3 4 38 10
Tarbzon, Samsun, Artvin Kastamonu, Sakarya Samsun, Sinop, Trabzon Krklareli, Samsun Rize, Artvin, Trabzon, Giresun Trabzon, Sakarya, Ordu, Zonguldak Artvin Zonguldak
1 2
Metal iyonlar, pH, asit, fenoller, Fe, Cu Askda kat madde, kum ve kmr, pH, asit, fenoller, Fe, alkali maddeler, kireta, ya Askda kat madde, klor, fosfatlar BOI, KOI, askda kat madde
Konserve Un
2 9
Samsun, Sinop Trabzon, Ordu, Samsun Rize, Artvin,
Yiyecek mad. Kmr Gbre Fndk
BOI, KOI, askda kat madde SiO2, CaCO3, Al2O3, Cd, Li
Trabzon, Ordu, Rize, Samsun, Giresun, Sinop Zonguldak Samsun Trabzon, Ordu, Giresun
2 14
Azot, BOI, askda kat madde, Cd Askda kat madde
Kaynak: Karadeniz Deniz Kirlilii lm ve zleme Projesi, 1993.
92
TRKYE EVRE ATLASI
IV.2.6. Yeralt Suyu Kirlilii Yeralt suyunun kirlenmesi ve derecesinin lkeden lkeye ve yerel olarak nemli deiiklikler gsterebilmesine karlk, kirlenmenin temel nedenlerini byk balklar altnda toplamak mmkndr. Yeralt suyunun kirlenmesinin en belirgin nedeni kentsel ve endstriyel atklarn evreye verildikten sonra iklim durumuna, topran yapsna ve zamana bal olarak yeralt suyuna tanr. Yeralt sularnn kirlenmesinin dier nemli nedenlerinden birisi de tarm ilalar ve gbrelerin bilinsiz kullanm ile evsel atklarn dorudan topraa verilmesidir. lkemizde en nemli yeralt suyu kirlenme nedenlerinden biri, evsel atklarn dorudan topraa verilmesidir. Deterjan gibi paralanmaya kar dayankl bileikler yeralt suyuna ulaarak ime suyu asndan sorun yaratabilmektedir. Gerekten de lkemizde baz yeralt suyu rneklerinde nemli miktarlarda deterjan bileikleri bulunmutur. Yeralt suyu kalitesinde bozulmaya yol aan tarmsal faaliyetler ise pestisit ve gbre kullanm ile hayvan atklarnn atlmasdr. SKKye gre yeralt sularnn kalite snflar aada verilmitir. Snf YAS Snf YAS Snf YAS Snf YAS I II III : Yksek kaliteli yeralt sular : Orta kaliteli yeralt sular : Dk kaliteli yeralt sular
I: Yksek Kaliteli Yeralt Sular
Snf Yas I sular, ime suyunda ve gda sanayinde kullanlabilen yeralt sulardr. Bu snfa giren yeralt sular dier her trl kullanma amacna uygundur. Snf YAS II: Orta Kaliteli Yeralt Sular
Snf Yas II sular, bir artma ileminden sonra ime suyu olarak kullanlabilecek sulardr. Bu sular tarmsal su ve hayvan sulama suyu veya sanayide soutma suyu olarak herhangi bir artma ilemine gerek duyulmadan kullanlabilir. Snf YAS III : Dk Kaliteli Yeralt Sular Snf Yas III sular, yukarda verilen kalite parametrelerinden daha kt zellik tayan sulardr. Bu sularn kullanm yeri, ekonomik, teknolojik ve salk asndan salanabilecek artma derecesiyle belirlenir.
93
TRKYE EVRE ATLASI
Kaynaklar 1. T.C. Babakanlk evre Genel Mdrl, Su Kirlilii ve Kontrol, 1987. 2. Boazii niversitesi, evre Bilimleri Enstits, Su Havzalarnda Kirlenme Durumlarnn ncelenmesi ve Bu Havzalarda Kalite Snflarnn Tespiti Projesi Raporu, 1992. 3. DS Genel Mdrl, Sakarya-Seyhan Havzalarnda Kirlenme Durumlarnn ncelenmesi ve Bu Havzalarda Kalite Snflarnn Tespiti Projesi, 1992. 4. Hacettepe niversitesi, Uluslararas Karst Su Kaynaklar Uygulama ve Aratrma Merkezi, Antalya Havzasndaki Yzeysel Sularda Kirlenmenin Tespiti ve Giderilmesi Projesi, 1992. 5. MMKO Mhendislik, malat, Mavirlik, Koordinasyon ve Tic. A.., Gller Blgesi Projesi, 1992. 6. ODT, evre Aratrma Merkezi, Karakkenli Su ve Hava Kirlenmelerinin Kontrol Projesi, 1992. 7. OECD, Trkiyede evre Politikalar, Paris, 1992. 8. Ankara niversitesi, Fen Fakltesi Kimya Blm, Kzlrmak Havzasndaki Yzeysel Sularn Kirlenme Durumunun ncelenmesi ve Kalite Snflarnn Tespiti Projesi, 1993. 9. ODT, evre Mhendislii Blm, Karadeniz Deniz Kirlilii lm ve zleme Projesi,1993. 10. Seluk niversitesi, evre Uygulama ve Aratrma Merkezi, Konya Kapal Havzasnda ve Tuz Glnde Kirliliin Tespiti ve Giderilmesi Projesi,1993. 11. Yldz Teknik niversitesi, evre Mhendislii Blm, Denizlerimizde Atk zmleme Kapasitesinin Tespiti Projesi ( Marmara Denizi rnei), 1993. 12. Gediz Havzas, Yeilrmak, DS Genel Mdrl, 1993. 13. Byk Menderes Havzas, DS Genel Mdrl, Aralk, 1994. 14. evre Bakanl, EKK Genel Mdrl, Su Toprak Daire Bakanl, 2001.
94
TRKYE EVRE ATLASI
V. TOPRAK VE ARAZ KULLANIMI

V.1. TOPRAK KUAKLARI VE ARAZ KULLANIMI Dnyada kabul grm deiik toprak snflama sistemleri vardr. Bunlardan bir tanesi de 1880 ylnda Rus Bilgini Dokuchaeve tarafndan ortaya konulmu olup, daha sonra Amerikal bilim adamlarnca gelitirilmitir. Son yllarda dnyann birok lkesinde yeni Amerikan Toprak Snflama Sistemi kullanlmasna ramen yurdumuzda halen Dokuchaevein snflama sistemi kullanlmaktadr. Toprak kuaklarnn snflandrlmasnda, iklim ve bitki rts gibi doal etkenler ynnden homojenlik gsteren ve ayn kkene sahip topraklarn yaygn olduu kesimler kuak olarak tanmlanr. Trkiye, Orta Anadolu Kua (1), Gneydou Anadolu ve Dounun byk blmn kapsayan yar kurak ot-ayr kua (2), Akdeniz, Ege ve Marmarann gneyini kapsayan nemli orman kua (3) olmak zere ana toprak kuana ayrlr. Bunun dnda iklim ve bitki rts etkenlerinden ok ana madde, engebelilik vb. zelliklerine bal olarak biimlenen ve her kuakta grlebilen kuak d diye ayrabileceimiz topraklar vardr ki bunlarda nemli yaylm gsterir. Bir de ot kuandan orman kuana geite geit kua ayrlabilir. V.1.1. Trkiye Topraklarnn Fiziksel ve Kimyasal zellikleri Trkiye topraklarnn fiziksel ve kimyasal zellikleri Toprak ve Gbre Aratrma Enstits tarafndan incelenmitir. Bu yzden toprak aratrmalar Toprak ve Gbre Aratrma Enstitsnn belirledii blgelere gre yaplmtr. Trkiye genelinde topran fiziksel ve kimyasal zelliklerine ait tablolar aada srasyla Trkiye Toprak Snflarnn Dalm ve Yzde Oranlar Tablo:V.1.1. de Trkiye Topraklarnn Yzde Saturasyona Gre Toprak Bnyesinin (Tekstr) Blgesel Dalm, Tablo:V.1.2.de Trkiye Topraklarnn Yzde Saturasyon amurunda pH (cam elektrodu ile) Oranlar, Tablo:V.1.3.de Trkiye Topraklarnn Kire Yzde CaCO3 tibari ile Blgesel Dalm, Tablo:V.1.4de Trkiye Topraklarnda Organik Madde Miktarnn Yzde Blgesel Dalm, Tablo:V.1.5.de Trkiye Topraklarnda Fosforun KgP2O5/Dekar Blgesel Dalm Tablo:V.1.6.da ve Trkiye Topraklarnda Potasyum KgP2O5/Dekar Blgesel Dalm Tablo:V.1.7. de verilmitir. Tablo:V.1.8.de ise Trkiyede Byk Toprak Gruplarna Bal olarak Toprakta Bulunan Yarayl Kkrt Miktarlar gsterilmektedir.
95
TRKYE EVRE ATLASI
Tablo:V.1.1. Trkiyede Toprak Snflarnn Dalm ve % Oranlar

Kuak Kurak Ot-ayr Kua Geit Kua Nemli Orman Kua Byk Toprak Grubu Kahverengi Kestanerengi Kiresiz Kahverengi Kahverengi Orman Kiresiz Kahverengi Orman Podzolik Yksek Da ayr. Krmz Akdeniz Akdeniz Kua Rendzina Vertisoller Bazaltik Vertisolle Regosoller Kuak D Litosoller Alviyal ve Kollvyaller plak Kayalklar Dalm (ha) 1.528.750 4.485.178 6.091.544 12.287.648 7.978.960 3.211.260 302.094 2.239.629 602.172 589.866 1.061.027 669.243 9.136.719 7.776.008 Trkiye Yz. l. Oran (%) 19.7 5.8 7.8 15.8 10.2 4.1 0.4 2.9 0.8 0.8 1.4 0.9 11.7 10.0
2.930.933 3.8 Toplam 74.661.031 96.1 Kaynak: Ky Hizmetleri Genel Mdrl, Trkiye Genel Toprak Amenajman Planlamas, 1987. Tablo :V.1.2. Trkiye Topraklarnn % Saturasyona Gre Toprak Bnyesinin (Textr) Blgesel Dalm Toprak < 30 30-50 50-70 70-110 >110 Says Kumlu Tnl Killi-Tnl Killi Ar-Killi Trakya ve Marmara 8577 7.3 38.0 44.1 10.2 0.4 Karadeniz 101137 1.9 25.6 55.9 16.4 0.2 Orta Anadolu 25706 3.6 40.2 48.1 7.5 0.6 Gneydou 4061 1.6 33.9 56.1 8.4 Dou Anadolu 1329 0.5 37.8 55.4 6.0 0.3 Ege 7342 1.9 47.1 37.2 13.6 0.3 Gller 3759 6.2 45.8 38.5 8.9 0.6 Akdeniz 3168 0.9 32.1 52.0 14.6 0.4 Trkiye ve Ortalamas 19385 3.4 37.9 47.9 10.4 0.4 Kaynak: Toprak ve Gbre Aratrma Enstit Mdrl, Trkiye Gbre ve Gbreleme Rehberi, 1988. Blgeler
Tablo:V.1.3 Trkiye Topraklarnn % Saturasyon amurunda pH (Cam Elektrod ) le Blgesel Dalm

Blgeler Trakya ve Marmara Karadeniz Toprak Says 8462 10095 4.0-4.9 Kuvvetli Asit 0.9 4.7 5.0-5.9 Orta-Asit 10.2 16.2 6.0-6.9 Hafif Asit 30.7 25.4 7.0-7.9 Hafif Alkali 57.1 51.8 8.0-8.9 Kuvvetli Alkali 1.1 1.9 5.4 2.2 6.7 7.9 8.2 8.6 4.7
Orta Anadolu 25778 0.7 4.2 89.7 Gneydou 4272 4.5 93.3 Dou Anadolu 1342 0.3 7.4 85.6 Ege 7404 2.7 22.7 66.7 Gller 3871 0.6 7.0 84.2 Akdeniz 3367 5.5 85.9 Trkiye ve Ortalamas 8074 0.9 4.5 13.4 76.5 Kaynak: Toprak ve Gbre Aratrma Enstit Mdrl, Trkiye Gbre ve Gbreleme Rehberi, 1988.
96
TRKYE EVRE ATLASI
Tablo: V.1.4. Trkiye Topraklarnn Kire % CaCO3 (Secheibler) tibari le Blgesel Dalm Toprak <1 1-5 5-15 15-25 Blgeler Says Trakya ve Marmara 8444 50.0 24.4 16.7 6.8 Karadeniz 10488 35.3 30.3 23.2 7.6 Orta Anadolu 25930 9.3 17.7 36.6 23.9 Gneydou 4340 12.2 11.5 17.2 36.2 Dou Anadolu 1447 16.8 26.0 25.5 18.7 Ege 7826 31.6 21.5 22.5 14.5 Gller 3768 14.3 18.0 23.0 24.6 Akdeniz 3270 10.1 9.9 17.8 23.7 Trkiye ve Ortalamas 8189 22.0 20.4 26.9 18.8 Kaynak: Toprak ve Gbre Aratrma Enstit Mdrl, Trkiye Gbre ve Gbreleme Rehberi, 1988. >25 2.3 3.6 12.5 22.9 13.0 9.9 20.1 38.5 11.9
Tablo:V.1.5. Trkiye Topraklarnda Organik Madde Miktarnn % (Walkley-Black) Blgesel Dalm

Toprak <1 1-2 2-3 3-4 Blgeler Says ok Az Az Orta yi Trakya ve Marmara 8402 14.9 49.9 27.2 6.2 Karadeniz 10142 13.6 35.8 29.7 13.9 Orta Anadolu 25419 21.4 53.9 20.2 2.6 Gneydou 4035 29.2 60.6 6.7 2.4 Dou Anadolu 1319 13.2 49.9 25.5 8.5 Ege 7225 17.5 46.8 25.6 6.2 Gller 3632 19.0 56.3 17.5 4.5 Akdeniz 3139 23.9 47.1 20.1 6.3 Trkiye ve Ortalamas 7914 19.2 49.8 22.4 5.6 Kaynak: Toprak ve Gbre Aratrma Enstit Mdrl, Trkiye Gbre ve Gbreleme Rehberi, 1988. >4 Yksek 1.8 7.3 1.9 1.1 2.9 3.9 2.0 2.6 3.0
Tablo: V.1.6. Trkiye Topraklarnda Fosforun Kg. P2O5 /Dekar (Olsen) Blgesel Dal <3 3-6 6-9 9-15 Toprak ok Az Az Orta Fazla Blgeler Says Trakya ve Marmara 8444 38.0 31.4 15.4 8.9 Karadeniz 10570 28.7 28.6 19.1 12.8 Orta Anadolu 25852 31.5 34.5 20.8 7.5 Gneydou 4227 44.5 33.3 11.5 6.4 Dou Anadolu 1339 21.4 41.1 17.9 10.2 Ege 7625 32.3 33.3 17.9 7.7 Gller 3668 36.1 31.6 14.3 9.3 Akdeniz 328 39.6 32.9 11.9 8.2 Trkiye ve Ortalamas 7756 33.3 32.8 18.0 8.7 Kaynak : Toprak ve Gbre Aratrma Enstit Mdrl, Trkiye Gbre ve Gbreleme Rehberi, 1988.
>15 ok Fazla 6.3 10.8 5.7 4.3 9.4 8.8 8.7 7.4 7.2
Tablo:V.1.7. Trkiye Topraklarnn Potasyumun Kg. K2O/Dekar (Amonyum Asetat)Blgesel Dalm

Toprak <20 20-60 60-100 Blgeler Says Az Yeter Fazla Trakya ve Marmara 8639 4.7 28.2 34.9 Karadeniz 9724 1.2 18.6 32.8 Orta Anadolu 25853 1.2 10.7 23.8 Gneydou 4157 0.1 4.2 12.3 Dou Anadolu 1338 0.2 18.7 25.4 Ege 7571 8.0 18.5 32.8 Gller 3673 0.6 9.8 25.2 Akdeniz 3346 3.3 22.3 27.0 Trkiye ve Ortalamas 8037 1.8 15.3 27.2 Kaynak: Gbre Aratrma Enstit Mdrl, Trkiye Gbre ve Gbreleme Rehberi, 1988. >100 ok Fazla 32.2 47.4 64.3 83.4 65.7 46.2 64.4 47.4 55.74
97
TRKYE EVRE ATLASI
Tablo:V.1.8.Trkiyede Byk Toprak Gruplarna Bal Olarak Toprakta Bulunan Yarayl Kkrt (SO4-S) Byk Toprak Grubu Alvial Kolvyal Krmz Kah. Akdeniz Rendzina Kiresiz Kah. Orman Kahverengi Orman Kiresiz Kah. Orman Vertisol Regosol Kahverengi Organik Krmzms Kahverengi Kestane Rengi Krmzms Kahverengi Krmz-Sar Podzolik Krmz Akdeniz Bazaltik Gri-Kah. Podzolik rnek Says 252 210 35 26 98 229 132 33 20 142 3 71 69 7 35 15 26 39 Toprak rnekteki Oran (%) 17.48 14.56 2.43 1.80 6.80 15.88 9.15 2.29 1.39 9.85 0.21 4.92 4.79 0.49 2.43 1.04 1.80 2.70 10 ppm Kkrtten Dk rnek Oran (%) 4.40 8.61 8.57 0.00 21.43 4.37 28.03 3.03 2.00 2.13 0.00 2.96 16.18 0.00 11.43 6.67 38.46 15.38 15 ppm Kkrtten Dk rnek Oran (%) 12.30 17.14 17.14 7.69 46.94 18.78 53.03 27.27 25.00 12.69 0.00 12.68 26.09 0.00 40.00 13.33 53.85 41.03 20 ppm Kkrtten Dk rnek Oran (%) 20.00 26.32 20.00 11.54 55.10 27.07 56.82 39.39 40.00 16.33 0.00 15.71 29.41 0.00 54.29 40.00 61.54 46.15 Ortalama Kkrt Deeri (ppm) 94.18 78.39 88.24 90.78 35.20 63.09 27.00 51.87 54.00 89.84 157.00 92.05 63.06 84.21 23.33 60.03 37.36 36.91 En Dk Kkrt Deeri (ppm) 5.2 4.3 7.1 13.5 1.9 7.0 1.3 4.0 3.0 9.2 47.0 9.0 6.5 20.4 5.0 7.1 2.0 1.4 En Yksek Kkrt Deeri (ppm) 697.5 528.0 302.5 378.0 423.0 453.0 294.0 213.0 211.0 642.0 325.0 640.0 502.0 134.9 85.7 360.0 233.0 123.5
Kaynak: Ky Hizmetleri Genel Mdrl, Trkiye Topraklarnn Bitkilere Yarayl Kkrt Durumu, Ankara, 1989.
98
TRKYE EVRE ATLASI
V.1.2. Trkiyede Mevcut Arazi Kullanm Herhangi bir arazi parasnn en uygun kullanlma eklinin belirlenebilmesi iin ncelikle arazinin kullanm kabiliyet snflamasnn yaplmas gerekmektedir. Byle bir snflama arazi kullanma planlarnn yaplmas ve tarmsal gelimenin programlanmas iin de zorunludur. Ky Hizmetleri Genel Mdrl tarafndan, Trkiye Genel Toprak Amenajman Planlamas yaplm ve u andaki mevcut arazi kullanm tespit edilmi bulunmaktadr. Sz konusu bilgiler Tablo:V.1.9.da verilmitir. Trkiyenin arazi varlnn % 36.1ini oluturan 27.699.003 ha.lk blm ilenmekte % 28.3n oluturan 21.745.690 ha.lk blm ayr ve mera, % 30.6sn oluturan 23.468.463 ha.lk blm orman ve fundalk olmak zere devaml bitki rts altnda bulunmakta, geriye kalan % 5i oluturan 3.781.575 ha.lk blm ise dier arazi grubu iinde yer almaktadr. eitli arazi trleri, zellikle ilenebilen araziler, sahip olduklar eitli toprak trleri nedeni ile eitli tr ve boyutlardaki sorunlara sahip bulunmaktadrlar. lkemiz topraklarnn % 14.2sini oluturan 11.108.114 ha.lk blm 90 cmden derindir; geriye kalan % 85.8in % 11.9unu oluturan 9.299.614 ha.lk blm orta derin (50 - 90 cm) % 30.5ini oluturan 23.699.973 ha.lk blm s (20 - 50 cm) ve % 37.2sini oluturan 28.908.455 ha.lk blm ise ok s (<20 cm) toprak snfna girmektedir. Tarmsal retimin cins ve miktarn byk lde kstlayan s topraklarn byk bir yekn tutmas lkemiz tarm iin gerekten dezavantajdr. Etkili toprak derinliini arttrmak iin kullanlabilecek imkanlar snrldr. S toprak derinlii yksek taban suyu nedeni ile, drenaj yntemiyle bu derinlik arttrlp optimal duruma getirilebilir.Youn alt katmanlar bulunuyorsa, bunlarn dip kazan (izel) denilen topra derinlemesine yrtan aletlerle gevetilmesi ve kkler iin uygun ortam hazrlanmas mmkndr. Etkili toprak derinliinin artrlmasna imkan bulunmayan arazilerde, yzlek toprak koullarna uygun ayr ve mera bitkilerini yetitirip hayvanclk yapmak en uygun yol olmaldr. V.1.3. Trkiyede Arazi Problemleri V.1.3.1. Erozyon Trkiye; toporafik yaps, iklimi, uygulanan yanl tarm yntemleri, ar mera ve orman tahribat ve topraklarn ounlukla erozyona duyarl olmas nedeni ile dnya yznde yksek dzeyde erozyona maruz kalan lkeler arasnda yer almaktadr. Yaplan ett ve gzlemlere gre lkemiz arazilerinin % 20sini oluturan 15.592.750 ha.nda orta, % 36.4n oluturan 28.334.938 ha.nda iddetli, % 17sini oluturan 13.221.205 ha.nda ise ok iddetli erozyon cereyan etmektedir.
99
TRKYE EVRE ATLASI
Tablo: V.1.9.Trkiyede Kullanmaya Uygunluk Snflarnn Arazi Kullanmaya Gre Dal (ha) Kullanmaya Uygunluk Snflar III IV V 5438715 4062580 13340 476222 204989 109507 108152 717892 321724 154848 42281 757433 223081 172414 135054 81455 1649341 574428 265086 37577 720101 3980 143 80801 22908 9462 21645 471 12797 165547
Arazi Kullanma Kuru Tarm Sulu Tarm Ba-Bahe Fstk, Zeytin, ay Kestane vb. ayr Otlak Orman al-Funda Yerleim Sazlk-Bataklk Irmak Yataklar Ky Kumullar plak Kayalklar Su Yzeyleri TOPLAM
I 315546 1413256 176264 33333 69061 108449 5824 11429 39375 5012537
II 4876280 835791 187972 86823 148998 398014 92193 79872 52759 675870
VI 3377458 34290 201714 235037 49072 4054771 1240105 997410 48676 102385
VII 1683515 4260 115041 442398 106834 1414994 1289135 1 6803086 56402 35724 36288553
VIII 291859 192325 40396 2930933 (1102296) 4557909
Toplam 22607334 2990880 1058637 1042152 644373 21101317 15135087 8333376 569400 48521 192325 40396 2930933 1102296 77797127
Kaynak : Ky Hizmetleri Genel Mdrl, Genel Toprak Amenajman Planlamas, 1987.
100
TRKYE EVRE ATLASI
Bu erozyon sonucunda her yl denizlere milyonlarca ton toprak tanmaktadr. Akarsularmzn her mevsimde tamakta olduklar materyal nedeniyle vermi olduklar bulank grnmler, bu tanmann gzle grnr delilleridir. Kzlrmaka ad, tad materyalin rengine uyularak verilmitir. Bu zararn en zalim dman ordular tarafndan dahi yaplmas ihtimali yoktur. nk dman ordusu lkeden kovulduunda, topraklar geri alnmaktadr. Halbuki erozyonla, hele bir blm yabanc denize tanan topraklarn tekrar geri getirilmesine imkan yoktur. lkemiz topraklarnn maruz kald yksek dzeydeki toprak ve su kayplarn izin verilebilir snrn altna indirmek mmkndr. Toprak ve su korumann esas arazileri kabiliyetlerine gre kullanmak ve mevcut snrlayc etmenleri belli llerde azaltmak zere gereken nlemleri almaktr. nlemlerin esasn suyun veya rzgarn hzn, topra andrmayaca dzeye indirmek ve topra erozyona kar dayankl duruma getirmek olmaldr. Bu koullarn temini iin kltrel ve mekanik toprak ve su koruma yntemlerinden yararlanlmaldr. Toprak en nemli doal kaynaklardan birisi olup, topraklarn tarm d amal kullanlmas, ar metallerle kirlenmesi ve toprak erozyonu ile kayp edilen topraklarn geri kazanm ok zordur. lkemizde ise erozyon, topraklarmzn yok olmasna sebep olan nedenlerin banda gelmektedir. Ancak erozyon ile mcadele almalar dnyada ve lkemizde olduka yakn tarihte balamtr. Erozyonu nleme konusu lkemizde ilk kez 1937 ylnda kabul edilen 3116 Sayl Orman Kanunu kapsamnda yer almasna ramen, 1950 ylna kadar herhangi bir alma yaplamamtr. Oysa topraklarn su ve rzgar etkisiyle anp-tanmas ile oluan sellerin yerleim alanlarn tehdit etmesi, can ve mal kaybna neden olmas topraklarn nehir ve denizlere tanmas, konunun nemini btn ciddiyetiyle ortaya koymaktadr. Bu nedenle; 1953 ylnda kurulan D.S.. Genel Mdrl ve Orman Genel Mdrl havza baznda slah almalarna girmilerdir. Tarm arazilerindeki erozyonu nleme almalarna lkemizde 45 yl kadar nce balanmtr, eski Topraksu Genel Mdrl, yrtmekte olduu erozyondan korunma nlemleri zerindeki aratrmalara paralel olarak, iftilerin ifti kamplarnda eitimlerinin salanmas ve erozyonun iddetli olduu yerlerde teraslama gibi mekanik nlemlerin alnmas uygulamalarna da girmitir. Ayrca Konya-Karapnar rnek almasnda olduu gibi rzgar erozyonunu nleme almalarn da gerekletirmitir. lkemizin toprak ve arazi kullanma kabiliyeti haritas, genel planlamalarn yaplmasna yetecek ayrntda hazrlanmtr. Ancak bunlar toprak korumal iletme planlarnn yaplmasna hizmet edecek lde deildir. ABDde 1958 ylnda gelitirilen niversal Toprak Kayb Tahmini Denklemi, Topraksu Genel Mdrlnce benimsenmi ve bunun zmnde kullanlan
101
TRKYE EVRE ATLASI
parametrelerin deerleri eitli aratrmalarla tayin edilmeye balam ve olduka nemli mesafe alnmtr. Trkiyede arazi problemlerinin zmne ilikin aratrmalara genel olarak baklacak olursa; bu gn 30000 ha/yllk alma hzna eriilmitir. Bu hz baz desteklerle 2-3 katna kabilecektir. Orman kesiminde de benzer hzlandrmalar srmektedir. Ne var ki sorun bu hzla zmlenemeyecek kadar byktr. nk ormanlar dndaki uygulama hzyla karlatrldnda 31072467 ha halihazrdaki uygulama hzyla karlatrldnda 31072467/30000 ha/yl yaklak 1000 ylda zlebilecei yani hibir zaman zlemeyecei anlalr. nk anm ilerleme hz bu hzdan yksektir. Bu durumda anm afeti toprak ve su kaynaklarmz yok edip tarmsal retimi ok dk bir dzeye yaklatrlacaktr. Gelimi lkelerde, endstri, ticaret, petrol gibi baka bir gelir kayna olmayan lkenin sonuta varln srdrememesi sorunu ile kar karya gelinebilecektir. Topraksu imdiki ad ile Ky Hizmetleri Genel Mdrl, Aratrma Enstitlerinde toprak ve su kaynaklarn gelitirme konularnda, zaman zaman ziyarete gelen yabanc lke bilim adamlarn artacak dzeyde ve miktarda aratrmalar yaplm ve yaplmaktadr. Btn bu almalara karlk tarm arazilerinde meydana gelen toprak kayplar azaltlamamtr. lkemizdeki Anm Dereceleri ve Yzdeleri Tablo: V.1.10.de verilmektedir.
Tablo:V.1.10. Trkiyede Anm Dereceleri Dalm ve Yzdeleri Anmn Derecesi Genilik (ha) (%) 0 Yok 5166627 6.64 1 Hafif 5611892 7.22 2 Orta 15592750 20.04 3 iddetli 28334933 36.42 4 ok iddetli 17366463 22.32 K plak Kayalklar 2930933 3.7 Rzgar Andrmas 506309 0.65 Kaynak : Ky Hizmetleri Genel Mdrl, Trkiye Genel Amenajman Planlamas, 1987.
V.1.3.2. Eim Bir yandan tarmsal ilemleri gletiren, te yandan erozyonu zendiren eim koullar, lkemiz arazileri iin nemli sorun oluturmaktadr. Ortalama ykseltisi 1131 m dolaylarnda bulunan lkemizde, eimi % 12den dk araziler tm arazinin % 35.7sini, toprak ilemeli tarm iin sakncal olan % 12den fazla eimli arazilerin ise % 64.3n kapsamaktadr. Trkiyede dik-sarp eimler yaygndr. Bu eimler ileme zorluu, toprak yetersizlii ve anm tehlikesi nedeniyle ilemeli tarma uygun deildir. Aada Trkiyede Arazilerin Eimi (%) Gre Dalm Tablo:1.11.de grld zere eim ynyle yalnz 18 181 164 ha. arazi hafif nemli veya nemsiz tarma
102
TRKYE EVRE ATLASI
elverilidir. 21 261 850 ha. yaylm gsteren orta ve dik eimli araziler youn nlemlerle tarma elverilidir, yahut toprak yetersizlii nedeni ile tarma hi uygun deildir. Bu eimlerdeki yetersiz toprakl alanlar ile ok dik ve sarp eimler deiik derecelerde otlak ve orman kullanna uygundur.
Tablo: V.1.11. Trkiyede Arazilerin Eim (%) Gre Dal Eim Dz % 0-2 Dz- Dze Yakn % 0-2 Hafif % 2-6 Orta % 6-12 Dik % 12-20 ok Dik % 20-30 Sarp % 30+ Yaylm (ha) 535895 4346145 8476067 10514253 10747597 13368866 23015669 Notlar Tarma Elverili Tarma Elverili Tarma Elverili Ksmen ve nlemle Tarma Elverili Ksmen ve nlemle Tarma Elverili Otlak ve Ormana Elverili Otlak ve Ormana Elverili
Kaynak : Ky Hizmetleri Genel Mdrl, Trkiye Genel Amenajman Planlamas, 1987.
V.1.3.3. Toprak Derinlii Toprak derinlii eimle birlikte ilemeli tarm kstlayan en nemli etkendir. Orta ve daha derin topraklar her trl tarma elverilidir. S (20-50 cm) topraklar ise baz tr bitkilerin yetitirilmesinde kullanlabilir. ok s topraklar ise ilemeli tarmda kullanlamaz. Trkiyede Derinlie Gre Toprak Dalmn gsteren Tablo:V.1.12den de anlalaca zere tarma elverili derin ve orta derin topraklar Trkiyenin % 26.2 sini oluturmaktadr.
Tablo:V.1.12. Trkiyede Derinlie Gre Toprak Dalm Derinlik Derin 90cm+ Orta Derin 50-90cm S 20-50cm ok S 20cmAlan (ha) 11308114 9299614 23696973 28908455 (%) 14.3 11.9 30.5 37.2
Kaynak : Ky Hizmetleri Genel Mdrl, Trkiye Genel Amenajman Planlamas, 1987.
V.1.3.4. Tallk Sorunu Tallk, anm sorunu asndan olumlu bir zelliktir. nk talar toprak yzeyini kaplayarak yamur damlas etkisini nler. Ayrca altndaki toprak kitlesinin tanmasn engeller. Fakat talar, tarm arazisinde retim yzeyini azaltt gibi ilemeyi zorlatrr ve bazen imkansz hale getirir. Otlaklarda da gene yetime yzeyini azaltr. O nedenle talarn elle ve gerektiinde makine ile toplanarak tarladan uzaklatrlmas gerekir. Eimli alanlarda talarn kontrol sekiler halinde dizilmesiyle hem yzey kazanlr, hem anm kontrol iin sekileme gibi bir nlem alnm olur. lkemizde, 2.989.093 hektar tarm arazilerinde, 25.495.238 hektar tarm d araziler olmak zere toplam 28.484.331 halk alanda eitli dzeylerde tallk bulunmaktadr. Bunlarn 2.5 milyon hektarlk blmn temizlenmesi ve daha yksek verimli tarmsal arazi haline getirilmesi mmkndr.
103
TRKYE EVRE ATLASI
V.1.3.5. Su Fazlal Trkiyenin en kurak alanlarndan olan Konya il snrlar iinde 454.022 ha.lk alan, su fazlal nedeni ile tarmsal retimde kullanlamamaktadr. Bu suretle kuraklk ile fazla slaklk gibi ekstrem koullar arazinin toporafik yaps ve geirimsiz alt toprak katmanlar nedeni ile, yan yana grmek mmkndr. lkemizin tmndeki tarm arazilerinin 1.968.814 ha.nda, toprak ilemeli tarma uygun olmayan arazilerin ise 803.161 ha.nda olmak zere 2.771.975 ha.lk arazi fazla slaklk sorunu arz etmekte ve kurutularak slah edilmeyi beklemektedir. Anadoluda geni alanlardan slaklk nedeni ile en ok ayr ve mera olarak yararlanlabilmektedir. Bu gibi geni alanlarn kurutulmas DS Genel Mdrlnn grevleri arasndadr. Konya Ovas gibi kapal havzalarn kurutulmasnda uygun boaltma yeri bulmak nemli bir sorun yaratmaktadr. Konya Ovas drenaj sular Tuz Glne boaltlmaktadr. Bu sularn, Konya kentinin atklarn da tamas nedeni ile tuz retilen gln kirlenmesine neden olmaktadr. ifti iletmelerindeki slak araziler, Ky Hizmetleri Genel Mdrlnce yaplan projelere gre ak kanal veya kapal bz sistemleri ile kurutulmaktadr. rnein Samsunun aramba Ovasnda tarla arazisi kaybna meydan vermeyen ve tarmsal ilemleri engellemeyen rtl drenaj sistemi, baarl bir biimde kullanlmaktadr. Sulanan btn arazilerde (yamurlama ve damla sulama hari) kurutma sistemlerinin de kurulmas gerekmektedir. Aksi takdirde, rneklerine daha nce de rastland gibi, tuzlanmalarla tarm arazileri elden kmaktadr. lkemizde kurutma ile tarmsal retime alabilecek arazi toplam 1.968.000 ha. dolayndadr. V.1.3.6. Tuzluluk ve Sodiklik Baz tuza dayankl bitkilerin yetitirilmesine imkan veren hafif tuzlu topraklarn kaplad alan 614.657 ha ile tm arazilerimizin % 0.8ini retime imkan vermeyen tuzlu topraklar, 504.603 ha ile % 0.6 sodik topraklar, 8.641 ha ile % 0.01 hafif tuzlu-sodik topraklar, 123.863 ha ile % 0.2 tuzlu sodik topraklar, 264.956 ha ile % 0.3 olmak zere toplam 1.518.722 ha olup, % 2 dzeyindedir. Hafif tuzlu ve tuzlu topraklarn kaplad alan 1.119.260 ha.dr. Bunlar drenaj hendekleri aldktan sonra su ile ykanarak slah edilebilirler. Bunun iin ykama suyu ve ykamadan dnen suyun aktlaca boaltma alan bulmak sorun yaratmaktadr. Boaltma yeri salanamayan durumlarda srailde baar ile kullanlmakta olan tuzlarn kkler blgesinin hemen altna indirmek yntemi uygulanabilir. Verilecek suyun miktar ve ekli arazi veya laboratuar testleri veya her ikisi ile birlikte kkrt ve jips gibi slah maddelerinin de kullanlmas gerekmektedir. Sodik topraklar 8.611 halk nispeten kk bir yaylma alanna sahip olmakla birlikte, bitki gelimesini en fazla engelleyen ve slah en g olan topraklardr. Bunlar da tuzlu sodik topraklarn slahnda olduu gibi slah maddelerinin ilavesi olmakszn slah edilemezler.
104
TRKYE EVRE ATLASI
lkemizde slah edilip tarma alabilecek sodik toprakl arazi yk 3.360 ha kadardr. V.1.3.7. Arazilerin Yanl Kullanm Arazilerimiz her zaman kullanm kabiliyetlerine gre deerlendirilmediinden tarma en elverili, en verimli ovalar haksz igale uramaktadr. Karayolu gzergah seimi 1. ve 2. snf arazileri ortadan blecek ekilde seilmekte, bylece hem yola hem de bu yolun evresine ylan endstri ve kent alanlarna byk miktarda arazi kaptrlmaktadr. Bu yolla kaybedilen arazilerin tarm topraklarmz iindeki paynn %5 gibi dk dzeylerde olmas, kamuoyunun konunun nemini anlamasn zorlatrmaktadr. Halbuki Trkiyede kentleme ve endstrileme nispeten yeni kavramlar olup, bu kayplar ok ksa srede gereklemitir. Bina, her eit arazi zerine ina edilebilir; fakat retken ve srdrlebilir tarmn ise verimli topraktan baka ans yoktur. Toprak Muhafaza, Havza Islah, Mera Kanunu gibi kanunlar, uzun sredir tartlmakla birlikte uygulamaya konamamaktadr. Halbuki srdrlebilir kalknma kavram, toprak, su, bitki topluluklar, hava gibi doal kaynaklarn korunmasyla balar. Topraklarmz ve arazilerimizi kabiliyetlerine uygun ekilde kullanmak, gelecek nesillere kar borcumuzdur. Harita V.1.de Trkiye Toprak Kuaklar verilmitir.
Kaynaklar 1. DE, Tarmsal Yap ve retim 1989, Ankara, 1989. 2. Dizdar, M.Y., Topraklarmz, Ky Hizmetleri Genel Mdrl, Ankara, 1987. 3. Ergene, A., Toprak Biliminin Esaslar, Atatrk niversitesi Yaynlar, No: 635, Ziraat Fakltesi Yaynlar, No:289, Ders Kitaplar Serisi No: 47, Atatrk niversitesi Basmevi, Erzurum, 1987. 4. Ky Hizmetleri Genel Mdrl , Trkiye Genel Toprak Amenajman Planlamas, Ankara, 1987. 5. Ky Hizmetleri Genel Mdrl , Trkiye Gbre ve Gbreleme Rehberi, Ankara, 1987. 6. TOBB, Tarm zel htisas Komisyonu Raporu, Yayn No: Genel: 245, BM: 9, Ankara, 1992. 7. TMMOB, Ziraat Mhendisleri Odas, Toprak-nsan-evre Sempozyumu, Ankara, 1991. 8. Talaz.S., Trkiye Topraklarnn Yarayl Kkrt Durumu, Ky Hizmetleri Genel Mdrl Genel Yayn No:162, Teknik Yayn No:60, Ankara, 1989. 9. Akaln. ., Toprak ve evre Sempozyumu, Cilt-I, TBTAK Yayn No:7, 1995.
105
TRKYE EVRE ATLASI
V.2. TOPRAK EROZYONU Canl hayatnn vazgeilmez ve en nemli unsurlarndan biri olan topraklarn erozyonla kayb, yal dnyamzda 2000 yldan daha uzun bir sreden beri devam etmektedir. Ormanlarn ar ve yanl kullanlarak tahrip edilmesi, yangnlar, tarla almas, sanayileme ile birlikte evre ve hava kirlenmesi sonucu asit yamurlar gibi sorunlarn yannda tarm topraklarnn hatal ilenmesi, mera ve ayrlarn bilinsiz ve ar kullanlmalar ve buna benzer sebeplerle rzgar ve yalarla hzlanan toprak erozyonu bugn dnyann bir ok blgesinde olduu gibi lkemizde de en nemli toprak ve evre sorunu olarak karmza kmaktadr. Yurdumuz topraklarnn % 78.7si eitli derecelerde ve nemli boyutlarda anmaya maruz bulunmaktadr. Erozyonla kaybedilen blge ve alanlarn toprak bakmndan kendini yenilemesinin ne kadar g ve ne kadar uzun bir zaman olaca artk bilinmektedir. Toprak erozyonu ile mcadele dnyada ve lkemizde, olduka yakn tarihlerde balamtr. Erozyonu nleme konusu lkemizde ilk kez 1937 ylnda kabul edilen 3116 Sayl Orman Kanunu kapsamnda yer almasna ramen bu konuda 1950 yl balarna kadar her hangi bir alma yaplamamtr. 1950li yllarn ortalarnda ABDde gelitirilen niversal Toprak Kayb Tahmini Denklemi Toprak Su Genel Mdrl tarafndan benimsenmi ve zmde kullanlan parametrelerin, deerleri ile ilgili eitli aratrmalar yaplm ve halen yaplmaktadr. Bu konuda bilimsel almalarda olduka mesafe alnm olmasna ramen, tarm alanlar ve genel toprak erozyonu nlenmesinde yetersiz kalnmtr. lkemizde konu ile ilgili kurulularn mevcut mali ve teknik imkanlaryla, toprak zerindeki alma hznn 30000 ha/yl olduu, kald ki lkemizin nlem alnacak 30.072.467 ha topra bulunduu gz nne alnrsa, tam zm iin 1000 yl gerekmektedir. Yurdumuzun birinci derecede ncelikli evre problemi saylan toprak erozyonu nleme almalarna gereken nemin verilmesi, bu konudaki aratrma ve uygulamalara, gelien teknolojilerin altnda yeni bir ivme kazandrlmas arttr. Tablo:V.2.1 de Toprak Erozyonunun Dereceleri; Kaplad Alan ve Erozyonun nlenmesi in Gerekli Tedbir ve Tavsiyeler liste olarak verilmitir. V.2.1. Yalar ve Toprak Erozyonu Toprak erozyonunda en nemli sebeplerden birisi kukusuz yalardr. Her yl milyonlarca ton toprak, rzgar, su ve sellerle denizlere tanmaktadr. Yurdumuz dnyada, byk lde erozyona maruz kalan lkeler arasnda yer almaktadr. lkemiz arazilerinin; % 20si orta iddetli, % 36.4 iddetli, % 22.3 ok iddetli erozyona maruz bulunmaktadr.
106
TRKYE EVRE ATLASI
Erozyonun hzlanmasnn temel unsurlarndan biri ve en nemlisi, hi kukusuz ki bitki rtsnn zayflamasdr. Yurdumuzda ayr ve mera alanlar, 1930-1980 yllar arasnda geen srede yarya inmitir. Bu durum ise erozyonu davet etmektedir. Erozyon sebebi ile topraklarn verimi azalmakta, bitki besin maddeleri kaybedildii gibi sular kirlenmekte, rnlerin randman ve kalitesi dmekte, ok byk miktarda toprak kayplar olmaktadr. Toprak erozyonu lkemiz iin en byk evre sorunlarndan birini oluturmaktadr. Bu nedenlerle; - Erozyon riski yksek olan, yetersiz toprak zelliklerine sahip, slaklk ve iklim artlar dolaysyla ilenmeye uygun olmayan arazilerde tarm yaplmamas, bu tip arazilerin mera olarak ayrlmas veya orman rts altna alnmasnn salanmas, - Yanl toprak ilenmesi, yanl ekim ve sulamann nlenmesi, - ayr ve mera alanlarnn tahribinin nlenmesi ve mevcut alanlarn gelitirilmesi, -Orman tahribatna son verilmesi ve aalandrmann hzlandrlmas vs. gibi tedbirlerin ilgili kurulularla alnmas artk kanlmaz hale gelmitir. Harita V.2.de Trkiye Toprak Erozyonu verilmi olup, lke genelinde; hafif, orta ve iddetli toprak anma blgeleri gsterilmitir.
Tablo: V.2.1 Trkiyede Toprak Erozyonunun Dereceleri ve Erozyonun nlenmesi in Gerekli Tedbirler Anmn Derecesi OY 0 1 2 3 4 K R1 R2 R3 R4 SK Toplam Trkiye Yzlm Tanm Ya ve Tuzlu Taban Taban Arazi Hafif Anm Orta Anm iddetli Anm ok iddetli Anm plak Kaya Yzeyleri Hafif Rzgar Anm Orta Rzgar Anm iddetli Rzgar Anm ok iddetli Rzgar Anm Ky Kumullar Renk Alan (ha) 2783781 2382846 5611892 15592750 28334933 17366463 2930933 165664 231041 64385 7304 37915 75509907 77797127 0.65 1234Trkiye Yzlmne Oran % 3.58 3.06 7.22 20.04 36.42 22.32 3.77 Anmn Durdurulmas in nlemler Yallk ve tuzluluk sorunu olan taban arazi, erozyon sorunu yok yi drenejl sorunu olmayan taban arazi Eimi aykr tarm eritsel ekim gereklidir. eritsel ekim ve sekileme zorunludur. Sekileme ve ba meyvelik kurulmas zorunludur. lemeli tarm yaplamaz. Orman ve otlak kullan uygundur. Toprak ve bitki rts yoktur. Olduu gibi korunmaldr. Her derecedeki rzgar anm alanlarnda: Anz rts korunmal, tarla snrlar aalandrlmaldr. Rzgar ynne dik ve yelkran kurulmal. Otlatma snrlandrlmal ve rt kuvvetlendirilmelidir. Kum tepeleri aalandrlmal.
Kaynak : Ky Hizmetleri Genel Mdrl, 1987.
107
TRKYE EVRE ATLASI
V.2.2. Trkiyede Erozyon Sorunu ve Yayld Alanlar Arazi kullanm yetenek snflar bakmndan lkemizin durumu olduka ilgin ve problemli bir grnm arz eder (Tablo: V.2.2.). Srlebilir arazi toplam % 34.1 kadar orana sahip iken, srme uygun olmayan araziler toplam % 60 kadardr. Trkiyenin yalnzca VII. Snf arazilerinin % 46.6, VI. ve VII. Snf toplamnn yaklak orannn % 60 olmas ne kadar problemli bir durumun olduunu gstermektedir. Buna neden olan en nemli etken toporafik yapdr. Bu durum mevcut toprak varlmzn korunmasnn nemini ortaya koymaktadr.
Tablo: V.2.2.Trkiye Topraklar Arazi Kullanm Yetenek Snflar. A.K.Y. Grubu A.K.Y. Snf I II III IV Toplam V VI VII Toplam Tarma Uygun Olmayan Araziler VIII Alan (ha) 5.012.537 6.758.702 7.574.330 7.201.016 26.546.585 165.547 10.238.533 36.288.553 46.692.633 4.557.909 Genel Alan indeki Oran (%) 6.4 8.7 9.7 9.3 34.1 0.2 13.2 46.6 60.0 5.9
Srme Uygun Araziler
Srme Uygun Olmayan Araziler
Genel Toplam 77.797.127 Kaynak : Trkiye Ziraat Mhendislii Teknik Kongresi, 1995.
100.0
Trkiye tarm alanlarnda erozyon durumu incelendiinde (Tablo:V.2.3) problemsiz arazilerin 4.776.339 ha olduu, esas sorunu su ve rzgar erozyonu olan arazilerin srme uygun alanlarda 11.416.396 ha, srme uygun olmayan alanlarda ise 5.009.563 ha alan kaplad grlmektedir. Ana sorunu erozyon olmayan tarm arazileri srme uygun alanlarda 2.749.471 ha, srme uygun olmayan alanlarda 1.004.487 ha kadardr. Bu durum Trkiye topraklarnn en nemli sorununun olduunu erozyon gayet ak bir ekilde ortaya koymaktadr. lkemiz tarm alanlarnda hafif erozyon etkisi hari orta, iddetli ve ok iddetli su erozyonu ile rzgar erozyonu alan toplam % 78.7lik bir orana ular ki, bu durum erozyon tehlikesinin ne kadar byk olduunu gstermektedir.
Tablo:V.2.3.Trkiye Tarm Alanlarnn Erozyon Problemi Durumu Srme uygun Araziler (I.II.III.IV Snf) Alan ha 4.778.399 11.416.396 2.749.471 Srme Uygun Olmayan Araziler (V.VI.VII. Snf) Alan ha 5.009.563 1.004.487
Problemin Tipi
Toplam (ha) 4.778.399 16.425.959 3.753.958
Sorunsuz Esas Sorunu Erozyon Olan Araziler kinci Derecede Sorunu Erozyon Olan Araziler
Kaynak : Trkiye Ziraat Mhendislii Teknik Kongresi, 1995.
108
TRKYE EVRE ATLASI
E..E. Genel Mdrl lmlerine gre her yl akarsularla 440 milyon m3 toprak, ask materyali olarak tanmaktadr. Bunun % 15i olarak kabul edilen yatak yk de hesaplara katldnda ortalama 500 milyon m3 toprak denizlere tanmaktadr. Akarsularmzla deniz ve gllere tanan toprak miktar Tablo V.2.4de verilmektedir.
Tablo:V.2.4. Akarsularmzla Deniz ve Gllere Tanan Toprak Miktar Akarsu Havzas Yllk Ortalama Tanan Toprak ve (ton/km2) lm stasyonu Karasu, Keban 525 Tortum 2500 Frat, Dutluca 1167 Dicle, Diyarbakr 1085 Kzlrmak, nz 923 Yeilrmak, aramba 1521 Kelkit, Fakl 1977 Ceyhan, Yenikpr 922 Seyhan, Utepe 563 Gksu, Karahack 648 B.Menderes, Ske 519 Gediz, Manisa Kprs 582 Sakarya, Botba 651 Filyos, Devecikran 610 Dalaman, Suat 260 yidere, imirli 219 Kaynak : Trkiye Ziraat Mhendislii Teknik Kongresi, 1995. Yllk Toplam Tanan Toprak (milyon ton) 33.5 2.5 108.2 6.8 44.9 54.9 10.8 19.6 7.8 6.8 12.4 5.8 8.5 8.1 0.9 0.5
V.2.3. Erozyon Sorununun Nedenleri Erozyon sorununun nedenleri birbirine bal ana grupta toplanabilir. Bunlar; 1. Doal Etkiler, 2. Toprak ve Arazi Amenajman Etkileri, 3. Sosyo-Ekonomik Etkiler. 1. Doal Etkiler a) klim: klim faktrnn etkisini ya, rzgar ve scaklk diye e ayrmak mmkndr. Ya younluunun ve sresinin artmas, toprak anmnn artmasna neden olurken, yalarn yl iindeki dallarnn da nemi vardr. Yln btn aylarna dalm yalar bir mevsimde toplanan yalardan daha az etkilidir. Trkiyede ge sonbahar, k ve erken ilkbahar yalar ok fazla erozyon zararna yol aarlar. K ve erken ilkbahar aylarnda toprak yzeyi ak veya ekim yaplm fakat bitkiler henz kk olduundan erozyonla toprak kayb fazladr. Bu nedenle alnacak nlemlere dikkat edilmesi zorunludur. Rzgar, yamur damlalarnn hzna ve ynne etkili olmaktadr. Bu ekilde yamur damlalar topraa daha hzl arpmakta ve rzgar ynnde toprak tanmasn byk lde arttrmaktadr.
109
TRKYE EVRE ATLASI
Sonu olarak; su ve rzgar erozyonunun olumasnda en byk etmen olan iklim, zellikle ya miktar ve yan yl iindeki dalm ile rzgar hz ve hzl rzgarn esme zaman bakmndan nemlidir. lkemizin % 90lk blm kurak ve yar kurak iklim koullarna sahiptir. Yan azl nedeni ile nadasa braklan veya zayf bitki rtsnn olduu arazilerde zellikle arazinin ak ve bitki rtsz olduu zamanda den yksek younluktaki yalar veya hzl esen rzgarlar toprak erozyonuna neden olmaktadr. Dier bir deyile Trkiyede yllk ya dalmnn ok dzensiz olmas erozyonun etkisini arttrmaktadr. b) Toporafik Yap : Trkiyenin toporafik yaps olduka engebeli bir yapya sahiptir. Dz araziler 5.358.952 ha alan kaplarken, % 12den fazla eime sahip olan araziler 46.832.132 ha kadardr. Bu durum lkemizde zellikle su erozyonunun etkisini arttrmakta ve toprak koruma nlemlerinin nemini ortaya koymaktadr. Toporafyann etkisi tarladaki eimin diklii, eimin uzunluu, eim ekli, kuzeye veya gneye bak, arazi zerinde ukurluk ve tmseklerin durumu eklinde aklanabilir. Eim diklii arttka meydana gelen toprak kayb artarken, eimin ekli de byk nem kazanmaktadr. D bkey eimler, erozyondan daha fazla etkilenir ve daha fazla toprak kayb meydana gelir. Ayn ekilde arazi zerindeki kk ukur ve tepeler fazla ise bunlarn ekline bal olarak toprak kayplar deimektedir. Gneye bakan yamalarda kuzeye bakan yamalara gre toprak kayb daha fazla meydana gelmektedir. c) Toprak zellikleri: lkemiz topraklarnn byk bir ksm iklim, toporafya ve uygulanan yanl amenajman yntemlerinin etkisiyle erozyona ok duyarl bir hale gelmitir. Topraklarn erozyona duyarlln belirleyen en nemli zelliklerinden olan organik madde kapsamlar ve derinlikleri bakmndan incelendiinde durumun hi de i ac olmad grlmektedir. Topraklarmzn % 14nn organik madde kapsam % 2nin zerinde olmasna karn % 64nde bu dzey % 1in altndadr. Etkili toprak derinliklerine bakldnda, arazilerimizin % 39.48nin ilemeli tarma uygun olmayan 0-20 cm derinlikte olduu grlr. phesiz toprak derinliinin az olmas, hem erozyonun nispi zararn artrmakta hem de topran su depolama kapasitesini azaltarak, yzey aklarn daha ok olmasn tevik etmektedir. Topran dier bir ok zellikleri de toprak anm zerine etkilidir. Bunlar ancak toprak analizi sonucu anlalabilir. Topran zelliklerinden iskelet yzdesi, kum, mil, kil miktarlar, su tutma kapasiteleri, dispersiyon oran, agregat stabilitesi, deiik apl agregat ve primer taneler, kire, katyon deiim kapasitesi, deiebilir katyonlar, serbest demir ve alminyum oksitler gibi zellikleri erozyon zerine etkili olmaktadr. Toprak zelliklerinin bilinmesiyle topran erozyona kar dayankllnn saptanmas da mmkn olmaktadr. Toprak zelliklerinin bilinmesi iin o yerin toprann analizine gereksinim vardr. Toprak zelliklerine ait deerler saptand taktirde iftilere tarlas iin tavsiye edebilecek nlemlerin daha etkili olmasna imkan salanm olur. 2. Toprak ve Arazi Amenajman Etkileri Arazilerinin kullanm eidi ve herhangi bir kullanmda uygulanan amenajman yntemi, erozyonun seviyesini belirleyen en nemli faktrdr. Bu bakmdan arazilerin herhangi bir kullanma uygun olmas gereklidir. Bunun yannda bitki ekim nbeti
110
TRKYE EVRE ATLASI
uygulanmas, gbreleme yaps, meralarda kontrollu otlatma yaplmas, nadas alanlarnda baklagil ya da budaygil yem bitkilerinin yetitirilmesi ve amenajman planlamasnda toprak ve su koruma yntemlerine dikkat edilmesi gereklidir. lkemizde toprak ve su koruma yntemleri ne yazk ki dnlmeyen bir konu durumundadr. Bitki rtsnn eidi, skl, nbetlemedeki yeri ve zaman erozyona etkili olan faktrlerdir. Erozyona kar en iyi korunma ayr ve orman rtsnde olmaktadr. En az korunma apa bitkileri tarmndadr. zellikle eimli alanlarda apa bitkileri tarm yapldnda ok dikkatli davranmak gerekir. apa bitkileri dediimiz pamuk, ttn, patates, msr, ayiei gibi bitkiler topra erozyona kar yeterince koruyamazlar. Bu saydmz apa bitkileriyle eimli alanlarda tarm yapldnda toprak anmna kar gerekli nlemler alnmazsa toprak kayb ok fazlalar. stteki verimli srlen tabaka ksa srede tanabilir. Bu nedenle uygun nbetlemenin seilmesi, anzl-mall tarmn uygulanmas en son olarak gncel olan ikinci rn tarmn uygulanmas hem daha fazla verim alnmasn ve hem de toprak yzeyinin yaa uzun sre ak kalmamas salanm olur. 3. Sosyo-Ekonomik Etkiler nsann devreye girmesi erozyon sorununu arttrmtr. Doal bitki rtsnn tarm alanlar amak amacyla ortadan kaldrlmas toprak kaybnn artmasna hatta alk problemi olan dnyamz iin bir felaket halini almasna neden olmutur. Tarm alanlarnda toprak kaybna kar nlemlerin alnmamas, iftimizin gelirini azaltt gibi, ulusal gelirimizi de bu yolla nemli kayplara uratmaktadr. Ormanlarn ve meralarn tahribi, miras yoluyla arazilerin ok kk paralara ayrlmas ve dolaysyla tarm iletmelerinin giderek klmesi arazi toplulatrmas yaplmamas, arazilerin kiraclk veya yarclk eklinde iletilmesi ve toprak ve su koruma nlemlerinin gereken llerde ele alnmamas erozyonun artmasnda nemli sorunlardr. V.2.4. lkemizde Erozyonun nlenebilmesi in Alnmas Gerekli Tedbirler lkemiz koullarnda erozyonun nlenebilmesi ve lke topraklarnn korunmas iin gerekli nlemlerin alnmasnda en nemli grev devlete dmektedir. nk aada saylan dzenlemeler devlet tarafndan gerekletirilmedii srece, toprak ve su koruma nlemlerinin alnmas ans ok azalacaktr. a. Ky Hizmetleri Genel Mdrlnn almalar ile lkemiz toprak haritas yaplm olmasna karn, bu haritalar an geliimine uygun olarak yenilenmeli ve detaylandrlmaldr. b. I-II ve III. Snf arazilerin tarm d kullanm nlenmeli ve toprak ilemede tarm yaplmasna uygun olmayan arazilerde ilemeli tarm yaplmasna engel olunmal, orman ve mera alanlar ile ilemeli tarm alanlar ayr ayr haritalarda gsterilmeli ve aykr kullananlar yasal olarak nlenmeli ve halihazrdaki yanl kullanmlar uygun kullanma evrilmelidir. c. Mera kullanm yresel koullara bal olarak bir esasa balanmaldr. Avclkta olduu gibi meraya karlmalarnn her yl iklim koullar gz nnde bulundurularak l ve le Tarm Mdrlkleri tarafndan belirlenen tarihlerde olmas salanmaldr.
111
TRKYE EVRE ATLASI
d. Orman ve orman alt rtsnn tahribinin nlenmesi iin, orman kylsnn geimi salanmal ve orman tahribine neden olmayacak, rnein el sanatlar, arclk vb., iletmelerinin kurulabilmesinin kredi imkanlar salanmaldr. e. Yresel koullara bal olarak optimum iletme byklkleri belirlenmeli ve miras yoluyla iletmelerin bundan daha kk paralara blnmesi nlenmeli, paralanm olanlar toplulatrlmal ve bu bakmdan Medeni Kanununun miras ile ilgili maddelerinde yasal dzenlemeler yaplmaldr. f. reticilere verilen tarmsal kredilerde ilemeli tarm yapan iftilerin toprak ve su koruma yntemlerine uymalar halinde, bir takm kolaylklar salanmaldr. En azndan hem retici hem de kontrol edenler iin ok kolay olmas bakmndan, eime dik ynde tarm art aranmaldr. g. Tarmda eritsel tarm ve teraslama yaygnlatrlmal, zellikle minimum toprak ileme ve toprak ilemesiz tarm teknikleri tevik edilmelidir. h. Bu konuda alan niversite ve aratrma kurulular desteklenmeli, aratrma sonular reticiye iletilmeli ve ayrca Tarm Bakanl Yaym ve Haberleme ubesi ile evre ve Orman Bakanl teknik elamanlar bu konuda eitilmelidir. . En nemlisi erozyon konusunda bilinlenmenin salanmas iin zellikle krsal kesimde byk bir ounluu ilkretim okulu eitimi yapt dnlerek, ilkretim okulundan itibaren erozyon ve nlenmesi konusunun konunun uzmanlar tarafndan verilmesi salanmaldr. i. Tm kitle iletiim aralar ile konunun zerine gidilmeli Ziraat Fakltelerinde Erozyon Kontrol Mhendislii Blm veya Ana Bilim Dallar oluturulmal, vakit geirmeden uzman personel yetitirilmesi salanmaldr. Ziraat Fakltelerinin her blmne Toprak ve Su Korunumu dersi verilmelidir. j. Toprak muhafazasnda rgt ve eleman destei salanmaldr. k. Gelecekte, nfusu hzla artan dnyada en nemli silahlardan biri olacak olan gda retiminin nemi dikkate alndnda, tarm alanlarnn ama d kullanmn nlemek iin yeterli yasal dzenlemeler yaplmaldr. Arazilerin amenajman planlamasna uygun olarak kullanm salanmaldr. l. Barajlarn su toplama havzalarnda barajlar iletmeye almadan arazi kullanm planlar bitirilmeli ve havza topraklarnn bu planlamaya uygun kullanm meyyidelere balanmaldr. Kaynaklar 1. Ky Hizmetleri Genel Mdrl, Trkiye Genel Toprak Amenajman Planlamas, 1987. 2. TMMO Ziraat Mhendisleri Odas, Toprak-nsan-evre Sempozyumu, 1991. 3. Trkiye Ziraat Mhendislii Teknik Kongresi, 1995.
112
TRKYE EVRE ATLASI
VI. FLORA- FAUNA VE HASSAS YRELER

VI. 1. ORMANLARIMIZ Ormanlar; doal dengenin srekliliinde byk rol oynayan, ayn zamanda yaayan biyolojik varlklar olmalar nedeniyle, tkenmeyen bir dinamizme sahip, en nemli doal kaynaklardr. Dnyada ormanlar, kendi kendini yenileyen doal kaynaklarn en nemlilerinden birisi olup, sanayileme ve hzl nfus art sonucu ar yararlanma eilimi ve yangnlarla tahrip olan orman alanlar, giderek ihtiyac karlayamaz hale gelmektedir. Bunu nlemek ve orman kaynaklarndan srekli yararlanmak iin devamlln salanmas gerekmektedir. lkemizde eitli nedenlerle her geen gn azalan, hatta yok olan orman alanlarnn toplam alana oran yaklak drtte bir; 20.763.247 ha.dr. Bu miktar lke alanmzn % 26.6sn tekil etmekte olup, bu alanlar ierisinde normal koru ve normal baltalk ormanlar 10.027.568 ha ile Trkiye ormanlk alannn % 48.3n, ok bozuk koru ve ok bozuk baltalk ormanlar; 10.735.679 ha ile Trkiye ormanlk alannn % 51,7 sini oluturmaktadr. Ormanlarmzn tamam verimli orman niteliinde olmayp, rn verebilen orman alan 8.9 milyon ha (% 44 )dr. yi koru 6.2 milyon ha (% 31), iyi baltalk 2.7 milyon ha (% 13)dr. lkemizde kii bana den orman alan 0,34 ha.dr. Ormanclk sektrnn GSMH ya katks % 0,8 dir. lkemiz ormanlarnn % 99,9u devlet ormandr. lkemiz, yerli orman aac eidi bakmndan zengin bir lkedir. Toplam orman alanlarnn % 42.15ini yaprakl trler (8.515.172 ha) , geri kalan % 4.53n ise ine ve yayvan yaprakl aalarn bir arada olduu kark ormanlar meydana getirirler. Trkiye orman alanlar iinde ine yaprakllardan sonra en fazla alan % 22.78 (4.600.993 ha) ile yayvan yaprakl aa trlerinden meeler kaplar. zellikle Karadeniz Blgesinde verimli ormanlar meydana getiren kayn ise % 33 oran ile yayvan yaprakllar arasnda 2. srada yer alrlar. Ormanlarmzda 50nin zerinde yaygn aa tr bulunmaktadr. Bu trlerden en yaygnlar alanlar ile birlikte Tablo:VI.1.1.de verilmitir. Aada belirtilen aa trlerinin yan sra dier am trlerimiz, dibudak, hlamur, kavak, okalipts gibi aalarmz 50,000 hektardan kk alanlarda varlklarn srdrmektedir. lkemiz arazi yaps, iklim ve toprak zellikleri, ormanlarn bugnk tabii dal zerinde etkili olan en nemli etkendir. Trkiye orman ekosistemleri iin, elverili olmayan bir iklim kuanda yer almaktadr. Orman kaynaklarmzn kar karya bulunduu en nemli sorunlardan birisi orman arazileri ile zel araziler arasnda kesin olarak belirtilmi, hakiki ve fiziki snrlarnn bulunmamasdr.
113
TRKYE EVRE ATLASI
Tablo:VI.1.1. Ormanlarmzda Yetien Aa Trleri ve Alanlar
Aa Tr Mee Kzlam Karaam Kayn Ard Saram Gknar Sedir Ladin Kzlaa Kestan Grgen Toplam
Alan(ha ) 6,088,379 4,167,524 3,302,650 1,335,644 1,234,162 1,018,475 619,786 336,341 286,666 109,504 99,433 99,300 18,697,864
22% 18% 33% 7% 5% 5% 3% Mee Ard Kzlam Saram Karaam Gknar Kayn Dier 7%
Kaynak : OGM-APK Blteni (Kasm 2001)
ekil:VI.I.1. Aa Trlerinin Dalm
lkemizde, gerek odun retimi amacyla gerekse iklimsel, sosyal, kltrel ve estetik amalarla aalandrma almalar son yllarda hzlanmtr. Aalandrma alanlarnda, genetik bakmndan slah edilmi stn kaliteli fidan ve tohumlar kullanlmasna gayret edilmektedir. Orman ii ve orman d alanlarda yaplan aalandrma almalar 1963 ylnda balayan planl dnemden sonra hzlanm ve 1963-1983 yllar arasnda toplam 617.000 ha alan aalandrlmtr. Su rejimini dzenlemesi, sel, takn ve gibi tabii afetleri engellemesi, erozyonu nlemesi, iklimi yumuatmas, canllarn yaam iin gerekli olan oksijeni retmesi, rekreasyon ihtiyalarn karlamas, doal hayatn devam, ekolojik dengenin salanmas yannda, rettii ekonomik mallardan dolay ok nemli kaynak nitelii tayan ormanlarmz yangn, zehirli bcek ve mantar hastalklar, asit yamurlar, kaak kesimi ve tarla almas gibi byk oranda tahribe sebep olan bu etkenlerden korumak amacyla gerekli tedbirlerin alnmas ve uygulanmas ynndeki almalara daha ok hz verilmesi hayati nem tamaktadr. Hava kirliliinin azaltlmas, oksijen retiminin devam ve bnyesinde barndrd ok eitli canl trleri ile biyolojik zenginlikler asndan son derece nemli olan ormanlarmz, zellikle geyik, karaca, yaban domuzu ve ay gibi byk memeli yaban hayvanlar ile bir ok ku tr ve bitkiler iin, elverili yaama ortam oluturduundan, yaban hayat bakmndan tartlmaz neme sahiptir. Ekolojik olarak ok hassas bir konumda bulunan ormanlarmz iklim ve toprak yapsndaki eitlilikten kaynaklanan bir biyolojik zenginlie sahiptir. Ormanlarmzda toplam 9000 bitki tr olup, bunlarn yaklak 3000 tanesi endemik yani sadece ormanlarmzda yaayan trdr. Bu trlerden 1700 kadar nadir grlmekte, 200 kadar ise yok olma tehlikesi ile kar karya bulunmaktadr. Ayrca 120000 omurgasz, 426 ku, 8 kaplumbaa, 49 kertenkele, 36 ylan, 20 kurbaa ve 120 memeli hayvan tr de ormanlarmzda yaamaktadr.
114
TRKYE EVRE ATLASI
evre kirlenmesi ve orman tahribat sonucu giderek azalmakta olan orman gen kaynaklar ve biyolojik eitliliin srdrlmesi, nesli tehlikeye dm endemik bitki trleri ve yaban hayvan hayatnn devam iin ve ayn zamanda insanla saysz yararlar salayan ormanlarn korunup gelitirilmesi hayat bir nem tamaktadr. Unutulmamaldr ki bir aacn mr boyunca rettii fonksiyonel deer, odun hammaddesi olarak rettii deerin yaklak 2000 kat mertebesindedir.
Kaynaklar 1. Orman Genel Mdrl, Orman Dergisi, Say:5 , Mays 1992, Ankara. 2. Orman Genel Mdrl, Orman Dergisi, Say: 14 ubat 1993, Ankara. 3. Orman Genel Mdrl APK Blteni, (Kasm-2001). 4. DPT, VIII..5 Yllk Kalknma Plan, Ormanclk zel htisas Komisyonu Raporu, Ankara, 2001.
115
TRKYE EVRE ATLASI
VI.2. MLL PARKLAR, TABAT PARKLARI, TABAT ANITI VE TABATI KORUMA ALANLARI Yurdumuzda Hassas Yreler ve Parklarla ilgili 2873 sayl Milli Parklar Kanununun 2. Maddesinde tanmlanan ve bu Kanunun 3. maddesi uyarnca belirlenen Milli Parklar, Tabiat Parklar, Tabiat Ant ve Tabiat Koruma Alanlar hassas yreler olarak belirlenmektedir. Bu kanunun amac, yurdumuzdaki milli ve milletleraras dzeyde deerlere sahip Milli Park, Tabiat Park, Tabiat Ant ve Tabiat Koruma Alanlarnn seilip belirlenmesine, zellik ve karakterleri bozulmadan korunmasna, gelitirilmesine ve ynetilmesine ilikin esaslar dzenlemektir. Bu kanunda yer alan; a. Milli Park; Bilimsel ve estetik bakmdan, milli ve milletleraras ender bulunan tabii ve kltrel kaynak deerleri ile koruma, dinlenme ve turizm alanlarna sahip tabiat paralarn, b. Tabiat Parklar; Bitki rts ve yaban hayat zelliine sahip, manzara btnl iinde halkn dinlenme ve elenmesine uygun tabiat paralarn, c. Tabiat Ant; Tabiat olaylarnn meydana getirdii zelliklere ve bilimsel deere sahip ve milli park esaslar dahilinde korunan tabiat paralarn, d. Tabiat Koruma Alanlar; Bilim ve eitim bakmndan nem tayan nadir, tehlikeye maruz veya kaybolmaya yz tutmu ekosistemler, trler ve tabii olaylarn meydana getirdii sekin rnekleri ihtiva eden ve mutlak korunmas gerekli olup, sadece bilim ve eitim amalaryla kullanlmak zere ayrlm tabiat paralarn ifade eder. Milli Park karakterine sahip olduu tespit edilen alanlar Milli Savunma, Bayndrlk, Kltr ve Turizm Bakanlklarnn olumlu gr, gerei halinde dier ilgili Bakanlklarn da gr alnarak, evre ve Orman Bakanlnn teklifi zerine Bakanlar Kurulu Karar ile Milli park olarak belirlenir. Orman ve orman rejimine giren yerlerde, tabiat park, tabiat ant ve tabiat koruma alanlar belirlenmesine veya evre ve Orman Bakanlnca belirlenmi olanlarn ilemlerinin tamamlanmas iin gerekli yerlerin orman rejimine alnmasna, ilgili Bakanlklarn da gr alnarak evre ve Orman Bakanlnn teklifi zerine Bakanlar Kurulunca karar verilir. Bu kanun kapsamna giren yerlerde; a) Tabii ve Ekolojik denge ve tabii ekosistem deeri bozulamaz, b) Yaban hayat tahrip edilemez, c) Bu sahalarn zelliklerinin kaybolmasna veya deitirilmesine sebep olan veya olabilecek her trl mdahaleler ile toprak, su ve hava kirlenmesi ve benzeri evre sorunlarna yol aacak i ve ilemler yaplamaz, d) Onaylanm planlarda belirtilen yap ve tesisler ve Genelkurmay Bakanlnca ihtiya duyulacak savunma sistemi iin gerekli tesisler dnda, kamu yarar asndan vazgeilmez ve kesin bir zorunluluk bulunmadka, her ne surette olursa olsun hibir yap ve tesis kurulamaz ve iletilemez veya bu alanlarda var olan yerleim sahalar dnda iskan yaplamaz .
116
TRKYE EVRE ATLASI
Tablo: VI.2.1. Milli Parklar

NO 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 ADI Yozgat aml Karatepe-Aslan- ta Souksu Kucenneti Uluda Yedigller Dilek YarmadasB.Menderes Deltas Spilda L Yozgat Adana Ankara Balkesir Bursa Bolu Aydn Manisa ALANI (ha) 264 7715 1195 64 12732 2019 27675 5505 59400 6702 6534 42000 34425 33000 36614 1088 35500 9572 4800 2634 13850 88750 21300 51550 16988 3766 1156 33350 12390 13350 9219 TES.TARH KARAKTERST 05.02.1958 Tabii bitki ve hayvan topluluklar, dinlenme ve elenme 29.05.1958 Arkeolojik kalntlar, Tabii bitki topluluklar, dinlenme ve elenme 19.02.1959 Tabii bitki topluklar, dinlenme ve elenme 27.07.1959 Zengin ve eitli ku topluluklar, tabii bitki topluluklar, ku gzlem Jeolojik yap ve tabii bitki topluklar, da ve kar sporlar 20.09.1961 06.06.1996 (Snr Da.) 29.4.1965 Tabii bitki ve hayvan topluluklar, manzara, dinlenme ve elenme 31.03.1994 Akdenizin en iyi korunan maki floras, jeolojik yap, tabii bitki ve hayvan topluluklar, dinlenme ve elenme 22.04.1968 Jeolojik yap ve tabii bitki ve hayvan topluluklar, dinlenme ve elenme 09.05.1969 03.11.1970 03.11.1970 21.12.1971 16.03.1972 22.11.1973 12.12.1973 02.06.1976 08.11.1981 25.11.1986 09.09.1987 21.09.1988 07.12.1988 11.01.1993 17.04.1994 31.08.1994 31.08.1994 31.08.1994 31.08.1994 08.03.1996 06.06.1996 07.11.1996 21.04.1998 21.04.1988 07.07.2000 Tabii bitki topluluklar,dinlenme ve elenme. Arkeolojik kalntlar, Tabii bitki topluluklar,dinlenme ve elenme. Tabii bitki ve hayvan topluluklar,manzara,dinlenme ve elenme. Jeolojik yap tabii bitki ve hayvan topluluklar. Arkeolojik kalntlar tabii bitki topluluklar, manzara,dinlenme ve elenme. Harp tarihi,tabii bitki ve hayvan topluluklar ile jeomorfolojik oluumlar. Arkeolojik kalntlar, tabii bitki topluluklar, jeolojik oluumlar Tabii bitki topluluklar , da ve kar sporlar - manzara, dinlenme ve elenme Kltrel deerler Tarihi eski yerlemeler (Kiliseler, apeller ve peri bacalar gibi), jeolojik oluumlar, dinlenme ve elenme Kltrel deerler (Smela Manastr) , tabii bitki topluluklar , manzara , dinlenme ve elenme Arkeolojik kalntlar (Hititlerin merkezi) Tarihi ak hava mzesi Tarihi kalntlar, jeomorfolojik oluumlar, tabii bitki topluluklar ve zengin ku topluluklar ve hidrolojik zellikler. Bitki rts, biyolojik eitlilik ve fauna zenginlii lgin jeolojik ve jeomorfolojik yap, bitki ve yaban hayat zenginlii Jeolojik, jeomorfolojik oluumlar ve yaban hayat zenginlii Hidrografik yap ve vejetasyon zenginlii Jeolojik ve jeomorfolojik oluumlar Jeomorfolojik bir yap, flora ve fauna zenginlii Jeomorfolojik bir yap, flora ve fauna zenginlii Tarihi kalntlar ve jeolojik yap Jeoloji ve jeomorfoloji, arkeoloji ve endemiklerce zengin bir flora Jeomorfolojik bir yap, flora ve fauna zenginlii Jeolojik ve jeomorfolojik yap ve flora ve fauna zenginlii
Kzlda Isparta Gllk Da Antalya Termesos Kovada Gl Isparta Munzur Vadisi Beydalar Sahil Milli Park Gelibolu Yarmadas Kprl Kanyon Ilgaz Da Bakomutan TMP Greme TMP Altndere Vadisi Boazky-Alacahyk Nemrut Da Beyehir Gl Kazda Kakar Dalar Hatilla Vadisi Tunceli Antalya anakkale Antalya Kastamonu Afyon Nevehir Trabzon orum Adyaman Konya Balkesir Rize Artvin
Karagl-Sahara Artvin Altnbeik Maaras Antalya Marmaris Saklkent Troya Tarihi Honaz Da Aladalar Kre Da Mula Mula anakkale Denizli
Nide, Adana, 54524 Kayseri Kastamonu, 37 000 Bartn
Toplam: 686 631 ha Kaynak: evre ve Orman Bakanl, Doa Koruma ve Milli Parklar Genel Mdrl, 2003. 117
TRKYE EVRE ATLASI
Tablo: VI.2.2 Tabiat Koruma Alanlar

NO 1 ADI Hacosman Orman L Samsun ALANI (ha) 86 LAN TARH 24.04.1987
KAYNAK DEER Avrupa apnda ok snrl bir yayla sahip ve hzla ortadan kalkma tehlikesiyle kar karya bulunan esiz bir subasar (alvyal) orman ekosistemidir. Beslenme imkanlarnn ok elverili olmas nedeniyle pek ok hayvan trnn barnmasna imkan salamaktadr. Dou kayn (Fagus orientalis)nn kuzeydeki yayl dnda izole bir yayl alan ve Akdeniz Blgesi orman mntkas iin farkl zelllikte bir ekosistem oluu kaynak deerini oluturur. lkemize has bir tr olan ve yok olma tehlikesi ile kar karya bulunan kasnak meesi (Quercus vulcanica)nn gerek saf gerekse sedir ve ard ile kart, en gzel rneklerinin yer ald esiz bir ekosistemdir. Nadir ve tehlikeye maruz bir tr olan sla aacnn en elit ve izole yayl bu sahada grlmektedir. Deniz, ky, kum ,gl, sulak alan ve orman ekosistemlerinin bir arada bulunmas , vahilemi ylk atlarnn sahada yaamas sahann kaynak deerlerini oluturmaktadr. stanbulda doal olarak bulunan tek gknar meceresinin yer ald nadir ve tehlike altnda bulunan bir orman ekosistemidir . ok eitli aa, aack ve alnn yer ald nadir bir ekosistem zellii tamas, olaanst boy ve apta porsuk (Taxus baccata), Fndk (Corylus colurna) ve Dibudak (Fraxinus excelsior) bulunmas, kaynak deerlerini oluturmaktadr. ok eitli orman aac trlerinin bir arada bulunduu esiz bir ekosistem zellii, Istranca meesi (Quercus hartwvissiana)nin dnyada eine ender rastlanan boy ve aptaki rneklerinin varl kaynak deerlerini oluturmaktadr. ok yal ve boylu Uluda Gknar (Abies bornmulleriana), Kayn (Fagus orientalis)dan meydana gelen bakir bir orman ekosistemi zelliine sahip bulunmaktadr. Slkl Gl; ihtiva ettii sulak saha ve orman ekosistemleri ve bu ekosistemlerde yaayan bitki ve hayvan tr eitlilii ile, esiz bir tabiat parasdr. Tektonik hareketler sonucunda km, aalarn st kesimleri su zerinde kalarak ilgin peyzaj zellii yaratmtr. Trakyann tek karaam meceresine sahip oluu ile nadir bir orman ekosistemi olmak zere eitli hayvan ve bitki trlerinin yaad esiz bir tabiat paras zellii gstermektedir. Tatl ve tuzlu su ekosistemlerinin bir arada bulunduu nadir bir ekosistem oluu, nesli ehlikeye dm veya debilir trlerin de yer ald 301 ku trnn beslenme, barnma ve kuluka alan oluu, Avrupada turna, flamingo, akbalkl, kak kularnn bir arada kulukaya yatt tek alan oluu kaynak deerlerini oluturmaktadr. ok snrl yayla sahip, yok olma tehlikesiyle kar karya bulunan subasar (alvyal) ormanlar, Avrupa apnda nadir ve esiz bir rnei ile zengin bir yaban hayatn ihtiva etmesi, sulak saha ve orman ekosistemleri kaynak deerlerini oluturmaktadr. Vakf aml esiz ve nesli tehlikeye maruz bir karaam varyetesi olan Ehrami Karaam (Pinus nigra ssp. pallasiana var. pyramidata)nn Dnya zerindeki tek doal yayl alann tekil etmektedir. Yine yalnz yurdumuzda bulunan bir karaam varyetesi olan Ebe am (Pinus nigra ssp. pallasiana var. eneriana)nn varl, karaam ve iki varyetesinin bir arada grlebilecei esiz bir ekosistem oluu, kaynak deerlerini tekil etmektedir. Endemik ve nesli tehlikeye dm Kazda Gknar (Abies equi-trojani) mevcudiyeti ile zengin bir yaban hayat potansiyeline sahip esiz bir orman ekosistemi zellii gstermesi kaynak deerlerini oluturur. Nadir ve tehlikeye dm Ebe am (Pinus nigra ssp. pallasiana var. eneriana)nn Dnya zerinde tek doal yayl alanlarn tekil etmesi bu sahalara esiz bir tabiat paras zellii kazandrr. lkemizde az rastlanr bir tr olan Halep am (Pinus halepensis)nn nadir bir orman ekosistemi oluu, zengin bir yaban hayat potansiyeline sahip bulunuu kaynak deerlerini oluturmaktadr. Nesli tehlikeye dm ve yalnz lkemizde tabii yayl gsteren Trk Fnd (Coryllus colurna) nn ok byk boy (25-30 metre) ve apa (1 metre) sahip rneklerini ihtiva eden esiz bir ekosistem oluu, ve ok eitli aa trlerinin mevcudiyeti kaynak deerlerini oluturmaktadr. Nadir orman aac trlerini de iine alan 20den fazla aa tr ile bir arboretum zelliine sahip bulunmas, aralarnda ant aa nitelii gsteren yal ve boylu fertlerin bulunuu kaynak deerlerini oluturmaktadr. Nesli tehlikeye dm trlerden toy (Otis tarda) ile, Angut (Tadorna ferruyinea) kularnn yaad bir habitat oluu, nesli tehlikeye debilir olarak nitelendirilen flamingo (Phoenicopterus ruber)nun en fazla sayda bulunduu balca reme alanlarndan birini tekil etmesi, 167 su kuu trnn mevcudiyeti, yarm milyonu akn su kuuna sahip oluu ile uluslararas neme sahip bir sulak alan olarak nitelendirilmesi kaynak deerlerini oluturmaktadr.
Tekkoz-Kengerli Dz 2 Kasnak Meesi 3 4 5 6 7 Kavakl Stler Sla Orman Sarkum Beykoz Gknarlk
Hatay Isparta Isparta Sinop stanbul Zonguldak
172 1300.5 88.5 785 46.5 334
29.05.1987 27.07.1987 27.07.1987 30.07.1987 02.12.1987 23.12.1987
itdere
Zonguldak
721.5
29.12.1987
9 10
Kkez Slklgl Kasatura Krfezi
Bolu Bolu Krklareli
324 809.5 329
30.12.1987 25.03.1987 18.04.1987
11 12 Sultansazl Kayseri 17200 21.04.1987
13
Sakagl longosu
Krklareli
1345
29.04.1988
14
Vakf aml
Ktahya
685
08.06.1988
Kazda Gknar 15 16 17 Akdoan ve Rzgarlar Ebe am Srtlanda Halep am Kale-Bolu Fnd 18 19 20 Alacada Seyfe Gl Antalya Krehir 427 10700 01.10.1990 26.08.1990 Balkesir Bolu Mula Bolu 240 174 760 460 15.06.1988 16.08.1988 17.08.1988 05.10.1988
118
TRKYE EVRE ATLASI
Tablo: VI.2.2 Tabiat Koruma Alanlar (Devam)

21 22 Domani-Kaal lkara Ktahya Antalya 134 15889 05.02.1991 05.07.1991
Ege Blgesinde, evresi bozkr ekosistemi ile kuatlm byk lde Karadeniz orman ekosisteminin zelliklerini yanstan bir tabiat paras olmas Sedir (Cedrus libani)in optimum yayl alan oluu ant aa zelliine sahip ok yal ve boylu sedir ve ard trlerinin mevcudiyeti, aralarnda endemik trlerin de bulunduu 400e yakn bitki trnn mevcudiyeti, 116 tre 10502200 rakmlar arasnda yer alan sub-alpin kuakta ilk kez rastlanmas olduka zengin fauna trlerinin bulunmas kaynak deerleridir. Sulak saha, gl ve orman ekosistemlerini ve bu ekosistemlerde barnan eitli canl trlerini ihtiva etmesi, 111 ku trnn varl, nesli tehlikeye dm veya nadir trleri, zellikle tepeli pelikan, eltiki ve kk karabatak gibi nesli son derece azalm trleri barndrmas kaynak deerlerini oluturmaktadr. Sahada; Toros Gknar (Abies cilicica), Lbnan Sediri (Cedrus libani) ve Karaam (Pinus nigra ssp. pallasiana) trlerinin yer yer saf, yer yer kark mecereler oluturmas, aralarnda ant aa nitelii gsteren yal ve boylu fertlerin bulunmasyla nadir orman ekosistemi zellii gstermektedir. Saramn (Pinus silvestris ssp. kochiana) sahile inebildii nadir yerlerden biridir. Bu zellii ile amburnu saram meereleri relikt karekter gstermektedir. Ayrca kuzeyden karadeniz zerinden gelen gmen kularn Dou Karadeniz sradalarna ulat ilk noktada bulunmas kaynak deerlerini oluturmaktadr. Sahada, aralarnda ant aa zelliklerine sahip sedir mecereleri bulunmaktadr. Ayrca yre doal zellikleri bozulmam bir orman ekosistemi zellii gstermektedir. Saha;kltrel deerlere bakmndan olduka zengindir. Bunlardan Sen Piyer kilisesi kayalara oyularak yaplm bir Hristiyan kilisesidir. Yine bu alanda yer alan Karon (Charon) Ant; Sen Piyer kilisesinin 200 m. kuzeyinde yer almakta ve mitolojide Cehennem Kayks olarak bilinen Karon un kayalara oyulmu dev bir bstdr. Ayrca Sen Piyer kilisenin iindeki Gnahkarlar Hamam, Antiokus I. tarafndan M.. 3. yzylda yaptrlmtr. Sahada; kayn, grgen, kestane ve mee trlerinin yer yer saf, yer yer kark mecereler oluturmas, bu zellie sahip ekosistemler ierisinde doal zellii bozulmam bir rnek olmasnn yan sra zengin bir alt flora ve fauna potansiyeline sahip olmas kaynak deerleridir. Seyhan-Ceyhan deltas, gl lagnleri, ky kumullar, barndrd bitki ve hayvan trleri, tarihi ve kltrel deerleri ile kompleks bir yap oluturmaktadr. Akyatan ve Ayatan glleri barndrd ku trleri asndan Trkiyedeki A snf niteliindeki 19 sulak alandan 2sini oluturmaktadr. Ayrca, nesli tehlikeye dm 2 tr deniz kaplumbaasnn Caretta caretta ve zellikle Cheloria mydasn Akdenizde varln srdrebilmesi asndan bu alanlar olduka nemlidir. Saha; Trkiyenin Akdeniz kylarnda yer alan 17 deniz kaplumbaas yuvalama alanlarndan birisidir. zellikle Akdenizde yok olma tehlikesi iinde bulunan (Chelonia mydas) tr kaplumbaa iin son snma alanlarndandr. Yurdumuzun genel olarak gney ve gney-batsnda yayl gsteren Toros sediri (Cedrus libani), Bat Anadoluda bozkr gei zonunun en kuzey snrna sokulabilmi ve bu yrede izole halde yaamn srdrmtr. Sandras Da zirvelerinden biri olan Ulugl Tepe (2261 m) mevkiinden itibaren kuzey douya doru 1.5 km. boyunda, 500-700 m eninde, 2200 mden balayarak inen bir buzul vadisi uzanmaktadr. Kartal Gl Buzul Vadisi adyla anlan bu vadi belirgin buzul andrma ve biriktirme ekillerini bnyesinde bulundurmaktadr. Aralarnda ant aa nitelii gsteren yal ve boylu fertlerin bulunmasyla (ya ortalamas 250-700 civarnda) nadir orman ekosistemi zellii gstermektedir. Kartal Gl evresinde alpin bitki rts hakimdir. Akgl ve evresi ihtiva ettii su kuu trlerinin eit ve miktar itibariyle zenginlii ve ilerinde nesli tehlikeye dm veya debilir trlerin mevcudiyeti ile ulusal ve uluslararas dzeyde neme sahip nadir bir ekosistem zellii gstermektedir. Akgl ve evresi alvyal bir sahadr. Aktel Akgl, Ormitolojik adan son derece zengin olan Ereli Sazlklarnda imdiye kadar 200den fazla ku tr gzlenmitir. rmcek orman; Avrupa, kafkaslar ve lkemizde bulunan en boylu ve apl gknar ve ladin fertleri ile olaanst dzgn gvdeli kayn fertlerinden oluan meereleri bnyesinde barndrmaktadr. Camili-Efeler orman; sadece Trkiyenin deil neredeyse btn Avrupann tek insan eli dememi orman ekosistemidir. Ayrca koruma sahasnn bulunduu havza yrtc kularn g yolu zerinde bulunmaktadr. Camili-Gorgit orman, herbiri ant zelliine sahip aalardan olumu bir orman parasdr. Ayrca Yal Orman niteliini de bnyesinde barndrmaktadr.
23
Gala Gl
Edirne
2369
16.07.1991
24
Kroban
Kahramanmara Artvin
580
31.12.1993
25
amburnu
180
31.12.1993
26
Dibek
Antalya
550
31.12.1993
27
Habibineccar
Hatay
118
31.12.1993
28
Demircin
Bolu
430
12.04.1994
29
Yumurtalk Lagn
Adana
16430
08.07.1994
30 31
Dandindere Kartal Gl
Afyon Denizli
260 1309
31.08.1994 23.12.1994
32
Akgl (Ereli Sazl)
Konya
6787
21.04.1995
rmcek Orman 33 34 Camili-Efeler Orman Gmhane Artvin 263 1453 07.01.1998 24.03.1998
35
Camili-Gorgit
Artvin TOPLAM.
490.5 83.023,5
24.03.1998
Kaynak: evre ve Orman Bakanl, Doa Koruma ve Milli Parklar Genel Mdrl, 2003. 119
TRKYE EVRE ATLASI
Tablo:VI.2.3 Tabiat Parklar

NO 1 ADI ldeniz-Kdrak L Mula ALANI (ha) 950,0 TESS TARH 01.12.1983 KARAKTERST lgi ekici jeolojik, jeomorfolojik yapda olmas, zengin flora ve faunaya sahip bulunmas ve hakim dinlenme ve elenmesine uygun olmas. Doal yaps, manzara zenginlikleri ve zelliklerine sahip bulunmas. Bitki rts ve yaban hayat zelliiyle manzara gzelliine sahip bulunmas, halkn dinlenme ve elenmesine uygun bulunmas. Bitki rts ve yaban hayat zelliiyle manzara gzelliine sahip bulunmas. Bitki rts ve yaban hayat zelliiyle manzara gzelliine sahip bulunmas. Sahip olduu orman dokusu, zengin maki floras ve ilgin elalesinin meydana getirdii esiz doal peyzaj zelliine sahip bulunuu. Sahip olduu bitki rts ve yaban hayat topluluunun yan sra jeomorfolojik yaps,peyzaj gzellikleri rekreasyon imkanlarna sahip olmas Menderes Deltasnn sahip olduu eko-sistem zelliklerini bnyesinde barndrmas, nesli tehlike altnda bulunan bir ok ku trne reme ve klama ortam salamas stanbul Megapolunun rekreasyon ihtiyacn karlamasndaki byk nemi ile flora zenginliine sahip olmas lgin jeomorfolojisi ve rekreasyonal adan uygun olmas, lgi ekici jeomorfolojik yapda olmas, peyzaj gzellikleri ve rekreasyonel imkanlara sahip olmas. lgi ekici kanyonu, bitki rts, yaban hayat ve rekreasyon potansiyeline sahip olmas Bitki rts ve rekreasyonel imkanlara sahip olmas. 13 14 15 16 Trkmenba Kocakoru Orman Artebel Glleri Akda stanbul Konya Gmhane AfyonDenizli 5.6 329.5 5859 14916 07.05.1998 07.08.1998 22.12.1998 29.06.2000 Bitki eitlilii ve manzara btnl ierisinde rekreasyonel imkanlara sahip olmas Jeolojik ve jeomorfolojik kaynak deerleri ile flora ve fauna zenginlii, peyzaj deerleri asndan nem iermesi Bitki eitlilii ve manzara btnl ierisinde rekreasyonel imkanlara sahip olmas ve zengin yaban hayat.
2 3
orum- atak Abant Gl
orum Bolu
387,5
1150 Deiim 07.02.1991 Yeni 1196,5
11.06.1984 21.10.1988
4 5 6
Yazl Kanyon Uzungl Kurunlu elalesi
Isparta Trabzon Antalya
600,0 1625 394,0
05.09.1989 03.10.1989 21.05.1991
Glck
Isparta
6684
05.07.1991
Bafa Gl
Aydn
12281
08.07.1994
Polonezky
stanbul
3004
15.07.1994
10 11 12
Ayvalk Adalar Ballkayalar Bekayalar
Balkesir Kocaeli Kocaeli
17950 1847 1154
21.04.1995 06.09.1995 27.02.1998
TOPLAM: 69 505 Ha Kaynak: evre ve Orman Bakanl, Doa Koruma ve Milli Parklar Genel Mdrl, 2003. .
120
T.C. EVRE VE ORMAN BAKANLII Tablo:VI.2.4 Tabiat Antlar NO 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 Mzkam Bb Orman Sarma Asarlk Tepeler Anadolu Kestanesi Eskipazar Trbe Camii Ara Trbe Camii Fosil Ard Titrek Kavak Koca Katran Ktahya Adana Ankara zmir ankr Kastamonu Konya Konya Mersin 0.5 ha. 154 m 52 ha. 2500 m2 500 m
2 2
TRKYE EVRE ATLASI
ADI Samandere elalesi
L Dzce
ALANI ( m2-ha.) 10 ha
LAN TARH 19.12.1988 12.07.1993 06.06.1994 22.08.1994 27.09.1994 27.09.1994 27.09.1994 27.09.1994 27.09.1994 27.09.1994 29.09.1994 29.09.1994 29.09.1994 29.09.1994 29.09.1994 29.09.1994 29.09.1994 29.09.1994 09.11.1994 09.11.1994 09.11.1994 09.11.1994 09.11.1994
KAYNAK DEER avlan, alayan ve cad kazan gibi ilgin jeolojik zellikler ve yer yer ant aalarn da var olduu zengin ve bakir bitki rtsne sahip oluu. Ant aa zellii gsteren Karaamn 700 yandan daha yal ve tarihi olaylara konu olmas. Yrenin en yal sarma olmas ve kayaya yapk olarak 15 m. boya sahip Farkl direnteki kil tabakalarnn anmyla olumu Kuesta Morfolojisinin ender rneklerini tekil etmesi. Anadolu Kestanesinin 600 ya. , 20 m. boy , 3 m. ap ve 10 m. evre genilii Karaam 300 yanda , 7.50 m. boy, 1.40 m. apa sahip olmas. Karaam 600 yanda , 25 m. boy, 1.85 m. ap ve 5.55 m. evre genilii Ard 500 yanda , 4 m. evre geniliine sahip olmas Kavak Aac 100 yanda , 2 m. boy, 2.50 m. ap ve 8 m. evre genilii Sedir Aac 620 yanda , 40 m. boy, 2.34 m. ap ve 7.40 m. evre genilii Prnal Meesi 250 yanda , 8 m. boy, 1 m. ap ve 3 m. evre genilii Karaam 200 yanda , 25 m. boy, 2.8 m. apa sahip olmas Sedir Aac 320 yanda , 15 m. boy, 1.90 m. ap ve 5.70 m. evre genilii nar Aac 980 yanda , 30 m. boy, 4 m. ap ve 15 m. evre genilik Mee Aac 250 yanda , 25 m. boy, 1.20 m. ap ve 3.70 m. evre genilii Ard Aac 840 yanda , 21 m. boy, 2.75 m. ap ve 7.20 m. evre genilii Sedir Aac 250 yanda , 34 m. boy, 1.40 m. ap ve 4.50 m. evre genilii Ard Aac 1000 yanda , 27 m. boy, 2.5 m. ap ve 7.85 m. evre genilii Mee Aac 300-400 yanda , 25-30 m. boy, 2 m. ap ve 0.70 m. evre geni. Mee Aacnn 350 yanda , 20 m. boy, 1.80 m. ap ve 4.90 m. evre genilii Mee Aacnn 35 yanda , 4 m. boy, 0.50 m. ap ve 1.55 m. evre geniliine sahip olmas yan sra insan figrne benzemesi Kavak Aacnn 200 yanda , 20 m. boy, 2.50 m. ap ve 8 m. evre genilii elalenin , vadilerin boyuna profillerinde yapsal nedenlerden kaynaklanan eim krklarna gzel bir rnek oluturmas , bnyesinde stn peyzaj deerlerini barndrmas ve yre halknn rekreasyon ihtiyacna katk salamas nar Aacnn 900-1000 ya arasnda , 15 m. boy, 3.5 m. ap ve 17 m. evre genilii sahip olmas Lbnan Sedirinin 1500 yanda , 26 m. boy, 2.45 m. ap ve 7.69 m. evre geniliine sahip olmas Lbnan Sedirinin 2000 yanda , 25 m. boy, 2.62 m. ap ve 8.23 m. evre geniliine sahip olmas Ard Aacnn 800 yanda , 24 m. boy, 2.35 m. ap ve 7.38 m. evre genilii Sedir Aacnn 650 yanda , 35 m. boy, 1.85 m. ap ve 6.10 m. evre genilii nar Aacnn 250 yanda , 35 m. boy, 2.70 m. ap ve 8.50 m. evre genili. Servi Aacnn 250 yanda , 30 m. boy, 1.80 m. ap ve 5.65 m. evre genilii nar Aacnn 300 yanda , 30 m. boy, 2.67 m. ap ve 8.38 m. evre genili. Mee Aacnn 25 m. boy, 1.42 m. ap ve 4.25 m. evre geniliine sahip olmas Anadolu Kestanesinin 500 yanda , 18 m. boy, 2,.78 m. ap
2500 m2 500 m2 2500 m2 2500 m2 1500 m2 1500 m 2500 m2 1500 m2 2500 m2 2500 m
2 2
Tadede Prnal Meesi zmir Dokuzkardeler am Barla Sedir Aac Kundurac nar Kzlcaelmal Meesi Ana Ard atal Sedir St Yaylas Ulu Ard Mee Aac Grkemli Mee Teos Menengici Ulu Kavak Gney elalesi Suba-Havuzlar Kzlaa Ky Lbnan Sediri Koca Katran Lbnan Sediri ah Ard Ko Sedir St Ky nar Bayr Servi Aac Bayr nar Ulu Mee ankr Isparta zmir Sinop Mersin Burdur Isparta Adapazar Sinop zmir Yozgat Denizli stanbul Antalya Antalya Antalya Antalya Mula Mula Mula Mula
2500 m2 2500 m
2
2500 m2 2500 m2 1500 m

2
1500 m2 0.5 ha
2500 m2 07.02.1995 2500 m2 2500 m2 2500 m2 2500 m

2
21.02.1995 21.02.1995 21.02.1995 21.02.1995 21.02.1995 21.02.1995 21.02.1995 21.02.1995 21.02.1995 121
1500 m2 1500 m
2
1500 m2 1500 m
2
Ovack Ky Anadolu zmir
2500 m2
T.C. EVRE VE ORMAN BAKANLII Kestanesi atal am Aslan Ardc Karamk Ky Sediri Beldeirmeni Ky nar Oniki Kardeler Erenler am Kirani Evliya Ardc Ali Aann Kava
TRKYE EVRE ATLASI

ve 73 m. evre geniliine sahip olmas atal amnn 650-700 yanda , 22 m. boy, 1.88 m. ap ve 8.73 m. evre gen. Ard Aacnn 1700 yanda , 25 m. boy, 3.40 m. ap ve 12.53 m. evre geni. Sedir Aacnn 500 yanda 25 m. boy, 1.82 m. ap ve 6.34 m. evre genilii nar Aacnn 800 yanda , 50 m. boy, 2.80 m. ap ve 9 m. evre genilii Birbirine bitiik tek kkten oluan 12 atala sahip Kayn Aacnn , 95-105 yanda , 35-40 m. boy ve atalnn her birinin 40-45 cm. apa sahip olmas Erenler amnn 300 yanda , 5 m. boy, 0.90 m. ap ve 2.70 m. evre gen. sahip olmas yan sra 30-40 kalnlnda ve 12-15 m uzunluundaki yatay dallarn yere paralel olmas 2123 m. rakmda bulunan Ard Aacnn 4.80 m. boy, 1.32 m. ap ve 4.15 m. evre geniliine Kavak Aacnn 30 m. boy, 1.55 m. ap ve 4.85 m. evre geniliine sahip Fstk amnn 150 yanda , 30 m. boy, 1.30 m. ap ve 4.10 m. evre genilii nar Aacnn 300 yanda , 32 m. boy, 2 m. ap ve 5.80 m. evre genilii nar Aacnn 350 yanda , 20 m. boy, 3 m. ap ve 9 m. evre genilii Fstk amnn 105 yanda , 20 m. boy, 1.20m. ap ve 3.90 m. evre genilii Ladin Aacnn 400 yanda , 49.1 m. boy, 1.48 m. ap ve 4.65 m. evre geni. Ladin Aacnn 400 yanda , 61.5 m. boy, 1.54 m. ap ve 4.85 m. evre geni. Ladin Aacnn 400 yanda , 52.5 m. boy, 1.21 m. ap ve 3.81 m. evre geni. Ladin Aacnn 400 yanda , 53.4 m. boy, 1.22 m. ap ve 3.83 m. evre geni. Gknar Aacnn 400 yanda , 54.5 m. boy, 1.18 m. ap ve 3.70 m. evre geniliine sahip olmas Gknar Aacnn 400 yanda , 54 m. boy, 1.92 m. ap ve 6.05 m. evre geniliine sahip olmas Gknar Aacnn 400 yanda , 57.6 m. boy, 1.76 m. ap ve 5.52 m. evre geniliine sahip olmas Gknar Aacnn 400 yanda , 58.5 m. boy, 1.80 m. ap ve 5.65 m. evre geniliine sahip olmas Menengi Aacnn 600 yanda, 14 m. boy, 2.10 m. ap ve 7.30 m. evre geniliine sahip olmas 300 yanda 3.5 m. boyunda, 2.m ap ve 7.60 m.evre geniliine sahip olmas Maar ad verilen bir volkanik patlama sonucu ukurun sularla dolarak olumas. Daha sonra yeni bir volkanik aktivite ile ortaya kan volkan konisi maar ierisin de ykselmesiyle halka eklinde bir gl ile karakterlenen Meke Gl jeomorfolojik adan neme sahiptir. Ard aac tahminen 750 yanda, 20 metre boyunda, 2.80 metre apnda ve 9 metre evre geniliine sahip olmas. Saram 8 pinus Sylvestris ) aalarndan oluan doal yal orman olarak kalm 200-400 yalar arasnda ve 38-45 metreye kadar boylanan dzgn ve dolgun bireylerden oluan bir mecereye sahiptir. elale 110 milyon yl nce kretose yal kiretalarnn faylanmas sonucunda ok dar bir kanyonun olumas ve bu faylanmaya bal olarak bol karbonatl su tayan bir kaynak suyun varl ile ortaya kmtr. Bu kaynaktan ortaya balam ve halen bu oluum devam etmekte. Grsel zenginlii ile yaklak 30 mlik ykseklikte akan bir elale ve elaleyi oluturan su tnelinin ierisinde doall bozulmam sarktlar zengin bitki eitliliine sahiptir. Kermes Meesi trnn 77 cm ap, 11 m boy ve 243 cm evre genilii Kermes Meesi trnn 16,8 m boylarnda , 97-101-75 aplarnda ve 306, 318, 236 cm evre genilii
34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56
Isparta Antalya Antalya Kastamonu Kastamonu Kastamonu Gmhane Gmhane
2500 m2 2500 m2 2500 m2 1500 m

1
21.04.1995 21.04.1995 21.04.1995 21.04.1995 21.04.1995 21.04.1995 26.06.1995 26.06.1995 25.07.1995 25.07.1995 25.07.1995 25.07.1995 11.10.1995 11.10.1995 11.10.1995 11.10.1995 11.10.1995 11.10.1995 11.10.1995 11.10.1995 31.10.1995 29.09.1995 03.08.1998
1500 m2 1500 m2 2500 m2 1500 m

2
Yarendere Fstk am zmir lk Kurun nar Yemii nar Fstk am rmcek Orman Ladini (1) rmcek Orman Ladini (2) rmcek Orman Ladini (3) rmcek Orman Ladini (4) rmcek Orman Gknar (1) rmcek Orman Gknar (2) rmcek Orman Gknar (3) rmcek Orman Gknar (4) Kadnlar Kuyusu Koca Menengici Bitez Yals Zeytin Aac Meke Gl zmir zmir zmir Gmhane Gmhane Gmhane Gmhane Gmhane Gmhane Gmhane Gmhane zmir Mula Konya
2500 m2 2500 m
2
2500 m2 2500 m
2
2500 m2 2500 m2 2500 m2 2500 m2 2500 m2 2500 m2 2500 m2 2500 m2 2500 m2 2500 m2 260 ha.
57 58
Kabaard Geyik Alan
Ankara Eskiehir
0.05 ha 10.5 ha
23.10.2000 03.11.2000
59
Mut Yerkpr elalesi Mersin
117.5 ha
03.05.2001
60 61
Koruluk Kermes Meesi 1 Koruluk Kermes Meesi 2
Afyon Afyon
1000 m2 1000 m2
06.09.2002 06.09.2002
122
T.C. EVRE VE ORMAN BAKANLII 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 95 96 Koruluk Kermes Meesi 3 Alann Ardc Kocapnar Toros Sediri Kamilet Dou Kayn Srkyayla Gknar Paabk Dbudak Aac Kayadibi Porsuk Aac Ballk Ky Sediri Kapderesi Toros Sediri 1 Kapderesi Toros Sediri 2 Kapderesi Toros Sediri 3 Kkkap Sedir Aac Tota Da Anadolu Kestanesi Yaz Ihlamur Aac Evciler Ky Sedir Aac Yalnz Ard Afyon Erzincan Burdur Artvin Dzce Dzce Dzce Burdur Isparta Isparta Isparta Isparta Isparta Isparta Burdur Isparta 1000 m2 1000 m2 1000 m2 1000 m2 1000 m
2
TRKYE EVRE ATLASI 06.09.2002 06.09.2002 06.09.2002 06.09.2002 06.09.2002 06.09.2002 06.09.2002 06.09.2002 06.09.2002 06.09.2002 06.09.2002 06.09.2002 06.09.2002 06.09.2002 06.09.2002 06.09.2002 06.09.2002 06.09.2002 06.09.2002 06.09.2002 13.09.2002 13.09.2002 13.09.2002 13.09.2002 16.10.2002 16.10.2002 16.10.2002 16.10.2002 06.05.2003 06.05.2003 06.05.2003 06.05.2003 06.05.2003 06.05.2003 06.05.2003 123
Kermes Meesi trnn 13 m boy, 1,17 m ap ve 3,7 m evre genilii Ard aac trnn 11 m boy, 1,7 m ap ve 4,9 m evre genilii Sedir aac trnn 318 yalarnda, 24 m boy, 1,6 m ap ve 5,04 m evre geni. Kayn aac trnn, 300 yalarnda 42 m boy, 3,08 m ap ve 9,70 m evre gen. Gknar aac trnn, 300 yalarnda , 70 m boy, 1,36 m ap ve 6 m evre gen. Dbudak aac trnn, 110 yalarnda, 46 m boy, 1 m ap ve 3 m evre geni. Porsuk aac trnn, 775 yalarnda 27,5 m boy, 1,90 m ap ve 4,80 m evre genilii Sedir aac trnn, 530 yalarnda, 49 m boy, 2,30 m ap ve 7,22 m evre gen. Sedir aac trnn 655 yalarnda, 20 m boy, 1,57 m ap ve 4,94 m evre gen. Sedir aac trnn 614 yalarnda, 20 m boy, 2,16 m ap ve 6,80 m evre gen. Sedir aac trnn 682 yalarnda, 22 m boy, 1,84 m ap ve 5,8 m evre gen. Sedir aac trnn 740 yalarnda, 22 m boy, 1,72 m ap ve 5,40 m evre gen. Anadolu kestanesi aacnn, 190 yalarnda, 12 m boy, 1 m ap ve 3,14 m evre gen. Yaz hlamur aac trnn, 320 yalarnda, 10 m boy, 1,08 m ap ve 3,39 m evre gen. Sedir aac trnn, 250 yalarnda, 27 m boy, 1,43 m ap ve 4,50 m evre gen. Ard aac trnn, 500 yalarnda 13 m boy, 2,02 m ap ve 6,34 m evre gen. nar aac trnn, 21 m boy, 3,10 m ap ve 9,73 m evre genilii nar aac trnn, 200 yalarnda, 12 m boy, 1,90 m ap ve 5,97 m evre gen. Ard aac trnn, 450 yalarnda, 16 m boy, 1,50 m ap ve 4,71 m evre gen. Ladin aac trnn, 150 yalarnda, 30 m boy, 0,76 m ap ve 2,40 m evre gen. Sedir aac trnn, 1070 yalarnda 35 m boy, 2,30 m ap ve 7,30 m evre gen. Sedir aac trnn, 1700 yalarnda, 23 m boy, 2,32 m ap ve 7,20 m evre gen. Ard aac trnn, 630 yalarnda 19 m boy, 1,88 m ap ve 5,90 m evre gen. nar aac trnn, 340 yalarnda 16 m boy, 2,16 m ap ve 6,80 m evre gen. Ard aac trnn 610 yalarnda 20 m boy, 1,84 m ap ve 6,80 m evre gen. Ard aac trnn, 1000 yalarnda 12 m boy, 4 m ap ve 12 m evre genilii Ard aac trnn 280 yalarnda, 27 m boy, 2,50 m ap ve 7,50 m evre gen. Ard aac trnn 500 yalarnda, 15 m boy, 3,76 m ap ve 11,30 m evre gen Fndk aac trnn, 1030 yalarnda, 9 m boy, 1,5 m ap ve 4,69 m evre gen. Ard aac trnn, 665 yalarnda, 11 m boy, 1,1 m ap ve 3,7 m evre gen. Ard aac trnn 730 yalarnda, 12 m boy, 1,3 m ap ve 4,03 m evre gen. Ard aac trnn, 645 yalarnda, 11,5 m boy, 1,1 m ap ve 4 m evre gen. Mee Aac trnn 475 yalarnda, 12 m boy, 12 m ap ve 3,95 m evre gen. Mee aac trnn 350 yalarnda 16,5 m boy, 2,3 m ap ve 6,90 m evre gen. Ard aac trnn 520 yalarnda, 12 m boy, 1,1 m ap ve
1000 m2 1000 m2 1000 m2 1000 m2 1000 m2 1000 m2 1000 m2 1000 m2 1000 m2 1000 m2 1000 m2 1000 m2 1000 m2 1000 m2 1000 m
2
Krnt Ky nar Isparta Aac Krnt Ky Dou Isparta nar Tota Da Ard Aac Isparta Melodere Dou Ladini Artvin Koca Sedir Aac Dibek Sedir Aac Ackise Ard Aac Ackise Dou nar Kandildere Ard Aac Al Ard Altkardeler Dede Ard Karageyikli Trk Fnd Kokulu Ard 1 Kokulu Ard 2 Kokulu Ard 3 Kepez Sal Meesi Pribaba meesi Kay Ardc Antalya Antalya Adana Adana Adana Konya Karaman Karaman Eskiehir Eskiehir Eskiehir Eskiehir Eskiehir Eskiehir Eskiehir
1000 m2 1000 m
2
1000 m2 1000 m
2
1000 m2 1000 m2 1000 m

2
1000 m2 1000 m
2
1000 m2 1000 m2 1000 m2 1000 m2 1000 m2 1000 m2
TRKYE EVRE ATLASI

3,67 m evre gen. nar aac trnn, 28 m boy, 4,54 m ap ve 14,26 m evre genilii nar aac trnn 280 yalarnda, 35-40 m boy, 4 m ap, 12,5 m evre gen. Dut aac trnn, 700 yalarnda, 7 m boy, 1,1 m ap ve 4,17 m evre gen. Menengi aac trnn 800 yalarnda, 9,5 m boy, 2 m ap ve 8,56 m evre genilii Yzen adalar; 38 ha olup, 60 m derinliinde, 10 m apnda gl zerinde yzen ve gl taban ile ba olmayan ve zerinde barndrd yaprakl ve otsu bitki trleri ile yelken ilevi yaparak ilgin bir yap oluturmaktadr. Ayn zamanda rzgarda adalarn gl zerinde hareket etmesini salarlar. Bu zellii ile ekosistem btnl ierisinde ilgin bir grnm sergileyerek alann peyzaj deerini artrrlar. Yaps, peyzaj deeri ve sahip olduu zellikleri ile ulusal dzeyde ender grlen doal bir oluumdur. Neojen ve kuaterner volkanizmas ile, lkemizde birok volkanik birim olumutur. Bunlar iinde en ilgin olan kalderalardr. Volkanik konilerin st ksmlarnda, volkanik patlama sonucunda veya kme ile meydana gelen, kraterden daha byk ukurluk olarak tanmlanan kalderalar, birok lkede jeolojik ve jemorfolojik mirasn ilgin miras olarak deerlendirilmektedir.Nemrut kalderas, sahip olduu boyutlar, oluum zellikleri ve peyzaj deeri itibariyle ulusal dzeyde ender bir jeolojik /jeomorfolojik doal bir mirastr.
97 98 99 100 101
Gedelma nar Onat nar Keramet Dutu Dede Menengici Yzen Adalar
Antalya Hatay Eskiehir zmir Bingl
1000 m2 1000 m2 1000 m2 1000 m 38 ha

2
06.05.2003 06.05.2003 06.05.2003 06.05.2003 05.08.2003
102
Nemrut Kalderas
Bitlis
4782 ha
31.10.2003
Kaynak: evre ve Orman Bakanl, Doa Koruma ve Milli Parklar Genel Mdrl, 2003.
Yurdumuzda, 2003 yl sonu itibariyle; 33 adet Milli Park, 35 adet Tabiat Koruma Alanlar, 102 adet Tabiat Ant ve 16 adet Tabiat Park bulunmaktadr. Tablo:VI.2.1 de Milli Parklarn; Tablo:VI.2.2de, Tabiat Koruma Alanlarnn, Tablo:VI.2.3de ise Tabiat Parklarnn Ad, Bulunduu Alan, Tesis Tarihi ve Karakteristii ile ilgili bilgiler verilmektedir. Harita VI.1de Milli Parklar Haritas yer almaktadr. Tablo:VI.2.4.de Tabiat Antlarnn Ad, Bulunduu l, Alan, lan Tarihi ve Kaynak Deerleri ile ilgili ksa bilgiler yer almaktadr.
Kaynaklar 1. Orman Genel Mdrl, Kuruluunun 150. Ylnda Ormanclmz, Ankara, 1989. 2. evre Bakanl, evre Koruma Genel Mdrl, 1995. 3. 2873 Sayl, Milli Parklar Kanunu. 4. evre ve Orman Bakanl, Doa Koruma ve Milli Parklar Genel Mdrl, 2003.
124
TRKYE EVRE ATLASI
VI.3. ZEL EVRE KORUMA BLGELER Plansz ve dengesiz sanayileme, arpk ve hzl kentleme, dnyann akcierleri olan ormanlarn tahrip edilmesi sonucu giderek azalmas, kresel snma ve sera etkisi, enerji kaynaklarnn snrl olmas, toprak su ve havann kirlenmesi, doal kaynaklarn azalmas dikkatleri gn getike daha fazla evre ve deerlerinin zerine toplamaktadr. Nesillerin refah ve mutluluu iin sanayileme ve modernlemenin yannda nemli bir yer tutan evre, btn dnyada olduu gibi lkemizde de nemi gittike artan ve kamu oyunun gn getike daha ok dikkat ve ilgisini eken bir konu haline gelmitir. Dnya nimetlerinden sadece bugn faydalanma dncesi, gnmz insann tatmin etmemekte olup, gelecek nesillere havas ve suyu kirlenmemi, topra bozulmam, grltden ve dier kirliliklerden uzak temiz, gzel yeil ve salkl bir evre brakabilme bilinci gelimektedir. 21. Yzylda ise evrenin, hemen her sektr ve gelimeyi ynlendirmesi, srdrlebilir kalknma modelini n plana karmas beklenmektedir. Bu anlayla, tabiat bozulduktan sonra dzeltmek yerine, bozulmasna engel olma, koruyarak gelitirerek kalknma ilkesi dorultusunda, zengin deerlere sahip yreler zel evre Koruma Blgeleri olarak tespit ve ilan edilmektedir. evre korumada dnyada uygulamalar grlen ve yurdumuzda da Bakanlar Kurulu Kararlar ile tespit ve ilan edilen 14 zel evre Koruma Blgesinde gerekletirilecek faaliyetler, bu blgelerin doal dokusunun bozulmadan gelecek kuaklara aktarlmasna imkan salayacaktr. lkemizde doal, kltrel ve tarihi deerlerin bir arada olduu yerler elbette ki 13 blge deil benzer deerlere sahip pek ok ke vardr. zel evre Koruma Blgelerinde evre deerleri korunmakta, mevcut evre sorunlarnn giderilmesi iin tedbirler alnmakta koruma-kullanma esaslar belirlenmekte, imar planlar yaplmakta ve gerektiinde mevcut planlarda revizyonlar gerekletirilmekte, ayrca mahalli ynetimlerle yaplan ibirlii sonucu, altyap projelerine destek olunmakta, eitim ve yayn faaliyetleri yaplmaktadr. VI.3.1. zel evre Koruma Blgesi in Aranlan Esas ve artlar 1. Tarihi, arkeolojik ve kltr zenginlii bulunan, 2. Kara ve su ekosistemi bir btnlk ve devamllk gsteren, 3. Kendine has biyolojik, ekolojik ve jeomorfolojik zellikleri olan, 4. Bitki, hayvan, ku ve balk gibi canllar bakmndan tabi biyolojik zenginlie sahip olan, 5. Yangn gibi, maden kaynaklar iletilmesi gibi deiik basklarla ekosistemi fazla deiiklie uramam veya biyolojik zenginlikleri kaybolmam bulunan, 6. Tarm, madencilik ve sanayi gibi d tesirlerin basksndan uzak kalm ve uzun vade de bu tesirlerin etkili olamayaca, korunmas kolay olan, 7. Gelimi yerleim blgeleri dnda kalan ve uzun vadede oturuma uygun olmayan,
125
TRKYE EVRE ATLASI
8. htiva ettii biyolojik ve ekolojik zelliklerin bozulmadan kalmasn ve devamlln salayacak, evresindeki dier tarm ve endstriyel faaliyetlerin kirletici tesirlerinden fazla etkilenmeyecek byklkte (ideal saha bykl en az 3000 ha.dr. Fakat yrenin zelliine gre 1000 ha ve hatta ada gibi zel durumlarda daha kk alanlar dnlebilir.) 9. Nesli tehlikedeki bitki ve hayvanlarn korunmasnda nem tayan, 10. Turizm, rekreasyon, avclk bakmndan korunmas ve gelitirilmesi uygun olan alanlar zel evre Koruma Blgesi kapsamna alnmaktadr. VI.3.2. zel evre Koruma Alanlar Hakknda Mevzuat 2872 Sayl evre Kanununun 9. maddesi uyarnca ilan edilen zel evre Koruma Blgeleri Hassas Yreler olarak belirlenmektedir. Bu madde uyarnca; Krsal ve kentsel alanda arazi kullanm kararlarna uygun olarak tespit edilen koruma alanlar ve bu alanlarda arazi kullanm esaslar ynetmeliklerle belirlenir. Tespit edilen bu esaslar erevesinde ar ve yanl kullanm, her trl p ve artklarn yurt dndan getirilmesi nedeniyle lkenin temel ekolojik sistemlerinin dengesinin bozulmas, hayvan ve bitki trlerinin nesillerinin tehlikeye drlmesi, doal zenginliklerin btnlklerinin tahribi yasaktr. Bakanlar Kurulu, lke ve dnya leinde ekolojik nemi olan evre kirlenmeleri ve bozulmalarna duyarl alanlar, tabii gzelliklerin gelecek nesillere ulamasn salamak amacyla zel evre Koruma Alanlar olarak tespit edilen ve ilan edilmeye, bu alanlarda uygulanacak koruma ve kullanma esaslar ile plan ve projelerin hangi Bakanlka hazrlanp yrtleceini belirlemeye yetkilidir. VI.3.3. zel evre Koruma Blgelerinin Amac a. evre kirlenmesi ve bozulmasna kar korumak, b. Bu alanlarn doal zelliklerini ve tarihi kalntlarn gelecek nesillere intikalini teminat altna almak, c. Ekolojik neme sahip olan yreler vb. kriterlerin gz nnde bulundurulmas gerekmektedir. VI.3.4. zel evre Koruma Kurumu 13 Kasm 1989 tarihinde 383 Sayl Kanun Hkmnde Kararname ile zel evre Koruma Kurumu Bakanl kurulmutur. 1991 ylnda evre Bakanlnn kurulmasn mteakiben, bakanln bal kurumu olarak yerini almtr. 4856 sayl kanun ile kurulan evre ve Orman Bakanlnn bal kuruluu olarak grevini srdrmektedir. 2872 Sayl evre Kanununun 9. maddesine dayanlarak Bakanlar Kurulu Karar ile 2004 yl sonuna kadar 14 zel evre Koruma Blgesi ilan edilmitir. Bu blgeler; sahip olduklar doal, kltrel ve tarihi deerlerin, evre kirlenmesine ve bozulmasna kar korunmas, doal ve tarihi deerlerin gelecek nesillere aktarlmasnn gvence altna alnmas amacyla seilmilerdir. Tablo:VI.3.1.de zel evre Koruma Blgeleri ilan edilen alanlarn adlar, blgeleri ve dier bilgiler ksa olarak verilmitir.
126
TRKYE EVRE ATLASI
lke genelinde 2004 yl itibari ile ilan edilen 14 adet zel evre Koruma Alanlar Harita VI.2de belirtilmitir.
Tablo:VI.3.1 zel evre Koruma Blgeleri SIRA 1 ALAN ADI Kyceiz (Dalyan) BLGE Mula ALAN (km2) 385 TESS TARH 05.07.1988 ALAN KARAKTERST Farkl nitelikteki yeryz ekilleri ,esiz doal gzellikleri kanallar, gl ve doal gzellikleri zengin flora ve fauna varlna sahiptir. Esiz doal gzellikleri,kanallar ,gl ve zengin flora fauna varlna sahiptir. Esiz doal deerleri koylar,tarihi eserleri ile nemli blge flora fauna bakmndan zengin. Nadir ve nesli tehlikeye dm eitli ku trlerinin yaama, reme, beslenme ve konaklama yeridir. Deniz Kaplumbaas vb. Batk kentleri, tarihi eserleri ve el dememi doal gzellikleri ile nldr. Blge tarihi ve kltrel eserlerle ,esiz doal gzelliklere ve zenginlie sahiptir. Gl ekosistemleri ile zengin bir ekolojik yapya sahip. Kyda ve adalarda kendine zg ky oluumu ,yresel bitki rts ,nesli tkenmeye yz tutmu Akdeniz Foku. Kendine zg doal yaps ve tarihi deerleri ile nemli bir merkezdir. Esiz gzellikte kltr ve tarihi hazinelerine sahip ok zengin bitki rts vardr. Bambus arlar en nemli biyolojik zenginlikleridir. nemli koyu bitki rts ve bol oksijenli havas doal zenginlikleridir. Deniz kaplumbaa yumurtlama alanlar ile nadir bitki ve hayvan trnn bulunduu blge Dnyann sayl kapal havzalarndan biri oluu,lkemiz tuz ihtiyacnn % 73 nn buradan karlanmas,, Saysz ku tr iin habitat zellii tamas,konaklama ve kuluka yerlerinin bulunmas.
2 3 4 5 6 7 8 9
Fethiye (Gcek) Gkova Gksu Deltas Kekova Patara Glba Foa Pamukkale
Antalya Mula Mersin Antalya Antalya Ankara zmir Denizli
613 521 236 260 190 1245 28 44
05.07.1988 06.07.1988 18.01.1990 02.03.1990 02.03.1990 21.11.1990 21.11.1990 22.11.1990
10 11
Ihlara (Kapadokya) Data (Bozburun) Belek
Aksaray Mula
48 1474
22.11.1990 22.11.1990
12
Antalya Ankara Konya Aksaray Trabzon
135 6274 7414
22.11.1990 02.11.2000 08.08.2002
13
Tuzgl
Ormanlarla kapl, dik yamalarn arasnda bir akarsuyun at vadi zerinde kurulmutur. smini Haldizen Deresinin heyelan nedeniyle nn kapamasyla oluan glden almaktadr. Kaynak: evre ve Orman Bakanl, zel evre Koruma Kurumu Bakanl, 2004. 14 Uzungl 149 07.01.2004
Kaynaklar 1- evre Bakanl, zel evre Koruma Kurumu Bakanl, zel evre Koruma Dergisi, Say:1.2.3.4, 1992. 2- evre ve Orman Bakanl, zel evre Koruma Kurumu Bakanl, 2004.
127
TRKYE EVRE ATLASI
VI.4. TRKYENN SULAK ALANLARI

VI.4.1 Sulak Alanlar Trkiye corafi konumu, geni topraklar, toporafik yaps ve farkl iklim blgeleri sebebiyle, ornitolojik (1) adan zel bir nem tamaktadr. Asya, Avrupa ve Afrika ktalarnn kesime noktasnda bulunan Trkiye, Bat Palearktik yreyi gneydeki klama alanlarna balayan tabii bir kpr meydana getirmektedir. Trkiye ayn zamanda, topografyas ve dolaysyla iklim artlarnn getirdii eitlilik ve deiik yaama ortamlarnn varl ynnden de benzersizdir. Bu eitlilik sonucunda, gerek bitki rts, gerekse hayvan topluluklar asndan lkenin yzlm dikkate alndnda, olaanst bir ortam zenginlii sz konusudur. RAMSAR (zellikle Su Kular Yaama Ortam Olarak Uluslararas neme Sahip Sulak Alanlarn Korunmas Szlemesi) Szlemesinde sulak alanlar, doal veya yapay, devaml veya geici, sular durgun veya akntl, tatl, ac veya tuzlu, denizlerin gel-git hareketinin ekilme devresinde alt metreyi gemeyen derinlikleri kapsayan btn sular, bataklklar, sazlklar olarak tanmlanmtr. Sulak alanlarn ekolojik yaplar, zellikle su kular ynnden ok nemlidir. Genellikle derinlii 6 metreyi gemeyen, gne nn dibine kadar ulaarak fito ve zooplanktonlarn, su alt ve su st bitkilerin, aquatik hayvanlarn gelimesine imkan veren, ok yeri saz, kam gibi yksek, kularn saklanmasna, yuvalanmasna ve barnmasna uygun olan sulak alanlar ornitolojik adan byk neme sahiptir. Trkiyede balca byk gllerin bulunduu blgeler denize ak olmayan kapal havzalar (Enderoik Blgeler) dr. Bunlarn en bykleri Orta Anadoluda Konya ve Tuz Gl Havzalar, Dou Anadoluda Van Gl Havzas ve Bat Toroslarda Burdur, Acgl Havzasdr. Daha kk havzalar olarak Kayseri Tuzla Gl, Sultan Sazl, Yay Gl ve Krehir Seyfe Gl Havzalar saylabilir. Kapal havzalarda yer alan gller genellikle tuzlu ve sodaldr. Deniz kylarndaki halilerden ve tuzlu bataklklardan sazlklara ve da gllerine kadar, geni bir tanmlama tayan sulak alanlar ise nispeten kk alanlarda kularn gerek tr zenginlii, gerek say olarak yksek deerlere ulamalarn salayan zellikleriyle, ku bilimi bakmndan ok nemlidir. Trkiyede soyu 1960larda tkenmi olan Ylanboyun Kuu dahil olmak zere 426 ku tr belirlenmitir. Bunlarn iinde, stats kesinlememi 13 tr vardr. 400 akn trden yaklak 300 Trkiyeyi dzenli olarak kuluka alan iin kullanmakta, 70 kadar ise blgede yalnzca klamakta ya da g srasnda grlmektedir. Geriye kalan 40-45 tr ise, normalde Trkiyede bulunmamakta, ancak baz yllarda, ounlukla da olumsuz hava artlarnn etkisi ile bu trlere ok az sayda rastlanmaktadr. Kularn Trkiyede dalm, mevsimlere ve yllara gre nemli farkllklar gstermektedir. Kn, zellikle ky blgelerinde younlaan ku topluluklar sayca en yksek deere, gneye g ettikleri, sonbahar ( Eyll-Kasm) aylarnda ular.
1
Ku Bilimi ve Yaama Alanlar

128
TRKYE EVRE ATLASI
Buna benzer bir ku akn, lkbahar ( ubat-Nisan) aylarnda, ancak daha dk bir dzeyde gzlenebilir. lkbahar g daha uzun bir zaman diliminde, geni bir arazi zerinden ve az sayda kula gerekleirken, sonbaharda gneye doru yaplan gler, kalabalk ve dzenli srler halinde ve olduka ksa srelidir. Gerek Boazlar ve oruh Vadisinden yaplan gler gerekse belirli sulak alanlardaki olaanst konsantrasyonlar, Trkiyenin ornitolojik nemini vurgulamaktadr. IUCN Red Data Book muhtevasna girmi bir ok soyu tehlikede olan tr, Trkiyede kulukaya yatmakta veya konaklamaktadr. Pelikan olarak bilinen 2 ku trnden, Tepeli Kutan (Pelecanus crispus) populasyonunun % 30u ve Ak Kutan (P.onocrotalus) populasyonunun % 60 Trkiyedeki sulak alanlarda kulukaya yatmaktadr. VI.4.2 Sulak Alanlarn nemi Sulak Alanlar, tropik ormanlardan sonra biyolojik eitliliin en yksek olduu ekosistemlerdir. Pek ok tr ve eitteki canllar iin uygun beslenme, reme ve barnma ortam olan sulak alanlar, yalnz bulunduklar lkenin deil, tm dnyann doal zenginlik mzeleri olarak kabul edilmektedir. Yakn evresinde yaayan halkn yaamnda nemli yer tutan, blge ve lke ekonomisine katklar salayan sulak alanlar; doal dengenin ve biyolojik eitliliin korunmas ynnden de dier ekosistemler iinde nemli ve farkl bir yere sahiptirler. Sulak alanlarn nemini aadaki ekilde zetlemek mmkndr. 1. Yeralt suyu rearj ve dearj, takn kontrol, taban suyunun dengelenmesi gibi ilemleri ile bulunduklar blgenin su rejiminin dengelenmesine katk salarlar. 2. Bulunduklar evrenin nem orann ykselterek bata ya ve scaklk olmak zere iklim elemanlar zerine olumlu etki yaparlar. 3. Tortu ve zehirli maddeleri alkoyarak ve besin maddelerini kullanarak suyu temizlerler. zellikle sularn youn olduu sulak alanlar, atk sulardaki organik ve inorganik maddelerin artlmasnda nemli rol oynarlar. 4. Tropikal ormanlarla birlikte yeryznn en fazla biyolojik retim yapan ekosistemleridir. 5. Sulak alanlar yzbinlerce yllk doal sreler sonucu meydana gelmi ve ortama karakterize olmu zengin bitki ve hayvan trleri ile youn organizma kolleksiyonuna sahip yeryznn en nemli genetik rezervuarlardr. 6. Sulak alanlar bata balklk olmak zere, hayvanclk, saz kesimi ve rekreasyonel faaliyetlere salad imkanlar nedeniyle yksek bir ekonomik deere sahip olup, blge ve lke ekonomisine katk salarlar. Avrupa ve Ortadounun sulak alanlar bakmndan en zengin lkelerinden biri olan lkemizde, bugne kadar yaplan almalar neticesinde uluslararas kriterlere (Ramsar Szlemesi Uluslararas neme Sahip Sulak Alanlarn Belirlenmesi Kriterleri) uyan, 200 adet sulak alan tespit edilmitir. Bu alanlarn isimleri ve ait olduklar illerin bulunduu liste Tablo VI.4.1de verilmitir. Harita VI.3.de Trkiyenin Uluslararas neme Sahip Sulak Alanlar Adlar, Blge ve Yerleri, Harita VI.4.de ise Ku G Yollar gsterilmektedir.
129
TRKYE EVRE ATLASI
Tablo: VI.4.1. lkemizdeki Ramsar Alanlar ve Uluslararas neme Sahip Sulak Alanlar
RAMSAR ALANLARI Uluabat Gl Bursa Ku Gl Balkesir Gksu Deltas Mersin Akyatan Gl Adana Gediz Deltas zmir Burdur Gl Burdur Sultansazl Kayseri Seyfe Gl Krehir Kzlrmak Deltas Samsun ULUSLARARASI NEME SAHP SULAK ALANLAR (Potansiyel Ramsar Alanlar) Ayatan Gl Adana Karagl ve inili gl Adana Tuzla Gl Adana Yumurtalk Lagn Adana Glba Glleri Adyaman Karakuyu Sazlklar Afyon-Burdur Karamk Sazlklar Afyon Eber Gl Afyon Acgl Afyon-Denizli Balk Gl Ar iekli Gl Ar Doubayazt Sazlklar Ar Emekaya Sazlklar Aksaray Tuz Gl Aksaray-Ankara-Konya l Gl ve alkdz Ankara Mogan Gl Ankara Aksu Deltas Antalya Avlan Gl Antalya Demirta ve Gazipaa Burnu Antalya Kale Ky Ekosistemi Antalya Kekova Ky Ekosistemi Antalya Kzlot Antalya Olukkpr Kaynaklar Antalya Kumluca Ky Ekosistemi Antalya Patara Ky Ekosistemi Antalya Bat Antalya Adalar Antalya-Mula Akta Gl Ardahan Putka Gl Ardahan ldr Gl Ardahan Bykmenderes Deltas Aydn Bafa Gl Aydn-Mula Ayvalk ky ekosistemi Balkesir Bakray deltas Balkesir-zmir Glhisar Gl Burdur Marmara Adalar Balkesir Amasra Ky Ekosistemi Bartn Batm Gl Bitlis Nemrut Gl Bitlis Sodal Gl Bitlis Yeniaa Gl Bolu 130
001 002 003 004 005 006 007 008 009 010 011 012 013 014 015 016 017 018 019 020 021 022 023 024 025 026 027 028 029 030 031 032 033 034 035 036 037 038 039 040 041 042 043 044 045 046 047 048 049
T.C.EVRE VE ORMAN BAKANLII 050 051 052 053 054 055 056 057 058 059 060 061 062 063 064 065 066 067 068 069 070 071 072 073 074 075 076 077 078 079 080 081 082 083 084 085 086 087 088 089 090 091 092 093 094 095 096 097 098 099 100 101 orak Gl Karata Gl Salda gl Yarl Gl znik Gl Kocaay Deltas Babakale - Kadrga Burnu Bozcaada Bat Burnu Gelibolu Kemikli Burnu Gkeada Dalyan Saroz Krfezi Ikl Gl Pamukkale Gkgl Ky Gl Meri Deltas Hazar Gl Keban Baraj Ekisu Sazlklar Glova Gl Tortum Gl Balkdam Gl Giresun Adas Yksekova Sazlklar Samanda Kumullar Glck Gl Kovada Gl Eirdir Gl Beyehir Gl Karasu Ovas Sulak Alanlar Aal Kumullar Bykekmece Gl Kilyos Kumullar Kkekmece Gl Prens Adalar ile Adalar (Kylar) Terkos Gl Alaat Ky Ekosistemi (hali) andarl Adalar eme Bat Burnu iek Adalar Doanbey Burnu Foa Ky Ekosistemi Glck Gl Karaburun ve Ildr adalar Kkmenderes Deltas Gavur Gl Gkdere Aygr Gl al Gl Kuyucuk Gl Hrmeti Sazl
TRKYE EVRE ATLASI Burdur Burdur Burdur Burdur Bursa Bursa anakkale anakkale anakkale anakkale anakkale Denizli Denizli Denizli Edirne Edirne Elaz Elaz Erzincan Erzincan Erzurum Eskiehir Giresun Hakkari Hatay Isparta Isparta Isparta Isparta-Konya Erzurum stanbul istanbul stanbul stanbul stanbul stanbul stanbul-Krklareli zmir zmir zmir zmir zmir zmir zmir zmir zmir Kahraman Mara Karaman Kars Kars Kars Kayseri
131
T.C.EVRE VE ORMAN BAKANLII 102 103 104 105 106 107 108 109 110 111 112 113 114 115 116 117 118 119 120 121 122 123 124 125 126 127 128 129 130 131 132 133 134 135 136 137 138 139 140 141 142 143 144 145 146 147 148 149 150 151 152 153 Palas Gl Engir Gl Zamant Kaynaklar Hamam Gl neada Longozu Akehir Gl Bolluk Gl avuu Gl Hotam Sazlklar nsuyu Vadisi Kzren Obruu Kozanl Gkgl Kulu Gl Meke Maar Samsam Gl Sula Gl Tersakan Gl Uyuz Gl Timra Obruu Meyil Obruu Ereli Sazlklar Demirkpr Baraj Marmara Gl Alata kumullar Anamur Kumullar Aydnck Adalar Kazanl Ky Ekosistemi Ovack Krfezi Akbk - Kapal Burnu Bodrum Adalar Bodrum Ky Ekosistemi Dalaman Sulak Alanlar Data Ky Ekosistemi Fethiye Ky Ekosistemi Girdev Gl Gllk Deltas Metruk Tuzlas Kyceiz Gl Akdoan Gl Bulank Ovas Sulak Alanlar Hal Gl ron Sazl Nazik Gl Akku Adalar Akgl Sapanca Gl Yeilrmak Deltas Sarkum Gl Hafik-Zara Glleri Ulas Glleri KarkamTakn Ovas ve baraj gl Kpeli Da
TRKYE EVRE ATLASI Kayseri Kayseri Kayseri Krklareli Krklareli Konya Konya Konya Konya Konya Konya Konya Konya Konya Konya Konya Konya Konya Konya Konya Konya-Karaman-Nide Manisa Manisa Mersin Mersin Mersin Mersin Mersin Mula Mula Mula Mula Mula Mula Mula Mula Mula Mula Mu Mu Mu Mu Bitlis Ordu Sakarya Sakarya-Kocaeli Samsun Sinop Sivas Sivas anl Urfa rnak
132
T.C.EVRE VE ORMAN BAKANLII 154 155 156 157 158 159 160 161 162 163 164 165 166 167 168 169 170 171 172 173 174 175 176 177 178 179 180 181 182 183 184 185 186 187 188 189 190 191 192 193 194 195 196 197 198 199 200
TRKYE EVRE ATLASI
Sera Gl Trabzon Uzun Gl Trabzon imenova glleri Van Erek Gl Van Kaz Gl Van Sikke Gl Van kmbet Gl Van Turna Gl Van Van Gl Van-Bitlis Kozlu Ky Ekosistemi Zonguldak Ar Ovas Sulak Alanlar Ar Sarsu Ovas Sulak Alanlar Ar Yedikr Baraj Amasya Hirfanl Baraj Ankara Kesikkpr Baraj Ankara Saryar Baraj Ankara Manavgat Baraj Gl Antalya Oymapnar Baraj Gl Antalya oruh Vadisi Artvin Batman Baraj Gl Batman zlce Baraj Gl Bingl Karacaren 1 Baraj G. Burdur Isparta Bismil Takn Ovas Diyarbakr Devegeidi Baraj Gl Diyarbakr Dicle Baraj Gl Diyarbakr Kralkz Baraj Gl Diyarbakr aldran Ovas Sulak Alanlar Van atak Vadisi Van emdinli Vadisi Hakkari Zap Suyu Vadisi Hakkari Idr Ovas Sulak Alanlar Idr Abant Gl Bolu Kapulukaya Baraj Gl Krkkale Akyay Ovas Sulak Alanlar Konya Karapnar Ovas Sulak Alanlar Konya Karakaya Baraj Malatya Gksu Vadisi Mersin Malazgirt ovas Sulak Alanlar Mu Yukar Murat Vadisi Mu Akkaya Baraj Nide Kastabala Vadisi Osmaniye Frtna Deresi Rize Karadere Rize Hitit Baraj orum Erfelek Talca elaleleri Sinop Atatrk Baraj Gl anlurfa Cizre Takn ovas rnak Kaynak: evre ve Orman Bakanl, Doa Koruma ve Milli Parklar Genel Mdrl, Doa Koruma Dairesi Bakanl, Sulak Alanlar ube Mdrl, 2004. Sulak Alanlarn snflandrlmasnda dikkate alnan Ramsar Kriterleri Tablo VI.4.2de verilmektedir.
133
TRKYE EVRE ATLASI
Tablo VI.4.2. Sulak Alanlarn snflandrlmasnda dikkate alnan Ramsar Kriterleri Ramsar Kriterleri 1 2 Bir sulak alan eine azrastlanr veya sra d bir biyo-corafi blgedeki sulak alanlara dair zgl bir rnek oluturuyorsa; (Nadirlik, tipiklik) Bir sulak alan kayda deer miktarda nadir, tehlikeye debilir veya tehlike altndaki bitki ve hayvan trleri veya alt trlerini destekliyorsa veya bu trlerin bir veya daha fazla bireylerini (kayda deer sayda) ieriyorsa; Bir sulak alan flora ve faunann zellikleri ile kalitesinde dolay bir blgenin ekolojik ve genetik eitliliini srdrebilmek iin zel bir deere sahipse; veya 3 Bir sulak alan, endemik bitki veya hayvan trleri veya topluluklar asndan zel bir deere sahipse veya Bir sulak alann deerlerini, verimliliini veya eitliliini gsterecek zellikteki su kuu gruplarndan nemli sayda su kuunu dzenli olarak destekliyorsa uluslar aras neme sahip sulak alan olarak nitelendirilebilir. Bir sulak alan, bitki veya hayvanlarn biyolojik dnglerinin kritik safhalarnda bu bitki ve hayvan trlerine habitat olmas asndan zel bir neme sahipse uluslar aras neme sahip sulak alan olarak nitelendirilebilir. 20.000 su kuunu dzenli olarak destekliyorsa uluslar aras neme sahip sulak alan olarak nitelendirilebilir. poplasyonlar hakknda veri edinemenin mmkn olduu yerde bir sulak alan, su kularnn bir tr ya da alt trlerinin poplasyonundaki bireylerin %1'ini dzenli olarak destekliyorsa uluslararas neme sahip sulak alan olarak nitelendirilebilir. nemli bir oranda doal balk alt trlerini, veya ailelerini, yaamevrelerini, sulak alann yararlar ve/veya deeri, dolaysyla kresel biyolojik eitliliine iaret eden trler aras ilikileri ve/veya poplasyonlar barndryorsa uluslar aras neme sahip sulak alan olarak nitelendirilebilir. Sulak alannn iinde veya buna bal baka bir yerde, balklar iin nemli bir besin kaynana sahipse, yumurtlama ortam ise veya yavru balklarn beslenme ve barnma ortam ve/veya balklarn g yolu zerinde bulunuyorsa uluslar aras neme sahip sulak alan olrak nitelendirilebilir. Kaynak: evre ve Orman Bakanl, Doa Koruma ve Milli Parklar Genel Mdrl, 2004.
4 5 6
lkemizdeki sulak alanlarn korunmas ve aklc kullanm halen yrrlkte olan 2003-2008 Ulusal Sulak Alan Stratejisi kapsamnda devam etmektedir. lkemizdeki sulak alanlarn uluslararas dzeyde nem tamasnn asl nedeni; Bat Palearktik Blgedeki ku g yollarnda en nemli ikisinin Trkiye zerinden gemesidir. Dou Karadeniz Blgesinden Trkiyeye giren oruh Vadisi g rotas ile 200.000den fazla yrtc ku oruh Nehri zerinden uarak Dou Anadolu Blgesindeki sulak alanlara yaylrlar. Trkiye zerindeki bu g, Bat Palearktik Blgedeki en byk yrtc gdr. Karadenizin batsnda Trakya zerinden lkemize girerek boaz zerinden Anadoluya geen Boazii g rotas, 200-700lk gruplar halinde 250.000in zerinde leylein gsterili geilerine sahne olmaktadr. Bu nedenle kularn gleri srasndaki bu uzun yolculuklarn gven ierisinde yapabilmeleri iin, Trkiyedeki sulak alanlarn varl herhangi bir lkedekinden daha fazla nem tamaktadr.
134
TRKYE EVRE ATLASI
VI.4.3. Sulak Alanlar (RAMSAR) Szlemesi ve Yasal Dzenlemeler lkemiz, sulak alanlarn korunmas ynnden son derece nemli olan bu szlemeye 30 Aralk 1993 tarihinde taraf olmu, Szleme 94/5434 sayl Bakanlar Kurulu kararyla 17.05.1994 tarihi ve 21937 sayl Resmi Gazete'de yaymlanarak yrrle girmitir. Trkiye 1994 ylnda 5 sulak alann Ramsar Szlemesi Listesine dahil ettirerek Szlemeye taraf olmutur. Bu alanlar; Seyfe Gl, Sultan Sazl, Gksu Deltas, Ku (Manyas) Gl ve Burdur Gldr. 1998 ylnda ise, Gediz Deltas, Kzlrmak Deltas, Akyatan Gl ve Uluabat Gl olmak zere 4 yeni alan daha dahil edilerek Listedeki alan saymz 9 a karlmtr. Szleme kapsamnda 1995 ylnda Kapadokyada sulak alanlarn korunmas konusunda uluslararas bir toplant dzenlenmitir. Szleme erevesinde dzenlenen Pan-Avrupa Blgesel Toplantlar ve Akit Taraflar Toplantlarna katlm salanarak ulusal raporlar sunulmaktadr. lkemizin 1994 ylnda taraf olduu zellikle Su Kular Yaama Ortam Olarak Uluslararas neme Sahip Sulak Alanlar Hakknda Szlemenin (Ramsar Szlemesi) uygulanmasna ynelik olarak lkemizdeki sulak alanlarn korunmas, gelitirilmesi ve bu konuda grevli kurum ve kurulular arasnda ibirlii ve koordinasyon esaslarnn belirlenmesi amacyla hazrlanan Ynetmelik 30 Ocak 2002 tarih ve 24656 sayl Resmi Gazetede yaymlanarak yrrle girmitir. Ynetmelik, sulak alanlardaki genel koruma ve kullanma esaslar, koruma blgelerinin tespit edilmesi ve bu blgelerde yaplacak uygulamalar, ynetim planlarnn hazrlanmas ve uygulanmas ile Ramsar Ulusal Komisyonunun kurulmas ve alma esaslarn belirten 4 temel konu hakknda hkmler getirmektedir. Sz konusu Ynetmelik, Ramsar 8.Akit Taraflar Toplantsnda ngilizceye evrilerek datlm ve Sulak alanlar konusunda Ulusal mevzuatn hazrlayan ender lkelerden birisi olan lkemiz Ramsar Sekretaryas ve ye lkelerce ilgi ve takdirle karlanmtr. Trkiye, Ramsar Szlemesi ile, bata listeye dahil ettirdii 9 sulak alan olmak zere, snrlar dahilindeki tm sulak alanlar korumay, gelitirmeyi ve aklc kullanmay taahht etmitir. lkemizin listeye dahil edilen 9 adet Ramsar Alanlar ile ilgili zet bilgi aada verilmektedir. VI.4.3.1. Sultan Sazl Kayseri li snrlar ierisinde yer alan sultan sazl toplam alan 39.000 ha. alan kapsar. Alan tatl, tuzlu ve hafif tuzlu gl ile geni bataklk gibi farkl ekosistemlerinden olumaktadr. Yaplan almalarda 301 ku tr tesbit edilmitir. Alan, nesli tehlikede olan kk karabatak, dik kuyruk ve yaz rdei'nin lkemizdeki en nemli reme alandr. Alann 17.200 ha.lk ksm 1994de Ramsar Szlemesi Listesine dahil edilmitir. Sultan Sazl, Dnya Bankas desteiyle balatlan Korunan Alanlar ve Srdrlebilir Doal Kaynak Ynetimi Projesi (GEF-2) kapsamnda incelenmekte olup, proje erevesinde alanda, aklc kullanm ve geni katlml uygun bir ynetim plan oluturma almalar devam etmektedir.
135
TRKYE EVRE ATLASI
VI.4.3.2. Gksu Deltas el snrlar ierisinde yer alan Delta 14.480 ha. alan kapsar. Alan tatl, tuzlu ve hafif tuzlu gl alanlar, geni bataklk ekosistemleri ile ky ve kumul alanlarndan meydana gelmitir. Alanda yaplan almalarda 332 ku tr tespit edilmi olup, saylar giderek azalan saz horozunun en nemli reme alandr. Nesli tehlikede olan kk karabatak, tepeli pelikan, yaz rdei, pasba patka, byk orman kartal ve ah kartal'n en nemli reme alandr. Alan 1990 ylnda zel evre Koruma Blgesi (ky sular dahil 23.600 ha) ilan edilmitir. Ayrca, Alann 8650 ha.lk ksm 1994 ylnda Ramsar Szlemesi Listesine dahil edilmitir. VI.4.3.3 Ku (Manyas) Gl Balkesir li snrlar ierisinde yer alan gl 16.000 ha.lk bir alan kaplamaktadr. Sular tatl, ekolojik olarak bol gdal, limnolojik bakmdan killi olup, ayr ve sazlk ekosistemlerinden meydana gelmitir. Alanda yaplan almalarda 255 ku tr tespit edilmitir. Nesli tehlikede olan tepeli pelikan ve kk karabatak'n lkemizdeki en nemli reme alandr. Avrupa Konseyi tarafndan iyi korunan Milli Parklara verilen "A" snf diploma ile dllendirilmitir. 1994 ylnda gln 10.200 ha ksm ve 1998'de tamam Ramsar Alan ilan edilmitir. VI.4.3.4 Seyfe Gl Krehir li snrlar ierisinde yer alan gl 14.000 ha.lk bir alan kapsamaktadr. Sular tuzlu olup; glde reyen kular iin yaamsal nem tayan yaklak 1500 halk hafif tuzlu-tatl su bataklklarndan meydana gelmitir. Blgede bugne kadar yaplan almalarda 187 ku tr tespit edilmitir. Tuz glnden sonra flamingonun lkemizdeki en nemli reme alandr. Yaklak 2000 ift flamingo kulukaya yatmaktadr. Nesli dnya apn tehlikede olan toyun beslenme ve reme alandr. Gln 10.200 ha.lk ksm Ramsar Alan ilan edilmitir. VI.4.3.5.Burdur Gl Burdur ve Isparta illeri snrlarnda yer alan Burdur Gl 23.700 ha.lk bir alan kaplamaktadr. Trkiye'nin en derin gllerinden biri olup, sular tuzlu ve arsenikli, besin maddeleri ynnden fakirdir. Burdur Gl ncelikle, kn ok sayda su kuu asndan nem tar. Nesli dnya apnda tehlike altna olan dik kuyruk rdein dnyadaki en nemli klama alan olup, Dnya k populasyonunun % 70 Burdur Glnde bulunmaktadr. K aylarnda nesli tehlikede ah kartal bulunmaktadr. Alann, 1994 ylnda 12.600 hektarlk blm, 1998'de tamam Ramsar Alan ilan edilmitir. VI.4.3.6. Uluabat Gl Bursa li snrlar ierisinde yer alan Uluabat Gl 13.500 ha byklndedir. Sular tatl, ekolojik olarak bol gdal olup; ak su yzeyleri ile ayr ve sazlk ekosistemlerinden meydana gelmitir. Alann ku g yolu zerinde bulunmas ve Manyas Glne yakn olmas kular asndan nemini artrmaktadr. Dnya apnda nesli tehlikede olan kk karabatan lkemizdeki en nemli reme alandr. 1996 Ocak aynda saylan 429.423 su kuu, 1970'den beri Trkiye'de bir glde kaydedilen en yksek su kuu
136
TRKYE EVRE ATLASI
saysdr. Bu gne kadar hi bir koruma statsne kavuturulmayan alan, Bakanlmz tarafndan 15 Nisan 1998 tarihinde Resmi Gazetede yaynlanan tebli ile Ramsar Alan ilan edilmitir. VI.4.3.7. Gediz Deltas zmir li snrlar ierisinde yer alan Delta 20.400 ha. alan kaplamaktadr. Delta ince kordonlarla denizden ayrlan ve sular tuzlu olan dalyanlar, tuzlalar, tatl su bataklklar ile ayrlk ve sazlk alanlardan meydana gelmitir. Blgede bugne kadar yaplan almalarda 205 ku tr tespit edilmitir. Nesli tehlikede olan tepeli pelikan ve kk kerkenez'in en nemli reme alandr. Alan deniz kular zellikle de sumru ve martlar iin tm Akdeniz genelinde nemli bir reme blgesidir. Delta 15 Nisan 1998 tarihinde Ramsar Alan ilan edilmitir. VI.4.3.8. Kzlrmak Deltas Samsun li snrlar ierisinde yer alan Delta 16.110 ha. alan kaplamaktadr. Deniz, rmak, gl, sazlk, bataklk, ayr, mera, orman, kumul ve tarm alanlar gibi farkl ekolojik karakterdeki habitatlarn birarada bulunduu bir sulak alan ekosistemidir. Trkiye'deki nadir subasar ormanlarndan birisi bu deltada bulunmaktadr. Blgede bugne kadar yaplan almalarda 308 ku tr tesbit edilmitir. Byk deniz ddkn ve kuzey incir kuu bu blgede tesbit edilmitir. Nesli tehlikede olan tepeli pelikan, cce karabatak, al boyunlu kaz, dik kuyruk, ah kartal, kk kerkenez ve toy 'un en nemli barnma alanlardr. Bu trlerden tepeli pelikan deltada kulukaya yatmaktadr. Delta 15 Nisan 1998 tarihinde Ramsar Alan ilan edilmitir. VI.4.3.9.Akyatan Lagn Adana li snrlar ierisinde olup, 14.000 ha. yzlmne sahiptir. Trkiye'nin en byk lagn gl olup; gl suyundaki tuzluluk mevsimlere gre deimektedir. Lagn ile deniz arasnda ykseklii 20 m'yi bulan ve genilii bir ka km olan Trkiye'nin en byk kumullar yer almaktadr. Blgede bugne kadar yaplan almalarda 250 ku tr tesbit edilmitir. Nesli tehlikede olan yaz rdei, saz horozu ve tura'n en enmli reme alanlarndan biri olup; dikkuyruk rdein de kalabalk gruplar oluturduu bir alandr. Alan 15 Nisan 1998 tarihinde Ramsar Alan ilan edilmitir. VI.4.4. Ynetim Planlar Manyas (Ku) Gl Ynetim Plan Projesi lkemizin Ramsar Szlemesi Listesinde yer alan Ku (Manyas) Gl'nn srdrlebilir ve aklc kullanm iin bir planlama gelitirmek amacyla, Avrupa Komisyonu LIFE Third Countries Programnn mali destei ile evre Bakanl koordinatrlnde, Manyas Gl Sulak Alan Ynetim Plan hazrlanmtr. Ynetim plannn hazrlanmasna tm ilgili kurum ve kurulular ile NGOlar katlmtr. Katlmc bir yaklamla hazrlanan Manyas (Ku) Gl Ynetim Plannn hedefi; "Manyas (Ku) Glnde bozulan ekolojik dengenin yeniden tesis edilerek ku varlnn artrlmas ve alann aklc kullanmn salanmas iin mekanizmalarn gelitirilmesi"
137
TRKYE EVRE ATLASI
olarak kabul edilmitir. Ynetim Plannn uygulanmas devam etmektedir. Uluabat Gl Ynetim Plan Projesi
faaliyet takvimi erevesinde
evre ve Orman Bakanl koordinatrlnde Hollanda Tarm Balklk ve Doa Koruma Bakanlnn teknik destei balatlan proje bu yln banda tamamlanarak uygulanmaya balamtr. Ulusal Sulak Alan Stratejisi Ramsar Szlemesi 8. Taraflar Konferansnda kabul edilen strateji plan erevesinde, Ulusal Sulak Alan Stratejisi hazrlanmtr. Uluslararas platformda lkemiz ulusal sulak alan stratejisini hazrlayan nadir lkelerden biridir. 2003-2008 dnemini kapsayan Strateji ile sulak alanlarn korumas ve aklc kullanm hedeflenmitir. MedWet Toplants Ramsar Szlemesinin Akdeniz havzasnda yrtlmesinden sorumlu bulunan Akdeniz Sulak Alanlar Giriiminin (MedWet) her yl dzenlenmekte olan koordinasyon toplantlarnn 5.si 12-15 Haziran 2003 tarihleri arasnda zmirde gerekletirilmitir. Bu toplant uluslararas platformda Trkiyede gerekletirilen doa koruma almalarnn vitrine kartlmas, lkemizin tantm ve sulak alan koruma almalarna kamuoyu ilgisinin ekilmesi asndan son derece byk nem tamaktadr. Dnya Sulak Alanlar Gn 2 ubat Dnya Sulak Alanlar Gn her yl lkemizde eitli etkinliklerle kutlanmaktadr. VI.5. DOAYI KORUMA ALANINDAK ULUSLARARASI ANLAMALAR 1. Kularn Korunmasna Dair Milletleraras Szleme Trkiye Szlemeyi 1966 ylnda onaylamtr. Szlemenin amac; btn kularn reme devrelerinde ve nesli tehlikede olan kularn btn yl boyunca korunmasn amalamaktadr. 2. Nesli Tehlike Altnda Olan Yabani Bitki ve Hayvan Trlerinin Uluslararas Ticaretinin Dzenlenmesine Dair Szleme (CITES Szlemesi) Szleme 1973 ylnda imzaya almtr. Szleme lkemizde 22.12.1996 ylnda yrrle girmitir. Szlemenin amac; nesli tehlike altnda olan yabani hayvan ve bitki trlerinin uluslar aras ticaretini dzenler. Her taraf lke szleme kapsamndaki hayvan ve bitki trlerinin ithalinin, ihracaatnn ve reeksportunun kontroll ekilde yaplmasn salamak amac ile gerekli tedbirleri alr. Szlemenin uygulanmasyla ilgili CITES Ulusal Uygulama Ynetmelii 27.12.2001 tarih ve 24623 Sayl Resmi Gazetede yaymlanmtr.
138
TRKYE EVRE ATLASI
3. zellikle Su Kular Yaama Alan Olarak Uluslararas nemde Sulak Alanlar Szlemesi (Ramsar Szlemesi) Szleme 1971 ylnda imzaya almtr.Trkiye, szlemeyi 17.05.1994 tarihinde onaylamtr. Szlemenin amac; szlemeye taraf olan lkelerin kendi topraklarnda bulunan uluslararas nemdeki sulak alanlar belirlemek ve sulak alanlarn korunmasn tevik amacyla planlamaya geerek sulak alanlarn aklc ekilde kullanlmasn salamaktr. 4. Akdenizin Kirlenmeye Kar Korunmasna Ait Szleme ( Barselona Szlemesi) Szleme 1975 ylnda yrrle girmitir. Trkiye szlemeyi 1976 ylnda onaylamtr. Szlemenin amac; Akdenizin kaplad alan iinde, deniz evresinin iktisadi, sosyal, shhi ve kltrel deerinden oluan ortak mirasn ve denizin ekolojik dengesinin korunmas amacyla, devletlerin ve ilgili uluslararas kurulularn ibirliini salamaktr. 5. Avrupann Yaban Hayat ve Yaama Ortamlarn Koruma Szlemesi (Bern Szlemesi) Szleme 1979 ylnda imzalanm ve 1982 ylnda yrrle girmitir. Trkiye szlemeyi 20 ubat 1984 tarihinde onaylamtr. Szlemenin amac; Avrupa Konseyine ye devletler ve bu szlemeyi imzalayan dier devletlerde yabani flora ve faunann muhafazasnn, hkmetlerin ulusal amalar ve programlarnda dikkate alnmas ve zellikle gmen trlerin korunmasnda uluslararas ibirliinin salanmasdr. Bern Szlemesi kapsamnda nesli tehlike altndaki bitki ve hayvan trlerinin korunmann ancak bunlarn yaama ortamlarn korumakla mmkn olabileceinden hareketle zel korumaya deer alanlar a Zmrt A ad altnda ekolojik bir a kurulmaktadr. Bu kapsamda zel koruma dzenlemeleri gerektiren nesli tehlike altndaki bitki ve hayvan trleri, habitat tipleri, gmen trler, endemizm asndan nemli olan alanlar Zmrt A kapsamna dahil edilmekte olup, bu alanlarn ve barndrd trlerin korunmas hedeflenmektedir. 6. Yaban Kularnn Korunmasna Dair Avrupa Ekonomik Topluluu Kararnamesi Kararname 1981 ylnda yrrle girmitir. Avrupa Birlii lkeleri iin nemli bir kararnamedir. Szlemenin amac; doal olarak mevcut yaban ku varlklarnn korunmasnn ve bakmnn, yeterli eitlilikte yaama alanlarnn salanmasdr.
139
TRKYE EVRE ATLASI
7. Yaban Hayvanlarndan Gmen (Bonn Szlemesi)
Trlerin Korunmasna Dair Szleme
Szleme 1983 ylnda yrrle girmitir. Szlemenin amac; gmen trleri yok olma tehlikesinden kurtarmak asndan nemli olan yaama alanlarn mmkn ve uygun yerlerde korumak ve restore etmek, g yollar asndan gerekli yerlerde uygun yaama alanlar ann bakmn salamaktr. 8. Biyolojik eitlilik Szlemesi (Rio Konferans) Szleme 1992 ylnda imzaya almtr. Ald tarihte Trkiye paraf etmitir. 27.12.1996 tarihinde TBMM tarafndan onaylanarak taraf olunmutur. Szleme lkemizde 14.05.1997 tarihinde yrrle girmitir. Szlemenin amac; biyolojik ve genetik kaynaklarn korunmas, srdrlebilir kullanmn temini ve genetik kaynaklardan salanan faydann eit ve adil paylamnn salanmasdr. Szlemeye ek olarak Cartagena Biyogvenlik Protokol imzaya ald Mays 2000de paraf edilmitir. Taraf olma sreci devam etmektedir. Protokoln amac genetik yaps deitirilmi canllarn biyolojik eitlilik zerinde oluturabilecei riskleri nlemektir. 9. lleme le Mcadele Szlemesi Szleme Ekim 1994 ylnda imzaya almtr. Trkiye bu szlemeyi 11 ubat 1998 tarih ve 4340 sayl kanunla TBMM de kabul etmitir. Szlemenin amac; zellikle Afrika bata olmak zere; ciddi kuraklk ve llemeye maruz lkelerde, lleme ile mcadele etmek ve kurakln etkilerini hafifletmektir. 10. Ozon Tabakasnn Korunmasna Dair Viyana Szlemesi - Szleme Mart 1985de imzaya alm, Mays 1985 tarihinde yrrle girmitir. - Trkiye Aralk 1991de resmen taraf olmutur. - Szlemenin amac; ozon tabakasnn incelmesi, etkileri ve incelmeye neden olan maddeler konusunda aratrma yaplmasnn tevik edilmesi, aratrma sonularndan elde edilecek bilgilerin deiiminin salanmasdr. 11. Ozon Tabakasn ncelten Maddelere Dair Montreal Protokol Protokol 16 Eyll 1987de imzaya alm, 1 Ocak 1989 ylnda yrrle girmitir. Trkiye 19 Aralk 1991de protokol orijinal metnine resmen taraf olmutur. Protokoln amac; ozon tabakasn incelten maddelerin retim ve tketimlerini kontrol altna alarak, bir azaltma takviminin kapsamna alnmasdr.
140
TRKYE EVRE ATLASI
12. klim Deiiklii ereve Szlemesi Szleme, Haziran 1992 Rio evre ve Kalknma imzaya alm, 21 Mart 1994 tarihinde yrrle girmitir. Konferansnda
Szlemenin amac; bata karbondioksit olmak zere, dnyadaki gaz emisyonlarnn meydana getirdii sera etkisi sonunda ortaya kan ve istenmeyen kresel snma dolaysyla meydana gelen iklim deiikliinin durdurulmasdr. lkemiz, 21 Ekim 2003 tarih ve 25266 sayl Resmi Gazetede yaymlanan Birlemi Milletler klim Deiiklii ereve zlemesine Katlmamzn Uygun Bulunduuna Dair Kanun ile taraf olmutur. 13. Uzun Menzilli Snrlar tesi Hava Kirlilii Szlemesi Szleme 13.11.1979 tarihinde imzaya alm ve 16.03.1983 tarihinde yrrle girmitir. Trkiye, 18.04.1983 tarihinde bu szlemeye taraf olmutur. Szlemenin amac; hava kirleticilerinin, uzun menzilli tanmas dahil, hava kirlilii ve bunun etkilerini denetim altna almak iin yaplan ibirlii arsna ve kkrt dioksitten balayarak ve dier kirleticileri de kapsayacak ekilde, hava kirleticilerinin uzun menzilli tanmasnn izlenmesi ve deerlendirilmesidir. 14. Atmosferde, Fezada Meni Hakknda Antlama ve Su Altnda Nkleer Silah Denemelerinin
Szleme lkemizde 13.05.1965 ylnda yrrle girmitir. Szlemenin amac: Silahlanma yarna son verilmesi ve nkleer silahlar dahil her nevi silahlara teviklerin kaldrlmas yolunda Birlemi Milletler gayelerine uygun olarak top yekn silahlanmaya kar bir antlamann en ksa zamanda imzalanmasnn ama olduu konusunda mutabk kalnmasdr 15. Avrupa da Hava Kirleticilerinin Uzun Menzilli Aktarmlarnn zlenmesi ve Deerlendirmesi in birlii Programnn (EMEP) Uzun Vadeli Finansmanna Dair, 1979 Uzun Menzilli Silahlar tesi Hava Kirlenmesi Szlemesi Protokol ( Cenevre Protokol) lkemizde 23.07.1985 de yrrle girmitir. Szlemenin amac : Avrupa da hava kirleticilerinin uzun menzilli aktarmlarnn izlenmesi ve deerlendirilmesi iin ibirlii programnn uzun vadeli finansmannn salanmasdr. 16. Denizlerin Gemiler Tarafndan Uluslararas Szleme (Marpol-73 Szlemesi) Kirlenmesinin nlenmesine Ait
Szleme, lkemizde 24.06.1990 tarihinde yrrle girmitir. Szlemenin amac : Gemilerden kastl olarak, ihmal veya bir kaza neticesinde denize braklan petrol ve dier zararl maddelerin deniz kirlenmesinde nemli bir sebep olduu kabul edilerek bu zararl maddelerin kirliliinin tamamen ortadan kaldrlmasn ve bu maddelerin kaza neticesinde denize boaltmnn en aza indirilmesi ve sadece petrol kirlenmesi ile snrl olmayan dnya apnda kurallar konulmasnn kabul edilmesidir.
141
TRKYE EVRE ATLASI
17. Nkleer Kaza Halinde Erken Bildirim Szlemesi lkemizde, 03.10.1990 tarihinde yrrle girmitir. Szlemenin amac: Nkleer enerjinin gvenli geliimi ve kullanmda uluslararas i birliinin daha da glendirilmesi, snr tesi radyolojik sonularn en aza indirilmesi iin devletlerin nkleer kazalara ilikin bilgileri mmkn olan en ksa zaman iinde vermesidir. 18. Karadenizin Kirlenmeye Kar Korunmas Szlemesi Szleme lkemizde 06.03.1994 tarihinde yrrle girmitir. Szlemenin amac: Karadeniz in deniz evresinin korunmas ve canl kaynaklarnn muhafazasnda gelime salamak, Karadenizin doal kaynaklarnn ve imkanlarnn ncelikle Karadeniz lkelerinin ortak abalar ile korunabilecei, Karadenizin biyo retken potansiyelinin korunmas, kullanlmas ve gelitirilmesi, Karadeniz evresinin deniz kirliliinin nehirler yolu ile Avrupada bulunan dier lkelerdeki kara kkenli kirleticilere kar korunmas, bilimsel, teknik ve teknolojik alanlarda ibirlii yaplmasdr. 19. Dnya Kltrel ve Doal Mirasnn Korunmasna Dair Szleme ( Dnya Miras Szlemesi) Szleme 1975 ylnda yrrle girmitir. Trkiye de taraf olan lkelerden biridir. Szlemenin amac; baz olaanst doa ve insan yaps nesnelerin sadece bir devletin miras olmad anlayyla, lkelerin kendi topraklarndaki doal miras belirlemek, korumak, saklamak, ziyarete sunmak ve gelecek kuaklara aktarlmasn salamak, dnya mirasnn ve bunlardan tehlikeye maruz olanlarn listesini kararak Dnya Miras Fonu oluturmaktadr. 20. Tehlikeli Atklarn Snrlar tesi Tanmnn ve Bertarafnn Kontrolne likin Bazel zlemesi Szleme lkemizde, 15.05.1994 tarihinde yrrle girmitir. Szlemenin amac: Tehlikeli ve dier atklarn evre etkin ynetim ilkeleri ile uyum iinde olduu srece retilmi olduklar devlette bertaraf, baka devlete tanmna ancak, insan salna ve evreye zarar vermeyecek artlar altnda ve szleme hkmleri erevesinde gerekletii takdirde izin verilmesi, insan sal ve evreyi tehlikeli atklarn ve dier atklarn oluumu ve ynetiminden kaynaklanabilecek olumsuz etkilerin sk kontrol yolu ile denetlenmesidir. Kaynaklar 1. evre Bakanl, Trkiyenin evre Konusunda Taraf Olduu Uluslararas Szlemeler, 1998, Ankara. 2. evre ve Orman Bakanl, Doa Koruma ve Milli Parklar Genel Mdrl, Doa Koruma Dairesi Bakanl, Sulak Alanlar ubesi, 2004. 3. DHKB, Trkiyenin nemli Ku Alanlar, A. Ertan A. Kl, M. Kasparek, Haziran 1992, stanbul. 4. ERDEM,Osman, Sulak Alanlarn nemi ve Trkiyenin A Snf Sulak Alanlar, 1994.
142
TRKYE EVRE ATLASI
VII. TURZM
VII.1. TURZM VE EVRE Turizm; insanlarn geici veya devaml, asli kazan elde etme faaliyeti iin yerlemeye dnmemek artyla konaklamalar, tatil, dinlenme, salk, kltr, spor, avlanma, dier toplumlar tanma ve benzeri amalarla yurtii ve yurtd blgelere gitmelerinden doan ekonomik, sosyal, kltrel iletiimlerin doal ve yapay evre ortamnda paylalmasdr diye tanmlanabilir. Gnmzde pek ok lke "evre ile uyumlu srekli ve dengeli turizm geliimi" iin aratrmaya, uygulamaya ve 1990'lardan sonra alternatif turizm trleri ekillendirmeye balamtr. Srekli ve dengeli turizm kendiliinden gerekleen bir olay deildir. ok dikkatli planlama, uygulama ve kontrol gerektirir. Bunun yannda teknolojilerin ve lkeler arasnda bilgi alverii bu ama iinde byk nem arz etmektedir. Dnya turizminin baars ve gelecei nmzdeki yllarda evre deerlerine verilecek nem ve planlamalar ile belirlenecektir. Turizm sektr, ulam, konaklama, yeme-ime ve reklam gibi pek ok farkl aktiviteleri ierir. Dnyadaki pek ok lke iin turizm, yabanc lkelerle al-veri ve Gayri Safi Milli Hasla iin nemli bir getiridir. Turizm; dviz ve istihdam oluturan zellii ile ekonomik, insanlarn dinlenme ihtiyacn karlayan ve farkl kltrleri bir araya getiren zellii ile sosyo-kltrel, meydana getirdii kaynak kullanm talepleri ile de evreyi etkileyen nemli bir faaliyettir. Turizm, saylan bu zellikleriyle gelimekte olan lkeler iin daha da byk bir nem tamaktadr. lkemiz 1980li yllarn ikinci yarsndan balayarak, hzl bir hamle ile dnyaca tannan ve bilinen bir tatil ve gezi lkesi durumuna gelmitir. 1995-1998 yllarn kapsayan dnemde Trk turizminin uluslararas turizm geliri ierisindeki pay yzde 1,4ten yzde 1,6ya; yabanc turist says 7,7 milyon kiiden, 9,7 milyon kiiye ykselmitir. 1995-1998 dneminde lkemizde turist saysnn yzde 26,2, turizm gelirlerinin ise yzde 45 artt grlmektedir. Turist says ve dviz gelirlerindeki bu artla Trkiye, dnyada en ok turist kabul eden lke sralamasnda 12nci, gelirlerde ise 8inci sraya ykselmitir. 1998 ylnda lkemize gelen turist says 9,7 milyon kii, turizm geliri ise 7,2 milyar dolar olarak gereklemitir. 1999 ylnda yaanan deprem felaketi ve konjonktrel nedenlerle lkemize 7,5 milyon turist gelmi ve turizm gelirleri bir nceki yla gre yzde 27,8 orannda bir azalma ile 5,2 milyar dolar olarak gereklemitir. Turizm Bakanlndan Belgeli Konaklama Tesislerine ait bilgiler 1970-2000 yllarn kapsayacak ekilde dzenlenmi ve Tablo:VII.1.1de verilmitir. Tablonun incelenmesinden de grld zere 1970 ylnda 301 olan turizm yatrm belgeli tesis says 1990 ylnda 1921e 2000 ylnda ise 1300e ykselmitir. Turizm iletmesi belgeli tesis says ise 1990 ylnda 1260, 1995 ylnda 1793, 2000 ylnda ise 1824 olarak gereklemitir. Turizm iletmesi belgeli yatak says yllar itibariyle incelendiinde ise, 1990 ylnda 173 227 olan yatak says 1995de 280 463e 2000 ylnda da 325 168e ykselmitir.
143
TRKYE EVRE ATLASI
lkemizde son yllarda yatak kapasitesindeki hzl arta ve kaydedilen nemli gelimelere ramen, tantm ve pazarlama konusunda bir reform ihtiyac mevcuttur. Turizm Bakanlndan belgeli konaklama tesislerinin tr ve snflarna gre dalm ise Tablo:VII.1.2de verilmektedir. Tablonun incelenmesinden grlecei zere 2000 yl sonu itibariyle turizm yatrm belgeli tesis says 1 300, oda says 113 452, yatak says ise 243 794dr. Yine ayn tarih itibariyle turizm iletmesi belgeli tesis says 1 824, oda says 156 367, yatak says ise 325 168 olarak gereklemitir.
Tablo:VII.1.1 Turizm Bakanlndan Belgeli Konaklama Tesisleri (1970-2000)
Turizm Yatrm Belgeli Yllar Tesis Says 301 259 157 180 185 202 227 261 261 265 267 278 339 376 412 501 638 892 1 268 1 662 1 921 1 987 1 938 1 788 1 578 1 334 1 309 1 402 1 365 1 311 1 300 Deiim Oran (%) -13,95 - 39,38 14,64 2,77 9,18 12,37 14,97 0,00 1,53 0,75 4,11 21,94 10,91 9,57 21,6 27,35 39,81 42,15 31,07 15,58 3,44 -2,47 -7,74 -11,74 -15,46 -1,87 7,10 -2,64 -3,96 -0,84 Oda Says 13 372 13 116 10 400 12 564 13 232 12 846 12 802 14 359 13 127 12 803 13 019 15 159 18 172 21 410 26 372 34 251 48 615 73 537 105 736 139 497 156 702 158 379 148 017 132 395 114 913 96 517 96 592 110 866 116 286 114 840 113 452 Deiim Oran (%) - 1,91 -20,70 20,80 5,31 - 2,81 - 0,34 12,16 -8,57 -2,46 1,68 16,43 19,87 17,81 23,18 29,88 41,94 51,26 43,79 31,93 12,33 1,7 -6,54 -10,55 -13,20 -16,01 0,08 14,78 4,89 -1,24 -1,21 Yatak Says 25 872 25 619 19 874 24 605 25 739 25 956 26 068 28 230 26 190 25 727 26 288 30 291 36 332 43 425 53 615 71 521 101 383 153 786 218 445 288 896 325 515 331 711 309 139 276 037 240 932 202 483 202 631 236 632 249 125 245 543 243 794 Deiim Oran (%) - 0,97 - 22,49 23,80 4,60 0,84 0,43 8,29 -7,22 -1,76 2,18 15,22 19,94 19,52 23,47 33,40 41,75 51,68 42,04 32,25 12,68 1,90 -6,80 -10,71 -12,72 -15,96 -0,07 16,78 5,28 -1,44 -0,71 Tesis Says 292 337 363 388 400 421 439 446 473 494 511 529 569 611 642 689 731 834 957 1 102 1 260 1 404 1 498 1 581 1 729 1 793 1 866 1 933 1 954 1 907 1 824 Turizm letmesi Belgeli Deiim Oda Oran Says (%) 15 243 15,41 17 282 7,71 18 578 6,88 3,09 5,25 4,27 1,59 6,05 4,43 3,44 3,52 7,56 7,38 5,07 7,32 6,10 14,09 14,75 15,15 14,34 11,43 6,70 5,54 9,35 3,70 4,07 3,59 1,09 1,76 -4,35 20 517 21 699 23 860 24 983 26 496 27 233 28 013 28 992 30 050 32 011 33 694 34 666 41 351 44 342 51 040 58 914 70 603 83 953 97 260 105 476 113 995 128 065 135 436 145 493 151 055 151 397 153 749 156 367 Deiim Oran (%) 13,37 7,49 10,43 5,76 9,95 4,70 6,05 2,78 2,86 3,49 3,64 6,52 5,25 2,88 19,28 7,23 15,10 15,43 19,84 18,91 15,85 9,48 7,06 12,34 5,76 7,43 3,82 0,23 1,55 1,70 Yatak Says 28 354 32 114 34 628 38 528 40 895 44 957 47 307 50 379 52 385 53 956 56 044 58 242 62 372 65 934 68 266 85 995 92 129 106 214 122 306 146 086 173 227 200 678 219 940 235 238 265 136 280 463 301 524 313 298 314 215 319 313 325 168 Deiim Oran (%) 13,26 7,82 11,26 6,14 9,93 5,22 6,49 3,98 2,99 3,86 3,92 7,09 5,71 3,54 25,97 7,13 15,28 15,15 19,44 18,58 15,85 9,60 6,96 12,71 5,78 7,51 3,90 0,29 2,51 1,83
1970 1971 1972 1973 1974 1975 1976 1977 1978 1979 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000
Kaynak: Turizm Bakanl, 2000.
144
TRKYE EVRE ATLASI
Tablo:VII.1.2 Turizm Bakanlndan Belgeli Konaklama Tesislerinin Tr ve Snflarna Gre Dalm

Tr Snf Turizm Yatrm Belgeli Tesis Says 73 144 317 427 78 6 15 49 20 122 10 3 24 3 1 4 4 1 300 Oda Says 20 376 23 797 24 913 17 988 1 863 316 316 13 809 3 390 2 106 1 006 99 467 489 27 324 2 310 113 452 Yatak Says 44 708 50 254 51 644 36 618 3 744 338 609 30 234 7 121 4 109 2 852 220 999 2 068 54 705 7 517 243 794 Turizm letmeli Belgeli Tesis Says 118 193 446 547 145 6 20 69 12 133 10 7 38 72 2 3 3 1 824 Oda Says 33 590 25 695 36 311 23 536 4 738 437 460 21 421 1 821 2 267 926 478 1 253 2 082 443 225 684 156 367 Yatak Says 71 136 52 894 73 871 46 566 9 081 862 917 46 603 4 042 4 460 2 834 1 153 3 219 4 670 910 499 1 451 325 168
5* 4* Oteller 3* 2* Tek * Moteller Tatil Kyleri Pansiyonlar Kampingler Oberjler Kaplcalar Apart Oteller zel Belgeliler Golf Mola Tesisleri Eitim Ve Uygulama Tes. Otokaravan Turizm Kompleksi Hostel TOPLAM Kaynak: Turizm Bakanl, 2000. 1.Snf 2.Snf 1.Snf 2.Snf
Yllar itibariyle lkemize gelen yabanc ziyaretilerin says incelendiinde 1995 ylnda 7 726 886, 1996da 8 536 778, 1997de 9 712 510, 1998de 9 431 280, 1999da 7 487 365 ve 2000 ylnda ise 10 428 153 olduu grlmektedir. 2000 ylnda lkemize gelen yabanclarn milliyetlere ve tat aralarna gre dalm Tablo:VII.1.3de gsterilmektedir. 2000 ylnda lkemizi ziyaret eden her 100 turistten yaklak 76snn Avrupa + OECD lkelerinden geldii grlmektedir. 2000 ylnda lkemizi ziyaret eden 10 428 153 kiinin 7 274 062 si havayolu, 1 969 579u karayolu, 39 667si tren yolu, 1144 845inin de deniz yolunu tercih ettikleri grlmektedir.
145
TRKYE EVRE ATLASI
Tablo:VII.1.3 Trkiyeye Gelen Yabanclarn Milliyetlere ve Tat Aralarna Gre Dalm (2000)
Milliyet Avrupa+OECD Toplam Dou Avrupa Toplam Afrika Toplam Asya Toplam Amerika Okyanusya Milliyetsiz TOPLAM Havayolu 5 495 763 1 080 948 137 003 528 247 21 066 767 10 268 7 274 062 Karayolu 257 375 1 219 565 9 194 482 106 783 25 531 1 969 579 Demiryolu 12 989 25 007 70 1 447 151 2 1 39 667 Denizyolu 915 257 97 442 21 562 90 409 20 043 48 84 1 144 845 Toplam 6 681 384 2 422 962 167 829 1 102 209 42 043 842 10 884 10 428 153 Milliyet Pay (%) 75,55 14,86 1,88 7,26 0,29 0,01 0,14 100,00
Kaynak: Turizm Bakanl, 2000.
1997-2000 yllar arasnda lkemizin turizm gelir-giderleri ile bunlara ait deiim oranlar Tablo:VII.1.4 ve Tablo:VII.1.5de dzenlenmitir. lkemiz srasyla 1997 ylnda 7 milyar dolar, 1998 ylnda 7,177 milyar dolar, 1999 ylnda 5,203 milyar dolar, 2000 ylnda da 7,636 milyar dolar turizm geliri elde etmitir. 2001 ylnda ise 10 milyar dolar turizm geliri beklenmektedir. 1997 ylnda 1,716 milyar dolar olan turizm giderimiz ise 1998 ylnda 1,753 milyar dolar olarak gereklemitir. 1999 ylnda yzde 16,1 azalarak 1,471 milyar dolar olan turizm gideri 2000 ylnda yzde 12,7 artarak 1,711 milyar dolara ykselmitir.
Tablo:VII.1.4 lkemizin Turizm Gelirleri ve Deiim Oranlar
Aylar 1997 Turizm Gelir (Milyon Dolar) 1998 1999 Deiim Oran (%) 2000 217,0 216,0 302,0 422,0 662,0 749,0 1 054,0 1 207,0 1 056,0 984,0 476,0 291,0 7 636,0 1998/97 23,1 30,9 1,9 1,0 1,6 9,4 -14,7 0,0 -1,2 15,6 -0,1 1,3 2,5 1999/98 -24,9 -18,8 -29,6 -39,3 -41,2 -41,4 -15,2 -26,2 -33,1 -15,8 -12,4 -5,9 -27,5 2000/99 10,7 16,1 34,8 65,5 56,9 47,2 70,6 39,9 51,7 41,4 52,1 29,3 46,8 2000/98 -16,9 -5,7 -5,0 0,5 -7,8 -13,8 44,6 3,2 1,4 19,0 33,1 21,8 6,4 2000/97 2,4 23,4 -3,2 1,4 -6,4 -5,7 23,4 3,3 0,2 37,6 33,0 23,3 9,1
Ocak 212,0 261,0 196,0 ubat 175,0 229,0 186,0 Mart 312,0 318,0 224,0 Nisan 416,0 420,0 255,0 Mays 707,0 718,0 422,0 Haziran 794,0 869,0 509,0 Temmuz 854,0 728,8 618,0 Austos 1 169,0 1 169,1 863,0 Eyll 1 054,0 1 041,0 696,0 Ekim 715,0 826,6 696,0 Kasm 358,0 357,5 313,0 Aralk 236,0 239,0 225,0 GENEL 7 002,0 7,177,0 5,203,0 TOPLAM Kaynak: T.C. Merkez Bankas, 2000.
146
TRKYE EVRE ATLASI
Tablo:VII.1.5 lkemizin Turizm Giderleri ve Deiim Oranlar

Aylar 1997 Turizm Gideri (Milyon Dolar) 1998 1999 Deiim Oran (%) 2000 111,0 134,0 206,0 168,0 159,0 242,0 213,0 118,0 101,0 89,0 90,0 80,0 1 711,0 1998/97 37,7 41,9 36,5 27,3 -28,3 -8,8 -16,9 -18,6 19,2 2,1 0,9 -11,4 2,2 1999/98 -40,1 -58,9 -41,4 -0,5 21,4 17,6 -16,8 -15,1 -22,2 -9,1 -19,6 -21,9 -16,1 2000/99 42,3 88,7 110,2 -18,4 -4,2 -2,4 14,5 28,3 38,4 -7,3 4,7 12,7 16,3 2000/98 -14,8 -22,4 23,2 -18,8 16,3 14,8 -4,7 9,0 7,7 -15,7 -15,9 -12,0 -2,4 2000/97 17,3 10,1 68,2 3,3 -16,6 4,7 -20,8 -11,3 28,3 -13,9 -15,1 -22,0 -0,3
Ocak 94,6 130,3 78,0 ubat 121,7 172,7 71,0 Mart 122,5 167,2 98,0 Nisan 162,6 207,0 206,0 Mays 190,7 136,7 166,0 Haziran 231,1 210,8 248,0 Temmuz 269,1 223,6 186,0 Austos 133,0 108,3 92,0 Eyll 78,7 93,8 73,0 Ekim 103,4 105,6 96,0 Kasm 106,0 107,0 86,0 Aralk 102,6 90,9 71,0 GENEL 1 716,0 1 753,9 1 471,0 TOPLAM Kaynak: T.C. Merkez Bankas, 2000.
1995 1999 yllar arasnda turizm gelir-gider dengesi ve ortalama harcamalara ilikin bilgiler Tablo:VII.1.6da verilmektedir. Tablonun incelenmesinden de grlecei zere 1995-1998 dneminde yabanc bana ortalama harcama ve vatanda bana ortalama harcama miktar her geen yl artmakta iken 1999 ylnda bu eilim tersine dnmtr.
Tablo:VII.1.6 Turizm Gelir-Gider Dengesi ve Ortalama Harcama
Yabanc Gelir Bana Yllar (1.000$) Ortalama Harcama ( $) 1995 4 957 000 7 726 886 684,0 1996 5 962 100 8 614 085 748,0 1997 8 088 549 9 689 004 876,0 1998 7 808 940 9 752 697 879,5 1999 5 203 000* 7 487 285 736,0 Kaynak: T.C. Merkez Bankas, 2000. Gelen Yabanc Says kan Vatanda Says Vatanda Bana Ortalama Harcama ($) 229,1 296,9 370,4 381,2 309,1 Denge (1.000$)
Gider (1.000$) 912 000 1 265 000 1 716 000 1 753 900 1 471 000
3 981 391 4 260 701 4 632 876 4 601 349 4 758 211
4 045 000 4 697 100 6 372 549 6 055 040 3 732 000
NOT: 1978 ylna kadar Maliye Bakanl 1978-1983 yllar arasnda da Merkez Bankas kaytlarndan alnmakta olan turizm geliri, 1984 ylndan itibaren anket yntemi ile tespit edilmektedir ve hesaplamalarda k yapan yabanc says esas alnmaktadr. Anket 1991-1995 yllarnda Merkez Bankasnca yaplmtr. 1996-1998 yl turizm geliri Turizm Bakanl ve DEnn birlikte yrtt anket sonucunda hesaplanmtr. * Merkez Bankas
lkemizde turizm sektrndeki gelimelerin zeti Tablo:VII.1.7de verilmektedir. 2005 ylnda lkemizi ziyaret edecek kii saysnn 13,6 milyon elde edilecek turizm gelirinin de 11,627 milyar dolar olaca ngrlmektedir. VIII. Plan dneminde lkemizi ziyaret eden turist saysnda % 8,6lk turizm gelirinde ise % 10,1lik bir art ngrlmektedir.
147
T.C.EVRE VE ORMAN BAKANLII Tablo:VII.1.7 Turizm Sektrndeki Gelimeler
TRKYE EVRE ATLASI
Yllk Ortalama Art (%) 1995 1999 (1) 2000 (2) 9.000 5.000 7.200 1.850 2005 (2) 13.600 8.500 11.627 3.690 3,1 4,7 7,8 15,2 8,6 11,2 10,1 14,8 Yurda Gelen Yabanc Says 7.727 7.484 (Bin Kii) Yurt Dna kan Vatanda 3.981 4.756 Says (Bin Kii) Turizm Geliri (Milyon $) 4.947 5.203 Turizm Gideri (Milyon $) 911 1.471 (1) Gerekleme Tahmini (2) Tahmin Kaynak: DPT, VIII. Be Yllk Kalknma Plan, 2000.
2634 sayl Turizmi Tevik Yasasnn 8. maddesi ve bu maddeye istinaden karlarak 1983 ylnda yrrle giren Kamu Arazisinin Turizm Yatrmclarna Tahsisi Hakknda Ynetmelik hkmleri gereince tahsis edilmektedir. Bu tahsislerin; 1983-2000 yllar arasnda; - 116018 yatak kapasiteli konaklama tesisi, - 5957 kii kapasitesi gnbirlik tesis, - 3249 yat kapasiteli yat liman, yat ekek ve yanama yeri, - 7 adet golf tesisi, ile deiik turizm trleri (kr+termal merkezleri, sportif amal turistik tesisler, turizm kompleksleri vb.) gerekletirilmek zere mteebbislere arazi tahsisi ilemi yaplmtr. Ekim 2000 tarihi itibariyle Tablo:VII.1.8de verilmektedir.
Tablo:VII.1.8 Kamu Arazisi Tahsisleri Turizm Alan Merkez i Toplam (I) n zin (1) Yatak Yat Gnbirlik (*) Golf Mteebbis 15 978 300 220 56 Kesin Tahsis (2) 25 425 800 2 715 6 93 letme (3) 69 460 1 876 1 485 2 139 Toplam ( 4) 110 863 2 976 4 420 8 288 Turizm Alan ve Merkez D Toplam (II) (1) (2) (3) (4) Turizm Alan ve Merkez i/D Toplam (I+II) (1) 18 624 300 220 63 (2) 26 459 852 3 815 6 101 (3) 70 935 2 097 1 922 2 154 (4) 116 018 3 249 5 957 8 318
Kamu
Arazisi
tahsisleri
ile
ilgili
bilgiler
2 646 1 034 1 475 5 155 7 52 1 100 8 221 437 15 273 1 537 30
*Gnbirlik Kii Saysdr. Kaynak: Turizm Bakanl, 2000.
116018 yatak kapasiteli konaklama tesisi tahsislerinin; - 18624 yatak kapasiteli blm n izinli (% 16), - 26459 yatak kapasiteli blm kesin izinli (% 23), - 70935 yatak kapasiteli blm iletmededir ( % 61).
148
TRKYE EVRE ATLASI
Kamu arazileri zerindeki tahsislerin 110 863 yatak kapasiteli blm turizm alan ve merkezleri ierisinde, 515 yatak kapasiteli blm ise turizm alan merkezleri dnda yer almaktadr. lke genelinde zel ve kamu mlkiyetinde gerekletirilen turizm yatrm/iletme belgeli yatak kapasitesinin yaklak % 21inin, Kltr ve Turizm Bakanlndan tahsisli araziler zerinde gerekletii grlmektedir. VII.I.2 Turizm Sektrnn Amalar, lkeleri ve Politikalar DPT tarafndan hazrlanan ve 2001-2005 yllarn kapsayan VIII. Be Yllk Kalknma Plannda turizm sektrnn amalar, ilkeleri ve politikalar aadaki ekilde zetlenmektedir. 1. Turizm lkemiz iin d pazarlarda rekabet gc en yksek sektrlerden biridir. ncelikle turizm sektrnn direncini artrc nlemler alnarak; kriz dnemlerinde ayakta kalabilen, kendi kaynan yaratabilen ve zdenetim yapabilen salkl bir yapya kavuturulmas salanacaktr. 2. Deien tketici tercihlerini dikkate alarak gelitirilecek yeni alanlarla turizm mevsiminin yln tamamna ve turizmin, potansiyeli olan ancak bugne kadar yeterince ele alnmam blgelere yaylmasna ynelik tedbirler alnacaktr. 3. Sektrle ilgili tm yatrmlarn doal, tarihsel ve sosyal evreyi kollayc, koruyucu ve gelitirici bir yaklam iinde olmasna azami zen gsterilecektir. 4. Mevcut kapasiteler kullanlncaya kadar turizm teviklerinde arlk ncelikle, pazarlama alanna, hava ulatrmasna ve toplam kalite iyiletirmesine verilecektir. 5. Turizm hareketlerinin younlat blgelerde yerel ynetimlerin ve turizm ile ilgili kararlara katlmas salanacaktr. halkn
6. Kullanan der - Kirleten der ilkesi uyarnca kamu eliyle yaplacak fiziki altyapnn finansmanna kullanclarn katlm salanacaktr. 7. Akdeniz-Ege Turizm Altyaps ve Ky Ynetimi (ATAK) Projesi kapsamna girebilecek projelerin yrtlmesinde, idari ve mali sorunlarn zmlenmesi ve Hazine garantisine gerek duyulmayacak bir model erevesinde proje uygulamasnn hzlandrlmas salanacaktr. 8. Talep yapsndaki yeni eilimlere bal olarak sektrde kk lekli iletmelerin gelimesine ncelik verilecek ve bunlarn KOB statsnde deerlendirilmeleri salanacaktr. 9.Turizm eitimi ve kalitesinde standardizasyonu, verimlilik ve i kalitesinin gelitirilmesini ve istihdam iin gerekli beceri dzeylerinin belirlenmesini salayacak belgelendirme sistemi getirilecektir.
149
TRKYE EVRE ATLASI
10.Turizme ynelik arazi kullanm planlarn yapma, yaptrma, onama srecini yeniden tanmlayan, yetkileri belirleyen ve etkin bir denetim sistemi getiren bir yasal dzenleme yaplacaktr. 11. Turizm sektrnn uzun vadeli ve salkl gelimesini salamak amacna ynelik dinamik ve stratejik Turizm Sektr Ana Plan (TUSAP) uygulamaya geirilecektir. 12. ABnin tek pazar uygulamasnn beraberinde getirecei muhtemel talep azalmas ve dier konjonktrel dalgalanmalara kar sektrn gcn artrmak zere, d pazarlarda optimum talep dalm yaratlacaktr. 13. Turizmin mevsimlik ve corafi dalmn iyiletirmek ve d pazarlarda deien tketici tercihleri de dikkate alnarak yeni potansiyel alanlar yaratmak amacyla golf, k, da, termal, salk, yat, kongre turizmi ve ekoturizm ile ilgili ynlendirme faaliyetleri srdrlecektedir. 14. Ekolojik ynden ar duyarl Milli Park alanlarnda srdrlebilir turizm geliimi iin gerekli dzenlemeler yaplacaktadr. VII.I.3. Turizmin Alt Sektrleri Turizm faaliyetlerinin gereklemesinde destekleyici olarak baz alt sektrler nem arz eder. Ulam Seyahat acentalar, tur operatrleri, hava ulam, vapur irketleri, otobs ve tren irketleri, ulam ile ilgili dier tm birimler. Konaklama Hizmetleri Oteller, moteller, pansiyonlar, konuk evleri, hoteller, kamp alanlar ve dierleri Bo Vakit ve Elence Hizmetleri Tiyatrolar, mzeler, sanat galerileri, konuya zel parklar, hayvanat baheleri, spor merkezleri, baheler, milli parklar, sinemalar, yresel zellii olan arlar, restoranlar ve benzerleri. Dier Organizasyonlar Ulusal ve yresel turist ofisleri, turist rehberlik hizmetleri, reklam irketleri ve benzerleri. Turizm Trleri nsanlarn farkl amalarla dier blgelere gitmeleri turizmi eitlendirmekte ve birbirinden farkl turizm trleri gndeme gelmektedir. Balca turizm trleri d turizm (aktif d turizm, pasif d turizm) ve i turizmdir.
150
TRKYE EVRE ATLASI
Turizm eitleri ise aada yer almaktadr. Turizmi: Kongre turizmi vs. Salk Turizmi: Klimatizm, termalizm, valizm, maara turizmi vb. Rekreasyon Turizmi: Dini turizm, kltrel turizm, etnik turizm, spor amacna ynelik turizm (da turizmi, kanoculuk, golf turizmi, av turizmi) Sosyal Turizm: Genlik turizmi, ya turizmi. VII.I.4. Turizmin Doal Kaynaklar zerine Etkileri Bir lkedeki sosyal, tarihi, doal ve kltrel deerler o lkenin turizm potansiyelini oluturan deerlerdir. Dolaysyla turizm aktivitesinin sreklilii iin bu deerlerin korunmas, durumlarnn iyiletirilmesi gerekmektedir. evre turizmin temel kaynadr. Bu kaynan srekli ve dengeli bir ekilde ynetilmesi, tahrip edilmemesi aksine kalitesinin arttrlmas da gereklidir. Turizm aktiviteleri gerekleirken, gerek tesis kurulma aamasnda gerek sonrasnda doal kaynak tahribat olmaktadr. Bu etki balca 4 ortam zerinde grlmektedir. Bunlar; Su, toprak, hava ve flora-faunadr. Doal ve tarihi evre deerleri ile ekonomik, sosyal ve kltrel faktrler turizm hareketlerinin balang ve snr koullarn olutururlar. rnein, tarihi ve doal evre deerlerini dikkate almayacak bir turizm gelimesi, kendisini dorudan bu deerlerin yok olmasna, dolaysyla srecin ortadan kalkmasna yol aabilir. Akdeniz lkelerinin hemen tmnde ve Trkiye'de turizm hareketleri deniz kylarnda younlamaktadr. Turizm hareketi genellikle doal dengenin ok duyarl olduu yerlerde balamakta, gelimekte ve gerekli nlemler alnmad takdirde bu dengeyi kolaylkla bozmaktadr. Trkiye'de turizm sektr, byk lde deniz kylarnda younlamtr. Bu nedenle deniz suyunun ve plajlarn temizlii, evre kalitesinin en nemli gstergesi olarak kabul edilmektedir. Grlt, trafikten kaynaklanan hava kirlilii, arpk kentleme, ky blgelerinin verimli tarm topraklarnn ve hassas alanlarn ikinci konut alanlaryla betonlamas, orman yangnlarnda altyap yetersizlii gibi faktrler ekosistemlerdeki dengeleri bozmakta, dolaysyla turizm potansiyelini oluturan deerler yava yava ortadan kalkmaktadr. Antalya, Mula ve zmir illeri youn g alan iller srlamasnda n sralara gemilerdir. Bu iller Trkiye ortalamasnn zerinde bir nfus art hz gstermilerdir. Turizm gelime blgesinin bu nemli byk kentinden zmir, tarmsal ve sanayi retiminin birlikte arlk tad, Mula ve Antalya ise tarmsal retimin arlk tad illerdir. Antalya ve Mula'nn youn d ge uramasnn en nemli nedeni, turizm yatrmlarnn bu blgede yaratt gelir ve istihdam imkandr. Ege ve Akdeniz ky eridinin yatak younluu asndan ilk srada yer alan bu turizm blgelerine ynelik g, kentsel yerleim alanlarnda ek altyap talepleri yaratmaktadr. Bu taleplerin karlanabilmesi ise tmyle genel bte deneklerine bal olmaktadr.
151
TRKYE EVRE ATLASI
Bu yaplamalar zellikle 1. ve 11. snf tarm topraklar zerinde yer almaktadr. Ayrca ky alanlar betonlatnda doal gzellikler ortadan kalkmakta, bu alanlardaki flora ve fauna yok olmaktadr. zetle hzl nfus art, yanl yerleme kararlar, altyap yetersizlii, doal ve kltrel kaynaklarn tkenmesi, evre kirlilii, turizmin sosyal ve teknik altyapsnn geleceini her geen gn tehdit etmektedir. Eer gerekli tedbirler alnmazsa topraklarnn byk blm le dnm, kylar talan edilmi, tm su kaynaklar kirlenmi, denizleri lm, biyolojik eitliliinden eser kalmam, tm doal gzelliklerini elden karm, kontrol altna alnamam hava emisyonlarndan dolay yaanamayacak bir atmosferde olan bir lkede, turizm sektrnn gelimesini beklemekten ok, bugnk potansiyelini bile tutturmas kesinlikle mmkn olmayacaktr. VII.I.5. Trkiye'de Turizmin evreye Etkileri VII.I.5.1. Arazi Akdeniz'in dou ve gney kylarnda turizm ve ikinci konut alanlarnn evresel etkileri youn bir ekilde grlmektedir. Bireysel konutlar ve kooperatifler eklinde gelien bu yaplama zellikle fiziksel mekan kullanm, peyzaj bozulmas, atk yklerinin artmas, ky talan, biyolojik kaynaklar zerine bask gibi etkileri beraberinde getirmektedir. Bugn tm Akdeniz kylarnda oteller, moteller, kamp yerleri, ikinci konutlar tatil kyleri, park yerleri iin 4 000 km2 alan kullanlmaktadr. Bu kullanmn 2000 ylnda, 8 000 km2 mertebesine ulat tahmin edilmektedir. Alan olarak yaylmn tesinde yaplama younluu da hzla artmaktadr. Doa ile entegre olmu Akdeniz mimarisi yerini giderek ok katl bloklara brakmtr. Yaplama iin arazi kullanmnn bir dier etkisi, tarihsel sit alanlarnn yok olmas veya yaplama ad altnda zgn evreleri ile olan uyumlarnn bozulmasdr. VII.I.5.2. Su Kaynaklar Gemite kendi iinde dengeli bir su ekonomisine sahip olan Akdeniz blgesindeki su potansiyeli, tarmsal etkinliklerin ve yerleimlerin younluu asndan temel belirleyici olmutur. Turizmin blgeye ynelmesi ile, zellikle yaz sezonunda artmaya balayan su talebi, balangta mevcut imkanlarn saland arz esneklii ile karlanabilmitir. Turizmin getirdii ekonomik yap deiiklii ve tarmsal alanlarn turizm lehine klmesi de tarmsal sulama suyunun bir miktarnn ime ve kullanma amacyla kullanma aktarlmasn mmkn klmtr. Fakat zaman iinde hzla artan talebin karlanabilmesi iin, yer alt su kaynaklarndan ar ekime gidilmesi zorunlu olmutur. Bunun sonucunda, deniz suyu girmesi nedeniyle pek ok ky blgesindeki akiferler tuzlanmtr. Turizm aktivitelerinin youn olduu ky blgelerinde; su temini iin gelecekte nem kazanabilecek baka bir seenek ise, deniz suyunun tuzluluunun giderilerek, ime ve kullanma suyuna dntrlmesidir. Bu konuda teknoloji hzla gelimekte ve tuz giderme ilemleri giderek daha ekonomik yntemlerle gerekletirilebilmektedir.
152
TRKYE EVRE ATLASI
Mevcut su potansiyelinin kullanmnn yansra bunun tketiciye ulatrlmas iin gerekli altyap da nem tamaktadr. Su ile ilgili altyap sz konusu olunca turizm tesislerinin yansra tek tek konutlar mnferit kuyular aarak yer alt suyundan ekim yapmaya ynelmekte ve yer alt suyu potansiyelinin kontrol edilemeyecek bir ekilde tketilmesi sonucu dourmaktadr. VII.I.5.3. Atksu Altyaps Tm Akdeniz lkelerinde turizmden kaynaklanan atksu miktar, ylda 400 milyon m3 olarak tahmin edilmektedir. Bu miktarn 2025 ylnda 1.5 milyar m3 dzeyine ykselecei tahmin edilmektedir. lkemizde Akdeniz ky turizminin hedef ald yreler, konut birimlerinin geleneksel olarak geni baheli, avlularn iine serpitirdii seyrek yerleime ve 3 000- 10 000 arasnda balang nfusuna sahip olan beldelerdir. Gemite bu beldelerde atksu bertaraf sorunu, tekil foseptiklerle evre ve salk asndan sakncasz bir ekilde zlebilmitir. Turizmin getirdii yaplama nedeniyle zellikle yaz dnemlerinde olaanst boyutlarda artan atksu miktarlar, bu geleneksel ve basit sistemlerinin tama kapasitelerini amalarna ve zamanla yetersiz kalmalarna neden olmutur. Bir yandan foseptik uygulamalar devam ederken, zm olarak baz beldelerde son 15-20 ylda kanalizasyon ebekelerinin inaatna balanlm ve kapasiteleri yetersiz kalan foseptiklerde bertaraf edilemeyen atksularn toplanarak yerleim alanlarnn dna karlmas yoluna gidilmitir. Ancak bu tip yerleimlerde kanalizasyon sistemleri, zdkleri sorunlarn yansra pekok yeni sorun da oluturmaktadr. Balangta yaygn olan ve foseptikler aracl ile zeminin asimilasyon kapasitesi kullanlarak zararsz hale getirilebilen atksular kanalizasyonla toplandklar noktada deniz alc ortam iin ok youn bir noktasal yk oluturmaktadr. Seyreltme kapasitesi ok dk olan ky sular bu noktasal yk zmleyemedii iin hzla kirlenmektedir. Atksularn deniz ortam asndan zararsz hale getirilebilmeleri ve rekreasyon amal kullanmlar engellemeleri iin artldktan sonra denize verilmeleri veya derin deniz dearj sistemleri ile kydan uzak bir noktada ak denize verilerek yeterince seyrelmelerinin salanmas gerekmektedir. Bu nlemler alnmadan ina edilen kanalizasyonlar, bugne kadar yarardan ok zarar getirmilerdir. Yerleimlerin hzla bymesi, kanalizasyonlarla toplanan atksularn ulatrd ve balangta beldeden yeterince uzakta kalaca kabul edilen u noktalarnn yeni gelien yerleimlerin iinde kalmasna neden olmutur. Turistik yerleimlerde kanalizasyon, artma ve deniz dearj sistemleri mevsimsel olarak ok deiken atksu debileri ve kirlilik ykleri altnda almak zorundadrlar. Bu durum ebekelerin, pompaj, artma ve dearj nitelerinin iletimi asndan byk sorunlar yaratmaktadr. Bugne kadar artlm atksular iin nihai alc ortam olarak genellikle deniz ortam dnlmtr. Oysa hibir artma sistemi yzde yz verimle almaz ve deniz ortamlarna artma sonrasnda bile atksulardan kaynaklanan ykler gelir.
153
TRKYE EVRE ATLASI
VII.I.5.4. Kat Atk Bertaraf Tm Akdeniz lkelerinde turizmden kaynaklanan yllk kat atk miktar 2.8 milyon ton civarndadr. Bu miktarn 2025 ylnda 812 milyon tona ykselecei tahmin edilmektedir. Akdeniz ve Ege ky eridindeki turistik yrelerimizde zellikle yaz aylarnda, kat atklarn daha toplanmas aamasnda byk aksaklklar gzlenmektedir. Bu beldelerde pler genellikle uzun sreler sinek, sznt suyu ve koku reterek yol kenarlarn igal ederler. Belediyelerin elindeki p aralar ok ilkel ve kapasite olarak yetersizdir. Bu aralarla toplanan pler, ada kat atk bertaraf tekniinin tm kurallar ihlal edilerek, beldeye en yakn bir dkm alanna dzensiz bir ekilde dklrler. Bu alanlar her trl fare, bcek ve haerenin remesi iin uygun ortamlar olutururlar. p ynlar iklimsel faktrlerin etkisiyle, aklarda yzeysel sularn, sznt sularyla da ok deerli bir kaynak olan yeralt sularnn kirlenmesine neden olurlar. p depolama alanlarnn evresel adan bir kere gzden karlm alanlar olduklar iin bu alanlara belde fosseptiklerinden vidanjrle toplanan atksularn da dklmesi ok yaygn olan bir uygulamadr. VII.I.5.5. Ulam ve Haberleme Altyaps Turistik yrelerimizde demiryolu ile ulam her yre iin sz konusu deildir. Trkiyede ulamda ana seenek karayolu olarak belirlenmitir. Yaz sezonlarnda turistik yrelere karayolu ile ulamda nemli darboazlar, trafik skklklar yaanmaktadr. Yat turizmi iin ina edilmi olan marinalarn saysnda ve kapasitelerinde son yllarda artlar kaydedilmi olmasna karn, bunlar yeterli olmamaktadr. Yat demirleme kapasitesinin yansra, yatlarn atksu ve sintine sular ile kat atklarn alnmas iin gerekli altyap yeterli deildir. Turistik ky blgelerimizde yre ii ulam altyaps yetersizdir. Bu yrelerde byk kentlerimizi aratmayacak trafik skklklar olaan grntler oluturmaktadr. VII.I.6 Mavi Bayrak Uygulamas Bu kampanya her eyden nce bir bilgilendirme ve eitim kampanyasdr. zendirme yoluyla, yzme amal kullanlan deniz ve gl sularnn temizliini, kylarn dzenini, plaj hizmetlerinin dzeyinin yksekliini salamaya ynelik bir kampanyadr. Bu kampanya AB lkelerinde 1987 ylndan beri yrtlmekte olup, sz konusu bayrak Avrupa evre Eitim Vakf'nca (AEV) verilmektedir. Bu kampanya lkemizde 1992 ylnda mart ayndan itibaren, Balkesir'den Hatay'a kadar olan 7 ilimizde tespit edilen 300 noktada istenilen mikrobiyolojik ve fiziko-kimyasal parametreler iin AB standartlarna uygun analizler yaplmaktadr. 1993 ylnda kapsama anakkale ve Hatay illerimiz de dahil edilmitir. alma, evre Bakanl, Turizm Bakanl ve Salk Bakanl'nn koordinatrlnde yrtlmektedir. 2000 yl itibariyle mavi bayrak dll marinalar Ataky Marina, Setur eme Marina, Setur Ayvalk Marina, Setur Kuadas Marina, Karada Marina Bodrum, Albatros Marina, Marmaris Mart Marina, Kemer Antalya Marina, Setur Antalya Marina, Setur
154
TRKYE EVRE ATLASI
Finike Marina, Setur Amiral Fahri Korutrk Kalam ve Fenerbahe Marinalar ve Port Gcek Marinas olmak zere 12 tanedir. Yine 2000 yl itibariyle Mavi Bayrak dll plajlar ise Tablo:VII.1.9da verilmektedir. Mavi Bayrak iin belirlenen kriterleri srekli salamak gerekmektedir. Bu kriterler iinde yzme sularnn kalitesi yannda, karada verilen hizmetler ve evre korumaya ynelik faktrler de yer almaktadr. Bu kriterlerin tamam salanmadka bu hak kazanlamamaktadr. Ayrca Mavi Bayrak her yl yenilenmektedir. Dolaysyla bir yl bu artlar salayan bir marina veya plaj dier yl salayamaz ise bayrak geri alnmaktadr. Bu kampanya lkelerin turizm tantmnda ok nemli bir rol oynamaktadr. Mavi bayraa sahip bir marina veya plajn ismi uluslararas platforma da duyurulduundan, o iletme ve yrenin de yurt dnda doal olarak tantlmas gndeme gelmektedir.
Tablo: VII.1.9 Mavi Bayrak dll Plajlar
Bulunduu Yer Ad Alanya Manavgat Serik Muratpaa Konyaalt Beldibi Gynk Kemer Kaynak: Turizm Bakanl, 2000. Plaj Ad Grand Kaptan Keykubat Damlata Fula 1 Fula 2 Titan Otel Kleopatra Bat Kdere Botanik Titreyengl-1 Titreyengl-2 Sorgun-1 Sorgun-2 Side-1 Side-2 Side Halk Plaj Club Ali Bey Sol Kamelya skele Mevkii Talburun kumtepesi-1 kumtepesi-2 Topkap Otel Adalya Club Sera Karpuzkaldran Konyaalt Halk Plaj Konyaalt-II Byk altcak Beldibi Plaj Beldibi II Gynk-1 Gynk-2 Gynk-3 Palmiye Tatil Ky Akdeniz Tatil Ky Kemer-1 Kiri amyuva Bulunduu Yer Ad Tekirova Finike Ka Marmaris Data Bodrum Fethiye Ula Ayvalk Altnoluk Burhaniye Seferihisar Karaburun Kuadas Sinop Sivrice (Elaz) skenderun Eirdir Plaj Ad Tekirova-1 Tekirova-2 Tekirova H.PL (Blues C.) Gkliman Kkakl Plaj Aquapark Twins Hotel Club Patara Patara Dou Plaj meler Turun Pamucak Aktur Hastanealt Kumbahe Gmbet Aktur Yahi Torba-Grand Yazc ber Otel Belceiz Akyaka halk Plaj Ortun Basel Ayvalk Belediye Plaj Narlalt Antandros Akam Otel ren Akkum Kuyucak Dilek Yarmadas amliman (Pine-By) Kumsal DS Turpol Turistik Tesisleri Elaz Halk Plaj ssos Otel Altnkum Halk Plaj
155
TRKYE EVRE ATLASI
VII.I.7 Tantm Tantma faaliyetlerinin sreklilik ierisinde; yurt iinde vatandalar milli ilke ve hedefler dorultusunda btnletiren, serbest, doru ve ift ynl bilgi dolamn salayan; yurt dnda ise Trkiyenin, kltrel birikimini, tarihi zenginliklerini, dnya kamuoyuna anlatarak yanl ve olumsuz imajlar ortadan kaldran ve btn bunlar bir koordinasyon iinde gelitirerek lkemizin tantmyla birlikte bu faaliyetten ekonomik fayday da salayacak bir ereveye kavuturulmas amatr. Trkiye hakknda olumlu bilinlenme ve bilgilendirmenin temini iin uluslararas siyasi, kltrel, ekonomik ticari ve turistik ilikilerin gelitirilmesi abalarna tm kamu ve zel kesim kurulular ile meslek ve sivil toplum rgtlerinin katlmnn salanmas gerekmektedir. Vatandalarmzn lke deerleri ve tantma eleri konusunda yaygn eitim sistemi ierisinde eitilmeleri salanarak yurt iinde ve yurt dnda fahri tantma elileri haline gelmeleri; yurt dndaki vatandalarmzn bulunduklar lkelerde Trkiyenin tantlmas asndan yararl olmalar salanmaldr. Tantma etkinliklerinin belirli bir ama dorultusunda yaplabilmesi ve etkin bir koordinasyon ve verimlilik ierisinde uygulanabilmesini salamak iin; ilgili kamu kurumlar ile zel kurulu, meslek odalar, dernek ve vakflardan oluan bir Kurulun yaplanmasna gidilmesi gerekmektedir.
Kaynaklar 1. evre Bakanl, Turizm ve evre Etkileimi, 1995. 2. Turizm Bakanl, Kamu Arazisi Tahsisleri, Yatrmlar Genel Mdrl, Kasm 2000. 3. DPT, Uzun Vadeli Strateji ve VIII. Be Yllk Kalknma Plan, 2000. 4. Turizm Bakanl, Turizm statistikleri, 2000. 5. Merkez Bankas, Merkez Bankas statistikleri, 2000.
156
TRKYE EVRE ATLASI
VIII. TARIM
VIII.1. TARIM ALANLARI VE EVRE evre sorunlarnn byk bir blm, tabiatn yanl ve kt kullanlmas sonucu doal dengenin bozulmas ile ilgili olduundan, tabiatn temel unsurlarndan biri olan toprakta grlen erozyon, eitli kirlenme ve ama d kullanmlar en nemli evre sorunlardr. VIII.1.1. Genel Toprak Sorunlar Toprak sorunlarnn banda yanl tarm teknii yznden ortaya km, hzlandrlm erozyon gsterilebilir. Tabiat kuvvetlerinin etkisi ile ana materyalin anp, ayrmas; ayran materyalin bir blmnn ikincil bileikler halinde tekrar birlemesi sonucu oluan ve ana materyal, topografya, zaman, iklim ve organizmalar gibi be faktrn etkisi altnda karakteristikler kazanan topraklarn, doal kuvvetlerden su ve rzgar etkisi ile yerlerinden andrlarak baka yerlere tanmas olayna erozyon ad verilmektedir. Ayrca toprak iindeki, ou bitki besin maddesi olan elementlerin ya bol yerlerde szan sularla profilin alt katlarna, oradan da yer alt suyuna karmak zere tanmasna ise kimyasal erozyon denilmektedir. Tallk ise farkl bir sorun olarak grlmektedir. Ancak tallk insanlarn sebep olduu bir sorun olmayp, arazinin tabii zelliklerinden kaynaklanmaktadr. Tabiatn veya toprak yapsnn sonucu olarak grlen sorunlar yannda, bir de insanlarn mekan, muhtelif maksatlarla kullanmalar sonucunda ortaya kan sorunlar grlr. Bu grupta grlen sorunlarn, tarm teknolojisindeki gelimelerin sonucu, mesela fazla veya yanl gbrelemeden, endstri atklarnn topraa szmasndan, yerleim veya endstri maksadyla kaliteli arazilerin kullanlmasndan kaynakland bilinmektedir. Hzl bir endstrileme srecine giren Trkiyede endstrinin kurulduu alanlarn yerlerinin ounlukla, sadece karllk dncesiyle seildii grlmektedir. Bu durum imdiden byk sorunlar yaratmtr ve gelecekte de daha byk sorunlar yaratacak niteliktedir. Karllk ilkeleri gerei olarak, giriimciler kuracaklar endstriyel tesislerin ulam, su, enerji ve yerleim yerlerine yakn olmasn isterler. Altyap tesisleri ve zellikle yollar, endstrinin yerlemesi bakmndan gerekli unsurlardr. Yollarn maliyet hesaplar gerei dz ovalardan geirilmesi eilimi, ana yollar tarm alanlarna sokmu; arkasndan endstri kurulular da yollarn iki yanna yerlemeye ve byk yatrmlarla gerekletirilen sulama ebekelerinin iinde ve en verimli tarm topraklar zerinde endstriyel kurulular hzla yaylmaya balamtr. Tula ve kiremit gibi yap malzemelerinin yapmnda kullanlan materyalin, son zamanlarda ounlukla tarmsal deeri yksek topraklardan salanmas baka bir ciddi sorun olarak grlmektedir.
157
TRKYE EVRE ATLASI
VIII.1.2. Toprak Kirliliinin nsan ve evresine Etkileri VIII.1.2.1. Erozyonun Etkileri Yerkre ekosisteminin bir paras olan ve ana kaya ile arazi yzeyi arasndaki ksmda yer alan toprak, en nemli doal retim kaynaklarmzdan biridir. Doal kaynaklarn korunmas konusunda topraklarn ekolojik ve insan faaliyetlerine bal nemli zellikleri vardr. ncelikle toprak, doal bir kaynaktr ve canllar iin besin kayna ortamdr, transformatrdr. Toprak, insan ve tm canl yaamn destekleyen en nemli sistemdir. Yeryznde tarmsal retimin kapasitesini belirler. Toprak bir ok formda ve eitli derecelerde kirlilik yaratan maddeler iin en byk filtredir. Toprak, CO2 , metan ve N2O ieren biyokimyasal dnmde en nemli kaynaktr. Bu nedenle artan nfusun tm ihtiyalarnn karlanmas, toprak ve su gibi doal kaynaklarn bilinli ve ekonomik biimde kullanlmas, deerlendirilmesi ve gelitirilmesi ile mmkn olabilecektir. Tm bunlara ramen topraklarmz tehdit eden, onlar verimsizletiren erozyon olay yeterince kontrol altna alnamamakta, dnya ve lkemiz leinde nemli boyutlara varan sorunlar yaanmaktadr. Trkiyede yllk toprak kayplarnn 500 milyon ton civarnda olduu tahmin edilmektedir. Tanan bu toprak materyalinin byk bir blm denizlere kadar ulamaktadr. Tanan bu materyalin bir blm ile verimli delta arazileri olumakta ise de, yaplan hesaplamalara gre 1m2lik bir delta arazisinin olumasnda yukar havzadaki 800-1300 m2 lik bir alann tahribi gerekmektedir. VIII.1.2.2. Yalk ve orakln Etkileri Belli bir arazi paras, yln baz dnemlerinde yalk, baz dnemlerinde de oraklk sorunu ile kar karya kalabilir. oraklk, topran verimini dren ve bitkilerin gelimesini engelleyen bir sorun olarak evreye zarar vermektedir. Yaln da, gerek topra kullanlamaz duruma getirmesi, gerekse bataklk ve benzeri ekillerde evreye zararl etkileri grlmektedir. VIII.1.2.3. Tallk ve Kayalln Etkileri aplar 25 cmden byk kaya paralar ile topraktaki plak yerli kayalar toprak kitlesinden saylmaz. Bununla beraber, bunlarn toprak kullanma zerindeki etkileri, bir taraftan ziraat makinalarnn kullanm zorlatrmalar veya engellemeleri, dier taraftan toprak kitlesini gevetmeleri yznden nemlidir. VIII.1.2.4. Gbre ve Gbrelemenin Etkileri Topran verimini artrmak iin yaplan gbreleme, baz hallerde byk sorunlar yaratabilmektedir. Bu sorunlar, iki ayr balk altnda incelenebilir.
158
TRKYE EVRE ATLASI
VIII.1.2.4.1. Topra Tanmadan Yaplan Gbreleme Topra tanmadan ve analiz yaptrmadan yaplan gbrelemeler; a. Gereinden fazla gbre kullanlarak randman dmesine, gereksiz parasal kayplara ve evre kirlenmesine, b. Gereinden az gbre kullanlarak rnn gbreden yeterince yararlanlamamasna ve gbreye denen parann dahi karlanlamamasna, c. Yanl gbre cinsi kullanlarak, bitkilerde yanmalara, kurumalara ve sonu olarak rn azalmasna, d. Uygun olmayan zamanda ve yanl toprak derinliine verilerek rn randmannda azala, e. Yanl cins ve ar miktarda kullanlarak pHnn normalden uzaklamasna, toprak yapsnn bozulmasna, mikroorganizma yaamnn olumsuz ynde etkilenmesine sebep olunarak, toprak koullarnn bozulmasna, f. Topraktaki bitki besin maddesi dengesinin bozulmasna sebep olarak, rn randmannn dmesine yol amaktadr. VIII.1.2.4.2. Gereinden Fazla Gbreleme Gereinden fazla kullanlan gbrelerin sebep olduu olumsuz etkiler evre ynnden grupta toplanlabilmektedir. Trkiyenin eitli su toplama havzalarnda, etd yaplan 20.481.200 hektar arazinin, 5.844.120 hektarnda (%28.52) erozyon grlmemi veya hafif erozyon grlmtr. Orta ve iddetli erozyon alanlar 6.460.565 ha (% 31.5), ok iddetli erozyon alanlar 7.444.583 ha (% 36.31), sel oyuntulu alanlardaki erozyon ise 113.911 ha (% 0.55) olarak belirlenmitir. Her yl tanan toprak materyali ile birlikte (bu toprak ortalama % 0.1 N, 0.15 P205, % 1.5 K20 ihtiva ediyorsa) 8.750.000 ton bitki besin maddesi kayba uramaktadr. Topraklardan bitki besin elementlerinin tanmalar, yalnz rn randmann drmekle kalmamakta, ayn zamanda retilen rnlerin kalitesinin de bozulmasna neden olmaktadr. Topraklarn ounda, alt toprak st topraa oranla daha az organik madde ihtiva eder ve st toprak kadar geirimli deildir. Su tutma kapasitesi yksek olan st toprak tanrken, alt toprak yzeye yaklamakta ve bu sebeple topran su tutma kapasitesi azalmaktadr. Bunun sonucunda yzey aklarn hacmi artmakta ve bitkilere yarayan su miktar azalmaktadr. Erozyonla tanan akl ve kum gibi uygunsuz materyaller verimli topraklarn zerine ylarak retkenlii azaltabilir ve bu srada yetimekte olan rnleri tahrip edebilir. st toprak erozyona urarsa ounlukla zayf yap koullarna sahip alt topran ilenme ve ekilme zorluklar ortaya kar. Bu durumda tohum yatann hazrlanmas zorlar, tohumlarn imlenmesi ve rn randman ters ynde etkilenebilir. Erozyonla st toprak tannca arzu edilmeyen sk bir kvama sahip alt topran ilenmesi gerekir, bunun iin de daha fazla ekim gcne ihtiya duyulur, bu durum da beher dekar arazide retilen rnn maliyetinin ykselmesine neden olur.
159
TRKYE EVRE ATLASI
Topraklar erozyon ile kaybolduka yaban hayatn yaam koullar glemektedir. Akarsulara, gllere ve rezervuarlara boalan erozyon materyali, balklarn yaam ve yaban hayat iin uygun koullar bozmaktadr. Su iinde asl duran sedimentler zlm oksijen dengesini bozmakta ve su bitkilerinin ihtiyac olan azaltmaktadr. Her iki durumda balk yaam ok tehlikelidir. Daha ar sedimentler balk yuvalarn, yumurtalarn ve dier besin kaynaklarn rtmek suretiyle zararl olmaktadr. a. Yksek dzeyde azotlu gbre kullanlmas sonucu topraktan ykanmalarla ime sular ve akarsularda nitrat miktar artabilmektedir, b. Fosforlu gbrelerin yzey aklarla tanmas sonucu ime sularnda ve dier akarsularda bulunan fosfat miktar ykselebilmektedir, c. Yksek dzeyde nitrojenli gbre kullanlan topraklardaki bitkilerde, nitrozamin gibi kanserojen maddeler olumakta, zellikle yapraklar yenen marul ve spanak gibi bitkilerde zararl NO3 ve NO2 birikmeleri olmaktadr. VIII.1.2.4.3. Gbre Tketimi Sorunlar ve zm nerileri Tarmsal retimde gbrelerin uygun yntem, miktar ve zamanda verilmemesinden dolay ortaya kacak kayplarn nlenmesi byk nem tamaktadr. Bu hususlar gz nnde bulundurarak hazrlanacak bir gbreleme program, gbre tasarrufunu ve evreye olumsuz etkinin nlenmesini salayacaktr. Toprak analiz laboratuarlar, blgelerin zellikleri de dikkate alnarak, yurt dzeyinde yaygnlatrlmaldr. Toprak analiz laboratuarlarnn yaygnlatrlmasnda zel sektr tevik edilmeli ve hatta gbre retici kurulularnn belli blgelerde analiz laboratuarlar kurmalar zorunlu hale getirilmelidir. iftilerimizin de bu hizmetten etkin bir ekilde yararlanmalar ve gbre uygulamalarn toprak analiz sonularna gre yapmalar salanmaldr. stn nitelikli ve bol rn alnabilmesi iin inko, bakr, demir, mangan, bor, vb. bitki besin maddelerini ieren mikro element gbrelerinin kullanm yaygnlatrlmal ve mikroelement gbrelerinin Trkiye genelinde datm ve pazarlamas etkin bir ekilde yaplmaldr. lkemizde 1981 ylndan itibaren, 2000 ylna kadar, son 19 ylda tketilen baz gbrelerin, cins ve miktarlar Tablo: VIII.1.1.de verilmitir. Kkeni ne olursa olsun, satlan gbrelerin teknik zelliklerinin standartlara uygunluunu denetlemek amacyla, gbre kalite kontrol gelitirilip yaygnlatrlmaldr. Gbre fiyatlarnn belirlenmesinde ve desteklenmesinde, gbrede bulunan saf bitki besin maddesi miktar da dikkate alnmaldr. nk, desteklemelerde gbre cinsleri arasnda belli bir iliki bulunmamakta, bu durum iftiyi yanl ynlendirmektedir
160
T.C.EVRE VE ORMAN BAKANLII Tablo:VIII.1.1. Cinslere Gre Gbre Tketimi (Ton)

GBRE CNS AMONYUM SLFAT AMONYUM NTRAT (%21 N) AMONYUM NTRAT (%26 N) AMONYUM NTRAT (%33 N) RE AMONYUM NTRAT (%30 N) NORMAL SUPER FOSFAT TRIPLE SPER FOSFAT DIAMONYUM FOSFAT KOMPOZE 20-20-0 20-20-0+Zn 26-13-0 15-15-15 15-15-15+Zn 20-10-10 12-30-12 11-52-0 25-5-0 10-25-20 13-0-46 16-0-0 8-24-8 25-5-10 POTASYUM SLFAT FZK TOPLAM AZOTLU (%21 N) FOSFORLU (%17P205) POTASLI (%50K20) EDEER TOPLAMI AZOT FOSFOR POTAS TOPLAM B.B.M. 44.533 35.795 7.104 10.703 7.692 36.449 28.882 200.887 12.226 194.030 20.982 241.927 27.815 373.960 497.275 535.871 39.712 423.217 480.009 732.702 39.121 502.833 427.287 911.869 41.296 437.500 468.257 888.996 723.346 797.290 1.065.900 28.324 298.794 367.020 12.286 307.011 425.965 987 270.099 471.529 426.293 396.752 505.938 479.245 409.122 498.831 543.288 1981 441.205 41.962 1982 432.950 50.622 1983 451.773 52.198 1984 412.222 47.711 1985 427.095 37.687 1986 419.932 21.562 1987 496.000 1.781
TRKYE EVRE ATLASI

1988 424.968 108 1.509.566 1.428.786 1.252.951 1.294.681 1.187.884 134.701 854.648 86.789 617.179 144.559 580.804 191.933 728.356 249.551 725.448 1.272.858 367.972 897.153 1.226.696 614.824 1.000.001 1.156.915 581.114 842.010 118 1989 434.395 1990 450.260 1991 417.664 1992 350.069 1993 306.183 1994 239.312 1995 292.718 1996 244.297 1997 303.278 1998 354.830 1999 322.102 2000 328.420
1.091.898 1.290.437 1.493.116 1.640.997 1.497.768 1.388.944 1.721.017 1.682.096 1.629.808 1.659.556 1.217.719 1.332.290 8.749 566.487 570.791 8.722 627.199 152.111 594.815 14.071 65 234.676 346.692 124 208.915 548.445 29 169.647 618.505 147.135 709.967 108.633 734.036 266.269 625.568 305
169.054 882.775
84.024 447.574
90.415 560.335
60.210 573.586
82.389 607.417
66.873 725.456
48.039 631.626
45.564 630.317
965.122 1.015.315 1.020.903
899.758 1.000.566
974.187
688.227
945.621
975.169 1.043.235
1.198.981
1.053.445 159.116
1.017.697 166.479
16.671 230.980
28.493 338.870
17.405 358.104 613
7.182 239.203 934
1.464 247.207 68 282.214 217.066 271.698 306.435
1.010 306.894
1.340 333.848
977 295.599 17.881 316.751 22.776
3.772 1.011 25.473 280 92.168 69.973 381 2.911 56 4.136 272 7.655 343 476
138.673
94.251
90.020
9.868 17.905 20.666 8.634 1.117 83 71.936 14.076 5.581.069 7.072.822 3.751.151 161.350 4.367 10.329 797 989 62.775 16.764 5.294.202 6.563.279 3.697.359 164.190
783
2.920
3.442
4.356
3.205
6.081 323
6.622 684 195.816 875 17.307
5.494 1.068 84.000 24.074 16.465
6.723 841 1.678 49.929 19.980 5.464.908 6.640.952 4.127.847 177.017
22.223
27.927
126.060 51.434
276.791 85.320 19.912
124.445 40.498 16.512
218.560 2.459 11.615
14.401
14.368
14.974
15.950
18.857
3.480.812 3.882.196 4.391.239 4.426.927 3.997.735 4.114.526 4.862.392 4.482.266 4.798.273 4.995.407 4.539.804 4.936.241 3.697.181 4.034.480 4.718.121 4.754.211 4.368.678 4.538.958 5.435.750 5.149.587 5.429.699 5.711.605 5.254.734 5.742.680 2.913.575 3.350.731 3.635.149 3.380.754 2.800.076 3.056.923 3.440.125 2.881.090 3.523.962 3.671.072 3.631.510 3.866.057 75.252 66.649 49.141 62.883 67.958 94.658 101.460 83.695 116.029 126.804 95.052 126.656
5.502.999 3.997.809 4.386.066 4.596.314 4.642.455 6.356.856 4.792.281 5.016.606 5.462.707 5.555.746 4.623.244 2.610.639 3.405.445 3.395.630 3.477.069 169.934 112.591 134.180 146.835 132.974
6.686.008 7.451.860 8.402.411 8.197.848 7.236.712 7.690.539 8.977.335 8.114.372 9.069.690 9.509.481 8.981.296 9.735.393 11.150.034 7.515.511 8.556.231 9.005.173 9.165.789 10.945.816 10.985.323 10.424.828 776.409 495.312 37.626 847.242 569.629 33.325 990.806 617.981 24.571 998.385 574.733 31.442 917.423 476.017 33.979 953.182 1.141.509 1.081.605 1.140.446 1.199.663 1.103.716 1.206.230 519.682 47.329 584.827 50.730 490.239 41.848 599.737 58.015 624.818 63.402 618.168 47.526 658.085 63.328 1.335.253 1.006.588 1.053.737 1.147.438 1.166.966 786.979 84.967 444.347 56.296 579.613 67.090 577.957 73.418 591.829 66.487 1.394.906 701.983 88.509 2.185.398 1.485.624 637.924 80.675 2.204.223 1.378.597 628.776 82.095 2.089.468
1.309.347 1.450.196 1.633.358 1.604.560 1.427.420 1.520.193 1.777.066 1.613.692 1.798.198 1.887.883 1.769.410 1.927.643
2.207.199 1.507.231 1.700.440 1.798.812 1.825.282
Kaynak: Tarm Bakanl, Tarmsal retimi Gelitirme Genel Mdrl, 2001.
161
TRKYE EVRE ATLASI
Gbre fiyatlarnn belirlenmesinde ve desteklenmesinde, gbrede bulunan saf bitki besin maddesi miktar da dikkate alnmaldr. nk, desteklemelerde gbre cinsleri arasnda belli bir iliki bulunmamakta, bu durum iftiyi yanl ynlendirmektedir. lkemizde son on yl ierisinde gerek tarla tarmnda, gerekse rt alt yetitiriciliinde kullanm hzl artan hibrit eitlerin geleneksel eide oranla ok yksek olan verim potansiyellerine ulamada yeterli gbre kullanm zorunludur. Azot ve fosforun yannda, yeterli potasyumlu gbre uygulamasnn gz ard edilmemesi gerekmektedir. nk potasyum noksanlnn neden olduu kalite bozukluklar, bu rnlerin d satmn olumsuz ynde etkilemektedir. Sv gbre ve yaprak gbreleri kavramlar ak olarak ortaya konulmaldr. Ayrca gbre retimi, standardizasyonu ve kontrol mekanizmalar gelitirilmelidir. VIII.1.2.4.4. Endstriyel Kirlilik ve Tarm Arazisi Bozulmalarnn Etkileri Endstri faaliyetlerinin sebep olduu hava ve su kirliliinin dolayl olarak tarm arazilerinde meydana getirdii kirlenme ve bozulmalarn topraklarn fiziko-kimyasal ve biyolojik niteliklerini etkilemesi sonucu, tarm topraklarnda verim dklkleri veya baz toksik maddelerin tarm rnlerinde birikmesi ile gda zincirindeki kirlenme ve salk zerine etkileri nemli toprak sorunlarndandr. ehir ve endstri atklar, zellikle nehir ve gl sularn kirletip daha sonra da, kirlenen bu sularn tarmsal amal kullanm srasnda topraklar etkilemesi yoluyla olumsuz sonular dourmaktadr. Kirli sularn iinde bulunan ve deriimi artm bulunan mikro elementler, toprakta birikip, zamanla toksik hale gelerek, topran iyon dengesini bozmakta, bylelikle yetitirilen tarmsal rnlerde kalite ve verim dklne sebep olmaktadr. zellikle Trkiyenin baz yrelerinde belirlenen bor kirlilii, atk sularn sulamada yaygn ekilde kullanlmas sonucu, nem kazanan endstriyel bir kirlenme rneidir. Trkiyenin eitli yrelerinde bulunan farkl endstriyel kurulular tarafndan atmosfere verilen SO2 ve F emisyonlarnn gerek tarm arazilerinde ve gerekse orman alanlarnda asit yalar oluturarak byk apta zararlara sebep olduu yaplan aratrmalar sonucu belirlenmitir. Ayrca, tarm arazilerinin, zellikle 1. 2. ve 3. snf nitelikteki deerli topraklarn ehirleme turizm yatrmlar endstrileme amal kullanm sonucu igal edilerek ortadan kaldrlmas, Trkiyede grlen en byk evre sorunlarndan biri olarak nemini korumaktadr. VIII.1.3. Tarm Topraklarnn Ama D Kullanm lkemizde araziler, kullanm kabiliyetlerine gre sekiz snfa ayrlmaktadrlar. 1.2.3.ve 4. snf araziler ilemeli tarma uygun, 5,6,7. snf araziler ise tarmsal retim ynnden kullanma elverili deildir, 8. snf araziler ise dier amalar iin kullanlabilir.
162
TRKYE EVRE ATLASI
Hzl sanayileme ve ehirleme bata olmak zere, turizm, karayollar, demiryollar, enerji ve boru hatlar, hava alanlar ve barajlar gibi yatrmlar, tula ve kiremit ocaklar tarm alanlarnn ama d kullanmnda nemli rol oynamaktadrlar. Sanayi tesisleri, altyap kolaylklar, ulam kolayl ve ucuzluu nedeniyle dz ve verimli tarm arazileri zerinde kurulmakta, kaplad alan itibariyle verdikleri zararn yannda, eitli atklaryla evredeki tarm alanlarn kirleterek de zararl olmaktadrlar. Tarm ve Kyileri Bakanl tarafndan hazrlanan Tarm Topraklarnn Ama D Kullanmna Dair Ynetmelik ile ama d kullanm nlenmeye allmaktadr. evre ve Orman Bakanl bnyesinde hazrlanan Toprak Kirlilii Kontrol Ynetmeliinde konuyla ilgili yasaklamalar yer almaktadr. Tarm alanlarnn ama d kullanmnn, zellikle verimli tarm arazilerinin olduu blgelerde younlamas, durumun ciddiyetini ortaya koymaktadr. Yurdumuzda kentleme ve sanayileme nedeniyle tarm d kalm arazilere ukurova, Mersin ve Tarsus yresi, Bursa Ovas, Bornova, Sakarya Ovas, Trakya ve Kemalpaa gibi blgelerimiz en arpc rneklerdir. Tula ve kiremit hammaddesi olarak kullanlan verimli topraklarn yitirilmesine Antalyann Aksu ve Dden Ovalarnda, Kk Menderes Ovasnda, Porsuk, Meri ve Konya Ovalarnda, Tekirda ve orum illerimizde, Salihli ve Turgutlu ilelerinde alm byk ukurlar eklinde rastlanmaktadr. Organize Sanayi Blgelerinin yer seimine gereken zen gsterilmemekte ve bu blgeler iin tahsis edilen 17990 ha arazinin % 62si tarma elverili topraklar zerinde bulunmaktadr. VIII.1.4. zm nerileri Arazi kullanmada kullanlmamasdr. en nemli sorun arazilerin yeteneklerine uygun
lkemizde toprak kaynaklarmza ilikin bilgiler 1966-1971 yllar arasnda gerekletirilen yoklama dzeyindeki temel toprak ettlerine dayanmaktadr. Bu ekilde yaplan toprak ett ve arazi snflamalar, toprak ve arazi kaynaklarnn nitelik ve nicelikleri hakknda yaklak bilgi edinmek iin yaplan ett ve snflandrmalar olduundan plan ve projeler iin kaynak olarak deerlendirilebilecek eterlilikte deildir. Bu nedenle topraklarn ayrntl kullanm yetenek haritalar karlarak, uygun biimde kullanlmalarn salayc gerekli yasal dzenlemeler yaplmaldr. a. Her trl tarma elverili olan 1.2.ve 3. snf arazilerin sanayi, ehirleme ve turizm amal olarak tarm d kullanlmasn kesinlikle engelleyici yasal ve ekonomik nlemler alnmaldr. Temel Toprak Kanunu karlmaldr. b. Toprak ettlerine bal olarak kullanm ve yanl planlamadan kaynaklanan toprak sorunlarnn srekli izlenmesini salamak, bu amala Ulusal Toprak Enstits yeterli yetkilerle donatlarak kurulmaldr.
163
TRKYE EVRE ATLASI
c. Tarmsal ve endstriyel yatrm projelerinin, ekonomik analizleri yannda evre Etki Deerlendirilmeleri de mutlaka yaplmaldr. d. Tarm topraklarnn tarm d amala kullanmn snrlayan ynetmelik glendirilmeli ve topraklarn yetenek snflarna gre deerlendirilmesini salayc gerekli tm nlemler alnmaldr. e. Devaml bitki rts altnda bulundurulmas gerekli olan ve ilemeli tarma kesinlikle msaade edilmemesi gereken 6.111.176 ha arazide gerekli kullanm dnmleri hzla salanmal ve bu iddetli erozyon alanlarndaki kayplar nlenmelidir. f. lkemizde 1. ve 2. snf alanlardan toprak sanayine hammadde temini kesinlikle nlenmeli ve uygun hammadde ieren alternatif alanlarn kullanmnn zendirilmesi salanmaldr. g. Tarm ve Ky leri Bakanl, evre ve Orman Bakanl ve niversitelerin e gdml almalaryla; topraklarda retimi drecek ve rnler zerindeki kimyasal kalntlar nedeniyle halk salna zarar verecek uygulamalar nlenmelidir. h. lkemiz topraklarnn en byk sorunlarndan biri erozyondur. lkemizde birim alanda oluan toprak kayb dnya ortalamasndan ok fazladr. Erozyona kar topraklarmzn kontrol altna alnmasnda ilk nlem, erozyonu oluturan nedenlerin ortadan kaldrlmasdr. Bu amala toprak ve su kaynaklarmzla ilgili konularn zm iin ayrntl toprak ettlerinin ve haritalama almalarnn yaplmas zorunludur. Bunu salayacak etkin bir kurulua gereksinim vardr. . Toprak muhafazal tarmn tm lke dzeyinde uygulanabilirlii salanmal ve lke apnda ulusal planlamalara gidilmelidir. i. Tarm alanlarnn korunmasnn nemi ve kamuoyuna duyurularak, toplum bilinci oluturulmaldr. VIII.1.5. ayr ve Meralar Tarm ve Orman alanlar iinde ve bitiiinde yer alan ve olduka geni bir alan kaplayan ayr ve meralarmz, sadece hayvanlarmza yeil ve kuru ot salayan yem alanlar deildir. ayr ve meralarn, hayvanlara kaba yem salama yannda, toprak ve su muhafazas, su toplama havzas, pnar ve memba sularna kaynak olmas, tabii fauna ve av hayvanlarna barnak olmas, byk ehir ve endstri merkezlerinin kirlettii havay temizlemesi, halkmza nemli bir rekreasyon alan salamas ve yeil rts ile evreyi gzelletirmesi gibi hayati derecede nemli baka fonksiyonlar da vardr. ayr ve meralarmz belirtilen bu fonksiyonlarn tam olarak yerine getirebilecek durumda olmayp, eitli sebeplerle yldan yla fakirlemekte, bozulmakta ve kendilerinden beklenilen faydalar salayamaz bir duruma gelmektedir. Bu yzden milli ekonomiye katklarnn gittike azalmas yannda, ileriki nesillere ok daha byk ayr ve mera slah sorunlar devretme durumu ortaya kmaktadr. gerei eitli yntemlerle
164
TRKYE EVRE ATLASI
ayr ve meralar byk ehirlerin ve endstri merkezlerinin kirlettii havann temizlenmesinde nemli rol oynar. Orman kadar olmamakla beraber, ayr ve meralar da kirli havay filtre gibi szer ve onun tad zehirli madde ve partiklleri tutarak temizlenmesini salar. Daha da nemli olarak ayr ve meralardaki bitkiler, fotosentez sonucu bol miktarda oksijen retir ve atmosfere verir. Dzensiz otlatlarak, bitki rts yok edilmi veya seyrekletirilmi meralardan gelen seller, sk sk yerleim yerlerindeki insanlarn can ve mallarn tehdit eden bir afet haline gelebilir. ayr ve meralar daha ncede belirtildii gibi nemli bir su toplama havzas olarak grev yapar. Dzenli bir ekilde otlatlan ve zerinde yeterli miktarda bitki rts bulunan meralar, yalarla gelen suyun bir ksmn yava yava ve temiz bir ekilde havzadaki dere ve rmaklara vererek onlar besler. Yalarn nemli bir ksm da bitki rts altndaki topraa verilerek elverili yerlerde su kaynaklarnn ve pnarlarn olumas salanr. yi bir bitki rts ile kapl ayr ve meralarn bulunduu blgelerde tehlikeli seller pek ender olduu gibi, kaynak ve pnarlar yln her mevsiminde akar, derelerin kuruduu grlmez. Bitki rtsnn tahrip edildii yerlerde ise kontrol edilmeyen seller ve su basknlar ekili arazi ve yerleim yerlerinde her yl bir ok can ve milyonlarca liralk mal kaybna sebep olur. Her mevsim bulank akan sular, barajlarn bile mrn ksaltr. ayr ve meralar av hayvanlarnn da barnd beslendii yerlerdir. yi bir bitki rtsne sahip olan meralar, eitli av hayvanlarnn reyip oalmasna tevik eder. Bylece, yerli florann yannda yerli faunann da iyi bir ekilde korunmas ve gelitirilmesi mmkn olur. te bu amalarla; mera, yaylak ve klak olanlar ile umuma ait ayr ve otlak alanlarn tespiti, tahdidi ile ky veya belediye tzel kiilikleri adna tahsislerinin yaplmasn, belirlenecek kurallara uygun bir ekilde kullanlmasn, bakm ve slahnn yaplarak verimliliklerinin artrlmasn ve srdrlmesini, kullanmnn srekli olarak denetlenmesini, korunmasn ve gerektiinde kullanm amacnn deitirilmesini salamak iin, 4342 Sayl Mera Kanunu 25.02.1998 tarihinde kabul edilerek 28.02.1998 tarihinde Resmi Gazetede yaymlanmtr. Sz konusu 4342 Sayl Mera Kanunu ve bu kanuna dayanlarak karlan Mera Ynetmelii etkin bir ekilde uygulanmaldr. VIII.1.6. Pestisidlerin nsan ve evreye Olumsuz Etkileri Pestisidler dorudan veya dolayl yollarla insan ve evresine olumsuz etkiler gstermektedir. Bunlar ana hatlaryla aadaki ekilde tasnif edilebilir. VIII.1.6.1. Genel Etkiler Toksikologlara gre bugn insanlar kimyasal maddelerin oluturduu bir okyanus iinde yaamak"zorunda kalmlardr. Zira 1986 ylnda pestisidler de dahil olmak zere bilinen kimyasal maddelerin says 2 milyonu amtr. Pestisidler, canllarn eitli hayat formlarna kar farkl toksik etkiler gstermektedir. Buna ramen genel bir kural olarak bitki koruma ilalarnn insanlar ve hayvanlar iin zehirli olduu kabul edilmelidir. Zira bu ekosistem iindeki btn canl
165
TRKYE EVRE ATLASI
organizmalar dikkate alnrsa, ekosisteme sokulan pestisidlerin baz gruplara direkt olarak zehir etkileri olmasa bile sonradan bunlara indirekt ekilde toksik olmas mmkndr. Bitki koruma ilalarnn evredeki sirklasyonu, ok ynl karmak bir yapya sahiptir. rnein tarla, bahe veya orman aalarnn hastalk veya zararllara kar ilalanmas srasnda ila zerreleri havaya, topraa topraktan yamurlarla yer alt sularna ve dolaysyla su ekosistemine karabilmektedir. Bitkiler zerindeki kalan pestisid bakiyeleri ise bazen besin yoluyla insan ve hayvanlara gemekte ve ani zehirlenmeler, hatta genetik yapy etkileyecek ve kansere sebep olabilecek dzeyde tehlikeler yaratabilmektedir. Hi pestisid uygulamas yaplmayan kutuplardaki penguenlerde, ay bal ve eskimolarda DDTnin varlnn saptanmas, baz tarm ilalarnn dnyadaki sirklasyonunun ne kadar gl olduunu gstermesi bakmndan nemlidir. Pestisidlerin bir insan etkileme yollar deiik ekillerde meydana gelmektedir. Bu etkiler ksaca u ekilde olmaktadr. VIII.1.6.1.1. Direkt Toksik Etkiler Pestisidin direkt etkisi, insan vcuduna ilacn solunum, deri veya az yoluyla dorudan girmesi sonunda olmaktadr. Pestisid ile bulam besinin yenilmesi veya iilmesi ile toksik etki meydana gelmektedir. Ancak intiharlar hari bu safhada lm genellikle az olmakta, alnan pestisidin toksisite derecesi ve dozuna bal olarak zehirlenme belirtileri ksa bir sre sonra balamaktadr. Bu gruptaki zehirlenmelere akut zehirlenme ad verilmektedir. Akut zehirlenme, pestisidin bir defada alnan tek bir dozunun, absorbe edilmesinden sonra ilacn ani zehirlenme yapma potansiyelidir. Akut zehirlenmeler, dikkatsiz kullanmalar sonucunda olduu gibi, ilacn tarm d yanl kullanlmas ile de meydana gelmektedir. Bursada 1963 ylnda parathionla ilalanm eftali yiyen 32 kiiden 7si ayn gn lmtr. nsanlara ldrc etkisi olan ilalarn zehirlilik dereceleri, laboratuarda deiik test hayvanlar zerinde belirlenen LD50 ve LC50 deerleriyle kyaslanr. LD50 az veya deri yoluyla deneme hayvanlarna uyguland zaman, bunlarn % 50sini ldren dozdur. Beher kg. arlk iin mg. ile ifade edilir. LC50 ise genellikle 4 saatlik sre iinde teneffs sonras deneme hayvanlarnn % 50sini ldren konsantrasyondur. Teneffs edilen havann her m3 de mg. olarak ifade edilmektedir. Baz pestisidlerin zehirlilik ynnden birbiriyle karlatrlmas Tablo:VIII.1.2.de verilmitir.
166
TRKYE EVRE ATLASI
Tablo: VIII.1.2. Baz Pestisidlerin Az ve Deri Yoluyla Belirlenen Akut Toksiteleri
Pestisid Grubu Klorlanm Hidrokarbonlu nsektisidler Endrin Aldrin Toxaphane Lindane DDT Endosulfan Organik Fosforlu nsektisidler Azinphos-methyl Fenitrothion DDVP Diazinon Malathion Herbisitler Benthiocarb 2.4- D Atrazine Chlorsulfuron Fungisitler Dodine Benomyl Zineb Maneb Thiabendazole
Farelerde Az Yoluyla LD50 mg./kg. 7.5 39 80 88 113 30-110 5-20 800 56 76 1000 1.300 375 1780 5.545 1000 10000 5200 7900 3200
Tavanlarda Deri Yoluyla LD50 mg./kg. 15 98 780 900 2510 359 220 1.300 75 455 4.500 2.900 1.500 3.500 3.400 1500 10000 5000 10000 -
Kaynak: evre Sorunlar Vakf, Trkiye'nin evre Sorunlar, Ankara, 1995.
VIII.1.6.1.2. Sekonder - Toksik Etkiler Pestisid kalntlarn ihtiva eden bitkisel ve hayvansal besin maddelerini yemek suretiyle meydana gelen zehirlenmelerdir. Bunlara genelde "kronik zehirlenme" ad verilmektedir. Klorlanm hidrokarbonlu insektisidler vucudun ya dokusunda depo edildiinden, giderek bnyede konsantre olurlar. Lindane ve BHC karacier ve bbrekte akmle olmakta, merkezi sinir sisteminde hassasiyet meydana getirmektedir. Pestisidle kontamine olmu veya bekleme sresi bitmeden pestisid kalnts ieren besinlerin yenilmesi ile de kronik zehirlenmeler grlmektedir. rnein Gneydou Anadolu Blgesinde hekzaklorobenzenli (HCB) pestisidle ilalanm tohumluk buday yiyen 3.000 kiide porfiria hastal grlmesi ve % 3-11 orannda lm meydana gelmesi, dnya apnda ilgi uyandran bir zehirlenme olaydr. Tketilen besin maddeleri ierisinde bulunmasna izin verilen en fazla rezid (kalnt) miktar "tolerans" olarak ifade edilmekte ve milyonda ksm (ppm) ile gsterilmektedir. Toleransn zerinde ila kalnts bulunan tarm rnlerinin tketilmesi insan sal asndan son derece sakncaldr.
167
TRKYE EVRE ATLASI
VIII.1.6.2. Pestisidlerin nsanlara Etkileri Pestisidlerin retimi veya kullanl srasnda meydana gelen i kazalar, ilalarn insan salna kar olumsuz etkilerini derhal gstermektedir. rnein Hindistan'n Bhopal kentinde 3 Aralk 1984 tarihinde ABD'ne ait Union Carbide irketinin bir bcek ilac fabrikasndan evreye yaylan yaklak 45 ton metil izosiyanit gaz, civardaki 2500 kiiyi uykularnda ldrm ve fabrika evresindeki ok geni bir alan yaanmaz hale getirmitir. Aradan 4 yl gemi olmasna ramen, fabrika evresindeki kyllerden her yl ortalama 500 kiinin lmesi tehlikenin boyutlarn gstermesi asndan nemlidir. Kazalar ve yanl ila kullanm hari tutulursa, pestisidler ile insanlarn temas; ila retimi, tama, depolama, kullanma ve ila kalnts ieren rnlerin tketimi sonunda olmaktadr. Bu etkileim sonunda pestisid insan vcuduna az, deri veya solunum yoluyla girmektedir. VIII.1.6.3. Pestisidlerin Sulara Etkileri Pestisidlerin su ekosistemine ulamalar deiik yollarla olmaktadr. rnein drenaj ve sulama kanallar iindeki ve evresindeki yabanc otlara veya sivrisinek gibi vektr bceklerin mcadelesi srasnda, bataklklara dorudan yaplan pestisid uygulamalar ile sulara eitli ilalar karmaktadr. Pestisid kullanlm alanlardaki ilalarn, yamur sular ile toprak alt sularn veya rmaklara karmas yoluyla da eitli pestisidler akuatik bitki ve bceklere ulamaktadr. Ayrca havadaki ila zerrelerinin rzgarla sulara tanmas veya pestisid retimi yapan fabrika artklarnn durgun veya akarsulara boaltlmas sonunda, denizler pestisidlerle kirlenmektedir. Uygulama aletlerinin ve bo ambalaj kaplarnn ykanp temizlenmesi srasnda ila artklar sulara karmaktadr. Herbisit kalntlar ile kirlenen sularn, sulama suyu olarak kullanld tarlalardaki baz bitkilere fitotoksik olduu, acrolein (herbisit), rotenon (bitkisel insektisid) ve endosulfan (klorlu hidrokarbon)'n balklara ok toksik etki yapt bilinmektedir. Sulara eitli yollarla karan dk younluktaki birok pestisid kalntsndan balklarn olumsuz ekilde etkilendikleri ve davranlarnda farkllk meydana geldii anlalmtr. Baz balk trlerinde yavrularn tarm ilalarna kar ok hassas olduklar belirlenmitir. Durgun sularda minimal dzeydeki bir pestisid kalnts bile, sudaki oksijeni hzla azaltt ve balklarn beslenme ortamn bozduu saptanmtr. Pestisid bakiyelerinin suda eser miktarda bulunmas halinde bile, akuatik canllarn besin zincirinde ok nemli yeri olan zoo ve phyto planktonun gelimeleri nlenebilir. Sudaki organizmalarn ilac absorbe veya metabolize etmesi, sudaki pestisid seviyesine, organizmann fizyolojisine, scakla ve daha nceden bnyede mevcut ila kalntsna baldr. Pestisitlerin etkisi ile len organizmalar dibe kerek birikirler. rme esnasnda aa kan CO2 veya zehirli gazlar dier akuatik organizmalarn bu blgelere yaklamasna engel olurlar.
168
TRKYE EVRE ATLASI
VIII.1.6.4. Pestisidlerin Topraa Etkileri Bitki hastalk ve zararllarna kar kullanlan pestisidler yamur, rzgar gibi eitli abiyotik etkenlerle topraa dolayl yolla ulaabilmektedir. Topraktaki zararl bceklere, nematodlara ve tohum ilalamalar srasnda tohuma uygulanan pestisidler ise direkt olarak topraa karmaktadr. Bu ekilde toprakta devaml birikim halinde olan pestisidler, tketilen rnler aracl ile insan, evcil hayvanlar ve yaban hayatna ulaarak evre salna olumsuz ynde etkileyebilmektedir. Pestisidlerin toprakta kalc yani persistent olmas, kullanlan ilacn grubuna, formlasyon ekline, toprak tekstrne, ilacn absorbe edilme durumuna, toprak nemi ve scaklna, ilacn yamur, sulama veya drenaj sular ile ykanma zelliine gre deimektedir. rnein dekara 1.12 kg lindane uygulanm gbreli humuslu topraklardaki kalclk, kumlu topraklardan ok daha fazla olmaktadr. Baz granl ilalarn da emlsiyon formlasyonlarna oranla daha kalc olduklar anlalmtr. Pestisit kalntlar ile bulam topraklarda yetitirilen rnlerin, ilalar topraktan bnyelerine aldklar belirlenmitir. rnein aldrin ile ilalanm tarlalarda yetitirilen patates ve havuta aldrin kalnts, youn aldicarbe uygulanm topraklarda yetitirilen karpuzlarda ise aldicarbe kalnts grlmtr. Yaplan eitli aratrmalar, yllar nce yasaklanm olmasna ramen DDT'nin baz topraklardaki miktarnda henz bariz bir azalmann olmadn ortaya koymaktadr. Bu kalntlar, yarlanma mr uzun olan baz pestisidlerin toprakta hareketsiz ve depolanm halde kaldn gstermektedir. Trkiye'de 1996 ylndan itibaren, zirai mcadele ilalarnn imalat, ithalat ve tketim miktarlar, Tablo:VIII.1.3., Tablo: VIII.1.4., Tablo:VIII.1.5.'de verilmitir.
Tablo: VIII.1.3. Trkiye'de Zirai Mcadele lalarnn malat Miktarlar (Kg/Lt)
Yllar Gruplar I. nsektisitler II. Akarisitler III. Yalar VI.Nemotisitler-Toprak Fumigantlar V.Rodentisit ve Mollusitler VI.Fungusitler VII.Herbisitler VIII.Zirai Mcadelede Kul. Dier Maddeler Genel Toplam 1996 14.088.917 497.307 1.764.517 174.725 80.021 10.927.595 6.182.264 7.300 33.722.646 1997 9.754.849 512.273 2.109.311 303.291 59.694 8.505.047 6.953.991 32.537 28.230.993 1998 11.734.101 453.268 2.458.505 158.380 50.379 5.797.552 4.222.204 51.360 24.925.749 1999 9.515.782 254.969 2.242.416 106.942 55.030 5.649.785 5.663.221 427.660 24.343.465 2000 10.107.933 557.994 3.601.664 178.096 19.730 6.000.012 5.349.782 341.877 26.157.088
Kaynak: Tarm ve Kyileri Bakanl, Koruma ve Kontrol Genel Mdrl, 2001.
169
TRKYE EVRE ATLASI
Tablo:VIII.1.4. Trkiye'de Zirai Mcadele ilalarnn thalat Miktarlar (kg/lt)

Yllar Gruplar I. nsektisitler II. Akarisitler III.K Mcadele lalar Yazlk Yalar VI.Nemotisitler-Toprak Fumigantlar V.Rodentisit ve Mollusitler VI.Fungusitler 1996 2,001,923 392,681 93,600 542,350 14,300 1,064,976 1997 2,101,173 233,760 83,020 762,234 58,550 1,021,802 1998 1,905,390 297,400 30,000 1,058,000 14,200 1,124,720 1999 1,878,987 49,290 1,589,551 14,360 1,793,829 2000 1,382,453 145,291 70,688 1,108,634 1,432,260 1,617,376 953,261 6,709,963
ve
VII.Herbisitler 1,210,177 1,174,989 1,426,810 1,642,460 VIII.Zirai Mcadelede Kul. Dier 607,213 132,806 995,780 811,619 Maddeler Genel Toplam 5,927,220 5,5568,334 6,852,300 7,886,035 Kaynak: Tarm ve Kyileri Bakanl, Koruma ve Kontrol Genel Mdrl, 2001.
Tablo:VIII.1.5. Trkiye'de Zirai Mcadele ilalarnn Tketim Miktarlar (kg/lt)

Gruplar 1996 8,798,070 856,163 3,880,631 1997 12,355,025 702,688 2,172,389 Yllar 1998 11,999,185 645,372 2,342,373
1999 I. nsektisitler 11,504,726 II. Akarisitler 309,693 III.K Mcadele lalar ve Yazlk 2,371,834 Yalar VI.Nemotisitler-Toprak 728,055 884,917 1,630,864 1,637,487 Fumigantlar V.Rodentisit ve Mollusitler 88,657 89,921 50,747 55,630 VI.Fungusitler 5,563,143 8,847,039 7,289,101 7,159,321 VII.Herbisitler 7,259,913 7,810,361 5,076,797 7,285,098 VIII.Zirai Mcadelede Kul. Dier 194,534 871,052 1,242,962 Maddeler Genel Toplam 27,174,632 33,056,874 29,905,489 31,985,443 Kaynak: Tarm ve Kyileri Bakanl, Koruma ve Kontrol Genel Mdrl, 2001.
2000 11,778,017 746,745 3,571,933 1,368,463 19,730 7,776,679 6,957,872 1,318,874 33,548,313
VIII.1.7. la Kullanm Sorunlarna zm nerileri la kullanm sorunlarna zm nerilerini aadaki ekilde sralayabiliriz; a. Zirai mcadele ile ilgili yaym tekilat yeniden dzenlenerek, en yeni bilgileri reticiye hzl bir ekilde iletebilecek yeterli donanmlara sahip dinamik bir rgt oluturulmaldr. Bylece reticiler, kendilerini ila bayilerinin ynlendirmesinden kurtarlmaldr. b. la bayilik sistemi yeniden gzden geirilmeli, bayilik ruhsat, Bitki Koruma Blm mezunlarna verilmelidir. Mevcut bayilerde belirli periyotlarda ksa sreli eitim kurslarna tabi tutulmaldr. c. Trkiye'de zirai mcadele ilalar zerinde dzenli almalar ve kontrol grevi yrtm olan fakat 1984 ylnda kapatlan "Zirai Mcadele la ve Aletleri Enstits" yeniden almal ve almalarn devam ettirmelidir.
170
TRKYE EVRE ATLASI
d. Sk ve yaygn piyasa kontrolleri yaplarak, satlan ilalarn fiziksel ve kimyasal zellikleri denetlenmelidir. e. Milli Park Alanlarnda, kritik akarsu, gl, glet ve baraj havzalarnda, zellikle uakla yaplacak byk alan ilalamalar izne tabi olmaldr. f. zellikle ya meyve ve sebzelerde kalnt analizlerini ubukla yapabilecek, modern blge laboratuarlar kurulmal, kalntlarn ulusal tolerans listesine gre, sala zararl olup, olmad aratrlmal ve sonular periyodik bltenler halinde yaymlanmaldr. g. Kullanm tehlikeli baz ilalarla, seralarda, sebzelerde zellikle hasat dnemi yaknnda kullanlacak ilalar iin, bir reete sisteminin getirilmesi dnlmelidir. h. Blgesel Aratrma Enstitleri ile yaymda alan teknik elemanlar arasnda sk bir egdm salanmal, bu elemanlar yeni gelimeler ve aratrma sonular ile ilgili olarak hizmet ii eitime tabi tutulmaldr. . Tarmsal faaliyetlerin az olduu dnemlerde, reticilerin eitimine ve ila kullanm ile bunun sakncalarna ynelik kurslar dzenlenmelidir. i. Tketicilerinde tarm ilalar konusunda bilinlendirilmesi iin, kitle iletiim aralarndan yararlanlmaldr.
Kaynaklar 1. Tarm zel htisas Komisyonu Raporu, Trkiye Odalar Borsalar Birlii, Ankara, 1992. 2. ELKKOL, T., Trkiye'de Mera Islah almalar, Orman Bakanl Dergisi, Say:19, 1993, Ankara. 3. DOAN, O., KKAKAR, N., Trkiye'de Mera Arazilerinin Sorunlar ve zmleri, Orman Bakanl Dergisi, Say:19, 1993, Ankara. 4. YENKY, O., Meralarmzn Tahrip Olmasnn Nedenleri, Islah almalar, Sorunlar ve zm nerileri, Orman Bakanl Dergisi, Say:19, 1993, Ankara. 5. Trkiye'nin evre Sorunlar, Trkiye evre Sorunlar Vakf, Ankara, 1995. 6. Tarm ve Kyileri Bakanl, Koruma ve Kontrol Genel Mdrl, ,2001. 7. Tarm ve Kyileri Bakanl, Tarmsal retim ve Gelitirme Genel Mdrl, 2001.
171
TRKYE EVRE ATLASI
IX. MADENCLK
IX.1. MADENCLK VE EVRE Ekonominin nemli sektrlerinden biri olan madencilik, uluslarn sosyo ekonomik kalknmalar iin gerekli olan enerji ve sanayinin temel hammaddelerini salayan tm faaliyetleri kapsamaktadr. Madenler, lkelerin doal kaynaklarndan biri olup, giderek artan talepleri karlamak yznden de iletilmeleri kanlmazdr. Ancak kullanlmakta olan maden karma metotlarna baklmakszn, her trl maden iletmeleri youn olarak arazi bozulmalarna ve doal evrenin tahribine sebep olmaktadr. Madencilik iletmeleriyle doal kaynaklar olan madenler ve mineraller insan refah iin bir taraftan ekonomiye kazandrlrken, dier taraftan ekolojik evreye verilen byk tahribat ve zararlar ou zaman gzard edilmektedir. Faaliyetlerin yapld alanlarda ve zellikle ak iletme yntemi ile allan sahalarda, almalar bittikten sonra topografya, jeolojik yap, rliyef, su rejimi, iklim ve peyzaj tamamen deimekte ve bitki rtsnn de tahrip olmasna neden olmaktadr. Madencilik faaliyetleri sonucu iki tr evre bozulmas sz konusudur. 1. Dorudan Bozulma: Maden ocaklar alma sahalarndaki rt ve atk ynlar ile madencilik binalarnn ina edildii dier alanlardaki toprak ve bitki rtsnn yok edilmesi sonucu meydana gelir. 2.Dolayl Bozulma: Eski maden hafriyat yerleri, rt ve atk ynlar, maden binalar ile mineral zenginletirme tesislerinin bulunduu yerlerde toprak yaps, su ilikileri, kimyasal zellikler, toprak ve bitki rts, yerel iklim, insan ve hayvan salnn deiime uramas gibi olaylar grlebilir. IX.1.1. Madencilikte letme Metotlar Toprak ve evre bozulmasnn karakteri, madencilik yaplan blgenin tabiatna ve uygulanlan madencilik metotlarna baldr. Maden iletmelerinde ok eitli metotlar kullanlmasna ramen, bu metotlar genel olarak iki ana balk altnda incelenmektedir. IX.1.1.1. Ak Maden letmeleri Jeolojik yap, rliyef ve su rejimindeki dorudan deiiklikler ak maden iletmelerinde ok daha belirgindir. Bu tr iletmelerde ok miktarda toprak karlarak d ksma ylr. Hafriyat yerlerini ou zaman su basar ve darya ylan topraklar ok geni alanlar kaplar. Ayn zamanda tarm ve orman alanlar da engellenmi olur. Ak iletmelerin zararl etkilerinin boyutu; jeolojik yapya, hidrolojik zelliklere, ocak alan ve derinliine, mevcut toprak, bitki rts ve iklim artlarna baldr. D ksmdaki yksek ynlar, toprak ve bitki rtsn nemli lde bozarlar. Ynlarda toplanan kayalar bozulmaya fazlasyla diren gsterirler ve bitki rtsne zehirli bileikler verebilirler. letme sonras hafriyat yerleri, derinlikleri,
172
TRKYE EVRE ATLASI
eimlerin diklii ve kayalk olmas, su erozyonu ve su basmas gibi sebeplerden dolay, bu alanlarn yeniden kullanlmalar ok gtr. IX.1.1.2. Yeralt (Kapal) Maden letmeleri Ak iletmelere gre yeralt maden iletmecilii ok daha pahal ve zor olmasna ramen, madenin cinsine ve bulunduu derinlie bal olarak uygulanan bir metot olup, bu tr metotla yaplan maden iletmecilii byk miktarlarda arazi bozulmalarna sebep olabilmektedir. Yeralt madenciliinin dorudan deiiklikleri atk ynlar ve pasalarla olduu gibi retim ve iletme tesisleri tarafndan da meydana gelmektedir. Rliyef su rejimi, ekolojik ve ekonomik artlardaki en byk bozulmalar, km ocaklarda grlmektedir. Bu tr maden iletmelerinde kayalarn birka metreye varan yatay veya dikey hareketleri meydana gelebilir. Bu durum ise, sel basmas veya topran dalmasna neden olur. Etkilenen maden alanlar tmyle iyiletirilemez hale gelerek kullanm deeri der. Toprak kntleri ve kaymalar ayrca hizmet binalar, yer alt ve yerstndeki tesislerin tamam iin tehlike kayna olutururlar. IX.1.2. Cevher Hazrlama (Zenginletirme) Yeraltndan eitli metotlarla karlan madenler, mineral atklaryla beraber karld iin mineral dokusuna ulancaya kadar krma, tme ve eleme ilemine tabi tutulurlar. Eleklerden geirildikten sonra silolarda depolanr. Buraya kadar tm madenlerde ayn ilemler uygulanr. Bundan sonra zenginletirme ilemine geilir. Cevherin yapsna gre nce sulu sistem zenginletirme ile mineral atklar temizlenir. Her deiik tr cevheri zenginletirmek iin farkl metotlar uygulanr. rnein, demir cevherinin zenginletirilmesi yksek sda olur. Sonu olarak zenginletirme; yeraltndan karlan maden cevherinin fiziksel, kimyasal ve minerolojik ilemlere tabi tutularak cevherin pasadan ayrlmasdr. Sulu sistem zenginletirme sonucu ortaya kan sv atklar ise sedimentasyon havuzlarna ihtiya gsterirler ve bu nedenle pasa barajlarnda toplanrlar. Sv atklarn depolanmas ou zaman su ilikileri ve tuzlanmada etkili olurlar ve tarmsal zehirli metallerin veya maden cevherini ilemede kullanlan kimyasal atklar bulundurabilirler. Ar dolu sedimentasyon havuzlar olduka zararl ve tehlikelidir. Bunlarn etkileri ile hidrostatik basn artar ve atk baraj duvarlarnn kmesi veya sznt olmas durumunda evrede dorudan byk tehlike oluturabilirler. Genellikle yksek dzeyde tuzun ve bitki rts iin zararl dier metallerin bulunmas, atk barajndaki drenajla ilgili glkler nedeniyle, sulu pasa amurunun iyiletirilmesi ileri olduka sorunlu bir durum meydana getirilebilir. IX.1.3. Madencilik Faaliyetleri Sonucu Bozulan Arazinin Snflandrlmas Madencilikle ilgili arazi ve evre bozulmalarn kapsayan snflandrmalar, uygulanan madencilik metotlarna bal olarak meydana gelen toprak ve evre bozulmas esas alnarak yaplmaktadr.
173
TRKYE EVRE ATLASI
a. Cevher hazrlama (zenginletirme) sonucu, toprak ve evrenin bozulup kirlenmesi, b. Yzey madencilii sonucu meydana gelen arazi bozulmalar, c. Syrma madencilii sonucu oluan arazi bozulmas, d. Ak maden iletmecilii sonucu meydana gelen toprak ve arazi bozulmalar, e. Yer alt (kapal) maden iletmeciliine bal olarak ocak kmeleri ve ocak azlarnda biriken atklarn sebep olduu arazi ve evre bozulmas olarak saylabilir. Bir baka kritere gre, slah gereken madencilik alanlarnn snflandrlmas u ekilde yaplmaktadr: a. Maden ocaklarnn iletme sreleri, b. Madencilikle ilgili arazi bozulma biimleri, c. Madencilik sonras, hafriyat yer ve atk ynlarnn ekilleri, d. Arazi ve topran iyiletirilmesi ve eski haline getirilme yntemleri, e. Su rejimi olarak sralanmaktadr. IX.1.4. Madencilik Faaliyetleri ile Bozulan Alanlarn yiletirilmesinden Beklenen Yararlar yiletirmedeki balca ama, madencilie bal olarak bozulan ve etkilenen alanlara ekolojik ve ekonomik deerlerini mmkn olduu lde geri kazandrmak olmaldr. Yeniden kazanma arazinin gzel bir peyzaj grnmne sahip olmas kadar, bu alanlardan ekonomik olarak yararlanmay da hedefler. Bu maksatla s hafriyat yerleri suyla doldurulup balk yetitirmeye uygun hale getirilebilir. Derin ocak alanlar ise, su tutma yerleri olarak kullanlaca gibi elence, dinlenme yerleri olarak da dzenlenebilir. ok derin hafriyat yerleri dik eimleri nedeni ile yalnzca su tutma yaplar olarak kullanlabilir. Ta ynlar, pasa barajlar ayn zamanda kuru hafriyat yerleri ve km ocaklar, tarm ve ormanclk amalar iin iyiletirilebilir. Uygun amalar iin iyiletirilmi arazide tarmsal gelime, gerekli rliyef, toprak ve su ilikilerinin gelitirilmesi iin, arazinin uygun biimde dzenlenmesine, topran verimliliinin eski haline getirilmesine eimin azaltlmasna ve yol inas gibi benzer faaliyetlere ihtiya gsterir. Ormanclk daha ok toprak besin maddesi zayf ve fazla geirgen topraklarda planlamaldr. Zehirli ve termal ynden faal topraklarda iyiletirilmeden sonra tarm tercih edilmelidir. nk bu tr topraklar zerine 100-150 cm humuslu- gbreli toprak malzemenin rtlmesi ile ot ve tahl rnlerinin yetitirilmesi salanabilir.
174
TRKYE EVRE ATLASI
Madencilik yaplm baz alanlar konut yerleri, spor alanlar, kentsel yeil alanlar ve benzeri amalar iin geri kazanlabilir. IX.1.5. Bozulan Araziyi Geri Kazanma almalar Madencilik faaliyetlerinin yol at olumsuz sonular gidermek, bozulan araziler ile ekolojik ve ekonomik iyiletirmeler iin geri kazanma almalar yaplr. Geri kazanma almalaryla; - Ziraat (tarm, bahe, ayr, mera v.s.) - Orman (ticari ve ticari olmayan) - Rekreasyon (elence ve dinlenme yerleri, parklar, halka ak alanlar), - Su kullanm (balklk, toplumsal ihtiyalar iin), - naat (hafif endstriyel binalar, konut ve hizmet binalar), - Yaban hayat (doal koruma alanlar olarak ayrlabilir) gibi faaliyetler iin sahalar yeniden kazanlabilir. Madencilik faaliyetleri esnasnda ve sonrasnda sebep olunan evresel olumsuzluklarn giderilmesi veya yeniden kazanmna ynelik iyiletirme ve kullanm iin planlar yaplmal ve ocan iletmeye almasyla beraber bu plan programl olarak uygulanmaldr. Unutulmamas gereken gerek udur ki; evreyi koruma, kirlilii nleme ve ekolojik deerleri geri kazanmada en etkili ve maliyeti en ucuz olan yol, arazi ve evre bozulmalarn nlemeye erken balamaktr. Sonu olarak, endstride kullanlan hammaddelerin byk bir ksm yer alt kaynaklarndan salanmaktadr ve giderek artan talepler, madencilik teknolojisindeki ilerlemeler madencilik alanlarnn genilemesini ve dk tenrl maden yataklarnn da iletilmesini zorunlu klmaktadr. Bu durum ise arazi ve evre bozulmalarn daha da yaygnlamaktadr. Ayrca teknolojik gelimelerin arazi zerindeki olumsuz etkileri ok daha belirgin olan ak maden iletmeciliinde daha fazladr. Madenciliin evre zerindeki dorudan etkisi, toprak ve bitki rtsn yok etmesidir. Madencilik yaplan alanlarda ou zaman peyzajda nemli olumsuzluklar meydana geldii grlr. Ayn zamanda madenciliin bitiik alanlar zerinde dolayl etkileri de vardr. Bunlar cevher, bitki rts ve atk ynlar ile madencilik binalar ve tesislerinin bulunduu arazilerde meydana gelir. yiletirme ve yeniden kazanma almalar retim sreci erevesinde planlanmaldr. Bu ekilde geri kazanma almalar daha ekonomik olabilmekte ve minimum zaman kayb ile iyiletirme gerekletirilebilmektedir. yiletirme almalarna balamadan nce jeolojik, hidrojeolojik, meteorolojik, klimatolojik, arazi kullanm gibi n aratrmalara gerek vardr.
175
TRKYE EVRE ATLASI
IX.1.6. Maden Ocaklar n Aratrma ve evresel Etki Deerlendirme (ED) Raporlarnda Aadaki Bilgiler Yer Almaldr IX.1.6.1. Haritalama Haritalama, dorudan ve dolayl olarak evre bozulmasna urayacak alanlar belirlemek iin kullanlr. Jeodezik haritalama, rliyef, yerst, yer alt tabii ve suni zelliklerin tmn kapsamaldr. Uzaktan Alglama almalar, planlama ve ayn zamanda envanter toplamada kullanlan bir yntemdir. Haritann lei, sz konusu arazinin alan ve madencilik faaliyetinin tipine bal olarak seilmelidir. Genel prospeksiyon iin 1: 5000den 1:25000e kadar lekli haritalar kullanlabilir. Kontur aralklarnn toporafik rliyef gstermesi ve bunlarn da 1-5 m. arasnda olmas dnlmelidir. Toprak almalarnn yaplmas dnlen yerlerde, yardmc lmler ve profil almalar iin 0.5-0.25 m. kontur aralklarnn kullanlmas gerekli olabilir. Ayrca, bu genel haritalardan baka, baz zel haritalarn hazrlanmas da gerekebilir. IX.1.6.2. Jeolojik Aratrmalar a. Geniletilmi ak retim alan ile toprak dahil rt tabakalar, b. Dorudan bozulma zonunda rt ve atk ynlar altnda nceden bilinen yzeyi ile toprak formasyonlar, c. Cevher yata iinde gang tabakalar ve mercekler, d. Atk yata ile birlikte asl maden yata, e. Ak maden iletmeciliinde, yzeydeki tabakalarn 1-15 m. aralkta uzanmlar incelenmelidir. rnekler, deiik litolojiler iin sondaj deliklerinden salanr. Toprakla ilgili arazi ve laboratuvar deneyleri aadaki zellikleri iin yaplmaldr. a. Formasyonun muhtemel toksik etkisini belirlemek, b. Bitkiler iin gerekli besleyici maddelerin belirlenmesi, c. Arazinin iyiletirilmesi iin kullanlabilir maddelerin aratrlmas, d. Topran tekrar tarma alabilmesi iin kullanlabilecek aratrlmas.
maddelerin
Jeolojik aratrmalardan elde edilen bilgiler, iyiletirmeye uygun ve uygun olmayan fiziki yap ve formasyonlar belirleyebilmeli, ayn zamanda yn ve pasalardaki havalandrmann muhtemel sonularnn tahmini ile birlikte atk miktar ve kalitesinin tespiti iin esas tekil etmelidir. Jeolojik aratrmalar iinde, ayn zamanda ynlarn kararllnn hesaplanmasnda ve iyiletirilen arazinin bina yapm iin de kullanlmas durumunda yararlanlmak zere, formasyonlarn jeomekanik zellikleri de tespit edilmelidir. Bu aratrmalar srasnda, jeolojik zelliklerin daha iyi belirlenebilmesi iin evresel jeoloji haritalar da yaplmaldr. Bu haritalarn ana amac planlamaya yardmc
176
TRKYE EVRE ATLASI
olmasdr. Bylece toprak malzeme hakkndaki jeolojik bilgiler daha kolay yorumlanabilecektir. Byle bir evresel jeoloji haritas planlama iin gerekli bilgileri kapsamal ve gereksiz bilgiler haritadan karlmaldr. yi bir evresel jeoloji haritasnda blgenin jeolojik ve hidrolojik bilgileri ile ayrca mhendislik zellikleri de bulunur. Sahadan sahaya deimesine ramen geri kazanlan arazinin deerlendirilmesinde baz zel bilgiler de evre jeolojisinden salanabilir. Bunlar genel olarak unlar olabilir; a.Topran fiziksel ve kimyasal zellikleri, arazinin sismik kararl, yap malzemesi potansiyeli, atk tanziminin yaplabilmesi iin gerekli bilgiler, b. Eim kararll, c. Aktif ve muhtemel aktif faylar ve krk sistemleri, d. Su tablasnn derinlii ve yer alt suyu zelikleri, e. Takn durumunun incelenmesi. IX.1.6.3. Hidrojeolojik Aratrmalar Hidrojeolojik bilgiler, akarsular, gller gibi su birikintilerinin toplam yzey alanlar, yer alt su dzeyi ile yamur suyunun yeraltna szma oranlar ve kimyasal zelliklerini iermelidir. letme rnleri, rt ve atk ynlarnn belirlenen artlar iin, yerst ve yer alt sularnda meydana gelebilecek kantitatif ve kalitatif deiikliklerin tahmini yaplmaldr. Dorudan ve dolayl bozulmalara maruz olanlar iin, filtrasyon parametreleri, yer alt suyunun ak ynleri ve oranlar, yer alt ve yerst sularnn denge koullar incelenmelidir. Hidrojeolojik aratrmalar ayn zamanda aadaki konular da kapsamaldr. a. Akiferlerin drenaj sonucu kuyulardaki su seviyesinin dmesi, b. Ynlar ve pasalarn sebep olduu su birikmeleri, c. Yer alt ve yerst sularn kirlenmesi, d. Hidrolojik deiikliklerin tarm ve ormanclk, ayn zamanda dier arazi kullanm biimleri zerine etkilerinin irdelenmesi, bu aratrmalarn nemli bir hedefidir. IX.1.6.4. Meteorolojik ve Klimatolojik Aratrmalar yiletirmeyi planlamak iin meteorolojik istasyon kaytlarndan, iklim verilerinin toplanmas gereklidir. Is, gnelik, bulutluluk, buharlama, havadaki nem, rzgar dalm ve iddeti gibi standart verileri, uzun zaman periyotlar iin toplanmaldr. Eer alan iin gerekli veriler mevcut deilse, dnya meteorolojik tekilatnca dzenlenen gvenilebilir standart verilere bavurulmaldr. Madencilik faaliyetlerinin, mevcut yerel iklim zerinde
177
TRKYE EVRE ATLASI
deiiklikler yaratp yaratmayacann, gller, ormanlar ve ekili alanlar gibi yerler zerinde etkisinin belirlenmesi gerekir. IX.1.6.5. Toprak Aratrmas Toprak aratrmas, blgedeki deiik tip ve karakterdeki topran detay zelliklerini, toprak profillerinin tanmlamalarn ve laboratuar analizlerinin detayl aklanmasn salar. Toprak kapasitesi verilerini, toprak st ve alt tabakalarn iyiletirme iin uygunluunu belirler. Dolayl bozunma zonlarnda toprak-su ve btn fiziksel zelliklerinin belirlenmesi gereklidir. Topraklarn kalite ve zelliklerin daha iyi grlebilmesi iin toprak haritalar hazrlanabilir. Arazi kullanmnn planlanmas iin bu haritalar ok yararldr. Topraklar arazi kullanm tipine gre snflandrlr (hafif endstri, zararl atk alanlar, yollar, rekreasyon, tarm ve ormanclk gibi). Toprak zellikleri (eim, su ierii, permeabilite, ana kaya derinlii, erozyona yatknlk, ime ve bzlme potansiyelleri, tama kuvveti ve korozyon potansiyeli) arazi kullanm kabiliyetlerin belirlenmesinde yardmc olurlar. IX.1.6.6. Biyolojik Veri Toplanmas Bitki rtsnn tanmlanmasnda, planlanan trlerin nitelikleri, ekosistem ve arazi kullanmlar gibi zellikler dikkate alnmaldr. Aratrmann sonular haritalarda gsterilmelidir. Topluluklar meydana getiren bitkilerin youn olduu yerlere zel dikkat gsterilmelidir. Ayn zamanda zararl faunann veya zararl maddeler ieren trlerin ar nfus artnn sebep olabilecei dolayl etkilerin de incelenmesi gerekir. Byle bir aratrma iin uygun uzmanla sahip pek ok personele ihtiya vardr. IX.1.6.7. Arazi Kullanm ve Altyap Aratrmas Arazi kullanm aratrmas, srlp ekilebilir topraklar, ayrlar, meralar, ormanlar, konut yerleri, endstriyel alanlar, kra arazilerin belirlenmesi iin gerekletirilmelidir. Dorudan ve dolayl bozulmadan etkilenen alanlar iin zellii olan topraklarn deeri belirlenmelidir. Yerst ve yeraltna ait etkiler deerlendirilmeli, bylece madenciliin sebep olabilecei muhtemel kayplar tahmin edilmelidir. yiletirme almalarnn planlanmasnda arazi kullanm aratrmas ve geri kazanlan alann hangi amala kullanlaca ok nemlidir. Bu aratrmalar srasnda arazi snflama haritalar da yaplabilir. Bu haritalar arazi kullanm eklinin uyumunu ve dzenini salar. IX.1.6.8. Madencilik Faaliyetlerinin Tanmlanmas Madencilik faaliyetleri, retim metotlar, cevher rn, rt ve atn tanmas iin kullanlan makinalarn ve aletlerin tipleri dikkate alnarak tanmlanmaldr. Yeni tesis edilen madenler ve zenginletirme tesisleri, iletilmesi, planlanan dier alanlar iin, yardmc makinalar, ynlar ve pasalarn konulaca alanlarn detaylar ile birlikte, muhtemel faaliyet zaman tablosu verilmelidir. Ayn zamanda alacak ocak ve kuyular, dalacak paralarn etkileri ile grlt ve titreim etkileri hakknda tahminler yaplmaldr.
178
TRKYE EVRE ATLASI
Madencilik projeleri iin aadaki hususlar incelenmelidir -Arazinin deerlendirilmesi, madencilik ve endstriyel amalar iin kullanmn programlanmas ile birlikte madencilik faaliyetine balanlmadan nce arazi kullanm metodu, -Arazi deiikliklerinin eidi ve lei, -Yatan iletilmesi, rt ve atklarn tanmas, ylmas ve ilenmesi iin metotlar, -Radyoaktif ve zararl maddelerin ntrolizasyonu, konsantrasyonu veya ayrlan yerlere ylma metotlar, -Drenaj metotlar ve mevcut imkanlar hakknda veriler, nihai ev as ve bunun arazi rejimi, su basmas ve knt zerindeki etkileri, -knt alanlarnda yzeyde ve binalarda meydana gelebilecek zararlar ile bunlar iin alnacak nlemler hakknda veriler, -Binalarn ve dier tesislerin eidi, bykl ve ekilleri ile birlikte bunlarn, faaliyetin bitiminden sonra kullanlma durumlar. IX.1.6.9. Sosyolojik almalar Sosyolojik almalar, madencilik yatrmna konu olan blgede nfus bykln, mlkiyet konularn, sosyal, dini, politik ve ekonomik hususlar, ayn zamanda madencilikten etkilenecek deiiklikler ve sonucundaki iyiletirme ile ilgili tahmini de kapsamaldr. almann amac, mahalli nfus ve yetkilileri evrede meydana gelebilecek deiikliklere altrmaktr. Bu faaliyetler, eski alkanlklar ve gelenekleri getirilen yeni tedbirler ile deiiklie urayacak alanlardaki planlamalarla gelimi lkelerde olduu gibi daha nceden gerekletirmektir. almann kapsam, planlanan evre deiikliinin leine uygun olmaldr. IX.1.6.10. yiletirme Faaliyetlerinin Planlanmas IX.1.6.10.1. n Planlama yiletirme, btn madencilik faaliyetleriyle ayn zamanda planlanmaktadr. Balca ama, seilen alanda kullanlacak iyiletirme tekniklerinin tanmlanmasna, probleme yaklam metodunun belirlenmesi ve iyiletirme faaliyetlerinin finansmannn dzenlenmesidir. yiletirme, n aratrmalar blmnde bahsedilen aratrmalardan elde edilen sonulara dayandrlmaldr. n planlama, ayn zamanda detay planlama iin ihtiya duyulan ilave aratrmalar da kapsamaldr. n iyiletirme planlar tartlmal, mahalli yetkilileri, dorudan ilgili kurum ve kurulular ile zellikle sz konusu alann kullanclar tarafndan kabul edilmelidir. IX.1.6.10.2. Detay Planlama Detay planlama, n planlamada tanmlanan hususlara iaret eder. n aratrma blmne gre belirlenen konular da detay bilgileri ierir.Detay Planlamada; a. Alternatif iyiletirme tekniklerinin tanm,
179
TRKYE EVRE ATLASI
b. Korunmas gereken toprak hakknda kantitatif ve kalitatif almalar ve tabakalarn karma tekniklerinin irdelenmesi, malzemenin tanmas, nihai ve geici ynlara yerletirilmesi, c. Verimli topran iyiletirilmesi ve kaybnn en aza indirilecek bir biimde depolanmas iin gereken zelliklerin tespiti, d. Ynlarn, pasa eimlerinin ayn zamanda madencilik yaplm alanlarn eimlerinin biimlendirilmesi ve kuvvetlendirilmesi metotlar, e. yiletirilen alanlarda topran eski haline getirilmesi yntemleri, f. Ynlar, hafriyat yerleri ve dolayl bozunma zonlar arasnda su ilikilerinin dzenlenmesi metotlar, g. Hafriyat yerinin suyla doldurulmas iin, suyun zelliklerinin belirlenmesi ve kirlenmesini nleme usulleri, h. Yollarn yapm, yeniletirilmesi veya yeniden inasnn belirlenmesi, . yiletirilmi arazinin kullanmnn programlanmas, i. nc bitkilerin tanm ve trlerin seimi metotlar ve bunlarn etkilerinin incelenmesi, j. Depolama alanlarnda st topran kullanlmasndan sonra, iyiletirme usulleri, k. rt ve atk ynlarn iyiletirme yntemleri, l. letme maliyetinin hesaplanmas ve iyiletirmenin etkilerinin tahmini, m. yiletirme maliyetinin finansman, n. yiletirilmi arazinin gelecekteki kullanmlar iin, sat, datlmas usullerinin aratrlmas, o. yiletirilmi arazinin kullanclar iin neriler gibi konular bulunmaldr.
Kaynaklar 1. TMMOB, Madencilik Faaliyetlerinden Sonra evrenin Dzenlenmesi, Jeoloji Mhendisleri Odas Yaynlar, Yayn No:21. 2. TMMOB Jeoloji Mhendisleri Odas, 2001. 3. MTA Genel Mdrl, 2001.
180
TRKYE EVRE ATLASI
X. ENERJ
X.1.TRKYEDE ENERJ VE EVRE nsanlarn ihtiyalarnn karlanmasnda ve gelimenin salkl olarak srdrlmesinde gerekli olan enerji zellikle sanayi, konut ve ulatrma gibi sektrlerde kullanlmaktadr. Ancak enerji; yaantmzdaki vazgeilmez yararlarnn yan sra retim, evrim, tanm ve tketim esnasnda byk oranda evre kirlenmesine de yol amaktadr. Nfus artna, sanayinin gelimesine paralel olarak kurulan byk lekli enerji retim ve evrim sistemleri ekolojik dengeyi byk lde etkiledikleri gibi snrlar tesi etkileri de beraberinde oluturmaktadr. Bu nedenle evre sorunlar ulusal olduu gibi uluslararas nitelikler de tamaktadr. Yine bu nedenle evre sorunlarn gidermek iin, gerekli tedbirlerin alnmasnda, uluslararas ibirliinin rol nem kazanmaktadr. X.1.1. Bugnn Enerji Kaynaklar Yenilenemeyen Enerji Kaynaklar: Kmr, petrol, doalgaz ve nkleer enerji. Yenilenebilen Enerji Kaynaklar: Odun, bitki artklar, tezek, jeotermal enerji, gne, rzgar, hidrolik ve gel-git dalga enerji kaynaklardr. Dnyada byk lde yenilenemeyen enerji kaynaklarnn kullanlyor olmas, evre sorunlarn nemli lde artrmtr. Bu nedenle evresel etkileri az olan yenilenebilir enerji kaynaklarna yneli her bakmdan avantajl olmaktadr. Ancak baz teknik sorunlarn zmlenebilmesi iin zamana ihtiya vardr ve bu da sz konusu geiin olduka uzun bir sre olacan gstermektedir. X.1.1.1. Yenilenemeyen Enerji Kaynaklar X.1.1.1.1. Fosil Yaktlar Bu yaktlar ierisinde petroln snrl rezerve sahip olmas, petrol retiminin 21. yzyln ilk eyreinden sonra azalan retim ve artan fiyat nedeniyle d gsterecei, doal gazn 200 yl kadar, kmrn ise 3000 yl kadar yetebilecei dikkate alnrsa, kmr en kirletici enerji kayna olmasna ramen yine de en ok ve en uzun kullanlacak bir kaynak olduu grlecektir. Her kaynan tketimi ile atmosferde ortaya kacak kirlilik etkileri ise u ekilde olmaktadr. X.1.1.1.1.1. klim Deiiklii ve Global Isnma Fosil yaktlarn yanmas ve zellikle ormanlarn giderek azalmasyla havadaki CO2in dier baz gazlarla birlikte sera etkisi yaparak, gne nlarn yeryzne yakn bir yerde tutmas ve bu suretle yerkreyi stp iklimi deitirmekte olduu artk kabul edilmektedir.
181
TRKYE EVRE ATLASI
X.1.1.1.1.2. Hava Kirliliinin Snrlar tesi Tanmndan Gelen Zararlar ve Asit Yamurlar 1970li yllarda birok sanayilemi lkede kentsel sinai hava kirleticilerin kontrolne ilikin tedbirlerin alnmasyla, hava kirlenmesi azaltlm olmakla birlikte, yksek bacalar veya tedbir alnmam kirleticilerin ayrca snr tesinde etkiler yaratmasna sebep olmutur. Bu kirlilikler ok uzun mesafelere atmosferik artlara bal olarak tanmakta gllere, topraklara, bitki ve hayvan topluluklarna zarar vermektedir. Bylelikle kirlilik snr tesi bir hal almaktadr. Neticede oluan kirleticiler slfrik ve nitrik asitler, amonyum tuzlardr. Bu maddeler ayrca metalik yzeyleri, binalar, tat aralarn da etkilemektedir. Topraktaki asitleme ile birlikte havadan gelen asitleme etkisi bitki rtsn olumsuz olarak etkilemekte ve baz bitki trlerinin tamamen yok olmasna sebep olmaktadr. X.1.1.1.1.3. Kentsel Hava Kirlilii 1960l yllarn bandan itibaren dnyann her tarafnda grlen hzl nfus art, kentleme ve sanayileme, snma, trafik, snai faaliyetler ve buna bal elektrik retimi iin artan bir yakt tketimini de beraberinde getirmitir. Fosil yakt emisyonlar arasnda SOx, NOx, CO2 ve eitli organik bileikler, kurum ve partikl maddeler saylabilir. X.1.1.1.2. Nkleer Enerji Nkleer enerji, nceleri atom bombas yapmnda, kinci Dnya Sava sonrasnda ise bar amalarla enerji retiminde, tpta ve endstride de kullanlmaya balanmtr. Nkleer uzmanla sahip lkeler bu konuda bir anlama imzaladktan sonraki krk yllk sre iinde, nkleer enerji artk yaygn bir ekilde kullanlmaya balanmtr. 32 lke nkleer jenaratrlerden, global elektriin % 17sini retmektedir. Ancak bu gcn radyasyon riskleri, nkleer atk imhas gibi pek ok nemli sorunlar da devam etmektedir. Bunlarn yannda 250yi akn gemi ve denizalt nkleer enerji ile hareket edebilmekte, dnya genelinde 1000i akn ticari, askeri ve aratrma amal nkleer reaktr iletilmektedir. Bu konuda daha geni bilgiler (Bkz; Blm X.4 Nkleer Santrallar ve evre) verilmitir. X.1.1.2. Yenilenebilir Enerji Kaynaklar Yenilenebilir enerji kaynaklar bilindii gibi, sreklilii itibariyle srdrlebilir olduktan baka dnyann her lkesinde var olabilen bir zellii ile byk nem tamaktadr. Fosil yaktlar esas alan enerji kullanm; yakt konusunda da bamllk, yksek ithalat giderleri ve evre sorunlar gibi nemli olumsuzluklarn yannda, dnya fosil yakt rezervlerinin hzla tkenmesi sebebiyle yenilenebilir enerji kaynaklarnn nemini arttrmaktadr. Dier taraftan evresel etkileri, yenilenemeyen enerji kaynaklarna oranla ok azdr. Yenilenebilir enerji kaynaklarnn kullanm, mevcut teknik ve ekonomik sorunlarn zmlenmesi halinde 21. yzylda en nemli enerji kaynag olaca kabul edilmektedir.
182
TRKYE EVRE ATLASI
X.1.1.2.1. Odun Yenilenebilir enerji kayna olarak, nemli potansiyele sahip olmakla birlikte, tketimi o derece hzldr ki yenilenebilme kapasitesi olduka dmtr. Odun tketimi, ayrca sanayi hammaddesi olarak kullanlmas halindeki yarar ok yksek olmasna ramen, en verimsiz ekilde yakt olarak yaygn kullanlmaktadr X.1.1.2.2. Hidrolik G Yenilenebilir enerji kaynaklar arasnda odundan sonra ikinci sray almaktadr ve dnyada her yl retimi % 4 artmaktadr. Bugn hidrolik gten olduka yararlanlmasna ramen, kullanlamayan potansiyel yine de ok bulunmaktadr. Hidrolik barajlarn ayrca, byk toprak alanlarn sular altnda brakmas, ekolojik yapda bitki ve hayvan trlerini deitirmede de dolayl etkisi gibi, pek fazla zararl olmayan etkileri de bulunmaktadr. Ulusal kaynaklarmzdan ve iletme masraflar ok dk olan ancak hala % 35i kadarn deerlendirebildiimiz hidroelektrik enerji santrallar yatrmlar desteklenmeli, ancak zellikle byk hidroelektrik santrallarn ekolojik ve sosyo ekonomik dengede oluturduu evresel Etki Deerlendirmesi (EDi) yaplarak belirlenecek olumsuz etkilerini azaltacak tedbirler alnmaldr. lkemizdeki hidrolik g ile ilgili baz bilgiler (Bkz; Blm: X.2 Barajlar-Hidroelektrik Santrallar ve evre) verilmitir. X.1.1.2.3. Gne Enerjisi Dnyann global olarak halen pek fazla kullanmad, ancak gelecein en fazla kullanlabilecek enerji kayna olmaktadr. Gne enerjisinden elektrik retimi dorudan dnm ve dolayl dnm olmak zere iki ayr yntemle gerekletirilir. Baz lkelerde kullanm her geen yl artmaktadr. Ancak yeterli deildir. Gne enerjisi teknolojisindeki ilerlemeler mit vermektedir. evresel etkileri yok denecek kadar az olan ve lkemizde 200 kWp civarnda kurulu olduu tahmin edilen gne pili g kapasitesinin artrlmas azami yararlanma politikalarn gelitirmeli, bu konuda gerekli aratrma ve yatrmlar yaplmaldr. X.1.1.2.4. Rzgar Gc ok eskiden beri bilinmesine ramen halen ok az kullanlmaktadr. Son yllarda zellikle Kaliforniya ve skandinavyada yerel elektriin rzgar trbinleri ile retilmesi uygulamalar yaygnlamtr. lkemizde arlkl olarak Ege ve Marmara olmak zere eitli blgelerde yer alan 7 lm istasyonu tamamlanm ve halen 14 lm istasyonda lm almalar srdrlmektedir. Yaplan uzay almalar ile saptanan meteorolojik almalar neticesinde lkemizin rzgar enerjisi bakmndan zengin olduu belirlenmitir. 1999 ylnda toplam 23.7 milyon kilowat-saat elektrik enerjisi retimi gerekletirilmitir. Bu enerjinin de 21. yzylda elektrik retim sistemleri ile rekabet edebilecei ngrlmektedir. Bu enerji retiminde en ok grltden ikayet edilmektedir.
183
TRKYE EVRE ATLASI
X.1.1.2.5. Jeotermal Enerji Doal yer alt s kaynaklarndan gelen enerjinin kullanm hzla artmaktadr. Scakln uygun olduu artlarda jeotermal enerjiden elektrik retilmektedir. Bugn iin dnyada toplam elektrik kurulu gc 8274 MWe, lkemizde ise 20.4 MWedir.(DenizliKzldere Jeotermal Elektrik Santrali) lkemizdeki jeotermal sahalardan 5 tanesi elektrik retimine elverilidir. Mevcut artlara gre lkemizde, 2005 yl hedefi 185 MW, 2010 yl hedefi 500 MW ve 2020 yl hedefi 1000 MW olarak ngrlmektedir. lkemizde uygun bir jeotermal kanunu karlmal jeotermal alanlar devlet tarafndan aratrlmal, MTA bu konuda desteklenmelidir. Rezervuar parametrelerinin korunmas ve evreye jeotermal akkann atlmamas iin reenjeksiyon mutlaka yaplmaldr. X.1.1.2.6. Biyoktle Enerjisi lk alardan gnmze dein odun ve bitki artklar enerji kayna olarak kullanlmaktadr. 1997 yl verilerine gre yerli enerji retiminin % 25.5i odun ve tezekten salanm, toplam birincil enerji tketiminin ise % 9.8i odun ve tezek ile karlanmtr. Trkiyenin biyogaz potansiyelinin 1400-2000 Btep/yl dzeyinde olduu belirtilmektedir. lkemizde biyogaz ile ilgili almalar 1957 ylnda balanlm ancak 1987 ylnda kesilmitir. almalar gnmzde yeniden balam ve p termik santrallarn kurulmas giriimleri hz kazanmtr. X.1.1.2.7 Deniz Enerjisi Deniz enerjileri deniz dalga, boaz akntlar, med-cezir ve deniz scaklk gradyenti gibi eitlidir. Trkiyede bunlardan sadece deniz dalga ve boaz akntlar olanaklar vardr. taraf denizlerle evrili Trkiyede deniz dalga konvektrleri ile bu enerjiden faydalanlmas dnlmelidir. Bu kaynan deerlendirilmesi iin dalga rasatlarna balanlarak, teknik ve ekonomik incelemeler yaplmaldr. X.1.1.2.7. Hidrojen Enerjisi Aslnda tam olarak yenilenebilir bir enerji kayna olamayan hidrojen, bir baka enerji tketilerek elde edilen sentetik yakt durumundaki enerji taycsdr. 21. yzyln enerjisi olarak varsaylmaktadr. Giderek arlaan evre sorunu ve kresel snma, tkenen hidrokarbon kaynaklar hidrojen gibi sentetik yaktlar cazip duruma getirmektedir. Hidrojen motor yakt olarak kullanlabildii gibi, sanayide, elektrik retiminde, konutlarda gvenle kullanlabilir durumdadr. Uygulamaya aktarlabilecek retim, tama, datm, kullanm teknolojileri gelitirilmi, uluslararas standartlar karlmtr. Hidrojen ana ekonomik koullara gre 10-15 ylda girilmesi beklenmektedir Trkiyenin hidrojen retimi asndan bir ans, uzun bir ky eridi olan Karadenizin tabannda kimyasal biimde depolanm hidrojen bulunmasdr. Karadenizin suyunun % 90 anaerobiktir ve hidrojen slfr (H2S) iermektedir. 1000 m derinlikte 8
184
TRKYE EVRE ATLASI
ml/l olan H2S konsantrasyonu, tabanda 13.5 ml/l dzeyine ulamaktadr. Elektroliz reaktr ve oksidasyon reaktr gibi iki reaktr kullanlarak, H2Sden hidrojen retimi konusunda almalar srdrlmelidir. X.1.2. Enerji Tasarrufu Srdrlebilir kalknma asndan, enerji tasarrufunun ulusal politikalarda temel faktr olarak yer almas kanlmaz bir olgudur. zellikle 1970lerdeki petrol krizi sonras gelimi lkelerde, 1973-1983 yllar arasnda ylda % 1.7 ortalama dzeyinde enerji tasarrufu salanabilecei grlmtr. Enerji tasarrufu bilincinin yaygnlatrlmas, bedava teknik bilgi ve denetim hizmetinin verilmesi, ara-gerelerin zerinde enerji etiketleri vb. teknikler konusunda eitim verilmesi bu alandaki faaliyetler olmaktadr. Enerji tasarrufu salamada bir dier nemli ara, enerji fiyatlandrmas olmaldr. Enerji fiyatnn, enerjinin retim veya ithal maliyeti ile birlikte sala, mala ve evreye olan zararlarn da kapsayacak ekilde, gerek enerji maliyetini tketiciye yanstmaldr. Ancak bu suretle hem evre kirliliini nlemede hem de tasarruf salamada doru zmler salanm olacaktr. Enerji tasarruf tedbirlerinin uygulanabilecei baz nemli sektr ve alanlar aada verilmitir. a. Ulatrma Sektr, b. Sanayi Sektr, c.Tarm Sektr, d. Binalar, konutlar e. Elektrik letim hatlar, f. Kaak Kullanmn Engellenmesi vs Trkiyede Birincil Enerji Tketimi ve Kaynaklarn Oranlar Tablo:X.1.1.de, yine Birincil Enerji Tketiminin Kaynaklar tibariyle Sektrel Dalm ise Tablo:X.1.2de verilmitir. Ayrca Harita X.1.de Trkiyede Enerji Sektr Haritas yer almaktadr. lkemizin Temel Enerji Politikas; Ekonomik gelimeyi engellemeden, sosyal kalknmay destekleyecek ve ynlendirecek yeterli, gvenilir enerji temini salamak olmaldr. Ancak bu amac gerekletirmek iin ulusal enerji ynetimi asndan yurtii kaynaklarnn dzenlenmesi, enerjinin retimi, datm ve rasyonel kullanm evre deerleri korunarak yaplmaldr. Kaynaklar 1. 1999 Enerji statistikler Konseyi Trk Milli Komitesi, Ankara, 2000. 2. 1999 Enerji Raporu, Dnya Enerji Konseyi Trk Milli Komitesi, Ankara, 2000. 3. VIII. Be Yllk Kalknma Plan, zel htisas Komisyonu Raporu, Elektrik Enerjisi, 2001.
185
TRKYE EVRE ATLASI
Tablo:X.1.1 Birincil Enerji Tketimi ve Kaynaklarn Oranlar

1996 Gerekleme (mt)* 13.17 (mt) (mt) (mt) 53.89 0.03 29.60 1997 Gerekleme 15.06 59.47 0.03 29.18 10.07 1998 1999 Gerekleme Gerekleme 14.98 13.44 64.50 0.02 29.02 10.65 64.05 0.03 31.94 12.90 2000* Tahmini 13.266 64.984 0.35 33.231 15.463 2005 Tahmini 29.026 100.691 0.1 38.560 46.382 2010 Tahmini 51.837 160.542 0.1 44.656 55.156 14.035 40.48 0.08 0.08 0.08 18.37 6.67 39.82 0.08 0.11 0.08 18.37 6.58 42.23 0.09 0.15 0.1 18.37 6.74 34.68 0.1 0.09 0.11 17.64 6.53 30.898 0.09 0.1 0.159 16.938 5.981 48.398 0.09 0.1303 0.758 13.819 5.127 65.387 0.09 0.28 1.312 11.275 4.493 2020 Tahmini 147.035 184.555 0.1 64.364 82.749 63.159 97.456 0.09 0.62 2.756 10.250 3.696
Takmr Linyit Asfaltit Petrol
Doalgaz (milyar m3) 8.11 Nkleer ** (GWh)
Hidrolik En. (TWh) Jeotermal El. (TWh) Jeotermal Is (mtoe) Gne ve Di. (mtoe) Odun (mt)
Hay.ve Bit.Art. (mt)
* Tahmini, Mt: Milyon ton, GWh:109 KWh, TWh: 1012 KWh, ** Trkiye nkleer enerji proraminda erteleme yaplmtr. Bu kapsamda elektrik enerjisi ve buna bal olarak genel enerji planlama almalar srdrlmekte olup, almalar tamamlandnda deerler revize edilecektir. Kaynak: 1999 Trkiye Enerji statistikleri, Dnya Enerji Konseyi Trk Milli Komitesi, 2000.
Tablo: X.1.2 Birincil Enerji Tketimi ve Kaynaklar tibariyle Sektrel Dalm

1997 Nihai Tk.(Net) San. Ula. 12.01 10.53 0.01 13.62 0.03 24.57 6.01 3.04 10.70 6.89 Dier 1.48 6.74 0.03 6.00 2.46 18.37 6.58 0.11 0.02 41.52 0.6 0.06 Nihai Tk. 11.64 12.22 0.02 24.24 5.16 18.37 6.40 0.15 0.10 0.02 44.02 0.65 1998 San. Ula. 10.79 0.01 6.49 0.01 5.98 2.50 10.11 Dier 0.85 5.73 0.01 5.78 2.66 18.37 6.40 0.15 0.08 40.92 Nihai Tk. 10.37 10.15 0.03 26.94 5.23 17.64 6.18 0.06 0.11 89.35 0.02 44.62 0.66 1999 San. Ula. 9.73 0.01 5.24 00.00 6.51 2.35 12.58 . Dier 0.63 4.91 0.03 5.90 2.88 17.64 6.18 0.06 0.09 44.06
Takmr (mt) Linyit Asfaltit Petrol (mt) (mt) (mt)
Doalgaz (milyar m3) 5.50 Odun (mt) 18.37 6.58 0.11 0.08
Hay.ve Bit.Art (mt) Jeotermal Is (mtoe) Gne Elektrik (mtoe)
(TWh) 79.91
37.79 85.59
* Tahmini ** Trkiye nkleer enerji proraminda erteleme yaplmtr. Bu kapsamda elektrik enerjisi ve buna bal olarak genel enerji planlama almalar srdrlmekte olup, almalar tamamlandnda deerler revize edilecektir. Kaynak: 1999 Trkiye Enerji statistikleri, Dnya Enerji Konseyi Trk Milli Komitesi, 2000.
186
TRKYE EVRE ATLASI
X.2. BARAJLAR, HDROELEKTRK SANTRALLAR (HES) VE EVRE Yurdumuzda yllk yalar 200-2500 mm arasnda deimekte olup, ortalama ya (aritmetik) 642,6 mmdir. Bu yllk ortalama 501 milyar m3 ya miktarna tekabl eder ve ylda lkemiz yzeyine den bu miktar suyun takriben 186 milyar m3lk ksm ak haline geer. Akarsularmzn, rejimlerini kontrol altna almak, dolaysyla takn zararlarn nlemek ve depolanan sulardan ime suyu, sulama yararlar salamak ve enerji elde etmek amacyla bugne kadar bir ok baraj ve hidroelektrik santrallar yaplmtr. lkemizde Cumhuriyet dneminde ilk baraj Ankarann ime suyu ihtiyacn salamak iin 1936 ylnda yaplm olan ubuk I barajdr. DS Genel Mdrl tarafndan yaplan ettlere gre, 26 havzada bulunan akarsularmzda, su rejimini dzeltmek iin 1999 yl ba itibaryla 730 baraj inaas dnlmektedir. letmede ve ina halinde olanlar dahil takriben 730 baraj ve 485 adet hidroelektrik santral vastasyla akarsularmz dzenlenebilecek ve azami fayda salanacaktr. Bu baraj ve hidroelektrik santrallar bittii takdirde, toplam 34.728 MW kurulu gcndeki santrallarla ylda 123,040 TWh elektrik enerjisinin retilmesi imkan dahiline girecek; ayrca sulama, takn kontrol, ime, kullanma ve sanayi suyu faydalar salanacaktr. Harita X.2.de Barajlar ve HES Santlar yer almaktada ve Trkiyede iletmeye alan, inas devam eden, projesi hazr olan ve projesi hazrlanmakta olan Baraj ve Hidroelektrik Santrallarnn blge yerleri ve isimleri verilmitir Tablo: X.2.1.de letmeye Alan Baraj ve Hidroelektrik Santrallar 193 adet olup, adlar inaatn balad ve bittii yllar, yeri ve dier teknik zellikleri ile kurulu amalar belirtilen bu barajlardan 75 adedi hidroelektrik santralli barajlardr. Baraj faaliyetlerine paralel olarak DS tarafndan barajsz nehir ve kanal santrallar da yaplmaktadr Tablo:X.2.2de naa Halindeki Barajlar ve Hidroelektrik Santrallar, 32 adet olup, adlar, inaatn balama yl, yeri ve dier zellikleri ile kurulu amalar belirlenen bu barajlardan 16 adedi hidroelektrik santralli baraj olup, dierleri takn zararlarn nleme, sulama ve ime suyu temin etmek iin planlanmtr. Tablo:X.2.3.de Projesi Hazr Olan Barajlar ve Hidroelektrik Santrallar. 20 adet olup adlar, yerleri ve dier zellikleri, kurulu amalar belirlenen bu barajlardan 13 adedi hidroelektrik santralli barajlar olup, dier barajlar sulama, takn nleme ve ime suyu temin iin projelendirilmitir. Tablo:X.2.4.de Projesi Hazrlanmakta Olan Barajlar ve Hidroelektrik Santrallar, 14 adet olup adlar, yerleri ve dier teknik zellikleri, kurulu amalar tespit edilen bu barajlardan 7 tanesi hidroelektrik santralli baraj olup, dier barajlar takn nleme, evre koruma, sulama ve ime suyu temin iin projeleri hazrlanmaktadr.
187
TRKYE EVRE ATLASI
12345678910111213141516171819202122232425262728293031-
Tablo: X.2.1. letmeye Alan Barajlar ve Hidroelektrik Santrallar (Gl Hacmi 100 Milyon m3 ya da 15 km2den byk alanlar) Faydas Yeri Enerji Ad Biti Akarsuyu li Gl Hacmi Gl Alan Amac Sulama Alan G Yl hm3 km2 ha MW 160 E 83.83 1900 Ankara Sakarya 1956 Saryar 59 174 000 S+T+E 67.32 1200 Adana Seyhan 1956 Seyhan 48 27.263 S+T+E 14.75 544 Aydn Akay 1958 Kemer 128 E+T 263 5980 Krehir Kzlrmak 1959 Hirfanl 69 99.220 S+T+E 47.66 1320 Manisa Gediz 1960 Demirkpr 24.859 S 16.20 165.80 Aksaray Ulurmak 1962 Mamasn 97.15 S 12.60 169 Konya aramba 1962 Apa 27 21.350 S+E+T 31.30 950 Tokat Yeilrmak 1966 Almus 3.780 S+ 5.50 101.50 Ankara Kurtboaz 1967 Kurtboaz 17.208 S+T+ 7.25 130.00 Balkesir Simav 1971 aygren 10.220 S 8.02 163 Adana Kilgen 1972 Kozan 31.480 S+ 11.25 195 K.Mara Aksu 1972 Kartalkaya 41.020 S+T+ 23.40 431 Eskiehir Porsuk 1972 Porsuk 23.10 386.50 stanbul Riva 1972 merli 10.600 S 32.14 202.32 Diyarbakr Furtaka 1972 Devegeidi 278 E 20.00 910.00 Eskiehir Sakarya 1972 Gkekaya 11.575 S 23.40 200 Hatay Karasu 1975 Tahtakpr 1330 E 675 31 000 Elaz Frat 1975 Keban 11.840 S+T 15.50 120.30 Tekirda Karaidemir 1980 Karaidemir 500 E 22.66 1073.75 Samsun Yeilrmak 1981 H. Uurlu 7000 S 6 .05 127 Manisa Yacl 1981 Seviler 5.80 158 zmir Gzehisar 1981 Gzelhisar 46 83.312 S+E 9.70 182 Samsun Yeilrmak 1981 Suatuurlu 40.420 S 41.80 525 Kars Arpaay 1983 Arpaay 138 149.849 S+T+E 49 1150 Adana Ceyhan 1984 Aslanta 540 E 4.70 300 Antalya Manavgat 1984 Oymapnar 32.00 1226 Ankara Bayndr 1985 aldere 14.716 S+T 10.20 149.89 Krklareli Teke 1986 Kayalky 43.00 161.61 stanbul B.ekmece 1987 B.ekmece 1800 E 298 9580 Diyarbakr Frat 1987 Karakaya 6.28 106.50 Samsun Abdal 1988 akmak
. . Yllk GWh 400 350 143 400 193 99 Yllk me Suyu hm3
67 1 45 206 180
562 6000 12127 126 173 569 1620 150 102 7354 126
E: Enerji, T: Takn Kontrol, S:Sulama, :me suyu Kaynak: DS Genel Mdrl, Trkiyedeki Barajlar ve Hidroelektrik Santrallar, 1999.
188
TRKYE EVRE ATLASI
Tablo: X.2.1. letmeye Alan Barajlar ve Hidroelektrik Santrallar (Gl Hacmi 100 Milyon m3 ya da 15 km2den byk alanlar) .(Devam) Yeri Akarsuyu Faydas Enerji . Sulama Alan G ha MW 24000 10.736 4 11.300 700 29.725 9.537 177.959 94.825 1.700 19.576 17.70 872.385 20.474 22.216 9.050 17.553 22.091 126.080 9.100 37.744 90 110 170 198 146 298 413 483 15 54 32 124 124 62 . Yllk GWh 13 1632 108 51 190 142 332 515 280 45 Yllk me Suyu hm3
Biti li Yl Konya Gdet 1988 32- Gdet Gaziantep Nizip 1988 33- Hancaz Van Hoap 1988 34- Zernek Samsun Kzlrmak 1988 35- Altnkaya stanbul Darlk 1988 36- Darlk Erzincan Tuzla 1988 37- Tercan Ankara Kzlrmak 1988 38- Kapulukaya Burdur Aksu 1989 39- Karacaren Sivas Kelkit 1989 40- Klkaya K.Mara Ceyhan 1989 41- Menzelet Denizli B.Menderes 1989 42- Adgzel Balkesir Kocadere 1989 43- kizcetepeler Burdur Horzum 1990 44- Yaprakl Van Karasu 1990 45- Sarmehmet K.Mara Ceyhan 1991 46- Sr .Urfa Frat 1991 47- Atatrk Ankara Sey 1992 48- Erekkaya Yozgat Konak 1993 49- Gelingl Erzurum Sereme 1995 50- Kuzgun Krklareli eytantepe 1985 51- Krklareli zmir Tahtal 1996 52- Tahtal Balkesir Gnen 1996 53- Gnen Adana Seyhan 1996 54- atalan Malatya Abdlharap 1997 55- at Batman Dicle 1997 56- Kralkz Diyarbakr Dicle 1997 57- Dicle Bingl Peri 1998 58- zlce anakkale Kocaay 1998 59- Bakacak BATMAN Batman 1998 60- Batman E: Enerji, T: Takn Kontrol, S:Sulama, :me suyu Kaynak: DS Genel Mdrl, Trkiyedeki Barajlar ve Hidroelektrik Santrallar, 1999.
Ad
Gl Hacmi Gl Alan hm3 km2 6.75 158 7.50 100 5.16 104 118.31 5763 5.56 107 8.85 178 20.70 282 45.50 1234 64.42 1400.39 42 1950 25.90 1188 9.60 164.56 6.50 112.95 10.30 34.00 47.50 1120 817 48700 3.94 113 23.20 270 11.20 312.00 6.25 112.30 23.52 306.25 14 164.00 81.86 2126.33 14.30 240.00 57.50 1919.00 24.00 595.00 25.80 1075.00 7.74 139.00 49.25 1175.00
Amac S S S+E E S+E E+ S+T+E E S+E S+E+T S+ S S E S+ E S S+E S+T+ S+T+E E+T S E S+E E S+T S+E
72 284 2400 23 11 169 725 8900 90 36 4 205 47 596
189
TRKYE EVRE ATLASI
Tablo: X.2.2. na Halindeki Barajlar ve Hidroelektrik Santrallar (Gl Hacmi 100 Milyon m3 ya da 15 km2den byk alanlar) Faydas Yeri Ad 1- Krtn 2- Kayack 3- Berke 4- Karaal 5- Manyas 6- Palandken 7-Beyda 8-Uzunayr 9- Birecik 10- Alpaslan 11- Adatepe 12- Yazc 13-Bayburt 14-Kohisar 15- Akkpr 16-ine 17-Obruk 18-narck 19-Bahelik 20-Yoncal 21-Karkam 22-Topam 23-Dim 24-okal 25-Grdes 26-Hamzadere 27-brala 28-K 29-Morgedik 30-Sreyyabey 31-Deriner 32-ikizdere Akarsuyu Harit Aynifar Ceyhan Bozay Kocaay Lezgi K.Menderes Munzur Frat Murat Gksun Altayr Bozku Bykz Dalaman ine Kzlrmak Orhaneli Zamant Yoncal Frat Melet Dim Kocadere Grdes Off-Stream brala Peri Deliay ekerek oruh kizdere li Gmhane Gaziantep K.Mara Burdur Balkesir Erzurum zmir Tunceli anlurfa Mu K.Mara Ar Kars orum Mula Aydn orum Bursa Kayseri Malatya K.Mara Ordu Antalya Tekirda Manisa Edirne Konya Bingl Van Amasya Artvin Aydn Gl Hacmi Hm3 108.20 116.76 427.00 106.00 393.40 220.44 248.27 308.00 1220.20 2993.00 500.00 196.00 50.84 161.00 384.49 349.55 661.11 372.94 216.14 122.00 157.00 132.60 250.63 204.00 448.46 207.37 132.00 507.55 102.50 131.00 1.969 194.96 Gl Alan km2 3.64 2.91 7.80 6.08 16.80 22.00 13.00 13.43 56.25 114.83 18.60 7.61 32.00 12.00 8.50 9.34 50.21 10.14 12.13 4.52 28.40 3.09 4.70 10.10 14.05 13.80 6.70 8.35 4.28 41.34 26.40 5.47 Amac E S E S S+E+T S+ S E S+E E S S S+ S S+E+T S+E+T S+E S+E S+E+ S E+T E S++E S+ S+ S S E S S+E+T E S+ Sulama Alan ha 13680 510 15006 48800 11678 13055 92.700 44.03 25.079 5237 12367 14200 20000 5538 65.97 36.282 12.045 6600 10660 19260 34.356 13000 17.574 66.165 6.884 20 74 672 160 1672 66 34 317 2518 488 18 115 36 203 120 7 180 60 38 343 118 473 548 35 652 199 127 Enerji G MW 85 . Yllk GWh 198 Yllk me Suyu hm3 .
97
11 14
140 14 670
450 40 21 18
34
190
TRKYE EVRE ATLASI
Tablo: X.2.3. Projesi Hazr Olan Barajlar ve Hidroelektrik Santrallar (Gl Hacmi 100 Milyon m3 ya da 15 km2den byk alanlar) Yer Ad 1- Boyabat 2- Sylemez 3- Susurluk 4- Ilsu 5- Yedigze 6- Grst 7-Cizre 8-Kayraktepe 9- Konaktepe 10-Hatunky 11-Kbrs 12- Gkbel 13-Reitky 14-Ardtepe 15-Yusufeli 16-Borka 17-Artvin 18-Bostanl 19-Alionba 20-Deirmendere Akarsuyu Kzlrmak Aras Susurluk Dicle Seyhan Sakarya Dicle Gksun Munzur Hatunky Kbrs ine Karnca Madra oruh oruh oruh Bostanl Alionba Deirmendere li Sinop Erzurum Balkesir Mardin Adana Ankara Mardin el Tunceli Elaz Antalya Aydn Balkesir Balkesir Artvin Artvin Artvin zmir zmir zmir Gl Hacmi Hm3 3557.00 1101.12 249.00 10410.00 661.55 1103.00 360.00 4800.00 450.00 1283.00 312.80 105.60 118.40 268.60 710 187.00 500.00 2105 2622 1010.40 Gl Alan km2 65.40 45.34 14.20 299.50 15.45 29.82 21.00 133.00 14.80 650 1.80 0.68 6.10 2.27 33.00 10.86 4.1 0.23 0.15 220.00 Amac E S+E+ S+E+T E E+T E S+E E+T E S S S+E S S E E E +T Sulama Alan ha 23530 24645 Faydas Enerji G MW 513 46 30 1200 300 242 240 421 210 6 540 300 332 . . Yllk GWh 1468 250 88 3830 969 276 1280 991 730 25 1705 1039 1026 3 5 6 Yllk me Suyu hm3 53
120000 3554 2881 18.927 4910 3606
E: Enerji, T: Takn Kontrol, S:Sulama, :me suyu Kaynak: DS Genel Mdrl,Trkiyedeki Barajlar ve Hidroelektrik Santrallar, 1999.
191
TRKYE EVRE ATLASI
Tablo: X.2.4. Projesi Hazrlanmakta Olan Barajlar ve Hidroelektrik Santrallar (Gl Hacmi 100 Milyon m3 ya da 15 km2den byk alanlar) Yeri Ad 1- ataltepe 2- Ayehatun 3- Kzlaryolu 4-Sancaktar 5- Murat 6-Afrin 7-ivril 8-Paal 9-Takpr 10-Baba 11-Reyhanl 12-Yamula 13-AlpaslanI 14- Kprba Akarsuyu Gksu Keyburan Derves Solan Murat Afrin Kfi Kuruay Gkrmak Gksu Off-Stream Kzlrmak Murat Devrek li Adyaman Bitlis ankr Erzurum Ar Gaziantep Denizli Adana Kastamonu Konya Antakya Kayseri Mu Kastamonu Gl Hacmi Hm3 1082.00 530.37 112.54 181.90 373.11 250.00 166.00 3.90 253.78 188.00 460.00 3476.00 2430.60 163.00 Gl Alan km2 27 18.46 3.60 8.30 11.85 10.33 6.40 45.00 9.79 4.42 25.47 85.30 54.69 1.25 Amac S+ E S S S S+ S+E S S+E S+E S+T S+E S+E+T E Faydas Enerji Sulama Alan G ha MW 71500 60 15586 18178 51211 7242 3 7117 511 10 6185 30 209580 60000 200 7272 200 78210 70 . . Yllk GWh 278 Yllk me Suyu hm3 330
11 10 44 100 443 590 212
192
TRKYE EVRE ATLASI
Sz konusu bu barajlar vastasyla akarsularmz dzenlendiinde; 7.254.454 ha arazinin sulanmas, 704868 ha arazinin takndan korunmas, 130.326 ha arazinin kurutulmas, 9 856.3 hm3 suyun ime suyu olarak ehir ve kasabalara iletilmesi, 34.728.7 MW toplam gte yaplacak 485 adet hidroelektrik santral vastasyla 123.040 GWh enerji retilmesi, yaplan ettlere gre mmkn grlmektedir. X.2.1.Baraj Glleri ve evresinde Olmas Muhtemel evre Sorunlar Barajlar; depoladklar sularn, kapladklar alanlarn ve yaplan hafriyatn bykl, baraj gl ve gletlerin olumas srasnda flora ve faunann ya da yerleim yerlerinin su altnda kalmas ve sulama faaliyetlerinin ekosistemde oluturaca deiikliklerle ve baraj inaat srasnda ortaya karaca deiikliklerle ve baraj inaat srasnda ortaya karaca istihdam imkanlar, enerji retim, nakil ve datm hatlar ile ok ynl evresel etkilere sahip olmaktadr. Barajlarn yapm ile blgedeki baz yerleik halkn yeniden iskan sorunlar, yerleik alanlardaki tarihi ve kltrel varlklarn sular altnda kalma durumu, sosyokltrel etkiler olarak nem arz etmektedir. Yeni oluan baraj glleri ya da sulama faliyetleri sonucunda, ekosistem ve iklim gibi evre faktrleri ve buna bal olarak yaayan bitki ve hayvanlarda bir ksm deiiklikler beklenmektedir. Bu deiiklikler sonucu ya baz bitki ve hayvan trleri ortadan kalkabilmekte ya da tr poplasyonlarnda bir takm deimeler olabilmektedir. Bu deimelere karlk, oluan veya oluacak yeni baraj gl alanlarndaki tatlsu fauna ve floras da byk bir potansiyele sahip olabilmektedir. Barajlarn yapm ile birlikte, baraj gl ve gletler blgesinde ok byk bir su varl meydana gelmekte bu yeni artlar yre iklimini deitirebilmektedir. Gerek su rezervleri ve sulama uygulamalarndan kaynaklanan buharlama, gerekse byk alanlar kaplayan bitki varlndan terleme yoluyla ortamda su buhar yaylm sonucunda havann nem orannda belli dzeyde art meydana gelmekte, yaz-k ve gece-gndz arasnda scaklk deerlerindeki farkllklar azalmaktadr. Sulu tarma geilmesi ile tarmsal uygulamalarda drenaj sistemi, tuzlulama ve oraklama sorunlar ile kimyasal gbrelerden ve pestisitlerden kaynaklanan yzey ve yer alt sularnn kirlenmesi, yanl toprak ilenmesine bal olarak su ve rzgar erozyonunun hzlandrlmas gibi deiik tr sorunlar ortaya kabilmektedir. Baraj glleri ve evresinde oluabilecek deiikliklerin, blgenin flora ve faunas zerinde meydana getirecei etkilerin belirlenmesi, endemik ve nesli tehlikeye dm canl trlerinin tespiti ve bunlar hakknda koruma tedbirlerinin alnmas, yrenin biyolojik zenginliklerinin ve mevcut kltr formlarnn tespiti iin evresel Etki Deerlendirme (ED) Raporlarnn hazrlanmas ve barajlarn planlama, iletilme aamasnda evreyle ilgili her trl tedbirlerin alnmas byk nem tamaktadr.
193
TRKYE EVRE ATLASI
Barajlarn ekonomik kullanma mrlerini uzatacak olan erozyon kontrol iin, gl havzalarnn ve yrenin aalandrlmasna, mera, otlak ve ayrlarn slah almalarna, projenin yatrm aamasnda bir plan dahilinde mutlaka balanmas gereklidir. Ekonomik bymenin, evre ile uyumlu bir kalknma modeli olmakszn srdrlemeyeceinin kabul edildii gnmzde gerek sorun, evre korunmas ile ekonomik kalknma arasnda bir tercih sorunu deil, dengeli ve srdrlebilir kalknma iin evrenin ekolojik adan duyarl ynetiminin salanmasdr. Dnyann deiik corafi blgelerinde bulunan 30 byk baraj, evresel etkileri bakmndan incelenmi olup, elde edilen aratrma sonular The Social and Environmental Effects of large Dams ad altnda ve 1984 ylnda yaymlanmtr. Byk barajlarn evresel etkilerini deerlendirmeye yarayan bu genel kriterler, Tablo:X.2.5.de Byk Barajlar-evre ilikileri (*) olarak verilmitir.
(*) (E.Goldsmith ve N.Hilyard, The Social and Enviromental Effects of Large Dams, Volume One:Overview, Wadebridge Ecological Centre, 107Rue de la Cours, Bordaux 33000 France)
Kaynaklar 1. OECD, Trkiyede evre Politikalar, Paris, 1992. 2. DS Genel Mdrl, Harital statistik Blteni, 1999. 3. DS Genel Mdrl, Trkiyedeki Barajlar ve Hidroelektrik Santrallar, 1999. 4. Dnya Enerji Konseyi Trk Milli Komitesi, 1999 Enerji Raporu, Ankara, 2000.
194
TRKYE EVRE ATLASI
Tablo: X.2.5. Byk Barajlar-evre likileri

1- Barajlarn Yapmndaki Nedenler 1.0. naaatta zamanlama 1.01 Gelecein Planlanmas ve Barajlar 1.02 Ksa srelerde alalp ykselen fiyatlar Byk lde su kaynaklar gelitirme projelerinin beklendii belirtilen yararlar. 1.03. Sulama kapan 1.04. Su ile oynama ate ile oynama. II-Barajn Doldurulmasndan nce 2-Baraj ve Toplum-Yeniden skan Problemleri 2.0. Yeniden yerletirme proramnn lei 2.01 Hatalar listesi 2.02 Hkmet giriimleri 2.03 Dk kaliteli arazilerde deerlendirme eksiklii 3-Sosyal ve Kltrel Tahribat 3.00 Baka yere yerletirmeye direnme 3.01 Gzard edilen farkllklar 3.02 Elverili olmayan yeni yerleim binalar 3.03 Evlere geleneksel kltrn badatrlmas (Enterasyonu) 3.04 Daha iyi planlamalar yaplabilirmi 3.05 Gecekondulamaya giden yol 3.06 Tarih ve arkeolojik III- Baraj Doldurulduktan Sonra 4-Barajn Kapaklarnn Kapanmas: Memba Tarafnda Arazi ve Yaban Hayat Kayb, Mansapta Silt ve Verimlilik Kayb. 4.00 Tarmsal arazi kayb 4.01 Ormanlarn kayb 4.02 Yaban hayat kayb 4.03 Su tutulmas nedeniyle mansapta verimlilik kayb 4.04 Verimliliin azalmas ve nehir kenar erozyonu 5-Su Kayplar: ( Fayda Gtren) 5.00 Aklama 5.01 Evatranspivasyon kayplar 5.02 Transpivasyon kayplar 5.03 Szma ve fazla su kullanma kayplar 6- Sulamann Bitki Zararllar Poplasyonlarna Etkileri. 7- Barajlar ve Hastalklar: 7.00 Aklama 7.01 Malaria-Stma 7.02 Schistosomiaasis-Kan eme Hastal 7.03 Filariasis 7.04 Omchocerciasis-Nehir Krl 7.05 Su kaynaklarnn gelitirilmesi projelerinden dolayl olarak gelen hastallar. 7.06 Hastalklarla mcadele iin sarfedilen gayretler. 8- Byk Barajlarn, Byk lekli Su Projelerinin Balkla Etkileri 8.00 Ksa vadeli baarlar-Uzun vadeli baarlar 8.01 Barajlar ve balkln tahrip edilmesi 8.02 Pestisit kirlenmesi ve balkln zararlar 8.03 Barajlar, balklk ve net protein kayplar 9-Barajlar, Hatalar ve Zelzeleler 9.00 Baraj hatalar 9.01 Zelzeler ve bararjlar 9.02 Barajlar ve zelzeleler, yaplan son aratrmalar 10- Feyezan Kontrol Tedbirlerinin Etkililii 10.00 Feyezan: Artan tehlike 10.01 Bir stratejinin kmesi 10.02 Yeniden ormanlatrma 10.03 Feyezan alannda yaplama 10.04 Yapsal kontrollerin baarl olmamasnn dier nedenleri 10.05 Feyezan kontrol yaklam-Ekolojik yaklam 11-Tarm Alanlarnn Tuzlanmas-Tuzluluk Problemi 11.00 Tuzluluun nedenleri 11.01 Sulama ve tuzluluk, gizli ilikiler 11.02 Problemin yaygnl 11.03 Tuzluluk ve suya doygunluk nlenebilirmi 11.04 Niin drenaj tesisleri yaplamyor. 11.05 Tuzluluk-Tarihi deneyimler 11.06 Tuzluluk ve aa yrelerde tarm 12- Ynetim ve Bakm-Uzun Sreli Problemler 12.00 Aklama 12.01 Ynetim ve Bakm: ncelii dk ilgi 12.02 Brokratik ihmal 12.03 Hesaplanabilirlik eksiklii 12.04 Bakm sorunu 12.05 birlii ve bakm 12.06 Gda-Cash-Crops arasndaki karklk 12.07 Geleneksel sulama sisteminin avantajlar 13-Arazi Kayb ve Besin Maddesi Eksilmesi ve Byk hracata Dnk Plantasyonlar. 13.00 Cash-Crops ekonomisi 13.01 Cash-Crops ve sulama projeleri 13.02 iftilerin marjinal arazilere itilmesi 13.03 Cash-Crops ve tarmsal alanlarn tahribi 13.04 Kimin iin ne gda maddesi 13.05 Cash-Crops ve gda madde fiyat. Yk. 14-Sanayi ve ehirleme in Kaybedilen Arazi ve Su 14.00 Aklama 14.01 ABDde ehirleme ve sanayi iin arazi kayb 14.02 ngilterede ehirleme iin arazi kayb 14.03 Japonyada ehirleme ve sanayi iin arazi kayb 14.04 Arazi kayplarnn hesaba katlmasndaki hatalar 14.05 Asuvan Baraj ve Msrda arazi kayplar 14.06 Sanayide ve evlerde su kullanmndan doan kayplar: ABD tecrbesi 14.07 Msrda sanayi ve tarmsal rn iin su kullanm 15-Barajlar, Kirlenme ve Gda retiminde Azalma 15.00 Aklama 15.01 Zararl sanayinin ihrac 15.02 Bitki gelimesinde kirlenmenin etkileri 15.03 Kirlenmenin balk retiminde etkileri 16- Sedimentasyon: Btn Barajlarda Oluumlar: 16.00 Aklama 16.01 Sulanan alanlarda sedimetasyon 16.02 Tropik alanlarda sedimetasyon 17- Bu Problemler nlenemez mi ? 18-Sosyal ve evresel Etki Deerlendirme almalar: 19-Baraj Yapm Politikalar: 19.00 Politikalar m; Yoksa ykselmesi yanllar m? 19.01 Asuvan tecrbesi 19.02 G kurma, blgeye zel tahsisat ve suistimal 19.03 Devlet iinde devlet 20-Kitaba Uydurmak: 20.00 Masraf-fayda aratrmalar: Yanllarda rekor krma 20.01 Faydalar yksek tahmin etme. Masraflar dk hesaplama 20.02 Deerlendirme
Kaynak: E.Goldsimith ve N.Hilyard, The Social and Enviromental Effecsts of Large Dams, Volume One: Owerviev, Vadebridge Ecologial Centre, 107 Rue de la Copurse, Bodaux 33000, France
195
TRKYE EVRE ATLASI
X.3. TERMK SANTRALLAR VE EVRE Termik santrallar kmr, fuel-oil, motorin, doal gaz ve jeotermal enerji kaynaklarnn kullanlmasyla elektrik enerjisinin retildii tesislerdir. Kmre dayal bir termik santraldeki ana ilem, kmrdeki kimyasal enerjinin elektrik enerjisine dntrlmesidir. Bu dnm, byk miktardaki kmrn kazan ad verilen yanma odalarnda yaklmas ile elde edilen syla bir dizi artma ilemleri ile saflatrlan suyun buharlatrlmas ve bu buharn trbin-jenaratr ikilisinde elektrik enerjisi retiminde kullanlmasyla salanmaktadr. Gnmzde artan nfus ve gelien teknolojiyle beraber enerji gereksimi de artmaktadr. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlndan elde edilen bilgilere gre lkemizde elektrik enerjisine olan talep her yl yaklak olarak % 5.3 dzeyinde artmaktadr. Trkiyedeki Termik Santrallarn Adlar, Kurulu Gleri, Kullandklar Yakt Cinsleri ve Dier Bilgiler Tablo: X.3.1de verilmitir. Genelde enerji talebinin karlanmasnda kullanlabilecek yntemler arasnda, hidroelektrik enerji santrallar ile kmr, fuel-oil veya doalgaz ile alan termik santrallar n sralarda yer almaktadr. Bu teknolojilere alternatif olarak, nkleer enerji santrallar ile jeotermal, rzgar veya gne enerjisiyle alan enerji santrallar da vardr. Fosil yakta dayal bir termik santralin evreye verecei zararn en aza indirilebilmesi iin ncelikle yer seimi aamasnda ekolojik faktrler dikkate alnmal ve evresel Etki Deerlendirme (ED) almas yaplmaldr. nceki yllarda, yerel meteorolojik koullar ve santralin tasarm parametreleri gz nne alnarak yredeki hava kalitesi deerlerinin belirlenen standart deerlerin altnda kalmasn salayacak ykseklikte baca ina edilerek nlenmeye allan evresel etkiler; son yllarda snr tesi tanm ve asit yamurlar nedeniyle, kaynakta kirletici gazlarn tutulmas yolu ile nlenilmeye allmaktadr. Kmr yaktl termik santrallarn Trkiyede arlkl bir elektrik enerjisi retim biimi olarak seilmesinin balca nedeni, kmrn fuel-oil veya doalgaz gibi lkemizde pahal ya da kt olan yaktlara gre daha ucuz olarak kabul edilmesidir. Ancak, bir enerji cinsinin Fizibilite Raporu hazrlanrken, evreye verebilecek zararlarn ve bu zararlarn en aza indirilebilmesi iin gerekli nlemlerin maliyetleri de dikkate alnmaldr. nk, linyit kullanan termik santrallarn bacalarndan atmosfere atlan bata SOx, NOx ve CO2 gazlar farkl tozlar ve ayrca retmi olduklar ok byk miktarlara ulaan kllerle, evreyi youn olarak kirlettii bilinmektedir. Bu nedenle ve zellikle dk kaliteli linyit kullanan termik santrallarda, kmrn yanma prosesleri, atklar ve emisyon kontrol metotlarna ait baz bilgilerin incelenmesinde fayda vardr. lkemizde kurulu termik santrallarn byk bir ounluunda, yakt olarak linyit kullanlmaktadr. Toplam elektrik retiminde linyitin pay % 45, linyit kullanmnda termik santrallarn pay % 60dr. Bir baka deyile linyitlerimizin byk bir ksm termik santrallarda tketilmektedir. Mevcut santrallarmzda ortalama 2000 Kcal/kg dk s deerli kmrler kullanlmaktadr.
196
TRKYE EVRE ATLASI
Tablo: X.3.1. Trkiyedeki Termik Santrallarn Adlar, Bulunduu Yer ve Dier Bilgiler Ortalama Proje Toplam Elektro Termik retimi Kurulu G Sra Santralin Ad Yakt Cinsi Bulunduu Verim(%) (GWh) (MW) Filtre No l 1 Afin-Elbistan A Linyit K.Mara 1360.0 8840.0 30.06 Var 2 Aliaa GT+K Motorin zmir 180.0 540.0 33.78 ... 3 Ambarl Fuel-Oil stanbul 630.0 4100.0 37.25 ... 4 Ambarl K * Doal Gaz stanbul 1350.9 8780.0 48.57 ... 5 Bursa Doal Gaz Bursa 1432.0 10024.0 54.40 ... 6 atalaz B Takmr Zonguldak 300.0 1950.0 33.57 Var 7 ayrhan 1,2 Linyit Ankara 320.0 2080.0 34.54 Var 8 Denizli Tabii Buhar Denizli 17.5 105.0 11.57 ... 9 Esenyurt I,II,III,IV Doal Gaz stanbul 188.5 1413.8 45.00 ... 10 Enron(Trakya Elek.) Doal Gaz Tekirda 498.7 3740.3 47.00 ... 11 Engil GT Motorin Van 15.0 90.0 21.27 ... 12 Hakkari Fuel-Oil Hakkari 11.1 83.3 35.03 ... 13 Hamitabat K Doal Gaz Krklareli 1200.0 7800.0 45.81 ... 14 Hopa Fuel-Oil Artvin 50.0 200.0 26.27 ... 15 Kangal 1,2,3 ** Linyit Sivas 457.0 2970.5 29.76 Var 16 Kemerky 1,2,3 Linyit Mula 630.0 4095.0 33.21 Var 17 Orhaneli Linyit Bursa 210.0 1365.0 36.18 Var 18 Ova elektrik Doal Gaz Kocaeli 258.4 1938.0 44.00 ... 19 Park Termik Linyit Ankara 300.0 1072.9 34.71 Var 20 PS3-Silopi Fuel-Oil . Urfa 44.1 330.8 37.36 ... 21 PS3A-idil Fuel-Oil Mardin 11.4 85.5 35.19 ... 22 Seyitmer Linyit Ktahya 600.0 3900.0 32.97 Var 23 Soma A Linyit Manisa 44.0 290.0 30.31 Var 24 Soma B Linyit Manisa 990.0 6435.0 32.45 Var 25 Tunbilek A+B Linyit Ktahya 429.0 2790.0 31.45 Var 26 Unimar Doal Gaz Tekirda 504.0 3780.0 37.00 ... 27 Van Fuel-Oil Van 24.0 180.0 39.33 ... 28 Yataan Linyit Mula 630.0 4100.0 32.67 Var 29 Yeniky Linyit Mula 420.0 2730.0 34.82 Var *Santral fuel oil ile de alacak ekilde dizayn ve tesis edilmitir. ** Bacagaz tesisi 1. ve 2. nitelerde yoktur, yalnzca 3. nitede bulunmaktadr. Kaynak: TEA Genel Mdrl Verileri, 2001.
BGD Tes. Yok Yok Yok Yok Yok Yok Var Yok ... ... Yok ... Yok Yok Var naa aamas Var ... Var ... ... Yok Yok Yok Yok ... Yok naa aamas naa aamas
Son Durum letmede letmede letmede letmede letmede letmede letmede letmede letmede letmede letmede letmede letmede letmede letmede letmede letmede letmede letmede letmede letmede letmede letmede letmede letmede letmede letmede letmede letmede
197
TRKYE EVRE ATLASI
X.3.1. Kmrlerin erdii Mineral Maddeler Fosil yaktlar ierisinde kmr, tamadan depolanmaya, beslemeden debi lmeye, tm kullanm kolayl ltlerine gre, sorunlu bir yakttr. Kmr yaktlarn ierdii safszlklar; nem, mineral madde, inorganik kkrt, organik kkrt parametrelerine gre belirlenir. Kmrlerin erdii Mineral Maddeler Tablo:X.3.2.de verilmitir. Kmrde Nem: Kmrn bir zellii olan nem; yatak nemidir. Kmrn yatak neminin stnde olan nem, yzey nemi olarak adlandrlr. Para kmrler iin ok az olan yzey nemi, zellikle ykama ileminden gemi toz kmrlerde yksek dzeydedir. Yzey nemi, sl kurutmayla deil, sarsak elek, santrifj vb. donanmla mekanik olarak kmrden ayrlr. Mineral Madde: Kmrn inorganik madde ierii, yanma ncesinde mineral madde, yanma sonrasnda da kl olarak adlandrlr. Kmrn ierisindeki mineral madde kmr damar ierisinde dalm olabilir, ya da retim srasnda damarn tabanndan ve tavanndan kmre karan, kil ya da kiltanda zengin karbonlu paracklardan oluabilir.
Tablo: X.3.2. Kmrlerin erdii Mineral Maddeler
Mineraller Kil Mineralleri llit Smektit Kaolinit Karbonatlar Kalsit Dolamit Siderit Slfitler Pirit Markasit Galena Siferalit Oksitler Kuvartz Hematit Rutil Klorrler Silvinit Halit Kimyasal Bileimi KAl2 (AlSiO10) (OH)2 Al2Si4010 (H)2.X H2O AlSi4010 (OH)2 CaCO3 CaCO3 MgCO3 FeCO3 FeS2 (zometrik) FeS2 (ortorombit) PbS ZnS SiO2 Fe2O3 TiO3 KCl NaCl Yaygnlk Dzeyi (*) 1 1 1 1 2 2 2 4 4 4 1 2 3 3 3 3
Slfatlar FeSO4,H2O Demir Slfat (*) Yaygnlk Dzeyi: (1) En Yaygn, (2) Yaygn, (3) Az, (4) Pek Az.
Kmrde mineral madde olarak, kil mineralleri, karbonatlar, sulfitler, oksitler, klorrler, slfatlar bulunmaktadr. Mineral maddede zgn olarak slfat bileiklerinin bulunmas, ayrca yanma sonucu oluan kkrtdioksitin bir blmnn klde slfatlar oluturmas nedeniyle, kmr klnn kkrt ierii SO2 edeeri olarak gsterilir. Kirletici zellikleri nedeniyle kmrde klor ve genellikle eser element dzeyinde olsalar da, arsenik, berilyum, civa, kadmiyum vb. rastlanmaktadr.
198
TRKYE EVRE ATLASI
Kkrt: Kmrde kkrt, organik olarak saf kmrn yapsnn bir paras olabildii gibi kmrn mineral maddesinde de bulunur. Mineral madde ierisinde kkrt ounlukla pirit biiminde ve az miktarlarda da slfat kkrd olarak vardr. X.3.2. retimde Yer Verilen Proses ve lemler X.3.2.1. Temel alma Prensibi Kmrle alan termik santrallarda temel prensip, kmrn yaklarak kimyasal enerjisinin elektrik enerjisine dntrlmesidir. Yanma ileminde kmrn kompozisyonu, fiziki yaps, muhtelif scaklk ve nem artlar ok nemlidir. Bilindii gibi yanan kmrn 1 k iin 17 k havaya ihtiya vardr. Yanma ilemi syla uyarlan bir ilem olup yakt alev alma scaklna gelinceye kadar yanma olmaz. Sistemde buhar jeneratr olarak kazan kullanlmaktadr. Trbini dndrp, elektrik enerjisi elde etmek iin, yksek basnta buhara ihtiya vardr. Kazan iindeki su yaktlarla stlarak buharlatrlr. Buhar kazandan darya gittii iin buharlaan suyun yerine ilave su verilmesi gerekir. Bu grevi yapan kazan besleme pompas, kazann iindeki basnc yenebilecek kadar yksek basnta alr. Kazan alrken ierisinde yeterli suyun bulunmas gerekir, aksi takdirde metal yzeyler kzl scakla eriip yumuar ve tahrip olur. Kazan buhar tankndaki su miktarna gre su debisini kontrol eden besleme suyu reglatrleri bulunmaktadr. Kazandan gelen yksek basnl buharn bir ksm sabit, bir ksm dnebilen yzlerce kanad olan trbine gelir. Bu kanatlar buharn srasyla birbirini takip eden muhtelif saflardan gemesini salar. Buhardan trbin rotoruna aktarlan enerji, jeneratr rotorunu evirerek elektrik enerjisi elde edilir. Kazanda stlp buharlatrlan suyun tamam kondanser de youturularak kazana geri pompalanr. ekil:X.3.1de Termik Santrallarn Genel alma emas verilmitir
ekil:X.3.1 Termik Santrallarn Genel alma emas
199
TRKYE EVRE ATLASI
X.3.2.2. Yaktlar ve Yanma Mekanizmas Yaktlarda depolu bulunan kimyasal enerji, yanma sreci ile yakma sistemlerinde (kazan, soba, iten yanmal motorlar, gaz trbinleri vb.) sya dntrlmektedir. Yakma sistemlerinde yanmann ekonomisi ve evresel etki ynnden uygun bir biimde (verimli ve temiz) oluturulabilmesi; yakt/yakma sistemi/iletmen (operatr) ls arasndaki gerekli uyumun salanabilmesine baldr. ekil:X.3.2de Yakma geni verilmitir. Emisyon
Yakt
Yakc (Soba)
letmen (Operatr)
ekil:X.3.2 Yakma geni
Yakma geni olarak tanmlanan bu sistemin elemanlar arasndaki her uyumsuzluk s retimini azaltmakta, evreye olan kirletici emisyonlar artrmaktadr. Yaktlar kat, sv ve gaz yaktlar olmak zere gruba ayrlmaktadr. Kat yaktlarda odun, turba, linyit, takmr, antrasit vb. biiminde snflandrlmakta, bunlarn her biri ayrca alt snflara ayrlabilmektedir. Yaktlarn yanma zellii yakt trne (kat, sv, gaz) yakt sl deerine, yakt bileimine (sabit karbon, nem, uucular, kl, vb.) n hazrlama ile yakt fiziksel zelliklerinin yanma iin uygun hale getirilmesine (ykama, krma, tme, n stma paralama vb.) yakt besleme biimine, kl ve yakt dokusunun yanma odasnda davranna ve dier birok faktre baldr. Kmrler uygulamada alt sl deerine gre genelde linyit ve takmr diye adlandrlmaktadr. Alt sl deeri 6000 kcal/kg ve zerinde olan kmrler takmr, altnda olanlar ise linyit diye tanmlanmaktadr. Alt sl deeri 3000 den 6000 kcal/kga kadar olan linyitler iyi kalite linyitler, alt sl deeri 1500 ile 3000 kcal/kg arasnda olan linyitler ise orta kalite linyitler, alt sl deeri 1500 kcal/kgn altnda olan linyitler ise dk kalite linyitler olarak tanmlanr. Isl verim ve sl kapasite ile ifade edilen sl performans bir yakma sisteminin ekonomik boyutunu, sistemden evreye yaylan kirletici emisyonlar ise kazann evresel etki boyutunu tanmlamaktadr. X.3.2.2.1. Yanmann Temel Kurallar Yanma gaz faznda olmaktadr. Gaz faznda olmas nedeni ile en kolay yanma gaz yaktlarla en zor yanma ise kat yaktlarla salanmaktadr. Uygun bir yanmann gerekletirilebilmesi iin, sv yaktlarn yakt paralama (krma, tme), kurutma,
200
TRKYE EVRE ATLASI
uucularn gazlatrlmas (proliz), kok gazlatrma sreleri ile gaz fazna geirilmesi gerekmektedir. Kmrn gaz fazna geirilmesi; kurutma, uucularn gazlatrlmas ve kokun gazlatrlmas sreleri iin gerekli snn yanma odasnda salanmasn gerektirir. Bitki kkenli bir dnm rn olan kmr, kimyasal ve kristal yap ynnden ok karmak bir zellik gstermektedir. Kmrn yanma davran; kaba analiz yardmyla belirlenmektedir. Kmrn ierdii nem 105 C dolaynda scaklklarda kurutma ilemi ile aa kmaktadr. Kmrn yanan blm; sabit karbon ve yanc uucu maddelerden olumaktadr. Uucu yanc maddeler hidrokarbonlardan (CmHn) olumakta ve kmrn 400-800 C scaklklarda stlmas ile gaz ve buhar biiminde kmr ktlesini terketmekte, geriye sabit karbon ve klden oluacak kok kalmaktadr. X.3.2.2.2 Yakma Sistemleri ve Snflandrlmas Yakma sistemleri yakt tane byklne ve yanma srasnda yakt davranna bal olarak yzeyde (zgarada) yakma, akkanlatrlm ortamda (akkan yatakta) yakma ve hacimde yakma (brlr) olmak zere gruba ayrlabilir. X.3.2.2.2.1. Yzeyde Yakma (Izgara zerinde Yakma) Izgara zerinde yakma, sabit karbon oran yksek, uucu yanc madde oranlar dk yaktlar iin (kok, takmr) uygundur. Bu tr yakma sistemlerinde verimli ve temiz bir yanmann salanabilmesi iin uygun tane byklne sahip, tanabilir, depolanabilir zellikte standart yaktlara gereksinim vardr. Bu tr yaktlar yerine uucu madde, nem, kl ve kkrt oran yksek yaktlarn kullanlmas (linyit) yakt geninde uyumsuzlua, yanma veriminin dmesine, hava kirletici emisyonlarn ar biimde artmasna sebep olmaktadr. Bunun balca nedeni, sabit karbon ve uucularn tamamen ayr yanma zelliklerine sahip olmasdr. Sabit karbonun zgara zerinde yaklmas gerekirken, proliz sonucu oluan gaz ve buhar biimindeki yanc uucularn, hacimde yaklmas zorunluluu bulunmaktadr. Linyitlerin zgara zerinde yaklmasnn istenmesi durumunda, yakma sistemine yapsal olarak uygun olmayan bir uucu madde bulutu gelmekte, buna uygun olarak sistem yaps ve iletme biimindeki gerekli baz deiikliklerin yaplmas sorunu domaktadr. a. Sabit Izgarada Yakma Sabit zgarada yakt, hareketsiz olarak zgara zerinde durmaktadr. Alttan yakma durumunda, yanma zgarann zerinde balamakta oluan s, iletim ile yanma odasna tanmaktadr. Yatak scaklk dalm, en bata yatak kalnlna baldr. Belli yatak kalnl zerinde, zgara zerinde scaklk belli bir ergime scakl zerine karak kln ergimesine, birincil havann azalmasna ve yanmann bozulmasna neden olmaktadr. stten yakma durumda zgaradan balayarak yakt kurumakta, uucular gazlamakta, oluan yanc gazlar yatak zerinde uygun ikincil hava verilmesi ile oluturulan bir oksijen perdesinden ve alev perdesinden geirilerek tam yanma salanmaya allmaktadr.
201
TRKYE EVRE ATLASI
b. Hareketli Izgarada Yakma Burada yakt zgara zerinde bir karma uramadan etken bir kl ykama ilemi salanamamaktadr. Kurutma blgesinde nem, uucu gazlatrma blgesinde yanan uucu maddeler ayrmakta, kok yakma blgesinde ise kok gazlatrmakta ve yanmaktadr. Uucu maddeler d tulalar ve kor yatandan zellikle nma yoluyla salanan s ile yanma odasnda yaklmaya ve yanma odas ile doldurulmaya allmaktadr. Gerekli oksijen ise ikincil hava ile salanmaktadr. X.3.2.2.2.2. Hacimde Yakma Gaz, sv yaktlar ve toz kmr brlrler yardmyla yanma odasna pskrtlerek yaklmaktadr. Yakt tanecii havada askda yanmakta, yanma odasnda oluturulan trblansla kurutma, uucu gazlatrma ve kok gazlatrma ve yanma ilemleri kolayca salanabilmektedir. Uygun brlr dzeni ve iletme koullar ile alevin duvarlarla temas olmadan olabildiince yanma odasn doldurmas salanmakta, kararl yanma koullarnn oluturulmasna allmaktadr. Linyitlerin verimli ve kararl bir ekilde yaklabilmesi iin kmr tme deirmeni kndaki kmr tozundan kalan bnyesel nemin, yaklak % 12-16 dolaynda tutulmas gerekir. X.3.2.2.2.2.3. Akkan Yatakta Yanma Akkan Yatakta Yanma (AYY), dier sistemlerden ok farkldr. En bata taneciklerin askda bulunmas yanma reaksiyonunu olumlu ynde etkiler. te taraftan sadece kmr ve gerekli hava debisinden hareket ederek yataa istenilen miktarda kmr beslenebilir. Herhangi bir anda yataktaki kmr miktar sl deerine bal olarak % 1-5 arasnda deiir. AYY scakl 750-950 C arasnda kalmaldr. st scaklk limiti kl ergimesini nleyerek keklemeye ve yatan tamamyla balanmasna meydan verilmesi, alt limitde tutuma scaklnn zerinde kalnmas gereinden ortaya kmaktadr. Ortalama 1 kg kmre 10 kg civarnda hava gereksinmesi dnlrse, bu havann yatak scaklnda genlemesi ve gaz hznn yukarda bahsedilen minimum maksimum akkanlama hznn arasnda kalmas gerei unutulmamaldr. AYYdaki yanma reaksiyonlarn kavrarken temel, yine tek kmr taneciinin yanmas olacaktr. AYYn en nemli fark kmr yzeyinde oksijen transferinin doru ngrlebilmesidir. AYYda cereyan eden balca reaksiyonlar aada verilmitir. Kmr C Uucu Madde: C+O2 CO. CO2 (C+1/2 O2 CO2) Uucu Madde Kireta CxHy+ (Dier Hidro Karbonlar) CxHy+ O2 CO. CO2 +H2O, PAH CO+OH CO2 +H(CO+OH CO2+1/2 H2 ) Kmr N Kok N NH3 Kok N+1/2 O2 NO NH3 + O2 NO
202
TRKYE EVRE ATLASI
NH3 + NO N2 NO + C N2 + CO2 AYYda kireta yatak malzemesi olarak kullanldnda, kmrdeki kkrt yanmasyla kaynaklanan SO2 yi aadaki reaksiyonlarla tutmak mmkn olur. CaCO3 CaO + CO2 CaO+ O2 + SO2 Ca SO4 Kkrtdioksiti tutmak iin en uygun scaklk 850 C olduu iin yatak scakl bu deere yakn seilmelidir. Yukardaki reaksiyonlardan grld gibi kmr bnyesindeki azottan kaynaklanan azotoksitin bir ksm AYY iinde molekler azota indirgenebilmektedir. Yanmay etkileyen belli bal faktrler aada zetlenmitir. Yakt ve Kln zellikleri: Kl, nem, uucu madde ierii, kl yumuama scakl gibi zellikler yanmay direk etkiler. Yakt Besleme Yntemi: Yaktn yata alttan, stten veya yandan beslemesi, yaktn ieriine bal olarak yanma verimini deitirir. Tanecik Bykl: Byk tanecik yanma sresini arttrr, kk tanecikle bu azalr, ancak kk taneciklerin tanmas yanma verimini azaltr. Yatak Ykseklii: Yatak ykseklii artka kk taneciklerin yatak iinde yaam sresi, dolaysyla yanma verimi artar. Operasyonel Hz: Minimum akkanlama hzna yakn seildiinde AYY iin karm ktleir, bunun sonucunda yatak izotermal karakterini kaybeder, yanma yatak iinde farkllama gsterir. Yatak Scakl: Eer kl ergime scakl yeteri kadar yksekse, yatak scakln arttrabilir, bunun sonucunda yanma iyileir. a. Akkan Yatakl Kazanlar AYY sistemlerinin allm yakma sistemlerinden farkl elemanlarnn bir ksmna yukarda deinilmiti. Yataa kmr beslenebilmesi iin yatak scaklnn tutuma scakl zerinde olmas gerekir. AY bu scakla ulatrmak iin aktif yatak zerinde ve svlama havasn besleyen hatta brlrler yerletirilir. Yalnz datc elein ve karm unsurlarnn maruz kalaca termal etki gz nne alnmaldr. Eer kireta ile SO2 tutulmas ngrlyorsa gnlk kmr bunkeri gibi gnlk kireta silosu da bulunmaldr. Akkan yatakl sistemleri eitli ynlerden snflandrmak mmkndr. Sistemin alma basncna gre atmosferik basnl ve basnl AYY olmak zere ikiye ayrlr. Atmosferik basnl AYYlerde yatak malzemesinin sirklasyonuna bal olarak, -Kabarckl AYY tipi, -Dolaml AYY tipi olarak snflandrlr.
203
TRKYE EVRE ATLASI
Endstriyel boyutlarda yaygn olarak kullanlan kabarckl AYYler yatay, dey, kompozit tip olmak zere ana guruba ayrlrlar. b. AYY Belli Bal Avantaj ve Dezavantajlar Avantajlar - AYYda karma ileminin mkemmellii nedeniyle scaklk dalm yatak iinde niforma yakndr. - Yanma scakl dk olduu iin kl yapmas, korozyon ve yksek scaklk sonucu oluan problemler ok azalr. - AYYa kireta ilavesiyle yatak iinde SO2 tutulmas mmkndr. Dk scaklk nedeniyle AYYda NOx oluumu da azalr. - AYY iindeki yatay geili borulara olan s transferi katsays, allm sistemlere nazaran ok yksektir. Bu da sistemin fiziksel byklnn azalmas anlamn tar. - pler eitli biyolojik ve endstriyel atklar gibi dk kaliteli yaktlar da AYYde baar ile yaklabilmektedir. - Yanma verimi ok yksektir. Dezavantajlar - retilen enerjinin % 3-5i kadar i tketime gitmektedir. - Yk kontrol kstldr. - Korozyon problem olabilmektedir. - Saylan avantajlardan mmkn olduunca yararlanmak, dezavantajlar da elimine etmek iin youn bilgi birikimine ihtiya vardr. c. Akkan Yatakl Kazanlarda Emisyon Kontrol SO2 Kontrol AY kazanlarn btn tiplerinin en nemli avantajlarndan birisi, yanma sonucu kan SO2 gaznn yanma esnasnda yataa kireta (CaCO3) veya dolamit (CaCO3, MgCO3) ekleyerek nemli lde tutulmasnn salanabilmesidir. Bu proseste genel olarak kabul edilen mekanizmaya gre, nce kalsinasyon olur, rnein kireta kullanldnda; CaCO3CaO+CO2 Bylece oluan gzenekli CaO, oksijenli ortamda SO3 ile reaksiyona girerek kalsiyum slfata dnr. CaO+SO2+1/2 O2 CaSO4 900 Cden yksek scaklklarda SO2nin kireta ile tutulmas azaldndan bu scaklk snrlamasndan dolay PKlarda SO2 tutma verimi molar Ca/S orannn 2-3 olduu hallerde ancak % 40-50 arasndadr. KAYKlarda ise Ca/S orannn 3 olduu % 90 SO2 tutulmas salanabilir. Ancak kullanlan kiretann boyutu ok nemlidir. ok kk tanecikler kolayca akkan yataktan tanp kaabilir. Dier taraftan ise byk taneciklerden ise tam yararlanma mmkn olmaz. Zira SO2nin CaO ile tutulmas sonucu
204
TRKYE EVRE ATLASI
CaSO4n molar hacmi CaO molar hacminden 2.72 misli daha byk olduundan, gzeneklerin tkanmas sonucu bu reaksiyon tanecik yzeyine yakn yerlerde snrlanr. SO2 emisyonunun azaltlmas iin aba harcarken bunun NOx emisyonunu da etkiledii dikkate alnmaldr. Zira SO2 tutulmas iin kullanlan CaO ayn zamanda NOx oluumu iin katalit grevi de grebilir. Ayrca O2nin fazlal her ne kadar CaSO4e dnm arttracaksa da bu NOx oluumunda yardmc olur. Bundan dolay dk NOx emisyonu seviyesi ile birlikte 100 mm SO2 / MJden dk SO2 emisyonu elde etmek kolay deildir. NOx Emisyonu Yanma sonucu olan NOx emisyonu genel olarak iki kaynaktan olmaktadr. Bunlardan birincisi yksek scaklklarda yanma havasnn iindeki N2 oksitlenmesi ile oluan Termal NOxdir. zel bir nlem alnmadnda dahi akkan yatakl kazanlardan olan NOx emisyonu pskrtmeli kazanlardan olan NOx emisyonundan daha azdr. Bu da AYKlarda scakln daha dk olmasndan dolaydr. Dk scaklklarda da termal NOx oluumu az olduundan, akkan yatakl kazanlardan olan NOx emisyonu esas olarak kmrdeki nitrojenli bileimlerden kaynaklanmaktadr. NOx emisyonunu azaltmak iin kullanlan en basit yollardan birisi kademeli yanmadr. Bu metoda gre, stokiometrik hava miktarnn % 50-60 kadar birincil hava olarak kazann alt ksmnda datc elein altndan verilir. kincil hava ise kazann daha yukarsnda bir konumda verilir. Bylece kazann alt ksmnda indirgeme ortam ve st ksmnda ise ykseltgeme ortam oluur. Bu tip kazanlardan NOx emisyonunun azaltmak iin kullanlan bir dier yntem ise soutulmu baca gaznn bir ksmnn kazana tekrar geri dndrlmesidir. Akkan yatakl kazanlardan NOx emisyonunu azaltmann etkili yolu da SNCR adyla bilinen katalitik olmayan seimli indirgeme metodudur. Yanmam Gazlarn Emisyonu Baca gaznda grlebilecek tam yanmam gazlardan karbonmonoksittir. CO emisyonu karbonun ksmi oksidasyonu; C+1/2 O2 CO olur. AYK sistemlerinin kna konulan silikonlarda, gazn iinde var olabilecek yanmam karbon tanecikleri gazdan ayrldnda, yukarda belirtilen reaksiyonlarla CO oluumu ihtimali ortadan kalkar ve merkezi girdap iinde CO genellikle hava fazlasndan olan O2 ile yanp CO2 e dnme ansna sahip olur. Bylece normal iletme artlarnda baca gaznda CO miktar genellikle azdr. Ancak nemli, dk kaliteli ve yava yanan yakt kullanlan dk scaklklarda, yanma ilemleri CO emisyonunun kademeli artmasna neden olabilir. d. Akkan Yatakta Yaktn zellikleri AYYT uygulanrken dikkat edilmesi gereken kmr zellikleri; sl deer, kl, kkrt, nem ve uucu madde ierii, kl ergime noktas ve beslenen kmrn tane
205
en
nemlisi
TRKYE EVRE ATLASI
bykldr. Bunlardan sl deer, AYYnin nominal kapasitesine gre kmr besleme hzn belirler. Isl deer, uucu madde ile beraberce s ekiinin dalmn da etkilemektedir. Isl deeri dk, uucu maddelerin yaklaca sistemlerde uucularn nemli bir blmnn serbest blgede yanmas durumunda, aktif yataktan ekilebilecek s byk lde azalabilir. Buna karn serbest blge scaklnn ykselerek baca gaz kayplar artabilir. Kmrdeki kl miktar ve zellikleri kullanlacak kl boaltma sisteminin tasarmn dorudan etkilemektedir. Kl ergime noktas ve kkrt ierii ise, yaktn scakln belirlemektedir. Genelde yatak scaklnn optimum SO2 giderimi salayacak ve kl ergimesine engel olacak bir dzeyde kontrol edilmesi istenir. AYYT lkemizde uygulanrken kmr zelliklerinden kaynaklanmas beklenen sorunlar, balca iki grupta toplanmaktadr. 1. Kullanlacak kmrn zelliklerine en uygun sistem tasarm ve/veya seimi (tasarm sorunu) 2. Kullanlan kmrn zelliklerinde meydana gelecek deiiklikler (iletme sorunu) X.3.3. Termik Santrallardan Kaynaklanan Atklar X.3.3.1. Gaz Atklar Kmr yaktl termik santral bacalarndan atmosfere atlan balca kirleticiler; -Karbonmonoksit (CO), Karbondioksit (CO2), -Kkrt oksitler (SOx), -Azot oksitler (NOx) ve Hidrokarbon bileikleri, -Armetaller ve partikller, -Fosil yakt iinde bulunan radon ve uranyum gibi radyoaktif maddeler de az miktarda bulunur. X.3.3.1.1. Karbondioksit Tm fosil yaktlarn yanmas ile CO2 oluur, fakat enerji ierii baznda, kmrn yanmas fuel-oile gre % 25, doal gaza oranla ise % 50 daha fazla CO2 kmasna neden olmaktadr. CO2 kontrol ya da nlenmesine ynelik teknolojiler ise pahaldr. X.3.3.1.2. Kkrt Oksitler Baca gazndaki SOx bileikleri, kmr kkrtnn yanma srasnda oksitlenmesi neticesinde aa kar. Kmrn yanmas esnasnda kmr kkrt yanma srasnda oksitlenerek SO2 aa kar. Fosil yaktlarn yakmndan ortaya kan SO2nin miktar, kmr ve petroldeki kkrt oranna baldr. Tahripkar olan SO2 den ziyade bunun oksitlenmesinden ortaya kan SO3tr. SO2 temiz kuru havada kolay bir ekilde ykseltgenemez. Toz halinde metaloksit taneciklerinin varlnda SO2 nin O2 ile SO3e yseltgenmesi ok hzldr. X.3.3.1.3. Nitrojen Oksitler Nitrojen oksit emisyonlar, tek balarna ya da dier kirleticilerle birlikte yerel blgesel etkileri arttrc zelliktedirler. Yakma tesisi olan tm endstrilerde, atmosfere srekli olarak verilen azotun yksek scaklklarda N2 ve O2 birleerek;
206
TRKYE EVRE ATLASI
N2(g) +O2 (g) NO(g) reaksiyonunu gerekletirir. X.2.2.1.4. Ar Metaller Fosil yaktlarn ar metal ierikleri de, dier kirleticilerde olduu gibi yaktn cinsine ve kaynana gre deimektedir. Yakttaki elementin konsantrasyonu, kazan tipi baca gaz emisyonu kontrol aygtnn yaps, termik santralden atmosfere verilen ar metal emisyon miktarlarn belirler. X.3.3.1.5. Partikller Bu tr emisyonlar ounlukla kmr yaktl santrallardan kaynaklanmaktadr ve kontrol edilmedikleri takdirde sv ya da gaz yaktl santrallara oranla ok fazladrlar. Elektrostatik ktrcler ve torbal filtreler % 99dan fazla kontrol randman salamaktadr. Kmr klne ilaveten bertaraf edilmesi gereken dier kat atklar arasnda; evsel nitelikli pler, tesis ierisindeki su ve atk su tesislerinden kan amurlar ise eer mevcut ise kireta-alta baca gaz deslfirizasyonu (BGD) sisteminden kan atklar saylabilir. X.3.3.1.6. Termal (Isl) Kirlenme Termik santrallarda retilen enerjinin sadece % 30-40 oranndaki bir blm elektrik enerjisine dntrlebilmekte kalan ksm ise kaak enerji olarak adlandrlmakta ve s kazanndan radyasyon ile kmakta ya da baca gazyla birlikte bacadan atlmaktadr. Bacadan kaan malzemeyi korumak iin kazan knda gaz ve buhar srekli soutulmakta ve bu nedenle santralin byk miktarlarda soutma suyu kullanmas gerekmektedir. X.3.3.2. Kat Atklar X.3.3.2.1.Uucu Kller Kmrn bileimindeki elementler uucu kl ieriinin ana kaynadr. Bu elementler yksek scaklkta ksmen buharlar ve soutma srasnda kl tanecikleri zerinde younlar. ABD evre Koruma Kurumu (EPA) tarafndan ncelikli kirletici olarak kabul edilen baz elementler unlardr; Sb, As, Be, Cd, Cr, Cu, Pb, Hg, Ni, Se, Ag, Zn, Th, U, vb. Bu elementlerin deiik ortamlarda znrlkleri de farkldr. Genel olarak pH dtke znme oran artar. Kullanm ya da stabilizasyon amac ile yaplan kimyasal ilemlerde uucu kl de szabilecek elementleri etkilemektedir.
207
TRKYE EVRE ATLASI
X.3.3.3. Sv Atklar X.3.3.3.1. Soutma Suyu Termik santrallarn en nemli evresel etkilerinden biri de soutma suyu kullanm ile ilgilidir. Genellikle termik santrallarn soutma suyu ihtiyac ok byktr. Bu yzden termik santrallar ounlukla nehir, gl veya deniz gibi soutma suyu kullanabilecek kaynaklara yakn yerlere kurulur. rnein 7 C lik bir scaklk fark ile alan 1000 MW gcndeki tipik bir santralin gnde yaklak 4 000 000 m3 soutma suyuna ihtiyac vardr. Younlatrclarda kullanlan soutma suyu genelde 7 C ila 10 C snm olarak alnd ortama geri verilir. Gerek soutma suyunun ortamdan ekilmesi ve gerekse kullanlan suyun alc ortama geri verilmesi nemli evre sorunlar yaratabilmektedir. Isnm suyun dearj alc ortam scakln etkilediinden sudaki yaam zincirini de olumsuz ynde etkiler. X.3.3.3.2. Kazan Suyu Dearj Termik santrallarn buhar kazanlarnda, sirklasyon halinde bulunan kazan sular iine korozyonu ve biyolojik geliimi nleyici toksik kimyasal maddeler eklendii iin, alkali ya da asidik zelliktedir. Bu kimyasal maddeler arasnda hidroklorik asit, slfrik asit, sitrik asit, EDTA, formaldehit ve rotrofin saylabilir. X.3.3.3.3. Rejenerasyon ve Deminerilizasyon Atk Sular Tesise, zel nitelikte proses suyu hazrlama birimi olan deminerilizasyon sisteminden kacak atklarn, asit ve bazik karakterde olmas nedeni ile ntralize edilmesi zorunludur. Ntralizasyon tesisinin kurulmas durumunda da bu ilem iin gerekli olan rejenerant ve dier kimyasal madde atklarn ieren yeni bir atksu sorunu ortaya kmaktadr. X.3.3.3.4. Petrol ve Ya Atklar eren Atksular Termik santrallarda zellikle; soutma suyu pompalarndan, s deitiricilerinden, mekanik ekipman tamir ve bakm ilemleri. vb. ilemlerden kaynaklanan petrol ve ya atklar ieren atksular yer alt ve yerst su kaynaklar iin ok nemli bir kirlenme kaynadr. X. 3.3.3.5. BGD ( Baca Gaz Deslfrizasyon) Sistemlerin Dearjlar Uucu kl artm iin kullanlan BGD sistemlerinden kaynaklanan atklarda termik santralin neden olduu bir su kirlilii kaynadr. Bu atklar arasnda kire, kireta, dier kalsiyum tuzlar vb. saylabilir. X.3.3.3.6. Ykama Atk Sular Santrallarda yaklacak kmr ykamak iin kullanlacak sular ile kil atlacak sahann evresindeki yamur sular eitli ar metaller, kimyasal maddeler ve siyanr iermektedir. Bu sularn denize verilmesi ya da sznt ile yer alt sularna karmas sz konusudur.
208
TRKYE EVRE ATLASI
X.3.3.3.7. Evsel Atksular Santral blgesinde oluacak organik kkenli evsel atk sularnda, alc ortama (deniz, drenaj vb.) verilmeden nce artlmas zorunludur. Bu nedenle ya bir artma tesisi ya da difzr sistemi kurulmas gereklidir. X.3.3.3.8. Limana Yanaacak Gemilerin Yarataca Sorunlar Termik santrallarn deniz kysnda kurulmu olmas halinde, santralde yaklacak kmr gemilerle tanacandan, liman blgesi srekli bir sintine ve kmrle kirlenme riski altnda bulunmaktadr. X.3.4. Termik Santrallardan Kaynaklanan Kirleticilerin Artm X.3.4.1. Hava Kirleticilerin Artm Termik santrallarn yaratt SOx ve NOx kirliliklerin asit yamurlar vb. eklinde ortaya kan etkilerinin giderilmesi iin kullanlan, eitli baca gaz artma ilemleri bulunmaktadr. Termik santral baca gaznda bulunan SO2nin artm yntemleri genelde artm amacyla hazrlanm bir artc akkann baca gazlar ile temasa geirilerek SO2nin artc akkana aktarlmas ilkesine dayanmaktadr. Bu aktarma ilemi SO2nin zlmesi (absorbe edilmesi) ya da bir yzeyde tutulmas esasna dayanmaktadr. SO2 artma yntemleri; Elektron-Beam baca gaz artma yntemi ile SO2nin zlmesi esasna dayanan ya ykama yntemleri ve SO2nin zlmeden kuru olarak bir yzeyde tutulmas yzeysel tutunma yntemleri olmak zere ana gruba ayrlmaktadr. X.3.4.1.1. SO2 Artma Yntemleri X.3.4.1.1.1. Elektron-Beam Baca Gaz Artma Yntemler Baca Gazna Az Miktarda Amonyak Eklenmesi Elektron- Beam ile Baca Gaznn rradyasyonu SOx ve NOx nin Toz Haline Getirilmesi SOx--------- Amonyum Slfat NOx-------- Amonyum Nitrat Elektrostatik ktrc le Tozun Yaplmas Temiz Gaz Baca ok yeni bir yntem olup, atk gazdaki SO2 ve NOxin birlikte artlmas ve bunun sonucunda gbre olarak kullanlabilen kat halde amonyum slfat ve amonyum nitrat elde edilmesi zelliklerine sahiptir. Bu yntem zerindeki aratrmalara 1970 ylnda Atom Enerjisi Aratrma Enstits (JAERI) ve Tokyo niversitesinde balanm ve teknik
209
TRKYE EVRE ATLASI
gelimeleri EBERA tarafndan gerekletirilmitir. Elektron-Beam ilerinin evreleri yle sralanmaktadr.
baca
gaz
artm
-En uygun deslfrizasyon ve denitrifikasyon iin baca gaz scakl 70 C ile 90 C arasnda olmaldr. Filtreden geirilen baca gaznn scakl bir pskrtmeli soutucu aracl ile 70 C drlr. Deslfrizasyon ve Denitrifikasyonun Temel lkeleri -Reaktr giriinde baca gazna, stokiyometrik miktarda NH3 katlr. -Reaktrde baca gaz, hzlandrlm elektronlarla iradyasyon ilemlerinden geirilir. radyasyon sonucunda oluan serbest radikallerin SOx ve NOx oksitlenmesi ile H2SO4 ve NH3 asitleri oluur. Bu asitlerin amonyak ile reaksiyona girmesi sonucunda amonyum slfat ve amonyum nitrat-slfat kristalleri elde edilir. -Elektron-Beam leminin yatrm ve iletme maliyeti dktr. X.3.4.1.1.2. Ya SO2 Artma Yntemleri X.3.4.1.1.2.1. Yenilenemeyen Artc Akkanl Ya SO2 Artma Yntemleri Ya SO2 artma yntemlerinde baca gaz SO2 absorblayc zelti ile ykandndan baca gaz scakl 50 C kadar dmektedir. Ya SO2 artma sistemleri genelde 150- 50 C gaz scaklnda altrldndan, baca ekimini salamak iin baca giri ncesi baca gazlarnn yeniden stlmas gerekmektedir. Temel Absorblayc Madde Olarak Kire Ta Kullanlan Ya Artma Yntemleri a. Kire Ta Yntemleri Bu yntem SO2 emici maddesi olarak kire ta ( CaCO3) kullanlmaktadr. Oluturulan kire zeltisi ile ykanan SO2CaCO3 karmna ilave bir oksidasyon sistemi ile alya dntrmektedir. Bu yntemde SO2 artma verimi veya artma sonucu baca gazndaki SO2 emisyonu deerleri en bata kmrn kkrt oranna baldr. Kkrt oran % 1-0,75 olan kmrlerde emisyon deerleri 400 mg/Nm3 altna drlebilmektedir. Kire ynteminde SO2 emisyon deerlerinin daha da drlebilmesi iin; fan dzeninde ve reaksiyon kinetiinde yaplacak deiiklik ve iyiletirmeler ile mmkn olmaktadr. Byle bir durumda doabilecek iletme sorunlarn, yatrm ve iletme giderlerindeki artlar gze almak gerekmektedir. retilen slfit/slfat-al karm biimindeki yan rn iin yeterince kullanm alan bulunmadndan, byk boyutta atk sorunu ortaya kmaktadr. b. Dengelenmi Kire Ta (SHL ve lemi) Yntemi Bu yntemde de kire ta temel artma maddesi olarak kullanlmaktadr. Reaksiyon kinetiinin iyiletirilmesi, yani SO2nin baca gaznda artc akkan
210
TRKYE EVRE ATLASI
aktarmnn hzlandrlmas amacyla organik asit, ounlukla formik asit ilave edilmelidir. Bylelikle artc akkan belli bir pH deeri blgesinde dengelenmeye allmaktadr. c. Birleik Fe-EDTA (Etilendiamin Tetraasetik Asit) Yntemi Bu yntemi Saarberg-Hoelter-Lugi grubu tarafndan gelitirmi olup, kirele ykama yntemine dayanmaktadr. Bu yntemde SO2 ve NOxler birlikte artlmakta, yan rn olarak kullanlabilir kalitede al ta olumaktadr. Artkan akkana demir bazl EDTA-Chelateleri yerletirmek suretiyle kirli gazdaki SOx ve NOxlerin etken ve verimli bir biimde artlmas amalanmaktadr. Bu yntemde NO slfit iyonlar yardmyla elementer azota dntrlmekte ve slfatlar oluturulmaktadr. d. Birleik Amonyak Yntemi (Walther Yntemi) Yenilenemeyen artc akkann dier SO2 ya ykama yntemi amonyak zeltisini artc akkan olarak kullanld yntemdir. Bu yntemde SO2 ile birlikte NOx artlmaktadr. Baca gazndaki SO2 artc akkan olarak verilen amonyak ile amonyum tuzlarna dntrlmekte, yan rn olarak amonyakl gbre retilmektedir. Bu ilemin balca avantaj yan rn olarak tarmsal retim iin gerekli gbre retilmesi, atk yok etme sorununun bulunmamasdr. Dezavantaj ise yatrm maliyetlerinin ok yksek olmasdr. X.3.4.1.1.2.2. Yenilenebilen Artma Akkanl Ya SO2 Artma Yntemleri Yenilenebilen artma akkanl ya ykama yntemlerinde, artc akkan kapal devre dolatrlmaktadr. Artc akkann baca gaz ile temasta olduu srece SO2yi emmekte (SO2 ykleme, absorbsiyon faz), yenileme faznda ise absorbe ettii SO2yi vermektedir. Yenilenebilir artc akkanl ya ykama prosesleri arasnda sanayide uygulama aamasna gelmi yntemlerin banda Wellman-Lord yntemi gelmektedir. Bu yntemde artc akkan olarak NaOH kullanlmakta, rejenerasyon srecinde ayran ara SO2 gazndan; amorf kkrt, sv SO2 ve slfrik asit oluturmaktadr. Soutma-stma blmnde bir s deitirgei ile baca gaz scakl artc akkan ykama scaklna (150-50 C) drlmektedir. lemin absorbsiyon blmnde, SO2 n ykamaya tabi tutulur, benzeri dier ilemlerde SO2 absorbsiyonunda nitrat ve fosfat tuzlar kullanlmaktadr. Rejenerasyon blmnde SO2 buharlatrc katalizrler ierisinde sl ayrmaya uramakta ve tayc zeltide ayrlmaktadr. SO2 ileme blmleri dier blmlerden tamamen ayr ve bamsz olarak dzenlenebilmektedir. Wellman-Lord ynteminde SO2 emisyonu 200 mg/Nm3 dzeyine, ek bir absorbsiyon birimi ile ise 100 mg/Nm3 dzeyine drlmektedir. X.3.4.1.1.3. Kuru SO2 Tutma Yntemleri Kuru SO2 artma yntemleri aadaki gruplara ayrlmaktadr; - Yakma sistemlerinde hava n stcyla toz tutucu arasnda, nemlendirme uygulamadan, kirli gaza SO2 tutucu (kire, kire ta ve dier tutucular eklenmesi) yntemleri, - Yukarda belirtilen SO2 tutucularnn eklendii, fakat toz tutucu ncesi baca gaznn nemlendirildii yntemler,
211
TRKYE EVRE ATLASI
- SO2in aktif karbonlar yzeysel tutma yntemi X.3.4.1.2. NOx Artma Yntemleri Uygun yakma sistemi tasarm ve yakma kontrol ile azot oksitlerin (NOx) yanma odasnda oluumu azaltlabilir. Gnmzde uygulanmakta olan sk emisyon snrlandrmalarnda, ngrlen snrlara drlmesi genelde mmkn olmamaktadr. Bu durumda baca gaz NOx artma yntemleri uygulanmaktadr. Bacagaz NOx artma yntemleri ana grupta toplanmaktadr. - Kuru NOx artma yntemleri, - Ya NOx artma yntemleri, - Birleik SO2/NOx artma yntemleri. X.3.4.1.2.1. Baca Gaz Kuru NOx Artma Yntemleri Azot oksitlerin genelde zlme zelliinin zayf olmas nedeni ile, gnmzde baca gazlarndan NOx artm iin en ok kuru yzeysel tutma yntemleri kullanlmaktadr. Bu yntemler; katalizrl yntemler ve katalizrsz yntemler olmak zere iki ana guruba ayrlmaktadr. X.3.4.1.2.2. Ya NOx Artma Yntemi Baca gazlarnda ounlukta olan azotmonoksit (NO), azotdiokside (NO2) kyasla daha az zlebilme zelliine sahiptir. NO2 ise SO2den daha az zlmektedir. Ya NO2 artma ynteminde esas sorun, NOin artma zeltisinde zlebilme sorunudur. X.3.4.1.2.3. Birleik NOx/ SO2 Artma Yntemleri Balca birleik kuru yntemler unlardr: - Bakr oksit yntemi, - NOx/ SO2 absorbsiyon yntemi, - Karbon yzeysel tutma yntemi, - Sodyum karbonat yntemi, - Katalizr birleik tutma yntemi, - Dier yntemler olmak zere bir ok yntem bulunmaktadr. X.3.4.2. Sv Atklarn Artm X.3.4.2.1. Termal (Isl) Kirlenme Kontrol Soutma suyu kaynakl olumsuz evresel etkilerin en az dzeyde tutulabilmesi iin dearj noktasndaki lokal s artnn k aylar iin 2 Cyi; yaz aylar iin ise 1 Cyi amamas gerekmektedir. Bu gereksinimlere ilave olarak dearj noktasna doal su kaynaklarnn birim termal yk 12-17 kj/m kesinlikle gememesidir. Termik santrallardan atlan soutma sularnn neden olduu, olumsuz evresel etkilerin nlenmesi iin aadaki nlemlerden sz edilebilir;
212
TRKYE EVRE ATLASI
- Soutma suyu depolama kuleleri kullanarak dearj noktasnda seyrelmeyi ve dispersiyonu arttrarak fazladan bir havalandrma ve soutma salamak, - Termik santrallarda buharlatrc kapal devre soutma sistemleri kullanmak, - Atk sy eitli stma amalar ve suyun demineralizasyonu iin kullanarak deerlendirmek, - Sprey soutma soutma kuleleri kullanmak, - Buharsz trbinler ya da hava ile soutulan alternatif teknolojiler kullanmak. X.3.4.2.2. Petrol ve Ya eren Atk Sularn Artm Bu tr atk sularn artm iin, ilk olarak yzeyde toplanm petrol ve ya artklarnn atk sudan ayrlmas gerekir. kebilen maddeler zerine tutunmu olan bu tr atklar, basit ktrme ilemi ile atk sudan ayrlabilir. Bu yntemle nemli bir miktarda bir artm salanabilmektedir. Daha ileri artm sistemleri olarak znm petrol ve ya paracklar atk sudan, filtrasyon, ters ozmos, koaglasyon- elektrokoaglasyon, ya da aktif karbon gibi yntemlerden biri ile ayrlabilir. Bu tr atklar ieren atk sular termik santrallarn eitli nitelerinden kaynakland iin, tm bu atklar artm ncesi bir dengeleme tanknda toplamak gerekir. X.3.4.2.3. Kimyasal Madde eren Atk Sularn Artm Ykama suyu, rejenerasyon ve deminerilizasyon atk sularnn artlmas, kimyasal metotlarla yaplr. Bu ilemler sonucu oluan atl su, metal kompleksleri ve organik maddeler ierir. Bu tip atk sularn artm kullanlan yaktn trne ve kl uzaklatrma metoduna gre deiir. Yani, kat yakt kullanan ak kl atma sistemiyle alan termik santrallarda ykama atk sularnn artm farkldr. Ykama sular artmnda izlenen en kolay metod alkali maddelerle, (sodyum hidroksit, soda ya da kire) atk suyun ntralize hale getirilip; metallerin hidroksit eklinde kmesini salamaktr. Daha ileri artm tesislerinde, solsyon artm tesislerine ulamadan dengeleme tanknda topland grlmektedir. Bu tanktan ayrlan sular ntralizasyon tankna verilmektedir. Bu tankta belirli bir sre kalan atk suyun ierdii kat maddelerde ken ve oluan amur tanktan uzaklatrlr. Atk su alc ortama dearj edilmeden nce pH, asit eklenerek 7.5-8.5 drlr. Kimyasal ktrmenin yan sra, filtrasyon, iyon deitirici, elektro diyaliz ve aktif karbon absorbsiyonu da kimyasal madde ieren atk sular artmak iin kullanlan dier yntemlerdir. X.3.4.3. Toz Emisyonlarnn Artlma Sistemleri Toz toplayclar genellikle alt grup halinde toplanabilirler; - Yerekimi ile keltme odalar, - Siklonlar, multisiklonlar,
213
TRKYE EVRE ATLASI
- Ya toplayclar, - Torbal filtreler, - Elektro filtreler, - Ultrasonik ayrclar. X.3.4.3.1. Yerekimiyle keltme Odalar Yer ekimi ile keltme odalar 50 mden kk tanecikleri toplamak iin kullanlrlar. keltme odalar, genellikle ayn kapasitedeki konvansiyonel siklondan daha pahal ve basn kayplar daha az olmamakla birlikte daha dk toplama verimine sahiptir. X.3.4.3.2. Siklonlar-Multisiklonlar Siklonlar bir gaz akm ierisindeki tozlar santrifj kuvvetin etkisiyle toplarlar. Siklonlar, byk apl tek bir kuvvet biiminde veya kk apl bir ok tpten oluan oklu siklonlar biiminde tasarmlanabilirler. Kat veya sv 5 m den ufak tanecikleri toplamaktaki etkinsizlikleri nedeniyle, genellikle seri eklinde ikinci bir toz toplama sistemi (elektro statik filtre, ya toplayc vb.) ile birlikte kullanlrlar. X.3.4.3.3. Ya Toplayclar Ya toplayclarda filtreleme etkisi, toz veya gazn sv damlalar ierisinde direk temas yoluyla absorblanmas prensibine dayanr. Temas mekanizmas atalet arpmas veya yerekimiyle keltme biiminde olabilir. Byk tanecikler basit bir siklonda ayrldktan sonra 10 m den daha kk partikllerin tutulmasnda ya toplayclar uygulanr. Ya filtreler kullanlmasnn avantajlar unlardr: - Toz ve gazlar birlikte uzaklatrmada kullanlabilirler, - Belirli bir enerji tketimi ile, herhangi bir tanecik boyutu iin yksek toplama verimleri elde edilebilir, - Yapkan maddeler tkanma olmadan toplanabilir, - Yksek scaklktaki atk gaz akmlaryla kullanlabilirler, - Atk gazn nem iermesi ve/veya i noktas ya toplaycnn almasnda kritik durum yaratmazlar, - Tutuabilen tozlar ve gazlar tehlikesiz bir biimde ileme tabi tutulabilir, - Dier baz proseslerin uygulanmas da mmkndr, - lk yatrm masraflar nispeten azdr. X.3.4.3.4. Torbal Filtreler Toz filtreleri ok deiik malzemelerden ve ok eitli geometrilerde yaplrlar. rnein, torbal filtreler ok sayda filtre torbalarndan meydana gelirler. Torbal filtreler toplanan maddenin srekli olarak uzaklatrlmasn mmkn klacak ekilde dzenlenirler. Filtreler, malzeme biriktike basn kaybnda bir artma gsterdiklerinden, kat tanecikleri peridyodik olarak uzaklatracak boaltma dzeneklerine ihtiya gsterirler. Torbal filtrelerin baz avantajlar unlardr: - Hemen hemen % 100 toplama verimi (% 99.80) salar,
214
TRKYE EVRE ATLASI
- Kk tanecik toplama kapasitesi, - Nispeten kk basn kayb, - Kirletici malzemenin kuru halde toplanmas, - Yksek gaz ak debilerinde alma imkan verirler. X.3.4.3.5. Elektro Filtreler Byk hacimsel debilerdeki tozlu atk gazlarn temizlenmesinde elektro filtreler kullanlr. Elektro filtreler dk basn kayplarnda kk tanecik boyutlar iin yksek verime sahiptirler. Elektro filtreler, bir gaz akm ierisinde toz taneciklerini, elektriksel bir ykle ykleyerek toplarlar. Yklenen tanecikler, ters ykle yklenmi bir plakadan meydana gelmi toplama elektroduna srklenirler. Elektro filtre kullanmann baz avantajlar unlardr: - Yksek toplama verimi, - ok kk tanecikler toplama zellii, - Kat ve svlarda kullanma imkan, - Dk basn kayb, - Dk enerji tketimi ve iletme masraflar, - Yksek gaz k debilerinde alabilme olana. X.3.4.3.6. Ultrasonik Ayrclar Ultrasonik ayrclar, tozlarn ultrasonik titreimler yoluyla birletirilmesi mekanizmasna gre alrlar. Bu yntemin kullanlabilmesi iin tozlarn birlemeye uygun olmas gerekir. Gaz, toz yknn yksek olmas ve toz taneciklerinin deiik byklkte olmas, yntemin iyi sonu vermesine neden olur. X.3.5. Termik Santrallarn evreye Olumsuz Etkileri - Baca gazlar ve baca klleri, - Kl stok sahasndaki kller, - Kl barajlar ve kl silolar, - Kl nakil bant hatt, - Hidrolik kl atma sistemi, - Santral sahas ve dekapaj sahalar, - Kmr stok sahasndaki kmrler, - Kmr nakil yollar, kmr nakil bant hatt, - Kmr nakil havai hatt, - Kirli atk sular, - Termal etki. X.3.5.1. Termik Santrallarn evresinde Oluan evre Sorunlar X.3.5.1.1. Doal Flora ve Vejetasyon zerinde Etkileri Termik santrallarn bacasndan kan ve bitki rtsn en ok etkileyen gazlar, kkrtdioksit ve azot oksitlerdir. SO2 ve NOxlere en hassas olan ve etkilenen bitki organ yapraklardr. Stomalar vastasyla bnyeye giren SO2 ve HF gibi asit etkili kirleticiler, yaprak dokusunun zarar grmesine neden olmaktadr. Ayrca yank etkisi, serbest asit
215
TRKYE EVRE ATLASI
halinde yzeysel olarak da ortaya kabilmektedir. Yanklarn derecesine bal olarak fotosentez ve tranpirasyon gerilemektedir. Bitkiler zerinde kirletici etkisiyle ortaya kan zararlanma ayr boyutta grlebilir. Bunlar akut, kronik ve gizli zararlanmadr. Akut zararlanmaya urayan bitkiler derhal lmekte, kronik zararlanma ldrc olmamakla birlikte bitki kalitesini byk oranda bozmaktadr. Grlmeyen (gizli) zarar ise zaman iinde ortaya kmaktadr. SO2 nin bitkilere olan bu dorudan etkisinden baka, yredeki yalarn ve bal nemin fazlal da topraktaki asitlemeyi arttrc, bazlarda fakirletirici ve mikrobiyolojik aktiviteyi yok edici bir etkide bulunarak, dolayl olarak bitkilerin direncinin azalmasna neden olur. Bu diren zayfl zararl bcek ve mantarlar bitki rtsn ve kalitesini giderek yok eder. SO2nin yapraklardan sonra en etkili olduu yer, hazr bitki besinlerinin tand borulardr. Bu borular vastasyla SO2in etkisi bitkinin dier ksmlarna yaylr. Bitki terleme olayn kontrol edemez ve su dengesi bozulur. Bitkide solgunluk ve kurumalar grlr. Bu durum bitkideki fotosentez olayn bozar. Ayrca polen tozlar ve diicik tepesi gazdan zarar grdnden dllenme olmaz ve meyve tutmaz. Meyvedeki belirtiler, SO2ye 1 yl kaldktan sonra belirginleir. Bitkideki SO2 ve NO2 zararlar yaprak lekeleri, yaprak kurumalar, yaprak ve meyve dklmeleri, bymedeki gerileme, solgunluk ve lmle sonulanr. Bitki rtsn etkileyen asit yamurlar, SO2in havada gerekletirdii bir takm reaksiyonlar sonucu olur. ncelikle SO2 atmosferde oksidasyonla SO3e dnr. Bu oksidasyon sreci katalitik ve fotokimyasal srele devam eder ve SO3 derhal su (H2O) ile reaksiyona giderek slfrik asit (H2SO4) meydana gelir. Eer ortamda NaCl varsa Na2 SO4 ve hidroklorik asit (HCl) oluur. Bu konuda lkemiz iin en arpc rnek Mula-Yataan termik santrali evresinde yaanmtr. 20 Kasm 1982de ilk nitesi devreye giren bu santralin, ikinci nitesinin 1984de devreye girmesinden iki ay sonra evre ormanlarnda sararmalar balamtr. nc nitenin 1984de devreye girmesinden sonra da 1986 yl ortalarna kadar 4181 ha orman sahas kuruduu iin kesim yaplmtr. Termik santralin olumsuz etkileriyle 4181 ha gibi ok geni bir alanda ekosistem bozulmu; yani orman alt bitki ve hayvan trlerinin ou yok olmutur. Ayrca topra tutacak bitki rts byk oranda tahrip olduu iin erozyon ile toprak kayb olmu, eski kaynaklar kurumutur. Bu kadar geni bir alandaki ekosistemin bozulmas ile endemik bitki ve hayvan trlerinin yok olmas, blgedeki tr eitliliinin azalmasna, erozyon vb. sorunlarn ortaya kmasna neden olmaktadr. X.3.5.1.2. nsanlar zerindeki Etkileri Termik santralin insan zerindeki etkileri, ncelikle termik santral ve kmr ileme sahalarnda alanlar zerinde grlmektedir. Termik santralden uzaklatka insanlar zerindeki etki giderek azalmaktadr. Yllk ortalama konsantrasyonunun 100 g/m3 amas halinde, solunum yolu hastalklarda art grlr, gnlk SO2 konsantrasyonu
216
TRKYE EVRE ATLASI
250- 500 g/m3 olduu zaman akcier hastalklarnda art grlr. Gnlk konsantrasyonun 500 g/m3e ulamas durumunda solunum yolu hastalklarnn saysnn art ve lm olaylar grlr. SO2 gaz solunum yollarna girerek orada su ile birleir ve slfroz asidini (H2SO3) meydana getirir. Bazen bu oksidasyon havadaki su buhar ile olur ve zehirli sis dumanlar teekkl eder. Bu da duman soluyan kimselerin boaz ve hava yollarnda ilerleyici bir tahri ksrne sebebiyet vermektedir. Duman zehirlenmesi devam ettike hava yollarnn tkayc iltihab denilen kronik bronit ve bunun sonunda da karacier ikinlii (Anfizem) olumaktadr. NOx ve SO2 bir arada bulunurlarsa birbirlerinin zararl etkilerinin artrmaktadr. NO2 kan fabrikann evresinde yaayan ocuklarda solunum fonksiyon testlerinde normale kyasla zayflama, akut solunum yollar enfeksiyonlarnda artma, kanda methemoglibin artma belirlenmitir. CO alveollerimize girdikten sonra kana gemekte ve oksijen olarak bilinen hemoglobinle birlemekte, bu arada oksijenin yerini almakta ve karbosihemoglobin (COHb) oluturmaktadr. Partikller, gr mesafesinde azalma, kt kokular, gne n engelleme gibi etkilerinin yannda, solunum yollarnn savunma mekanizmalarn zayflatr ve zararl maddeleri akciere tarlar. Bu zararl maddeler de akcierleri etkileyerek nefes darlna neden olurlar. X.3.5.1.3 Topraklar zerindeki Etkileri Termik santrallar evresindeki topraklar aadaki ekilde kirlenmektedir. a. Baca gazndaki kkrt dioksitin asit yamuru eklinde topraa gemesi ve topran kimyasal yapsnn zamanla deimesi, b. Baca kllerinin kl yamuru olarak topraa yamas ve topran fiziksel ve kimyasal yapsnn zamanla deimesi, c. Radyoaktif maddeler ieren kmr kullanan termik santrallarda, baca klleri ile radyoaktif maddelerin topraa karmas, d.Termik santral ve lavuarlarn kirlettii akarsularn tarm topraklarnn sulanmasnda kullanlmas ile bu kirliliin topraklara gemesi ve tarm topraklarn kirletmesi, e. Termik santrallarn oluturduu asit yamurlar sonucu ormanlar kurutmas ve bu alanlardaki topraklarda su erozyonunun hzlanmas ve benzer olumsuz etkiler saylabilir. X.3.5.1.4. Hayvanlar zerindeki Etkileri Termik santrallarn bacasndan kan SO2 gaznn havadaki 1 ppmlik dozu hayvanlarn solunum sistemlerinde akut etkilere neden olur. Dk SO2 dozlarna srekli
217
TRKYE EVRE ATLASI
maruz kalan hayvanlarda solunum yollar enfeksiyonlar artar ve kaslarn elastikiyetleri azalr. NO2 gaz ise burun ve gzlerde tahrie neden olur. Bunu solunum gl, akcier demleri ve lm izler. X.3.5.1.5. Yeralt ve Yerst Sular zerindeki Etkileri Termik santralin deniz ortamna etkisi, sv atklarla ve hava kirlilii sonucunda SO2nin asit yana dnmesiyle (dorudan veya yer alt ve yer st sularnn denize ulamasyla) veya denizde asitlemenin meydana gelmesiyle olmaktadr. Bu kirlenmeler deniz ekosisteminde meydana gelebilecek bozulma sonucunda, su rnlerinin balklk ve sngerciliin olumsuz etkilenmesine ve retimde de neden olacaktr. Termik santral ve lavuarlarn kirlettii akarsularn eitli alanlarda kullanm, olumsuz etkilere neden olmakta ve bu akarsulardan yararlanldnda baka evre sorunlar ortaya kmaktadr. Termik santrallarn evreye olan etkilerinin ve zararlarnn bykl tartlmaz. Ancak termik santrallarn kirletici atklarn, istenen limitlerde tutabilen artma tesisleri ve teknolojileri mevcuttur. Her trl atn artlmas yoluyla termik santrallarn evreyi kirletmeden temiz almas salanabilir. Tablo:X.3.3 de Termik Santrallarn Genel Deerlendirme Format verilmitir. Harita X.3.de ise Termik Santrallarn Bulunduklar Yerler gsterilmitir.
Kaynaklar 1. Durmaz A. Arcan Y., Uluslararas Yanmadan Kaynaklanan Hava Kirliliinin Kontrol Sempozyumu, Yanmadan Kaynaklanan Hava Kirliliinin Kontrol, Ankara, 1987. 2. Uslu T., Trkiyedeki Kmre Dayal Termik Santrallar evreyi Olumsuz Etkileyen Faktrleri ve Yaratt evre Sorunlar, Ankara, 1990. 3. Dou.,Uysal, B.Z. 1.Ulusal Sempozyum, Yanma ve Hava Kirlilii Kontrol, Ankara, 1991. 4. evre Mhendisleri Dernei, Aliaa zelinde lkemizde Termik Santrallar ve evre, Ankara, 1992. 5. evre Bakanl, evre Kirliliini nleme ve Kontrol Genel Mdrl, Hava Dairesi Bakanl, 1993. 6. Dnya Enerji Konseyi Trk Milli Komitesi, Enerji statistikleri, 1999. 7. Dnya Enerji Konseyi Trk Milli Komitesi, Enerji Raporu, 1999.
218
TRKYE EVRE ATLASI
Tablo :X. 3.3. Termik Santrallarn Genel Deerlendirme Format 1. Santralin Ad. 2. Santralin Yeri 3. Santralin Stats ( Kamu/zel) 4. Santralin Toplam Sahas (m2) 4.1. Toplam Alan (m2) 4.2. Santral Saha Kullanm Alan (m2 ) 4.3. Santral Sahas Yeil Alan (m2 ) 4.4. Sosyal ve dari Tesisler Alan (m2 ) 5. Santralin Kurulu Gc (MW) 6. nite Says ve Gleri (MW) 7. Yllk retim Kapasitesi (KWh) 8. Santral Genel Verimi (%) 9. Ortalama alma Saati (h/Yl) 10. Kullanlan Yardmc Yakt 11. Kullanlan Ana Yakt Tr(Linyit, Doal Gaz) 11.1. Ana Yaktn Nereden Temin Edildii 11.2. Ana Yakt Yllk Tketim Miktar (Ton) 12. Kullanlan Ana Yakta Ait Baz Analizler 12.1 Yaktn Alt Isl Deeri (Kcal/k) 12.2 Uucu Madde Miktar (%) 12.3 Toplam Nem Miktar(%) 12.4. Kuru Kl Miktar (%) 12.5. Kkrt Miktar. (%) 12.6. Kl Yumuatma Scakl (C) 12.7. Sabit Karbon (mg) 12.8. Yanmam Maddeler. (mg) 12.9. Azot ve Oksijen (mg/m3) 13. Tesisin Yakma Kazanlar 13.1.Says ( Adet) 13.2. zellikleri 13.3. Yanma Odas Scakl (C) 13.4. Yanma Teknii le lgili Bilgiler 13.5 Yakt Besleme Kapasitesi (t/h, m3/h) 13.6. Kazan Verimi (%) 13.7 Tesisin Toplam Yakt Isl Gc (MW/Ton) 14. Su Kullanm ve Atksu Durumu. 14.1 Santralde Kullanlan Toplam Su Miktar (ton/gn) 14.2 Tketilen Suyun Kullanm Durumu 14.3 Tketilen Suyun Kayna 14.4 Su Kullanm ve Atksu Durumu 14.4.1. Tketilen Suyun Kullanm Durumu 14.4.2. Kazan Suyunu Miktar (ton/gn) 14.4.3. Soutma Suyu (Kapal evrim, Tek Girili) Miktar (ton/gn) 14.4.4. BGD Atksuyu Miktar (ton/gn) 14.4.5. Kimyasal Temizleme Atk Sular Miktar. (ton/gn) Kaynak: TEA Genel Mdrl Verileri, 2001. 14.4.6. Yal Atksu Miktar (ton/gn) 14.4.7. Kl ve Curuflu Atk Su Miktar (ton/gn) 14.4.8.Evsel Atksu Miktar (ton/gn)14.5. Atksularn Dearj Edildii Alc Ortamlar. 14.6.Santralde Atksu Artma Tesisi Varm? Varsa 14.6.1 Artma Tesisinin Aktif alt Gn Says 14.6.2. Artlan Atksu Miktar (ton/gn) 14.6.3.Artma nitelerinde Toplanan amur Miktar, Kullanm eidi ve Bertaraf Durumu (ton/gn) 15.Santralin Gaz Emisyon Durumu 15.1. Santraldaki Baca Says ve Ykseklikleri(m) 15.2. Bacalarn ap ve ykseklii (m) 15.3. Baca Gaz k Hz.(m/sn) 15.4. Baca Gaz Scakl (C) 15.5. Baca Gaz Hacimsel Hacimsel Debisi(m3/sn) 15.6 Emisyon Ktlesel Debisi (mg/sn) 15.7. Kkrtdioksit Emisyonu(mg/m3) 15.8. Santralde Uygulanan Yakma Teknii. 15.9. Yanma Odas Scakl (C) 16. Santralin Kat Atk Durumu 16.1 Santralden Atlan Kln Topland Alan(m2) 16.2 Kln Miktar (Ton/Gn, Ton/Yl) 16.3 Atklarn Nasl Deerlendirildii. 16.4. BGD Tesisinden Kaynaklanan Jipsin Miktar ve Deerlendirmesi, 17. Meteorolojik Veriler: 17.1 Rzgar Yn, 17.2 Yer Rzgar Hz, 17.3. Anemometre Ykseklii (m/sn) 18. Termik Santrallarn evresel Etkileri, 18.1 Doal Flora ve Vejetasyon zerindeki Etki 18.2 Egzotik Bitkiler zerindeki Etki 18.3. Tarm rnleri zerindeki Etki 18.4. nsanlar zerindeki Etki 18.5. Yabani ve Evcil Hayvanlar zerindeki Etki 18.6 Topraklar zerindeki Etki 18.7. Akarsular zerindeki Etki 18.8. Yeralt sular, Barajlar zerindeki Etki 18.9. Gller, Denizler zerindeki Etkiler 18.10. Hava zerindeki Etkiler 18.11. Yerleim Yerleri zerindeki Etkiler 18.12. Tarihi ren Yerleri zerindeki Etkiler 18.13. Peyzaj Alan zerindeki Etkiler 18.14. Turizm Alanlar zerindeki Etkiler 19.Yredeki evre Kirliliinin Tespiti, 20.Termik Santrallarn Genel Deerlendirmesi.
219
TRKYE EVRE ATLASI
X.4. NKLEER SANTRALLAR VE EVRE X.4.1. Dnyada Enerji Durumu amzda tketimi hzla artan ve gelecekte de artmaya devam edecek olan en nemli ihtiyalardan biri hi phesiz enerjidir. Her ne kadar tam bir kriter olmasa da lkelerin gelimilik dzeyleri, retip tkettikleri enerji ile llmektedir. Bugn dnyann ticari enerji talebinin % 90 kadar fosil yaktlardan; geri kalan ise hidrolik ve nkleer enerji tarafndan karlanmaktadr. Halen hidrolik dndaki yenilenebilir enerji kaynaklarndan yakn bir gelecekte daha nemli bir katk beklenmektedir. Tablo:X.4.1.de Dnyann gemiteki enerji tketiminde kaynaklarn rol ile gelecekteki kaynaklara gre enerji arz tahminleri gsterilmitir. Tablo incelendiinde de grlecei gibi 1960da kmr en nemli yakt iken 1980de petrol en ok kullanlan kaynak durumuna gelmitir. 2020 ylna doru petroln rol yava yava derken kmrnkinin artaca, 2020 ylnda % 30 pay ile kmrn yine en nemli kaynak durumuna geecei tahmin edilmektedir. Doal gazn pay 1980de % 17ye kmtr; bu payn yaklak olarak deerini muhafaza edecei, 1980de % 5 dolaylarnda olan hidrolik enerjinin paynn ok yava artarak 2020de % 7ye kaca, 1980de % 2 kadar olan nkleer enerji paynn da 2020de % 11 olmak suretiyle hidrolik enerjiden daha fazla kullanlr hale gelmesi beklenmektedir.
Tablo:X.4.1. Kaynaklara Gre Dnya Enerji Arz Tahminleri
1980 Enerji Kaynaklar Kmr Petrol Doalgaz Hidrolik Nkleer 10 TEP 1830 3100 1301 383 156
6
2000 10 TEP 2930 3415 1885 650 845

6
2010 10 TEP 2820 4589 2724 287 690 279

6
2020 106 TEP 3350 5494 3551 336 617 361
Yeni Enerji Kaynak : DPT, VII. Beyllk Kalknma Plan, 1995.
Fosil yaktlar ve hidroelektrik rezervlerinin snrl olmas ve elektrik enerjisine olan talebin her geen sre artmas, alternatif enerji retimine ihtiya gstermektedir. Dnyada elektrik retimi iinde nemli bir pay, nkleer reaktrler tarafndan salanmaktadr. Bu oran gelimi lkelerde ok daha yksek rakamlara ulamaktadr. Tablo:X.4.2.de lkelere Gre Reaktr Says ve Nkleer Santrallardan Elektrik retimi gsterilmektedir. Grlecei gibi fosil yaktlar kstl olan Fransa elektriinin % 75ini nkleer enerji ile karlamaktadr. Dnyada 32 lkede yaylm durumda toplam gc 351 718 MW olan 436 nkleer santral almakta ve toplam gc 26 252 MW olan 38 nkleer santral da ina halinde bulunmaktadr. Ayrca 6,619 GWe 62 kadar da planlanm proje mevcuttur. Nkleer enerji arz 1998 ylnda 2 404 TWh, 1999 ylnda ise 2 496 TWh olarak gereklemitir.
220
TRKYE EVRE ATLASI
1974-1987 aralnda, dnyada elektrik talebindeki art % 3.8 iken, nkleer enerji retimindeki art % 15.4 olmutur. 1987-2005 aralnda elektrik talebindeki art % 3-4 olacak ve nkleer enerji retimindeki art ise buna paralel olarak % 3.8 ile % 4.6 kadar artmak suretiyle normal geliimini srdrlebilecektir.
Tablo: X.4.2. lkelere Gre Reaktr Says ve Nkleer Santrallardan Elektrik retimi Paylar (2000 yl) Mevcut lke Ad Arjantin Ermenistan Belika Brezilya Bulgaristan Kanada in ek Cumhuriyeti Finlandiya Fransa Almanya Macaristan Hindistan ran Japonya Kore Litvanya Meksika Hollanda Pakistan Romanya Rusya Gney Afrika Slovakya Slovenya spanya sve svire ngiltere Ukrayna Amerika Toplam nite Says 2 1 7 1 6 14 3 4 4 59 20 4 11 ... 53 16 2 2 1 1 1 29 2 6 1 9 11 5 35 16 104 Reaktrler Kapasite (MWe) 935 376 5712 626 3538 9998 2167 1648 2656 63103 22282 1729 1897 ... 43691 12990 2370 1308 449 125 650 19843 1842 2408 632 7470 9432 3079 12968 13765 97145 naa Halindeki Reaktrler nite Kapasite (MWe) Nkleer Elektrik (%) Says 1 ... ... 1 ... ... 7 2 ... ... ... ... 3 2 4 4 ... ... ... 1 1 4 ... 2 ... ... ... ... ... 4 ... 38 692 ... ... 1229 ... ... 5420 1824 ... ... ... ... 606 2111 4515 3820 ... ... ... 300 650 3375 ... 776 ... ... ... ... ... 3800 ... 31.718 9.04 36.36 57.74 1.25 47.12 12.44 1.15 20.77 33.05 75.00 31.21 38.30 2.65 34.65 42.84 73.11 5.21 4.02 0.12 10.69 14.41 7.08 47.02 37.18 30.99 46.80 36.03 28.87 43.80 19.80
436 351.718 Kaynak: Trkiye Atom Enerjisi Kurumu, Mays, 2000.
1988 ylnda dnya elektrik retiminin % 16 veya genel enerji talebinin % 5 kadarn temin etmekte olan nkleer santrallarda ylda 1 500 TWh elektrik retilmektedir. Bu miktar elektrii fosil yaktlarla retmek iin ylda 550 milyon ton kmr veya 350 milyon ton ham petrol gerekmektedir. 1985 ylna kadar toplam olarak nkleer retim 4 400 milyon ton kmr ve 28 000 milyon ton ham petrol kadar
221
TRKYE EVRE ATLASI
daha az fosil yakt yaklmasna katk salamtr. Bu suretle 30 yl zarfnda 10 milyar ton CO2 ve 200 milyon asitli gazlarn atmosfere yaylmas nlenmitir. Gnmzde ticari retimde bulunan nkleer santrallarda yakt olarak uranyum kullanlmaktadr. Hibir endstriyel kullanm alan olmayan uranyum doada, bol miktarda bulunmaktadr. Son maden aramalar sonucu Avustralya ve Kanadada byk uranyum yataklar olduu ortaya kmtr. Uranyumun fiyat bu nedenler dolaysyla zaman iinde srekli azalmtr. kinci bir nkleer hammadde ise toryumdur ve Trkiye dnyann en zengin toryum yataklarna sahiptir. Nkleer hammaddenin stoklanabilir olmas, onun petrol gibi ekonomik silah olarak kullanlmasn imkansz klar ve nkleer santrallar genel olarak ilk yatrm maliyeti yksek, yakt ve iletme giderleri dk santrallardr. Nkleer enerjinin bata tp olmak zere tarm, endstri ve aratrma alanlarnda geni uygulama imkanlar bulunmu ve yeni uygulamalar da gelitirilmektedir. Tp alanndaki uygulamalar ve besin maddelerinin daha iyi korunmas tekniklerinde radyasyon ve radyoaktif maddelerin kullanlmasnn insan sal bakmndan byk yararlar salad bugn aka herkes tarafndan kabul edilen bir gerek olduu gibi aratrmalar ve endstriyel ilemlerle yepyeni imkanlar getirdiine de phe yoktur. X.4.2. Trkiyenin Enerji Durumu Enerji asndan kendi kendine yeterli olmayan lkemiz, 1994 ylnda birincil enerji retimini 32.6 milyon ton petrol edeerine (MTEP) ykseltmitir. 1994 yl sonu itibari ile toplam birincil enerji tketimi 64.0 MTEP ulamtr. Trkiye yerli enerji kaynaklar ile talebini karlayamamaktadr. Enerji talebinin % 49 kadar ithal enerji ile karlanmaktadr. thal edilen enerji iinde en byk pay % 80 lik payla petrol ve petrol rnleri almaktadr. Doalgaz ve petrol fiyatlarndaki art ve enerji talebindeki younluk nedeniyle Trkiye iin nkleer enerji alternatif bir enerji kayna olarak dnlmelidir. Tablo: X.4.3.de verilmi olan birincil enerji ve elektrik enerjisi retim ve tketimdeki gelimeler incelendiinde 1999 sonu itibari ile elektrik santrallarnn kurulu gc 26,116 MWa, retim kapasitesi ise 111,439 GWhe ulalmtr. 1999 ylnda 118.484 GWhe ulaan talep komu lkelerden yaplan ithalat ile kesintisiz olarak karlanabilmitir. Bu hzl elektrik enerjisi talebinin nmzdeki yllarda kesintisiz ve emniyetli bir ekilde karlanabilmesi iin yatrmlarda srekliliin salanmas zorunlu grlmektedir. Trkiyenin mevcut enerji kaynaklar Tablo:X.4.4.de verilmektedir. Trkiyenin hidrolik potansiyeli 34 728.7 MW gce kar olarak 123.040 GWh/yldr. 2010 ylna kadar bu potansiyelin % 70 orannda kullanlr hale gelmi olaca varsaylmaktadr. O halde 2010 ylndaki yaklak % 10 yedekli bir retim sistemi oluturmak iin, sisteme en azndan 5000 MW nkleer santrallar ile 19935 MW termik santral eklenmesi gerekecektir.
222
TRKYE EVRE ATLASI
Tablo: X.4.3.Birincil Enerji ve Elektrik Enerjisi retim ve Tketimindeki Gelimeler 1996 Gerekleme 1997 Gerekleme 1998 Gerekleme 1999 Gerekleme 26116.8 15555.9 10537.2 8.7 15.0 116439.9 81661.0 34677.5 20.5 80.9 2330.3 285.3 118484.9 1840 *2000 Gerekleme 27257.2 16048.1 11175.2 18.9 15.0 125160.9 94101.5 30930.4 44.9 84.1 3796.5 412.7 128544.7 1968 2001 Tahmini 29511.5 17307.4 11850.2 353.9 15.0 131355.9 101636.7 29392.7 326.5 80.0 5300.0 384.0 136271.9 2058
Elektrik Enerjisi MW Kurulu G 21246.9 21889.4 23351.5 Termik 11297.1 11771.8 13021.3 Hidrolik 9934.8 10102.6 10306.5 Rzgar 8.7 Jeotermal 15.0 15.0 15.0 Elektrik Enerjisi GWh retim 94861.7 103295.8 111022.4 Termik 54302.8 63396.9 68702.9 Hidrolik 40475.2 39816.1 42229.0 Rzgar 5.5 Jeotermal 83.7 82.8 85.0 thalat 270.1 2492.3 3298.5 hracat 343.1 271.0 298.2 Toplam Tketim GWh 94788.7 105517.1 114022.7 Kii Bana Tk. KWh 1512 1678 1797 Kaynak: Enerji leri Genel Mdrl Verileri, 2001.
lkemizin radyoaktif mineraller bakmndan zengin olduu bilinmektedir. Halen ticari nkleer santrallerin yakt durumunda olan uranyum lkemizde daha ok Salihli Kprba Havzasnda ve Yozgat-Sorgunda bulunmaktadr.Toplam tabii metal uranyum rezervi halen 9129 ton olarak belirlenmitir. Eskiehir-Sivrihisarda ise dnya apnda nemli toryum rezervleri (380000 ton) bulunmaktadr. leriki yllarda toryum kullanan santrallerin ticari hale gelmesi koulu ile lkemizin bu zengin toryum kaynaklarn deerlendirmesi mmkn grlmektedir.
Tablo:X.4.4. Trkiyenin Mevcut Enerji Kaynaklar
Kaynaklar Takmr (MT) Linyit (Elbistan) (MT) Dier (MT) Toplam (MT) Asfaltit (MT) Bitmler (MT) Hidrolik GWh/yl MW/yl Hampetrol (MT) Doal gaz (Milyar M ) Nkleer Kaynak (Ton) Tabii Uranyum (Ton) Toryum (Ton) Jeotermal (MW /Yl) Elektrik Jeotermal (MW /Yl) Gne (Milyon TPB) Elektrik Is
3
Grnr 428* 3357 3982 7339 ... 45 555 ... 125000 34729 43.1 8.8 ... 9129 380000 ... 200 2250 ... ... ...
Muhtemel 456 ... 626 626 ... 29 1086 ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Mmkn 245 ... 110 110 ... 8 ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4300 28850 ... ... ...
Toplam 1126 3357 4718 8075** ... 82 1641 ... 125000 34729 43.1 8.8 ... 9129 380000 ... 4500 31100 ... 8.8 26.4
(*) Hazr rezerv dahil (**) 300 milyon ton belirlenmi ve potansiyel kaynakla 8375milyon ton olmaktadr. Kaynak: Enerji leri Genel Mdrl Verileri, 2001.
223
TRKYE EVRE ATLASI
Kmrlerin evre zerindeki olumsuz etkileri nedeni ile yakn gelecekte doalgaz ve nkleer enerjinin nem kazanmasnn kanlmaz olduuna, ancak petrol fiyatlarnn artmas ile doalgaz fiyatlarn da etkileyeceine iaret edilmektedir. Kalknmakta olan lkeler arasnda yer alan ve enerji bakmndan kendi kendine yeterli olamayan lkemizde de enerji sorunu bata gelen bir konudur. Yldan yla artmakta olan enerji amz karsnda etkin tedbirler alnmas gerekmektedir. Yerli kaynak rezervlerinin ve retim metotlarnn gelitirilmesi suretiyle retimlerin arttrlmas, yeni ve yenilenebilir kaynaklardan yararlanmak zere Ar-Ge faaliyetlerine ramen, lkemizin enerji ithal etmeye muhta olduu grlmektedir. thal edilecek enerji eitlerinin ok iyi seilmesi, bunlarn cins ve ithal edilen lke bakmndan eitlendirilmesi, uzun vadeli politikalar tespit edilirken konuya tek ynl baklmamas, konunun politik, ekonomik ynlerinin iyi deerlendirilmesi gerekmektedir. X.4.3 Nkleer Enerji ve evre evresel etkiler bakmndan deerlendirildiinde nkleer enerji santralleri hakknda en ok sz edilen konular radyoaktif atklar ve radyasyon szntsdr. lkemizde kurulacak olan bir nkleer santraln yksek radyoaktivite ieren yllk kullanlm yakt miktar yaklak 30 ton civarnda olacaktr. Dier bir deyile, bir nkleer santraln mr boyunca (40-50 yl) retecei atk yaklak olarak 200 m3 civarndadr. nemli bu atn bamsz bir denetleme otoritesinin de gzetimi altnda gvenilir bir ekilde depolanabilmesidir ve gnmz teknolojisi bunu baarabilecek dzeydedir. Nkleer enerjiden kaynaklanan radyoaktif atklar kontroll olarak depolandklar iin evreye herhangi bir tehlike oluturmamaktadr. Ayrca nkleer atk depolama teknolojisi gnmzde mevcuttur ve nmzdeki on yl iinde bata ABD olmak zere baz lkelerde nihai atk depolama teknolojisi uygulamalarna geilebilecektir. Nkleer enerji seeneinin kullanlmas, CO2 emisyonunu azaltmasnn yansra SO2 ve NOX emisyonlarn nlemede de etkin bir yol oynayacaktr. Fosil yaktl santrallarda kullanlacak olan deslfrizasyon ve denoksing gibi SO2 ve NOX emisyonunu nleyebilecek ekipmanlarn kullanlmas bu santrallarn maliyetini artrmaktadr ve sadece kirliliin eklini deitirmektedir. Ayrca enerji hammaddesi asndan da baml olan lkemizin karlat, yakt tama srasnda olabilecek kazalar sonucu evre kirlilii de nemli boyutlardadr. Avrupa Komisyonu 1999 Yllk Enerji Raporunda akland gibi, kresel snmann en nemli nedeni olan C02 emisyonunun geliimine baklacak olursa; dnya genelinde CO2 emisyonu 80li yllarda, kararl bir biimde, ylda % 1,3 orannda artm, 1990 ylndan sonra bu art hz ylda % 1,1 dzeyinde kalmtr. Dier bir deyile, 1990-1997 yllar arasndaki CO2 emisyon art % 8 olmutur. 1997 ylnda imzalanan Kyoto Protokol 2008-2012 yllar arasnda 1990 yl emisyonunu % 5,2 altna ekmek CO2 emisyonu sorununa tm insanln yarar iin acilen bir zm getirecek mahiyettedir. nlem alnmazsa, CO2 emisyonu dnyann karlaabilecei en byk evre felaketine neden olacaktr. Buna karn, rnein, 1000 MWe gcnde bir kmr santralnn evreye brakt ylda 6,5 milyon ton CO2, 300.000 ton kl, 4000 ton NOX ve 400 ton ar metal neredeyse tamamen kontrol ve denetim ddr.
224
TRKYE EVRE ATLASI
Enerji retiminin evresel etkileri deiik biimlerde deerlendirilebilir. Bu deerlendirmeler, her bir kaynak iin birim enerji retimine karlk gelen kirletici madde tip ve miktarlar, bunlarn evre ve atmosfer ierisindeki dalmlar, alanlarn ve halkn sal zerine etkileri, atn miktar ve zehirlilii, uzun dnemde evre ekolojik sistemler gz nne alndnda karmza sera etkisi, asit yamurlar ve hava kirlilii olarak kar. Keban Baraj gcnde 700 MWlk bir nkleer santralin yllk yanm yakt kts 100 tondur. Ayn gte linyit kullanan bir termik santral bunun ondrt katn (1400) bir gnde kl ve curuf olarak dar atar. Bunun sonucunda 8 ton uucu kl, bacalardan atmosfere yaylr ve yllk toplam atk miktar 500 000 tonu bulur. Bunun yan sra ylda 4 milyar 200 bin ton sera etkisine neden olan CO2 atmosfere verilmi olur. Fosil yakt yakan tesislerin bacasndan evreye yaylan gaz ve partikller, insan sal zerinde olumsuz etkiler oluturmaktadr. Hava kirlilii bronit, emfizema, akcier kanseri gibi hastalklara ve farkna varlmadan lmlere neden olabilmektedir. ABD'de Medical Associaton ile National Energy Studies Project tarafndan yaplan almalara gre kmr veya fuel-oil yakan santrallar GW-yl bana en azndan 10 lm ve 2000 hastalk vakasna neden olmaktadrlar. Nkleer g reaktrlerinde meydana gelen artklar ekirdek fisyonu ve ntron aktivasyonu sonucu oluurlar. Reaktrde meydana gelecek artn miktar, reaktr tipine, ina ekli ve iletme usullerine, reaktr yerinin zel koullarna baldr. nsanlarn radyasyon dozlarna maruz kalmalar akut nlama (ksa zaman sresi iinde nlama sonucu alnan dozlar) olmak zere iki grupta incelenebilir. Akut d radyasyon etkileri, genel akut etkiler ve lokal akut etkileri olarak gruplandrlabilir. X.4.4. Radyasyon Etkileri Nkleer teknoloji ile ilgili olarak kamuoyunun endielerinin temelinde, radyasyonun salk zerindeki etkilerinden kaynaklanan korku yatmaktadr. Radyasyon, gnlk hayatmzn bir gereidir. Yllk kiisel radyasyondan etkilenme ierisindeki dnyadan salan radon gaznn pay % 49, kozmik radyasyondan, topraktaki ve vcudumuzdaki radyoaktif elementlerden kaynaklanan doal radyasyon etkisi ise % 40 orannda olmaktadr. Geriye kalan % 11lik pay ise insan tarafndan retilen ve genellikle tbbi uygulamalardan kaynaklanan radyasyona aittir. Nkleer teknolojiye dayal faaliyetlerden kaynaklanan radyasyon % 0,006 orannda olup, gnlk radyasyondan etkilenme ierisinde % 0.006lk bir edeere karlk gelmektedir. Doal radyasyon miktar blgeden blgeye deiir ve radon gaz miktarnn youn olduu baz blgelerde global ortalamann 10 ila 20 kat zerine kar. Dnyann herhangi bir yerinde iletilmekte olan ticari nkleer tesislerin rutin iletimlerinden kaynaklanan salk etkileri ile ilgili gvenilir bir dokman mevcut deildir. Dnyaca kabul grm yaynlar, nkleer tesislerin kanserden kaynaklanan lmlerle hibir ilgisi olmadn ortaya koymaktadr. Gerekten de, normal iletim artlarnda, bakm personelinin ald yllk doz Uluslararas Radyasyondan Korunma Komitesinin kabul snrnn yaklak 1/100 kat ile 1/1000 kat arasnda olabilmektedir.
225
TRKYE EVRE ATLASI
Kaynaklar 1. Bozkurt, G., Nkleer Santrallarn Elektrik Enerjisi retiminde Dn, Bugn ve Yarn, 21 YY. Btn Ynleri ile Enerji Sempozyumu, stanbul, 1994. 2. Kadirolu, K.O. ve Skmen,N., Nkleer Santrallar ile Elektrik retimi, TBTAK, Bilim ve Teknoloji Dergisi, Say:319, Say:26, Ankara, Kasm, 1994. 3. Dnya Enerji Konseyi Trk Milli Komitesi, Enerji Raporu, 1999. 4. TAEK,Srdrlebilir Kalknma ve Nkleer Enerji, Mays, 2000. 5. Devlet Planlama Tekilat, VIII. Be Yllk Kalknma Plan, Ankara, 2001.
226
TRKYE EVRE ATLASI
XI. SANAY VE EVRE

XI.1. KK SANAY STELER (KSS) Sanayileen ve gelien lkemizde bata kk iletmeler olmak zere esnaf ve sanatkarlar kesimi halen olduka dank bir yapda, her trl salk koullarndan ve ada ticaret anlayndan uzak mahalle ve sokaklarn izbe kelerinde skp kalm dkkan ve atlyelerde retim yapmaya almaktadrlar. Bu kesimin sorununa en etkili zm yolunun Sanayi Siteleri ve Toplu Yerleri olduu artk kabul edilmektedir. Sanayi siteleri uygulamas ile; Kk esnaf ve sanatkarlarn yetersiz altyap, salksz alma ortam ve danklktan kurtarlarak her trl altyaps hazrlanan ada ve toplu i yerlerine kavuturulmas amalanmaktadr. nk, sanayi siteleri, benzer ve farkl i kollarnda alan kk iyerlerini yeni bir merkezde toplamakta, ihtiyalar hep birlikte daha kolay ve ekonomik olarak karlanabilmekte, bu toplu sitelere yeni teknolojilerin transferi ve uygulanmas daha kolay ve maliyeti dk olmaktadr. Kk sanayi siteleri, mahalli ve blgesel ihtiyalarn karlanmasnda, blgesel istihdam imkanlarnn artrlp isizlik ve arpk kentleme ile evre sorunlarna zm bulunmasnda nemli rol oynamaktadr. XI.1.1. Kk Sanayi Sitelerinin Yapmndaki Ana Politikalar a. l ve ilelerin planl gelimesine yardmc olunmas ve evrenin korunmas, b. Kk sanayinin az gelimi blge ve yrelere yaygnlatrlmas, c. Tarm alanlarnn kk sanayide kullanlmasnn nlenmesi ve sanayi sitelerinin tarm d topraklarda kurulmasna imkan salanmas, d. Altyaps tamamlanm ortak artma tesisleri ile evre kirliliinin nlenmesi, e. Altyap ve dier sosyal tesisleri hazrlanm arsa arz suretiyle sanayiyi tevik etmek vb. temel politikalar saylabilir. XI.1.2. Dzenli, Planl Yerleri ve evrenin Korunmas zellikle 1950li yllarda balayan ve 1960l yllardaki sanayileme abalarna paralel olarak son yllarda hzla oalan kk esnaf ve sanatkarlar, ncelikle en uygun yer olarak yerleim alanlar ve ehir merkezlerinde gelii gzel yerleerek faaliyet gstermektedirler. Ancak uygulanan teknolojinin deimesi, hzl nfus art ve ehirlerin bymesi sonucu kk esnaf ve sanatkarn evresine yapt olumsuz yan etkilerin ulat boyutlar, bu kesimi yerleim alanlar dna ve daha dzenli toplu i yerlerine tanmaya mecbur etmektedir. Bylece plansz, dzensiz ve salksz i yerleriyle yerleme alanlarnda dank bir ekilde faaliyet gsteren kk esnaf ve sanatkarlar kesimi, evre halk iin kirli ve dank grnl i yerleri yannda, kardklar grlt, emisyon ve grsel olarak da olumsuz bir durum meydana getirmektedir. Bu amala, kk esnaf ve sanatkarlar ynnden olumlu bir planlama arac olan Kk Sanayi Siteleri, yerleim alanlar ve ehir asndan da benzer olumluluklar
227
TRKYE EVRE ATLASI
tamakta ve yerleim alanlarnda, evre kalitesinin iyiletirilmesi ve belirli bir dzeyde tutulmasn mmkn klacak en uygun zm yolu olarak grlmektedir. 2003 yl sonu itibariyle; 372 adet tamamlanm Kk Sanayi Siteleri 87 adet de 2004 yl yatrm programna alnanlar olmak zere toplam 459 adet Kk Sanayi Siteleri grlmektedir. (Ayrca Bkz. Tablo:XI.1).
Tablo: XI.1. Kk Sanayi Sitelerinin Corafi Blgelere Gre Dalm Biten Projeler 2003 Sonu Blge Ad Adet Marmara ( 11 l ) Ege ( 8 l ) Akdeniz ( 8 l ) Anadolu ( 13 l Karadeniz ( 18 l ) Dou Anadolu (14 l) G.Dou Anadolu ( 9 l ) 60 62 37 81 74 35 23 yeri Adedi 13.424 14.306 11.610 17.381 13.825 6.569 7.198 % (X) 15,92 16,97 13,77 20,61 16,40 7,79 8,54 Adet 6 10 15 11 19 15 11 2004 Yl Yatrm Programnda Olan yeri Adedi 961 1.005 1.698 1.145 2.925 1.720 2.351 11.805 % (X) 8,14 8,51 14,38 9,70 24,78 14,57 19,92 100
Trkiye Toplami (81 l) 372 84.313 100 87 ( X ) Toplam Blge yeri Saysnn Trkiye Toplam yeri Saysna Orandr.
XI.2. ORGANZE SANAY BLGELER (OSB) Trkiyede sanayileme abalar Cumhuriyetle birlikte younluk kazanarak ekonomik kalknmann ve yeni kazanlan siyasi bamszln temeli olarak grlmtr. Sanayileme cumhuriyetin ilk yllarnda zel kesimin giriimlerine braklm ancak gerek mali gcnn yetersizlii, gerekse deneyim yoksunluu nedeniyle zel kesim bu grevi beklenen ekilde yerine getirememitir. Bu ilk sanayileme abalarna mteakiben devlet 1931 ylnda uygulamaya konan I. Be Yllk Sanayi Plan erevesinde sanayi alt yapsnn oluturulmas almalarna balamtr. I. Sanayi Plan dneminde btnyle kamu giriimcilii n planda tutulmu Smerbank, Etibank, Denizcilik Bankas gibi kurulular faaliyete gemitir. 1960 ylnda balayan planl kalknma dneminde ise sanayinin lokomotif sektr olduu aklkla belirtilmi, ekonomik dengenin kurulmas, ekonomik ve toplumsal kalknmann birlikte gerekletirilmesi, belli bir hzda byme ve sanayilemeye nem verilmesi gibi uzun vadeli hedefler belirlenmitir. Belirlenen hedefler dorultusunda; lkede sanayinin gelitirilmesi amacyla uygulamaya konulan pek ok tevik tedbirlerinden biri olan OSB uygulamalarna, ilk olarak 1962 ylnda Bursada bir OSB kurulmasyla balanmtr. 1962 ylndan balayarak bugn gelinen noktada; 18.137 hektar byklnde, 17 adedinin atksu artma tesisi de ina edilmi olarak, 76 adet Organize Sanayi Blgesi hizmete sunulmutur.
228
TRKYE EVRE ATLASI
Organize Sanayi Blgeleri, Sanayiin uygun grlen alanlarda yaplanmasn salamak, kentlemeyi ynlendirmek, evre sorunlarn nlemek, bilgi ve biliim teknolojilerinden yararlanmak, imalat sanayi trlerinin belirli bir plan dahilinde yerletirilmeleri ve gelitirilmeleri amacyla, snrlar tasdikli arazi paralarnn gerekli altyap hizmetleriyle ve ihtiyaca gre tayin edilecek sosyal tesisler ve teknoparklar ile donatlp planl bir ekilde ve belirli sistemler dahilinde sanayi iin tahsis edilmesiyle oluturulan ve OSB Kanunu hkmlerine gre iletilen mal ve hizmet retim blgeleri olarak tanmlanm olup, kurulu ve ileyi srecinde dzenin salanmas ve yasal bir statye kavuturulmalar iin 4562 Sayl OSB Kanunu, 15.04.2000 tarih ve 24021 sayl Resmi Gazetede yaymlanarak yrrle girmitir. Organize Sanayi Blgeleri uygulamas ile benzer ve entegre i kollarnda alan iletmeler ayn iyeri iinde toplanmakta, ihtiyalar hep birlikte daha kolay ve ekonomik olarak karlanabilmekte, bu iyerlerine yeni teknolojinin transfer edilmesi ve uygulanmas daha kolay ve ekonomik olmaktadr. Organize Sanayi Blgeleri, mahalli ve blgesel ihtiyalarn karlanmasnda, istihdam imkanlarnn artrlmas, isizlik ve plansz ehirleme ile evre sorunlarna zm bulunmasnda byk rol oynamaktadr. Gerek kalknma dzeyi ve gerekse sosyal, ekonomik, corafi, kltrel ve politik yaplar birbirinden byk farkllk gsteren bir ok lkenin ortak ynlerinden bir tanesi; hem giriim says, hem de retim ve istihdam kriterleri asndan bnyelerindeki Organize Sanayi Blgelerinin lke ekonomilerindeki nemli paya sahip olmalardr. Kk ve orta boyutlu iletmelerde Organize Sanayi Blgelerinin lke ekonomilerinde ve sanayilemedeki yeri, tartlmaz neme sahip bulunmaktadr. XI.2.1. Organize Sanayi Blgelerinin Kurulmasnda Ana Politikalar a. Sanayinin disipline edilmesi, b. Birbirine Birbirini tamamlayc ve birbirinin yan rnn tevik eden sanayicilerin bir arada ve bir program dahilinde retim yapmalaryla, retimde verimliliin ve kar artnn salanmas, c. Sanayinin az gelimi blgelerde yaygnlatrlmas, d. Tarm alanlarnn ve verimli topraklarn sanayide kullanlmasnn nlenmesi tarm d alanlarda kurulmasna ynlendirilmesi, e. Salkl, ucuz, gvenilir bir altyap ve ortak sosyal tesisler kurulmas, f. Sosyal tesisleri ve altyaps tamamlanm ortak artma tesisleri ile evre kirliliinin nlenmesi, g. Blgelerin devlet gzetiminde, kendi organlarnca ynetiminin salanmas vb. temel politikalar olarak saylabilir. XI.2.2. OSB Yer Seimi Usul ve Esaslar lkemizde giderek yaygnlaan Organize Sanayi Blgeleri yatrmlarnn sosyal, ekonomik ve evresel deerler asndan, bir plan ve program btn iinde, en uygun ekilde gerekletirilmesi amacyla yer seimleri konusundaki tespitler, ilgili tm kurum ve kurulularn grleri dorultusunda yaplmaktadr.
229
TRKYE EVRE ATLASI
4562 Sayl OSB Kanununun ilgili maddeleri erevesinde dzenlenen ve 01.04.2002 tarih ve 24713 sayl Resmi Gazetede yaymlanarak yrrle giren OSB Uygulama Ynetmeliiyle de OSBlerin, Kuruluu, Yapm, letilmesi, ile ilgili usul ve esaslar dzenlenmitir. Uygulamada karlalan baz aksaklklarn dzeltilmesi amacyla bu Ynetmeliin baz maddelerinde deiiklik yaplarak 08.01.2003 tarih ve 24987 sayl Resmi Gazetede yaymlanmtr. Grev ve yetkileri OSB Kanunu erevesinde tanmlanan OSB'lerin kurulabilmesi iin; OSB kurulmas dnlen yerin Valiliince hazrlanacak olan, "OSB Yatrmn Deerlendirme Raporu" nun Valiliin uygun gr ile birlikte Sanayi ve Ticaret Bakanlna intikal ettirilmesi gerekmektedir. Sz konusu raporun Bakanlka deerlendirilmesini takiben uygun grlmesi halinde OSB yer seimi ett almalarna balanlmaktadr. Yer seimi ett almas sonucu belirlenen OSB alternatif alanlar, Sanayi ve Ticaret Bakanl koordinatrlnde mahallinde oluturulan ve ortalama 22 ilgili kurulu temsilcisinin katld yer seimi komisyonunca incelenmekte ve sz konusu alternatif alanlardan birinin oy birliiyle OSB yeri olarak uygun grlmesi gerekmektedir. 4562 Sayl OSB Kanununun ikinci blm 4 nc maddesi gereince, yer seimi aamas tamamlanan bir OSB'nin kurulu ilemlerine balanarak; l zel daresinin, OSB'nin iinde bulunaca l, le veya Belde Belediyesinin, Bykehirlerde ayrca Bykehir Belediyesinin, il ve ilelerdeki mevcudiyet durumuna gre Sanayi Odas veya Ticaret ve Sanayi Odasnn, Sanayici dernek veya kooperatiflerinin, biri veya daha fazlasnn katlm ile hazrlanan OSB kurulu protokol Sanayi ve Ticaret Bakanlnca onaylanmakta ve her OSB'ye bir sicil numaras verilerek OSB mteebbis heyetlerine tzel kiilik kazandrlmaktadr. Ayrca, ihtisas OSB'lerde konuyla ilgili mesleki kurulu ve teekkllerin temsilcileri de talep edilmesi halinde mteebbis heyete dahil edilmektedirler. OSB yer seimi ettleri, "Yer Seimi Ynetmelii" erevesinde yaplmaktadr. Bu Ynetmelik, evrenin, doal ve kltrel kaynaklarn korunmas, dier kurumlarn projeleriyle birlikte imar ve evre dzeni planlaryla uyumlu almalarn yrtlmesi prensibine dayanmaktadr. XI.2.2.1. OSBnin Kurulma Aamalar 1. Etd Safhas -lin/lenin Genel Deerlendirilmesi, -1/100.000 Eik Analizi, -Alternatif Alanlarn Belirlenmesi, -1/25.000 Eik Analizi, -Alternatif Alanlarn zelliklerini eren Rapor. 2. Yer Seimi Safhas -Komisyon Oluturulmas, -Alternatif Alanlarn ncelenmesi, -OSB Yerinin Kesinlemesi, 3. Gzlemsel Jeolojik Etd 4. Mteebbis Heyetin Kuruluu
230
TRKYE EVRE ATLASI
5. Yatrm Programnda Yer Almas 6. Kamulatrma 7. mar Plan ve Altyap haleleri 8. naat haleleri Bu erevede, Trkiye genelinde 2003 Yl Sonu tibariyle Biten ve 2004 Yl Yatrm Programnda Olan Organize Sanayi Blgeleri (OSB) ile ilgili bilgiler Tablo XI.2.de verilmitir. Burada da grlecei zere; a. 2003 yl sonu itibariyle 76 adet biten, b. 2004 yl Yatrm Programnda olan 57 adet olmak zere toplam 133 adet Organize Sanayi Blgesi ngrlmektedir.
Tablo : XI.2.Organize Sanayi Blgelerinin Corafi Blgelere Gre Dalm
2003 Sonu tibariyle Bitenler Blge Ad Adet Marmara (11 l) Ege (8 l) Akdeniz (8 l) Anadolu (13 l) Karadeniz (18 l) Dou Anadolu (14 l) G.Dou Anadolu (9 l) Trkiye Toplam (81 l) 12 11 10 16 13 7 7 76 Alan (Ha) 3.932 3.012 2.453 4.018 1.348 1.248 2.126 18.137 % Hektar(*) 21,68 16,61 13,52 22,15 7,43 6,88 11,72 100
2004 Yl Yatrm Programnda Olanlar Alan (Ha) 2.027 2.050 510 1.878 2.703 700 823 10.691 % Hektar(*) 18,96 19,18 4,77 17,57 25,28 6,55 7,70 100 % Adet(***) 19,30 19,30 5,26 12,28 26,32 8,77 8,77 100
Adet(**) 11 11 3 7 15 5 5 57
(*) Toplam blge alannn Trkiye toplam alanna orandr. ( Ocak 2004 tariihi itibariyledir) (**) Etd ve Kamulatrma karakteristii ile yer alan projeler adet olarak toplamlara dahil edilmitir. (***) Toplam adedin Trkiye toplam adedine orandr.
Organize sanayi blgelerinde faaliyet gsteren iyerlerinin sektrel dalmna bakldnda, dokuma, giyim eyas ve deri sanayi iyerleri birinci sray alrken, bu sektr sras ile metal eya sanayi, kimya sanayi ve gda iki ve ttn sanayi iyerlerinin takip ettii dikkati ekmektedir (Tablo XI.3). Organize Sanayi Blgelerinde faaliyet gsteren iyerlerinin il baznda dalm incelendiinde, organize sanayi blgelerinin stanbul, zmir, Kayseri, Gaziantep'te younlat grlmektedir (ekil XI.1).
231
TRKYE EVRE ATLASI
ekil X.1. Organize Sanayi Blgelerinde faaliyet gsteren yerlerinin Sektrel Dalm
Tablo X1.3. Organize Sanayi Blgelerinde Faaliyet Gsteren yerlerinin Sektrel Dalm 2000 2001 retimde Toplam iyeri Sektr Gda, iki ve ttn sanayi Dokuma, giyim eyas ve deri sanayi Orman rnleri ve mobilya sanayi Kat, kat rnleri basm sanayi Kimya sanayi Ta ve topraa dayal sanayi Metal ana sanayi Metal eya sanayi Dier imalat sanayi Toplam says 490 1 331 276 95 661 256 390 792 220 4 511 olan iyeri says 411 1 251 240 85 605 221 355 754 180 4 102 (%) 10.0 30.5 5.9 2.1 14.8 5.4 8.7 18.4 4.4 100.0 Toplam iyeri says 638 1 715 425 144 719 266 373 1 355 146 5 781 retimde olan iyeri says 507 1 521 339 116 612 233 311 1 141 108 4 888 (%) 10.4 31.1 7.0 2.4 12.5 4.8 6.4 23.3 2.2 100.0
Kaynak: DE, Organize Sanayi Blgesi Atk statistikleri Anketi Sonular 2000-2002
Organize Sanayi Blgesinde yaplan aratrma sonularna gre organize sanayi blgelerinde atksular younluklu olarak biyolojik artma ile artlmaktadr. Organize Sanayi Blgelerinden kaynaklanan atksular (evsel+endstriyel) ortak artma tesisinde artlmaktadr. 2000 ylnda anket kapsamnda yer alan organize sanayi blgelerinin % 21'i, 2001 ylnda ise % 24' ve 2002 ylnda ise % 27.59'unun artma tesisi kulland belirlenmitir (Tablo XI.4.). Atksu artma tesisi tipine gre atksu artma tesisi says ile ilgili bilgiler ekil XI.2.de verilmektedir.
232
TRKYE EVRE ATLASI
Tablo XI.4. Organize Sanayi Blgelerinde Atksu Artma Tesisi Tipi ve Artlan Atksu Miktar
Yl 2000 2001 2002
Artma tesisi kullanan OSB says 9 13 16
Fiziksel artma Artlan atksu Kapasite miktar Say (m3/yl) (m3/yl) 1 2 182 500 766 500 182 500 693 500
Kimyasal artma Artlan atksu Kapasite miktar Say (m3/yl) (m3/yl) 1 1 1 864 000 864 000 864 000 864 000 730 000 730 000
Biyolojik artma Artlan atksu Kapasite miktar Say (m3/yl) (m3/yl) 8 11 13 79 198 000 47 175 370 102 412 000 60 327 635 110 369 000 68 716 500
Kaynak: DE, Organize Sanayi Blgesi Atk statistikleri Anketi Sonular 2000-2002
Atksu artma tesisi tipine gre atksu artma tesisi says

Say 14 12 10 8 6 4 2 0 Fiziksel Kimyasal 2000 2001 2002 Biyolojik
ekil: XI.2. Organize Sanayi Blgeleri ve Artma Tesislerinin Durumu.
2002 ylnda anket kapsamnda deerlendirilen 58 organize sanayi blgesinin % 15.5'inin atksu dearj izninin olduu, bu orann 2000 ve 2001 yllar iin srasyla %17 ve %15 olduu tespit edilmitir. ENDSTR BLGELER lke ekonomisinin gelimesini ve teknoloji transferini salamak, retim ve istihdam artrmak, yatrmlar tevik etmek, yurt dnda alan Trk iilerinin tasarruflarn Trkiyede yatrma ynlendirmek ve yabanc sermaye giriini artrmak amacyla hazrlanan 4737 Sayl Endstri Blgeleri Kanunu 19.01.2002 tarihinde Resmi Gazetede yaymlanarak yrrle girmi olup, brokrasinin azaltlmas ve uygulamaya ilikin hususlara aklk getirilmesi amacyla Endstri Blgeleri Kanununda deiiklie gidilmi ve 5195 sayl Endstri Blgeleri Kanununda Deiiklik Yaplmas Hakknda Kanunla yaplan deiikler 01.07.2004 tarih ve 25509 sayl Resmi Gazetede Yaymlanarak yrrle girmitir.
233
TRKYE EVRE ATLASI
Endstri Blgeleri; Kanun uyarnca, Sanayi ve Ticaret Bakanlnn nerisi zerine Endstri Blgeleri Koordinasyon Kurulunca belirlenen yerlerde, Bakanlar Kurulunca kurulabilmektedir. Endstri blgelerinin kuruluundaki ana hedef, yerli ve yabanc yatrmc iin brokratik ilemlerin asgariye indirilmesi, plan onayl ve altyaps hazr blgelerde gerekli izin ve onaylarn en ksa srede alarak faaliyete gemelerinin, bu yolla lke ekonomisine yararl olmalarnn salanmasdr. Endstri Blgeleri Kanununun ilgili maddeleri erevesinde dzenlenen ve 02.08.2002 tarihinde Resmi Gazetede yaymlanarak yrrle giren Endstri Blgeleri Ynetmelii ile blgelerin ynetilmesi ve iletilmesi ile ilgili hususlar dzenlenmitir. Organize Sanayi Blgeleri ve Endstri Blgeleri Arasndaki Farklar a. Organize Sanayi Blgelerinden (OSB) farkl olarak, Endstri blgelerinde (EB), arazi Hazine adna kamulatrlmaktadr. b. Kamulatrma ve altyap inaat giderleri Sanayi ve Ticaret Bakanl btesinden karlanacak, bunun iin gerekli denein geri dn olmayacaktr. c. OSBlerde imar planlar ve altyap projeleri Sanayi ve Ticaret Bakanlnca onaylanrken, EBlerinde ilgili kurum tarafndan onaylanacaktr. d. OSBlerde yatrmcya OSB ynetim kurulu tarafndan parsel sat yaplrken, EBlerinde sabit yatrm tutarnn % 0.5i karlnda yatrmcya irtifak hakk tesis edilecektir. Bylece yabanc yatrmclar, yerli firmalarla ortaklk kurmalarna gerek kalmadan, EBlerinde dorudan yatrm yapabileceklerdir. e. OSBlerden farkl olarak, yatrmc ncelikle Sanayi ve Ticaret Bakanlna ba vuracaktr. f. EBlerinde yatrm yapmak isteyen yatrmclar, faaliyet konularyla ilgili ED olumlu kararn en fazla 2.5 ay; ilgili kurumlarca bakaca hibir ileme gerek kalmakszn gerekli izin, onay ve ruhsatlarn 15 gn iinde alabileceklerdir. Bylece, yatrma balamadan nce yrtlmesi gereken tm yasal ilemlerin ay iinde tamamlanmas n grlmektedir. XI.3. EVREY NCELKLE ETKLEYEN BAZI SANAYLER ve EVRE Gelien ve deien dnyada, insanlarn temel ihtiyalarnn byk bir ksm sanayinin rettii mal ve hizmetlerle salanmaktadr. Ayrca sanayi rnleri, modern ve ada hayat standartlarnn maddi tabann oluturmaktadr. Bu sebeplerle btn toplumlar gelien aa gre deien ihtiyalarn karlayabilmek iin sanayilemeyi mutlaka ulalmas gereken hedef olarak kabul etmilerdir. nk sanayi, modern ve kalknm toplumlarda ekonominin temelini oluturmaktadr. Sanayi bir yandan, doal kaynaklar kullanarak rn verirken, dier yandan da evre kirliliine sebep olmaktadr. Sanayileme srecine giren ve sanayilemesini tamamlayan
234
TRKYE EVRE ATLASI
toplumlar, bu gelimeler srasnda evre ve doal kaynaklar bitmez tkenmez bir kaynak olarak kullanmlardr. Ancak doal kaynaklarn azaldn, doann kendini yenileme gcnn snrl olduunu ve ekolojik dengelerin bozulmaya baladn fark ettikleri zaman, hem sanayilemeyi srdrmek, hem de evreyi koruyabilmek iin kkl tedbirler aramaya balamlardr. Sanayilemenin oluturduu evre sorunlarnn ncelik ve anlam son zamanlarda byk lde deimitir. 1970li yllarn banda evre kirlenmesi; hava, su ve toprak kirlenmesi olarak deerlendirilirken ve evrenin, kendisine atlan her trl atk ve art kabul eden serbest bir mal olduu kabul edilirken, bugn bu deer yarglar deimi, evrenin de bir kaynak olduu, zamanla kirlenerek tkenebilecei ve bu kaynak kullanmnn da bir maliyetinin olabilecei anlalmtr. evre kirlenmesi ve korunmasyla ilgili olarak bata Ekonomik birlii ve Kalknma Tekilat (OECD) olmak zere, bu konudaki en kapsaml aratrma Dnya evre ve Kalknma Komisyonu tarafndan 1987 ylnda rapor haline getirilmi ve Ortak Geleceimiz adyla Trkiyede de yaymlanmtr. Bu raporda ana tema olarak, evre ve kalknmann birbirine ayrlmaz bir ekilde bal olduu ve srdrlebilir kalknma snrlarnn evre kaynaklar ile belirlenebilecei, ayrca srekli ve dengeli kalknma kavramlar ilenmitir. XI.3.1. Genel evre Kirlenmesi ve Alc Ortamlar evre kirlenmesi genel olarak ele alndnda; - Hava kirlenmesi, - Su kirlenmesi, - Toprak kirlenmesi, - Atk kontrol ve - Grlt olarak snflandrlabilir. Hava kirlenmesi genel anlamda, sanayi kurulularnda meydana gelen emisyonlarn hibir nlem alnmadan atmosfere braklmas, ulam aralarndan kaynaklanan egsoz gazlarnn atmosfere verilmesi, eitli tesislerde ve evlerde yaklan fosil yaktlarndan ortaya kan partikl, kkrt, azot oksitler ve hidrokarbonlardan olumaktadr. Su kirlenmesi, ayn ekilde sanayi atklarnn ve evsel sv atklarn herhangi bir artma tabi tutulmadan dorudan su kaynaklarna boaltlmas ile toprakta biriken pestisid ve ar kullanlan kimyasal gbre kalntlarnn zamanla tanarak, yzeysel veya yeralt su kaynaklarna ulamas sonucu ortaya kmaktadr. Toprak kirlenmesi; arazinin yanl kullanlmas, fazla gbre kullanm, tarm koruma ila kalntlar ile sanayi ve evsel kat atk ve artklarn dorudan araziye dklmesi, ayrca hava kirlenmesine sebep olan kirleticilerin yalarla topraa ulamas sonucu meydana gelmektedir. Grlt kirliliine sebep olan kaynaklar ise; plansz kentlemeye bal yerleim alanlar, ulam aralar, hava tamacl ve endstriyel kurululardr.
235
TRKYE EVRE ATLASI
evre kirlenmesi yre, blge veya lke genelinde olabilecei gibi uluslararas boyutlarda da olmaktadr. nk corafi snr tanmayan meteorolojik olaylar, uluslararas akarsu ve denizlerde de ortak sorunlar meydana getirmektedir. XI.3.2. evreyi Kirleten Temel Sektrler evre kirlenmesi, bozulmas ve doal kaynaklarn tketilmesinde, sanayi ok nemli bir paya sahip olmakla birlikte, tek etken deildir. Bu sebeple, evre politikalarnn oluturulmas bata sanayi olmak zere dier temel sektr faaliyetlerini kapsayacak bir btnlk iinde ele alnmaldr. evre kirlenmesine sebep olan ve ayn zamanda bir lke ekonomisinin temelini oluturan sektrleri u ekilde sralamak mmkndr: a. b. c. d. e. f. g. Sanayi Sektr, Enerji Sektr, Madencilik Sektr, Tarm Sektr, Yerleim Alanlar, Altyap ve Ulam Sektr, Turizm Sektr olarak saylabilir.
evredeki fiziksel kirlenme ve bozulma hava, su ve toprak kirlenmesi olarak snflandrlabilirse de bunlar ok abuk birbirine dnebilir. nk ekolojik dengenin bir parasndaki bozulma, btn sistemin yapsn olumsuz ynde etkiler. Bunun iin evre kirlenmesini sadece hava, su ve toprak kirlenmesinden ibaret saymak hatal bir yaklam olur. XI.3.3. evreyi ncelikle Kirleten Baz Sanayiler evre kirliliinin en nemli kaynaklarndan birisi de tartlmaz olarak endstriyel kurululardr. Sanayileme ve gelimenin sonucu olarak birok snai kurulu, amac dorultusunda ve zellikle retim faaliyetleri esnasnda yeterli nlemleri almadan hava, su, ve topraa verdikleri kat, sv veya gaz halindeki atk ve artklarla evreyi youn bir ekilde kirletmektedir. Ancak deiik mal ve mamul reten tm endstriyel kurulular kirletici ana kaynak olarak saymak sz konusu olmakla birlikte, eitli sektrlerin alc ortamlara verdikleri ok eitli atk, artk ve emisyon yk arlklarna gre bir sralama yaplmas mmkn olmaktadr. Hava ve suya atlan farkl nitelikte kirletici parametreler dikkate alnarak, Trkiye Odalar ve Borsalar Birlii (TOBB), evre Kurulu tarafndan 1993 ylnda hazrlanm olan bir raporda Baz Endstriyel Faaliyetlerin evresel Etkileri, Tablo: XI.3.1.de verilmitir. evre kirliliine yol aan ve potansiyel kirlilik kaynaklar esas alnarak Harita XI.1.de Trkiyede evreyi ncelikle Etkileyen Baz Endstriyel Sektrlerin Dalm genel evre durumunu belirtmektedir.
236
TRKYE EVRE ATLASI
evresel etkileri asndan incelenen bu endstriyel faaliyetler grubu ayn zamanda; 26 Eyll 1995 tarih ve 22416 Sayl Resmi Gazetede yaymlanan Gayri Shhi Messeseler Ynetmeliinde Birinci Snf Gayri Shhi Messeseler arasnda yer ald gibi, 16 Aralk 2003 tarih ve 25318 Sayl Resmi Gazetede yaymlanan evresel Etki Deerlendirmesi Ynetmelii listelerinde de yer almaktadr. evreyi en fazla ve ncelikle kirlettii bilinen baz sanayi faaliyetler grubunun, kontrolsz ve yeteri kadar nlem almadan, alc ortamlara dorudan braktklar atk, artk ve emisyonlarn evreye etkileri dikkate alnarak, kirletici zellii yksek birok parametre Tablo:XI.3.de zetlenmitir. Sanayi faaliyet gruplaryla ilgili olarak zet bilgiler (Bkz. Blm XI.4den itibaren XI.17ye kadar) konu balklar altnda verilmitir.
Kaynaklar 1. DE, Yllk Sanayi ve evre statistikleri, 2000. 3. TOBB, evre Kurulu Raporu, Trkiye Odalar ve Borsalar Birlii, 1993. 4. Gayri Shhi Messeseler Ynetmelii, 26 Eyll 1995 Tarih ve 22416 Sayl Resmi Gazete. 5. evresel Etki Deerlendirmesi Ynetmelii, 16 Aralk 2003 Tarih ve 23028 Sayl Resmi Gazete. 6. Sanayi ve Ticaret Bakanl, Kk Sanatlar ve Sanayi Blgeler ve Siteleri Genel Mdrl, Sanayi statistikleri Mays, 2001. 7. DE, Organize Sanayi Blgesi Atk statistikleri Anketi Sonular 2000-2002 8. Sanayi ve Ticaret Bakanl, Kk Sanatlar ve Sanayi Blgeleri ve Siteleri Genel Mdrl, KSS ve OSB Sanayi Blgeleri statistikleri, 2004.
237
TRKYE EVRE ATLASI
Tablo:XI. V. Baz Endstriyel Faaliyetlerin evresel Etkileri evreye Atlan Hava Kirleticileri
Faaliyet Tr
TAP Ar Met. COCOx NH3 NOx SOx H2S Flo rr Hidro Karbon Koku Duman Di. Org. Kim. Ar Met. Siyanid Slfat Nitrat
evreye Atlan Su Kirleticileri

NH3 Fosfat Klo- BO rr KO Florr Bile. Fenoller Askda Kat Md. SS Dier Org. Kim.
Rafineriler, Gaz ve Sv.Tesisler Termik Santraller Entegre Kimya Tes. (Pet.Kim.+Tar.l.) Kat Sanayi Demir-elik Sanayi imento Sanayi Gbre Sanayi eker Sanayi Et Entegre Tesisi -Deri Sanayi Maden karlmas -Alminyum -Bakr -Kurun-inko -Ta-Toprak Sanayi
x x x x x x x x x x x x x x x x x x x
x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x
x x
x x
x x x x
x x x
x x
x x x
x x
x x x x
x x x x
x x x
x x
x x
x x
x x
x x
x x x
x x
x x x x
x x x x x x
x x x x
x x x
x x x x
x x
x x
x x x x x x
Kaynak: TOBB, Trkiye Odalar ve Borsalar Birlii, evre Kurulu Raporu, s:46:48, 1993.
238
TRKYE EVRE ATLASI
XI.4. PETROL RAFNERLER VE EVRE XI.4.1.Ham Petrol Rafinerileri Trkiyede drd kamuya ve biri zel sektre ait olmak zere 2000 yl sonu itibariyle be adet ham petrol rafinerisi bulunmaktadr. lk rafinerimiz ise 1955 ylnda Batmanda kurulmutur. 2000 ylnda 21,3 milyon tonu TPRA rafinerilerinde, 2,9 milyon tonu da ATA Rafinerisinde olmak zere toplam 24,2 milyon ton ham petrol ilenmitir. 2000 ylnda lkemizdeki rafinerilerin kurulu kapasiteleri bu rafinerilerde ilenen ham petrol ve rafinerilerin kapasite kullanm oranlar Tablo.XI.4.1.de ve lkemizdeki rafineriler ile ilgili genel bilgiler ise Tablo. XI.4.2 de verilmitir. Tablo.XI.4.1in incelenmesinden de grld zere TPRA Rafinerilerinin (zmit, zmir, Krkkale, Batman) kurulu kapasiteleri toplam 27,6 milyon ton olup, 2000 ylnda ilenen ham petrol miktar ise 21,3 milyon tondur. TPRA Rafinerilerinde kapasite kullanm % 77,0 olarak gereklemitir. zel rafineri olan ATAn kurulu kapasitesi ise 4,4 milyon ton olup, 2000 ylnda ilenen ham petrol miktar ise 2,9 milyon tondur. ATA Rafinerisinde 2000 yl iin kapasite kullanm oran % 67dir. Rafinerilerde kendi ihtiyalar olan buhar ve elektrik enerjisi retilmekte, otoprodktr sistemde almaktadrlar. Elektrik enerjisi eksiklerini TEDA dan karlamaktadrlar. Petrol rafinerilerinde retilen beyaz rnler- benzin eitleri, dizel yakt (mazot) ve sanayi yaktlar olarak da bilinen fuel oiller yannda, yalama maddesi olarak kullanlan, madeni yalar da elde edilmektedir. Ayrca petrol rnlerinin datmn yapan (Shell, BP, PO gibi) irketlerin harmanlama (paallama) tesisleri bulunmaktadr. Bu irketler yalama maddesi reten tesislerden yalama maddesi aldktan sonra kendi tesislerinde harmanlama prosesleri uygulayarak piyasaya deiik numaral madeni yalar sunmaktadr.
Tablo:XI.4.1 2000 Ylnda Trkiye Rafinerilerinde lenen Ham Petrol Miktar
Rafineri Ad Kullanm Batman zmir-Aliaa zmit-Yarmca Krkkale-Orta Anadolu Kurulu Kapasite (Milyon Ton/Yl) 1,1 10,0 11,5 5,0 lenen Ham Petrol (Milyon Ton Yl) 0,8 10,7 6,4 3,4 Kapasite (%) 70,5 106,7 56,0 67,4 77,0 67,0 75,6
Tpra Toplam 27,6 21,3 Ata-Mersin 4,4 2,9 Genel Toplam 32,0 24,2 Kaynak: Petrol leri Genel Mdrl (PGM), Faaliyet Raporu, 2000.
239
TRKYE EVRE ATLASI
XI.4.1.1.Petrol Rafinerilerinde Oluan Atklarn zellikleri Rafinerilerden gelen atklar ham petroln kalitesine prosese ve kullanlan tehizata bal olarak deiik zellikler tar. Rafineri k sularndaki esas kirleticiler, petrol ve onun bileenleridir. Askda mineral katlar, (kum, kil gibi) anorganik asitler balca kirleticilerdir. Bu kirleticilerin zellikleri sadece rafineri prosesine ve kullanlan tehizata bal deil, ayn zamanda ham petroln kalitesine de baldr. Atklar; pompalama, tuz giderme, distilasyon, fraksiyonlama, alkilleme ve polimerizasyon ilemlerinden gelir. Bu atklar byk hacimde askda ve znm kat madde, ya, mum, slfitler, klorrler, merkaptanlar, fenolik bileikler, krezilatlar ve bazen byk miktarda znm demir ihtiva ederler.
Tablo: XI.4.2 Trkiyedeki Mevcut Rafinerilerle lgili Genel Bilgiler
Sra 1
Rafineri Ad Batman
Yeri Batman
Kurulu Tarihi 1955
Stat Kamu
Mevcut niteler H.P.nitesi TCC.nitesi Reformer Vakum H.P.nitesi FCC Reformer Deslfiriser Vakum Hydrocracker zomerizasyon H.P.nitesi FCC Reformer Deslfiriser Vakum Hydrocracker H.P nitesi Reformer Deslfiriser Vakum Hydrocracker
nite Says 2 1 1 1 3 2 2 2 3 1 1 2 1 1 2 2 1 1 1 1 1 1
Kapasite (m3/gn) 3 500 750 200 340 36 000 3 600 3 300 4 400 14 000 3 650 800 36 000 2 400 1 560 2 160 12 500 2 600 18 000 3 200 2 400 4 800 2 300 15 900 3 340 2 544 1 900 636
zmit
Kocaeli Krfez lesi
1961
Kamu
zmir
zmir Aliaa lesi
1972
Kamu
O.Anadolu
Krkkale Haclar Beldesi
1986
Kamu
Ata
Mersin
1962
zel
H.P. nitesi 1 Nafta Deslfirizasyon 1 Katalitik Reformer 1 Gaz Ya Katalitik Des. 1 LPG nitesi 1
Kaynak: Petrol leri Genel Mdrl (PGM), Faaliyet Raporu, 2000.
240
TRKYE EVRE ATLASI
Ya atklarnn tasfiyesinde baca gazlar ile ykama, evaporasyon, flotasyon, kartrma, havalandrma, biyolojik oksidasyon, koaglasyon, santrifjleme ve yakp kl etme metotlar kullanlr. Petrol rafinerisi atklar szma ve atlaklardan kan serbest ve emlsifiye edilmi ya, szmalar, tankta kalan pislikler, kimyasal ilemlerden kan amurlar, alkali sular, tank taban amurlar, kulelerden vs. gelen kmr atklar, asitli gazlar, atk, katalizr, filtre killeri kimyasal madde retiminde yan rnlerden kan zel kimyasal maddeler ve soutma sulardr. Szma ve spillerden gelen yalar artlan ham petroln % 3 kadardr. Yalardan asitli bileikleri ekmek iin alkali reaktiflerle muamelesi srasnda ve merkaptanlar ekmek veya dntrmek iin yaplan ilemler sonucunda oluan bir seri alkali atklar fena koku nerederler. XI.4.1.2 Rafinerilerden Kaynaklanan Hava Kirleticileri SOX , NOX , Benzen (C6H6), Toluen (C6H5CH3), Toplam Organik Buharlar (karbon cinsinden ), Ksilen, Olifenler, Etil Benzen, Kumol [-Propil benzen (C6H5-C3H7)], Tetra Etil, Tetra Metil, Kurun vb. kirleticilerdir. XI.4.1.3. Rafinerilerden Kaynaklanan Su Kirleticileri karbonlar, Slfr Ya ve gres, Amonyum azotu (NH4-N), Hidro (S-2), Fenol (C6H5-OH), Krom (Cr+6), toplam siyanr (CN-), BO5, Askda kat madde, pH, kelebilir kat madde, Suspanse katlar olarak saylabilir. XI.4.1.4 Petrol Endstrisi Atksularnn Artmnda Kullanlan Metodlar Petrol rafinerisi atklarnn artlmasnda kullanlan metodlar be grupta toplamak mmkndr. gravite ayrm, hava flotasyonu ve a. Fiziksel Metodlar: Bu metodlar buharlatrma olarak sralayabiliriz. Gravite ayrclar America Petroleum Industry (API) ayrclar ve dinlendirme havuzlardr. Bunlar hemen hemen tm rafinerilerde ina edilmitir. Yzen yalarn ve kebilen katlarn uzaklatrlmas iin kullanlr. % 50-99 orannda yzebilen ya ve % 10-85 askda kat madde ve belli miktarlarda BOI ve KOI giderme salarlar. Buharlatrma havuzlar vastas ile kirletici giderme verimi ok yksektir. Fakat bu metod iklim ve arazi kullanlabilirlii ile kstldr. Flotasyon kimyasal madde ilavesiyle veya kimyasal madde ilave etmeden dorudan uygulanabilir. Her iki metodun uygulanmasnda farkl artma verimleri elde edilmektedir. keltme eklinde b. Kimyasal Metodlar : Phtlatrma, yumaklatrma, uygulanr. Kimyasal artmada alm ve polielektrolit kullanlr. Kimyasal madde ilavesi ile flotasyon ilemi yapmak; ya, kl ve askda kat madde giderme asndan ok verimlidir. c. Biyolojik Artma Metodlar:Aktif amur sistemleri, damlatmal filtreler, havalandrmal lagnler ve oksidasyon havuzlar biyolojik artma kademesi olarak uygulanabilmektedir. Genelde seilecek bu biyolojik artma sreleri, petroln n artma ile giderilmesi ve pH kontrol, ya giderme toksik maddelerin giderilmesi, nutrient
241
TRKYE EVRE ATLASI
kontrol, a ilavesi gibi baz koullarn salanmasn gerektirmektedir. Aktif amur sreci organik maddelerin uzaklatrlmas iin ok etkili bir metotdur. Bu artma metodu ile % 75-95 BOI giderme, % 30-70 KOI giderme % 60-90 fenol ve siyanr giderme verimleri elde edilir. d. ncl Artma lemleri: Aktif karbon ve ozonlama ile kstldr. Tat ve koku oluturan organik maddeler bu metodlarla giderilir. e. Dier nemli Artma lemleri : Balast suyu artlmas, dklen yalarn geri kazanlmas, asit artk ve kostik artk ieren atklarn ntralizasyonu olarak sralanabilir. XI.4.1.5 Petrol Rafinerileri ve evre Petrol yaklak olarak % 85 karbon ve % 12 hidrojen ihtiva eder. Geri kalan % 3lk ksm O, N, S dr. Petrol rafinerisinin rnleri ve yan rnleri gasolin, kerosen, gaz ya, fuel oil, asfalt, petrol koku ve dier bilinmeyen petrol atklar ve insektisidler gibi maddelerdir. Petrol; su ve doal gazla birlikte yeryzne kar. Aa kan su daima anorganik tuzlar ierir ve bunlar genellikle ok tuzludurlar. Ham petrol kara ve deniz tamacl ile veya boru hatlar ile petrol rafinerilerine tanrlar. Ham petrol eitli hidrokarbonlara ayrlmak zere katalizr kullanarak veya kullanmadan genellikle fraksiyonel distilasyon ile rafine edilir. Baz distilasyon rnlerinin moleklsel yaplarn deitirmek iin scaklk ve basn uygulanr. Petrol rnlerini ve eitli fraksiyonlarn yabanc maddelerden ayrmak iin kimyasal ve mekanik artma uygulanr. Ham petrol kule iindeki bir borudan geirilerek gasolin, kerosene, gazya gibi hafif rnler alnr ve kondanse edilir. Yabanc maddeleri artmak iin gasolin ve kerosene bir tanktan geirilir ve orada slfrik asit, kostik soda, plumbite ve su ile ykanrlar. Gaz ya fuel-oil olarak satlmak iin artlr ve depo edilir. Yalamada kullanlan madeni ya elde etmek iin kalanlarn distilasyonuna devam edilir ve btn rnlerin distilasyonu yaplp alndktan sonra vakum odasnda kalanlar, asfalt retimi iin kullanlrlar. Petrol rafinerileri; ok farkl nitelikteki kat, sv ve gaz halindeki atk ve artklaryla evreyi kirleten nemli sektrlerden birisidir. Gelitirilmi yeni teknolojilerin uyguland artma tesisleri sayesinde, kirlilikler en az seviyeye indirilebilmektedir.
Kaynaklar 1. Petrol leri Genel Mdrl, Faaliyet Raporu, 2000. 2. Petrol leri Genel Mdrl Dergisi, No:44. 3. Trkiye Petrol Rafinerileri A., Faaliyet Raporu, 2000.
242
TRKYE EVRE ATLASI
XI.5. PETROKMYA TESSLER VE EVRE Temel hammaddeleri nafta, gazya gibi rafineri rnleri veya doalgaz olan organik ilk, ara ve son maddelerin retiminin yapld sanayi daldr. Petrokimya sanayini bir tarafta temel petrol rnleri ve doalgaz, dier tarafta da eitli tketim mallarnn balang maddeleri ile snrlanan geni kapsaml bir organik ara maddeler sanayi olarak grmek mmkndr. Ham petrol, nafta ve gaz yandan balayan bu proseslerin son rnleri olan etilen, propilen, C4 ve benzen bir baka prosesler zinciri iin balang maddeleri olup, petrokimya sanayinde retilen maddeler, bir zincirleme retim sreci ile elde edildiinden, petrokimya tesisleri ou kez birbirine bal fabrikalar topluluu olarak kompleksler halinde kurulmaktadr. Petrokimya rnlerinin tketiciye ulam ekilleri olduka farkl ve eitlidir. Petrokimya Sanayi be gruba ayrlr. Bunlar; 1. Temel ve Ara Petrokimyasal Maddeler - Etilen-Propilen - Butadien - Aromatikler - Benzen - Toluen - Ksilen (Orto-ParaKsilen) - Metanol - Vinil Klorr Monomer - Stiren 2. Sentetik Kauuklar ve Karbon Siyah - Sentetik Kauuklar - Karbon Siyah 3. Termoplastikler - Alak Younluk Polietilen - Yksek Younluk Polietilen - Polivinil Klorr - Polistiren - Akrilonitril Btadien Stiren 4. Termosetting Reineler ve Plastikler 5. Plastik Yardmc Maddeler XI.5.1. Temel ve Ara Petrokimyasal rnler - Akrilonitril - Saf Teretalik Asit - Kaprolaktam - Dodesil Benzen - Lineer Alkil Benzen - Etilen Oksit - Etilen Glikol - Ftalik Anhidrit
243
TRKYE EVRE ATLASI
XI.5.1.1. Etilen Propilen ki karbonlu en basit olefinik hidrokarbon olan etilen ile karbonlu olefinik hidrokarbon olan propilen petrokimya sanayinin temel balang maddeleridir. retimde Kullanlan Hammaddeler Hidrokarbonlar - Etan - Propan - LPG - Nafta - Gaz Ya Meydana Gelen Ana ve Yan rnler - Propilen - C4 Karm (Btan, Btadien, Btilen ) - Kzdrma Benzini - Fuel-Oil Kullanlan retim Yntemi ve Teknoloji Etilen ve propilen retiminde kullanlan en yaygn retim hidrokarbonlarn (doalgaz ve sv petrol fraksiyonlar) su buhar eliinde yksek scaklkta ssal paralanmas (thermal cracking) prosesidir. Issal paralanma ynteminin temel amac, doada doymu halde bulunan ve reaksiyona girme eilimi son derece kk olan parafinik hidrokarbonlarn petrokimya sanayinin temel girdileri olan etilen, propilen, btadien ve bunun gibi reaksiyon kabiliyeti yksek olefinlere dntrlmesidir. Issal paralanma ilemi iin hammadde kayna olarak, metan dnda (tek karbonlu olduu iin) gaz halindeki hidrokarbonlardan gaz yana kadar olan btn sv petrol fraksiyonlar kullanlabilmektedir. Hafif hidrokarbonlar bu stnlklerine karn petrokimya sanayi paralama prosesi iin hammadde seiminde fazla olanaklara sahip deildir. nk temin edilebilecek hidrokarbon kaynann cinsi, uzun vadede temin gvencesi, fiyat ve paralama ilemi iin teknolojik uygunluu gibi faktrler hammadde seimine snrlamalar getirmektedir. Etilen ve propilen retimi iin paralama tesislerinde hammadde olarak kullanlabilen hidrokarbonlarn tm gz nne alnrsa paralama ilemi yle zetlenebilir. Hidrokarbonlar........... - Etan - Propan - LPG - Nafta - Gaz Ya Is ...............Etilen - Propilen - C4 Karm (Btan, Btadien, Btilen) - Yakt Gaz (Metan, Hidrojen) - Kzdrma benzini - Fuel-oil
244
TRKYE EVRE ATLASI
Issal paralama ileminde proses artlar genellikle en yksek verimle etilen elde etmek zere dzenlenirse de belirli snrlar iinde bu artlarn deitirilmesi ile paralama ilemi esnasnda etilenin yan sra oluan btadien ve propilen verimini artrmak da mmkn olmaktadr. Reaksiyon artlar ve paralama rnlerinin kompozisyonu, kullanlan hammaddelerin cinsine gre de farkllklar gstermektedir. Faaliyetin Akm emas Paralanma proseslerinin akm emas ekil:XI.5.1.de verilmektedir. Paralanma ilemlerinde gaz veya buhar haline getirilmi hidrokarbonlar su buhar ile seyreltilmi olarak 800 - 850 0C scaklktaki frnlar iinde bulunan bo tpler iinde reaksiyon sresi bir saniyenin altnda olacak ekilde sratle geirilir. Frndan kan paralanm gazlar ierideki olefinleri indirgeyerek etan, propan gibi istenmeyen yan rnlere dnmesini nlemek iin buhar retimine de elverili olan bir soutma sisteminde ani olarak soutulur. Bu soutma sisteminde aa kan s ile proses iinde kullanlan yksek basnl buhar retilmektedir. Soutma sisteminden kan gaz karm fuel-oilin dip rn olarak ayrld ilk ayrma kolonuna gnderilir. lk ayrma kolonunun tepesinden kan gaz karm, kademeleri arasnda eanjrleri bulunan 4 ve 5 kademeli kompresr sisteminde yaklak 40 kg/cm2 basnca kadar sktrlr. Kompresr sisteminde asidik gazlar giderildikten sonra kademeler arasnda soutulan ve ounlukla yksek molekl arlkl hidrokarbonlardan oluan kondensatlar, destilasyon kolonlarndan oluan ayrma sistemine gnderilir. Kompresr sisteminden kan ve dk molekl arlkl hidrokarbonlardan oluan gaz karm ise bir kurutucuda kurutulduktan sonra etilenpropilen soutucu akmlaryla soutulan bir soutma sistemine gnderilerek hidrojen ve metan dndaki rnler svlatrlr. Metan ve hidrojenden oluan gaz karm ise metan-hidrojen ayrma sisteminde hidrojenlendirme ilemlerinde kullanlan % 95 (mol olarak) saflkta hidrojen ile yakt gaz olarak kullanlan metana ayrlr. Soutucu sisteminden kan sv rnler ise metandan tmyle artlmak zere Metan Ayrma Kolonu na gnderilir. Bu kolondan tepe rn olarak kan metan yakt gazna indirgenirken; sv dip rn Etan Ayrma Kolonu na gnderilir. Etan Ayrma Kolonu nun asetilen), nce hidrojenlendirilerek giderilmi C2 karm daha sonra tepesinden polimer saflkta etilen paralanmak zere sirkle ettirilir. tepe rn olarak kan C2 karm (etan, etilen, ierdii asetilen etilene dntrlr ve asetileni Etilen Kolonu na gnderilir. Etilen kolonunun alnrken etandan oluan dip rn de yeniden
Etan Ayrma Kolonu nun dip rn ise kompresyon sisteminden gelen kondensatlarla birletirilerek Propan Ayrma Kolonu na gnderilir. Bu kolonun tepe rn olan C3 karm nce metil asetilen ve propadieni propilene dntrmek iin hidrojenlendirilir, daha sonra Propilen Kolonu na gnderilir. Propilen kolonunun tepesinden polimer saflkta propilen alnrken dip rn olan propan paralanmak zere yeniden devreye sokulur.
245
TRKYE EVRE ATLASI
Paralama
Kolonu
Yksek Basnl
Buhar
lk Ayrma Kolonu
Kurutucu
Metan Ayrc Metan
Start
Alak Basnl Buhar

Kazan Besleme Suyu
Paralanm Gazlarn Sktrlmas,Asidik Gazlarn Uzaklatrlmas
Soutma
Hidrojen Metan Ayrlmas
Fuel-Oil Etilen Propilen
H
2
H
2
Metil-Asetilen
C4 Karm C4 Karm Kzdrma Benzini
Asetilen
Hidrojelendi rme
Hidrojenlendi Fuel-Oil
Etan ve Propan (Paralama Frnna)

Etan Ayrc Etilen Kolonu Propan Ayrc Propilen Ayrc Btan Ayrc Pentan Ayrc Benzin Kolonu
ekil.X1.5.1. Etilen Propilen Paralama Prosesi Akm emas

246
TRKYE EVRE ATLASI
Propan ayrma kolonunun dip rn ise btan ayrma kolonuna gnderilir ve bu kolonda tepe rn olarak C4 karm, dip rn olarak kzdrma benzini alnr. Pentan ayrma ve benzin ayrma kolonuna gnderilen dip rnn tepe rn C5 karm alnrken son kolonu dip rn olarak kan ar rnlerde fuel-oil e katlr. XI.5.1.2. Btadien Molekl yapsnda iki adet ifte ba bulunan drt karbonlu diolefinik hidrokarbon olup iki tane izomeri vardr. Kullanlan Hammadde ve Kimyasal Maddeler - C4 Karm (Btan, Btadien, Btilen) - Sodyum Nitrit Meydana Gelen Yan rnler - Btan - Btilen - Asetilen (az miktarda) XI.5.1.3. Stiren Doymam aromatiklerin en nemlisi olan stiren SBR (Stiren, Btadien Kauuu) ABS (Akrilonitril, Btadien, Stiren) ve Polistirenin hammaddesidir. Kullanlan Hammadde ve Kimyasal Maddeler - Benzen - Etilen - Kkrt - TBC (% 85) - PDB Kullanlan retim Yntemi ve Teknoloji Stiren fabrikas iki niteden oluur. lk nitesi katalitik kondensasyon ksm, ikinci nitesi ise etilbenzen dehidriojenasyon ve stiren artma ksmdr. XI.5.1.3.3. Katalitik Kondensasyon Ksm Depo tankndan alnan benzen geri kazanma kolonuna verilerek iindeki nem giderilir. Kolondan kan benzen, etilen ile kartrlp bir n stcdan geirildikten sonra kizelgura emdirilmi fosforik asit esasl katalizr bulunan kondensasyon reaktrne verilir. Reaktrden kan etil benzen ve reaksiyona girmemi benzen ieren karm benzen geri kazanma kolonundan geirilerek tekrar reaktre gnderilir. Kolonun altndan alnan etil benzen ieren karm ise etil benzen kolonuna arj edilir. Kolondan tepe rn olarak etil benzen, dip rn olarak da polietilbenzen alnr.
247
TRKYE EVRE ATLASI
XI.5.1.3.4. Etilbenzen Dehidrojenasyon - Stiren Artm Ksm C-102 etilbenzen kolonundan tepe rn olarak alnan etilbenzen ile C-302 etilbenzen kolonunun tepesinden gelen geri kazanlan etilbenzen karm stlp yksek basnl buhar ile birlikte dehidrojenasyon reaktrlerinden geirilir. Reaktrden kan rn karm s deitiricilerinde soutulduktan sonra rn deitiricisinde younlaan buhar hidrokarbonlardan ayrlr. Hidrokarbon karm daha sonra benzen-toluen kolonuna gnderilir. Benzen toluen kolonundan tepe rn olarak alnan benzen toluen karm depo tankna gider. Dipten alnan karm ise C-302 etilbenzen kolonunun tepesinden alnan etilbenzen dehidrojenasyon reaktrlerine gnderilir. Dipten alnan stiren ise stiren kolonuna arj edilir. Prosesin akm emas ekil:XI.5.2.de verilmektedir. XI.5.1.4. Aromatikler Aromatik rnler benzen, toluen ve ksilen (orta-para ksilen) dir. Kullanlan Hammadde ve Kimyasal Maddeler - Ar Nafta - Ham Benzin - Para Dietil Benzen - Solfalone Solvent Meydana Gelen Yan rnler - Ortoksilen - Paraksilen - Toluen - Benzin Kullanlan retim Yntemi ve Teknoloji Aromatikler nitesinde hammadde olarak SR, Nafta ve kzdrma benzini, kullanlmaktadr. Prosesin ilk aamasnda n ayrma kolonunda SR Nafta iinde hafif nafta ve ar nafta ayrlarak etilen fabrikasna gnderilir. Kalan ksm (daha ok C7 -C9 aromatiklerini iermektedir). Nafta hidrojenlendirme blmnde katalizrl ortamda hidrojenle doyurularak safszlklardan arndrlr. Platforming blm reaktrlerinde naftonik hidrokarbonlarn aromatik hidrokarbonlara dntrlmesi ile zenginletirilir. Reaktr k younlatrlr ve sv ksm C5 ve hafif hidrokarbonlara ayrld depontamizr dip rn ayrma kolonuna beslenir. Bu arada kzdrma benzini de bir n ayrma kolonu ve hidrojenlendirme blmnden geirilerek zenginletirilmektedir. n ayrma kolonunda kzdrma benzin iindeki aromatikler ayrlr. Daha sonra iki kademeli bir hidrojenlendirme blmnde diolefinler ve stirenler katalizrl ortamda doyurulur ve dier safszlklar giderilir. Reaktr k younlatrlarak sv ksm C5 ve hafif hidrokarbonlarn ayrld depontamizre gnderilir. 2 numaral depontamizr dip rn ayrma kolonuna beslenir. Ayrma kolonunun C8 ve daha ar aromatikleri ieren dip rn ksilen ayrm kolonuna, benzen ve toluence zengin C7 ve daha hafif aromatikleri ieren tepe rn ise tleme (ekstraksiyon) blmne gnderilir. - LPG - Ar Aromatik - Aromatik Nafta - Fuel Gaz - Etilen Diklorr - Atifoam - Trisodyum Fosfat - Hidrazin
248
TRKYE EVRE ATLASI
249
ekil :XI.5.2. Stiren Fabrikas Basit retim emas
TRKYE EVRE ATLASI
ekil:X.5.3. Aromatik Fabrikasi Basitletirilmi Akm emas
250
TRKYE EVRE ATLASI
Para - ksilen ayrma nitesinde sabit yatakl absorblayc kullanlarak para-ksilen C8 aromatik karmndan ayrlr ve rn olarak elde edilir. Para-ksilen ayrma nitesi rafinat izomerizasyon nitesine beslenir. Prosesin akm emas ekil:XI.5.3.de verilmektedir. XI.5.1.5. Vinil Klorr Monomer (VCM ) Vinil Klorr Monomer (VCM) polivinil klorrn hammaddesidir, normal artlar altnda renksiz ho kokulu bir gazdr. Basn altnda sv olarak depolanr. Kullanlan Hammadde ve Kimyasal Maddeler - Etilen - Klor - Oksiklor - Aktif Almina - Metanol - Sodyum Slfit Meydana Gelen Yan rn - Hidrojen Klorr Kullanlan retim Yntemi ve Teknoloji Prosesin esas etilenin klorlanmas ile oluan etilendiklorrn ssal paralanmas, yan rn olarak kan hidrojenklorr gaznn etilen ve hava ( veya oksijen) ile ileme sokularak (oksiklorlama) yeniden EDC retilmesi ve EDCnin ssal paralanmasdr. Bu retim yntemi ayr ayr blmlerde oluan ayr kimyasal reaksiyon zerine kurulmutur. Prosesin akm emas ekil.XI.5.4.de verilmektedir. C2H4+C12............................................... CH2CICH2CI Direkt Klorlama Etilen Klor Etilen diklorr CH2CI2CH2CI....................................... CH2=CHCI+HCI Kraking Etilen Klorr Vinil Klorr C2H4+2CHI+1/2O2............................... CH2CICH2CI+H2O Oksiklorlama XI.5.1.6. Akrilonitril Akrilonitril berrak ve keskin kokulu bir svdr. Bnyesinde bulunan CH ve C-C aktif gruplar ile deiik reaksiyonlara girebilir. Kullanlan Hammadde ve Kimyasal Maddeler - Amonyak (% 100) - Propilen (% 100) - Asetik asit - Hidrokinon - Meho - Antifoam - Slfrik Asit (% 98) - Katalist C=41 - Harsow - Adoption oil - Dioktiftalat - Refrigerent oil - Trisodyum Fosfat
251
TRKYE EVRE ATLASI
252
ekil :XI.5.4. VCM Fabrikas retim Akm emas
TRKYE EVRE ATLASI
Kullanlan retim Yntemi ve Teknoloji Aliaa kompleksinde bulunan akrilonitril fabrikasnda da kullanlan akkan yatak prensibini uygulayan SOHO prosesidir. Hava, amonyak ve propilen stokiyometrik oranlarda akkan yatakl reaktre verilirler. Reaksiyon 0.85-1.1 basn ve 385 - 496 0C scaklk aralklarnda olur. Propilen amonyak ve hava reaktr ierisinde basn altnda yukarya doru akarken ok ufak taneciklerden oluan katalizr yatan akkan hale getirirler. Akrilonitril ve yan rnlere ekzotermik bir reaksiyon sonucu olutuunda soutma reaktrnden kan gazlar soutma kolonunda soutulurlar. Burada souk su ile temas sonucu bir kondansasyon olur. Bu ekilde bir soutma ile ar organikler ve katalizr tozu karmndan alnan artk amonyak slfrik asit ntralizasyonu ile alnr. Gazlar absorblayc su ile absorbe olur. Absorblaycdan dar verilen gazlar azot, CO2, CO, propan ve hafif hidrokarbonlardr. Reaksiyon rnleri absorblaycdan geri kazanma kolonuna alnr. Burada akrilonitril, asetonitrilden tamamen alnr. Geri kazanma kolonunun tepesinden akrilonitril biraz su, HCN nin ou ve dier baz saf olmayan maddeler kar. Kolonun altnda ise akrilonitril, su, biraz HCN ve ar organikler alnr. Elde edilen akrilonitril saflandrma ilemine tabi tutularak elyaf retimine uygun saflkta olmas salanr. Prosesin akm emas ekil:XI.5.5.de verilmektedir. XI.5.1.7. Saf Tereftalik Asit (PTA) PTA, eitli polyester rnlerin retiminde hammadde olarak kullanlan bir petrokimyasal rndr. PTA, P-ksilenin basn, scaklk ve katalizrlerin etkisi altnda oksidasyon ile kat kristal toz halinde elde edilir. Kullanlan Hammadde ve Kimyasal Maddeler Paraksilen Hidrojen Asetik Asit Kobalt Asetat - Mangan Asetat - Asetilen Tetra Bromr - Gliserin
XI.5.1.8. Kaprolaktam Kaprolaktam poliamid ad verilen polimer grubundan naylon 6 sentetik iplik ve elyafn hammaddesidir. Beyaz kristal halinde bulunmaktadr. Kullanlan Hammadde ve Kimyasal Maddeler - Amonyak - Benzen - Kkrt - Nafta - Platin - Slfrik Asit (% 98 ) - CX Oksidasyon kat. - Potasyum Karbonat - Borik Asit - Gm
Kullanlan retim Yntemi ve Teknoloji Kaprolaktam retiminde PETKM tarafndan INVENTA prosesi uygulanmaktadr. Fabrika aadaki nitelerden olumaktadr. Prosesin akm emas ekil.XI.5.6.da verilmektedir.
253
TRKYE EVRE ATLASI
ekil:XI.5.5 Akrilonitril retim emas
ekil : XI.5.5. Akrilonitril retim emas
254
TRKYE EVRE ATLASI
a. b. c. d. e. f.
H2/CO2 nitesi, Siklohekzan nitesi, Anon nitesi, Laktam nitesi, Amonyum Slfit Geri Kazanma nitesi, SO2/Oleum niteleri ile atklarn deerlendirildii amonyum slfat saflatrma ve artk zelti yakma niteleri.
a. H2/CO2 nitesi Bu nitede nafta yaklarak H2 ve CO2 retilmektedir. Nafta nce kkrtten artlr, daha sonra buharla reforming frnna verilerek H2 , CO2, CO, CH4den oluan bir gaz karm elde edilir. Daha sonra buharla H2 ve CO2ye dntrlr. Elde edilen H2 siklohekzan nitesine CO2 de bir ayrma ileminden sonra laktan nitesine gnderilir.
ekil:XI.5.6 . Kaprolaktan retim Akm emas
255
TRKYE EVRE ATLASI
b. Siklohekzan nitesi Bu nitede benzenin nikel katalizrn etki altnda H2/CO2 nitesinden H2 ile hidrojenasyonu sonucunda siklohekzan elde edilir. Benzen basn altnda stldktan sonra reaktre verilir. Dier taraftan sirklasyon gaz da H2 ile kartrlarak stlr, reaktre verilir. Reaktrde benzen siklohekzana dnr. c. Anon nitesi Bu nitede siklohekzann direkt olarak hava ile okside edilmesi ile anon elde edilir. Siklohekzann oksidasyonu blmnde siklohekzann oksidasyonu ile anon retilir. Yan rn olarak oluan asit ve esterler sabunlatrma ksmnda ayrlr ve reaksiyona girmeyen siklohekzan distilasyon blmnde ayrlarak anon anol karm elde edilir. d. Laktam nitesi Bu nitede anon ve amonyaktan kaprolaktam elde edilir. Hazrlanan amonyak zeltisi ierisinden CO2 gaz geirilerek amonyum karbonat zeltisi elde edilir. Bu zelti hava ile kartrlm amonyak gaznn platin-radyum alar zerinde yaklmasyla azot gazlarn absorbe ederek amonyum nitrat elde edilir. e. Amonyum Slfit Geri Kazanma nitesi Laktam nitesi oksimasyon ve ztleme ksmlarndan alnan amonyum slfat zeltisi bir buharlatrma sisteminde konsantre hale getirilir. Doymu olan sv kristalizasyon kabna pompalanr. Kristaller bir santrifjde ayrlr ve depoya gnderilir. f. SO2/Oleum nitesi Bu nitede kkrtden SO2 gaz, oleum ve % 98lik H2SO4 elde edilir. SO2 gaz kkrtn eritilerek yaklmasyla oluur. SO2 nin bir ksm laktam nitesine gnderilir, bir ksm ise laktam nitesinde kullanlan oleum retmede kullanlmak zere SO3e evrilir, laktam nitesinin % 98lik retiminde kullanlr. XI.5.1.9. Dodesil Benzen (DDB) Dodesil benzen, dallanm karbon zincirleri ihtiva eder, propilen tetramerle benzenin alkilasyonu sonucu elde edilir. Kullanlan Hammadde ve Kimyasal Maddeler - Benzen - Propilen - Alminyum Klorr Meydana Gelen Yan rnler - Hafif Polimer (C3-C9 ) - Ar Polimer (C15ten daha ar)
256
- H2SO4 (% 98) - Kostik (% 100) - Mono Sodyum F. M.Hidrat
TRKYE EVRE ATLASI
Kullanlan retim Yntemi ve Teknoloji Yarmca Kompleksi dodesil benzen fabrikas iki ana blmden olumutur. lki tetramer nitesi, ikincisi ise dodesil benzen nitesidir. Tetramer nitesi Universal Oil Products Company (O.U.P.) teknolojisi ile, DDB nitesi ise Continental Oil Company (CONOCO) teknolojisi ile kurulmutur. XI.5.1.9.4. Tetramer nitesi Nafta paralama nitesi (etilen fabrikas) nitelerinden propilen gaz tetramer nitesi fabrikas nitelerinden propilen gaz tetramer nitesine baslr. Kostik ve su ile ykandktan sonra propan ile kartrlarak reaktre verilir. Reaksiyon sonras destilasyon kolonlarndan geirilerek ayrlan tetramer DDB nitesine gnderilmek zere ara tankna alnr. XI.5.1.9.5 Dodesil Benzen nitesi Bu nite alkilasyon ve saflatrma olmak zere iki ksmdan ibarettir. Alkilasyon ksmndan benzen ve tetramerin reaksiyonu ile alkil benzen oluur. Reaksiyon rn DDB, yan rnler ise DBI ve PDBdir. DDB verimini elde etmek iin benzen/tetramer mol oran 8:1 olmaldr. Saflatrma ksmnda ise destilasyon kolonlarnda DDB, benzen, DBI ve PDBden ayrlr. Benzen geri dnm olarak sisteme verilir. DDB, DBI ve PDB ise depo tanklarna gnderilir. Prosesin akm emas ekil:XI.5.7.de verilmektedir. XI.5.1.10. Etilen Glikol Organik yapl bir bileiktir. Glikollerin en basiti ve en nemlisidir. Kullanlan Hammadde ve Kimyasal Maddeler - Etilen - Gaz Oksijen - Sododecan Kullanlan retim Yntemi ve Teknoloji Aliaa komplekslerindeki etilen glikol retiminde Shell Prosesi kullanlmaktadr. Proseste etilen, oksijen ve geri dnen gaz ok tpl katalizrl reaktrle beslenir. Reaksiyon ekzotermik olup elde edilen s buhar retiminde kullanlr. Reaktrden kan gazlar absorbe gnderilir ve etilen oksit suyla absorblanr. Absorbenin zerinden alnan geri dn gaznn bir ksm reaktre geri gnderilirken az bir ksm da fazla CO2 nin uzaklatrlmas iin uygun bir zc ile ykanr ve syrcya gnderilir. Syrcdan alnan gazlar ya atlr ya da istenirse yeniden kazanlr. Absorbenin dip rn olan etilen oksit zeltisi suyun tutulmas iin bir syrcya gnderilir. Daha sonra da hafif rnler uzaklatrlr. Etilen oksitin bir ksm istenirse su giderme kolonuna gnderilerek yksek saflkta rn elde edilir. Geri kalan etilenoksit ise etilen glikol reaktrne gnderilir. Monoetilenglikol ile birlikte di ve tri etilen glikol de oluur. Glikoller karm ilk nce suyundan ayrlr, daha sonra kendi aralarnda distillenerek di ve tri etilen glikoller ayrlr.
257
- Potasyum Karbonat - Antifoam - Sudkostik
TRKYE EVRE ATLASI
XI.5.1.11. Ftalitik Anhidrit Plastifiyanlarn, polyesterlerin, boya ve ilalarn yapmnda kullanlan Ftalitik Anhidrit (PA), naftalin veya ortoksilenin sabit yatakl reaktrlerde scaklk ve katalizrn etkisi altnda hava oksijeni ile ykseltgenmesi ile edilir. Kullanlan Hammadde ve Kimyasal Maddeler - Ortoksilen - Trisodyum Fosfat - Sudkostik (%100 ) - Hidrazin XI.5.2. Sentetik Kauuklar ve Karbon Siyah XI.5.2.1 SBR (Stiren Btadien Kauuu) Stiren ve btadienin souk tip reete ile retilen srekli, emlsiyon polimerizasyonu ile elde edilen, % 22,5 - % 24,5 bal stiren ieren bir kopolimer olup genel maksat kauuunu kapsar. Kullanlan Hammadde ve Kimyasal Maddeler Btadien 1,3 Stiren Aromatik Ya Tuz Slfrik Asit Sudkostik Dresinate 214 Sodyum Fatty Asit Sabunu Naftanik Ya Stabilizr eitli Kimyasallar
XI.5.2.2. CBR (Cis Polibtadien Kauuu) Btadien 1,3 monomerinin zel koullarda polimerizasyonu ile elde edilen bir homopolimerdir. Kullanlan Hammadde ve Kimyasal Maddeler: - Btadien 1,3 - Bten 1 - Benzen - Kobalt Katalizr XI.5.2.3. Karbon Siyah Gaz veya sv haldeki karbonlu hidrojenlerden ksmi yanma veya termik paralanma veya iki trl elde edilen ince dalm yapsal olarak grafite benzeyen karbon taneciklerine karbon siyah denir. - Metanol - Stabilizr - Extander oil
258
TRKYE EVRE ATLASI
Propan
Polimer
AlCl3
HCl
H2SO4
NaOH
Benzen
DBI
DDB
Propilen
Ar Polimer
PDB
Reaktr
Propan Ayrma Kolonu
Hafif rn Ayrma Kolonu
Tetramer Kolonu
Rektrler
Ham rn Dinlendirme Blm
Benzen Kolonu
Ara rn Kolonu
DDB Kolonu
Atkilasyon nitesi DDB Ksm
Saflatrma nitesi
ekil: XI.5.7 DDB Fabrikas retim Akm emas
259
TRKYE EVRE ATLASI
XI.5.2.3.1. Faaliyette Kullanlan Hammadde ve Kimyasal Maddeler - Fuel-oil - Fuel Gaz - Propilen - Melas XI.5.3. Termoplastikler XI.5.3.1. Alak Younluk Polietilen (AYPE) Etilenin yksek basn altnda ve organik peroksit esasl katalizrlerin reaksiyon balatc etkisi ile polimerlemesi sonucu oluan yaygn kullanm alan olan bir termoplastik maddedir. Kullanlan Hammadde ve Kimyasal Maddeler - Etilen, - Katalizler, Kataliz zcler XI.5.3.2. Yksek Younluk Polietilen ( YYPE ) Yksek Younluk Polietilen(YYPE) etilenin alak basn altnda, 80C-90 C derecede Ziegler Natta veya Philips tipi katalizrlerin etkisi ile polimerizasyonu sonucu elde edilir. Alak younluk polietilenden sonra en nemli etilendir. Kullanlan Hammadde ve Kimyasal Maddeler - Etilen - Propilen - Saf Hidrojen - P2 Katalizr - AT Katalizr - Kalsiyum Stearat XI.5.3.3. Poli Vinil Klorr (PVC) PVC Vinil Klorr Monomer (VCM)nin basn, scaklk ve katalizrlerin etkisinde polimerizasyonu ile toz halinde elde edilen hopolimer ve kopolimerdir. Kullanlan Hammadde ve Kimyasal Maddeler - VCM - Polimerizasyon Katalisti - Silikon - Balmumu - Miristik Asit - Polivinil Alkol - Setamin - Kpk Giderici Loril Peroksit
260
- Kloroform - Potasyum Nitrat - eitli Kimyasallar
- SWN (AB ) - AB Stabilizr - UC Stabilizr - Hekzan - Sodyum Hidroksit - Metanol
- Yardmc Madde - Ksilen - PVA - H2O2 - (NaPO3)6 - Kostik - Setarin
TRKYE EVRE ATLASI
XI.5.3.4. Polipropilen (PP) TICI3 ve DEAL (Dietil Aminyum Klorr) katalizrlerinin varlnda propilen monomerin polimerizasyonundan oluan bir termoplastik rndr. Kullanlan Hammadde ve Kimyasal Maddeler - Propilen - Hidrojen - TICI3 - DEAL XI.5.3.5. Polistiren (PS) Stirenin polimerizasyonu ile elde edilen plastik hammaddelerinden biri olup, termoplastik maddeler ierisinde ok eitli kullanm alanlarna sahiptir. Kullanlan Hammadde ve Kimyasal Maddeler - Stiren - Kauuk (CBR 1202) - Tuz - Benzoil Peroksit - Kalsiyum Klorr - Trikalsiyum Fosfat - inko Stearat - Mineral Ya XI.5.4. Termosetting Reineler ve Plastikler XI.5.4.1. Fenoplastlar (Fenotik Reineler ve Fenotik Esasl Bask Tozlar) Formaldehit Reineleri, fenotik esasl bask tozlar ve fiber pertinaks levhalarn ana maddesini oluturmakta, dier yandan aa sektrnde incelenmekte olan formika kontrplak, suni tahta vs. retiminde de nemli girdi tekil etmektedir. Kullanlan Hammadde ve Kimyasal Maddeler - re - Fenol - Selloz XI.5.4.2. re Formaldehit Reinesi Kullanlan Hammadde ve Kimyasal Maddeler - re - Yardmc Maddeler - Formaldehit (% 37)
261
- NAOH (%20) - Heptan - N-Btanol - Stabilizr
- Kataliz-C (TBP) - HCl - Lesitin - Toz Sabun-Sv Sabun - Dikumil Peroksit - Kalsiyum Hidroksit - TDH - Reine
- Formaldehit - Metanol - Aminoplastlar
TRKYE EVRE ATLASI
XI.5.4.3. Melamin Formaldehit Reinesi Kullanlan Hammadde ve Kimyasal Maddeler - Formaldehit (% 100) - Melamin - Su - Yardmc Maddeler
XI.5.4.4. re Melamin Formaldehit Bask Tozu Kullanlan Hammadde ve Kimyasal Maddeler - Melamin - re - Formaldehit (% 37) - Selloz XI.5.4.5. Akrilik Reineler Propilenin hava oksijeni ile oksidasyonu sonucu retilen akrilatlar, ok eitli endstriyel retime girmektedir. Kullanlan Hammadde ve Kimyasal Maddeler - Metilmet akrilik - Etil Akrilik - Yzey Aktif Maddeler - Organik Katalizrler XI.5.4.6. Poliretan Reineler Diizosiyanatlarla makroglikollerin katlma reaksiyonuyla poliretanlar elde edilir. Kullanlan Hammadde ve Kimyasal Maddeler - Poliol - Toluen - Amin Katalizr - Kalay Katalizr XI.5.4.7. Alkid Reineler Bu reineler asitlerle, polihidrik alkollerden elde edilirler ve boya sanayinin temel hammaddesini olutururlar. Faaliyette Kullanlan Hammadde ve Kimyasal Maddeler - Ya Asidi - Pentaeritritol - Ftalik Anhidrit
262
- Yardmc Maddeler - Fenol - zobtanol - Btanol
- Silikon - Su - Freon
TRKYE EVRE ATLASI
XI.5.4.8. Doymam Polyester Reineler Bu reineler glikollerle ift fonksiyonlu asit veya anhidritlerin reaksiyonuyla elde edilir. Kullanlan Hammadde ve Kimyasal Maddeler - Glikoller - Asit - Anhidrit Maleik XI.5.4.9. PVA Reineler Boya, mobilya, kat ve tekstil sanayinde geni bir kullanm alan vardr. Kullanlan Hammadde ve Kimyasal Maddeler - V.M.A. (Vinil Asetat Monomer) - Polivinil Alkol - Demineralize Su Petrokimya tesislerinin faaliyetleri sonucu alc ortama verilen atk trleri ve kirletici parametreler Tablo:XI.5.1de verilmektedir. Kullanlan Artma Yntemleri Petrokimya sanayi atk sular zelliklerine gre deiik artm ilemlerine tabi tutulur. Hangi artm ilemlerinin uygulanaca atn karakterine, konsantrasyonuna, ak hzna ve dearj limitleri, su miktar suyun tekrar kullanlabilme zellii, mterek kamu artm sistemlerinin mevcudiyeti gibi her niteye gre deiebilen zelliklere baldr. Ancak tm artm sistemlerinin amac kanunlarla belirtilen baz atklar uzaklatrmak ve evreye yapabilecei zararl ve rahatsz edici etkileri ortadan kaldrmaktr. lkemizdeki petrokimya tesislerinden Petkim Petrokimya A.. ve bal Aliaa ve Yarmca Petrokimya komplekslerinde ; a. n Artm, b. Birinci Kademe Artma, c. kinci Kademe Artma, amur leme ve Deerlendirme gibi ilemler yaplmaktadr. Artm sistemlerinin tm yer almakta ve atk sular istenilen dzeyde artlmaktadr. Ayrca sz konusu kompleksde kirlilik yk fazla olan sular iin zel artm sistemleri de yer almakta ve bylece bu tr atk sular da baaryla artlmaktadr. n artma nite klarnda uygulanan ve ar metal uzaklatrma, oksidasyon, ktrme ve benzeri ilemleri birinci kademe artma ise ntralizasyon, flotasyon, sedimantasyon gibi ilemleri iermektedir. kinci kademe artma atklarn biyolojik olarak artld kademe olup, deiik uygulamalar mevcuttur. Sonu olarak Trkiyede mevcut petrokimya
263
TRKYE EVRE ATLASI
tesislerinin hemen hemen tmne sahip olan PETKM de evre kirlenmesi asndan geerli olan tekniklerin uyguland sylenebilir.
XI.5.1. Petrokimya Tesisleri Faaliyeti Sonucu Alc Ortama Verilen Atk Trleri Proses Alkilasyon Etil Benzen Amonyak retimi Kaynak Kirletici Parametreler Hidroklorik asit, kostik Soda, Fuel-oil Karbaonmonoksit Karbondioksit Aromatik Hidrokarbonlar Solventler-Kkrtdioksit Dietilen glikol Kataliz (ksmen, Pt, Ma) Aromatik Hidrokarbonlar, Hidrojen Slfit Amonyak, Merkap Slfirik Asit, C4 Hidro karbonlar, Kostik Soda Aseton, yalar, C4 hidro karbonlar Kostik Asit, Slfirik Asit. Ar zift C4 Hidrokarbonlar, Aldehitler Solvent znr hidrokarbonlar, Aldehitler Aldehitler, Ketonlar Asitler, Alkoller, Olefin Karbondioksit, H2 SO4 Nitrik Asit,Aromatikler. Proses Prosesler Kalsiyum Klorr, Etilen Aseton, Formaldehit, Asetaldehit, Metanol, Organik asitler, Alkoller Formik Asit, Hidrokarbon Soutma Katalizler Katalizler Karbon siyah, znmemi katlar Krom, Ni, Kobalt, Molibden Asit katalizler (fosforlu asit) Aliminyum Klorr Alkoller, Polimerize Alkoller, Polimerize Hidrokarbonlar, Sodyum Slfat, Eter. Harcanan Kostik Asitler, Hidrojen Slfit, Merkaptanlar, Polimerizasyon rnleri, Fenolik bileikler, Ar ya ve Katran
Demineralizasyon, Rejenerasyon, Proses Kondensat frn k. Extrat suyu Solvent Saflatrma Kondansat
Aromatik G.Kazanma
Katalitik Reformina Deslfirizasyon Ekstraksiyon ve Saflatrma zobtilen Btilen Stiren Btadien Hidrokarboksilasyon Nitrasyon Parafinler Aromatikler Oksidasyon Etilen oksit ve glikol retimi Aromatik oksidasyonunda asitler ve anhidritler Aromatik Oksidasyonunda fenol ve aseton Karbon siyah retimi Polimerizasyon Polietilen Polimerizasyon Alkilasyon Olefinler Sulfolasyonu Aromatiklerin Sulfolasyonu Olefin retimi iin temel paralama
Asit ve Kostik atklar Solvent ve Kostik ykama
Kostik ykama Frn atklar ve Kostik muamele
Kaynak:1. evre 89, V.Bilimsel ve Teknik evre Kongresi, Adana,1989. 2. DPT, VI. Be Yllk Kalknma Plan, Petrokimya K Raporu, 1992.
264
TRKYE EVRE ATLASI
Faaliyet Sonucu Canllar zerinde Oluan Etkiler Petrokimya sanayindeki gelimeler kara, hava ve denizlerde kirlilik miktar ve eidini artrmtr. Bunun sonucu olarak da yer yer doal kaynaklardan faydalanma olana azalm veya yok olmutur. Petrokimyasal rnlerden kaynaklanan hava kirlilii evre saln tehdit etmekte, baz tesislerden kan gazlarn insan sal zerinde nemli etkileri olmakta ve bitkilerin rengi bile deimektedir. VCM nitesinden kan gazlar insan beyni ve karacieri zerinde kanserojen etki yapmakta, derinin sv vinil klorr monomerle temas esnasnda anma nedeniyle yaralar ve orta derecede kimyasal yanklar olumaktadr. Stiren nitesinden kan gazlarn ise kzarklklar oluturmas ve bayltc etkisini olmas, gzlerde ok iddetli kant, gz bozukluklar, deride kzarklk, bulant, kusma, itah azalmas, halsizlik ve baygnlk oluturmasdr. Sonu olarak; petrol rafinerilerinde olduu gibi petrokimya tesisleri de ok farkl nitelikteki kat, sv ve gaz halindeki kimyasal atk ve artklaryla evreyi kirleten en nemli endstri kollarndan birisidir. Harita XI.2.de Petrol Rafinerileri ve Petrokimya Tesisleri yer almaktadr. Ancak son teknolojilerin uyguland modern artma tesislerinin kurulmas ve doru iletilmesi halinde her trl kirleticiler en alt seviyeye drlebilmektedir.
Kaynaklar 1. evre 89, 5. Bilimsel ve Teknik evre Kongresi, Adana, 1989. 2. DPT, VIII. BYKP ..R., Petrokimya Sanayi, Ankara, 2001. 3. DPT, VIII. BYKP ..R., Petrol rnleri, Ankara, 2001.
265
TRKYE EVRE ATLASI
XI.6. DEMR-ELK SANAY VE EVRE

Endstrilemenin ve ekonomilerin temel sektrlerinden ve en nemlilerinden biri olan, Demir-elik Sanayinin, evreye yapt olumsuz etkileri ve artm tesislerini inceleyebilmek iin, bu sanayinin retim prosesi ve mamul trleri hakknda bilgi sahibi olmak mutlaka yararl olacaktr. lkemizde 2000 yl sonu itibariyle, 3 adet Entegre Demir-elik Tesisi, 15 adet de Elektrik Ark Ocakl Demir elik Tesisi bulunmaktadr. Bu tesislerle ilgili bilgiler Tablo:XI.6.1de verilmitir. Harita XI.3. Trkiye Demir elik Sanayi Haritas verilmitir. Tablonun incelenmesinden de grld zere 3 adet Entegre Demir-elik Tesisinin toplam kapasitesi 6.300.000 ton/yl, 2000 yl retim miktar ise 5.228.000 ton/ yl dr. Elektrik Ark Ocakl Demir-elik tesislerinde ise yllk kapasite miktar 14.212. 000 ton/yl, retim miktar ise 9 096 000 ton/yldr.
Tablo: XI.6.1. Trkiyedeki Demir-elik Sanayi Tesisleri (2000)
Entegre Demir-elik Tesisleri Tesis 123Ereli Demir ve elik Fabrikalar T.A. skenderun Demir ve elik Fabrikalar A. Karabk Demir elik Sanayi ve A. Kapasite (1000 ton/yl) 3 000 2 200 1 100 6 300 Kapasite (1000 ton/yl) 250 100 720 130 1 522 2 050 651 840 900 1 200 1 800 780 930 500 60 400 250 817 312 14 212 20 512 retim (1000 ton/yl) 2 388 1 965 875 5 228 retim (1000 ton/yl) 200 417 134 1 570 439 263 559 404 1 324 1 384 743 626 6 824 202 9 096 14 324
Toplam (A) Elektrik Ark Ocakl Demir elik Tesisleri Tesis Asil elik Sanayii ve Tic. A../ Bursa AypaDemir-elik San.ve Tic. A. / Kocaeli (*) ebita Demir elik End. A.. / zmir emta elik Makine San. A.. / Bursa olakolu Metalurji A.. / Kocaeli ukurova elik End. A../ zmir Diler Demir elik End. ve Tic. A.. /Kocaeli Ege Metal Demir elik San. ve Tic. A.. / zmir Ekinciler Demir elik A.. / skenderun Haba Snai ve Tbbi Gazlar st. A.. /zmir da elik Enerji Tersane ve Ul. A.. / stanbul zmir Demir elik San. A.. / zmir Kroman Demir elik San. A.. / Kocaeli Meta zmir Metalurji Fab. A. / zmir (*) MKEK eliksan . Ve Ar Silah Sanayi ve Ticaret A.. / Krkkale 16- Sivas Demir-elik letmesi A. / Sivas (*) 17- Tuber elik Sanayi A. /stanbul (*) 18-Yazc Demir elik San. ve Tic. A.. /skenderun 19-Yeilyurt Demir ekme San. ve Ticaret Ltd. irketi / Samsun. Toplam (B) Genel Toplam (A+B) 123456789101112131415-
(*) retimi Durdurulmutur. Kaynak: D, Demir elik reticileri Dernei, 2000.
Demir-elik sanayi, retim eidi asndan; 1. Uzun Hadde Mamlleri, 2. Yass Hadde (biimlendirme) Mamlleri, 3. Kaliteli elik Mamlleri,
266
TRKYE EVRE ATLASI
4. 5. 6. 7.
Dkm Mamlleri, Borular, Dvme Mamlleri, Ferroalamlar olmak zere 7 balk altnda incelenmektedir.
XI.6.1 Uzun Hadde Mamlleri Uzun hadde mamlleri tr, demir cevheri veya hurdadan sv elik retip, bunu eitli yntemlerle dkerek ingot, blum ve kt haddelemek suretiyle blum, ktk demiryolu malzemesi, ar, orta ve hafif profil, nervrl veya dz betonarme elik ubuklar, tel ve kangal (filmain) retimi yapan haddahaneleri kapsamaktadr. Kullanlan retim Yntemleri ve Teknoloji Yksek frnlarda; hammadde girdilerinde iyiletirme, yksek frn tehizatlarnda gelitirme, daha yksek hava scaklklarna erime, kaliteli refrakter kullanm, daha gelimi soutma sistemleri, oksijen yakt enjeksiyon sistemleri tatbiki, daha iyi proses kontrol tekniklerinin uygulanmas, daha dk kok sarfiyatna erimek iin yaplan uygulamalardr. Konverter prosesinde, alttan ve stten kombine fleme ve karm yapan sistemlerin uygulanmas ile karbon enjetisi imkan, ham demirin fiziksel ve kimyasal ss ile snrl hurda eritme kapasitesine sahip LD prosesine % 40-50 deerlerinde hurda eritme imkan vermektedir. Son yllarda artan hurda talebi ve kt elektrik enerjisi imkanlar sonucunda, alternatif prosesler gelitirilmektedir. Scak briketlenmi demir (HBI), snger demir (DRI), hurdaya alternatif olarak sunulmaktadr. Dier taraftan konverterlerde, cevherden ham demir eldesi almalar yaplmaktadr. Uzun bir sreden beri yava yava terkedilmekte olan % 100 ham demirden % 100 hurdaya kadar girdi kullanm miktarlarna sahip Siemens Martin (OH) prosesi KORF banyo alt oksijen fleme uygulamas ile daha verimli bir hale getirilmitir. Bu tatbikatn sonucunda, oksijen frn (EOF) prosesi ortaya kmtr. Ayrca, benzer sistem ile hurda eritimi salayarak, pota metalurjisi ile elik reten KVA prosesi gelitirilmitir. Ham demirin konverter ncesi kkrt, silis, fosfordan arndrlmas ilemleri, son zamanlarda yaygnlarken, konverter sonras eliin, potada metalurjik zelliklerini konverter dna tamaktadr. Konverterde alttan inert gaz kartrma uygulamas, daha kaliteli elik yapm salarken, daha dk karbon, fosfor deerlerine inilebilmekte, crufta daha dk Fe kayplar ile refrakter mr artmakta, oksijen ve kire sarfiyat azalrken, hurda kullanm oran ykselmektedir. Konverterde dinamik proses kontrol yalnz verimlilii deil, elik kalitesini de olumlu etkilemektedir. Konverterden crufsuz dkm alnmasna ilave olarak alminyum, kalsiyum-silisyum tel besleme, argon azot kartrma, alam enjekte, vakumlama, scaklk ayarlama gibi pota metalurjisi uygulamalar daha temiz ve kaliteli elik yapmna ynelik gelimeler olmaktadr.
267
TRKYE EVRE ATLASI
eliin kontin dkm yolu ile dklmesi oran gittike artarken, kontin dkm teknolojisi de gelimektedir. Gnlerce devam eden bindirme dkm, yksek makine zamanlar olaan olmutur. Pota-tandi-kalp elik aknda perdeleme, kalp osilisyonunun optimizasyonu ve otomasyonu, kalplarda elektromagnetik kartrma, dkm tozu, tel besleme, daha iyi soutma, hz ve verim artlar suretiyle daha kaliteli elik ve daha verimli retim salamaktadr. Srekli dkm sonucu elde edilen yar maml, sca scana maml retim hattna verme sistemlerinin gelitirilmesi almalar srdrlmektedir. Scak arj ile tavlama enerjisi sarfiyat drlrken, endksiyonla ara tavlama sistemleri de uygulamaya girmektedir. Dorudan haddeleme srekli dkmden, dorudan haddelemeye gei yolunun almas yakndr. Tavlamada en az enerji sarfiyatna eriilirken, haddeleme teknolojisinde yksek haddeleme verimi ve haddeleme hzlarna erime, kontroll soutma yntemi ile metalurjik zellik kazandrma, yzey kalitesinde iyiletirmeler salanmtr. Ayrca balama ve paketleme sistemlerinde de iyiletirmeler sz konusudur. Sektrde Kullanlan Girdiler Sektr girdileri entegre tesisler iin unlardan olumaktadr; - Ta Kmr, - Ferroalam, - Demir Cevheri, - Refrakter, - Hurda, - Enerji (Fuel-oil, Doalgaz) - Yardmc Hammadde, - Elektrik. Ark oca, pota frn, kontini dkm tesisleri iin girdiler ise unlardr; 1. Hurda, 2. Silika Mn, 3. Ferrosilis, 4. Dkm Koku, 5. Toz Grafit, 6. Kire 7. Elektrod 8. Refrakter. Elde Edilen rnler Sektrden elde edilen rnler unlardr; ngot (le) ve blumdan ilenerek elde edilen uzun hadde rnleri; a. b. c. d. e. Blumlar, Ar ve Orta Profiller, Kaln Kesitli ubuklar, Demiryolu Malzemeleri, Ktkler.
1. Ktn ilenmesi ile elde edilen uzun hadde rnleri; a. Hafif profiller,
268
TRKYE EVRE ATLASI
b. c. 2. a. b. c. d. e.
nce Kesitli ubuklar, Filmainler, Souk haddelenmi uzun rnler; Souk haddelenmi veya souk ekilmi ubuklar, Soyulmu ubuklar, Tavl teller Sert teller Patentli teller
XI.6.2. Yass Hadde Mamulleri Demir-elik yass mamulleri, 4 ana mamul grubu altnda incelenmektedir ve bunlar; 1. Levha, 2. Scak Haddelenmi Mamuller, 3. Souk Haddelenmi Mamuller, 4. Teneke. Kullanlan retim Yntemleri ve Teknoloji Demir - elik yass mamulleri retiminde kullanlan ilk yar mamul, slab olarak adlandrlmaktadr. elikhanede elde edilen sv elik, ya dorudan srekli dkmler vastasyla slab haline dntrlmekte ya da ingot yoluyla tav ukurlarnda, haddeleme scaklna kadar stlma ve kombine haddede, hadlenme proseslerini takip ederek slab haline gelmektedir. Yass mamulleri retimi iin slaplarn kullanld ilk tesisler, scak erit haddeleri ve levha haddeleridir. Gnmzde, teknolojik seviye olarak mstakil srekli levha haddehaneleri, levha genilik ve kalnlklarna gre 1.02.0 milyon ton/yl kapasitelerde, mstakil srekli geni scak erit haddehaneleri ise 2.24.0 milyon ton/yl kapasitelerde olmaktadrlar. Scak rulo bandnn balang malzemesi olarak kullanld souk haddelenmi sac retim haddehaneleri de balca iki gruba ayrlabilir; 1. 1.0-1.5 milyon ton/yl kapasitelerde kurulan kontin souk sac haddehaneleri, 2. 50.000-300.000 ton/yl kapasitelerde kurulan tersinir souk sac haddehaneleri olmak zere. Yass mamul retim modern entegre tesislerinde, literatr deerlerine gre aadaki girdi-mamul ilikisi bulunmaktadr. i. Levha haddeleme 1 ton levha iin;..............................1.81 - 1.25 ton slab 2. Scak erit Haddeleme 1 ton scak erit iin; ......................1.03 - 1.05 ton slab 3. Asitleme Hatlar 1 ton asitlenmi rulo iin;................1.03 - 1.06 ton rulo 4. Tandem ve Temper Hadde 1 ton souk ekilmi rulo iin;........1.01 1.02 ton rulo
269
TRKYE EVRE ATLASI
5. Teneke Hatt 1 ton teneke iin;.......................
1.04 1.06 ton rulo
Srekli dkm yoluyla sv elikten dorudan slab retimi iin, 1.02 1.04 ton sv elik, ingot dkm ve haddeleme yoluyla elde edilen slab iin ise 1.14 1.6 ton sv elik kullanlmaktadr. Oksijen konvertrlerde 1 ton elik retimi iin 800 850 k sv maden, 250 300 kg hurda, 60 70 kg cruflatrc, 50 70 m3 oksijen ve 10 20 kg dier ilaveler kullanlrken, elektrik ark ocaklarnda 1 ton elik retimi iin 1025 1100 kg hurda, 30 50 kg cruflatrc, 10 20 kg dier ilaveler, ferroalamlar, alminyum, vs kullanlmaktadr. Yksek frnlarda 1 ton scak maden elde etmek iin 1500 1800 kg demir cevheri, 450 600 kg kok, 300 400 kg cruflatrc ve 1200 2200 m3 scak hava kullanlmaktadr. Yass mamullerin haddelenmesi srasnda, gerekletirilen enerji tketimi ise aada verilmitir. 1. Elektrik Enerjisi a. Scak erit ve levha haddeleme, 50 70 Kwh/ton b. Souk sac haddeleme (tandem), 100 125 Kwh/ton c. Scak daldrma teneke retimi, 200 300 Kwh/ton 2. Elektrolit teneke retimi, 350 450 Kwh/ton 3. Yakt Tketimi Slab tavlama frnlarnda ton slab bana ortalama 45 kg fuel-oil tketilmektedir. Ayrca, scak haddelerde 1.6 2.2 kg/ton mamul, souk haddelerde 0.8 1.3 kg/ton mamul deerlerinde merdane sarfiyat bulunmaktadr. Teneke retiminde ise ton mamul bana 4 5 kg civarnda kalay tketilmektedir. Sektrde Kullanlan Girdiler Sektrde kullanlan girdiler unlardr. 123456Demir Cevheri, Maden Kmr, Kire Ta, Kolomanit, Alminyum, Ferroalamlar, 7- Kalay, 8- Satn Alnan Hurda, 9- Satn Alnan Y.Kire, 10- Fuel-Oil, 11- Elektrik.
XI.6.3. Kaliteli elik Mamulleri XI.6.3.1. Mamul Trleri Kaliteli elikleri alamsz, az alaml ve yksek alaml olmak zere 3 grupta toplamak mmkndr. Bu elikler iin mamul baznda aadaki tasnif yaplabilir. - Haddelenmi rnler, - Ar profiller, - Boru ve dikdrtgen kesitli ii bo malzemeler, - ubuk ve filmainler, - Teller-Yass rnler- dvlm rnler,
270
TRKYE EVRE ATLASI
ubuklar, serbest dvme rnler, Bandaj ve monoblok.
Kullanlan retim Yntemleri ve Teknoloji Sektrde ark ocakl tesisler kullanlmaktadr. Bu sistemler hurda, eitli alam ve katk maddeleri ile birlikte elektrik yardmyla ergitilerek potaya alnr ve ingot kalplarna dklr. Dnyada son yllarda elektrik ark ocaklaryla entegre srekli dkml tesislere ynelinmitir. Elektrik ark ocaklarnda ingot dkmden daha avantajl olan srekli dkm tesisleri kaliteli elik reten baz tesislerimizde kurulmutur. Bunlardan baka, ikincil elik yapm prosesleri olarak adlandrlan pota frn, potada gaz alma, elektrikli cruf altnda ergitme gibi, hem kapasite hem de kalite artrc sistemlere tesislerimizde yer verilmeye balanmtr. rnein, Asil elik tesislerinde, pota frn ve vakumda gaz alma sistemleri 1988 yl banda iletmeye alnmtr. MKE elik Fabrikasnda da bir ESU/ESR tesisi bulunmaktadr. XI.6.4. Dkm Mamulleri XI.6.4.1. Tanm ve Mamul Trleri Demir-elik dkm sanayi alt sektr, endksiyon, ark veya kupol frnlarnda, eitli pik demir, elik hurdalar ve ferroalamlarn ergitilerek kalplama tesislerinde hazrlanm kum veya metal kalplar ierisinde ekillendirilmesi ve zel sl ilemleri ile deiik mekanik zellikler kazandrlmak suretiyle tm sanayi sektrlerinin pik dkm, elik dkm, sfero dkm ve temper dkm trnden ara mal ihtiyalarnn, ham dkm veya ilenmi dkm olarak yaplmasn kapsamaktadr. Genel olarak 4 gruba ayrlmaktadr; 1. 2. 3. 4. Pik Dkm, Sfero Dkm, Temper Dkm, elik Dkm.
lkemizdeki demir-elik dkm sanayi tesislerine ait bilgiler Tablo. XI.6.2 de verilmektedir. Pik ve Sfero Dkm, elik Dkm ve Temper Dkm alanlarnda faaliyet gsteren zel sektre ait 89 adet byk sanayi, 235 adet KOB ve 1.369 adet de atlye bulunmaktadr. Kamu sektr ve askeri tesislere ait 16 adet Pik ve Sfero Dkm, 4 adet elik Dkm olmak zere toplam 20 adet tesis bulunmaktadr.
Tablo: XI.6.2. Trkiyedeki Demir elik Dkm Sanayi Tesisleri (1999)
retim Cinsi Byk Sanayi Pik ve Sfero Dkm elik Dkm Temper Dkm Toplam 74 13 2 zel Sektr KOB Atlye 197 38 1 327 42 4 Kamu Sektr Askeri Tesisler 16 Toplam Kurulu Says 1 614 97 2 1 713
89 235 1 369 20 Kaynak: DPT, VIII. BYKP, Demir-elik Sanayi zel htisas Komisyonu Raporu, 2000. 271
TRKYE EVRE ATLASI
retim Yntemleri ve Teknoloji Dkm sektrnde kullanlan retim yntemlerini; a. Ergitme, b. Kalplama, c. Maa imali, d. Isl ilem ve temizleme ilemleri ynlerinden inceleyebiliriz. Ergitme ynnden yaplacak bir incelemede; - elik dkme ergitmenin % 100e yakn bir ksmnn elektrikle veya zellikle endksiyon ocaklarnda, - Pik dkmde veya zellikle endksiyon ocaklarnda, - Pik dkmde ergitmenin % 35i elektrikle, ( endksiyon ocaklarnda) ve % 65i kok kmr ile (kupol ocaklarnda) - Sfero ve temper dkmde ergitmenin % 80 elektrikle yaplmakta olduu grlmektedir. retim teknolojisi, kalplama ynnden ele alndnda; Makinal, dereceli yatay kalplama sistemleri (vakum, hava oku, sarsmasktrma), Makinal, derecesiz, dikey kalplama sistemleri, Sktrmasz kimyasal balaycl kalplama sistemleri, Hassas dkm iin seramik ile kalplama sistemleri, El kalplama sistemleri vs. saylabilir.
Trk Dkm Sanayinin fabrika niteliindeki kurulular, kalplama sistemleri bakmndan gelimi Avrupa lkelerine yakn seviyede almakta, yeni yatrmlarda ise en yeni ve modern tehizatlarnn alnmas tercih edilmektedir. Sektrde Kullanlan Girdiler Pik, sfero ve temper dkmde kullanlan girdiler unlardr; Girdiler a. Pikler - Hematit ve D.Piki, - Sfero Piki, b. c. d. e. f. g. Ferrosilis, Ferromangan, Fe, Si, Mg, Ferroboron, Bizmut, Dnd Hurdas. Yardmc Girdiler a. Refrakter ve Astar Malzemesi b. Granle Karbon (Grafit), c. Bentonit, d. Kmr Tozu, e. Reine, f. Rekstrin.
elik Dkmde Girdiler Girdiler a. Ekstra elik Hurdas,

272
Yardmc Girdiler a. Alminyum,
TRKYE EVRE ATLASI
b. Ferromangan, c. Ferrosilis, d. Dnd Hurdas, e. Sair Ferroalamlar,
b. Refrakter ve Astar Malzemesi, c. Yeni Kum, d. Bentonit, e. Reine, f. Dekstrin, g. Fuel-oil, doalgaz, h. Elektrik.
XI.6.5. Borular XI.6.5.1. Maml Trleri Demir-elik borular kullanm alanlarna, boyutlarna ve retim yntemlerine gre aadaki ekilde snflandrlmaktadr. Kullanm Alanlarna Gre a) Standart su ve gaz borular, b) Yksek basn ve sya dayankl borular, c) Sondaj ve koruyucu borular, d) Mekanik borular, e) zel hassas borular. Boyutlarna Gre a) Kk borular- 168.3 mmye kadar, b) Orta byklkte borular- 168.3 mm- 406.4 mm, c) Byk borular- 406.4 mmden byk olanlar. retim Yntemlerine Gre a) Dikili borular, b) Dikisiz borular olmak zere snflandrlr. Kullanlan retim Yntemleri ve Teknoloji Dikili boru retim teknolojisi son yllarda, yksek frekans kaynak teknii kullanlmasyla ok gelimitir. Byk boyuttaki tesislerin tm, AB (Avrupa Birlii) lkelerindeki bu sektrde kullanlan imalat teknolojilerinin tamamna sahiptir. Ancak malzeme, nakil, stoklama, ambalaj, markalama kolonlarndan baz eksikliklerin olduu kabul edilmelidir. Dikili boru sahasnda her kalitedeki borular, retim yapan btn messeselerce imal edilmektedir. XI.6.6. Dvme Mamulleri XI.6.6.1. Mamul Trleri Dvme sanayi 3 ana grupta toplanmaktadr 1. Karbon elii ve alam elii dvmecilii, 2. Pirin dvmecilii, 3. Alminyum dvmecilii olmak zere snflandrlr.
273
TRKYE EVRE ATLASI
elik dvmecilii bat lkelerinde, scak dvmecilik olarak gelimitir. Scak dvmecilik 1. Serbest dvmecilik, 2. Kalpta dvmecilik olarak ikiye ayrlmaktadr. Scak dvmecilikte a. Az sayda paralarn dvlmesi yannda, b. Otomotiv sanayi gibi ok sayda dvme para kullanan sanayilere para reten ve otomasyona giden dvmehanelerde vardr. Kullanlan retim Yntemleri ve Teknoloji Trkiyedeki dvmehanelerin teknolojileri birbirine ok yakndr. retim eitleri ok ve her eitten dvlen miktar az olduu iin, emek youn bir teknolojileri vardr. Karbon elikleri ekseriyette olarak alaml eliklerde kullanlr. Yakn zamana kadar ihracat yaplmad ve sanayimiz gmrk duvarlar ile uluslar aras rekabetten korunduu iin, maliyet ve kalite zerinde durulup teknoloji gelitirilmesine nem verilmemitir. 1982 ylndan sonra uluslararas rekabete alp ihracata ynelince, maliyet ve kalite nem kazanmtr. Kara ve yuvarlak elikler, giyotin makas ve testerelerde kesilir. Kesilen elikler n stmaya tabi tutulmazlar. Tavlamalar motorin, fuel-oil veya doalgaz kullanan tav frnlar ile indeksiyon frnlarnda yaplr. Byk dvmehenelerde itmeli tav frnlar da vardr. Dvme ilemleri 40 MT varan haval- tek veya kar vurulu ahmerdanlar, 5 000 T kadar maksi presler, haval ekiler, vidal srtnmeli presler ve mekanik preslerde ve n almalar rekpreslerde yaplr. Byk dvmehanelerde maniplatr, monoray gibi i tama tesisleri ile basnl su veya haval tufal alma tesisleri vardr. Dvlen paralarda normalizasyon, tavlama ve menevileme ilemlerinde kamara itmeli tnel frnlarla, havada, suda ve yada soutmal sistemler kullanlr. Isl ileme tabi tutulan paralar kumlanr, apaklar alnr ve atlak kontrolnden geirilir. Gerekenler dorultma (tleme) ilemine tabi tutulur. Kalplarn retimi, bakm, sl ilemleri kalite ve maliyet bakmndan ok nemlidir. Her dvmehanenin kendi kalp atlyesi vardr. Atlyelerde testere, torna, freze gibi tezgahlarn yannda tesviyecilik nemli yer tutmaktadr.
274
TRKYE EVRE ATLASI
Byk ve modern dvmehanelerde kalpta dvmeler orta ve byk saylarda yaplanlarda kesim, tavlama, dvme-sl ilem-temizleme ve dorultma ilemleri daha az insan gcne gerek gsterecek tezgah ve tehizat ile yaplmaktadr. XI.6.7. Ferroalamlar Ferroalamlar, haddeden geirilmeye ve dklmeye msait olmayan demir sanayinde kullanlmaya elverili bileikleri meydana getiren ve arlk itibariyle tek bana veya birlikte, % 8den fazla silisyum, % 30dan fazla mangan, % 30dan fazla krom, % 40tan fazla tungston ve toplam olarak % 10dan fazla baka alam elementi (alminyum, titan, vanadyum, molibden, niyobyum vb. szkonusu metal bakr olursa rakam 10u gememelidir.) ieren ham rnlerdir. Ferroalamlar 4 ana grupta toplanmaktadr; 1. Ferrosilisyum, 2. Ferromangan (ferrokrom yksek karbonlu), 3. Silikomangan, 4. Ferrokromdur. Kullanlan retim Yntemi ve Teknolojisi lkemizde, ferroalamlar sektrnde, ferrosilisyum, dk ve yksek karbonlu ferrokrom ile silikoferrokrom retimi yaplmaktadr. 1. Ferrosilisyum retim Yntemi-Teknoloji lkemizde, Etibank Elektrometalurji Sanayi Tesislerinde 5.000 ton/yl kapasiteli 6 MVA tarafo gcnde, % 75 ferrosilisyum reten bir adet ark-diren frn mevcuttur. 5 500 mm apl, 3 535 mm derinlii olan, etraf amot tula, taban karbon blok kapl frnn 3 adet 850 mm apl elektrodu vardr. Elektrodlar sderberg olup, 120 derece a ile yerletirilmitir. Elektrodlarn dk gerilimde (100 - 120 volt), yksek akm ekilerek (33-36 KA) frn taban ile ark salanr. Arktan ve elektrodlarn zerinden geen akmdan doan direncin sya dnmesi ile 2.000C scakla ulalr ve oluan reaksiyonlar sonucu bu scaklkta ferrosilisyum retilir. 2.1 . Yksek Karbonlu Ferrokrom retim Yntemi-Teknoloji Ferrokrom retimi elektrikli ark-diren frnlarda gerekletirilir. Genellikle 1530 MVA kapasiteli frnlar kullanlr. Frnlarn tavannda karbon blok veya magnezit astar, yan cidarlar da yksek Al2O3 ihtiva eden (% 70 Al2O3) amot tula veya magnezit tula kullanlr. Elektrodlara 140-160 Volt geriliminde 45-60 KA akm tatbik edilir. Modern frnlarda genellikle elektrik enerjisi sarfiyatn drebilmek iin hammaddelere 800 Cye kadar n stma tatbik edilir.
275
TRKYE EVRE ATLASI
Dk Karbonlu Ferrokrom retim Yntemi-Teknoloji Dk karbonlu ferrokrom retimi 2 ayr aamada ve birbirini tamamlayan 2 ayr frnda gerekletirilir. lkemizde Etibank Antalya Elektrometalurji Sanayi Tesislerinde dk karbonlu ferrokrom retimi yaplmaktadr. 3. Silikoferrokrom retim Yntemi-Teknoloji lkemizde silikoferrokrom retimi Etibank Antalya Elektrometalurji Sanayi Tesislerinde yaplmaktadr. Sektrde Kullanlan Girdiler Sektrde kullanlan girdiler u ekildedir; 1. Ferrosilisyum; - Metalurjik Kok, - Kuvarsit, - Hurda Demir, - Sderberg Elektrod, - Elektrik Enerjisi. 2. H.C. Ferrokrom; - Kuvarsit, - Metalurjik Kok, - Boksit, - Sderberg Elektrod, - Elektrik Enerjisi. 3. L.C. Ferrokrom; - Kons.Kromit, - Kire, - Ro, Kiremit, - Kok, - Kuvarsit, - Boksit, -Sderberg Elektrod, -Elektrik Enerjisi.
XI.6.8. Demir-elik Sektrnde evre Sorunlar Trkiyede demir- elik sanayindeki retimin byk bir blm, ham cevherden elik reten entegre demir-elik fabrikalar ve ayrca nemli bir blm de hurda malzemeden elik reten ark ocakl tesislerde yaplmaktadr. Entegre demir-elik tesislerinde sistem iin gerekli olan buhar, basnl hava, elektrik gibi enerji retimi yaplan kuvvet santrallar da bulunmaktadr. Demir-elik tesislerinin hepsinde nihai rn hadde mamlleridir. Ancak elikhane nitesi olmayan baz haddehanelerde, ktk demir ithal edilerek retim yaplmaktadr. Sektrde bu tesislerin yansra dkmhaneler, boru fabrikalar ve talal imalat vb. birimleri de bulunmaktadr. Bu nitelerin her birinin retim proseslerine bal olarak, evre ile ilgili problemleri farkllk gstermektedir. Esas olarak kat, sv ve gaz atklarn bertaraf ile grlt kirlilii bu sektrlerden kaynaklanan evre sorunlardr. evre kirliliinin nlenmesine ynelik tesislerin kurulu maliyetlerinin ok yksek olmas nedeni ile her sektrde olduu gibi, bu sektrde ve evre kirliliini nlemeye ynelik almalarda ncelik, atklarn iindeki deerli maddelerin geri kazanlarak deerlendirilmesidir. Bylelikle atklarn evreye verecei zarar en aza indirildii gibi ekonomik yararlar da salamaktadr. Geri kazanm veya deerlendirilme imkan bulunmayan atklarn ise, evre kirliliine yol amayacak ekilde bertarafn salamaya ynelik artma tesisleri kurulmas, bu sektr atklarnn nitelikleri bakmndan nemli ve zorunludur.
276
TRKYE EVRE ATLASI
XI.6.8.1. Demir-elik Sanayinde Sv Atklar ve Artm Entegre demir-elik sanayini oluturan tesislerin, atksularn retim proses srasna uygun olarak incelemek yararl olacaktr. XI.6.8.1.1. Kok Fabrikas Atksular Kok gaznn elde edildii ta kmr gazlatrma prosesi olan kok bataryalarn oluturan frnlardan kan sv atklar, grupta incelenebilir. Birinci grup sular, kok kmr ve kok gaznn elde edildii frnlardan kan katranl su olup, bu sular dinlendirme havuzlarnda katranndan ayrlarak, bataryalara geri dndrlp n soutma suyu olarak, katran ise yakt olarak deerlendirilebilir. kinci grup sular, kok gaznn ierdii safszlklarn giderildii, yan rnleri geri kazanma nitesinden kan sulardr. Kok gaznn iindeki naftalin amonyak ve hafif yalar tutma kolonlarnda tutulur. Naftalin ykama ya ile tutulduktan sonra buhar distilasyonu ile yadan ayrlr. Amonyak ise slfirik asit ile tutularak santrifj ve kurutma ilemlerinden sonra amonyum slfat gbresi olarak elde edilir. Hafif yalar, naftalinde olduu gibi ykama ya ile tutularak buhar distilasyonu ile ykama yandan ayrlr ve ykama ya sistemde tekrar kullanlmak zere geri kazanlr. Distilasyon ilemi sonucunda benzen, toluen, ksilen, solvent, nafta gibi ticari rnler elde edilir, proses srasnda oluan yal tortular yakt olarak katran ile birlikte deerlendirilebilir. nc grup sular ise, kok frnlarna arj edilen kmrn nem oranna bal olarak oluan; distilasyon sistemine bal ya ayrma nitesi, katran ayrma nitesi gibi kok fabrikasnn eitli nitelerinden gelen amonyak, fenol, siyanr vb. maddeler ieren, ierisinde geri kazanlmaya deer rn bulunmayan kok fabrikas atksular olup, bu sular biyolojik artma tabi tutulup artldktan sonra alc ortama dearj edilmelidir. XI.6.8.2. Yksek Frn Atksular ve Artm Sv metalin elde edildii yksek frnlarn baca gaznn, demir-elik fabrikalarnda yakt olarak deerlendirilebilmesi iin, ierdii kat maddelerden temizlenmesi gerekmektedir. Gaz temizleme sisteminde ilk aamada yksek frn gaz, ykama kolonlarnda su pskrtlmek sureti ile ykanr, bu aamada oluan ve iinde belli oranda kat madde ieren atksu, iki aamal ktrme sistemi uygulanarak iindeki askdaki kat maddelerden tamamen arndrldktan sonra, gaz temizleme sistemine geri dndrlr. ktrme havuzlar dip amurlar ise, kuru amur haline getirildikten sonra sinter tesisinde hammadde olarak deerlendirilebilir ve amur kurutma ilemleri srasnda kan sular da alc ortama dearj edilebilir. Gaz ykama kolonlarndan kan yksek frn gaz ise, elektrostatik toz tutuculardan geirildikten sonra sistemde yakt olarak kullanlabilecek zellie kavuur.
277
TRKYE EVRE ATLASI
XI.6.8.3. elikhane Atksular ve Artm elik retimi (konvertr, ark veya Simens Martin ocaklarnda) esnasnda kan gazlar, youn ekilde partikl madde ierirler. Bu partikl maddeler, torbal filtreler veya elektrostatik toz tutucular ile tutulabildii gibi, baca gaz davlumbazlar yardm ile toplanp, su ile ykanarak partikl maddelerden arndrlr. Gaz ykama sistemi kndaki kat madde ieren atksu, ktrme havuzlarnda artldktan sonra gaz ykama sistemine geri dndrlebilir, ktrme havuzu dip amurlar ise kuru amur haline getirilip sinter tesisinde hammadde olarak kullanlabilir. XI.6.8.4. Haddehane Atksular ve Artm Srekli dkm ve scak haddeleme yapan tesislerden yzey temizleme ve soutma amal kullanlan sular, proses knda kat madde ve ya ierirler. Bu atk sulardan nce ktrme havuzlarnda kat madde giderimi salanr. Syrma ve filtrasyon uygulanarak yadan da arndrlan su sisteme geri dndrlebilir. Artm sonucu elde edilen kat madde sinter tesisinde, ya ise enerji tesislerinde yakt olarak deerlendirilebilir. Souk haddehane asit rejenerasyonu yapan tesisler de, H2SO4 ve demirslfat ieren atksular vakum soutucu, kristalizasyon ve santrifj aamalarndan geirilerek, atksudan demirslfat (FeSO4, 7H2O) ve seyreltik asit zeltisi eldesini takiben, demirslfat ticari rn olarak elde edilebilir ve seyreltik asit zeltisi ise, buharla deriik asit zeltisi haline getirilerek sisteme geri dndrlebilir. Souk haddeleme yapan tesislerde oluan kimyasal madde ve ya ieren atksular, kimyasal artm nitesinden geirildikten sonra alc ortama dearj edilebilir. Artma nitesinde kazanlan yalar ise, yakt olarak kullanlabilir. Artma nitesi dip amurlar ise, kuru amur haline getirildikten sonra araziye yaylabilir veya dolgu malzemesi olarak kullanlabilir. XI.6.8.5. Dkmhaneler, Ark Ocakl Demir-elik Tesisleri ve Enerji Tesisleri Atksular ve Artm Bu grupta yer alan enerji tesislerinde kullanlan sular genellikle endirek temasta olan sular olduundan, iyi projelendirilmi bir kapal devre su sistemi, kirliliin nlenmesinde ve tketimin azaltlmasnda yeterli olabilir. Ark ocakl demir-elik tesisleri ve dkmhanelerin ark ocaklarnda oluan ve partikl madde ierii yksek gaz emisyonlarnda, kat madde gideriminde slak sistem kullanlr ise, bu atksularn ierdikleri askda kat maddeler artldktan sonra sistemde tekrar kullanlabilir. Byk dkmhanelerde ortam tozsuzlatrmak amac ile kurulan davlumbazlar ile tutulan tozlarn gideriminde slak metot kullanlyor ise, buradan kan atksulardan kat madde gideriminin yaplarak sisteme geri dndrlmesi mmkndr.
278
TRKYE EVRE ATLASI
XI.6.9. Demir-elik Sektrnde Gaz ve Toz Emisyonlar XI.6.9.1. Kok Fabrikas Emisyonlar ve Giderimi Entegre demir-elik tesisleri kok fabrikalarnda emisyon kaynaklar; 1. Kok bataryalarn oluturan frnlarn duvarlarndaki atlamalar sonucunda, baca gazlarnda islilik ve partikl madde emisyonlar standartlarn zerine kabilir. Frn duvarlarnda yaplacak bakm ve tamir ilemlerinin yansra, elektrostatik toz tutucu ile baca gazlarnda toz emisyonu azaltlabilir. 2. Kok bataryalarn oluturan frnlarn kapaklarnda szdrmazlk salanamad takdirde, ocak ii gazlar ortama yaylmaktadr. Bu sorunun zm bakm programlarnn dzenli uygulanmas ile mmkndr. 3. Koklama ileminin tamamlanmasndan sonra, kok kmrnn vagonlara boaltld frnlarn itme blmnde ortaya kan toz emisyonlar, iletme koullarna uygun olarak dizayn edilecek hareketli davlumbaz ile toplanarak torbal filtrelerde tutulabilirler. 4. Frnlarda iletme koullarnn iyiletirilmesine bal olarak, CO emisyonlarnn oluumu engellenebilir. Takmrnn ierdii kkrt oranna bal olmakla birlikte kok fabrikalarnda genellikle SO2 emisyonlar sorun tekil etmektedir. 5. Kok sndrme kulesinden, sndrme ilemi srasnda ortaya kan partikl emisyonlar, sndrme kulesinde uygulanacak perdeleme sisteminin tipine gre % 40-70 orannda azaltlabilmektedir. XI.6.9.2. Sinter Tesisi Emisyonlar ve Giderimi Sinter tesisinin eitli yerlerinden toplanan partikl madde ierii fazla gazlar siklon grubu, toz ayrc, ESP veya torbal filtrelerden geirilip, tutulan tozlar sinter tesisine tekrar arj edilebilir. Sinter tesislerinden kaynaklanan SO2 emisyonlar iin ise, en ideal zm deslfirizasyon tesisi olmakla birlikte, tesisin yatrm maliyetinin ykseklii ve elde edilecek rnn pazar paynn dk oluu gibi nedenlerle henz lkemizdeki entegre demir-elik tesislerinde bu nite bulunmamaktadr. Sinterlik cevher tketiminde kkrt oran dk demir cevher kullanm, SO2 emisyonunun azalmas asndan nemli bir faktrdr. XI.6.9.3. Yksek Frn Dkm Hol Emisyonlar Yksek frnlarn dkm holnde, sv metal yolluklarnda ve potaya ak azlarnda oluabilecek emisyonlar bir davlumbazla toplanarak partikl giderimi iin, filtre sisteminden geirilebilir. (Partikl maddelerin nemli bir blmn scak metalin havayla temas sonucu ortaya kan FeOlar oluturur.) XI.6.9.4. elikhane Emisyonlar elik retimi esnasnda kan ve youn FeO ve partikl madde ieren baca gaz emisyonlar, demir-elik tesislerinin en nemli evre problemlerindendir.
279
TRKYE EVRE ATLASI
Sv elik reten bu tesislerin baca gazndaki toz emisyonlarnn bertarafna ynelik olarak gaz soutucu ve torbal filtreler veya tozlarn su ile ykanmas esasna dayanan slak filtre sistemleri kullanlmaktadr. elikhanelerde, noktasal olmayan kaynaklardan ortama yaylan emisyonlar ise, ihmal edilemez boyutta olup, bu emisyonlarn toplama sistemleri kurularak tutulmas ve filtre edilmesi gerekmektedir. XI.6.9.5. Haddehane Emisyonlar Haddehanelerdeki emisyon kaynaklar, rnlerin ilenmeye hazr hale getirildikleri tav frnlardr. Burada yanmann kontrol altna alnmas, yanma koullarnn iyiletirilmesi, tav frnlarnn modernizasyonu ve bakmlarnn dzenli olarak yaplmas, emisyon miktarnda nemli azalmalar salamaktadr.Baca gaznda toz emisyonlarnn giderimi iin ise, elektrostatik toz tutucular etkin bir zmdr. Tav frnlarnda tketilen yakt tr de ok nemlidir. Fuel-oil yerine doalgaz kullanmnn yaygnlamas da sorunun zmnde nem tamaktadr. XI.6.9.6. Kire ve Dolamit Frnlar Emisyonlar Kire ve dolamit fabrikalar, zellikle toz emisyonu asndan nlem alnmas gereken tesislerdir. Bina iinde krma, eleme ve malzeme transferi srasnda ortaya kan tozlar ile baca gaz toz emisyonlarnn kontrolnn kombine bir sistem olarak ele alnmas, bu tesisler iin uygun zm olmaktadr. XI.6.9.7. Enerji Tesisleri Emisyonlar Entegre demir-elik fabrikalar bnyesinde bulunan enerji tesislerinin, tkettikleri yakt trne bal olarak baca gaz emisyonlar olumaktadr. Toz emisyonlar iin torbal filtre, siklon toz ayrc veya elektrostatik toz tutucular dizayn edilmektedir. Ancak SO2 emisyonlar iin baca gaz deslfirizasyon tesisi kurulmas veya kkrt oran dk yaktlar kullanlmas gerekmektedir. XI.6.9.8. Dkm Fabrikalar Emisyonlar Entegre demir-elik fabrikalarnn, imalat gruplar iinde yer alan dkm fabrikalarnn balca emisyon kaynaklar, ark ve kupol ocaklardr. Ark ve kupol ocaklarnda partikl madde ierii son derece yksek olan gaz emisyonlarnda, partikl madde gideriminde kullanlan yntemler, hurdadan elik reten demir-elik tesislerinde kapasiteye bal olarak boyut farkllklar olmakla birlikte, sistem olarak ayndr. Bu sistem davlumbazlar ile toplanan gazlarn slak sistemle veya filtrelerden geirilerek partikl maddelerden arndrlmas esasna dayanmaktadr. XI.6.9. Grlt Kirlilii Entegre demir-elik fabrikalar iin temel evre sorunlarndan biri de grlt kirliliidir. Gerek alma ortamlarnda ortaya kan bina ii grlt, gerekse deiik byklkte, tesisin pek ok noktasnda bulunan fanlar ve ekipmanlarn titreime bal, ses
280
TRKYE EVRE ATLASI
yaltmnn yaplmamasndan kaynaklanan sorunlar bulunmaktadr. Gerek ii sal ve i gvenlii, gerekse evre grlts yaratmas asndan bu ekipmanlarda iletme koullarna uygun ses izolasyonu salanmas gereklidir.
Kaynaklar 1. Marmara ve Boazlar Belediyeler Birlii, Marmara Blgesi evre Kirlilii Envanter almas, Boazii niversitesi evre Bilimleri Enstits, Aralk, 1987. 2. TOBB, evre Kurulu Raporu, Aralk, 1993. 3. DPT, VIII.BYKP, Demir-elik zel htisas Komisyonu Raporu, Ankara, 2000. 4. Demir elik reticileri Dernei, Ankara, 2001.
281
TRKYE EVRE ATLASI
XI.7. TRKYEDE KAIT SANAY VE EVRE Kat, kltrel ve sanayi alanndaki yeri ile insanln en nemli ihtiya maddelerinden biridir. Milattan 105 yl sonra inliler tarafndan bulunan kat, Trkiyede Osmanllar dneminde 18-19. yzylda Yalova ve Beykozda kurulan imalathanelerde retilmeye balanmtr.lkemizde modern anlamda kat sanayinin kuruluu ve geliimi Cumhuriyetin ilanndan sonra balayan planl kalknma dneminde grlmektedir. Trkiyede kat sektrnn temeli, 1934 ylnda 12.000 ton/yl kapasite ile zmitte atlm ve son yllarda kamu ve zel sektr yatrmlarnn toplam olan 1.907.086 ton/yl kapasiteye ulamtr. Bugn, zelleme kapsamnda olan 9 adet kamu tesisi ile birlikte 40 adet eitli kat ve karton reten tesis bulunmaktadr. Tesislerin blgesel dalm Tablo:XI.7.1de gsterilmektedir. Tabloda da grlecei gibi kapasitenin % 45i Trakya-Marmara Blgesinde younlam bulunmaktadr.
Tablo: XI.7.1. Kat ve Karton Kapasitesinin lkemiz Blgelerine Gre Dalm
Blge Fab.Says Makine Says Trakya-stanbul 7 10 Marmara 6 16 B.Karadeniz 3 2 D.Karadeniz 1 1 Ege 10 10 Orta Anadolu 6 7 Akdeniz 4 5 Gney Dou 3 4 Toplam 40 55 Kaynak: Selloz ve Kat Vakf, 2001. Toplam Kapasite 295.000 522.886 131.200 82.500 356.000 130.500 265.000 124.000 1.907.066 Dalm (%) 15,4 27,4 6,9 4,4 18,6 6,9 13,9 6,5 100,0
XI.5.1. Kat retiminde Kullanlan Hammaddeler ve Aa Trleri Kat retiminde odun, paavra, saman, kendir, kenevir, jt, atk kat, eker kam, keten ve pamuk ana hammaddeyi oluturur. Bu hammaddelerden aa tr olarak en ok, kayn, grgen, kknar, ladin, hemlok am, titrek kavak, kafur aac ve okalipts kullanlmaktadr. Yukardaki ana hammaddeler selloz retim metoduna bal olarak deien ilave kimyasal maddelerle ilenerek kat hamuru haline getirilir ve hazrlanan kat hamuru eitli ilemlerden geirilerek kat retimi tamamlanm olur. Kat Sanayinin Hammadde Kaynaklar ve Kullanm Oranlar ile ilgili bilgiler Tablo: XI.7.2.de verilmitir.
Tablo:XI.7.2. Trkiye de Kat Sektr Hammadde Kullanm Kaynaklar (2000 Yl)
Hammadde . Saman, kam,kendir, kenevir . Hazr Selloz . Atk Kat . Orman Kaynak: SEKA Genel Mdrl, zmit, 2001. Kamu Sektr (%) 6 6 13 75 zel Sektr 15 22 63 -
282
TRKYE EVRE ATLASI
lkemiz kat sektr hammadde tketiminin % 69u odun (hemen hemen tamam ine yaprakl aa trleri) % 10u yllk bitkiler ve % 21i atk katlar oluturmaktadr. XI.7.2. Kat retimi Srasnda lave Edilen Kimyasal Maddeler Kil, CaCO3, ZnO, TPO2, BaSO4,, CaSO4,, talk ve reine vs. gibi kimyasal maddeler kada gerekli fiziksel zellikler (parlaklk, mukavemet, rutubete dayankllk) kazandrmaktadr. lave edilen kimyasal maddelerin miktar kadn cinsine gre % 10a kadar kmaktadr. ekil:XI.7.1de Selloz ve Kat retiminde Temel lemlerin akm emas verilmitir. XI.7.2.1. Kat Yapmnda Kullanlan Dolgu Maddeleri Kaolen, niasta, alum, kalsiyum karbonat, mum (Wax) ve titanyumdioksittir. XI.7.2.2. Hamurun Aartlmas Srasnda Kullanlan Kimyasal Maddeler - Klor, - Klordioksit, - Hipokloritler, - Peroksitler. Bu maddeler hamurun imalat metoduna ve zelliklerine baldr. XI.7.3. Kat retiminde Oluan Atklarn Artlmas in Kullanlan Yntemler ve zellikleri Artma metodunun seiminde atk su zellikleri, dearj standartlar ve alc ortam durumu gz nnde tutulmaldr. Selloz ve kat sanayi atk sularnn artlma teknikleri aadaki gibi snflandrlabilmektedir. XI.7.3.1. Mekanik Artma Yntemleri a. Izgara-Kum Tutucu, b. ktrme, c. Yzdrme, d. Kimyasal Madde Takviyeli Mekanik Artma (yumaklatrma, ktrme). XI.7.3.2. Fizikokimyasal Artma Yntemleri a. Filtrasyon, b. Aktif Karbon Absorbsiyonu, c. yon Deitirme, d. Mikroelekler, e. Ultra Filtrasyon , f. Ters Ozmoz.
283
TRKYE EVRE ATLASI
Taze ve geri devredilen su Tomruk veya yonga Kabuksuz tomruk mekanik Asit slfit likr veya alkali slfat likr veya nral slfit
Odun Hazrlama
Odun yongalar Selloz retimi Boaltma sistemi Emisyonu
Selloz
Eveporasyon s retimi yan rnler
kme tank emisyonu Kire frn emisyonu Geri kazanma frn emisyonu Evaporasyon emisyonu
Kimyasal madde Beyaz su veya geri kullanlan su Kaba Eleme ince selloz Taze su Ykama ve ince eleme TKS Temizlenmi selloz Beyaz su Teksif etme Kimyasal madde geri kazanm
Piirme likr
Esmer selloz Odun hazrlama Beyazlatma ve dier gerekli kimyasal maddeler Taze su
Beyazlatma
Klor ve klordioksit Selloz kurutucu
Dolgu maddesi boya alm niasta Beyaz su Taze su Kimyasal madde
Kat hamuru hazrlama
Kat makinas
Son ilemler
Kat rnleri
Pazar sellozu
ekil:XI.7.I Selloz ve Kat retiminde Temel lemlerin Akm emas
284
TRKYE EVRE ATLASI
Kat hamuru hazrlayan ve reten tesislerin artlmasnda, Askda Kat Madde (AKM) uzaklatrmak iin fiziksel ktrme ve yzdrme, rengi amak iin kimyasal ktrme, biyolojik oksijen ihtiyac (BO) oluturan maddeleri uzaklatrmak iin aktif amur, depolama, keltme, dengeleme ve organik maddenin biyolojik paralanmas iin lagnleme gibi biyolojik, fiziksel yntemlerle ayrca rengin artlmasnda fizikokimyasal artm etkin olarak kullanlmaktadr. Kat sanayi atklarnn retim ilemlerinin bir sonucu olarak organik ierikli olmalar nedeniyle BO, KO, AKM,N ve P gibi parametreler temel kontrol parametreleri olarak kullanlmaktadr. Dolaysyla biyolojik artm, kat sanayi atk sular iin ounluk en uygun artm teknolojisi olarak kabul edilmektedir. Kat sanayi atklarnn artlmasnda aktif amur ve mekanik havalandrmal havuzlar yaygn olarak kullanlmaktadr. Ancak lignin, reine vb. zor ayran maddelerin proseste ortaya kmas biyolojik artmada sorunlar yaratmaktadr. zellikle kuvvetli atksularn artlmasnda haval sistemlerin getirdii yksek iletme maliyetlerinin drlmesi amacyla anaerobik sistemlerin de kullanlmas cazip hale gelmektedir. Kat Sanayinin Balca Hava Kirleticileri ve Kat ilgili bilgiler Tablo: XI.7.3.de ve Tablo: XI.7.4.de verilmektedir.
Tablo: XI.7.3. Selloz ve Kat Tesislerinde Balca Hava Kirleticileri
Tip nce Partikller Kaba Partikller Kkrt Oksitler Azot Oksitler ndirgenmi Kkrt Gazlar (TRS) Uucu Organik Bileikler Kaynak - Geri kazanma frnndan soda tozu -Kat yaktl kazanlarda uucu kl -zellikle slfit tesisi iletmelerinden -Btn yanma proseslerinden -Balca kraft selloz retimi ve geri kazanma ilemlerinden
Atklar
ile
-Piirici blfleri ve atk likrn buharlatrlmasnda kan younlatrlmam gazlar Kaynak : SEKA Genel Mdrl, SEKA Dergisi, Say 30, Mays-Haziran, 1990.
Tablo: XI. 7.4. Selloz ve Kat Tesislerinde Balca Kat Atklar

Kat Atk Cinsleri -Kabuk, ta, akl, kum -Toz, kymk, iri odun paralar -Rejektler (dm, budak,vs.) yonga veya elyaf dkntleri Kat Hamuru /Kat Tesisi -Temizleyici rejektleri Kazan Dairesi -Kl veya yal tala Atk Su Tasfiyesi -keltme havuzu amurla (Kim.ve Biy.) Dier niteler -eitli kat atklar (bro ve yemekhane atklar) Kostikleme -Yeil likr tank ve kostikletirme tank amurlar. Kaynak : Karpuzcu,M.,Knac C.,ene,., Endstriyel Atksularn Kontrol ve Kstlama Esaslar Projesi, Kat Hamur ve Kat Endstrisi Projesi, T, 1984. Kaynak Odun Hazrlama Yongalama Selloz Tesisi
285
TRKYE EVRE ATLASI
XI.7.3.4. Artma Sistemlerinde Kullanlan Kimyasal Maddeler a. Kire : Atk sularn ntralizasyonunda kullanlr. b. Amonyak: Havalandrma havuzlarndaki mikroorganizmalarn besin ihtiyalarn karlamak iin azot (N) besin kayna olarak verilir. 600 lt/gn c. Fosforik Asit : Havalandrma havuzlarndaki mikroorganizmalara besin maddesi vermek iin fosfor kullanlr. 140 lt/gn. d. Kpk Kesici : Havalandrma havuzlarnda oluabilecek kp engellemek iin ktrme knda verilir. 40 lt/gn. e. Polielektrolit : amurun suyunu nce amura verilir. 100 kg/gn. almak iin belt filtrelerinde hemen
f. Slfrik Asit (H2SO4): Ntralizasyon amacyla kullanlmaktadr. g. Amonyum Hidroksit-Fosforik Asit : Biyolojik artma ve bakteri bymesine yardmc olmas iin verilir.(N ve P )ihtiyac iin kullanlr. h. Sudkostik : Pres eleklerin temizlenmesinde kullanlr. i. ap : kmenin iyi olmad zamanlarda kullanlr. j. Kostik : pH ayarlamasnda kullanlr (Atk su giriinde). k. Klor : edilir. Atk sular havalandrc lagnlere verilmeden nce klor ile dezenfekte
l. Anyonik Tip Polielektrolit : Durultma havuzlarnda daha iyi bir kelmeyi salamak zere gerektiinde kullanlr. m. Alminyum Slfat : Atk suyun iindeki kelebilen kat yumaklatrmak iin kullanlr (Bu amala CaCO3 de kullanlr.). maddeleri
n. Anyonik Polielektrolit : Hzl ve yava kartrma havuzlarnda yumaklatrmann daha etkili ve daha byk olmas iin kullanlr. o. Triple Sper Fosfat : Havalandrma havuzlarnda biyolojik amurlarn faaliyetlerinin uygun ekilde devamn salayacak ekilde BOI:N:P orann dzenlemek amacyla kullanlr. p. Demir Slfat: Havalandrma ve son ktrme havuzunda biyolojik amurun kelme zelliini iyiletirmek iin kullanlr. XI.7.4. Kat Sanayi Atklarnn evre zerine Etkileri Kat hamurunun kat haline dntrld kat makinasndan ortaya askda kat maddesi yksek, organik madde miktar dk beyaz renkli atk sular kmakta ve bu
286
TRKYE EVRE ATLASI
atk sular bir miktar da fosfor iermektedir. evre zerinde etkileri daha ziyade grsel ve ierdikleri organikler asndan alc ortamda sphaeratilus tr filamentz atk su bakterilerinin remelerini hzlandrmalar asndan nemlidir. Aartma yaplan tesislerde selloz retiminden kaynaklanan atk sulara piirmeden gelen kirlilik yknn yan sra selloz hamurunun klor ile aartlmas srasnda ortaya kan uuk saman renkli, dk pHl, yksek miktarlarda organik madde ieren atk sular da katlmaktadr. Bu atk sular zellikle ierdikleri toksik, kanserojen ve mutajen klorlu organik bileikler nedeniyle evre asndan nemli bir problem tekil etmektedir. XI.7.5. Kat retiminde Geri Kazanm almalar Btn sanayi kollarnda olduu gibi kat sanayinde de kirlilik problemini sadece artma kademesinde ele almak hem ekonomik hem de teknolojik adan uygun bir yaklam olarak kabul edilmemelidir. Sanayi tesisi, ilk kademede retimde kullanlan teknoloji asndan ele alnmal, mevcut teknolojinin az atkl veya atksz teknoloji ile deitirme imkan aratrlmaldr. kinci kademe yaklam, mevcut proseslerin slah edilmesidir. Mmkn olan hallerde su geri devri suretiyle atk su miktar azaltlmal, kimyasal madde kullanmna zen gsterilmelidir. nc kademede ise tesis iinde bir dizi geri kazanma niteleri kurularak elyaf kaaklarnn tutulmas, retime geri dndrlmesi aratrlmaldr. Btn bu nlemlerin sonucunda hem artma maliyeti decek hem de retim maliyetinde azalma meydana gelecektir. lkemiz atk kat geri kazanmnda dnyann nde gelen 30 lkesi arasnda % 36,98 oranla 24. srada yer almaktadr. Bu orann ykseltilmesi iin yukarda belirtilen hususlar dikkate alnmaldr. Baz lkelerin atk kat geri kazanma oranlar Tablo:XI.7.5.de gsterilmektedir. SEKA A.. Genel Mdrlne bal zmit-SEKA ve Dalaman-SEKA iletmelerinde atk kat kullanlmakta, 1 ton atk kattan (% 75) yaklak 750 kg eski kat hamuru elde edilmektedir. XI.7.6. Selloz retimi le lgili evre Dostu Kat Hamuru Aartma Prosesleri, lkemiz artlarnda Uygulanabilirlikleri ve Deerlendirilmesi Modern bir selloz fabrikasnn tasarm evresel etkilerinin, yatrm ve iletme maliyetlerinin drlmesi, bunun yan sra rnlerinin iyiletirilmesi gz nne alnarak bir kompleks eklinde gerekletirilmelidir rnn kendisi, hava emisyonlar, atk sular ve prosesten gelen klorlu organik bileikler dikkatle ele alnmaldr. nk atk su rengi ve kokusu da yerel basklar nedeniyle nemli bir konu haline gelmektedir. Kimyasal selloz retiminde kullanlan en yaygn yntem slfat piirmesidir. Fakat slfat piirmesi sonucunda elde edilen kat hamurunun klorla beyazlatlmas srasnda ortaya kan klorlanm organik maddeler, fenoller, furanlar ve dioksinler evreye zarar vermektedir. Bu nedenle son yllarda beyazlatma prosesinin evreyle dost kimyasallar kullanlarak yaplmas iin almalar srdrlmektedir.
287
TRKYE EVRE ATLASI
Tablo:XI.7.5. Baz lkelerde Atk Kat Geri Kazanm Oranlar

Sra lke Ad Kat-Karton Tketimi Atk Kat Geri Atk Kat Geri No (Bin Ton) Kazanm (Bin Ton) Kazanm Oran (%) 1 Avusturya 1712 1362 79,56 2 Hollanda 3412 2660 77,96 3 Almanya 17642 12942 73,36 4 Kore 6639 4687 70,60 5 Rusya 2655 1726 65,01 6 svire 1718 1094 63,68 7 sve 2208 1384 62,68 8 Japonya 30303 16893 55,75 9 Tayvan 5097 2814 55,21 10 Avusturalya 3461 1762 50,91 11 Danimarka 1222 615 50,33 12 spanya 6437 2963 46,03 13 ABD 94648 42915 45,34 14 Fransa 10939 4944 45,20 15 Belika 3523 1588 45,08 16 Meksika 4824 2102 43,57 17 Kanada 7517 3168 42,14 18 Finlandiya 1668 697 41,79 19 ngiltere 12692 5156 40,62 20 Gney Afrika 1725 685 39,71 21 Endonezya 3105 1200 38,65 22 Brezilya 6363 2416 37,97 23 Arjantin 1776 666 37,50 24 Trkiye* 2123 785 36,98 25 talya 10305 3629 35,22 26 Malezya 2349 785 33,42 27 Polonya 2255 717 31,80 28 in 35859 11200 31,23 29 Tayland 1898 565 29,77 30 Hindistan 4020 750 18,66 *Trkiye, kat-karton tketiminde dnyada ilk 30 iindeki lkelerle karlatrldnda, atk kat geri kazanm oranna gre 24. srada yer almaktadr. Kaynak: PPI, Temmuz, 2001.
zerinde allan Yeni Teknolojiler u ekilde Sralanabilir a. leri delignifikasyonu piirmesi, b. Oksijen delignifikasyonu, c. Elemental klorun klordioksit ile yer deitirmesi, d. Ozon, oksijen ve peroksitle beyazlatma. Bu sistemlerle aartma yapldnda atk sularda klorlu organik madde miktar 1.5-2 Kg/ton selloz olarak gereklemektedir.ou zaman beyazlatma nitelerinin modernizasyonu tek bana yeterli olmamaktadr. Selloz retim proseslerinin de evreyle dost hale getirilmesi gerekmektedir. XI.7.7. Sektrdeki Kurulular Yukarda da bahsedildii gibi kat sektrnde 31i zel sektre, 9u kamuya ait olmak zere kat-karton reten 40 kurulu bulunmaktadr. Ayrca kamuya ait 1 tesiste de sadece selloz retilmektedir. Trkiyede Kamu ve zel Sektre Ait Kat Fabrikalarnn Adlar, Yeri, Stats, retim Biimi, Kapasitesi, i Saysn gsteren bilgiler Tablo:XI.7.6da verilmitir. Ayrca, Harita: XI.4 de Trkiyede Kamu ve zel Sektre ait Kat-Karton Fabrikalarnn adlar, bulunduu il ve blgeler ise gsterilmitir.
288
TRKYE EVRE ATLASI
Tablo: XI.7.6. Trkiyede Kamu ve zel Sektre Ait Kat Fabrikalarnn Adlar, Yeri, Stats, retim Tr, Kapasitesi, i Saysn Gsteren Bilgiler
Sra No Kuruluun Ad Bulunduu Yer Stats retim Tr 1998 Yl Kapasitesi (Ton/yl) 702.700 39 000 i Says 4.750 ---790 302 636 ---396 673 1.676 277 2.633 61 139 204 306 165 50 49 70 86 153 134 243 227 70 376
A- Seka Toplam 1 Seka
Afyon/ay
Kamu Kamu Kamu Kamu Kamu Kamu Kamu Kamu Kamu zel zel zel zel zel zel zel zel zel zel zel zel zel zel zel zel zel zel zel zel zel zel zel zel zel zel zel zel zel zel zel
2 Seka Akdeniz/ Mersin 3 Seka Aksu/ Giresun 4 Seka Balkesir 5 Seka Bolu 6 Seka aycuma/ Zonguldak 7 Seka Dalaman/ Mula 8 Seka zmit 9 Seka Kastamonu B-zel Sektr Toplam 1 Akasan Adana 2 Viking Aliaa/zmir 3 Meteksan Ankara 4 Marmara Bilecik 5 Toprak Ka. Bozyk/ Bilecik 6 M.Karton orlu/ Tekirda 7 opikas orum 8 Denta Denizli 9 Olmuksa Edirne 10 Tire-Kutsan zmir 11 Alkim zmir 12 K.Mara Kahramanmara 13 pek Kat Karamrsel 14 Kartonsan Kullar/zmit 15 Selkasan Manisa 16 Meteksan Muratl/ Tekirda 17 Parteks Adana 18 zaltn Adana 19 Trakya orlu/Tekirda 20 Grsoylar orum 21 Korsel Eskiehir 22 lkz Gaziantep 23 Halkal stanbul 24 Ual stanbul 25 Mopak zmir 26 Ve-Ge zmir 27 Levent zmir 28 rn zmir 29 Simka Kayseri 30 Kombassan Konya 31 Kombassan Tekirda A+B (Genel Toplam) (*) Tahmini Kaynak: Selloz ve Kat Sanayi Vakf, 2001.
Kam-Sam Sellozu Oluklu Mk.K. 155.000 Gazete K. 82.500 Gazete K. 100.000 Lif.Lev Lam. re. 46 000 Kraft Torba K. 75.000 eitli Ka.Karton 75.000 eitli Ka.Karton 120.000 Sigara Kad 10.200 1.204.386 Oluklu Mk.K. 30.000 eitli K. 25.000 Y.Tab+Karton 29.000 Oluklu Mk.K. 50.000 Y.Tab+Tmz. 62.886 Oluklu Mk.K. 90.000 Oluklu Mk.K. 14.500 Oluklu Mk.K. 24.000 Oluklu Mk.K. 55.000 Oluklu Mk.K. 90.000 Yaz Tab K. 55.000 Oluklu Mk.K. 110.000 Temizlik K. 35.000 Karton 155.000 Oluklu Mk.K. 55.000 Oluklu Mk.K. 24.000 Oluklu Mk.K. 10.000 Oluklu Mk.K. 5.000 Karton+Tmz. 18.000 Oluklu Mk.K. 30.000 Karton 6.000 Karton 4.00 Oluklu+Karton 60.000 Sarg.+Tem.+Kart 13.000 Yaz Tab K. 36.000 Yaz Tab K. 20.000 t.K.+Kart 7.000 Temizlik K. 5.000 t.K.+Kart 6.000 Yaz Tab K. 45.000 Karton 35.000 1.907.086
300(*)
7.383
Kaynaklar 1. Leblebici Z., Kat Sanayinde Atk Su Artm Teknolojilerinin Aratrlmas, evre Bakanl, Kasm 1992. 2. DPT, VIII. Be Yllk Kalknma Plan, Kat Sanayi KR., Ankara, 2000. 3. SEKA Genel Mdrl, zmit, 2001.
289
TRKYE EVRE ATLASI
XI.8. GBRE FABRKALARI VE EVRE Gbre endstrisi; kimya sanayinin tarmda bitkiler iin gerekli fosfor, azot, potasyum ve dier bitki besin maddelerini basit veya bileik olarak reten endstri koludur. Gbre endstrisinde rnler; azotlu gbreler, fosfatl gbreler, potasl gbreler, kark gbreler ve bileik gbreler olmak zere be gruba ayrlmaktadr. Bu gruplarn ierdii gbre trleri aadaki ekilde sralanabilir. A. Azotlu Gbreler : Amonyum nitrat, amonyum slfat, re ve dier azotlu gbreler B. Fosfatl Gbreler : Sper fosfsat ve dier fosfatl gbreler C. Potasl Gbreler : Potasyum slfat ve dier potasyumlu gbreler D. Kark Gbreler : Deiik gbre tiplerinin fiziksel yollarla kartrlmas ile meydana gelen gbreler. E. Bileik Gbreler : Azot, fosfor, potasyum ve dier bitki besin elementlerini kapsayan maddelerin kimyasal yollarla birletirilmesi suretiyle elde edilen gbreler. Gbre endstrisinde retilecek gbre cinsine gre farkl hammaddeler kullanlarak eitli ilemler uygulanmaktadr. Baz rnler dier bir rnn hammaddesi olarak kullanlabilmektedir. Endstride hammaddelerin bir blm dardan alnmakta, bir blm ise tesis iinde ara rn olarak retilmektedir. Gbre endstrisinde kullanlan ara rnler slfrik asit, asittir. XI.8.1. Gbre Sanayinde rn Cinsine Bal Olarak Kullanlan Hammaddeler XI.8.1.1. Azotlu Gbreler Amonyum nitrat : Kalsiyum karbonat, karbonat, nitrat asidi, amonyak, kire ta, dolamit, limonit, slfat asidi. Amonyum slfat : Amonyak, al ta oleum, karbondioksit, piroliz gaz, siklohekzanon, slfat asidi, karbondioksit, amonyak. XI.8.1.2. Fosforlu Gbreler Normal sperfosfat (NSP): Fosfat kayas, slfat asidi. Triple sperfosfat ( TSP): Fosfat asidi, fosfat kayas. XI.8.1.3. Kompoze Gbreler Mono amonyum fosfat (MAP): Fosfat asidi, amonyak. NPK trleri (azot, fosfor, potasyum): Mono amonyum fosfat, re, amonyum slfat, kalsit, potasyum klorr, kaolen. fosforik asit ve nitrik
290
TRKYE EVRE ATLASI
XI.8.2. Gbre Sanayinde Kullanlan Prosesler XI.8.2.1. Slfrik Asit retimi Elemental slfrn yksek scaklkta yaklmas sonucu, slfrdioksit elde edilir. Reaksiyonlar sonucunda asit atlmamakta ancak kan nemli miktardaki s ve ykama sular nemli problemler oluturmaktadr. XI.8.2.2. Fosforik Asit retimi retimin byk bir blm slak prosesle gerekletirilmektedir. Metod, fosfat kayasnn bir blmn oluturan fosfatn zlmesi iin kuvvetli bir asit kullanmn ierir. Bu proses iin slfrik asit ve nitrik asit kullanlmaktadr. Bu asitlerin kullanm sonucunda nemli miktarda flor gaz aa kmaktadr. Flor Scrubbing yntemi ile uzaklatrlmaktadr. Sonu olarak flor ieren atk sular olumaktadr. Fosfat gbresi retiminde, fosfat kayasndan fosforik asit eldesi atnda kadmiyum bulunan nemli bir nitedir. XI.8.2.3. Nitrik Asit retimi Nitrik asit amonyan hava ile oksidasyonu sonucunda retilmektedir. Proses iki aamadan olumaktadr. A. Nitrik oksitlerin oluturulmas iin amonyan oksidasyonu,. B. Nitrik asit retimi iin ,nitrojen peroksitlerin su ile reaksiyonu, Bu proses sonucunda ortaya atk olarak makine yalar kmaktadr. XI.8.2.4. Azotlu Gbreler Amonyak, azotlu gbre retiminde baz olmas ve atk karakteristiine nemli etkisi olmas asndan nem tamaktadr. Amonyak retimi iin drt metod vardr. En yaygn metod doal gazn buharla ilenmesi prosesine dayanan metodtur. Bu metodta doal gaz ve buhar hidrojen, karbon monoksit ve karbondioksit oluturulmas iin uygun olan bir katalizden geirilir. Daha sonra gerekli nitrojeni salamak zere hava eklenir. Prosesin en nemli atk su kayna baca ykama suyudur ve gbre retimi sonunda atlan en kirli atk su zelliine sahiptir. XI.8.2.5. Amonyum Slfat Slfrik asit ve amonyan reaksiyonu sonucu oluan amonyum slfat kristallerinin centrifugation yolu ile ayrtrlmas sonucu elde edilmektedir. Proses sonunda kirlilik potansiyeli olan atk su oluturmamaktadr. XI.8.2.6. Normal Sperfosfat retimi fosfat kayas ve % 60-70 lik slfrik asidin kartrlmas esasna dayanmaktadr. Reaksiyonun ekzotermik olmas nedeniyle oluan ktle hzla katlar, bu srada bata flor olmak zere, gaz klar olur, flor gaznn scrubberlar yolu ile atlmas , nemli atk su problemine yol amaktadr.
291
TRKYE EVRE ATLASI
XI.8.2.7. Triple Sper Fosfat retimi iin en ok kullanlan metodta fosfat kayas % 64-75lik slfrik asit ile reaksiyona girmektedir. Bu reaksiyon ekzotermiktir. Flor gaznn atlmas ile ortaya nemli bir atk su problemi kar. XI.8.2.8. Monoamonyum Fosfat (MAP) retimi iin en ok slurry prosesi kullanlmaktadr. Proses amonyak ve fosfatn ekzotermik reaksiyonu esasna dayanmaktadr. Atk suyu yoktur. XI.8.2.9. Kompoze (NPK) Gbre retimi iin genel olarak metod kullanlmaktadr. En pratik metod, kuru gbrelerin paralanmas ve istenen kompozisyona gre kartrlmasdr. Prosesin kuru olmas nedeniyle atk su problemi yoktur. Fosforik asit kkenli kompoze gbre retimi, potas paracklarnn DAP ile kartrlmas sonucu gerekletirilmektedir. XI.8.3. Gbre Sanayi Atklar ve Kontrol XI.8.3.1. Sv Atklar Gbre fabrikalarnda balca atk su kaynaklar: Kirlenmi sular, kristal ykama sular, proses kondensat, kaak ve szmalar, yaygn kaynaklar ile su artma tesisi atk sular, kazan kondensat sular, temassz soutma atk sular ve kompresr atk sulardr. Kirli sular tesislerde gaz veya sv herhangi bir akmla temas olan sular ve satratrkristalizatr nitesine bal barometrik kondansatrden kaynaklanmaktadr. Kristal ykama sular kristalleri saflatrmak iin yaplan ykama ileminden kaynaklanr. XI.8.3.2. amurlar Gbre fabrikalarnda; proses at olarak gaz ykayclarda biriken amurlar ounlukla geri kazanlabilir. Artm sistemlerinden kaynaklanan amurlar daha nemli olup bunlardan balcalar; iki kademeli kirele ktrme sistemi amurlar biyolojik artma uygulanyorsa, buradan kaynaklanan organik yapdan amurlar ve biriktirme bekletme havuzlar dibinde biriken amurlardr. Biriktirme havuzlar dibinde biriken amurlardan bir ksm, zararl atk zelliindedir. amur uzaklatrlmas iin, amur cins ve miktarna bal olarak uygun teknolojilerin seimi nem tamaktadr. Gbre fabrikalarnda fosfat alt kategorisinde jips havuzunda biriken amurlar ierdii fosfor, florr ve eitli arlkl metaller ynnden zararl atk olarak deerlendirilmektedir .Bu amur ierisinde ilenen fosfat kayasndan daha konsantre uranyum ve radyum da bulunabilir. Bunun dnda proselerde oluan baz destilasyon kalntlar, katalizr atklar, artma sistemlerinden zellikle konsantre rejenerasyon atklar veya ayrcda syrlan yalar zararl atk olarak deerlendirilir. Gbre fabrikalarnda ilenen fosfat kayasnda ok dk konsantrasyonda, radyum ve uranyum bulunabilir. Artma amurlarnda ve jips havuzunda biriken amurda biraz
292
TRKYE EVRE ATLASI
daha konsantre hale gelen bu maddeler, genelde radyoaktivite asndan sorun oluturacak dzeye erimemekle birlikte dikkatle izlenmektedir. XI.8.3.3. Gaz ve Toz Atklar Gbre fabrikalarnda, ounluu partikler madde niteliinde olmak zere, eitli hava kirleticileri olmakta ancak , bunlar uygulanan geri kazanma uygulamalar ve hava kirlilii nleme sistem ve cihazlar ile kontrol edilerek atmosfere verilmemektedir. Endstride genel olarak hava kirlenmesinin, hava kirlilii nleme uygulamasyla su kirlenmesine dnt sylenebilir. Fosfat kompleksinde, slfrik asit tesisinde, fosfat kayas ileminde toz toplayc ve dier tesislerdeki gaz ykayclar, hava kirlenmesi asndan nemli noktalardr. Azot grubunda, amonyak retiminde reforming ve gaz saflatrma niteleri, re retiminde pril kulesi k, amonyum nitrat retiminde pril kulesi k ve ntralizasyon nitesi, nitrik asit tesisinde yerletirici ayn ekilde hava kirlenmesi asndan nem tar. Amonyum slfat retiminde kristalizatr, birleik gbre retiminde gaz ykayc ve kompoze gbre retiminde toz filtresi de hava kirlenmesinde nemli noktalardr. XI.8.3.4. Kat Atklar Fosfat kompleksinden kaynaklanan inorganik yapdaki kat atklarn dnda, gbre endstrisinden nemli miktarda kat atk kaynaklanmaktadr. Fosfat kayasndan fosforik asit retimi sonucunda kat atk olarak kadmiyum ieren jips (kalsiyum slfat) atlmaktadr. Bu metod fosfat kayasnn kuvvetli asitle zlmesi esasna dayanr. Bu ama iin genellikle slfirik, hidroklorik veya nitrik asit kullanlmaktadr Gbre sanayinden atlan kadmiyum miktarnn nemli bir ksm rnn yani gbrenin iinde bulunmaktadr. Kadmiyum atklarnn % 56s gbre sanayi atklarndan, bu miktarn % 48i ise fosfat retiminden kaynaklanmaktadr. XI.8.3.5. Grlt Gbre sanayinde tme ilemleri, grlt asndan nemlidir. Artma ilemleri arasnda havayla amonyak syrma ileminde nemli lde grlt kaynaklanmaktadr. Bu ilemde motorlar, fanlarn almas, su ak grltye neden olmaktadr. Bir amonyak syrma kulesi dibinde, grlt dzeyi 64 dBA olarak llmtr. Ancak nlem alnd taktirde, havayla syrma kulesinden 200 metre tedeki grlt dzeyi 4-6 dBAya drlebilmektedir. XI.8.3.6. Gbre Sanayi Atklarnn Artlmas Kadmiyum ieren fosfat gbresi atklar ya da jipsin, tehlikeli atk oluu gz nne alnarak landfilling yaplmas uygun grlmektedir. Bu uzaklatrma ynteminin uygulanmasnda ok zel nlemler alnmaldr. rnein; oluabilecek szntlarn yer alt sularna karmas nlenmelidir. Fosforik asit atklarnn dier zellikleri yksek flor konsantrasyonu, dk pH, yksek fosfat ve askda kat konsantrasyonudur. Genellikle kullanlan metod, katlarn kmesini salayacak yeterli sre tanndktan sonra suyun prosese geri dndrlmesidir. Geri dndrlen florlu suyun tamas, atk su problemine yol amaktadr. Tamay
293
TRKYE EVRE ATLASI
nlemek iin dinlendirme havuzlarnn yaplmas ve bu havuzlarda flor ieren suyun artlmas gerekmektedir. ki aamal kireleme metodunun ardna alum ile yumaklatrma ve ktrme proseslerinin eklenmesiyle balangta 93-135 mg/l olan flor konsantrasyonu 1-2 mg /l ye kadar drlebilmektedir. Kire kullanarak elde edilebilecek maksimum presipitasyon, pHnin 12 veya daha yksek olmas durumunda elde edilmektedir. Ancak alum kullanarak elde edilebilecek optimum yumaklatrma pH 6-7 civarndadr. Ortaya kan atk su, baca gaz ykama prosesinden gelen amonyak, sodyum hidroksit ve karbonattr. Trkiyedeki gbre retim tesislerinin bir ksmnda amonyak retim nitesi bulunmadndan bu maddenin retiminden doabilecek kirlilik de sz konusu deildir. Yukarda aklanan atklarn artlmasyla ilgili almalar srdrlmektedir. Amonyum nitratn artlmas iyon deitirme yntemiyle denenmitir. Kuvvetli asit katyonundan oluan resinden srekli amonyum ak salanm ve daha sonra zayf bazl bir resinden geirmek suretiyle anyonlarn yok edilmesi yoluna gidilmitir. Amonyum ierii yksek olan atk sularn artlmas iin fixed film biyolojik reaktrler denenmi ve ok verimli olduu grlmtr. Amonyak artm air stripping metodu ile gerekletirilmektedir. Denemeler sonunda amonyak artmnn veriminin pH 11den sonra dt gzlenmitir. Trkiyede Kamu, Karma ve zel Sektre Ait Gbre Fabrikalarnn Bulunduu Yerler ve Kapasitelerini gsteren bilgiler Tablo:XI.8.1.de verilmektedir. Ayrca Harita:XI.5.de Trkiyede Kamu, Karma ve zel Sektre Ait Gbre Fabrikalarnn Bulunduu Yerler gsterilmitir.
Kaynaklar 1. DE, evre statistikleri ubesi, 1991. 2. ODT evre Aratrma Merkezi, Kara Kkenli Su ve Hava Kirlenmelerinin Kontrol Projesi,1992. 3. evre Bakanl, Gbre retimi ve evre, EKK Genel Mdrl, Su ve Toprak Ynetimi Dairesi. Bk.,1993. 4. Trkiye Gbre Sanayi A.. , APK Bk. , evre Aratrma ubesi, 1993.
294
TRKYE EVRE ATLASI
Tablo:XI.8.1 Trkiyede Kamu, Karma Ve zel Sektre Ait Gbre Fabrikalarnn Bulunduu Yerler ve Kapasiteleri Kurulu Tesis Yeri Bandrma BAGFA Gbre Cinsi AS TSP DAP/(NPK) (DAP)/NPK (DAP)/NPK TSP NPK DAP/(NPK) TSP RE NPK NPK (DAP)/NPK AN26 DAP AN26Granl AN26 AN26 NPK DAP NPK Kapasite (Ton/Yl) 214500 160000 165000/(220000) (165000)/220000 759500 (160000)/330000 185000 200000 (160000)/300000 185000 870000 561000 118000 679000 330000 (198000)/330000 594000 148500 1402500 40000 338500 594000 300000 227200 200000 1699700 5740700 N (Ton/Yl) 45045 29700 44000 118745 66000 40000 60000 100000 258060 23600 281660 66000 66000 154440 26730 313170 10400 88010 154440 60000 40896 40000 393746 1273321 942222 P2O5 (Ton/Yl) 68800 75900 44000 188700 66000 79550 40000 60000 79550 259100 23600 23600 66000 66000 68310 200310 BBM Top. (Ton/Yl) 45045 68800 105600 88000 307445 132000 79550 80000 120000 79550 359100 258060 47200 305260 132000 132000 154440 95040 513480 10400 88010 154440 120000 145408 80000 598258 Pay %
Toplam EGE GBRETA skenderun Toplam Yarmca GSA Toplam Ceyhan TOROS Mersin Toplam Ktahya TGSA Gemlik Samsun Elaz Toplam Fiziki Top. N P2O5 Aliaa Yarmca
14 6
16
14
23
60000 104512 40000 204512
27 57 43
BBM TOP. 2215543 Kaynak : DPT, VIII. Be Yllk Kalknma Plan, Gbre Sanayi zel htisas Komisyonu Raporu, Ankara, 2000.
295
TRKYE EVRE ATLASI
XI.9. TRKYEDE EKER FABRKALARI VE EVRE eker retim sanayinin esas faaliyet alan; eker kam veya eker pancarndan ham eker, eker erbeti, kristal yahut beyaz eker retilmesi veya ham ekerin rafine edilmesidir. eker fabrikalarnda kristal ve kp eker ile melasl kuru kspe retilirken, yan rn olarak da melas ve ya pancar kspesi elde edilmektedir. Melasl Kuru Kspe: Ya kspe ile melasn kartrlmas ve kurutulmasndan elde edilen ve bykba hayvanlara yem olarak verilen besin maddesidir. Melas: eker retim teknolojisinde bu gnn mevcut teknik imkanlar ile kristal halde sakaroz elde edilemeyen en son uruptur. lenen pancara gre takriben % 4-5 orannda elde edilir. spirto, ila ve yem sanayinin hammaddesi olarak kullanlr. Ya Kspe: Pancardan eker retiminde, pancar kymlarnn difzrlerde ters akm prensibine gre scak su ile ekstrakte edilmesi sretiyle eker erbete geirilir. Pancar kymlar ise ekeri alnm olarak difzr terk ederler. Difzrden kan ve ekeri alnm pancar kymlarna kspe denir. eker sanayi kapsamna ise eker, melas, melasl kuru kspe, alkol, kuru maya, aktif kizelgur ve makine fabrikalar rnleri girmektedir. Trkiyede Kamu ve zel Sektre Ait eker Fabrikalarnn Adlar, Bulunduklar Blgeleri, Statleri ve Kapasitelerini Gsteren Bilgiler Tablo:XI.9.1de verilmitir. Ayrca Harita:XI.6.de Trkiyede Kamu ve zel Sektre Ait eker Fabrikalarnn bulunduu yerler ise, gsterilmitir. XI.9.1. eker Fabrikalarnda Kullanlan retim Yntemi Bir eker fabrikasna ait proses akm emas u ekildedir: a. Pancardan ekerin alnmas iin, pancar nce kesme makinalarnda kylr. b. Pancar kymlar bir tama band ile nakledilirken otomatik olarak tartlr ve kantar pancar miktarn toplayarak kaydeder. c. Pancar kymlarndan ekerin alnmas Difzr denilen tam otomatik aparatlarda yaplr. Pancar kym kendi ynne ters ynde hareket eden 75 oC scak su ile temas ettirilerek iindeki ekerin suya gemesi salanr. d. Difzrn kym giren ucundan erbet, dier ucundan ekeri alnm kymlar yani kspe alnr.
296
TRKYE EVRE ATLASI
Tablo: XI.9.1 Trkiyede Kamu ve zel eker Fabrikalarna Ait Yer Blge ve Kapasiteleri
Kapasitesi Toplam eker Kp eker retim (ton/yl) (ton/gn) 1742000 1342,5 135000 150 34000 100 44000 50 63000 62,5 73000 98000 33000 125000 29000 50 66000 23000 100 154000 39000 50 45000 300 138000 100 139000 50 17000 60000 51000 53000 50 37000 100 72000 50 124000 80 35000 50 55000 108000 67000 41000 450000 112000 123000 215000 2 300 000 80 40 40 1 423
Sra No A- Kamuya Ait eker Fabrikalar 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 B- Bal Ortaklklara Ait eker Fabrikalar 1 2 C- zel Statl eker Fabrikalar 1 2 3 Genel Toplam (A+B+C)
Fabrika Ad Toplam Afyon Ar Alpullu Ankara Bor Burdur aramba orum Elaz Elbistan Erci Ereli Erzincan Erzurum Eskiehir Ilgn Kars Kastamonu Krehir Malatya Mu Susurluk Turhal Uak Yozgat Toplam Adapazar Ktahya Toplam Amasya Kayseri Konya
Bulunduu Blge Ege Blgesi D.Anadolu Marmara Anadolu Anadolu Akdeniz O.Karadeniz O.Karadeniz D.Anadolu Akdeniz D.Anadolu Anadolu D.Anadolu D.Anadolu Anadolu Anadolu D.Anadolu B.Karadeniz Anadolu D.Anadolu D.Anadolu Marmara O.Karadeniz Ege Blgesi Anadolu
Bulunduu l Afyon Ar Krklareli Ankara Nide Burdur Samsun orum Elaz K.Mara Van Konya Erzincan Erzurum Eskiehir Konya Kars Kastamonu Krehir Malatya Mu Balkesir Tokat Uak Yozgat
Stats Kamu Kamu Kamu Kamu Kamu Kamu Kamu Kamu Kamu Kamu Kamu Kamu Kamu Kamu Kamu Kamu Kamu Kamu Kamu Kamu Kamu Kamu Kamu Kamu Kamu
Pancar leme (ton/gn) 104500 7000 3000 4000 3500 3700 5200 3300 6300 1800 3800 1800 8000 2000 3300 7500 7500 1500 3500 3000 3500 3000 6500 7000 1800 3000 8000 6000 2000 20000 5500 5000 9500 132 500
Melasl Kuru Kspe, (ton/gn) 4380,5 450 245 275 275 275 137,5 137,5 328 137,5 450 137,5 275 275 545 300 137,5 478 300 178 800 200 200 400 5 659
Marmara Ege Blgesi O.Karadeniz Anadolu Anadolu
Sakarya Ktahya Amasya Kayseri Konya
B.O. B.O. zel zel zel
Kaynak: Trkiye eker Fabrikalar A.. Genel Mdrl, 2001.
297
TRKYE EVRE ATLASI
e. Kspe preslerde sklarak eker ihtiva eden suyu difzre geri verilir. Sklm ya kspenin bir blm hayvan yemi olarak kullanlmak zere tama band ile fabrika dna, bir blm de kspe kurutma tesislerine sevk edilir. f. Difzrden elde edilen ekerin iindeki yabanc maddeler, muayyen reaksiyon artlarnda Ca(OH)2 ve CO2 ile kireleme ve satrasyon kazanlarnda ktrlr. ken yabanc maddelerin erbetten uzaklatrlmas dekantr, dner filtre ve otomatik filtre niteleriyle salanr. g. erbetin iindeki boyar maddelerin ayrlmas CO2 gaznn verildii satratrlerde yaplr. Bu aralarda kullanlan CaO ve CO2 Eberhart tipi kire ocaklarnda CaCO3n kok kmr ile reaksiyona sokulmasndan elde edilir. CaO bilahare kire dairesinde Ca(OH) 2 haline getirilir. h. Gerek difzrden erbet istihsalinin, gerekse erbet tasfiyesinin teknolojisinin istedii optimumlarda gereklemesi iin otomatik kontrol ve ayar cihazlar kullanlr. Temizlenmi erbetten ekerin az enerji sarf ile kristalizasyonun ilk basama, erbeti ok kademeli bir tebhir sisteminde 4-4.5 misli koyulatrmaktadr. . Koyulatrlan erbet, ekerin karamelize olmamas iin piirim kazanlarnda vakum altnda buharlatrlp ekerin kristalleerek erbetten ayrlmas salanr. i. Elde edilen lapann refrijerantlarda dinlendirilmesi kristalizasyonun tamamlanmasn salar. j. Lapadaki eker kristallerinin, uruptan ayrlp temizlenmesi santrifjlerde tamamlanr. k. Elde edilen slak eker nakil organlar ile kurutucuya tanr. l. Kuruyan kristal ekerin toz ve iri olan ekerlerden ayrlmas eleklerde tamamlanr. m. eker yar otomatik kantarlarda tartlr, torbalanr ve arlk kontrolnden sonra azlar kapatlan torbalar ambara sevk edilir. n. Lapadan ayrlan urupta iki kademe daha kristallenme yaplarak elde edilen orta ve son ekerler tekrar eritilip ilk kademede kristal hale getirilir. o. Son eker kademesinin urubu melas adn alr ve ispirto, ila ve yem sanayinin hammaddesi olarak kullanlr. eker Fabrikas Proses Akm emas ekil: XI.9.1.de gsterilmitir. XI.9.2. eker Fabrikalarndan Elde Edilen Ana ve Yan rnler Ana rnler: Kristal ve kp eker Yan rnler: Pancar kspesi, kuru kspe, melas, melastaki ekerin mayalanmas yoluyla elde edilen etil alkol-asetikasit-sitrikasit.
298
TRKYE EVRE ATLASI
Pancar Kym
Melas; yksek orandaki eker nedeniyle ok aranlan ve tketilen hammaddedir. Halama Taze Su Kspe
Ham erbet
Melastan genel olarak drt yoldan yararlanlr: I. Kireleme II.Kireleme
CO2
Karbonatlama
Dekantr
Szlm erbet
Kat amur
II Karbonatlama
CO2
Sulu erbet
a. Melastaki ekerin kimyasal yntemlerle kazanlmas,
Buharlatrma
b. Melastaki ekerin mayalanma yntemleriyle baka maddelere erbet Koyu dntrlmesi, Vakum Aparatlar c. Melasn dorudan doruya hayvan besiciliinde deerlendirilmesi,
Kristal eker Refijerant Orta eker Son eker
Refijerant
Santrifj
Refijerant
Santrifj
Melas
Santrifj
Standart urup Kristal eker d. Melastan destilasyonla alkol elde edilmesi. Kurutma Ambalajlama
Afine eker
Afine Lapa
XI.9.3. eker Fabrikalarndan Alc Ortama Verilen Atk Trleri

ekil:X.I.9.1.eker retimi Akm emas
299
TRKYE EVRE ATLASI
Melas; yksek orandaki eker nedeniyle ok aranlan ve tketilen hammaddedir. Melastan genel olarak drt yoldan yararlanlr: a) Melastaki ekerin kimyasal yntemlerle kazanlmas, b) Melastaki ekerin mayalanma yntemleriyle baka maddelere dntrlmesi, c) Melasn dorudan doruya hayvan besiciliinde deerlendirilmesi, d) Melastan destilasyonla alkol elde edilmesi. XI.7.3. eker Fabrikalarndan Alc Ortama Verilen Atk Trleri eker Fabrikalar, iletmelerinde ok miktarda su kullanan bir sanayidir ve kullandklar suya bal olarak atlan kirli su hacmi de fazladr. eker Fabrikalarnn atk sular balca u ekildedir: eker Fabrikalar, iletmelerinde ok miktarda su kullanan bir sanayidir ve kullandklar suya bal olarak atlan kirli su hacmi de fazladr. eker Fabrikalarnn atk sular balca u ekildedir: a. Pancar tama suyu, pancarla birlikte gelmi bulunan ta, ot ve yaprak gibi eitli kirlilikleri tar ve bu su kirlerden artlarak tekrar kullanlabilir. b Pancar ykama sular pancarla gelen inorganik maddeleri ierir ve kirlerinden arndrlarak tekrar kullanlabilir.- Difuzyon ve prese sular erbet artm srasnda atlan sulardr ve kirlidirler. Bu kirli sular organik maddeleri ierirler. c. Kire amuru artklar, lavr sular (CO2 ykama suyu) ve bez ykama sular erbet artm blmnden atlan kirli sulardr. d. Kondens ve kondense sular erbetin buharlatrlmas ve vakum kazanlarnda kristallendirilmesi srasnda atlan sular olup az kirli ve geri kazanlan sulardr. e. eker Fabrikas atklarnda zel madde olarak saponin ve trietilamin vardr. Her ikisi de balklar zehirler. Saponinin dier bir zellii de atklarn kart ay ve nehirde kpk yapmasdr. Kpk balk solungalarn rterek paralar. Saponin g ve yava paralanan bir maddedir. eker fabrikalarndaki bir dier atk da lempedir. lempe; ana zeltiden alkol destile edildikten sonra geriye kalan zeltiye denir. Bu zelti, melastan gelen btn tuzlarla maya retimi srasnda katlm olan mineral tuzlarn ve mayalanmay yapm olan maya ktlesini kapsar. Sonu olarak eker fabrikas atklar; akarsu ve glleri kirletmekte ve evre sal asndan nemli kirlilik yk tamaktadr. XI.9.4. eker Fabrikalarnda Kullanlan Artma Yntemleri XI.9.4.1. Doal Artm Bu yntemde atk sular, nce toprak ve tortu tanelerinden dinlendirilerek ayrldktan sonra doal artm iin su toplama havuzlarna, toprak veya im araziye
300
TRKYE EVRE ATLASI
yamurlama veya salma sulama eklinde verilirler. Bu nedenle byk arazi alanlarna ihtiya duyulmaktadr. Su toplama havuzlarnda yaplan doal artmda ise havuz gne nlarnn ve oksijenin yeterli miktarda nfuz edecei derinlikte (1,5mt) olmaldr. Bu da havuz derinliinin az ve yzeyinin fazla olmasyla salandndan byk alanlara gereksinme duyulan bir yntem tekil eder. Doal artmda su kendi kendini doal olarak, ierdii bakteriler yardmyla artacandan bu ilem ok uzun zaman almaktadr. XI.9.4.2. Biyolojik Artm Kirli sularn biyolojik artmndan ama, kirli suda bulunan organik maddeleri mikroorganizmalar aracl ile paralamaktr. Suda bulunan organik maddeleri doal koullarda fazla sayda mikroorganizmalara paralatabilmek iin mikroorganizmalarn oalma koullarna uygun ortam yaratmak gerekir. Bunun iin de, suyun ierdii oksijen miktar ve mikroorganizmalarn oalmasn kolaylatracak olan, suda eksik bulunan gda maddelerinin miktarn artrmak gereklidir. Biyolojik artm iki ekilde yaplmaktadr. a. Geni Alanlarda Yaplan Biyolojik Artm Bu tip almada genellikle yamurlama ve yer filtreleri kullanlr. Yer filtresi olarak yeil sahalar veya tarla arazisi kullanlabilir. Yaplan hesaplara gre gnde 1000 ton pancar ileyen bir fabrikadan % 50 kirli su kar ise, bu suyun temizlenmesi iin 50 ha yeil alana ihtiya vardr. ayet yeil alan yerine tarm arazisi kullanlr ise gerekli arazi miktar iki katna kar. Temizlenmenin iyi olabilmesinde toprak cinsinin de nemi vardr. Humuslu kum, kumca zengin ve humuslu toprak, humus ve ince kumlu silt iyi bir yer filtresi iin uygundur. Yer filtresinin zerinde kirli suyun muntazam dalabilmesi iin toprak yzeyinin dz olmas arttr. Yer filtreleri ile kirli suyun temizlenmesi, kk kapasiteli fabrikalar iin uygundur. Kirli su toprak arasndan szarken aadaki olaylar meydana gelir. 1. Yzeyde mekanik filtrasyon olur. 2. znm maddeler toprakta bulunan bakteriler tarafndan alnr. 3. Kirli suyun verilmedii durgun zamanlarnda, filtre edilerek tutulmu veya absorblanm maddeler toprak bakterileri tarafndan biyolojik olarak ykseltgenir. b. Kk Tesislerde Yaplan Biyolojik Artm Bu yntemle almada bakterilerin organik maddeleri paralama zelliinden faydalanr. Bu sistemle alrken kullanlan sahalar kk olduundan bakteri miktarnn ok olmasna nem verilir. Kk tesislerde yaplan artm ileminde iki yntem uygulanmaktadr. 1. Yzey sistemi (damlatma cisimleri) 2. Aktif Yntem Yzey metodu ile alan sistemlerde damlatma cisimleri kullanlr. Bunlar, alt tarafnda zgara bulunan birka metre yksekliinde, betondan yaplm ve genellikle silindir eklinde olup, iine yzeyinde mikroorganizmalarn oalmasn salayacak dolgu maddesi konur. Dolgu maddesi olarak kok, cruf, hatta tula ve kire ta gibi gzenekli
301
TRKYE EVRE ATLASI
maddeler kullanlr. Kirli su dolgu maddelerinin yzeyini yalayarak aa doru akarken bakterilerle temasa gelir. Bakteriler suda bulunan kirli maddeleri de paralar. Bylece damlatma cismini boydan boya kat eden kirli su, aadan kt zaman temizlenmi durumdadr. Damlatma cisminin altnda bulunan zgaralarn arasndan baca gibi yukar ekilir. Bylece bakterilerin oksijen ihtiyac karlanm olur. Damlatma cisimlerinin iletme zaman 4-6 haftadr. Damlatma cisimleri ile % 70-90 arasnda bir artma elde edilir. Aktif yntemle biyolojik artm yaplmak istenen suya devaml olarak hava verilir. Havann devaml verilmesiyle suda bulunan oksijen miktar artrlr, bylece bakterilerin oalmas daha hzlandrlm olur. Su iinde oalan mikroorganizma hcrelerinin etrafnda elektrikle ykl klf teekkl eder. zelti iinde farkl elektrik yk olan kolloitler bu klflar tarafndan ekilerek su iinde yumaklarn (flok) olumasna sebep olur. Bu floklar aktif amur floklardr. Su iine devaml olarak verilen hava aktif amur floklarn devaml hareket halinde tutar. Suda bulunan organik maddeler nce floklar tarafndan absorblanr, sonra floklarda bulunan mikroorganizmalar tarafndan alnarak paralanr. Kimyasal bileikler haline getirilir veya mikroorganizmalar iin gerekli maddelerin yaplmasnda kullanlr. Aktif yntemle alrken suyun havalandrlmas iin eitli yntemler kullanlr. Bu yntemlerin en nemlisi basnl havalandrma ile hava kartrcl sistemlerdir. XI.9.4.3. Kombine Sistemleri Taze ve deritirilmi kirli sular yalnzca aerobik paralama ile istenilen artm elde etmek g olmaktadr. Bunun sebebi aerobik alma esnasnda viskoz madde yapan bakterilerin ok fazla oalmas ve aktif amurun kmesini engellemesidir. Aerobik ve anaerobik sistemlerin kombine almas aratrlm, alnan sonular olumlu olmutur. Yalnz byle almada reaksiyon zaman daha uzun olmaktadr. Sistemde, ilk iki aamada anaerobik paralanma son aamada ise aerobik paralanma olur. Elde edilen sonulara gre kirli sular % 96-97 orannda artmak mmkndr. Sistemin en byk sakncas, souk havalarda ilemin ok yava yrmesi ve tesis masraflarnn yksek olmasdr. Bu nedenle pratie uygulanmas gecikmektedir. XI.9.5. eker Fabrikas Atklarnn Alc Ortamda Oluturduu Olumsuz Etkiler eker Fabrikasnn kirli sular organik ve inorganik maddeleri ierir. Difzyon suyu ile prese suyunda organik maddeler, pancar yzdrme suyunda ise inorganik maddeler fazladr. Organik maddeler, karbonhidratlar ve azotlu bileiklerdir.Akarsuya verilen atk sularn zararl etkisi iki ekildedir. XI.9.5.1. Direkt Zarar Difzyon suyu ile prese suyundan bulunan saponin balklar zehirler ve ldrr. Suyun litresinde 2.5.mg saponin bulunmas balklarn lmesine neden olur. Saponinin bir dier zellii de nehirde kpk yapmasdr. Kpk balk solungalarn rterek paralar. Saponinin ldrc etkisini yok etmek iin bu tip sularn 1/10 orannda rmak suyu ile kartrlmas gerekir. Burada akarsuyun kk veya byk debili olmas ok nemlidir. Akarsudaki kirlilik, suyun debisi ile ters orantldr.
302
TRKYE EVRE ATLASI
XI.9.5.2. ndirekt Zarar Kirli sularda bulunan organik maddelerin bozularak zararsz hale gelebilmeleri iin oksijene ihtiya vardr. Bu oksijen kirli suyun kartrld akarsularda bulunan znm haldeki oksijenle karlanr. Bilindii gibi kirlenmemi sular oksijence zengindir. Gnde 2000 ton pancar ileyen bir eker fabrikasndan kan kirli sular 200.000300.000 nfuslu bir ehrin atk sularnn yapaca kirlilie edeerdir.
Kaynaklar 1. LK, G., Gda Sanayi Atksularnn Biyolojik Artm ve eker Sanayiinde Uygulama, Ankara, 1986. 2. DS, eker Fabrikas Artklar, DS Genel Mdrl, Aratrma Koordinasyon Daire Bakanl, 1997. 3.Trkiye eker Fabrikalar A.. Genel Mdrl, Aratrma Planlama Koordinasyon Daire Bakanl, 2001.
303
TRKYE EVRE ATLASI
XI.10.MEZBAHALAR-ET ENTEGRE TESSLER VE EVRE Et entegre tesisleri; byk ve kkba hayvanlarn kesildii, paraland, derisinin yzlp i organlarnn aykland ve bylece elde edilen karkastan eitli et ve et rnlerinin retildii, kesimden ortaya kan rnlerin deerlendirilerek eitli yan rnlerin elde edildii tesisleri kapsar. Mezbahalar ise, genellikle hayvanlarn kesildii bir kesim yeri olarak hizmet grmekte, yan rnler hemen hemen hi deerlendirilmemektedir Et kombinalarnda ise et retimi yannda ayrca et-kemik, kemik, kan unu gibi hayvan beslenmesinde, rendering yalar gibi sabun endstrisinde, safra, guddeler gibi kimya endstrilerinde kullanlan rnler de retilmektedir. Ayrca deri ve barsak deerleri mezbahalarda retilenlere gre daha yksektir. Et rnleri endstrisi en genel halde kullanlan proseslere gre aadaki ekilde kategorilere ayrlmaktadr: A. Basit mezbahalar, B. Kompleks mezbahalar, C. Et kombinalar; C.1. Az ilemli et kombinalar, C.2. ok ilemli et kombinalar, D. Kk et ileme tesisleri, E. Et paralayc iletmeler, F. Sucuk-salam ve hazr et reten iletmeler, G. Jambon iletmeleri, H. Et konserve iletmeleri, I. Rendering tesisleri. Ancak en genel halde aadaki gibi bir snflandrma da yaplabilmektedir a. Mezbahalar; sadece kesme, deri yzme, sakatat ayrma ilemlerini ierir. b. Kombinalar; hem mezbaha hem de et, deri ve sakatat ileme ve rendering proseslerini ierir. c. Et ileme tesisleri ise; sadece et ileme proseslerini ierir. Canl hayvan kesimi yapmayan et rnleri ileme ve paketleme atlyeleri bu snfa girmektedir. Mezbahalar ve et entegre tesislerine ait Proses Akm emas ekil.XI.10.1de, Ana ve Yardmc prosesler ise Tablo.XI.10.1de verilmitir. XI.10.1. Mezbahalar ve Et Entegre Tesislerinden Elde Edilen Ana ve Yan rnler XI.10.1.1. Birinci Temel rnler A. Taze et rnleri, B. Dondurulmu et rnleri, C. lenmi et rnleri, a. Para halinde ilenmi et rnleri,
304
TRKYE EVRE ATLASI
a.1. Pastrma ve fme etler a.2. Konserve rnler b. Kuba ve kyma byklnde ilenen et rnleri, b.1. Sucuk b.2. Kavurmalar c. Kyma halinde paralanarak retilen dier et rnleri, c.1. Kfte c.2. Hamburger d. Emlsiyon teknolojisi uygulanarak ilenen et rnleri, d.1. Sosis d.2. Salam XI.10.1.2. kinci Temel rnler a. Yalar: nsan gdas olarak kullanlan i yalar, b. Yenebilen i organlar, ba ve ayaklar (sakatat), Ba etleri(kelle), beyin, dil, kalp, karacier, bbrekler, dalak, ikembe, testisler, koyun ve kei dz barsak, ayaklar.
Tablo:XI.10.1. Mezbahalar ve Et Entegre Tesislerine Ait Ana ve Yardmc Prosesler
Alt Kategoriler Basit Mezbahalar (A) Ana Prosesler - Hayvan barndrma - Kesme (ldrme) - Deri yzme - Sakatat ayrma (A)nn ayns Yardmc Prosesler Sakatat ileme Deri ykama-tuzlama Karkas Paralama ilemlerinden Bir veya en ok ikisi Sakatat ileme Deri ykama-tuzlama Karkas paralama Kan ileme Rendering lemlerinden en az tanesi kestii eti - Et tuzlama-salamura - Et ttsleme - Et konserveleme - Dier et ilemleri Salam Sucuk retme (C)nin ayns rn - Karkas - Kan -Sakatat -Kl -Deri - Karkas - Yan rnler - Sakatat - Para et - Ham veya yar mamul deri - Ham veya ilenmi kan -Rendering rnleri - lenmi eitli etler -Az miktarda Salam Sucuk
Kompleks Mezbahalar (B)
Az lemli Kombinalar (C)
(A)nn ayns Sadece kendi kullanr
ok lemli Kombinalar (D) (E,F,G,H,I)
(A)nn ayns kendi kesimi dnda ayrca karkas satn alr - Donmu et zme - Halama, piirme, ttsleme, kurutma dondurma, dilimleme vb. - Konserveleme ilemleri
(C)nin ayns
- Paketleme
- Et ileme Tesisleri - Tuzlanm-salamura et - Ttsl et - Kavurma et - Konserve et - Dier hazr etler -Sosis, salam,sucuk,pastrma - Jambon - Dilimlenmi et rnleri - Yenilir ya - Don ya - Ecza hammaddeleri - Hayvan yemleri
Rendering Tesisleri (J)
- Rendering
305
TRKYE EVRE ATLASI
Birinci Hayvanlar
kinci
rnler
Ahrlar (Barndrma) Kuru Kan K O M B N A L A R B A S T M E Z B A H A L A R ldrme (Kesme) Kan lenmesi Deri(Tabaklama) Domuz Kl -Deri Yzlmesi -Halama-Kl Skme -Deri lenmesi -Kl Kazanama Yenilebilir Ksm -Sakatatlarn Ayrlmas - Temizleme -Sindirim Organlar -Temizleme -leme kembe vs.
Karkaslar eitli Yan rnler
Soutma
Ayrma-Paralama ve -Kemikleri
-Yenilmez rn in -Rendering
Para Et Yenilebilir Yalar Don Ya
Proses Suyu
-leme: -Kyma-tme -Terbiye -Salamura -Ttsleme -Piirme -Konserveleme
-Yenilebilir rn in Rendering
eitli Et rnleri
Proses Suyu
Geri Kazanma ekil:XI.10.1. Mezbahalar ve Et Entegre Tesisleri Proses Akm emas
306
TRKYE EVRE ATLASI
XI.10.1.3. Yan rnler A. Kan, A.1. Et-kemik unu, A.2. Kemik unu, A.3. Rendering yalar, A.4. Trnak- boynuz unu B. Barsak, C. Deri, D. eitli tbbi ve biyoteknolojik preparatlar. XI.10.3. Mezbahalar ve Et Entegre Tesisleri in En Uygun Artma Teknolojisi Mezbahalar ve et entegre tesisleri kategorisi alt kategoriden olumaktadr. Bu endstri atk sularnn artlmas iin belirlenen en uygun artma teknolojisi alt kategoriler ele alnarak aada aklanmtr. XI.10.3.1. Basit Mezbahalar Alt Kategorisi En uygun artma teknolojisi aadaki birim, ilem ve proseslerden olumaktadr. - Kann atksu akmna kartrlmadan ayr bir ukurda toplanmas, - Atksu akmlarnn ayrlmas, - Kesme, deri yzme, sakatat ayrma ve karkas paralama ilemleri atksularnn bir zgaradan geirilerek tutma havuzlarna verilmesi, keltilerek ya ve yzc maddelerin syrlmas, - Sindirim organlar temizleme, ayklama atksularnn eleklerden geirilmesi, - Allardan gelen atksularnn bir kapandan geirilmesi, - Atksu akmlarnn birletirilmesi ve dengelenmesi, - ki aamal ikinci kademe artma (biyolojik artma) XI.10.3.2. Kombinalar Alt Kategorisi En uygun artma teknolojisi aadaki birim, ilem ve proseslerden olumaktadr. - Tesis ii kirlenme kontrol, - Atksu akmlarnn ayrlmas, - Kesme, deri yzme, sakatat ayrma, karkas paralama- dorama ve tm et ileme prosesleriyle deri ileme prosesi dndaki tm yan proseslerin atksularnn birlikte toplanarak zgaradan geirilmesi ve tutma havuzlarnda keltilerek yann syrlmas ve znm hava yzdrmesi uygulamas, - Sindirim organlar temizleme ayklama (varsa domuz halama ve kl skme) prosesi atk sularnn elekten geirilmesi ve sonra deri ileme ve evsel nitelikli kullanmlardan gelen atksularla birletirilmesi, - Allardan gelen atksularn bir kapandan geirilmesi, - Yukardaki tm atksularn birletirilmesi ve dengelenmesi, - ki aamal ikinci kademe artma (biyolojik artma) bunun iin; . lk aama havasz biyolojik artma . kinci aama haval biyolojik artma olarak seilmelidir.
307
TRKYE EVRE ATLASI
XI.10.3.3. Et leme Alt Kategorisi En uygun artma teknolojisi aadaki birim, ilem ve proseslerden olumaktadr; a. Evsel nitelikli sular dnda tm proses atksularnn birlikte toplanmas, zgaradan geirilerek bir tutma havuzunda keltilmesi, ya ve yzc maddelerin ayrlmas, b. Evsel atksularla birlikte ikinci kademe artma (biyolojik artma). Tm alt kategorilerde kirletilmemi soutma sular ve tesis alan drenaj sular hibir artmadan geirilmeden ve dier atksularla kartrlmadan dorudan alc ortama verilmelidir. Her bir alt kategori iin en uygun artma teknolojileri ekil:XI.10.2, ekil:XI.10.3 ve ekil:XI.10.4de gsterilmitir. XI.10.4 Mezbahalar ve Et Entegre Tesislerinden Alc Ortama Verilen Atk Trleri Et endstrisi atksularndaki kirliliin belirlenmesi ve kontrolnde kalite ltlerine baz oluturacak esas parametrelerin zellikleri ve etkileri u ekildedir.: - Biyokimyasal Oksijen htiyac (BO5): Evsel ve endstriyel atksularn oksijen gereksinimini lmede yaygn olarak kullanlr. Atklardaki BO su kaynaklarna verildiinde, ortamda znm durumda bulunan oksijeni azaltarak suda yaayan canllar etkiler. BOden tr oksijen konsantrasyonu dtke balklar ve sudaki aerobik yaamn dier unsurlarnn da yaama koullar ortadan kalkar. Oksijen tamamen tkendiinde anaerobik ayrma ba gsterir ve metan, hidrojen slfr gibi istenmeyen ayrma rnleri meydana gelir. - Toplam Ask Maddesi: Suda znm halde bulunmayan maddeleri kapsar. Ask maddeler evre sularnda dipsel birikimlere ve bulankla yol aar. Ayrca balklarn solunum yollarn da tahri ederler. - Ya ve Gres: Parametresi ya ve gres snfna girebilen serbest ve emlsiyon halinde bulunabilen ok eitli maddeleri ierir. Bu maddeler evsel, hayvan ve bitki veya petrol trevleri orijinli..olabilir.
308
TURKYE EVRE ATLASI
Kan ukuru
Sata
Sata veya amur
Uzaklatrma Kesme,deri yzme,sakatat ayrma,karkas paralama atksular Gbre Evsel Nitelikli Atksular Al Atksular Kapan Kat Atk /// /// zgara
Tutma Havuzu
Sindirim organlar temizleme Ayklama atklar
Elek
Dengeleme
ki Aamal Biyolojik Artma amur
Kat Atk
amur
Alc Ortama
ekil:XI.10.2. Basit Mezbahalarda En Uygun Artma Teknolojisi Uygulamas
309
TURKYE EVRE ATLASI
Kan -----------------
Kan leme
Sata /// /// /// Izgaralar Deri leme Atksular
amur Uzaklatrma Veya Redreringe Tutma Havuzlar znm Hava Yzdrmesi
Kesme,deri yzme,sakatat ayrma,karkas paralama, et ileme ve tm dier yan proseslerin atksular Kat Atk Sindirim organlar temizleme Ayklama Elek Gbre Al Atksular Kapan
Evsel Nitelikli Atksular amur Aerobik Biyolojik Artm
Dengeleme amur
Anaerobik Biyolojik Artm Alc Ortam
ekil:XI.10.3. Kombinalarda En Uygun Artma Teknolojisi Uygulamas
amur Tm Proses /// Atklar /// Izgaralar Tutma Havuzu
amur Alc Ortama
Biyolojik Artm
Evsel Nitelikli Atksular ekil:XI.10.4. Et leme Tesislerinde En Uygun Artma Teknolojisi Uygulamas
310
TURKYE EVRE ATLASI
Genelde ya ve gresler su yaamna, kanalizasyon sistemine ve alc ortama zararl maddelerdir. Yzc ya ve gres su stnde bir film oluturur, k ve oksijen transferine etki eder, hatta tamamen engelleyebilir. Canllara ve suda bulunan aralara bulaarak onlar kirletir. Emlsiyon haldeki yalar balklara zehir etkisi yapar. Bu etki daha ok balklarn solunum yollarnn yala kaplanmas sonucu oluur. Ya ve gres dibe kerse dipsel yaam zellikle balk yumurtalarn tahrip eder. XI.10.5. Mezbahalar ve Et Entegere Tesislerine Ait Atk Trleri ve evreye Etkileri Mezbahalarda, kesimhane ve et ileme prosesleri srasnda oluan atksular kan, et, ya ve sakatat paracklar ierir. Bu sular genellikle yksek KOI, BOI5 toplam askda kat madde, ya, gres ve yzer maddeler iermektedir. Et endstrisi atklarnda en nemli kirliliklerden biri kandr. Eskiden kanalizasyon sistemine verilen bu atk bugn yan rn olarak elde edilmektedir. kembe ve bunun gibi atklar kanalizasyon sistemine verildiklerinde, toplam kat madde konsantrasyonunu artrrlar. Hayvan kesimi ve ileme tesislerinde nemli bir kirlilik kayna da temizlik ilemleridir. Ya ilemlerde kirlilik yk fazladr. Bu nedenle kirlilik yklerini azaltmak zere ya temizleme yerine kuru temizleme yntemlerinin kullanlmas tavsiye edilmektedir. Mezbaha ilemleri esas olarak kesme blm etrafnda toplanmtr. Burada oluan atklar krmz-kahve renkli, yksek BOIli askda kat madde konsantrasyonu yksek atklardr. Kann, ayr toplanmadan dorudan artmaya verilmesi halinde biyolojik artm teknolojileriyle artm mmkn olamamaktadr. Bu atklar su kaynaklarna verilmesi halinde ise, ortamda znm durumda bulunan oksijeni azaltarak suda yaayan canllar etkiler. BOIden tr oksijen konsantrasyonu dtke balklar ve sudaki aerobik yaamn dier unsurlarnn da yaama koullar ortadan kalkar. Oksijen tamamen tkendiinde anaerobik ayrma bagsterir ve metan, hidrojen slfr gibi istenmeyen ayrma rnleri meydana gelir. Toplam ask maddeleri evre sularnda dipsel birikimlere ve bulankla yol aar. Ayrca balklarn solunum yollarn da tahri ederler. Ya ve gresler de su yaamna, kanalizasyon sistemine ve alc ortama zararl maddelerdir. Yzc ya ve gres su stnde bir film oluturur, k ve oksijen transferini engeller. Canllara ve suda bulunan aralara bulaarak onlar kirletir. Emlsiyon haldeki yalar balklara zehir etkisi yapar ve solunum yollarnn yala kaplanmasna neden olur. SKKYnde geen parametrelere ait snr deerler, Tablo XI.10.2de verilmektedir.
Tablo XI.10.2. Mezbaha Tesislerine Ynelik SKKYnde Yer Alan Kriterler Parametre Birim Kompozit Numune 2 saatlik BOI KOI Ya ve Gres PH mg/l mg/l mg/l mg/l 250 30 6-9 Kompozit Numune 4 saatlik 40 160 20 6-9
Kaynak: Su Kirlilii Kontrol Ynetmelii, 4.9.1998 Tarih ve 19919 Sayl R.G.
311
TURKYE EVRE ATLASI
XI.10.6. Mezbahalar ve Et Entegre Tesislerine Ait Artma Dzeyleri Et rnleri endstrilerinin kirlenme denetimi ve artma teknolojisinde gittike artan kirlilik giderimine kar gelen be dzey tanmlanmas mmkndr; 1. Dzey: Tesis ii kirlenme kontrol, 2. Dzey: Ayrlm atksu akmlarnda hazrlk artm (tesis ii artma), 3. Dzey: Bileik atksu akmnn ikinci kademe (biyolojik) artm, 4. Dzey: Biyolojik artma sonras nc kademe artma, 5. Dzey: Dearj tamamen kesme. Bunlardan 1., 2. ve baz durumlarda 3. dzeyler n artmaya karlk gelmektedir. 4 dzey ise ayrmaya dayankl organik madde ve ask maddeleri kalntlarnn azaltlarak ok az kirletilmi ve dorudan sulamada kullanlabilecek k suyu elde edilmesine imkan salayan ileri artma dzeylerine kar gelmektedir. Bunlarn arasndaki 3. dzey ise en pratik teknolojilerle ekonomik olarak yaplabilecek artmay gstermektedir. Yukarda ad geen artma dzeyleri u ekilde detaylandrlabilir; XI.10.6.1. Dzey: Tesis i Kirlenme Kontrol XI.10.6.2. Dzey: Ayrlm Atksu Akmlarnda Hazrlk Artm (Tesis i Artma): Izgara ve eleklerden geirme, Tutma havuzlar (syrma ve keltme), znm hava yzdrmesi, Dengeleme. XI.10.6.3. Dzey: Bileik Atksu Akmnn kinci Kademe Artm 1. ve 2. dzey artmalarda atksulardaki organik maddelerin ok az giderilir. BOI ve TAM (Toplam Ask Maddesi)n byk bir ksm, zellikle organik maddelerin ykseltgendii biyolojik proseslerle giderilebilir. Bu amala kullanlan bir ok farkl sistem bulunmaktadr. 2. dzeyden sonra bileik atksu akmnn biyolojik artmnda en ok kullanlan sistemler: eitli tipte lagnler (haval/havasz), Aktif amur sisteminin deiik tipleri, Yksek hzl damlatmal filtreler eklinde sralanabilir. Son yllarda dner disk ve havasz artma sreleri de hzla yaygnlamaktadr. XI.10.6.4. Dzey: nc Kademe Artma nc kademe artmada kullanlabilecek dier sistemler; Kum filtreler, Mikrostrainer, Elektrodializ, yon deiimi,
312
TURKYE EVRE ATLASI
Amonyak syrma, Karbon absorbsiyonu, Kimyasal keltme, Ters ozmos olarak sralanabilir. XI.10.6.5. Dzey: Alc Ortama Dearj Yapmama Bu durumda en ileri kademeye kadar artlm suyun, sanki bir su kayna gibi kullanm gznne alnr. Bu konuda zellikle tarm alanlarnn sulanmas en ok uygulama alan bulmutur. Bir dier yntem de, s havuzlardan toplanan ileri derecede artlm atksuyu buharlatrmaktr. Trkiyedeki Mevcut Kesimhane ve Et Kombinalarnn Say ve Kapasiteleri Tablo:XI.10.3de, Kamuya ve zel Sektre Ait Et Kombinalar ve Kapasiteleri Tablo:XI.10.4de, 2678 Sayl Yasaya Gre Kurulan veya Daha nce Kurulmu Olup da Ad Geen Yasann lgili Maddesine Gre Modernize Edilen zel Sektr Tesislerinin Listesi de Tablo:XI.10.5.de verilmitir. Kaynaklar 1. T, Endstriyel Atksularn Kontrol ve Kstlama Esaslar Projesi, Mezbahalar ve Et rnleri Endstrisi, evre ve ehircilik Uygulama Aratrma Merkezi, 1984. 2. DPT, VI. Be Yllk Kalknma Plan, Et Sanayi K Raporu, Yayn No: DPT:2251, K:374,1991. 3. Tarm ve Kyileri Bakanl, Koruma ve Kontrol Genel Mdrl, APK Dairesi Bakanl, 1993. 4. Et ve Balk Kurumu, APK Dairesi Bakanl, 2001.
313
Tablo:XI.10.3. Trkiyedeki Mevcut Kesimhane ve Kombinalarn Saylar ve Kapasiteleri Sra No 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 li Adana Afyon Ar Amasya Ankara Antalya Artvin Aydn Balkesir Bilecik Bingl Bitlis Bolu Burdur Bursa ankr orum Denizli Diyarbakr Edirne Elaz Erzincan Erzurum Eskiehir Gaziantep Giresun Gmhane Hatay Isparta stanbul zmir el Bulunduu Blge Akdeniz Ege Blgesi Dou Anadolu Orta Karadeniz Anadolu Akdeniz Dou Karadeniz Ege Blgesi Marmara Marmara Dou Anadolu Dou Anadolu Bat Karadeniz Akdeniz Marmara Orta Karadeniz Orta Karadeniz Ege Blgesi Gney Dou Anadolu Marmara Dou Anadolu Dou Anadolu Dou Anadolu Anadolu Gney Dou Anadolu Dou Karadeniz Orta Karadeniz Akdeniz Akdeniz Marmara Ege Blgesi Akdeniz Kesimhane-Kombina Says 17 14 6 8 28 13 8 32 23 6 6 7 16 6 13 7 9 11 12 8 10 8 6 9 6 10 5 13 12 29 30 9 Gnlk Kesim Kapasitesi Bykba (adet) Kkba (adet) 662 603 256 530 1358 119 148 349 712 287 295 288 167 331 755 80 318 310 227 191 326 400 1200 635 329 230 380 279 297 2007 1368 229 7545 2082 2260 2250 4889 399 264 1050 5530 479 2280 2487 412 2885 3190 190 1074 2545 2164 325 1765 1665 8750 4350 4464 475 600 1490 530 45560 7333 1141
314
Tablo:XI.10.3.(Devam)Trkiyedeki Mevcut Kesimhane ve Kombinalarn Saylar ve Kapasiteleri Gnlk Kesim Kapasitesi Sra li Bulunduu Kesimhane-Kombina No Blge Says Bykba (adet) Kkba (adet) 33 Kars Dou Anadolu 17 528 2832 34 K.Mara Akdeniz 7 256 1156 35 Kastamonu Bat Karadeniz 14 621 2590 36 Kayseri Anadolu 15 296 1510 37 Krklareli Marmara 17 293 942 38 Krehir Anadolu 4 110 550 39 Kocaeli Marmara 11 400 915 40 Konya Anadolu 17 1400 3480 41 Ktahya Ege Blgesi 8 275 490 42 Malatya Dou Anadolu 9 580 3040 43 Manisa Ege Blgesi 30 563 3420 44 Mardin Gney Dou Anadolu 13 272 2350 45 Mula Ege Blgesi 12 83 313 46 Mu Dou Anadolu 4 45 126 47 Nevehir Anadolu 9 179 400 48 Nide Anadolu 6 118 343 49 Ordu Dou Karadeniz 14 375 413 50 Rize Dou Anadolu 8 130 60 51 Sakarya Marmara 17 1730 6640 52 Samsun Orta Karadeniz 22 560 1320 53 Siirt Gney Dou Anadolu 8 50 310 54 Sivas Anadolu 16 514 2455 55 .Urfa Gney Dou Anadolu 10 176 2290 56 Tekirda Marmara 12 320 1529 57 Tokat Orta Karadeniz 8 331 1183 58 Trabzon Dou Karadeniz 12 295 205 59 Tunceli Gney Dou Anadolu 8 79 210 60 Uak Ege Blgesi 6 118 435 61 Van Dou Anadolu 7 625 2694 62 Yozgat Anadolu 9 230 1050 63 Zonguldak Bat Karadeniz 21 506 810 Toplam Kesimhane-Kombina retim Kapasitesi 769 27724 168514 Kaynak: DPT, VI. Be Yllk Kalknma Plan, Krmz Et Sanayi K Raporu, Yayn No: DPT: 2251, K :374, 1991. 315
Tablo:XI.10.4. Trkiyede Kamu ve zel Sektre Ait Et Kombinalar ve Kapasiteleri Sra No Kombinalar Bulunduu Blge li Al Tarihi Stats Pratik Kap. (Ton/Yl) 11000 11750 11000 11750 11750 11000 11000 11000 11000 12500 6250 11750 11000 11000 11750 11000 11750 12500 11750 11750 11750 11750 11000 11000 11000 11000 11750 303500 Teorik Kap. (Ton/Yl) 22000 23500 22000 23500 23500 22000 22000 22000 22000 25000 12500 23500 22000 22000 23500 22000 23500 25000 23500 23500 23500 22000 22000 22000 22000 22000 23500 607000 KESM KAPASTES Ba/Gn KB 2000 2000 2000 2000 2000 2000 2000 2000 2000 2600 1000 2000 2000 2000 2000 2000 2000 2600 2000 2000 2000 2000 2000 2000 2000 2000 2000 54200 BB 320 360 320 360 360 320 320 320 320 320 200 360 320 320 360 320 360 320 360 360 360 360 320 320 320 320 360 8930 Bin Ba/Yl KB 500 500 500 500 500 500 500 500 500 650 250 500 500 500 500 500 500 650 500 500 500 500 500 500 500 500 500 13550 BB 80 90 80 90 90 80 80 80 80 80 50 90 80 80 90 80 90 80 90 90 90 90 80 80 80 80 90 2240
1 Adana(*) Akdeniz Adana 1975 Kamu 2 Afyon Ege Blgesi Afyon 1984 zel 3 Ar Dou Anadolu Ar 1976 zel 4 Bayburt Orta Karadeniz Bayburt 1991 zel 5 Bingl(*) Dou Anadolu Bingl 1987 Kamu 6 Burdur Akdeniz Burdur 1977 zel 7 Bursa Marmara Bursa 1970 zel 8 Diyarbakr(*) G. Dou Anadolu Diyarbakr 1973 Kamu 9 Elaz Dou Anadolu Elaz 1968 zel 10 Erzurum(*) Dou Anadolu Erzurum 1953 Kamu 11 Erzincan Dou Anadolu Erzincan 1990 zel 12 Eskiehir Anadolu Eskiehir 1984 zel 13 G.Antep G. Dou Anadolu G.Antep 1978 zel 14 Kars Dou Anadolu Kars 1972 zel 15 Kastamonu Bat Karadeniz Kastamonu 1985 zel 16 Kayseri(*) Anadolu Kayseri 1971 Kamu 17 Kzltepe G. Dou Anadolu Mardin 1987 zel 18 Konya(*) Anadolu Konya 1956 Kamu 19 Malatya(*) Dou Anadolu Malatya 1984 zel 20 Manisa(*) Ege Blgesi Manisa 1980 Kamu 21 Sakarya(*) Marmara Sakarya 1978 Kamu 22 Sivas Anadolu Sivas 1984 zel 23 Suluova(*) Orta Karadeniz Amasya 1977 zel 24 .Urfa G. Dou Anadolu .Urfa 1968 zel 25 Tatvan Dou Anadolu Van 1976 zel 26 Van(*) Dou Anadolu Van 1980 Kamu 27 Yksekova G. Dou Anadolu Hakkari 1987 zel Toplam 27 Et Kombinas retim Kapasitesi (*) Artm tesisleri mevcuttur, dier kombinalarda gzl foseptik ukuru kullanlmaktadr. Kaynak: Et ve Balk Kurumu, APK Daire Bakanl, 2001.
316
Tablo:XI.10.5. Trkiyede 2678 Sayl Yasaya Gre Alma zni Alan Faal Durumdaki Tesisler Sra No 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 li Adana Adapazar Afyon Afyon Afyon Afyon Afyon Afyon Afyon Aksaray Ankara Ankara Ankara Ankara Aydn Bursa Erzurum Erzurum Erzurum Erzurum Erzurum G.Antep el stanbul stanbul nvan smet Turan Et Kombinas Demirciolu Gda ve Et San. A.. Kule Kardeler Et Kombinas Ahmet Mumsurlar Mhsrler Kardelar Ali evki Topu Portakaloullar Et Gda A.: Ahmet Kocaaban ve Mstekileri kbal Et Kombinas m. San. Paz. Baak Et ve San. Tic. Ltd. ti. Mehmet zdabak meks Hay. Gel. ve Et Tes.A.. Harmanc Et Ent.San. Tic. Ltd.ti. Ahmet Biliki Ege Et Mam. Yem ve Ya San. T.A.. Yavuzlar Entegre A.. Oral Et Entegre Tesis A.. Ettas Et ve Et Mam. mal A.. Ettat Gncolu zetsan Nakliyat ve Et San. zser Et Kombinas A.. Nizip Belediyesi Hadi Doan Beler Et Gda San. A.. Cokun Et ve Et Mam. San. Tic. A.. Bulunduu Blge Akdeniz Marmara Ege Blgesi Ege Blgesi Ege Blgesi Ege Blgesi Ege Blgesi Ege Blgesi Ege Blgesi Anadolu Anadolu Anadolu Anadolu Anadolu Ege Blgesi Marmara D.Anadolu D.Anadolu D.Anadolu D.Anadolu D.Anadolu G. D. Anadolu Akdeniz Marmara Marmara Gnlk Kesim Kapasitesi Bykba (Adet) 100 BB/a 80 BB/a 50 BB/a 150 BB/a 50 BB/a 60 BB/a 50 BB/a 50 BB/a 50 BB/a 200 BB/a 50 BB/a 200 BB/a 50 BB/a 50 BB/a 200 BB/a 75 BB/a 200 BB/a 250 BB/a 50 BB/a 50 BB/a 50 BB/a 200 BB/a 50 BB/a 50 BB/a Kkba (Adet) 2500 KB/a 100 KB/a 200 KB/a 1000 KB/a 1000 KB/a 500 KB/a 500 KB/a 2000 KB/a 1750 KB/a 150 KB/a 200 KB/a 100 KB/a 200 KB/a 800 KB/a 200 KB/a -
317
Tablo:XI.10.5. Trkiyede 2678 Sayl Yasaya Gre Alma zni Alan Faal Durumdaki Tesisler (Devam) Sra No 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 li stanbul stanbul stanbul stanbul stanbul stanbul stanbul stanbul zmir zmir zmir Karaman Kayseri Kayseri Kayseri Kayseri Kayseri Krehir Konya Konya Sivas Van nvan Bulunduu Blge Marmara Marmara Marmara Marmara Marmara Marmara Marmara Marmara Ege Blgesi Ege Blgesi Ege Blgesi Anadolu Anadolu Anadolu Anadolu Anadolu Anadolu Anadolu Anadolu Anadolu Anadolu D.Anadolu Gnlk Kesim Kapasitesi Bykba (Adet) 55 BB/a 50 BB/a 333 BB/a 350 BB/a 50 BB/a 55 BB/a 250 BB/a 50 BB/a 142 BB/a 50 BB/a 700 BB/a 50 BB/a 100 BB/a 50 BB/a 50 BB/a 50 BB/a 50 BB/a 50 BB/a 50 BB/a 100 BB/a 200 BB/a 200 BB/a 50 BB/a Kkba (Adet) 220 BB/a 2133 BB/a 7000 BB/a 200 BB/a 2000 BB/a 600 BB/a 7000 BB/a 500 BB/a 400 BB/a 1000 BB/a 800 BB/a 1000 BB/a -
Apikolu Kardeler Et San. Koll. Seven Et Gda San. Tic. A.. Maret Besicilik ve Et San. Tic. smer stanbul Mez. Rend. Tes. Boazii Et ve Gda San. Tic. Etsan Gda San. A.. ekmece Et ve Et rnleri Tic. A.. Ender Ent. Et ve Mam. San. Tic. Pnar Ent. Et ve Yem San. A.. oban Et Entegre Tesisleri Tansa Karet Kardeler Gda Mad. A.. Bayazcolum Et ve Gda San. Sendana Et ve Et r. th. A.. Kelleciolu Et ev Et Mam. A.. zdanac Et ve Et Mam. Tic. San. aban ve eref nl Et Kombinas Altn Kardeler Un ve Yem A.: Ma Tarmsal San. Tic. A.. Sahran Mam. hr. th. Tic. Ltd. . arket Van Et Entegre A.. Einolu Et Kombinas Kaynak: Tarm ve Kyileri Bakanl, Koruma ve Kontrol Genel Mdrl, 1993.
318
TRKYE EVRE ATLASI
XI.11. TRKYEDE DER SANAY VE EVRE Deri ileme sanayi; mezbahalardan ve dier et kesimi kaynaklarndan elde edilen ham derilerin kullanma ekillerine ve mahalli koruma geleneklerine gre yzlmesi, ya ve dier yabanc maddelerden temizlenip, snflandrlarak ilenmesi sanatdr. Bugn ham deri, et retiminin yan rnleri arasnda deer bakmndan et retimi maliyetini dren birinci derecede nemi olan bir yan rndr. Deri ileme endstrisinde ana hammadde deridir. Kullanlan ham deriler kkba ve bykba hayvan derileri olarak iki ana grupta toplanr. Trkiyede byk miktarlarda kullanlan kkba ham deriler koyun, kuzu, kei ve olak olmak zere at, katr ve deve derileri ile av ve krk hayvanlarnn derileri de ilenmektedir.1990-1998 yllarna ait deri retimleri Tablo:XI.11.1de verilmitir. Trkiyede 1920, 1930lu yllarda her kasabada bir tabaklk iine rastlanrken, zanaatn zamanla sanayiye dnmesi, iin znde ileri teknolojinin yer almas, rekabet koullar, evre kirlilii olgusu dericiliin belli blgelerde, giderek deri organize blgelerinde yer almas sonucunu yaratmtr. Trk deri sektrnn 1980li yllarda geirdii yapsal deiiklik, deri retimini olumsuz ynde etkilemitir. Deri tabakl ve retimi arasnda kullanlan baz kimyasal maddelerin yaratt olas evre kirlilii riski, bu tr sanayilerin ok daha gvenli retim birimlerinde yaplmas gerektiini ortaya karmtr. 1986 ylnda balatlan Tuzla Organize Deri Sanayi Blgesi Projesi, 1992 ylnda hazr duruma gelmi ve deri retim birimleri yava yava bu sanayi blgesine tanmaya balamtr.
Tablo:XI.11.1. Trkiyede Deri retimleri ( 1990-1998)
Yllar Sr Tiftik Kei Olak 1990 5 595 360 4 715 790 1 036 450 400 120 135 660 6 860 1 805 560 1991 4 562 800 4 101 580 912 120 284 570 89 090 4 080 1 288 030 1992 4 463 340 3 707 130 816 950 238 370 66 450 8 180 1 107 620 1993 3 881 220 3 629 930 770 290 206 370 55 000 4 120 1 155 950 1994 4 363 780 3 993 360 713 120 226 310 28 610 5 390 1 236 500 1995 3 495 340 2 501 160 638 730 237 250 26 500 4 010 1 018 660 1996 2 831 790 3 223 540 554 309 209 411 27 250 2 860 963 299 1997 3 228 440 3 861 390 711 580 258 860 25 420 2 080 1 315 340 1998 4 343 032 4 241 486 1 131 901 260 063 35 488 5 620 1 241 175 Kaynak: DPT, VIII. Be Yllk Kalknma Plan, Yayn No: DPT: 2519, K: 537. Koyun Kuzu Kl kei Klkei Yavru Tiftik Kei Dana 1 235 790 1 084 280 1 159 320 1 134 300 1 228 565 975 840 1 027 721 1 292 730 1 154 150 Manda 90 980 65 780 59 810 55 340 61 805 42 140 22 080 39 930 29 983 Deve 340 390 170 100 160 80 20 58 83
XI.11.1. Deri leme Tesislerinde retilen rnler Ham derilerin ilenme tarzlarna ve kullanm yollarna gre retilen ilenmi deri eitleri unlardr: a. Harl Ksele: Ar manda ve sr derilerinden bitkisel ve sentetik sepileme maddeleri kullanlarak hazrlanan harl ksele; ayakkab ve terliklerin alt ksmlarnn yapmnda kullanlr.
319
TRKYE EVRE ATLASI
b. Kromlu Ksele: Krom tuzlaryla sepilenen ar sr ve manda derilerinden elde edilen bu kseleler ayakkab tabannda ve transmisyon kaylarnn yapmnda kullanlr. c. Semikrom Ksele: nek ve kz derilerine nce bitkisel ve sentetik sepileme, sonra da krom sepileme uygulanarak elde edilir. d. Vidala: ounlukla ayakkab yzl olarak kullanlan vidala, bykba hayvan derilerine genellikle krom sepileme uygulanarak elde edilir. e. Set: Her trl byk ve kkba hayvan derilerinden krom sepilemesi yntemiyle elde edilen ve daha sonra derinin i ksm zmparalanp kadife grnm kazandrlarak elde edilir. f. Napa: Koyun ve kei derilerinin krom sepilemesiyle elde edilmektedir. Bunlardan baka bykba hayvan derilerinden Vaketa, Yarma, Nubuk, Rugan; kkba hayvan derilerinden Krk-Set, Muton-Dore, Glase, Sahtiyan olarak tanmlanan mamul deriler elde edilmektedir. XI.11.2. Deri leme Prosesleri Ham derilere mamul deri haline gelene kadar uygulanan ilemler drt ana gruba ayrlr. Deri ileme endstrisine ait genel akm emas ekil: XI.11.1de verilmitir. XI.11.2.1. Kirelik Proses ve lemler a. Ham deri teslim alma ve depolama, b. Kanatlara ayrma ve budama, c. Tartma ve ayklama, d. Islatma ve ykama, e. Kaveleta ve kl skme. XI.11.2.2. Sepileme Ksm a. Sama: Bu proseste tripsin gibi proteolitik enzimler kullanlr. Bu doal katalizrler, aminoasit zincirlerini birbirine balayan peptit balarn hidrolize uratarak kalojen protein elyafnn ayrlmasn kolaylatrrlar. Sama prosesi ile ayrca kl kkleri ve pigmentler gibi istenmeyen kalntlarn birou giderilir. b. Piklaj: Piklaj, asit bir ortam yaratarak deriyi sepiye hazrlar. Piklajda genellikle slfirikasit ve slfirikasitin deriyi ar iirmesini nlemek iinde sodyumklorr kullanlr. Genellikle dolapta yrtlen bu proses srasnda derinin hafif imesi kalojen elyafnn ayrlmasn salayarak sepinin deriye daha iyi ilemesine zemin hazrlar. c. Sepi: Sepileme maddeleri, derideki ham kolojen elyafnn ayrma ve rmesini engelleyerek kararl bir rne dntrr. Ayrca malzemenin boyut stabilitesi, srtnmeye ve anmaya dayankl gibi mekanik zellikleri de iyileir. Kullanlan balca sepileme maddeleri krom tuzlar, bitkisel tanenler ve sentetik sepileyicilerdir.
320

HAM DER TESLM ALMA - DEPOLAMA KANATLARA AYIRMA VE BUDAMA TARTMA VE AYIKLAMA KAVALETA KRELEME KISMI KIL SKME ERTEREK GER KAZANARAK
TRKYE EVRE ATLASI
SAMA PKLAJ SEP SIKMA SEPLEME KISMI YARMA ST DER TRA KNC SEP YARMA DER LEME TESSNE
KNC SEP AARTMA VE BOYAMA YALAMA KNC SEP BOYAMA, YALAMA HAZIRLAMA ASMA FIRIN
KURUTMA
GERGEF
VAKUM
TAVLAMA SKEFE ZIMPARA SON LEMLER FNSAJ LME AYIRMA SEVKYAT
ekil: XI.11.1. Deri leme Endstrisi Genel Proses Akm emas 321
TRKYE EVRE ATLASI
d. Skma-Yarma-Tralama lemleri: Krom sepisinden kan deri nce merdaneler arasndan geirilerek sklr ve fazla nemi alnr. Deri daha sonra niform bir kalnla getirmek zere yarma makinesinde ayrlan ve yarma deri olarak adlandrlan i ksm set vb. trde ilenmi deri yapmnda da kullanlr. Bu ilemden sonra asl deride kalan etli ksmlar tralama ilemiyle giderilir. Tralama ile deri istenen kalnla getirilir. Tralama artklar krom tala olarak adlandrlr. XI.11.2.3. kinci Sepi, Boyama, Yalama a. kinci Sepi: lenmi deri zelliklerine bal olarak derilere ikinci bir sepi uygulanr. Dolaplarda bir ka sre ile yrtlen bu proseste ilkinden farkl sepileme maddeleri uygulanr. b. Aartma ve Boyama: Ksele yapmnda tanen sepisinden kan deriler sodyumbikarbonat ve slfirikasitle bir aartma prosesine tabi tutulabilir. Boyama ilemi ise, dolaptaki ikinci sepi erbetinin dklp yerine boya zeltisi konulmas ile yaplmaktadr. Kullanlan boyalar genellikle asidik ve direkt boyalardr. c. Yalama: Yalama ilemi boya zeltisini boaltp yerine slfatlanm veya oksitlenmi bitkisel veya hayvansal ya zeltisi emlsiyonlar ve dier maddeler konarak ayn dolaplarda yaplabilir. Bu madde derinin kaybettii doal yalarn yerine geerek deriye yumuaklk, esneklik ve yrtnmaya kar dayankllk kazandrr. XI.11.2.4. Son lemler Yalama sonrasnda deri, normal olarak atksu oluumuna yol amayan bir dizi ileme tabi tutularak mamul cinsine ve bitmi rnde ilenen kalite zelliklerine gre deimekle birlikte genellikle kurutma, tavlama, iskefe, gergef, budama, finisaj ilemlerine yer verilir. Kurutma ak havada veya frnda yaplr. Tavlama, deriye belli bir oranda nem vermek iin yaplr. skefe de deriler gergeflerde drt tarafndan gerilir. Finisajda bir ka kat halinde su ve zc bazl maddeler uygulanarak derinin anma direnci ve grn zellikleri iyiletirilir. Genelletirilmi deri ileme akm emas zerinde hammadde ve tm proses ilikileri ekil:XI.11.2de verilmitir. XI.11.3. Deri leme Tesislerine Ait Atk Trleri XI.11.3.1. Atksu Kaynaklar ve zellikleri Deri ileme endstrisinde byk miktarlarda amalar yle zetlenebilir; su kullanlr. Balca kullanm
Ham derilerin slatlmas ve ykanmas, a. Kimyasal maddelerin derilerle reaksiyona girmesini salayan bir ortam olarak, b. Boyama ve yalama admlarnda kullanlan kimyasal maddeler iin tayc olarak, c. Baz ileme admlarnn sonunda istenmeyen rn veya kalntlarn derinin zerinden uzaklatrlmas vb.
322

EKLENEN MADDELER PROSESLER
TRKYE EVRE ATLASI

KATI VE SIVI ATIKLAR
HAM DER TESLM ALMA - DEPOLAMA
KANATLARA AYIRMA VE BUDAMA KRELEME KISMI SU TARTMA VE AYIKLAMA
BUDANMI KIRPINTILAR
ISLATMA VE YIKAMA KAVALETA
TOPRAK,TUZ,KAN,DIKI,DRAR, LFSZ PROTEN, KAVALETA ATIKLARI,YA
KIL SKC KMYASAL MADDELER SU ERTEREK
KIL SKME GER KAZANARAK
KIL ( GER KAZANMA)
KIL, ZNM KIL, SAMA TUZ ZELTS VE AST SEPLEME MADDES, SU PKLAJ SEP SIKMA SEPLEME KISMI YARMA ST DER TRA YARMA DER LEME TESSNE TESBT OLUNMAMI SEPLEME MADDELER PGMENTLER,PROTENLER, KMYASAL MADDELER
KNC SEP
TRA TOZU ( TALA)
SU SEPLEME MADDES, SU, AARTICILAR, BOYALAR VE PGMENTLER KMYASAL EMLGATRLER, YALAR ,SU KNC SEP
TESBT OLUNMAMI SEPLEME MADDELER AARTMA VE BOYAMA YALAMA HAZIRLAMA BOYALAR VE PGMENTLER YALAR
KNC SEP
ASMA GERGEF
KURUTMA
FIRIN VAKUM
YIKAMA SULARI VAKUM TOZU
TAVLAMA SKEFE ZIMPARA FNSAJ MADDELER SON LEMLER FNSAJ LME AYIRMA SEVKYAT ARITILACAK VE UZAKLATIRILACAK SIVI VE KATI ATIKLAR ZIMPARA TOZU FNSAJ ATIKLARI
323 ekil: XI.11.2. Genelletirilmi Deri leme Akm emas zerinde Hammadde Proses likileri
TRKYE EVRE ATLASI
Hemen hemen her deri ileme admnda atksular meydana gelmektedir. Geleneksel yntemlerle derilerin ilenmesinde 1 kg deri iin, 50-100 lt. dolaynda su kullanld kabul edilmektedir. Deri sanayinde su tketimi bir prosesten dierine deiiklik gstermektedir. Genellikle bitkisel tabaklayc maddelerin kullanlmas halinde daha az, krom gibi tabaklayclarn kullanlmas halinde daha fazla su sarf edilmektedir. Atklarn zellikleri ise uygulanan ilemin trne, ilem sresine ve ileme giren kimyasal maddelerin zelliklerine gre deimektedir. Atksularda znm ve askda organik madde, ya, tuz, krom tuzlar gibi inorganik maddeler, slfr, amonyak ve az miktarda dier besleyiciler ve antraks bulunabilir. Bu bileenler atksulara protein yapsndaki maddeler, kl doku, fikse olmam kimyasal maddeler, sepileme maddeleri, ekstraktlar, boyalar, pigmentler, toprak, kum ve hayvan dk ve salglar biiminde katlrlar. Deri ileme admlarnda kullanlan kimyasal maddelerden birou toksik bileenler ierirler; yine birok toksik madde zc veya boya taycs olarak kullanlr. En byk miktarda kullanlan toksik kirletici kromdur. Krom dnda atksularda rastlanan inorganik toksik kirleticiler inko, nikel, kurun, bakr ve syanrdr. Metaller tipik olarak organometalik boyalardan kaynaklanmaktadrlar. Siyanr de hem boyalarda hem de doal tanenlerde bulunabilir. Atksulardaki en nemli kirleticiler ve kirletici parametreleri unlardr; BOI5, TAM, pH, KOI, Ya ve Gres, Amonyak, Toplam Kjeldahl Azotu (TKA), Slfr ve Toksik kirleticiler olarak saylabilir. XI.11.3.2. Kat Atklar n artma ya da artma sitemi olan deri ileme tesislerinde aadaki kat atklarn bir ksm veya tamam meydana gelir. a. Kavaleta atklar, b. Kl c. Ham deri krpntlar, d. Sepilenmi deri krpnt ve talalar, e. Maml deri krpntlar, f. Zmpara tozu, g. Finisaj maddeleri kalntlar, h. Artma amurlar, i. Genel tesis atklar. Herhangi bir tesiste meydana gelen spesifik atk tipleri o tesiste yrtlen retim proseslerine, toplam miktarda tesisin hacmine baldr. Kat atklarda bulunan balca kirleticiler krom ve daha az miktarlarda olmak zere bakr, kurun ve inkodur. XI.11.3.3. Zararl Atklar Deri ileme endstrisi kat atklar (zgara ve eleklerde tutulan katlar ve artma amurlar dahil) zararl atk niteliindedir ve bu atklarn toplanmas, depolanmas, artlmas, uzaklatrlmas veya eitli biimlerde deerlendirilmesi srasnda potansiyel zararlarna kar zel nlemler alnmaldr.
324
TRKYE EVRE ATLASI
XI.11.3.4. Hava Kirlenmesi Deri ileme tesislerinde balca iki hava kirlenmesi kayna vardr. Bunlardan biri slfr dieri de zmpara talardr. Deri ileme tesislerinde, tam yanmann gereklemedii kazanlar ise uucu kil-is benzeri emisyonlarla bir dier hava kirlenmesi kayna olmaktadr. XI.11.4. Deri Sanayine Ait Atk Trleri ve evreye Etkileri Trk deri konfeksiyon sektr evreye duyarl retim tekniklerinin adapte edilmesi konusunda 1990l yllarn bandan itibaren abalarn younlatrm bulunmaktadr. Bu erevede, evresel konularn nemli olduundan hareket eden Deri Sanayi, evre Bakanl ile 1994 ylnda bir evre Protokol imzalanmasn salamtr. Szkonusu evre Protokol ile deri sanayinde faaliyet gsteren iletmelerin en ge 1998 yl sonuna kadar ya artma sistemine sahip herhangi bir organize sanayi blgesinde yer almalar ya da kendi artma sistemlerini kurmalar benimsenmitir. Bu protokolle deri sanayicileri, belli bir gei sreci elde ederek uyum salama almalarna balamlardr. Deri sanayinin evreye uyum abalar sonucunda halihazrda deri konfeksiyon sektrnde (retilen mallarn % 70inde) evreye duyarl yntemler uygulanr durumdadr. Deri eya sektr kimyasal veya biyolojik at olmayan bir i koludur. Hammadde kullanmnn art olarak sadece kat atk retmektedir. Deri atklar tekrar salpa imalatnda girdi olarak kullanlmakta ve evre sorunu yaratmamaktadr. Deri d atklar ise sanayi kat atk toplama sistemi iinde yerel belediye pleri ile atlmaktadr. Deri ileme sanayinin evreyi korumas gereklilii gz nne alndnda, retimde lke genelinde kstlayc tedbirler alnmaldr. evreye verilen gaz, sv ve kat atklarn zararlar iin detayl incelemeler yaplmal ve evreyi daha az kirleten ve atk miktarlar dk teknolojilerin uygulanmas iin kanuni zorluklar veya snrlamalar getirilmelidir. rnein, krom dearj snrlarnn drlmesi, finisajda zc (solvent) kullanmnn kstlanmas gibi. XI.11.4.1. Deri leme Atksularnn evreye Etkileri Artlmam deri sanayi atksularnn alc sulara boaltlmas amurun dipte birikmesine neden olur. Bu oluum boaltm noktasnn hemen yaknnda meydana gelir. Akarsuyun ikincil kirlenmesi amur birikintilerinin ayrmas sonucu olur ve bu proses sresince kt kokulu gazlar aa kar. Bu koku kirlenme kaynandan ok uzakta bile duyulabilir. Organik maddeler ve slfr bileikleri zeltide ve amurda kimyasal ve biyokimyasal oksidasyon prosesleri sonucu byk bir oksijen tketimine neden olurlar, alc suyun znm oksijen konsantrasyonunu azaltrlar. Sudaki ve amurdaki kirleticilerin ayrmas sonucu tad ve koku oluur, su kalitesi ktleir, atklardaki toksik
325
TRKYE EVRE ATLASI
krom bileikleri balklarn ve dier akuatik canllarn yaamna ters etkiler yaparlar. Cr+6 bileiklerinin yksek konsantrasyonlar canllarda toksik etki yaparak onlar ldrebilir. Deri atksular ile gelen anthrax bakterilerinin varl alc suda enfeksiyona, hayvanlarda ve insanlarda bulac hastalklarn olumasna neden olur. Deri atksular alc ortamlar iin patojenik bakteriler, BOI5, askda kat madde ve toksik maddeler bakmnda ok tehlikedir. Atk sulardaki BOI5, akarsu, gl, deniz gibi yzey sularnda znm durumda bulunan oksijeni azaltarak suda yaayan canllar etkiler. BOI5dan tr oksijen konsantrasyonu dtke balklar ve sudaki aerobik hayatn dier tamamyla tkendiinde anaerobik ayrma ba gsterir ve metan, hidrojen slfr gibi istenmeyen ayrma rnleri meydana gelir. Atksularda bulunan slfr, pH 8in altnda hidrojen slfre dnerek atmosfere zehirli H2S gaz kna neden olur. rk yumurta kokulu bu gaz boyalarn rengini soldurarak eyaya zarar verir. Hidrojen slfr, slfrik asite ykseltgenerek kanallarda ve artma sitemlerinde korozyona neden olur. Bu gaz kanalizasyonda ve artma sisteminde alan personel iin hayati tehlike kaynadr. XI.11.5. Deri Sanayi ve Artma Sistemleri Deri ileme endstrisi kapsamndaki kurulularda baz tesis ii dzenlemelerle atksu miktarlarn ve atk sulardaki kirletici konsantrasyonlarnn drlmesi, artmayla ilgili yatrm ve iletme giderlerinin azaltlmasna ynelik nlemler yle sralanabilir: - Proses deiiklikleri /su tasarrufu ve yeniden kullanm, - Kullanlm proses zeltilerinin veya ilerindeki deerli maddelerin geri kazanlmas veya geri devredilmesi, - Kaaklara ve dklmelere neden olan hatal ve bozuk donanmn deitirilmesi, - Proseslerde kullanlan kimyasal maddelerin deitirilmesi, - Spesifik atk bileenlerinin giderilmesi, - Atksu akmlarnn ayrlmas. XI.11.5.1. Deri Sanayi Atksularnn Artmnda Kullanlan Teknolojiler XI.11.5.1.1. Kromun Uzaklatrlmas XI.11.5.1.1.1. Mekanik Artma: Izgara ve elekler yardm ile iri sspanse kat maddeler ayrlr. Deri, et, ya ve kl paralarnn yaklak % 40-60 zgaradan geme ve eleme srasnda tutulur. Byk tesislerde zgara kanalnn mekanik olarak temizlenmesi yaplr. Izgaralarda tutulan kllarn geri kazanlmas mmkndr. XI.11.5.1.1.2. n keltme: Kk bir tesiste keltme ilemi bir keltim havuzunda yaplabilir. kelen katlar tanabilir bir pompa kullanlarak zaman zaman darya pompalanabilir, ya da tesis ok kk ise byk kepelerle alnp, dar atlabilir. Byk tabakhane tesisleri olmas durumunda srekli alan keltim havuzlar tercih edilmelidir. XI.11.5.1.1.3. Atklarn Dengelenmesi: Eer atksu, evsel atksu artma tesisinde birlikte artlacak ise; dengeleme ilemi gereklidir. Bylece 24 saat sresince, debinin dzenli bir ekilde artma tesisine verilmesi salanr.
326
TRKYE EVRE ATLASI
XI.11.5.1.1.4. Kimyasal Artma: Eer n artma ile slfr uzaklatrlmazsa; kimyasal artma srasnda uzaklatrlabilir. Al2SO4 veya Fe2SO4 en ok kullanlan kimyasal koaglantlardr. Demir slfat ile yaplan artma ilemlerinde ayrca kire ilavesi de gerekli olmaktadr. Kimyasal artma srasnda slfrler ve albminli bileikler atktan uzaklatrlr. Bitkisel dibalama ilemlerinin atksularnn artlmasnda demir slfat uygun sonular vermediinde, bu tip atklar iin alminyum slfat kullanlmas gerekmektedir. XI.11.6. Deri Sanayindeki Mevcut Durum Deri ileme sektr retilen mamul gruplarna gre farkllklar gsterir. Buna gre, ayakkab yzlk deri (vidala ve glase) iletmeleri ile elbiselik deri (zig), krk ve ksele ileyen iletmeler arasnda byk farklar vardr. phesiz bunlarn girdileri, prosesleri, mamulleri ve problemleri farkl farkldr. eitli blgelerimize yaylm bu iletmeler birka yz (300-400 kg) deri ileyenlerden gnde 60.000 kg deri ileyene kadar eitli byklklerde olabilirler. Bunlar sanatkar retim yapan ufak iletmeler ve endstriyel retim yapan kapasitesi yksek iletmeler olarak ikiye ayrmak yerinde olur. Trkiye genelinde 76 merkezde deri retimi yaplrken endstriyel anlamda deri retimi ve artma nitelerine ilikin bilgiler Tablo.XI. 9.2de verilmitir.
Tablo: XI.11.2 Trkiyede Deri leme Tesislerinin Artma nitelerine likin Bilgiler
Sra No Fiili alan Kurulu Tesis Says Tesis ( 1998-1999) Says 1 Bolu Gerede 120 60 2 Balkesir Merkez 5 5 Balkesir Gnen 60 30 3 Bursa Merkez 80 50 Bursa Mustafa Kemal Paa 30 20 4 anakkale Biga 48 anakkale Ezine 8 5 5 Denizli Merkez 60 30 6 Gaziantep Merkez 20 15 7 Hatay- Antakya Merkez 40 30 8 Isparta Merkez 50 40 Isparta Yalva 40 30 10 stanbul Tuzla 150 70 11 zmir Menemen 100 40 zmir Torbal 4 3 12 Kayseri Develi 1 13 Manisa Merkez 40 20 Manisa Kula 40 10 14 Nide Bor 60 40 15 Sakarya Merkez 6 16 Tekirda orlu 100 60 17 Uak Merkez 300 50 18 Mnferit Fabrikalar 10 10 Toplam 1372 618 Kaynak: 1. T.C. evre Bakanl, evre Kirliliine nleme ve Kontrol Genel Mdrl, 2001. 2. DPT, VIII. Be Yllk Kalknma Plan, Yayn No: DPT:2519,K:537. lin Ad le Ad Artma Tesisi Durumu Yok Yok Yok Yok Yok Var Yok Yok Yok Yok Var Var Var Var Yok Yok Yok Yok Var Yok -
327
TRKYE EVRE ATLASI
Trkiye genel anlamda ok yksek deri ileme kapasitesine sahiptir. zellikle Tuzla ve Menemen gibi organize deri sanayi blgelerinin de devreye girmesiyle Trkiye deri ileme kapasitesi ikiye katlanmtr. nemli merkezlere gre deri ileme kapasiteleri Tablo:XI.11.3de verilmitir. Mevcut deri ileme kapasitesi ynnden Trkiye, Avrupada talyadan sonra yer alrken, kapasiteyi tam anlamyla deerlendirebildii sylenemez. Tablo:XI.11.4de deri retiminde kullanlan fiili kapasiteye ilikin bilgiler verilmektedir.
Tablo XI.11.3. Deri leme Sanayindeki letmelerin Kurulu Ham Deri leme Kapasiteleri (1999) ( Milyon adet Ham Deri/ Yl olarak)
ller ve leler Vidala (A) Giysilik (B) Astar/ Glase (C) Krk-Set (D) 8,00 20,00 3,40 1,00 Ksele (E) 0,08
stanbul-Tuzla 4,20 10,50 2,50 Tekirda-orlu 1,20 5,00 0,50 Bursa 0,90 0,50 0,30 Bursa- M.K. Paa 2,00 anakkale- Ezine 3,00 Balkesir Balkesir-Gnen 0,05 0,50 Bolu-Gerede 0,90 zmir-Torbal 1,00 1,50 zmir-Menemen 0,05 30,00 1,20 Uak 15,00 0,03 Manisa 0,01 3,00 Manisa-Kula 4,00 0,50 Isparta 0,01 0,10 0,01 Isparta-Yalva 0,05 1,00 Denizli 0,30 Nide-Bor 0,20 Hatay-Antakya 0,10 Gaziantep 0,05 Mnferit Fabrikalar 0,50 1,50 1,00 Kaynak: DPT, VIII. Be Yllk Kalknma Plan, Yayn No: DPT: 2519, K: 537.
0,02 3,00 0,20 15,00 2,50 1,10 1,00
0,70
1,00
0,30
Tablo XI.11.4. Deri retiminde Kullanlan Fiili Kapasite (kurulu kapasitenin yzdesi)
retilen Mamul Deri Cinsi 1995 1997 1999 50 25 30 50 60
Vidala 70 60 Giysilik(Zig) 60 55 Krk-Deri 55 45 Astarlk/Glase 70 70 Ksele 60 60 Kaynak: DPT, VIII. Be Yllk Kalknma Plan, Yayn No: DPT: 2519, K:537.
Deri Konfeksiyon sektrn temsil eden 5 kurulu bulunmaktadr. Bunlar:

Kurulu Ad: ye Firma Says : (930) : (132) : (800) : (123) : (22)
stanbul Deri ve Deri Mamulleri hracatlar Birlii Ege Deri ve Deri Mamulleri hracatlar Birlii Trkiye Deri Konfeksiyoncular Dernei DDS Deri Sanayicileri D Ticaret A.. IZDER zmir Deri D Ticaret A..
328
TRKYE EVRE ATLASI
Bu kurululardan ilk ikisi yar kamu/yar zel statl kurululardr. Deri Konfeksiyoncular Dernei ise gnll bir organizasyondur. Deri Sanayicileri D ticaret A.. ve zmir Deri D Ticaret A. ise, sektrel d ticaret prosedrne gre kuruluu tamamlanm tzel kiiliklerdir.
Kaynaklar 1. DPT, VIII. Be Yllk Kalknma Plan, Deri ve Deri Mamulleri Sanayi K Raporu, Yayn No:DPT, 2519, K: 537, 2001. 2. T.C. evre Bakanl, evre Kirliliini nleme ve Kontrol Genel Mdrl, Su Ynetimi Dairesi Bakanl, 2001.
329
TRKYE EVRE ATLASI
XI.12. TRKYE'DE MENTO SANAY VE EVRE lkemizde yaklak doksan ylk bir gemii olan imento sanayi dalnda ilk imento retimi, 1911 ylnda stanbul Darcada kurulan ve toplam 20.000 ton/yl kapasiteli imento fabrikas ile balam, zellikle Cumhuriyet dneminde 1926da Ankara, 1930da Kartal ve Zeytinburnu fabrikalar iletmeye alnm, 1950li yllarn ortalarnda balayarak ve 1960 'l yllarn bandan itibaren planl dneme geildikten sonra imento ihtiyacn karlamak zere, yeni imento fabrikalar kurularak byk bir gelime gstermitir. Son yllardaki teknolojik gelimeler sonucu imento en nemli temel tketim maddeleri arasnda yerini alm, sanayilemenin getirdii hzl kentleme eilimi ve dier altyap ihtiyalar imento tketimine olan talebi artrm, ayn zamanda imento tketimi lkelerin gelime seviyelerinin nemli llerinden birisi olmutur. Ancak bu gelimelere paralel olarak, imento fabrikalarnn oluturduklar evre sorunlar da artmtr. imento, uluslararas sanayi standartlar tasnifinde, sanayide kullanlan esas kimyasal maddeler grubunda yer almaktadr. imento sanayi; balca kalsiyum, silisyum, alminyum ve demir oksitleri ihtiva eden hammaddelerin, krlp ince tldkten sonra teknolojik metodlarla imento dner frnlarnda sinterleme derecesine (1350 oC -1450 oC) kadar piirilmesiyle elde edilen yar mamul olan klinkerin iine, % 3-5 orannda yalnz alta kartrlarak imento deirmeninde tlmesi ile imal edilen hidrolik bir balayc olup; katkl retim iin, klinker ve al ta karmna ilave olarak dier baz katklar, puzzolonik maddeler, yksek frn curufu, termik santral uucu kl vb. katlp imento deirmeninde tlmesiyle imal edilen tm hidrolik balayclar kapsamna alan bir sektrdr.
Tablo: XI.12.1. imento retiminde Kullanlan Hammadde ve Katk Maddeleri:
imento klinkeri retiminde yaklak 30 tr hammadde kullanlmaktadr.Bunlar 5 grupta toplanabilir. imento retiminde kullanlan balca katk maddeleri ise unlardr: 1- Al 2- Puzzolonik Maddeler (Traslar) Yksek Frn Curufu Termik Santral Uucu Kl zel Katklar
1- Kalker(*) 2- Marn 3- Kil 4- Almina 5- Demir (*) Beyaz imento klinker retiminde kaolen kullanlmaktadr.
imento retimi srasnda oluan ve evre kirlenmesi asndan ok nemli saylan gaz ve toz emisyonlar ile bunlarn trleri ve emisyon kaynaklarn aklamak bakmndan retim prosesi ve teknolojisine ksa olarak deinmekte yarar vardr. XI.12.1.1. imento Endstrisinde Kullanlan retim Prosesleri imento sanayinde klinker retimi iin ya, yar kuru veya kuru retim prosesleri kullanlmaktadr.
330
TRKYE EVRE ATLASI
XI.12.1.2. Ya retim Prosesi Ya retim prosesinde, hammadde krma ileminden sonra amur deirmeninde tlr ve elde edilen bulama elekten geirilir, daha sonra bulama homojen hale getirilerek kompozisyonundaki son ayarlamalarn yaplaca amur silolarna alnr. Bu karm % 30-40 nem oran ile dner frna verilir. Ya sistemde n stc bulunmad iin kuru retim prosese gre; dner frn boyu % 50-75 daha uzun (90 m-180 m ve i aplar 2.5-6 m. arasnda deimekte) yakt, yaklak olarak % 50 daha fazla kullanlmaktadr. XI.12.1.3. Kuru retim Prosesi Kuru sistem daha ok tabiattan direkt olarak elde edilen kire ta (kalker), kil ve ayarlayc olarak kullanlan demir cevheri karmna uygulanr. Hammaddeler kabaca (0-30 mm) krlr ve farin deirmenlerinde ince toz olarak (farin) tlr. Daha sonra homojen bir karm salanarak kompozisyonundaki son ayarlamalarn yaplaca farin silolarna alnr. Rutubeti maksimum % 1 seviyesinde olan bu toz farin, yar mamul klinker retimi iin dner frna sevk edilir. XI.12.1.4. Dner Frnlar imento fabrikalarnda ok nemli yeri olan ve yar mamul klinkerin retildii ana nitedir ve evre asndan byk bir gaz ve toz emisyon kaynadr. Dner frnlar yksek sya dayankl ii ate tulas ile kaplanm, uzun ve elik silindirden oluan i aplar 3-6 m, boylar (ya sistemde 90-180 m, arasnda deien) yatay bir eksen etrafnda dnen ve % 3-3.5 eimli dner frnlar byklklerine gre dakikada 0.5-2 devir yaparlar. n stcl kuru sistem dner frnlar, ya retim prosesli frnlardan boylar % 50-75 daha ksa olur ve yaklak % 50 daha az yakt sarf ederler. imento retiminde kullanlan hammaddenin ve yaktlarn zellikleri ile proses seimi; gerek kirletici emisyonlarn atmosfere yaylmasnda, gerekse enerji ve yakt kullanm ve sarfnda son derece nemli bir husustur. imento sanayinde gelien teknolojiler uyarnca; enerji ve yakt tasarrufu salamak, retim ve karll artrmak ve kirletici emisyonlar kontrol altna alabilmek amacyla, son yllarda ya sistem ve yar kuru sistem dner frnlar terk edilerek, ok kademeli, n stcl ve prekalsinasyonlu, yksek kapasiteli dner frnlar sistemine geilmektedir. imento dner frnlarnda klinkerin piirilmesi yksek scaklklarda (1350 C1450 C) gerekletiinden ve ayn zamanda kullanlan hammaddeler yksek kire ierdiinden dolay piirme ileminde birok zararl maddeleri absorbe ederler. Bu nedenle, imento dner frnlar, evre asndan sorun tekil eden ve zel kontrole tabi olmayan birok atklarn (aa, kat, tekstil, atk ya, zc madde, plastik, lastik, ve artma amuru vb.) yaklarak bertaraf edilmesinde uygun teknolojiye sahiptir.
331
TRKYE EVRE ATLASI
XI.12.2. Dner Frnda Piirme (Yakma) ve CO2 Emisyonu Dner frnda piirilmek zere ince tlerek hazrlanan hammadde karm farin, dner frnda ve yksek scaklklarda (1350 OC- 1450 OC) yakt olarak fuel-oil, doal gaz veya tlm toz kmr kullanlarak piirilir. Klinkerleme olay, frn iinde yaklak 1450 oC civarnda ve frn sinter blgesinde meydana gelir. Klinkerin piirilmesi srasnda 900 oC scaklktan itibaren kalsiyum karbonat dekompozisyona urayarak (900 oC-1000 oC arasnda) CaO ile silikatlar arasnda bir reaksiyon meydana gelmektedir. 1. 2. 3. 4. Trikalsiyum silikat (3CaO SiO2 ) -C3S Dikalsiyum silikat (2CaOSiO2)- C2S Trikalsiyum alimnat (3CaO Al2O3)- C3A Tetrakalsiyum alminaferritler (4CaO Al2O3 Fe2O3)- C4 AF
Bu reaksiyonlar sonucu imentonun drt temel bileeni meydana gelmektedir. Aklamalardan anlalaca zere, klinkerin retilmesi yksek scaklklarda bir piirme (yakma) olayn gerektirmektedir. Yanma rnlerinin iinde; CaCO3'n 900 oC------------> 1000 oC'de paralanmas sonucu, aa kan CO2 (karbondioksit) gaz da vardr. CaCO3(k) 900 oC-1000 oC -------->-CaO(k) + CO2(g) imento sanayinde 1600 kg kuru hammaddeden yaklak 1 ton klinker retilmektedir ve imento dner frnlarnda hammaddenin (farin) piirilmesi srasnda % 45-65'i CO2 ve su buhar olarak aa karak frn baca gazlaryla beraber atmosfere atlmaktadr. Endstrilemenin sonucu olarak, farkl tr sanayi fabrikalarnn bacalarndan atmosfere yaylan ve miktar her geen gn artan bata CO2 gaz ve dier C2H4, NOx, CFC, HCF ve ozon gazlaryla beraber yer yznde sera etkisine yol atklar artk bilinmektedir. XI.12.3. imento Fabrikalarnda evreye Verilen Emisyonlar imento retiminden kaynaklanan tozlar; hammadde ocaklarndan balamak zere hammaddenin tanmas, krlmas, stoklanmas, tlmesi ve piirilmesi ile al ve katk maddeleri katlp tekrar tlerek paketlenmesine kadar geen her aamada, atmosfere partikl madde emisyonu olarak yaylmas kanlmaz bir sonutur. nk imento retiminde, hem ara maddeler, hem de son rn olan imento toz halindedir. ekil:XI.12.1.de Kuru Sistem Entegre imento Fabrikas retim Akm emasnn incelenmesinden de anlalaca zere; - 1.2.3 ve 4 nolu nitelerde ham ve yardmc madde tozlar, - 5 ve 6 nolu nitelerde farin tozlar, - 7 ve 8 nolu nitelerde ise; a) Klinker + Kmr tozlar (yakt olarak kmr kullanlyorsa) b) SOx, NOx, CO ve CO2 gazlar ve baz ar metaller
332
TRKYE EVRE ATLASI
1)
Hammadde Ocaklar (Kalker Marn) Krclar ( eneli veya ekili)
2)
3)
Krlm Hammadde Stokholu (Hammadde n Kartrma)
Ayarlayclar (Kil, Fe2 O3)
Kmr Bunkeri Filtre Ayrc Speratr
4) Krlm Hammadde Bunkeri
Ayarlayc Metaryal Elektrofiltre
5 ) Hammadde tme (Farin) Deirmeni (Bilyal Hava Akml Valsli Deirmen)
Kmr Silosu Kmr Deirmeni
6 ) Homojenizasyon Silolar Farin Stok Slolar
Filtre
7)
n Istc Siklonlar Dner Frn (Klnker Piirme)
Soutma Kulesi
Kmr Fuel Oil Doal Gaz
(Dner Frn k) 8) Klnker Soutma Mltisiklonlar akll Filtre
9)
Klnker Stokholu veya Silolar
Al
Katk
Ayrc (Speratr)
10 )
imento Deirmeni
Filtre
11 )
imento Stok Silolar
Filtre
Filtre
12 ) Paketleme Makinalar 13)Paketli imento Sata Arz
Dkme imento Dkme Arz
Filtre
ekil:XI.12.1. Kuru Sistem Entegre imento Fabrikas retim Akm emas, (DUMAN Yusuf, Balkesir, 1990 ) 333
TRKYE EVRE ATLASI
- 9 nolu nitede, klinker ve katk maddeleri tozlar - 10,11,12 ve 13 nolu nitelerde ise imento tozlar oluurlar. Ancak modern bir imento fabrikasnda yer alan ve yksek tozsuzlatrma verimine sahip bulunan elektro filtre ve torbal filtrelerin bakml olmalar ve srekli olarak altrlmalar halinde, toz kaaklar nlenerek, 2872 Sayl evre Kanununa dayanlarak hazrlanan ve 2 Kasm 1986 tarihinde yaymlanan Hava Kalitesinin Korunmas Ynetmeliinde belirlenen toz emisyonu snr deerlerinin alt seviyesine drlebilmektedir. XI.12.3.1. imento Fabrikalarnda Emisyon Kaynaklar ve Emisyon Trleri imento retim niteleri emisyon kayna ve emisyon tr bakmndan aada olduu gibi tasnif edilebilmektedir.
nitenin- Emisyon Kaynann Ad Ocaktan karma ve krma Hammadde kurutma Hammadde tme, kurutma,kartrma Dner frn,klinker soutma,kmr tme imento tme Paketleme sistemi Emisyon Tr Partikl Partikl Partikl Gaz, SOx, NOx, Par. Partikl Partikl Toz eitleri (Hammadde tozu) (Hammadde tozu) (Hammadde tozu) (farin,klinker ve kmr tozu) (Al ve katk tozu) (imento tozu)
imento retiminden kaynaklanan ve evreye yaylan en nemli emisyonlar srasyla eitli partikl maddeleri; hammadde tozu, kmr tozu, klinker tozu, farin tozu, al, imento tozu ve dner frnda veya kurutma ilemlerinde kullanlan yaktlardan, tlm toz kmr, fuel-oil veya doal gazdan kan normal yanma rnleri olan SOx, NOx'dir. imento fabrikalarnda en youn toz ve gaz emisyon kayna olan dner frnlar hammadde besleme sistemi, yakt sistemi ve klinker soutma olmak zere ksma ayrlrlar. Herhangi bir toz emisyon kontrol yntemi olan toz odalar, siklon, multisiklon, torbal veya elektrostatik filtrelerle toplanan tozlar deerlendirmenin en iyi yolu, klinkerin ierisine katmak amacyla bu tozlar dner frn giriinden sisteme geri vermektir. Zira imento endstrisinde retim srecinde oluan her tr kat partikl tozlarn tutulmas hem teknolojik hem de ekonomik bir zorunluluktur. Dier toz emisyon kaynaklar; hammadde, klinker stok hol veya depolar, tayc konveyrler, ykleme ve boaltma ileri yaplan yer veya yollardr. XI.12.4. imento Sanayinde Toz Miktar ve Artma imento fabrikalar retim nitelerinde, sistemin byk bir blm zellikle kuru retim proseste kapal devre eksi basnla alt iin, tozlarn evreye yaylmasn nlemek, byk hacimlerde hava ve gazn temizlenmesini gerektirir ve bu miktarlar dner frn kapasitesiyle doru orantldr. Bir rnek verilmesi gerekirse; 1 milyon ton/yl imento retim kapasiteli bir kuru retim prosesli fabrikann eitli nitelerinde, tozsuzlatrma amacyla 1 dakika srecinde
334
TRKYE EVRE ATLASI
temizlenmesi gereken hava ve gazn miktar (m3/dk) olarak Tablo.XI.12.2de emisyon tr de belirtilerek verilmitir.
Tablo:XI.12.2. eitli nitelerin Adlar, Emisyon Tr ve 1 Dakika Sresince Temizlenmesi Gereken Hava ve Gaz Miktarlar (m3/dk)
nitenin- Emisyonun Kaynann Ad - Hammadde krma (krc) - Hammadde kurutma - Hammadde tme, kurutma, kartrma - Dner frn, klinker soutma, kmr tme - imento tme (seperatrl) - Paketleme sistemi Emisyon Tr Partikl Partikl Partikl Partikl, Gaz (SOx, N0x) Hava-Gaz Mik. (m3/dk) 900 1500 3500 20000 7000 3000 35900
Partikl Partikl Toplam Kaynak: imento Teknolojisi, Ak imento Teknik Yayn, Baha Basmevi, stanbul, 1976.
Dner frn baca gaz tozu, farin ve klinkerin bir karmn ifade eder. Eer yakt olarak kmr kullanlrsa, kmr klnn yaklak olarak % 60-65'i klinkerin bnyesinde kalr ve dier % 35-40 ise frn baca gaz tozu ierisinde yer alr. Bir imento fabrikasnn eitli nitelerinden kan baca gaznn 1 Nm3' ierisindeki toz miktarlar gr (gram) cinsinden olmak zere Tablo:XI.12.3de kapsaml bir liste olarak verilmitir. Bu deerlerin bilinmesi, imento fabrikalarnn ilgili nitelerinde kullanlacak olan, uygun toz tutma (artma) sistemlerinin ve kapasitelerinin belirlenmesi bakmndan ok nemlidir. XI.12.5. imento Endstrisinde En Yaygn Olarak Kullanlan Toz Artma (toplama) Sistemleri XI.12.5.1. Toz Odalar: Basit bir toz toplama sistemi olup, verimi (% 30-70) ok dktr. XI.12.5.2. Siklonlar, Multisiklonlar: Toz tutma verimleri (% 70-90) dktr. XI.12.5.3.Torbal Filtreler: Dner frnlar hari, dier nitelerde yaygn bir ekilde kullanlmakta olup, toz tutma verimi (% 99.80) ok yksektir. XI.12.5.4.Elektrostatik Filtreler: Son yllardaki teknolojik deimelere paralel olarak gelitirilmi ve yksek toz tutma verimi % 99.75 salayan tesislerdir. lk yatrm maliyetlerinin yksek olmasna karlk; verimi yksek, bakm kolay ve enerji sarf dktr. Ancak enerji snrlamas ve voltaj sapmalar nedeniyle sk sk devreden kmas ise nemli bir sorundur.
335
TRKYE EVRE ATLASI
Tablo:XI.12.3. niteler ve Sistemlerin Adlar, Bacagaz indeki Toz Miktar

nite ve Sistemlerin Adlar 1. Krc (krlan malzemenin rutubetine bal olarak) 2. Yksek hzl ekili krc 3. Sarsak elekler 4. Bunker ve silolar 5. Ak stoklama sahas 6. Dner Rayl tama damperi (tanan malzemenin rutubetine bal olarak) 7.Hammadde kurutucular Trammel kurutucular Pervaneli hzl kurutucular 8. Farin deirmenleri Yerekimi boaltmal Hava akml kurutmatme sistemli 9. Valsli deirmenler 10. Kmr deirmenleri Yerekimi boaltmal Kurutma-tme sistemleri 11. Dner frnlar Uzun ya sistem frnlar Uzun kuru sistem frnlar Ksa kuru sistem frnlar n stcl dner frnlar 12. Klinker soutma nitesi (Fuller soutucu) 13. imento deirmenleri 14. Mekanik hava seperatr Koval elevatr Farin iin Klinker iin Kuru malzeme tayan lastik bantlarn dkl Noktalar 17.Haval bant, farin silolar, farin ve imentonun aktif hale getirilmesi iin silonun havalandrlmas 18.Pnomatik tama pompalar (fller pompa, fleme tanklar) 19. Dkme imento ykleme tesisat 20. imento paketleme nitesi Bacagaz erisindeki Toz Miktar (gr/Nm3 ) 5-15 15-20/20-40 15-20 5-15 Max.5 10-20 40-90 50-250 20-80 300-500 275 20-80 100-120 max.15 max. 30 max.60 50-75 10-15 20-80 80-120 20-30 max.10 15-20 30-50 150-200 40-60 20-30
Kaynak: imento Teknolojisi, Ak imento Teknik Yayn, Baha Basmevi, stanbul, 1976.
imento fabrikalarnda toz tutma (artma) tesisleri, toplam yatrm maliyetinin yaklak %15'ini tekil ederken, iletme ve bakm masraflar ise, imento retim maliyetinin % 5'i seviyesindedir. Ancak, unutulmamas gereken gerek udur; kirletilen evrenin temizlenmesi, korunmasndan ok daha g ve pahaldr. imento retim nitelerinin, toz tutma sistemleriyle donatlmas; hem teknolojik, hem ekonomik, hem de 2872 Sayl evre Kanununa gre karlan ve atmosfere atlan gaz ve toz miktarna snrlayc standartlar getiren Hava Kalitesinin Korunmas Ynetmelii amir hkmleri gerei kanuni bir zorunluluktur.
336
TRKYE EVRE ATLASI
XI.12.6. uygulanmas
imento
Sanayinde
Emisyon
Kontrol
ve
lgili
Mevzuatn
lkemizde "evrenin korunmas, iyiletirilmesi, arazi ve doal kaynaklarn en uygun bir ekilde kullanlmas ve korunmas; su toprak ve hava kirlenmesinin nlenmesi, lkenin bitki varl ve hayvan varl ile doal ve tarihsel zenginliklerinin korunarak bugnk ve gelecek kuaklarn salk, uygarlk ve yaam dzeyinin gelitirilmesi ve gvence altna alnmas iin yaplacak dzenlemeleri ve alnacak nlemleri, ekonomik ve sosyal kalknma hedefleriyle uyumlu olarak belirli hukuki ve teknik esaslara gre dzenlemek" amacyla 2872 Sayl evre Kanunu 8 Austos 1983 Tarih ve 18132 Sayl Resmi Gazetede yaymlanmtr. Bu Kanunun ama ve ilkeleri dorultusunda Babakanlk evre Mstearl tarafndan hazrlanan Hava Kalitesinin Korunmas Ynetmelii" 2 Kasm 1986 Tarih ve 19269 Sayl Resmi Gazetede yaymlanarak yrrle girmitir. Ancak Endstriyel Kaynakl Hava Kirlilii ile ilgili olarak esas dzenleme 7 Ekim 2004 tarihi ve 25606 sayl Resmi Gazetede yaymlanarak Endstriyel Kaynakl Hava Kirliliinin Kontrol Ynetmelii ile yeniden belirlenmitir. Bu Ynetmeliin amac, sanayi ve enerji retim tesislerinin faaliyeti sonucu atmosfere yaylan is, duman, toz, gaz, buhar ve aerosol halindeki emisyonlar kontrol altna almak; insan ve evresini hava alc ortamndaki kirlenmelerden doacak tehlikelerden korumak; hava kirlenmeleri sebebiyle evrede ortaya kan umuma ve komuluk mnasebetlerine nemli zararlar veren olumsuz etkileri gidermek ve bu etkilerin ortaya kmamasn salamaktr. imento fabrikalar bu ynetmelik kapsamnda ve kirletici vasf yksek-izne bal tesisler olup, Madde 43. C) nc grub tesisler arasnda yer almaktadr. Ve bu tesislere ynelik kriterler C.7. imento reten tesisler bal altnda yer almaktadr. XI.12.7. imento Fabrikalarnda Alnacak nlemler Hava Kalitesinin Korunmas ve Endstriyel Kaynakl Hava Kirliliinin Kontrol Ynetmeliklerinde belirtilen gaz ve toz emisyonu snr ve standartlarna uygun olarak; a. Eski imento fabrikalarnda alan mevcut toz tutma tesisleri rehabilite edilmeli, yetersiz olan nitelere ilave yeni toz tutma tesisleri yaplmal, b. Yeni imento fabrikalar ise, modern teknolojili toz tutma tesisleriyle donatlmal, ancak emisyon snr deerleri artlarn salayanlara, iletme izin ruhsatlar verilmelidir. Mevcut alan imento fabrikalarnda, toz toplama (artma) sistemleri yetersiz olanlar veya yazcl lm cihazlar bulunmayanlar iin alnmas gerekli nlemler olarak; - imento dner frnlar; gaz ve toz emisyonlarn len ve kayt eden cihazlarla donatlmal, raporlar en az be yl saklanmaldr. - Klinker kapal depolarda stoklanmal, ancak k dneminde aa stok edilebilmesi ve nakil srasnda tozlamay nlemek iin, toz toplama tesisleriyle donatlmaldr.
337
TRKYE EVRE ATLASI
- Yar mamul klinkerin retiminde ve kurutucularda yakt olarak, kaliteli ve dk kkrtl yaktlar kullanlmal, tam yanma temin edilmelidir. - Klinker soutucularda ve dier retim nitelerindeki gaz ve toz szdrmazlklar tam olarak salanmaldr. - Farin (hammadde tme) deirmenleri, kmr deirmenleri, klinker soutma ve imento deirmenlerinden atmosfere atlan gazlarn, toz miktarlarn len ve kayt eden yazcl cihazlar nitelere ayr, ayr taklmaldr. - Paketleme sistemlerinde ise; gerek imento stok silolar, gerekse paketleme makinalar ve dolum tesislerindeki tozlamay nlemek iin, mevcut sistemler slah edilmeli, yeni kurulan fabrikalarda ise gelitirilmi modern filtreler yer almaldr. - imento sanayi retim nitelerinde, hangi tr ve model toz tutma tesis ve sistemi kurulmu olursa olsun, hepsi yetikin bir ekip tarafndan srekli ve periyodik olarak ok iyi bakm hizmetine ihtiya duyarlar. En modern filtrelerin bile bakmsz olarak altrlamad bilinmektedir. -Endstriyel Kaynakl Hava Kirliliinin Kontrol Ynetmeliinde belirtilen atk gazlardaki toz emisyonlar gaz-toz snrlama ve standartlarna gre; imento fabrikalarnn toz tutma sistemlerini kurmalar ve srekli lp kaydeden cihaz bulundurmalar, ynetmelik ve teblilere uygun altrlp, altrlmad, yetkili kurum veya kurulularca ve sk aralklarla denetime tabi tutulmaldr.Trkiye'de imento Fabrikalarnn Adlar, Saylar, Klinker ve imento retim Kapasitelerini gsteren bilgiler Tablo:XI.12.4.'de verilmitir. Harita. XI.7.de Trkiye imento Fabrikalar Haritasnda ise imento fabrikalarnn adlar, bulunduu il veya blgeler gsterilmitir.
Kaynaklar 1. Hava Kalitesinin Korunmas Ynetmelii, 2.11.86 Tarih ve 19269 Sayl Resmi Gazete. 2. Duman Yusuf, "imento Sanayii ve evre Sorunlar" Seminer Notlar, Balkesir, 1990. 3. Endstriyel Kaynakl Hava Kirliliinin Kontrol Ynetmelii, 07.10.2004 tarih ve 25606 sayl Resmi Gazete. 4. Trkiye imento Mstahsilleri Birlii Verileri, 2001.
338
TRKYE EVRE ATLASI
Tablo:XI.l2.4.Trkiyede imento Fabrikalarnn Bulunduu,Yer, Blge ve Optimum retim Kapasiteleri

Sra No 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 Klinker retim Kapasitesi 103X ton/Yl (1) Akimento Sabanc-CBR Marmara stanbul 3 2.362 Balkesir Set-talcementi Marmara Balkesir 1 360 Bursa zel Marmara Bursa 2 1,350 anakkale(1) Sabanc-CBR Marmara anakkale 1 1.500 Lafarge Marmara Kocaeli 1 1,250 Darca(1) Lalapaa Rumeli Marmara Edirne 1 595 zel Marmara Kocaeli 2 2,250 Nuh(1) Trakya Set-talcementi Marmara Krklareli 3 1,033 Anadolu(*) Set-talcementi Marmara stanbul zel Marmara Kocaeli kon(*) Marmara(*) zel Marmara stanbul 14 10,700 Ara Toplam Batim Bat Anadolu Ege zmir 2 1,400 Bat Anadolu Ege Aydn 2 796 Batske(1) imenta imenta Ege zmir 2 1,420 Denizli zel Ege Denizli 2 1,815 imenta Ege zmir Bakray(*) 8 5,431 Ara Toplam (1) Adana Oyak Akdeniz Adana 4 2,286 imsa(1) Sabanc Akdeniz Mersin 3 2,310 Glta zel Akdeniz Isparta ,2 1,365 (*) Adomad zel Akdeniz Antalya skenderun(*) Oyak-Sabanc Akdeniz Antakya zgrBeton(*) zel Akdeniz Antalya 9 5,961 Ara Toplam Bartn Rumeli Karadeniz Bartn 1 230 Bolu Oyak Karadeniz Bolu 1 1,300 orum(1) Yibita-Lafarge Karadeniz orum 2 535 Ladik Rumeli Karadeniz Samsun 1 525 Trabzon Rumeli Karadeniz Trabzon 1 350 nye Oyak Karadeniz Ordu 1 800 Aytek(*) zel Karadeniz Zonguldak (*) Ereli Lafarge Karadeniz Zonguldak Gmhane(*) Rumeli Karadeniz Gmhane Karimsa(*) Sabanc Karadeniz Karabk Samsun(*) Yibita-Lafarge Karadeniz Samsun 7 3,740 Ara Toplam Afyon Set-talcementi Anadolu Afyon 2 440 Ankara(1) Set-talcementi Anadolu Ankara 2 850 (1) Bata Vicat Anadolu Ankara 1 750 Eskiehir zel Anadolu Eskiehir 1 540 Vicat A nadolu Konya 2 1,500 Konya(1) Nide(1) Oyak-Sabanc A nadolu Nide 2 535 (1) Sivas Yibita-Lafarge Anadolu Sivas 2 420 Yozgat(1) Yibita-Lafarge Anadolu Yozgat 1 750 im-Kayseri(*) Sabanc Anadolu Kayseri Hasanolan(*) Yibita-Lafarge Anadolu Ankara sta(*) zel Anadolu Ankara Nevehir(*) Yibita-Lafarge Aanadolu Nevehir 13 5,785 Ara Toplam Akale(1) Erimsan Dou Anadolu Erzurum 1 450 Elaz Oyak-Gama Dou Anadolu Elaz 2 340 Kars imenta Dou Anadolu Kars 1 310 Van Rumeli Dou Anadolu Van 1 198 5 1,298 Ara Toplam Adyaman zel G. D. Anadolu Adyaman 1 627 Ergani Rumeli G. D. Anadolu Diyarbakr 1 590 Gaziantep Rumeli G. D. Anadolu Gaziantep 2 500 Kurtalan zel G. D. Anadolu Siirt 1 580 Mardin Oyak G. D. Anadolu Mardin 1 640 anlurfa Rumeli G. D. Anadolu anlurfa 1 580 7 3,517 Ara Toplam 63 36,432 Genel Toplam (1) Emisyon izni alan Entegre imento Fabrikalar. (*) imento tme ve Paketleme Tesisleri. Kaynak: Trkiye imento Mstahsilleri Birlii Verileri, 2001. Fabrikann Ad Bal Olduu Grup Bulunduu Blge li Dner Frn Says imento retim Kapasitesi 103X ton/Yl 3,700 450 2,603 2.000 2,700 1,152 3,750 2,220 700 440 750 20,465 2,200 1,194 2,050 2,250 100 7,794 3,643 3,620 2,992 500 1,000 180 11,935 350 1,800 500 900 450 1,700 250 210 150 258 449 7,017 640 1,610 1,740 610 2,074 917 615 800 666 500 300 500 10,972 750 900 400 220 2,270 900 682 670 800 1,020 630 4,702 65,155
339
TRKYE EVRE ATLASI
XI.13. TA TOPRAK SANAY VE EVRE XI.13.1 Seramik Sanayi Seramik karo retimi ini ismiyle, Seluklular tarafndan Anadoluya Orta Asyadan getirilmitir. Osmanllar dneminde ini karo retimi ve sanat znik ve Ktahyada gelimitir. Bugnk anlamda seramik karo sanayi 1950 li yllarn banda anakkale Seramik Fabrikalarnn kurulmas ile balam ve elli ylda gelierek byyen seramik malzeme kaplama sektr, retim bakmndan yaklak 150 milyon m2/yl seviyesine ulamtr. Bugn seramik denilince; anorganik materyallerin (filtre preslerden kan amur ktlesi) ekillendirilmesi, srlanmas ve piirilmesi prosesleri yoluyla sert mamul imalatna ynelik bilim, teknoloji ve sanat anlalmaktadr. Seramik kapsam iine porselen, cam, imento, fayans, kiremit, tula, mlek, drenaj borular, zmpara talar, ferroelektrikler, metal manyatikler, sentetik tek kristaller ve uzay roket seramikleri girmektedir. Bugn dnyada retilen seramikleri iki genel kategoride snflandrmak mmkndr: a. Geleneksel Seramikler: Kil, imento, cam gibi silikat sanayi, b. Yeni Seramikler: Tek kristaller, sentetik kristaller, ferroelektrikler, sermetler, proksitler ve nkleer materyaller. lkemizde mevcut seramik fabrikalar, kurulu kapasiteleri ve bulunduklar iller Tablo:XI.13.1de verilmektedir.
Tablo:XI.13.1.Trkiyede Mevcut Seramik Fabrikalar Kurulu Kapasiteleri ve Bulunduklar ller
Bulunduu l
retilen rnler ve Kapasite (000 m2/yl) Yer Duvar Granit Toplam Kapasite Kalebodur anakkale 31.000 -4.000 35.000 Toprak Bilecik 15.000 11.000 -26.000 anakkale anakkale -22.000 -22.000 Ege zmir 11.000 9.000 2.000 22.000 Eczacba Karo Seramik Bilecik 6.000 4.000 1.700 11.700 Ktahya Ktahya 6.000 5.600 -11.600 St Bilecik 5.000 4.000 -9.000 Hitit Uak 4.500 4.500 -9.000 Tamsa zmir 4.000 4.400 -8.400 Yurtbay Eskiehir 3.800 3.500 -7.300 Termal Bilecik 3.000 3.000 -6.000 Seramiksan Manisa 5.500 --5.500 Ercan Bilecik 2.500 2.500 -5.000 Efes Eskiehir 2.200 1.800 -4.000 Yksel Aydn 1.500 2.000 -3.500 Anatolia Bilecik 2.000 1.300 -3.300 Uak Uak 1.500 1.500 -3.000 Seranit Bilecik --1.600 1.600 Altn ini Ktahya -1.500 -1.500 Pera anakkale -1.500 -1.500 Granist Eskiehir --1.500 1.500 Bozyk Bilecik 1.200 --1.200 Toplam 105.700 83.100 10.800 199.600 Kaynak: DPT, VIII. Be Yllk Kalknma Plan, zel htisas Komisyon Raporu, Ankara, 2000. Fabrika Ad
340
TRKYE EVRE ATLASI
XI. 11.1.1. Seramik Sanayinde retilen Mamul Madde Cinsine Gre retim Akm emalar XI.13.1.1.1. Sofra ve Ss Eyalar Seramik, ta ve toprak gibi anorganik maddelerin 1000 oC'nin zerinde belirli scaklklarda piirilerek sofra ve ss eyalar ihtiyacna cevap veren bir sanayi daldr. eitli formlarda yiyecek ve iecek kaplar ile vazo, tabak ve ini panolar gibi mamuller ana rnleri tekil etmektedirler. retim Akm emas - Hammadde, - tme, - Silolar, - Deirmenler, - Mikserler, - Filter Pres, - Vakum Pres, - ekillendirme, - Kurutma, - Rt, - Biskvi Piirme, - Srlama, - Talama, - Kalite, - Dekorlama, - Kalite Kontrol, - Paketleme, - Kalite Kontrol, - Ambarlama. XI.13.1.1.2. Yer ve Duvar Demeleri Karofayans retim Akm emas - Hammadde ocaklarndan hammaddenin karlmas, - Hammadde nakil ve depolanmas, - Kollergang ve konkasrlerle tme, - Deirmenlerde homojen bir kartrma, - Elektromanyetik filtre ve elekler, - Masse havuzlarnda kartrma ve dinlendirme, - Sneke preslerde su gramnn azaltlmas, - Masse kurutma frn, - Masse tme, - Masse depolama ve pres silolarna nakil, - Preslerde ekillendirme, - ekillendirilmi fayans frnlarda kurutma, - Biskvi piirimi (tnel frn), - Glazrleme, - Glazr piirimi (tnel frn),
341
TRKYE EVRE ATLASI
- Kalite ayrma, - Dekorlama, - Dekor piirme, - Kalite ayrma, - Ambalajlama, - Depolama, - Sevkiyat. Karoseramik retim Akm emas - Hammaddenin ocaklardan karlmas, - Hammaddenin nakil ve depolanmas, - Kollergang ve konkasrle tme, - Deirmenlerde homojen kartrma, - Elektromanyetik filtre ve elekler, - amur havuzlar, - Pskrterek kurutma, - Silolar, - ekillendirme preslerinde ekillendirme, - ekillendirilen yer karolarnn kurutulmas, - Kullanlmaya hazr srn hazrlanmas, - Dekorlanacak yer karolarnn dekorlanmas, - Dekorsuz ve dekorlu yer karolarnn srlanmas. - Seramik piirme frnnda kek piiriminin yaplmas, - Kalite ayrm, - Ambalajlama, - Depolama ve sevkiyat. XI.13.1.1.3. Seramik Salk Gereleri retim Akm emas Bu teknolojide kil, kaolen, feldspat ve kuvars karmyla meydana getirilen seramik amuru ekillendirilip yar rn haline getirilmekte, srlama safhasndan sonra 1250 0C civarnda piirilerek camlam bir sr rts ile kapl pekimi seramik rn elde edilmektedir. XI.13.1.1.4. Elektroporselen retim Akm emas - Hammadde, - Hammadde kuru tme, - Hammadde silolama, - Reete tartm, - Bilyal deirmenlerde ya tme, - amur havuzlarnda toplama, - Filter presleme, - Sneke presten geirme, - amur dinlendirme,
342
TRKYE EVRE ATLASI
- Vakum presten geirme, - Kaba ekillendirme, - Dinlendirme, - Son ekillendirme (rt), - Kurutma, - Glazrleme. XI.13.1.1.5. Frn Malzemeleri Frn malzemeleri retimi, dier maddelere oranla ufak baz farkllklar gstermektedir. Burada tr madde retilmektedir. a- Silisyum karbr esasl mamul maddeler, b- amot esasl maddeler, c- Kordierit esasl mamul maddeler. Bunlar; kullanlan ana hammaddenin cinsine gre isimlendirilmilerdir. Bu maddeler sya ve krlmalara kar direnli malzemelerdir. ok yksek basnl hidrolik presler ile ekil verilmektedir. Kurutulma ve piirilmeleri srasnda ierdikleri nem miktarnn byk nemi vardr. Uygulanan yntemler dier seramik retimindekilere benzemektedir. XI.13.1.1.6. Seramik retiminde Kullanlan Hammaddeler ve Elde Edilen rnler Bir seramik fabrikasnda retilmekte olan elektroporselen, sofra malzemeleri iin kullanlan hammaddeler unlardr: eyas, salk
Plastik, kaolen, plastikkiller, esiri kili, devasakari, simav feldspat, ine aplit, kuartz manyezit. Frn malzemeleri retiminde kullanlan hammaddeler; Silisyum karbr, plastik kaolen, balama kili, inhisar gri kili, talk, amot. Porselen retiminde kullanlan yardmc hammaddeler ise ; Soda, cam suyu, firet, mermer, manyezit vb. Hammadde Kil, kaolen, kuartz Kil, kaolen, kuartz Kil, kaolen, kuartz Kil, kaolen refrakter malzemeleri rn > Eloktroporselen > Sofra ve ss eyas > Shhi tesisat > Frn malzemeleri
XI.13.1.1.7. Seramik retimi Sonucu Oluan Atklarn Canllar zerine Etkileri Proses sularnda bulunan fenol, sulardaki keskin kokusu ve yakc tad ile tannr ve 0,01-0,1 mg/lt arasnda tat ve koku hissedilir. Fenoller birok organizma iin zehirli etki gsterirler. Bakteriler iin zehirlidir, fakat bir dizi bakteri zinciri tarafndan paralanmaya uratlrlar.
343
TRKYE EVRE ATLASI
Sularda yksek konsantrasyonlarda bulunmas yalnz balklarn lmne deil, sulardaki tm yaamn tahrip olmasna neden olur. Balklarn sinir sistemini etkileyerek paralize ve konvlsiyonlara neden olur. Solunum sistemi zerindeki etkisi asfeksi eklinde ortaya kar. ldrc dozun altnda balklarda baz patolojik deiikliklere yol aar. Bunlar solunga nekrozu, solunga salgsnda art eritrosit ykm ve kalp, karacier, dalak ve deride histopatolojik deiikliklerdir. Fenoln sularda serbest amonyak ile beraber bulunmas halinde, balklarn bnyelerine geii hzlanmaktadr. Fenoln sularda ldrc dozlarn altnda bulunmas, ayrca balklk asndan da nem tamaktadr. Tutulan balklarda tketici tarafndan istenmeyen bir kokuya neden olmaktadr. Fenol insanlar iin de zehirli etkisi olan bir maddedir. Fenol kristalleri deri zerinde de yakc ve tahrip edici bir zellik gsterir. Kan tablosunda bozukluklara ve solunum sistemi hastalklarna sebep olmaktadr. XI.13.2. Tula-Kiremit Fabrikalar Geni anlam ile seramik; herhangi bir yntemle ekillendirilen anorganik bir maddenin piirme yolu ile son halini almas demektir. Tula-kiremit de seramik kapsamna giren rnlerdir. XI.13.2.1. Tula -Kiremit Fabrikalarnda lem Sras Trkiyedeki tula ve kiremit fabrikalarnn blgesel olarak dalmn, saylar ve kapasiteleri Tablo:XI.13.2de verilmitir. Tula ve kiremit fabrikalar Trkiye geneline dalm olmakla birlikte, baz blgeler iinde younlamtr. Trkiyede tula ve kiremit ana rnleri baznda alan 498 adet tesis mevcuttur. Bu tesislerden 70 tanesi kiremit (10 tanesi hem tula hem kiremit) geri kalan 418 adet tesis de muhtelif standartlarda tula retmektedir. Tula retimi; krma tme, kurutma, eleme, ekil verme, piirme (frnlama), tanma ve depolama ilemlerinden oluur. XI.13.2.2. Tula -Kiremit Fabrikalarna Ait Hammadde rn likisi Hammadde Kalsine edilmi kil Kil, feldspat rn Ate tulalar Kiremitler
XI.13.2.3. Tula -Kiremit Fabrikalarndan Alc Ortama Verilen Atk Trleri Tula ve kiremit fabrikalarnda atk sular, ok miktarda znm , askda ve kebilir kat madde ieririler. Kat maddeler ounlukla inorganik tuzlardr. retim srecinde partikl madde eklinde hava kirlilii meydana gelebilir.
344
TRKYE EVRE ATLASI
Yanma prosesi toz ve gaz emisyonlarna yol aar. Gaz emisyonlar arasnda en nemlileri SO2 ve flor bileikleridir. Srekli alan tnel ve dner frnlarda, srtnmeyle ortaya kan tozlar, baca gaznda toz giderme nitelerini gerektirir. (toz odalar, siklon ve multisiklonlar, torbal filtreler vb). Baca gazlarnda uucu kller ve is, genellikle asidik karakterli olup, zellikle yakt olarak fuel-oil kullanldnda, byk kmeler halinde atlarak evreyi kirletirler. Baca gazlarndaki SO2 ,kullanlan yaktlardan kaynaklanr. Buna mukabil, SO2 piirilen materyal tarafndan da tutulabilir. Tula endstrisinde yaplan aratrmalar, yanma scaklna ve sresine bal olarak, yksek miktarda kalsiyum ieren materyallerde, kalsiyum slfat oluumu ile SO2 emisyonlarnn azaldn gstermektedir. Yerleim ve sanayinin igali dndaki bir ksm tarm alanlar da tula ve kiremit hammaddesi temini amac ile kullanlmaktadr. Antalyann Aksu ve Dden Ovalarnda, Ske Ovasnda, Kk Menderes Ovasnda, Eskiehir-Porsuk Ovasnda, AfyonAkaray, Konya Ovasnda, Edirnenin Meri Ovasnda, orumda, stanbul-Silivri, Tekirdada, Milasta, Gediz Ovasnda, Salihli ve Turgutlu ilelerinde kurulmu bulunan tula ve kiremit harmanlar, imalathane ve fabrikalar ve dier yandan iletme binalar, depolar ile geni alanlar kaplarken te yandan verimli ova topraklar hammadde olarak tketilmektedir. Ayrca toprak alnan bu alanlar byklkleri bakmndan yaklak 8-10 dekara, derinlikleri 7-8 mye varan ukurlarn ortaya kmasna neden olmulardr.Bu tahribatn durdurulmasna gayret gsterilmekte ise de, araziler eski haline gelmeyecek ekilde elden kmaktadrlar.
Tablo:XI.13.2. Tula Fabrikalarnn Blgelere Gre Say ve Kapasiteleri
Kapasite(Adet) Blge Say Tula Kiremit Marmara Blgesi 46 1.427.000.000 9.000.000 Karadeniz Blgesi 60 825.500.000 5.000.000 Akdeniz Blgesi 31 440.000.000 - Anadolu Blgesi 73 1.568.000.000 451.000.000 Ege Blgesi 129 2.030.000.000 167.000.000 Dou ve G.Dou Anadolu Bl. 75 546.100.000 12.500.000 Toplam 414 6.836.600.000 644 500 000 Kaynak: DPT, VIII.Be Yllk Kalknma Plan, Ta ve Topraa Dayal rnler Sanayi zel htisas Komisyonu Raporu, Ankara, 2000.
XI.13.3. Cam Fabrikalar Gnmzde ticari nemi olan camlarn ou kristallemeden kat soumu bir anorgafzyon rn olarak tanmlanabilir. halde
Harmandan (kum, soda, kireta) veya cam krldndan izabe yolu ile retilen her nevi cam rn ile bu rnlerin eitli ilemlere tabi tutulmas sonucu elde edilen rnler sektrn kapsamna giren konulardr. Trk cam sanayi % 98 orannda yerli hammadde kullanmaktadr. lkemiz cam sanayi gerek lke imalat sanayi leinde, gerekse dnya cam sanayi esas alndnda gelimi bir sanayi daldr. Trk cam sanayi dnya retiminde 4., Avrupa Birlii
345
TRKYE EVRE ATLASI
lkelerinin toplam retiminde ise 2.dir. Sektrde kurulu toplam kapasite iinde dz cam 1. srada, cam kaplar 2. srada, cam ev eyas ise 3. sradadr. lkemiz cam sanayi kurulularnn cam eitleri ve yllara gre retim miktarlar Tablo:XI.13.3 de; cam sanayi reticileri, bulunduklar il ile kapasite ve alan ii saylar Tablo:XI.13.4de verilmitir.
Tablo:XI.13.3.Trkiyede Cam eitlerinin Yllara Gre retim Miktarlar (000 ton) Cam eidi 1995 1996 1997 1998 1999 Dz Cam 457 595 570 605 549 Empirme/Telli cam 61 59 59 63 62 Cam Ambalaj 309 378 448 452 423 Cam Ev Eyas 195 232 310 302 270 Cam Yn 15 21 25 29 29 Cam Elyaf 16 15 21 25 25 Cam Mozaik 11 9 9 9 9 Emniyet Camlar 38 39 40 40 42 ift Cam 21 22 23 23 25 Cam Ayna 15 32 41 43 51 Dierleri 25 25 28 28 28 Toplam 1.089 1.334 1.470 1.514 1.398 Kaynak: DPT, VIII. Be Yllk Kalknma Plan, zel htisas Komisyonu Raporu, Ankara, 2000.
Tablo: XI.13.4. Trkiyedeki Mevcut Cam Fabrikalarnn Bulunduklar ller ve Kapasiteleri Cam Tr Dzcam Buzlu Cam Emniyet Camlar ift Cam Ayna Cam Ambalaj Kurulu Trakya Cam San.A. Trakya Cam San.A. ayrova Cam San.A. Trakya Cam San. A. Trakya Cam San. A. (OTO) ayrova Cam San.A. ayrova Cam San.A. Dier Iscam r.(64 Firma) Trakya Cam San.A. Topkap ie San.A. Anadolu Cam San. A. Marmara Cam San.Tic.Ltd.ti* Paabahe Cam.San.Ve.Tic.A. Denizli Cam San.Ve.Tic.A. Koncam Kristal Cam San .A. Gral Cam* Toprak Cam* Denizli Cam San Ve Tic.A. Koncam Kristal Cam San .A. Kaya Kardeler Tekno Cam Cam Elyaf San.Ve Tic. A. zo Toprak zocam Tic. San.A. l Krklareli Mersin Kocaeli Krklareli Krklareli Kocaeli Kocaeli -Krklareli stanbul Mersin Krklareli stanbul Denizli Konya Ktahya Bilecik Denizli Konya --Kocaeli Eskiehir Kocaeli alan i Says 667 329 225 23 191 235 17 -23 1.209 872 -4.844 -540 ------428 86 338 Kapasite(1998) 400.000 ton/yl 215.000 ton/yl 64.000 ton/yl 1.000.000 m2/yl 2.000.000 m2/yl 1.400.000 m2 /yl 200.000 m2/yl 3.800.000 m2/yl 6.000.000 m2/yl 285.000 ton/yl 210.000 ton/yl 15.000 ton/yl 310.000 ton/yl -4.080 ton/yl 14.000 ton/yl 4.000 ton/yl 4.400 ton/yl 1.080 ton/yl 600 ton /yl 1.080 ton/yl 30.000 ton /yl 10.000 ton /yl 35.020 ton/yl
Cam Ev Eyas
Cam ubuk
Cam Elyaf, Cam Yn, Kaya Yn *Tahmini Kaynak: DPT, VIII. Be Yllk Kalknma Plan, zel htisas Komisyonu Raporu, Ankara, 2000.
XI.13.3.2. Cam retiminde Kullanlan Teknolojiler Dzcamlar Fourcault Dikey ekme Prosesi,
346
TRKYE EVRE ATLASI
Colburn Prosesi, Pittaburgh-PPg Dikey ekme Prosesi, Float Prosesi. Cam Ev Eyas Presleme Yntemi le retim, fleme ve Pres-fleme Yntemi le retim. Cam Boru ve ubuk Schuller Prosesi (dikey yukar ekme), Vello Prosesi (dikey aa ekme), Danner Prosesi. Cam Yn Mekanik ekme Prensipli Prosesler; - Grosler Prosesi, - Meme ekme Prosesi, - Hoger Prosesi. Akkan le ekme Prensipli Prosesler; - Owens Prosesi Alev le ekme Prensipli Prosesler; Mekanik Alev le ekme Prensipli Prosesler; - Tel Prosesi, - OCF Prosesi, - HERM Prosesi. XI.13.3.3. Cam Fabrikalarna Ait retim Akm emas Hammadde Hazrlama, Harman Hazrlama, Eritme (Frn), ekillendirme, Finisaj lemleri. Bu kademeler iinde ekillendirme zel bir yer alr. nk bu kademede erimi cama kullanm amacna gre ekil verilir. XI.13.3.4. Cam retimi in Kullanlan Girdiler Cam lkel Maddeleri 1. Ana lkel Maddeler, 2. Yardmc lkel Maddeler, a- Artmay (rafinasyon) Hzlandc Maddeler, b- zabeyi Hzlandrc Maddeler,
347
TRKYE EVRE ATLASI
c- Renk Verici Maddeler. 1. Ana lkel Maddeler: - Kuartz kumu........SO2 verir. - Soda (sodyum karbonat Na2CO3) veya sodyum slfat (Na2SO4)....Bunlar Na2O
verir.
- Kalker CaCO3......CaO verir. - Manezyum Karbonat (MgCO3)........MgO verir. - Alminyum (alminyum oksit)...Alminyum hidrat, feldspat, pegmatit, kaolin, kil.vb olarak girer. 2. Yardmc lkel Maddeler: a. Artmay Hzlandrc Maddeler, - Sodyum Slfat (Na2SO4), - Amonyum Nitrat (NH4NO3) ve Amonyum Klrr (NH4Cl), - Amonyum Slfat (NH4)2SO4, - Sodyum Klorr (NaCl), Bunlardan NaCl ve Na2SO4 cam bileimine girerler. Dierleri NH4NO3., NH4Cl ve (NH4)2 SO4 abuk buharlatklarndan camn bileimine girmezler. b. zabeyi Hzlandrc Maddeler NaCl, B2O3 ve florlu ve amonyumlu maddelerdir. c. Renk Verici Maddeler Deiik metal oksitler cama renk verirler. XI.13.3.5. Cam retimi Sonucu Aa kan Atk Trleri Cam sanayinde atksularda nemli parametreler KOI ve kebilir kat maddelerdir. Ayrca nikel, gm, slfat ve florr miktarlar kritik parametrelerdir Kaynaklar 1. B. Teknoloji ve Sistem Aratrmalar Enstits, Cam Sanayi Sektr Aratrmas, stanbul, 1981. 2. TBTAK Mar.Bil.ve End. Art.Enst.Kimya Mh. Art. Blm evre Grubu, zmit Krfezinde Kirlenmenin nlenmesi ve Giderilmesi Projesi, Teknolojik Esaslarn Saptanmas, Aralk-1982. 3. Tarm Topraklarnn Ama D Kullanlmasnn nlenmesi Seminer Notlar, Ankara, 1984. 4. T.C Marmara ve Boazlar Belediyeler Birlii, Marmara Blgesi ve evre Kirlilii Envanter almas, stanbul,1987. 5. Trkiyenin evre Sorunlar, Trkiye evre Vakf, 1995. 6. T.C evre Bakanl, EKK Genel Mdrl, Su ve Toprak Ynetim Dairesi Bakanl, Ankara, 2000. 7. DPT, VIII. Be Yllk Kalknma Plan, zel htisas Komisyonu Raporu, Ankara, 2000.
348
TRKYE EVRE ATLASI
XI.14.ASBEST IKARILMASI VE ZENGNLETRLMES XI.14.1 Asbest Hakknda Genel Bilgi Dnyada olduu gibi lkemizde de doal kaynaklarmzdan en iyi biimde faydalanma imkanlar aratrlmaktadr. eitli endstri kollarnda deiik amalar iin kullanlan asbestin, doal kaynaklarmz arasnda nemli bir yeri vardr. Asbestler; silikat bileiminde, lifli ve atee dayankl minerallerdir. Mekanik tekniklerle eitli uzunluk ve apta liflere ayrlabilirler. Asbestlerin yksek scaklklara ve asitlere kar mukavemetleri olduka fazla olup s ve elektrii iletimleri ok dktr. Suda yumuarlar ve istenilen forma sokulabilirler. Bu zellikleri dolays ile asbestler deiik endstri kollarnda eitli amalar iin kullanlmaktadr. Asbestler kimyasal bileimlerine gre genel olarak iki ana gruba ayrlrlar. Bunlar; Serpentine ve Amphibol grublardr. Serpentine Grubu; Krozotil Tipi Amphibol Grubu; Amozit Tipi, Krikodalit Tipi, Anthofilit Tipi, Tremolit Tipi, Aktinolit Tipi olmak zere snflandrlrlar Asbest, teknolojik adan zelliinden kaynaklanmaktadr. nemli bir mineraldir. Bu durum aadaki
a. Atee dayankllk, b. Elektrik ve sy yaltmas, c. imento rnlerine katldnda beton iinde elik kafese benzer ekilde zel bir balayclk zellii gstermesidir. Asbest konsantrasyonu iin deerlendirmelerde snr deer gz nne alnmaktadr. a. lkemizde uygulanan snr deerler (5 lif/cc) b. Avrupa Birlii (AB) lkelerinde uygulanan snr deerler (1 lif/cc) c. Uluslararas alma rgt (ILO) tarafndan nerilen snr deerler (2 lif/cc)dir. XI.14.2. Asbestin Kullanm Alanlar Gnmzde asbest esas olarak ; a. Elektrik endstrisinde dinamolarn s ve elektrik akm nedeniyle ksa devre yapabilecek blmlerinde, b. Buhar, gaz, su ve dier svlarn tama borularnn sk bir ekilde irtibatlanmasnda ve contalanmasnda, c. naatlarda s ve elektrik izole maddesi olarak, d. Atee dayankl elbiseler, tiyatro perdeleri ve boya yapmnda,
349
TRKYE EVRE ATLASI
e. Asbest yn, asbest bezi eklinde asbest filtresi olarak eker ve arap fabrikalarnda, f. Mukavemet artrc ve takviye edici katk olarak asbestli imento retiminde (ime, kullanma suyu, kanalizasyon, drenaj borular, oluklu at kaplama levhas ve i ve d cephe, tavan duvar kaplama dz levhas vb.), g. Sentetik plastiin anmaya kar direncini artrc malzeme olarak yer karolar ve yer kaplama levhalarnda, h. Fren balatalarnn retiminde, . Atee dayankl yaltm panolarnda, i. Isya dayankl ve mukavemet artrc dolgu maddesi olarak salmastra, conta packings kee, macun ve yaptrclarda, j. Yanmay gletirici malzeme olarak tekstil ve kat rnlerinde (eldiven, nlk, elbise, ambalaj kad vb.) k. Aside kar diren salayc olarak pil kutularnda, muhafazalarda, asit pompalarnda, valf ve contalarda, l. Filtre olarak gda ila ve kimya sanayinde (bira, arap, filtre bezleri vb.), m. Birletirici olarak asfalt yollarda, n. Yakn tarihlerde petrokimya endstrisinde, toprak slahnda, endstriyel temizleyicilerde ve uzay teknolojisinde, o. Asbest fabrikalarnda arta kalan asbest dkntleri eker pancar ekiminde gbre olarak deerlendirilmektedir. Dnyada retilen ve tketilen asbestin % 90dan fazlas asbestli imento rnlerinde kullanlr. Asbestli imento rnlerinin balcalar ise; asbestli imentodan yaplan ime-kullanma suyu borular, at rts kaplamalar ve i-d cephe, tavan, duvar kaplamalar ve panellerdir. XI.14.3. Trkiyede Asbest rnlerinin Kullanm Alanlar Geni bir kullanm alan bulunan asbestle ilgili faaliyetleri iki blmde incelemek mmkndr. Bunlar; - Asbestin karlmas ve zenginletirilmesi , - Asbest ieren rnlerin ilendii tesisler . Trkiyede asbest rnlerinden en yaygn olarak kullanlanlar; asbestli imento, basnl boru ve aksesuarlar, asbestli imento levha ve aksesuar ve balata rnleridir. Trkiyede asbestli mamul reten iyerlerinde iyeri ortam koullarn deerlendiren kurulu alma Ve Sosyal Gvenlik Bakanlna bal i Sal ve Gvenlii Merkezi (SGM)dir. SGM, asbestin kontroll kullanmn salamak amac ile 1990-1992 yllar arasnda stanbul, zmir, Adana, Erzincan, Mardin, Bolu, Manisa, zmit ve Balkesir illerinde faaliyet gsteren mamul retimi yapan tm iyerlerinde Asbest Tarama almalar balatlmtr. Sonu olarak; tekstil reten iyerleri dnda asbestli maddelerin retildii iyerlerinde tespit edilen asbest konsantrasyonu deerleri lkemizde uygulanan snr deere gre mukayese edildiinde, genelde uygun alma koullar bulunmaktadr. Ancak bu deerlerin gznnde bulundurulan 1 lif/cc ve 2 lif/cclik referans deerlerle mukayesesi neticesinde tarama kapsamna alnan iyerlerinin % 23.5inde uygun alma koullarnn bulunmad grlmtr.
350
TRKYE EVRE ATLASI
XI.14.4. Asbest karlmas ve Zenginletirilmesi lemleri retim Yntemi Asbest kmr, demir cevheri vb. doal bir mineraldir. Minerallerin yzeye yaknlna gre iki tr karma ilemi uygulanr. Bunlar ak ve kapal maden iletmeciliidir. Yeraltndan bu yntemlerden biri ile karlan madenler atk mineralleri ile birlikte karld iin mineral dokusuna ulancaya kadar krma ve tme ilemine devam edilir ve sonra eleklerden geirilerek siloya depolanr. Asbest retimi Akm emas, ekil:XI.14.1 de verilmektedir. Yukarda anlatlan fiziksel zenginletirme almalar sonunda kazanlan konsantrelerdeki asbest lifleri atk minerallerinden tamamen ayrlm durumda deillerdir. Bu sebeple asbest lifleri ile kenetli olarak gelen atk mineralleri konsantrelerin % arlk vermeleri zerinde grnr bir arta yol aarak olumsuz etki yapmaktadrlar. Kullanlabilir gerek asbest lif konsantrelerinin % arlk vermelerini bulmak amac ile asit testleri yaplr. Zenginletirme ileminde kullanlan Asit Testi Akm emas ekil:XI.14.2 de verilmitir. XI.14.5. Trkiyede Asbest retimi ve Tketimi Trkiye de bata Eskiehir-Mihalck - Tatarck yresinde, Bursa, Sivas, Antakya blgelerinde asbest yataklar bulunmaktadr.lkemiz dnyada asbest rezervi bakmndan en zengin 10 lke arasnda yer almaktadr. Endstride en ok kullanlan Krizotil tipi asbest olup, lifleri esnek, dayankl ve ipekimsidir. Oysa Amphibol Grubu asbest tipleri sert inemsi yapda ve krlgandr. Bu yzden tm retilen asbestin % 95i krizotildir. lkemizde endstri iin gerekli asbest krizotil ve krokidolit olmak zere Kanada, Bamsz Devletler Topluluu, Gney Afrika Cumhuriyetinden d alm yolu ile salanmaktadr. Bugn yllk asbest retimimiz 100 ton olmasna karn tketimimiz ylda yaklak 50.000 ton civarndadr. XI.14.6. Asbest Kullanm Sonucu Canllar zerinde Oluan Olumsuz Etkiler Asbest ve asbest ieren maddeler gerektii gibi kullanlmadnda salk asndan tehlikelere neden olabileceinden reticilerin ve tketicilerin solunabilir asbest tozlarna maruz kalmalarn nleyici tedbirler alnmaldr. Asbest; solunum, az ve sindirim olmak zere vcuda yoldan girer. Bugn dnyadaki eilim asbest maddelerinde ve asbestli rnlerin retildikleri fabrika ve atlyelerde salk koruma nlemlerini almak, havalandrma, maske kullanmn salamak, bunlara ek olarak asbest tipleri zerinde ayrntl aratrma ve incelemeleri ilerleterek daha zararsz asbest trlerinin kullanlmasn yaygnlatrmaktr. Son yllarda evre ve salk kayglar ile asbest yerine kullanlabilecek maddeler fikri ortaya atlmtr. Asbestin yerine kullanlabilecei dnlen mineraller; atapulgit, biyotit, grafit, muskovit, paligrosgit serpantin, talk, vb.lerdir. Bunlarn ou asbestten daha ucuz ve elde edilmeleri de kolaydr. Baz uygulamalarda asbest yerine cam elyaf mineral yn ve seramik liflerini ieren sentetik-inorganik ikame maddeleri kullanlr. Cam lifi ve mineral yn asbestten daha pahaldr.
351
TRKYE EVRE ATLASI
Ham Cevher
Balyozla Krma
Harmanlama
Blme oklu Krc Saklanan Ksm
Konik Krc
Harmanlama
Saklanan Ksm
Emici Fan
Elek (2 mm)
2mm
Konik Krc
Emici Fan
Elek (2 mm)
2mm
Merdaneli Krc
Emici Fan
32 Meh
Merdaneli Krc
Haval Ayrc
Artk
Konsantre
ekil:XI.14.1 Asbest retimi Akm emas
352
TRKYE EVRE ATLASI
Konsantre
Saklanan Ksm
Quebeg Test rnei
Asit Test rnei
Kartrma 30 dakika
Dekantasyon
Dekantasyon Art
Kartrma 10 dakika
Dekantasyon
Konsantre
Artk
ekil:XI.14.2 Asit Testi Akm emas
353
TRKYE EVRE ATLASI
Tm ikame madde araylarna ramen asbestte ikame madde tam olarak ortaya karlamamtr. kame maddesi kullanlan rnlerin salaml, anma problemi, uzun mrll ve zellikle asbestsiz frenlerde performans problemi balca tereddtlerdendir. Bu tereddtlere ramen genel eilim asbest yerine geecek maddelerin kullanlmas ynndedir. Yaplan tbbi aratrmalarda, asbest tozlarnn solunmasna bal olarak kiide aada belirtilen hastalklara neden olabilecei gsterilmektedir. a. Asbestoz, b. Kanserli olmayan iyi huylu plevra lezyonlar, c. Akcier kanseri, d. Mezotelyoma. Solunum yollar srekli olarak hareket halindeki bir dizi tycklerle kapldr ve Mucus adl yapkan bir madde ile rtldr. Sadece plak gzle grlmeyecek kadar ufak ve ince asbest lifleri akcierin en derin ksmlarna kadar ular. Bununla beraber bunlarnda byk bir ksm, organizmann tabi ayklama mekanizmas tarafndan yok edilirler. Sigara duman, bu ayklama mekanizmasn tahrip ederek akcierlerde toz birikimini kolaylatrdndan sigara ien kiiyi her eit toza kar, dolays ile asbest tozuna kar da daha duyarl hale getirir. Bu nedenle; asbestli ortamlarda sigara iilmemelidir. Salk iin asbestin douraca riskler birok unsurun bir arada bulunmasna baldr. Bunlar; - Asbest Miktar : Risk yksek miktarlarda daha fazladr. - Liflerin Boyutlar: Lifin boyu da nemli bir rol oynar ve daha uzun lifler daha tehlikeli olurlar. - Kiinin duyarllk derecesi. Asbestin salk iin risk oluturmasn engellemek iin kontroll kullanm gerekmektedir. Bu amala dikkat edilmesi gereken noktalar unlardr; a. thalatn Belirli Koullara Balanmas Asbestin hastalk oluturma riski ile kullanlan asbestin cinsi arasnda nemli bir iliki vardr. ok geni apta yaplan bilimsel aratrmalar sk kontrol altnda kullanldnda krizotil asbestin gerek madenden karlma gerekse fabrikada retimi aamasnda iiler iin bir tehlike oluturmadn gstermitir. b. Tr Yaplan i tr de asbest liflerinin zararl etkilerini etkileyen bir faktrdr.
354
TRKYE EVRE ATLASI
c. Etkilenme Snrlarnn Gzden Geirilmesi lkemizde parlayc, patlayc tehlikeli ve zararl maddelerle alan iyerlerinde alnacak tedbirler hakkndaki tzkte asbest lifleri iin cins ayrm yaplmakszn 5 lif/cc deeri getirilmitir. Tozla mcadele ile ilgili ynetmelikte bu tr iletmelerde krizotil iin 2 lif/cc, amozit iin 0.5 krokidolit iin 0.2 lif/cc deerleri getirilmitir. d. yerlerinde kontrollerin salanmas e. yeri lm ve takibi f. Salk kontrol g. Haberleme- eitim XI.14.7. Asbestin evreye Etkileri Havada bulunan asbest miktarnn, akcier hastalklar veya herhangi bir kansere sebep olma gibi bir salk etkisi olduuna dair bir delil yoktur. Havada en yaygn olarak bulunan asbest tr krizotil cinsidir. Tm artklar gibi asbest artnn da topraa gmlmesinde tedbir almak gereklidir. Asbest at dier tehlikeli kimyasal maddeler gibi yksek derecede toksik deildir. Nakliyede ve topraa gmlmede aklc tedbirler uyguland srece hibir sorun kmamaktadr. Asbest-imento rn gibi sert malzemeler normal olarak torbalanmazlar . Ama bu tr faaliyet srasnda gereksiz toz olumasn en az dzeyde tutmak iin dikkat edilmesi gerekir. Her trl asbest artnn atlmasndan sonra daha ileride havay kirletmemesi iin toprak, kum vs. ile yeterince rtlmesi gerekmektedir. Uzun bir sre sonra elyaflar su yollarna girebilseler bile (bunun yksek oranda olduuna dair hibir delil yoktur) evreye olan dk dzeydeki etki nemli saylmamaktadr. Zira pek ok tabii sular asbest elyaf iermektedirler. XI.14.8. Asbest eren rnlerin lendii Tesisler: Trkiyede asbest ileyen tesislerin retim trleri, kapasiteleri ve toplam ii saylar, Tablo XI.14.1.de Aspestle alan iyerlerinin isimleri bulunduklar iller ve retim tipleri tablo Tablo: XI.14.2 de verilmitir.
Tablo:XI.14.1 Asbestle alan yerlerinin retim Trleri,Kapasiteleri ve Toplam i Saylar
retim Tr Kapasite(ton/yl) Asbestli Boru malat 49.033 Asbestli Levha malat 55.554 Asbestli Balata malat 7.212 Asbestli Tekstil malat 500 Asbestli Conta malat 957 Kaynak: alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl, 2001. alan i Says 203 281 820 19 64
355
TRKYE EVRE ATLASI
Tablo:XI.14.2.Asbestle alan yerlerinin simleri ve Bulunduklar ller ve retim Tipi

irket Ad Bulunduu l Arge Oto Ara ve Gereleri San. ve Tic.A. stanbul Atermit End.ve Tic. A. Kocaeli Aysan Debriyaj End.San.ve Tic. A. zmir Balataclar Balataclk San. ve Tic. A. zmir Beer Balataclk San. ve Tic. A. zmir Birlik Amyant stanbul Dousan Boru ve San. ve Tic. A. Erzincan Eren Blata San. ve Tic. Ltd . ti. zmir Frentek Balataclk Oto San. ve Tic. A. stanbul HA-SE-Z naat Turizm San. ve Tic. A. zmir Kale Balata Oto San. ve Tic. A. Kocaeli Mardin Boru San. ve Tic. A. Mardin Miner Otomotiv San. ve Tic. A. Gemlik Oysa Otomotiv Yan San. ve Tic. A. Manisa zemel San ve Tic.Ltd.ti stanbul zgr Atermit San. ve Tic. A. zmir zgr Atermit San. ve Tic. A. Adana Superlit Boru ve Levha Sanayi A. Bolu Tamer Amyant San. ve Tic. A. zmir Temel Conta San. ve Tic. A. zmir Yksel Balataclk San. ve Tic. A. Konya Kaynak: alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl, 2001. retim Tipi Balata ve Tekstil Levha Balata Balata Balata Levha Boru Balata Balata Levha Balata Boru Conta Balata Balata Levha Levha Boru ve Levha Levha Conta Balata
Kaynaklar 1. Can. E., Asbest ve Salk, 1989. 2. MS- Sendikasnn Semineri, Asbest ve Asbestin nsan Sal zerindeki Etkileri, 1989. 3. Sabr.U.H., Kontroll Kullanm Yaklam,1989. 4. Toplum, evre Sal Asndan Asbest ve Gerekeler, 1990. 5. SGM, Asbest Projesi almalar, 1990. 6. alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl, (i Sal ve Gvenlii Merkezi), 2001. 7. DPT, VIII. Be Yllk Kalknma Plan, zel htisas Komisyonu Raporu, Ankara, 2000.
356
TRKYE EVRE ATLASI
XI.15. TRKYEDE TEKSTL SANAY VE EVRE XI.15.1.Tekstil Sanayi Hakknda Genel Bilgi Tekstil endstrisi; birbiri ile ilikili bir ok hammadde kullanarak, byk sayda retim yapan farkl endstrilerin oluturduu bir sanayi daldr. nceleri mensucat olarak isimlendirilen tekstil endstrisi, elyaf hammaddesinden elyaf eldesi, elyaftan iplik eldesi, iplikten kuma yaplmas, kuman konfeksiyona hazrlanmas (kasar, boya, bask, apre) aamasndaki tm ilemleri kapsar. zet olarak tekstili; elyaf, iplik, dokuma, rme, boya, apre (terbiye), nak ve non-woven (dokusuz yzey eldesi) olarak snflandrmak mmkndr. Konfeksiyon (hazr giyim) Trkiyede ve baz lkelerde tekstilin dnda, baz lkelerde ise tekstilin iinde mtalaa edilir. Tekstil endstrisinin rnleri ok eitlidir. Gnmz dnyasnda tekstil rnlerinin kullanmlar ok geni bir alana yaylmtr. Tekstil rnleri denilince; ncelikle aklmza iplik, kuma, hazr giyim, ev tekstilleri ve baz teknik tekstiller gelmektedir. Ancak tekstil rnleri tp alanndan inaat sektrne, gvenlik malzemelerinden spor tesislerine, otomobil sanayinden uak sanayine, tarmdan baraj ve tnel yapmna, elektrik sanayinden ambalaja ve denizcilie kadar ok eitli sanayi kollarnda eitli ekillerde kullanlmaktadr. Son yllardaki gelimelerle endstriyel teknik tekstil rnleri ve ev tekstili, hal, kilim de tekstil sektr ilgi alanna girmektedir. lkemizde tekstil, konfeksiyon sektr son yllarda Trkiye GSMHnn % 12sini, toplam igcnn % 10 dan fazlasn salamaktadr. Hazr giyim sektr 2,5 milyonun zerinde alan ile toplam istihdama % 21 lik katk ve yaklak 10 milyon kiiye geim olana salamaktadr. Trk tekstil sanayi bu gn dnyada 13. srada, hazr giyim sektr ise 6. tedariki durumundadr. Trk tekstil sanayi konfeksiyonda Avrupa Birliinin (AB) inden sonra 2. byk tedarikisi konumundadr. Sektrdeki ihracat gelirlerinin % 75i hazr giyim, % 25de tekstilden elde edilmektedir. Dnya pamuk retimi ve Trkiyenin yeri Tablo:XI.15.1de verilmitir. Tekstil ve konfeksiyon ihracatnn deer baznda yaklak % 85i pamuklu sistem rnleridir.
Tablo:XI.15.1. Dnya Pamuk retimi ve Trkiyenin Yeri
lkeler in ABD Hindistan Pakistan zbekistan Afrika(Fransa Blgesi) Trkiye Avustralya Brezilya Yunanistan Dnya retimi Kaynak: Giyim Sanayicileri Dernei, 2000. 1999 (ton/yl) 3,830,000 3,694,000 2,635,000 1,657,000 1,128,000 861,000 792,000 712,000 623,000 420,000 18,706,000 2000 (ton/yl) 3,700,000 3,788,000 2,550,000 1,700,000 900,000 726,000 739,000 704,000 755,000 400,000 18,412,000
357
TRKYE EVRE ATLASI
Tekstil sanayi rnleri; giyim, konfeksiyon, keten, kendir, jt, hal, sektrnn yannda ok deiik yerlerde de kullanlmaktadr. Bunlara rnek olarak; a. Tp alannda yapay kan damarlar yapmnda ve kalpteki deliklerin kapatlmasnda kullanlan yapay paralarn retiminde kullanlrlar. b. Polisler, kuma katmanlarndan yaplma kurun yelek giyerler. c. Su szntsndan oluan atlaklarn nlenmesi iin otobanlarda yol taban ile yzeyleri arasna tekstil yaltm maddeleri yerletirilir. d. Tekstilden yaplan yapay imler spor komplekslerinde yaygn olarak kullanlrlar. e. Fabrika bacalarnda is ve kl paralarn szen filtreler de tekstil sanayince retilirler. lkemizde faaliyet gsteren baz entegre tekstil firmalarnn retim eitleri, sektrdeki toplam firma says ve yllk toplam kapasitelerine ait bilgiler Tablo:XI.15.2 de, firmalarn ad, bulunduklar il ve alan personel saysna gre bilgiler de Tablo:XI.15.3 de verilmitir. XI.15.2. Tekstil Endstrisinin Ana Blmleri Tekstil endstrisi ; hazr giyim, ev tekstilleri ve teknik tekstiller iin ok eitli rnler meydana getirmesine ramen, genelde drt ana blme ayrlarak incelenebilir. Bu drt ana blm unlardr: 1. Elyaf retimi; Doal, yar sentetik, tam sentetik, 2. plik retimi; Pamuk iplikii, yn iplikii, sentetik iplikilik, 3. Kuma retimi; Dokuma, rme, 4. Kumalarn Terbiye lemeleri; Kasar, boya, bask, apre vb. Entegre bir tekstil fabrikasnda retim kollar olarak deiiklik gsterse de genel olarak; iplik, dokuma, boya, bask, terbiye, konfeksiyon vb. ksmlar bulunmaktadr. XI.15.2.1. Elyaf retimi Elyaf, btn tekstil rnlerinin hammaddesi ve en kk yap birimidir. Elyaflar, tekstil rnlerinin ilk kademesini oluturan erilmeye ve bklmeye uygun olan maddelerdir. Elyafn tekstilde kullanlabilmesi iin; belli bir uzunluu, incelii, mukavemeti, elastikiyeti ve birbirine tutunma kabiliyeti olmas gerekir. Elyaflar eitli ilem kademelerinden geirildikten sonra iplik haline getirilir. Elde edilen iplik bata dokuma ve rme ilem olmak zere eitli yntemlerle yzey haline getirilir. Tekstilde kullanlan elyaflar doal ve insan yaps (yapay) olmak zere ikiye ayrlrlar. Doal Elyaflar: a. Bitkisel Elyaflar (pamuk, keten, jt) b. Hayvansal Elyaflar (yn, ipek)
358
TRKYE EVRE ATLASI
Yapay Elyaflar: a. Rejenere Elyaflar (viskoz, Asetat) b. Sentetik Elyaflar (poliester, poliamid, akrilik, polipropilen) Tekstil sanayinde kullanlan doal ve kimyasal elyaflarn snflamasna ait detay bilgiler ekil:XI.15.1de verilmitir.
Tablo:XI.15.2 Trkiye Tekstil Sanayi Dallar; retim eitleri, Sektrdeki Firma Says ve Yllk Toplam Kapasiteleri
Sra
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48
retim Tr
iit Pamuk (mahlic,lif,presli) Karde pamuk iplii Open-and pamuk iplii Patiska,hasse,araflk dokuma,pamuklu dokuma Pamuklu kuma boyama Pamuk iplii kasarlama,apreleme,beyazlatma Kaba strayhgarn nce strayhgarn Kamgarn plik Yn( yapa,elyaf,ile,ynl kuma,boyama,tow boyama) Tabii ipek iplii Suni ve sentetik ipliklerden yaplan kumalar Suni elyaf,iplik ve kumalarn kasarlama,boyama,apreleme Sentetik elyaf,iplik ve kumalarn kasarlama,boyama,apreleme Suni ve sentetik kuma bask Pamuklu kuma basma Empirme bask Havlu ve benzeri kumalara yaplan boya ve terbiye Kark kuma boyama (branda,adr kasarlama) erit ,ekstrafor,fermuar eridi,etiket,bant Fisto ve tanteller, gupr Ayakkab ba,t kordonu El rg iplikleri Nak iplii Diki iplii Jt iplii Kendir-kenevir iplii Kot kuma Tela ve vatkalar Cam ipliinden yaplm dokumalar Battaniye Hazr yatak,yorgan araf,nevresim,hur Masa rtleri Hazr havlu ve bornozlar Dokuma anta ve heybeler rme kumalar rme dantel kumalar Brode kumalar Bebek ve ocuk rme giyim eyas Varis oraplar ve dizlikler Mayo El dokuma hal Makine dokuma hal Tuftng hal Non-woven hal Kilim el+ makine dokusu Cam kumatan kalp filtresi
Firma Says
384 398 135 181 193 58 34 77 43 47 32 3 414 9 60 19 43 100 7 12 110 26 7 89 8 19 6 4 1 40 1 67 184 90 388 35 834 16 79 38 1 34 39 174 9 9 17 1
Toplam Kapasite (yl)

12,827,102 ton 10,222,748 ton 954,102,574 ton 1,513,723,210 ton 79,569,585 kg. 127,481,835 kg. 113,654,590 kg. 19,222,184 kg. 17,516,835 kg 45,874,563 kg 1,478,632 kg. 45,914 kg. 263,533,128 m 11,608,200 kg 102,508,586 kg. 10,246,600 m 355,016,291 m 432,815,600 m. 515,312 m2 14,017,117 kg. 994,304,670 m 13,790,434 m 35,755,200 m 21,339,809 kg. 926,807 kg. 6,710,037 kg. 2,231,597 kg. 1,375,504 kg. ---37,498,251 kg. 349,920 m2 6,805,916 adet 96,049,968 adet 22,691,627 adet 69,473,374 adet 5,473,131adet 251,376,777 kg. 6,910,174 m 34,637,606 m 6,947,135 adet 15,300 ift 7,187,674 adet 1,433,794 m2 68,593,707 m2 24,201,920 m2 51,965,760 m2 2,560,117 m2 4,800,000 adet
Kaynak: TOBB-Bilgi Hizmetleri Dairesi Bakanl Verileri, 2001.
359
TRKYE EVRE ATLASI
Tablo:XI.15.3. Entegre Tekstil Firmalar Ad,Bulunduu l ve alan Personel Says (*)

Sra No 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 Firma Ad Altnyldz Mensucat ve Konf.Fab. A.. Yeim Tekstil San.ve Tic. A. Bossa Tic.ve San.l.T.A. KorteksMen.San.ve Tic.A. Sasa Dupont Sabanc Polyester San A. Gney San. ve Tic. l. A. Akn Tekstil A. Bisa Entegre plik ve Tekstil San.ve Tic. A. Berdan Tekstil San. ve Tic. A. sko Dokuma l. San. ve Tic. A. Skta Pamuk ve Tarm r.De. Tic.ve San A. Tari Pamuk Tarm Sat. Koop.Bir.plik Fab. Birlik Mensucat Tic. Ve San. A. Aksu plik Dokuma ve Boya-Apre Fab.T.A. Sifa Sent. plik Fab. A. Yalova Elyaf ve plik San ve Tic. A. Mensa Mensucat San. ve Tic. A. Merinos Hal San. ve Tic. A. Gkhan Tekstil San. ve Tic. A. Erak Giyim San.ve Tic. Ltd ti. Kker Tekstil San.ve Tic. A. Sarar Giyim Tekstil San. ve Tic. A. Antbirlik Antalya Pamuk Sat. Koop.Bir. Kk alk Dokuma Teks. San Tic. A. Vakko Tekstil ve Hazr Giyim San.l. A. Akteks Akrilik plik San. ve Tic. A. Zorlu Linen Dok.Empirme Konf. San .Tic. A. Bahariye Mensucat San. Tic. A. Gmsuyu Hal ve Yer Kap. San Tic. A. Saray Hal A. Sanko Tekstil San. Tic. A. ukobirlik Merkez plik Dok. Fab. Trakya plik San. A. Birkoyunlu Hal Tekstil San. Tic. A. Smer Holding A. Bakrky Konf. San.l. Sanko Teks.l.San.Tic.A. Kordsa Sabanc Dupont End.plik.Kord Bezi A. Gne Tekstil Paz. San ve Tic. Ltd.ti Kom Tekstil ve Konf. San. A. ahinler Mensucat San. ve Tic. A. Drtel Tekstil rme San. ve Tic. A. Can Tekstil Entegere Tesisleri San ve Tic. A. zcanlar Tekstil San. ve Tic. A. etinkaya Mensucat San. ve Tic. A. Orta Anadolu Tic. Ve San. lt. T.A. Can Tekstil Entegre Tesisleri San. ve Tic. A. Polylen Sentetik plik San.A. Modavizyon Tekstil San.Tic. A. Tari Pamuk Sat.Koop.Bir.plik Fab. Isparta Mensucat San.ve Tic. A. Smer Holding A. Bursa Merinos Yn.San.l. May Tekstil San. A. Dnya Hal A. Karsu Tekstil San. ve Tic. A. Atlas Halclk l. A. Smer Holding A..zmir Basma San l. Akbalar Tekstil San. ve Tic. A. Denizli Basma ve Boya San. A. Aydn Tekstil plik Dok. Ve Konf. l. A. Snmez Pamuklu San. A. ukurova San. l.T.A. Beyteks Konf. malat.hr. ve Tic. A. Erenko Tekstil hr. San.Tic. A. Aydn rme San ve Tic. A. Bulunduu l stanbul Bursa Adana Bursa Adana Adana stanbul Bursa el Bursa Aydn zmir Kayseri Tekirda Bursa Yalova Adana Gaziantep Denizli Tekirda Denizli Eskiehir Antalya Bursa stanbul Gaziantep Krklareli stanbul Tekirda Kayseri Adyaman Adana Tekirda Nide stanbul Gaziantep Kocaeli Denizli stanbul Tekirda Ankara Tekirda Tekirda Kayseri Kayseri Tekirda Bursa Edirne zmir Isparta Bursa Manisa Tekirda Kayseri Kayseri zmir Bursa Denizli Aydn Bursa Tarsus stanbul stanbul stanbul alan Personel Says 5,623 4,121 3,320 3,000 2,967 2,510 1,619 1,589 1,507 1,482 1,465 1,462 1,454 1,390 1,387 1,361 1,348 1,300 1,267 1,226 1,198 1,196 1,192 1,187 1,179 1,132 1,105 1,100 1,058 1,036 1,028 997 990 985 983 978 969 966 953 930 918 917 911 910 891 869 866 857 856 843 842 811 782 775 772 761 732 708 691 686 685 674 660 657
(*) Personel says 650 zerinde olan Entegre Tekstil fabrikalar dikkate alnmtr. Kaynak: TOBB, Bilgi Hizmetleri Dairesi Bakanl Verileri, 2001.
360
TRKYE EVRE ATLASI
DOAL ELYAFLAR
Bitkisel Elyaf
Hayvansal Elyaf
Mineral Elyaf
Tek Hcreli
ok Hcreli
Yn ve Kllar
pek
Asbest
Pamuk
Kapok
Basit Elyaf
Sert Elyaf
Keten Kenevir Jt Rami
Manila Alfa Sisal Koko
Angora Alpoga Yn Moher Deve Kamir Lama
KMYASAL ELYAFLAR
Doal Polimerlerden
Yapay Polimerlerden
Anorganik Hammadde
Bitkisel Kkenli
Hayvansal Kkenli
Polidasyon
Polikondensat
Polimerizat
Cam Elyaf Metal Elyaf Karbon Elyaf
Seliloz Alginat Elastodien Rejenere
Rejenere Protein
ekil:XI.15.1. Tekstil Sektrnde Kullanlan Elyafn Snflandrlmas
361
TRKYE EVRE ATLASI
XI.15.2.2. plik retimi plikler sadece kesikli veya kesiksiz (filament) elyaflarn kullanlmasyla ya da bir dier ekilde her ikisinin birletirilmesi ile elde edilirler. plik eirme; elyaf hammaddesinin bir seri ilem kademesinden geirilmesi ile elde edilen, gerekli temizlie, paralellie ve incelie sahip n ipliin herhangi bir eirme sistemi ile iplik haline getirilmesidir. plik eitleri; dz, prtkl, mat ve parlak gibi trlerde olabilirlerse de esas snflama u ekildedir. a. Elyaf Yapsna gre plik eitleri;Kesikli, filament b. Hammaddesine gre plik eitleri; Pamuk, keten, yn, ipek, viskon, rayon, sentetik kesikli, sentetik filament, karm iplikler. c. Yaplarna gre plik eitleri;Fantezi, katl, krep, zel yapl iplikler. d. Kullanm Yerine gre plik eitleri; Dokuma, rme, diki, dantel iplikleri vb. olarak ayrlr. XI.15.2.3. Kuma retimi Teknik olarak kuma; kalnlna oranla ok byk yzey alan bulunan ve bir arada tutunmalarna yetecek miktarda mekanik gc olan ilenmi elyaf ve/veya iplik topluluu olarak tanmlanr. Kumalar byk ounluklar itibari ile dokunmu veya rlm durumdadrlar. Ancak kuma terimi ayn zamanda dantel, tafting, keeletirme ve non woven (dokusuz) gibi tekniklerle retilmi tekstil yzeylerini de kapsarlar. Kumalar yzeysel olarak ekillendirilmi tekstillerdir. Kumalar esas olarak; a- Dokuma Yzeyler: Denim, gabardin, poplin, kanvas, ribs, panama, alpaka, ambri, kadife, kord, balksrt, satin, saten, etamin, pike, divitin, pazen, flanel, brmcek, viskon, flo, jakar, strayhgarn vb. b- rme Yzeyler: nterlok, jakarl ribana, penye ribana, kakorse, lakost, rme kadife, iplik, wafel pike, empirme, sprem, simli rmcek, kark makarna, jakar frotte, dobule-blster vb. c- Non-woven Yzeyler: Kee. XI.15.2.4. Terbiye lemleri Genel anlamda; dokuma veya rmeden gelen kuman ya da iplik halindeki tekstil materyalinin, grnm ve kullanm zelliklerini deitirmek, gelitirmek iin yaplan ilemlerin tmne terbiye denir. Terbiye ilemleri kimya teknolojisi ile yakndan ilgilidir. Ancak ardonlama, kalandrlama gibi, mekanik etkilerle eitli efektlerin kazandrld birok terbiye ilemi de mevcuttur. Genel olarak terbiye ilemleri; a. Kasar (n terbiye): n ykama, hal skme, aartma, hidrofilletirme, bazik ilem, krablama, karbonize, merserize.
362
TRKYE EVRE ATLASI
b. Boyama: Elyaf ekme zeltisinde boyama, elyaf halinde boyama, tops boyama, iplik halinde boyama, kuma boyama, hazr giysi boyama. c. Bask: Direkt bask, ronjan bask, rezerve bask, zel bask. d. Apre (bitim ilemi): Kimyasal ya da ya terbiye, mekanik yada kuru terbiye eklinde eitlilik gsterir. Tekstil sektr retim aamalar olan boya, apre, terbiye ilemlerine ait proses akm emalar ekil:XI.15.2 de detayl olarak, ekil:XI.15.3de ksaca gsterilmitir. Trkiye tekstil terbiye sektr pamuklu, ynl ve sentetik olmakla beraber genelde pamuk arlkldr. Trkiyede terbiye iletme says yaklak 400 civarndadr. Bunlarn % 47si entegre iletmelerden, % 53 fason terbiye iletmelerinden olumaktadr. lkemiz tekstil terbiye sektrnn % 70i Marmara Blgesindedir. Pamuk sektrnde pamuk ve karm terbiyesi yapan iletmelerin oran yaklak % 80dir. Yn sektrnde ise, en ok yn- sentetik karmlarnn terbiyesi gzlenmektedir. 1992 ylnda 1 milyon ton zeri olan Trkiye pamuklu terbiye sektr kapasitesi 1999 ylnda % 83 art gstermitir. Baz yllar iletmelere gre tekstil terbiye sektr kapasite kullanm oranlar Tablo:XI.15.4de verilmitir.
Tablo:XI.15.4.Tekstil Terbiye Sektr Kapasite Kullanm Oranlar (%)
letme Tr 1992 1997 1998 1999 Entegre letmeler 81,1 72,8 70,3 73,9 Fason letmeler 82,5 64,3 59,4 56,5 Bask letmeleri -62,2 56,4 51,3 Trkiye Ortalama 81,7 67,5 62,6 61,2 Kaynak: DPT, VIII. Be Yllk Kalknma Plan, Tekstil ve Giyim Sanayi zel htisas Komisyonu Raporu, Ankara, 2001.
Trkiye tekstil terbiye sektr imalathanelerinin blgelere gre dalm Tablo:XI.15.5 de verilmitir.
Tablo:XI.15.5. Tekstil Terbiye Sektr malathanelerinin Saylar ve Blgelere Gre Dalm
Blge Ad Bulunduu l/le Adedi (%) Trakya stanbul,orlu,erkezky 107 28,7 Marmara stanbul,Bursa 51 13,7 Ege Denizli,zmir,Uak 59 15,8 Dier Blgeler Adana,el,G.Antep,Malatya,Kayseri,K.Mara 53 14,2 Kaynak:DPT,VIII. BYKP, Tekstil ve Giyim Sanayi zel htisas Komisyonu Raporu, Ankara, 2001.
XI.15.3. Konfeksiyon retimi D giysi, i giysi, ev tekstili ve endstriyel tekstil rnlerinin fabrikasyon olarak retimine genel olarak konfeksiyon denilmektedir. rme giysi, deri giysi ve krk giysi gibi rnlerin retimi ise hazr giyim sanayi olarak isimlendirilir. retim yaps bakmndan konfeksiyon sanayi, dier sanayi dallarna gre daha az sermaye gerektiren ve igc youn bir retim dal olduu iin, lkemiz retim yapsna uygun bir zellik gstermektedir. Konfeksiyonda retim yapsn; hammadde kaynaklar, igcnn nitelii, iletme yaps ve retim teknolojisi gibi faktrler etkiler. lkemizde konfeksiyon sanayi teknoloji olarak gruba ayrlr.
363
TRKYE EVRE ATLASI
1- Klasik makine parkna sahip, ucuz igc olan iletmeler, 2- Modern makine park olan ve orta dzeyli igc maliyeti olan iletmeler, 3- Ultra modern makine park olan iletmeler. lkemizde konfeksiyon sektrnde gerekletirilen retimin byk bir ksm, el iilii yksek makinelerle alan iletmelerde, geri kalan ise modern ve ultra modern olarak adlandrlan otomatik makine ve sistemlerle alan iletmelerde yaplmaktadr. XI.15.3.1. Konfeksiyon retim Gruplar Konfeksiyon retimi genel olarak; hazr giyim sanayi rnleri, hazr giyim d konfeksiyon rnleri olmak zere iki grupta incelenir. XI.15.3.1.1. Hazr Giyim Sanayi rnleri Hazr giyim sanayi rnleri, tekstil endstrisi kapsamnda bulunan ve giyim eyalarnn standart llerle seri ekilde retildii endstri dal iin kullanlan deyimdir. Hazr giyim endstrisindeki firmalar rettikleri rn eidine gre, retim gruplarna ayrlrlar. (erkek st giyimi, bayan st giyimi, ocuk giyimi, i giyim vb.). Ancak dokuma ve rme giyim retimi en geni kullanm alanna sahiptir. 1. Dokuma Giyim retimi; Genellikle ste giyilen rnler retilir. Dokuma konfeksiyonunda deiik rn trleri iin deiik retim hatlar ve makine parklar gereklidir. rnein; ar gramajl giyim rnleri ( palto, manto, pards vb.) iin buharl t ve pres makinalar gerekirken, spor giyim rnleri iin byle bir durum sz konusu deildir. 2. rme Giyim retimi; Bu grupta dz rme (triko) ve yuvarlak rme olmak zere balca iki sistemle retilebilir. rme giyim retiminde kullanlan ana hammaddeler, pamuk, yn, sentetik ve bunlarn karmdr. rme giysi retiminde i giyim ve sportif giysilerin yannda son yllarda gece elbiseleri, kaban, mont vb. giysilerde retilmektedir. XI.15.3.1.2. Hazr Giyim D Konfeksiyon rnleri Hazr giyim d konfeksiyon rnleri ; 1. Hazr giyim eyas reten endstrilerle ilikili dier endstrilerde kullanlan rnler (dikilmi deri mamulleri, kemer, czdan, bavul vb.) 2. Ev tekstil rnleri (perde, araf, deme, koltuk klf vb.) 3. ocuk Oyuncaklar (oyuncak bebek ve oyuncak hayvan giysileri vb.) 4. adr, yelken ve paratler 5. Otomobilde kullanlan tekstil rnleri (paspas, emniyet kemeri, koltuk klf vb.) 6. Tek kullanmlk tekstiller (ameliyat nl, az maskesi vb.) 7. zel amala retilmi giysiler (dalg giysileri, uzay giysileri vb.) olarak snflandrlr.
364
TRKYE EVRE ATLASI
Ham kuma am
Ya skm
Ham kumalarn makinaya alnmas Kasar K
Boya verme
Yumuatma
Kuman kazandan karlmas
Ya ilem 1 2 3
Islak kesme
Ram
ardon
Ak en kurutma
Zmpara
Ram
Zmpara Ram Sanfor Sanfor
Inspecton SEVK
ekil:XI.15.2 Tekstil (Boya-Apre-Terbiye) Proses Akm emas
365
TRKYE EVRE ATLASI
1 11 Islak kesme
Ak en kurutma Ram Zmpara Ram
ardon
Sanfor
ardon
Ram
Ram Zmpara
Zmpara
Ram Ram Sanfor Inspecton SEVK
Sanfor
2
Islak kesme
Kurutma Balon skma
n fikse
Kurutma
Ya ilem
Ters evirme
Islak kesme
ardon ardon
Ak kurutma Zmpara Ram Sanfor Inspecton
Ters evirme Dekatr t Inspecton SEVK
SEVK
ekil: XI.15.2. Tekstil (Boya-Apre-Terbiye) Proses Akm emas ( Devam)
366
TRKYE EVRE ATLASI
Kuma ama
Owerlow terbiye ve Pamuklu boyama ilemi
Ram kurutma ve egalize ilemi
Polyester ve akrilik boyama
Skma-Santrfj
ardon
Sanfor
Paketleme Zmpara
ekil:XI.15.3 Boya-Apre-Terbiye Fabrikas Proses Akm emas
XI.15.3.2. Nak lemi Tekstil sanayinde nak ilemi, rne farkl, zel bir grnm ve albeni kazandrmak amac ile tekstil yzeylerinin sslenmesi, deiik kumalarla aplike edilmesi, pul, boncuk gibi ssleme malzemeleri ile ilenmesidir. Naklar; sarma nak, ajurlu nak, dolgu nak, delik ii nak, zincir nak, lacet nak gibi isimlerle adlandrlrlar. XI.15.4. Hal retimi Pamuk, kl, yn ve ipek ipliklerinin boyuna yan yana dizilmesinden oluan zg iskeletinin her ift teline, yn, flo ve ipek ipliinden ilmek balanp, zerine atk atlp sktrlarak ayn ykseklikte ya da yer yer farkl yksekliklerde kabartmal olarak kesilmi, havl yz olan dokumalara hal denir. Yer demesi, dekorasyon malzemesi, yayg, beik, heybe, adr, yastk gibi eitli ilevlere sahip olan kilim ve hal yzyllardan beri insan yaamnn ayrlmaz bir paras olmutur. Hal yapmnn ilk balad yer Orta Asya dr. Bu sanatn ilk rneklerine Trkistan ve civarnda rastlanm olmas bu gr kantlamaktadr. Halclk, Orta Asya da doduktan sonra zamanla tm dnyaya yaylmtr. VIII. yzylda ran yolu ile Avrupa ya gemitir. Bu tarihlerde Fransa, spanya daha sonralar da ngiltere ye yaylm ve bu lkelerde de hal retimi balamtr. Geleneksel el sanatlarmzdan olan el dokumas hal ve kilim ise Anadolu ya ilk kez Seluklu Trkleri tarafndan getirilip, gelimesini bu blgede salamtr. ok uzun bir tarihi dnemden geerek gnmze kadar gelen el halcl, bugn varln korumann da tesinde lke
367
TRKYE EVRE ATLASI
ekonomisi asndan, ayrca sanat ve kltrmzn dnyaya tantlmas bakmndan byk nem tamaktadr. Hal sektr esas olarak; 1. Makina Hals 2. El Hals ve Kilimler olarak ayrlr. XI.15.4.1. Makina Hals Makine hal sektrnde markal olarak ifade edilen entegre tesisler retiminde, hammadde alp ilemek sureti ile makine hal retimi gerekletirmektedirler. Bu firmalarn retiminde kullanlan makinelerde bilgisayar sistemi ve en son teknoloji kullanlmaktadr. Bu teknoloji dnyadaki tm makine hal reticileri ile yarabilecek niteliktedir. retim ekillerine gre 3 trldr. a. Dokuma Hallar, b. Non-woven Hallar, c. Tufting Hal ve Kilimler, Makina hallarn arlklar hal tiplerine gre deiiklik gstermektedir.Bunlar; Dokuma halda : 2,461 g/m2 Non-woven halda : 580 g/m2 Tuftng halda : 2,310 g/m2 civardr. XI.15.4.2. El Hals El hals makina kullanlmadan el ile yaplan retim eklidir. Bu emek youn bir sektrdr. Trk el hals, Anadolu tarihinin her dnemini yanstan etnografik bir belge niteliindedir. Trkiyede el hal retiminin 30 milyon m2/yl olduu tahmin edilmektedir. Bu rakamn % 3n ipek, % 97 sini ise yn hal oluturmaktadr. Sektr yaklak olarak 1.5 milyona yakn kiiyi istihdam etmektedir. El hallarnn kalitesine etki eden faktrler; rme ekli, hal tr, halnn retildii blge, kullanlan boyann nitelii gibi faktrler etki etmekte ise de esas olan kalite faktr birim alandaki dm saysdr. Genelde ipek hallarn ortalama dm adedi; 100,000 dm/m2, yn hallarn ise; 10,000 dm/m2 dir. pek hal retimi arlkl olarak; Hereke ve Kayseride gereklemektedir. Trk el hallarnn dnya ihracatndaki pay yaklak % 5 dzeyindedir. Bu oran ran iin; % 40 Hindistan iin; % 17 , Pakistan iin ; % 16 dr. Sat asndan Trkiye el hal sektrnn ylda toplam i sat ve ihracat dahil 2 milyar dolar seviyesinde olduu tahmin edilmektedir. Trkiye makina hal sektrne ait retim tr, kapasite, retim miktarlar ve kullanlan yerler Tablo:XI.15.6da verilmitir.
368
TRKYE EVRE ATLASI
Tablo:XI.15.6. Makina Hal Sektr Hal eidi, Kapasite, retim, Kullanlan Hammadde, Kullanm Yerleri Makine Hals Kapasite (1000 m2/yl) retim (1000 m2/yl) Kullanm Yeri Kullanlan Hammadde yeri (%) 10 45 25
Konut (%) Dokuma 90,000 70,000 Yn, PAC, PP, Jt, Pamuk 90 Non-Woven 34,000 16,000 PP, PA, PES 55 Tuftng 55,000 24,000 PP, PA, PAC, PES, Jt 75 Kaynak: DPT, VIII. BYKP, Tekstil ve Giyim Sanayi zel htisas Komisyonu Raporu, Ankara, 2001.
I.13.5. Tekstil Sektr Atklar XI.15.5.1.Tekstil Sektrnde Kullanlan Boyar Maddeler Tekstil sektrnde pek ok deiik trde boyar madde kullanlmaktadr. Bunlarn en ok kullanlanlar ve boyadklar elyaf trleri genel olarak unlardr: 1. Direkt boyar maddeler: Selilozik elyaf boyamada kullanlr. 2. Kpe boyar maddeler 3. Kkrt boyar maddeler: Selilozik elyaf boyamada kullanlr. 4. Azoik boyar maddeler 5. Reaktif boyar maddeler: Pamuklu kuma boyamada kullanlr. 6. Ingran boyar maddeler 7. Oksidasyon boyar maddeler: Selilozik elyaf boyamada kullanlr. 8. Asit boyar maddeler 9. Bazik boyar maddeler:En ok akrilik elyafn boyamasnda kullanlr. 10. Mordan boyar maddeler 11. Krom boyar maddeler: Yn ve poliamid elyaf boyamada kullanlr. 12. Metal-Kompleks boyar maddeler: Yn ve polamid elyaf boyamada kullanlr. 13. Dispers boyar maddeler: Asetat ve sentetik elyafn boyanmasnda kullanlr. 14. Pigment boyar maddeler: Tm tekstil materyallerinin boyanmasnda kullanlr. XI.15.5.2.Tekstil Sektr retiminde Aa kan Atk Trleri Tekstil sektr retiminde aa kan atk trleri kat, sv, gaz olmak zere trldr. XI.15.5.2.1.Tekstil Sektr Kat Atklar 1- retimde alan personelin oluturduu evsel nitelikli kat atklar. 2- retimden gelen endstriyel kat atklardr. Bu kat atklar ounlukla geri dnmldr; pamuklar, sentetik ve dier elyaf ve kumalar, geri dnml olmayanlar; hurda skarta para zmpara ve ardon elyaf, deneme amac ile boyanm bez paralar, kat ve dier laboratuar malzemeleridir. XI.15.5.2.2. Tekstil Sektr Sv Atklar retimde kullanlan boyama maddeleri sonucunda atksulara verilen boya maddeleridir. Ayrca atk sularna verilen sv ve sularn genel atk karakteristiklerinde;
369
TRKYE EVRE ATLASI
a. BO, KO, AKM, Ya,gres, NH4-N, slfit, NO3-N, b. Hidrolize olmu sodyum asetat silikat larpartin slfat trevleri, c. Hidroliz olmu vinil slfat trevleri , fosfat trevleri, polimerler, re, d. Seyrelmi halde , hidroliz olmu boyama prosesi atklar, e. Hidroliz olmu ya asitleri, trevleri ve etoksilatlar, f. Hidroliz olmu organik ve inorganik bileikler, g. znm oksijen, hal maddeleri ve inorganik iyonlar (Na,SO4), h. Hidroliz olmu antarkinon trevlerini ieren kimyasal karakterli maddelerdir. XI.15.5.2.3. Tekstil Sektr Gaz Atklar Tekstil sektrnde yakt olarak ounlukla LPG ve fuel-oil kullanlmaktadr. Tekstil sanayi baca gaz emisyonunda; CO, SO2, NOX, islik, aldehitler ve tozlar bulunmaktadr. Filtre sistemi baca gaznda bulunan SO2 gaznn gaz fazndan alnarak sv fazna geirilmesi prensibine dayanr. Burada yksek islilik ortaya kar bunu nlemek iin bu gazlar kurum tutucudan geirilip atmosfere verilir. Tekstil sanayinde baca gazlarna kar mutlaka filtre sistemi bulunmaldr. lkemizde tekstil endstrisinde entegre olmayan tesislerin ounda baca sisteminde fiziksel ve kimyasal artma yapabilecek zellikte filtre sistemi bulunmamaktadr. XI.15.5.3.Tekstil Sektrnde Atk Artma lemi Tekstil Fabrikalarnda genelde 3 tr artma sistemi kullanlr. Bunlar; 1. Fiziksel Artma, 2. Biyolojik Artma, 3. amur Susuzlatrma lemi. Tekstil Fabrikalarnda kullanlan artma sistemine ait rnek, Artma Tesisi Proses Akm emas ekil:XI.15.4 de gsterilmitir. Fiziksel artmada; atk su artmaya verilmeden nce bir zgaradan geerek elek sistemine gelmekte ve buradaki maddeleri tutma esasna dayanmaktadr. Biyolojik artmada; atk suya hava verilerek atk suda bulunan ve organik kirlilie neden olan maddelerin mikroorganizmalar tarafndan paralanmas esasna dayanr. amur susuzlatrmada; Biyolojik artmann keltim havuzunda oluacak olan kat madde ve amur, artlandrma nitesinde dozajlanarak kimyasal maddelerle oluan kat maddeler, amur younlatrma havuzunda amur younluunun artrlarak,younlaan amurun dibe kmesi, stteki suyun evresel savaklarla toplanarak artma tesisi giriine verilerek kalan amurun su ieriinin azaltlmas ve susuzlatrlmas ve amurun preslenmesi esasna dayanr. Artma amurlar maksimum su ierii % 65 civardr. Artma amurunda deiik oranlarda kurun, kadmiyum, krom, bakr, nikel, cva, inko gibi maddeler bulunmaktadr.
370
TRKYE EVRE ATLASI
Bu atklarn bertaraf, Tehlikeli Atklarn Kontrol Ynetmelii ile ilgili hkmler erevesinde yaplmaldr.
Asit Ntralizasyon Havuzu Dearj Anaerobik Aeratr Dearj Havuzu
Polielektrolit
Giri
Dner Elek
Polielektrolit tank amur Younlatrma Havuzu
Filtre Pres Pompas
Filtre Pres
Dearj
ekil:XI.15.4. Tekstil Fabrikalar Artma Tesisi Proses Akm emas
Kaynaklar 1. ukurova niversitesi, Tekstil Kongresi, 6-8 Ekim1999, , Adana http. 2. DPT, VIII. BYKP , Tekstil ve Giyim Sanayi zel htisas Komisyonu Raporu, Ankara, 2001. 3. Tekstil ve Konfeksiyon Aratrma Merkezi, Pratik Tekstil Mhendislik Dizisi: No:1-2-3. 4. Sanayi ve Tic. Bak., San ve Ar. Gel. Gen. Md., Sektr Raporlar, Tekstil ve Hazr Giyim Raporu http. 5. Devlet statistik Enstits Verileri, 2001. 6. TOBB, Bilgi Hizmetleri Dairesi Bakanl Verileri, 2001.
371
TRKYE EVRE ATLASI
XI.16. TRKYEDE MOTORLU ARALAR SANAY VE EVRE 20. yzyln sosyal ve ekonomik yapsn etkileyen en nemli olay, hi phesiz ki iten yanmal motorun icad ve motorlu aralarn teknolojik olarak ok byk bir gelime gstermesidir. 1950li yllarn bandan itibaren motorlu ara retimi, dnyann en yaygn endstri kollarndan birini oluturmakta, gelien lkelerdeki otomobil says ise, son yllarda kii bana bir otomobil isabet edecek dzeye ykselmektedir. Trkiyedeki otomotiv sanayi byk emeklerle kurulmu ve rekabeti bir sanayi olma yolundaki kararlln kantlamtr. Bu sanayinin halen sahip olduu g, uluslararas kurulularca da tannmaktadr.Yabanc sermayenin, Trkiyedeki tesisleri dnya pazarlar iin bir retim merkezi olarak grmesi de bunun en nemli kantdr. Trkiyedeki otomotiv sanayi tm olumsuz koullara ramen, dnya pazarlarna retim yapabilme seviyesine ulamtr. Otomotiv sanayi; yaps gerei dnyada ok hzl kresellemekte ve retici irketler birleerek Trans-National Company yapsna kavumaktadr. Motorlu tat aralar sanayinde oluturulacak olan politikalar lkenin sanayi ve teknolojik gelime stratejileri iinde vergi, devlet yardmlar, d ticaret, gmrk mevzuat ve bu mevzuatn sektre zel hkmleri ile yakndan ilgili bulunmaktadr. Bu nedenle tm politikalarn bir Master Plan iinde ve birbiri ile ilikili olarak dzenlenmesi gerekli ve zorunlu bulunmaktadr. Motorlu tatlar retimi srasnda oluan ve evre kirlenmesi asndan nemli saylan kat, sv ve gaz atklar ile bunlarn trleri ve kaynaklarn aklamak bakmndan motorlar ve motorlu aralar sanayi hakknda ksa bilgiler verilmesinde yarar vardr. XI.16.1. Motorlar Motorlar genel olarak ; A. ten yanmal motorlar, B. Dtan yanmal motorlar (Buharl Lokomotifler) olmak zere ikiye ayrlrlar. ten yanmal motorlar ise; 1. Benzinli (Otto ) motorlar, 2. Dizel motorlar olmak zere iki ksma ayrlmaktadr. XI.16.2. Motorlu Aralar Sanayi Motorlu aralar retiminde bir ok ve farkl trde demir-elik rn mekanik paralar muhtelif madeni yalar, boyalar, eitli plastikler ve lastik cinsi vb. aksesuarlar kullanlmaktadr. Bu paralarn tamamna yakn bir ksm, motorlu aralar yan sanayinde retilmekte, ana retim tesislerinde ise, yalnz presleme, baz paralarn kaynakla birletirilmesi, boyama ve ara montaj yaplmaktadr. Motorlu aralar sanayinde ana retim tesisleri, genel olarak aadaki birimlerden olumaktadr.
372
TRKYE EVRE ATLASI
a. Presleme nitesi, b. Gvde Kaynak nitesi, c. Boyama nitesi, d. Montaj nitesi. XI.16.3. Motorlu Aralar Sanayinde Atklar lkemizde motorlu aralar sanayi, zellikle 1970li yllarn bandan itibaren hzla gelimeye balamtr. Bu sanayinin ana retim tesislerinin neden olduu atklar yannda, eitli paralarn youn olarak retildii, motorlu aralar yan sanayinde de ok farkl atk ve artklar ortaya kmaktadr. Ancak bugne kadar yan sanayi atklar hakknda lkemizde herhangi bir bilimsel aratrma yaplmamtr. Motorlu aralar sanayinin yol at en nemli kirlilik atk sular olup, kirlilik parametreleri bakmndan atk sular iki alt balk altnda toplanabilir. XI.16.3.1. Evsel Atksular Sosyal yan tesis ve hizmetlerden (yemekhane, tuvaletler, dular ve dier tesisler ) kaynaklanan kirlenmi atk sulardr. XI.16.3.2. Endstriyel Atksular Ana retim tesislerinin, ara nitelerinden olan presleme, kaynakhane, boyahane ve ara montaj nitelerinden kaynaklanan proses ve ykama atksular olup, bu kirli sular; - Ya, gres ve dier kirleticiler ieren atksular , - Ar metal ieren atksular olmak zere snflandrlmaktadr. En nemli su kirlilii kaynaklar mekanik ve montaj niteleri boyahane, su tasfiye cihazlar ve kazan sistemleridir. Atksularn parametreleri yaklak olarak u deerlerdedir. Kimyasal Nitelikli Atksu KOI 1300 AKM 470 pH 9,5-10,5 Evsel Nitelikli Atksu 650 mg/l 335 mg/l 6.5-7.5
Bu atksularn kirletici parametreleri; pH, Biyokimyasal Oksijen htiyac (BO), Kimyasal Oksijen ihtiyac (KO), ya, gres, kurun, siyanr, krom, civa, nikel, inko, bakr, demir, alminyum, flor ve azot bileikleridir. Atksularn kirletici yk ok fazla olan nemli bir ksm ,boyama nitelerinden dearj edilen atksulardaki; BO, KO, ya ve gres, AKM ve azot bileikleri konsantrasyonlar olduka yksektir. Fosfatlama birimi atksularda fosfat olmad yalnzca ya ve gres, inko ve nikel bulunduu tespit edilmitir. lkemizde faaliyet gsteren Otomotiv Sanayi Firmalarna Ait 2000 Yl retim Kapasiteleri hakknda genel bilgiler, Tablo:XI.16.1de gsterilmi olup, ayrca Trkiye Ara Park ise, Tablo:XI.16.2 de verilmektedir.
373
TRKYE EVRE ATLASI
XI.16.3.3. Tehlikesiz Atklar Proseslerden kaynaklanan ve genellikle yeniden deerlendirilebilen (sac malzeme, kat, naylon, karton, aa paletler, pik-alminyum-bakr malzemeler, vb.) ya da belediye p sahasnda bertaraf edilebilen evsel nitelikli atklardr. Miktar olarak en nemli atk miktar, ortalama 165 kg/ binek otolara ait sa atdr. XI.16.3.4. Tehlikeli Atklar Sektrn eitli birimlerinden kaynaklanan tehlikeli atklar gerek ierii ve gerekse miktarlar asndan nem tamaktadr. Atk tr ve miktarlar proseslerin trne ve kapasiteye bal olarak deimekle birlikte balcalar unlardr. - Boya amurlar, - Fosfat amurlar, - Atk yalar, - Kirli solventler, - Kirli eldiven ve stb bezleri - Akler, piller - Kimyasal rnler, - Atk toner ve kartular.
XI.16.3.5. Atmosferik Emisyonlar: En nemli kirlilik boyahane bacalarndan kaynaklanmaktadr. zellikle frnlardan gelen solvent buharlar ve dier nitelerden kaynaklanan toz ve gaz emisyonlar en nemli kirlilik kaynaklardr. Bununla birlikte ara bana tketilen solvent miktar da kirlilik parametreleri arasnda nem tamaktadr. Avrupa standartlarnda binek otomobiller iin ara bana tketilen solvent miktar ortalama 6 kg iken bugn lkemizdeki deerler 9,5-12 kg arasndadr. Ancak bu deere ilikin herhangi bir yasal kstlama Trkiyede bugn iin belirlenmemitir.
Tablo:XI.16.1 Otomotiv Sanayi Firmalar Hakknda Genel Bilgiler (Ocak-2000)
Firmalar A.HONDA A.I.O.S B.M.C CHRYSLER FORD OTOSAN HYUNDAI ASSAN KARSAN M.A.N MERCEDES BENZ TRK OPEL TURKIYE(*) OTOKAR OTOYOL RENAULT TEMSA TOFA TOYOTA TRAKSAN T.TRAKTR UZEL Toplam retim Yeri Gebze/Kocaeli stanbul zmir Gebze/Kocaeli stanbul Eskiehir Kocaeli Kocaeli Bursa Ankara stanbul Aksaray TorbalI/zmir Sakarya Sakarya Bursa Adana Bursa Sakarya Gebze/Kocaeli Ankara stanbul retime Balama Tarihi 1997 1966 1966 1964 1959 1983 2001 2001 1966 1966 1968 1985 1990 1963 1966 1971 1987 1971 1994 1994 1954 1962 Lisans HONDAMOTOR CO.LTD. ISUZU CHERYSLER INT. FORD HYUNDAI MOTOR COMP. PEUGEOT M.A.N MERCEDES BENZ OPEL KHD/LAND ROVER IVECI/FIAT RENAULT MITSUBISHI FIAT TOYOTA UNIVERSAL NEW HOLLAND N.V. M.FERGUSON/PERKINS
Sermaye 1.000.000.000 TL Yabanc Sermaye (%) Kapal Alan (1000 m2) Toplam Alan (1.000 m2)
15.652 2.853 10.000 4.100 29.243 40.250 2.400 2.244 22.000 6.190 4.713 4.000 64.843 7.500 63.504 5.400 50 12.000 13.340 310,252
50 29.75 0 0 41 50 0 98 85 100 0 27 51 0 37.8 75 0 37.5 0
36 82 91 35 87 62 200 100 63 63 108 60 20 27 88 186 53 353 134 5 85 80 2,018
300 300 194 109 186 1.200 1.600 1.000 200 273 511 545 87 86 346 443 500 928 826 31 273 100 10,038
(*) Opel Trkiye, Torbal/zmir Otomobil Fabrikas 2000 ylnda kapanmtr. Kaynak: Otomotiv Sanayi Dernei, 2000. 374
TRKYE EVRE ATLASI
Tablo:XI.16.2 Trkiye Ara Park

Yllar 1963 1964 1965 1966 1967 1968 1969 1970 1971 1972 1973 1974 1975 1976 1977 1978 1979 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 Otomobil 72,034 79,449 87,449 91,469 11,867 125,375 137,345 137,771 153,676 187,272 240,360 313,160 403,546 488,894 560,424 624,438 688,687 742,252 776,432 811,465 856,350 919,577 983,444 1.087,234 1,193,021 1,310,257 1,434,579 1,649,879 1,864,344 2,181,388 2,619,852 2,861,640 3,058,511 3,274,156 3,570,105 3,838,631 4,072,326 4,417,652 Kamyon 49,356 46,721 49,317 47,931 56,889 62,616 69,478 70,770 73,433 78,920 86,780 95,309 108,381 122,176 138,093 146,551 157,095 164,893 172,372 180,772 190,277 197,721 205,496 217,211 225,872 234,166 241,392 257,353 273,409 287,160 305,511 313,771 321,421 333,269 353,586 371,365 378,870 394,095 Kamyonet 30,739 28,658 29,804 31,462 39,927 43,441 48,655 52,152 57,011 62,796 71,043 81,025 98,579 116,861 134,213 144,695 155,278 165,821 172,269 178,762 186,427 198,106 212,505 224,755 233,480 240,718 248,602 263,407 280,891 308,180 354,290 374,473 397,743 442,788 529,838 626,022 692,569 792,753 Minibs 7,543 9,196 10,476 11,239 16,008 18,967 20,540 20,916 22,380 25,559 30,055 34,122 40,623 46,066 51,999 56,836 61,596 64,707 66,514 69,598 73,585 80,697 87,951 97,917 106,314 112,885 118,026 125,399 133,632 145,312 159,900 166,424 173,051 182,694 197,057 211,548 221,567 235,672 Otobs 11,726 11,216 11,693 12,041 13,332 13,948 15,520 15,980 17,040 18,504 20,011 21,404 23,763 25,388 27,096 28,559 30,634 32,783 33,839 35,432 38,478 43,638 47,119 50,798 53,554 56,172 58,859 63,700 68,973 75,592 84,254 87,545 90,197 94,978 101,896 108,414 112,152 118,302 Traktr 50,884 51,781 54,608 65,108 74,982 84,874 96,407 105,865 118,525 135,726 156,139 200,466 243,066 281,802 320,578 370,259 402,777 436,369 458,714 491,001 513,516 556,781 583,974 612,731 637,449 654,636 672,845 692,454 704,373 726,933 746,283 755,506 776,263 807,303 874,995 1,107,457 1,129,824 1,161,506 Toplam 222,242 227,021 243,482 259,250 213,005 349,221 387,945 403,454 442,065 508,777 604,388 745,486 917,958 1,081,187 1,232,403 1,371,338 1,496,067 1,606,825 1,680,140 1,767,030 1,858,633 1,996,520 2,120,489 2,290,646 2,449,690 2,608,834 2,774,303 3,052,192 3,325,622 3,724,565 4,270,090 4,559,359 4,817,186 5,135,188 5,627,477 6,263,437 6,607,308 7,119,980
Kaynak: Emniyet Genel Mdrl, Trafik Daire Bakanl, 2001.
Kaynaklar 1. DE, Trkiye statistik Yll, 2000. 2. Otomotiv Sanayi Dernei, 2001. 3. DPT, VIII. Be Yllk Kalknma Plan, zel htisas Komisyonu Raporu, 2001.
375
TRKYE EVRE ATLASI
XI.17. LASTK SANAY VE EVRE Ana hammaddelerini kauuun, karbon siyahnn (hidrokarbonlarn) oluturduu her trl ara tekerlei lastii ve lastik eyalarn retiminin yapld bir kimya sanayi tesisidir. Plastik madde olarak lastik, kaplanabilir, yaptrlabilir, paralanabilir, kalplanabilir, yumuatlabilir, sarlabilir, kuma, plastik veya metal zerine kaplanabilir. Ham lastik olduka plastik ve salam bir madde olduundan ilenmesi byk ve zel makinalar gerektirir . Oto lastii olarak apraz ve radyal karkasl tipler yaygn olarak retilmektedir. Bu iki tip lastikte tayc nite, yapay elyaf ya da elik tellerden olumaktadr. apraz gvdeli lastiklerde iplikler eksene gre yaklak 45lik a ile ve katlar birbirine dik olarak yerletirilir. Radyal lastiklerde ise kat iplikleri damak tellerine dik olur ve lastii epeevre kaplayan bir kuak bulunur.lkemizde retilen lastik eitleri ve yllara gre miktarlar Tablo:XI.17.1 de verilmitir.
Tablo:XI.17.1 Ara Lastii Sektr retim Miktar (Adet)
Sra 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 Ana Mallar 1995 1996 1997 Binek Konvansiyonel 301,000 247,000 207,000 Binek Radyal 6,324,000 6,796,000 8,259,000 Kamyonet-Minibs Konvansiyonel 1,445,000 1,454,000 1,271,000 Kamyon-Minibs Radyal 579,000 696,000 868,000 Kamyon-Otobs Konvansiyonel 796,000 730,000 676,000 Kamyon otobs Radyal 826,000 984,000 1,120,000 Traktr n 616,000 601,000 615,000 Traktr arka 413,000 434,000 442,000 Makinas 30,000 37,000 43,000 D Lastik toplam 11,329,000 11,980,000 13,502,000 Lastik 2,850,000 2,015,000 2,402,000 Bisiklet-Motosiklet D Lastii 2,600,000 3,100,000 3,295,000 Bisiklet-Motosiklet Lastii 3,500,000 4,200,000 4,406,000 Kaynak: DPT, VIII. Be Yllk Kalknma Plan, zel htisas Komisyonu Raporu, Ankara, 2001. 1998 125,000 8,481,000 1,074,000 1,231,000 387,000 1,210,000 585,000 428,000 55,000 13,576,000 1,826,000 2,569,000 3,910,000
XI.17.1. Faaliyetin Akm emas eidi ne olursa olsun, ham kauuklardan (tabii ve sentetik kauuklar) yaplan tm lastik mamuller aadaki retim aamalarndan geer. a. Hazrlama, b.Yourma, c. Hamur Yapma, d.ekillendirme, e. Konfeksiyon, f. Vulkanizasy,on g.Bitirme. Hazrlama ilemleri iin stma odalar, giyotin ve erit kesme makinalar kullanlmaktadr. Yourma ilemi dahili veya ak kartrclar ile yaplmaktadr. Ad geen kartrclar hamur yapma ileminde de kullanlmaktadr. ekillendirmede kalenderler, kesme makinalar kullanlr. Konfeksiyon aamasnda ise doldurma, yaptrma, sarma, ama, pudralama, fralama ve birletirme gibi ilemler uygulanr. Hamur hazrlama aamasnda ham lastie belirli fiziksel ve kimyasal zellikler kazandrmak amac ile kimyasal ilave edilir. Akm emas ekil:XI.17.1de verilmektedir.
376
TRKYE EVRE ATLASI
Doal Kauuk
Yapay Kauuk
Karbon Siyah
Kimyasal Maddeler
Hamur Kartrma
Atk Su
Kord Bezi elik Tel
Bez Kaplama
Tabaklandrma
Damak Yapm
Lastik Konfeksiyon
Vulkanizasyon
Atk Su
Kauuk
D Lastik
Lastik
Kalan
ekil: XI.17.1. Lastik retimi Akm emas
377
TRKYE EVRE ATLASI
XI.17.2. Faaliyette Kullanlan Hammadde ve Kimyasal Maddeler: Hammaddeler: Kauuk, sentetik kauuk, karbon siyah, kord bezi, elik tel Kimyasal Maddeler: Vulkanizatrler; kkrt, kkrt monoklorit, selenyumdislfitler, P-knon doxim, polislfit polimerler Vulkanizasyon Hzlandrclar: 2-Merkaptobenzotiazol, benzotiazol, dislfit, cin kodietilditikarbomat, tetrametilturan dislfit Hzlandrc Aktivatrler: ZnO, Stearik Asit , MgO, aminler Antioksidantlar: N-Fenil-2-naftilamin , alkil, difenilamin Pgimenteler: Karbon Siyah , ZnO, Kil, CaCO3, TiO2, renk verici maddeler Yumuatclar: Petrol Yalar, reinler, katran Plastiserler: 2-naftalentiol , ksilentiol, ksilen tiollerin inko tuzlar. XI.17.2.1. Peptizerler Aromatik Merkaptanlar Volkanizasyon ham kauua belirli bir mukavemet vermek iin uygulanr. Yaklak 140 C de ham lastiin kkrt ile piirilmesi sonucu kkrt uzun zincirle lastik moleklleri arasnda enine balar oluturarak, lastiin mukavemet kazanmasn salar. Piirme ilemi otoklavlarda preslerde yaplmaktadr. Ham lastik kullanszdr. Esneklik, sertlik, yumuaklk, anma direnci vb. eitli zellikler kazandrmak iin ok deiik ksmlar hazrlanabilir. Aada tipik bir lastik bileimi verilmektedir. Ham lastik Kkrt inko Oksit Stealik asit Hzlandrc Dolgu maddesi : : : : : : % 1,9 % 1,2 % 3,1 % 1,9 % 0,9 % 31
XI.17.3. Faaliyet Sonucu Elde Edilen rnler XI.17.3.1. Ara Tekerlei Lastii Endstrisi: a. Binek konvansiyonel lastikleri, b. Binek radyal lastikleri, c. Kamyonet/Minibs konvansiyonel lastikleri, d. Kamyonet/Minibs radyal lastikleri, e. Kamyonet-Otobs konvansiyonel lastikleri, f. Kamyon -Otobs radyal lastikleri,
378
TRKYE EVRE ATLASI
g. Traktr n lastikleri, h. Traktr arka lastikleri, . makinas lastikleri, j. lastik, k. Bisiklet-motosiklet d lastii. l. Bisiklet-motosiklet i lastii, m. Srt kauuu tamir malzemeleri ve kaplanm ara lastikleri. XI.17.3.2. Lastik Eya Endstrisi a- Ayakkab , ke, taban, terlik, b- Konveyr bant, c- Hortumlar, d- Szdrmazlk elemanlar.(conta, rondele, kee), e- Otomotiv, beyaz eya iin dier ve dier teknik maksatl paralar, f- Lateks mamulleri, g- Profiller, h- Dier lastik eya. XI.17.4. Faaliyet Sonucu Alc Ortamlara Verilen Atklar Lastik retiminde sadece soutma amac ile su kullanld iin, proseslerden bol miktarda atk su kmaktadr. XI.17.4.1. Evsel Atk Sular Sosyal tesis ve hizmetlerden (yemekhane, tuvaletler, dular ve dier tesisler ) kaynaklanan kirlenmi atksular. XI.17.4.2. Endstriyel Atk Sular Kauuk sanayinde genelde proses suyu kullanlmaktadr. Su daha ziyade makinelerde soutma ortam olarak kullanlmakta, ounlukla da srekli devrettirilerek atlmamaktadr. Soutma suyu atan veya ksmen atan iletmelerde bulunan makine yalarndan dolay bir kirlilik sz konusu olmaktadr. Metal-kauuk birleimi reten fabrikalarda metal paralarn temizlenmesinde ve hazrlanmasnda kullanlan solvent ve/veya asitlerin yine kauuk esasl yaptrclarn imalatnda kullanlan asitlerin dorudan kanalizasyona dearj su kirliliine sebep olmaktadr. Tuz banyosu vulkanizasyonu ile profil ve hortum retildiinde, bu malzemeler bilahare ykanmakta ve nemli lde tuz ykama suyu ile birlikte kanala karmaktadr. Otoklav vulkanizasyonunda kauuk karm ile buhar ounlukla dorudan temas etmekte, bilahare de bu buhar ve su ksmen kazana geri dnmekte, ksmen havaya ve kanala veya topraa atlmaktadr. Lastik fabrikalar atk sularnda bulunan parametreler genelde u ekilde zetlenebilir; BO, KO, ya ve gres, karbon siyah, NH4-N, toplam PO34P, Toplam Kat, Askda Kat Madde, uucu Asl kat ve benzeri maddeler.
379
TRKYE EVRE ATLASI
XI.17.4.3. Kat Atklar Kat atklarn birincisini ekseriyetle tahta, kat, metal (varil ve tenekeleri) veya polietilen gibi termoplastik malzemelerden mteekkil hammadde ambalajlar (bilhassa karbon siyah ve dier kimyasallarn torbalar), ve tabii bu ambalajlarn iinde ok az bir miktarda da olsa kalan hammadde artklar tekil etmektedir. Bunlarn gerek iyerinden uzaklatrlmas, gerekse evreye zarar vermeden imha edilmesi gereklidir. Bu arada bilhassa karbon siyahnn havaya kararak hava kirliliine sebep olduu bilinmektedir. Karbon siyah tozlar, kirliliinin yan sra insan, hayvan ve bitki salna da zararldr. Tabi bu maddelerin temizlik esnasnda ykama suyu ile beraber kanalizasyona kartn ve ortama dearj edildiini de gz ard etmemek gerekir. Bundan sonra retim srasnda kan bozuk mallar ve kullanmlarn mteakip bizzat kendileri kat atk haline gelen mamuller evremizi kirletmektedir. Yukarda izah edilen evre sorunlarnn en aza indirilmesi iin evre politikas benimsenmeli ve izlenmelidir. Kanaldan alnan numunelerde grlen karbon siyah zellikle bu maddenin depolama blgesinde yerlerin ykanmas ile kanala tanmaktadr. Benzer ekilde yalar da ya depolar civarnn ve yerlerin ykanmas ile kanala tanmakta, her iki kirletici unsur atk su da karnca karbon siyah yan iine geerek yzeyde toplanmaktadr. XI.17.4.4. Gaz Atklar Kauuk sanayine zel en nemli gaz atklar, karmn yaplmas ve sonradan da vulkanizasyonu srasnda oluan buhar ve gazlardr. Bunlarda ekseriyetle imalat nitelerinin iinden ya pencereler vastas ile tabii havalandrma yolu ile ya da davlumbaz ve aspiratrler vastas ile dorudan havaya verilmektedir. Bu gaz ve buharlar nitrozamin gibi tehlikeli atklar ihtiva etmektedirler. Bunun dnda kauuk esasl muhtelif rnlerin retiminde kullanlan sv hammaddelerin ve solvent tr svlarn buharlama sonucu havaya karmalar muhtemeldir. XI.17.4.5. Sektrn evre Politikalar Atk ve artklar en az seviyeye indirmek iin gelitirilen yeni teknolojileri semeli ve retim srasnda ilgili tm evre kanun ve ynetmelikleri erevesinde doal kaynak kullanmn, kirlilii azaltmay ve geri kazanm arttrmay hedeflemek sektrn evre politikasn oluturmaldr. XI.17.6. Trkiyede Faaliyet Gsteren Entegre Lastik Fabrikalar ve lleri 1. Good Year Lastikleri A. / Kocaeli 2. Lassa Lastik Sanayii ve Tic. A.. / Kocaeli 3.-Petlas Lastik Sanayii A.. / Krehir 4.Trk Pirelli Lastikleri A.. / Kocaeli Kaynaklar 1.TBTAK,Marmara Bilimsel Aratrma Enstits, zmit Krfezinde Kirlenmenin nlenmesi Projesi, 1982. 2. DPT, VIII. Be Yllk Kalknma Plan, zel htisas Komisyonu Raporu, Ankara, 2001.
380
TRKYE EVRE ATLASI
XII. ALTYAPI, ULAIM VE EVRE

XII.1. KARAYOLLARI nsan ve eyaya yer ve zaman yarar salamak eklinde tanmlanabilen ulatrma hizmetinin, karayolu istemiyle gerekletirilen blm " Karayolu Ulatrmas" dr. Karayolu ulatrmasnn da dier ulatrma ekillerinde olduu gibi ekonomik, elverili, hzl ve gvenli olmas zorunludur. Trkiye corafik konumunun bilincinde olarak, Avrupa, Asya ve Afrika ktalar arasnda ulatrma balantlar oluturmak amacyla byk aba gsteren lkelerden birisidir. lkemizin karayollar a sistemi, kendi ulusal gelimesi, ayn zamanda bulunduu blgede btnln ve genel anlamda gelimenin salanabilmesi iin bir gereklilik tekil etmektedir. Karayolu tamas, zelliinden dolay tm lkelerde vardr. Ancak genel tama indeki pay lke ekonomisinin durumuna ve lkenin corafi konum ve boyutlarna bal olarak deimektedir. Dnya genelindeki gelimelerle birlikte, Trkiye'de byk ve nemli bir sektr olan karayolu, yk ve yolcu tamaclnda karlalan sorunlar zmekte, hizmet dzeyini ykseltmekte ve d dnya ile tam bir entegrasyonun salanmasna yardmc olmaktadr. Karayollar Genel Mdrl, Bayndrlk ve skan Bakanlna bal tzel kiilie sahip bir organizasyon olup, 5539 sayl kanunla otoyollarn, devlet ve il yollarnn plan, proje, yapm, bakm ve iletilmesi Karayollar Genel Mdrlne verilmitir. Karayollar Genel Mdrlnn sorumluluu altnda bulunan karayolu uzunluu toplam 63 167 km. olup, 3 snf yoldan olumaktadr. Bunlar; Otoyolu, Devlet Yolu, l Yoludur. Karayollar Genel Mdrlnn yol a iinde olmayp, dier kurulularn sorumluluundaki yollar ise; Ky Yollar, Turistik Yollar, Orman Yollar, ehirii Yollardr. Karayolu ulatrmasnn altyaps, hiyerarik durumlarna gre; Devlet yollar, il yollar, ky yollar ve orman yollarndan olumaktadr. Devlet yollarnn bir blm tam veya ksmi erime kontroll olarak iletilmektedir. Devlet Yollar; nemli blge ve il merkezlerini, demir, deniz ve hava istasyon, liman, iskele ve alanlarn birbirine balayan birinci derecede ana yollardr. l Yollar; bir il snr iindeki ikinci derecede nemli olan, ehir, kasaba, ile ve bucak merkezlerini, birbirine ve il merkezlerine, devlet yollar alarna, yakn demiryolu istasyonlarna, limanlara, havaalanlarna ve kamu ihtiyalarnn gerektirdii dier yerlere balayan yollardr.Ky Yollar; devlet ve il yollar alarna girmeyen dier btn yollardr. Karayollar genel yol politikasna gre ise 4 gruba ayrlmaktadr. Bunlar; Ana stikamet Yollar,. Ekspres ve Otoyollar, Uluslararas Yollar ve Turistik Yollardr. Ana stikamet Yollar: Devlet yollar iinde nemli blge ve il merkezlerini birbirine balayan ve yurdu bir batan dierine kesen yollara denir.
381
TRKYE EVRE ATLASI
Ekspres ve Otoyollar: Byk hacimdeki trafii, yksek hz ve gvenle tamaya uygun yollardr. Ekspres yol; iki gidi ve iki geli olmak zere en az drt eritli bir orta refjle birbirinden ayrlm "Ksmi Erime Kontroll" yoldur. Otoyol; ekspres yol niteliinde ancak Tam Erime Kontroll yoldur. (Erime Kontrol: Bir yoldan byk hacimde trafii yksek hz ve gvenle geirebilmek iin, yola kontrolsz, hzl giri ve klarn nlenmesi, yandan gelecek etkilerin tesirsiz hale getirilmesi, giri ve kn belirli noktalardan yaptrlarak kontrol altna alnmasna denir.) Uluslararas Yollar: Avrupa Ekonomik Komisyonunca kararlatrlm olan uluslararas ana trafik yollarnn yurdumuzda bulunan ksmdr. (E-5, E-23, E-24 vb.) Turistik yollarn yapm ve bakm, Kltr ve Turizm Bakanlnca salanan finansmanla Karayollar Genel Mdrl tarafndan yaplmaktadr. Ky yollar Ky Hizmetleri Genel Mdrlnn, Orman yollar evre ve Orman Bakanlnn, ehirii yollar ise Belediyelerin sorumluluundadr. lkemizde Sath Cinsine Gre Karayollar A, Tablo. XII.1.1.de Yllar itibariyle Karayollar A uzunluu Tablo XII.1.2de verilmitir. Ayrca Harita XII.1.de Trkiye Karayollar Haritas, Harita XII.2.de ise Otoyollar Haritas verilmitir.
Tablo: XII.1.1. Sath Cinsine Gre Karayollar A (Km) 01.01.2004 Tarihi tibariyle Asfalt Betonu 1 892 6 092 Sathi Kaplama 24 698 Stabilize 270 Parke 39 93 132 Toprak 92 926 1 018 Geit Vermez 167 585 752 Toplam 1 892 31 358 30 133 63 383
Otoyol Devlet Yollar l Yollar Toplam
838 25 520 2 171 8 822 50 218 2 441 Kaynak: Karayollar Genel Mdrl, 2004.
Tablo : XII.1.2. Yllar tibariyle Karayollar A Uzunluu (Km) (Snflara ve Yollara Gre)
Yllar 1970 1975 1980 1985 1990 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003
Otoyollar --27 81 281 1 246 1 514 1 528 1 726 1 749 1 774 1 851 1 851 1 892
Devlet Yollar 35 230 34 918 32 208 30 982 31 048 31 389 31 422 31 412 31 320 31 345 31 388 31 397 31 376 31 358
l Yollar 24 390 24 581 27 851 28 130 27 504 28 443 28 577 28 813 29 521 29 540 29 535 29 693 29 929 30 133
Toplam 59 620 59 499 60 086 59 193 58 833 61 078 61 513 61 753 62 567 62 634 62 697 62 941 63 156 63 383
Kaynak: Karayollar Genel Mdrl, 2004.
382
TRKYE EVRE ATLASI
Tablo:XII.1.3 Karayollarnn evre zerinde Oluturduu ok Ynl Basklar

Peyzaj Faktr
Rliyef
Potansiyel Bask
Yarmalar Kprler Dolgular (Setler)
Kendine zg Zarar ve Basklar
Doal Yapda Yaratt Sonular
Gereken Dzenlemeler
Trafik Gvenlii
Sarp yamalar, erozyon, ylma Mikrokilima deiimi, toprak ve (vadilerin dolmas), hendek oluumu vejetasyon bozulmas Rekreasyonel ve konutsal yerleme Grlt, hava kirlenmesi alanlarnn bozulmas, insan, hayvan ve bitkilere zarar Scaklk dmesi, yksek hava, oransal Hava birikimi, kaz, dolgu, toprak nem art, zararl madde birikimi kaymas Ya, toz, tuz, bitki koruma ilalar, Zararl madde birikimiyle bitki ve yabanc madde depolamas hayvan tahribi
Stabilizasyon, yeillendirme, su dzeyinin salanmas Ta ve toprak kaymas Yandan gelen rzgar, Grlt perdeleri buzlu gnlerde kayma tehlikesi Yeniden onarm, mikroklimay Gr nleme, kayma dzenleyici bitkileme tehlikesi Tuzun olumsuz etkisinin azaltlmas, aralarn teknik aksamnn dzeltilmesi yoluyla nlem. Ksmen meliorasyon olanaksz youn toprak slah almalar
Toprak
Kirlenme
Topran bozulmas Kltr alanlarn yitirilmesi Su
Kirlenme
naat makinalaryla toprak skmas, naat alan dnda st topran toprak yol yapm iin kaz ve dolgular, toprak ilikileri, ana kaya su dzeni ve bitki kaymalar rtsnn srekli deimesiyle ksmen kalc toprak bozulmas Deerli toprak zerine inaat, kltr Yer alt su dzeyinin dmesi, biyotop Yeniden onarm olanaksz, Bataklk ve turbiye iin elverili topran tanmas ve tahribi, yeil alanlarn azalmas stabilizasyon, yeillendirme blgeler ile ormankayb, paralanmas, erozyon lk vadilerde dalgal platformdan dolay Ya, toz, buz bitki koruma ilalar, hava Yzeysel ve yer alt sularnda zararl Karayolunun su koruma kirlilii, yabanc madde birikimi madde birikimi (kuyu ve barajlardan alanlarndan uzak tutmak ime suyu) Buz veya yol zerinde su birikiminden dolay kayma tehlikesi, bataklk ve ormanlk vadilerde sisten dolay gr engellemesi Yarmalardan hortum oluumu, scaklk Bitkileme yoluyla ekstremlerin Scaklk ve zehirli ykselmesi, souk hava birikimi azaltlmas rliyefe uygun havadan dolay trafik gzergah uygulamas aknn bozulmas hava hareketi ve buzdan dolay kayma tehlikesi, sisten dolay gr engelelemesi Snr vejetasyonunun zarar grmesi, Islah olanaksz peyzajn yaama mekann iyiletirici ilevinin azaltlmas Yeniden onarm olanaksz
Su dzeninin Yol inaat, kaz, toprak sktrma, Fazla yzeysel aktan sel oluumu, bozulmas toprak kaymas, arazi blnmesi geirgen tabaka azalmasndan dolay yer alt su dzeyinin dmesi (ncelikle turba ve bataklar) vejetasyon ve fauna zerine etkileri klim Yresel deimesi Gzergah boyunca arazi blnmesi, iklim vejetasyonun tahribi gzergaha bal olarak yre ikliminin srekli etkilenmesi
Bitki rts
Fauna
nsan
zellikle youn Hava kirlenmesi, youn yerleme yerleme alanlarnda duman art alanlarnda radyasyon azalmas Kaz ve dolgularla vejetasyonun Vejetasyon uzaklamas, toprak skmas, gzergah Biyotop bozulmas, biyotoplarn Yeniden kazanma olanaksz, yol Bitkileme ve far alanlarnn boyunca arazi paralanmas, gne klmesi, rekreasyonel uygunluun boyu bitkilendirmeyle perdeleri bozulmas yakmas, don, rzgar hz art drlmesi tamamlayc aalandrma yetersizliinden kaza art Tuz kullanmnn azaltlmas, Geliim Erozyon, hava kirlilii, yalar, toz ,buz, Gzergah uygulamas ve yapsal tuzu seven bitkilerin dzeninin bitki koruma ilalar ve yabanc madde nlemlerle bireylerin tahribi, trlerin plantasyonu, kirele gbreleme bozulmas birikimi, souk ve scak hava oluumu, ortamdan uzaklamas, areal bozulmas, oto-teknik aksamnn yer alt su dzeyinin dmesi zehirlenen bitkilerden dolay insan gelitirilmesi stabilizasyon salnn bozulmas nlemlerinin uygulanmas, yeillendirme, dayankl bitkilerin slah Gzergah boyunca hayvanlarn Biyotop uzaklamas, biyotop bozulmas, Biyotop paralanmas, biyotop Genel olarak yeniden kazanma Hayvan hareketiyle bozulmas paralanmas, yalar ve tozlar, evre klmesi, yabani hayvanlarn olanaksz, ancak uygun biyotop tehlikenin artmas kirlenmesi hareketlerinin kstlanmas, lm oluturabilecek iftler Tarmsal Yol boyunca imisyon yoluyla Hayvan st ve etinde zehir birikimiyle Yeniden kazanma olanaksz hayvanlarn zarar zehirlenme insan salnn bozulmas grmesi Merkezi ve vejetatif sinir sisteminin Genel olarak yeniden kazanma Saln Grlt, hava kirlenmesi, gzergah bozulmas, stres, uykusuzluk, kan olanaksz, grlt perdeleri, Youn rekreasyonel bozulmas boyunca konutsal ve rekreasyonel dolam, akcier ve iitme bozukluu, eksoz gazlarnn azaltlmasna alanlarda kaza art alanlarn blnmesi satm yeteneklerinin bozulmas ilikin teknik nlemler, yeil alanlarn arttrlmas Zehirlenen hayvan ve bitkilerin evreye dalmas Zehirli madde birikimi Yeniden kazanma olanaksz
Kaynak: Karayollar Genel Mdrl, 1995.
383
TRKYE EVRE ATLASI
XII.1.1. Otoyollar ve Karayollarnn Neden Olduu evre Sorunlar Karayollar ve otoyollar gerek yapmlar srasnda, gerekse iletmeye aldktan sonra evre zerinde nemli basklar oluturmaktadr. Karayollarnn ve otoyollarnn inaas srasnda, toprak ve vejetasyon tahribi, mikroklima deiiklii, toprak kaymas, toprakta ya, toz, tuz, bitki koruma ilalar ve dier yabanc maddelerin birikmesi, kltr iin elverili topran kayb, arazi blnmesi, yer alt su dzeyinin dmesi, yeil alanlarn azalmas, gzergah boyunca yaban hayvanlarnn uzaklamas gibi olumsuz evresel etkiler meydana gelmektedir. Karayollarnn hizmete almasndan sonra, konut alanlarnda ve rekreasyon alanlarnda grlt ve gvenlik sorunlar gndeme gelmektedir. Grlt ve hava kirlilii nedeniyle insanlarda sinir sisteminin bozulmas, stres, uykusuzluk, kan dolam, akcier ve iitme bozukluu gibi salk problemlerine neden olmaktadr. Ayrca karayollarnn ve otoyollarnn kenarnda ar metallerin birikimi de nemli bir sorun olarak ortaya kmaktadr. Karayollarnn evre zerinde oluturduu ok ynl basklar Tablo:XII.1.3de verilmektedir. XII.2. DEMRYOLLARI Cumhuriyetin ilanndan sonra 1950'li yllara kadar lke iin en nemli ulam sistemi olan demiryollarnn yapm, 1950'li yllarda yavalam, daha sonra karayollar nemle ele alnmtr. Demiryolu ulatrmas yolcu tamaclndan ok, zellikle sanayi ve enerji sektrlerinde hammadde, mamul madde tamacl iin ekonomik tama sistemi durumunda kalmtr. Trkiye'de demiryollar hizmetleri toplam 7 blgede verilmektedir. lkemizde demiryolu hizmetlerine ilikin istatistik sonular Tablo:XII.2.1de verilmektedir. Tablonun incelenmesinden de grld zere lkemiz 2003 yl itibariyle 10 984 km demiryolu a uzunluuna sahip bulunmaktadr. Ayn tabloda yllar itibariyle (19982003) demiryollarnda tanan yolcu saysna ilikin bilgilerde yer almaktadr. Bu bilgilere gre, 2003 ylnda 76.993.000 kii demiryollaryla yolculuk etmi olduu, ancak da 1998 ylna gre yaklak 32.7 milyon kiilik bir azalma anlalmaktadr. Harita XII.3.de Demiryollar Haritas yer almaktadr. XII.2.1. Demiryollarnn Neden Olduu evre Sorunlar Demiryollar iletiminden kaynaklanan grlt, nemli evre sorunlar arasnda yer almaktadr. Tren grlts, hava doulu sesler, darbe sesleri ve mekanik vibrasyonlar olmak zere trldr. Hava doulu sesler, normal hareketteki sesler ve manevra bakmndan meydana gelen seslerdir. Demiryolu ulatrmasnda lokomotif iin salanan enerji trne gre ses dzeyinde deimeler meydana gelmektedir. Dizel ile alan lokomotiflerin kardklar sesler 87-96 dBA arasnda deimektedir. Elektrikli lokomotiflerde ise ses dzeyi 6-7 dBA daha dk olmaktadr. Yk durumu, vagon says, makine almas, hz, istasyona yaknlk ve raylarn biimlenmesi grlt dzeyini etkilemektedir.
384
TRKYE EVRE ATLASI
Demiryollar inaas srasnda; toprak ve vejetasyon tahribi, mikroklima deiimi, toprakta ya deiimi, toz, bitki koruma ilalar ve dier yabanc maddelerin zamanla birikmesi, verimli tarm topraklarnn kayb gibi olumsuz evresel etkiler meydana gelmektedir.
Tablo XII.2.1. Demiryolu Ulam statistikleri TDDY YOL DURUMU (KM) Anahat Toplam Elektriksiz Elektrikli Toplam Dier Yollar Elektriksiz Elektrikli Toplam Toplam Yollar Elektriksiz Elektrikli Toplam YOLCU SAYISI (bin) Banliy Anahat Toplam YOLCU-KM (milyon) Banliy Anahat Toplam YK TAIMASI Netton (bin) Netton-km (milyon) HAMTON-KM (milyon) Yolcu Yk Treni Toplam TREN-KM (bin) Yolcu Yk Treni Toplam LMANLAR (bin ton) Ykleme Boaltma Toplam 15.691 19.464 35.155 16.360 18.361 34.721 16.571 19.761 36.332 18.176 16.436 34.612 17.882 18.370 36.252 18.992 22.517 41.509 26.722 17.178 396 44.296 27.178 16.397 392 43.967 27.325 18.299 304 45.928 27.058 14.316 360 41.734 24.702 14.090 293 39.085 25.437 16.140 233 41.810 6.740 16.820 148 23.708 7.203 16.574 150 23.927 7.278 19.420 114 26.812 7.273 14.761 137 22.171 6.827 14.993 111 21.931 7.135 16.733 86 23.954 16.149 8.466 16.244 8.446 18.980 9.895 14.618 7.561 14.416 7.224 15.941 8.669 2.188 3.972 6.160 1.883 4.263 6.146 1.592 4.240 5.832 1.355 4.213 5.568 1.265 3.939 5.204 1.295 4.583 5.878 84.442 25.332 109.774 72.873 26.058 98.931 61.128 24.215 85.343 51.899 24.423 76.322 48.453 24.635 73.088 49.522 27.471 76.993 8.443 2.065 10.508 8.800 2.133 10.933 8.800 2.122 10.922 8.818 2.122 10.940 8.826 2.122 10.948 8.862 2.122 10.984 1.542 359 1.901 1.881 370 2.251 1.881 370 2.251 1.899 370 2.269 1.907 370 2.277 1.917 370 2.287 6.901 1.706 8.607 6.919 1.763 8.682 6.919 1.752 8.671 6.919 1.752 8.671 6.919 1.752 8.671 6.945 1.752 8.697 1998 1999 2000 2001 2002 2003
Kaynak : TCDD Genel Mdrl APK Dairesi Bakanl statistik ubesi. 2004.
385
TRKYE EVRE ATLASI
XII.3. HAVAYOLLARI Gnmzde modern teknolojinin rn olan hava ulatrmas uluslararas dzeyde ada ve en hzl ulatrma sistemidir. Hava ulam sayesinde zaman faktr en nemli ekonomik deer olmutur. lkemizde toplam 40 adet havaalan mevcuttur. Bunlarn 23 tanesi sivil, 17 tanesi de hem askeri hem de sivil amala kullanlan havaalandr. Bu havaalanlarnn toplam uak kapasiteleri 2.076.100 adet/yl dr. Toplam yolcu kapasiteleri ise, 66.450.000 kii/yl dr. lkemizdeki Hava Liman ve Meydanlarnn konumlarna ait bilgiler Tablo:XII.3.1'de, Harita XII.4de Havaalanlar Haritas ise verilmektedir.
Tablo:XII.3.1 lkemizdeki Hava Liman ve Meydanlarn Konumu
Kategori Hizmete Giri Yl ehre Uzaklk Hava Liman ve (Km) Meydanlar ATATRK Sivil 1953 24 ESENBOA Sivil 1955 28 A.MENDERES Sivil 1987 18 ANTALYA Sivil 1960 13 DALAMAN Sivil 1981 6 ADANA Sivil 1937 3,5 TRABZON Sivil 1957 6 MLAS-BODRUM Sivil 1997 14 S. DEMREL Sivil 1997 30 NEVEHR-KAP. Sivil 1998 25 ADIYAMAN Sivil 1998 22 ARI Sivil 1997 7 BALIKESR Sivil Askeri 1998 6 BURSA Sivil Askeri 1944 8 BURSASivil Askeri 2000 45 YENEHR ANAKKALE Sivil Askeri 1995 10 ARDAK Sivil Askeri 1991 60 ORLU Sivil Askeri 1998 15 DYARBAKIR Sivil Askeri 1952 6 ELAZI Sivil Askeri 1940 12 ERZNCAN Sivil Askeri 1988 12 ERZURUM Sivil Askeri 1966 11 GAZANTEP Sivil 1976 20 K.MARA Sivil 1996 5 KARS Sivil 1988 6 KAYSER Sivil Askeri 1998 4 KONYA Sivil Askeri 2000 22 KRFEZ Sivil 1997 5 MALATYA Sivil Askeri 1941 34 MARDN Sivil 1999 22 MU Sivil Askeri 1992 18 SAMSUN-AR. Sivil 1998 25 SRT Sivil 1998 14 SNOP Sivil 1993 4 SVAS Sivil Askeri 1957 23 ANLI URFA Sivil 1988 8 TOKAT Sivil 1995 20 UAK Sivil Askeri 1998 4 VAN Sivil 1943 8 ZONGULDAK Sivil Askeri 1999 8 TOPLAM Kaynak: Devlet Hava Meydanlar letmesi Genel Mdrl, 2000. Yolcu Kapasitesi 16.500.000 5.150.000 4.600.000 9.000.000 7.600.000 2.200.000 1.500.000 2.600.000 600.000 700.000 300.000 120.000 100.000 150.000 2.250.000 150.000 600.000 600.000 620.000 300.000 600.000 300.000 620.000 400.000 1.000.000 600.000 120.000 1.000.000 300.000 400.000 100.000 2.000.000 100.000 150.000 620.000 500.000 150.000 500.000 1.200.000 150.000 66.450.000 Uak Kapasitesi 350.400 236.520 183.960 262.800 183.960 105.120 52.540 122.640 43.800 26.280 8.760 8.760 8.760 17.520 61.320 8.760 8.760 96.360 17.520 17.520 8.760 17.520 17.520 8.760 8.760 26.280 17.520 8.760 17.520 8.760 8.760 26.280 8.760 8.760 8.760 8.760 8.760 8.760 17.520 8.760 2.076.100
386
TRKYE EVRE ATLASI
XII.3.1. Havaalanlarnn Neden Olduu evre Sorunlar Havaalanlar, seilen arazinin hazrlanmasndan tesis aamasna kadar, aa kesimi, tarm alanlarnn kayb, hafriyat sonucunda oluacak kat atklar, inaat srasnda oluacak kat atklar ve atksular ve enerji temini srasnda oluacak problemler gibi pek ok evre sorunlarna neden olmaktadr. Havaalanlarnn iletmeye almas ile gndeme gelen en nemli evre sorunu ise grltdr. evreye yaydklar grlt ile havaalanlar, grlt kaynaklar arasnda yer almaktadr. zellikle kentin dnda yer seen havaalanlar, kentsel geliim sonucunda yerleim alanlar iinde kalarak grlt sorununa neden olmaktadr. Uak grlts dier ulam aralarna gre ok yksek dzeydedir. rnein, jet uandan yaklak 30 KW=3x107 MW kadar bir akustik g yaylr. Uan 150 m ykseklikten geiinde grlt dzeyi 105 dBA'ya ulamaktadr. XII.4. DENZ ULATIRMASI taraf denizlerle evrili olan lkemizde deniz ulam; gerek tama kapasitesinin ykseklii ve gerekse en ekonomik ulam sistemi olmas nedeniyle olduka nem kazanmtr. Deniz ulatrmas 1929 ylndan beri geliimini srdrmektedir. TD tarafndan iletilen Liman/skelelerin fiziki kapasiteleri ve zellikleri ile ilgili bilgiler Tablo:XII.4.1de verilmektedir.
Tablo:XII.4.1 TD Tarafndan letilen Liman/skelelerin zellikleri ve Fiziki Kapasiteleri
Derinlik Rhtm (m) Uzunluu (m) Alanya 239.00 (-6,-10) Antalya 1,900.00 (-4,-10) Marmaris 462.00 (-12) Gllk 358.90 (-10,-12) Kuadas 920.12 (-10) eme 480.00 (-7.5,-10) Dikili 168.41 (-6,-8) Gkeada 500.00 (5-7) Darca 25.00 (4-5) anakkale 100.00 (5-8) Lapseki 200.00 (4-10,5) Tekirda 1,014.00 (-4,-9) stanbul 1,120.00 (-6.5,-10) Kabatepe 349.00 Sinop 197.20 (-6.4,-11.95) Ordu 269.00 (-8,-9) Giresun 1,022.00 (-8,-10) Trabzon 1,525.00 (-2.5,10) Rize 130.00 (-5) Hopa 1,145.00 (-4.5,-10) Toplam 12,124.63 Kaynak: Denizcilik Mstearl, 2000. Limanlar Yllk Elleleme Kapasitesi (Bin Ton / Yl) 3,338 336 193 2,900 865 1,394 3,839 529 1,394 14,788 Gemi Kabul Kapasitesi 240 2,975 1,460 170 1,741 1,060 175 1,050 5,250 250 350 1,575 2,839 140 1,425 20,700 Depolama Kapasitesi (Bin Ton / Yl) 4,714 361 400 1,300 1,375 3,193 1,228 12,571
zelletirildi zelletirildi
zelletirildi
zelletirildi zelletirildi zelletirildi zelletirildi zelletirildi
387
TRKYE EVRE ATLASI
Tablo:XII.4.2 TCDD Limanlarnn zellikleri ve Fiziki Kapasiteleri

Rhtm Uzunluu (m) 2,765 1,132 1,756 3,180 1,427 2,788 2,959 16,007 Yllk Elleleme Kapasitesi (Bin ton/yl) 6,488,300 1,910,900 2,284,100 5,510,800 3,223,600 2,636,100 4,931,600 29,985,400 Gemi Kabul Kapasitesi (Gemi/yl) 2,651 567 1,130 3,052 640 4,277 3,635 15,952 Depolama Kapasitesi (Bin Ton / Yl) Ak 471,360 2,951,760 8,556,720 8,109,024 8,991,120 1,868,280 565,920 31,514,184 Kapal 362,384 200,000 192,304 562,992 294,320 144,000 377,648 2,133,648 Konteyner Tutma Kapasitesi
(TEU/YIL)
Limanlar
Derinlik (m) (-6,-12) (-4,5-15) (-6,-12) (-6,-14,5) (-10,-12) (-10,12) (-4,-12)
Haydarpaa Derince Samsun Mersin skenderun Bandrma zmir Toplam
264,000 203,376 265,728 733,104
Kaynak: Denizcilik Mstearl, 2000.
Tablonun incelenmesinden de grld zere TD tarafndan iletilen toplam 20 adet liman / iskelenin toplam rhtm uzunluklar 12 124,63 metre, yllk elleleme kapasitesi 14 788 000 ton/yl, gemi kabul kapasitesi 20 700 ve depolama kapasitesi ise 12 571 000 ton/yldr. Bu liman/iskelelerden Alanya, Antalya, Tekirda, Sinop, Ordu, Giresun, Rize ve Hopa Limanlar zelletirilmi bulunmaktadr. TCDDnn iletmi olduu limanlarn fiziki kapasiteleri ve zellikleri ise Tablo: XII.4.2de gsterilmektedir. Toplam 7 adet limann yllk elleleme kapasitesi 29.985.400.000 ton/yl, gemi kabul kapasitesi 15.952dir. Depolama kapasitesi ise ak olarak 31.514.184.000 ton / yl, kapal olarak da 2.133.648.000 ton/yldr. Konteyner tutma kapasitesi 733.104 TEU / yldr. TCDD ve TD hari liman/iskelelere ait fiziki kapasiteleri ve zellikleri Tablo:XII.4.3de verilmektedir.
388
TRKYE EVRE ATLASI
Tablo:XII.4.3 Liman/skele zellikleri ve Fiziki Kapasiteleri (TCDD ve TD Hari) skele /Rhtm Uzunluu (Metre) 167 131 50 100 89 115 110 120 60 238 90 150 173 70 262 390 (3 adet) 438 149 150 617 150 125 180 119 396 (3 adet) 200 100 154 220 40 80 170 1000 75 250 625 1.345 255 525 100 387 210 417 300 30 30 407 220 475 248 358 1078 407 700 Yllk Elleleme Kapasitesi (Ton/Yl) 182.500 182.500 365.000 730.000 91.250 146.000 109.500 146.000 182.500 1.241.000 365.000 715.400 146.000 620.500 146.000 766.500 36.500 419.750 511.000 3.248.500 1.825.000 10.000.000 400.000 365.000 1.250.000 438.000 1.250.000 2.200.000 50.000 3.000.000 Depolama Alan (m2) Kapal 500 500 4000 3000 4800 m3 1629 1100 120 m3 1.000 2.000 5.300 2.400 8.000 Ak 6800 tevsiat naat 3000 30000 15000 32225 23500 4000 210 15.140,50 3.515 10.000 34.877 16.700 52.788 25.000
Liman/skele Ad Hopa Belediye skelesi Hopa-Fndkl Bl. Br. skelesi Hopa- Kemalpaa Bl. Br. Rhtm Hopa-Arhavi Bl. Br. Rhtm Pazar Belediye skelesi Pazar-Kirazlk Br. Rhtm Pazar-Kirazlk Rhtm Rize-yidere Ba. Br. Rhtm Rize-ayeli Ba. Br. Rhtm ve skelesi Vakfkebir Belediye skelesi Vakfkebir-Beikdz Ba. Br. Vakfkebir-arba Srmene Belediye skelesi Trabzon-Akaabat Belediye skelesi Grele Belediye Rhtm ve skelesi Tirebolu Belediye Rhtm Giresun-Bulancak Belediye skelesi Ordu-Perembe Ba. Br. Rhtm Fatsa Belediye Rhtm ve skelesi nye Belediye skelesi nye Ba. Br. Rhtm Samsun Azot skelesi Gerze Belediye skelesi Gerze-Yakakent Ba. Br. Rhtm Sinop Belediye skelesi Ayanck Belediye skelesi nebolu Belediye Rhtm nebolu Etibank Rhtm Cide Belediye Rhtm Amasra Belediye Rhtm Bartn Belediye Rhtm Bartn Irmak Belediye Rhtm Bartn Petrol Ofisi Rhtm Bartn imento Fab. Rhtm Zonguldak TTK Rhtm Zonguldak Belediye skelesi Filyos Karabk Demir elik skelesi Karadeniz Ereli EK Rhtm Erdemir Liman Krd. Erelisi Ama Den.A.. skelesi ile Balk Br. Rhtm ile-Ava Belediye Rhtm Kumkap Balk Br. Rhtm neada Balk Br. Rhtm Karaburun Balk Br. Rhtm Kyky Balk Br. Rhtm zmit Trk Petrol skelesi zmit Marmara Tersanesi skelesi Krfez Belediyesi Lim. Rhtm zmit Altntel M. San. skelesi zmit-stanbul Demir-elik skelesi zmit Aslan imento Fab. skelesi zmit Poliport Kimya San. ve Tic.A.. zmit olakolu Metalurji A.. sk. zmit Sedef Gemi End. A.. zmit Alemdar Dil skelesi
Su Derinlii (Metre) 6 6 1.5 3 5 4 3 2 4 6 2 6 5 3 5 2-4 4-5 3 7 10-19 3 5 4-11 4 3-5 8 7 5 7 4 4 3 8.5 4 6 10 7-20 5,5-12 4 3 4 5 3 2.5 11 5 4-5 7-12,5 5-16 8-25 12-13 8-25 8-16 7-16
389
TRKYE EVRE ATLASI
zmit Solventa Teknik Depolama zmit Karayollar skelesi zmit Upet A.. l. skelesi zmit Nuh imento A.. zmit Diler Demir elik A.. zmit Yarmca Gbreta skelesi zmit Hereke Rhtm zmit Yarmca Belediye Rhtm zmit Yarmca Gbre Rhtm zmit Melas skelesi zmit Petkim skele ve Rhtm zmit Aygaz skelesi zmit Aygaz Platformu zmit gsa skele ve Rhtm zmit Tpra skele ve Rhtm zmit Petrolofisi skelesi zmit Shell Derince skelesi zmit Koruma Tarm A.. skelesi zmit Transtrk Kimya A.. skelesi zmit Seka skelesi zmit Prsan A.. skele ve Rhtm zmit Eternit skele ve Rhtm zmit Yalova Elyaf skelesi zmit Aksa skele ve Rhtm zmit Rota Denizcilik stanbul Ambarl Liman Gemlik Belediye skelesi Gemlik Balk Br. Rhtm Gemlik Azot Rhtm Gemlik BP skelesi Gemlik Gemport Liman Gemlik Borusan skelesi Gemlik Armutlu Belediye sk. Gemlik Suni pek Bel. Rhtm Gemlik Kkkumlu Bel.sk. Mudanya Belediye skelesi Bandrma Bafa skelesi Erdek Belediye skelesi Erdek Yat letmeleri skelesi Karabiga Belediye Rhtm ve sk. Silivri Belediye skelesi Silivri Balk Br. Rhtmlar Silivri Askeri skele Tekirda T.M.O. skelesi Tekirda Tekel araphane sk. Tekirda Mrefte Belediye sk. Tekirda arky Belediye sk. Gelibolu Belediye skelesi Gelibolu Belediye Lapseki sk. anakkale imento anakkale Enez Belediye Rh. anakkale Enez brice Ba. Br. Rhtm anakkale Enez Belediye Lim. Akay Ilca skelesi Ayvalk Belediye Motor sk. Ayvalk Alibey skelesi Aliaa Kargo Rhtm T.P.A.O Aliaa Yakt skelesi Tpra Aliaa skelesi Aygaz Aliaa skelesi Tpra Aliaa Rmorkr sk. Petkim Nemrut Koyu Rhtm
64,5 72 314 448 100,70 142 344 100 67 733 (3 adet) 7,25 43 579 1511 (8 adet) 150 280 (2 adet) 42 87,60 215 (2 adet) 170 115,5 320 306 150 3240 164 100 300 55 839 165 84 15 25 184 100 60 60 405 160 300 (2 adet) 80 620 102 210 300 125 193 459 350 190 310 60 25 47 114 530 450 10 120 1093
10 8-10 10-16 7-17 6-15 9 8-10 6-10 9 10 5-12 2 8,5 8-18 7-29 6-12 3,5-9,5 4 6,50-7,10 6-10 1,5-9,5 2-3,5 2-6 4,5-6 12 4-14 2-10 3-5 9-14 5-7 7-36 5-8 10 5 6 13 10 7 8 3-5 4 0,5-3 4 10,5 3-5 3-6 2-4 7 8 10-12 3 2-4 3-6 5 4,5 5 7 18-19 20-22 7 6 5-20
430.000 1.000.000 219.000 912.500 273.750 547.500 365.000 817.600 58.765.000 2.555.000 365.000 1.095.000 165.000 136.875 730.000 18.000 1.095 000 1.000.000 10.000.000 1.200.000 2.800.000 2.000.000 400.000 2.600.000 182.500 3.102.500 730.000 127.750 4.380.000 -
500 450 720 5.571 156m3 24.000 1000 8.320 7.000 2.400 1.800 70.000 ton 54.000 m3
750 992 3.250 20.000 4.500 5.000 10.008 40.250 24.000 430 20.000 580 221.415 8.000 140.000 3.700 10.000 1000 34.000 154.000
390
TRKYE EVRE ATLASI
P.Ofisi Nemrut Koyu skelesi Ege Gbre Nemrut Koyu sk. Nemta Nemrut Koyu skelesi Meta (Lima) Nemrut Koyu skelesi Nemrut Koyu ukurova skelesi Nemrut Koyu Haba skelesi Gkova skelesi eme Belediye skelesi Setur A..Altnyunus Marina Rh ve s Kuadas Yat Rhtm Bodrum Belediye Rhtm Bodrum Yat Rhtm Bodrum Turban Marina skelesi Marmaris Belediye skelesi Fethiye Belediye skelesi Fethiye Seka Rhtm Kalkan Belediye Rhtm Ka Belediye Rhtm Finike Belediye skelesi Anamur Belediye skelesi Bozyaz Bel. Younduvar Ba.Br. Rh. Aydnck Balk Br. Rhtm Taucu Belediye skelesi Taucu Seka Rhtm Bota skelesi Toros Gbre Fab. skelesi Drtyol Liman Ekinciler skelesi Sarseki Sperfosfat skelesi sdemir Liman skenderun Karayollar skelesi Kaynak: Denizcilik Mstearl, 2000.
37 123 250 154 371 250 150 88 350 317 340 184 220 61 193,75 200 395 515,8 50 183 440 70 163 606 1900 2850 1320 850 812,58 1.395 60,10
12-14 18-20 7-14 10-20 12-25 16-17 15 5 4 4-5 4 4 2-5 10 9 12 2-6 2-6 3-4,5 5 5,5 3 6 10-6 14 14,5 13-19 6-18 8-18,5 4-5
1.020.000 1.200.000 730.000 1.460.000 1.100.000 365.000 1.095.000 146.000 292.000 803.000 511.000 54.750.000 23.068.000 3.832.500 1.822.500 27.922.500 21.900.000 525.600
10.565 1.125 m3 9.000 750.000 m3 182.500 m3 160.000 m3 450 17.646 8.160 m3
20.000 110.000 10.000 23.000 55.000 2000 60.000 210.000 423.500 8.000 6.000 90.000 -
391
TRKYE EVRE ATLASI
XII.5. DOAL GAZ VE PETROL BORU HATLARI Boru hatlar, ham petrol, petrol rnleri ve doal gazn gerek artma merkezlerine, gerekse kullancya ulatrlmas iin kullanlan tesislerdir. XII.5.1. Doal Gaz 1987 ylnda yaplan bir anlama ile Rusya Federasyonu-Trkiye Doal Gaz Boru Hatt, lkemize Bulgaristan snrndaki Malkolar'dan girmekte ve Hamitabat, Ambarl, stanbul, zmit, Bursa, Eskiehir gzergahn takip ederek Ankara'ya ulamaktadr. 75 bar basnca gre dizayn edilen 842 km. uzunluundaki bu boru hatt boyunca, Krklareli, Pendik, Eskiehir, Ambarl ve Bursa'da kompresr istasyonlar, Malkolar'da ana lm istasyonu ve pig tesisi bulunmaktadr. Ana kontrol merkezi ise AnkaraYaprack'tadr. 26 Ekim 1986 tarihinde inasna balanan hat ile tanan doal gaz, 23 Haziran 1987 tarihinde ilk dura olan Hamitabat Trakya Kombine evrim Santral'na ve Austos 1988'de Ankara'ya ulamtr. Doal gaz, Temmuz 1988'de GSA'ta Austos 1988'de Ambarl Santral'nda, Ekim 1988'de de Ankara'da konut ve ticaret sektrlerinde kullanlmaya balanmtr. Sanayi sektrnde doalgaz kullanm ise, Austos 1989'da balamtr. Doal gaz, Ankara'dan sonra, stanbul'da Ocak 1992'de, Bursa'da Aralk 1992'de, zmit'te Eyll 1996'da, Eskiehir'de ise Ekim 1996'da konut ve ticaret sektrlerinde kullanma sunulmutur. Doal gazn datm Ankara'da EGO, stanbul'da GDA, zmit'te ZGAZ, Bursa ve Eskiehir'de ise BOTA tarafndan yaplmaktadr. Ana letim Hatt, 1996 ylnda 209 km. uzunluundaki zmit-Karadeniz Ereli Doal Gaz letim Hatt ile Bat Karadeniz Blgesi'ne, 208 km. uzunluundaki Bursa-an Doal Gaz letim Hatt ile an'a uzatlmtr. Hat daha sonra an - anakkale Doal Gaz letim Hatt ile an'dan anakkale'ye uzatlm ve Temmuz 2001 tarihinde iletmeye alnmtr. Doal gaz ilave almlarnn tketim noktalarna kadar istenilen basnta ve miktarda tanabilmesi iin ihtiya duyulan yatrmlarn byk bir blm tamamlanmtr. Bu kapsamda, Bulgaristan snrnda bulunan Malkolar lm stasyonu'nun kapasitesi 8 milyar m/yl'dan 14 milyar m/yla ykseltilmitir. Ayrca, Krklareli kompresr istasyonundaki mevcut 4 kompresr nitesinin gleri arttrlmtr. Hat zerinde, Pendik'te ina edilen kompresr istasyonu 1998 ylnda ve Ambarl'da ina edilen kompresr istasyonu ise Aralk 2000 tarihinde iletmeye alnmtr. 1998 ylnda iletmeye alnan Eskiehir Kompresr stasyonu'na 2000 ylnda bir adet yedek nite ilave edilmitir. Eskiehir Kompresr stasyonu'nun iki ynl altrlmasna ynelik almalar tamamlanmtr. Bursa Kompresr stasyonu da Kasm 2000 'de tamamlanmtr. Hat zerinde ina edilen 36 km.lik Malkolar- Krklareli Kompresr stasyonu, 77 km.lik nerler-Esenyurt ve 48 km.lik Hersek-Yumurtatepe Looplar'nn yapmlar 1998 ylnda, 99 km.lik CS1-nerler Loop'unun yapm ise 2000 ylnda tamamlanarak iletmeye alnmtr.
392
TRKYE EVRE ATLASI
2002 ylnda, Eskiehir- Mihallick (75 km. 40'') ve Bozyk-Eskiehir (75 km. 40'') doal gaz loop hatlar, Bozyk-Adapazar Datm Hatt Faz I (63 km. 36'') ve Bozyk-Adapazar Datm Hatt Faz II (63 km. 36'') yapm almalar tamamlanmtr. Seky-Karacabey (75 km. 36'') loopunun yapm almalar devam etmektedir. 251 km uzunluunda ve ana hat zerinde Bursa-Karacabey'den balayarak zmir'e uzanan Karacabey-zmir doal gaz iletim hattnn yapm almalar tamamlanarak geici kabul yaplmtr. zmitten Karadeniz Ereliye olan hat uzunluu 209 km, Bursa-an doal gaz boru hatt uzunluu 208 km, an-anakkale hattnn uzunluu ise 130 kmdir. Mevcut doalgaz boru hatlarnn uzunluu 1 389 kmdir. 251 kmlik Karacabey-zmir, 501 kmlik SamsunAnkara ve 1.536 kmlik Dou Anadolu doal gaz boru hatt yapmna ise devam edilmektedir. lkemizdeki mevcut, ina halinde ve planlanan doal gaz boru hatlar ile ilgili bilgiler Tablo:XII.5.1de verilmektedir.
Tablo:XII.5.1 Trkiye Doal Gaz Yatrm Durumu letim Hatlar Rusya Fed.-Turkiye Dgbh(Ana Hat) Pazarck-Karadeniz Ereli Dgbh Bursa-an Dgbh an-anakkale Dgbh Doubayazt - Erzurum Dgbh Erzurum-mranl Dgbh mranl-Kayseri Dgbh Kayseri-Ankara Dgbh Kayseri-Konya-Seydiehir Dgbh Karacabey-Izmir Dgbh Samsun -Ankara Dgbh Loop Hatlar Malkolar-Krklareli Comp. st. nerler-Esenyurt Hersek-Yumurtatepe Krklareli-nerler Yaprack-Mihallk Eskiehr-Mihallk Bozyk-Adapazar Phase 1 Bozyk-Adapazar Phase 2 Bozyk-Eskiehir Seky-Karacabey ap - Uzunluk 24"-36" 842 Km 16"-24" 209 Km 8"-24" 208 Km 12" 107 Km 48" 291 Km 48" 307 Km 48" 256 Km 48" 320 Km 40"-16" 317 Km 36" 241 Km 48" 501 Km ap-Uzunluk 36" 36 Km 36" 77 Km 24" 48 Km 36" 99 Km 40" 61 Km 40" 76 Km 36" 63 Km 36" 63 Km 40" 75 Km 36" 75 Km letmeye Alnma Tarihi 1987 1996 1996 2000 2001 2001 2001 2001 2001 2002 2003 letmeye Alnma Tarihi 1998 1998 1998 2000 2001 2002 2002 2002 2002 2003
393
TRKYE EVRE ATLASI
Tablo:XII.5.1 Trkiye Doal Gaz Yatrm Durumu(Devam)

Datm Ve Balant Hatlar Ktahya - Bilecik - Uak Turgutlu-Torbal-Kemalpaa-Pinarba Aliaa - Atatrk OSB Krkkale-Kirehir-Yozgat-Polatl Ereli-Aksaray-Nide Konya-Karaman Susurluk-Balkesir-Akhisar-Manisa Kayseri-Sivas Samsun- orum Adapazar Deprem Konutlar orlu Dericiler OSB Devam Eden letim Hatlar Sivas-Malatya Doal Gaz Boru Hatt Malatya-G.Antep Doal Gaz Boru Hatt G.Antep-Adana-Mersin Doal Gaz B. H. Konya-Isparta Doal Gaz Boru Hatt Isparta-Nazilli Doal Gaz Boru Hatt Devam Eden Dagtm Ve Balant Hatlar Adana -skenderun-Osmaniye Da.Hatt Malatya-G.Antep -K.Mara Da. Hatt Tarsus-Mersin Da. Hatt Karacabey-M.Kemal Paa Da. Hatt PT-1 HORASAN Doal Gaz Hatt 1. Ksm*** PT-1 HORASAN Doal Gaz Hatt 2. Ksm*** PT-1 HORASAN Doal Gaz Hatt 3. Ksm*** TPAO Silivri Doal Gaz Hatt*** Krka/ET Holding Bor Tesisleri Ba.Hatt stanbul Seramik Doal Gaz Ba. Hatt*** Akyaz-Pamukova-elvit D.G. Ba./Da. Hatt Emet/ET Holding Borik Asit Tesisleri Ba.Hatt Sorgun-Yozgat Doal Gaz Ba./Da. Hatt Nazilli-Aydn-Denizli D.G. Ba./Da. Hatt Burdur-Isparta-Antalya-Afyon D.G. Ba./Da. Hatt Ordu-Giresun D.G. Bran.(Ba.) Hatt Kompresr stasyonu'nun Modifikasyonu Ve Tanmas PT2-3 Pompa stasyonlarna Dgba.H Basn D.lm st. PT4 Pompa stasyonuna Dgba.H. Basn D.lm st. Kaynak: BOTA Genel Mdrl, 2004. ap Ve Uzunluk(Km) 2"-20" 309 2"-16" 51 2"-20" 37 2"-14" 173 2"-16" 200 2"-20" 186 2"-10" 28 2"-14" 90 2"-12" 30 16" 1.6 16" 6.2 ap Ve Uzunluk(Km) 24''-40'' 195 16''-24''-40'' 240 16''-24''-40'' 280 16''-40'' 257 16''-24''-40'' 366 Szleme Tarihi 08.03.2004 08.03.2004 08.03.2004 08.03.2004 05.03.2004 05.03.2004 05.03.2004 04.03.2004 31.03.2004 21.04.2004 16.04.2004 16.04.2004 27.04.2004 06.05.2004 06.05.2004 21.05.2004 29.07.2004 30.07.2004 30.07.2004
Yllar itibariyle (1987-2004) lkemizin doal gaz ve likit petrol gaz ald lkeler ve miktarlar Tablo:XII.5.2de, Yllar itibariyle Doalgaz Sat ve Kullanm Durumu ise Tablo: XII.5.3.de verilmektedir.
394
TRKYE EVRE ATLASI
Tablo:XII.5.2 Yllar tibaryla Doal Gaz ve Lng Alm Miktarlar (Milyon CM3)
Rusya Fed. 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004(*) 432 1.136 2.986 3.246 4.031 4.430 4.952 4.957 5.560 5.524 6.574 6.539 8.693 10.079 10.931 11.603 11.422 8.011 115 670 3.520 2.714 ran Mavi Akm 1.252 2.027 Cezayir 418 1.058 2.436 3.300 3.051 3.256 3.962 3.985 4.078 3.860 2.347 Nijerya 77 780 1.337 1.274 1.126 706 Tpao 88 42 116 111 66 31 23 2 150 299 154 Spot Lng 240 80 644 331 Toplam (Milyon Cm3) 520 1.178 3.101 3.358 4.097 4.461 4.975 5.377 6.859 8.041 9.874 10.383 12.657 14.975 16.368 17.624 21.179 15.805
(*) 2004 Eyll ay itibaryla
Kaynak: BOTA Genel Mdrl, 2004.
Tablo XI.5.3. Yllar tibaryla Doal Gaz Sat ve Kullanm Durumu

Elektrik 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004(*) 522 1.034 2.759 2.599 2.908 2.633 2.595 3.037 3.857 4.174 5.019 5.491 7.950 9.733 10.994 11.631 13.513 9.610 Gbre 152 382 501 485 652 797 612 732 830 761 493 144 113 121 497 469 387 Konut 0.05 7 50 190 375 549 647 1.014 1.526 2.041 2.247 2.429 2.806 2.849 2.973 3.944 2.968 Sanayi 5 222 547 861 1.011 955 1.190 1.376 1.899 2.041 1.858 1.914 2.063 2.277 3.013 2.783 Toplam (Milyon Cm3) 522 1.186 3.153 3.373 4.132 4.521 4.952 5.251 6.793 7.906 9.721 10.271 12.382 14.566 16.027 17.378 21.939 15.748
(*) 2004 Eyll ay itibaryla
Kaynak: BOTA Genel Mdrl, 2004.
395
TRKYE EVRE ATLASI
2003 ylnda gaz sahalarndan toplam 353,3 milyon Cm3 doal gaz retilmitir. Trakya Blgesinden retilen doal gaz 81 irkete, Batman Blgesindeki amurlu sahasndan retilen doal gaz blgedeki 2 irket ve 1 okula, Adyaman Blgesinde retilen petrolden ayran gaz ise 1 irkete satlmtr. retilen doal gazn hampetrol edeeri 2,1 milyon varildir. Bylece TPAO sahalarnda 2003 yl iinde retilen hidrokarbon miktar 13,2 milyon varil olmutur. Doal gaz retiminin % 96,6s Trakya Blgesinden, % 3,2si Batman Blgesinden ve % 0,2si Adyaman Blgesinden yaplmtr. lkemizdeki doal gaz retiminin % 95.7sini TPAO gerekletirmitir. 2003 ylnda retilen ve irketlerden satn alnan hampetrollerin BOTAa tatlmas ve TPRAa satlmas ilerine devam edilmitir. Bu kapsamda; BatmanDrtyol boru hattnda toplam 7,9 milyon varil hampetrol tatlmtr. Batmanda 5,7 milyon varil, Drtyolda 6,6 milyon varil, Marmara Erelisinde (Trakya) 0,1 milyon varil olmak zere toplam 12,4 milyon varil hampetrol satlmtr. TPAOna ait ilk doal gaz sahasnn kefi 1970li yllarn banda olmasna karn, ticari anlamda ilk retim ve sat 1976 yl sonunda gereklemitir. O dnemde tek firmaya dahili bir boru hatt ile yaplan doal gaz sat, 2003 ylnda 13 retim sahasndan, deiik aplarda 350 km boru hatt ve 84 firma ile 357,1 milyon Cm3e ulamtr. Ayrca, Trakya Blgesinde Ortaklmz ile Amity Oil International arasnda imzalanan Trakya Baseni Ortak letme Anlamas kapsamnda 2003 yl ierisinde, TPAO operatrlnde ayrdere, Amity Oil International operatrlnde Gerler sahalarndan doal gaz retim ve sat faaliyetleri gerekletirilmitir. 2003 Yl Doalgaz retiminin Blgelere gre Dalm ekil XII.1.de verilmitir.
ekil : XII.1. 2003 Yl Doal Gaz retiminin Blgelere Gre Dalm
396
TRKYE EVRE ATLASI
XII.5.2. Doal Gaz letim ve Datm Hatlarnn evreye Verdii Zararlar Doal Gaz, ekonomimizde ve enerji sektrnde arlkl pay almas, dolaysyla kentlerimizde gittike artan hava kirliliine zm getirmesi amacyla alternatif temiz enerji kayna olarak seilmitir. Hava kirliliinin youn olarak yaand kentlerimizde, doal gaz temiz bir enerji kayna olarak grlmesine ramen, gerek iletim gerekse datm hatlarnn evreye verdikleri olumsuzluklar gzard edilemez seviyelerdedir. letim hatlar, kent dnda aa kesimine, tarm topraklarnn kaybna neden olduu gibi, hat boyunca teknik bakm amacyla yaplan yollar da, doann tahribine neden olabilmektedir. Kent iindeki datm hatlarnn ise, ayn ekilde nemli evresel zararlara neden olduu grlmektedir. Ayrca boru hatlar boyunca olabilecek szntlar, hatlarn bakm-onarm ve temizlenmesi srasnda kullanlan kimyasal maddelerin oluturduu atklar da nemli evre sorunlar oluturmaktadr. Harita. XII.5.de Doal ve Petrol Boru Hatlar Haritas verilmektedir. XII.5.3. Petrol 1995-2000 yllar arasnda lkemizin petrol ve petrol rnleri hareketleri Tablo:XII.5.3.1de verilmektedir.
Tablo:XII.5.3.1 Trkiye Petrol ve Petrol rnleri Hareketleri (Ton) (1995 - 2000)
Yllar 1995 1996 1997 1998 1999 2000 rn Elde Ham Petrol lenen Ham thalat Edilen thalat Toplam Ham Petrol rn Petrol retimi 3 515 782 23 510 777 27 026 559 27 039 225 26 528 966 2 978 728 3 499 635 22 915 914 26 415 549 26 458 592 25 454 526 5 094 274 3 456 966 23 336 672 26 793 638 26 668 809 26 073 061 4 602 959 3 223 622 23 735 420 26 959 042 27 133 588 26 654 816 5 022 724 2 939 896 22 983 699 25 923 595 26 162 698 25 413 110 5 585 111 2 749 105 21 671 150 24 420 255 24 204 552 23 646 708 8 730 531 NOT: 1- KKTCne yaplan ihracat dahildir. 2- PETKM retimi dahil deildir. Kaynak: Petrol leri Genel Mdrl, 2000. rn hracat 1 686 440 1 630 949 1 629 439 2 326 769 2 751 992 1 550 807 Sivil Tketim 27 160 410 28 280 496 28 255 800 28 125 519 27 661 323 30 064 858
1995 ylnda 3,515 milyon ton olan ham petrol retimi 2000 ylnda 2,749 milyon ton olarak gereklemitir. 2000 ylnda lkemizin yapm olduu ham petrol ithalat 21,671 milyon tondur. Yine ayn ylda 8,73 milyon ton rn ithalat, 1,55 milyon ton da rn ihracat salanmtr. Toplam sivil tketim ise 30,064 milyon ton olarak gereklemitir. 2003 ylnda TPAO sahalarndan 11,1 milyon varil (1,6 milyon ton) hampetrol retilmi olup, bu rakam toplam lke retiminin % 68ine karlk gelmektedir. Yaplan retimin % 57si Batman Blgesinden, % 42si Adyaman Blgesinden ve % 1i Trakya Blgesinden salanmtr. 2003 yl banda 693 olan retim kuyusu says 3 yeni, 16 eski kuyunun devreye girmesi, 4 kuyunun da devreden kmasyla 708 olmutur. 19762002 yllar arasnda Trkiyenin ham petrol retimi ve gerekletirdikleri retim miktarlaryla Tablo:XII.5.3.2de gsterilmitir. firmalar
397
TRKYE EVRE ATLASI
Tablo: XI.5.3.2. Yllar tibariyle Trkiye'nin Ham Petrol retimi (M.Ton)

Yllar 1976 1977 1978 1979 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 Toplam Total T.P.A.O. 1 030 124 1 070 117 992 237 1 149 845 940 971 1 007 985 1 031 253 969 106 947 416 1 030 628 1 248 862 1 496 694 1 485 090 1 857 682 2 650 922 3 300 030 2 993 919 2 748 265 2 548 989 2 488 116 2 557 785 2 447 824 2 283 355 2 016 841 1 826 006 1 648 547 1 574 284 62 378 633 N.V. Turkse Perenco 1 250 122 1 213 138 1 376 525 1 382 913 1 113 366 1 100 465 1 071 081 981 951 840 328 786 623 886 196 900 140 869 637 819 063 736 693 690 241 680 366 618 713 624 202 618 494 560 218 563 535 546 207 543 794 555 862 541 016 533 100 39 026 114 1 430 899 Mobil Exp.Med. Inc. 3 082 2 786 1 977 2 382 2 574 2 456 2 417 2 366 2 239 2 168 2 037 1 979 1 923 1 873 1 792 1 775 1 683 1 594 680 Petrom(*) Dorchester 298 784 423 246 354 589 294 046 267 277 245 876 223 290 246 767 295 755 290 368 247 686 220 608 198 232 175 556 197 602 176 309 171 780 105 017 145 624 111 052 99 535 93 132 85 192 80 707 110 625 106 551 93 484 9 809 903 Ersan Aladdin Trans Med. 13 243 3 699 11 004 2 232 6 004 5 777 5 062 3 287 750 387 7 637 10 175 8 994 8 248 8 628 6 713 9 614 13 980 14 198 6 152 1 895 1 817 1 391 1 945 1 444 1 477 1 254 754 660 537 73 682 182 876 346 403 289 345 247 221 180 484 152 256 214 355 157 600 150 905 124 588 114 977 98 657 2 333 886 13 136 46 104 92 910 76 865 114 199 104 073 105 238 108 136 97 302 104 613 110 043 107 501 109 207 107 746 1 297 073 613 173 150 437 554 1 980 16 069 36 009 42 803 33 414 20 702 27 357 29 700 209 961 Arco(*) T.P.A.O. Perenco T.P.A.O. Aladdin Tur-Kan(*) Toplam Total 2 595 355 2 712 986 2 736 332 2 831 418 2 330 192 2 362 559 2 333 270 2 203 477 2 086 715 2 110 174 2 392 536 2 629 630 2 563 876 2 876 195 3 716 546 4 451 702 4 280 952 3 892 021 3 686 668 3 515 782 3 499 635 3 456 966 3 223 622 2 939 896 2 749 105 2 551 467 2 441 534 117 268 458
1 - retim 1955 tarihine kadar MTA tarafindan gerekletirilmitir.-Produced by M.T.A. until 1955. 2 - Mobil Exp.Med.Inc. retim rakamlarna 1967 ylna kadar elmo sahasnn ve 1970 ylna kadar da Silivanka sahasnn retimleri dahildir. 3 - Mobil Exp.Med.Inc. Bulgurda sahasnn tamamn Haziran 1994 ierisinde Ersan Petrol San. A..'ne devretmistir. Ersan Petrol San. A.. 1995 yl bandan itibaren sahada Aladdin M.E. irketi ile ortak retim yapmaktadr. 4 - Aladdin Middle East ve Trans Med. Oil Molla sahasinda sahip olduklar hisselerinden bir kismn 1996 ylnda Mol Magyar irketine devretmilerdir. 5 - Mobil E.M.I. irketi, 25.8.1997 tarihinde DML ile ortak retim yaptii elmo sahasndaki hissesinin tamamn Petrom irketine devretmistir. 6 - N.V.T.Shell, 20.02.1997 tarihindeTPAO ile ortak retim yapti sahalarndaki % 50 hissesi ve kendi retim sahalarnn tamamn Perenco irketine devretmistir. 7 - Mol Magyar irketi Molla sahasndaki hisselerinin tamamn 1998 yl iinde Aladdin Middle East ve Transmed irketine devretmitir. (*): ARCO irketinin nvan' Madison Oil Turkey Inc.' olarak deimitir.Company of Arco changed as 'Madison Oil Turkey Inc.' on 2001. TURKAN irketinin nvan 'Madison (Turkey) Inc.' olarak deimitir.Company of Turkan changed as 'Madison (Turkey) Inc.' on 2001 HUFFCO irketinin nvan 'Pinnacle Turkey Inc.' olarak deimitir.Company of Huffco changed as 'Pinnacle Turkey Inc.' on 2001. PETROM irketinin nvan 'Petroleum Exp.Med.Inc.' olarak deimitir.Company of Petrom changed as ' Petroleum Exp.Med.Inc.' on 2001.
Kaynak: Petrol leri Genel Mdrl, 2004.
398
TRKYE EVRE ATLASI
2000 yl itibariyle lkemizdeki ham petrol retimi 2,749 milyon ton, ithal edilen ham petrol miktar 21,651 milyon ton olarak gereklemi, toplam ham petrol arz ise 24,401 milyon ton olmutur. Yerli retim ise toplam ham petrol arznn % 11 dzeyindedir. 1991-2000 yllar arasnda Trkiyenin ham petrol arzna ilikin bilgiler Tablo:XII.5.3.3de verilmektedir.
Tablo:XII.5.3.3 Trkiyenin Ham Petrol Arz (1991-2000 - Milyon Ton) Yllar Toplam Ham Petrol Arz 1991 4,452 17,646 22,099 1992 4,281 19,321 23,602 1993 3,892 21,799 25,691 1994 3,686 21,188 24,874 1995 3,515 23,439 26,955 1996 3,499 23,040 26,539 1997 3,457 23,296 26,753 1998 3,223 23,890 27,114 1999 2,939 23,185 26,125 2000 2,749 21,651 24,401 Kaynak: Trkiye Petrolleri Anonim Ortakl Genel Mdrl, 2000. Yerli retim thal Edilen Yerli retim Yzdesi 20,2 18,1 15,1 14,8 13,0 13,2 13,0 11,9 11,3 11,3
Trkiyenin 2000 yl ham petrol arz toplam 24,401 milyon tondur. Bunun 21,651 milyon tonu yurt dndan ithal edilmektedir. 1991 ylnda yerli retim toplam arzn % 20,2si iken 2000 ylnda neredeyse yar yarya azalarak yzde 11,3e gerilemitir. XII.5.5. Petrol Boru Hatlarnn evreye Verdii Zararlar Ham petroln karm sahasndan rafineri tesisine tanmas srasnda, petrol boru hatlarnn evreye verdii zararlar gzard edilemez. letim hatlar, kent dnda aa kesimine, tarm topraklarnn kaybna neden olabilecei gibi, hat boyunca teknik bakm amacyla yaplan yollar da doann tahribine neden olabilmektedir. Kaynaklar 1. Babakanlk Denizcilik Mstearl, 2000. 2. DHM Genel Mdrl, 2004. 3. Bota Genel Mdrl, Yatrm zetleri, 2004. 4. Karayollar Genel Mdrl, Karayollar A zet Bilgiler 2004. 5. TCK, Karayollar Haritas, 2004. 6. TCDD Genel Mdrl APK Dairesi Bakanl, 1999-2003 statistik Yll 7. Petrol leri Genel Mdrl, retim ve Yatrm statistikleri, 2004. 8.TPAO Genel Mdrl, Yatrm zetleri, 2000. 9. Petrol leri Genel Mdrl, statistik Bilgileri, 2004. 10.TPAO. retim ve Yatrm statistikleri, 2004.
399
TRKYE EVRE ATLASI
XIII. YERLEM ALANLARI VE NFUS

XIII.1 YERLEM ALANLARI VE EVRE evre sorunlarn en iddetli biimde yaayan kesim, kukusuz nfus younluunun barnd ve sanayi kurulular bakmndan zengin kentlerin insanlardr. lkemizde genel olarak artan nfusun yannda krsal alanlardan kentlere doru olan nfus g, belirgin bir biimde srmektedir. te yandan son yllarda hzlanan toplu konut inaatlar yeni yerleim yerlerinin almasna yol amaktadr. Bylelikle kentler hzla genilemekte ve bir yandan gecekondu mahalleleri, dier yandan byk ve ok katl yaplar, geni yollar ve sanayi kurulularyla belirgin bir deiime uramaktadr. Kentlerde bu gelimelere bal olarak ortaya kan nemli sorunlardan biri de doal ortamlar zerindeki basknn artmasdr. Doal ortamlar zerindeki bask, gerek doal alanlar ve tarm arazilerinin yaplarla rtlmesi ve gerekse ortam kirlenmesinin zararl etkilerine bal olarak ortaya kmakta ve dolaysyla giderek younluk kazanan yapay bir yaama ortamnn olumasna yol amaktadr. Oysa insan; soluduu hava, itii su ve hayvansal ve bitkisel besinlerle doaya baml bir varlktr. Bu bakmdan dier canllarla doa ile dengeli bir etkileim iinde olmas gerekir. te bu nedenledir ki insan yaama ortamn kendi istekleri dorultusunda deitirirken, doadan kopmamaya ve doa ile karlkl ilikilerinin snrn korumaya zen gstermektedir. Ekolojik ilikilerin gz ard edildii kentlerde, doal alanlarn giderek azalmas sonucunda iklim ve toprak koullar deimekte ve bunun yansra konut, sanayi ve tatlardan kaynaklanan zararl maddelerle (toz, kkrt dioksit, azot oksitleri, klor asidi, hidrokarbonlar vb.) yapay bir yaama ortam olumaktadr. Bir baka deyile yapay karakterde tipik "Kent Ekosistemi" olumaktadr. Kent iklimi temelde yeni yeil alanlarn oluumunu ya da devamn snrlayan bir faktrler kompleksi ortaya karmamasna karn, kirlenme olaylar ayn zamanda hem yeil alan oluturulmasn hem de mevcut yeil alanlarn salkl kalmasn engelleyici etkiler yapmaktadr. Bu bakmdan gerek yanl ve youn yaplanma gerekse topografik koullar nedeniyle hava karakterlerinin durgunlat yerlerde, yeil alanlarn kurulmasnda glklerle karlalabilmektedir. Yeil alanlarn insan sal asndan nem tayan ekolojik ilevlerini yerine getirebilmeleri ncelikle, kendi yaamlarn srdrmeleri iin gerekli olan temiz havann varlna bal bulunmaktadr. Bu bakmdan makro ya da mikro dzeyde gerekletirilecek kent ii ve evresi planlama ve uygulama almalarnda, sz konusu hususlarn nemle gz nne alnmas gerekmektedir. Kentlerde yeil alan oluturulmasnda baarya ulamak iin temel koul bitki ve ortam koullar arasndaki ekolojik ilikileri ortaya koyacak bir deerlendirmenin yaplabilmesidir. Bu ynde yaplacak salkl bir ekolojik deerlendirme, mevcut ortam koullarna, uyum salayabilecek bitki trlerinin doru olarak seimini salar. Bunu gerekletirmek ise bitki trlerini yetitirme ortam isteklerinin bilinmesi ile salanr. Bu bakmdan mevcut kentlerde yaplacak yeni dzenlemelerde ve yeni kurulacak kentlerde salkl bir yaam ortamnn oluturulmas, kent planclarnn, mimarlarn ve peyzaj mimarlarnn yannda ekolog ve meteorologlarn da katklarna yer veren kombine bir plann yaplp uygulanmas ile mmkndr.
400
TRKYE EVRE ATLASI
Trkiyede yerleme, yerleme dokusu, yerlemelerin nfus miktar ve sahip olduklar ekonomik olanaklar, corafyann sunduu fiziksel ortam koullarna byk lde baldr. Yerlemeleri ilgilendiren yapsal ayrcalklar salt fiziksel ortam koullarn da balanamaz . Doal ortamn sunduu olanaklar, yerleme ve ekonomik ura biimi asndan deerlendiren, ynlendiren ve deitiren insan faktr dikkate alnmakszn ortam yapsn kavramak olanakszdr. Hzl kentleme srecinin yaratt sorunlarn zmlenemedii, kr ve kent ilikilerinin nesnel boyutlarnn belirlenmesinde ilkelerin konulamad lkemizde, kent yerlemelerinin kontrolsz bir geliim ve deiime terk edildii malumdur. Bu balamda kentlerimiz nfus ylmalarnn olutuu birimler konumundadr. Trkiyede krsal ve kentsel yerlemelere ilikin yapy yanstacak verilerin, baz monografik almalar dnda yeterli dzeyde olmad anlalmaktadr. Blgesel, blmsel ve yresel bazda aktarlacak bilgiler, yetersiz saydaki bilimsel almalarn dna kamamakta ve mevcut veriler ancak ok genel lde deerlendirmeye olanak tanmaktadr. lkemizde ehirlerde bulunan nfus, kylerde bulunan nfusa gre ok byk bir hzla artmaktadr. 1990-2000 dneminde ehirlerde bulunan nfusun yllk art hz binde 26,8 iken kylerde bulunan nfusun yllk art hz binde 4,2dir. 1995 ylnda 34,4 milyon olduu tahmin edilen kentsel nfusun, 2000 yl sonunda 44 milyona ulaarak toplam nfusun yzde 66,9unu oluturduu grlmektedir. 1995 ylnda 254 olan kentsel yerleme birimlerinin 2000 ylnda 309a ulaaca, bu yerleme birimlerindeki nfus artnn yaklak 8,9 milyon olaca tahmin edilmektedir. 1950lerde hzlanmaya balayan kentleme olgusu, byk kentlerde ylmalara neden olmu, dengeli bir kentsel dalm oluamamtr. Bu durum, nemli sosyal ve ekonomik yap deiiklii sorunlarna ve hzla artan kentsel yatrm ihtiyalarna yol amtr. stihdam, altyap ve toplumsal hizmet imkanlarnn yetersizlii ve bireylerin byk lekte bilgi, beceri ve ekonomik alanlardaki snrll, kentsel yrelerde kurallarn ve deer yarglarnn anmasna yol amaktadr. Fiziki planlama balamnda btncl bir yaklam salanamam, ksmi yaklamlar ise ou kez gerektii lde uygulamaya aktarlamamtr. Kentsel nfus gelimeleri ile ilgili bilgiler Tablo:XIII.1de verilmektedir. Tablonun incelenmesinden de grld zere 1995 ylnda 34,4 2000 ylnda 44,0 milyon olan kent nfusunun 2005 ylnda ise 54,7 milyona ulaaca tahmin edilmektedir. Yine ayn ekilde 1995 ylnda yzde 56,9 2000 ylnda yzde 64,9 olan kent nfusunun toplam nfus iindeki paynn ise 2005 ylnda yzde 78,0 olaca beklenmektedir. VIII. BYKP da yerleme ve ehirleme ile ilgili olarak tespit edilen amalar, ilkeler ve politikalar aadaki ekilde zetlenmektedir. VIII. Plan dneminde ehirleme hznn , yllk ortalama yzde 4,75 orannda gerekleecei tahmin edilmektedir. 2000 ylnda 44,0 milyon olan kentsel nfusunun,
401
TRKYE EVRE ATLASI
2005 yl sonunda beklenmektedir.
54,7 milyona ulaarak
toplam nfusun yzde 78ini oluturmas
Tablo:XIII.1 Kentsel Nfus Gelimeleri

1995 2000 2005 (1) Yllk Ortalama Art Hz (%) 1995-2000 1,53 4,70 2000-2005 1,46 4,75
Toplam Nfus (Bin Kii) Kent Nfusu (Bin Kii) Kent Nfusunun Toplam Nfus indeki Pay (%)
60.500 34.447 56,9
67.803 44.006 64,9
70.222 54.703 78,0 345
Kent Says 254 309 (1) Tahmin Kaynak: DPT, VIII.Be Yllk Kalknma Plan, 2000.
2005 ylnda kentsel yerleme birimlerinin 345e ulaaca, bu yerleme birimlerindeki nfus artnn yaklak 11,4 milyon olmas beklenmektedir. Hzl kentleme ve sosyal deimenin yaanmaya devam edecei Plan dneminde, kltrel yozlamaya ve deer yarglarndaki anmaya frsat vermemek amacyla milli kltrn temel belirleyicilii erevesinde kent ve kentlilik kltrnn oluturulmasna dnk almalar yaplacaktr. Uluslararas dzeyde yeterli altyapya sahip ticari ve mali merkezler oluturulacaktr. Kentsel altyap gelitirilecek, kentlerin karakteristik kltr dokular ve turistik zellikleri korunacaktr. Uygulama birimlerinin nitelikli elemanlarla tehizi desteklenecek, denetim mekanizmalarnn yeniden yaplandrlmas ve glendirilmesi salanacaktr. Kentlerimizdeki sosyal ve teknik altyap yatrmlarn gerekletiren kurum ve kurulular arasnda egdm salanacaktr. Kamu tasarrufunda bulunan alanlarn tespiti ve planlamas ilemlerine hz kazandrlacaktr. Yerel giriimciliin harekete geirilmesi ve istihdam asndan nem tayan organize sanayi blgelerinin yurt sathna yaygnlatrlmasna zen gsterilecek, sanayilemenin kentsel gelimeleri olumlu etkilemesi amacyla, orta byklkteki kentlerde alt yaps hazrlanm sanayi blgeleri gelitirilecektir. Hukuki ve kurumsal dzenlemeler olarak fiziki planlamay bir btn iinde kavrayacak mevzuatn gelitirilmesi, fiziki planlama alannda faaliyette bulunan yatrmc kurum ve kurulular arasnda, egdm salanmasna ilikin esas ve usullerin belirlenmesi ynnde almalarn yaplmas, 4562 sayl Organize Sanayi Blgeleri Kanununun ileyiini dzenlemeye ynelik gerekli mevzuat almasnn yaplmas gibi hususlar yer almaktadr.
402
TRKYE EVRE ATLASI
XIII.1.2 Konut Planl dnemde devam eden nfus art, g ve ehirleme hzna bal olarak ortaya kan arpk ehirlemenin en byk gstergesi olan konut sorunu, ekonomik ve sosyal politikalar asndan nemini devam ettirmektedir. VII. Plan dneminde ina edilen konut saysnn 1,3 milyon civarnda olduu tahmin edilmekte olup, bu dnem iin ihtiya olarak belirlenen 2.540.000 rakamnn ok altnda kalnmtr. Aradaki farkn kaak yaplama ve gecekondu ile kapand tahmin edilmektedir. Toplu Konut daresi (TOK) kaynaklarndan 1995-1999 dneminde kredilendirilen konutlardan 185.379u tamamlanmtr. Bu, ina edilen konut saysnn yzde 14ne karlk gelmektedir. TOK kaynaklar bugne kadar daha ok konut finansmanna tahsis edilmi olup, kaynaklarn altyapl arsa retimine ynlendirilmesi ihtiyac devam etmektedir. Konut ihtiyacnn karlanamamas, an ruhsatsz yaplama ile kapatlmasna yol amaktadr. 1984 ylndan bu yana bina saym yaplmamasndan kaynaklanan veri eksiklii dolaysyla yap ve kaak yap stoku hakkndaki bilgiler snrl kalmaktadr. Kaak yap stokunun yaklak 2 milyon civarnda olduu tahmin edilen byk kente ilave olarak tm lkedeki bu tr yaplama kentlerin yap ve evre kalitesini bozmakta, denetimsiz yap stoku zellikle sel, deprem, yangn gibi felaketler karsnda alnmas gereken nlemleri zorlatrmaktadr. VIII. BYKP da konut ile ilgili olarak tespit edilen amalar, ilkeler ve politikalar u ekilde tespit edilmektedir. VIII. Plan dneminde, nfusu 20 000 ve st olan yerleme yerlerinde demografik gelimelerden doacak yeni konut ihtiyac 2 174 000 adet olacaktr. Yenileme ve afet konutlar olarak birikmi ihtiya dahil, her yl 72 200 olmak zere, be ylda toplam 361 000 konutun yaplmas gerekmektedir. Bu durumda, Plan dneminde kentleme ve nfus art ile yenileme ve afetten kaynaklanan toplam konut ihtiyac 3 075 000 adettir. Konut retimini ve sahipliini tevik etmek ve alt gelir gruplarnn konut sorununu zmek amacyla alternatifli finansman modelleri gelitirilecektir. Kentsel alanlarda bilimsel esaslara dayal planlara gre, arsa sunumu ve dzenli yaplamay salayacak yntemler ile etkin denetim ve ynetim biim ve aralar gelitirilecektir. Kentlerdeki barnma sorununa salkl bir zm getirilmesi amacyla kamu kaynaklar altyaps hazr arsa retimine ynlendirilecektir. Kaak yaplamay ve gecekondu yapmn nleyici tedbirler alnacaktr. Yap retiminde kullanlan inaat malzemelerinin standartlara uygunluu retim aamasnda etkin olarak denetlenecektir. Konut yapm srecinde kalite kontrol yntemi gelitirilecek ve uygulamas yaygnlatrlacaktr.
403
TRKYE EVRE ATLASI
Konut retiminde yap ve evre kalitesi artrlacak, tarihi, doal dokunun, sosyal ve kltrel deerlerin korunaca, salkl, gvenli, kaliteli ve ekonomik konut ve evrelerin oluturulabilecei yap ve evre standartlar gelitirilecektir. Hukuksal ve kurumsal dzenlemeler olarak konut arz ve talebine yeterli kaynak salamak zere sermaye piyasas iinde faaliyet gsterecek konut kredisi aabilecek kurumlar oluturulacak ve bankalar sistemi bu amala yeniden dzenlenecektir. 3194 Sayl mar Kanunu, gecekondulamay caydrc ve nleyici tedbirleri etkin olarak ierecek ekilde yeniden dzenlenecektir. mar planlama ve uygulamasnda sorumluluk, denetim ve yaptrm kriter ve sreleri AB standartlar ile uyumlu hale getirilecektir. Kentleme ve sorunlar ile ilgili olarak yerel ynetimler esas sorumlu olmakla birlikte, merkezi ynetimde gerekli kurumsal ve hukuki altyapnn hazrlanmas, denetim mekanizmalarnn kurulmas ynnde dzenlemeler yaplacak, bu amala ehirleme ve konuttan sorumlu bir bakanlk kurulacaktr. XIII.1.3. me Suyu; Kanalizasyon ve Artma Sistemleri Sosyal ve ekonomik gelime ile birlikte yaam standartlarnn ykselmesi, kii bana ime ve kullanma suyu ihtiyacn da artrmaktadr. Hzl nfus art ve kyden kente g plansz yaplamaya yol amakta, alt yap tesislerinin yapmn zorlatrmakta ve maliyetlerini artrmaktadr. Kurulular arasnda koordinasyon salanamad iin su kaynaklarndan verimli bir ekilde yararlanlamamaktadr. Temel ilevi ime suyu ve kanalizasyon tesisi yapm olmayan kurulularn alt yap yatrmlar yapmas maliyetleri ykseltmektedir. Yasal olamayan su tketimi, tesislere verilen zararlar, kanalizasyon ebeke balantlarnda ve dearjlarndaki tekniine uygun olmayan uygulamalar ime suyu ve kanalizasyon tesislerinin etkin kullanmna engel olmaktadr. Kii bana tketilebilir su rezervinin 1 000 m3n altnda olan lkelerde nemli su sorunuyla karlalaca dikkate alndnda, Trkiye su zengini bir lke olarak deerlendirilmemektedir. Belediyelerin ime suyu ve kanalizasyon altyapsyla ilgili bilgiler Tablo:XIII.2de verilmektedir. VIII. BYKP da ime suyu, kanalizasyon ve artma sistemleri ile ilgili olarak tespit edilen amalar, ilkeler ve politikalar aadaki biimde zetlenmektedir. Yeterli ve salkl ime suyu salanmas iin eksik olan atk su altyapsnn tamamlanmas esastr.Yer alt ve yerst su kaynaklarnn kirlenmeden nce korunmas salanacak ve atk sularn artldktan sonra tarm ve sanayide kullanlmas zendirilecektir.
404
TRKYE EVRE ATLASI
Etkili su kullanm, altyap tesislerinin ve su kaynaklarnn korunmas konusunda toplum bilinlendirilecek ve su israfn nleyici eitim programlarnn yazl, szl ve grsel basnda yer almas salanacaktr.
Tablo:XIII.2 Belediyelerin me Suyu ve Kanalizasyon Altyaps
1995 me Suyu , Kanalizasyon ve Artma Tesisi Toplam Belediye Says (Adet) me Suyu ebekesi Olan Belediye Says (Adet) me Suyu Artma Tesisi Olan Belediye Says (Adet) Kanalizasyon ebekesi Olan Belediye Says (Adet) Atksu Artma Tesisi Olan Belediye Says (Adet) Toplam Temin Edilen me Suyu Yzey Suyu (hm3) Yer Alt Suyu (hm3) Bykehir Belediyeleri Ortalama Kaak Oran (%) Btn Belediyeler Ortalama Kaak Oran (%) (1) Tahmin, (2) 1997 Yl Kaynak: DPT, VIII. Be Yllk Kalknma Plan, 2000. 1 274 1 936 47 40 1 759 2 533 37 (2) 32 (2) 2 802 1 695 126 279 115 3 227 2 359 143 314 129 2000 (1)
me suyu hizmetlerinden yararlananlarn bu hizmetleri kesintisiz, yeterli ve kaliteli bir biimde, bedeli denmek kouluyla salayabilmeleri gvence altna alnacak, tketicinin korunmasna zen gsterilecektir. Altyap sektrnde grev yapan kurulular arasnda etkin koordinasyon salanacaktr. Belediyeler, doal afetlerde altyap ebekelerinde meydana gelecek hasarlara kar ksa srede ime suyu temini ve atklarn bertaraf iin eylem planlar gelitirecektir. Kaak su kullanmnn nlenmesi iin etkin denetim yaplacak, ebeke kaaklarnn azaltlmas amacyla haritalar kartlacak, byk ehirlerde Veri Toplama ve Gzetimli Denetim Sistemine geilmesi salanacaktr. Kentlemenin ve ykselen yaam kalitesinin artmasna paralel olarak kentsel altyap yatrmlarna ayrlan kaynak artrlacak, mevcut ve yapm devam eden tesislere eldeki kaynaklarn rasyonel dalmn salamak iin yeni yatrmlarda Yap-let veya YD modellerinin uygulamaya geirilmesi tevik edilecektir. Hukuki ve kurumsal dzenlemelerde ilgili olarak su kaynaklarnn gelitirilmesi, kullanlmas ve korunmas ile ilgili hukuki bir dzenleme yaplacaktr. Su ve atksu standartlar AB standartlarna gre yeniden belirlenecektir. 167 Sayl Yeralt Sular Yasas, yeralt sularnn korunmas iin kaak kullanmlara kar caydrc hkmler ierecek ekilde gncelletirilecektir. ller Bankas Genel Mdrl yeniden yaplandrlacaktr. zelletirme, Yap-let ve YD modellerinin yerel ynetimlerde uygulanmasn yaygnlatrmak amacyla gerekli dzenlemeler yaplacaktr. XIII.1.4. Kat Atk Ynetimi Ekonomik ve teknolojik gelime, nfus art, hzl kentleme ve doal kaynaklarn tketimi kat atk miktarnn giderek artmasna yol amaktadr.
405
TRKYE EVRE ATLASI
lkemizde kii bana gnde yaklak 0,7 1,0 kg orannda evsel atk retildii tahmin edilmektedir. Ancak, projelerde kullanlan kat atk miktar ve niteliine ilikin verilerin eksik ve hatal oluu, kat atklarn ynetiminde, zellikle de geri kazanm ve bertaraf konularnda yanl tercihlere ve uygulamalara yol amaktadr. Kat atk ynetiminde ulusal dzeyde uygulamaya ynelik bir politika oluturulamamtr. Bu durum belediyelerin pahal ve yanl teknoloji seimlerine neden olmaktadr. VIII. BYKP da Kat Atk Ynetimi ile ilgili olarak tespit edilen amalar, ilkeler ve politikalar aadaki ekilde zetlenebilir. Evsel nitelikli kat atklarn bertarafnda, yatrm ve iletme maliyetleri gz nne alnarak en uygun yntem tercih edilecektir. Evsel nitelikli kat atklar iindeki tekrar kullanm deeri olan maddelerin ekonomiye kazandrlmasnda kaynanda ayrtrma yntemi uygulanacak ve hane halk bilgilendirilecektir. Evsel nitelikli kat atk ynetiminde kaynakta ayrtrma, toplama, tama ve geri kazanm ve bertaraf safhalar teknik ve mali ynden bir btn olarak deerlendirilecektir. Bykehir belediyelerinde, kat atk ynetimi hizmetinin tek elden planlanmas ve uygulanmas salanacaktr. Tbbi ve tehlikeli atklar ile kullanlm ya, ara lastii, pil gibi zel atklarn gvenli artlarda toplanmas, tanmas, bertaraf ve denetlenmesi salanacaktr. Hangi amala olursa olsun, her trl atk ve artn yurt iine girii engellenecektir. Hukuki ve kurumsal dzenlemelerle ilgili olarak kat atk ynetimi ile ilgili mevzuat yeniden dzenlenecektir. Bykehir belediyelerinde, kat atk ynetimi hizmetinin tek elden planlanmas ve uygulanmasn salamak zere Bykehir Belediyesi Yasasnda gerekli deiiklik yaplacaktr. Tbbi, tehlikeli ve zel atklarla ilgili mevzuat, bu atklarn gvenli artlarda toplanmas, tanmas, bertaraf ve denetlenmesini salamak amacyla yeniden dzenlenecektir. XIII.1.5. Kent i Ulam 1999 ylnda kii bana kent ii motorlu tat yolculuk retim katsays ortalama 0,7 olarak alndnda, gnde yaklak 29 milyon kent ii yolculuk yapld tahmin edilmektedir. Kent ii ulamda arazi kullanm ve ulam planlar uyumunun salanmamas, teknik lt ve standartlarn oluturulmamas hizmet dzeyinin ykseltilmesini engellemektedir. Trafik kazalarnn sebep olduu can ve mal kaybnn boyutlar gz nne alnarak, kent ii ulamda gvenlik konusunda etkili, yaygn, srekli ve younlatrlm bir eitim program uygulanmasna ihtiya bulunmaktadr.
406
TRKYE EVRE ATLASI
Kent ii ulama dnk yetki, sorumluluk, rgtlenme, finansman ve mevzuatla ilgili sorunlar byyerek devam etmekte olup, ulusal standartlar ve politikalar yeterince gelitirilememitir. Byk lekli kent ii ulam yatrmlarnn denetlenmesi yaplamamaktadr. etkin olarak deerlendirilmesi ve
Kentsel gelimelerin toplu tama sistemleri ile btnletirilememesi zel ara kullanmn artrmaktadr. VIII. BYKP da Kent ii ulam ile ilgili olarak tespit edilen amalar, ilkeleri ve politikalar aadaki biimde zetlemek mmkndr. Kent ii ulama dnk yetki, sorumluluk, rgtlenme ve mevzuatla ilgili sorunlar giderilecektir. Kent ii ulamda kentin planl gelimesine uygun bir yapnn gerekletirilmesi salanacaktr. Kent ii ulam projelerinin gerekletirilmesine ynelik finansman modelleri ile kent ii ulamda gvenlii salamak zere yaygn eitim programlar gelitirilecektir. Toplu tama hizmetlerinin eriilebilirlii ve kalitesi ykseltilecektir. Belli bykln zerindeki kentlerde ulam ve trafik planlar hazrlanacaktr. Kentsel ulam altyapsnda, hizmet dzeyi dikkate alnarak, uygulanacak ilke ve standartlar bilimsel ltlere gre belirlenecektir. Rayl sistem projeleri ncelikle nfusu 1 milyonun zerindeki kentlerdeki yksek yolculuk taleplerinin olduu hatlarda yaplacaktr. Kent ii ulamda deniz tamaclndan daha etkin faydalanmak zere gerekli tedbirler alnacaktr. Hukuki ve kurumsal dzenlemeler olarak kent ii ulama dnk yetki, sorumluluk ve rgtlenmeye ilikin yasal dzenlemeler yaplacaktr. Kentlerin zellikleri ve nfus byklklerine gre kapsam ve yntemleri asndan farkllaan ulam ve trafik planlarnn hazrlanmas iin gereken yasal dzenleme gerekletirilecektir. Kentsel karayollarnn standart ve teknik tasarm ilkelerini belirlemek zere gerekli yasal dzenlemeler yaplacaktr. XIII.1.6. Krsal Altyap Krsal altyapn oluturulmas kapsamnda; toprak ve su kaynaklarnn gelitirilmesine ynelik tarmsal altyapnn yaygnlatrlmas, kaynaklarn ynetimi ve etkin kullanmna dair almalarn yaplmas nemini korumaktadr.
407
TRKYE EVRE ATLASI
Bu erevede; 2000 yl sonu itibariyle toplam kamu sulamalarnn 3,7 milyon hektara ulamas ve halk sulamalar ile birlikte , ekonomik olarak sulanabilir 8,5 milyon hektar alann 4,7 milyon hektarnn sulanabilir hale gelmesi beklenmektedir. Sulanan alanlarda verim art salamaya ynelik faaliyetler kapsamnda arazi toplulatrma ve tarla ii gelitirme hizmetleri yatrmlarna ncelik verilerek, 1999 yl sonu itibariyle 277 bin hektar toplulatrmal olmak zere toplam 944 bin hektar alanda hizmet gerekletirilmitir. Ancak toplulatrma hizmetlerinin lke genelinde hzlandrlarak, kapsaml bir uygulama program dahilinde etkin, uyumlu ve dier tarmsal altyap yatrmlar ile koordineli yrtlmesi ihtiyac devam etmektedir. zellikle, GAP blgesinde yaplan ve yaplacak sulama yatrmlarnn gerektirdii toplulatrma ve tarla ii gelitirme hizmetlerinin koordinasyonunun salanmas ve yeterli kaynak tahsisi nem tamaktadr. Snrl olan toprak ve su kaynaklarnn tahsis, kullanm ve ynetimine ynelik yeterli mevzuatn bulunmay doal ve ekonomik kaynaklarn israfna yol amaktadr. Toprak potansiyelinin tespitine ynelik olarak yaplan etd almalar n inceleme dzeyinde yaplmtr. Ancak bu almalarn, detayl toprak etdlerinin yaplmas ile buna dayal arazi kullanm planlarnn hazrlanmasna ihtiya duyulmaktadr. Krsal yerlemelerde 35.014 adet ky ve 40.617 adet bals olmak zere toplam 75.631 yerleim nitesinde 14,1 milyon kii yaamaktadr. Kylerin nemli bir ksmnn yksek, eimli, engebeli sahalarda kurulmu olmalar gelimelerini engellemektedir. Krsal alanda kadastral almalar tamamlanamamtr. Krsal alanda bulunan ky ve ky alt yerlemelerinin tamamna elektrik ve yol hizmeti gtrlmtr. Bu yerlemelerin % 11inde salkl, ancak yetersiz ime suyu bulunurken, % 14nde salkl ime suyu bulunmamaktadr. Salkl ime suyu bulunan krsal yerlemelerin % 43nde ebekeli datm sistemi kurulmutur. Kylerin yzde 7,7inde kanalizasyon sistemi bulunmaktadr. Krsal altyap ile ilgili olarak VIII. BYKP da ngrlen amalar, ilkelere ve politikalar u ekilde zetlenebilir. Tarmsal politikalar dorultusunda dengeli, srdrlebilir ve evreyle uyumlu tarmsal kalknmann salanmasna ynelik tarmsal altyapnn, katlmc bir yaklamla gelitirilmesi temel amatr. Gerekli teknik ve kurumsal yapnn oluturulmas ve gelien teknolojilerin kullanlmasyla, toprak potansiyelinin tespiti amacyla yaplan etd almalarnn, temel toprak etdleri baznda yaplmasna ve buna dayal arazi kullanm planlarnn hazrlanmasna balanlacaktr. Tarm alanlarnn paralanmas, zellikle sulu tarm alanlarnn tarm d kullanm, ilemeli tarma uygun olmayan alanlarda tarm yaplmas nlenecek ve arazi toplulatrma hizmetleri hzlandrlacaktr. Tarmsal altyap yatrmlarnn gerekletirilmesinde ve ynetiminde faydalananlarn fikirsel, fiziksel ve mali katlmlar salanarak yeni yatrmlara kaynak
408
TRKYE EVRE ATLASI
yaratlacak ve mevcut altyapnn etkin kullanm temin edilecektir. Bylece kamunun bu alandaki yk azaltlacaktr. Yeterli ve salkl ime suyu olmayan kyler ime suyuna kavuturulacak, krsal kanalizasyon ebekeleri evre sal asndan risk tayan yreler ile turistik yrelerde yaygnlatrlacaktr. Yerleimleri elverisiz kyleri kendi hudutlar iinde uygun bir yere tamak ve paralanm kyleri birletirmek amacyla imar planl altyaps hazrlanm cazibe merkezleri oluturulacaktr. Orman kylerinin kalkndrlmas amacyla ayni ve nakdi destek salanarak retkenlikleri artrlacak, sosyal ve ekonomik refah seviyeleri iyiletirilecektir. Hukuki ve kurumsal dzenlemelerle ilgili olarak yerst sularnn tahsis, korunmas,sektrel ve sektrler aras kullanmnn planlanmas gibi tm hukuki boluklar dolduracak ereve nitelikte Su Yasas karlacaktr. Topraklarn tahsisi, korunmas, snflandrlmas, sektrel ve sektrler aras kullanm ve retim iin planlanmas gibi konularda tm aksaklklar dzeltecek ve boluklar kapsayacak ereve nitelikte Arazi Kullanm ve Toprak Koruma Kanunu karlacaktr. Arazi Toplulatrma Kanunu karlarak, Arazi Kullanm ve Toprak Koruma Kanunu ile btnl salanacaktr. Tarmsal altyap faaliyetlerinin daha etkin yrtlmesini salamak iin, halen Ky Hizmetleri Genel Mdrl bnyesinde yrtlen sulama, toprak muhafaza, arazi toplulatrma, tarla ii gelitirme ve drenaj hizmetlerini gerekletirmek zere yeni bir Genel Mdrlk oluturulacaktr. Mahalli dareler Kanun Tasarsnn, bu kurumsal dzenleme ile uyumu temin edilecektir. Krsal alanda dank yerlemelerin dzenlenmesini; gmenlerin, gerlerin ve yerleri kamulatrlanlarn yerletirilmesini salamak iin 2510 Sayl skan Kanununda gerekli deiiklikler yaplacaktr. Krsal kesimde gerekletirilen ime suyu, kanalizasyon ve ok maksatl sosyal tesislerin iletme, bakm ve onarm hizmetlerinin kullanclar tarafndan yrtlmesi iin gerekli kanuni dzenlemeler yaplaca ifade edilmektedir.
Kaynak 1- DPT, VIII.Be Yllk Kalknma Plan, 2000. 2- DPT, Nfus zel htisas Komisyonu Raporu, 2001.
409
TRKYE EVRE ATLASI
XIII.2. TRKYEDE NFUS VE EVRE XIII.2.1. Nfus ve evre lkemizde artan nfusun devaml artan gereksinimlerinin snrl doal kaynaklar ile nasl dengede tutulaca temel bir sorun olarak karmza kmaktadr. Nfus saysndaki ve yapsndaki deimelerin kiilerin tketim kalplarndaki deimelerle birlemesi, doal kaynaklarn yenilenebilir olma dzeyinin ok tesinde tketilmesine yol amaktadr. Nfus ve evre arasnda karlkl bir etkileim mevcuttur. Bu etkileim sosyal ve ekonomik nitelikli ara deikenler vastasyla gereklemektedir. Nfusun bykl, dalm ve art hz, sosyo-ekonomik faktrler, toprak ve gelir dalm zerinde etkili olmakta, bunlar da doal kaynaklarn kullanmn hacim ve verimlilik olarak (retime dnme oran) etkilemektedir. Nfus ve tketim talebi, yalnzca snrl olan doal kaynaklarn ar kullanmna yol amakla kalmayp, ara deiken olan evreye zararl teknoloji atklarna, kirletici evre kullanmna, ticari istismarlara yol amaktadr. Bu genel ereve iinde nfus ve evre arasndaki ilikinin zeti u formlle yaplmaktadr. = PAT : evre zerindeki etki, P : Nfus, A : Kii bana tketim, T : Kii bana tketim iin gerekli ancak evre iin sakncal olan teknoloji Bu anlatmda, teknoloji ve tketim seviyesi ne olursa olsun, kii saysnn artmasnn evre zerine olumsuz etkileri de artacaktr. rnein lkemizde kii bana tketimin evresel etkisini yzde 5 azaltabildiimizi ve teknolojiyi de yzde 5 iyiletirebildiimizi varsayarsak, toplam iyilemenin yzde 10 olaca beklenir. Ancak, hzl nfus artnn azaltlmamas halinde 5 sene gibi ksa bir zamanda srdrlemez tketim eski dzeyine kacak ve iyileme sfrlanacaktr. Nfus art, kaynaklarn zerinde talebi etkileyen, evrenin bozulmasn hzlandran ve srdrlebilir kalknmay engelleyen nemli faktrlerden biridir. te yandan, yaam kalitesi, ile evre arasnda sk bir iliki vardr. nsanolunun yaam kalitesi, bozduu evre koullarndan etkilenmektedir. Bozuk evre koullar sal etkilemekte ve dolaysyla sala yaplan yatrmlara olan talebi de artrmaktadr. Hzl kentleme ile birlikte kentlerde daha youn bir evre kirlenmesi ortaya kmaktadr. Hzla byyen kentlerde salk ve kaliteli bir yaam iin temiz ve yeterli suyun salanmas, havann kirlenmesinin engellenmesi, kentsel ynetimlerin gcn aan finans kaynaklarna sahip olunmasn gerekli klmaktadr. Salkl bir yaam iin gerekli olan kanalizasyon gibi hizmetlerin salanamamas insanlar salksz evrenin yaratt hastalklarla kar karya brakmaktadr. Dolaysyla yaam sresini de etkilemektedir.
410
TRKYE EVRE ATLASI
lkemizde hzl bir biimde kentlerin bymesi, kentsel gelimenin kontrol edilmesini zorlatrmtr. Kentleme trl nedenlerle kyn terk etmek zorunda olanlarn kente ylmas biiminde olan zelliini korumaktadr. Nfusa eklenen insanlarn ihtiyalarnn asgari dzeyde karlanabilmesinin gereklilii, teknolojiden beklentilerimizi artrmakta ve bizi nfus tama kapasitesi kavram ile kar karya brakmaktadr. lke ile snrl doal evrenin insan nfusunu tama kapasitesi belirli bir nfus artn gerektirmektedir. XIII.2.2. Mevcut Durum lkemizin toplam nfusu 2000 yl nfus saymna gre 67 803 927dir. ehirlerde (il ve ile merkezleri) yaayan nfus 44 006 274, kylerde yaayanlar ise 23 797 653dir. 1927 ylnda yaklak 13 milyon 600 bin olan nfusumuz 73 ylda be kat art gstermitir. Nfusumuz 1927-1935 dneminde ylda ortalama 314 bin kii artarken, 1990-2000 dneminde ylda ortalama 1 milyon 133 bin kii art gstermitir. Yllk nfus art hz 1940-1945 dneminde binde 10,6 ile en dk seviyede iken, 1955-1960 dneminde binde 28,5 ile en yksek seviyeye ulamtr. Nfusumuzun yllk art hz 1960-1985 dneminde nemli bir deiim gstermemi ancak 1985 ylndan sonra hzla azalma eilimine girmitir.Yllk nfus art hz, 1980-1985 dneminde binde 24,9 1985-1990 dneminde binde 21,7 iken 1990-2000 dneminde binde 18,3e dmtr. 1945 ylndan sonra ilk kez 1990-2000 dneminde nfus art hz binde 20nin altna dmtr. 1927-1950 dneminde ehirlerde bulunan nfusun oran nemli bir deiim gstermemi, 1950 ylndan sonra ehirlerde bulunan nfusun oran hzla artmtr. lkemizde ehirlerde bulunan nfus, kylerde bulunan nfusa gre ok byk bir hzla artmaktadr. 1990-2000 dneminde ehirlerde bulunan nfusun yllk art hz binde 26,8 iken kylerde bulunan nfusun yllk art hz binde 4,2dir. 1927-2000 dnemi dikkate alndnda, lkemizde 1985 ylndan sonra ehirlerde bulunan nfusun kylerde bulunan nfustan daha fazla olduu bir dnemin balad grlmektedir. lkemizde ehirlerde bulunan nfusun oran son on ylda nemli art gstererek 1990 ylnda yzde 59 iken 2000 ylnda yzde 64,9a ykselmitir. 1990-2000 dneminde yedi corafi blgenin tamamnn nfusu artmaktadr. Blgeler arasnda en yksek art hz Marmara Blgesinde, en dk art hz ise Karadeniz Blgesinde gereklemitir. 1990-2000 dneminde Marmara Blgesinin yllk nfus art hz binde 26,7 Karadeniz Blgesinin yllk nfus art hz binde 3,6dr. lke genelinde nfusun yzde 26snn bulunduu Marmara Blgesi en fazla nfusa sahip iken, nfusun yzde 9unun bulunduu Dou Anadolu Blgesi en az nfusa sahiptir. Blgeler arasnda ehir nfus oran en fazla olan Marmara Blgesi iken en az olan blge Karadeniz Blgesidir. Marmara Blgesindeki nfusun yzde 79u, Karadeniz Blgesindeki nfusun yzde 49u ehirlerde bulunmaktadr. 81 ilden toplam nfusu en fazla olan ilk il srasyla stanbul, Ankara ve zmirdir. Bu illerden stanbul ilinin toplam nfusu 10 018 735, Ankara ilinin toplam nfusu 4 007 860 ve zmir ilinin toplam nfusu 3 370 866dr. stanbul ilindeki nfus, lke toplamndaki nfusun yzde 15ini kapsamaktadr. Bir baka ifadeyle, lkemizdeki her yz kiiden 15i stanbul ilinde bulunmaktadr.stanbul, Ankara ve zmir illerindeki nfusun
411
TRKYE EVRE ATLASI
ounluu il merkezinde bulunmaktadr. stanbul ilindeki nfusun yzde 88i il merkezinde bulunmakta iken bu oran Ankara ilinde Yzde 80, zmir ilinde ise yzde 66dr. Nfus bykl en az olan ilk il Tunceli, Bayburt ve Kilis illeridir. Tunceli ilinin toplam nfusu 93 584, Bayburt ilinin toplam nfusu 97 358 ve Kilis ilinin toplam nfusu 114 724tr. Tunceli, Bayburt ve Kilis illeri toplam nfus asndan son on yl iinde nfuslar azalan iller arasnda yer almaktadr. Son on ylda 81 ilden 66snn nfusu artarken 15inin nfusu azalmtr.Nfusu azalan iller Artvin, orum, Edirne, Kars, Kastamonu, Krehir, Sinop, Sivas, Tunceli, Zonguldak, Bayburt, Bartn, Ardahan, Karabk ve Kilistir. 81 il iinde nfus art hz en yksek olan ilk il srasyla Antalya, anlurfa ve stanbuldur. 1990-2000 dneminde Antalyann yllk nfus art hz binde 41,8,anlurfann yllk nfus art hz binde 36,6 ve stanbulun yllk nfus art hz ise binde 33,1 olarak gereklemitir. 81 il iinde nfus art hz en dk olan ilk il srasyla Tunceli, Ardahan ve Sinoptur. 1990-2000 dneminde Tuncelinin yllk nfus art hz binde -35,6 Ardahann yllk nfus art hz binde -20,2 ve Sinopun yllk nfus art hz binde -16,2 olarak gereklemitir. llerin ehir nfus oranlar arasnda nemli farkllklar bulunmaktadr. 81 ilin 55inde nfusun ounluu ehirlerde bulunurken, 26 ilde nfusun ounluu kylerde bulunmaktadr. ehir nfusu en yksek olan ilk il srasyla stanbul, Ankara ve zmirdir. Bu illerin ehirlerinde bulunan nfusun oran, stanbul ilinde yzde 91, Ankara ilinde yzde 88, zmir ilinde ise yzde 81dir. stanbul, Ankara ve zmir illerinde ehirlerde bulunan nfusun oran dier illerden daha yksek olmasna ramen bu illerin kylerindeki nfusun art hzlar lke ortalamasndan daha yksektir. 1990-2000 dneminde kylerde bulunan nfusun yllk art hz stanbul ilinde binde 81, Ankara ilinde binde 16 iken zmir ilinde binde 14tr. Ky nfus oran en yksek olan ilk il Bartn, Ardahan ve Mu illeridir. Bu illerin kylerinde bulunan nfus oran, Bartn ilinde yzde 74, Ardahan ilinde yzde 70 ve Mu ilinde yzde 65dir. Nfusun byk bir ksm kylerde bulunan Bartn ve Ardahan illerinin kylerdeki nfusu son on yl iinde azalmaktadr. Bu illerin kylerdeki nfusunun yllk art hz Bartn ilinde binde -17, Ardahan ilinde ise binde -32dir. XIII.2.3. Krsal ve Kentsel Nfusun Durumu Tablo:XIII.2.1'de llere Gre ehir ve Ky Nfus Nfuslar ve Yllk Nfus Art Hz verilmektedir. Tablonun incelenmesinden de grlecei zere 1990 ylnda 56 473 035 olan lke nfusu 2000 ylnda 67 803 927 olarak gereklemitir. 1990 ylnda ehir nfusu 33 439 347 iken ky nfusu ise 23 033 688dir. 2000 ylnda ehirlerde yaayanlarn toplam 44 006 274, kylerde yaayanlar ise 23 797 653 olmutur. 2000 yl nfus saymna gre ortalama yllk nfus art binde 18,28 olarak gereklemitir. Harita XIII.1.de Trkiyede Nfus Dalm Haritas verilmektedir. l Merkezlerinin Nfus Byklne Gre Sralan ve Yllk Nfus Art Hz ile ilgili bilgiler de Tablo:XIII.2.2de verilmektedir. 2000 yl nfus saymna gre nfusu en kalabalk il stanbul, en dk il ise Ardahandr.
412
T.C. EVRE VE ORMAN BAKANLII Tablo:XIII.2.1 llere Gre ehir ve Ky Nfusu ve Yllk Nfus Art Hz
ller TOPLAM Adana Adyaman Afyon Ar Amasya Ankara Antalya Artvin Aydn Balkesir Bilecik Bingl Bitlis Bolu Burdur Bursa anakkale ankr orum Denizli Diyarbakr Edirne Elaz Erzincan Erzurum Eskiehir Gaziantep Giresun Gmhane Hakkari Hatay Isparta el stanbul zmir Kars Kastamonu Kayseri Krklareli Krehir Kocaeli Konya Ktahya Malatya Manisa K.Mara Mardin Mula Mu Nevehir Nide Ordu Rize Sakarya Samsun Siirt Sinop Sivas Tekirda Tokat Trabzon Tunceli anlurfa Uak Van Saym Yl 1990 (1) Toplam 56 473 035 1 549 233 510 827 738 979 437 093 359 265 3 236 378 1 132 211 212 933 824 816 974 274 175 797 249 074 330 115 262 919 254 899 1 596 161 432 263 249 344 608 660 750 882 1 096 447 404 599 498 225 299 251 848 201 641 301 1 010 396 499 617 168 845 172 479 1 109 754 434 771 1 267 253 7 195 773 2 694 770 355 823 423 206 944 091 309 512 256 684 920 255 1 752 658 577 905 704 359 1 154 418 894 264 558 275 562 809 376 543 289 509 301 691 826 886 348 776 683 281 1 161 207 243 435 265 153 766 821 468 842 718 738 795 849 133 584 1 001 455 290 398 637 433 ehir 33 656 275 1 125 149 222 102 306 209 158 758 162 343 2 836 802 602 194 66 097 384 711 468 758 90 471 86 648 144 029 107 551 129 112 1 153 007 168 629 104 132 254 272 337 416 595 440 210 421 274 045 144 144 400 983 477 436 738 245 223 678 59 551 71 522 531 707 229 796 788 576 6 779 594 2 137 721 130 391 148 861 606 001 149 532 126 745 579 681 963 128 243 151 369 243 590 374 407 215 249 032 198 080 103 089 112 955 97 286 348 028 134 082 404 742 527 362 110 221 86 441 384 832 258 440 308 999 331 321 50 799 551 614 146 809 262 562 Ky 22 816 760 424 084 288 725 432 770 278 335 196 922 399 576 530 017 146 736 440 105 505 516 85 326 162 426 186 086 155 368 125 787 443 154 263 634 145 212 354 388 413 466 501 007 194 178 224 180 155 107 447 218 163 865 272 151 275 939 109 294 100 957 578 047 204 975 478 677 416 179 557 049 225 432 274 345 338 090 159 980 129 939 340 574 789 530 334 754 335 116 564 044 487 049 309 243 364 729 273 454 176 554 204 405 478 858 214 694 278 539 633 845 133 214 178 712 381 989 210 402 409 739 464 528 82 785 449 841 143 589 374 871 Toplam 67 803 927 1 849 478 623 811 812 416 528 744 365 231 4 007 860 1 719 751 191 934 950 757 1 076 347 194 326 253 739 388 678 270 654 256 803 2 125 140 464 975 270 355 597 065 850 029 1 362 708 402 606 569 616 316 841 937 389 706 009 1 285 249 523 819 186 953 236 581 1 253 726 513 681 1 651 400 10 018 735 3 370 866 325 016 375 476 1 060 432 328 461 253 239 1 206 085 2 192 166 656 903 853 658 1 260 169 1 002 384 705 098 715 328 453 654 309 914 348 081 887 765 365 938 756 168 1 209 137 263 767 225 574 755 091 623 591 828 027 975 137 93 584 1 443 422 322 313 877 524 Saym Yl 2000 ehir 44 006 274 1 397 853 338 939 371 868 252 309 196 621 3 540 522 936 330 84 198 493 114 577 595 124 380 123 470 219 515 142 685 139 897 1 630 940 215 571 141 186 311 897 413 914 817 692 230 908 363 274 172 206 560 551 557 028 1 009 126 283 316 77 570 139 455 581 341 301 561 999 220 9 085 599 2 732 669 142 145 174 020 732 354 189 202 147 412 722 905 1 294 817 318 869 499 713 714 760 536 007 391 249 268 341 159 503 136 523 126 812 416 631 205 245 459 824 635 254 153 522 101 285 421 804 395 377 401 762 478 954 54 476 842 129 182 040 446 976 Ky
TRKYE EVRE ATLASI
Toplam 18,28 17,71 19,98 9,47 19,03 1,65 21,37 41,79 -10,33 14,21 9,96 10,02 1,86 16,33 2,90 0,74 28,62 7,29 8,09 -1,92 12,40 21,73 -0,49 13,39 5,71 10,00 9,61 24,05 4,73 10,18 31,59 12,19 16,67 26,47 33,09 22,38 -9,05 -11,96 11,62 5,94 -1,35 27,04 22,37 12,81 19,22 8,76 11,41 23,34 23,97 18,63 6,81 14,30 7,10 4,80 10,13 4,04 7,98 -16,00 -1,54 28,52 14,15 20,31 -35,58 36,55 10,42 31,96
(%0) ehir 26,81 21,70 42,26 19,42 46,31 19,15 22,15 44,13 24,20 24,82 20,87 31,82 35,40 42,13 28,26 8,02 34,67 24,55 30,43 20,42 20,43 31,70 9,29 28,45 17,78 33,49 15,41 31,25 23,63 26,43 66,76 8,92 27,17 23,67 29,27 24,55 8,63 15,61 18,93 23,52 15,10 22,07 29,59 27,10 30,25 19,11 27,47 45,16 30,35 43,64 18,95 26,50 17,99 42,56 12,76 18,61 33,13 15,84 9,17 42,51 26,24 36,84 6,99 42,30 21,50 53,19
Ky 4,21 6,29 -1,34 1,78 -0,68 -15,52 15,66 39,07 -30,89 3,91 -1,35 -19,87 -22,06 -9,53 -19,40 -7,32 10,90 -5,55 -11,70 -21,73 5,33 8,42 -12,30 -8,77 -6,99 -17,12 -9,52 1,45 -13,74 0,08 -3,87 15,11 3,43 30,92 80,72 13,60 -20,92 -30,87 -3,01 -13,87 -20,52 34,97 12,80 0,97 5,46 -3,36 -4,34 1,48 20,33 7,29 -1,81 7,93 -1,63 -28,96 6,19 -9,94 -19,00 -36,31 -13,64 8,12 3,95 6,59 -74,97 29,01 -2,34 13,84
23 797 653 451 625 284 872 440 548 276 435 168 610 467 338 783 421 107 736 457 643 498 752 69 946 130 269 169 167 127 969 116 906 494 200 249 404 129 169 285 168 436 115 545 016 171 698 205 342 144 635 376 838 148 981 276 123 240 503 109 383 97 126 672 385 212 120 652 180 933 136 638 197 182 871 201 456 328 078 139 259 105 827 483 180 897 349 338 034 353 945 545 409 466 377 313 849 446 987 294 151 173 391 221 269 471 134 160 693 296 344 573 883 110 154 124 289 333 287 228 214 426 265 496 183 39 108 601 293 140 273 430 548
413

Yozgat Zonguldak Aksaray Bayburt Karaman Krkkale Batman rnak Bartn Ardahan Idr Yalova Karabk Kilis Osmaniye Dzce
TRKYE EVRE ATLASI

-0,27 -13,51 4,98 -16,48 -5,49 -8,55 2,06 3,68 -17,47 -32,15 0,00 37,44 -30,87 -7,84 0,36 8,99
578 719 209 947 368 772 682 919 315 156 367 763 16,55 40,61 653 739 235 546 418 193 615 599 250 282 365 317 -6,01 6,07 330 569 144 217 186 352 396 084 200 216 195 868 18,08 32,80 107 330 41 295 66 035 97 358 41 356 56 002 -9,75 0,15 215 181 106 051 109 130 243 210 139 912 103 298 12,24 27,70 350 360 243 378 106 982 383 508 285 294 98 214 9,04 15,89 344 121 194 664 149 457 456 734 304 166 152 568 28,30 44,62 262 006 125 264 136 742 353 197 211 328 141 869 29,86 52,28 205 834 43 662 162 172 184 178 48 002 136 176 -11,11 9,47 163 731 34 038 129 693 133 756 39 725 94 031 -20,22 15,45 142 601 55 547 87 054 168 634 81 582 87 052 16,76 38,43 135 121 87 032 48 089 168 593 98 661 69 932 22,13 12,54 244 177 152 469 91 708 225 102 157 756 67 346 -8,13 3,41 130 198 87 219 42 979 114 724 74 985 39 739 -12,65 -15,11 384 104 237 847 146 257 458 782 311 994 146 788 17,76 27,13 273 679 105 834 167 845 314 266 130 632 183 634 13,82 21,85 (1) 1990 Genel Nfus Saymnn kesin sonular, 2000 Genel Nfus Saym gnndeki idari blne gre yeniden dzenlenmitir. Kaynak: Devlet statistik Enstits, 2002.
Tablo:XIII.2.2 l Merkezlerinin Nfus Byklne Gre Sralan ve Yllk Nfus Art Hz

Yllk Nfus ller 1990 (1) 2000 Yllk Nfus Art Hz (%0) Art Hz (%0) 22 776 700 29 833 129 26,98 TOPLAM 6 629 431 8 803 468 28,35 80 442 107 191 1. stanbul (2) 42. Tekirda 2 583 963 3 203 362 21,48 91 772 107 175 2. Ankara (2) 43. Erzincan 1 758 780 2 232 265 23,83 76 525 105 384 3. zmir (2) 44. Karaman 834 576 1 194 687 35,86 117 975 104 276 4. Bursa (2) 45. Zonguldak 916 150 1 130 710 21,04 105 373 100 749 5. Adana (2) 46. Karabk 603 434 853 513 34,66 68 320 98 281 6.Gaziantep 2) 47. Siirt 513 346 742 690 36,92 73 538 88 105 7. Konya (2) 48. Krehir 378 208 603 190 46,67 61 509 84 565 8. Antalya (3) 49. Bolu 373 810 545 983 37,87 67 604 83 636 9.Diyarbakr(3) 50. Giresun 422 357 537 842 24,16 58 038 79 764 10. el (3) 51. Ar 425 776 536 392 23,09 78 455 78 473 11. Kayseri (2) 52. Kars 413 082 482 793 15,59 52 743 78 144 12Eskiehir (3) 53. Rize 276 528 385 588 33,24 55 035 78 088 13. anlurfa 54. Nide 270 412 381 081 34,30 53 995 75 810 14. Malatya 55. anakkale 304 176 363 180 17,72 57 087 74 393 15. Samsun (3) 56. Amasya 242 391 361 235 39,89 50 335 73 930 16 Erzurum (3) 57. Yozgat 228 129 326 198 35,75 84 077 70 670 17. K.Mara 58. Kils 286 055 303 989 6,08 65 823 70 118 18. Sakarya (4) 59. Yalova 155 623 284 464 60,30 41 590 68 876 19. Van 60. Bingl 203 741 275 480 30,16 44 019 67 927 20. Denizli 61. Mu 204 603 266 495 26,42 52 719 67 864 21. Elaz 62. Nevehir 223 115 251 776 12,08 53 005 65 072 22. Sivas 63. Mardin 147 347 246 678 51,52 51 560 64 606 23. Batman 64. Kastamonu 170 589 215 436 23,33 56 432 63 363 24. Balkesir 65. Burdur 161 886 214 949 28,34 45 496 62 508 25. Trabzon 66. ankr 158 928 214 345 29,91 38 917 59 880 26. Manisa 67. Idr 185 431 205 078 10,07 30 407 58 145 27. Krkkale 68. Hakkari 190 741 195 699 2,57 65 209 56 649 28. Kocaeli (3) 69. Dzce 100 045 178 538 57,90 43 017 53 221 29. Adyaman 70. Krklareli 122 307 173 977 35,23 25 059 52 743 30. Osmaniye 71. rnak 130 944 166 665 24,11 38 130 44 923 31. Ktahya 72. Bitlis 116 810 161 321 32,28 35 605 43 845 32. orum 73. Mula 112 117 148 496 28,09 31 974 35 992 33. Isparta 74. Bartn 123 871 144 910 15,68 23 273 34 105 34. Hatay 75. Bilecik 107 011 143 267 29,17 33 677 32 285 35. Aydn 76. Bayburt 105 270 137 001 26,34 25 537 30 502 36. Uak 77. Sinop 90 698 129 949 35,95 26 014 30 270 37. Aksaray 78. Gmhane 95 643 128 516 29,53 24 513 25 041 38. Afyon 79. Tunceli 102 345 119 298 15,32 20 306 23 157 39. Edirne 80.Artvin 83 058 113 100 30,86 16 761 17 274 40. Tokat 81. Ardahan 102 107 112 525 9,71 41. Ordu (1) 1990 Genel Nfus Saymnn kesin sonular, 2000 Genel Nfus Saym gnndeki idari blne gre yeniden dzenlenmitir. (2) Bykehir Belediye snrlar iindeki ile merkezlerinin nfusunu kapsamaktadr. (3) Bykehir Belediye snrlar iindeki alt kademe belediyelerinin nfusunu kapsamaktadr. (4) Bykehir belediye snrlar iindeki ile merkezlerinin ve alt kademe belediyelerinin nfusunu kapsamaktadr. ller Saym Yl 1990 (1) 2000
28,70 15,51 31,99 -12,34 -4,49 36,35 18,07 31,82 21,27 31,79 0,02 39,30 34,98 33,92 26,47 38,43 -17,37 6,32 50,43 43,37 25,25 20,51 22,55 11,58 31,76 43,08 64,81 -14,07 21,28 74,40 16,39 20,81 11,83 38,20 -4,22 17,76 15,15 2,13 13,13 3,01
Kaynak: Devlet statistik Enstits, 2002. 414
TRKYE EVRE ATLASI
Tablo:XIII.2.3 Blgelere Gre ehir ve Ky Nfusu ve Yllk Nfus Art Hz

Blgeler Toplam Marmara Ege Akdeniz Anadolu Karadeniz Dou Anadolu Gneydou Anadolu 1990 Genel Nfus saym (1 ) Toplam ehir Ky 56473035 13295878 7594977 7026489 9913306 8136713 5348512 5157160 33656275 10350307 4344471 4051596 6412910 3337392 2285798 2873801 22816760 2945571 3250506 2974893 3500396 4799321 3062714 2283359 2000 Genel Nfus Saym Yllk Nfus Art Hz (%0) Toplam ehir Ky Toplam ehir Ky 67803927 17365027 8938781 8706005 11608868 8439213 6137414 6608619 44006274 13730962 5495575 5204203 8039036 4137466 3255896 4143136 23797653 3634065 3443206 3501802 3569832 4301747 2881518 2465483 18,28 26,69 16,29 21,43 15,78 3,65 13,75 24,79 26,81 28,26 23,50 25,03 22,59 21,48 35,37 36,57 4,21 21,00 5,76 16,30 1,96 10,94 -6,10 7,67
(1) 1990 Genel Nfus Saymnn kesin sonular, 2000 Genel Nfus saym gnndeki idari blne gre yeniden dzenlenmitir. Kaynak: Devlet statistik Enstits, 2002. Tablo:XIII.2.4 Genel Nfus Saymlarna Gre Nfus, Yllk Nfus Art Hz, Yzlm ve Nfus Younluu Bucak ve Yzlm le Yllk Nfus l Says Nfus Km2 Ky Says Says Art Younluu Hz (%0) (1) 28.10.1927 13 648 270 63 328 40 600 762 736 18 20.10.1935 16 158 018 21,10 57 356 34 876 762 736 21 20.10.1940 17 820 950 19,59 63 370 34 024 767 119 23 21.10.1945 18 790 174 10,59 63 396 34 063 767 119 24 22.10.1950 20 947 188 21,73 63 422 34 252 767 119 27 23.10.1955 24 064 763 27,75 66 493 34 787 767 119 31 23.10.1960 27 754 820 28,53 67 570 35 441 772 091 36 24.10.1965 31 391 421 24,62 67 571 35 638 774 810 41 25.10.1970 35 605 176 25,19 67 572 35 995 774 815 46 26.10.1975 40 347 719 25,00 67 572 36 115 774 815 52 12.10.1980 44 736 957 20,65 67 572 36 155 774 815 58 20.10.1985 50 664 458 24,88 67 580 36 031 774 815 65 21.10.1990 56 473 035 21,71 73 829 36 233 774 815 73 22.10.2000 67 803 927 18,28 81 850 37 366 769 604 (2) 88 (1) Yzlmne gller dahil deildir. (2) Harita Genel Komutanlndan temin edilen 1 /1 000 000 lekli harita baz alnarak hesaplanmtr. Kaynak: Devlet statistik Enstits, 2002. Saym Tarihi Nfus
Blgelere Gre ehir ve Ky Nfusu ve Yllk Nfus Art Hz ile ilgili bilgiler Tablo.XIII.2.3de gsterilmektedir. Blgeler itibariyle en fazla nfusa sahip olan blge 17.365.027 kii ile Marmara Blgesi, en az nfusa sahip olan blge ise 6 137 414 kii ile Dou Anadolu Blgesi olmutur. Marmara Blgesinin ortalama yllk nfus art hz binde 26,69 Karadeniz Blgesinin ortalama yllk nfus art hz ise binde 3,65 olarak gereklemitir. Genel Nfus Saymlarna Gre Nfus, Yllk Nfus Art Hz, Yzlm ve Nfus Younluu ile ilgili bilgiler ise Tablo.XIII.2.4de gsterilmektedir. 1927 ylnda 63 olan il says 2000 ylnda 81e, 328 olan ile says da 850ye ykselmitir. 1927 ylnda 18 olan nfus younluu 1965de 41e, 2000 ylnda da 88e ykselmitir.
415
TRKYE EVRE ATLASI
"Trkiye Nfus Piramidi-1935 " ekil:XIII.2.1'de "Trkiye Nfus Piramidi 1990" ekil:XIII.2.2de , Trkiye Nfus Piramidi-1997 ekil:XIII.2.3de, 2000 Yl Ya Piramidi ise ekil:XIII.2.4de verilmektedir.
ekil: XIII.2.1. Trkiye Nfus Piramidi-1935
ekil: XIII.2.2. Trkiye Nfus Piramidi-1990
416
TRKYE EVRE ATLASI
ekil:XIII.2.3. Trkiye Nfus Piramidi-1997
ekil:XIII.2.4. Trkiye Nfus Piramidi-2000
Kaynaklar 1. DE, Nfus statistikleri 2000- 2002. 2. DPT, VIII.BYKP, 2000. 3. DPT, Nfus zel htisas Komisyonu Raporu, 2001.
417
TRKYE EVRE ATLASI
XIV. ATIKLAR
XIV. ATIKLAR VE EVRE Endstri ve teknoloji alannda meydana gelen hzl gelimeler, bir yandan insann doa zerindeki egemenliini artrp yaam dzeyinin ykselmesini salarken; dier yandan artan nfus ve hzl kentleme ile birlikte doal dengelerin giderek bozulmas sonucunda tm canllar tehdit edecek boyutlara varan hava, su ve toprak kirlenmesine neden olmaktadr. Daha nceleri sadece dar kapsaml kirlenme sorunlar ve bunlarn ortadan kaldrlmasna ynelik ksa vadeli zmler olarak alglanan evre, bugn kendini doal, ekonomik, sosyal ve kltrel deerlerin btn olarak gstermeye balamtr. Bu gelimeyi belirleyen en nemli faktr de sosyal ve ekonomik kalknmann gerekletirilmesinde kullanlan kaynaklarn hzl ve geri dnlmez bir ekilde tahrip edilmesidir. Bu gerein anlalmas, beraberinde geleneksel kalknma modellerinin terk edilmesi ve yeni model araylarn da gndeme getirmitir. Bylece geleneksel snrsz kalknma ve snrsz tketim modelleri yerini srdrlebilir ve dengeli kalknma modellerine brakmaya balamtr. Btn bunlarn sonucunda ortaya kan gerek kirliliin kaynanda nlenmesidir. Kirliliin olumasndan sonra bertaraf etmek iin yaplacak harcamalarn ve yatrmlarn maliyeti son derece yksektir. Kirlilii kaynanda nlemek ve yatrm esnasnda evresel nlemler almak hem daha ucuza mal olmakta, hem de retilen mallarn sosyal kitleler zerinde evreye duyarl olumlu etkisi oluturulmaktadr. rnein, Avrupa lkelerinde son yllarda alnan tedbirlerle evreci mamullere ok nem verilmekte ve hatta evreye duyarl olmayan rnlerin ithal edilmemesi ve lkeye sokulmamas yolunda tedbirler alnmaktadr. Trkiyede 1960l yllarda retilen toplam kat atk miktar ylda 3-4 milyon ton iken, bugn sadece evsel kat atk miktar 25 milyon ton/yl dr. Dolays ile p, artk sadece gzden uzak bir yerde bertaraf edilmesi gereken bir atk tr olmaktan ok toplama, tama, geri kazanm ve bertaraf gibi birok farkl unsuru iine alan bir ynetim sistemini gerekli klmaktadr. Bu gelimelerin bir sonucu olarak Atk Ynetimi terimi gnlk lisanmza yerlemi ve daha yeni bir terim olan Entegre Atk Ynetimi tanm da kullanlmaya balanmtr. Entegre atk ynetiminin yasal altyapsnn oluturulmas, bu yolla kat atk ynetiminde uygulanacak ilkelerin, teknik esaslarn ve standartlarn belirlenmesi amacyla evre ve Orman Bakanlnca yaymlanan ynetmelikler aada verilmitir: 1. Kat Atklarn Kontrol Ynetmelii (RG: 14.03.1991 ve 20834) Bu ynetmelik 7 defa yenilenmitir. 2. Tbbi Atklarn Kontrol Ynetmelii (RG: 20.05.1993 ve 21586) Deiiklik 24.06.1998 ve 23382 sayl Resmi Gazetede yaymlanmtr. 3. Tehlikeli Atklarn Kontrol Ynetmelii (RG: 27.08.1995 ve 22387) Bu ynetmelikte be defa deiiklik yaplmtr. Deiiklikler iin Tablo I.2.1e baknz.
418
TRKYE EVRE ATLASI
Bu ynetmeliklerde atklarn kaynanda azaltlmas, atklarn mmkn olan en yksek oranda geri kazanlmas, geriye kalan atklarn ise tekniine uygun olarak nihai bertaraflarnn salanmas ana ilkeler olarak benimsenmitir. XIV.1. Kat Atk Ynetimi XIV.1.1. Trkiyede Evsel Kat Atklarn Durumu Artan nfus, gelien sanayileme ve ykselen hayat standard sonucunda retilen kat atklarn miktarlarnda da art gzlenmi ve kompozisyonlar deimitir. Nfus art tketimin artmasna, yaam standartlarnn ykselmesi de tketim alkanlklarnn deimesine neden olmaktadr. Atk kompozisyonlarndaki deiim daha ok kat, karton, cam, metal ve plastik gibi deerlendirilebilen atklarn p iindeki orannn art; organik atklar ile kl ve curuf oranlarnn ise azal eklinde olmutur. Sonuta miktarlar gittike artan kat atklar, nemli bir evre sorunu haline gelmitir. lkemizde kat atklarn toplanmas, tanmas ve insan salna zarar vermeden bertaraflarna ilikin ykmllk, yetki ve sorumluluklar 1580 ve 3030 Sayl Kanunlarn ilgili maddeleri gereince belediyeler ile bykehir belediyelerine verilmitir. Bunun yannda mlga evre Bakanlnca hazrlanarak yrrle konulan 14.03.1991 tarihli Kat Atklarn Kontrol Ynetmelii ile de atk ynetimi konusunda belediyelere nemli sorumluluklar verilmektedir. Bu ynetmelik, evsel kat atklarn kaynanda ayr toplanmas, tanmas, geri kazanlmas ve bertaraf edilmesi ile ilgili teknik ve idari konular belirlemektedir. Ynetmelikte de belirtildii zere lkemizdeki atk ynetiminin temel ilkeleri atklarn kaynanda azaltlmas, atklarn geri kazanlmas ve atklarn evreye zarar vermeden bertaraflarnn salanmasdr. XIV.1.2. Kat Atk Ynetimine likin Veriler Devlet statistik Enstitsnn 2001 ylnda yapt Belediye Kat Atk statistikleri Anketi sonularna gre 3215 Belediyeden 2915 Belediyede kat atk toplama hizmeti verildii anlalmaktadr (Tablo XIV.1). Kat atk toplama hizmeti verilen belediyelerden, 2001 yl yaz mevsiminde ortalama 12,5 milyon ton, k mevsiminde ortalama 12,6 milyon ton ve yllk ortalama 25,1 milyon ton kat atk topland belirlenmitir. Bu sonulara gre kii ba gnlk ortalama kat atk miktar, yaz mevsimi iin 1,28 kg/kii-gn, k mevsimi iin 1,32 kg/kii-gn ve yllk ortalama ise 1,31 kg/kii-gn olarak bulunmutur (Tablo XIV.2). 2001 ylnda kat atk hizmeti verilen 2915 belediyeden toplanan 25,1 milyon ton kat atn % 40' (10,1 milyon ton) belediye plnde, % 33' (8,3 milyon ton) dzenli depolama sahalarnda, % 15' i (3,7 milyon ton) bykehir belediyesi plnde, % 2'si (482 bin ton) gmlerek, % 1' i (344 bin ton) akta yaklarak, % 1' i (218 bin ton) kompost tesislerinde, % 0,4' (101 bin ton) ise dereye dklerek bertaraf edilmitir (Tablo XIV.3.).
419
TRKYE EVRE ATLASI
Bertaraf yntemine gre Belediye Kat Atk yzdesi ekil XIV.1.de, Nfus grublarna gre toplanan belediye kat atk durumu ise ekil XIV.2de verilmektedir.
Tablo XIV.1. Kat Atk Hizmeti Veren Kurululara Gre Belediyeler
Kat Atk Yzdesi Trkiye Belediyenin Kendisi Tarafndan 1-25 26-50 51-75 76-99 100 Bykehir Belediyesi Tarafndan 1-25 26-50 51-75 76-99 100 zel Sektr Tarafndan (1) 1-25 26-50 51-75 76-99 100 Dier (2) 1-25 26-50 51-75 76-99 100
Toplama Hizmeti Tama Hizmeti Verilen Verilen Belediye Says Belediye Says 2 915 2 915 2 754 2 754 15 15 13 13 8 8 2 718 2 718 8 75 8 8 2 1 2 62 151 3 8 6 11 123 42 4 5 4 29 152 3 8 6 11 124 42 4 5 4 29
Bertaraf Hizmeti Verilen Belediye Says 2 915 2 524 2 524 206 1 205 186 1 185
(1) Sadece transfer istasyonundan sonras iin tama hizmeti veren zel sektr de kapsamaktadr. (2) Kat atk hizmeti veren birlikler, belediye iktisadi teekklleri ve atklarn kendi imkanlar ile tayan kurumlar ve sanayi kurulularn kapsamaktadr.
Kaynak: Devlet statistik Enstits,2001 Yl Belediye Kat Atk statistikleri Anketi Gecici Sonular, 2003.
420
TRKYE EVRE ATLASI
Tablo XIV.2. Nfus Grubu ve Mevsimlere Gre Toplanan Kat Atk Miktar Toplanan kat atk Nfus Kat atk hizmeti verilen Toplam Belediye nfus nfusu iinde iinde Toplam oran oran belediye Belediye Belediye (%) says says (1) nfusu (2) (%) 3 215 348 1 650 557 323 132 83 101 16 4 2 915 297 1 420 545 322 132 83 99 13 3 52 510 184 501 085 4 429 453 3 696 538 4 870 522 4 597 646 5 778 321 77,44 3,57 73,92 95,43 99,74 100,00 100,00 98,32 84,27 86,15 97,99 99,74 100,00 100,00 100,00 100,00 Toplam Yaz K
Nfus grubu Trkiye -2000 2001-5000 5001-10000 10001-25000 25001-50000 50001-100000 100001-500000 500001-1000000 1000001-5000000
Toplam 67 803 927 14 041 752 5 992 579 3 873 550 4 883 460 4 597 646 5 778 321 22 078 335 6 558 284 -
Belediye 53 404 784 594 624 5 141 824 3 772 290 4 883 460 4 597 646 5 778 321 22 078 335 6 558 284 -
Miktar (ton/yl) 25 133 696 184 347 1 523 832 1 423 582 2 189 906 2 287 472 2 801 423 11 348 705 3 240 371 51 948
Kii ba (kg/kiign) 1,31 1,01 0,94 1,06 1,23 1,36 1,33 1,41 1,35 -
Kii ba Yaz mevsimi Miktar (kg/kiign) (ton/yaz) (ton/gn) 12 534 608 67 301 85 234 803 512 779 411 1 136 799 1 212 188 1 320 534 5 571 897 1 556 866 27 687 40 480 499 4 416 4 066 6 107 6 387 7 329 29 994 8 127 156 220 1,28 1,00 1,00 1,10 1,25 1,39 1,27 1,36 1,24 -
Kii ba K mevsimi Miktar (kg/kiign) (ton/k) (ton/gn) 12 599 088 69 341 99 113 720 320 644 171 1 053 107 1 075 284 1 480 889 5 776 808 1 683 505 24 261 41 630 511 3 878 3 593 5 687 5 921 7 862 31 818 9 710 131 230 1,32 1,02 0,88 0,97 1,17 1,29 1,36 1,44 1,48 -
22 078 335 100,00 6 558 284 100,00 -
1 1 82 110 5000000+ (1) Belediye saysna ana arterlerde p toplama hizmeti veren bykehir belediyeleri dahil edilmitir. (2) Bykehir belediyelerinin nfuslar bal ile / alt kademe belediyelerinin nfus gruplarnda gsterilmitir. Kaynak: Devlet statistik Enstits,2001 Yl Belediye Kat Atk statistikleri Anketi Gecici Sonular, 2003.
421
TRKYE EVRE ATLASI
Tablo XIV. 3. Nfus Grubu ve Bertaraf Yntemine Gre Kat Atk Miktar, 2001 Bertaraf yntemi Toplam Nfus grubu Trkiye A 2 915 B 25 133 696 Bykehir belediyesi pl A 80 B 3 770 586 A 1 842 Belediye pl B 10 125 442 Baka belediye pl Dzenli depolama A 209 B 673 811 A 120 B 8 304 192 A Kompost tesisi B A 133 Akta yakma B 343 591 Dereye dkme A 102 B 100 935 A 101 Gmme B 481 684 Dier (1) A B
20 218 077
351 1 115 378
-2000 2001-5000 5001-10000 10001-25000 25001-50000 50001-100000 100001-500000 500001-1000000 1000001-5000000 5000000+
297 1 420 545 322 132 83 99 13 3 1
184 347 1 523 832 1 423 582 2 189 906 2 287 472 2 801 423 11 348 705 3 240 371 51 948 82 110
1 19 15 9 6 4 19 5 2 -
365 19 885 34 583 68 760 151 290 62 599 1 998 354 1 425 638 9 112 -
206 885 350 219 90 58 34 -
120 750 954 262 974 421 1 472 524 1 576 848 2 116 443 2 910 194 -
8 121 57 16 5 1 1 -
4 996 170 715 135 070 99 445 92 280 38 310 132 995 -
23 10 20 11 8 39 7 1 1
28 598 30 790 181 150 190 545 262 103 5 778 382 1 707 678 42 836 82 110
3 4 5 3 4 1 -
4 258 2 921 54 281 35 051 20 900 100 666 -
19 64 28 13 6 3 -
10 674 65 844 69 667 85 105 63 567 48 734 -
14 69 13 4 2 -
8 953 51 718 20 759 10 744 8 761 -
6 53 19 11 6 4 1 1 -
3 848 44 079 48 662 61 597 102 956 114 653 99 500 6 389 -
44
34 761
198 184 473 62 27 9 6 5 106 709 156 300 109 986 114 769 408 380 -
(1) Dolgu yaparak, eski ta oca, kmr dekapaj sahas, kurudere yata, bo alan, tarmsal arazi, ormanlk araziyi kapsamaktadr. A. Belediye says B. Kat atk miktar (ton/yl)
Kaynak: Devlet statistik Enstits,2001 Yl Belediye Kat Atk statistikleri Anketi Gecici Sonular, 2003.
422
TRKYE EVRE ATLASI
Bertaraf yntemine gre belediye kat atk yzdesi

Dereye dkme %0,40 Akta yakma %1,37 Bykehir belediyesi pl %15,00 Gmme %1,92 Dier %4,44
Kompost tesisi %0,87
Dzenli depolama %33,04 Baka belediye pl %2,68
Belediye pl %40,29
ekil : XIV.1. Bertaraf Yntemine gre Kat Atk Yzdesi
Nfus gruplarna gre toplanan belediye kat atk yzdesi

1000001-5000000 %0,21 5000000+ %0,33 -2000 %0,73 2001-5000 %6,06 500001-1000000 %12,89 5001-10000 %5,66
10001-25000 %8,71 100001-500000 %45,15 25001-50000 %9,10 50001-100000 %11,15
ekil :XIV.2. Nfus Grublarna Gre Toplanan Belediye Kat Atk Durumu
Trkiye' de 2001 ylnda belediyelerin kulland p dkme sahas says 2247 olarak tesbit edilmitir. Kullanlan p dkme sahalar, en fazla 1000 metre uzanda olan yerlere gre incelendiinde p sahalarnn 1105' inde tarmsal alan, 629' unda orman, 614' nde ayr-mera, 351' inde yerleim yeri, 137' sinde su kayna ve 23' nde turistik tesis bulunduu belirlenmitir (Tablo XIV.4).
423
TRKYE EVRE ATLASI
Tablo XIV.4. Kullanlan p dkme Sahasnn En Fazla 1000 m Uzanda Bulunan Alanlara Gre Saha Says p dkme sahasna en fazla 1000 metre uzanda bulunan alanlara gre says Toplam belediye says 3 215 348 1 650 557 323 132 83 101 16 4 1 Kullanlan p dkme sahas says
(1)
Nfus grubu Trkiye -2000 2001-5000 5001-10000 10001-25000 25001-50000 50001-100000 100001-500000 500001-1000000 1000001-5000000 5000000+
Orman 629 78 293 127 79 29 13 9 1 -
Turistik Tarmsal tesisler alan 23 2 5 6 4 2 3 1 1 105 131 551 210 111 46 30 23 2 1 -
Su kayna 137 14 51 21 23 15 6 7 -
ayr, mera 614 79 314 96 71 24 17 11 1 1 -
Yerleim yeri 351 30 154 64 47 22 18 13 3 -
Hibiri 530 51 245 105 71 27 16 9 4 2
2 247 253 1 073 423 265 112 66 43 6 4 2
(1) Dzenli depolama sahalar dahil edilmitir. Kaynak: Devlet statistik Enstits,2001 Yl Belediye Kat Atk statistikleri Anketi Gecici Sonular, 2003.
2001 Yl Belediye Kat Atk Anketi geici sonularna gre 3215 belediyeden, 120 tanesi plk kapatm, bu plklerden 5 tanesi yerleim yeri, 8 tanesi park ve yeil alan, 2 tanesi ise tarm alan olarak deerlendirilmi olup, 96 tanesi ise kullanlmamaktadr. XIV.1.3. Evsel Kat Atklarn Bertaraflar Belediyelerde atk ynetimi hizmetleri sadece ehrin temizlii ve atklarn toplanmas olarak alglanmakta, bu sebeple geri kazanm ve bertaraf gibi konularda yeterli alma ve yatrm yaplmamaktadr. Oysa entegre atk ynetimi atklarn minimize edilmesi, geri kazanlmas, kompost veya enerji retilmesi veya atklarn yaklmas suretiyle nihai bertaraf edilecek atn azaltlmas ilemleri ile eski depolama sahalarnn rehabilitasyonlarn da ieren bir dizi faaliyeti kapsamaktadr. 2001 Yl Belediye Kat Atk istatistikleri Temel Gstergeleri Tablo XIV.5.de verilmitir. Evsel kat atklar yakma, dzenli depolama, kompost yapma ve geri kazanm gibi ilemlere tabi tutularak bertaraf edilirler. Atklar hibir ileme tabi tutulmadan dorudan veya dier ara ilemlerin yan rnleri (kl, kompost art vs) olarak depolanmakta veya gmlmektedir. Bir bertaraf yntemi olarak yakma, lkemiz atk kompozisyonu iindeki organik madde yzdesinin ykseklii, kn artan kl oran, buna bal olarak p kalorifik deerinin dk olmas ve ayrca yksek yatrm ve iletme maliyetleri nedeniyle lkemiz iin uygun bir bertaraf yntemi deildir.
424
TRKYE EVRE ATLASI
Tablo: XIV.5. 2001 Yl Belediye Kat Atk statistikleri Temel Gstergeleri Temel Gstergeler Toplam belediye says Kat atk hizmeti verilen belediye says Toplanan kat atk miktar (milyon ton/yl) Kii ba ortalama kat atk miktar (kg/kii-gn) Kii ba yaz mevsimi ortalama kat atk miktar (kg/kii-gn) Kii ba k mevsimi ortalama kat atk miktar (kg/kii-gn) Kat atk hizmeti verilen nfusun toplam nfusa oran (%) Kat atk hizmeti verilen nfusun belediye nfusuna oran (%) Kat atk bertaraf tesisleri Kat atk bertaraf tesisleri ile hizmet edilen nfusun toplam nfusa oran (%) Dzenli depolama tesisi Says Kapasitesi (milyon ton) Bertaraf edilen belediye kat atk miktar (milyon ton/yl) Bertaraf edilen tbbi atk miktar (1000 ton/yl) Kompost tesisi Says Kapasitesi (1000 ton/yl) Bertaraf edilen kat atk miktar (1000 ton/yl) Yakma tesisi Says Kapasitesi (1000 ton/yl) Bertaraf edilen tbbi atk miktar (1000 ton/yl) Kat Atk Ynetmeliini yerine getirmeme sebeplerine gre belediye says 2001 yl 3 215 2 915 25,1 1,31 1,28 1,32 77,44 98,32 23,63 12 261,3 8,3 13 3 299 218 3 44 11
Ynetmelii bilmeyen 942 Maddi imkanszlklar 1 768 Kaynak: Devlet statistik Enstits,2001 Yl Belediye Kat Atk statistikleri Anketi Gecici Sonular, 2003.
Buna karlk en ekonomik yatrm ve iletme maliyetine sahip olmas, miktara gre kapasitesinin kolaylkla artrlabilmesi, kapatlan arazinin rekreasyon amal kullanlabilmesi ve en nemlisi nihai imha metodu olmas nedeniyle lkemiz artlarna en uygun ve nerilen bertaraf yntemi dzenli depolamadr. Bununla birlikte, atklarn toplanmas ve tanmas hizmetlerini genel olarak baaryla yrten belediyeler, atklarn geri kazanm ve bertaraflar konularnda halen arzulanan hizmet ve yatrmlar yapmaktan uzaktrlar. Bunun sonucunda ise zellikle yer seimi doru yaplmam, tekniine uygun olarak ina edilmemi ve dzensiz depolama yaplan p dkm sahalar su, hava ve toprak kirliliine yol amaya balamlardr. Bu olumsuzluklar yer alt ve yerst su kirlilii, toprak kirlilii, depo gaznn meydana getirdii patlama ve yangn riskleri, grnt kirlilii, tayc ve haere remesi, evreye koku ve toz yaylmas eklinde sralamak mmkndr. XIV.1.4. Evsel Kat Atk Depolama Alanlar lkemizde, zellikle stanbul, Bursa, zmit gibi Bykehir belediyelerinin yaklamlar ile atk ynetimi konusunda nemli baz admlar atlmtr. ncelikle atklarn dzensiz ve kontrolsz olarak depoland dkm sahalarnn kapatlmas ve
425
TRKYE EVRE ATLASI
rehabilitasyonu ile balayan, daha sonra yeni dzenli depolama sahalar ve geri kazanm tesislerinin kurulmasna doru ilerleyen nemli almalar ve yatrmlar yaplmaktadr. Bu kapsamda lkemizdeki kat atk bertaraf tesislerinin son durumu aada zetlenmektedir: a. Dzenli Depolama Yapan Belediyeler: Antalya-Patara, Balkesir, Bursa, Gaziantep, stanbul, zmir, Kocaeli, Mersin. b.naat Aamasnda Olan Belediyeler: Ankara, Aydn-Didim, zmir -Foa, Mula-Gcek. c. evre ve Orman Bakanlndan ED Olumlu Belgesi Alm Olan Belediyeler: Adapazar, Antalya, Mula-Fethiye, Isparta, zmir -eme, Konya, Nevehir, Rize, Trabzon. d. Dzenli Depolama Tesisi in n ED ve ED Raporu Hazrlayan Belediyeler: Adyaman, Afyon, Antalya-Belek, Mula-Fethiye, Antalya-Kekova, AydnData, Batman, Diyarbakr-Bismil, Diyarbakr-Silvan, Gaziantep-Nizip, Kilis, MardinKzltepe, Mersin-Gksu, Mula-Gcek, Mula-Gkova, Nevehir-Ihlara, Siirt, rnak, .Urfa-Viranehir. e. Kompost Tesisi Olan Belediyeler: Antalya-Kemer, el, zmir. f. Kompost Tesisi ED Raporu Hazrlayan Belediyeler: Antalya-Serik, stanbul. g. Rehabilitesi Biten ve Halen Devam Eden Eski p Alanlar: Adana, Bursa, stanbul.
Tablo:XIV.6 Kat Atklarn Oluumuna Neden Olan Faaliyetlerin ve Atklarn Olutuu Yerlerin Kaynaklarna ve Kat Atk Trlerine Gre Snflandrlmas Kaynak Kat Atklarn oluumuna neden olan aralar, faaliyetler ve atklarn olutuu yerler Meskun blgelerde zel konutlardan, az, orta ve ok katl apartmanlardan, v.b. Dkkanlardan, marketlerden, lokanta ve otellerden, i merkezlerinden, brolardan, sanayi sitelerinden, matbaalardan, hastane ve kliniklerden, vb. Yukarda sralanan maddeleri kapsar naat sektr, harfiyat ve onarm ileri, fabrikalar, hafif ve ar sanyi sektr, rafineriler, kimyasal fabrikalar, aa sanayi, madencilik, enerji sektr, vb. Su, pissu ve endstriyel artm ilemleri Kat Atk Trleri
Evsel
pler, yemek artklar, kl ve dier zel atklar pler, yemek artklar, kller, ykm ve onarm atklar, dier zel atklar. Yukarda sralanan maddeleri kapsar pler, ykm ve onarn atklar, baz zel atklar, baz tehlikeli ve zehirli atklar
Ticari
Kentsel Endstriyel
Artma Tesisi
Artma tesisi atklar, genelde yarkat haldeki zararsz atklar Kaynak: Trkiyede evre Kirlenmesi ncelikleri Sempozyumu 1. Bildiriler, 21.22 Mays 1992, stanbul.
Trkiyede Kat Atklarn Oluumuna Neden Olan Faaliyetlerin ve Atklarn Olutuu Yerlerin Kaynaklarna ve Kat Atk Trlerine Gre Snflandrmas Tablo:XIV.6da verilmektedir.
426
TRKYE EVRE ATLASI
Grld gibi son yllarda dzenli depolama yapan belediye says sadece 8 olup, bu saynn hzla artrlarak yeni dzenli depolama sahalarnn iletmeye almas ve dzensiz p depolama sahalarnn da rehabilite edilmesi gerekmektedir. Buna karlk belediyelerin, kat atk ynetim hizmetlerinin yrtlmesinde mali, idari, hukuki ve teknik olmak zere pek ok problemleri bulunmaktadr. zellikle mali konulardaki sorunlar, yatrmlarn nndeki en byk etkendir. Belediyelerin mevcut finansman kaynaklarnn yeterli olmamas, mali adan kendi kendilerine yetmeye tevik edilmemeleri, dzenli muhasebe sistemlerinin olmamas bu mali sorunlardan sadece birkadr. En byk sorun ise, belediyelerde atk ynetim hizmetlerinden sorumlu olacak, kendine ait zel bir btesi ve yatrm program olan, kendi kendini finanse edebilen st dzeyde bir tzel kiiliin bulunmamasdr. XIV.2. Atklarn Geri Kazanlmas. XIV.2.1. Ambalaj Atklarnn Geri Kazanlmas lkemizde ylda oluan yaklak 25 milyon ton evsel kat atn yaklak % 12si yani 3 milyon tonu geri kazanlabilir nitelikli atk olarak belirtilen ambalaj atklarndan olumakta ve kat atk geri kazanm almalarnn banda da ambalaj malzemelerinin yeniden deerlendirilmesi gelmektedir. Bu atklarn ekonomiye geri kazandrlabilmesi amacyla, ambalaj atklar zelinde evre Bakanlnca balatlan almalar 1992 ylndan beri yrtlmektedir. Bu kapsamda 14.03.1991 tarihli Kat Atklarn Kontrol Ynetmelii, lkemizdeki ambalaj atklarnn toplanmas ve geri kazanlmas konularnda yaplan almalarn da temelini oluturmaktadr. Bu ynetmelikte yer alan atk geri kazanm konusu, evre Kanununun ngrd kirleten der prensibiyle birletirilerek, gda ve temizlik rnlerinin ambalajlarnn geri toplanmas ve kazanm konularnda ambalaj reticisi ve dolumcusu firmalara baz sorumluluklar getirmektedir. Bu uygulama, ynetmeliin EK-1indeki Kaplarna Depozito veya Kota Uygulanacak Madde ve rnler listesinde bulunan gda ve temizlik rnnn plastik, metal, cam ve lamine karton ambalajlarn kapsamakta olup, bu rnleri belirtilen ambalajlar iinde piyasaya srenler ile bu rnleri dolu olarak ithal edenlere, bu rnlerin atk ambalajlarn belirli oranlarda geri toplama ve geri kazanma zorunluluu getirilmektedir. Bu uygulamaya esas olacak kota oranlar ise, her yl itibari ile evre Bakanlnn bakanlnda toplama sorumluluu verilen endstri kurulular, niversite, meslek rgt ve geri kazanm sektr temsilcilerinden oluan Geri Kazanm Komisyonu tarafndan belirlenmektedir. 2000 ylnda bu kota oranlar cam iin % 36, plastik iin % 30, alminyum tr metaller iin % 30, teneke tr metaller iin % 25 ve lamine karton kutular iin de % 20 olarak uygulanmtr. Geri toplanacak ambalaj at miktarlar her yl evre Bakanl tarafndan firmalara bildirilmekte ve uygulama ibraz edilen belgeler zerinden ve yerinde yaplan incelemeler ile denetlenmektedir. Bu uygulamada yllar itibari ile toplanan ambalaj at miktarlar ekil:XIV.3. de verilmektedir. evre ve Orman Bakanl, evre Ynetimi Genel Mdrlnce Ambalaj ve Ambalaj Atklarnn Kontrol Ynetmelii karlm ve 30.07.2004 tarih ve 25538 sayl Resmi Gazetede yaymlanarak yrrle girmitir.
427
TRKYE EVRE ATLASI
120.000
100.000
80.000
TON
60.000
40.000
20.000
0 toplanan miktar (ton)
1992 60.634
1993 72.704
1994 58.799
1995 55.818
1996 71.221
1997 98.525
1998 91.232
1999 92.409
2000 110.276
ekil: XIV.3. Yllar tibariyle Toplanan Ambalaj At Miktarlar
XIV.2.2. Organik Atklarn Geri Kazanlmas Kat atk kompozisyonu iinde % 65lik bir oranla ilk sray alan organik maddelerin kompost yaplarak geri kazanlmas nihai bertaraf edilecek atk miktarn azaltaca gibi, ortaya kan rnn toprak iyiletirici madde olarak tarm amal kullanlmasn da salayacaktr. lkemizde bu amala zmir, el ve Antalyada (Kemer) olmak zere faal durumda toplam 3 kompost tesisi bulunmaktadr. el ve zmir tesislerinde 1994 ylnda 204.918 ton, 1995 ylnda 158.906 ton kompost retilmi olup, Kemerdeki tesis ise 1999 ylnda 50 bin ton/yl kapasite ile iletmeye alnmtr. Bir kompost tesisi kurulmadan nce mutlak suretle fayda-maliyet analizinin yaplmas ve kompost pazarnn aratrlmas gerekmektedir. Fayda/maliyet analizi yaplmam ya da pazar aratrmas tamamlanmam tesislerden beklenen verim alnamamakta, hatta kompost maliyetinin pazar fiyatn getii durumlarda tesis belediye tarafndan iletilememektedir. XIV.2.3. Deerlendirilebilir Atklarn Kaynanda Ayr Toplanmas p depolama alanlarna giden atk miktarn azaltma zorunluluu ve geri kazanm konusunda artan kamuoyu basks yerel ynetimleri ambalaj atklarn kaynanda ayr toplama ve geri kazanm konusunda sistematik bir yaklam getirmeye zorlamaktadr. Nitekim salkl ve srdrlebilir bir atk ynetim sistemi, geri kazanlabilir atklarn p ile karmadan kaynanda ayr toplanmas ve organize bir yap ierisinde geri kazanm srecinin gerekletirilmesini gerektirmektedir. Bu ekilde hem depolama alanna giden atk miktar azaltlabilecek, hem de deerlendirilebilir atklar hammadde olarak ekonomiye kazandrlabilecektir. Bu amala, Kat Atklarn Kontrol Ynetmeliinde deiiklik yaplarak, atklarn kaynanda ayr toplanmasna ynelik sistemlerin kurulmas
428
TRKYE EVRE ATLASI
iin belediyelere zorunluluklar getirilmitir. Bu kapsamda baz belediyelerde bu atklar pilot projeler kapsamnda ayr toplanmakta ve ayrma tesislerinde daha alt gruplara snflandrlarak ilgili sanayilere sevk edilmektedir. Buna ramen halen bu almalar lke geneline yaylabilmi deildir. Ambalaj atklarnn kaynanda ayr toplanmas konusunda alma yapan belediyeler aada sralanmaktadr. Adapazar, Ankara-Etimesgut, Antalya, Aydn- Kuadas-Ske, Bursa-NilferOsmangazi-Yldrm, anakkale, Dzce, Eskiehir-Tepeba-Odunpazar, stanbulBakrky-Ataky-Bahelievler- Beikta- Kkekmece- Silivri- Beyolu-Zeytinburnuatalca-Kadky, zmir-eme-Konak, zmit-Bekirpaa-Yahya Kaptan- Saraybahe, Kocaeli Belediyeler Birliine bal 21 belediye, Denizli, Mula ve Marmaris, zel evre Koruma Blgeleri, Tokat-Niksar, Yalova. Ambalaj atklar ayrma tesisi olan belediyeler ise unlardr; Adapazar, Ankara-ankaya (iletilmiyor), Bursa, Eskiehir, Dzce, stanbulBakrky-Kadky, Yalova, XIV.4. Trkiyede Tehlikeli Atk Ynetimi Gelimi lkelerden lkemize olan yasad atk trafiinin nlenmesi amacyla 1989 ylnda Basel Szlemesi imzalanm ve 1994 ylnda onaylanmtr. lkemizde tehlikeli atk ynetim sisteminin oluturulmas amacyla evre Kanunu ve Basel Szlemesi esas alnarak Tehlikeli Atklarn Kontrol Ynetmelii (TAKY) hazrlanm ve 27.08.1995 tarih ve 22387 sayl Resmi Gazetede yaymlanarak yrrle girmitir. Bu ynetmelikte tehlikeli atk; Ynetmeliin Ek-1e gre atk kapsamnda olan ve Ek-5 ve Ek-6da yer alan ve Ek-7de belirtilen tehlikeli zelliklerden bir veya bir kan tayan atklar ile bu atklarla kirlenmi olan maddeler olarak tanmlanmaktadr. Bu ynetmelikte tehlikeli atklar genel kategoriler, muhtemel kaynaklar, bileenleri ve trleri itibaryla snflandrlarak tanmlanm olup, her bir atk kategorisi iin tehlike zellikleri ve yasal bertaraf yntemleri Ynetmelik ekinde verilmitir. Ynetmelik tehlikeli atklarn toplanmas, tesis iinde geici olarak depolanmas, ara depolanmas, tanmas, geri kazanlmas, nihai bertaraf ile ithalat ve ihracatna ilikin hukuki ve teknik esaslar kapsamaktadr. Ynetmelie gre tehlikeli atklarn Trkiyenin yetkisi altnda bulunan sahalara ve serbest blgelere ithalat yasaktr. Ancak ekonomik deere haiz baz atklarn ithal izinleri uygun grlecek sre ve artlarda D Ticaret Mstearlnca yaymlanan Tebliler dorultusunda evre ve Orman Bakanlnca verilmektedir. Tehlikeli Atklarn Kontrol Ynetmeliinde evre ve Orman Bakanlna, Valiliklere, atk reticilerine ve bertaraflarna eitli grev ve sorumluluklar verilmitir. Bu grevlerden en nemlileri aada sralanmaktadr. evre ve Orman Bakanl: - Blgesel atk ynetimi plann oluturmakla,
429
TRKYE EVRE ATLASI
- Geri kazanm ve nihai bertaraf tesislerine lisans vermekle, Belediyeler: - Atk ynetimine ilikin plan ve programlar hazrlamakla ve kurulacak sistemi neri halinde Mahalli evre Kuruluna sunmakla, Valilikler: - Atk Ynetimi Plannn Mahalli evre Kurullarnca uygulanmasn salamakla, - Tehlikeli Atk tayan ara ve firmalara lisans vermekle, Atk reticileri: - Belediyelerle birlikte ya da ayr olarak bertaraf tesislerini kurmak ve iletilmesini salamaklaykmldrler. Sz konusu atklarn sahip olduklar tehlikeli zellikler nedeniyle ksa ve uzun vadede evre ve insan sal asndan nemli riskler tadndan bunlarn evsel kat atklardan daha sk standartlarla ynetilmeleri gerekmektedir. Atk ynetiminde temel politika ncelikle atklarn kaynanda azaltlmas, kanlmaz olarak ortaya kan atklarn geri kazanlarak yeniden kullanlmas, bunun mmkn olmad durumlarda da nihai bertaraflarnn salanmasdr. Bu konu hem ekonomik hem de evresel adan etkili bir atk ynetiminin temelini oluturmaktadr. Bunun yan sra atk azaltlmas her zaman pahal teknolojileri gerektirmemekte ve byk yatrma ihtiya duyulmamaktadr. Bu teknikler ou zaman retim proseslerinde yaplacak kk deiikliklerle de gerekletirilebilmektedirler. Bu dorultuda evre Bakanlnca Tehlikeli Atklarn Kontrol Ynetmelii ve Kat Atklarn Kontrol Ynetmeliinde yer alan atklarn baka bir tesiste ikincil hammadde olarak kullanlmalar suretiyle miktarlarnn azaltlmasnn yan sra mevcut atk geri kazanm kapasitesinin gelitirilmesi iin Atk Borsas uygulamas balatlmtr. Dnya Bankas tarafndan finanse edilen ve evre ve Orman Bakanlnca yrtlen Kurumsal Yapnn Glendirilmesi Projesi kapsamnda ele alnan Atk Borsas almalar Bakanlk koordinatrlnde Trkiye Odalar ve Borsalar Birlii (TOBB), stanbul, Kocaeli ve Bursa Sanayi Odalar ile birlikte balatlm, uygulama iin ilgili taraflar arasnda 22.07.1999 tarihinde bir protokol imzalanmtr. Bu protokolle TOBB emsiyesi altnda balatlan uygulama ile Atk Borsas sisteminin lke genelinde ve uluslararas alanda yaygnlamas hedeflenmektedir. Ayrca ynetmeliin 23 nc ve 24 nc maddeleri gereince atk geri kazanm ve nihai bertaraf tesislerinin Bakanlka lisanslandrlmas gerekmektedir. Bu kapsamda atk geri kazanm tesisleri ile nihai bertaraf tesisleri ilgili ynetmelikler (evresel Etki Deerlendirmesi Ynetmelii, Hava Kalitesinin Kontrol Ynetmelii, Su Kirliliinin Kontrol Ynetmelii, Kimyasal Maddelerin ve rnlerin Kontrol Ynetmelii, Tehlikeli Atklarn Kontrol Ynetmelii,) dorultusunda gerekli tedbirlerin alnmas evre ve Orman Bakanlnca lisanslandrlmaktadr. Atk yalar, kullanlm araba lastikleri, boya amurlar, baz plastik atklar ve Bakanlmzca uygun grlen yksek kalorifik deerlere haiz atklar, imento
430
TRKYE EVRE ATLASI
fabrikalarnda alternatif veya ek yakt olarak kullanlmalar mmkndr. Bu balamda karlacak bir dzenleme ile talepte bulunan imento fabrikalar evre Bakanlnca lisanslandrlacaktr. Ynetmelik gereince tehlikeli atklarn geri kazanm veya nihai bertaraflar amacyla tanmalarnda ilgili valilik tarafndan verilecek lisansa sahip aralarla yaplr. Lisansa esas olacak hkmler evre Bakanlnca 19 Kasm 1996 ve 09 Eyll 1997 tarihli Genelgeler ile Valiliklere ve ilgili kurumlara bildirilmitir. Bu kapsamda -Atklarn tanaca aralarn teknik donanmlar, etiketlenmeleri ve yklenmelerine ilikin hususlar, Bayndrlk ve skan Bakanlnca 22 Ekim 1976 tarihinde yaymlanarak yrrle giren Tehlikeli Maddelerin Karayolu ile Tanmas Hakknda Ynetmelik dorultusunda yaplmaldr. - Valiliklerin lisans vermelerine esas bilgi ve belgeler ise; a- Lisans alacak her bir ara iin TSE den alnacak uygunluk belgesi b- Atk tayacak aralar kullanacak ofrlerin sahip olmas gereken uluslararas ADR eitim sertifikasdr. Atk tanmas srasnda ara srcleri bu belgelere ilaveten, ulusal atk tama formu ve tadklar atklarn zelliine bal olarak hazrlanm kaza annda ilk yardm ve mdahalede kullanlacak trke bilgi formlarn yanlarnda bulundurmakla ykmldrler. Atklarn uluslararas tanmndan sorumlu olan ahslar sz konusu atklarn tanmnn balad andan itibaren nihai bertaraf yerine kadar tama sresince Ynetmelik ekinde verilen tama formlarn tama sresince yannda bulundurmak, bu atklarn teslim edilmesi srasnda tama belgesini ilgililere imzalatmakla ykmldrler. Atklarn ihra edilmesinden nce ynetmelik ekinde verilen bildirim formlarnn doldurularak evre Bakanlna bavurulmas ve Bakanlka ilgili lkelerin yetkili otoritelerinden (ithalat devlet, transit devlet) yazl onay alndktan sonra ihracat ilemi yaplmaldr. Tehlikeli atklarn ulusal ve uluslararas tanmnda lisansl ara kullanlmas gereklidir. XIV.4.1. Tehlikeli Atklar le lgili statistiki Veriler Devlet statistik Enstits Bakanl 1996 malat Sanayii Atk Envanteri Anketine gre 10 kii ve daha fazla alan olan 3073 i yerlerinde yaplan anket sonucuna gre toplam endstriyel kat atk miktar yaklak 14 milyon ton dur. Kimyasal esasl atklarn (kl ve cruf dahil) toplam yaklak 5,6 milyon ton olup, genel toplam iindeki pay % 40 dr. malat sanayiinden kaynaklanan kat atklarn geri kazanlan ve yeniden kullanlan miktar 1,4 milyon ton, satlan ve yeniden kullanlan miktar 5,2 milyon ton ve bertaraf edilen miktar ise 7,4 milyon tondur. Ayrca 1999 ylnda bertaraf veya geri kazanlmak zere gerekli altyapya, bilgi birikimine ve tecrbeye sahip gelimi lkelere ihra edilen tehlikeli atk miktar 447 ton dur.
431
TRKYE EVRE ATLASI
XIV.5. Trkiyede zel Atk Ynetimi Tehlikeli Atklarn Kontrol Ynetmelii ekinde yer alan zel leme Tabi Atklar listesinde atk yalar, cips ve eitli yakma frnlarndan kaynaklanan kller ile tbbi atklar yer almaktadr. Bu Ynetmelie gre, sz konusu atklarn ynetimine ilikin esaslarn belirlenmesi ykmll evre Bakanlna verilmitir. Tbbi atklarn ynetimine ilikin ynetmelik 20.05.1993 tarih ve 21586 sayl Resmi Gazetede yaymlanarak yrrle girmitir. Dier zel atklar ile atk pil ve akmlatrlerin ynetimine ilikin dzenlemeler ilgili AB Direktifleri paralelinde hazrlanmaktadr. XIV.5.1. Tbbi Atklar lkemizde nfus artna bal olarak hastane atklar miktar da her geen yl hzla artmaktadr. Ayrca son yllarda tehlikeli bulac hastalklarn (AIDS, viral hepatit vb.) art gstermesi, plastik enjektrler ve kan setleri gibi tek kullanmlk malzemelerin de kullanmn artrm olup, bu da dorudan tbbi atk retim miktarna yansmtr. Bunlarn dnda salk kurulularnda evsel kat atklarn dnda farkl niteliklere sahip patojen mikroorganizma ieren maddeler, organ dokular, kesici aletler, rngalar, kirlenmi sarglar, ameliyat artklar vs. gibi tbbi atklar da ortaya kmaktadr. Tbbi atklarn evsel kat atklar ile kartrlmamas, onlarla birarada toplanp tanmamas, zel bir ekilde ilem grmesi gerekmektedir. Tbbi atklarn belli bir sistemle toplanmalar, tanmalar ve bertaraflar esaslarn ieren Tbbi Atklarn Kontrol Ynetmelii 20.05.1993 tarih ve 21586 sayl Resmi Gazetede yaymlanarak yrrle girmitir. Ynetmelik genel olarak hastanelerden, tp, di hekimlii ve veteriner hekimlik eitimi veren ve aratrma yapan kurululardan, kan ve kan rnleri ile ilgili alma yapan tm merkez ve istasyonlardan, tbbi tahlil laboratuvarlarndan, salk ocaklarndan, muayenehaneler ve polikliniklerden, deney hayvanlarnn kullanld laboratuvarlardan kaynaklanan atklara uygulanmaktadr. Ynetmelik ile genel olarak atklarn kaynanda ayr toplanmas, nite iinde tanmas ve geici depolanmas konularnda salk kurulularna; ayr toplanan tbbi atklarn geici atk depolarndan alnarak tanmas ve bertaraf edilmeleri konularnda da belediyelere ykmllkler verilmitir. XIV.4.2. Tbbi Atklar le lgili statistiki Veriler Devlet statistik Enstits, evre istatistikleri kapsamnda devlet ve zel hastanelerden kaynaklanan pn fiziksel kompozisyonunu (tbbi atk, evsel atk, geri kazanlabilir madde) belirlemek amacyla 1995 ylnda Hastane p Kompozisyon Aratrmas yapmtr. Trkiye genelinde Salk Bakanlna bal 421 devlet ve 123 zel hastaneden rnekleme yntemiyle belirlenen 34 devlet ve 13 zel olmak zere toplam 47 hastanede yaplan aratrma sonularna gre; yatak ba gnlk ortalama kat atk miktar devlet hastanelerinde 2,39 kg, zel hastanelerde 4,34 kg olarak bulunmutur. Devlet ve zel hastanelerden kan toplam kat atk miktar fiziksel dalm asndan incelendiinde ise, devlet hastanelerinde yatak ba gnlk 1,92 kg tbbi, 0,38
432
TRKYE EVRE ATLASI
kg evsel ve 0,09 kg geri kazanlabilir madde karken, zel hastanelerde 2,01 kg tbbi, 1,35 kg evsel ve 0,98 kg geri kazanlabilir madde kt belirlenmitir. Grld gibi salk kurulularnda yatak bana oluan gnlk tbbi atk miktar ortalama 2 kg.dr. XIV.4.3. Tbbi Atklarn Bertaraflar Tbbi atklarn bertaraf, yakma ve dzenli depolama olmak zere iki ekilde yaplmaktadr. Bununla beraber, tbbi atklarn evre ve insan salna zarar vermeden en uygun bertaraf metodu yakmadr. Ancak szkonusu atk yakma frnlarnn bu i iin zel olarak dizayn ve ina edilmesi gerekmektedir. Tbbi atk yakma frn iki blmeli olmal ve bu blmelerdeki yakma scaklklar srasyla 900 ve 1200 0C olmaldr. Yakma ilemi srasnda oluacak gaz emisyonlar ise yine ayn ynetmelikte verilen emisyon deerlerini amamaldr. Tbbi atklarn yakma yntemi ile bertaraf edilmelerine imkan olmad hallerde ise sz konusu atklarn; tehlikeli atk depolama alanlarnn zel bir blmnde, evsel atklarn bertaraf alanlarnn tbbi atklar iin yaplm zel bir blmnde veya sadece tbbi atklar iin yaplm zel bir bertaraf alannda depolanmalar gerekmektedir. Depolamayla ilgili teknik kriterler de ynetmelikte verilmektedir. lkemizde tbbi atklarn yaklarak bertaraf amacyla stanbulda Bykehir Belediyesine ait merkezi bir yakma tesisi mevcuttur. Bunun dnda Adana, Ankara, Antalya, Mula ve Sivas illerinde ait olduklar salk kurulularnn atklarn bertaraf eden yakma frnlar da bulunmaktadr. Ayrca iletme lisans ilemleri devam eden zmit Tehlikeli Atk Yakma Tesisinde de tbbi atklar yaklarak bertaraf edilebilecektir. 2001 ylnda tbbi atklar ayr toplanp, tanp, bertaraf edilen belediye says 432, toplanan tbbi atk miktar ise 71 bin ton olarak tesbit edilmitir. Toplanan tbbi atklarn %18' i dzenli depolama sahalarnda, %15' i yakma tesislerinde bertaraf edilmitir (Tablo XIV.7). XIV.6. Deponi Sahas Yer Seiminde Gznnde Bulundurulmas Gereken Jeolojik Faktrler Deponi sahas yer seiminde aadaki genel jeolojik kriterler dikkate alnmaldr : a. Kiretalar, youn atlak sistemli ta ocaklar, kum ve akl depolar deponi alanlar iin uygun deildir. nk bu jeolojik malzemeler iyi birer akifer olutururlar. b. Bataklk alanlar, atklarn durgun sular kirletmesini engelleyecek ekilde ok iyi drene edilmedikleri srece, yine deponi alanlar iin uygun deildirler. c. Kil ukurlar, kuru tutulmalar koulu ile en uygun deponi alanlarn olutururlar. d. st dz tepeler, akifer zonu zerinde yeterli kalnlkta kil gibi geirimsiz malzeme iermeleri koulu ile, yine uygun bir deponi alan olutururlar. e. Takn alanlar, periyodik olarak yzey sular ile ykanma olaslklar yzeye yakn olduu geirimli jeolojik malzemelerde yine deponi alan olarak uygun deildirler. Son olarak, engebeli toporafyaya sahip blgelerde, yzey sularnn minimum olduu vadi balar en uygun deponi alanlarn olutururlar. Ancak unu da vurgulamak gerekir ki, yukarda sz edilen jeolojik kriterler dikkate alnr, fakat bunlar, deponi alan olarak seilecek yerlerde ayrntl hidrojeolojik incelemelerin yaplmasn engellemezler.
433
TRKYE EVRE ATLASI
Tablo XIV.7. Ayr Tplanan Tbbi Atklarn Bertaraf Yntemine Gre Miktar Bertaraf yntemi Bykehir Toplam belediye Nfus grubu says A Toplam
(1)
belediyesi pl A 29 2 3 10 1 1 8 3 1 B 6 877 184 15 154 3 37 3 523 1 683 1 278 B 71 095 182 5 645 2 004 5 529 6 794 8 177 19 902 4 540 11 387 6 935
Belediye pl A 197 12 53 32 36 30 18 16 B 22 057 47 3 600 1 371 2 964 3 987 3 866 6 222 -
Baka belediye pl A 13 5 4 1 2 1 B 351 106 96 104 8 37 A 11 1 1 3 3 3 -
Dzenli depolama B 12 948 292 91 566 1 890 10 109 Yakma tesisi A 25 2 1 1 18 2 1 B 11 011 107 60 73 3 380 456 6 935 Gmerek A 71 1 16 4 16 16 10 7 1 B 12 455 7 362 72 1 916 2 328 2 363 4 896 511 Yakarak A 69 4 24 19 8 4 7 3 B 5 354 128 1361 449 275 116 1747 1278 Dier (2) A 5 2 1 2 B 42 32 1 9 -
Trkiye -2000 2001-5000 5001-10000 10001-25000 25001-50000 50001-100000 100001-500000 500001-1000000 1000001-5000000 5000000+
3 215 348 1 650 557 323 132 83 101 16 4 1
432 17 102 63 75 56 39 63 12 4 1
A. Belediye says
B. Tbbi atk miktar (ton/yl)
(1) Bykehir belediyeleri tarafndan hizmet verilen ile belediyeleri sayya dahil edilmitir. (2) Salk oca pln, kalorifer kazannda yaklarak, kmr ileme dekapaj sahasn kapsamaktadr. Kaynak: Devlet statistik Enstits,2001 Yl Belediye Kat Atk statistikleri Anketi Gecici Sonular, 2003.
434
TRKYE EVRE ATLASI
XIV.7. lkemizde pler ve Tehlikeli Atklar Asndan Mevcut Problemler ve zm nerileri a. Depo alanlar iin seilen yerlerin szdrmasz zelliklere sahip olmas ve su kaynaklaryla balantsnn olmamas, b. pleri depo alanlarna tayan aralarn seiminde, toplamann yaplaca blge zelliklerinin dikkate alnmas, nfus younluuna bal olarak sktrmal- sktrmasz konteyner tipi veya damperli aralar tercihinde, dikkatli seim yaplmas, c. Belirli zamanlarda depo sahalarnda sktrma, ilalama, evre dzenlemesi ve yeillendirme yaplmas, d. ehir plerinde, ileride byk problemlere sebep olabilecek hastane ve sanayi atklar, piller ve laboratuvar atklar gibi tehlikeli ve zararl atklarn hibir zaman kartrlmamas iin gerekli nlemlerin alnmas, e. Endstriyel atklarn yeniden kullanm, sanayi odalar gibi kurulularn, bir endstrinin atnn dier bir endstride hammadde veya proses kimyevi maddesi olarak kullanlmasn salamak amacyla, atk dei toku envanterleri oluturmalar yolu ile tevik edilmesi, f..Sanayide az atkl ve atksz teknolojilerin kullanlmasnn tevik edilmesi, g. Atklarn kaynanda en aza indirilmesinin salanmas, h. Atklarn cins, miktar ve zelliklerini belirleyecek metodlarn gelitirilmesi, bu ileri yapacak uzman personelin yetitirilmesi, . Belediyelerin her ilde tehlikeli atklar kabul edilebilecek bertaraf tesislerini belirlemeleri ve bertaraf ilemlerinin salanmas, i. Btn hastanelerin, tp merkezlerinin ve mnferit tbbi almalarn, kullanlan tbbi yntemlere uygun ekilde tbbi atk toplama ve bertaraf tesislerine erime imkannn salanmas, j. Atk ynetimi konusunda ilgili taraflarn eitiminin salanmas, atk planlamasna halkn katlmnn salanmas, k. Kat atk ynetiminde ilgili kurum ve kurulularn grev ve sorumluluklar net bir hale getirilmelidir. XIV.8. Uluslararas Szlemeler XIV.8.1. Basel Szlemesi Sanayi atklarnn evre ve insan salna olabilecek zararlarna kar, ynetimi, bertaraf edilmesi ve tanmlarna ilikin nlemler almak zere uluslararas dzeyde almalar srdrlmektedir. Bu kapsamda Birlemi Milletler evre Program (UNEP) bnyesinde almalar balam ve hazrlanan Basel Szlemesi 05.05.1992 tarihinde yrrle girmitir. Szlemeye taraf lke says gn getike artmaktadr. Bugn szlemeye 141 taraf lke ve 53 imzalayan lke bulunmaktadr. lkemiz szlemeyi 22.05.1989 tarihinde imzalam ve 22.06.1994 itibaryla taraf olmutur. Szlemenin amac, - Tehlikeli ve dier atklarn snrtesi hareketlerini azaltmak, - Tehlikeli ve dier atklarn olutuklar yere en yakn olacak ekilde evreyle uyumlu olarak slah ve bertaraf edilmesini salamak,
435
TRKYE EVRE ATLASI
- Tehlikeli ve dier atklarn oluumunu minimize etmektir. (miktar ve olas zarar ynnden.) Szleme hkmleri: - Taraf lkeler szleme gereklilikleri dorultusunda ulusal yasal dzenlemelere sahip olmaldr. - Atk tanmasyla ilgilenen her kii konuyla ilgili ulusal yasa ve dzenlemelere uymak zorundadr. - Taraf lkeler tehlikeli atklarn veya dier atklarn ithalini yasaklayan lkelere atk ihracn yasaklamaldr. - thalat devletin atklarn ithalatn yasaklamad durumlarda, ihracat lke ithalat ve transit lkenin yazl onayn almadan ihracat ilemine izin vermemelidir. - Taraf lkeler Szlemeyi onaylamayan lkelerden, Szlemeye gre ikili anlama yapmayan lkelere tehlikeli atklarn ve dier atklarn ithal veya ihracna izin vermemelidir. Szleme EK-1inde geni ierikli 45 ayr atk kategorisi listelenmitir. Atklar iki ana balk altnda incelenmektedir. Bunlar; atk trleri (Y1-Y18) ve atk bileenleri (Y19-Y45) dir. Bir atn szlemenin Ek-3nde belirtilen tehlikeli zelliklerden herhangi birini iermedii veya gstermedii kantlansa dahi, Szleme Ek-1deki kategorilerden (Y1-Y45) her hangi biri altnda bulunuyorsa Basel hkmleri uyarnca tehlikeli atk olarak kabul edilmektedir. Basel Szlemesine gre tehlikeli atklarn snrtesi tanmndan nce yaplacak bildirim prosedr, szleme kontrol sisteminin temelini oluturmakta, buna gre atk tanm iin ilgili lkelerin (ithal/ihra/transit lke) yetkili makamna nceden yazl bildirimde bulunulmas ve onay alnmas gereklidir. Bunun yan sra atklarn nakledilmesinde hareketin balad noktadan bertarafna kadar tama belgesi bulunmas zorunludur. Atk ticareti genellikle sanayilemi lkelerden gelime yolunda veya gelimemi lkelere yneliktir. Bunun nlenmesi amacyla Basel Szlemesi uluslararas ve ulusal dzeyde tehlikeli atklarn hareketleri ve bertaraf edilmesine ilikin yeni normlar, kurallar ve yasal prosedrler getirmektedir. Szleme kapsamnda tehlikeli ve dier atklarn evreyle uyumlu ynetiminde kapasite oluturulmas ve atk minimizasyonu ynnde stratejiler oluturulmu, bu stratejilerin uygulanmas ynnde lkemizce almalar balatlmtr. Basel Szlemesinin 1989 da imzalanmas ile tehlikeli atklarn yasa d yollarla gelimekte olan lkelere gnderilmesi ve bunlarn okyanus ve denizlere boaltlmas ynnde global boyutta yasaklayc tedbirler alnmtr. Bu balamda, Basel Szlemesi, Birinci Taraflar Konferansnda kabul edilen gelimi lkelerden gelimekte olan lkelere nihai bertaraf amacyla atk tanmnn hemen yasaklanmas, geri kazanm/geri dnm amacyla da atk tanmasnn kurallara balanmas karar, taraf lkeler ikinci ve nc konferanslarnda da benimsenerek bu karar szleme deiiklii ile kabul edilmitir.
436
TRKYE EVRE ATLASI
Sz konusu Szleme deiiklii ile OECD, AB ve Liechtenstain yesi lkelerinde (Ek VII lkeleri) dier lkelere geri kazanm ve nihai bertaraf amacyla atk tanmasnn yasaklanmasna dair hkmler gelitirilmi ve bu karara bal hazrlanan iki yeni atk listesi Liste-A (tehlikeli atk listesi), Liste B (tehlikesiz atk listesi) Szlemeye Ek VIII ve Ek IX olarak eklenmitir. Trkiyenin bir OECD yesi olmas, ancak lkemizdeki atk geri kazanm ve bertaraf etme tesislerinin yeterli olmamas, atk ticaretinin sadece gelimi lkeler arasnda olmasn ngren deiikliin lkemizce de onaylanmasnn nemini ortaya koymaktadr. Kaynaklar 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. DE, Atk Kompozisyonu Belirleme almas,1993. DE, Belediye evre Envanteri, 1995. DE, Hastane p Kompozisyon Aratrmas, 1995. DE, Belediye evre Envanteri, 1996. DE, malat Sanayi Atk Envanteri Anketi, 1996. evre ve Orman Bakanl, evre Mevzuat, 2004. evre Bakanl, evre Kirliliini nleme ve Kontrol Genel Mdrl Verileri, 2001. 8. DE, 2001 Yl Belediye Kat Atk statistikleri Anketi Gecici Sonular, 2003.
437
TRKYE EVRE ATLASI
XV. GRLT VE TTREM

XV.1. GRLT VE EVRE Sanayileme ve modern teknolojinin ilerlemesiyle ortaya kan evre sorunlarndan biri de grlt kirliliidir. Grlt istenmeyen ve dinleyene bir anlam ifade etmeyen ses olarak tanmlanabilir. Bu tanma bakldnda, sesin grlt nitelii tamas iin mutlaka yksek dzeyde olmas gerekmedii anlalmaktadr. Grlt kirliliine zemin oluturan faktrler arasnda; sanayileme, plansz kentleme, hzl nfus art, bu konularda yeterli eitimin verilememesi ve ekonomik imkanszlklar vb.hususlar saylabilir. XV.1.1. Grlt Kaynaklar XV.1.1.1. Trafik Grlts Trafik insan olumsuz etkileyen en nemli grlt kaynaklarndan birisidir. lkemizde Grlt Kontrol Ynetmelii ile Tatlardan Kaynaklanan st Grlt Seviyeleri Tablo: XV.1.1.de verilmitir.
Tablo: XV.1.1. Tatlarn st Grlt Seviyeleri
Tat Tr st Grlt Seviyesi dBA Otomobil 75 Otobs (Kent ii) 85 (Kent d) 80 Ar mteharrik ara (src kabininde ve kamyon 80 km/h durumunda) 85 Lokomotif ii (Dizel motorlu tam gte ve ykle alrken hz 80 km/h) 85 Elektrikli tren lokomotifi ykle alrken 80 Vagonlarn inde 70 Kaynak: Grlt Kontrol Ynetmelii, 11 Aralk 1986 tarih ve 19308 Sayl Resmi Gazete.
XV.1.1.2. Endstri Grlts Endstri faaliyetlerinden kaynaklanan grlt, daha ok o iyerinde alanlar rahatsz etmektedir. eitli Endstriyel yerlerindeki Grlt lmleri Tablo: XV.1.2.de gsterilmitir.
Tablo:XV.1.2. eitli Endstriyel yerlerinde Grlt lmleri yerleri Grlt Dzeyi dBA Zincir ve plik fab. 106.5 Kereste fab. 102.5 Dkm ve emaye fab. 96.5 Makina alet ve yedek para fab. 99 Tekel, sigara fab. 101 Gazete, rotatif fab. 100.5 Kundura fab. 104.5 Tp ve endstri fazlalar fab. 98 Otomobil 97.7 eitli tekstil fabrikalar Dokuma tezgah 101.5 Tarama tezgah 99.5 plikhane, reiter makinas 96.5 Kaynak: Grlt Kontrol Ynetmelii, 11 Aralk 1986 tarih ve 19308 Sayl Resmi Gazete. 438
TRKYE EVRE ATLASI
XV.1.1.3. naat Grlts naat grlts dier grlt kaynaklarna gre, sreklilik gstermez, fakat olduu zaman da nemli derecede rahatsz edicidir. XV.1.1.4. Yerleim Alanlarnda Oluan Grlt Yerleim Blgeleri Grlt Snr Deerleri Tablo:XV.1.3de verilmektedir. Grlt Kontrol Ynetmeliine gre, grltye duyarl alanlar ve gelecekte yaplacak planlamalar iin temel kriter 35 dBA alnr.
Tablo:XV.1.3. Yerleim Blgeleri Grlt Snr Deerleri
Blge Tanm 1. Blge-ehir D Konut (Trafikten Uzak) 2. Blge-ehir Konutlar Alan (Trafik Akmna 100 m uzaklkta) ehir Konut Alan, Anayol, yerleri 3. Blge- ehir Merkezi Konut Alan Anayollar yerleri (Trafik Akmna 20 m uzaklkta) 4. Blge- Endstri Blgesi veya ar vasta ve otobsn getii anayollar Kaynak: Grlt Kontrol Ynetmelii, 11 Aralk 1986 tarih ve 19308 Sayl Resmi Gazete. Temel Kriter Leg: 35 dBA-45 dBA 0 +5 +10 +15 +20 +25
XV.1.1.5.Havaalannda Oluan Grltler Gnmzde bykehirlerde uaklar ve havaalanlar grltye katkda nemli bir yer tutmaktadr. Uak grlts dier ulam aralarna gre ok yksek dzeylidir. rnein, bir jet uandan yaklak 30 kw= 3.107mw kadar bir akustik g yaylr ( insan sesi 1mwden daha azdr). Uan 150 m ykseklikten geiinde grlt dzeyi 105 dBAya ulamaktadr. XV.1.2. Grltnn nsanlar zerindeki Olumsuz Etkileri XV.1.2.1. itme Sistemine Etkileri (Fiziksel Etki) Grltnn iitme sistemine etkileri geici ve kalc olarak iki ayr blmde incelenebilir. Geici etkilerin en ok karlalan geici iitme (duyma) eii kaymas veya duyma yorulmas olarak bilinen iitme duyarllndaki geici kayptr. Etkileimin ok fazla olduu ve iitme sisteminin eski zelliklerine kavumadan tekrar grltden etkilendii durumlarda iitme kayb kalc olmaktadr. Kalc iitme kayb balangta 4000 Hz ile 6000 Hz. arasnda oluur, ilerleme halinde ise bu aralk dndaki hem alak hem de yksek frekanslara da yaylr. itme kaybnn kalc yada geici olmas ve kaybn derecesi, etkisinde kalnan grltnn dzeylerine, frekans ieriklerine ve etkilenim sresine bal olarak hesaplanabilen yalanma ile oluan iitme kayb iin dzeltme yapldktan sonra gerek deerlendirme yaplabilmektedir. XV.1.2.2. Fizyolojik Etki Gnmzde grlt, kiilerde en nemli stres kaynaklarndan biridir. Ani olarak duyulan grlt dzeyleri kiilerin kalp atlarnda (nabznda), solunum hznda, kan basncnda, metabolizmasnda, grme keskinliinde ve hatta derisinin elektrik direncinde
439
TRKYE EVRE ATLASI
deiiklikler oluturmaktadr. Bu etkilerin ou grltden etkilenim srse bile, ortadan kalkmaktadr. Yksek dzeyde grltnn etkisinde kalan kiilerde, yksek kan basnc olutuu ve bu durumun kalc olduu yaplan gzlemlerle kantlanm bulunmaktadr. Uykusuzluk grltnn neden olduu rahatszlklarn en nemlilerindendir. Ek olarak; grltnn migren, lser, kalp krizi, dolam bozukluklar trnden rahatszlklara neden olabilecei ileri srlmekle birlikte, kulakta yapt tahribat dnda bu tr hastalklarla dorudan ilikisi kantlanm deildir. XV.1.2.3. Psikolojik Etki Bulunan ortamda, fonksiyonlar iin belirlenmi grlt dzeylerini aan grltnn etkisinde kalan kiiler rahatsz, tedirgin ve sinirli olmakta, tedirginlik ve sinirlilik hali grltnn etkisi kalktktan sonra devam edebilmektedir. Belirlenen dzeylerin ald durumlarda yorgunluk ve zihinsel etkinliklerde yavalama gzlenmektedir. Ani olarak ykselen grlt dzeyleri insanlarda korku yaratabilmekte, grltden etkilenim srse bile daha sonra normale dn olmaktadr. XV.1.2.4. Performans Etki veriminin dmesi, konsantrasyon bozukluu, hareketlerin engellenmesi gibi etki eklindedir. Etkisinde kalnan grlt nedeniyle belli bir frekans aralnda oluan kalc iitme kayb dier frekanslardaki seslerin duyulmasn ve alglanmasn engellemez, ancak bir takm fonksiyonlarn engellenmesine neden olabilir. Grltnn i verimlilii ve retkenlik ile ilgili etkileri konusunda yaplan aratrmalar, karmak ilerin yapld ortamlarn sessiz, basit ilerin yapld ortamlarn ise biraz grltl olmas gerektiini gstermitir. Ortamda yaplmas istenen iler ve ortamn fonksiyonlar verimli bir ekilde yrtlebilmesi iin izin verilebilecek grlt dzeylerinin snrlarn belirlemek zere uygulamada Grlt Snflandrma (Avrupa lkeler) ve Grlt lt (ABD ve Kanada) adlarna ltler gelitirilmi; bunlara paralel olarak A- arlkl dzeyler de nerilmitir. zetle, ortamda belli bir i ya da fonksiyon iin belirlenen arka plan grltsnden fazla grlt dzeylerinin etkisinde kalnd durumlarda, i verimlilii dmektedir. XV.1.3. Grlt Kontrol Grlt denetimi; insanlar etkisi altnda kaldklar grltnn zararl etkilerinden korumak iin alnabilecek tm nlemleri ierir. Bu nlemler teknik ve ynetsel ierikli olabilir. Bir tattan yaylan grlty denetlemek iin uygun susturucunun tasarm ve imalat, yaplarn ses yaltmnn artrlmas gibi teknik nlemlerin yansra, trafik grltsn denetlemek amacyla hz kontrol ve sinyalizasyon dzenlemeleri gibi idari nlemler bu trden nlemlere rnek olarak gsterilebilir. Grlt kontrolnde birim olarak desibel (dB) kullanlr. dB, insan kulann en ok hassas olduu ve yksek frekanslarn zellikle vurguland bir ses birimidir. Frekans ise ses dalgasnn birim zamanda uradklar deiim ya da devir saysdr ve birimi Hertzdir (Hz). nsan kula orta frekanstaki sesi, yani 1000-4000 Hz arasndaki sesleri en iyi alglar. Bu alglamalar lmek iin kulan duyma sisteminin zelliklerini ieren e ses ykseklik erilerinden yararlanlm ve fiziksel olarak lmlerle elde edilen basn dalgalanmalarna, deiik e ses ykseklii erileri kullanlarak, duyma sisteminin
440
TRKYE EVRE ATLASI
zellikle frekans ve genlik bamll yanstlmtr. Fiziksel basn dalgalanmalarnn, temel alnan e ses ykseklik erisine gre deitirilmesi ve yeniden biimlendirilmesiyle elde edilen dzeylere, bu deiimi vurgulamak amacyla ses dzey ad verilmitir. Elde edilen dzeyler uluslararas standartlarla tanml ilgili e ses ykseklik erisine zg ekilde, A-arlkl, B-arlkl, C-arlkl vb. ses dzeyi olarak tanmlanarak, arlklama ileminin tipine bal olarak dBA, dBB, dBC vb. cinsinden ifade edilmektedir. Grlt denetimi almalarnda en yaygn olarak kullanlan A-arlkl ses dzeyleri, duyma sisteminin dk yeinlikteki seslere kar davrann temel almaktadr. A-arlklama ilemi, duyma sisteminin duyarl olduu frekans aralndaki seslerin bileenlerini vurgulamakla birlikte, bu aralk dnda kalan frekanslardaki seslerin toplam dzeye olan etkisini, duyma sisteminin zelliklerini de dikkate alarak azaltmaktadr. XV.1.4. Grlt Kontrol Ynetmelii lkemizde grlt konusu ile ilgili yasal dzenlemeler yaplm ve 11 Aralk 1986 tarih ve 19308 sayl Resmi Gazetede yaynlanarak yrrle giren Grlt Kontrol Ynetmelii 9 Austos 1983 tarih ve 2872 sayl evre Kanununun 14nc maddesi hkmne dayanlarak hazrlanmtr. Ynetmelik Genel Hkmler, Grlt Kaynaklar, Yerleim Yap Malzeme Dier Grlt Yasaklar ve eitli Hkmler olmak zere be ayr blmden olumaktadr. Genel Hkmler blmnde ses ve grlt ile ilgili tanmlar, ynetmeliin ama ve kapsam ile grev, yetki ve sorumluluklar yer almaktadr. Ynetmeliin ikinci blm karayolu ve havayolu tama aralar ile endstriyel sre ve makinalardan yaylan grlty denetleyici hkmleri iermektedir. Yerleim blgeleri iin getirilen grlt ltleri Grlt Kontrol Ynetmeliinin nc blmnde yer almaktadr. Trafik grlts, endstri, antiye, uak ve demiryolu grltlerinin deerlendirilmesi, dzenlenen tablolar yardmyla bu blmde verilen ilkeler dorultusunda gerekletirilmektedir. Ayrca, kapal mekanlarda izin verilebilecek st snr grlt dzeyleri, mekandan beklenen fonksiyonlara gre belirlenmi ve eitli yap tipleri iin grltye duyarl etkinlik alanlar tanmlanmtr. Bu blmde yeralt ve yerst metro istasyonlarnda oluacak grlt dzeyleri, deiik alma koullarna baml olarak snrlandrlmtr. Ynetmeliin drdnc blm, ikinci ve nc blmlerde verilen grlt kstlamalar dnda kalan grlt kaynaklarna ilikin hkmler getirmektedir. Bu blmde, zellikle uygulamada karlalmas olas ikayetler gz nne alnarak grlt kstlamalar tanmlanmtr. Ynetmeliin beinci ve son blm, grlt verilerinin salanmas ve denetimi ile ilgili hkmler ve ceza hkmlerini iermektedir. Ynetmeliin ihlali konusundaki ak ve kesin hkmler, ceza hkmleri bal altnda verilmitir. Kaynaklar 1. evre Bakanl, Grlt Kontrol Ynetmelii, 11.12.1986 tarih ve 19308 Sayl Resmi Gazete. 2. Ycel, M., evre ve Doa Koruma, ukurova niversitesi Ziraat Fakltesi, Peyzaj Mimarl, Adana.
441
TRKYE EVRE ATLASI
XVI. AFETLER
XVI.I. AFETLER VE TRLER En genel tanmla insanlar iin fiziksel, ekonomik ve sosyal kayplar douran, normal yaam ve insan faaliyetlerini durdurarak veya kesintiye uratarak topluluklar etkileyen doal, teknolojik veya insan yaps kkenli olaylara afet denilmektedir. Bu tanmdan da anlalaca zere doa, teknolojik veya insan yapm kkenli bir olayn afet sonucunu dourabilmesi iin, insan topluluklar ve insan yerlemeleri zerinde kayplar meydana getirmesi ve insan faaliyetlerini bozarak veya kesintiye uratarak bir yerleme birimini etkilemesi gerekmektedir. Baka bir deyile afet bir olayn kendisi deil de dourduu sonutur. Afetin byklne etki eden ana faktrleri ise aadaki gibi zetlemek mmkndr. a. Olayn fiziksel bykl, b. Olayn yerleme alanlarna olan uzakl, c. Fakirlik ve az gelimilik, d. Hzl nfus art, e. Tehlikeli blgelerdeki hzl ve denetimsiz sanayileme, f. Ormanlarn ve evrenin tahribi veya yanl kullanm, g. Bilgisizlik ve eitim eksiklii, h. Toplumun afet olaylarna kar nceden alabildii koruyucu ve nleyici nlemlerin ulaabildii dzey. Afetleri aadaki gibi sralamak mmkndr. a. Deprem, b. Sel Baskn, c. Dmesi, d. Toprak Kaymas, e. Bina ve Tesis Yangnlar, f. Orman Yangnlar, g. Gemi Yangnlar, h. Radyasyon ve Hava Kirlilii gibi (nemli Nitelikli Kimyasal ve Teknolojik Olaylar) . Dier Haller olarak saylmaktadr. Sel, srekli yamurlardan ya da eriyen karlardan oluan, getii yerlere zarar veren takn suolarak tanmlanmaktadr. Heyelan, geni anlamda kayalarn ta paralarnn, topran, byk ll arazi paralarnn yama eiminde kaymalar veya yuvarlanmalar olayna denir. Baz heyelanlar ok hzl meydana geldikleri halde bazlar da ar bir ekilde meydana gelir. Bununla beraber, heyelanlarn hz genellikle srnmeden daha fazladr.
442
TRKYE EVRE ATLASI
, dadan, dik yamalardan kmesidir.
yuvarlanan veya yuvarlandka byyen kar
Yangn ise bir yapnn, bir ormann veya herhangi byk bir eyin tutuup yanmasdr. nsanlara maddi ve manevi zararlar veren yangnlara, deprem, kasrga ve dier tabii afetlerin dnda, insanlar sebep olmaktadr. XVI.II. TRKYEDE DEPREMLER VE DEPREM KUAKLARI Yerkabuu iindeki krlmalar nedeniyle ani olarak ortaya kan titreimlerin dalgalar halinde yaylarak getikleri ortamlar ve yeryzeyini sarsma olayna deprem denir. Byk depremler olduktan sonra, bir sre devam eden kk depremler ise art depremlerdir. Bazen byk depremler olmadan nce kk sarsntlar olur. Bu kk sarsntlar da nc depremler olarak adlandrlrlar. nc depremler her zaman olmayabilir. Deprem, insann hareketsiz kabul ettii ve gvenle ayan bast topran da hareket edebilecei ve zerinde bulunan tm yaplarn da hasar grp, can kaybna urayacak ekilde yklabileceklerini gsteren bir doa olaydr. Depremin nasl olutuunu, deprem dalgalarnn yeryuvar iinde ne ekilde yayldklarn l aletleri ve yntemlerini, kaytlarn deerlendirilmesini ve deprem ile ilgili dier konular inceleyen bilim dalna Sismoloji denir. Yerleim blgelerinde meydana gelen depremler iddetlerine gre, bata can kayb olmak zere ok byk zararlara ve evre sorunlarna sebep olabilir. Bu sebeplerden depremler Doal Afet kategorisine girer. XVI.II.1 Deprem Trleri 1. Derinliklerine Gre Deprem Snflamas Depremde enerjinin boald yer iindeki noktann yeryzne olan en ksa uzaklna depremin odak derinlii denilir. Depremler odak derinliklerine gre; a) S Depremler: Odak derinlii 0-70 kmye kadar olan depremlerdir. b) Orta Derinlikteki Depremler: Derinlii 71-300 km arasnda olan depremlerdir. c) Derin Depremler: Derinlii 301-700 km arasnda olan depremler olarak snflandrlrlar. Trkiyede olan depremler genellikle s odakl depremler olup ; derinlikleri ou zaman 0-30 km arasnda deimektedir. te yandan Ege Blgesinde BodrumMarmaris arasnda ve Antalyann gney batsnda olan baz depremlerin derinlikleri 100 km civarnda olabilmektedir. Bunlar orta derinlikteki depremlerdir. II. Uzaklklarna Gre Deprem Snflamas Deprem merkezlerinden istasyonlara olan uzaklklarna gre depremler, 4 ana snf altnda toplanabilir.
443
TRKYE EVRE ATLASI
a) Yerel Deprem: 100 kmden daha az olan depremler b) Yakn Deprem: 100 km ile 1 000 km arasnda olan depremler c) Blgesel Deprem: 1 000 km ile 5 000 km arasnda olan depremler d) Uzak Deprem: 5 000 kmden daha byk olan depremler. III. Byklklerine Gre Deprem Snflamas Depremler byklklerine (M) gre 6 grup altnda toplanabilir. a) ok Byk Depremler b) Byk Depremler c) Orta Byklkteki Depremler d) Kk Depremler e) Mikro Depremler f) Ultra-Mikro Depremler : : : : : : M 8.0 7.0 M < 8.0 5.0 M < 7.0 3.0 M < 5.0 1.0 M < 3.0 M < 1.0
IV. Kkenlerine Gre Deprem Snflamas Depremler kkenlerine yani oluum mekanizmalarna gre 5 snf altnda toplanabilir. a) Tektonik kkenli depremler, b) Volkanik kkenli depremler, c) knt depremleri, d) nsanlarn neden olduklar depremler, e) Doal olmayan (nkleer patlamalar) depremler. XVI.II.2. Deprem Merkezinden Yaylan Dalgalar Deprem merkezinden tr dalga yaylr ve bunlar; a) Merkezden uzak bir noktada ilk kez duyulan boylamasna basn dalgas, b) kinci olarak duyulan enlemesine basn dalgalar, c) Yzeyde oluan uzun dalgalardr. Kumlu ve kalkerli gibi yumuak arazili yerlerde tahribat ve ykm byk olur. Granit, Bazalt ve kayalar daha esnek olduklarndan depreme dayankldrlar. Depremin merkez st ve dalgalarn iddeti ile yaylma hzlar, gzlem evlerinde bulunan Sismograf ile tespit edilir. Depremlerin iddetleri belirli bir lee gre derecelendirilmektedir. Richter lei: 1den 9a kadar numaralanan Richter lei logaritmik lektir. Yani depremin etkisi lein derecesiyle birlikte artar. bir
Mercall-Cancan lei: En ok kullanlan bu lee gre depremin iddeti 1den 12ye kadar derecelenir ve bunlar; 1. Derece ok ok hafiftir. Sismografla tespit edilir. 2. Derece ok hafiftir.
444
TRKYE EVRE ATLASI
3. Derece hafiftir. 4. Derece orta iddetlidir. 5. Derece olduka iddetlidir. 6. Derece iddetlidir, binalarn svalar atlar . 7. Derece ok iddetlidir, evlerde atlaklk olur. 8. Derece ykcdr, bacalar ykar, binalarda yarklar oluturur. 9. Derece ok ykcdr, ta binalar yklr. 10. Derecede evler yklr, demiryollar, su ve havagaz borular erilip kopabilir. 11. Derecede kprler, barajlar yklr, yerde yarklar alr ve sular fkrr. 12. Derece, byk bir felakettir, hi birey ayakta kalmaz, yeryznn ekli, biimi deiir yeni gller oluabilir, rmaklarn yataklar deiebilir. Drdnc derece ve zerindeki iddette meydana gelen depremler ; yer, blge ve arazi artlarna bal olarak deiik ap ve boyutlarda evre problemleri olutururlar. Depremlerdeki can ve mal kayplarna ou zaman yap kusurlar yol aar. Binalar, zellikle deprem kuaklarnda yeni teknikler dikkate alnarak, depreme dayankl olmaldr. Ayn derecedeki her deprem, her yerde ayn can kayb ve ykma yol amayabilir. Yaplarn durumu, nfus younluu, yap biimi ve teknii vb. konular nemli rol oynarlar. Son yllarda gelien ileri teknoloji sayesinde, pek ok lke daha planlama ve inaat yapm aamasnda ald nlemlerle, deprem zararlarn byk lde azaltmlardr. XVI.II.3. Trkiyede Deprem Kuaklar Anadolu, Alp kvrm sisteminin ve buna bal olarak devam eden Kuzey Anadolu krk kuann zerindedir. Dou Anadoluda Vartodan balayan birinci derecede deprem kua Erzincan, Readiye, Niksar, erkes, Bolu, Adapazar ve Marmara Denizi ortasndan geerek Ege Blgesine uzanr. Bu kuan kuzey ve gneyinde yer alan ikinci derecedeki deprem kua ise Kars ve Van evresinden balayp Kuzey Anadoluyu batan baa geerek Ege Blgesini kuatr. skenderun Krfezinden geen ikinci bir kuak Bingl ve Tunceli blgesinden geerek Erzincan birinci deprem kua ile kesiirler. Dou Anadoluda Amik Ovasndan Bingl Karlovaya kadar uzanan bir krk deprem kua vardr. Bu kuak zerinde VIII. ve X. yzyllarda byk ve nemli apta depremler olmutur. Nemrut ve Sphanda gibi volkanik dalar bu kuak zerinde bulunmaktadr. Tablo: XVI.2.1.de farkl deprem blgelerinde yer alan illerin listesi verilmektedir.
445
TRKYE EVRE ATLASI
Tablo:XVI.2.1. Trkiyede Deprem Kuaklarna Gre llerin Dalm

I.Derece Blgede Yeralan ller II.Derece Blgede III.Derece Blgede Yeralan ller Yeralan ller IV.Derece Blgede Yeralan ller V.Derece Blgede Yeralan ller
1. anakkale 1. Tekirda 1. Yozgat 1. Edirne 1. Karaman 2. zmir 2. Uak 2. Nevehir 2. Krklareli 2. Aksaray 3. Manisa 3. Ktahya 3. Mersin 3. Konya 4. Aydn 4. Eskiehir 4. Kayseri 4. Ankara 5. Balkesir 5. Afyon 5. Sivas 5. Nide 6. Mula 6.Antalya 6. Kilis 6. Sinop 7. Bursa 7. Zonguldak 7. Gaziantep 7. Giresun 8. stanbul 8. orum 8. Ordu 8. Trabzon 9. Denzili 9. Adana 9. anlurfa 9. Rize 10. Kocaeli 10. Samsun 10. Gmhane 11. Yalova 11. Adyama 11. Bayburt 12. Bilecik 12. Elaz 12. Mardin 13. Sakarya 13. Tunceli 13. Artvin 14. Burdur 14. Diyarbakr 15. Isparta 15. Erzurum 16. Bolu 16. Batman 17. Dzce 17. Ardahan 18. Bartn 18. rnak 19. Karabk 19. Kars 20. ankr 20. Ar 21. Kastamo 21. Van 22. Krkkal 22. Idr 23. Krehir 24. Amasya 25. Tokat 26. Hatay 27. K.Mara 28. Malatya 29. Erzincan 30. Bingl 31. Mu 32. Siirt 33. Bitlis 34. Hakkari 35. Osmaniye Kaynak: Bayndrlk ve skan Bakanl Afet leri Genel Mdrl, Austos 1997.
I. Derece deprem blgesinde bulunan illerin toplam yzlm 328 995 km2 olup, 1990 nfus saymna gre toplam nfusun % 44n oluturmaktadr. II.Derece deprem blgesinde yer alan illerin toplam yzlmleri ise 186 411 km2 olup, toplam nfusun % 26sna denk gelmektedir. Grld zere lkemizde I.ve II.derece deprem blgesi olarak tanmlanan yerler 515 406 km2lik bir alan kaplamakta ve zerinde 1990 nfus saym itibariyle 39 695 633 kii (toplam nfusun % 70i) yaamaktadr. Son yz yldr lkemizde yaanan byk depremlerle ilgili istatistik bilgiler Tablo:XVI.2.2de verilmektedir. Kaynaklar 1. Bayndrlk ve skan Bakanl Afet leri Genel Mdrl, Corafi Bilgi Sistemi ile Deprem Blgelerinin ncelenmesi, Austos 1997. 2. Bayndrlk ve skan Bakanl Afet leri Genel Mdrl, Deprem Nedir?, Ankara, 2000. 3. Bayndrlk ve skan Bakanl Afet leri Genel Mdrl Verileri, 2000.
446
T.C. EVRE VE ORMAN BAKANLII Tablo: XVI.2.2 Trkiyedeki Son 100 Ylda Yaanan nemli Depremler
Yer ankr Zara Malazgirt emigezek Mrefte Afyon-Bolvadin aykara Pasinler Afyon-Dinar Milas Finike Kars zmir-Torbal Sivas-Suehri Hakkari Snr Denizli-ivril Bingl Erdek Digor Kars-Ktek Krehir Krehir zmir-Dikili Tercan Erzincan Kayseri-Develi Yozgat Nide Van-Erci Mula Erzincan Mula Bigadi-Sndrg Osmanck orum Niksar-Erbaa Adapazar-Hendek Tosya-Ladik Bolu-Gerede Ayvalk-Edremit Dzce Mudurnu Gediz-Uak Adana-Ceyhan Van Kadnhan-Ilgn Varto-Hns Harmanck zmir-Karaburun Karlova K skenderun Kurunlu Yenice-Gren Hasankale Misis Karaburun Edirne Kurunlu Aydn-Ske Eskiehir Fethiye Bolu-Abant Baky Kyceiz Hns Bitlis Tarih 9.3.1902 10.2.1903 28.4.1903 4.12.1905 9.8.1912 4.10.1914 13.5.1924 13.9.1924 7.8.1925 8.2.1926 18.3.1926 22.10.1926 31.3.1928 18.5.1929 5.6.1930 19.7.1933 15.12.1934 4.1.1935 1.5.1935 23.3.1936 19.4.1938 16.12.1938 22.9.1939 21.11.1939 26.12.1939 20.2.1940 13.4.1940 10.1.1940 10.9.1941 23.5.1941 12.11.1941 13.12.1941 15.11.1942 21.11.1942 11.12.1942 20.12.1942 20.6.1943 26.11.1943 1.2.1944 6.10.1944 1.10.1944 5.4.1944 25.6.1944 20.3.1945 20.11.1945 21.2.1946 31.5.1946 5.2.1949 23.7.1949 17.8.1949 4.2.1950 8.4.1951 13.8.1951 18.3.1953 3.1.1952 22.10.1952 2.5.1953 18.6.1953 7.9.1953 16.7.1955 20.2.1956 25.4.1957 26.5.1957 7.7.1957 25.4.1959 25.10.1959 26.2.1960 Derinlik 16 15 30 10 20 30 10 10 10 10 70 40 30 60 30 10 10 19 80 20 30 30 20 40 70 30 10 80 40 10 10 10 10 40 10 10 40 60 10 60 60 40 10 40 30 50 10 10 40 70 60 30 40 40 40 80 10 60 30 50 40 M 5.6 5.8 5.8 7.3 5.1 5.3 6.9 5.9 4.7 6.9 5.7 7.0 6.1 7.2 5.7 4.9 6.7 6.2 4.5 6.6 4.8 7.1 5.9 7.9 6.7 5.6 5.0 5.9 6.0 5.9 5.7 6.1 5.5 5.9 7.0 6.6 7.2 7.2 7.0 5.4 5.6 6.2 6.0 5.8 5.6 5.7 5.2 7.0 7.0 4.6 5.7 6.9 7.4 5.8 5.5 5.1 5.1 6.4 7.0 6.4 7.1 7.1 5.1 5.7 5.0 4.0 Ar Has. 3 000 1 500 4 500 15 5 540 1 700 700 4 300 2 043 598 190 2 100 1 357 3 000 200 200 600 1 300 100 3 860 300 1 235 500 116 720 530 1 250 586 600 500 500 400 1 262 448 816 32 000 2 240 25 000 20 865 1 158 900 900 3 476 650 1 000 509 1 986 150 824 3 000 100 13 3 354 9 670 701 511 73 323 230 470 1 219 3 100 4 201 300 59 300 80 Orta Has. 13 373 250 523 2 281 161 -
TRKYE EVRE ATLASI
Hafif Has. 946 157 9 862 315 -
l 4 2 626 216 400 50 310 3 2 27 355 50 64 2 514 20 12 5 200 149 60 43 32 962 37 20 58 194 2 15 7 7 25 3 000 336 2 824 3 959 27 30 21 10 2 839 1 450 20 6 52 265 133 10 2 23 2 67 100 18 -
Yaral 466 30 -6 300 -349 7 10 208 336 -
447
TRKYE EVRE ATLASI
Tablo: XVI.2.2 (Devam) Trkiyedeki Son 100 Ylda Yaanan nemli Depremler
Germencik Tokat Marmaris Mu Idr Denizli narck-Yalova Denizli Siirt Malatya Manyas Denizli-Honaz Karlova Varto Adana-Bahe Varto Varto Adana-Bahe Adapazar Plmr Akyaz Bingl-Elaz Amasya-Bartn Fethiye Gnen Demirci Demirci Alaehir Karaburun Grn Gediz avdarhisar-Ktahya Demirci Burdur Bingl Sarkam Ezine Van zmir Kars-Susuz Lice Doubeyazt Ardahan Denizli aldran-Muradiye Palu zmir zmir Foa Antakya Mu-Bulank Biga Erzurum-Kars Erzurum-Balkaya Malatya-Srg Malatya-Srg Kars-Akkaya Erzincan-Tunceli Dinar orum-Amasya MARMARA* (Sakaryazmit,Yalova) Dzce li ve evresi 10.4.1960 26.7.1960 23.5.1961 10.2.1962 4.9.1962 11.3.1963 18.9.1963 22.11.1963 24.3.1964 14.6.1964 6.10.1964 13.6.1965 31.8.1965 7.3.1966 7.4.1966 12.7.1966 19.8.1966 7.4.1967 22.7.1967 26.7.1967 30.7.1967 24.9.1968 3.9.1968 14.1.1969 3.3.1969 23.3.1969 25.3.1969 28.3.1969 6.4.1969 2.7.1970 28.3.1970 19.4.1970 23.4.1970 12.5.1971 22.5.1971 22.3.1972 26.4.1972 16.7.1972 1.2.1974 25.3.1975 6.9.1975 2.4.1976 30.4.1976 19.8.1976 24.11.1976 26.3.1977 9.12.1977 16.12.1977 14.6.1979 30.6.1981 27.3.1982 5.7.1983 30.10.1983 18.9.1984 5.5.1986 6.6.1986 7.12.1988 13.3.1992 1.10.1995 14.8.1996 17.8.1999 12.11.1999 40 40 70 4 40 40 40 60 3 24 33 33 26 4 26 32 33 30 18 8 5 22 6 9 37 4 16 19 18 18 28 30 3 10 25 46 31 25 32 14 10 25 24 63 38 7 16 10 10 11 5 27 24 12 16 4.4 4.6 6.5 4.5 5.3 5.5 6.3 5.1 4.0 6.0 7.0 5.7 5.6 5.6 4.8 4.0 6.9 5.3 7.2 6.2 6.0 5.1 6.5 6.2 5.7 6.1 6.0 6.6 5.6 4.8 7.2 5.9 5.7 6.2 6.7 4.7 5.0 5.2 5.2 5.1 6.9 4.8 5.0 4.9 7.2 5.2 4.8 5.3 5.9 4.4 5.2 4.9 6.8 5.9 5.8 5.6 6.9 6.8 5.9 5.4 7.4 100 22 61 54 230 298 100 678 5 398 488 1 500 1 100 100 90 20 007 91 5 569 1 282 2 073 42 20 1 100 1 826 4 372 4 343 150 9 452 41 150 1 389 5 617 400 400 47 762 8 149 236 300 887 9 552 842 11 40 22 2 424 85 3 241 187 824 1 174 546 6 702 4 909 707 77 342 9 83 10 852 936 3 280 1 285 810 9 120 5 110 2 310 1 010 3 424 9 840 1 529 3 509 2 610 1 004 4 550 380 2 833 5 118 846 3 007 383 2 539 313 1 133 9 108 3 276 789 77 169 2 560 1 380 2 200 3 100 2 215 7 800 3 210 1 500 682 3 095 7 737 3 354 3 618 2 800 3 624 7 283 618 3 887 7 482 3 153 4 085 847 4 705 458 1 816 15 384 6 709 2 080 89 872 9 1 1 1 8 23 14 14 12 2 394 89 97 2 2 29 1 41 1 1 086 57 878 1 2 2 2 385 5 4 4 3 840 8 3 1 155 3 8 1 4 653 94 15 845 22 26 36 130 217 75 1 489 235 268 40 231 186 3 1 260 2 43 150 700 4 20 26 3 339 13 28 497 26 1 142 35 24 20 11 3 850 240 6 43 953 -
12.10.1999 tarihi itibariyle Kaynak: Bayndrlk ve skan Bakanl Afet leri Genel Mdrl Verileri, 2000.
Harita XVI.1de Deprem Blgeleri gsterilmektedir. Harita XVI.2.de ise Trkiye Diri Fay Haritas yer almaktadr.
448
TRKYE EVRE ATLASI
XVII. SALIK VE EVRE

XVII.1 TEMEL SALIK HZMETLER VE EVRE Salk; kiinin bedensel, ruhsal ve sosyal ynden tam bir iyilik hali olarak tanmlanmaktadr. lkemizde bireylerin bu tanm iine giren tm sorunlaryla birinci aamada salk ocaklar ilgilenmektedir. Salk ocaklarnn almalar genel balklar halinde yle sralanabilir; 1. Ana-ocuk sal hizmetleri, 2. Stma eradikasiyonu hizmetleri, 3. Verem sava hizmetleri, 4. Frengi ve lepra sava hizmetleri, 5. Trahom sava hizmetleri, 6. Nfus planlamas hizmetleri, 7. evre salnn dzeltilmesi hizmetleri, 8. Salk eitim hizmetleri, 9. Sistematik a uygulamas hizmetleri, 10. Bulac hastalklarla sava vs. saylabilir. Bir blgede ya da lkede bozulan olumsuz evre koullar dzeltilmedike insan salnn korunmas gtr. me ve kullanma suyu kirlenmi ve mikroplu bir blgede mide-barsak sistemi bulac hastalklarn nlemek imkanszdr (rnein bulac sarlk, tifo, yaz ishalleri vb). te yandan yine olumsuz evre artlar dzeltilmedike topluma gtrlen salk hizmetleri snrl kalmaktadr. Gerek lkenin ekonomik kayb, gerek insanlarn igc ve zaman kayb, gerekse salk kurumu ve personelin bo yere meguliyeti gz nne alndnda, Koruyucu Hekimlik Uygulamas ve evre Sal hizmetlerinin rasyonel bir biimde yrtlmesi daha ok nem kazanmaktadr. Koruyucu hekimlik; evre sal artlarnn dzeltilmesi, halkn salk konusunda eitilmesi, bulac hastalklarn nlenmesi, beslenme dzeyinin iyiletirilmesi, ana-ocuk sal ve aile planlamas gibi konular kapsamaktadr. Salk ya kiiye bal bnyesel etmenler ile ya da evreye bal sebeplerle bozulabilir. Saln korunmas iin bir yandan kiiye ynelik koruyucu hekimlik yntemlerini uygularken (kii direncini arttrmak iin yeterli ve dengeli beslenme, alama, salk eitimi, erken tan ve tedavi) bir baka nemli nokta da evreye ynelik koruyucu uygulamalardr. Bunlar; 1. Hastalk etkenlerinin oluumunu nlemek; a) Kanser yapc maddeleri kontrol altna almak ve kullanlmasn nlemek, b) Olumsuz fizik etmenlerini en aza indirmek (radyasyon), c) Sosyal evrede olumsuz koullar ortaya karmak (AIDS, Verem vb.) ve kontrol altna almak. 2. Hastalk sebeplerini salk bakmndan zararsz hale getirmek, salk sakncalarn en aza indirmek; Atklarn kontrol ynnde gerekli her trl tedbirlerin alnmas, kanalizasyon
449
TRKYE EVRE ATLASI
sistemi, plerin uygun biimde toplanmas ve yok edilmesi, endstriyel atklar iin toplama-artma tesisleri kurulmas gibi. 3. Hastalklarn yaylmasn nlemek; a. Kirli sularn artlmas (dezenfeksiyon), b. Besinlerin artlmas (pastrizasyon), c. Hastalk tayc karasinek, sivrisinek gibi haerelerle mcadele, d. Hastalk arac olan hayvanlar ile sava (veba, kuduz vb.), 4. Salk ynnden risk altnda olan kii, grup ya da kitlelerin eitimi vb. evre sal ; evreyi oluturan elerin insan sal ile badaacak biimde korunmas, eer bunlarda salk ynnden sakncalar varsa bu olumsuz artlarn dzeltilmesi ya da hafifletilmesi abalarn amalayan bilim ve uygulamalardr. evre sal, toplumlarn salk dzeyini nemli lde etkilemektedir. Toplumlarn salk dzeylerinin gelimilii ise deiik gstergelerle llebilmektedir. Bunlar salk elemanna den nfus, yatak bana den hasta, hastalk, lm olaylar ve nedenleri gibi parametrelerin genel olarak alan zerindeki dalmdr. Bu gstergelerden nem tayanlardan birisi de Bebek lm Hz gstergesidir. Bebek lm hz temelde, toplumlarn sahip olduklar ekonomik ve toplumsal zenginlik kaynaklarna baml deiken olarak kabul edilmektedir. Dnya zerinde yaplan aratrmalar iki gerei ortaya koymaktadr. Uluslararas refah dzeyi arttka bebek lm hz dmektedir ve yine zaman iinde bebek lm hznda srekli azalma grlmektedir. Salk gstergeleri ile ilgili olarak VIII. BYKP nda yer alan hususlar u ekilde zetlenebilir.1995 ylnda binde 43,1 olan bebek lm hz 2000 ylnda binde 35,3e dm, ayn dnemde douta hayatta kalma midi 68 yldan 69,1 yla ykselmitir. 2000 yl sonu itibariyle hastane saysnn 1 220ye, salk oca saysnn 5 700e, salk evi saysnn 13 500e ulamas beklenmekte, 807 kiiye bir hekim, 384 kiiye bir hasta yata decei tahmin edilmektedir. 1999 yl itibariyle hasta yataklarnn yzde 38i, hekimlerin ise yzde 40 nfusun yzde 25,6snn yaad byk ilde bulunmaktadr. lke genelinde yatak kullanm oran yzde 59dur. zellikle ile hastanelerinde yatak kullanm oran yzde 25in altnda kalrken byk illere hasta akn devam etmektedir. Salk insan gcnn ve altyapsnn yurt dzeyine dengesiz dalm, kurulular ve hizmet basamaklar arasndaki koordinasyon ve ibirlii eksiklii devam etmektedir. 1999 yl sonu itibariyle salk sigortas kapsamndaki nfusun oran yzde 86,4e ulamtr. Koruyucu salk hizmetlerine gerekli ncelik verilmemi ve bu hizmetlerin temel salk hizmetleriyle birlikte yaygn, srekli ve etkili sunulmas salanamamtr.
450
TRKYE EVRE ATLASI
Hzl kentlemeyle birlikte artan kentli nfusun birinci basamak salk hizmeti talebini karlayacak etkin bir model gelitirilememi ve aile hekimlii uygulamasna geilememitir. evresel risk faktrlerinin azaltlmas iin sektrler arasnda ibirlii programlar gelitirilememi ve evre sal hizmetleri yeterince glendirilememitir. Salk gstergelerindeki gelimelerle ilgili bilgiler karlatrmal olarak Tablo: XVII.1.de verilmektedir.
Tablo:XVII.1. Salk Gstergelerinde Gelimeler 1995 Yatak says (Adet) Yatak Bana Den Nfus Yatak Kullanm Oran (Yzde) Salk Oca Says Hekim Says Hekim Bana Den Nfus Di Hekimi Says Di Hekimi Bana Den Nfus Hemire Says Hemire Bana Den Nfus Douta Hayatta Kalma midi (Yl) Bebek lm Hz (Binde) (1) Tahmin, (2) Hedef Kaynak: Salk Bakanl, DPT. 150 565 402 58 4 927 69 349 872 11 717 5 163 64 243 942 68,0 43,1 2000 (1) 170 000 384 60 5 700 80 900 807 14 200 4 599 71 000 919 69,1 35,3 2005 (2) 200 000 351 75 6 300 89 000 789 16 000 4 389 77 100 910 70,3 28,8
Tabloda grld zere 1995 ylnda 150 565 olan yatak saysnn 2005 ylnda 200 000 olaca, yine ayn dnemde yatak bana den nfusun ise 402den 351e decei beklenmektedir. zetle salk hizmetlerinin yrtlmesi; sebep-sonu ilikileri bakmndan dikkate alndnda, kirlenen ve bozulan ekolojik evre artlarnn toplum sal sorunlarnn temelini oluturduu grlmektedir. Bu nedenlerle sosyal ve ekolojik evrenin korunmas, dzenlenmesi ve gelitirilmesi tm salk hizmetlerinin iyiletirilmesinde hayati nem tamaktadr. Kaynaklar 1. zmir Tabip Odas, zmir evre Kirlilii ve Salk Sempozyumu, 1987. 2. DPT, VIII.BYKP Verileri, 2001-2005.
451
TRKYE EVRE ATLASI
XVIII. EVRE ETM

XVIII.1 EVRE ETM VE HALKIN KATILIMI evre eitimi; toplumun tm kesimlerinde evre bilincinin gelitirilmesi, evreye duyarl, kalc ve olumlu davran deiikliklerinin kazandrlmas ve doal, tarihi, kltrel, sosyo-estetik deerlerin korunmas, aktif olarak katlmn salanmas ve sorunlarn zmnde grev alma olarak tanmlanabilir. Bilindii zere 1982 Anayasasnn 56. maddesinde " Herkes salkl ve dengeli bir evrede yaama hakkna sahiptir, evreyi gelitirmek, evre saln korumak ve evre kirlenmesini nlemek devletin ve vatandalarn devidir" denilmektedir. Anayasa ve ona paralel olarak kartlm olan 2872 Sayl evre Kanunu da, evrenin korunmas ve gelitirilmesi iin hem devlete hem bireylere aktif olarak katlmalar gereken bir grev vererek, evre hakkn bir ok gelimi lkede kabul edilen ada bir yaklamla ele almaktadr. evreyle ilgili olarak, tm bireylerin hak ve grevleri bakmndan ok byk nemi olan evre bilincinin ve duyarllnn gelitirilmesi iin, evre eitiminin ok ciddi bir ekilde ele alnp uygulanmas gerekmektedir. XVIII.1.1. evre Eitimi evre eitimi; rgn eitim, yaygn eitim ve hizmetii eitim olmak zere ana balk altnda toplanabilir. XVIII.1.1. rgn Eitim rgn eitim sisteminin iinde yer alan her trl seviyedeki okullarda retim programlarnda yer verilen sosyal ve tabii bilimler, insan ve evre ilikileri, doal kaynaklar ve kullanm ile ilgili konularda ulalmak istenen ama; evre bilincine erimi ve bu konuda bilgiyle yklenmekten ok, evreye duyarl ve olumlu davranlar kazanm fertler yetitirmektir. rgn eitimdeki retim programlar incelenmeli, hangi seviyedeki okullarda hangi konularn verilecei tespit edilmeli ve srekli olarak deerlendirilmelidir. evre bilincinin oluturulmasnda ana unsur "evrenin korunmasdr", retimin temeli bu unsur zerinde olmaldr. evre eitimi stratejilerine uygun olarak ayn zamanda kamu ve zel sektr kapsayan retim programlarn hazrlayabilen ve bunlar milli politikalar dorultusunda uygulayp gerekletirmeye ynelebilen retmen, uzman ve ynetici yetitirmeye ynelik eitime nem verilmelidir. Orta renim kurumlarndaki rehber uzmanlatrlarak evre eitiminde yararlanlmaldr. retmenler, evre konusunda
452
TRKYE EVRE ATLASI
XVIII.1.1.1. rgn Eitimde Hedef Kitleler 1. Okul ncesi (Anaokul-Kre) retim, 2. lkretim, 3. Orta retim ( Lise ve Dengi Okullar), 4. Yrsek retim. XVIII.1.2. Yaygn Eitim evre bilinlendirilmesinde yaygn eitimin amac, evrenin insan temel ihtiyalarn karlayabilmesi iin doal kaynaklarn rasyonel olarak kullanm, geliigzel kullanlmasnn dourduu tkenme ve kirliliin nlenmesi, evrenin kendi kendini yenileme yeteneini koruyabilmesi iin kararlln salanmas ynnde insanlarda olumlu davran deiiklii meydana getirmektir. Yaygn eitim, rgn eitim sistemine hi girmemi ya da herhangi bir kademesinde bulunan veya bu kademelerden km fertlere gerekli bilgi, beceri ve davranlar kazandrmak iin rgn eitimin yannda veya dnda onlarn; ilgi, istek ve yetenekleri dorultusunda ekonomik, toplumsal ve kltrel gelimeler salayc nitelikte, eitli sre ve dzeylerde hayat boyu yaplan eitim-retim-rehberlik ve uygulama faaliyetlerinin tmdr. Amac, toplumu ve fertleri ekonomik ve sosyal ynden dinamik hale getirmektir. XVIII.1.2.1. Yaygn Eitimde Hedef Kitleler 1. Kentsel Kamuoyu, 2. Krsal Kamuoyu, 3. alan Kitle (Kamu / zel). evre eitimini, srdrlebilir kalknma evresinde ele almak ve mfredat program ierisinde eitli ynlerine yer vererek, formal eitim kurumlar dnda, iba eitim kurslar kapsamnda ve genliin, yetikinlerin eitimi i evrelerinde ve basn gibi eitli gruplar iine alacak ekilde kapsaml olmaldr. evre eitimi aratrma ve gelitirme merkezleri almal ve yaygn eitimde evre eitim programlar hazrlayacak, yrtecek ve denetleyecek srekli bir rgt kurulmaldr. Yaygn eitim, hedef gruplara ulaacak ekilde, uygulanabilir yararl sonular vurgulayarak, srekli ve tevik edici ve caydrc nlemlerle desteklenerek yaplmaldr. Yaygn eitimde eiticiler, yresinde halkn yakndan tand, gvendii ve sevdii, halka daha iyi hizmetler sunan ve toplumun deerlerini iyi bilen ve bunlar yapc olarak kullanan kiiler olmaldr. Yaygn evre eitimi, toplumun her kesimine ve evre ile etkileimlerinin younluuna gre yaplmaldr.
453
TRKYE EVRE ATLASI
XVIII.1.3. Hizmet i Eitim Halk ile dorudan ve dolayl olarak iliki iinde bulunan idari mekanizmada yer alan kiilerin st seviyeden balayarak, yerel ynetim dzeyine kadar evre konusunda eitimlerine nem verilmelidir. Kamu kurulularnda her kademedeki yneticilere, zel sektr yatrmclar, yneticileri ve yerel kurulularn yneticilerinden balayarak en alt dzeyde alanlara kadar herkese evre eitimi verilmelidir. Hizmet ii eitimi yapacak olan bir ekirdek kadro kurulmal ve bunlar eitilerek, kamu kurulularnda evre eitimleri yapmalar salanmaldr. XVIII.1.3.1. Hizmet i Eitimde Hedef ve lkeler 1. Kamu Personeli Eitimi, 2. Eiticilerin Eitimi, 3. Politikac ve Yneticilerin Eitimi. Kamu kurum ve kurulular personeli; zellikle mevzuat uygulamaktan sorumlu belediye ve valilik elemanlar ile proje baznda deerlendirme yapan tm elemanlar mutlaka eitilmelidir. Hizmet sektrnde, zellikle turizm alanndaki gelimeler, doal ve kltrel evreyle ilikilendirilmeli ve uluslararas tm almalarda evre ynetimine ynelik uygulamalar gndeme getirilmelidir. evre uzmanlar iin n bir eitim salanmal, daha sonra karar verme ve ynetimde grev alabileceklere profesyonellik eitimi verilmelidir. Eitim, aratrmaya ynlendirici bir eitim olmaldr. Eitici personelin eitim programlar oluturulmal, buna uygun dokman, seminer vb. almalar dzenlenmelidir. Kaliteli elemanlarn eitimi bir n almadr. Kiiler hem n hizmet eitimine, hem de hizmet ii eitime tabi tutulabilir. Bunun iin eitim metodlar oluturulmal, klavuz evre bilgileri bir araya getirilmeli , hem resmi eitimde hem de bunun dndaki eitim faaliyetleri birletirilmelidir. Eiticiler, teorik eitimden ok pratik eitime ynlendirilmelidir. Karar verici ve politika oluturucu kitlenin ve yneticilerin en st dzeyden balayarak, karar verici bir konumda olduklar dikkate alnarak evre konusunda bilinlendirilmeleri, duyarllklarnn artrlmas iin eitilmeleri gereklidir. evrenin kirlenerek bozulmas veya korunmas hadisesi toplumun her kesimini ve gelecek nesilleri dorudan ilgilendiren ok nemli bir olaydr. Bu nedenlerle evrenin korunmas topluma mal edilmeli, evrenin kirlenmesi ve sorunlarn zmnde halkn katlm salanmal, evre eitimi ve evre bilincinin gelitirilmesi, ulusal bir politika haline getirilmelidir.
454
TRKYE EVRE ATLASI
Trkiye'de evre eitiminin iyiletirilmesi ve yaygnlatrlmasnda ulusal evre politikalarna paralel olarak yrtlmesinde, kamu ve gnll evre kurulularnn lke ve blge dzeylerindeki faaliyetleri byk nem tamaktadr. XVIII.2. Trkiye'de evre Eitimi ve Halkn Katlm nsan ve evre arasndaki etkileimin vazgeilmez nitelikte oluu, evre kavramnn gnmzde kazand boyutlar, evrenin ulusal dzeyde olduu kadar uluslararas dzeyde de yeni yaklamlarla ele alnmas gereini ortaya karmtr. evrenin korunmas ve gelitirilmesi konusunda gelitirilen abalarn amac, insanlarn daha salkl ve gvenli bir evrede yaamasdr. nk evreye zarar veren de, evreyi koruyan ve gelitiren de insandr. ada evre bilinci, salkl bir evrede yaamay insanlarn temel haklarndan biri olarak kabul etmektedir. evre eitimi, tm dnyann gndeminde olan evre sorunlarnn ortaya kard bireysel ve toplumsal bir ihtiya haline gelmitir. evre eitiminin amac toplumun tm kesimlerini evre konusunda bilinlendirmek, bilgilendirmek, olumlu ve kalc davran deiikliklerini kazandrmak ve bireylerin aktif katlmlarn salamaktr. Bu nedenle, evre ile ilgili konularda aktif katlm salayacak, olumsuzluklara kar tepki oluturacak, bireysel karlarn toplumsal karlardan ayr dnlemeyecei gereini kavratacak bir eitim yntemi ve halkn katlmn amalayan eitim sistemi, kitlelerin dnme ve karar verme gcn de gelitirecektir. evre eitimi, yalnz bilgi vermek ve sorumluluk hissi oluturmakla kalmamal, insan davranna da etki yapmaldr. XVIII.3. Mevcut Durum lkemizde bugn ortaya kan sorunlarn ana nedenlerinden birisi, bilgi edinme ve bilinlenmede karlalan eksikliklerdir. Bilinlenmemi ve eitilmemi bir toplum yaad dnyay kendinden sonra bakalarnn da kullanacan idrak edemez. Halbuki evre, bize gemiten braklan bir miras deil, korunmas, gelitirilmesi ve gelecek nesillere en gzel ekilde devredilmesi gereken bir emanettir. lkemizde eitim dzeyinin dk olmas, kiilere sorunlarla ilgili ve zm yollar arama bilincinin kazandrlamamas nedeniyle, bugn toplumumuzun byk bir ksmnda evrenin korunmas ilgilenmeye demeyen bir konu olarak alglanmaktadr. Oysa ki, gnmzde teknolojinin ilerlemesi ve iletiim organlarnn hzla yaylmas dnyada g ve deer kavramlarn hzla deitirmektedir. Dnyann herhangi bir blgesinde meydana gelen evre sorunlarnn tm dnyay da ayn derecede etkiledii dikkate alndnda, kamuoyunun bilgilendirilmesinde basl, grsel medya kurulularnn rolnn ne kadar nemli olduu ortaya kmaktadr. Bu nedenle, lkemizdeki medya kurulularnn programlarnda, evre konularna arlk vermesi ve kamuoyunun bilinlendirilmesinde yol gsterici, aydnlatc olacak her trl spot, drama, belgesel vs. gibi programlarn arlkl olarak yer almas byk nem tamaktadr. Salkl bir toplumun salkl bir evrede geliebilecei ilkesinden hareketle, okul ncesi, ilk ve orta retim andaki ocuklarn evre sorunlarn daha iyi
455
TRKYE EVRE ATLASI
anlamalarn, sosyo-ekonomik ve kltrel kalknmann salkl bir evre ile olan ilikisini kavramalarn salamak, verilecek evre eitimi sayesinde gerekleecektir. evrenin neminin gnmzde hzla artmas nedeniyle evre eitiminin ana okullarndan balatlarak ilkretim ve ortaretim kurumlarnda da sistemli ve dzenli bir ekilde devam etmesi nemli sonular kazandraca dncesiyle 14.10.1999 tarihinde evre Bakanl ile Milli Eitim Bakanl arasnda evre Eitimi Konularnda Yaplacak almalara likin birlii Protokol imzalanarak yrrle konulmu ve protokol erevesinde; a. Okul ncesi ve ilkretim andaki ocuklarda evre bilincinin gelitirilmesi amacyla uygulamal evre eitimine arlk verilmesi, b. Ortaretim kurumlarnda retmen gelitirilmesi iin evre eitimine yer verilmesi, ve rencilerde evre bilincinin
c. Ortaretim kurumlarnda Milli Eitim Bakanlnca uygun grlen programlarda evre Dersinin haftada bir saat olmak zere zorunlu ders olarak ders programlarnda yer almas, d. Mesleki Teknik Eitim Programlarnda olduu gibi raklk Eitim Programlarndada evre konularna yer verilmesi, e. lke genelinde tm retmen ve rencilerin evre konusunda bilgilendirilmelerinin salanmas amacyla evre eitimine ynelik hizmet ii eitim kurslarnn dzenlenmesi konularnda almalar balatlmtr. Ayrca 2003-2004 retim Yl Uygulamal evre Eitimi Pilot Projesi hazrlanarak 09.12.2003 tarihinde tantm toplants gerekletirilmitir. Gen bir nfusa sahip olan lkemizde bugn okul ncesi eitimde sistemli bir evre eitiminden bahsetmek mmkn deildir. Bunun nedeni ise, ocuun yetimesinde nemli faktr olan ebeveynler ile eitimcilerin evre konusunda yeterli eitilememesi, ciddi bir kaynak eksiklii ile iletiim ve koordinasyon sorunlar olarak gsterilebilir. Kamuoyunda evre bilincinin gelitirilmesi ve yaygnlatrlmas amacyla ulusal ve blgesel bazda evrenin korunmas, bozulan evre deerlerinin yeniden kazandrlmas, doal kaynaklarn rasyonel kullanm ve evre kirliliinin nlenmesi konularnda halkn katlmn salamak iin kamu kurum ve kurulular, sivil toplum kurulular, yerel ynetimler ve basn yayn kurulular ile ibirlii salamak ve ortak almalar yaplmas kanlmazdr. XVIII.4. zm nerileri evre eitiminde temel hedef; toplumun tm kesimlerini evre konusunda bilgilendirmek, bilinlendirmek, olumlu ve kalc davran deiiklikleri kazandrmak ve bireylerin aktif katlmlarn salamaktr. Bu hedefe ulaabilmek iin ngrlen zm nerileri ise u ekilde sralanmaktadr.
456
TRKYE EVRE ATLASI
evre bilincinin kazandrlmasnda en byk etken olan evre eitimi toplumun tm kesimlerine ulaacak ekilde yaygnlatrlmaldr. evre eitimi her ya ve meslekteki kiilere belirli bir program dahilinde verilmelidir. Okul ncesinden balamak zere uygulamal evre eitimine arlk verilmeli, ocuklara evreyi tantc, tabiat sevdirici mesajlarn yan sra evre sorunlarnn yaratt tehlikeler de anlalr bir biimde vurgulanmaldr. lkretim okullarnda uygulamal evre eitimine arlk verilerek 4. snftan itibaren eitli derslerde nite baznda evre konularna arlkl olarak yer verilmelidir. Ortaretim kurumlarnda Milli Eitim Bakanlnca uygun grlen programlarda evre dersinin haftada bir saat zorunlu ders olarak ders programlarnda yer almas salanmaldr. Yksekretim kurumlarnda evre mhendislii eitimi sadece mhendislikle snrl kalmamal, dier disiplinlerle takviye edilmesi salanmal, ayrca hukuk, iktisat, tp, dier sosyal bilimler eitiminde de evre konularna nem verilmelidir. lgili kamu kurulularnda alan personele hizmet ii eitimin verilmesi salanmaldr. Kitle iletiim aralaryla evre eitiminin yaygnlatrlmasna nem verilmeli, TV ve radyo programlar ve basn yoluyla geni halk kitlelerine evre eitimi verilmesi iin ibirliinin glendirilmesi salanmaldr. Kamuoyunda evre konularnda dikkati ekmek ve aktif katlm salamak amacyla eitli kampanyalar ve yarmalar dzenlenmelidir. eitli kurs, seminer, panel, sempozyum, ak oturum ve benzeri toplantlar dzenlenerek kamuoyunun bilinlenmesi salanmaldr. evre eitimi, her evrede verilmeli, uygulamaya ynelik olmal ve her ortam evre eitimi iin ara olarak kullanlmaldr. evre korumasnda pek ok lkede uygulanan evre dostu mallarn retimi lkemizde de yaygnlatrlmal, bu rnlerin kullanm desteklenmeli, mavi nokta, yeil bayrak gibi uygulamalarn yaygnlatrlmas tevik edilmelidir. Kaynaklar 1. Babakanlk evre Mstearl (BM), Trkiye evre Eitimi ve retimi iin Ulusal Stratejisi Semineri Nihai Raporu, 1990. 2. evre Bakanl, 2000li Yllara Doru evre, Ankara, 1990. 3. nsan Haklar Koordinatr st Kurulu, Bir nsan Hakk Olarak evre Hakk ve Uygulamas, Ankara, Aralk 1998. 4. evre Bakanl, IV.evre uras Sonu Raporlar, 6-8 Kasm 2000, zmir.
457

Atlas Metni

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Atlas Metni

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

EVRE VE ORMAN BAKANLII

TRKYE EVRE ATLASI

ED VE PLANLAMA GENEL MDRL EVRE ENVANTER DARES BAKANLII

T.C. EVRE VE ORMAN BAKANLII ED VE PLANLAMA GENEL MDRL

TRKYE EVRE ATLASI

EVRE ENVANTER DARES BAKANLII

Dzenleme&Tasarm Ali Rza BAYKAN

Osman PEPE evre ve Orman Bakan

T.C.EVRE VE ORMAN BAKANLII

TRKYE EVRE ATLASI

T.C.EVRE VE ORMAN BAKANLII

TRKYE EVRE ATLASI

T.C.EVRE VE ORMAN BAKANLII

TRKYE EVRE ATLASI

Tablolar ve emalar Listesi Sayfa No

T.C.EVRE VE ORMAN BAKANLII

TRKYE EVRE ATLASI

T.C.EVRE VE ORMAN BAKANLII

TRKYE EVRE ATLASI

T.C.EVRE VE ORMAN BAKANLII

TRKYE EVRE ATLASI

T.C.EVRE VE ORMAN BAKANLII

TRKYE EVRE ATLASI

T.C.EVRE VE ORMAN BAKANLII

TRKYE EVRE ATLASI

T.C.EVRE VE ORMAN BAKANLII

TRKYE EVRE ATLASI

T.C.EVRE VE ORMAN BAKANLII

TRKYE EVRE ATLASI

T.C.EVRE VE ORMAN BAKANLII

TRKYE EVRE ATLASI

T.C.EVRE VE ORMAN BAKANLII

TRKYE EVRE ATLASI

T.C.EVRE VE ORMAN BAKANLII

TRKYE EVRE ATLASI

T.C.EVRE VE ORMAN BAKANLII

TRKYE EVRE ATLASI

T.C.EVRE VE ORMAN BAKANLII

TRKYE EVRE ATLASI

T.C.EVRE VE ORMAN BAKANLII

TRKYE EVRE ATLASI

T.C.EVRE VE ORMAN BAKANLII

TRKYE EVRE ATLASI

2000 Genel Nfus Saym Toplam

Yllk Nfus Art Hz (%0) Ky Toplam

23797653 3634065 3443206 3501802 3569832 4301747 2881518 2465483

T.C.EVRE VE ORMAN BAKANLII

TRKYE EVRE ATLASI

T.C.EVRE VE ORMAN BAKANLII

TRKYE EVRE ATLASI

T.C.EVRE VE ORMAN BAKANLII

TRKYE EVRE ATLASI

T.C.EVRE VE ORMAN BAKANLII

TRKYE EVRE ATLASI

T.C.EVRE VE ORMAN BAKANLII

TRKYE EVRE ATLASI

T.C.EVRE VE ORMAN BAKANLII

TRKYE EVRE ATLASI

T.C.EVRE VE ORMAN BAKANLII

TRKYE EVRE ATLASI

T.C.EVRE VE ORMAN BAKANLII

TRKYE EVRE ATLASI

T.C.EVRE VE ORMAN BAKANLII