YILDIZ TEKNK NVERSTES FEN BLMLER ENSTTS

BLGY YENDEN NA ETMEK: TANZMAT DNEM OSMANLI MMARLII

Y.Mimar Gksun AKYREK

F.B.E. Mimarlk Anabilim Dal Mimarlk Tarihi ve Kuram Programnda Hazrlanan

DOKTORA TEZ

Tez Savunma Tarihi Tez Danman Jri yeleri

: 04.11.2008 : Prof. Dr. Uur Tanyeli : Prof. Dr. Gnkut Akn : Prof. Dr. Esra Danacolu : Do. Dr. Blent Tanju : Yrd. Do. Dr. Ahmet Ersoy

STANBUL, 2008

NDEKLER Sayfa KISALTMA LSTES ............................................................................................................... iv EKL LSTES ........................................................................................................................ vi NSZ....................................................................................................................................... x ZET .........................................................................................................................................xi ABSTRACT .............................................................................................................................xii 1. 1.1 1.2 2. 2.1 2.2 2.3 2.4 2.5 2.6 2.7 3. 3.1 3.2 3.3 3.4 4. 4.1 4.2 4.3 4.4 4.5 5. 5.1 5.2 5.3 6. GR..................................................................................................................... 13 Problemin Tanm .................................................................................................. 13 Ama ve Kapsam................................................................................................... 18 TANZMATIN YEN BLGS VE MMARLIK ............................................... 24 Tanzimatn Yeni zneleri: Brokrat ve Aydnlar................................................ 24 Mutlak Metin Avrupa ............................................................................................ 30 Batnn Akn Bilgisi ............................................................................................ 37 Deiimin Kodlar: Ulm ve Fnn ...................................................................... 39 Faydal Bilginin Askeri Balam ........................................................................... 51 Osmanl Mimarlk Bilgisine Dair Kavramlar ve Snrlar ...................................... 54 Eksik Kalan Mimarlk: Fenn-i Mimri ................................................................ 60 YEN BLGY NA EDEMEMEK: DARLFNUN ...................................... 73 Bilgi Alannn Yeniden Kuruluu ve Eitimde Islahat ...................................... 73 Eitimde Islahatn En Grnr Eseri: Darlfnun ................................................ 79 Darlfnun naat ................................................................................................. 85 naat Neden Bu Kadar Uzun Srd?.................................................................. 102 YEN BLGNN NESNES OLARAK KENT/STANBUL ............................. 118 stanbulun Yeni Tarihsel Balam...................................................................... 118 Ayasofyann Tamiri............................................................................................ 122 Yeni Bir Uzmanlk Alan: Dikilitalar / Ant Stunlar........................................ 131 stanbulu Okumak .............................................................................................. 141 stanbulu Konumak........................................................................................... 154 (ESK) BLGY GSTERMEK: SERG- UMM- OSMN ..................... 176 Yeni Dnya Ekonomisi ve Osmanl Devleti ....................................................... 176 stanbulda Yeni bir Sergi.................................................................................... 179 Sergi Neyi Sergiledi?........................................................................................... 190 SONU................................................................................................................ 206

KAYNAKLAR....................................................................................................................... 212 ii

ZGEM............................................................................................................................ 227

iii

KISALTMA LSTES M S Ra R Ca C B N L Za Z BOA C.B. C.EV. C.M. HAT HR.MKT. .DH. .HR. .MVL. .MSM. A.AMD. A.MKT.MVL. A.MKT.NZD. Muharrem Safer Reb-l-evvel Reb-l-hr Cemzi-yel-evvel Cemzi-yel-hir Receb abn Ramazan evvl Zi-l-kade Zi-l-hicce Babakanlk Osmanl Arivleri Cevdet Belediye Cevdet Evkaf Cevdet Maliye Hatt- Hmyun Hariciye Nezareti Mektubi Kalemi rade, Dahiliye rade, Hariciye rade, Meclis-i Vl rade, Mesil-i Mhimme Sadaret, Amed Kalemi Evrak Sadaret, Mektubi Kalemi Meclis-i Vl Sadaret, Mektubi Kalemi Nezret ve Devir

A.MKT.MHM. Sadaret, Mhimme Kalemi Evrak EI TCTA TE TV TA CH RCH Encyclopedia of Islam Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi Tasvr-i Efkr Takvm-i Vakayi Tercmn- Ahvl Ceride-i Havdis Rzname-i Ceride-i Havdis iv

JC

Journal de Constantinople

EKL LSTES ekil 2.1. 1874 tarihinde Hayalde (114) yaynlanan ve Osmanl Devleti ile Avrupann farkl giyinmi kadn bedenlerinde temsil edildii bir karikatr, bu popler kavramlara referans vererek Medeniyet arabasyla terakki olarak

adlandrlm (Ak, 2003, s.20). ......................................................................... 72 ekil 3.1. Sultan Abdlmecidin 1844te Mekteb-i Tbbye-i ahanedeki diploma treninden dn (Terziolu, 1993, s.46). ...................................................................... 110 ekil 3.2. Darlfnun iin ilk olarak seilen Atik Bab- Defteri (Ticarethane) arazisi, Ayasofya ve daha sonra Darlfnunun ina edildii Atik Cebehane arsas arasndaki ilikiyi gsteren harita (Ayverdi, 1958). (Haritadaki renklendirmeler yazar tarafndan eklenmitir). ......................................................................... 110 ekil 3.3. Fossatinin Bab- Defteri arazisine yerletirdii Darlfnun binasna ait ilk nerinin zemin kat plan (Palumbo-Fossati, 1970, s.99)............................................... 111 ekil 3.4. Fossati tarafndan hazrlanan birinci Darlfnun projesinin boyutlu grn (Palumbo-Fossati, 1970, s.99). ....................................................................... 111 ekil 3.5. Fossati tarafndan arsa deiiklii sonrasnda hazrlanan ikinci Darlfnun plan (Lacchia, 1943, s.81)....................................................................................... 112 ekil 3.6. Fossatinin Ayasofyann minaresinden grnn kurgulad Darlfnun binasnn son hali (Fossati, 1852, pl.20). ........................................................ 112 ekil 3.7. Darlfnun girii (ehbal, 1 Terinisani 1325/ 14 Kasm 1909, s.289)................. 113 ekil.3.8. Darlfnun binasnda 1876da alan ilk Meclis-i Mebusan toplants

(TCTA, 1985, 4:950). ..................................................................................... 113 ekil 3.9. Darlfnun binasndaki Mebusan Meclisi salonunun mahkeme salonuna dntrlmesi almalar (ehbal, 1 Terinisani 1325/ 14 Kasm 1909, s.290)............................................................................................................... 114 ekil 3.10. Darlfnunun binasnn Adliye Nezaretine dntrlmesi almalar (ehbal, 1 Terinisani 1325/ 14 Kasm 1909, s.290). ...................................................... 114 ekil 3.11. Darlfnun binasnda toplanan kinci Mebusan Meclisi, (ehbal, 1 Terinisani 1325/ 14 Kasm 1909, s.291). ......................................................................... 115 ekil 3.12. Darlfnun binasnn Marmara Denizine bakan arka cephesinin neo-klasik dzenini ve tarihi yarmadann Boaz giriinden grnn gsteren fotoraf (ehbal, 1 Terinisani 1325/14 Kasm 1909, s.289). ...................................... 115 ekil 3.13. Darlfnun binasnn Ayasofya ile ilikisini gsteren hava fotoraf (MllerWiener, 2002, s.230)....................................................................................... 116 vi

ekil 3.14. Yapnn Ayasofya ile ilikisini gsteren baka bir hava fotoraf (Ousterhout ve Bagelen, 2005, s.31). ..................................................................................... 116 ekil 3.15. Ayasofyann d avlusundan Darlfnun binasnn grn (Gen ve olak, 2007, s.238)..................................................................................................... 117 ekil 3.16. Darlfnun binasnn daha sonra dzenlenen Sultanahmet Meydan ve Ayasofya ile ilikisi (Atatrk Kitapl, Kartpostal, No. 5664). ..................................... 117 ekil 4.1. Gaspare Fossati tarafndan Bayezid Meydanna dikilmek zere tasarlanm, ancak ina edilmemi olan nin- adlet projesi (Palumbo-Fossati, 1970, s.97).. 164 ekil 4.2. Artin Pascal Bileziki tarafndan tasarlanan ve 1855 Paris Dnya Sergisinde Osmanl Devleti adna sergilenen Krm Sava Ant, ya da farkl bir iddiaya gre Tanzimat Abidesi (Tanzimat Devrine Ait Bir Ksm Resimler ve Vesikalar, 1940). .............................................................................................................. 165 ekil 4.3. Sultan II. Mahmud iin Okmeydannda dikilen nian ta (Acar, 2006, s.70)...... 166 ekil 4.4.13 Temmuz 1849 tarihinde Ayasofyann al treni (LIllustration, 1849,

13:405). izer De Beaumont tarafndan Sultan III.Ahmed emesi kareden kartlm, yapnn girii kltlerek Ayasofyann antsal etkisi arttrlmtr (Nelson, 2004, s.82). ....................................................................................... 166 ekil 4.5. Fossatinin Ayasofya iin hazrlad ve 1852de yaynlanan kitabn Sultan Abdlmecidin armasnn da yer ald kapak dzeni. ................................... 167 ekil 4.6. Ayasofyay, etrafn evreleyen konut dokusunun iinde gsteren gneybat grnm (Fossati, 1852, Levha 25). ............................................................. 168 ekil 4.7. Ayasofyann ierisinde Fossatinin tasarlad hnkar mahfiline bak (Fossati, 1852, Levha 8). ............................................................................................... 168 ekil 4.8. Ayasofyann gney giri portalinin grnm (Fossati, 1852, Levha 1). ............ 169 ekil 4.9. Fossatinin Ayasofya grnmlerinden bir detay olarak yapy yerli bir rehber eliinde gezen Avrupal turistler (Fossati, 1852, Levha 10-detay). .............. 169 ekil 4.10. 1856daki tamiratn ardndan etraf demir parmaklklarla evrilen At Meydanndaki Burma/Ylanl Stunun Pascal Sebah tarafndan ekilmi olan 1865 tarihli fotoraf (ztuncay, 2003, s.607). .............................................. 170 ekil 4.11. 1854te henz ulalabilir durumdaki At Meydanndaki Dikilitan kaidesinin ngiliz fotoraf James Robertson tarafndan ekilmi fotoraf (ztuncay, 2003, s.121)..................................................................................................... 170 ekil 4.12. At Meydanndaki ant stunlarn 1856da geirdikleri tamiratn ncesinde,

1853te ngiliz James Robertson tarafndan ekilmi fotoraf (ztuncay, 1992, s.67)....................................................................................................... 171 vii

ekil 4.13. At Meydannda etraf demir parmaklklarla evrilmi ant stunlarn 1865te Pascal Sebah tarafndan ekilmi fotoraf (ztuncay, 2003, s.597). ............ 171 ekil 4.14. Mze olarak dzenlenen ve eski Bizans kilisesi Aya rininin apsis ksmnda sergilenen Mecma-i Aslih- Atka, 1890lar (Gurlitt, 1999 [1925], s.XX). 172 ekil 4.15. Constantinus Stunu / emberlita restitsyonu (Gurlitt, 1999 [1925], s.XVI). . 173 ekil 4.16. emberlitan ve kaidesinin etrafna Sultan II. Mustafa (1695-1703) dneminde eklendii iddia edilen ta rl klf da gsteren stunun kuzey-gney kesiti (Mller-Wiener, 2002, s.256) ......................................................................... 173 ekil 4.17. Divanyolu Caddesinde yaplan dzenlemeler esnasnda etrafndaki yaplar yklan emberlitan, 1865 te bu almalar esnasndaki grnm (ztuncay,

2002, s.595)..................................................................................................... 174 4.18. Hocapaa yangn sonrasnda yol zerindeki yaplarn cephe ve bahe duvarlar kesilerek geniletilen Divanyolu Caddesinde emberlitan yaklak olarak

1880lerdeki yeni konumunu gsteren harita (Ayverdi, 1958)....................... 174 ekil 4.19. 1582 tarihli Srnme minyatrlerinden birinde At Meydanndaki tren sahnesinin paras olan rme Stun ve Burma/Ylanl Stunun grnm (Atasoy, 1997, s.74)................................................................................................................. 175 ekil 5.1. At Meydannda tarihi hipodromun spinas zerindeki ant stunlar da iine alarak ayn aks zerine, kuzey-gney dorultusunda yerleen sergi yaplarnn Batur (2000, s.69) tarafndan nerilen vaziyet plan restitsyonu............................ 199 ekil 5.2. lk Osmanl resimli dergisi Mirtta (1, 1279/1863) yaynlanan ana sergi binasnn kuzey cephesine ait ta bask resim. Resmin altnda Sergi-i Umm-i Osmninin n Tarafdan Grn yazmaktadr. ........................................ 199 ekil 5.3. LIllustration: Journal Universelde (XLI, 1863) yaynlanan Sergi-i Umm-i Osmniye ait farkl bir ta bask resim. ......................................................... 200 5.4. Sergi-i Umm-i Osmninin kuzeydeki ana giri cephesini gsteren tek fotoraf (Empire Ottoman, 1863). .............................................................................................. 200 ekil 5.4. Sergi-i Ummnin yerli rnler iin ina edilen yapsnn plan (Mirt, 1, 1279 / 1863). En altta Sergi-i Umm-i Osmninin harita- musattahasdr olarak tanmlanan plandaki aklamalar: (1)Dire-i hmyn, (2)ehzdegn hazretlerine mahss dire, (3)Vkel-y feham hazretlerine mahss dire, (4)Kaplar, (5)Merdibanlar, (6)Eyya mahss dkkn gibi blmeler, (7)Gezilecek mahall, (8)Fskye, (9)Blmeler aralarnda gezilecek mahaller, (3) ve (2) Direlerin alt katlar sergi memrlarna mahssdur. ......................... 201 ekil 5.6. LIllustration: Journal Universelde (XLI, 1863) yaynlanan yapnn i mekann, viii

ahap tayc sistemini ve eya tehir dolaplarn gsteren ta bask resim. .. 202 ekil 5.7. Sergi yapsnn i mekann gsteren ta bask resim (Mirt, 2, 1279/1863). Altta Sergi-i Osmninin girilecek kapsndan ierisinin grn ifadesi yer alyor. .............................................................................................................. 203 ekil 5.8. Yapnn i avlusunun ortasnda yer alan fskiyeli havuz (Mirt, 2, 1279 / 1863). Resmin altnda Sergi-i Osmni bahesinde vk fskyenin grn yazyor............................................................................................................. 203 ekil 5.9. At Meydannda ant stunlara gre snrlar belirlenen ve Avrupadan getirtilen makine ve aletler iin ina edilmi olan ikinci sergi yaps (Mirt, 1, 1279 / 1863). Altta Makinelere mahss mahallin harita- musattahasdr yazyor. 204 ekil 5.10. kinci sergi binasnn kuzeyinde yer alan Dikilita ile birlikte yapnn n cephesinin grn (Mirt, 1, 1279/1863). Altta makinelere mahss mahalin n tarafndan grn ifadesi yer alyor........................................ 205

ix

NSZ ncelikle bu tezi gerekletirilebilir klan danmanm Uur Tanyeliye ok byk bir teekkr borluyum. On dokuzuncu yzyl Osmanl dnyasna ve Osmanlcaya duyduum ilginin en nemli kayna olan Uur Tanyeli, uzun aratrma sreci iinde yaadm kararszlk ve hatta mitsizlik dnemlerinde beni sabr ve bilgelikle dinlemi, taze bir bak asyla yeniden ynlendirmi ve yreklendirmitir. Bu sre boyunca salam olduu entelektel destek ve akademik zgrlk bu aratrmann konusunun biimlenmesinde ve tartmaya konu olan malzemenin bir araya getirilmesinde olduka nemli bir etken olmutur. Yine bu tezin yazlmasnda olduka nemli bir pay olan Blent Tanjuya bu alma boyunca salad koulsuz akademik destek ve dosta ilgisi iin minnettarm. Her zaman ufuk ac olan yorumlar ve ortaya kard yeni problem alanlar sayesinde burada yrtlen tartmann kapsam ok daha zenginlemitir. Doktora jrisinin yan sra tez izleme komitesinin de yesi olan Gnkut Akna bu sre boyunca verdii destek iin teekkr ederim. Yine doktora jrisinde yer alan Esra Danacoluna ve Ahmet Ersoya da deerli yorum ve katklar iin teekkr borluyum. Tezin yazlmas sresince altm kurumun blm bakan Tlay Esin doktora almam boyunca gsterdii anlayla aratrmalarm yrtmeme byk destek oldu. Boazii niversitesinde Tanzimat dnemi zerine verdii dersi misafir renci olarak takip etmemi salayan Nadir zbeke de yakn ilgisi iin teekkr borluyum. Bu aratrmann dayand ariv aratrmas esnasnda Osmanlca bilgileriyle yardmc olan bata Fuat Recep olmak zere tm Babakanlk Osmanl Arivi alanlarna oradaki hibir aratrmacdan esirgemedikleri gler yzleri iin teekkr ediyorum. Aratrmam boyunca kitap koleksiyonlarndan faydalandm ve okuma salonlarnda ok fazla vakit geirdiim SAM Ktphanesi alanlarna da teekkr ederim. Ayrca Sevilay Kasapa tezini ve elindeki dier ariv belgelerini benimle paylama inceliini gsterdii iin byk bir teekkr borluyum. Yine bu srete arkadalarm farkl biimlerde destek oldular. ncelikle bata Tayfun Grka olmak zere Yldz Teknik niversitesinde Mimarlk Tarihi Anabilim Dalnda grevli olan tm aratrma grevlileri dostluklar ve yardmlaryla uzun yllara yaylan bu sreci kolaylatrdlar. Farkl alanlarda doktora almalarn yrten alma arkadalarm iler Kran Ykselen, Kutlu Sevin Kayhan ve Nee akc Alp bu srete dostluklaryla yanmda oldular. Kendi doktora almalar iin yurtdnda bulunan ve e zamanl olarak yaadmz bu zorlu srete kendi deneyimlerini paylamann yan sra burada ulaamadm kaynaklar da ulatran Emre Altrke ve Elif Kesere minnettarm. Yine kz kardeim Gke Akyrek sabrla kitap siparilerimi bana ulatrd. Tarih alanndaki her trl sorumu ksa sre iinde cevaplayan Nazan Maksudyann nemli yardmlar oldu. dil Disperati talyanca eviriler konusunda destek verdi. Hepsine bu srete gsterdikleri yakn ilgi ve destek iin teekkr ederim. Bu tez hi kukusuz ailemin destei olmadan gerekletirilemezdi. Son dnemde Altrk ailesiyle beraber genileyen ailemin tm yeleri farkl biimlerde bu zorlu srete yanmda oldular, hepsine minnettarm. zellikle akademik dnyaya balayan yolculuumun en byk destekisi olan babam Cemalettin Akyreke byk bir teekkr borluyum. Son olarak bu zorlu sre iindeki en nemli dayanam Onur Altrke sabrla ve sevgiyle hep yanmda olduu iin teekkr ederim.

ZET Tanzimat Fermannn 1839da ilan Osmanl siyasetinde ve toplumsal hayatnda hem sreklilii hem de deiimi grnr klan nemli bir olaydr. Bu fermann ilann hazrlayan ve ertesinde gelien toplumsal balam ayn zamanda Bat Avrupa ile farkl biimlerde artan etkileimlere gre biimlenir. Kresel lekte iktidarn mekansal dalmndan bamsz dnlemeyecek olan bu ilikisellik, kendisini farkl aralarla yeni bir iktidar merkezi ve gereklik olarak kuran Baty, ieride yeniden ina eden sylemsel pratikleri ierir. Batya dair sylemsel alan ve paralelinde yrtlen mimarlk pratiklerini kapsayan genel bir balamda doru bilgiyi reten ve yayan teknik ve pratiklerin geirdii deiim ve bu srete zne konumuna yerleenlerin etkinlikleri ise bu tartmann temelinde yer alr. Bu dorultuda bu tez, Tanzimat dnemi balamnda Batya dair sylemsel alann mimarlk pratii ierisinde nasl deneyimlendiini tartr. ki ana blmde dzenlenen bu tezin ilk blmnde Batya dair sylemsel alanda doru bilginin dinamik bir Batdan aktarm mekanizmas olarak kurulu sreci incelenmektedir. kinci blmde ise bu tartmay somutlatrmak zere farkl mimari durumlar belirlenmitir. Batya dair sylemsel alanda konumlanan bilgi pratiklerine gre seilen rnek durumlar ideal Batl modellere gre biimlenen ve devlet tarafndan ncelikli olarak bakent stanbulda ina edilen ya da edilemeyen projelerdir. lk Osmanl niversitesi Darlfnun, ilk sanayi sergisi yaps Sergi-i Umm-i Osmni, stanbula ve tarihine dair yeni bilgi alan ve tarihi eserlere ynelik yeni tamir pratikleri tartmaya almtr. Bu mimari deneyimler, znesi devlet olan mimari pratikler ve merkezi siyasal sylem arasndaki birbirini etkileyen, dntren ve snrlayan karmak ilikiyi aa karrken, bu esnada mimari retimin resmi sylemin dna szan maddi pratik ve bilgileri de barndrd iddia edilmitir. Genel olarak bu tez, Osmanl mimarlk tarihinde karanlkta kalm bir blgeyi yeni bir tarihyazmsal stratejiyle birlikte aydnlatmay amalamaktadr. Anahtar kelimeler: Tanzimat dnemi, bilgi, Bat, sylem, mimari pratikler

xi

RECONSTRUCTING KNOWLEDGE: OTTOMAN ARCHITECTURE IN THE TANZIMAT PERIOD ABSTRACT Declaration of the Tanzimat Addict in 1839 reveals both continuity and change in the Ottoman politics and social life. The social context that set the ground for this incident is also shaped according to the growing interaction with Western Europe. This relationship that is not free of the geographical distribution of power in global scale, also comprises certain discursive practices which re-enact the West inside. In fact, the West itself is argued to be a discursive practice that establishes itself as a new core of power in various ways. Transformation of the techniques and practices which produce and disseminate true knowledge within this discursive field including architecture and those taking over the subject position throughout this process is mainly analyzed here. Thus, this study discusses how the discursive field on West was experienced in architectural practice throughout the Tanzimat era. The thesis is composed of two main parts. In the first part, the process of how true knowledge was constituted as a dynamic mechanism of transfer from the West is mainly explored. The second part attempts to dwell on this argument through various architectural cases. Those selected are official architectural projects designed according to ideal Western models, to be built in Istanbul. Thus, the first Ottoman university Darlfnun, the initial Ottoman industrial exhibition hall building, Sergi-i Umumi-i Osmani, and the new flourishing realm of knowledge on the urban setting and history of Istanbul in tune with new practices of repairing the historical monuments are interrogated. Besides, those cases are argued to be revealing the complex relationship between official discourse and architectural practices, that affect, transform and limit each other. Mainly, this dissertation aims to illuminate an area in the history of Ottoman architecture that was left in shadow, with a novel historiographical strategy.

Keywords: Tanzimat period, knowledge, the West, discourse, architectural practices

xii

13 1. GR

1.1

Problemin Tanm

3 Kasm 1839da Tanzimat Fermannn ilan edildii ortam hazrlayan ve ardndan yaanan siyasal ve toplumsal gelimeleri tartan tarihyazmsal literatrde Tanzimat dnemi olarak nitelenen tarihsel aralk, 1876da Sultan II. Abdlhamidin tahta k ve ardndan Birinci Merutiyetin ilan edilii ile snrlanan dnemi kapsar. Osmanl tarihinde olduka nemli bir siyasal ve toplumsal eik olarak kabul edilen Fermann ilann hazrlayan srete ve sonrasnda, merkezi iktidarn paylald devlet mekanizmasnn genilemesine paralel olarak hukuk, vergi sistemi, eitim gibi birok alanda resmi irade tarafndan atlan yeniliki admlar ve Avrupa devletleri ile artan ilikiler, mimarlk pratiklerinin de dahil olduu Osmanl toplumsal hayat zerinde farkl etkiler yaratmtr. Buna karlk Trk mimarlk tarihyazmnda karanlk a olarak grlen bu dnem, Osmanl topraklarnda eitli alanlarda olduu gibi resmi ve zel mimari retimde baz nemli deiikliklerle birlikte Bat etkisinin eitli biimlerde artt bir sre olarak dikkati eker.* Bu durum, kendi dnemi iinde mimarlk bilgisinin Batdan ithal edilmesi gereken dsal bir teknoloji olarak grld hallerde yerel koullara bal olarak yetersizlikle aklanmtr. Ayn durum tarihyazmsal alanda ise mimari pratikler ulusalc bir tavrla kltrel bir retimin paras olarak dnld zaman ortak kimlie zarar verdii dnlen bozulma syleminin nemli bir kant olarak gsterilebilmitir. Trkiyede mimarlk tarihine ynelik ilk kavramsallatrma giriimi olan ve Osmanllka dair erken ulusalc bir tavrla yazlan Usl- Mimri-i Osmnide (1873) Mimar Sinann kurduu byk gelenekten kopu ve kltrel bir kirlenme olarak ifade bulan bu sylem, daha sonra Osmanl siyasi tarihine ynelik gerileme ve k paradigmasn benimseyen Trkiye Cumhuriyetinin ulusalc balamnda geni bir kabul grerek tekrar ettirilmitir. Dier taraftan yap tiplerinin eitlenmesi ve ahaptan kgire evrilen byk klalarn, yeni devlet yaplarnn ve gsterili saraylarn kentsel sahnede belirmesi ayn tarihyazmsal pratikte modern bir devlete geii iaret eden gelimeye ynelik bir gsterge olarak yorumlanr. Bylece Tanzimat dnemi mimarl iin, bir yandan 1839da Tanzimat Fermannn ilan edilmesiyle birlikte Trk modernleme srecine paralel bir modernlik ieren, dier yandan da ounlukla homojen bir yap olarak

Osmanl mimarisinin Tanzimat dnemine ait olan paras iin var olan tarihyazmsal tavra karlk karanlk a ifadesini kullanan Ahmet Ersoy (2000, s.262-5) bu yolla, mimarlk tarihyazm iinde siyasal tarihten dn alnarak siyasal gerileme ve k paradigmasna paralel olarak kurgulanan genel yaklam eletirmektedir .

14 grlen Batdakilere benzerliin, dolaysyla da kendi olamamann ifadesi olarak da yorumlanabilen elikilerle dolu bir batllama kavram eitli biimlerde tarihyazmsal alana dahil edilmitir.* Sosyal bilimlerde olduka geni bir ereve ierisinde kullanlan genel bir kavram olarak batllama, kayna Bat olan sosyal, kltrel ve estetik bir benzemeye dayal bir deiime iaret eder. Ayn zamanda sosyal bilimlerde nemli bir tartma konusu olan modernleme ve batllama arasndaki karmak ilikisellik, kavram olarak modernite ile onun kayna olduu dnlen Bat arasndaki organik badan beslenir. Kavram olarak

modernite/modernleme, belirli bir tarihsel, kltrel, ekonomik ve siyasal deiimi ifade eder ve izgisel bir zaman modeli iinde gelimenin ve ilerlemenin gerekesi olarak geleneklerin ve cemaatin karsnda, bireyin ve soyut bir devlet aygtnn ortaya kn ieren toplumsal bir dnm srecini ngrr. Dier taraftan kuramsal bir neri olarak modernleme kendi bana olduka geni, eliki ve atmalarla dolu tartmalarn ve tarihselliin alandr. En temelde izgisel bir zamansallk iinde akl merkezli pozitif gelime ve ilerlemeyi ngren bu kavramn en problemli taraf on sekizinci yzyldan itibaren Avrupann yaad siyasal ve ekonomik dnmleri evrensel bir deneyim ya da model olarak nermesidir. Buna paralel olarak Avrupadan yaylan bir dinamik olarak tm dnyay etkisi altna alan sosyal modernlemenin ierdii ne srlen vatandalk, modern devlet, sivil toplum, kamusal alan, sosyal adalet, ya da bilimsel rasyonellik gibi tm kavramlar, Avrupann tarihsel ve entelektel gemiine uzanan baz ortak kavram ve kategorilerle yakndan ilikilidir (Chakrabarty, 2000, s.4). Bu nedenle Dipesh Chakrabarty (2000, s.4) bu srecin Avrupa dnda sadece dnm deil, ayn zamanda bir eviri projesi olarak da yaandn vurgular. Bat-d balamlar iin bu yaklama verilen ortak bir tepki ise modernleme ya da batllama teorilerinin Bat toplumlarnn yaad sreci baz ortak kavramlara dayandrarak model olarak reten tekil anlatlarna karn, bu sreci ortaklklarnn yan sra corafi farkllklar iinde e zamanl ve farkl ileyebilen bir toplumsal dinamik olarak ele alma gerekliliinin vurgulanmasdr. Ayrca Tanzimat dnemi Osmanl toplumunda olduu gibi Bat-merkezli modernleme kuramlarnn iletilebilecei kavram repertuarnn dahi olmad bir ortamda toplumsal hareketleri ve yenilikleri tartabilmek iin farkl yaklamlar

Osmanl mimarl iin on sekizinci yzyl ve sonras iin batllama temasn kullanan baz nemli almalar; Kuban, 1970; Arel, 1975; Denel, 1982; Batur, 1985; Eldem, 1984; Kuban, 2000. zellikle II. Dnya Savann ardndan modernleme kuramna ve projesine ynelik eletiriler hakknda kapsaml ve genel bir tartma iin bkz; Harvey, 1990.

15 gereklidir. Buna rnek olarak Cengiz Krl (2001), 1840larda Osmanl toplumunda kamuoyu kavramn tartrken benzer bir duruma dikkat ekmektedir. Jrgen Habermasn (1997) tanmna gre kamusallk ve kamuoyu kavramlar, Batya dair demokrasi ve vatandalk kavramlarndan beslendii iin bunlarn olmad yerlerde, kamuoyunun yaratlmas ancak batllama ile mmkndr. Byle normatif bir yaklama karlk Krl (2001, s.259), vatandalkla ilgili nosyonlarn henz ortada olmad bir sosyo-politik ortamda kamuoyu kavramnn geliimini ve tarihselliini incelemek zere farkl tavrlar gelitirme gerekliliini vurgulamaktadr. Benzer bir tartmay Shirine Hamadeh (1999) on sekizinci yzyl Osmanl toplumu ve mimarl iin dile getirir. Avrupal gezginlerin yapt gibi Avrupa ile benzerlikleri gren ve vurgulayan mimarlk tarihilerinin batllamac tezlerini, o yzyln kendi aktrlerini ve dinamiklerini anlamay imkanszlatrd iin eletiren Hamadeh, bunun karsnda Osmanl balamnda toplumsal deiimi kendi i dinamikleriyle yaayan ve Batdan olduu kadar, Doudan da kltrel referanslar alan bir toplum tablosu izerek tartr. Hamadeh, bu dorultuda sosyal ve mesleki snrlarn geirgenliinin artmas ve sosyal farkllk gstergelerinin bozulmas, ykm olarak tanmlad dcloisennement kavram ekseninde on sekizinci yzyl stanbulunda yaanan mekansal dnm inceler ve kentle beraber sosyal ilikilerin, mekansal pratiklerin ve ifadelerin de deitiini, farkl snflar arasnda kltrel ve grsel geirgenliin arttn tekil bir kaynak olarak Batnn etkisi ile aklamadan ele alr. Bu tartmalar ayn zamanda modernleme anlatsna kar bir tavr almak zere, Batl kavram ve kategorilerle iie gemi olan baz kavraylarn, Avrupann entelektel repertuarndan alnm olsalar da kendi zgn balamlar iinde yeni anlamlar kazandklarn gsterir. Dier taraftan modernliin orijinalinin Batda, kopyalarnn ya da trevlerininse Bat-dnda olduu dncesine ynelik eletiriler iktidarn mekansal yaylmna dair yeni bir tartmay da beraberinde getirmitir. Bu balamda Edward Saidin (2004[1978]) arkiyat epistemesi bize yeni bir balam sunar. Saidin yolunu at post-kolonyal kuram, on dokuzuncu yzyl iinde Bat ve onun dnda kalan Dou ya da Bat-d olmak zere asimetrik olarak blnm iki kutuplu bir dnya dzeninin doal ve kanlmaz bir sonu olarak gelimediini, ancak bu hiyerarik dnya dzeninin karmak bir iktidar mekanizmas iinde gereklik olarak farkl pratiklerle nasl kurulduunu sorgular. Bu yeni gereklik dzleminde Bat, ekonomik, kltrel ve siyasal aralarla kendisini evrensel bir bilgi ve iktidar merkezi olarak kurmak zere gelitirdii sylemsel pratiklerden faydalanr. Bu dorultuda kkl bir tarihsellie sahip, elikilerle dolu bir sylemsel alanda konumlanan bu kavram, ne btncl bir siyasi yapya, ne de kesin bir corafi blgeye tam olarak denk der. Burada vurgulanacak

16 olan ise Batya dair bu tarihsel durumu yaratan farkl balamlardaki tm ilikilerin farkl biimlerde de olsa hegemonyal bir biimde kurulmu olmasdr. Bu durumda on dokuzuncu yzylda sanayileme ve kapitalist ekonomi ile birlikte koloniletirici bir gce sahip olan Batnn mutlaka askeri, siyasal ve bilimsel aralarla kreselleen bir dinamik olarak tahakkm kurucu nitelikleriyle birlikte dnlmesi nerilmektedir. 1853 ylnda Fransada sosyolojinin babas saylan August Comte, Tanzimat dneminin nemli devlet adamlarndan Mustafa Reid Paaya bir mektup yazarak, Douda da Batdakinden daha az beklenmeyen zihinsel ve toplumsal bir yenilemenin yollarna dair sistematik bir teklif yapmak zere kendisini harekete geiren sebepleri ve bu yolda iki tarafn da stlenebilecei rolleri anlatmtr.* Dou ve Bat arasndaki kadim ayrln devam etmemesi ve ortak bir dnya medeniyeti kurulmas iin evrensel bir din olarak grd yeni pozitif sistemini neren Comte, bu yenilii gerekletirebilecek gte olduuna inand Reid Paann ve sultann yenilikiliini ve Mslman medeniyeti iin nem tayan terakkiye olan katklarn vgyle karladn belirtir. Paann Comtea bir cevap yazp yazmad bilinmiyor, ancak Comteun Dou ile Bat arasndaki kadim ayrl giderecek bir sentez yaplabileceine ynelik inancn paylamak zere Reid Paaya yazm olmas nemlidir. En temelde bu mektup, iki kutuplu dnya kurgusunun kavramsal repertuaryla birlikte yrrlkte olduu Bat dnyasyla farkl biimlerde ilikiler kuran Osmanl sekinlerinin bu gelimelerden habersiz kalamayacaklarn gstermektedir. Kukusuz bu durum tek bir mektupla kurulan ilikiden ok daha karmak bir srete olutuuna gre Batnn kendisini farkl biimlerde kurduu ve dayatt yeni gerekliin, Bat-dnda yani Osmanl balamnda ieride nasl yeniden kurulduu problemi daha ayrntl bir sorgulamay hak etmektedir. Burada nerilen yaklam konu edilen dnemde Osmanl Devletinin Avrupa tarafndan nasl doululatrldnn deil, Baty ieride yeniden kuran hegemonyal alann mimarlk pratii iinde nasl deneyimlendiinin tartlmasdr. Ayn zamanda bu almada, var olan literatrde on sekizinci yzyldan itibaren Osmanl mimarl iin kullanlan batllama syleminin de Dou-Bat ayrmn vurgulayarak arada kurulan bu hegemonyal ilikisellii destekledii iddia edilmektedir. Mimarlk iinde biimsel benzerlikler zerinden gelitirilen ve kimi zaman yaplar taklit metinler olarak okumay neren Batllama anlats tekil ve

Mektubun Franszcadan evirisi iin: Cumhuriyete Devreden Dnce Miras: Tanzimat ve Merutiyetin Birikimi, 2003, s.480-1.

17 btncl bir dnem tasviri yaparken bural znenin tarihselliini de nemsizletirir. Buna karlk olarak Tanzimat dnemi ierisinde tartmaya alacak olan mimari retim iin, var olan tarihyazmnda yapld gibi ina edilmi olan nemli kamu yaplar ve benzerlikler zerinden yaplan okumay tersine evirerek muhtemel tm benzerlikleri ya da benzemezlikleri reten farkl pratikleri, atmalar ve Batya dair gelitirilen sylemin eziciliini eletirel bir tavrla yeniden tartmak gerekmektedir. Bu durumda anlatnn bykl altnda ezilerek Batllaan ya da taklit eden Osmanl znesinin pozisyonu da sorunlarna zm getirmeye alan zne olarak bu balamda yeniden tanmlanmaldr (zbek, 2003, s.243). stelik benzerlikleri vurgulayan ve farkllklarn zerini rten bir kavram ve farkl toplumsal alanlarda o balama dardan yaplan bir aktarm biimi olarak grlebilecek taklit bile yapld durumlarda orijinal ile kurduu ilikinin karmakl asndan daha fazla sorgulanmay hak etmektedir.* Bu balamda Bat-d modernliklerin arkiyat anlatnn etkisi altnda yazlm Bat ile karlatrmal hiyerarik konumunu bozmak gerekirken, dier taraftan da konu edilen dnemin znelerinin bu hiyerarik yapy nasl kendi zaman ve mekan tahayyl iinde ve kendi yaadklar deiime ikin bulduklarn sorgulamak gerekiyor. Burada Osmanl ynetiminin kendisi ile dinamik bir Bat kurgusu arasnda gzlemledii farkllklar karmak ancak ounlukla hiyerarik bir iliki ierisinde kavrad varsaylyor. Osmanl yneticilerinin bu merkezle giritii siyasal ve ekonomik rekabet srecinde, kendi epistemolojik balamlar ierisinde gelitirdikleri yeniliki siyasi ideolojiyi ve eitim, hukuk gibi alanlardaki yeniden dzenleme giriimlerini tanmlamak zere tanzimat, slahat ya da reform gibi kavramlar kullanldnda, bunlarn Aydnlanma ideallerinden beslenen modernletirici aralar olduu gibi bir iddiadan ise kesinlikle uzak durulmaktadr. Bu dorultuda on dokuzuncu yzylda genileyen devlet mekanizmasna paralel olarak yaanan hukuki, siyasal ve ekonomik deiimin ve bunlar ynetme ve denetleme konusunda Tanzimat Ferman ile ifade bulan resmi iradenin d etkilerin yan sra i dinamiklerle birlikte nasl bir

On dokuzuncu yzyln son eyreinde Bat Avrupadan kltrel bir aktarm biimi olarak edebi tercmeyi inceleyen Cemal Demirciolu (2005, s.1), taklitin bugnk anlamyla evirinin sadece bir yolu olduunu gsterir. Bugn eviri dediimiz ve orijinaline sadakatine gre deerlendirdiimiz tercme kavram Osmanl edebiyatnda nakl, iktibas, taklid, tanzir, tahvil, hulsa ve muhavere gibi birok farkl pratikle karlanmaktadr. Demirciolu (2005, s.20), tercmeyi orjinaline ballk kavram ile ele alan Cumhuriyet incelemelerine, tercmenin dier pratiklerini grmezden gelerek farkllklarn bu ikili kavray iinde kaybedildii eletirisini de yneltmitir. Mimarlk alannda benzer bir kavramsal farkllamay bir ge Osmanl ve erken Cumhuriyet dnemi sanat tarihisi olan Celal Esad Arseven dile getirmitir. Arseven (1971, 2:405), on sekizinci yzylda Trk Barok slubu olarak tanmlad mimari yeniliklere dair, Avrupadan taklit bile olsalar, Trk mimarisi iin bir intihal olmadklar ifadesini kullanarak kavramlar arasndaki bugn ounlukla zeri rtlen farkllklara iaret eder.

18 etkileim iinde bulunduunun hangi biimde ele alnaca problemi nem kazanmaktadr. Modernleme ve Batllama gibi nyarglardan arnmas g olan byk anlatlar terk edildiinde Tanzimat srecinde Osmanl toplumunda yaanan deiimi ve bunun paralelinde Bat ile Osmanl balam arasnda kurulan ilikinin tarihselliini ve niteliini tartmak zere yeni stratejiler gelitirmek gerekiyor. Dneme bakldnda Avrupa ile gzlenen farkllklar kadar benzerlikler de ayn balamn paras olarak nem tayor ve ieride Baty kuran ve Avrupadan farkl biimlerde aktarm zorunlu klan mekanizmann nasl kurulduunu da anlamak nemli grnyor. Bu almann temel iddialarndan biri ise birok farkl dinamik ile karmak bir yapda ileyen bu aktarm mekanizmasnn Osmanl balamnda (doru) bilginin kuruluu ile yakndan ilgili olduudur. On dokuzuncu yzylda birok nedenle faydal bilginin deien ieriine bal olarak Batdan yaplacak aktarmlar byk nem kazanmtr. Bu problem ise aada tartlaca gibi Michel Foucaultnun (2006) doruluk rejimi olarak adlandrd mekanizma iinde ele alnacaktr. Buna gre Tanzimat balam iinde zne konumuna yerleenlerin deneyimleri ile birlikte bilgi alannn farkl Bat etkileriyle nasl dnme ald sorusu nem kazanmaktadr. Buna paralel olarak tm toplumsal pratikler gibi bu dnmn etkisi altna giren ve znesi devlet olan mimari retimde, bilgiyi dinamik bir aktarm mekanizmas iinde konumlandran bu yeni durumun nasl yeni bir tarihyazm stratejisi olarak kullanlabilecei sorgulanacaktr.

1.2

Ama ve Kapsam

Bu alma ile Tanzimat dnemi ierisinde, devlet eliyle yrtlen mimari retim balamnda uzun bir sre problemsizce szlerek gelen Avrupa merkezli pratiklerin toplumsal ilevinin geirdii dnm belirli bir ereve iinde tartmaya almaktadr. Bu balamda konu edilen dnemde Batya dair yukarda bahsedilen hegemonyal alann Osmanl tarafnda yaratt etkinin mimarlk pratii iinde nasl yorumlanaca problemi nem kazanmaktadr. On dokuzuncu yzyl boyunca Osmanl Devleti, smrgeletirilmemi de olsa smrgeci ve hegemonyal ilikiler a iindeki dnyann tekiletirilmi bir corafyasnda

konumlan(drl)mtr. Osmanl tarafnda Avrupaya dair dnemin iinde retilen her trl tahayyl ve sylem yine byle bir balamda dile getirilir. Devlet eliyle yrtlen mimari retim, dnemin merkezi ideolojik sylemi ile karlkl bir meruiyet ilikisi iinde olduuna gre, Avrupaya gre biimlendirilmi olan dnemin ideolojik balam burada olduka merkezi bir konum tanmlamaktadr. Toplumsal ve kltrel bir mekanizma olan mimarln, devletin yeni kurumlarna ve mekansal kavrayna grnrlk, ilerlik ve sreklilik salayan bir ara ve siyasal teknoloji olarak, Batnn kuruluuna nasl hizmet ettiini tartmak bu

19 balamda nemli grnmektedir. Ayn zamanda merkezi ideolojiye eklemlenerek yrtlen mimarlk faaliyetleri ile estetik ve kltrel bir ifade olarak mimari rn arasnda operasyonel bir ilikisellik bulunur. Buna gre mimari beeni ve tercihlerin hakim ideolojiye nasl eklemlendii problemi de ayn karmak ilikinin parasdr. Dier taraftan kendi otonomisi iinde sylemin oluumuna eklemlenen mimari pratikler, hem siyasi kurumlarn ve toplumsal mekanizmalarn, hem de yenilenen bilgiye ve pratie dair uygulamalarn ve bilimsel sylemlerin iinde yer alrlar. Bu ereve iinde dnemin resmi ideolojisi ile yakn ancak karmak bir ilikisi olduu iddia edilen mimarln sylemsel pratiklerle birlikte Batdan yanstlan yeni bir bilgi alannn kuruluunu nasl grnr kld incelenecektir. Bu dorultuda yeni bir hakikat dzlemi olarak Baty kuran bu durumu ele alrken, bilgi, hakikat ve iktidar ilikisini sorunsallatran Foucaultnun (2006) sunduu kavramlar almann problem erevesini kurmaya yardmc olmaktadr. Foucault, cinsellik ve pedagoji gibi alanlardaki siyasal teknolojileri birer sylemsel pratik olarak ele alarak, bunlarn iktidarla ilikisini, bu pratikler ve teknikler iinde hakikatin retimini inceler. Foucaultnun doruluk rejimi olarak adlandrd ey, esasen bir toplulukta neyin doru, neyin yanl olduuna karar veren sylemsel olan ya da olmayan mekanizmalarn btndr. Bu oluum doruyu syleyebilecek olanlarn konumlarn, yani zneyi ve dorunun nesnesini de belirler. Bilgi ise bu srecin iinde kendisini doru sylem olarak kurar. Bu durumda doruluk kendisini reten ve destekleyen iktidar sistemleriyle ve kendisinin meydana getirdii ve kendisini yayan iktidar etkileriyle dngsel bir ilikide kurulur. Bilgi, Gilles Deleuzee (1999, s.44-5) gre bu ilikilerin kurulduu katmann tmdr ve bilim bunun sadece bir yzdr. Bu katman iinde bilgiyi var eden sylemsel olan veya olmayan pratikler bulunur. Ancak, bunlarn iinde sz/ifade Foucault iin nceliklidir. nk sylemsel olmayan eyler, nesneler, biimler ve mimarlk, kendi otonomi ve kurallar iinde oluarak sze eklemlenirler, ancak sze indirgenemezler (Deleuze, 1999, s.43). Bu nedenle de mimari rn temsili bir dil olarak biimsel bir yaklamla okunamaz. Bu durumda mimarln kendi iinden rettii Bat, oradaki Bat ya da onun yeni bir temsili deildir artk. Bu retimin kendisi baka bir eydir. Bu almada yaplar salt bir temsiliyet alan ya da gsterge olarak ele alp, bu durumu kopya/orijinal, Batl/Doulu, yerli/yabanc, kendi/teki ikili kavramlar iinde

deerlendirmek yerine mimarlk rn, kltr blgesinde ekillenen, ancak teknik ve maddi ortamdan bamsz dnlemeyecek toplumsal bir pratiin iinde retilen ve ok daha karmak bir mekanizmann paras olarak ele alnmaktadr. Bu dorultuda ncelikle

20 Tanzimat dneminde Batya dair imgelerle oluturulan bilimsel sylemlerin hangi koullarda siyasal pratiklerin nesnesi haline geldikleri tartlacaktr. Benzer biimde zne konumuna yerleen sekinler tarafndan denetlenen sylemsel pratiklerle bilgi alannn dnm ve bu srete mimari pratiklerin iktidar mekanizmasna katlarak ilevselleen uygulamalar ele alnacaktr. Bu esnada hem kendi alannn dndaki siyasi kurumlar ve toplumsal ilikilerle beraber ekillenen, hem de kendisine ait alanda tarihsel olarak nesnesini ve bilgisini oluturan pratiklerle ileyen mimari retimin sylemin dna szan maddi pratik ve bilgileri de barndrd dnlmektedir. Burada sze sylemsel alana dair belirleyici rol dolaysyla zel nem atfedilirken, almann asl amac bu alana hizmet eden ve yeni doruluk rejimini besleyen mimari retimin bahsedilen Batya dair sylemsel pratikler iinde hangi kavram, eliki ve imkanszlklarla ilediini ve bu srete yaanan dnm srecinin rettii yenilikleri/melezlikleri sergileyebilmektir. almann genel erevesi iki ksmdan olumaktadr. Birinci blm, Tanzimat dneminin siyasal ortamn, i ve d dinamiklerle ortaya kan siyasal dnm ve buna paralel olarak ortaya kan yeni brokrat/aydn snfn merkezine alyor. Birbirinden olduka farkl bireylerden oluan bu grup, ayn zamanda bilgi alann dntrme ayrcaln elinde tutan yeni zneler olarak tanmlanmtr. Bu grubun Bat ile kurduu farkl ilikiler, Bat kentini yeni bilginin sahnesi olarak nasl kurduklar ve bu gzlemlere dayal olarak ortaya kan yeni bir metin grubu, Baty kuran sylemsel alann nemli bir paras olarak ele alnacaktr. Burada, yaplar ve kenti mutlak bir metin olarak retilen Avrupa kenti zerinden grmeye balayan Osmanl brokrat/aydnnn kendine baknn da bu deneyimlerden dolaymland iddia edilmektedir. Bilgi alannda yaanan dnm, Batl bilginin nasl aktarlaca problemi ve yeni bir doruluk rejiminin kuruluu da bu balamda tartlacaktr. Bu esnada yeni bir kamusal grnrlk kazanan iktidar pratiklerine paralel olarak pratik bir rasyonalite olarak merkezi bir denetimle yrtlen mimari faaliyetlerin geirdii dnm, Hassa Mimarlar Ocann 1831 ylnda tasfiye edilmesi ile grnr olan brokratik mekanizmadaki deiim ve mimarlk eitiminin deien ierii birincil kaynaklar izin verdii lde mimarlk bilgisine ynelik kavramlarla birlikte tartlacaktr. On dokuzuncu yzylda Avrupal mimarlarn artan etkinlii ve brokratlarn kurduu yetersizlik sylemi de ayn balamda ele alnacaktr. Bu srete fenn-i mimri anahtar kavram olarak tartmann eksenini belirlemektedir. Bilgi alannn dnmn ve mimarlk pratiklerinin bu dnmle olan ilgisini tartmaya aan ilk blmde (doru) bilginin deien kaynana bal olarak mimarlk bilgisinin de

21 dnt iddia edilmektedir. kinci ksm ise ayr blmde bu yeni bilginin mimarlk ile ve mimarlk iinde nasl kurulduunu tartyor. lk olarak ikinci blmde, bilgi ve siyasal iktidar arasndaki yakn ilikiye yeni bir grnrlk kazandrmak zere mulak bir Avrupal modele gre kurulmak istenen ilk Osmanl niversitesinin inaat sreci ele alnyor. Doru ve faydal bilginin deien ieriine paralel olarak eitimde yaplan slahat hareketinin en byk adm olarak grlen Darlfnunun kurulmas iin tm abalar binann inaatnda younlatrlmtr. Ancak yine bu blmde tartlaca gibi bu abalarn dayand baz snrlar, inaat en batan imkansz klmaktadr. Bu sre baz durumlarda yeni bir teknoloji olarak grlen mimarlk ile siyasal iktidar arasndaki ilikinin ok aktrl ve karmak yapsn da gsterir. Buna gre, kentin tarihsel merkezinin tam kalbinde, Ayasofyann dou duvarnn hemen yannda, Topkap Saraynn giri kaps ile Sultanahmet Cami arasndaki tren yolu zerinde dev bir ktle olarak ina edilen bu yapnn karmak bir brokratik i olarak yrtlmeye abalanan inaat sreci, yapnn mimar talyan Gaspare Fossati ile kurulan profesyonel iliki ve mimarln siyasal bir teknoloji olarak nasl arasallatrlmak istendii sorgulanacaktr. Bu srete zerinde konuulabilir ve grnr olanlar ile zerinde hi konuulmayanlar da arpc bilgiler sunmaktadr. nc blmde kentin (stanbulun) eitli biimlerde kapsam genileyen bilginin yeni nesnesi olarak kuruluu tartmaya almaktadr. Osmanl tarihyazmsal alannda bata Avrupa devletleri olmak zere slam-d medeniyetlerin tarihine duyulan yeni ilgiye paralel olarak Osmanl Devletinin sahip olduu topraklarda kendisinden nce var olan toplumlarn tarihi de bu dnemde eitli biimlerde kefedilmitir. Bu durum on dokuzuncu yzyln ikinci yarsnda, Bat Avrupada tarih gibi arkeolojinin de Batya dair iktidar pratiklerini de ieren yeni bir bilimsel alan olarak kuruluuyla yakndan ilikilidir. Bu esnada Bat Avrupallar tarafndan yeni bir arkeolojik ilginin yneltildii eski Bizans bakenti stanbul da, tarihi ve arkeolojisiyle birlikte Osmanl brokrat ve aydnnn bilimsel meraknn yeni nesnesi haline gelecektir. zellikle Ayasofyann 1847-49 yllar arasnda yine Gaspare Fossati tarafndan yrtlen kapsaml tamiratnn bata planlanmayan sonular bu ok tarihli ve kimlikli yapya uluslararas balamda yeni bir kamusallk ina ederken, stanbulun dier Bizans miras da yerel lekte snrl bir kamusallk kazanr. Bu dorultuda stanbulda yeni tamir pratiklerinin nesnesi haline gelen Bizans dnemine ait ant stunlarla birlikte kentin tarihselliinin nasl kefedildii ve bu nesnelere dair yeni tarihsel bilginin bilimsel retimin nemli bir mecras olan gazeteler araclyla toplumsal hayata nasl dahil edildii tartmaya alacaktr. Tarihsel bir belge olarak grnr olan kentin fiziksel evresi de benzer biimde bu dnemde Osmanl brokrat / aydn tarafndan yeni bir bilimsel tartmann konusu haline

22 gelmitir. Farkl bireyler tarafndan tekil bir biimde deneyimlenen Bat kentinin mutlak bir model olduu bu tartmalar, ayn zamanda Baty ieride yeniden kuran sylemsel pratiklerin de nemli bir parasdr. Bu dorultuda Avrupada retilen ve eitli mecralarla stanbula ulaan tarihsel bilginin ve ideal bir Avrupa kenti ile karlatrmal olarak grnr olan kentsel sorunlarn hangi mecralar ve sylemsel pratiklerle kente dair yeni bir bilgi alan oluturduu sorgulanacaktr. Drdnc ve son blmde toplumsal alanda zerk bir bilgiyi Batl bir modele gre biimlenen yeni mimari pratikler ile yeniden retme/ina etme problemi ele alnacaktr. Bu dorultuda uluslararas sergilere katlarak Avrupa lkeleri arasndaki ekonomik ve siyasal rekabette yer almak isteyen Osmanl yneticilerinin, retim alannda var olduunu dndkleri sorunlar gstermek ve ayn zamanda bu sorunlara dair zmn de ilk adm olmak zere dzenledikleri 1863 tarihli Sergi-i Umm-i Osmni projesi tartmaya almtr. Bu proje kapsamnda Avrupa-merkezli yeni dnya dzeninin en nemli gsteri alanlar olan ve izgisel bir ilerlemeyi temsil etmek zere yeni bir mimari pratik sunan uluslararas sergi yaplar model alnarak stanbulda yeni ve geici olmak zere iki farkl sergi binas ina edilmitir. Kentin en nemli meydannda konumlanan bu yaplarda, yerli retimin ve burada eksik olan iaret eden Avrupa mal makinelerin yeni bir ereve ierisinde bir araya getirilerek tehir edilmesi amalanmtr. Bu serginin dzenlenmesi iin alnan kararn ardndan yaklak alt aylk bir srete inaat bitirilen bu yaplara ve ierilerinde dzenlenecek olan sergiye dair her trl ince ayrnt, btn bu sre boyunca e zamanl olarak yaynlanan gazete haberleri ile kamuya duyurulmutur. Aldktan sonra kentlilere sunduu yeni mekansal pratiklerle birlikte byk bir ilgi grmesine ramen, Osmanl brokrat ve aydn iin retimdeki eski bilgiyi ve yetersizlikleri yeni bir ereve iinde grnr klan bu sergi, bu znelerin gzlemlerine gre ironik bir biimde byk bir baarszl baaryla sunan bir mimari proje olarak bu alma iinde tartmaya almtr. Genel bir ifadeyle bu almada, Tanzimatla beraber doru bilgiye ulama teknik ve pratiklerinin ne tr bir deiim geirdii, znesi devlet olan mimari retimin bu deiimden nasl etkilendii ve ayn zamanda bu sreci maddi pratiklerle nasl grnr kld sorgulanmak zere stanbuldan seilen baz rnek durumlar zerinden yeni bir tartma alan almaktadr. Tanzimat dneminde Batdan aktarlacak olan yeni bilginin, ncesinde askeri alanla snrl olan balam, tm toplumu ilgilendiren ok daha geni bir erevede yeniden tanmlanrken, doru bilgi de mecralar eitlenen bu aktarm mekanizmas zerinde konumlandrlmtr. Bu dorultuda Bat Avrupa ile etkileimin kolaylaarak artt ve aradaki

23 epistemolojik farkllklarn henz fark edilmedii erken Tanzimat dnemi bu yeni bilgi ile karlaan Osmanl znesi iin deneysel bir ortam sunar. Buna gre Osmanl yneticileri tarafndan farkl toplumsal alanlarda kayna Bat olan yeni projelerle, doru bilgi mekansal ve kurumsal olarak yeniden ina edilmek istenirken, kendi bilgisi de deimekte olan mimarln bu srete yeni bir siyasal teknoloji olarak nasl grev ald tartmaya almtr. Burada seilmi olan rnekler, lkenin geri kalan iin nc birer model olmak zere ilk kez bakent stanbulda ina edilen ve Batl bilgi ile yeni birer karlama ortam sunan farkl mimari durumlar olarak belirlenmitir. Bakent stanbul, merkezi iktidarn hemen gz nnde, tm arzularn ve imkanlarn seferber edilmesi ayrcalna sahip olmas nedeniyle aratrmann fiziksel snrlarn belirleyen nemli bir balam tanmlamaktadr. Bu almann kaynaklar ise, yaplarn mimari zelliklerine ve inaat srelerine ynelik ariv belgeleriyle birlikte, kente ve mimarla yeni bir grnrlk ina eden bural zneler tarafndan kaleme alnm resmi ya da popler metinler ve saylar giderek artan gazetelerdir. Bu dorultuda byk lde birincil kaynaklara dayandrlarak yrtlen bu tartmada, bugn hala bilinmezliklerle dolu olan Tanzimat srecinde belirli bir ereve ierisinde ele alnan mimari pratiklere ynelik olarak tariflenen yeni balam ve kaynaklarla birlikte, bu dneme ve sunduu mimari ortama dair yeni sorular sorabilmenin yollar aranmaktadr.

24 2. TANZMATIN YEN BLGS VE MMARLIK

2.1

Tanzimatn Yeni zneleri: Brokrat ve Aydnlar

3 Kasm 1839da dnemin Hariciye Nazr Mustafa Reid Paann Glhanede Sultan Abdlmecidin ve dnemin nemli yerli ve yabanc devlet adamlarnn bulunduu resmi bir trenle okuduu Tanzimat Ferman ile Osmanl Devleti ynetimi uluslararas dzlemde yeni bir dzen kuracan ilan eder. Fermanda yeni bir hukuk sistemi oluturulmas, kurulacak yeni meclisler ile yeni bir ynetim ve vergi sistemi kurulmas, devlet karsnda MslmanGayrimslim eitliinin salanmas gibi birok alanda nemli dzenlemelerin yaplaca iddias dile getirilmitir (nalck, 2006 [1964]). Tanzimat Fermannn geleneksel nasihatname formatna uygun yaps ve ifade biimine ramen yeniliki ierii, Osmanl siyaset ideolojisinde hem sreklilii, hem de deiimi grnr klan nemli bir admdr (Deringil, 1991, s.51; Mardin, 2003b, s.43). Bu balamda Tanzimat Ferman, Osmanl Devletinde nemli siyasal ve toplumsal deiimlerin yaand ve hibir biimde izgisel ve kesintisiz olmayan, iki yzyllk deneyimler ve zmler zincirinin nemli bir halkas olarak kabul edilebilir (Abou-El-Haj, 2000, s.116). Tanzimat Fermannn ilann hazrlayan bu tarihsel sre, tarada etkinlii artan ve merkezi ynetim iin tehlike yaratan yerel iktidar odaklarnn tasfiyesiyle birlikte, kiilere ve uzlaya dayal esnek bir dzen fikrinin yerinde soyut bir adalet ve eitlik kavramndan beslenen yeni bir kanun ve dzen fikrinin gelimesi olarak da tanmlanr (slamolu, 2004, s.285-6). Bylece daha ncesinde tarada yerel ayanlar ve kadlar tarafndan denetlenen toplumsal dzen, aracsz ve gl bir merkezi iktidarn denetimine gemektedir. Buna paralel olarak Osmanl siyasi iktidarnn on yedinci yzyldan itibaren mutlak bir sultan denetiminden, ayrcalkl ve genileyen bir ynetici grubunun ellerine kayd tarihsel sre, saltanat ve Babali arasnda gelgitler iinde yaanm, kesintilere uram ve brokratik kurumlarn genilemesi ve yeni bir ynetici snfnn ortaya k kanlmaz bir sonu olmutur (Findley, 1980, s.167; Abou-El-Haj, 2000, s.113). Bu srete genileyen devlet kurumlar ile birlikte siyasal iktidar pratikleri de dnrken, saltanatn de facto meruiyeti de yapsal bir deiime urar. Bylece siyasi iktidarla toplum arasnda klasik vergi ve askerlik ekseninden syrlan, her iki tarafn da farkl biimlerde grnrlk kazand yeni ilikiler kurulmaya balamtr (Krl, 2001, s.276). Bu deiimde resmi ideolojinin aktarmn salayan temel kurum ise deien toplumsal balama paralel olarak yeni ilevler kazanan brokrasi, eitim ve ordudur (Alkan, 2001, s.379). Btnne bakldnda sultann ahsnda temsil edilen ve erevesi eriat kurallaryla izilen dnyann akn dzenine dair kavraytan, kiiler ve kurumlarla dnyevileen, ancak kanunlar yoluyla

25 koruma altna alnan ve soyut bir adalet kavram etrafnda aknlatrlan modern devlet anlayna doru bir dnmden bahsedilebilir. Dnyann geleneksel teolojik algsndan kopuun yaand bir zlme durumuna karlk tm toplumsal mekanizmalarn maruz kald yeniden ina srecinin temel dinamiklerinden biri olarak bu dnm retme ve denetleme iddiasnda olan ynetici sekinlerin rol ise ayn srete byk nem kazanmaktadr. 1839da Tanzimat Fermannn ilan edilmesinin ardndan Sultan II.Abdlhamidin siyasal iktidar otoriter bir ynetimle ele ald aral kapsayan Tanzimat dneminde, sekinler olarak nitelendirilebilecek reform yanls ve devleti kurtarma misyonunu stlenen ayrcalkl bir ynetici grubunun siyasi etkinlii grnrlk kazanmtr.* Ulemaya, askeri snfa ya da saraya dahil olmayan ve Osmanl reform hareketlerinde etkin rol stlenen Tanzimat dnemi devlet adamlarnn hemen hepsi de sivil brokrasiden, yani Babali iinden yetimitir. Tanzimatn ilanndan hemen nce iktidarda bulunan Sultan II.Mahmud (18081839), son yllarnda kendi merkezi otoritesini glendirmek zere devlet iktidarn paralayarak Babaliyi zayflatmak isterken, at yeni brokratik kurumlarla paradoksal olarak yeni bir ynetici elit snfnn ortaya kn kolaylatrmtr (Findley, 1980, s.140). 1836dan itibaren bugnk bakanlklarn ncs olan Hariciye, Dahiliye ve Maliye Nezaretlerinin kurulmas, 1838de sultana danmanlk yapan hukuki bir kurum olarak Meclis-i Vl-y Ahkm- Adliyenin almas ve en nemlisi de Babalinin nemli lde artan etkinlii siyasi iktidarn daha karmak ancak merkezi bir yap iinde paylald gsterir (Ortayl, 1974; Findley 1980; Akyldz, 1993; Seyitdanlolu, 1996). Dier tarafta, Avrupa devletleriyle gelien ilikilere bal olarak diplomatik ve ticari uygulamalarn giderek daha karmak bir hal almas, Tanzimat reformlarnn balad srada merkezileme ve resmi ilerde uzmanlama srecinin zaten yaanmakta olduuna iaret eder. Ayn zamanda brokratik kadrolarda yaplan reformlarla alnan grevlerin srekli ve maal hale getirilmesi, haksz msaderelerin kaldrlarak can ve mal gvenliinin salanmas bu deiimde etkili olmutur (Findley, 1980, s.152). Brokrasinin artan etkinliini hazrlayan bu srete rol alan farkl aktrlerin de kukusuz

Tanzimat dneminde yeni bir ynetici snfnn ortaya kt tezi farkl tarihiler arasnda kabul grse de, bu durumu hazrlayan tarihsel durum hakknda farkl yorumlar bulunmaktadr. rnein Osmanl balamnda modern devlet yapsnn kuruluunu on yedinci yzyla kadar grten Rfat Abou-El-Haj (2000, s.116-7), bu yzyldan itibaren ayrcalkl bir ynetici snfn ortaya ktn ileri srmektedir. erif Mardin (2003a, s.127), Sultan II.Mahmud dneminde brokratlarn neminin ve etkinliinin arttn iddia ederken, lber Ortayl (2005, s.109-110) bu gelimeyi on sekizinci yzylda devlet yapsndaki deiikliklere balar.

26 nemli bir pay vardr. Sultan II.Mahmudun arkasndan, 1839 ylnda on alt yanda tahta geen Sultan Abdlmecid (1839-1861) ve ondan sonra 1861de taht devralan Sultan Abdlazizin (1861-1876) de Babalinin artan otoritesinde paylar byktr. Bu dnemlerde Dahiliye Nezaretinin ilevini stne alan Sadrazam ve Hariciye Nazrlar, sultanlarn zayflnda oluan siyasi alandaki boluktan faydalanarak iktidar kendi ellerinde tutmutur (Findley, 1980, s.152). Tanzimat Fermann Glhanede dzenlenen resmi bir trenle okuyarak ilan eden dnemin Hariciye Nazr Mustafa Reid Paa (1800-1858) bu dnemin siyasi ideolojisini belirleyen en nemli kiiliklerden biridir. Reid Paann himayesi altnda ve Tanzimatn yeni kurumlarnda devlet grevleri alarak ykselen li (1815-1871) ve Fuad (1815-1869) Paalar Tanzimatn ikinci yarsnda siyasi iktidarn yeni sahipleri olmulardr. Dneme damgasn varan bu l iinde Mustafa Reid Paa be, li Paa drt, Fuad Paa da iki kez sadrazamlk ve eitli defalar Hariciye Nazrl yapmlardr. Hepsi de iktidarda olduklar srete hem sultanlar ve saltanata yakn evrelerle, hem de Babali iinde youn bir iktidar mcadelesi yaam, yrttkleri slahat srecinde sk sk kesintiler olmutur. Hatta bu srete Tanzimat Ferman ile vaat edilen ancak gerekletirilemeyen yenilikleri 1856da Islahat Ferman ile yeniden dzenleyerek ilan eden bu ikiliyi ironik bir biimde fazla Bat yanls ve otoriter bulan Reid Paa, Yeni Osmanllarla birlikte muhalif gruba dahil olur. Bu durumda, dnemin siyasi iktidarnn kuruluu ve ileyii zerine ileri srlebilecek iki temel sonu, siyasi iktidarn srekli el deitirmesi ve bu gerilimli srete Batdan yanstlan yeniliki sylemlerin iktidar sahiplerince farkl pratiklerle srekli yeniden retilmesidir. Sonuta dar bir grubun iktidar altnda gelien Tanzimat dnemi reform hareketi, eitimleri ve dnce dnyalaryla farkllaan bireylerden oluan bu grup tarafndan siyasi g dengelerini devaml gzeterek ve bu hassas dengeyi bazen ikna ederek, bazen de g kullanarak kendi lehine deitirmeye alarak, d mdahalelere bazen kar gelerek, bazen de bunlardan faydalanarak, her zaman gelgitler iinde srmtr (Koak, 2003, s.72). Ayn zamanda Tanzimatn hazrlad grece zgr ortamda yetien ynetici elit kendi iinde de krlmaya urayarak kendi muhalefetini de retmitir. Topluma dair kavramlarn gelien iletiim aralaryla beraber siyasi ideolojide de grnrlk kazanmasn salayan nemli bir gelime Tanzimatn yeni aydn grubu olan Yeni Osmanllardr. Kendilerine Trkistann erbb- ebb (Trkistann gen olanlar) veya Yeni Osmanllar adn veren grubun ortaya kt 1865 yl ve sonrasn Mardin (2003a) Tanzimatn ikinci evresi olarak da adlandrr. Mardine gre bu genlerin genliklerini vurgulamalar bile Osmanl toplumu iin nemli bir yeniliktir, nk Osmanl toplumunda daha ncesinde yallk nemli bir sayg kaynadr ve yal olmak gelenekleri bilmek anlamna gelir. Tanzimat reformlarna ynelik

27 eletirileri ve siyasal gelimelere kar ekinceleri bulunan bu genler, ynetici elit adaylar olarak devlet brokrasisi iinde yetimi birbirinden olduka farkllaabilen gr ve konumdaki kiilerden oluur. Grubun oluumu esnasnda nemli rol olan ancak daha sonraki srete bu grupla ilikisini kesen brahim inasi (1826-1871) devlet-toplum ilikisi zerine yazlar yazm ve topluma dair soyut bir kavram olarak kamuoyu (efkr- ummiye) kavramn ortaya atmtr. Pariste maliye eitimi alan ve Maliye Nezaretinde memur olarak alan inasi ilk zel ve Trke gazete olan Tercmn- Ahvli (bundan sonra TA) Agh Efendi ile birlikte karmaya balamtr. Ayn zamanda Reid Paa taraftar olan inasi, siyasi gelimeler sonrasnda Avrupaya kam ve dnte siyasi konulardan uzaklaarak Mardinin ansiklopedist olarak nitelendirdii tavrla 1862de kurulan Tasvr-i Efkrda (bundan sonra TE) akademik konularda yazmaya devam etmitir (Mardin, 2003b, s.49). Dnemin dier nemli siyasi ve edebi yazar ve Yeni Osmanllar grubunun nemli ismi Namk Kemaldir. Namk Kemal (1840-1889), ikinci kuak Tanzimat aydn olarak

Tanzimatn yeni eitim ortamnda yetimitir. inasinin TEda balatt eletirel sylemi devralarak srdren Kemal, inasi gibi dilde sadelemeyi ve halk tarafndan anlalabilirlii savunur. Ancak Namk Kemal, inasiden farkl olarak vatann kurtarlmas kavramn ve bu yolda hisleri harekete geirmek zere heyecan unsurunu da diline katmtr (Mardin, 2003b, s.49). Yeni Osmanllarn ortaya kn hazrlayan srete devletin resmi szcs olarak 1831de yaymna balayan ilk resmi gazete Takvm-i Vakayinin (bundan sonra TV) ncs olduu basn ve matbaaclk faaliyetleri, iktidar ve toplum arasndaki ilikiyi gelitiren yeni ve nemli bir ara olarak da tanmlanabilir. Kamuoyuna ynelik siyasal propaganda faaliyetinin ncs olan bu davran baka bir dizi gelimeye de yol amtr. lk OsmanlTrk romannn tefrikalar halinde gazetelerde yaynlanarak ortaya k, iirin ierik deitirmeye balamas, nesrin sade bir Trke ile yazlmas ve yeni bir tr olarak Batdan aktarlan tiyatro bu gelimelerin uzantlardr. Ancak bu alanlar daha en batan sadece edebi ve estetik deil siyasi bir eylem platformu olarak da grlmtr (Koak, 2003, s.79). Sonuta burada vurgulanan sekinler grubu sadece st dzey brokratlar deil, genileyen devlet brokrasinin farkl konumlarnda yer edinerek sz syleyebilen, benzer bir eitimden geen ve ortak kltrel deerlerden beslenen, brokratik konumlar deise de benzer ayrcalklara sahip olabilen daha geni bir evredir. Bu balamda konuabilen zne, ieride srekli olarak yeniden kurulan siyasal hiyerarinin stlerinde konumlanabilen ayrcalkl bir grubun yesidir. Bu nedenle Batya dair sylemsel pratikleri yeniden retme ve dntrc olma ayrcal tayan Osmanl brokrat-aydnnn konumu bu alma balamnda kurucu bir g ve nem tar. Meltem Ahskann (2005, s.19) 1930lar ve 1960lar arasndaki

28 Trkiye balamnda konuabilen sekinler snf olarak adlandrd grup, Tanzimatla birlikte oluan brokrat elitizminin tarihsel miraslar olarak da kabul edilebilir. Ahska, bu grubun ayrcalkl toplumsal konumlarn vurgulamay tercih ederken, nerdii sekinler tarifi tarihsel olarak hem idari/askeri, hem ekonomik, hem de kltrel anlamda ayrcalkl konumlarda yer alan; stelik bir alandaki ayrcaln srekli dierine evirerek toplumu ynetme ve milleti temsil etme sermayesine sahip olan; bir yandan da kendi znelliini bu ayrcalkl konum iinde alglayarak, rnein kendisini halktan ayrtran kiileri iaret etmektedir. Tanzimat aydnnn kendisine bitii ayrcalkl konum, dnemin edebi eserlerinde grlen didaktik slup ve pedagojik kayglarla beraber eitilmesi gereken bir tebaaya yneltilen bak ve deiimin doru ynde yaplmasn denetleme iradesiyle beraber grnr olmaktadr.* 1850lere kadar siyasetin sadece yneticinin ii olduu dnld srete halkn yneticileri ve ynetimi ilgilendiren szleri ise yasaklanmtr (Krl, 2001, s.253). Ynetici elitin halka ynelik tavrna rnek olarak dnemin nemli tarihi ve eitimcisi Ahmet Cevdet Paann Fransz htilali konusundaki sert ve olumsuz tavr gsterilebilir (Neumann, 2000). Cevdet Paaya gre halk kendisini ve menfaatlerini bilmez ve ite bu yzden gl bir el tarafndan ynetilmesi gerekir. Buna gre, yneticilerin gznde Tanzimatla beraber emre amade srnn yerini hizaya sokulmas gereken, ama kanunlarca koruma altnda olan tebaa almtr (Neumann, 2000, s.140). Dier taraftan muhalefette olmalarna ramen Yeni Osmanllarn devletle ilikisi son derece organiktir. rnein Namk Kemal, Sultan II.Abdlhamidin tahta geiiyle stanbuldan uzaklatrlm ve 1888de Sakz Mutasarrf olarak lmtr. Hatta Yeni Osmanllarn siyasi mcadelelerinin hedefi de sultan ve saray evresi deil, kendileri gibi brokratik bir gemiten gelerek siyasi iktidar elinde bulunduran Babali evresidir (Mardin, 2003b, s.46). Mardine (2003b, s.52) gre Yeni Osmanllarn toplumsal taban Tanzimat devlet hiyerarisi ve stanbulun Batdan haberdar sosyetesidir. Sultan II.Abdlhamid tahta getiinde anayasa zerinde almakta olan Namk Kemal ve Ziya Paa, sultann adaletini deil soyut bir kavram olarak adaleti ve parlamentoyu savunurlar. Ancak topluma dair yeni kavramlar gelitirilse de toplumun alt snflarna inmek ve onlarn desteini kazanmak gibi bir siyasi mcadele anlay ise hemen hemen hi gelimemitir (Koak, 2003, s.77). Tanzimat dnemini sona erdiren Sultan II. Abdlhamid devri ise geleneksellik ile yeniliki dncenin

Tanzimat edebiyat ve aydnnn tavr zerine nemli bir yazn olumutur. Nurdan Grbilek (2001, s.94).bu dnem edebiyatn Jale Parlann (1993) bir yetimlik duygusuyla aklad, Orhan Koakn (1996) kaptrlm ideal kavramndan hareketle inceledii, genellikle Batllama dnemi olarak bilinen bir model kaymas olarak deerlendirir.

29 gerilimli bir ekilde varolduu, ancak Tanzimat mirasn da devralm olan farkl bir dnemdir. Bu dnemde ieride ve darda yaanan gelimelere bal olarak Trklk vurgusu artm ve kimlik anlay deimitir. Ayn zamanda bu dnemin nemli muhalif hareketi olan 1890larn Jn Trklerinin sahip olduu toplumsal kken deierek devletten yksekokula kayarken devletle aralarndaki ba da Yeni Osmanllara gre ok daha esnektir (Mardin, 2003b, s.52). Devletle ok yakn bir ba olan ve Erken Cumhuriyetin resmi ideolojisinde yeniliklerin nndeki en byk diren olarak gsterilen ilmiye, ya da ulema snf da* on dokuzuncu yzyl devlet brokrasisinde etkinlii zayflayan, ancak hala ynetici snf iinde eitli konumlarda yer alabilen, etkili bir toplumsal gce ve sz syleme ayrcalna sahip nemli bir topluluktur. Devlet kurumlar seklerleirken hala nemli bir devlet snf olarak varln srdren ilmiye snfnn reform sreci iindeki siyasi konumu da bu srete deiim gsterir. Askeriye ve kalemiye snflarna gre ok daha gvenli olan bu alanda yer alan geni kitle iinde farkl hiyerarik konumlara sahip bireyler ve gruplar yer alr. Bunun iin Avigdor Levy (1971b), ilmiye snf iinde en tepede yer alan aristokrat bir grup ile geri kalan kesim arasnda bir ayrm nerir. Her iki grubun ekonomik ve snfsal karlar devletin sreklilii ile yakndan ilikili olsa da, Sultan II. Mahmudun en byk baars tabanda yer alan geni topluluu askeri alan bata olmak zere reformlarla birlikte kurulan yeni mekanizmalarn iine dahil ederek diren gstermelerini engellemi olmasdr (Levy, 1971b, s.28). Askeri eitimde ve yeni kurulan birok hastanede grev alan ulema snf iin bu kurumlar yeni bir i alan yaratr. Ayrca Tanzimat dneminde Batya ynelik kltrel ve bilimsel ilgi gsteren ve oluturduklar kk gruplar iinde yeni dnce ve bilim dallarn tartan, devletin nemli konumlarnda bulunan ulema yeleri bulunur. Darlfnunun kurulmas srecinde oluturulan Encmen-i Dani rgtnde, daha ncesinde stanbulda bilimsel etkinlik yrten Sultan II.Mahmud dneminde kurulmu olan Beikta Cemiyet-i lmiyesinde nemli ulemalarn rol byk olmutu. Brokratik grevler iinde snfsal geirgenliklerin artt bu dnemin nemli tarihisi Ahmet Cevdet Paa da dini eitimle yetimitir ve ulema snfndan gelir. Sonuta iktidara eklemlenerek ayakta kalabilecek ynetici snf iinde yer alan ve hkmette

Bu tezi hararetle savunan ve bu alanda klasik saylabilecek bir alma Niyazi Berkese (2002) aittir.

Daha sonra pheli bulunarak datlan bu gruptan eitim alanlar arasnda Osmanl brokrasisinde nemli yerlere gelenler bulunmaktayd. Bunlardan biri de 1845de kurulan Maarif Komisyonunun bandaki Melek Paazade Abdlkadir Efendidir. Mardin (2003a, s.260), stanbulda uzun sre yaam olan tarihi Joseph Von Hammerin Melek Paazade Abdlkadirden Trk mparatorluunun en derin bilgiye sahip ulemasndan biri olarak bahsettiini aktarr.

30 aktif grevleri olan bir toplumsal katman olarak devletin kurtarlmas bu grubun da karnadr (Heyd, 1961; Levy, 1971a ve b; Fortna, 2005). Sonuta Tanzimat dnemine damgasn vuran yeni brokrat elitinin yenilikilikleri, sahip olduklar farkl eitim ve dnce yapsna bal olarak deiken olsa da birounun brokrasinin hiyerarik basamaklarn hzla trmanmalarnda etkili olan bir Avrupa deneyimi bulunur. Avrupann artan ekonomik, siyasal ve kltrel etkileri ile birok alanda karlaan Osmanl yneticileri iin Bat, hem darda, hem de ieride ileyen karmak bir mekanizmadr. Ancak zellikle Hariciye Nezaretinde aldklar grevler yznden Avrupada bulunan bu brokratlarn kafalarndaki reform dncesinde burada yaptklar gzlemlerin de nemli etkisi vardr. Mustafa Reid Paa, Fuad ve li Paalar ve dier birok etkin brokrat Hariciye Nezaretinde ve ona bal bir kurum olan Tercme Odasnda yetimi, yine hemen hepsi grevli olarak Avrupada bulunmutur. Diplomatik ilikilerde ihtiya duyulan yeni tercmanlar yetitirmek iin 1822de Babalide kurulan Tercme Odas, 1840larda brokrasiye girecekler iin nemli bir merkez haline gelmi ve Osmanl aydn grubunun ortaya kmasnda etkili bir eitim kurumu olarak yaamaya devam etmitir (Mardin, 2003a, s.235). Yeni Osmanllar grubunun Namk Kemal, Ziya Paa, Ali Suavi gibi farkl grlerden oluan heterojen yapsna ramen nemli bir ortak paydalar da Tercme Odas gelenei ve eitimleridir. Ancak bu ortaklk byk bir rastlantnn sonucu deildir. Burada yetien ve sadece diplomasi alannda deil, btn bir Osmanl siyasal ve kltrel hayatnda sz sahibi olabilen brokrat/aydnlarn kendilerini iinde bulduklar tercme pratikleri ileride daha ayrntl tartlaca gibi Osmanl yenilikiliinin nitelii zerinde de belirleyici olmutur.

2.2

Mutlak Metin Avrupa Londraya enmzec-i lem denilse, mblaa deildir. Ry-i arzda mevcud olan sr- terakkinin fotoraf ile resmi alnm olsa medeniyet-i hzray, ancak Londra kadar gsterebilir. Binenaleyh biz de misal olarak onu ihtiyar eyledik (Namk Kemalin Terakki (bret, 45, 5.11.1872) balkl yazsndan aktaran; Kaplan, Erginn ve Emil, 1974, II:193).

Tanzimat dneminin nemli edebiyats ve gazete yazar Namk Kemal, konuabilme ayrcalna sahip Tanzimat znesinin kavramsal repertuarna ait nemli ipular sunan Terakki isimli makalesinde Londray enmzec-i lem yani bir dnya modeli olarak tanmlar. Bu giriin ardndan yazar, makalenin en banda medeniyet-i hzray gsteren bir resim olarak yorumlad kenti tasvir etmeye giriir. Buna karlk Namk Kemal, ehri

31 dolap grd resmi anlatmak istese de sonuta Londraya dair yaad heyacan ve hayranlkla kark imgesel bir anlat retir. Buna gre yazar, kusursuz bir uyumla ileyen dev bir organizmay seyreder gibi hayranlkla gzlemledii parlamentoyu, okullar, fabrikalar, dkkanlar, rasathanesi, hayvanat bahesi ve saysz baka rnekleriyle kentteki kurumlar ve ilerindeki bilge insanlar ayrntl bir dille anlatr. Dier birok Osmanl gezgininde olduu gibi kendi yaad yerde olmayan bir takm mucizevi eylerle karlaacak olma duygusu ve beklentisiyle yola kan yazarn bu karlamalardaki temel duygusu hayrettir. Grdkleri karsnda komik bir yceltme ile kark aknlk duyar ve ortaya yar-mitolojik bir kent tasviri karr: Fabrikalarna girilse dehetten vcudda tyler rperir. leyenler makine deil, gya da paras kadar bir dv-i henn-bedendir ki (demir gvdeli dev), azndan ateler pskrerek ve her uzvu hareket ettike baka bir sad-y mthi peyd ederek, kendini zincir-i hkmne esir eden melekl-akln gece gndz bil-tevakkuf infz- fermnna alr.... Bir matbaada elli bin amele istihdam olunduu, bir bira fabrikasnn on be bin araba beygiri bulunduu grlmtr... Serba yaldzlara mstarak ve saraylara gbta-res olacak surette mzeyyen otelleri vardr ki, iinde bin adam yatar, sofralarnda drt bin kii yemek yiyebilir... Hi bir mlkn hi bir tarafnda ayklanmaya muhtc bir gl, kprsz bir nehir, intizamsz bir yol, imendifersiz bir ehir, limansz bir sahil, rhtmsz bir liman grlemez (Namk Kemalden (1872) aktaran; Kaplan, Erginn ve Emil, 1974, II:198-9). Tanzimat dneminin en nemli yazarlarndan biri olan Namk Kemal tarafndan kaleme alnan ve doruluu olduka pheli, abartl bilgi ve tasvirlerle dolu bu metin, eitli nedenlerle Avrupaya giden Osmanl brokrat/aydn tarafndan kaleme alnm saysz benzer anlatdan sadece biridir. nemli bir ksm Hariciye Nezaretinde alan ve eitli gerekelerle Avrupa lkelerine giden bu brokratlarn gzlemlerini ve kendi devletine ynelik eletiri ve nerilerini aktaran sefaretname metinleri on sekizinci yzyldan beri nemli siyasi metinler olmalarnn yansra edebi kltre de eklemlenirler. On sekizinci yzylda derin bir merak duygusunun hakim olduu Yirmisekiz Mehmet elebi gibi Osmanl diplomatlarnn gezileri, on dokuzuncu yzylda oalarak normallemeye balamtr. zellikle Tanzimat sonrasndaki srete Osmanl Devletinin Avrupa ile artan siyasi ve ekonomik ilikilerine paralel olarak, Osmanl brokrat ve aydn artk resmi grevle, eitim amacyla ya da urad takibat sonucu Avrupaya seyahat eden bir seyyaha dnr. Bu gezileri srasnda da evresini gzlemler ve yazar. Matbaann ve gazete yaynclnn gelimesiyle birlikte poplerleen bu

32 gzlem metinleri ayn zamanda Batya dair ortak bir sylemsel alan aarlar. Bu metinlerde sre iinde deien tavr ilk balarda merak ve hevesle gzlenen Avrupa kentlerinin giderek artan bir hayranlkla anlatlmasdr (In, 1985; Haniolu, 1985; Tanpnar, 2003; irin, 2006). Ahmet Hamdi Tanpnara gre bu yzyln gezgin Osmanl brokrat artk her gittii yere safdilce hayranln beraberinde gtren ve esasa gelince gz yuman bir seyyah veya mahit deildir. Aksine cemiyet hayatnn grnleri altnda, bu hayata uur ve istikamet veren, ondaki canlln mn ve hvviyetini yapan srr ve hatta sistemi arayan uyank fikirli bir devlet adamdr.* Tanpnarn olumlad bu yeni bak, Avrupa ile Osmanl Devleti arasndaki gzlemlere dayal olarak yeni bir hiyerarik ilikisellik kuran ve Avrupa kentini alnacak derslerle dolu bir modele, Namk Kemalin de tasvir ettii gibi yeni bir mucizevi dzenin yeryzndeki grntsne dntren yeni bir sylemsel pratiin de nemli bir parasdr. Bu trn erken rnekleri Sadk Rifat Paann Avrupa Ahvline Dir Rislesi ile Mustafa Sami Efendinin Avrupa Rislesidir. Her ikisi de, farkl konumlarda grevli olarak Avrupaya giden memurlardr ve kullandklar dil farkllasa da gzlemleri zerinden kendi toplumlar adna kardklar dersler birok benzerlik tar. Resmi bir niyet tamadan yazlan Avrupaya dair ilk gezi rehberi ise Hayrullah Efendi tarafndan yazlan Yolculuk Kitabdr. Hayrullah Efendi, metni hazrlarken kendisinden nce yazlm seyahatname ve sefaretnamelerden derlemeler yapm, ayrca slam dnyasnn ilk seyahatname rneklerinden biri olan Rifaa Rafi Tahtavinin Paris Gzlemlerinin okunmasn tavsiye etmitir. Ayn

Tanpnara ait bu ifade Sadk Rifat Paann Avrupa Ahvline Dir Bir Rislesindeki anlatmlar iin kullanlr. Kendisinden sonra yazlan seyahatname ve sefaretnamelerde de etkileri grlen bu metin yeni Osmanl seyyahnn Avrupadaki araynn nclerindendir (Tanpnar, 2003, s.120).

1807 doumlu Mehmet Sadk Rifat Paa, eitli devlet brolarnda altktan sonra Reid Paann dikkatini ekerek Viyanaya bykeli olarak atanm ve buraya dair gzlemlerini, 1837de Viyanaya varndan ksa bir sre sonra yazmaya balad Osmanl Devletine ynelik bir reform metni olan Mntahabt- sr (Seilmi Eserler) in iinde bir risale olarak kaleme almtr. Rifat Paann kaleme ald bu metni Mardin (2003a, ss.191217) Tanzimat Fermanna giden srete kavramsal bir rehber olarak ayrntlaryla tartr. Sami Efendi ise, Paris Bykelisi Ahmet Fethi Paann sefaret sr ktibi olarak 1830larn sonlarnda Paris yolculuuna ait gzlemlerini kendi ifadesiyle avm- millete ynelik olarak Avrupa Rislesi isimli krk sayfalk bir seyahatname olarak yazmtr. Bu metin Temmuz 1840ta TV matbaasnda baslmtr. Metnin analitik bir gncel Trke evirisi ve Sami Efendi hakknda ayrntl bilgi iin; And, 2002. nl bir hekimba ailesinden gelen Hayrullah Efendi, Mekteb-i Tbbiye-i hnede okumu ve sonra yine burada almaya balamtr. Hayrullah Efendi, 1863te tedavi olmak zere Avrupann farkl ehirlerindeki kaplcalara gitmitir. irine (2006, ss.249-266) gre yazd metin bir rehberden ok Avrupa hakknda bir ansiklopediye ve ayn zamanda kendi toplumuna ve devlet ynetimine dair bir layihaya benzer. Bu da Avrupaya seyahat edebilen Tanzimat sekinin sahip olduu ayrcalkl konumun gereklerinden kaamayarak basit bir gezi metni yazamayacak oluuna dair baka bir rnek olarak grlebilir.

lk olarak Arapa baslan bu metin 1832de Mehmet Ali Paann isteiyle Trkeye de evrilmitir. Mehmet Ali Paann 1826da Parise gnderdii renci grubuna imam olarak grevlendirilen Rifaa Rafi Tahtavinin gzlemleri Osmanl yazarlarn gzlemleriyle byk bir benzerlik tamaktadr (irin, 2006, s.259).

33 zamanda bu kitap, kendisinden otuz yl sonra Ahmet Midhat Efendi tarafndan Avrupay yanl anlayan ve taklit eden alafranga tipleri hicvetmek zere yazlacak olan Avrupa db- Muaereti Yhud Alafrangann da ncsdr (irin, 2006, s.254). Tanpnar (2003, s.126-7), dneme ait edebiyat metinleri zerine yapt incelemede inasiyi ve Namk Kemali Sami Efendinin dile getirdii kavramlar sadece bir miktar gelitirmekle, buna ramen cmlelerini bile deitirmeden aynen kullanmakla sular. Ancak arpc bir biimde sadece bu iki yazar deil, hemen hepsi de kaleme aldklar Avrupaya dair gezi metinlerinde benzer tasvirleri tekrar edip dururlar (Mardin, 2003a, s.200-213; irin, 2006, s.225). Metinler arasnda ok temel bir ilikisellik neren bu saptama, Tanzimat aydnnn Baty bir sylem olarak kurarken faydaland Avrupa kentini gr(eme)me biimleriyle ilgilidir. Uur Tanyeli (2004, s.532) bu durumu, idealize edilmi bir toplum dzenini Bat kenti zerine yazlm metinler araclyla kuran bu znelerin kenti kent zerine yazlm metinlerden gzlemlemek, yani metinden metin retmek zorunda kalmalarna neden olan dngsel bir ideolojik tavrn rn olarak tanmlar. Bu dorultuda Avrupaya gitmek, gzlemci zne iin konuabilmek zere ayrcalkl bir konum yaratrken, dier taraftan toplumsal balamda ikonografik bir nitelik tayan akn bir eylemdir. Ayn sylemi yeniden kuran bu ortak ifadelerle Avrupa, ancak hac ziyaretine benzer kutsal bir ritel gibi ortak bir pratie sadk kalnarak deneyimlenebilmektedir. Bu ortak deneyim ayn zamanda, Tanzimat aydn iin ikonografik ve tekil bir Avrupa kentinin temsil ettii mutlak dzenin arkasndaki Tanpnarn sr olarak niteledii akn bilgiye ulaaca kapy aar. Said, arkiyatlkta (2004) Batl gezginin Bat-d corafyalara dair sylemsel bir hiyerariyi nasl kendi lehine kurduunu anlatr. tekine ilikin doru bilgi varolan iktidar pratikleri iinde retildiine gre, toplumlar arasnda gzlenen farkllklarn bu yolda nasl arasallatrld nem kazanr. Avrupaya yapt seyahatlerde gzlemledii farkllklar kendi tekiliini retmek zere kullanan Osmanl aydn da, Londradaki ya da Paristeki sefaletten, siyasi olaylardan, sanayilemenin getirdii toplumsal hareketlilikten, devrimlerden ve huzursuzluklardan hi bahsetmez. Kurduu model neredeyse kusursuzdur.

Bu metnin tam evirisi iin; Tahtavi, 1992. Ahmed Midhat Efendi (1844-1912), ge on dokuzuncu yzyl Osmanl yazar ve aydnlar arasnda olduka nemli ve renkli kiiliklerden biridir. Avrupada Bir Cevelan (1889-90) isimli eserinde 1889 ylnda Stockholmdeki arkiyatlar Kongresine gidiini ve Paris Dnya Sergisi de dahil olmak zere farkl Avrupa kentlerine yapt gezileri anlatr. Turistik rehberlerden ve kendisinden nce yazlan seyahatnamelerde yapt derlemelerle oluturduu bu gezi metninde, kendisini Garp ile karlaan bir arkl olarak konumlandran Ahmed Midhat Efendinin tekine dair deneyimlerini tartan bir aratrma bulunmaktadr. Bkz; Findley, 1999. Tanyeli (2004, s.532) ise Findleyin incelemesinden farkl olarak Ahmet Midhat, kenti kentten deil, metinden okuyan ve grmeden bilen Osmanl aydnnn ilgin bir rnei olarak yorumlar.

34 Osmanl kavramsal repertuarna bu srete giren medeniyet de, kente ve ideal bir toplumsal dzene dair Batl kent modelinden faydalanlarak retilen yeni bir tercme giriimidir. 1834te Mustafa Reid Paa tarafndan ilk kez sivilizasyon olarak kaleme alnm olan bu terim, Avrupann stnlne dair zmlemelerde kullanlmtr.* Bu tarihten itibaren Sadk Rifattan Cevdet Paaya birok Tanzimat devlet adam Franszca civilisation kelimesine Trke bir karlk ararlar. Bu dorultuda bedeviyetin karsna

yerletirildiinde insanlarn refah, rahatl ve onlar saadete ulatran her eyin iine girebildii medeniyet kavram toplumsal yaay, halkn huzur ve gvenliinin kanunlarla gvence altna alnmas gibi Tanzimat Fermannn da ncelikli konularyla ilikilidir. inde bireyin yer almad, btncl bir toplumsal dzen modeli olarak Batya dair gzlem ve tahayyllerle retilen medeniyete dair belirsizlikler ise bu kavramn toplumsal dnce zerindeki gcn zayflatmam, tersine arttrmtr (Gek, 1999, s.263). Bu tr kavramsal bulanklklarla yaplan tasvirler, yeni siyasi projelere ilham veren ve edebi bir konu olarak poplerleen Bat kentini, tandk ve sradan yapmak yerine ironik bir biimde aknlatrmaya da yardm ederler. Ayn dnemde medeniyete ulamak zere ara olacak kullanma giren yeni bir terakki kavram da Osmanl brokratnn kafasnda snrl bir deiim dncesini harekete geirir (ekil 2.1). Namk Kemalin terakkinin fotoraf olarak niteledii Londra, Paris ya da Viyana, ideal bir dzen tahayylnn dnyevi grntsn sunarken, o grntde donmu olan terakkinin bireyi, onun dnyadaki konumunu ve var olan kurumlarla arasndaki ilikiyi deitirmedii tahayyl edilir (Neumann, 2000, s.146-7). Bu nedenle de Fuad Paann ifade ettii gibi artk nemli olan ok terakki etmek deil, fakat kesin olarak Avrupann teki lkeleri kadar terakki etmektir (Aktaran; etinsaya, 2003, s.57). Bu yaklamla btncl bir ideal dzen tahayyl ya da kendisini ierisine yerletirmeyi arzulad bir resim olarak Avrupa ya da Bat, Osmanl aydn iin hem hareketi zorunlu klan gl bir rakip, hem de bu hareketliliin snrn izen nihai bir modeldir. Tanzimat dnemi Osmanl aydnnn Avrupa deneyimleri, bir yandan kendisini eksik olarak kuran, dier taraftan da bu hiyerariyi tersine evirme potansiyelleri de tayan gerilimli bir ie dnme, kendisini gzlemleme srecidir. Doru bilginin sahnesi olan modelin kusursuzluu, buna tank olan gzlemcinin dinleyicilerine kar ayrcalkl konumunu ve ikna

Franszca kkenli bu kelime, Avrupada on sekizinci yzylda kullanlmaya balamtr. Mustafa Reid Paa, resmi gazete TVde Avrupallarn houna gidecek haberlerin yaynlanmas talebini aktaran yazsnda skdarzmit yolu ve postahanelerin inas gibi haberlerin buralarda sivilizasyon uslnn mteferriasndan saylaca gerekesini kullanmtr (Baykara, 1992, s.1-22).

35 kabiliyetini glendirirken, anlatcnn Avrupadan ald dersler ve kard sonular, kendi devleti adna iktidarn yeniden ina edebilme inancn da besler. Grdklerini ounlukla stn bir yap olarak deerlendirse de Osmanl gezgini, Avrupa devletleri ile aralarndaki kltrel ve dini farkllklar farkl bir hiyerari iinde deerlendirir. Bat ile girilen rekabette Osmanl brokratnn kapld umut da bu teki hiyerariden beslenir. Buna gre Londray ideal bir toplum modeli olarak sunan Namk Kemalin Terakki isimli makalesi, Osmanl aydnn Bat karsnda yaad hayranlk ve kmsemeyle kark elikilerle dolu ruh halini arpc bir biimde zetlemektedir. Yazar abartl bilgilerle izdii ideal kent/toplum resminin hemen ardndan, dt elikiye aldrmadan, hatta belki de fark etmeden metnin devamnda onlarn aslnda o kadar da kusursuz olmadn anlatr. Yazar metnin sonunda, adalet ve ahlakn bozulduu Avrupann karsnda, henz ahlakn lykyla gelimedii kendi halkna terakkinin formlnn aslnda hazr olduu mjdesini verir: ...mamafih yalnz marifet ve vesit-i servette dem-be-dem mehd olan kemlt ve terakki, adlet ve ahlkca blda bahsolunan noksanlarn pek ok tesrtn setr ediyor... ya bizdeki ahlk ekseriyet arasnda bozulmak deil hl lykyla nev nem dahi bulmamtr, bununla beraber bir de terakki-perverlik iltizam olursa acaba medeniyetimiz ne hle gelir? Evet yle birka sene iinde stanbulu Londra veya Rumeliyi Fransa haline getirmek mmkn olmadn biz de biliriz. Fakat mdem ki Avrupa bu hale topu iki asr iinde gelmi ve mdem ki esbb- terakkice onlar mcid olmu, biz o vesiti hazr bulacaz (Namk Kemalden (1872) aktaran; Kaplan, Erginn ve Emil, 1974, s.200-1). Yukarda ele alnan kavramlarla ifade bulan Batya dair sylemsel alan, maddi alanda gzlenen yenilikler ile bunun karsnda eskisi gibi kalmas gereken ie ya da ze dair bir ayrmlama retmitir.* Bylece maddi alanda stnl zaten kantlanm olan Batdan alnacak eyler ie dair korunakl alan bozmadan aktarlabilecektir. Bu i sayesinde zaten orada hazr bulunan aralar alndnda bunlar retirken Batnn harcad zamandan tasarruf edip, onlar gemek bile mmkndr (Sami Efendiden aktaran; irin, 2006, s.290). Benzer bir biimde Tanzimat yazar inasi, Osmanl Devleti ile Avrupa arasnda kurulmas

Bu ayrm vurgularken Partha Chattarjeenin (1996, s.6) smrgecilik sonras Hindistanda yaratlan milliyeti sylemin toplumu maddi ve manevi alana ayrtrd iddias zerinde durulmutur. Bat-d balamlarda birok farkl tezahr bulunan bu syleme gre, milliyetilik ie ait olan manevi alanda hayal edilirken, maddi alan darnn, yani ekonominin, bilimin ve teknolojinin durduu yerdir. Trk milliyetilii de Ziya Gkalp nclnde Bat medeniyeti ve Trk kltr arasnda temel bir ayrm kurgulam ve bu kurguya gre bilim ve tekniin bir ulustan dierine aktarlabilir olan medeniyetin iinde olduu kabul edilmitir (Ahska, 2005, s.35).

36 gereken temel bir alverie dayal olduunu dnd bu yeni ilikiyi Asyann akl- pirnesi (yal akl) ile Avrupann bikr-i fikrini (yeni fikirler) izdivc ettirmeye, Namk Kemal de buna ok yakn bir ifadeyle ark ve Garbn fikr-i keml (olgun fikir) ve bikr-i hayli (yeni hayal) arasnda yaplacak bir evlilie benzetir. Cinsiyeti benzetmelerle yaplm olan bu neriler Asyaya kemale ermi kudretli erkek, Avrupaya da bakir fikirleriyle fethedilmeyi bekleyen gen bakire rol atfeder (Grbilek, 2004, s.77). Avrupann hegemonyal tehdidini yakndan hisseden, kendi gzlemleriyle Avrupallarn bilgeliini ve hakl stnln teslim eden Tanzimat dnnn iinde bulunduu kriz* durumuna bir k yolu bulmak zere dile getirilen deiim isteinin ierii ve snrlar da bu erkek egemen evlilik metaforu ile grnr olur. Tanzimat edebiyat zerine yrtt tartmada Parla (1993, s.17), bu durumu Tanzimat yazarlarnn yeniliki fikirlerine ramen Osmanl kltrnn camiac yarglarna ve slamn mutlak dnce sistemine olan ballklar ile aklar. Tanzimat yazarna gre yenileme hareketinin temelini, ahlaki ve kltrel boyutlaryla birlikte Dounun dnya gr oluturmaldr. Bu dnya grnn bekisi toplum dzeyinde padiah, aile dzeyinde baba, edebiyat dzeyinde de yazardr (Parla, 1992, s.136). Bu aamada Osmanl aydnnn Bat karsnda kendi aleyhine kurduu hiyerariyi tersine evirmeyi mmkn klan manevi stnlk sylemi, geride kalml ama inancn verirken, maddi alana yerletirdii aralarla bilgi binasn bir an nce yeniden ina etme arzusunu da harekete geirir. Tanzimat yaznnda ortak bir tavr olarak Bat ile karlaan Osmanl brokratnn yaplabilecekler konusunda bu gerekelerle kendine duyduu gvenden kaynaklanan aceleci bir heves gzlemlenebilir. Tanzimat Fermannda bu heves devletimizin corafi mevkii, verimli topra ve halkn kabiliyeti gz nne alnrsa, gereken ilere giriildii takdirde be on yl iine Allahn yardmyla dilediimiz eylerin gerekleecei meydandadr szleriyle ifade bulur (sadeletirerek aktaran; nalck, 2006, s.90). Bundan sonra Osmanl brokrat/aydn iin ncelikli ama Batya yetimek, hatta gemek zere hazr bir vesit olarak grd o yeni bilgiyi kendi toplumuna aktarmaktr.

Ahmet Cevdet Paa kriz kelimesini Tezkirde 1853 civarnda Osmanl maliyesinin iinde bulunduu kmaz tarif etmek iin kullanr. Yazar ayrca Trkeye tercmesi henz yaplmad iin bunu karlayacak bir kelime bulmann zorluundan bahseder. Aktardna gre Fuad Paann yalsnda toplanan bir grup bu kelimeye karlk buhran lafn krizin tercmesi olarak kabul ederler (Ahmet Cevdet, 1953, s.20). Bu kriz durumu ekonomiyle birlikte birok farkl alanda da ezamanl olarak yaand iin deiim arayn balatan ortak bir toplumsal durum olarak da kabul edilebilir.

37 2.3 Batnn Akn Bilgisi

1856-57 knda bir Dou gezisine kan Herman Merville, stanbulda bulunduu srada gnlne ald notlarda ehri gezerken karlat zorluklardan yaknr; Sokaklarn hibir plan yok. Tam bir labirent. Dar, kapal. Ah bir zerine ykselebilsem... Ama nerede?...Sokaklarn ad yok.. Numara yok... Hibir ey yok (aktaran; Mitchell, 2001, s.75). Timothy Mitchell (2001), on dokuzuncu yzylda Avrupallarn Msr zerinden Douya bakn ele alrken Martin Heideggerin (1938) resim olarak dnya kavramndan faydalanr. Bu kavram, Orta adan ve Antik dnemden farkl olarak modern dnyaya ait bir durumu iaret eder ve dnya iin (Batl) insana ait olan ve zne olarak mdahele gcnn bulunduu, bir resim olarak temsil edilebilir dnyann gerekliin kendisi olarak grld yeni bir dzen kavrayna denk gelir. Buna gre dnyay bir resim olarak kavrayan insan, dnya karsnda zne (subjectum) konumu edinir ve resim olarak dnya fethedilebilir, deitirilebilir ve yeniden dzenlenebilir olarak tahayyl edilir. Dnyaya ynelik anlamlar reten, planlayan, hesaplayan ve dzenleyen akn bir g deil, insandr artk. Batl gezgin Melville de stanbul sokaklarnda yerden ykselip byk resmi grmeyi arzular, nk ona bir labirenti andran dar ve karmak sokaklar hibir srr ya da bir araya gelilerinin arkasndaki dzene dair hibir bilgiyi ifa etmezler. Maalesef stanbulda sokaklarn bir dzeni olmad gibi, onlarn dnda duran ve doru bilgisini sunan bir plan ya da iaret de bulunmaz. En temelde, bu kentin znesi yoktur. lgin bir raslant eseri, erken bir Osmanl gezgini olan Sami Efendinin de kendi Avrupa gezisinde ayn detayn bu sefer yokluu deil varl dikkatini ekmiti; gelelim ilim ve maarifin yrrlkteki her bir uygulama iin kolaylk ve basitlik vesilesi olmas keyfiyetine, o cmleden olarak, herkesin evinin kapsnn zerinde numara ve dkkanlarnn tepesinde ismi yazl olduundan, her kimin evine veya dkknna gitmek istenir ise, kimseye sormaya gerek kalmakszn, teredddsz ulalr (Sami Efendiden aktaran; And, 2002, s.77). Bu durumda Melvillein stanbulda eksikliinden yaknd bu yaamsal detay, Sami Efendi iin ilim ve maarifin gndelik hayatn iindeki varlnn gstergesidir. Daha nce de belirtildii gibi Sami Efendi, Avrupada grd her trl farklla mucizevi bir anlam ve ilev atfeden, hayranlkla gzlemledii gndelik hayatn kusursuz ileyiinin arkasnda bilgece bir dn olduunu tahayyl eden Osmanl gezginlerinin nclerindendir. Bu ve baka birok durumda bu gezginler, eitli Avrupa lkelerinde grdklerinin altnda, Tanpnarn (2003) bu hayata uur ve istikamet veren sr ve hatta sistem olarak tanmlad mucizevi bir dzen ve onun yaratcs olan yce bir bilgelik olduuna inanrlar. te tam da bu nedenle Avrupa kenti bu

38 srdan haberdar olanlar iin alnacak derslerle doludur. Onlar da rendiklerini kendi toplumuna retir. Dier taraftan nesnesi Avrupa olan ve onu da akn bir bilginin temsili olarak kuran bu metinlerin hemen hepsinde gzlenebilecei gibi Avrupada bilmek nemlidir. Orada herkes bilir. Neyi bildiklerini sormaksa anlamszdr, nk ok ey bildikleri ortadadr. Ancak onlar bilmekle de yetinmez, srekli okumaya, renmeye devam ederler: Fransada her ahs ve baya bir hamal kendsne id bir mektubu olsun kraate muktedirdir Avrupalular ulm semeresiyle hfz- shhat ve defi illetlerine pek eshel tarkler bulmu olduklar malm oldu. Gelelim her bir insan hayatda olduka en evvel lzm olan taayy hussunda ilmin dahl- menfine Gelelim bunlarn bu kadar in olmalarnn sebeb- bdisine, nk Avrupalular dnyada en byk ar ve haclet cehlet olduuna hkm ve imza eylemi olduklarndan artk bu bbda devlet ve millet kemliyle takayyd ve ihtimam ve blda gzr edildii vechiyle mm dilsizlere varonca mstakill mektebler ve her bir fnna lyd dershneler insyla herkes zkr ve ins evldlarn l-akall on sene mikdr terbiyeye dikkat-i tam etmelerinden (Mustafa Sami, 1256/1841den aktaran; Haniolu, 1984, s.185). Namk Kemal (1872), sz Sami Efendinin brakt yerden alarak devam eder. Onun da gzlemlerine gre onlar hem okulda, hem gemide, her yerde renirler. Hangi mektebe gidilirse gidilsin, iinde bulunan on, on iki yanda etfali gy ki bym de sonra gene klm gibi adeta yirmi, otuz yana girmi adamlar kadar, her trl intizam ve terbiyeye meluf bulunur. Rtiyeler vardr ki akirdan drt lisan okur; ve ulm- aliye ve aliyyeden alt yedi esasl fen bilir... gemilerinde tayfa grlr ki bo vakit bulduka, mesela riyziyyatn kuvve-i czibe kanunlar gibi en amik mesilini mtlaaya kalkr (Aktaran; Kaplan, Erginn ve Emil, 1974, s.195). Avrupann ideal dzeni ve bilge insanlar Tanzimat dnemi Osmanl aydn/brokratnn her defasnda hayranlkla anlatt ortak bir temadr. Kendisinden nce sylenenin haklln onaylamak zere yola kan Osmanl gezginleri Batllarn bilgeliine ynelik ortak bir anlat ina etmi, kenti ve onu mkemmel bir organizma olarak canl tutan toplumsal dzeni bu bilginin seyrine doyulmayan sahnesi olarak kurgulamtr. Buna karlk Avrupay bu stn konuma getiren nedenleri bir an nce renme ve bunlara sahip olarak kendisine yneltilen tehdidi tersine evirme arzusu Tanzimat dneminin nemli dnsel temalarndan biri olarak onlarn sahip olduu bu yeni bilgiye ynelik aknc tavra ortam hazrlar. Bat

39 ile aradaki tm farkllklar kendisinde olmayan bilgide tarifleyen Osmanl aydn/brokrat iin bu dnem, bilginin faydal ve uygulanabilir bir temsili olarak modern bilimle bylenme hali olarak da tanmlanabilir (Burak, 2006, s.50): Avrupa zten sirleri yannda bir kta-i sagre (kk bir kta) iken fnn ve ulmun ilerlemesi cihetiyle imdi btn kuvvet-i insniyenin merkezi olmu. Avrupallar havay dahi zabt ve teshire alub her ne kadar su zerinde keyf-i mayia-i seyr seyahat etdikleri gibi havada dah seyr harekete muktedir deil iseler de kre-i arzdan dahi infikak ve infisal ile eflk semvt bizzat seyr seyahata bir tark ve re bulamamlar ise de usl- felekiyyeyi baya ve bizzat grm gibi kuvve-i ilm sanatlaryla fehm idrak eylemilerdir. Hsl kelm ve ulm ve fnnu Avrupallar teksr edb bundan byle ulm-i hzra-i mevcdenin muhafazasyla beraber nice ulm ve kemlta ve sanyinin zuhruna muvaffak olacaklar derkrdr (Ebbekir Rtb Efendinin (Neme) Sefretnmesinden (1791-2) aktaran, Haniolu, 1984, s.184) Ayn srete Avrupaya giden herkesin ahit olduu btn stnlklerin altnda yatan Batnn gizli bilgelii inancna kar, bilgiye ve eitime var olan yetersizlikleri dzeltecek neredeyse sihirli ve esoterik nitelikler atfedilmektedir (Fortna, 2005, s.75). Bu srete ortaya kan problem, ulm ve fnn, ilim ve maarif gibi farkl biimlerde isimlendirilen yeni bilgiyi aktarmak ve ardndan kurulacak yeni eitim kurumlaryla birlikte bu bilginin toplumsal balamda ilerliini, meruiyetini ve grnrln ina etmektir.

2.4

Deiimin Kodlar: Ulm ve Fnn

Bat ile karlamalar sonrasnda gzlemler ve deneyimlerle ina edilen yeni bilim klt, ayn zamanda Osmanl toplumunda kendine ait kavram ve kategoriler iinde tarihsel bir formasyon olarak varln srdren renmeye dair yar-sihirli bir tutumdan beslenir. Genel anlamda bilgiye kar duyulan derin saygnn kkenleri ise bilginin Osmanl balamndaki toplumsal tarihi iinde dnlebilir. Modern Trkede kullandmz bilgi teriminin Osmanl dnyasndaki ncs, bugn dinsel bilgi alanna ait olduu dnlen olduka geni ilim kavramdr.* Osmanllarn kulland ilimin (oulu ulm) etimolojik kkeni Arapada -l-m kknden treyen ilm kelimesinden gelir. Arapada kullanm slamiyet ncesine dayansa da bu kelimenin kavramsal serveninin slam dncesiyle sk bir ba vardr.

Burada Franz Rosenthalin (2004) Orta a slam toplumunda bilginin toplumsal tarihi zerine yapm olduu aratrmadan faydalanlmtr.

40 Kuranda olduka sk tekrar eden ilme bal olarak Orta a slam dncesinde olduka kapsaml ve soyut bir bilgi anlay gelimitir. Arapada cahilliin, yani bilmemenin karsnda yer alan bu kavram ilk dnemlerde tad dini karakteri kaybederek olduka genel bir bilme ve renme edimi olarak kullanlr (EI, 1971, 6:1133). Osmanl balamnda ise tm bilgi trleri ilim kavramnn iinde, akli ve nakli ilimler ya da ulm- liye ve ulm- liye gibi snflandrmalarla bilginin dinsel ya da dind kaynana gre ayrmlanr (Kara, 2003, s.31). Dier bir deyile ilim bilgiye dair bir kavram olarak slam medeniyetlerinin ounda olduu gibi tm bilgi trlerini kapsar ve geleneksel, dinsel, modern, pozitif gibi btn snflandrmalarn zerindedir. Buna gre Peter Burken (2001, s.12), Avrupann bilgi tarihi iinde bilginin trleri arasnda bir ayrmlama yolu olarak nerdii, bugnk sanat ve bilim anlayndan farkl ve teorik ve pratik kavraymza yakn bir ars ve scientia ayrm, Osmanl ilim dncesi ierisinde yer almaz. rnein, on altnc yzyl Osmanl yazar Takprzade Ahmed Efendi kendi ilimler ansiklopedisinde bilgi trlerini kaynaklarna ya da niteliklerine gre ayrmadan yz on yedi tane farkl ilim saymtr. Dier taraftan Osmanl dnyasnda, her trl kategorinin stnde yer alan ve derin bir saygnlk tayan bilginin epistemolojik snrlar olduka kat izilmitir. Uzun yzyllar boyunca Osmanl bilimsel anlaynn kuramsal erevesi, ana hatlaryla, Kurann sorgulanamazl, Aristotelesi tmdengelimci mantn stnl, iyiyle ktnn birbirinden ok net ayrld bir dnya gr ve gizemci gelenekten kaynaklanan soyut bir idealizmden oluur (Parla, 1992, s.135). Bu mekanizma iinde bilginin kaynana ynelik olarak ayrmlanan akli ve nakli bilgi arasndaki atmalar ise hep din lehine zlmtr. Sre iinde Avrupadaki gelimelerden haberdar olan on yedinci yzyl Osmanl bilgini Ktip elebi gibi medreselerde doa bilimleri ve felsefenin dini bilgilerin tahakkm altnda braklmasn eletirenler olsa da bunun etkileri ok clzdr. On yedinci yzyln son eyrei ve on sekizinci yzyln balarnda Osmanl toplumunda corafya ve baz dier pozitif bilimlere ynelik bir ilgi grlse de, bunlar Avrupadaki epistemolojik dnm takip

Takprzade Ahmed Efendinin sayd bu ilimler arasnda, arkasnda toplumsal bir birikim olan herey yer alabilir; tarih, mantk, hendese, din, ulm-u ebniye, raks(dans), rya tabiri ve leke karma gibi (Takprzade Ahmed Efendi, 1975 [968/1561]). Aristotelesin bilimler tasnifinden etkilenerek yazlm olan bir tr olarak ansiklopedinin slam dnyasnda ok benzer baka rnekleri de bulunmaktadr. Osmanl dnyasnda dier nemli ilimler ansiklopedisi on yedinci yzyl bilgini Ktip elebinin Kef-l-Znunudur. Her iki ansiklopedi de kendilerinden nceki Farabi, Gazali, bn Sina ve bn Haldun gibi klasik slam a yazarlarnn etkisinde yazlmtr (Timur, 2000, s.48-52). Ktip elebi Avrupadaki gelimelerden haberdar olduunu u szlerle ifade eder; ...bize ulatna gre imdilerde Frenk diyarnda ve tesindeki kuzey lkelerinde bu felsefi bilimler pazar pek verimli imi. Oralarda bu ilimlerin ekilleri yenilendii gibi saysz renim meclisleri de varm, Aktaran Karlaa, 1991, s.286.

41 etmekten ok uzaktr (Karlaa, 1991, s.305). Ayrca Osmanl dnyasnda matbaann olduka kstl olan ilevi, Avrupada Erasmus gibi on altnc yzyldan beri toplumsal gruplar ve kurumlarla arasna mesafe koyabilen ve kalemiyle geinebilen dnrlerin ortaya kmasna ans tanmamtr (Burke, 2001, s.23). Bu balamda Avrupada gzlemlenen farkllklarn arkasnda yer ald dnlen yeni bilgiyi kavrama ve anlamlandrma abalar aradaki epistemolojik farkllklar iinde dnlmelidir. Batnn stnlne dair ortak bir sylemsel pratie dnen Avrupa gezi ve gzlem metinlerinde sk sk kullanlan ulm ve fnn bu nedenle farkl ve yeni bir bilgi tr olarak tahayyl edilmitir. Avrupann stnlne dair mucizevi bir ara olduu dlenen bu kavramn yazl alanda sklkla kullanlmaya balanmas Tanzimat hazrlayan gelimeler ve bu srete alan yeni kurumlarla birlikte bu yzyla ait bir yeniliktir (Kara, 2003, s.32). Kalp olarak kullanldnda ulm ve fnn, pozitif bilimleri, teknolojiyi ya da Batdan yanstlarak gelitirilmi Batl bilgiye dair her trl tasvire karlk olarak kullanlabilmektedir. 1886 tarihli Dictionaire Turc-Franaisde (s.431) yer alan ulm ve fnn Franszcaya les sciences et les arts olarak evirilmitir. Buna ramen bilgi ve pratie ynelik belirgin bir ayrmlama bu kavram iinde henz yer almaz. Tarihsel olarak her trl teorik ya da pratik bilgiye karlk gelen geni ve kkl bir kavram olan ulma karlk, yine olduka eski bir kelime olan fen ve oulu fnn 1843 tarihli Redhouse (s.95) szlnde ise ilme merbt ve ment olan sanat olarak aklanmtr. Uzun sre fenle e anlaml kullanlan sanat kelimesi ise Bat dillerindeki arts yani bir i eylemekle ilgili olarak zanaat veya hirfet anlamna gelir. Buna gre fen mutlaka uygulamayla ilgili ve bu konuda zel bilgi gerektirdii dnlen bir kavramdr. Yine de ilim ve fen arasnda uygulama ve pratie ynelik bir farkllk tanml deildir. 1830da amis Ohannes Efendi, talyan Pasquale Galluppinin mantk ve bilimlerin snflandrlmas konulu kitabn Mifth-l Fnn (Fenlerin Anahtar) ismiyle tercme etmitir. Bu kitap modern dnce

Berkes (2002, s.179), fen kelimesinin maarif ve nafia gibi on dokuzuncu yzylda Sultan II.Mahmud dneminin Tanzimata miras brakt yeni kavramlar olduunu iddia eder. Ancak Arapa kkenli olan ve aa dallar, snf anlamna gelen (Ergin, 1939, s.456) bu kelimenin kullanm yzyllar ncesine dayanr. rnein Mimar Sinann yazdrd eserlerde mimarlk iin hem fen, hem de sanat kelimesi birlikte kullanlmtr (Meri, 1963, s.12). Burada bu kavramn Batdan aktarlmak istenen yeni bir bilgi tr olarak ina edildii iddia edilmektedir. talyan filozof Pasquale Galluppi (1770-?) Kantn bilgi felsefesi zerine kitaplar yazmtr. Bunlar arasnda "Saggio filosofico sulla critica della conoscenza" (1819-32), "Elementi di filosofia" (1820-1826), "Lettere filosofiche sulle vicende della filosofia relativamente ai princpi delle conoscenze umane da Cartesio sino a Kant" (1827), "La filosofia della volont" (1832-40) bulunur. amis Ohannes Efendinin ise 1830 tarihinden nce baslm olanlardan hangisini evirdii bilinmiyor.

42 alannda Batdan yaplan ilk tercmedir (hsanolu, 1985, s.98). Aydnlanma dncesinden ve bilim felsefesinden olduka farkl bir epistemolojik balamda bu tercihin rastlantsal olabilecei dnlse de burada da Batl bilimsel bilgiye ynelik olarak fnn terimi kullanlmtr. Buna karlk yeni bir bilimsellik aray iinde kullanma sokulan ulm ve fnn terimlerinin kavramsal yaknlklarn ayn dnemde baslmaya balanan ve olduka benzer ieriklere sahip Ali Suavinin Ulm ve Mnif Efendinin Mecma-i Fnn (bundan sonra MF) dergileri sergiler (Kara, 2003, s.40). stanbulda 1845 ylnda kurulmasna karar verilen niversite iin Osmanllar slam dnyasnda yaygn olarak kullanlan Darlulm yerine Darlfnnu tercih etmitir. Yine ayn dnemde, 1845te kurulan askeri lisenin ad Mekteb-i Fnn- ddiye iken yksek okulun ad Mekteb-i Ulm- Harbiyedir. 1891de yaymna balanan Servet-i Fnnda ise artk bu kelime bilimden ok ayn dnemde sanyi-i nefse olarak kullanma giren bugnk anlamyla sanat ifade eder durumdadr. On dokuzuncu yzyl boyunca kullanmda olmayan teknoloji terimi de 1905 tarihinde hala ilim kavram iinde aklanmaktadr. Sonuta bu terimler teorik ve pratik bilgi ile teknoloji olarak farkllama yolunda olduklar on dokuzuncu yzyl boyunca problemsizce yer deitirebilirler. lim ve fen arasnda bilginin dinsel ya da dind oluuna gre bir ayrm olduu tezi ise Erken Cumhuriyetin ideolojik balamnda retilmitir. Btn bir yzyl boyunca bilgiye dair kavramlarn karlk blgelerinin ok geni tutulmas, bu kelimelerin olduka esnek ve birbiri arasnda geirgen olarak kullanlmasna da yol amtr. Bu durumda gzlemlere dayal bir aknlkla birlikte ina edilen bilinmezlik dzleminde serbeste kullanlma sokulan tm bu szckler Batl bilginin kendisini, ya da ona dair tm tahayylleri yklenmek zere operasyonel birer kavram olarak arasallar. Bylece Batda gzlenen modern bilime ynelik dncede teori ile pratik arasndaki ayrmn ifade edilemeyiine bal olarak bilgi ve uygulama arasnda kurulan dolaysz iliki, bu ikisi

randa 1851de ayn isimle kurulan Darlfnunda, stanbulda balatlan projenin nemli bir etkisi olmutu (Shannazari, 1992, s.83). Dictionnaire Franais-Turcte (1905) technologie kelimesinin karl fnn ve sanyi-i muhtelfenin trih ve usllerini mbeyyin ilim olarak aklanmtr. 1924 ylnda Mehmet zzet ilimi teorik, relatif ve soyut, feni ise ampirik ve pratik olarak aklamtr. Bu yoruma gre fen de teknik anlamna gelir (Kara, 2003, s.40). Buna karlk, daha sonraki yllarda ilim-fen arasndaki ayrm, dini bilgi ve pozitif bilimler arasndaki farkllk olarak ele alnmaya balanmtr. Bu yorumu ilk kez Z.F. Fndkolu (Cumhuriyet, 3 Terinisani 1939) ileri srmtr. Bu bilgiyi aktaran ve 1939 ylnda hala bu kavramlar arasndaki belirsizlikten yaknan Ergin (1939, s.457) ise bu yorumu slam dnyasnda ilim ve fen arasnda byle bir fark gzetildiini ilk defa duydum szleriyle eletirir. Ancak bu iddia Cumhuriyet dneminin ideolojik balamnda daha da byk bir nem kazanm, Berkes (2002) ve hsanolu (1985) gibi yazarlar farkl biimlerde ele aldklar bu iddiay srdrmtr.

43 arasndaki mesafenin zerini rten problemli bir yaknlk retir. rnein, Batdan aktarlan yeni bir bilgiyi ya da ii yapmay bilen kiinin, o konuyla ilgili hereyi biliyor olduu tahayyl bu mesafesizlik iinde retilebilmektedir. stelik yeni bilgiye ynelik kavrayta bilginin teorik ve pratik trleri arasndaki mesafenin olmay, ayn zamanda kuramsal ve akademik bilginin nemini azaltan ya da tam tersine en basit teknik bilginin bile arkasnda derin ve karmak bir bilgi olduu tahayyln kuran, paradoksal bir durumdur. Bylece arkasnda akn bir bilginin olduu dnlen yeni bir teknolojiyi her seferinde yeniden ve kaynandan renmek zorunda kalmak, kronik bir rencilikle sonulanabilir. Tanzimat dnemi Osmanl dncesinde Batdan yanstld haliyle yeni bilgiye ynelik aknc tavra ortam hazrlayan kavramsal bulanklkln gsterdii gibi, Bat ile kurulan ilikideki gerilim din ekseninde deil, eski ile yeni arasnda tariflidir. Bilmek ve bunun karsnda yer alan cahillik arasndaki tarihsel kartlk artk bu yeni bilgi etrafnda kurulmaya balanmtr. Bu durumda tasavvuf felsefesinden gelen bir kavram olan insn- kemle ulamak iin artk bu yeni bilgiyi bilmek gerekirken, bilmeyenler ise hayvana benzetilir; ...ulm fnndan b-behre olanlar ne muhabbet-i vataniyye ve ne de hukk- ilhiyye ve ibdiyyeyi bilmeyerek derece-i hayvniyyetde kalmalar ile tabiatlar hasbelcehle env- fezahati irtikba mil olaca ve bundan nice nice fesdat vuka gelecei... (Meclis-i Maarif-i Ummiyenin kurulmas hakknda Meclis-i Vl karar, TV, 303:2, 27.R.1262 / 21.07.1846dan aktaran; Akyz, 1975, s.43). Bunun karlnda tezyn-i hilkat-i insniyye, ya da kemlat- insniyyeye ulamak iin artk ulm ve fnndan haberdar olmak gerekir ancak bu durum insn- kemle ynelik kavray deitirmez. Tanzimat dneminde sk sk karmza kan bu sylem, arpc bir biimde bilmeye dair geleneksel meruiyet kalplarnn iine bu kez ulm ve fnn olarak ifade edilen yeni bilginin yerletirilmek istendiini gsterir. Bu tavr, hereye muktedir olduu tanklklarla kabul edilmi olan Batl bilgi yeni bir faydal bilgi tr olarak ina edilirken, bilgi alannn zorunlu dnmn normalletirme eilimi tar. Ayn zamanda bu dnm yaarken geleneksel dnce sistemini gerilimlerden uzak tutmak zere, bu yeni bilginin Osmanl balamna nasl tercme edilmek istendii hakknda da bilgi verir. Dier taraftan bilgi alannn (zorunlu) dnm ve (doru) bilginin kaynandaki deiim, var olan sistemin ileyiindeki sorunlarn grnrlk kazanmasyla birlikte

gzlenebilmektedir. Bu srete halkn cehaletinden yaknanlarn tankl, bir dnm yaandnn habercisidir. ncelikle askeri alanda ihtiya duyulan yeni bilgi ile tanan bir mhendis olan Seyyid Mustafa, Franszca olarak kaleme ald ve 1803te skdarda baslan

44 Diatribe de lingnieur Sid Moustapha sur ltat actuel de lart militaire, du gnie, et des sciences Constantinople (stanbulda Askerlik Sanat, Mhendislik ve Bilimlerin zerine bir Tenkit) adl eserinde bilgili ve cahil insan arasndaki ayrm vurgulamtr: Halka ak yerlerde yani, bilimden zerre kadar nasibini almam insanlar arasnda almaya baladmzda cehaletin sesi her keden ykselmeye balayarak bizi taciz etmeye balad. Neden bu izgileri katlara iziyorsunuz, bunlarn faydas ne? Sava sanat pergel ve cetvel ile yrtlemez ve buna benzer dier sulamalar altnda bizler ar cehalet ve bilimin gzelliinden uzak kalm bir davran biimi altnda gnler geirdik (evirerek aktaran; Berrak, 2006, s.52).* Bu tepkilere ramen Seyyid Mustafa bilimle birlikte Osmanl geleceine duyduu inanc ve havada esen deiim rzgarn da dile getirir: aknlk o dereceye kadar gelmiti ki, artk hi kimse olaylarn ok farkl olduuna ve de kendimizi gemiin nyarglarndan kurtarmamz gerektii yeni bir dnya dzeninde olduumuza inanmakta hi tereddt etmiyordu. Bana gelince ben de vatanm, gn be gn bilim ve sanat mealesi ile aydnlanarak hep grmeyi istediim ekilde grmekten ok mutluydum ve bu yzden de artk kesinlikle sessiz kalamazdm (evirerek aktaran; Berrak, 2006, s.53). Sultan III. Selimin kurduu Nizm- Ceddi vmek zere bu kitab yazan Seyyid Mustafann halkn cehaletine ve bilimin kurtarc gcne ynelik erken tankl Tanzimat srecinde daha da belirgin olarak grnr olmu ve bu yeni bilginin hedefi askeri alandan tm topluma yaylmtr. Bu srete kefedilen yetersizliklerin sebebi tam da anlalamayan nedenlerle var olan sistemin ileyiinde bir bozulma ile aklanr: Dr-l-sultn- elseniyyede ner ve tervc-i ulm-u nfa zmnnda nice nice mektib ve medris bin ve in buyurmu ve o zamanlarda sr- ulmdan zhir olduu zere suhlet-i tahsil mevcd usl- tlimiyye ve tedrsiyyeye riyet olunarak az vakitte matlbdan ziyde lima ve fzla yetimi ise de sonralari her nasl ise usl- mezkreye ftr-u rz olarak ve mstedm- tahsilde mkat gelerek ve mesel be senede iktisb edebileceini on senede gle kendi kuvvet-i mtalsyla tahsil ederek bundan dolay baz mertebe-i bzr ulm-u erfeye kesd- rzasyla eshb- kemle

Burak Berrak (2006, s.52), bu eserin Franszca yazlm olmasn da dnemin bilimsel eilimlerini gstermesi asndan nemli bir gsterge olarak yorumlamaktadr.

45 nedret gelmi olduundan... (TV, 316, 21.M.1263 / 09.01.1847). Sbyan mektepleri ve dier seviyelerdeki eitime ynelik bir slahat tasarlamak zere kurulan Daimi Maarif Meclisinin aln ilan eden bu metinde, sistemdeki bozulmaya karlk olarak eski usullere geri dnmek yerine yeni usuller nerilmektedir. Ayn metinde, eitimde kullanlan usuller eskiden doru iliyordu da neden imdi bozuldu, ya da eskiyi dzeltmek zere neden yeni usuller aranyor, sorularna cevap verilmez. Ancak eski usullere dayal ileyiteki bozulmann ve insanlarn cahilliinin yaratt tehlikeler, hem bir kriz durumuna iaret eder, hem de her ne gerekeyle aklanrsa aklansn bu durumun kefedilmesi yaanmakta olan bir dnmn grnrlk kazandn gsterir. Buna karlk grnr olan problemlerin nasl akland ve nerilen zm yollar ise Tanzimat yenilikiliinin ierii konusunda bilgi verir. Buna gre eitimde slahat zorunlu klan birincil sorun, dil ve bilgi arasnda deien iliki ile aklanr. 1851 ylnda Mustafa Reid Paa, ilk Osmanl niversite projesi olan Darlfnunun alnda okutulacak kitaplar hazrlamak zere yeni bir Bilimler Akademisi olarak kurulan Encmen-i Dniin al kararnda dil ve bilim arasndaki bu yeni ilikiyi yle ifade etmiti: ...evvelce bizde de ilim ile uraanlar vard. Fakat gitdide kelimecilik revac bulmu, yalnz iirle uralmaya balanmtr. Bu gibi eserlerle ancak mahdur ve muayyen baz mnevver adamlar megul olabilir. Hlbuki asrn icap ettirdii ilimin, memlekette intiar ve vatandan bundan istifadesi lazmdr (sadeletirerek aktaran; Gencer, 1987, s.33). Encmenin al treninde sivil eitime ynelik bu slahat giriiminde dilin nceliini vurgulamak zere, Sultan Abdlmecide gelecein sadrazam Fuad Paa ve Ahmed Cevdet Paa tarafndan Osmanlcann gramer kurallarn belirlemek niyetiyle hazrlanan Kavid-i Osmniyenin son hali sunulmu ve ksa sre sonra bu eserin baslmas karar verilmitir. Bu dorultuda Encmen iin belirlenen amalar Trkenin sadeletirilmesi, yaplacak tercmelerde halk tarafndan anlalabilir bir dil kullanlmas ve bylece bilimsel bilgiye herkesin ulaabilmesi iin en nemli engelin kaldrlmasdr. Ayn toplantda bilimin dille kurulan bu yakn ilikisini vurgulayan Hayrullah Efendiye gre insan gibi dili de gzelletiren bilgidir. ...szn dah kadr- kymeti syleyenin malmt ve marifetine gredir. Her lisna eref veren mil olduu fnn-u maarifdir ve fnn ve maarifi hv olmayan lisn her ne kadar zten muntazam ve mkemmel olsa bile sr- imrdan hl olan arzi-i

46 hliye gibi addolunur. Nitekim arzinin huddu bit-tayn kedd-i yemin ile env- tarhlar almadka dil-niin ve mamr olamaz ise lisn dah tahdd olunub nn zerine iml-i fikr-i medd ile dvnlar ve fnn-u mtenevviadan kitablar yazlmadka mteber ve mehr olamaz (TV, 453, 07..1267 / 05.08.1851den aktaran; Akyz, 1975, s.65). Bu srecin devamnda 1860l yllarda artan gazete saysyla hareketlenmekte olan Osmanl basn da eitime ynelik tartmalar daha popler bir dzleme tayarak bu konudaki ortak endielere ve farkl zm nerilerine yer verir. Dnemin muhalif gazetesi TAde inasi gibi yazarlarca sk sk dile getirilen eitime ynelik kayglar, Osmanlcay renmenin zorluu ve buna bal dier sorunlar zerinde durmutur. Ayn gazetenin 12 Mays 1861 tarihli saysndaki Maarife dir bend-i hussdur balkl anonim bir makalede genel eitim sisteminin sorunlar ve zm nerileri yer alr. Yazara gre, dil renmenin zorluu nedeniyle bu ie ok zaman harcayan renciler dier fenleri renmek iin vakit bulamazlar; sirlerin drt senede hsl ettii melike in bir on drt on be sene umr-u sarf etmeye muhtc olarak ol vakite kadar yamz on dokuz yirmiye bli olur ve hnkm- civnye mahss olan heves-i tahsl kocayp imtidd- mddet-i tahsliyye hasebiyle kuvve-yi zahire ve btnaya ftr gelir. Vahim olan ulm-u sire ve elsine-i ecnebiyye tahsline vaktimiz kalmaz. te iimizden erbb- han ve keml-i ndir yetimesine birinci sebep budur (TA, 34, 02.Z.1277 / 12.05.1861). Bu dorultuda ayn metinde, bilgiye ulamann nndeki en nemli sorunu zmek iin dil eitimini kolaylatrmak zere lsan- Osmniye gre bir elifb ve hece rislesi tertb ve Trke harf ve nahva dair muhtasar (ksa) ve mutavvel (uzatlm) bz kitablar telf etmek ve bundan sonra mahalle mekteblerinde eski yol braklp tarz- cedd zere talm olunmak ve mektib-i ummiyyede dah evvelki tahsl usl daha bir sret-i mazbutaya konulup tashl edilmek gibi zmler nerilir. Uzun yllar boyunca dile ve sadelemeye ynelik olarak neredeyse hi deimeden tekrar eden bu tartmalar, daha sonraki dnemde Arapa alfabenin deitirilmesi nerilerine kadar varmtr.* Dier taraftan

TEda (403, 27.H.1283 / 09.07.1867) Sbyn mekteblerinin slahna dir, balkl ve imzasz yazda Courrier dOrientte yer alan harf deiiklii nerisi tartlyor ve byle bir deiikliin gerekli olmad tezi, eitimde yaplacak dzenlemelerle okuma-yazma probleminin zlecei iddiasyla ele alnyor. Ayrca Kuran okumak herkes iin bir gereklilik olduu iin Arapa renmenin bir zorunluluk olduu vurgulanyor. ki sene sonra aksi bir gr, Terakki gazetesinde (192, 21.R.1286 / 31.08.1869), Maarif-i Ummiyye balkl ve Hayreddin imzal yazda yer alyor. Yazda hrf (harfler) fnnun kaps deil mi? Kapy niin o kadar ar yapmaldr ki onu ap girmek iin sabahtan akama kadar allsn? sorusu sorularak, Avrupa ile bir karlatrma yaplm ve okumay renmek iin ok zaman harcanmasnn dier fenleri renmeyi geciktirdii iddia edilmitir. Olduka youn tartlan bu konuda Karal (1985, s.317), Sultan II.Abdlhamidin Latin harfleri kullanmaya scak bakt, ancak resmi bir giriimde bulunmad bilgisini verir.

47 yukardaki makalenin devamnda Osmanlca okuma-yazmay renmenin zorluklar ile ilikilendirilen farkl bir kaygnn da varl dikkat ekicidir. Metinde dil renmenin gl ile Avrupallarn bizi nasl yanl tand arasnda yakn bir ba olduu dnlmektedir; Avrupallar bu lisn- dilpezrin tahsiline cn dilden arzuke olduklar halde mcerred beyan olunan yolsuzluktan neet eden subet hasebiyle renemeyip bu cihetle bizim ne kitaplarmza ve ne de usl- diniyye ve milliyemize vkf olamadklarndan nar dmanlarn azlarna bakarak hakkmzda trl yanl efkrda bulunmalarna bais olmaktadr. Kendisini Avrupallara doru anlatma derdini tayan bu tavr, arpc bir biimde kendi yetersizliine ynelik bir inancn ortaya k ile oryantalist sylemin ieride nasl yeniden kurulduunu sergiler. Benzer bir yaklam, Bat Avrupa devletlerinin hegemonyal gcnn hissedildii uluslararas balamda bilginin siyasal iktidar ile kurduu yakn ilikinin grnrlk kazanmasyla birlikte gelitirilir. Oryantalist sylem, smrgecilie hedef olan lkelerin yetersizlikleri ile mdahaleyi hakl karmak zere bilime bavururken (Said, 2004), sylemin nesnesi olma tehdidiyle yzleen Osmanl brokrat bu tehdidi tersine evirmek zere ayn syleme eklemlenir. Batnn bilgisine ynelik aknc tavr ayn sylemin ierisinde retilir ve ...medeniyetin tamamlanmas yalnz bilimlerin gelitirilip yaylmas ile mmkn

olabileceinden, bilimlerin gelimesine alan devletin mamur ve halknn refah ve medeniyet iinde olduklarndan, byle devletlerin baka devletlere hakim olmalarnn deimez bir adet haline girdii... gerei teslim edilir (Meclis-i Muvakkat tarafndan hazrlanan Encmen-i Daniin kurulu mazbatasndan sadeletirerek aktaran; Akyz, 1975, s.17). Bylece, doru bilginin deien ieriine ve kaynana bal olarak yeni bir tercme projesi hayata geirilir; ...zamanla bilimlere duyulan ihtiya deimektedir. Eskiden hangi bilim dalna ihtiya duyulursa, Arapa kitaplardan faydalanlrd. imdi yabanc dillerdeki kitaplarn da tercme edilmesi gerekir. nk bilim gnei Dounun gklerinde alalmaya balayarak sat klar kaybolup gitmitir... (Ayn belgeden aktaran; Akyz, 1975, s.18). Foucaultnun (2006) doruluk rejimi olarak adlandrd mekanizma doru bilgiye ulama hedefine gre ayarlanm teknik ve pratikleri de ierir. Buna gre tercme zerine kurulu bir hakikat rejimini devreye sokan sylemsel alann sahibi de Osmanl brokrat/aydndr. (Doru) bilginin eskiden Douda, artk Batda hazr ve aktarlmas gereken bir btn olarak temsil edildii bu srete, Encmen-i Dani yelerinin kimlikleriyle de grnr olduu gibi tercmeyi Tanzimatn yeni brokrat snf zerine almtr. Bu sekinler brokratik mekanizma iinde sahip olduklar ayrcalkl konum sayesinde yine brokratik bir i olarak

48 kurduklar bu tercmenin ieriini ve snrlarn da denetleme gcn ellerinde tutarlar. Bilgiyi hazr ve aktarcsn bekleyen bir btn olarak dleyen tavr, Mnif Paann MFda kaleme ald Mhiyyet-i Aksm- Ulm adl makalesinde ifade bulur. Mnif Paa, bu makalede kavram olarak ilimi lgtte mutlaka bir ey bilmek demek olup stlhta cem-i tedvn ve kide tahtna vaz ile hassaten tederrs olunan malmt, yani bir araya getirilmi ve bir kurala gre dzenlenmi bilgi olarak aklar (MF, 2/13:2-10, M.1280 / 06.1863). Geleneksel sistemde nceden snflandrlm ve dzenlenmi olarak hazr tutulan geleneksel bilginin reticileri, yanl okumalar da engellemekle ykmldr. Bylece katlam bir btn olarak temsil edilen bu yeni bilginin, Tanzimat brokratnn denetledii tekil bir okuma ile bilginin mutlak bir anlamlandrma rejimi iinde tutulduu geleneksel bilgi mekanizmas iinde ileyebilecei dlenir. Yukarda alntlanan makalenin yaynland MF dergisi, Encmen-i Daniin 1861de dalmasnn hemen ardndan 1863te sultann desteiyle sivil bir bilimsel rgt olarak kurulan Cemiyet-i lmiyye-i Osmninin bakan Mnif Paa tarafndan karlmaya balanmtr. Derginin amac Avrupadaki teknolojik gelimeleri ve bilimsel konular tartmak ve halk bilgilendirmektir. Bir aktarm projesi olarak grlen bilim hakknda konuan ve sz syleyenlerin bilim adamndan ok brokrat ve aydn olduu bu dnemde Avrupadaki pozitivizm gibi bilime dayal felsefi anlaytan ok farkl bir bilimcilik anlay gelimitir.* Dnemin bilime ve bilgiye dair kuatc politik tavrna nemli bir rnek de 1831 ylnda Sultan II.Mahmud dneminde karlmaya balayan ilk resmi gazete olan TVde 1846da Darlfnunun kurulmas kararnn alnd tarihlerde yeni bir blm alarak fnn bal altnda Avrupadan bilim ve teknoloji haberlerine yer verilmesidir. Siyasal alanda Batl bilgiye ynelik sylemsel pratiklerden ald destekle, Tanzimat sreci iinde bilimin kendisinden ok bilime dair fikirlerin ve imgelerin harekete geirdii Osmanl

Pozitivist felsefenin kurucusu August Comte ile bata Mustafa Reid Paa olmak zere iliki kuran Osmanl brokrat ve yazarlar bulunmasna ramen aradaki ilikiyi bu felsefenin aktarlmas olarak yorumlamak gtr. Avrupann entelektel geleneklerine uzanan dier tm kavramlardan hibiri mekandan bamsz normatif bir kategori olarak aktarlamaz. Felsefi bilginin dier trleri gibi pozitivizmin Osmanl balamna aktarlmas da basit bir tercme projesinden ok daha karmaktr. Osmanl aydnn pozitivizm ile kurduu ilikiyi bir tercme projesi olarak yorumlayan monografik bir alma bulunmaktadr; Korlaeli, 2003. Buna karlk bu dnemdeki bilime dair yaklam Avrupadakilerden farkl bir bilimcilik kavram iinde ele alan, bilime ynelik faydac yaklam ve yklenen kurtarc rol tartan daha yeni bir alma iin bkz; Berrak, 2005. TVde Fnun blm ilk kez 306, 10.Za.1262 / 30.10.1846da yaynlanmtr. Gazetedeki dier blmler; Umr- Dhiliyye, Mevadd- Askeriyye, Umr- Hriciyye, Tevciht- lmiyye, Ticret ve Esar. Avrupadan bilimsel olaylara ynelik metinlerden yaplan tercmelere yer veren Fnn blmnde telgraf, vapur, yeni bir su kuyusu sistemi ya da yeni bulunan bir yldz gibi ok eitli bilimsel bilgiler, ya da Pariste yeni ina edilen bir kpr gibi ok eitli haberler yer alabilir (zdem, 1940, s.874-5).

49 aydnna dair en arpc rneklerden biri ise Mnif Paadr. Dnemin dier etkin brokratlar gibi Babalide yetien Mnif Paa (1830-1910), memur olarak girdii Tercme Odasnda Farsa ve Arapa tercmeler yapmtr. Burada Franszca ve ngilizce renen Paa, bu arada Berlindeki Osmanl Eliliine atanm ve Berlin niversitesinden baz dersler almtr. Dndnde Meclis-i Maarifte grev alan Mnif Paa, 1859 ylnda Voltaire, Fenelon ve Fontenellein diyaloglarndan derleyerek tercme ettii Muhvert- Hikemiyyeyi (Felsefe Konumalar) yaynlar. Mnif Paa, Aydnlanma dncesindeki phecilie hi yer vermeden, Eflatunun diyaloglarna benzettii bu metinleri didaktik bir slupla ahlaki ve toplumsal dersler kararak doru tercme etmek ister. Ayn sene iinde brahim inasi Terceme-i Manzme, Yusuf Kamil Paa da Terceme-i Telemak adyla Fransadan iki yeni tercme daha yaynlamtr. Bylece, Arapa ve Farsadan sren youn aktarmn yannda ncelikle Fransz edebiyatndan seilen eserlerle 1859 ylnda balayan tercme pratikleri geleneksel Osmanl edebiyatndan biim ve ierik olarak farkllaan yeni bir edebi kltrle tanmann yan sra Batl sosyal ve siyasal kavramlarla yeni bir karlama ortam yaratr (Demirciolu, 2005, s.11). Ayn dnemde genilemekte olan basn da daha sonra kitaplatrlan dizi tercmeler yaynlayarak bu alanda yeni ve nemli bir balam tanmlar. Bu srete arpc olan gelime bir yandan bilimsel bilginin kendisi de bir aktarm projesi olarak kurulurken, dier taraftan Fransa bata olmak zere edebiyat ve felsefe gibi alanlarda artan tercme faaliyetleri ile birlikte aktarmn niteliine ynelik tartmalarn da balatlmasdr. Tercmesi yaplacak orijinal metin ile kurulan ilikiye bal olarak zaman iinde deiim gsteren tercme dncesi, her dnemin kendi sosyal kltrel erevesi iinde neyin ve nasl yaplacann da dinamik bir ortamda tartmaya ak tutulduu sylemsel bir pratiktir. Bu dorultuda Tanzimat dnemindeki en nemli dnsel yenilik, edebiyat, felsefe ve bilimsel alanlarda ortak bir tavr olarak yeni bir hakikat rejiminin kuruluunda Batdan yaplacak olan tercmenin ok hayati rol zerine gelien sylemsel pratiklerdir. 1880li yllarn sonunda daha da younlaan bu faaliyetlere ynelik arpc bir ifade Mekteb-i Sultani ve Mekteb-i Mlkiyede hocalk yapan Kemal Paazade Said

Bu konuda kapsaml bir aratrma iin; Il, 1987; Doan, 1991; Mardin, 2003, s.262-9; Burak, 2005.

Voltairein Dialogues et Lenretiens Philosophiquesden be, Fontenellein Dialogue des Mortesdan bir, Fenelonun Dialoguesdan iki, ve mellifi bilinmeyen iki diyalog daha derlemi olan Mnif Paann evirisi hakknda bilgi iin; Doan, 1991, ss.77-85.

Ali hsan Kolcu (1999a ve b) 1859-1901 yllar arasnda iir de dahil olmak zere Avrupadan yaplan tercmelerin kapsaml bir listesini verir. rnein inasinin 1859-80 arasnda yirmi iki iir evirisi bulunur. 1880lerden sonra bu alanda dikkati eken hzl bir art olmutur (Demirciolu, 2005, s.12-13).

50 tarafndan dile getirilir; Suver-i gn-gn ile arz- ceml-i keml edegelen terakkiyt- garbiyyeyi bize nakl ve sl eden ey tercemedir. Darbe-i eyd-i stnlar bir zamanlar cihn lerze-nk eyleyen bahadrn- askirimizi maarif-i cedde-i askeriyye ile ry-yb- cell eden ey tercemedir. Tark-i maarif-perverde tayy- mesaft ettirerek yevmen-fi-yevmen esbb- temeddnmz istikml eden ey tercemedir. Zuhrt- yevmiyyeden halkmz kll yevmin haberdar eyleyen, telgraflar lisnmza nakl ile umma malmat istihsl eden ey tercemedir. Ulm ve fnn- hzrann vesit-i tatbikiyyesini mlkmze tamm ile umr- devlet ve memlekette slah- ahvl eden ey tercemedir. Gazetelerin havdis ve mebhisi yzde doksan nisbetinde mahsl- himmem-i mtercemn olup halkmz siysiyyat ve ilmiyyat ve fenniyyata meyyal eden ey tercemedir (Kemal Paazade Saidin brahim Fehim and smail Hakk 18891890/1307: 3teki nsznden aktaran; Demirciolu, 2005, s.172). Bylece kayna Batda olan bilim ile Osmanl toplumu arasndaki mesafeyi gidermek zere, dorusu renildiinde saydam bir aktarm mmkn klaca tahayyl edilen dile ve dinamik bir aktarm mekanizmasn canl tutacak olan tercmeye dayal bir bilimsellie ynelik sylemler, dnemin brokrat ve aydnlar tarafndan zellikle de basn yoluyla yeni bir hakikat rejimi kurarlar. Bu dorultuda bilimsel bir faaliyet olarak yaynlanan MF da nc bir rol stlenir. Ayn zamanda 1864te Cemiyet-i lmiyye binas iinde bir ktphane alm, okuma salonunda isteyenlere cretsiz ngilizce ve Franszca, hukuk, ekonomi ve politika dersleri verilmeye balanmtr. Cemiyetin dier kurulu amalar ise kitap tercmesi, ammeye yaplacak konumalar ve yeni kitaplar yazlmas yoluyla bilimin yaylmasn salamak ve bunlar yaparken de dnemin siyasi ve dini tartmalarndan uzak durmak olarak ifade edilmitir (Berrak, 2006, s.54).* Bylece dinden ve siyasetten bamsz olduu dnlen bu faaliyetler Tanzimatn ilk evresinde tehlikesizce kabul grrler. Daha nce de belirtildii gibi 1870lerin sonlarna kadar bilimin sadece bir yz olduu bilgi pratikleri zerindeki iktidar sorgulanmayan din, Osmanl aydn iin dnce hayatnn da doal bir parasdr.

bu Mecma-i Fnn, herkesin anlayaca sretle sehl-ibre olmak zere diynet ve zaman- hl politikasndan masa kaffe-i fnn ve sanyiye mteallik malmt- nfay mtemil olacaktr.. MF, Mukaddime, 1:19, 1863. 1870li yllarn sonlarnda Avrupada Ernest Renan gibi yazarlarn slamiyetin ilerlemeye engel olduu tezlerinden haberdar olmaya balayan Namk Kemal ve Ahmet Midhat Efendi gibi yazarlar, bu iddialara ok sert

51 2.5 Faydal Bilginin Askeri Balam

On dokuzuncu yzylda Baty kuran sylemsel alanda ulm ve fnn ile ifade bulan yeni bir bilgiye ynelik talep, ayn zamanda faydal bilginin deien toplumsal balamyla ilgilidir. Bu yeni bilgi trnn kayna olarak grlen Avrupada ise faydal bilgi zerine yzyllardr var olan geleneksel retorik, 1600lerden sonra anlam deitirmeye balamtr (Burke, 2001, s.110). Bu yzyldan itiberen Francis Baconun nclnde kapal dnyadan sonsuz evrene doru bir kayma yaanm ve bilgiyi st ste yma anlay ortaya kmtr. Bu durum, gelenein aktarlmas yerine Encyclopedi geleneiyle oluan bilginin ve dnsel yenilik yaratma anlaynn gelimesine paraleldir (Burke, 2001, s.115). On sekizinci yzyla gelindiinde ise faydal bilgide vurgu artk bilginin pratik olmasndadr. Buna paralel olarak on sekizinci yzylda Fransz Bilimler Akademisinin tznde mhendislik bilgilerinin ve mekanik gibi uygulamal bilim dallarnn saygnl artarken akademik olan ve olmayan bilgi de yaknlamaktadr. Ancak btn toplumlarda bilgi retim mekanizmasnn ekonomi ve siyasetle kurduu iliki, bilgiye olan talebin ynn ve ieriini de belirler. rnein on sekizinci yzyl Rusyasnda ar Byk Petronun Avrupadan aktarmaya alt bilginin nitelii, matematik ve denizcilik retimi iin kurduu okullardan ve Rusyada baslan ilk kitabn aritmetik olmas ile belli olur. Bu tr faydal bilgi iin icat edilen ve St.Petersburgdaki yeni Bilimler Akademisinin adnda kullanlan nauka kavram Rusaya bilimler olarak evrilse de bu terimin zgn armlar akademik deil, askerlik, bahriye, teknik ve ekonomiyle ilgiliydi (Burke, 2001, s.111). Benzer bir gelime Osmanl Devletinde de yaanmtr. Osmanl topraklarna Bat dnyasndan uygulamaya ynelik bilgi ve teknoloji ak yzyllardr devam etmesine ramen, on yedinci yzyldan itibaren Avrupadaki bilimsel gelimelere bal olarak bilginin deien doas ve oluan epistemolojik farkllklar arada sregelen transferi zorlatrmaya balamtr. Bu dnemde teoloji, hukuk, snrl bir akli bilimler ve tp eitimi veren medreselere kar Avrupada olduu gibi dinin egemenliindeki niversitelere kar bamsz bilimsel topluluklar ortaya kmamtr.* Bilimsel dncedeki kapalla ramen yakn

cevaplar yazmlard (Parla, 1993, s.42-3). Parlaya gre Bat ile Osmanl dnyas arasndaki epistemolojik farkllklar, 1880lerden sonra ncelikle Beir Fuad ve Recaizade Mahmud Ekrem tarafndan farkedilmiti. Medrese dnda bilinen ilk bilimsel topluluk Beikta Cemiyyet-i lmiyyesidir. anizade Ataullah Efendi ve smail Ferruh Efendi gibi isimlerin ncln yapt cemiyetin toplantlarnda matematik, astronomi, edebiyat ve felsefe konularnda tartmalar yrtlyor, ayrca Avrupa kltrne yakn bir ilgi duyuluyordu. Mardin (2003a, s.235), Yeni Osmanllarn byk ksmnn, Ahmet Vefik Paa, Mnif Paa gibi nemli isimlerin burada yetitiini anlatr. Ancak Osmanl balamnda arpc olan bu topluluun yelerinin devlet brokrasisi ile sahip olduu yakn ba ve bal kaldklar epistemolojik snrlardr.
*

52 siyasal ve askeri ilikilerden ve daha da nemlisi rekabetten dolay Avrupadaki bilimsel ve teknolojik gelimelerin aktarlmasnda ise askeri teknik kurumlarn ok nemli pay olmutur. rnein stanbul Tersanesi doas gerei yenilikleri srekli takip etmektedir (Tanyeli, 1993, s.173). Ancak bu transferde n planda olan faydaclk, bilimsel dncenin Osmanl dnyasndaki etkilerini de snrlar. On yedinci yzyldan itibaren Avrupada Vaubann (16331707) ncs olduu bilimsel devrim yeni askeri teknolojilerin Osmanl tarafna aktarlmasn zorlatrmtr. Bu ekilde mhendislik ve mekanik gibi alanlarda ortaya kan faydal bilgiye duyulan ihtiya ncelikle askeri alanda yeni okullar kurulmasn salamtr. Bu srete askeri alanda uygulamaya ynelik yeni bilgi ve teknolojileri retmek zere 1775te tersane alan iinde binas birka odadan ibaret olan Hendesehane, ardndan da Deniz ve Kara Mhendislik okullar almtr (Ergin, 1939; Mehmed Esad, 1986; Beydilli, 1995). Bu alanlarn Bat ile daha tehlikesiz ilikiler kurulabilecei dsal teknolojiler olduu hayal edilse de, dnemin farkl tanklklar yeni alan bu okullarda yaanan disiplin sorunlarn ortaya koyarak ok katmanl bilgi alan iinde toplumsal dinamiklerden bamsz kalabilecei dnlen bu okullarn sadece varlklaryla dlenen deiimi salayamadn gsterir.

Marshall Sebastien Le Prestre de Vauban, 14. Louis Fransasnda askeri mimarlkta byk bir deiimin ncsdr. Vauban geometrinin kendi iinde bitmi bir bilgi olarak kabul edilmesini ve kale planlarnn kavramsal geometrik sistemlere gre tasarlanmasn redderek, corafya ve topografik yap gibi ampirik gereklerin ve uygulanabilirlik koullarnn, geometrik kurallar dengelemesi gerektiini savunur. Ayn zamanda Vauban, var olan istihkam plan emalar neren el-kitaplar yazm geleneine de kar karak, her duruma uygulanabilir evrensel biimler olduu savn reddetmi, deneyimin ve yerin nemini vurgulamtr (PerezGomez, 1983, s.210-3). Bu alanda bir aktarm giriimi olarak Vaubann, Trait des Mines Fenn-i Lam adyla 1793te, Trait de lattaque et de la dfense de palaces da, Usl- Harbiye adyla 1794te Sultan III. Selimin isteiyle, kitaplar yazldktan ancak yz sene sonra Trkeye tercme ettirilmiti. Sadece 300er adet bastrlan bu kitaplar baz mahallere, Humbarac ve Lamc Ocaklarna ve baz devlet ricallerine verilenlerin dnda hi satlmamtr. Kitab Bodan ve Eflak Voyvodas olu Rum Konstantin psilanti tercme etmi, padiaha sunduu yazma nshalardaki ekilleri de kendisi izmitir. Daha sonra kitabn basm hazrlklarnda ise ekilleri iki Ermeni sanatkr izmi ve bylece bu i Frenge muhta olmadan zlmt. (Cezar, 1995, s.181-3).

Bu duruma arpc bir rnek, Sultan II.Mahmud tarafndan 1830-31 senesinde Avrupaya dnemin sivil yksek okullar olan Enderun ve Tbbiye rencilerinden yz elli tanesinin seilerek gnderilmesi projesinin o vaktin ahalisine pek irkin grndnden deitirilerek Harbiye Mektebi ve Hendesehane-i Amireden renci gnderilmesiyle sonulanmasdr (Mahmud Cevad, 2001, s.6).

1781-86 yllar arasnda stanbulda bulunan Avrupal seyyah Toderininin Academi olarak bahsettii iki odal Mhendishanenin odalarndan biri talebelerin toplanp ders grd snftr ve yazarn ziyareti srasnda burada sadece dokuz renci vardr. Burada konutuu yal bir Cezayirli ona talebe saysnn elliden fazla olduunu ve bunlarn ounun kaptanlarn ve yksek rtbeli devlet adamlarnn ocuklar olduunu sylemitir ( Kaar, 1998, s.88). Benzer bir tasviri 1828de Trkiyeye gelen ngiliz seyyah Mac Farlane de Deniz Mhendishanesi iin yapar (Ergin, 1939, s.269). Mustafa Kaarn iddia ettii gibi bu anlatlanlarn oryantalist bir tavr ierdii hesaba katlsa bile, yine kendi makalesinden yer verdii, 1786 ylnda derslere olan ilginin azalmas zerine tedbir olarak rencilere maa balanm olduu bilgisi bu tasviri dorular niteliktedir (Kaar,

53 Ayn zamanda askeri alanda Avrupadan yeni bilgi ve teknikleri srekli olarak renmek zorunda kalan Osmanl Devleti, kurduu yeni eitim kurumlarnda Avrupal teknik adamlardan da faydalanmtr. Buna karlk Osmanl yneticileri, askeri alanda Avrupadan alacaklar profesyonel yardmn da snrlarn geleneksel dnce sistemine sadk kalarak belirlemilerdi (Levy, 1971b, s.23). 1830lu yllarda Msrda Mehmet Ali Paann orduda ve eitimde balatm olduu kapsaml reform giriiminde yksek cretlerle altrlan yabanc uzmanlardan farkl olarak Osmanllar, uzmanlara nerdikleri dk cretler nedeniyle buna raz olacak nemsiz kiilerle alyorlard (Levy, 1971b, s.23). Ayrca bu okullarda almaya gelen yabanc uzmanlar daha ok uygulamal alanlarda faaliyet gsterirken, teorik dersler yerli hocalar tarafndan verilmekteydi. Bu durum yukarda ele alnd gibi aktarlacak olan bilginin teorik ve pratik niteliklerine ya da bu bilginin taycsna ynelik ayrmlarn yaplmasn engelleyen Batl bilgi iin gelitirilen aknc tavrla da yakndan ilgilidir. Sonuta baz istisnalar dnda dk rtbeli Avrupal askerlerden uzman ve eitmen statsnde faydalanmay seen Osmanl ordusunda alnan bu yardmn etkisi de snrl olmutur. 1828-9 Rus Savanda alnan byk yenilginin ardndan orduyu sk bir disiplin ve denetim altna alma giriiminin uzants olarak 1834te kurulan Mekteb-i Ulm-u Harbiye, Maka klasnda yeterli kitap, alet ve eitmen olmadan almt (Levy, 1971b, s.33). Burada verilen eitim, resmi gazete TVde yaynlanan ders programndan farkl olarak dneme ait birinci elden tanklklara gre ulemann da grev ald temel bir okuma-yazma, aritmetik, Arapa ve askeri taktikleri iermektedir (Levy, 1971b, s.34). Ayrca sadece

ynetici elit ve eski askeri snfn ocuklar arasndan seilen rencilere yksek cretler balanmt (Kuya, 1999, s.264). Sonu olarak yakndan ilikili olduu Osmanl yneticileri arasndaki gruplama ve iktidar mcadelelerine paralel olarak toplumsal olaylardan bamsz dnlemeyecek olan yeni askeri kurumlar bir eit siyaset arenas olarak ilemeye devam etmitir. Bu srete askeri eitimde alnan faydac tavr mimarlk pratiklerini ve bilgisini de yakndan ilgilendirir. ncelikle kale ve dier istihkm yaplarnn tasarm ve inas gibi konularda dorusunu renmek zere Batl uzmanlara bavurulan mimarlk bilgisinin, askeri

1998, s.96). Makada hastane olarak ina edilmi olan yapnn yeni bir askeri okula dntrlecei haberini veren Journal de Constantinople (bundan sonra JC, 120, 06.09.1844), bu okul iin sk bir askeri disipline dayal mhendislik eitimi veren Fransz Ecole Polytechniquein model alnd bilgisini de verir.

54 teknolojilerle kesitii alanlarda deitiine tank olan yneticiler* yeni bir kararla Hassa Mimarlar Ocana bal mimarlarn da 1801 ylndan itibaren Mhendishanede teorik eitim almasna karar vermitir. Buna bal olarak bu srete mimarlk, sistematik bir eitim gerektiren bir bilgi alan olarak ina edilmek istenir. Bu sreci tartabilmek iin bundan sonraki blmde ncelikle Osmanl mimarlnn ileyiini salayan kurumlara ve mimarlk bilgisine ynelik kavramlar genel bir tarihsel ereve iinde ele alnacaktr.

2.6

Osmanl Mimarlk Bilgisine Dair Kavramlar ve Snrlar

Farkl toplumsal pratiklerle kesien btn bir bilgi alann belli snrlar ierisinde yeniden kurma giriimine sahne olunan Tanzimat srecinde mimarlk bilgisi ve eitimi de yeniden dnlmtr. Osmanl toplumunda on dokuzuncu yzyla kadar mimarlk mesleine dair tm deiimler uygulama alannn iinde yaanmtr. Trkede yzyllardr kullanlan eski bir terim olan mimar, Burken (2001, s.81) sahte dostlar olarak adlandrd dier kavramlar gibi bugnk karln tm tarihsel srete koruduu dncesiyle

anakronizmann tuzana drme potansiyeli tar. Bu nedenle biraz yabanclaarak dnlmesi gereken Osmanl mimarlk faaliyetlerinin ana ekseninde Hassa Mimarlar Oca bulunmaktadr. Osmanl mimarlnn kavramlarn ve bilgisini reten, pratiini denetleyen ve inaat faaliyetlerinin en tepesinde bulunan bu merkezi devlet rgtdr. Ancak tamamen ortadan kaldrld 1831 ylna kadar Hassa Mimarlar Ocann inaat faaliyetlerindeki etkinlik alan yzyllar iinde eitlilik gsterir. Kuruluu en erken resmi belgelerde on altnc yzyla tarihlenen bu rgt, kuruluundan beri esnek bir yap sergilemektedir (Turan, 1963; Orhonlu, 1981, s.20). rgt iinde alan mimar says deiiklik gsterdii gibi, bu mimarlarn nasl yetitii ve rgte katld, nasl bir mimarlk hizmeti verdikleri de eldeki ok az bilgi nedeniyle hemen hemen bilinmemektedir. Osmanl Devletinin brokratik rgt yaps iinde sarayda yer alan ve sultana bal olan bu ocan yetki ve sorumluluk alan ise olduka genitir. Genel bir ifadeyle lke apnda tm devlet yaplarnn inaat ve tamir ilerini yrten Hassa mimarlar, ayn zamanda da tm lkedeki inaat sektrnn ileyiini denetlemekle ykmldr. stanbulun dna kldnda, yani tarada ise baz durumlarda mimarlk, zellemi bir i

1770lerde Osmanl ordusunda alan Fransz Baron de Tott yeni toplar ve dubal kpr (ponton) imal edilmesini tevik etmi, Rus tehdidine kar Boaz giriine iki kale planlayarak ina ettirmitir. 1775te tersanede kurulan Hendesehane, Kaptan- Deryann isteiyle yine Baron de Tott tarafndan kurulmutur ve burada renciler kale planlar hazrlamay da renmektedir (Kaar, 1998, s.69-137).

55 eylemeye ynelik bir meslek deil, bir eit denetim ve vergi toplama imtiyazdr. Mimari retimin vernaklerin snrlar iinde kald tarada mimar ve yap ustas arasnda belirgin bir ayrm bulunmaz. Devlet yaplar Hassa Oca tarafndan tasarlandktan sonra inaatlar mzayede yoluyla tara esnafna devredilmektedir. stanbul dndaki ehirlerde inaat esnafn denetleyen, yap malzeme fiyatlarn ve temin biimlerini belirleyen, en nemlisi de vergilerini toplayan ehir mimarlar grev yetkilerini Hassa Mimarbandan almaktadr (Orhonlu, 1981, s.23-4). Tarada, ihale usulyle verilen mimarlk yetkisini bir beratla alan bu ehir mimarlarnn ayn zamanda ehl-i hiref, yani bu ite bilgili olmas beklenmektedir. Ancak temelde brokratik bir denetim ii olan ve yksek gelir getiren bu iin dier devlet grevleri gibi yozlamaya ak olmas mimarlk beratnn zaman iinde bu alana dair hibir bilgisi olmayan kiilerin eline gemesine de yol amtr.
*

Askeri ve reaya snflar arasnda

geirgenlii arttran bu tr yar-memur statsne sahip grevler, ayn zamanda nemli bir ayrcalk ve prestij kayna olarak da grlebilir. Mukataa yoluyla toplanan gelirlerin malikane olarak da verilmeye balanmas, yaam boyu elde edilen bu tr grevlerin sahibi olan kiilerin oullarna kalmasyla bile sonulanabilmektedir. Dier taraftan mimarlk meslei bu brokratik rgtten kopup zerkleemedii iin mimarlk bilgisi ve dncesi uygulama ile btnleik olarak rgtn kapal yaps iinde srdrlmtr (Tanyeli, 1996, s.83). Ayn nedenle Osmanl mimarlnda on dokuzuncu yzyl sonlarna kadar, kendisine ait zerk bir sylem gelitirilememitir. Bilginin uygulama iinde ve szl olarak retiliyor olmas mimari bilginin yazl olarak ifade edilmesine de ihtiya brakmaz (Tanyeli, 1990, s.53). ok kstl olan mimari metinlerse zerk bir mimarlk sylemi gelitirmek yerine edebi alana ya da vakanvislik geleneine eklemlenerek dneme dair ok dolayl ve zayf bir bilgi birikimi aktarrlar (Tanyeli, 1990, s.53). On dokuzuncu yzyla gelene kadar mimarlk bilgisi deneyim, gzlem, gelenek ve temel bir matematik ve geometri bilgisi zerine kuruludur. Mimari repertuarn gl gelenek ve toplumsal snflara ait snrlarla belirlenmi olmas, antsalln en nemli arac olan dini yaplarn sultan ve ailesinin tekelinde bulunmas, yap malzemelerinin ve inaat tekniklerinin olduka kstl olmas gibi nedenler de ayn sonucu reten sebepler olarak bu dorultuda sralanabilir. Her ne kadar mimarba ve dier Hassa Ocana bal mimarlar zel kiiler iin yap yapabiliyor olsalar da bu yaplarn alabilecei biimler toplumsal uzlayla izilmi yazl olmayan ancak

Hatta mimar nvan tayan kiilerin niteliksizlii, zellikle tarada inaat ilerini bu sfatla stlenen kiilerin ehl-i hiref olmas ynndeki sk tekrarlanan uyar ve hatrlatmalar ile de belli olur (enyurt, 2006, s.26). Osmanl dnyasnda inaat faaliyetlerinde taahht sisteminin geliimi ve mimarn deien ilevi hakknda kapsaml bir alma iin bkz; enyurt, 2006.

56 etkin kurallarla belirlenmitir.* Klasik dnem Osmanl mimari repertuarn snrll ayn zamanda mimari temsil tekniklerinin de bal olduu temel geometri ve matematik bilgisinin dar erevesi ile belirlenir. Orta a slam ve Osmanl dnyasnda geometri/hendese grsel dnceye ve tasarmcnn grafik imgelemine daha uygun olduu iin mimari pratikte ve ssleme sanatlarnda nemli bir rol oynamtr. Teori ve pratik arasnda dorudan bir ba kuran geometri ve mimarlk ilikisi mimarla saygdeer bir bilimsel stat kazandrrken geometrinin soyut dili de tasarma ynelik bir estetik oluturur. ki boyutlu yzey bezemelerinde ve boyutlu mukarnas uygulamalarnda kullanlan karmak soyut geometrik dzenler mimar ve yap ustalarnn uygulamaya ynelik temel ve pratik bir geometri bilgisine sahip olduklarn gsterir. Alpay zdural (1995), Orta a slam mimarisinde bu uygulamalara ynelik uygulamal geometri (hendese) bilgisinin conversazioni olarak adlandrd on altnc yzylda yazlm olan Risle-i Mimriyyede yazarn da benzer bir biimde szn ettii ortak tartma meclislerinde tartlarak aktarldn ileri srer. Bu meclislerde bulunan matematikiler de bu pratik alana ynelik problemler zerinde dnm ve yazm olsa da, mimar ve yap ustalar sze ve geleneklere dayal bilgi aktarmnn dna kamazlar ve yazlm olan az saydaki uygulamal geometriye dayal yap rehberleri dier alandaki kuramsal retimden fazla etkilenmezler. Orta a slam ansiklopedileri de mimarl mekanikle beraber pratik geometrinin alt kategorisi olarak tanmlarlar. Basit iki boyutlu izimler ve gerekli hallerde minyatr tekniini andran resmlerle ifade bulan mimari temsil alan, ge on dokuzuncu yzyla kadar perspektif gibi daha karmak izim tekniklerini kullanmamtr. Orta a slam dnyasndaki mimari izim geleneini inceleyen Necipolu (1986), bu izimlerde aritmetik saylar bulunmadna dikkat eker.

Yazl olmayan ancak toplumsal uzlayla belirlenmi bu snrlar Glru Necipolu (2005) kendi nerisi olan decorum kavramyla tartmaktadr.

Osmanl ve slam dncesinde mimarlk dncesinin tarihselliine dair olduka az malzeme olmasna ramen kapsaml bir metin Necipolu (1995) tarafndan yazlmtr. Necipolu, bu aratrmasnda Osmanl ve slam dnyasnda Orta a mimarlk dncesinin antik Yunan felsefesinin etkisiyle geometri ile nasl bir iliki kurduunu ve bir meslek adam olarak mimarn bilgi dnyasn ele alr. zdural (1995), onuncu ve on birinci yzyllarda iki farkl matematiki tarafndan yazlm olan risalelerin ieriini ve uygulama alanndaki etkisini tartr. Ortak meclislerde bulunarak uygulamal geometriye dair mimari problemlerden haberdar olan ve bunlar iin rehber kitap hazrlayan iki farkl matematikiden didaktik ve pratik bir dille yazann rehberi byk ilgi grrken, mer Hayyam tarafndan yazlan soyut ancak kolay ve doru bir yol neren dier kitap mimar ve yap ustalarnn dnyasna hi girmemitir. Resm, Osmanl mimarlnda izimlere verilen genel addr (Necipolu, 1986, ss.224-243). lk Osmanl pratik perspektif kitab ise on dokuzuncu yzyl sonlarnda baslmtr (Tanyeli, 1996, s.88).

57 Takprzade, bn Haldun gibi ansiklopedistler de mimarln geometriyle ilikisini vurgularken aritmetikten bahsetmezler (Necipolu, 1995, s.140). Aritmetik bilgisi, arazi hesab, yaplarda kullanlan malzeme masraflar ve ii cretlerini hesaplamak gibi antiye ynetimine dair bir ara olarak gerekli grlmektedir. Osmanllarda saray evresinin yaptrd kamu yaplarnda bu hesaplar yapmakla grevli bina eminleri bulunurken daha nemsiz yaplarda mimarlar da bu iten sorumludur. Bu esnada Avrupada Rnesans dnemi meslektalar rakamlara dayal oranl ve lekli izimlere geip geometriyi bir kenara brakrken slam dnyasnda mimarl uygulamal mekaniin bir kolu olarak gren anlay devam etmitir (Necipolu, 1995, s.140). Dier taraftan Rnesans Avrupasnda Leon Battista Alberti gibi teorisyenler mimarln mekanie olan bamln kaldrarak bu meslei daha yksek statl bir liberal art olarak tanmlamaktadr. Alberti, mimari bilgide teori ve pratik, tasarm ve inaat arasnda bir mesafe kurgulayarak mimarn ykselen toplumsal statsne nemli bir katkda bulunur (Perez-Gomez, 1983, s.105). Bilginin deneyim ve gzlemle elde edildii, eski yaplarn yenileri iin birer model grevi grd, geometri ve orantnn mimari bilginin temelini oluturduu Rnesans ncesi dnemlerde yaplarn tasarm ve inaat arasnda hemen hemen organik bir iliki bulunmaktadr. Buna karlk, Avrupada iiliin, malzemenin ve bilginin serbest dolama sokulmu olmas mimarlk bilgisinin ve teknolojisinin geliimini hzlandrmtr (Robert, 1995 s.232; Turnbull, 2000, s.80-1). On yedinci yzyldan itibaren matbaann da yardmyla Rnesansn nemli mimarlk risaleleri Avrupada dolama girdiinde tasarmc ve yap ustas arasndaki mesafe daha da genilemeye balamtr (Robert, 1995, s.234). Osmanl dnyasnda ise ok bilinen birka kaynaktan oluan klasik ve erken modern dnemlere ait Osmanl mimarlk yaznnda mimari tasarmn ardnda yatan dncelere ve estetik kayglara ynelik bir tavra rastlamak mmkn deildir. On altnc yzyl Osmanl Hassa Mimarba Mimar Sinan gibi nemli bir hassa mimar tarafndan yazdrlan, ancak popler bir beeni kaygsyla ve edebi bir dille kaleme alnan eserler bile Ayasofya ile girdii rekabet gibi dnemin mimarlk dnyasna dair ok temel ikonografik referanslar dnda Osmanl mimarlk bilgisine dair kapsaml bilgiler salayamaz. Necipoluna (1995, s.154)

Sinann hayatnn son dnemlerinde kendi azndan air/ressam Mustafa Saiye yazdrd biyografisi bugn elimize be farkl versiyon olarak ulamtr. Bunlarn Topkap Saray arivinde bulunan; Adsz Risale, Risaletl-Mimariyye ve ikisinin gelitirilmi son hali Tuhfetl-Mimarindir. Bunlar hamln koruyan eskiz niteliindeki yazmalarken, oaltlarak dolama sokulmu olan kopyalar Sinan otobiyografisinin daha uzun versiyonlar Tezkiretl-Bnyan ve daha zet mahiyetindeki Tezkiretl-Ebniyedir. Bu eserlerin daha ayrntl bir incelemesi iin; Necipolu, 2005.

58 gre Sinan, Roma-Bizans askeri mimar-mhendis geleneini Osmanlya ait mimari miras ve ksmi Rnesans talyas etkileriyle srdrr. Erken dnemlerinde binalar, kaleler, yol ve kprlerin yansra Sinan, ncleri gibi suyollar gibi projeler de yapmtr. Bu durumda Osmanl inaat endstrisinin merkezi rgtlenmesinin en tepesinde yer alan Mimar Sinann yapt ilerde grlebilecei gibi mhendis ve mimar ayrm Osmanl dnyasnda henz yaplmamtr. Tersane bamimarl grevi bile ancak on sekizinci yzylda hassa mimarlarnn sorumluluk alanndan ayrlmtr (Cezar, 1971, s.61). Rnesans talyasnda ise tam tersine mhendis, bir mimar iin kmseyici bir ifadedir. Bu durumda, arada hiyerarik bir iliki kurmadan bu farkllklar gzlemlendiinde, evrensel olduu dlenen mimarlk mesleinin farkl toplumsal ve epistemolojik balamlarda tarihsel olarak farkl biimlerde ekillendii de grnr olmaktadr. Dier taraftan on yedinci yzylda Cafer Aann Sultan Ahmed Camii mimar Mehmet Aa iin yazd ve sufi sembolizmine bal bir evren tasviri iinde mimarl mzikle beraber dolayl olarak ele alan Risle-i Mimriyye, dnemin mimarlna dair snrl da olsa baz dnsel ipular sunmaktadr. Kendisi de bir geometri risalesi yazm olan Cafer Efendinin eserinde hendese (uygulamal geometri) ve mesha (geometrik ekillerin uzunluk, yzey ve hacimlerini lme bilimi) mimarlk iin hala olduka byk bir neme sahiptir (Necipolu, 1995, s.153). Cafer Aa, hendese ilmini bu gzel ilmi ve az bulunur fenni bilmedike, mimarlk sanatnda gerei gibi std ve mhir olunamayacan yazar (Gkyay, 1976, s.128). Hendese, Cafer Aann aklad haliyle szlkte iki anlama gelir; biri zira ile lmek, dieri oranlamaktr. Uygulamada ise zt- eynn ve ekln mikdrn bilmektir, yani cisimlerin iki boyutta ifadesi olabilecek temel bir geometri bilgisidir. Hendesenin ismi faili ise mhendistir. Rislede Arapa kkenli bir kelime olan mimar, mamur edici, mhendis(z) arunla lc olarak tanmlanr. Ayn zamanda, hendese ilminin kitaplardan nazari olarak okunmasndan sonra meslein esas byk statlarn yannda alarak renilir. Yani klit teoremine dayal temel bir geometri, mesha ve aritmetik bilgisi alan mimar, dier hereyi usta-rak ilikisi iinde ameli olarak renir. Risledeki kavramlara ok yakn ifadeler brokratik belgelerde mimarlk stats verilecek kiilerin iin uzman olmalar talebi iin de kullanlr. Bunlar ilm-i hendesede mahret sahibi olmak, sanat- mimriyyede kmil ve ilm-i hendesede mhir olmak, hendese ve mesha ilminde mhir olmak, ilm-i hendeseden haberdr ve emr-i bin ve meshay bilmek olarak ifade edilen ve neredeyse yzyllardr deimeyen ortak bir terminoloji kullanrlar (Orhonlu, 1981, s.16-7).

59 Dier taraftan erken on dokuzuncu yzyl, Osmanl mimarlk bilgisi alannda yeni gelimelerin yaanmaya balad bir dnem olarak gze arpar. Tanyeli (1996, s.85), dneme ait bir grup mimari izimde rastlad mikyas terimini, mimari lee dair yeni bir kavramn ortaya k olarak deerlendirirken, benzer rneklerle birlikte gzlemledii yeni bir terminoloji oluturma abasn yazl bir mimarlk kltrnn ortaya kn hazrlayan nemli bir eik olarak yorumlamaktadr. Osmanl mimarnn formasyonuna dair nemli bir gelime ise yukarda belirtildii gibi 1801de megliyetleri olmadka Hendesehneye mdvemet edp sanyi-i mimriyye ve fnn-u hendeseyi ilmen ve amelen tahsle say eylemek zere mimar halifelerinin yeni kurulan Mhendishanede eitime alnmas kararnn verilmesi ile yaanmtr (Cezar, 1971, s.62). Bu karar takip eden 1807 ylnda ise Mhendishanede eitim gren mimarlarn derse olan ilgisizliinden yaknan bir belge, mimarlarn kendilerine gerekli olan bilgiye ilgi gsterdiinden ve onlar iin gerekli grlen dier bilimlere, yani teorik eitime kar ilgisiz kaldklarndan yaknmaktadr. ...teden ber Mhendishne kirdnnn eksersi mimr kalfas olup her biri haftada ikier er gn ders ve tahsllerinden devr ve kef-i ebniyye bahnesiyle stanbulun esvk ve pazarn get- gzra (gezip tozma) melf olduklarndan bunlar mimrla lzm olacak kadar sanat- resmiyye ve mesha renp dier fnn- lzmede gfil bulunduklarndan bundan sonra kirdndan mnsip mikdr mimraal maiyyetine tefrk olunup dierleri mektebde dersleriyle megl olalar. Mimr mhendisi muavinlikleri Mhendishneye merbt olup mnhall (boluk) vukunda snf- rbi (drdnc snf) veyhud slis (nc) kirdnndan mstaiddlerinden rabet eder olur ise na tevcih olunup mnhaller b-gneye (kaytsz, yabanc) verilmekten men oluna (Aktaran Cezar, 1971, s.63). Bu ifadeler, mimarlarn sadece mimarla lazm olacak kadar derslere ilgi gsterdiini anlatr.* Bunlar da belgede anlatldna gre temel bir izim yapma ve lme bilgisini reten sanat- resmiyye ve meshadr. Burada mimarlarn dier derslere gsterdii

ilgisizliin farkl gerekeleri olabilir. En temel gereke ise diploma almak gibi bir zorunluluu olmayan hassa mimarlarnn gndelik mesleki pratiklerini aksatmadan ve ilerini srdrmeye

1806da Mhendishanenin ders program yle: birinci snf; resm-i hatt, iml, ilm-i hesap (aritmetik), sanat- ressmiyye (teknik resim), Arapa, hendeseye giri, hesap, Franszca; ikinci snf, ilm-i hesap, hendese, corafya, Arapa ve Franszca; nc snf; corafya, ilm-i msellest- msteviyye (dzlem trigonometri), cebir, tahtit-i arzi, fenn-i tevrih-i harbiyye; drdnc snf; fenn-i mahruyt (koni kesitleri), hesab- tefzli (differansiyel), hesab-i tamami (integral), ilm-i cerri eskl (mekanik), ilm-i heyet (astronomi), ameliyyat- fenn-i remi ve lam, talim-i askeri, ilm-i istihkmt (Kaar, 1998, s.113). Uygulamada ne kadarnn geerli olduu kukulu olsa da

60 yarayacak kadar mimarlk bilgisine ihtiya duymalardr. Hassa mimarlarnn beklentileri karlamada yetersiz olduundan yaknan yneticiler ise bir yandan mimarlarn

Mhendishanede eitim almasn, boalan mimar kadrolarna atanacaklarn mimarbann ve Mhendishane bahocasnn onayyla seilmesini talep ederken dier taraftan da zellikle saray iin yaplacak ileri gtr usulyle zel sektre amaktadr. Bylece dier emtia gibi hizmetin de serbest dolama girdii ve rekabetin balad bir ortamda Avrupal meslektayla daha fazla karlaacak olan Osmanl mimar iin bilginin neminin daha da artaca yeni bir dnem balamak zeredir.

2.7

Eksik Kalan Mimarlk: Fenn-i Mimri Kthaneye vardm, yaplar acib. Mr ebniyesine dikkt olunmuyor. Hasky Klas'n grdm. Btn ahab, bay bir konak gibi yaplyor. Ben ise Tersne Klas gibi tenbih eylemitim. Reis Efendi'ye syle, Frane'den mhendis mimr ve Ofiiyal gzetmee say eylesn. Mimr celbeylesn, kalelerimiz mhendissizdir, olmaz. Sultan III.Selim, stanbul 28.07.1794 (BOA, HAT, 240/13414) ...ezcmle bizim mimrlarmz ve dlger kalfalar fenn-i mimrinin dakaykndan bhaber olmalar cihetiyle Avrupadan birka mtefennin mimr celb olunduu halde [ehirde yaplacak olan krgir evlerin ]giderek ehven mesrifle vcda gelecei malm ve daha ilerisi in dahi imdiden on onbe kadar mstaidd ocuklar bu tarafa gnderilip de fenn-i mimrinin ilm ve amelsini lykyla tahsl ettikleri halde, sekiz on sene getikten sonra Frenk mimrlarnn maalar masrifi dah ber-taraf olaca aikr(dr)... Mustafa Reid Paa, Lonra 1837 (Aktaran; Baysun, 1960)

Yaklak krk yllk bir aralkla biri sultan, dieri de nc ve etkin bir brokrat olan iki nemli kiinin azndan kan bu ifadeler alt alta geldiklerinde sylemsel bir btnlk oluturarak mimarlk iinde doru bilgiye dair iktidarn Batl mimarda nasl kurulduunu sergiler. Batl bilginin mutlak doruyu iaret ettii ve onun da darda olduu dncesi sadece bilimi deil, mimarlk gibi kkl tarihsellii olan bir toplumsal pratiin de dorusu Batdan renilir bir mekanizma olduu tahayyln retmitir. Merkezi iktidarn yeni bilgiye ynelik talebinin tm toplumsal pratikleri yatay olarak keserek yaratt yeni balam, bilgi ve pratik

bu programa gre mimar halifelerinin ikinci snf derslerini tamamlam olmas yeterli grlyor.

61 arasndaki geirgen ilikinin yerine aknlatrlan bu yeni bilgi lehine tm pratiklerin zerini rten mutlak bir iktidar kurar. Bu durum, toplumsal retimin zerinde kurulu olduu kurumsallam pratikleri radikal bir biimde deitirebilecek gte olmamasna ramen, doru bilginin deien ieriine bal olarak (hala yeterince deimemi olan) yerli retimin merkezi iktidarn gznde meruiyet zemininin zedelenmesine yol amtr. Bilgisi eski olduu varsaylan retimi toptan dntrmek mmkn olamadna gre retilen hep eksiktir. Bu durum, Batdan aktarlacak olan akn bilgiyi bir trl renemeyecek ve hep yetersiz kalacak olan Osmanl mimarnn da bitmeyen rencilik srecini balatr. Mimarlk alannda var olan eski pratiklerin ve mimari bilginin yetersizliini kuran sylemsel alan kentin, yaplarn ve bunlara dair problemlerin de grnr ve zerinde konuulabilir olmasyla birlikte almtr. Mimarlk retimi, en byk ivereni konumundaki devletten kopup zerkleebilecek gte olmad iin yerli pratikleri yetersiz bulan yeni bir resmi sylemin kuruluunda bunu dile getiren znelerin sahip olduklar konum olduka nemlidir. Tanzimat srecinde sultann mutlak iktidarnn, karmak ve genileyen bir devlet mekanizmasna doru evrilmesiyle birlikte siyasal iktidar pratikleri de deiime urarken, siyasal iktidarn kendisi gibi toplum da merkezi ynetimin gznde yeni bir grnrlk kazanmaktadr. Bu srete toplum ve mekan arasndaki iliki de farkllamaya balamtr. Bu durumu modern devlet ve ynetim kavramyla ilikilendiren Foucault (1998, s.430-1), Avrupada on sekizinci yzylda balayan bu sreci yneticilerin toplum kavraynn fiziksel bir blge ya da bireylerden oluan bir topluluktan, kendine ait kurallar ve tepki mekanizmalar olan karmak ve bamsz bir gereklie dnmesi olarak tanmlar. Bu srete yneticiler kenti dnerek, asayi, hijyen, kollektif (beledi) hizmetler, ya da zel mimarln nasl olaca konusunda fikirler gelitirmeye balamtr. Osmanl balamnda da Krlnn (2001, s.276) kamunun kefi olarak adlandrd srete 1831de Anadolu ve Rumelide erkek nfusun saym yaplmas, posta rgtnn kuruluu ve pasaport uygulamasnn balatlmas, 1844te ordudan bamsz olarak toplumsal gvenlik ve denetimi salamak zere yeni bir Zabtiye Mirliinin kurulmas ve zellikle koleraya kar bata kentlerde olmak zere yerleim alanlarnda yeni karantina nlemlerinin alnmas, benzer bir deiimi iaret eder. Bunun yan sra kent zerinde dnmeye ve onu yeniden dzenlemeye girien ynetim, 1848de lke genelinde imar ilerini denetim altna alan Nafia Nezaretinin kurulmasyla sadece bakentte deil, lke apnda mekansal bir denetim salamak ve tm imar ilerini merkezi bir kurum araclyla rgtlemek istemitir (Akyldz, 1993, s.40). Mimarln kendi isel dinamiklerinin bir sonucu olmaktan ok yneticilerin mimarlk zerinde dnmesiyle yaanan bu sreci, Foucault (1998, s.430), mimarln (yeniden)

62 siyasallamas olarak tanmlar.* Farkl bir balamda benzer bir durumun yaand Tanzimat dneminde ise isel dinamiklerin yan sra Osmanl yneticilerinin mutlak bir modelle karlatrmal olarak grebildii kentteki problemler kendisini byk bir sorun olarak dayatrken, zm olacak doru mimarln kayna da dardadr. Bu brokratlarn nclnde Batl bilgiye verilen mutlak doruluk stats, onun doal sahibi olduu dnlen Avrupal mimar da Osmanl mimarlarnn sahip olmad bir ayrcaln sahibi yapacaktr. Yukarda Londradan yazd bir mektuptan alnan ifadenin yazar olan Mustafa Reid Paa Tanzimat dneminde genileyen brokratik rgt iinde etkin bir siyasi kiiliktir. Reid Paa, Tanzimatn ilannn hemen ncesinde stanbula gelerek Hariciye Nazr olmadan nce 1830larn ortalarnda Paris, Viyana ve Londrada diplomatik grevlerde bulunmutur. Bu srete ncelikle siyasal gzlemler yapan Paa stanbula yazd mektuplardan birini fiziksel bir yap olarak gzlemledii kente dair fikirlerine ayrmtr. Yukarda alntlanan mektuptaki kent hakkndaki szleri yle devam ediyor: Dersaadette vesir memlik-i mahrsede aralk aralk hark zuhr ettike Avrupada gazatelerin tarizt (talamas) eksik olmayup halka dah trl eyler sylemekte yni ahab ebniyeyi baya yanmak ve kendnizi mfls etmek in bunca akeler sarfyla in ve istihzr ediyorsunuz. Acab memleketinizde ta yok mudur ve tula imlini ve krgir ebniye insn bile bilenler bulunmaz m yollu kelmlar ile ehl-i islm tahmik etmekte olduklarndan Dersaadetin vasatnda (ortasnda) vk pek mteber yerler olduundan kavid-i hendesiyye zere sokaklar braklarak ve bz iktiz eden yerleri mmkn mertebe tesviye olunarak tarz- nevn ve resm-i dil-nin evler ve dkknlar insna dir yaplacak yerlerin numnesi eklinde olmak ve herkesi evk- hevese getirmek iin ibtid oradan balansa mnsib ey olaca derkr ise de bunun tanzm ve tersmi fenn-i hendese ve mimride keml-i meleke ve malmta mtevakkf olacandan bz evler ve dkknlar Avrupada cereyan eden tarz- cedde gre yaplmak ve braklacak sokaklar sonra medd- ilve kabul edecek srette hesab olunmak cab edeceinden Avrupadan bir iki nefer mtefennin mhendis ve mimr celbi lzm(dr) (Aktaran; Baysun, 1960).

Kukusuz mimarlk tarih boyunca her zaman siyasal olmu bir toplumsal pratikler btndr. Foucault (1998, s.430) on sekizinci yzyl sonunda Avrupada yaandn ileri srd krlmay ise mimarln toplumlarn ynetimine dair bir teknoloji olarak dnlmeye balanmas olarak aklar. Buna rnek olarak da dnemin polis raporlarnda kente ve mimarla dair bilgilerin artn gsterir.

63 Mustaf Reid Paa, Avrupadan getirtilecek olan mtefennin mimarlarn da birden fazla ailenin bir arada yaad apartman tarz konutlaryla ehl-i slam iin pek cesm ve tensbsz bulduu Fransa yerine, tek ailelik evlerde yaayan ngiltereden getirtilmesini uygun bulduunu yazmtr. Bu yolla memlik-i mahrsenin ve ahlisinin mamriyyetini ve hsn-i nizm ve nmyiini mcib olacak byle bir eser-i hayrn file gelmesi ve bu cihetle dahi Avrupalularn nazar- dikkat ve tahsnleri(nin) celb olunmasn arzuladn ifade etmektedir. Paann mektubunda ve baka birok metinde yer ald gibi Osmanl bakentinde problemlerin grnrlk kazanm olmas, siyasal iktidarn kente ve topluma ynelik baknda bir farkllamay ngrse de, bu sorunlarn varl, ounlukla Batl gze grnr olularnn yaratt rahatszlkla birlikte dile getirilmitir. Esasen btn bir on dokuzuncu yzyl, devam eden srete kitlesel bir patoloji yaratacak kadar etkili bir Batl gzn iselletirilmesi serveni olarak da tanmlanabilecek olan bu problemle ilgilidir.* Dier taraftan Osmanl kentlerine yneltilen Batl baka dair stanbula gelen Avrupallarn yaplar nasl grd konusunda da birok rnek bulunur. rnein 1786da bir ngiliz yazar stanbulda grd yaplar tasvir ederken ...bu memlekette evleri, malzemesine nem vermeyerek bir tiyatro dekoru kadar mrsz yapyorlar ifadesini kullanmtr (Aktaran Cezar, 1971, s.14). 1839da Sultan II.Mahmud tarafndan stanbulun haritasn karmak ve bir ulam emas hazrlamak zere grevlendirilen Alman mhendis Helmut Van Moltke de gzledii yaplar stanbul evleri hep tahtadan; hatta padiahn byk saraylar bile aslnda geni tahta barakalardan baka eyler deil diye tanmladktan sonra evlerin de saraylarn da ne kadar hzl ina edildiklerinden hayretle bahseder (Moltke, 1999, s.95). Reid Paa da mektubunda Batl gzn yllardr grd gerein alayc bir ekilde yzne vurulmasndan rahatsz olduunu yazmtr. Buna karlk, stanbulda byk ykmlar yaratan yangnlar yzyllardr zerinde konuulan ve grnr olan bir problemdir. Hatta kentte yaplacak yaplar iin yangndan korunmak zere yap malzemesi olarak ahap kullanlmasnn yasaklanmasna dair ilk ferman 1696 tarihlidir (Yerasimos, 2006, s.370). Ancak Reid Paann da vurgulad gibi Avrupa gazetelerinde bu yangn haberlerinin yer

Ahska (2003, 2005), psikanalitik teoriden faydalanarak Trk milli kimliinin zamansal/mekansal tahayylnde Batnn nasl rol oynadn tartt Garbiyatlk kuram iinde iselletirilmi Batl gzn, yani Batnn onu nasl grdne dair dncesinin kendine baknn da iinde olduunu ileri srer. Mardin (2003b) Tanzimattan bugne modernliimizi saptayan durumun Batnn bize bakndan yola karak kendimize ynelttiimiz bakla belirlendiini iddia etmitir. Nilfer Gle (1998, s.68) ise bu durumu yine psikanalitik terminolojiden faydalanarak iselletirilmi sper-ego kavramyla tartmaktadr.

Moltkenin hazrlad plan kaybolmu, ancak Osman Nuri Ergin projenin detaylarn anlatan 1839 tarihli bir metni yaynlamtr. Plan hakknda ayrntl bilgi iin; elik, 1993, ss.104-107.

64 almasyla sorunun yeniden grnr olmasnn yaratt yeni bask yznden, bu ve dier kentsel sorunlara zm bulunmasnn aciliyeti artmaktadr. Dier taraftan toplum ve mekan arasnda deien ilikiye paralel olarak devletin mimarlk alanndaki etkinlii de nemli bir dnme uramaktadr. 1800lerin ilk eyrei ayn zamanda saraya bal bir uzman rgt olan Hassa Mimarlar Ocann bu niteliini kaybederek bata Dolmabahedeki gibi yeni saray projeleri olmak zere kamusal yap retiminin zel sektrde g kazanan ve kalfalktan ykselen yeni yap ustas/mimar grubunun eline getii bir dnemdir. Dnemi iinde ebniye kalfas olarak adlandrlan bu grup, inaat ve taahht ileri yrten ta, dlger ve neccar kalfalarnn zaman iinde bu uzmanlk alanlarnn hepsinde tecrbe kazanarak oluturduu Osmanl toplumundaki erken mteahhit rneidir (enyurt, 2006, s.21). 1831de ise yava yava etkinlii azalarak ilevini kaybetmi olan Hassa Mimarlar Oca tamamen ortadan kaldrlm ve yerine kurulan Ebniyei Hassa Mdrlnn yapt iin nitelii, devletin stanbulda gtr usulyle projeleri zel sektre ihale ettii yap retim mekanizmasnn denetimi, taradaki resmi projelerin yrtlmesi ve kentsel mekan da kapsayan dier beledi hizmetlerle tanml hale gelmitir. Devletin mimarlk rgt nemli yaplarn tasarmndan uzaklatrlp denetime doru kayarken mimarlk ortamnda da bireyselleen ve hatta Balyan ailesi gibi markalaan kalfa ailelerin arasnda da ciddi bir rekabet yaanmaya balamtr. Bu srete hassa mimar konumu da maal bir devlet grevi olmaktan karak, rekabetin artt zel yap retim sektrnde ayrcalk salayan bir sfata dnr. Ayn dnemde hareketlenen inaat piyasas Avrupadan mimarlar da stanbula ekmektedir. stanbula gelen birok mimar arasnda yaptklar iler ve sahip olduklar ilikiler sayesinde grnr olan Gaspare Fossati ve William Smith gibi baka devletler iin i yapmaya gelen mimarlar, saraydan byk ilgi grerek nemli iler almaya balam ve bu mimarlar sultanla ve dier st dzey brokratlarla grerek projelerini tartabilmek gibi nemli ayrcalklara da sahip olmutur.

On dokuzuncu yzyl iinde drt kuak boyunca hassa mimarl yapan ve Dolmabahe ve Beylerbeyi Saray gibi ok eitli ve prestijli projeler alan Balyan ailesi mimarlar 1840l yllardan itibaren eitim iin Parise gitmeye balamtr. Aile yeleri ve eserleri hakknda; Tulac, 1993; Batur, 1994.

eitli dnemlerde Trkiyeye gelen ve alan Avrupal mimarlar zerinde yaplm farkl almalar bulunmaktadr. Bunlar arasnda bir katalog niteliinde hazrlanm olan; Nasr, 1991.

Sultan Abdlmecidin yansra Reid Paa gibi nemli brokratlarn da her iki mimarla grmeler yaptna dair JCda haberler yer almaktadr. Ancak o dnemde sahibi ngiliz olan gazete, ngiltere saray mimar sfatyla bahsettii mimar Smith ve yapt projelerle ilgili haberlere mimar Fossatiden ok daha fazla yer verir. Buna karlk yerli mimarlar ve projeler ayn gazetede bu tr bir gndem yaratmazlar. Smithin yneticilerle kurduu yakn ilikiye dair bir rnek gazetenin 24 Kasm 1848 tarihli haberidir; Ahmet Fethi Paa, Tophnede

65 stanbuldaki nemli devlet yaplar zel mimarlarn eline geerken devletin kendi mimarlk rgt de lke apnda brokrasi, eitim, gvenlik, salk gibi yeni ilevlerle genileyen devlet mekanizmasna bal olarak ortaya kan yeni yap ihtiyacna cevap vermek zorundadr. Ayn zamanda yap retim mekanizmasnn denetimi de bu kurumun grevleri arasndadr. Bu srete yap retiminde artan talebe ve rekabete karlk mimarn eitimi nemli bir tartma konusu haline gelmitir. Yzyl bandan itibaren teorik konularda eitim almak zere Mhendishaneye gnderilen ve daha nce ele alnd gibi bu eitim konusunda kolay ikna edilemeyen mimarlarn 1834 ylna geldiinde hala yeterli eitim alamad tartlmaktadr. Dnemin Ebniye Mdr Abdlhalim Efendi, kurumunda resmi grevli olarak alan otuz mimardan yirmisinin fenn-i mimriden ciz olduklarndan ikayet ederek, ebniye-i mryye gnbegn kesb-i tekessr etmekte olduundan bu duruma bir zm arad bir layiha kaleme almtr. arpc bir biimde ayn metin, ieriindeki olumsuz yarglarn resmi sylem iinde yer almasndan ekinmeden devletin resmi gazetesi TVnin 17 evval 1249 (27.02.1834) tarihli saysnda da yaynlanmtr. Abdlhalim Efendi, bu metinde ncelikle on dokuzuncu yzyla ait mimarlk terminolojisinde bir kalp olarak kullanma giren fenn-i mimrinin tanmn yapar; Malm buyrulduu zere fenn-i mimri u be eyden mrekkebdir. Birincisi resm ve iml, ikincisi hendese, ncs ilm-i hesab, drdncs ilm-i mesha, beincisi ebniyede mstamel eklin ey ve kereste ve levzmt- sirenin cins ve apna vukftan ibrettir. Bu tanmda Abdlhalim Bey yzyllardr mimarla dair var olan terminolojiyi kullanmtr. Burada ne kan kayg ise Mhendishanede yetien mimar/mhendislerin bilgi ve uygulamadaki yetersizliklerine kar nlem almak zere onlara verilecek olan eitime, fenn-i mimri ad altnda sistematik ve btncl bir kavray gelitirilmesidir. Abdlhalim Efendi bu eitimi drt aamal olarak tasarlam ve rencilere sarf ve nahv talmi (Arapa dil bilgisi), ilm-i hesab ve mesha ve hendese ve resm ihrcn Hendesehanede retilmesini uygun grrken, bunlarn ayn zamanda Ebniye Mdrlnde grevlendirilerek stanbulda ve tarada uygulamaya ynelik konularda tecrbe sahibi olmalar gerektiini yazmtr. Abdlhalim Beyin mimarn eitimi iin nerdii bu sistem on yedinci yzylda Risle-i Mimriyye yazar Cafer Efendinin

Vezr-i azam Reid Paa, Bahriye Nzr Rza Paa, Meclis-i Vl Reisi Mehmet Paa, Harbiye Nzr Rfat Paa, Nfa Mdr, saray hekimi Abdullah Efendi ve ngiltere saray mimar Mr. Smithin katld bir len yemei verdi. Yemein ardndan misafirler ata binerek Galatasaraya getiler ve son Pera yangnndan sonra ykld iin Mr. Smith tarafndan planlanan yeni yapnn inaatn incelediler...

Ayn zamanda arivde de yer alan bu resmi belgeyi aktaran; Mehmed Esad, 1986, s.43. Cezar, (1971, s.62), bu layihaya dayanarak Abdlhalim Beyin yeni bir mimarlk okulu kurulmasn nerdiini iddia etmitir. Ancak bu tasar zerk bir okul kurma giriimi deil, Mhendishanede verilmekte olan eitimi dzeltme amacn tar.

66 bahsettii mimarlk eitiminden ok da farkl deildir. Buna karlk Abdlhalim Bey, bu sistem uygulanmadnda olacaklar konusunda uyarr; hricden birisi Hendesehneye memur buyurulduunda evvela snf- rbi kirdliine idhl ile sarf ve nahv talm ederek ilm-i hesab ve mesha ve hendese ve resm ihrcn tahsil eder ise de ebniyeye muktez olan kaffe-i eynn isim ve heyet ve keyfiyyetine ve ebniyesine gre lzm gelen metnet ve resnetini mcib hlete ve bir mahall-i mahss iin tersm olunan resm-i mstahikk (hakk olan) ol mevkide icrs ve ekl ve evskiyye keif defteri tanzmi sretlerine tahsl-i vukf edemeyecektir. Bu ifadelerle ima edilen binann tasarmna ynelik bilgilerin okulda deil, ancak uygulama iinde retilebileceidir. Bylece Abdlhalim Efendi fenn-i mimri tanmnda Avrupadaki mimarlk yaznnda Vitruviusun Rnesans dneminde yeniden kefinden beri problem edilen kullanllk, gzellik ve salamlk gibi temel kavramlara yer vermezken, metnin ak iinde hi bir zel vurgu yapmadan kulland tasarma ynelik ifadeler, bu tr bir kaygnn mimarlk bilgisine dair bir tartmann iinde yer ald nem srasn da gsterir.* Sonuta Abdlhalim Beyin fenn-i mimri tanmna dayanarak hazrlad mimarlarn eitimindeki eksikliklere ynelik zm nerisi, yeni bir bilgi trne duyulan ihtiyala deil, var olan bilgi alan ve pratikler iinde aamal ve kurallara bal olarak iletilecek yeni bir eitim sisteminin kurulmasyla aklanmtr. Avrupada ise Rnesanstan beri temsiliyet tekniklerinin gelimesi ve tasarmn saysallamasyla beraber zerk bilgi alanna sahip bir uzmanla dnen mimarlk pratikleri zerine gelien literatr, mimarlk mesleine entelektel boyutu olan yksek bir sosyal stat kazandrmtr. Bu literatrden uzak ve farkl bir epistemolojik balamda konumlanan mimari pratikler esnek bir retim ortamda srdrlyor olmasna ramen, Batl bilgi ile kurulan yeni ilikilere bal olarak yneticilerin gznde bilgisi artk eksik olan mimarlara da, henz entelektel boyutu olmasa da yeni bir bilgi alan ve sosyal stat ina etmek gerekecektir. Bu durum ayn zamanda hem Avrupada gzlemlenen ideal dzenin temsili olarak, hem de deien iktidar, mekan ve toplum ilikisine bal olarak Osmanl brokrat/aydn iin kentin fizikselliinin grnrlk kazanmasyla da yakndan ilikilidir.

Benzer kavramlarn kullanld bir belgede, Vidin ve Selanikte yaplacak klalarn ss cihetine baklmayp metanet ve kullanllk gzetilerek tersim ettirilmi olan resim ve keiflerinin mimar aa tarafndan gnderildii ifadesi kullanlmtr (HAT, 595/29175, 29.Z.1249/9.05.1834).

Osmanl balamna 19. yzyln balarnda yazl olarak ulaan Batl mimarlk bilgisi, henz tercme edilemeyecek bir bakalk tar. Bu dorultuda bir sre nce mimarlarn da eitim aldklar Mhendishane ktphanesine 1804 ylnda Enderundan gnderilen kitaplar arasnda bulunan talyan mimar Palladioya ait bir kitap ngiliz lisn zre hkim Pladyonun aritektr tabir olunur ebniyye-i mutlak insna dir kitab ifadesiyle kaydedilmitir (Beydilli, 1995, s.280).

67 Bu dorultuda mimarln (yeniden) siyasallamas srecinde, Mustafa Reid Paa gibi brokratlar ilk kez bu dnemde kendi mimarlarnn fenn-i mimrinin dakaykndan bhaber olduundan, yani mimarln inceliklerinden habersiz olduklarndan yaknr. Bu tavr, var olan toplumsal pratikleri ve bilgiyi yeni bir bilimsellik iddiasyla yetersiz klan ynetici brokrat baknn parasdr ve fenn-i mimriye dardan bir mdahaleyle yeni bir ierik atfeder. Buna gre, yneticilerin mimarlk alanndaki beklenti ve talepleri farkl bir ynde geliir. Bu dorultuda 1851 yl sonlarnda Meclis-i Vl, dnemin Ebniye Mdrne de danarak ald, ngiliz Bykelilik binasn ina etmek zere stanbula gelen ve daha sonra saraya da iler yapmaya balayan ngiliz mimar Smithin yanna be mimar halifesi gnderilmesi kararn ...burada fenn-i mimri derece-i kemle varamam olmasyla hem nazariyytn retmek ve hem de elinde olan ebniyelerde ameliyytn gstermek zere maiyyetine ehl-i slamdan birka mstaidd kird verilmesi... szleriyle ifade eder (Meclis-i Vl mhrl belge, BOA, MVL. 2899, 27.S.1268 / 06.12.1851). Bu karar az vakitte yn itin olan fenn-i mezkrda daha mahretli adam yetitirilecei bedh (apak) bulunmu olduundan keyfiyyetin Meclis-i Vlda mtlaa ve Ebniye-yi Hassa Mdr Efendi ile muhabere olunarak icbna baklmas syleriyle ifade edildii gibi yneticiler tarafndan fark edilen ihtiyaca bal olarak alnmtr. zellikle ehl-i slamdan seilecek olan mimarlarn, ngiliz mimar Smithten renecekleri ve buradakilerin bilmedii nazar ve amel bilginin ne olduu ise daha fazla aklanmamtr. Mimarlarn eitiminde kronikleen bir sorun olan fenn-i mimrideki eksiklik, meslek adamlarnn aksine brokratlar tarafndan bu kavramn, ulm ve fnn gibi henz sahip olunmayan farkl bir doru mimarl ima etmek zere operasyonel bir kullanma sokulduunu gsterir. Bu esnada var olan pratiklere ynelik resmi mdahalelerle retilen kronik bir bilmemezlik sylemine ramen, Mhendishanede eitim gren asker mimarlar artan ihtiyaca bal olarak anonim bir mimarlk etkinliini lke apnda yrtmektedir. Bu mekanizma iinde olduka esnek ve yeniliklere ak tutulan mimari retim, Reid Paann talep ettii Avrupada cereyn eden tarz- nevni, yani yeni usulleri de benimseyerek uygulamaya balar. Bu talebe ynelik ilgin bir rnek Belgradda ina edilmekte olan bir hkmet konann Belgrad, Avrupa yolu zerinde bulunduu gerekesiyle yktrlarak, Nemeli bir ebniye kalfasna tarz- cedd zere yeniden ina ettirilmesi talebidir (BOA, A.MKT.MVL., 103/78, 1275/1860). Bu talepte yer alan yenilik salt beeniye ait olmayan, Avrupa ile kurulan iliki zerinde dnlerek retilmi yeni bir deerdir. Belgradda bu yeni usul uygulamak zere Avusturyal bir mimardan faydalanrken stanbulda ve lkenin dier birok yerinde bu talebi yerli mimarlar yerine getirmektedir. Bu dorultuda Mhendishanede yetien ve farkl

68 ekillerde ulaan neo-klasik repertuara dayal bu yeni tarz el yordamyla yorumlayan yerli ve anonim mimarn bu yenilie adapte olma becerisi ayn srete grnrlk kazanr. Dier taraftan Nafia Nezaretinin kurulmasyla lke apndaki her trl imar faaliyetini stlenerek genileyen yap retim mekanizmasnn brokratik dili iinde on dokuzuncu yzyl terminolojisine ait bir kalp olarak kullanma giren fenn-i mimriye uygunluk talebine resmi belgelerde sk rastlanr.* Bu tavr yap retimini denetim altna almak zere fenn-i mimri ad altnda bir eit standart getirme abasnn ortaya ktn gsterir. zellikle bakent stanbulda ina edilen kamu yaplarnn, genileyen brokratik mekanizma iinde tarada yaplacak olanlar iin numne niteliinde olmas talebi de sk sk dile getirilir. Bu srete askerlerin balca aktr olduu stanbul dndaki tm resmi yaplarn inasn kapsayan mimarlk faaliyetlerine yardmc olmak zere, en erken rnei 1875 tarihli olan ve "fenn-i mimriyi konu eden pratik tasarm ve inaat rehberi olarak nitelendirilen teknik el kitaplar da baslmtr. Abdlhalim Beyin tarifledii dorultuda profesyonel mimarlk bilgisinin sistematize edilmesini salayan yap elemanlar, cephe dzenleri, kla, hastane gibi kamu yaplarna ait plan tipleri ve maliyet hesaplarn rnekleyerek anlatan bu pratik tasarm ve inaat rehberleri, lke apnda kamu yaplarnn inasn ve denetimini de kolaylatrma niyeti tar. Ayn dnemde Avrupada ve Amerikada da grlen benzerlerinden nemli

Cmi tmiri masrafnn Hazine'den tesviyesi ve minrelerin fenn-i mimriye gre yaptrlmas (BOA, A.MKT.MVL, 53/86, 23.06.1852) gibi ifadeler lkenin farkl blgelerinde ina edilmekte olan kamu yaplarna dair yazmalarda sklkla kullanlmaktadr. Bu talebe bir rnek olarak stanbulda bulunan askeri karakolhnenin krgir olarak ins ve numne eklinde Bahekaps hricinde mimr aa mrifetiyle bir karakolhne yaptrlmas hakknda belge, (BOA, HAT, 593/29052, 1249/1834). Bu tr ilk kitap 1291-2/1875-6 tarihli Fenn-i Mimridir. Leclerc adl bir Belikal tarafndan yazlan ve daha sonra tekrar edilecek bu el kitaplarnn ncs olan Fenn-i Mimri, pratik tasarm ve inaat rehberidir. Bu kitaplar yap elemanlar, cepheye dair klasik dzen ve ssleme bilgileri, kla, hastane gibi kamusal ilevlere ait mekansal organizasyon ve maliyet konularn rnek izimlerle birlikte anlatrlar (Tanyeli, 1995, s.87). Bu kitaplarn baslmasn hazrlayan srete Avrupadan ve hatta Amerikadan eitli mimarlk kitaplarnn stanbuldaki ktphanelerde dank bir biimde yer almaya baladna ynelik belgeler bulunur; Amerikal bir ahsn yazd fenn-i mimriye dir kitabn Tersne-i mirede saklanmas, (BOA., HR.MKT. 67/62, 25.S.1270 / 27.11.1853), Fransa eski Ebniye Nzrnn kpr, yol, madenler tarihi ile ilgili gnderdii iki cilt kitabn nakliye masraflarnn denmesi (BOA, HR.MKT., 45/14, 14.C.1268 05.04.1852), Fransal bir mimarn takdim ettii kitaba ve kendisine de yzk verilmesine dair (BOA., .HR. 69/3361, 17.Za.1266 / 24.09.1850). Ayn zamanda stanbulda baslan Fenn-i Mimri-i Osmniye dir bir kitap da dnemin ran ahna gnderilmiti (BOA., .HR., 265/15933, 08.Z.1291 / 16 .01.1875). 1304-5/1887-8 yllarna tarihlenen bir ok ariv belgesinde rastlandna gre yurdun deiik yerlerinde yaplan hkmet kona, hapishane gibi kamu binalarnn keif defterleriyle resimlerinin fenn-i mimariye ve tasarruf kaidelerine uygun olup olmadklarnn tetkiki iin ehremanetine gnderilmiti. Bu kaidelere dair pratik el kitaplar dnda uygulama bilgisine ynelik bir nizamname olup olmad ise bilinmiyor. Ancak bu kitaplarn baslmasndan daha erken bir tarihte, 23.08.1852 ylna ait bir ariv belgesindeki Prizrin dahilinde yklacak kaleler arasnda kalan kalenin fenn-i mimariye nizamnamesine uygun olarak klaya dntrlmesi ifadesi byle bir nizamnamenin kullanld kukusu yaratr (BOA, A.MKT.MVL, No. 53/86).

69 bir fark ise bu rehber kitaplarn sadece resmi alana hizmet vermesidir. 1860l yllar ayn zamanda siyasal alanda mimari retime ve aktrlerine yeni bir balam tanmlar. Sultan Abdlazizin de bizzat gittii 1867 ylnda Paris Dnya Sergisine Fransz mimar Lon Parville ve talyan mimar Barborininin tasarlad baz geleneksel yap rneklerinden oluan bir pavyonla katlan Osmanl yneticileri mimarln kltrel bir kimliin yeniden retilebilecei bir mecra olduunu kefetmektedir. 1873te Viyana Sergisi iin stanbulda hazrlanan ve Trk mimarlk tarihyazmnda bir eik olarak kabul edilebilecek Usl- Mimri-i Osmnide (1873, bundan sonra Usl) mimarlk ilk kez kltrel bir kimlik ifadesi olarak grlmtr. Bilinli bir kimlik-mimarlk eletirmesini tarihten seilen baz eserler zerinden kuran bu metin, yzyln bandan beri devam eden srete Bat ile kendisi arasnda yeni bir kendi-teki ilikisi tasarlar. Bu eikte ortaya kan sylemle mimari biime kar kltrel kimlik ideolojisine bal bir mesafe ortaya kmaktadr. Ancak Uslde yazar Marie de Launay tarafndan yeni Neo-Osmanl slubu sylemine karlk nerilen raan Saray ve Aksaray Pertevniyal Valide Sultan Camisinin rtmyor oluu henz mimarla dair kimliki sylemin yeterince gl bir kaynaktan beslenmediini gsteren basit bir ironi olarak da yorumlanabilir (elik, 1993, s.150-1). Dier taraftan Osmanl yneticileri, hem Usl, hem de 1874 ylnda Parville tarafndan yazlan LArchitecture et Dcoration Turque hazrlatmak zere bir grup uzman grevlendirerek, dnemin ideolojik balamna uygun olarak erken Osmanl dnemi yaplarndan bazlar hakknda kapsaml bir belgeleme ve aratrma yaptrmtr (Ersoy, 2000, s.246). Bu tavr teknik ve tarihsel bir derinlik kazanan mimari bilginin yeni bir uzmanlk alan olarak kavranmasyla da paraleldir. Uslde Montani Efendi tarafndan hazrlanan ve Osmanl mimarlnda Vitruviustan devirilen l bir mimari dzen olduunu kurgulayan detayl izimler, fenn-i mimri-i Osmni / documents techniques / technische documente olarak adlandrlmtr (Ersoy, 2000, s.216). Bylece Franszca ve Almancaya basite teknik belgeler olarak tercme edilen fenn-i mimri-i Osmani ad altndaki kurgusal dzen, Osmanlca okuyucular iin Osmanl mimarlna ait olan ve varlndan kuku duyulmayan bilimsel/teknik kurallar-m gibi sunulur. Bu durum farkl dilde temsil edilen bu bilginin konumlanaca balama gre ayn olamadnn ve

Avrupa ve Amerikada zel sektr tarafndan yaygn olarak kullanlan bu tr el kitaplar, on dokuzuncu yzyln ilk yarsnda zellikle diplomal mimarn bulunmad tarada ve konut mimarisinde popler bir zevk yaratlmasnda etkin olmutur. Osmanl rneinde ise bu alann sadece devlet mimarlarna hizmet ediyor oluu nemli bir farkllktr. Avrupa ve Amerikada on dokuzuncu yzylda kullanlan mimarlk el-kitaplarna ynelik iki rnek alma; Upton (1984); Webster (1995).

Bu kitabn ierii, hazrland balam ve aktrleri hakknda ayrntl bir alma iin; Ersoy, 2000.

70 mutlak tercmenin imkanszlnn ilgin bir gstergesi olarak yorumlanabilir. htiya duyulduunda mimarl entelektel bir bilgi alan olarak yeniden kurabilecek uzman yardmna bavurulmasna ramen, Osmanl mimarlnda Usldeki kimlik syleminin tutunabilecei uygun bir balam ise henz yoktur. Buna karlk mimarln Avrupadaki gibi saygn bir toplumsal statye sahip, akademik ve sanatsal bir bilgi alan olarak kurulmas talebi de bu eikte belirmitir. Ancak bu talep henz konuabilir bir konumda olmayan mimarlardan deil, merkezi ynetimden gelmektedir. 1876 ylnda varolan mimarlk eitimini yine yetersiz bulan ancak bu kez mimarl Avrupadaki kavram ve kategorilerden faydalanarak resimle birlikte terakki-i sanyi-i beeriyyeye hizmet veren fnn- nefse iinde deerlendiren yeni bir resmi bir gr ortaya kmtr.* Ayn gr iinde yer alan ifadeyle fenn-i resm ve mimri kaffesi sanyiin ess olup bunun mabadisi haylice vakitten beri mekteplerde talim olunmakta ise de esbb- terakki ve intirna gerei gibi teebbs olunamam olduu misill fenn-i mimri dahi uslen tedris olunmad cihetle baz nehiller yedinde kalm olduundan ileride ibu fenlerin neir ve tammi zmnnda tedbirler almak zere mdr ve hocalar belirlenerek bir okul kurulmas karar alnm ancak bu tasar gerekletirilememitir (Aktaran; Uluay, 1956, s.115). Nihayet 1884te Ecole des Beaux Arts model alnarak kurulan Sanyi-i Nefse Mektebinin mimarlk eitimini gzel sanatlarn iine yerletirmesi bu alanda yeni bir krlma olarak grlebilir. Mimarln da resim ve heykelle birlikte gzel sanatlar olarak kabul edildii bu yeni dzenleme ile, Avrupadakine benzer bir biimde mimarlk da entelektel bir meslek olarak yeniden kurmak istenmektedir. Ayn zamanda askeri alanda sadece Mslmanlara ak tutulan mimarlk eitimi, bu yeni eitim anlay iinde farkl dini ve etnik gruplaryla tm Osmanl toplumuna almaktadr. Bu tarihten sonra fenn-i mimriye ynelik tanmlar, mimarlk ve sanat ilikisini gzetmektedir. Mimarlk zerine yazlm Uslden sonraki ikinci metin, Sanyi-i Nefse Mektebinde sanat tarihi dersi veren Sakzl Ohannes Paann 1308/1892-3te baslm olan Fnn-u Nefse Trihi Medhli, mimarlkla ilgili olarak fen kavramn farkl ekilde kullanr. Burada yaplan tanma gre mimarlkta iki ayr cihet vardr ki bunlar ayr ayr eyler ise de her mimarda ictima etmesi lazmdr. Bir yap, yahud kalfalk, dieri fen cihetidir. Bir mimr bu iki sfat da edinerek biriyle tasavvur ettiini dieriyle icr etmek ve fence gzellik

ra-y Devlet mazbatal ve 29 Eyll 1876 tarihli bir resmi belgede fenn-i resm ve mimrinin terakki-i sanyi-i beeriyyeye hizmet veren fnn- nefseden bulunmas cihetiyle yeni bir okul kurulmas karar alnmtr. Okulun mdr ve resim hocas Msy Gilme, fenn-i mimari hocas ise Msy ingryadr (Uluay, 1956, s.115).

71 husule getirmek iin her ikisini birletirmek lzmdr. Yapclk, yhd kalfalk sfatiyle mimr lzm ve ihtiyc cihetlerine sarf- zihn eder hsl biny hem muhkem olacak hem de ihtiyca varacak surette tertib eyler. Fen shibi sfatiyle de biny grevlerde hayret, byklk, heybet, yhd irinlik ve letfet tesirini hsl edecek yolda izgiler, sathlar icd eder. Dz ve dolu, yhd bo yerler, kntlar tertb eder. Binen aleyh mimarlk sadece yap yapmak demek deil, kendine mahss olan ecz ve mevcd fence gzellik peydah etmek, gzellik kidelerine tevkifn bin yapmaktr (Sakzl Ohannes Paa, 2005, s.89-90). Bu metinde Abdlhalim Beyin fenni mimri tanmnda ifade etmedii pek ok yeni kavram bulunmaktadr. Yapnn teknik ve estetik iki boyutu bulunduunu ve fenin mimarlkta gzellik kidelerine uygun olarak biimle ve onun brakt hayret, heybet yhd irinlik gibi duygusal etkilerle ilgili ikinci boyut olarak aklanmas nemli bir yeniliktir. Ayrca ayn metinde yer ald gibi mimarln gzelliinin medeniyetle, gelimilikle ilgili olduunu iddia eden Ohannes Paa, mimarlk ve kltrel kimlik arasnda ilk kez Uslle kurgulanan ba da vurgulamtr. Daha sonra 1926 ylnda mimar Kemalettin Bey de fenn-i mimriyi benzer bir tavrla bir inaatn usl- tezyninden ibret binen aleyh mevadd- mhimme-i mezkrenin ncs olan hsn- manzaraca letfetin istihsli iin tatbik ve istimli lzm gelen kavidden bhis bir sanattr olarak tanmlar (Ali Talat Bey ve Ali Kemaleddin Bey, Fenn-i Mimari, 1926dan aktaran; Tekeli ve lkin, 1997, s.212). Bylece Abdlhalim Beyden yz yl sonra fenn-i mimrinin ieriindeki bu kayma, merkezi mdahalelerin de dahil olduu farkl dinamiklerle yeni bir bilgi alan olarak kurulan mimarlk bilgisinin Avrupadaki toplumsal balamna yaknlamasyla belirgin olan yeni ieriine tanklk eder. Sonu olarak 1830lar ve 1870ler arasn kapsayan Tanzimat dneminde yeni bir doruluk rejiminin kurulu sreci olarak da tanmlanabilecek olan bilginin deien ierii ve pratikleri ekseninde mimarlk ve kente dair gelimelerin tartld bu almada brokratik mekanizmann mdahale alan iindeki mimarlk ortam tartmaya almtr. Bundan sonraki blmlerde dnemi farkl balamlarda ele almak zere baz rnek durumlar belirlenmitir. stanbuldan seilen bu rnek durumlar ile genileyen brokratik mekanizma iinde pratik bir rasyonalite olarak grlemeyen ve zaman zaman iin kendisine dnen mimari retimin bu yeni bilgi alann ina etmek zere nasl arasallatrld, inaatn kendisi zerinde fazla dnlen durumlarda ortaya kan amazlar, dier taraftan kentin ve tarihselliinin mimarln toplumsal balamn genileten yeni mecralarla bilginin yeni nesnesi olarak kurulular ve toplumsal pratiklere ynelik var olan bir bilgiyi yeni bir mimari pratikle ereveleme ve yeniden retme giriimi, Batl bilgi ile ieride yeni karlamalar sunan eitli mimari durumlar zerinden ele alnacaktr.

72

ekil 2.1. 1874 tarihinde Hayalde (114) yaynlanan ve Osmanl Devleti ile Avrupann farkl giyinmi kadn bedenlerinde temsil edildii bir karikatr, bu popler kavramlara referans vererek Medeniyet arabasyla terakki olarak adlandrlm (Ak, 2003, s.20).

73 3. YEN BLGY NA EDEMEMEK: DARLFNUN

3.1

Bilgi Alannn Yeniden Kuruluu ve Eitimde Islahat

3 Kasm 1839da Reid Paa tarafndan Glhanede resmi bir trenle okunan Tanzimat Ferman, usl- atkay btn btn tagyr (deitirme) ve tecdd etme (yenileme) iddiasyla devlet ynetimine ve toplumsal hayata dair bir dizi alanda eski usullerden vaz geileceini ilan eder. Ancak, bu kapsaml reform giriiminde eitime dair yeni bir dzenleyici hkm yer almaz. Osmanl Devleti, 1768-74 Rus Savanda ald byk yenilginin hemen ardndan askeri alanda yeni bir faydal bilgi trne dayal retim kurumlar olutururken, sivil alanda sbyan mektepleri ve medreselerden oluan geleneksel eitim sistemini 1869a kadar parac giriimler dnda deitirmemitir. Bu durum ou zaman iddia edildii gibi reformcu devlet adamlar ile ulema arasndaki gerilime bal olarak eitimin ulemaya terk edilmi olmasyla basite aklanamaz. Seluk Akin Somele (2001, s.2) gre dnemin devlet adamlar iin slamiyet ve yeniliki reformlar arasnda bir gerilim henz tahayyl edilmemitir ve slam bu reformlarla birlikte var olan entelektel kltrn doal bir paras olarak grlmektedir. Ancak bundan sonraki srete faydal bilginin deien ieriine bal olarak bu iliki gerilimleriyle beraber grnr hale gelecek ve eitimde Bat modeline gre atlan her adm geri dn imkansz olan bir dnm srdrmeye yardmc olacaktr. Bu durumda toplumsal hayatn nemli bir paras olan dinin ve bilgi retim mekanizmasnn meruiyet salad toplumsal bir aktr olarak eitimde aktif grev alan ulema snfnn eitim sistemi iinde oynad rol, devletin para para da olsa giritii reform sreci iinde grnr olan gerilimlerle birlikte deiime urayacaktr. Klasik Osmanl eitim sisteminin ikinci ve son basama olan medreselerde bir slahat yerine Tanzimatn ilanndan yaklak alt yl sonra, Darlfnun adyla dinleraras karma bir niversite kurulmas iin alnan karar, Osmanl yneticilerinin Batl bilgiyi kendi balamlarna nasl tercme etmek istediklerini gsteren olduka nemli bir gelimedir. Tanzimat dneminde yeni bir hukuk dzeni ve kanunlarla ierii deimeye balayan devlettoplum ilikisine paralel olarak genileyen brokratik mekanizma ile grnr olan siyasal iktidar pratiklerinde yaanan dnm, topluma ve mekana ynelik yeni bir kavray da beraberinde getirmitir. Bu srete faydal bilginin deien ieriine bal olarak askeri alanda balayan yeni bir eitime duyulan ihtiya, eitli dinamiklerle genileyerek cahillii kefedilen halka da yaylmaktadr. Tanzimatn ilannn hemen ardndan sadece eitimle ilgilenmek zere nce bir meclis, daha sonra da bir nezaret kurulmu olmas bu dorultuda

74 yorumlanabilir. Bu srete isel dinamikler ve Batnn etkileriyle birlikte daha nce tartlan yeni bir hakikat rejiminin kuruluuyla yakndan ilgili olan sivil eitime dair gelimeler, ayn zamanda yeni bir grnrlk kazanan toplum iin siyasal denetim ve disiplin arac olarak da nem kazanr. Bu dorultuda nemli bir gelime, Sultan II.Mahmud dneminde, 1824 tarihli bir ferman ile stanbul ve yakn evresinde temel dini eitimin zorunlu hale getirildiinin ilan edilmesidir (Mahmud Cevad, 2001, s.3-5). On sekizinci yzylda zayflayan devlet otoritesini Sultan III.Selim ve II.Mahmud dnemlerindeki yeniden ina etme srecinde, siyasal meruiyetin nemli kaynaklarndan biri de slami kurallara artan vurgudur (Somel, 2001, s.24). Bu dnemde gndelik yaamda dini uygulamalara ynelik denetimler arttrlm, camilerde klnan namazlara katlm konusunda gl bir bask yaratlmtr. Okuma-yazma bilgisi ile birlikte temel bir din eitimi verilen sbyan mekteplerinin sadece erkek ocuklar iin zorunlu hale getirilmesi ayn sosyal denetim niyetinin parasdr. Osmanl eitim sisteminin temelinde yer alan bu okullar, genelde cami yaknlarnda ina edilen ve ounlukla tek odadan oluan basit birer binadan ibarettir ve okullarn gelirleri vakflar ya da aileler tarafndan salanmaktadr. Belirli bir ynetmelii ya da pedagojik program olmayan bu okullarda verilen eitim, genellikle 4-5 yalarndan itibaren okula alnan erkek ocuklarna okuma-yazma ve temel dini bilgilerin retilmesi ile Kurann ezberletilmesine dayaldr. Ayn zamanda bu renciler arasnda yaa ve bilgiye dayal bir ayrm bulunmaz. Bu okullarda eitim veren medrese eitimi alm cami imami, mezzini veya Kuran hatmetmi kiilerden oluabilen hocalarn eitimi de merkezi bir denetime tabi deildir. Dier taraftan Gayrimslim aznlklarn eitimi de devlet denetimi olmadan kendi cemaat yaplar iinde verilmektedir.* Sbyan mekteblerini tm tebaa iin zorunlu hale getiren 1824 tarihli fermanda Srp ve Yunan ayrlk hareketlerine kar etkisiz kalan eitimsiz yenierilerin baarszlna ve devletin iinde bulunduu zayflklara balanabilecek yeni bir sylem gelitirilerek cehaletin sadece ahirette deil, bu dnyada da cezasnn ekilecei vurgusu ile birlikte okuma yazmann ayn zamanda pratik bir ihtiya olduuna da dikkat ekilmitir (Somel, 2001, s.26). Bu

Osmanl eitim sistemini tartan tarihyazmsal literatrn merkezinde hakim Mslman tebann eitimi yer alr (Ergin, 1939; Unat, 1964; Somel, 2001). Devlet tarafndan genel eitimde alnan kararlarn Gayrimslim aznlklar ne kadar ilgilendirdii bu kaynaklarda ok ak deildir. 1856daki Islahat Fermanna kadar devlet okullarndan ve askeri eitimden uzak tutularak kendi cemaatleri iinde eitimini srdren aznlklar, bu tarihten sonra farkl Bat Avrupa devletlerince alan yabanc okullarda da eitim almaya balamtr. Bu tarihten nce dinleraras ilk karma eitim 1841de Tbbiyede verilmeye balam, ancak snflarn, yemekhanenin ve yatakhanelerin ortak kullanlmas konusunda sorunlar olmutur (Ergin, 1971,726-7 ). 1868de lise seviyesinde alan ilk karma okul olan Galatasaray Mekteb-i Sultaninin bu adan tarihsel nemi byktr.

75 giriimin devamnda 1839 ylnn ubat aynda Meclis-i Umr- Nfa tarafndan yaynlanan yeni bir nizamname ile okullarda dini eitimin yan sra faydal bilgilerin retilmesine ynelik bir slahat giriimi balatlmtr.* Bu metin, dini bilgilerin (ulm-u dniyye) yan sra dnyevi bilginin (fnn-u sire) nemine vurgu yaparken cehaletin zararlarna, tahsl-i ilim etmeyenin sanatta amelen ne tahsl edebilmi ise onunla kalp asla ilerleyemeyeceine deinmektedir. Ayrca nizamname, cahil insanlarn sayesinde olduklar devletin hubb- vatan ne olduunu bilemeyeceklerini ileri srerek eitime yklenen siyasi anlam da ortaya koyar. Resmi sylemde sk sk yer almaya balayan hubb- vatan ve millet, yani vatan ve millet sevgisi Osmanl siyasal ideolojisinde ortak bir yer ve toplulua ynelik henz ok gl olamayan bir ynelim bulunduuna da iaret eder (Somel, 2001, s.96). Bununla birlikte ziraat, ticaret ve sanayinin ihyas talebiyle ekonomik kayglarn da arkasnda olduu pratik bilgiye ynelik yeni bir sylem gelimektedir (Alkan, 2003, s.384). Bu dnemin resmi syleminde birey ve devlet arasnda kurulan yeni ilikiyi gsteren iyi bir rnek ise dnemin etkin brokrat Sadk Rifat Paa tarafndan kaleme alnan ve sbyan mekteblerinde zorunlu bir ders kitab olarak okutulan Ahlk Rislesidir. Geleneksel Tanzimat dncesini yanstan bu kitap sosyal denetim ve din zerinden bireyi deil toplumu vurgulamaktadr. Ancak Alkan (2003, s.384), Rifat Paann kitabnda ahlakn kaynann dinsel/geleneksel vurgusunun azalarak dnyevi bir nitelik kazandn iddia eder ve bu durumu bir tr kul ahlakndan vatanda ahlakna gei olarak yorumlar. Bu dorultuda Rislede insann dinine, ailesine, kendi cinsine, nefsine, yneticilere ve vatana kar grevleri ile kavnin-i memlekete riyet etmesi retisi yer almaktadr. Bu da bireye ynelik gelenekselci tavr ile Osmanl reform ideolojisinin Aydnlanma ideallerinden olduka uzak olduunu gsterir (Alkan, 2003, s.386). Buna gre 1839 tarihli Meclis-i Umr-u Nfa nizamnamesinde grlen ve uzun sre srdrlen ortak tavr, Tanzimat brokratlar iin ilkretimde dini eitimden baka bir yolun dnlemeyeceidir (Somel, 2001, s.3).

Meclis-i Umr- Nfa, ziraat, ticaret, hirfet ve sanatn gelitirilmesi, halkn refah ve lkenin imarnn salanmas amacyla Babalide Haziran 1838de kuruldu. Dnemin Hariciye Nazr Mustafa Reid Paaya bal olan ve dnemin yksek brokratlar ile bir mftden oluan meclise gerektiinde faydalanmak zere yksek maalarla yabanc uzmanlar da atanmt. Akyldz (1993, s. 258-9), bu meclisin kurulmas fikrinin Reid Paann Paris bykelilii dneminde olutuunu da iddia etmektedir. Nizamnamenin tam metni iin; Mahmud Cevad, 2001, s.7-11.

Sadk Rifat Paa (1847), Risle-i Ahlk, Mekteb-i Tbbye-i Adliyye-i ahne Litografya Destgh, I. Bask, stanbul. Bu kitap 1889a dek en az alt kez yeniden baslmt (Somel, 2001, ss.61-64). Alkann (2003, s.384) aktardna gre Sultan II. Abdlhamid dneminde bu Risle, dinsel ahlakla ilgili olmayan blmleri kartlarak okutulmaya devam edilmitir.

76 Tanzimatn yeni ynetici snfnn nemli bir yesi olan Sadk Rifat Paa daha eski yazlarnda ise genel toplumun temel okur-yazarlk dzeyinde kalmasn ve sadece devlet memuru olacaklar ve askerler iin daha kapsaml bir eitimin salanmasn savunmutur. 1838 tarihli bir layihasnda avm- nsn (sradan halkn) dah her bireyi yni zerlerine lzm olmayan bz vakayii bilmeleri bir nev serbestiyet ve nihyette adem-i itat gibi mahzri mcib olabileceine nazaran o makulelerin ok ey dahi renmeleri iktiz etmeyib yaz kadar okuyup yazmak derecesine tahsilleriyle iktif edilmesi gerektiini yazar (Aktaran; Kurdakul, 1989, s.58). Her ne kadar Rifat Paann eitime ynelik bu sekinci tavr Tanzimat srecinde deiim gstermi olsa da eitimin brokratik eliti dier sosyal gruplardan ayrtrc ve siyasal sistemin tepesine tayc bir nitelik tad ve kltrel zenginliin bu ayrcaln nemli kaynaklarndan biri olduu geleneksel yapnn dnm kolay olmamtr. Bu geleneksel grn uzantlarndan biri de Babaliye nitelikli memurlar yetitirmek zere Sultan II.Mahmudun son aylarnda, 1839un balarnda, ilkokul dzeyinde sivil meslek okullar olarak nitelendirilebilecek Mekteb-i Maarif-i Adliyye ve Mekteb-i Ulm- Edebiyyenin kurulmasdr. Bu okullar ayn dnemde kurulan Rdiye Nezaretinin altnda almtr. Hazrlanan programa gre bu okullarda Franszca, geometri, corafya ve tarih gibi sbyan mektebinde okutulmayan yeni konularda dersler de verilecektir. Sultanahmet Camisinin hnkr mahfilinde alan Maarif-i Adliyye Mektebi iin yaptrlmas dnlen ancak ina edilmeyen binaya dair 1839 tarihli bir belgede yer alan ayrntl tasvir, yaplacak olan derslerin eitliliine bal olarak bu yeni okul yapsnn sbyan mekteplerinden nasl farkllatn gsterir.* Ancak bu okulun sbyan mektebleri gibi yine cami iinde alm olmas, verilecek eitimin bal olduu gelenek hakknda da ipucu verir. Ayn srete eitimde slahat konusunda nemli bir adm 1845te nc kez Hariciye Nazr olarak greve gelen Mustafa Reid Paann giriimleriyle atlmtr (Somel, 2001, s.37). Eitimde grnr olan problemleri zmek zere Sultan Abdlmecidin Ocak 1845te Meclis-i Vl ziyaretinde okunan hatt- erifinde ilim ve fenlerin menba ve sanyiin

hsan Sungu (1941, s.217), Mekteb-i Maarif-i Adliyenin Tuhfe-i Vehbide yer alan ayrntl bir tasvirini verir; ...Bb- li civrnda bir mahall-i vs tedrkyle dernunda ed-y salat- mefrza (namaz) iin mescid eklinde bir mahall ve arabir ve fars ve ileruda Fransa lisn talmi zmnnda yz kadar kirde kifyet edecek alt adet dershne ve kitabhne ve debboy ve bervech-i yz nefer kirdnn beytutetlerine kfi kou eklinde bir mahall ve zikri ti arab ve fars hocalarna ve Fransa lisn muallimine ve mdr efendiye ikmet ve istirahat iin odalar ve sls ve divni ve rika ve siykat hocalarna yaz talmi zmnnda mnsip mahaller ve kirdn iin teneffs olunmaa ve kahve imee kfi oda ve matbah ve ibu dershneler dernunda hocalar iin demeli yksek birer mahall ve mukarebelerine kirdn iin birbirinden yarmar veyhud birer zir irtifnda kat mukavves- ekl neimenler ve her neimenin nne dernu ekmeceli rahleler tedrk ve tedmm olup alnacak...

77 kayna olacak mekteblerin icd ve insnn sivil slahatn gerekletirilmesi yolunda neminin byk olduu belirtilir (Aktaran; hsanolu, 1990, s. 701). Bu dorultuda eitimde yaplacak slahat yrtmek zere Mart 1845te geici bir Maarif Meclisi (Meclis-i Muvakkat) kurulmas kararlatrlmtr. Ulema ve yksek brokratlar arasndan seilmi sekiz yeden* oluan bu Meclisin hazrlad slahat programnn ilk maddesi her ferdin ncelikle zarri olan din farzalarn renip kendi ilerinde bakasna muhtc olmayacak derecede tahsl grecei temel eitim kurumu olarak sbyan mekteplerinin yeniden dzenlenmesidir (Aktaran; hsanolu, 1990, s. 702). Daha sonraki basamak olarak rdiye mekteplerinde ferdin akl ve hikmetin icb olan faydal ilim ve fenleri kazanmas, faziletli, terbiyeli ve malmatl olmas zere gerekli dzenlemeler yaplacaktr. Daha ncesinde iki basamakl olarak tanmlanan genel eitim zincirine, bu kararnamede nc ve son bir basamak olarak da Darlfnun eklenmitir. Bylece eitimin tm aamalarn kapsayan bir metin ilk kez ele alnm, model olarak stanbul seilmi ve ayrca bu kararlarn stanbul dnda da uygulanmas gereklilii vurgulanmtr. Eitim reformunda nc dereceyi temsil eden yeni ve sivil bir okul olan Darlfnun ilk etapta dierlerinin aksine bir tane ve stanbulda ina edilmek zere tasarlanmtr. Ayrca sivil bir renci grubuna fnn eitimi vermek zerine kurulacak olan bu okul gerekten de dier askeri yksek okullardan farkl dnlmtr. O zamana kadar Osmanl Devletince kurulmu olan Bahriye, Harbiye, Tbbiye ve Mhendishanede verilen eitim, tartmasz olarak operasyonel bir ilerlik tamaktadr. Ayrca 1841de dinleraras karma eitime geilen Tbbye haricindeki bu alanlar, askeriyeye ynelik teknik birer disiplin olarak grlm ve Mslman olmayanlara kapal tutulmutur. Tm tebaa-i saltanat- seniyyeye ak olaca sylenen, yani Gayrimslim tebaann da okuyabilecei bir okul olan Darlfnun tasarsyla ise yksek eitimin toplumsal balam tm tebaann hukuksal eitliini tanyan Tanzimat reformlaryla paralel olarak deiime uramaktadr. Bu nerilerin ardndan 27 Haziran 1846da kalc bir meclis olarak Meclis-i Maarif-i Ummiye kurulmu ve Meclisin bana dnemin Meclis-i Vl-y Ahkm- Adliye bakan Sadk Rifat Paa ve Hariciye Nazr Mustafa Reid Paa ortak bakanlk yapmak zere atanmtr (Akyldz, 1993, s.234). Brokratik yap iinde nemli bir konumda bulunan bu meclisin nerisiyle sbyan ve rdiye mektepleriyle ilgili ileri yrtmek ve denetlemek zere

Bir bakan, alt ye ve bir katipten oluan meclisin bakan ilmiye kkenli ve dnemin Meclis-i Vl yesi Abdlkadir Efendi iken, yeler ilmiye, askeriye ve kalemiyeden olmak zere farkl gruplardan geliyordu. Burada alnan kararlar Meclis-i Vlya sunulacak, uygun bulunursa da padiaha sunulacakt (Akyldz, 1993, s.229).

78 1846 ylnn sonunda yeni bir Mektib-i Ummiye Nezareti kurulmutur. Banda ulemadan Esad Efendinin bulunduu bu Nezaretin yelerini de eitimde ksmen seklerlemenin gstergesi olarak eyhlislam deil, Babali atayacaktr. Burada alnan karara gre 6-10 ya arasndaki ocuklar sbyan mekteplerine, 10 ya stndekiler ise iki yllk rdiyelere gnderilecektir. Aralk 1847de Nezaretin bana geen gen brokrat Kemal Efendinin abalaryla stanbulda, 1847de iki ve 1848de be adet olmak zere kurulan rdiyelerde ilk defa snf sisteminin oluturulmasyla birlikte, rencileri halktan ayran okul niformalarnn giydirilmesi, farkl snflara ynelik farkl odalarn ayrlmas ve standart okul kitaplarnn kullanlmas Bat Avrupa modeline uygun bir disiplin anlaynn kuruluuna ynelik admlardr (Somel, 2001, s.16). Ayn dnemde, medreselerden salanan retmen kadrosuna alternatif olarak yeni bir retmen okulu olan Darlmuallimin 16 Mart 1848de stanbul, Fatihte almtr. Bununla beraber, Valide Sutan tarafndan Sultan II.Mahmud trbesi civarnda ina ettirilerek Nisan 1850de alan Darlmaarifin rdiye ve Darlfnun arasnda lise seviyesini oluturmas kararlatrlmtr. Sonuta ise genel eitimde snrl bir ereve ierisinde atlan bu yeni admlara ramen, brokrasinin st dzeyde dahil olduu bu srete bir trl alamayan sorunlara ve yetersizliklere karlk srekli olarak yeni usuller aranrken, nerilerin ou tasarda kald gibi geleneksel dzenin epistemolojik snrlarn koruma direnci de farkl biimlerde srdrlecektir.* Sonu olarak btn bu srete Tanzimat dneminde balatlan eitim kampanyasnn etkisiyle orta retim seviyesinde liselerin eksikliiyle byk bir boluk braklarak, sistemin tabanndan yksek retime doru yeni okullar ina edilmitir (Fortna, 2005, s.149). Var olan kurumlarn yetersizlii askeri yksek okullarn kendi rdiyelerini kurmalaryla

sonulanmtr. Bu byk boluun fark edildii 1860l yllarn sonlarna doru Franszlarla ortak bir giriimin sonucu olarak Galatasaray Mekteb-i Sultanisi sivil ve tm dini ve etnik gruplara ak olmak zere 1868 ylnda alr. Tanzimat Ferman ile vaat edilen ancak gerekletirilemeyen Mslman-Gayrimslim eitliini salamak zere 1856da ilan edilen Islahat Fermannn ardndan hzla almaya balayan yabanc okullarla giriilen rekabette byk nem kazanan lise seviyesindeki idadiler, eitim sisteminde fark edilen byk boluun kapatlmas yolunda nemli birer sembole dnmtr (Fortna, 2005). Dier

Brokrasinin en st dzeyde dahil olduu bu srete 1862-3 senesine gelindiinde hala Dersaadet ve Bilad- Selsede kin sbyan mekteblerinin ekserisinde tahsil u tedris kavaidi yolunda olmyarak muhtc- slah grnmesi ikayetlerine karlk, rnek olarak seilen stanbuldaki otuz alt mektebdeki akirdana Arabistan uslne tevkifan ekl-i hurufiyyeyi yazb bozmak ve bis-shule bellemek talimat verilmitir (Mahmud Cevad, 2001, s.72).

79 tarafta, 1869a kadar sbyan mektepleri ve medreseler yeni alan az saydaki rdiye ve meslek okullarna paralel olarak varln srdrmtr. Ancak 1869da Fransz Eitim Bakan Jean Victor Duruyun katksyla Fransz modeline gre hazrlanan ve kabul edilen yeni Maarif Nizamnamesi, Osmanl eitim sisteminde yeni bir devir amtr. Bu nizamname ile en azndan teorik olarak, kapsaml bir programla eitim sisteminin btnne dair yasal bir dzenleme yaplm, ilkretimi de kapsayan yeni ve tamamen devlet kontrolnde yrtlecek yeni bir eitim anlay kabul edilmitir (Somel, 2001, s.4). Japonya ve Rusyada da ezamanl olarak ortaya kan benzer giriimlerde yeni tarz eitimin neredeyse evrensel bir umut atei olarak grldn hatrlatan Fortna (2005, s.55), Sultan II. Abdlhamid dneminde eitimde bu mcadelenin nasl devam ettiini tartr. Bu nizamnameye bal kalarak daha da merkezileen ve genileyen eitim mekanizmasnda slami pedagojik gelenee aykr dmeden gncel kayglar giderecek yeni bir sistem oluturma abas bu dnemde de devam etmitir. Btn bu gelimeler yaanrken, 1846 senesi gibi erken bir tarihte tm etnik ve dinsel gruplara ak olmak zere brokrat elit tarafndan tasarlanan Darlfnun, Batdan alnaca tahayyl edilen faydal bilgiye ynelik beklenti ve hayalleri somutlatrmas asndan nem kazanmaktadr. Darlfnun, hibir belgede aka ifade edilmemi olmasna ramen Batl bir modele gre tahayyl edilmi bir niversite projesidir. Osman Nuri Ergin (1939, s.457), Darlfnunun dnemin niversitelerine deil, ancak lise seviyesinde bir teknik okula denk gelebileceini iddia eder. Bu blmde tartlmak istenen problem ise yukarda genel erevesi sunulan eitimdeki byk altyapsal bolua ramen bir niversite kurulmak istendiinde gerekte neyin mmkn olabileceinin gsterilmesi deil, neyin hayal edildii ve mimarln bu hayalin imkanszln amak ya da zerini rtmek zere nasl arasallatrlddr. Bu dorultuda burada Tanzimat brokratlarnn aceleyle giritikleri yeni bilginin aktarm srecinde Batdan yanstlan siyasal syleme hizmet etmek zere yeni bir bilgi/teknoloji (fen) olarak tariflenen mimarln yklenmi olduu ar-anlamn Darlfnun projesi ile nasl grnr olabildii sorgulanacaktr.

3.2

Eitimde Islahatn En Grnr Eseri: Darlfnun

Darlfnunun kurulmas fikri ilk olarak ubat 1846 tarihinde ortaya atlm, ayn yln Mays aynda ise binasnn yapm iin karar alnmtr. Bu karar iletmek zere Meclis-i Vl tarafndan Sdrete gnderilen 31 Mays 1846 tarihli layihada, yapmna karar verilen Darlfnun binasnn eitim reformunun en faydal basama olduu ve sultann hretini bir

80 kat daha artraca gerekesiyle inaatna balanmasnn aciliyeti u szlerle

vurgulanmaktadr: ...nezd-i hakykvefd-i Hazret-i Hilfetpenhde malm-u ikr olduu vechle Devlet-i Aliyyece env- fevidi mstelzim olacak ve hricen bir kat dah tezyd-i hsn-i hamiyyet ve hret-i Hazret-i Mlkneyi cb idecek asl derece-i slisede bulunan Drl-Fnn olduundan nn dah imdiden sye-i hikmet prye-i Hazret-i Zllullhde Rusya sefrethnesi mimr Fossati marifetiyle krgr ve mektib-i Harbiye ve Tbbiye misill dernunda talebe yatb kalkacak srette cesm ve nmyili bir mnsib nezretli mahallde olarak tarh- essna ibtidr olunmas her vechle lzm ve muvfk- maslahat grnp... (BOA, .MSM. 656, 31.05.1846). Konuya dair ariv belgelerinde sk sk ifade edildii gibi eldeki btenin darl sebebiyle eitimde slahat iin yaplmas gereken ilerin srasyla ve azar azar yaplmas tavsiye edilirken en az masrafla vcda gelecek olan iten balamak ve halka bir an nce faydasn gstermek zere Darlfnunun yapmna balanmas tercih edilmitir (BOA, .MSM. 656, 15.09.1846). Dier taraftan temel ve orta eitim basamaklar iin gerekli olan 1500 kese akenin mislinden de fazla bir miktar olan 5000 kese ake bu projenin gerekletirilmesi iin tahsis edilecektir (BOA, .MSM. 656, 31.05.1846). Bu durumda Darlfnunun tam olarak ne ie yarayaca, nasl bir eitim program oluturulaca, ya da bu okulda kimlerin ders verecei bile belirsizken, cesm (byk) ve nmyili (gsterili) bir mnsib nezretli mahallde yapnn inasna hzla balanmas ynnde alnan bu karar ve bunu gerekletirmekteki aceleci tavr mimari pratik iinde ekillenen yeni bir siyasal sylemin geliimi olarak okumak da mmkndr. niversitenin kendisinden ok binasna duyulan acil ihtiya, Osmanl brokratlar iin eitimde yaplacak olan en grnr slahatn, brokrasinin ileyen mekanizmasna havale edilebilecek reel bir proje olarak tahayyl edilebilir olduunun gstergesidir. Kurulmak istenen Osmanl niversitesinin tam olarak ne ie yarayaca bile dile getirilmemiken, mimari bir proje olarak yapnn grnrl ve ina edilebilirlii, bundan sonraki srete siyasi gndemi uzun bir sre megul edecektir. erii dnmekte olan faydal bilgiye ynelik talebin antsal bir ifadesi olarak da tanmlanabilecek bu yap, ayn zamanda sultann hala en tepesinde yer ald, ancak meruiyet kayna dnyevileen merkezi iktidarn yeni bir kamusal grnrlk kazanma abasyla da yakndan ilgilidir. ncelikle askeri klalarla grnr olan yeni bilgi dzeninin sivil hayata da aktarlmas srecinde ina edilen yeni okul yaplar, kentsel mekanda deien iktidar pratiklerine paralel olarak dnen saltanat kltnn yeni ve nemli bir paras olmutur.

81 Sultan II.Mahmud dneminde zellikle askeri alanda modern bilgiye kar en nemli diren mekanizmas olduu iddia edilen Yenieri Ocann 1826da kaldrlmas ve yerel ayanlarn tasfiyesi, merkezde doldurulmas gereken yeni bir siyasi boluk yaratmt (Krl, 2001, 206). Merkezi iktidar sk bir denetim yoluyla yeniden kuran sultan, bata klalar olmak zere yenierilerin kentsel dokudaki fiziksel izlerini de hzla silmeye girimitir (Yeilkaya, 2007, s.80). Buna gre artk kentsel mekanda alan bu byk boluk zerinde, iktidarn kendisini yeni pratiklerle ina etmesi gerekmektedir. Buna paralel olarak Osmanl sultanlarnn Cuma selaml, Ramazan ayndaki Hrka- erif ziyareti ve Eypte kl kuanma merasimi gibi ok snrl saydaki trenlerle kentte sarayn dnda grnr olmas gelenei, Sultan II. Mahmud dneminde deimitir (Krl, 2001, s.269). Ayn zamanda toplumsal bir iletiim arac olarak ileyen saltanat merasimlerinin saysnn artmasyla sultan, hem daha sk grnmeye balam, hem de trenlerin sadeleen terifat dzenleriyle daha ulalabilir hale gelmitir (Karateke, 2004). Buna nemli bir rnek Sultan II. Mahmudun kendi dneminde ncekilerden farkl olarak be memleket gezisi dzenlemesidir (Krl, 2001, s.270). Sultan, bu gezileri tebaay grmek kadar onlara grnr olmak iin de yapmtr. Ayrca 1831 ylnda yaynlanmaya balanan resmi gazete TV bu gezilerin ayrntl haberlerini vererek sultana farkl bir grnrlk ina etmeye balar. Says artan trenlerle yeni bir kamusal grnrlk kazanan saltanat pratikleri Sultan II. Mahmuddan sonra tahta geen Sultan Abdlmecid ve Sultan Abdlaziz tarafndan da benzer ekilde srdrlmtr.* Bylece, geleneksel merasimlerin yan sra sultanlar, baka birok gerekeyle de sarayn dna kmaya balamtr. Bunlarn nemli bir ksmn da devlet mekanizmasnn insanlarn hayatna daha fazla girmeye balad eitim kurumlarna farkl gerekelerle yaplan geziler oluturur. Sultanlarn bata askeri okullar ve klalar olmak zere eitim kurumlarn al ve snav dnemlerinde ziyarete gittiine dair haberler dnemin gazetelerinde de sk sk yer almaktadr (ekil 3.1). Bu durum, ziyaret edilen bu yaplarda sultann ikametine ynelik mekansal bir dzenlemeyi de beraberinde getirir. Bu dnemde yaplan tm camilere eklenen hnkr kklerinin yan sra Babalide, yeni ina edilen

Sultan II.Abdlhamid ise bu durumu tamamen tersine evirerek klasik dnemdekine benzer ancak yeni bir grnmez iktidar klt yaratmtr (Krl, 2001; Deringil, 2002; Karateke, 2004).

Bu haberlere dnemin gazeteleri TVde ve JCda sk sk rastlanmaktadr. Bunlara bir rnek olarak JC, 91, 11.04.1844de yer alan habere gre sultan ve yanndaki st dzey brokratlar Maarif-i Adliye mektebini ziyaret etmiler, ocuklara tarih, corafya, edebiyat ve Farsa zerine sorular sormulard. Dnemin Rdiye Nazr mamzade Esad Efendinin de bulunduu tren nedeniyle Babali o Sal gn kapanmtr. Bu detaylar sarayn dna kan sultann grnr olduu kadar, rencilerle iliki kurarak dnyevi ve gerek bir insana dntn de gsterir.

82 klalarda, hatta Aya rinide kurulan ilk mzede bile sultan iin bir dinlenme blm ilave edilmitir. 1828de stanbulu gezen ngiliz seyyah Charles Mac Farlane, dikkat ekici bir olay olarak gzlemledii, Kasmpaadaki Bahriye mektebine sonradan eklenen sultan kkn mektebe padiaha mahsus bir salon inas ve sslenmesi iin de pek ok zaman ve para sarf edilmektedir szleriyle anlatr (Uluay, 1958, s.27). Sultan kknn Bahriye mektebi gibi var olan bir yapya sonradan eklenmesini gerekli klan yeni saltanat pratikleri, daha sonra ina edilecek olan yaplarda en batan programn iine alnr. Baka bir ariv belgesinde yer alan ifadeye gre, Kk Taksimdeki Mekteb-i Harbiye ina edilirken hem yapnn etrafndaki yakksz eylerin temizlenmesi, hem de sultan iin ayr bir giri kaps yaplmas talimat verilmitir (BOA, C.M. 20704, 05.C.1262/31.05.1846). Bu dorultuda Sultan Abdlmecid dneminde yeni bir grnrlk kaygsyla ina edilen ve sultan iin ayr bir giri kaps da olan bu kla yaplarnn ortak zellii ana cephe ortasnda yer alan hnkar kkleridir ve bunlar talimleri seyretmeye gelen sultan tarafndan dinlenme amal olarak kullanlrd (Yetikin, 2005, s.97). Sultanlarn hemen her devlet binasnda kendilerine ayrlan bu mekanlarda dinlendiklerine ynelik bilgiler ayn zamanda bu gezileri anlatan gazete haberlerinde de yer alr. Bylece sultan tarafndan kullanlarak ilevselleen bu mekanlar, iinde yer aldklar yaplar sultann ikametine aarak onun mlkiyeti altnda olduklarn gsterirler. Bundan sonra, ncesinde akn olduu iin her yerde, o yzden de grnmez olan sultan iktidarnn,* meruiyet kayna dnyevileen ve genileyen devlet mekanizmasnn ulat her yerde, ancak artk grnr olarak ina edilmesi gerekmektedir. Dier taraftan okullarda verilen eitim esnasnda yaplan sultan ziyaretlerinin yan sra, yeni yaplan okullarn temel atma trenleri, yaplarn inaat esnasnda yaplan geziler ya da bu binalar tamamlandktan sonra dzenlenen al trenleri de olduka nemli saltanat gsterilerine dnmtr. Bylece bu okullara eitli gerekelerle giderek grnrlk kazanan sultan, ayn zamanda bu kurumlara da kamusal bir grnrlk ve siyasal meruiyet kazandrr. Bu durum, Tanzimat dneminde siyasal iktidar pratikleri ve yeni eitim kurumlar arasnda kurulan organik ilikiyi de sergiler. Bu srete alan yeni okullarla birlikte eitime yaplan vurgu, Darlfnun projesiyle ok daha farkl bir boyut kazanmtr. ncesinde olduka basit yaplar iinde alan sivil okullardan farkl olarak herkesin grebilecei bir yerde ina edilecek byk, gsterili bir binada almas istenen Darlfnun, eitimdeki eksiklikleri ve boluklar rtecek kadar byk

Klasik dnem Osmanl sultannn sarayda grnmezlii zerine kurulu olan iktidar ve mekan pratikleri zerine yaplm karlatrmal bir alma iin bkz; Necipoglu, 1993.

83 bir heyecan ve hayalden beslenen yeni bir siyasal sylemin kendi bana ok daha byk bir gsteriye dnmesi iin tasarlanmt. Bu inaatn yrtlmesinde sz sahibi olan brokratlarn ifadeleriyle, herkesin nazarnda ve b huss enzr- ecnebiyyede pek byk sr- nfa ve haseneden addolunaca ve gyet zibyi ve nmyili heyette ve berren ve bahren (denizden ve karadan) gze grnecei ifadeleriyle binann grnrlne dair ok aka tasvir edilmi bir talep bulunmaktadr (BOA, .MSM.657, 01.07.1846). Bu ifadelerde byk, gsterili ve seyredilebilecek uygun bir konumda olmas arzu edilen yap, esasen dolduraca varsaylan boluun bykln ve konumunu da iaret eder. Buna gre yap, onu grecek olan herkesin, zellikle de b huss enzr- ecnebiyyede ifadeleriyle vurguland gibi Batl gzn bakna ynelik bir tahayyle karlk olarak tasarlanmtr. Darlfnunun kuruluunda aka dile getirilmese de bu kararn binasyla birlikte Batl bir modele gre gelitirildii iddiasn destekleyen nemli belgelerden biri, Darlfnunun kurulu karar alnmasndan bir buuk sene sonra TVde Vukut- Gayr-i Resmye blmnde balksz ve isimsiz olarak yaynlanan ve Fransa ve Almanyadaki eitim sistemlerini karlatran bir yaz dizisidir.* Metnin balangcnda stanbulda alan yeni okullardan bahsedilir ve halen inaat halinde olan Darlfnunda verilecek olan eitime ynelik beklentiler dile getirilir: Derdest in olan Drl-fnn meydana kmak zere bulunduundan mevcd mekteblerde talim olunmakda bulunan fnn ve maarifle beraber btn ulm ve maarif vesir tezyn-i hilkat- insniyyeyi mcib olur her trl fnn-u lzmenin zikr olunan Drl-fnnda talim ve taallmyle sye-i maarifvye-i cenb- mlk-nede bilcmle etfl-i tebaa ve berya tahsl-i kemlt- evf edecekleri vreste-i kayd- enbdr (TV, 361:3-4, 11.M.1264 / 19.12.1847). Buna gre Darlfnun, var olan okullardaki fnn ve maarife ek olarak tezyn-i hilkat- insniyye iin gerekli olan btn ulm ve maarifi de kapsayacak bir okul olarak tanmlanr. Bu aklama inaatna ok nce balanm olan Darlfnuna ynelik olarak, en bandan beri detaylar hi bir biimde tartlmayan beklentiler hakkndaki bilinmezlii zmek yerine yeniden ina eder. Buna karlk yazarn metnin devamnda Almanya ve Fransadaki okullarla ilgili aklamalar, bir niversite olaca dnlse de Darlfnunun gerekten ne ie yarayabileceine ynelik tahminler hakknda ok daha fazla bilgi

Bu yaz dizisi arka arkaya sayda yaynlanmt: TV, 361:3-4, 11.M.1264 / 19.12.1847; 362:3-4, 20.M.1264 / 28.12.1847; 363:4-5, 27.M.1264 / 04.01.1844.

84 vermektedir. Buna gre yazar, makalenin devamnda akademya olarak adlandrlan niversiteler ve mesleki eitim veren kolejler arasndaki ayrm vurgulayarak, Almanya ve Fransadaki eitim sistemlerini ayrntl olarak inceler. Daha en bata bu karlatrmada stn tarafn Alman sistemi olduunu iddia eden makalenin arpc taraf her iki lkede de meslek okullarn ince ayrntlaryla anlatrken Fransadaki niversitelere biraz deinmesi, Almanyadakilerden ise hi bahsetmemi olmasdr. Metinde Fransz eitim sisteminin son basama olan ve Darlfnuna denk geldii ifade edilen Akademyalar u szlerle anlatlr: Zikr olunan mertebelerden nc mertebe olunacak talm ve taallm Drl-fnn mansna olan akademyalarda icr olunur. Mertebe-i sniye mekteblerinde okunan ilimleri tahsl ve tekml edip de ulm-u mezkrenin birinde bu hussa isbt- med-y mahret etmek isteyenler ibu akademyaya gelip matlbu olan maarif ve fnnun tahsliyle kesb-i keml-i mmrese [yatknlk] ve meleke eder. Ve Fransada bulunan akademyalarn en mehru Pariste (enstit) [Institut de France kastediliyor] nam byk Drl-fnndur ki be akademyay amildir. Biri elsine-i muhtelfe-i mehrann dakayk ikincisi fnn-u muhtelfe ncs fenn-i tersm-i ey ve nehd-i [kurallar] ahcr [talar] ve usl- mimriyye ve ilm-i msiki ve iir ve belgatten ibret olan sanyi-i nzke [Academie des Beaux Arts kastediliyor] drdncs ulm-u edebiyye beincisinde ulm-u politikaya dair husst taallm olunur (TV, 361:3-4, 11.M.1264 / 19 Aralk 1847). Ayn yaz dizisinde Fransz sisteminden stn bulunmasna ramen, Almanyadaki niversitelerden hi sz edilmezken olduka baarl bulunan Alman meslek okullar ayrntl olarak anlatlmtr. Metinde bahsi geen kzlarn da okula gnderildii bilgisinin yan sra renciler arasndaki snfsal ayrmlarn vurgulanmas ayrca dikkat ekicidir. Bahsedilen okullarda zellikle etfl-i fukarnn meslek edinme ans yakalamas vlmektedir. Sonuta metindeki genel yaklama gre eitimden beklenen pratik faydadr ve zerinde konuulabilir olan da bu beklentilerdir. Bu durumda bilginin geleneksel terminolojisinden faydalanlarak ifade edildii gibi tezyn-i hilkat-i insniyyeyi mcib olur her trl fnn-u lzmenin retilmesi beklenen Darlfnunun, Fransadaki akademyalara denk gelecek bir niversite olaca tahayyl edilse de niversitenin ne olduu zerinde konumak mmkn deildir. Dier taraftan TVdeki metinde model olarak ele alnan Fransz ve Alman yksek eitim sistemleri gerekten de on dokuzuncu yzyl balarnda geleneksel niversite eitimini dntren iki farkl ekol temsil etmektedir (Regg, 2004, s.4). Bunlar akademik bilgiye ynelik yaklamlar ve disiplin sistemleriyle farkllarlar. Fransz modelinde zel kolejler

85 genellikle askeri sk disiplin, organizasyon ve denetim kavramlarna dayal bir Aydnlanma despotizmi iinde eitim vermektedir. niversitelerin iindeki faklteler zerkleirken ayn zamanda yeni yksek okullar da kurulmutur. Fransz sistemine zg bir model olan Ecole Polytechnique bu sistemin en nemli paralarndan biridir. Bu okulun Almanya ve AvusturyaMacaristandaki gibi on sekizinci yzylda madencilik ve inaat mhendislii eitimi iin kurulan ancak bir sonraki yzylda yksek matematik ve fizik derslerinin de verilmesiyle yksek politeknik okullara dnen benzerlerinden en nemli farkll askeri ve sk devlet kontrolnde olmasdr. Alman niversite sistemi ise faydal bilginin retilmesi iini yksekokullara brakp, bilginin nasl retildii gibi sorularla ilgilenen daha liberal bir ortam sunmaktadr (Regg, 2004, s.5). Bu sistemde devletin rol de akademik zgrl korumaktr. Bu bilgiler, iinde devletin ve sistematik bir bilgi retimine dair pratiklerin olmad bir niversitenin, neredeyse sadece eitimde pratik fayday tartabilen TVdeki makalede hi bahsedilemeyecek oluunu da aklamaktadr. Erken bir Tanzimat projesi olarak Darlfnunun kuruluunda etkin olan Mustafa Reid Paa ve evresinin sahip olduu eitim ideolojisinden yukarda bahsedilmiti. Buna gre sk dinsel ve ahlak normlar iinde ileyerek kemlt- insniyyeye ulatracak ve devlet ynetiminde uzmanlama salayacak bir eitim kurumu olarak tasarlanan Darlfnunun bu almada en ok da binasnn Avrupal bir model etrafnda gelitirildii iddia edilmektedir. Batl kenti en nemli bilgi kayna olarak bir mutlak metin gibi okuyan Osmanl seyyah iin binalar kurumlarn kendisidir. Bu aamada Avrupadan dsal bir teknoloji olarak ithal edilebilecei tahayyl edilen eitime dair atlabilecek en nemli adm imparatorlua yakr bir niversite binasnn, Avrupadaki modellerinden geri kalmayacak bir biimde ina edilmesidir. Geleneksel eitim anlaynn dna kan yeni ve esasen ne olaca tam da bilinmeyen bir proje olarak Darlfnun, daha ileride tartlaca gibi inaat sreci boyunca beklenti ve hayallerle dolu yeni ilevler de yklenecektir.

3.3

Darlfnun naat

Bu blmde Tanzimat srecinde mimari pratiklerin merkezi elitin gznde edindii aranlam ve nemin tartmaya almas ve bu arln yol at bir amaz olarak ilk Osmanl niversitesinin imkansz inaat srecinin yeniden ina edilmesi nerilmektedir. Yukarda belirtildii gibi ubat 1846 tarihinde kurulmasna karar verilen Darlfnunun binasnn inas ile ilgili almalar ok ksa bir sre iinde balatlmt. Ayrca bu konuda yaplacak ilerle ilgilenmek zere hepsi de yksek brokrasiden seilmi yelerden oluan ve Meclis-i Vl

86 Reisi Rifat Paa ile Hariciye Nazr Reid Paann ortak bakanlnda alacak daimi bir Maarif Meclisi kurulmutu. Sultan Abdlmecidin de yakndan takip ettii ve destekledii bu srete Osmanl merkezi brokratlarndan oluan bu komisyon Babalide kendilerine tahsis edilecek bir odada 15 gnde bir olmak zere biraraya gelerek bu almay sistematik bir ekilde yrtecektir (BOA, .MSM.656, 31.05.1846). Eitim reformunun en faydal ve grnr admnn Darlfnun olduuna karar verildikten hemen sonra Rusya sefrethnesi mimr Fossati binay ina etmek zere grevlendirilmitir. talyada mimarlk eitimi alm olan mimar Gaspare Trajano Fossati, saray mimar nvanyla 1836da ylnda Rusya Bykelilii binasnn projelendirilmesi ve inaat iin stanbula gelmitir.* Pera srtlarnda byklyle dikkat ekici neo-klasik bir yap olan bu binann inaat 1845 ylnda bitmi, ancak Fossati kardei Guiseppe Fossati ile beraber stanbulda kalarak zellikle Mustafa Reid Paann desteiyle youn bir mimari faaliyet yrtmtr. Fossati, Darlfnundan nce Bekiraa Bl olarak bilinen Bab- Ser Askeri Hastanesi, Eminnnde Limon skelesi Karakolu ve Babalide Arz Odas dzenlemesi projelerini almtr. Ancak Darlfnun projesi iin grevlendirildiine dair resmi belgelerde kendisinden Rusya sefrethnesi mimr sfatyla bahsedilmektedir. 31 Mays 1846 tarihli resmi belgede ((BOA, .MSM.656) iin kapsam ve mimarnn alaca cret henz belirlenmemi ve kendisiyle bir kontrat imzalanmam da olsa, binay ina edecei dile getirilen mimar Fossatinin nasl seildiine dair bir bilgi ise bulunmamaktadr. Bu i iin bir ihale yaplmadan mimar grevlendirilmitir. Batl bir modele gre kurulmasna karar verilen Darlfnunun inas iin yine Batl bir mimarn grevlendirilmesinin tercih edildii tahmin edilebilir. Ayn zamanda bu byk ve nemli yapnn ina sreci Osmanl brokratlarnn Batl bir mimarla kurduu profesyonel ilikiyi sergilemesi asndan da nem kazanmaktadr. Binann ina edilecei arsa tam olarak kararlatrlmadan nce mimarla yaplan toplantlarda yapnn inaat detaylar tartlmaya balanmtr. 2 Austos 1846 tarihli komisyon toplantsnda mimardan Darlfnunun istendii gibi eitli snflarn eitim grebilmesine uygun olarak ne sret ve heyette olmasna ve ne cesmette yaplmasna ve nev icd tuladan in olunacandan ne mkule tula ile vcda geleceine ve maktan ve kaffe-i levzimt- ebniye cnib-i mrden bil-mbyaa hvle-i in olunmasna ve ol takdire gre veya makt sreti olduu halde beher zir ne kadar masrafla olabileceine ve ne vakta kadar ikml- itmm olunacana ve sir teferruat- lzimesine dair bilgiler talep edilir (BOA,

Bu metinde Gaspare Trajano Fossati ve kardei hakkndaki biyografik bilgiler Can (1993b) ve Koudan (1974) alnmtr.

87 .MSM.657). Fossatinin verdii bilgilere gre yap yeni usul tuladan, melezsiz harla, ats ahap ve dier yerleri kgir yaplacak ve btn bina alt bin akeye mal olacaktr. Bu bilgileri ieren bir de artname hazrlayacak olan mimar ii maktu (gtr) usulyle almay kabul etmemi ve kendisine inaat esnasnda yrtecei mimarlk hizmetine karlk olarak belli bir deme yaplmasn talep etmitir. Bu bilgileri veren Meclis mazbatas resmi dilin snrlar dna karak sylemin iine kaydedilmesi sakncal olmayan fazla bilgiler vermekten kanmaz. rnein, Fossati ile imzalanacak kontratta cretinin nasl deneceinin kararlatrldna ynelik sreci ve tartmalar bu belgede gzlemlemek mmkndr. Buna gre, mimarn ayla balanmas yerine toplu bir tutarn belirlenmesi tercih edilmitir. Bunun gerekesi de mimarn aylk maalar alrsa ii bilerek uzataca ve fazladan maa alaca endiesidir. Buna karlk demenin binann bitiminde ve toptan yaplmasna karar verilmitir. Ayrca Fossatinin yzde be hesabnca istedii 150 bin kuruluk cret aylk hesabna gre ok da fazla bulunmam, ancak yine de indirim yaptrlmaya gayret edilmiti. Ayn sre iinde, Temmuz 1846da Darlfnun iin daha ncesinde balam olan arsa araylarnn sona erdiini gryoruz. Bu bilgiyi veren belgede Atk Bb- Defter mahalli olarak tanmlanan arazi evresinde bulunan sokaklar ve evler yava yava alnarak binann genileme imkan bulaca, kgir olarak ina edileceinden dayankll ve evresindeki yollarn dzeniyle Dersaadet sakinlerine faydal bir rnek olaca gerekesiyle uygun bulunmutur (BOA, .MSM.657) (ekil 2.2). Ayrca, Sultanahmet Meydanna alan arsann yaknndaki sebil ve mektep ile beraber evresindeki evler de makul bir cret karlnda satn alnabilecektir. Bu haber, JCda da 11 Austos 1846da yaynlanm ve verilen bilgide Darlfnun binasnn projesinin kabul edildii, binann Defterdar Kapsnda Ticaret Nezaretinin binasnn olduu arazide ina edilecei ve buradaki devlet dairelerinin de Yenicami civarna tanaca anlatlmtr (JC, 1, 11.08. 1846). Yukarda belirtilen ayn belgeye gre sbyan mekteplerinde ve rtiyelerde yaplacak deiiklie ynelik olarak mutlaka bir model sunulmas gereklidir ve bu modeli yine Darlfnun iinde dnmek mmkndr. Buna gre Darlfnun binasnn iinde yksekokul rencileriyle ilikisi olmayacak ekilde mekteb-i idadiye olmak zere bir de sbyan mektebinin yer almas istenmektedir. Sbyan mektebi rencileri yatl olmayacak, ancak okula giri artlar daha sonra belirlenecek olan Darlfnuna yz renci alnacak ve bunlara Harbiye ve Tbbiyede olduu gibi niforma ve yemek verilecek ve yatl olacaklard (Meclis-i Hass- Vkel raporu, BOA, .MSM.657, 01.07.1846). Bylece Darlfnuna ynelik kurumsal ve mimari beklentiler, nesnesi zerinde katlanarak genileyen bir fantezi gibi eitlenerek artmaktadr. Hem kentsel deiimi balatacak bir ekirdek, hem de eitim reformunun her

88 derecesini ieren dev bir model olacak olan bu bina, eitime ve kente dair deiim arzularn iinde barndrmaktadr. Tm bu beklentiler evvel be evvel tesis-i ins ehemm ve elzem olan Darlfnunun her yerden ve herkese grnr olmas talebini daha da anlaml hale getirmektedir. Bu durumda belirlenen arsann bu koullar salad gerekesiyle binann bir an nce resmi tersm ve masrif-i icbiyyesi bilinmek zere kef- muyene defterinin hazrlanmas talimat verilir. Bu srete kurulan bir komisyon tarafndan yaplan aratrmada bahsedilen arazinin geniletilmesi iin satn alnmas gereken arazilerin fiyatlarnn ve ayrca buradan tanacak olan Ticaret Nezareti iin yeniden yaplacak olan binann masraflarnn Darlfnun iin ayrlan 5000 keselik bteyi bile at anlalmtr (BOA, .MSM.657, 20.08.1846). Ayn belgede Fossatinin tanacak olan Ticaret Nezareti iin yeni bir bina projesinin hazrlam olduu bilgisi de verilmitir. Bu srete Daimi Maarif Meclisi bina ile ilgili almalarn mimar Fossati ile srekli iletiim iinde bulunarak srdrr. 4 Austosta Meclis-i Maarif-i Umumiye ve mimar arasnda bir kontrat imzalanmtr (BOA, .DH.129/6635, 04.08.1846). Kontrata gre, meclise sunulan ve kabul edilen planlar uygulanacak ve mimar mteahhid olarak inaatta grev alacaktr. Yine mimar, mekteb-i mezkru fenn-i mimri usl ve kavidi zere ve binya baladktan iki sene sonra bitirecek, kendisine cret-i mimriye olarak 260 kese denecektir.* Bu durumda yaplan fiyat pazarlklaryla Fossatinin ilk bata yzde be hesabnca istedii 150 bin kuru, 130 bine drlmt. Ayrca devlet yznden inaat uzarsa mimara her ay be bin kuru maa denmeye devam edilecek, mimar yanna 1750 kuru maala bir muavin alabilecek, ebniye mdr tarafndan alnacak malzeme mimarn onayndan sonra satn alnacak ve bu ikisi arasndaki anlamazlklar Meclis-i Maarif zecektir. naatta alacak olan taba, duvarc gibi ameleler de mimar tarafndan seilecek ve bunlarn haftalk demeleri de mimar tarafndan denetlenecektir. Ayrca genel harcama defteri de mimarn denetiminde bulunacaktr. Bina inaat bitmeden mimar iten ayrlamayacak, eer devlet mimarn iine son vermek isterse 40 bin kuru tazminat deyecektir. Maarif Meclisinin binay denetleme yetkisi de bulunmaktadr. Kontratn bu ilk blmnde temel hkmler yer alrken, ikinci blmde hangi mahallerde ne tr malzemeler kullanlaca ayrntlaryla verilmitir. Binann tasarm ve yapnn zellikleri hakknda hibir yorumun yer almad bu yazmalarda, yapnn gsterili ve bir model zelliinde olmas beklentisi dnda bir tasvir yaplmazken, malzeme ve inaat konusunda ise byk bir hassasiyet bulunmaktadr. Kontratn

1850lerde 1 sterlin 25 Frank, o da 110 kuru ediyordu. Ayrca bir kese 500 kurua denk geliyordu.

89 yer ald dosya iindeki belgeler arasnda son gelimeleri sultana bildiren 13 Austos tarihli tezkire-i smiyede kontratta kaplarn yanna konulacak ta direkler ve aklk yerlerin nne ekilecek teymur parmaklklarn da eklendii bilgisi bile iletilir (BOA, .DH.129/6635). Bu durum inaat sresince brokratik mekanizmann basamaklar arasnda aktarlan bilgiye ynelik bir denetim ya da hiyerarinin henz kurulmadn gsterir. Dier taraftan mimar Fossati, devletten bu prestijli ve yksek cretli projeyi alabilmek iin ncesinde deneme amal baka iler de yapm, ancak bunlar iin mimarla bir kontrat imzalanmamtr. Ser Askeriye iin hastane ve Limon skelesi karakol binalarn yaptktan sonra, Fossatinin bir mkfat istediine dair talebi ileten belgede, bu talebe cevaben mimarn kendisinde bir kontrat olmad sebeple byle bir iddiada bulunma hakk kendisinde grlmemi ve buna ramen cret olarak on be bin kuru ve hediye olarak bir ey verilmesi kararlatrlmtr (BOA, .HR. 23/1091, 05.08.1843). Buna karlk Fossati teklif edilen miktar az bulmu ve otuz bin kuru cretin yannda bir de nian istemitir. Bu talepleri iletirken Rusya Sefareti de araya girip bu konuda bask yapmaktadr. Buna karlk olaraksa Osmanl ynetimince talep edilen parann denmesi ancak nian verilmemesi kararlatrlmtr. Bu srete zerinde hi konuulmayan ayrnt ise Fossati tarafndan hazrlanm olan binann projesidir. Proje, 2 Austos tarihli grmede Meclise sunularak yelerce muayene ve tetkk edilmitir. Bu byklkteki bir projenin hazrlanmas iin en az bir aylk bir sreye ihtiya duyulaca dnlrse, yapnn ina edilecei arazi belirlenmeden ok nce mimari proje hazrlanm olmaldr. Ayrca her konuda verilen fazla bilgiye ramen proje zerine herhangi bir yorum yapmaktan kanldn gryoruz. Projenin konuulmayan detaylar arasnda binann program da yer almaktadr. Yapnn programna dair tek aklama yapnn temeli atldktan yaklak iki ay sonra 31 Ekim 1846 tarihli TVde (306, 10.Za.1262) Darlfnun projesini anlatan bir makalede ...mezkr Drl-fnnun synet ve metnet ve zibyi ve ziynetine kemliyle dikkat olunmak ve dernunda talm olunacak fnn ve ulm iin baka baka odalar ve dershaneler yaplmak vaz- esas olunmu szleriyle yaplmtr.* Binann byk ve heybetli, dnn da ii gibi gzel ve ssl olmas talebine gre yaplm olan proje beenilmi olduuna gre iinde ne yaplaca tam olarak bilinmeyen yapnn program tartlamayaca iin bu i, dorusunu bildii tahmin edilen mimar Fossatinin eline braklm olmaldr. Program zerinde neredeyse hi konuulamaynn, yapnn ne ie

hsanolu (1990), ayn gazete yazsna referans vererek binann ayrntl olarak planlandn ve yapda odalarla dershanelere ek olarak ktphane, mze ve laboratuvarlarn da yer aldn ileri srer, ancak ayn makalede bu tr bir bilgiye rastlanmamtr.

90 yarayacan bilmemekten kaynakland tezini dorulayan bir belge ise Darlfnun inaatyla hemen hemen ayn gnlerde yine mimar Fossati tarafndan ina edilecek olan Hazine-i Evrak binasna ynelik ayrntl bir tasvirin yer ald TVdeki baka bir makaledir. Yazarn, ariv binasnn baka bir rnei olmasa da yapnn ne ie yarayacan bildii zaman, program hakknda dile getirebildii detay ve incelik arpcdr: evrk- atka ve mhimmenin bir kat dah husl- hsn- inzibat ve muhafazasyla nakl ve celbinde ve hn-i tehrsinde bir gne zahmet ekilmemek ve o sretle aranlan evrk hemen arabuk bulunup ryet-i meslih-i mhimme gecikmemek iin dern-u Bb- lide ve bir mevki-i mrtefide vs ve muntazam kitabhne eklinde krgr olarak bir dire-i mahssa yaptrlmas mnsib grndne binen bunun evvelki defa tab olunan Takvm-i Vakayide beyn klnd vecihle Drl-fnn ebniyesi mimr mrifetiyle bir kta resm tersm ettirilip resm-i mezkra tevfkan nev icd tula ile ve hazne-i evrk nmyla ins ve ebniyesinin oda oda tefrkiyle mesel bir odasnn evrk- dhiliyye ve dierlerinin evrk- umr-u divniyye ve hriciyyeye tahss ve mnsib birinin dah muhafaza-i evrk nmyla tayin klnmas ve dernuna ktbhne misill bir mahall-i mahss dah yaplarak mhidt- devliye senedt ve nmeler ve ledd-i alyicb mracat olunmak iin baz tevrih ve corafya kitablar ve sirenin vz ve tabya olunmas... (TV, 309:1, 02.Z.1262 / 21.10.1846). Dier taraftan, Darlfnuna ait eldeki ilk planda yazl olan mahal isimleri, yapnn programna dair az da olsa bilgi vermektedir (ekil 3.3.). Buna gre giri katta farkl yabanc dillere ve matematik, corafya gibi derslere ait olmak zere isimlendirilen snflarla birlikte, ktlenin sa kolundaki blnmelerden biri de cami olarak kullanlacaktr. Binann eski Bab- Defteri arsas zerinde yer alacak olan ilk tasarm, Sultanahmet Meydanna dolayl olarak alan bir yap adasnn iinde yer alan, ortasndaki blokla ikiye blnm iki geni i avlulu byk bir ktleyi ngrmektedir. Fossatinin yapt baka bir izimde ise iki katl ve duvarlarla evrili bir bahe iinde konumlanan projenin olduka sade ve uzun bir cepheye sahip olduu grnmektedir (ekil 3.4.). Yapnn uzun ktlesini vurgulayan neo-rnesans sluptaki monoton pencere dzeni ve kat demeleri hizasndaki silmelerin sreklilii, ortada kma yapan yarm daire planl bir ktle ile bozulmaktadr. Zemin kat plannda taam odas (yemek salonu) olarak adlandrlan bu blm st katta, neo-klasik kolonlarla farkl bir cephe sslemesiyle vurgulanm olduuna gre sultan iin ayrlm olmaldr. Ana cepheden kma yapan bu ktlenin gerisinde ve en yukarda youn bir yap adas iinde kalan binaya biraz daha grnrlk kazandrmak zere ok daha ssl bir kule eklenmitir. Arazinin At

91 Meydanna balanan cephesinde sultan iin tasarlanm olduu tahmin edilen ssl ve antsal bir kap, onun aprazndaki kede ise daha sade ikinci bir kap bulunur. Dier taraftan, yapnn inaat maliyetleri zerine yaplan detayl hesaplardan projenin finansal kaynaklarnn ok da bol olmad ortaya kmaktadr. naat balamadan nce demelerin yap malzemelerini ieren ksmlar sonraya ertelenmeye allrken, Fossatinin hazrlam olduu projeye gre bahsedilen Atik Bab- Defteri arazisinin tek bana yeterli byklkte olmad ve evresindeki arazilerin de satn alnmas gerektii zerinde de tartmalar devam etmektedir.* Bu bilgi binann ina edilecei yer belirlenmeden nce tasarland tahminini de dorulamaktadr. Bu durumda inaatn toplam maliyeti dokuz bin akeye kmaktadr. Buna karlk bahsedilen arazide bulunan yaplar ykldktan sonra ie yarar enkazdan Cebehane arsas zerinde tarz- cedd zere evler ina edilip satlarak projeye finansal kaynak yaratlmas dnlmektedir. Srecin devamnda Darlfnun projesi hazrlanm olduu halde, binann btesini aan maliyetini karlamak zere yeni kaynak yaratma abalar ok fazla ikna edici olmad iin binann ina edilecei arsa konusunda daha ucuza mal edilebilecek yeni bir neri olarak Ayasofyann hemen yanndaki Atik Cebehane arsas zerinde tartmalar younlamtr. niversite ile ilgili haberleri ok yakndan takip eden JCn 21 Austos 1846 tarihli saysnda Fossatinin planlarn sunduu projenin oktan kabul edildii, ancak yer konusunda bu iki neri arasnda hala bir karar verilemedii yazlmt. Bu tartmalar takip eden hafta iinde arazi deiikliine kesin olarak karar verilir (BOA, .MSM.657, 20.08.1846). Daha nce kabul edilmi olan Atik Bab- Defteri arsasnn, binann inas iin yeterli byklkte olmad, bunun iin etraf satn alnarak geniletilse bile byle byk bir eserin evresinin de gzellii lzumlu olduu halde binann mahalle iinde kalaca, alnmas gereken evlerin sahiplerinin bir ksmnn deerinden ok fazla cret talep ettii, dier bir ksmnn da evini satmaya hi rza gstermedii iin bu kararn adil olmayaca, ayrca vakf mal olan baz evlerin alnmasnn da eri hkmlere pek uymayaca gerekelerine dayanarak arazinin deitirilmesi karar alnmtr. Bu karar, evkatli ve adil bir iktidar kavramna dayanan bir politik zneyi tariflemektedir. Ancak maddi skntlarn bu deiiklii zorunlu kld dnlrse, bu durumu maddi koullarla ekillenen sylemin stratejik bir manevras olarak deerlendirmek daha uygundur. Dier taraftan, alternatif olarak nerilen Cebehane ve Sultan

Arivdeki bir belge satn alnmas gereken ev ve arsalarn isim ve fiyat listesini verir. Listede yer alan evlerin fiyatlar 200 bin kuru ile 7.500 kuru arasnda deimektedir. Bu evlerin fiyatlarnn ise sahiplerine sorularak belirlendiini, listede zzet Efendinin evi iin yanna dlen aklama notundaki efendi-i merkm prangabend bulunduundan zevcesi kesin fiyat edemeyecei ifadesi gstermektedir (BOA, .MSM.656, 16.06.1846).

92 Saray arsalarnn seilmesiyle bir ncekinde olduu gibi ev satn alnmak zorunda kalnmayacak ve binann maliyeti nemli miktarda (1400 kese) azalacaktr. Ayrca mimar da arsay muayene edip lm ve arazinin hazrlam olduu projeye uygun olduu bilgisini vermitir. Mimarn aklamasna gre Darlfnun bu arsaya yaplrsa binann evresinde ev kalabal olmayaca iin talep edildii gibi gsterili bir bina olacak, katl ina edilecek ve istenirse giri yn deitirilebilecektir. Tm bu konularda son karar sultana havale edilmi ve sonuta ondan gelen onayla binann bu araziye ina edilmesi kararlatrlmtr. Bu karar sonrasnda Darlfnun binasnn baz nemli deiikliklerden sonra yeni konumuna yerletirilmek zere yeni plan hazrlanmtr. lk planda duvarlar arkasnda geni bir bahe iinde yer alan ve At Meydanna dar bir sokakla alan niversite binas Ayasofya ile yaknl nedeniyle giri tarafnda bir orta avlu oluturmak zere geri ekilmitir (ekil 3.5). Daha da nemli bir deiiklik ise nc bir katn eklenmi olmasdr (ekil 3.6). Tam olarak ne ie yarayaca bilinmeyen bu yapnn inaatna balamaya karar verildiinden beri byk finansal sorunlar yaanrken btn bu olumsuzluklara ramen yaklak yz metreye varan bir cepheye sahip olan bu byk ktleli yapya bir kat daha eklenerek binann daha da bytlmesinin gerekesi ise hibir belgede yer almaz. Sessizce alnan bu nemli kararn tahmini bir nedeni mimarn yapnn Ayasofyann yannda ezilmemesini istemesi olabilir. Ancak yapnn tasarm zerinde hi konuulmamas kural bu nemli detay iin de bozulmamtr. Ayn zamanda Ayasofya ile rekabete girecek olan binann merkezinde yer alan kule de korunmutur. Ancak bu kule finansal gerekelerle olabilecei tahmin edilebilecek bir nedenle ina edilmemitir. Ortaya kan ve bugn mevcut olmayan yap, ortas avlulu iki kare blok ve bunlar birletiren merkezi bir giri kitlesinden oluan katl ve iri bir monoblok ktleye ve ilk neriye gre genel sadeliini korumasna ramen zellikle arka ve yan cephelerde daha ssl ve vurgulu bir neo-klasik cephe dzenine sahiptir (ekil 3.6 ve 3.7). Ayrca, yapnn yaynlanm olan fotoraflarna gre ii klasik ve abartsz bir dekorasyona sahiptir (ekil 3.8-3.11). Yapnn merkezinde bulunan ve geriye ekilerek Sultanahmet Meydanna bir giri avlusuyla alan ktlenin Marmara Denizine bakan cephesinde iyonik kolonlar ve alnlkla vurgulanan byk bir salon bulunur (ekil 3.12). Bu salon ilk projede taam odas yani yemek salonu olarak adlandrlmt. 1876da Birinci Meclisin de bu salonda ald tahmin edilebilir. Dier kat planlarna ulalamayan projeyi Ergin de 36s alt katta, 45i orta katta ve 49u st katta olmak zere toplam 125 odas ve altnda sokak zerinde de menfaati Darafakaya devredilmi 25 dkkan vard szleriyle tarif ederken bu bilgiye ynelik bir kaynak gstermemitir (Ergin, 1939, s.28). Zemin kattaki snflardan dntrld tahmin edilen bu dkkanlar, binann arka bahesinde yaplan yeni

93 imar dzenlemelerinden sonra alm olmaldr. Darlfnunun inaat srecini yakndan takip eden JCda (106, 06.09.1846), yapnn yer deiiklii kararna bir de siyasi anlam atfedilmitir. Gazeteye gre Ayasofyann hemen yannda ve eski yenieri klas zerinde yaplacak olan yeni Osmanl niversitesi, milli eitimin dinin korumasnda, eski anari ve fanatizm fikirlerinin zerinde ykselecei vaadini sembolize etmektedir. Ayn gr Osmanl bakentindeki dnemin Avrupal gzlemcisi Ubicini de tekrarlayarak, yeni niversitenin ina edilecei yerin eski Mslman zihniyetinin tamamen ykldn gstermek iin seildiini yazmtr (Ubicini, 1977, s.193). Eski ile yeni arasnda ikincisinin lehine zlen keskin bir gerilimin olduunu iddia eden bu Avrupal bak, Osmanl Devletinin Avrupadan model alarak att somut admlar izgisel bir gelimenin ve ilerlemenin gstergesi sayan ortak yaklamn da parasdr.* Buna karlk Osmanl resmi belgelerinde byk lde ekonomik kayglarla yrtlen yer seimine dair bu tr bir siyasi tavr alnmam, hatta ok arpc bir biimde arazi seimi esnasnda Ayasofyann varlndan da hi bahsedilmemitir. Bu durumda Osmanl niversitesi olarak tantlan Darlfnunun inasyla ve hatta sadece yer seimiyle bile eski ve yeni zihniyet arasnda keskin bir krlma yaandn iddia eden Batl gzlemciler ile dnemin Osmanl brokratlarnn yapnn yer seiminde gsterdikleri olduka pragmatist yaklam arasndaki farkllk, ilk bata arzuland gibi projeye ynelen Batl gzlerin Osmanl yneticilerinin tahayyl ettiklerinden de fazlasn grebildiklerini gstermektedir. imdiye kadar ele alnan srete ise Darlfnunun yer seiminden de nce almas kararnn, Osmanl yneticilerinin zihninde bu tr bir epistemolojik krlmay iaret etmedii, tam tersine yneticilerin Batda gzlemledikleri bir modeli var olan sorunlar zecei inancyla tm belirsizliklerine ramen aktarma giriimiyle aradaki epistemolojik farkllklar fark etmekten ok, zerini rttkleri gzlemlenmitir. Ayrca, Ayasofyann dou duvarnn neredeyse be metre uzanda yer alan bu dev ktlenin Ayasofyaya yaknlnn resmi makamlarca dile getirilmemesi de arpcdr (ekil 3.13-3.16). Cevdet Paann (1953, s.13-4) aktardna gre binann Ayasofyaya yaknln grenler arasnda millel-i Mslime ve Gayr-i Mslime ile mehn bir byk mektebin Ayasofya Cmi-i erfi karsnda tesisi mnsib olmayaca gerekesiyle okulun buraya ina edilmesine kar kanlar da bulunur.

Darlfnun projesine ynelik Batl gzlemcilerin dile getirdii ortak tavra karlk bu srecin ierisinde bizzat rol alan mimar Fossati, bu proje iin ok daha farkl bir yorum yapmtr. Fossati, Ayasofyay tamir ederken burada yrtt almalardan bahsettii ve hitap ettii makam bilinmeyen, 1848 ylnda yazld tahmin edilen bir mektupta, Augusteionun zerinde ina etmekte olduu niversite binasnn Trk nesilleri iin ok muhteem sonular vaad etmediini (mais qui ne promets pas de grands resultats pour la genration actuelle des Turcs ) yazar (Aktaran; Mango, 1972, s.116).

94 Bu durumda Ayasofyann evresine duvar ren bu dev ktlenin yapya neredeyse dokunacak kadar yakn olmas yalnzca gericilerin dikkatini ekmitir. Hatta belki de tam da bu nedenle Ayasofya, Osmanl brokratlar iin grnmez olmutur. Btn hazrlklarn tamamlanmasnn ardndan 1 Eyll 1846da binann temeli byk bir trenle atlr. JCda (106, 06.09.1846) ayrntl olarak anlatlan trende sultan, st dzey brokrat ve ilmiye snf yeleri hazr bulunmu, on iki tane kurban kesilmiti. Sadrazam Mustafa Reid Paa binann temeline yerletirilen ilk tan altna dnemin altn parasn yerletirerek bu projede oynad nc rol gstermitir. Ancak yapnn inasna dair merkezi iktidarn gsterdii tm bu heyecan ve acelecilie ramen finansal skntlar daha ilk batan kendini gstermeye balamt. Daha temel bile atlmadan, 13 Austos tarihli bir resmi belgede yapnn inaat iin kaynak aray balamt (BOA, .DH.129/6635, 13.08.1846). Belgede yer alan bilgiye gre Badat hazinesi gelirlerinden sbyan mekteplerine aktarlacak miktardan on bin kesenin Darlfnuna aktarlmas talep ediliyordu. Eer gerekli para bulunmazsa temeller yznden binann inaat bir yl gecikecek, bu da hem kontrata aykr olduu iin fazla masrafa yol aacak, hem de ebniyeye balanr balanmaz tatil olunmas mugyir-i n- li olacak olduundan parann bulunmasnn acil olduu belirtilmekteydi. Bylece, bir eit iktidar gsterisi olarak aceleyle hayata geirilen projenin kar karya kald imkanszlklar, daha en bata bu gsteriyi iktidara ynelik bir tehdide dntrme korkusu yaratmt. 1847 ylnn Ocak ayna gelindiinde binann temelleri oktan atlmt. Bu esnada mimar Fossati, Bizans dnemine ait Byk Sarayn (Augusteion) bulunduu alanda ina edilen Darlfnun binasnn temel kazsnda nemli arkeolojik bulular da yapmt. Bu buluntular arasnda Fossatinin tanmna gre zafer tak gibi birey, Euxodia heykelinin taban, ve Delfi stununun bir serpentinin st enesi bulunmaktayd (Mango, 1962, s.9).* Bu arada temellerin oturmas iin bir sre gemesi gerektii gerekesiyle Fossati iki aylk sre iin memleketine gitmek zere izin talebinde bulunur (BOA, .MSM.665, 06.01.1847). Yolculua

Temel kazsnda Fossatinin bulduu zafer tak gibi olan ey Khalke saraynn giri kapsna ait olmaldr. Bu kazda ayrca Iustinianus Stunu taban ve paralar da bulunmutur. Darlfnun binas yandktan sonra arazide arkeolojik kaz almalar devam ettirilmitir. Bu kazlarda Darlfnun binas temellerinin inaatnda da devirme malzeme olarak Bizans dnemi Severus Sunana (Porticus Severus) ait alt adet stun gvdesinin kullanld saptanmtr. Bu buluntular u anda stanbul Arkeoloji Mzesindedir (Dzgner, 2005). Can, talyada arkeolojik kaz deneyimi edinmi olan Fossatinin bu kaz srasnda gsterdii zenin Ayasofya restorasyonunun kendisine verilmesinde etkili olduunu iddia eder. Ayrca bu kaznn ardndan Fossati, Sultanahmet Meydan iin Topkap Saray, Ayasofya ve Hipodromu da kapsayan bir koruma plan hazrlamt, ancak bu plan uygulanmamtr (Can, 1993, s.167).

95 kmadan nce ise binann ve birtakm baka yerlerin maketini temsil etmi ve baarsndan dolay sekiz bin kuru deerinde deerli tatan yaplm bir kutunun nian olarak kendisine verilmesi uygun grlmtr. Bu arada Fossati, Haziran 1847de Ayasofyann tamiri iin de grevlendirilir. Ayn dnemde Fossatinin stlenmi olduu her iki projenin de Saltanat makamnda ne kadar nemli kabul edildiinin gstergesi olarak sultan adna bu iki binann resmi bulunan bir altn madalya bastrlmas karar alnmtr (BOA, .MSM.678, 09.02.1847). Saltanatla yakn ilikiler kuran ve yapt iler vgyle karlanan Fossati, bu dnemde hem saraydan, hem hkmetten, hem de dnemin nemli kiilerinden birok baka i de almaktayd. ok ksa bir sre sonra sultann bizzat ilgilendii ve Osmanl Devleti iin Darlfnundan da yksek prestijli bir projeye dnen Ayasofyann restorasyonu ii, ayrca Babalide bir ariv binasnn yapm, sarayda bir tiyatro inas ve daha birok baka ii almt. Dnemin baka bir Avrupal mimar, ngiliz Bykelilik binasn yapmak zere stanbula gelmi olan mimar William Smith de birok nemli resmi ii yrtmektedir.* Sefarethane inaatlar iin yollar stanbula den bu mimarlar devletten byk ilgi grm ve sultanla birebir grp iliki kuracak kadar iyi karlanmlard. Hatta mimar Fossati ile Smithin arasnda gizli bir rekabet bulunduunu, ngiliz mimar Smithe yapt bir proje sonrasnda verilen niann dnemin etkin ngiliz bykelisi Canningin araya girmesiyle Fossatininkinin seviyesine ykseltildii bilgisiyle reniyoruz (Cezar, 1971, s.66). Fossatinin saray ve hkmetle kurduu iyi ilikilere ramen bir yabanc olarak Osmanl lkesinde aamayaca baz snrlarn olmas da arpcdr. 12 Aralk 1847 tarihli bir Sadaret tezkeresinde yer alan bilgiye gre Fossati Beyolu, Drtyol Az civarnda bir ev satn almak iin izin istediinde, kendisine Osmanl vatanda olmad iin izin verilmemi ve uygun bir cevapla savudurulmas istenmiti (BOA, .HR.43/2011). Oysa Fossati dilekesinde satn almak istedii evlerin sahiplerinin Mslman olduunu, ancak bu blgede artan Gayrimslim kiraclar yznden zaten Mslmanlarn oturamayaca bir yere dntn, baz mteberna bu tr izinler verildiini ve kendisinin de oktandr saltanat hizmetinde bulunduunu belirterek, sarayla yakn ilikisini kullanmak istediini gstermitir. Ancak verilen cevapta o ev Gayrimslim evi bile olsa byle bir talebin mmkn olmad belirtilir. Bu durumda saraya ne kadar yakn olursa olsun Batl bir mimarn saray evresindeki nfuz alannn ok da geni olmad sylenebilir.

Mimar William Smithin Osmanl Devleti iin i yapmas ngiliz Bykelilik binasnn inaatnn gecikmesi nedeniyle ngiliz Bykelisi Canning tarafndan ok iyi karlanmam, ancak yine de engellenmemiti. Smithe bugnk Takla binasnn Topu Hastanesi olarak ina edilmesi iin teklifi, dnemin Osmanl saray doktoru ulatrmt (Warr, 1989, s.93). Saray doktorlar saltanatn yabanclarla iliki kurmasnda en etkili kanallardan

96 Darlfnunun inaatnda 1846 sonbaharna gelindiinde Ebniye Meclisi tarafndan hazrlanan mazbataya gre 45 bin ziralk binann temellerinin sadece 5 bini, yani temellerin yaklak dokuzda biri yaplmt (BOA, .DH.129/6636). Belgede temellerin tamamlanmas iin 110 kese, ayrca yeni malzeme alm iin de 400 kese daha istenmektedir. Daha ncesinde Maliye Nezareti tarafndan verilen yaklak 87 bin kuruun 50 bini arazinin geniletilmesi iin harcanmt ve acilen para bulunmas isteniyordu. naat esnasnda yapnn Sultanahmet Meydanyla ilikisini salamak ve yangndan korumak zere etrafn temizlemek niyetiyle evredeki evlerin satn alnmasna devam ediliyordu. Ancak bu srete devlet, ev sahiplerinin karsnda olduka krlgan bir tavr sergilemektedir. Nisan 1848de Maarif Meclisi evrede alnacak bir ka ev iin, sradan bir alc olarak karsna kt sahiplerinin frsat ittihaziyle ziyde baha istediklerinden ikayet etmektedir (BOA, .MVL.3416). Bu yaplar sahiplerinin hsn- rzsyla almay arzu eden resmi makamlar bir sre daha beklemeyi uygun grmekteydi. Devletin sradan bir alc gibi bu arsalara talip olmu olmas ve fiyatn ykseklii nedeniyle de bu iten geri adm atmas kentsel topraklar zerinde devletin iktidarnn snrlarnn henz yeterince geni izilmediine iaret etmektedir. Ayn gerekeyle Aralk 1848 tarihli bir belgede Darlfnuna yol amak zere satn alnan bir Nakibendi dergahna ait arsann karlnda vakf mtevellilerinden erife Hasibe Hatun tarafndan verilecek olan arsaya bir de -drt odal bir hanecik talep edilmi ve bu talep sultan tarafndan kabul edilmiti (BOA, .MVL.3918). Hesapta olmayan bu harcamalara bir de kn iddetli gemesi sonucu yapnn zarar grmesi ve tamirata ihtiya duymas gibi aksilikler ve inaattan sorumlu olan resmi grevlilerin gtr usul aldklar iin eitli nedenlerle keif bedellerini amas sonucu ortaya kan finansal sorunlar eklenmiti. Bu srete inaatn denetimi nce ayda drt bin kuru maala Maarif Meclisi yelerinden smail Efendiye verilmi ancak onun hizmetinden memnun kalnmad iin bu i ondan alnarak dnemin Ticaret Nazr smail Paaya ihale edilmiti (BOA, C.M. 4355, 23.10.1851). smail Paa da keif masraflarnn ok zerinde harcama yapt iin bu ii brakmak istemi ve iin emneten yrtlmesini talep etmitir. Bu srete yapnn gvenilir bir bina emini eliyle mi yoksa Ticaret Nezaretinden bir memurla emneten mi yaptrlaca da tartlmt (BOA, A.MKT.NZD.78/75, 16.05.1853).* Bu durumda

biri olagelmiti. Gtr bedel szlemeler, ihale edilen iin, szlemeyle belirlenen fiyat ile tamamlanmas esasna dayaldr. Ancak eitli nedenlerle gtr bedel szlemeler belirlenen fiyatla tamamlanamaz ve inaat bitiminde yapnn masraf ounlukla keif bedelinin ok stnde biterdi. klim koullar, malzeme teminindeki sorunlar, sava gibi beklenmedik durumlar ve devletin istihkaklar deyememesi nedeniyle malzeme aknn durmas ve ii
*

97 balangta mteahhid olarak ii alan Fossati, kendisine yardmc olmak zere grevlendirilen kardeiyle birlikte inatta sadece denetim ii yrtmektedir. Ayrca ayn dnemde baka iler de yapt iin inaata ok da fazla vakit ayrmad tahmin edilebilir. Ancak kontratn dna kan bu durum kendisine denecek olan maa talebine karlk resmi bir tepki yaratmamtr. Dier tarafta, mali skntlar yap malzemelerinde baz deiikliklere de yol amtr. O dnemde ok hassas bir konu olan yapnn yangndan korunmas iin alnacak nlemlerden biri olarak demir kiriler kullanlmasndan vaz geilerek zeri har ve tula ile rtlecek olan ahap kiri kullanlmasna Fossati kardeler ve dier kalfalarla birlikte Ebniye Meclisinde tartlarak karar verilmiti (BOA, .MSM.702, 18.12.1847). Ancak bu deiiklik iin bile ahabn da yangna dayankl bir malzeme olduuna, stelik demir gibi ar bir malzeme kullanldnda duvarlarn daha fazla glendirilmesi gerekecei iin ek masraf karacana st makamlarn ikna edilmesi gerekmitir. Binaya dair resmi yazmalardan gzlemlenebildii kadaryla kullanlan yap malzemelerine ait detaylar bina hakkndaki tartmalarda neredeyse her zaman en nemli konu olmutu. Tm bunlara ramen binann yapmna karar verildiinde bile yeterli bte olmam ve inaata para salamak iin Maliye Nezaretine srekli yeni talepler gnderilmi, masraflar drmek zere malzeme pazarlklar yaplm, buna karlk iveren olarak devlet sk sk inaatta alan hemen herkese borlu durumda kalmtr. Aralk 1849da orta kat bitmi olan yapnn inaat iin keif bedelinin ok stnde masraf yaplmtr (BOA, A.AMD.11/79). 1851 senesinde iin vard boyut inaatta alan amelelerin bile maalarnn denmemesine varacak kadar trajiktir. 1851 tarihli bir belgeye gre inaatta alan btn ameleler bir buuk senedir alacakl olduklar yevmiyelerini almak zere sultana mektup yazarak bir irade karlmasn talep etmilerdi.* 1853 ylnda Osmanl

cretlerinin denememesi zerine inaatn tatil edilmesi gibi durumlar da ok sk yaanmaktadr (enyurt, 2006, s.113). eitli nedenlerle inaatlarn keif bedellerinin stne klmas durumunda bu konuda karar verici konumunda olan Ebniye Meclisi yeleri ve inaat yrten kii arasndaki iliki ve ikna etme becerisi de nemlidir. Bu konuda 1877 tarihli Ebniye-i Emiriyye ve Vakfyye Nizamnamesine kadar bir yasal dzenleme olmad iin, keif bedelleri alsa bile devlet mutlaka bu paray dyordu (enyurt, 2006, s.118). Emanet usul ise, yaplacak iin taliplisi kmadnda bir mteahhit araya girmeksizin devlet tarafndan sorumlu bir kurul ile yaptrlmasdr (enyurt, 2006, s.103). Devlet adna bu ii yrten bina eminleri ise gvenilir ve iten anlayan yksek dereceli memurlardan seilmektedir. Ancak devlet mteahhidi olarak da adlandrlan bu bina eminleri ounlukla teknik bilgi eksikliinden kaynaklanan hatalarla fazla borlanarak ciddi problemlerle karlamtr (enyurt, 2006, s.48). ..Rikb- kamertb- husrevnelerine `arz- hl-i fukar-i bre kullardr ki bu kullar ayasofyada mceddeden in ve bin olunmakta olan mekteb-i me`rif-i funniyye `amelesi kullar olub 1,5 seneden beru itil olan yevmiyelerimiz terkm idb i`t olunmad ve her birerlerimiz sad-murdat-i efzn duyn-i nse girifdr olarak bir tarafdan habbe-i vhide istkrz etmeye iktidrmz kalmad. Ma`lm-i pdihneleri buyuruldukda merhim-i rahmnelerinden mercdur ki hlimize merhameten ve sadakaten ser efser-i ehriyrlerine mahsben mrrul- beyn haklarmzn i`tsna irde-i seniyyeleri erzn buyurulmak... (BOA,
*

98 Devletinin Fransz ve ngiliz desteiyle girdii Krm Sava ise Osmanl ekonomisini ok byk bir krize srklemitir. 1854 senesinde Osmanl hkmeti ilk kez dardan kredi alarak borlanmt. Ayn dnemde stanbul, Krma gnderilecek ordular iin bir gei yeri olarak kullanlm ve savata yaralanan askerler de stanbulda hastaneye dntrlen byk binalarda tedavi edilmiti. 1855 ylnn Nisan aynda, henz tamamlanmam olan Darlfnun binas, ierisinde baz dzenlemeler yaplarak Krm Savanda yaralanm olan Fransz askerler iin hastane olarak kullanlmaya balanmt. Bu arada alnm olan ve antiyede tutulan yap malzemeleri de dnemin Evkaf Nazrnn yalsnn tamirat gibi baka inaatlara satlmaya balanmtr (BOA, A.MKT.MHM.67/9). naata verilen uzun aradan sonra, 1860 ylnda yapnn inaatna tekrar hz verildiinde finansal zorluklar devam ediyor ve inaatn duvarlarn uzun aralklardan sonra tamamlayan duvarc Yorgi Kalfann on be yl sonra enflasyonda erimi olan alacan zaml dememek iin hukuka aykr dmeden k yollar aranyordu. Yapnn inaatna dair en byk tartma konusu ise mimar Fossatiye kontratta denecei vaat edilen maann on yl aan gecikmeye bal olarak nasl denecei meselesiydi. Fossati inaata balarken mteahhit olarak atanm ve kendisine teklif edilen gtr usulyle ii yapmay kabul etmeyerek aylk 5 bin kuru maa istemiti. Ancak ii uzatabilecei gerekesiyle maa yerine i bittiinde toplam 130 bin kuru denmesi kararlatrlm ve kontrata i iverenden kaynaklanan nedenlerle uzarsa mimara aylk 5 bin kuru demeye devam edecei hkm de eklenmiti. 1854 yl sonunda Meclis-i Vlda Fossati kardelerin

A.MKT.NZD.47/42, 1851) 3 Nisan 1855te Darlfnun binasnn hastane olmas nedeniyle iinde bulunan telgraf aletlerinin ve iilerin geici olarak Alaykkne tanmas isteniyordu (BOA, A.MKT.NZD., 141/45). Darlfnun duvarcs Yorgi Kalfann Ticaret Nezareti ile arasndaki anlamazla ait belgede, Yorgi Kalfa binann tm duvarlar iin ziras 12 kurua gtr usulyle 63 senesinde, yani 15 sene ncesinde anlamt. Ancak, ilk kat yapldktan sonra malzemenin temininde yaanan aksaklklar nedeniyle inaata bir sre ara verilmiti. kinci ve nc katlarn inaatna tekrar balandndaysa maliyetlerinin artt gerekesiyle Yorgi Kalfa, alacakl olduu meblaa buna gre zam yaplmasn istemektedir. Meclis-i Vl iinden oluturulan bir komisyon tarafndan hazrlanan mazbatada bu paray demekten kamak zere, Yorgi Kalfann alacann hangi durumda denmeyebilecei tartlyor. Buna gre ...eerki ess- maslahat olan konturato bulunabilse ve vaktiyle verilmi mert olan eynn i`tsnda ba`z memrn taraflarndan teehhurt zuhra gelmemi olsa imdi merkmun szlanmasna kulak aslmayarak hukm-i konturatodan ziyde birey verilmek iktiz etmez ise de ne re ki mebhs-i `anh olan konturatonun zyi` idilerek buldurulamam olmas ve lzumlu eylerin konturato mcebince vakt u zemnnda verilememesi zarr kabl-i istid`ya mecburiyet gsterdiinden... yani yaplan ilk kontrat kaybedildii iin Yorgi Kalfa ile anlama zorunluluu dile getirilmektedir. Yorgi Kalfa kendisine nerilen 2er kuruluk zamm kabul etmedii iin bu ite uzman kalfann grne bavurulur. Fossati, Mgrdi ve Dimitri Kalfalar devlet yaplarnda ina edilen ayn duvarn o gnk fiyatnn zira bana 1820 kuru arasna mal olduunu ifade ederler. Bu durumda 3 kuruluk bir zam zerinde anlamaya varlr. Bu belge dnemin enflasyonunu da belgelemesi asndan nemlidir. Buna gre zira bana duvar fiyatlar on be sene iinde en az %50 orannda artmtr (BOA, .MVL.20203, 30.07.1861).

99 1852 ile 1853 seneleri arasnda biriken maalar olan yaklak 55 bin kuruun denmesi, kontratn bir an nce iptal edilmesi ve kontrat iptal edilinceye kadarki srede mimarn maann ilemeye devam edecei karar alnmt (BOA, .MVL. 319/13515, 12.11.1854). Ayn belgede belirtildiine gre bu kararn alnmasnda Avusturya Serafetinin de basks olmutu. Cyril Mango (1962, s.9) da Fossatinin kontratta anlalan creti ancak 1854 yl sonlarnda alabildiini iddia etmektedir. naatn mali sorunlar yznden sk sk durdurularak uzamas nedeniyle, kontrata koydurduu tazminat maddesi sayesinde ykl miktarda alacakl duruma gelen Fossatiye inaatn bitiminde denmesi kararlatrlan 130 bin kuruluk cretinin ve kontrat iptal edilene kadar Osmanl makamlarnca denmesi gerekli olduu kabul edilen gecikme tazminatnn ne kadarnn inaat esnasnda dendii ise kesin olarak bilinmemektedir. Sonuta Fossati iin olduka byk bir kazanca dnen bu inaatn kontratnn iptal edilmesi hi de kolay olmamtr. Fossatinin kontrattaki avantajl konumu resmi dilde mezkr konturatonun kuvvetine istinden buna yanamayp konturato ahkmna gre ebniye-yi merkme bu halde durduka ve konturato dah kendisinde bulunduka ileyen faiziyle beraber kendisinin ve kardeinin biriken maan istedii eklinde ifade bulur (BOA, .MVL. 19893, 14.02.1861).* Fossati Austos 1860tan itibaren sren yaklak bir yllk bir mzakere sonucunda araya giren Rusya Sefaretinin de basksyla, nihayet ubat 1861de kendisine denmemi olan birikmi 300 keselik maa ile 600 kese de tazminat bedelini alarak, toplam 450 bin kuru karlnda baka hibir art komadan kontratn feshetmeyi kabul etmi (BOA, .MVL. 19893, 14.02.1861), ancak Hazine bu paray hem pazarlkla biraz daha indirmi, hem de tek seferde deyemeyecei iin taksite balanmas artyla kabul etmitir (BOA, .MVL. 19893, 08.03.1861). Bu durumda binann yapmna balanmadan nce yaplan kontratta 260 kese yani 130 bin kuru denmesi kararlatrlmasna ramen, inaatn uzamas sebebiyle arada denen maalar hari, 320 bin kuru daha demek zorunda kalnmt. Bir karlatrma yapmak gerekirse, yeni yaplacak Darlfnun binasnn 1865 ylnda yaplan keif defterinde toplam 600 bin kurua mal olaca hesaplanmt (hsanolu, 1990, s.711). Bu sonu bir yandan daha nce de rnekleri grld gibi devletin kontratla taahht ettii hkmlere gsterdii hukuki ball arpc bir biimde ortaya koymaktadr. Dier taraftan bu durum, devlet grevlilerinin mimar Fossatiye daha nce yaptrlan ilerde yksek cretler dememek iin gsterdikleri abaya ramen, bu tavr iveren olarak onay

Yukarda bahsedilen duvarc Yorgo Kalfa ve mimar Fossati ile demeler konusunda sorun yaayan Osmanl resmi makamlarnn aradaki resmi szleme belgesi olan konturatoya gsterdikleri hukuki ballk ise dikkat ekicidir. Yine yukarda Fossatinin daha nce ald baz iler iin talep ettii cret elinde bir konturato olmad gerekesiyle denmemi, ancak Rus Sefareti araya girdiinde istedii cretin ancak yars verilmiti.

100 verdikleri kontratta, karlaabilecekleri riskleri hesaplayarak hukuki bir dile

dntremediklerini gsterir. stanbulda bir inaat patlamasnn yaand erken Tanzimat dneminde Gaspare Fossati kardei ile birlikte, yerel mimari elemanlarla harmanlad Brera Akademisinde edindii tipik neo-klasik repertuarla yzn Batya dnen Osmanl elitleri arasnda ok byk ilgi grm ve saysz zel ve kamusal proje yapmtr (Mango, 1972, s.8).* Fossati stanbulda ina edilen ok saydaki projede bu iki farkl stilistik yaklam baaryla uygulam ve klasik Osmanl mimari elemanlarna da yakn ilgi duyarak Reid Paa trbesi ve Ayasofya muvakkithanesi gibi rneklerde kubbe ve cephe sslemeleriyle geleneksel dili yeniden yorumlamtr (Can, 1993, s.169-70). Ayrca Fossati Osmanl elitleri iin hazrlad projelerinde yeni bir teknoloji olarak ilgi gren mimarlk hizmetini verirken hazrlad proje sunumlarnda dnemin yerel mimari temsil tekniklerinden farkl olan boyutlu bina grnmleri de kullanarak iverenlerine etkileyici bir mimari hizmet sunmutur. Karde Fossatiler yaptklar btn ilerden ok yksek cretler almasalar da youn bir rekabet olan piyasada Avrupal olarak birok farkl evreden youn ilgi ve sayg grm, bylece ayn anda ok sayda i alabilme ayrcalna sahip olmulardr. 1853te balayan Krm Sava ile d borlanmay zorunlu klan ekonomik krizle birlikte stanbulda inaat faaliyetleri azald iin Fossati kardeler de eskisi kadar i alamaz duruma gelmi, ayrca en nemli koruyucular olan konumunda olan Reid Paann 1858deki lm de stanbuldaki inaat ilerini azaltmtr (Can, 1993, s.106). Fossatiler, Reid Paaya olan ballklarn Paann lmnden sonra tasarladklar trbe yapsyla gstermilerdir. Palumbo-Fossati (1970, s.146), iki kardein 1858 ylnda stanbuldan ayrldklarn iddia etmektedir. Ancak ayn dnemde Gaspare Fossati, 31 Ekim 1858de kurulan Meclis-i Meabire Karabet Balyanla birlikte ye olarak seilmiti (Akyldz, 1993, s.263). Bu meclis, Ticaret Nezaretine bal Nafia Meclisinin kiisel ilikiler yznden i yapamaz hale gelmesi zerine alternatif olarak kurulmutu ve lke apnda yol, yap, kpr inaat gibi imar ilerini yrtecekti. Fossati, 1861 tarihli kontratnn iptalini kabul ettiini bildiren belgede bu sfat hala kullanmaktadr. Ayrca 30 Ocak 1862 tarihinde Fossati ve kardeine yapt hizmetlerden dolay drdnc ve beinci rtbeden birer nian verilmitir (BOA, .HR. 188/10475, 30.01.1862). Bu durumda

Fossati projelerine dair kronolojik olarak sralanm ok sayda rnek aklamalaryla birlikte, PalumboFossatide (1970) yer almaktadr. Fossatinin projelerinin tam listesi iin bkz; Can, 1993, s.112. Fossatinin Darlfnun kontratnn iptalini onayladn bildiren bu belgenin imza yerinde Meabir Meclisi zsndan, Drl-fnn mimr Kasbar Fossati ifadesi kullanlmtr (BOA, .MVL.19893, 14.02.1861).

101 Fossati kardeler stanbulla ilikilerini koparmadklar gibi Darlfnun inaatnda kan anlamazlklara ramen devletle iyi ilikilerini korumay srdrmtr. Hatta, stanbuldan ayrldktan sonra svireye yerleen Gaspare Fossati, buradan stanbul iin proje tasarlamaya devam etmitir. Tm bu alkantlarn ardndan 1863 ylnda Darlfnun inaat henz tam olarak bitmemiken Sadrazam Fuad Paann emriyle, 12 Ocak 1863 gn Kimyager Dervi Paann halka ak olarak verdii fizik dersiyle binann al yaplmt. Bu acelenin arkasnda bylesine byk bir yapnn inasndan ve 1846da heyecanla atlan temeline ramen bir trl bitirilememesinden tm ehrin haberdar olduu ve bu durumun yneticiler zerinde yaratt basknn etkisinin bulunduu da iddia edilebilir. Bu al byk bir gsteriye dntrmek zere Darlfnunda verilecek olan ilk ders TVde ilan edilmi ve ou meraktan ilk derse 500 dinleyici katlmtr (hsanolu, 1990, s.709). MFda (6, Ocak 1863) ilk dersi ayrntl olarak yaynlayan Mnif Paann tanmyla cahil halktan youn ilgi gren bu dersler 1865 ylna kadar devam etmitir. Buna karlk TVde yaynlanan ilanlarla bu dersleri ehl-i sanyi ve hirefin izlemesi talep edilmitir (hsanolu, 1990, s.710). Daha sonra Hekimba Salih Efendi biyoloji, Ahmet Vefik Efendi de tarih dersleri vermiti. Ayrca youn ilgi nedeniyle zaman zaman dnemin sadrazam ve nazrlar da halka ak olan bu derslere katlmaktadr. Ocak 1865te Dervi Paann halka ak olarak verdii fizik dersinden bir snav yaplm ve baarl olanlara sertifika verilmitir (hsanolu, 1990, s.709). Tm bu bilgiler Darlfnunun okuldan ok modern bilime dair bir eit popler gsteri arac olarak ilediini gstermektedir. Nitekim Mart 1865te dnemin etkin brokratlarndan Meclis-i Vl yesi Edhem Paann itirazlarna ramen binann zaten ok byk olduuna karar verilmi ve Maliye Nezareti binaya tamamen el koymutur. Darlfnun ise Divanyolunda kiralk bir ahap konaa tanm ve emberlita civarnda bir miri frn yklarak yerine yeni bir Darlfnun binas inasna balanmtr (BOA, .DH. 37077). 1865teki byk Hocapaa yangnnda ise geici binasna tanm olan okulun tm kitap ve aletleri yanmtr. 1869

Fossati, 1863te Sarayburnunda bir yangnda yanan sahilsaray yerine ina etmek zere yeni bir saray tasarmn stanbuldan ayrldktan sonra yapmtr. Eyice (1975, s.5822) bu saray iin Fossatinin Sultan Abdlazize bir mektup yazdn da iddia etmektedir. Karde Guiseppe de stanbuldan ayrldktan sonra, bir sonraki blmde ele alnan emberlitan tamiri iin alan yarmaya katlmak zere bir proje tasarlamtr.

Dervi Paa bu ilk derste fizik ve kimya bilimlerinin gereklilii zerine yapt giriten sonra anlatt fizik bilgilerine dair deneyler de yapmt. Halk tarafndan byk ilgi gren bu deneyler derslere ynelik ilgi ve merak da arttrmt (hsanolu, 1990, s.707). Edhem Paann bu karara itiraz gerekelerinden biri de talebeleri tahsil iin ecnebi devletlere gitme ihtiyacndan kurtarmak ve gittikleri yerlerde fasid fikirler edinmelerine mani olmakt (hsanolu, 1990, s.711).

102 tarihli Maarif Nizamnamesinde Darlfnunda verilecek olan eitim detayl bir ekilde ele alnarak yeni bir program oluturulmu ancak bunu hayata geirmek mmkn olmamtr. Nasl ileyeceine dair belirsizlikler ve aksaklklar bir trl giderilemeyen Darlfnun defalarca baka binalara tanm, arada birok kez kapanm ve tekrar almtr. Bina ise nce Maliye Nezareti olarak kullanlm, daha sonra 1876da Birinci ve 1908de kinci Mebusan Meclisleri burada alm, ardndan da Adliye Nezaretine dntrlmt. Son Osmanl vakanvisi Ahmed Ltfi Efendi bu hikayeyi u szlerle zetlemektedir; ...vakit ve hlin msit olamay ve bu yolda olan nmyikarnn deimesi sebebiyle bir mddet tamamlanamad. Tamamlandnda ise, maksadna uygun olarak kullanlamad, yalnz ismi Darlfnun kald (Trih-i Ltfiden aktaran hsanolu, 1990, s.706).

3.4

naat Neden Bu Kadar Uzun Srd?

1846 ylnda eitimde reform tasars kapsamnda ortaya kan Darlfnunun kurulma amac ...nc derece-i slisede olarak snf- tebaa-i saltant- seniyyeden her kim olur ise olsun ikml-i kemlt- insniyye etmek iin kaffe-i ulm ve fnnu taallm ve iktisba istekli olanlara ve ahkm- padihide istihdam arzusunda bulunanlara, istihsl-i fnn-u matlbenin merkez ve makarr olmak, yce sultann yardm ile anda hibir nevi fen ve ilmin talm ve taallmnde geri kalmamak olarak tanmlanm ve gerekli tm malzemenin de salanmasyla Dersaadette mnsib bir mahallde Drl-fnn ins karar verilmiti (Meclis-i Vl mazbatas, TV, 303, 21.07.1846). Bu sylem Tanzimat dneminin reformlarn tasarlayan siyasi iradenin Batnn tehdidi altndaki iktidarn yeniden ina ederek merkez olma arzusunu ifade etmektedir. Bilgi alann, anlam modern bilime dair tahayyllerle gelien ulm ve fnn yoluyla yeniden kurmak zere aceleyle giriilen bu ite en byk korku ise geri kalmaktr. Osmanl Devleti, Bat ile girdii rekabette geri kalmama sylemi ile tarifli bir ilikisellie bal olarak her yerden grlebilecek grkemli bir bina biiminde tahayyl edilen Darlfnun projesine byk bir hz ve heyecanla balamt. Ancak, balangta duyulan heyecana ve iin aciliyetine ynelik tartmalara ramen Darlfnun binas eitli nedenlerle yaklak yirmi senelik olduka krlgan bir srete ina edilebilmi, yap bittiindeyse balangta hedeflenen ilev iin zaten ok byk olduu gerekesiyle ayn

Darlfnunun tarihi hakknda daha ayrntl bilgi iin bkz; Ergin, (1939), Unat (1964), hsanolu (1990), Arslan (1995), Mahmud Cevad (2001).

103 dnemde mali krizlerle bunalan Osmanl iktidarnn ok daha nemli grd Maliye Nezaretine verilmitir. Dier tarafta, Darlfnunla ayn dnemde inaatna balanan ve hemen hemen ayn byklkte olan Mecidiye Klas (bugnk Takla) ya da her ikisinden de ok daha byk ve masrafl bir yap olan Dolmabahe Saray ise bir ekilde para bulunarak ve ok da uzun srelere yaylmadan tamamlanmt.* Bu durumda Darlfnun inaatnn bir trl bitirilememesinin nedeni sadece paraszlkla aklanamaz. Yneticiler belli ki Darlfnunun kuruluunu ne kadar acil bulsalar da bitirmek iin yeterince istekli olmamtr. Bu durumda Osmanl ynetimini temsil eden devrin merkezi iktidarnn tekil bir kiinin arzu ve isteklerinden ok daha karmak olan paral yapsn ve karmak bir tanzmat ideolojisi ekseninde gelien iktidar mcadelelerini de dikkate almak gerekmektedir. Bu dorultuda Tanzimat reformlarnn gl lideri Mustafa Reid Paann sk sk grevden alnmas ve yeniden atanmasyla grnr olan siyasal alkantlarn en nemli sebebi sultan iktidarnn Tanzimatn yeni kurumlaryla paylalmas mcadelesidir. Bu srete sultanla yakn temas olan ve askeri gc elinde tutan bir saray grubu ile reformcu Mustafa Reid Paa ve onun nfuzu altndaki Babali arasnda byk bir ekime yaanmtr (Manneh, 2006, s.345-6). Ayn zamanda saray ve Babali arasndaki gerilimlere bal olarak yaanan siyasal olaylarla kesintiye urayan yeniliki admlar ve en temelde de bir niversitenin ne ie yarayacandan hala ok da emin olunmamas Darlfnun projesinin esen siyasi rzgara bal olarak ok kolaylkla ihmal edilebilmesine yol am olmaldr. Bylece, yirmi yl sren bu zorlu sre, balangta kurduu byk hayalini proje tamamlandnda fazla byk bulan siyasi sylemin, eitli yollarla arasallatrd mimari pratik iinden izilen snrlarn ve bu ikisi arasndaki gerilimli ve karmak ilikiyi grnr hale getirmektedir. Bu durumda Darlfnun, hem iktidar mcadelelerinin yaratt istikrarszlk, hem de binas bitirildiinde ne ie yarayaca konusunda yeterince ikna edici olamamas yznden gecik(tiril)mi bir projedir. Yeni kurulacak olan okulun ileyiine dair bir hazrlk henz ortada yokken binasna dair genel bir tanmlama yaplm ve ona duyulan ihtiya ok acil-mi gibi davranarak bu i talyan mimar Fossatiye verilmiti. Ne ie yarayaca tam bilinmese de bir Osmanl niversitesi kurulaca sz sylenmi, temel atldnda ise niyet ortaya konmu, eitime yeni bir yn gsterilmiti. Dnemin Batl yaynlarnda dile getirilen vg

ngiliz mimar William Smith tarafndan bir hastane olarak tasarlanan ancak daha sonra klaya dntrlen bugnk Takla binas 1848-1853 yllar arasnda, Karabet Balyan tarafndan tasarlanan Dolmabahe Saray ise 1845-1856 yllar arasnda ina edilmitir.

104 dolu makaleler, yazlanlar takip eden ve ciddiye alan Osmanl iktidarn yapmak istedikleri konusunda bir kez daha ikna etmiti. Darlfnunun grkemli bir bina ile ina edilmesini gerekli gren siyasal sylem, zaman iinde bu binann balam olan inaatndan ve bu yolla yeni bir kamusal grnrlk kazanan mimari hayalin kendisinden beslenmeye balamtr. Darlfnun kurulmas karar bata Reid Paa olmak zere reform yanls brokratlarn binasna ikin bir niversite hayalini grnr klarken, atlan bu adm Batl bir modele gre gelitirilen bir Osmanl Bilimler Akademisi olmak zere Encmen-i Daniin kurulmas gibi baka admlara sebep olmutur. Darlfnunda okutulacak kitaplar hazrlamak ve yabanc dillerden gerekli grlen tercmeleri yapmak zere Cevdet Paann Fransz Bilimler Akademisi model alnarak oluturulduunu yazd Encmen-i Dani, 15 Temmuz 1851de kurulmutu.* 1851de paraszlk nedeniyle durma noktasna gelmi olan Darlfnun binas tamamlannca oraya tanmak zere kendilerine geici bir verilen bu kurul, yap henz tamamlanmadan 1862 senesinde dalmt. niversiteye ynelik baka bir gelime ise dnemin Rdiye Nazr Kemal Efendinin Haziran 1850de Avrupaya gnderilmesi ve oradaki niversiteleri incelemekle grevlendirilmesidir. Sonularn bugn bilmediimiz bu gezide derslerde kullanlacak kitap ve aletlerin salanmas ve tercme ileriyle uraan Kemal Efendi, ngiltere, Belika, Fransa ve Almanyay gezmi ve bu gezi toplam sekiz ay srmtr. 1857 ylnda ise Maarif-i Ummiyye nmna ilk defa dnte Darlfnunda hocalk yapmak zere fnn-u lzmeyi renmeleri ve bunlar bir yandan Pariste tahsilde bulunan efendileri okutmak ve Hrstiyan tebaa-i liyeden olanlara Trke retmeleri talimatyla iki renci Parise gnderilmiti (Mahmud Cevad, 2001, s.58). Ayn talimatnameye gre bunlardan biri riyziyat (matematik), dieri tabiiyat hocas olacakt ve hangisinin neyi tercih ettii daha sonra Meclis-i Maarife bildirilecekti. Gnderilenlerden biri dnte Darlfnunda grevlendirilen ve dnemin nemli bilim adamlarndan biri olan,

Encmen, on be gnde bir toplanacak ve hepsinin de en az bir konuda bilgili olmas beklenen krk dahili, otuz harici yeyle alacaktr. Daha sonra aralarnda ngiliz szlk yazar Sir James W. Redhouse ve tarihi Joseph Von Hammer gibi Avrupallarn da olduu harici ye says snrsz olabilecek ekilde bir deiiklik yaplmtr. Sonuta mr ok uzun olmayan Encmenin tek kalc eseri Cevdet Paann bu kurulda ald bir grev olarak hazrlamaya balad Trih-i Cevdet olarak deerlendirilir. Ayrntl bilgi iin bkz; Akyz, 1975.

Akyldzn (1993, s.240) aktard bilgiler sonucunda Kemal Efendinin kt bu gezi en batan itibaren bu niyetle mi planlanmt, yoksa Kemal Efendinin stanbulda yaad siyasi atmann sonrasnda Avrupaya gnderilmesi baka olaylarn sonucu olarak gelien zorunlu bir yolculuk muydu sorusunu da sormak mmkndr. Kemal Efendinin Avrupadaki aratrmalarn srdrd ve yaknda dnecei haberi JCda (298, 19.04.1851) dnemin eitim alanndaki yeniliklerini ven ve yeni alan okullar hakknda bilgi veren kapsaml makalede yaynlanmt.

105 ilmiye kkenli Hoca Tahsin Efendi, dieri de Rehnm-y Muallimn (1870) adnda bir pedagoji kitab yazm olan Selim Sabit Efendidir (Somel, 2001, s.55). Ancak bir niversitenin kurulmas aamasnda umutlarn bu iki renciye balanm olmas projeye ynelik tahayyl hakknda nemli bir gsterge olarak kabul edilebilir.* Ayn zamanda bir yandan Darlfnun inaat srerken dier taraftan da burada kurulacak ktphane iin kitap almlar da devam ediyordu. Mahmud Cevad (2001, s.71) bu ktphaneye farkl dillerde drt bin kitap balandn, ayrca Avrupadan fizik, kimya dersleri iin laboratuvar malzemelerinin ve maden rneklerinin gnderildiini belirtir. Kurulacak olan Darlfnundan, ilk andan beri Osmanl niversitesi olarak bahseden ve bu konudaki gelimeleri ilgiyle izleyen JCdan gelen ilgin bir neri de bu binann iinde grkemli bir ark Kitapl oluturulmasdr. Gazetenin ilk sayfasnda yer alan bu uzun makalede ncelikle stanbulda alan yeni okullardan vgyle bahsedilmektedir. Yazar, gelimenin ancak gemie dayanarak mmkn olabileceini vurguladktan sonra eski eserlerin bir arada tutulduu, Avrupann dier byk ehirlerindeki gibi bir byk kitapln olmadndan yaknr. stelik stanbulda saysz cami kitapl olmasna ramen yabanclar buralara giremedikleri iin Osmanl tarihini yazmaya gelen Avrupallar gerek bilgilere ulaamadklarndan yanl sonular karabilmektedir. te tam da bu nedenle, Osmanl tarihinin Avrupallara da ulalabilir olmas ve dorusunun yazlabilmesi iin yaplmakta olan niversite binasnn iinde tm aratrmaclara ak ve eski eserleri bir araya getiren bir ktphane oluturulmas nerilmektedir. Yazar, Avrupann, ayn dnemde Atina

Ktphanesine Oxford niversitesinin yapt kitap yardm gibi, stanbuldaki ark

Farkl bir balamda Batl bilgiyi aktarmak isteyen Japonyada Meiji dneminde (1868-1911) balatlan kapsaml reform srecinde de Bat Avrupa ve Amerikaya ynetim, eitim ve hukuk gibi alanlardaki ileyii gzlemlemek zere 1871-73 seneleri arasnda Iwakura Komisyonu ad verilen dnemin Japon ynetici ve eitimcilerinden oluan krk sekiz kii ve beraberlerinde bu lkelerde eitim almalar istenen altm renciden oluan kalabalk bir grup gnderilmiti. Ayrca yine ayn dnemde Japonyaya niversite seviyesinde yaklak yz yetmi yabanc retmen getirilmi, yaklak yirmi sene sonra bunlar geri gnderilmiti (Gordon, 2003, s.735). Bu tr bir karlatrmada grnr olan her iki tarafta da Batl bilgiye verilen doruluk stats benzer olmasna karlk, Trkiye tarafnda bu bilginin bir trl renilememesiyle sonulanan aktarm mekanizmasndaki farkllktr. BOAda Darlfnun ktphanesi iin saklanan kitaplara dair farkl belgeler bulunur. Bunlardan bazlar; Abdullah Efendinin Rislesi (A.MKT.MVL.43/74, 4.8.1851); Tahrirat- Hariciye Odas hulefasndan Srr Efendinin takdim eyledii bn-i Haldun nm kitap (.DH. 183/10073, 8.11.1848); Drl-fnn iin bir kta Tefsr-i erf ve Kef-z Znn [Ktip elebiye ait ilimler ansiklopedisi] nm kitabn alnmas (.MSM. 25/674, 2.5.1847). Cration dune Bibliothque Orientale Constantinople, JC, 298, 19.04.1851. stanbuldaki ktphanelerin durumundan ikayet eden ve eski eserleri bir araya toplayan yeni bir ktphane kurulmas talebini yineleyen baka bir yaz ise TE, 487:1, 26.M.1284/14.7.1867de yaynlanmtr.

106 Ktphanesine de ayn destei esirgemeyeceine inanmaktadr.* Grlyor ki stanbulda eitim reformu iin atlan yeniliki admlar Osmanl brokratlarnda olduu kadar, bu admlarn yakn gzlemcileri olan Batllar arasnda da hayallerle dolu bir coku halini harekete geirmitir. Ancak bu neride dnemin gzlemci Avrupallar tarafndan oryantalist bilgi retim mekanizmasna hizmet etmek zere dlenen bir ark Ktphanesi fikri, dnemin Osmanl yneticilerinin kurmay dledii bilgi binas ile ok fazla rtmez. Dier taraftan Darlfnunun kurulmas kararnn alnmas resmi gazete TVde Fnn balkl yeni bir blm almasyla hemen hemen e zamanldr. Batnn hegemonyal tehdidi altnda deneyimlenen bilgi ve iktidar arasdaki yakn ilikinin grnr olduu bu srete faydal bilginin ieriinde nemli bir dnm yaamtr. Fnn kavramnn daha nce de tartld gibi arkasnda bulunan dnsel bulanklklar Batl bilgiye ynelik aknlatrc bir tavra da ortam hazrlamtr. Sultan II.Mahmud dneminde sadece askeri alanda ihtiya duyulan yeni bilginin hedefi, bu srete cahillii kefedilen btn bir toplumu uyandrmak olmutur. Darlfnun binas henz bitmeden halka ak olarak verilmeye balanan derslerde yaplan deneylerde ve Encmenin baarszlnn ardndan Mnif Paa tarafndan kurulan Cemiyet-i lmiye-i Osmaniyenin dergisi MFda bilime, dnyevi olaylarn gizemini zmek zere bavurulmutu (Burak, 2006, s.58). Ancak bu tr giriimler, epistemolojik temeline sk skya bal kalnan eski dnya grn yeni usllerle yeniden ina etmekteydi. Bu tavr dnemin sadrazamlarndan Fuad Paa ..hikmet-i tabiyye bizim aczimizin bile bilemeyecei mertebede mrifet-i ilhye gsterir. Hikmet buna bir let, bir vsta olup, eski hikmet ile yeni hikmetin fark ise yelken gemisiyle vapurun fark gibidir szleriyle zetlemektedir (Fuad Paann MF, 1/8:331de yaynlanan makalesinden aktaran; hsanolu, 1990, s.708). Osmanl toplumunun geleneksel bilgi retim mekanizmasnn merkezinde yer alan medreselerde devletin denetleyici bir grevi yoktur. Tm elikilerin dinin lehine zld sistemin kat izilmi epistemolojik snrlar zaten kendisini denetler. Dier taraftan eitli

Hemen hemen ayn dnemde Atinada da yeni bir niversite binas ina edilmekteydi. Atina niversitesinin temeli Kral Otto tarafndan 2 Temmuz 1839da atlm ve inaat 1864te bitmiti. Yunanllar niversite henz tamamlanmamken bir Akademi ve bir de byk ktphane binas yapmaya girimi, ancak dnemin gazetelerinde bu projeye youn tepkiler verilmiti. Byle bir topluluk iin o kadar yetkin insan olmadn savunan yazarlar bu inaata kar kmt (Bastea, 2000, s.156-161). Atinada ayr ayr yaplarla tasarlanan akademik kompleks, stanbulda ise tek bir bina iinde, Darlfnunda yer alacakt. 1869 tarihli bir ariv belgesinde, Sultan Abdlazizin talimatyla stanbul medreselerinde verilen dersler ve

107 dinamiklerle dnyann ileyi tarznn geleneksel teolojik alglanndan kopuun yaand on dokuzuncu yzylda bilgi alannn dnmn denetleme grevi, devletin resmi ideolojisini retme ve aktarma sorumluluu stne alan devlet mekanizmasnn en tepesindeki ayrcalkl brokrat snfnn eline gemitir. Merkezileen devletin genileyen brokratik kurumlarnda iktidara ortak olan bu bireyler, kendi ayrcalkl konumlarn da borlu olduklar eitim sistemi ile iktidarn toplumsal dalm arasndaki ilikiyi ok da deitirmeden halk eitmek isterler. Bu durumda model olarak grlen Bat Avrupadan alnacak olan niversiteye duyulan ihtiya bile ncelikli olarak devlet memuru, dier bir ifadeyle ayrcalkl sivil brokratlar yetitirmek olarak aklanmtr. Bu srete kendi gzlemleriyle de

deneyimledikleri yeni bilgi mutlak bir aratr. rencinin ve retmenin kimliinin nemsiz olduu bu kavray iinde merkezde yer alan bilginin aktarlmas ve aslndan doru tercmesi esastr. Bu aktarm iini sultann iktidarna ortak olan yeni brokratik mekanizma iinde zebileceini hesaplayan Osmanl brokratlar, ncelikle eskisi gibi ileyebilecei dlenen bu yeni bilginin ikamet edecei yeni bir yer arayna girmitir. Bu srete ok aktrl karmak bir mekanizma iinde brokratik bir i olarak kurgulanan ilk niversitenin ilevinden ok kendisi, bykl, grnrl ve hatta Batl bir mimar tarafndan orijinaline uygun bir biimde doru inaat nem kazanmtr. Yerli mimarn kronik yetersizlii de bu gerekelerle yaplan d mdahalerle kurulmutu. Genilemekte olan bu karmak mekanizmada Darlfnun binasna eklenecek demir parmaklklar iin bile Ebniye Meclisinden sultana giden be aamal bir hiyerarik yapy katetmek gerekmitir. te btn bu nedenlerle, iin ileyiine ynelik kavraya bal olarak brokratlarn tahayylnde Darlfnun, her eyden nce mimari bir problemdir. Btn baarszlk ve imkanszlklarna ramen bu srecin getirdii nemli bir yenilik ise bu giriim sayesinde uyanan isteklerdir. Sonuta Darlfnun projesi yirmi senelik inaat sreci iinde lkenin geri kalanna rnek olacak bir niversitenin yan sra yine model olacak bir

renci saylarna dair veriler yer alr. Buna gre incelenen medreseler o dnemde Arapa grameri, mantk, fkh ve kelam dersleri okutulmaktadr (Ktkolu, 2000, s.11)

Bu aamalar hiyerarik olarak Ebniye Meclisi, Maarif Meclisi, Meclis-i Vl, Sadret ve sultandan oluur.

Daha sonraki srete, brokratik mekanizma daha da karmak bir hal aldka, iin nitelii de karmaklamt. Bu nedenle 1880lerin banda, 1869 Maarif Nizamnamesi ile Fransz sistemi model alnarak lke apnda kurulan yeni idadilerin binalar iin projelerin Fransadan getirtilmesi gerekmiti. Eski sadrazam Mehmed Kk Said Paa, anlarnda bu ihtiyac yle aklyor; milli mimarimizi gelitirmeyi arzu ederdik, ama artk buna gnl vermi mimar bulunmadn gibi, bulunsa da bu tarzn inas zahmetli olurdu. Ayrca binalar iin eski usul taksimat, uygarln deneyleri ile kurulan yeni usul ve hazr gereksinmelere uygun dmez. Bu nedenle, yapacamz mekteplerin resmilerini, planlarn Avrupadan getirtmeye mecburiyet hasl oldu.... idadi mekteplerinin ekali ve taksimat Paris mekteplerine uygundur. Aktaran; zgven, 1980, s.236.

108 sbyan mektebi ve rdiye, bir ark Kital, bir de Bilimler Akademisi kurma hayallerini harekete geirmi, hatta 1863teki Sergi-i Umm-i Osmniden geriye kalanlar iindeki mze mahalline tanm (BOA, A.MKT.MHM. 272/88), uyandrlmay bekleyen cahil halkn bilimle tanmasna ortam hazrlam ve tarihi kent merkezinde ykselen dev ktlesiyle tm bu niyetlere dair geri alnamaz bir sz olmutur. Bu srete yapnn tamamlanmasnda yaananlarn gerekesi paraszlk, isteksizlik ya da ilevsizlik olsa da niversite fikri bir vaat olarak, bina 4 Aralk 1933te tamamen yanp kentsel sahneden silinene kadar varln srdrmtr. Bugn ayakta durmayan bu yapnn kentsel toporafyada brakt iz kalc olmasa da, Tanzimat srecinde eitim ve topluma ynelik slahat ideolojisine dair nemli bir giriim olarak geride byk bir etki brakmtr. Bu dorultuda, Trkiyenin modern eitim tarihyazmnda hem binann bitirilemeyen inaat, hem de mimar zerine bir dizi sylem gelitirilmitir. Ahmed Ltfi Efendi (1999, s.1228), in ii senelerce uzad, hatta o kadar uzad ki b-kontrato Avrupadan celb olunan [Darlfnun] mimarna pek ok seneler verilen (eskiden yaplan ebniye-i liyyeden bahs etmeyelim yakn vakitlerde yaplan Bb- Ser Asker ve kullesi, Nusret Cmi-i erfi gibi binalar in Avrupadan mimarlar m getirildi idi) maalarn mikdr- yeknuyla epeyce bir bin-y ilm meydana gelmek mmkn idi szleriyle bu srete Avrupadan getirtildiini iddia ettii mimar Fossatiyi merkezine koyduu anlatsnda Batl bir mimara boa para demi olan zihniyeti eletirir. Erken Cumhuriyet dnemi tarihisi Ergin (1977, s.546), ise benzer bir sylemi daha da ironik bir ifade kullarak binay Milanodan getirtilen Fosati adnda bir talyan mimar yapmtr. naat yirmi sene srm, fakat bir trl bitip de mektep olamamtr Esasen abuk bitmi olsayd yine alamayacak, bo kalacakt. nk onu besleyecek ve dolduracak talebe bulunamayacakt szleriyle aktarr. Dier taraftan her iki tarihinin de srecin ve aktrlerinin baarszln vurgulamak zere dile getirdii mimar Fossatinin bu i iin zel olarak Avrupadan getirtilmi olduu iddias, Tanzimat dnemi balamnda bu tr bir ihtiyacn tad nemi (imdilik) amaktadr. On dokuzuncu yzyl banda stanbul Tersanesindeki byk havuz inaat iin elilikler araclyla Avrupadan mimar/mhendis getirtilmi olsa da (Bostan, 1992, s.71), Tanzimat srecinde stanbuldaki mimari hassasiyetler, yolu stanbula den Avrupal mimarlara salad prestijli konuma ramen henz uzman getirtecek kadar zellememitir. Sonuta Osmanl yneticileri bir Darlfnun kurmakta baarsz da olsa, tarihilerin yapya ve mimarna duyduu ilginin de gsterdii gibi bu yap tahayyl edilenden ok daha fazla grnr olmutur. Darlfnun, yapsyla Osmanl reformcu brokratlarnn Avrupa modeline gre tahayyl ettikleri bir niversite kurulmas isteini ifade ederken, inaat sreciyle de

109 peine dlen bu saf mimari hayalin imkanszln sergilemitir. Bina, stanbulun en nemli meydanna alan ve denizden bakldnda tm tarihi yarmadaya hakim olan siluetiyle evresini ezen dev bir ktledir. Bu etkileyici yap yanp da tamamen ortadan kalkana kadar her iki Mebusan Meclislerinin de allar gibi byk gsterilere sahne olmu ve istikrarsz siyasi ortama bal olarak srekli ilev deitirmi, ii bir trl doldurulamamtr. Bu balamda Darlfnun binas, Batya referansla eksiklikler zerinde ina edilen bilgiye ynelik sylemin rettii ii bo bir kabuk, kente yaplm nemli bir mdahaledir. Yapnn kaplad fiziksel ve imgesel alann bykl, Erginin de syledii gibi ii doldurulamayacak olan Darlfnun kurumunun eksikliini antsal bir yoklua dntrmtr. Bu durumda Darlfnun binas balangta tasarlanan ilevi yerine getirmesi imkansz olsa da inaat srdke eitimdeki yeniliki admlar geri besleyen mimari bir tahayyl olarak stanbulun tarihsel topografyasnda asl kalmtr.

110

ekil 3.1. Sultan Abdlmecidin 1844te Mekteb-i Tbbye-i ahanedeki diploma treninden dn (Terziolu, 1993, s.46).

ekil 3.2. Darlfnun iin ilk olarak seilen Atik Bab- Defteri (Ticarethane) arazisi, Ayasofya ve daha sonra Darlfnunun ina edildii Atik Cebehane arsas arasndaki ilikiyi gsteren harita (Ayverdi, 1958). (Haritadaki renklendirmeler yazar tarafndan eklenmitir).

111

ekil 3.3. Fossatinin Bab- Defteri arazisine yerletirdii Darlfnun binasna ait ilk nerinin zemin kat plan (Palumbo-Fossati, 1970, s.99).

ekil 3.4. Fossati tarafndan hazrlanan birinci Darlfnun projesinin boyutlu grn (Palumbo-Fossati, 1970, s.99).

112

ekil 3.5. Fossati tarafndan arsa deiiklii sonrasnda hazrlanan ikinci Darlfnun plan (Lacchia, 1943, s.81).

ekil 3.6. Fossatinin Ayasofyann minaresinden grnn kurgulad Darlfnun binasnn son hali (Fossati, 1852, pl.20).

113

ekil 3.7. Darlfnun girii (ehbal, 1 Terinisani 1325/ 14 Kasm 1909, s.289).

ekil.3.8. Darlfnun (TCTA, 1985, 4:950).

binasnda

1876da

alan

ilk

Meclis-i

Mebusan

toplants

114

ekil 3.9. Darlfnun binasndaki Mebusan Meclisi salonunun mahkeme salonuna dntrlmesi almalar (ehbal, 1 Terinisani 1325/ 14 Kasm 1909, s.290).

ekil 3.10. Darlfnunun binasnn Adliye Nezaretine dntrlmesi almalar (ehbal, 1 Terinisani 1325/ 14 Kasm 1909, s.290).

115

ekil 3.11. Darlfnun binasnda toplanan kinci Mebusan Meclisi, (ehbal, 1 Terinisani 1325/ 14 Kasm 1909, s.291).

ekil 3.12. Darlfnun binasnn Marmara Denizine bakan arka cephesinin neo-klasik dzenini ve tarihi yarmadann Boaz giriinden grnn gsteren fotoraf (ehbal, 1 Terinisani 1325/14 Kasm 1909, s.289).

116

ekil 3.13. Darlfnun binasnn Ayasofya ile ilikisini gsteren hava fotoraf (MllerWiener, 2002, s.230).

ekil 3.14. Yapnn Ayasofya ile ilikisini gsteren baka bir hava fotoraf (Ousterhout ve Bagelen, 2005, s.31).

117

ekil 3.15. Ayasofyann d avlusundan Darlfnun binasnn grn (Gen ve olak, 2007, s.238).

ekil 3.16. Darlfnun binasnn daha sonra dzenlenen Sultanahmet Meydan ve Ayasofya ile ilikisi (Atatrk Kitapl, Kartpostal, No. 5664).

118 4. YEN BLGNN NESNES OLARAK KENT/STANBUL

4.1

stanbulun Yeni Tarihsel Balam

Tanzimat Ferman 3 Kasm 1839da Glhanede Reid Paa tarafndan Sultan Abdlmecidin de hazr bulunduu resmi bir trenle okunarak ilan edilmiti. Bu nemli olayn birinci yldnmnden ok ksa bir sre nce resmi gazete TVde (210:1, 27..1256 / 24.10.1840), Glhanede tam da hatt- erifin okunduu yere, okularn baaryla vurduklar menzilleri iaretleyen talar gibi msanna ve mzeyyin bir nin ta dikilecei, ancak buras saray ierisinde olduu iin, herkes dima gremeyeceklerinden ondan cesim olmak zere Sultan Bayezid Camisi civarnda baka bir nin tann daha ina edilecei haberi duyurulmutur. Yine ayn metinde aktarld zere, Glhanede dikilecek olan nian tann zerinde hatt- erifin tam metni ile sultann altn yaldzl turas bulunacak ve yeni bir adalet dzeninin kurulduunu ilan eden bu taa da nin- adlet ismi verilecektir. Bayezid Meydanna dikilecek olan nian ta iin ise ayrca bilgi verilmemi, sadece Glhanedekinden bir kta daha ancak daha bynn yaplaca duyurulmutur. Dnemin dier gazetesi Ceride-i Havadis (9:1-2, 21..1256 / 18.10.1840, bundan sonra CH) ise, TVden alntlad bu haberi aktarrken haberin kaynanda dikilecek olan nian ta ile, bir zamanlar nl okularn arkasndan ilelebet nm bki kalmak zere dikilen nian talar arasnda kurulmu olan benzerliin olduka yerinde bulunduunu belirtir. Dier taraftan nian talarna benzetilerek tarihsel bir modelle ilikilendirilen ancak nian talarndan farkl bir ilevi olmas tasarlanan bu projenin toplumsal hayata nasl katlaca da CHdeki ayn makalede tarif edilmitir. Buna gre makalenin devamnda Glhne Meydan yol zeri olmayp Bayezid Meydan ise her yolun ura bulunduundan gelip giden grp sevinmek ve her sabah ve akam nnden gelip geerken pdihmzn umr-u devletine hayr du etmek iin dikilecek bu tan bulunduu yere meydan- adlet denilmesi ve beher sene o gnde cmle taraflarndan izhar- di (sevin gsterisi) ve meserret klnmas bir tr hakk- insi olaca bilgisi verilmitir. Bugn Tanzimat ant olarak adlandrlan bu ilk ant projesi, henz bide szc bile kullanmda deilken,* olduka nemli bir siyasal olayn merkezi irade tarafndan yeni bir

Ge Osmanl dnyasnda iktidar ve kamusal temsiliyet arasndaki ilikiyi 1908 tarihli bide-i Hrriyet zerinde tartan Alev Erkmen (2008, s.117, dn.21), bide kelimesinin 19. yzylda baslm szlk ve leksikonlarda bulunmadn ve bu kelimenin bide-i Hrriyetin yapmndan ksa sre nce kullanma girdiini tahmin ettiini belirtmektedir. zellikle Sultan II. Abdlhamid dneminde iktidarn yeni merkeziyeti siyasetine paralel olarak lke apnda youn biimde ina ettirdii bu tr abidelere ynelik daha kapsaml bir tartma iin bkz; Erkmen, 2006.

119 mimari pratik araclyla simgeselletirilmesi niyetini tamaktadr. Bu ant projesi ile yakn gemile gelecek arasnda youn kullanm nedeniyle zenle seildii anlalan bir kentsel meydan da dntrecek yeni bir tarihsel sreklilik biimi nerilmektedir.* Tarihte kentsel mekanda nemli kiiler, eitli ilevlere sahip kamusal yaplar ya da daha basit bir biimde emeler araclyla izini brakrken, ilevsel olmayan yeni bir mimari temsil biimi sunan bu ant sadece dnemin sultannn deil, bir olayn ansn da bki klmak zere tasarlanmtr. Antn ina edilecei konumun seiminde grnrl nemli bir rol oynarken, dnemin sultann ve temsil ettii siyasal olay yoldan geenlere hatrlatmak, ya da unutturmamak zere tasarlanan bu proje, zerinde yer ald meydan da dntrecei tahayyl edilen Osmanl dnyas iin yepyeni bir mimari pratik nerisidir. Dier taraftan bu antn nin- tanzmat yerine nin- adlet ismiyle anlacak olmas, Osmanl devlet ve siyaset felsefesinin temelinde yer alan soyut bir adalet fikrinin de Tanzimat ideolojisi ierisindeki nemli konumunu iaret etmektedir. Klasik Osmanl siyaset anlaynda deimez bir nizm lem yani mutlak bir toplum ve devlet dzeni idealini ayakta tutan ve siyasal iktidarn en nemli meruiyet kaynaklarndan biri olan temel kavram dire-i adlettir (Aslan 1992; Oktay, 2003). Kayna Platon ve bn Halduna uzanan ve slam devlet felsefesi iinde nemli bir yeri olan bu siyasal ahlak anlaynn temelinde devletin gcnn ve srekliliinin ynetilen ve yneten snf arasnda ideal bir denge ile salanabilecei dncesi yer alr. Toplumsal hiyerariyi korumaya dayal bu dngsel ilikiye gre adil bir ynetim ile reayadan toplanan vergi gelirlerinin sreklilii ve gl bir ordu, dolaysyla da devletin bekas salanacaktr. Tanzimat reformlar, merkezi iktidar tarafndan en temelde yerel yneticilerin halka ynelik keyfi ve adaletsiz davranlar ve bunlardan doan honutsuzlukla beraber glenen ayrlk hareketleri nlemeyi amalarken, geleneksel adalet dairesi dncesindeki reayaya adil davranlmas felsefesini de devam ettirir (Somel, 2003, s.93). Glhane Hatt- Hmayununda Gayrimslimlerin de can ve mal gvenliinin, Mslman tebaa ile hibir ayrm gzetmeden kanunlarn korumas altnda olduu ilan edilirken, devletin srekliliine ynelik vurgu ve sultann mutlak iktidar yine ayn anlayn uzants olarak nemini korumaktadr (Somel, 2003; nalck, 2006). Bu durumda ilan edildii halde uygulamaya geirilmeyen Mslmanlarla Gayrimslimler arasnda geerli olacak yeni bir kanuni eitlik ilkesini vurgulayan Tanzimat Ferman ile birlikte geleneksel adalet fikri de bu

ok ksa bir sre nce, 1826 ylnda tasfiye edilen Yenierilerin bu meydanda youn olarak bulunan izleri ksa srede temizlenmi ve meydan yeni bir askeri-idari merkeze dntrlmtr (Yeilkaya, 2007). Sultan II. Mahmudun hazrlad yeniliki ortamda ilan edilen Tanzimat iin yaplan bu antn zellikle buraya ina edilmesi kararnn bu dnme katkda bulunma amac olduu da dnlebilir.

120 yeni siyasal balama uyarlanmak istenmektedir.* Buna gre ncelikli olarak siyasal alanda gelenek ve yenilik arasnda duran adalet dncesini temsil edecei ilan edilen Tanzimat ant, ayn zamanda saltanatn Tanzimat srecinde artarak devam eden kentsel mekandaki yeni kamusallk pratiklerinin de ncs olarak grlebilecek nemli bir mimari projedir. Tanzimat Fermannn ilan edilmesinin birinci yldnm eiinde hazrlanan bu ant projesine dair CHde yaynlanan ilk haberden yaklak on gn sonra yine ayn gazetede yer alan yeni bir makalede, Bayezid Meydann bir adlet meydanna dntrmek zere dikilecek olan bu ikinci antn ayrntl bir tasviri yaynlanmtr. Metinde yazar, dikilecek olan talarn neye benzeyecei konusunda bir tartmann oktan balam olduu bilgisini verir ve bu tartmaya son vermek niyetiyle, hazrlanm olan projenin ayrntlarn anlatr: yle ki Sultan Bayezid Meydanna dikilecek nin- adlet ta At Meydanndaki Dikilitan biiminde olacak ise de ondan yedi sekiz arn yksek olup bir karesi zerine oturtulacakm ve bu nin- adlet tann sebeb-i vz olan Tanzmat- Hayriye byk ve kk herkesin hakknda hayr ve menfaat id ve b- hayat gibi b-y kd-y ihy eyledii ecelden ona iret olarak dikilecek nin- adlet tann drt tarafnda dahi arslan suretinde tundan birer eme yaplp sye-i ahnede Tanzmat- Hayriyeden herkes nasl kesb-i menfaat ediyor ve ne ekl sef ve rahat gryor ise onun nin olan ibu ta seyreden dem dahi tan drt tarafndaki emelerden akan b- hayat gibi sudan iip kansun ve Tanzmat- Hayriyeden halkn rahat ettii gibi nin tan seyredenler dhi keml-i saf ve safvet bulsun ve u bbda essyla nin- manda birbirlerine mutbk olsun kasdyla ibu nzan ve dakk noktalarn icrsna karar verilmitir (CH, 11:1, 11.N.1256 / 06.11.1840). Bu metinde yaplan ayrntl tasvire gre Bayezid Meydannda ina edilecek olan nin- adlet, ortada zerinde Hattn yer alaca ve en tepesinde bir lem olan bir dikili tatan ve evresinde drt adet tuntan yaplacak aslan biimindeki emeden oluacak ve Tanzimatn faydalar da buradan akan ve b- hayata benzetilen suyla temsil edilecektir. Metinde, gelip geenler iin suyunu imeseler bile, duyularnn okanaca bir seyir nesnesi olaca iddia edilen bu projede yer alan geleneksel formlarn dndaki aslan suretli emeler, ayn zamanda

Tanzimat Fermannda ve dier birok resmi yerde tebaaya adletli davranlmas ska vurgulanrken Mslman-Gayrimslim eitliinin hayata geirilmesi iin bir giriim yoktur. Artan d basklarla birlikte 1856da bu vaadi gerekletiren Islahat Fermanna kadar, her ne kadar eyalet meclislerine Gayrimslimlerin de dahil edilmesi gibi uygulamalar balatlmsa da bu meclislerde Mslman cemaatin ounlukta olmas ve dier aznlklarn da cemaat blmlenmelerine gre temsil edilmesi gibi uygulamalarla Osmanl cemaatinin paral yaps korunmutur (Somel, 2003, s.96-7).

121 kamusal alanda ina edilecek ilk figratif heykellerdir.* Dier taraftan bahsedilen gazete yazlarnn hibirinde projenin mimar belirtilmese de, dnemin gzde mimarlarndan Gaspare Fossatinin projeleri arasnda bulunan bir ant projesi bu tasvire tamamen uymaktadr (ekil 4.1). Sonuta yaplan tm hazrlklara ve duyurulara ramen bu antn hi bir zaman ina edilememi olmas ise ilgintir. Bu konudaki tek bilgiyi ge on dokuzuncu yzyl vakanvisi Ahmed Ltfi Efendi vermektedir. Ahmed Ltfi Efendi (1999, 6:1068), bu projenin halk arasnda byle eylerin Avrupa uslne mnhasr olduu eklindeki sylentiler nedeniyle ina edilemediini anlatr. Yine de bu tepkinin halk iinde hangi gruplardan geldii ve saltanatn buna neden ve nasl kar koyamad konusunda daha fazla bilgi bulunmamaktadr. Ayrca kentte nian talar ya da Bizans dneminden kalma ant stunlar gibi saysz benzeri olan bu proje zerinde, otoriter bir siyasal iktidar kararndan vaz geirecek kadar gl bir toplumsal direncin olutuuna inanmak gtr. Bunun yerine, sk kullanlan stratejik bir siyasal sylem olarak halktan geldii iddia edilen tepki ve sylentilerle aklanan bu tr baarsz vaatlerin, ok aktrl ve karmak devlet mekanizmas iinde yeterince ikna edici olamadklar iin gerekletirilemediklerini dnmek daha doru olacaktr. Bu durumda son Osmanl vakanvislerinden Ltfi Efendinin kendisinden nceki resmi tarihyazmsal gelenekten devrald ve kukuyla karlanmas gereken bu aklamaya karlk projenin baarszlnn arkasndaki ok daha muhtemel olan gereke, Tanzimat Ferman ile ilan edilen ancak byk oranda gerekletirilmeyen yeni adalet dzeni gibi bu antn da henz brokratik evrelerce tam anlamyla kabul grmemi bir dncenin rn olmasdr. Sonuta kentin nemli bir meydannda yakn siyasal tarihte dnm noktas olarak grlen nemli bir olay temsil edecei, o gnn siyasal sylemini gelecee tayaca ve hatta bulunduu mekan dntrecei dnlen yeni bir ant ve dolaysyla yeni bir mimari pratik araclyla kentsel mekanda yeni bir tarihsellik ina etmek mmkn olamamtr. Dier

On altnc yzylda brahim Paa, saraynn hemen nndeki At Meydanna Budinden getirdii baz antik tanr heykellerini yerletirmi ancak bunlar anlatldna gre youn tepki alm ve Paann lmnden sonra kaldrlmtr (Sakaolu, 1994, s.414). stanbulda Bizans dneminden kalan figratif heykeller ise kamuya kapal olan zel saray koleksiyonlarnda tutulmaktadr (Kreiser, 1997). Wendy Shaw (2004, s.40) da on altnc yzylda talyan seyyahlarn Blakhernai Sarayndan tanarak Topkap Saraynn deniz kapsna yerletirilen aslan heykellerinden bahsettiklerini aktarr. Aslan gc simgeledii iin iktidarlar tarafndan tercih edilen bir hayvan figrdr. Austos, 1848 tarihli ilgin bir haberde ise, JC (115) Ihlamur Kknn bahesinde stanbul halk iin iinde kuu ve yunus heykelleri olan yeni bir emenin Fransz mhendis Canenza tarafndan ina edildii duyurmutur. Bugn Osmanl mimarlk tarihine ynelik literatrde farkl bir Tanzimat ant projesi ve ona dair eitli iddialar bulunmaktadr. Osmanl Devleti, 1855teki Paris Dnya Sergisinin mimarlk sergileri blmnde ilk kez yer alm, ve burada Bursa ve stanbuldan erken ve klasik dnem mimari antlarnn ve Artin Pascal Bileziki tarafndan hazrlanan yeni bir ant projesinin izimlerinden oluan 13 adet pafta sergilemitir. Bileziki sergide bir de mansiyon kazanmtr (Aoki, 2002, s.179-80). Pariste Ecole des Beaux Artsda mimarlk eitimi

122 taraftan, bu proje iin yaplan son anlatmda kamusal bir meruiyet arac olarak kkl bir tarihsel gelenei olmasna ramen hi bir kentsel nitelii tamayan nian talar yerine (ekil 4.3),* biimsel bir model ve hatta meruiyet kayna olarak, ok daha kentli saylabilecek At Meydanndaki Dikilitan seilmi olmas arpcdr. Mimar Fossatinin sonuta ina edilememi olan bu ant tandklatrmak zere biimsel bir model olarak Dikilita zellikle tercih ettii de dnlebilir. Buna karlk, stanbulun Osmanllarn eline gemesinden sonra da At Meydannda varln koruyan Dikilita ve dier iki ant stun yakn bir gelecekte, 1856 ylnda, tamir edilerek ok daha uzak bir gemiin yeniden kefedilen antlar olarak yeni bir grnrlk kazanacaktr. Tanzimat Fermanyla ifade bulan yeni bir adalet fikrini temsil edecek modern bir antn yaplamam olmasna ramen, yzyllar boyunca kentin doal fiziksel evresinin paras olarak kabul edilmi olan (baz) Bizans eserlerinin eitli biimlerde kazand yeni antsallk, bu blmdeki tartmann ana eksenini tanmlamaktadr. Bu dorultuda ncelikli olarak Osmanl stanbulunda merkezi iktidarn aktrleri arasnda yeni bir tarihsel duyarll harekete geiren ve stanbulun Osmanl ncesi gemiiyle yeni bir iliki kurulmasn salayan en nemli projenin ise yine Fossati kardeler tarafndan yrtlen Ayasofyann tamirat olduu iddia edilmektedir.

4.2

Ayasofyann Tamiri

stanbulun, prestijini hemen hi bir zaman kaybetmemi ve ayn zamanda ikonografik bir model olarak Osmanl emperyal mimarisini de yakndan etkilemi en nemli Bizans ganimeti olan Ayasofyann, Sultan Abdlmecid dneminde gerekletirilmi olan kapsaml tamirat bu dnemde filizlenmekte olan yeni tarihsel duyarll eitli biimlerde beslemi olan nemli bir giriimdir. Yapnn dnem dnem geirdii baz nemsiz onarm ve bakm almalar bir kenara brakldnda, 1573-4 senelerinde Mimar Sinann yrtt tamiratn ardndan,

alan Osmanl Ermenilerinden Bilezikinin Fossatininkinden farkl olan bu projesi Paris Sergisine dair kaynaklarda Krm Savanda Fransa, ngiltere ve Osmanl Devleti arasndaki ittifak simgeleyen bir ant olarak tanmlanr (Aoki, 2002, s.180). Bu projeyi Tanzimat ant olarak nitelendiren ilk iddia ise ehbalde (83,1329/1911) Ltfi Tarihine referansla dile getirilir. Bu durumda Krm Sava devam ederken alan sergide yer alan projenin bu sava ansna tasarlanm bir ant olduu iddias daha inandrc grnmektedir (ekil. 4.2).
*

Baarl bir ok atnn ardndan vurulan yeri iaretleyen bu talar, padiah, vezir ya da dier nemli kiilere aitse birer ant stun biiminde yaptrlr ve stunun okun atld yznde, atcnn kimlii, meslei, atn uzakl ve tarih bilgilerini veren bir kitabe yer alrd (Acar, 2006, s.69).

Burada restorasyon yerine tamirat kelimesi tercih edilmitir. Zira bugn kavram olarak restorasyon, tarihsel yaplar ilevsel gerekelerin yansra eitli alardan tarihsel birer belge olarak kabul eden ve bu yaplarn kltrel kayglarla korunmalarn neren bilimsel bir disiplindir (Ahunbay, 1996, s.8). Oysaki sz konusu edilen dnemde bu niyetle balatlmam olan bu tamirat, bu tr yeni kayglarn ortaya kn belgelemek zere tartma konusu edilmitir.

123 yapnn geirdii ikinci byk ve nemli tamirat 1846-8 yllar arasnda Fossati kardeler tarafndan yaplmtr (Necipolu, 1992, s.221). Kapsaml bir onarm olarak balatlan, ancak rastlantlar eseri bata planlanmam olan sonular yaratan bu projeden sonra Osmanl iktidar ve Bizans gemii arasnda var olan iliki yeni bir boyut kazanacaktr. Bu tamirat sonrasnda Bat Avrupadan gelen tepkilerle birlikte toplumsal bellekte efsaneler yoluyla canl tutulan ve slamiyetin Hristiyanlk zerindeki zaferini hatrlatan Bizans gemiinin yeni bir balamda sahneye kmasyla yaananlar, Osmanl ynetimi iin bu yapya sahip olmann nasl yeni bir iktidar sembolne dntrldn sergiler. Bizans imparatoru Iustinianus tarafndan altnc yzylda ina ettirilmi bir imparatorluk kilisesi olan Ayasofya, stanbulun on beinci yzylda Osmanllar tarafndan alnmasnn hemen ardndan Sultan II. Mehmet tarafndan saltanat camisine evrilmitir. stanbulun alnmasnn ardndan ina ettirdii yeni yaplarla Bizans kentinin kentsel ve tarihsel toporafyasn koruyan Sultan II. Mehmetin bu yapnn emperyal prestijine sahip km olmas, ayn zamanda bu yapnn kaderini de belirler (Vryonis, 1991, s.37). Yzyllar ierisinde mimari ve biimsel zellikleri ok az deiiklik geiren bu yap, gemi ve bugn arasnda dinamik bir iliki kurarken, bu srete deien seyirci ve kullancsyla da canl bir diyalog ierisinde olmutur (Necipolu, 1992, s.196). Yapnn Hristiyan ve Bizans gemiinin popler imgelemde zayflatlarak evrensel bir hkmdarlk sembol olarak yeniden inas ise, zellikle on beinci ve on altnc yzyllarda youn olarak kullanma giren mitolojik efsane ve tarihlerle salanmtr (Yerasimos, 1993). Kentin yeni balamna gre Bizans tarihinden devirilen bu efsanelerden bazlar Sultan II. Mehmetin Bizans imparatorundan devrald yeni emperyal syleme ynelik tepkileri de ierir. Bu tepkileri de dikkate alarak Necipolunun (1992, s.202) slamiletirilmesinin Osmanllatrlmas kadar kolay olmadn iddia ettii ve paganlk zerinde Hristiyanln zaferinin gstergesi olan yap, uzun bir sre sonucunda Hristiyanln zerinde slamn zaferi olarak

sembolletirilmitir. Sultan II. Selimin (1524-74) trbesinin inaatnn ardndan bir zafer antndan ok, saltanat klliyesine dntrlen Ayasofya, on dokuzuncu yzyla gelindiinde ise stanbuldaki dier antsal sultan camileriyle birlikte saltanata hizmet etmeyi srdrmektedir. Bu srete, yapnn deien siyasal balamna uygun olarak, uzun bir sredir akta braklan ve Bizans gemiini kolektif bellekte canl tutan mozaiklerin st de, zellikle on sekizinci yzyldan sonra az saydaki figratif olmayanlar haricinde tamamen kapatlmtr (Mango, 1997, s.98). Necipolu (1992, s.221), bu durumu zellikle on sekizinci yzyldan sonra Osmanl saltanatnda halifeliin kazand vurgu ve buna paralel olarak yapnn siyasal alanda kazand dinsel arlkla aklar. Ancak yapya ynelen ve daha ncesinde zararsz

124 olan mozaikleri bir eit tehdit olarak grnr klan bu yeni grme biiminin arkasnda sadece dinsel kayglarn olduunu dnmek yerine, bu mozaiklerin temsil ettii tarihselliin dnemin siyasal balamna uygun dmedii iin tehlikeli bulunmu olduu da iddia edilebilir. Sonuta yapnn bu eikte kazand, moziklerinin zerinin kapatlmasyla sonulanan yeni grnrl bu almann konusu olmasa da daha ayrntl bir aratrmay hak etmektedir. Dier taraftan, sonucunda Ayasofyada mozaiklerin zerlerinin kapatlmasyla byk lde ulalmaz olan Bizans izlerinin yeniden gn na karld bu kapsaml tamir projesinin balangcndaki niyet ise bu gemii canlandrmak deildir. Ayasofyann kapsaml bir tamiratnn yaplacana ynelik ilk haber TVnin 2 Ocak 1847 (315, 14.M.1263) tarihli saysnda duyurulmutur. Metinde, bu tamirata gereke olarak, zellikle i mekan ok uzun zamandan beri tamir grmedii iin olduka harap halde bulunduu ifade edilen yapnn, sr- mteber-i atka ve azm-i mbed-i mnfeden olduu iddiasyla bu halde braklmasnn saltanat katnda uygun grlemeyecei ifade edilmektedir. Bu habere gre kapsam hakknda daha fazla bilgi verilmeyen bu tamiratn maliyeti ne olursa olsun tm masraf da sultan tarafndan karlanacaktr. 1847 ylnn ilk gnlerinde duyurulan bu nemli kararla birlikte tamiratn kapsamnn ne olaca ve bu iin hangi mimara verilecei konusunda aratrma ve almalar da balatlmtr. Bu tarihten sonra dnemin Evkf- Hmyn Nzr ve Ebniye-i Hassa Mdrnn de dahil olduu Meclis-i Vl toplantlarnda bu tamiratn ierii tartmaya alm ve sultann da onayyla masraflarnn karlanmas iin ksa sre nce len eyhlislam Asm Efendinin mirasnn bu ie aktarlmas kararlatrlmtr.* Dier taraftan bu ii hangi mimarn yapaca hakknda kesinlemi ve detayl bilgi Nisan aynn balarna ait bir resmi yazma dizisinde yer almaktadr (BOA, .MSM.672,

18.Ra.1263/05.04.1847). Bu belgelerde yapnn tamirat iinin mimar Fossatiye verilecei, iin denetimine Yanni Kalfann memur edildii ve bu misill ebniye-i kadme ve usl- fnn-u mimriyyede mehret-i mcerrebesi bulunan erbb- vukf ile mzkeresi cb edeceinden tm bu iin sorumlusunun ise dnemin Ebniye-i Hassa Mdr Abdlhalim Efendi olaca belirtilmektedir. Bu i iin Fossatinin neden ve nasl seildii konusunda ise ayn belgelerde bir de gereke sunulur. Buna gre, Meclis-i Vlda bu iin saray mimar Karabet (Balyan) Kalfaya verilmesi uygun bulunmu olsa da, ilgili bir komisyon tarafndan

Akgndz vd. (2006, s.251) bu miktarn len eyhlislamn 16.800 keselik terekesinin sadece 1650 keselik ksm olduunu iddia etmesine ramen, Fossati bir mektubunda balangta on bin kesenin bu ie ayrldn yazmtr (Mango, 1962, s.112)

125 yapnn ierisinde yaplan incelemenin ardndan bu kapsaml ile Karabet Kalfann srdrmekte olduu Dolmabahe Saray inaat yznden yeterince ilgilenemeyecei anlalmtr. Buna karlk, kendisiyle yaplan grmenin ardndan ilm-i mimride mehreti cihetiyle Drlfnun insna memr Fossatinin de bu ii yapabilecei dnlmtr.* Mimar Fossati de 1848 ylnn balarnda yazd bir mektupta bu ii almas zerine teklifin kendisine Nisan aynda geldiini belirtmitir. Alnan bu kararn ardndan yaklak sekiz yz kiiden oluan bir ekiple ie balayan Fossatinin tamirat yaklak iki yl srmtr. 1766daki byk depremden zarar grm olan yapnn iinde bulunduu kt durumu ise mimar Fossati, doal etkilerden ok ihmalkrlk ve ilgisizlie balar (Mango, 1962, s.11). Dier taraftan balangta bu i iin bir kontrat imzalamam olan mimar, ancak 1847 senesi sonunda alaca cret konusunda bir tartmaya girmitir. Mimarla ivereni arasndaki tartmay aktaran belgeye gre, Darlfnun inaat iin zaten maa almakta olduklar ve bu nedenle de bu i iin kendilerine en bata maa balanmad ifade edilir (BOA, .MSM. 25/685, 07.S.1264 / 14.01.1848). cretlerinin maa balanmas yerine iin bitiminde denmesini talep eden Fossati, bu i iin kendisine yz bin, kardei iinse elli bin kuru talep etmi, Evkf- Hmyn Nzr ise bu creti ok yksek bulmasna ramen henz yarlanm olan almalar zerine yaplan bir deerlendirmeye dayanarak bu creti kabul etmitir. Bu ifadeye gre cmi-i erif-i mezkrun bu defaki tamirt mukaddemlerde vk bulan tamirtna maks ve muhk olmad, yani daha nce

Ayasofyann tamiri iinin mimar Fossatiye verilmesi karar sonular sebebiyle tarihiler arasnda farkl biimlerde yorumlanmtr. Eyice (1975, s.5820), Sultan Abdlmecidin bu ii en bandan beri Balyan ailesine vermek istemediini ve bu i iin zellikle Avrupal bir mimar aradn iddia eder, ancak bu tezini bir belgeye dayandrmaz. Ayrca imdiye kadar incelenen resmi yazmalarda gizlilik kaygs olmad ve birok ifadenin resmi sylemin iine szmasndan ekinmeden rahata kullanld gzlemlenmitir. Bu nedenle balangta gerekten de Karabet Kalfann bu i iin akla gelen ilk isim olduu dnlebilir. Dier taraftan Can (1993, s.167) da Fossatinin Darlfnun inaatnn hafriyat almalar esnasnda bulduu Roma dnemi eserlerine yaklam nedeniyle saltanatn zaten ilgisini ekmi olduunu iddia etmektedir. Ancak bu iddia da Ayasofya tamiratnn balangta yapsal bir onarmdan daha fazlas dnlerek planland dncesini ima eder. Mango (1962, s.112-4), Fossatinin st dzey bir Osmanl paasna yazdn iddia ettii mektubun tarihini Fossatinin bulduunu yazd mozaiklerin keif tarihlerini referans alarak ubat 1848 ncesi olarak belirlemitir. Sabine Schlter (2000, s.63) ise Ayasofya hakknda yapmay planlad yayndan da bahsederek finansal destek isteyen Fossatinin bu mektubu St. Petersburg Gzel Sanatlar Akademisi rektrne yazdn iddia etmektedir.

Bu inaata dair ariv taramasnda bulunan ilgin bir mektup Osmanl bakentine Avrupadan teknoloji ve know-how akn da rneklemektedir (BOA, HR.TO. 408/7). Licomte Hill de Hillburg imzal bu mektupta, yazar kendi icad etmi olduunu iddia ettii Viyanada kullanlan ve ok byk arlkta inaat malzemesini deyde tayabilen Viyana aletini Ayasofya inaatna satmak iin izin ister. Anlatmna gre birgn yolda karlat mimar Fossati de, Viyanada grm olduunu ve Ayasofya inaatnda ok iine yarayacan syledii bu aletten on iki tane yaptrlmasn istemitir. Yazarn bahsettii alete dair izimler ise, ayn belgenin ekinde bulunamamtr.

126 yaplan tamiratlarn yannda bu seferkinin benzersiz olduu gerekesiyle mimarlarn istedikleri cretin denmesine karar verilmitir. Bu belgeyle e zamanl olarak Fossati yukarda bahsi geen mektupta, hem bu iin kendisine verilmesinden dolay ne kadar memnun olduunu, hem de bu tamirat iinde tamamen zgr brakldn yazmtr. Bu durumda Osmanl iverenlerinin de mimarn yrtt almalardan byk memnuniyet duyduklar tahmin edilebilir. Dier taraftan yine ayn mektupta Fossati, bir nceki sene caminin kubbe kurunlarnn yenilenmesi, i mekann yeniden boyanmas, cam pencerelerin temizlenmesi gibi rutin bakm ilerinde sadece 2600 kese harcandn belirtir. Bu kapsaml inaat iin ilk bata ayrlan bte ise birok baka inaatta olduu gibi yetersiz kalm, yaplan harcamalar sultann kesesinden ve borlanarak karlanmaya allm ve cretlerini alamayan iiler bu srete Fossatiyi bile taciz etmilerdir (BOA, C.EV.467/23643, 16.S.1269 / 29.11.1852). Dier taraftan dnemin grg tanklarnn anlattklarna gre ana kubbede bir insann geebilecei genilikte atlaklar olan yapdaki statik problemleri kstl bir sre iinde inceleyen Fossati, kubbenin tayc ayaklara yapt basky azaltmak zere kubbe eteine ve galeride kubbe yk altnda eilmi olan on iki stuna baz mdahalelerde bulunmutur.* Sabine Schlter (2000, s.62), Fossatinin yapnn sorunlarn doru tespit ettiini, ancak yapnn tarihini yeterince iyi bilmedii iin eldeki verileri gereince deerlendiremediini ve yerinde mdahalelerde bulunamadn iddia eder. Fossatinin, Ayasofyann zellikle de Avrupa kamuoyunda yeniden kefini salayan byk katks ise tamirat kapsamnda ilk bata ngrlmeyen Bizans mozaiklerini yeniden gn na karmasdr. Fossatinin

anlatmlarna gre sk sk almalar yerinde ziyaret eden Sultan Abdlmecid ve Mustafa Reid Paa da bu yeni kefi byk bir hayranlkla karlamtr. Yine Fossatiye gre sultan ibadet mekannn dnda kalan zellikle iki figratif mozaiin akta braklmasn istemi, ancak muhafazakar tepkilerden ekinildii iin hepsi de farkl zamanlarda aa karlan bu mozaiklerden sadece figratif olmayanlar akta braklm, Hristiyanlkla ilgili olanlar ise tamir edilerek sultann ifadesiyle uygun zaman geldiinde almak zere tekrar svayla rtlmtr. (Mango, 1962, s.14). Ayn zamanda bu kapsaml tamirat ve dekorasyon esnasnda Fossati, yapya kendi tanmyla Grek-Roma tarznda yeni sultan bir mahfili ve

Bu konuda baz nemli aratrmalar; Mango, 1962; Teteriatnikov, 1998; Schlter, 1999.

stanbulda Franszca yayn yapan JCde (155, 09 .04.1849), nce sultann bu almalar ziyareti, ok ksa bir sre sonra da (161, 09.05.1849), veliaht Ziyaeddin Efendinin cenaze treninin ardndan Mustafa Reid Paa eliinde bir grubun Ayasofya ve Darlfnuna yapt ziyaret ayrntl olarak anlatlr. Habere gre Reid Paa bu ziyaretinde yeni yaplan hnkr mahfilini ve ayrca i narteksteki Contantinus ve Iustinianusun Hz. Meryeme kentin ve kilisenin modellerini sunarken gsteren mozaii de incelemitir.

127 kuzeydou giriinde ina edilen hnkr kk, ayrca muvakkithane yaplar eklemitir.* Bunun dnda yapnn d cephesi eritler halinde boyanm, ana mekanda slami dekorasyonunun paras olarak sekiz byk madalyon aslm ve minareler de dahil olmak zere yapnn farkl yerlerinde eitli onarmlar yaplmtr. Buradaki tartma balamnda nemli olan konu ise bu tamiratn mimari ieriinden ok, bu i iin Fossatinin tercih edilmesiyle balayan bir dizi rastlantlar zinciri sonucunda yapnn yerel ve uluslararas lekte kazand yeni kamusallktr. Fossatinin bir yandan da yaynlamak zere byk bir hzla kaydettii bu inaat sreci biter bitmez, 13 Temmuz 1849 tarihinde, Ramazann ilk gnne denk gelen Cuma namaz ile grkemli bir al yaplmtr. Dnemin nemli Fransz gazetesi LIllustrationun da aktard bu trenle ilgili olarak muhabir Adalbert de Beaumontun ekinde bir de gravr bulunan detayl anlatm yer alr. Buna gre resmedilen sahnede gnn len saatlerinde yaplan top atlarnn ardndan Sultan Abdlmecid, arkasnda Mustafa Reid Paa ve maiyetiyle beraber beyaz bir atn stnde Bb Hmyndan kmaktadr (ekil 4.4). Byk bir izleyici topluluunun izledii treni, yeni yaplan hnkr kknn hemen yannda Valide Sultan Bezmilem de bir araba ierisinden evresindeki harem halkyla birlikte seyreder. Caminin giriinde ise dini grevliler ve Fossati kardeler sultan karlamak zere beklemektedir. Trenin devamnda sultan, mimarlar bizzat kapda tebrik ettikten sonra yapnn kuzeydousunda yaplan yeni hnkr kknden ieri girmi ve eyhlislam ynetimindeki dini tren balatlmtr. Bu altan aylar sonra yine bu olay ansna zerinde ngiliz fotoraf James Robertson tarafndan hazrlanm olan ve zerinde bir Ayasofya gravr bulunan madalyalar bastrlm ve mimarlara da hediye edilmitir. Dier taraftan Gaspare Fossati, yukarda bahsi geen mektubunda henz tamiratn yarsn tamamlamken yap ile ilgili kapsaml bir kitap hazrlama plan olduundan bahsetmi ve hitap ettii makamdan mali destek istemiti (Mango, 1962, s.115). Mektupta bu talebini, Hristiyanln kutsal ant olarak tanmlad Ayasofyay ve Bizans sanatn yeniden Avrupaya hatrlatmak ve arkeolojik aratrmalara katk salamak iin baslacak olan kitabn Avrupadaki kraliyet akademilerine ve ktphanelere datlmas arzusuyla aklamtr.

Fossati, bu tamirat almalarn daha nce bahsedilen bir mektubun yansra, Ayasofyann alndan birka gn sonra, 13 Temmuz 1849da, stanbulda bir tiyatroda halka ak bir konumada detayl olarak sunmutur. Kendi yapt ekleri de bu metinde Grek-Roma stilinde olarak tanmlar. Tam metin iin bkz: Mango, 1962, ss.107-12. Crmonie dinauguration de la Mosque de Sainte-Sophie de Constantinople, restaure par Messieurs Fossati, LIllustration, Journal Universel, 13(1849): 405-6.

128 Ancak stanbula Rus Bykelilik Sarayn ina etmek zere gelmi olan ve stanbulda bulunduu dnemde St.Petersburgdaki Gzel Sanatlar Akademisi ile ilikisini de srdren Fossati, 1848de Ayasofya almalar nedeniyle Akademiye onur yesi seilmi de olsa, dnemin Rus arndan bekledii destei alamam, sadece bir prlanta yzkle dllendirilmiti (Schlter, 2000, s.63). Nihayetinde Sultan Abdlmecidin desteini alan Fossati, 1852 ylnda sultana ithaf edilen, Ayasofyann i ve d grnmlerinden oluan ve Louis Haghen elinden kan yirmi be ta bask resimle birlikte, en arkada da yapnn ok ksa bir tarihesiyle tamirat ve resimler hakknda Franszca yazlm tantc bir metinin yer ald kitab, Londrada ve ngilizce bir balkla, Aya Sofia, Constantinople, As Recently Restored by Order of H.M. the Sultan Abdul Medjid, ismiyle bastrabilmitir (ekil.4.5).* Ancak, Robert Nelsona (2004, s.31) gre LIllustration yazar de Beaumontun da aralarnda olduu Avrupal byk bir kamuoyunun sabrszlkla bekledii ve kapandaki sultan turasyla yar-resmi grnm tayan bu yaynn sahip olduu slami-Osmanl etki Avrupada hayal krkl yaratmt. Fossati kitapta Ayasofyay zgn balam iinde ve yaayan bir sultan camisi olarak sunmay tercih etmi, levhalarda kulland youn insan figrl anlatmlaryla paras olduu gndelik hayat, yapy sarmalayan ve antsal etkisini azaltan evlerle birlikte kent iindeki fiziksel ve toplumsal balam gstermek istemitir (ekil 4.6 ve 4.7). Hatta mimar, henz inaat srmekte olan Darlfnunla birlikte stanbulun yeni yzne de yer vermitir. Buna karlk Fossatinin arivindeki saysz mozaik izimlerini inceleyen Mango da (1962, s.19), Rus arndan bekledii destei bulabilseydi Fossatinin ok farkl bir kitap ortaya karacana inandn belirtir. Yapnn Bizans gemiine ait olan ve Fossati tarafndan kefedilen figratif mozaiklerin kitapta yer almay bu hayal krklnn en nemli kaynadr. rnein, ilk levhada yapnn gneyinde ana giri olarak kullanlan nartekste portalin hemen zerindeki mparatorlar Constantinus ve Iustinianusun

Hz.Meryeme ehrin ve kilisenin modellerini takdim ediini gsteren mozaikler Fossati tarafndan bulunmu olduu halde gsterilmemi, mekan gncel haliyle resmedilmitir (ekil 4.8). Bu durumda Osmanl sultannn desteiyle Avrupal bir kamuoyuna hitaben hazrlanan bu kitapta hibir biimde yer verilmeyen mozaikler, yukarda aktarld gibi sultann zerini rtmeme arzusuna ramen, sadece muhafazakar tepkilerden ekinildii iin deil, en temelde yapnn emperyal kimliine aykr olaca iin de akta braklmam olmaldr.

Sultann kitabn basmnda yapt mali destee ramen, bask tamamlandktan sonra farkl boyut ve kalitede bastrlan bu kitabn her bir boyundan on beer adet satn alnmtr (BOA, .HR. 5160, 22.01.1854). Satn alnan bu kitaplardan biri de Amerika Meclis-i Maarif Ktphanesine gnderilmek zere dnemin Amerikan Sefaretince talep edilmi ve bu talep kabul edilmiti (Akgndz vd., 2006, s.281).

129 Dier taraftan Fossatinin kitab kadar nemli baka bir yayn iki yl sonra, 1854te Berlinde Wilhelm Salzenberg tarafndan yaplmt. Tamirat sresince Fossatinin yardmyla, 1848 senesinin Ocak ve Mays aylar arasnda Ayasofyaya girerek mozaiklerin izimlerini yapan Salzenberg, Prusya Kral IV.Wilhelm tarafndan stanbula gnderilmiti (Nelson, 2004 s.33). Daha sonra Fossati ile Salzenberg arasnda mozaiklerin yayn konusunda bir anlamazlk km, hatta Fossati bir sre yayn yapma dncesinden bu sebeple vaz gemiti (Schlter, 2000, s.63). Salzenberg, stanbulda Ayasofyann dnda baka Bizans kiliselerinin de rlvelerini karm ve bunlar Berlinde Alt-Christliche Baudenkmale von Konstantinopel vom V. bis zum XII. Jahrhundert (1854) ismiyle yaynlamtr. Ayasofyay kefedilen mozaikleriyle ve Osmanl dnemi deiikliklere hi yer vermeden, bir Bizans kilisesi olarak sunan bu kitabn en nemli katks ise Fossatininkinden farkl olarak yapnn muhtemel eski durumlarna ait bir restitsyon denemesi olmasdr (Schlter, 2000, s.64). Bylece Ayasofyadaki byk kefin sahibi Fossati hala nemli iler almakta olduu Osmanl hkmetinden ald destekle bastrabildii kitapta mozaiklere yer vermezken, zeri tekrar rtlm olan bu mozaikleri Avrupa kamuoyuna tehir edebilme baarsn da Salzenberg gstermitir. Hemen hemen ezamanl olarak yaynlanan bu iki kitap, Ayasofyann bugn de olduu gibi yerel ve uluslararas lekte farkl tarihselliklerine gre konumlanan oul kimlikli bir yap olduunu gsterir. Buna ramen, 1850lerde Bat Avrupada dolama giren her iki yayn da on dokuzuncu yzyln ikinci eyreinden sonra artan Bizans ilgisine paralel olarak Ayasofyann yeniden kefedilmesini salamtr (Nelson, 2004, s.36). On beinci ve on sekizinci yzyllar arasnda Bat dnyasnda Ayasofyaya dair bilgiler yapya girme izni alabilen seyyahlarn anlatmlaryla snrldr. Dier taraftan Aydnlanma dnemi Fransasnda dnemin siyasal balamna da paralel olarak Helen ve Antik Roma medeniyetlerinin grd youn ilgiye karlk, Orta a ve Bizans mparatorluu karanlk bir dnemi temsil eder. Bu nemli eikte Bat Avrupa ile dnyann geri kalan arasndaki kltrel bir mesafenin kefedilmesiyle beraber, Batya dair kolektif bir kimlik kurgusunu dorulamak zere arasallaan tekine ynelik sylemlerden biri de Douda hkm sren despot tiranlklarla ilgili anlatlardr. Osmanl sultanlar kadar Bizans imparatorlarnn da payn ald bu ortak tema, ayn zamanda Bizans kltrnn ve mimarlnn, Antik Roma medeniyetinin bozulmu miraslar olarak kmsenmesine hizmet eder. Hatta, Nelson (2004, s.24), birok Bat dilinde Bizans kelimesinin tad yozlam ve karmak anlamlarnn bylesi bir

130 tarihselliin sonucu olduunu ileri srmektedir.* Sonuta 1850lere gelindiinde zellikle Fransa ve Almanyada deien Bizans balamna paralel olarak, bu tamiratn Avrupada grd byk ilgiden haberdar olan Osmanl merkezi iktidar iin bu olayn muhtemel sonular zerinde durmak nemlidir. Sultan Abdlmecidin de bizzat takip ettii Franszca yaynlarda da vgyle bahsedilen bu proje, ayn zamanda birok yazar tarafndan Osmanl yenilikiliinin ve ilerlemesinin de nemli bir sembol olarak gsterilmitir. rnein JCda (29.12.1849, 207) Osmanl bakentinde alan fabrikalar, okullar gibi lkenin kalknmasna ve gelimesine ynelik admlar vgyle anlatan kapak yazsnda bu sylemin iinde yzyllardr terk edilmi olan Ayasofyann bu durumdan sultann byk katklaryla kurtarlm olmas da nemli bir gsterge olarak yorumlanr. Sonuta Ayasofyann fethi toplumsal bellekte canl tutan bir Bizans ganimeti yerine Bizans gemiinin de ksmen canlandrld ve hatta uluslararas bir ortamda belgelendii tarihsel bir anta dnmesinde, Osmanllarn yapya gsterdii ilgiye Avrupadan gelen olumlu tepkilerin byk pay bulunur. Bundan sonra seyahat imkanlarnn ve grsel reprodksiyon teknolojisinin de gelimesiyle birlikte daha da popler bir imgeye dnen Ayasofya ile beraber stanbul da, aada tartlaca gibi tarihin ve arkeolojinin Avrupada grd yeni ilgiden etkilenecektir (ekil 4.9). Sonu olarak zellikle on dokuzuncu yzylda arkeoloji ve tarihin Bat Avrupada akademik birer disiplin olarak kuruluuna paralel olarak yaanan gelimeler, Osmanl ynetiminin de Ayasofyann deerli bir ganimet olduunu bilgisini yeni bir balamda kefetmesini salamtr. Ksa bir sre sonra, 1866 tarihindeki byk Hocapaa yangnnn ardndan kurulan Islahat- Turuk Komisyonu yangn arazisi dnda kalan Ayasofyann kazand bu yeni grnrle uygun olarak Ayasofya Cmii-i erfine kesb-i ittisl etmeleri hasebiyle cmi-i erfin baya heyet-i binsn ihta etmi olan bir takm ebniyenin hedmiyle dnyada

Nelson (2004, s.22-8), bu iddiasn on sekizinci yzylda ngiliz, Fransz ve Alman edebi ve tarihi metinlerinden aktard rneklerle ayrntl olarak tartr. Hatta dnemin ngiliz bykelisinin ei olan ve 171618 yllarna ait stanbul anlarn yaynlayan Lady Montagu da Osmanl camilerinden ok etkilenmesine ramen, Ayasofyay ve dier Bizans eserlerini grnce pek fazla heyecanlanmadn yazmtr. Sultan Abdlmecidin bir dnem doktorluunu yapan Dr. Spitzer, hatralarnda Franszca bilen Sultan Abdlmecidin LIllustrationu takip ettiini anlatr (Dr. Spitzerin Hatralar, 1973, s.55)

Des monuments dutilit publique se sont levs comme par enchantement, et, grce aux sacrifices intelligens du Sultan, la mosque de Sainte-Sophie est sortie de ltat dabandon et de ruine o elle se trouvait depuis des sicles (JC, 207:1, 29.12.1849). Ayn gazetenin daha sonraki saylarnda al treni (174, 14.07.1849) ve Ayasofyada yaplan tamirat almalarnn kapsam hakknda da ayrntl birer makale (177, 29.07.1849) yaynlanmtr.

131 en ziyde kadm byle bir mabed-i cesmin tamamen meydana karlmas ifadeleriyle aklad, yapy sarmalayan evlerin yklmas kararn alr (Ergin, 1995, 2:953). ronik bir biimde yapnn Marmara Denizine bakan cephesi 1846da balayan Darlfnun inaatyla kapanrken, 1869 ylnda dnemin ehremini Server Paa tarafndan Hocapaa yangnnn ardndan stanbulda yrtlen kapsaml yol dzenleme almalar srasnda Ayasofya medresesi de dahil olmak zere evresindeki birok yap yklmtr (Ergin, 1996, s.104; Akgndz, 2006, s.304). Bylece ge on dokuzuncu yzyl ierisinde grnts uluslararas balamna gre yeniden ayarlanan Ayasofya, Nelsonun (2004) da iddia ettii gibi seyahatnameler ve kartpostallar yoluyla dolamda olan antsal imgesine paralel olarak bir kartpostal karesinin iine sorunsuzca yerleebilen antsal bir obje olarak kentsel sahnedeki yerini alacaktr. Ayn srete, Ayasofyann ve dier baz Bizans eserlerinin yerel kamusall ise yeni bir tarihsel bilgi tr zerinde ina edilecektir.

4.3

Yeni Bir Uzmanlk Alan: Dikilitalar / Ant Stunlar

1856 ylnda Ruznme-i Ceride-i Havdisde (bundan sonra RCH)* ksa aralklarla yaynlanan iki makalede At Meydannda yeni bir tamir faaliyetinin yrtld duyurulmutur: (At Meydannda)... mansb olan tan temeli aranmak zere dibinin hafr olunmas hussuna ibtidr olunarak ol emirde bakrdan masn ve mansb bu Romal tan dibi kazlp bir buuk kula umkunda bir temel bulunmu ve mezkr dikili tan dahi dibi kazldkta murabba (drt keli) el-ekl bir temel meydana karak etrafnda muharrer ve mertm olan rmi el-ibre yazlr krat olunarak mezkr ta Msrdan celb olunduu ve bundan bin beyz sene evvel Toyodosyus nm kraln zamnnda dikildii hatta kral- mm-ileyh mezkr ta otuz iki gn zarfnda diktirmi olduunu zerinde muharrer bulunduu ve meydan- mezkr ol vakit bir vsi meydan olarak at ve araba koularna tahsis olunduundan ve at meydan tabiri lisn- rmiden mtercim id anlalmtr (RCH, 786, 19.N.1272/ 25.04.1856). Yaklak olarak on be yl nce Tanzimat ant iin biimsel bir model olarak gsterilen ve yukardaki metinde ksa tarihesiyle birlikte temelinde yrtlmekte olan tamir faaliyetleri hakknda bilgi verilen Dikilita, I.Theodosius (379-395) dneminde Karnaktan stanbula

Krm Sava srasnda cepheden gelen zel haberlerin yaynland bir ek olan RCH, gazetenin sahibi Churchillin 1864te lmnn ardndan olu tarafndan CHin 27 Eyll 1864 tarihli 1212. saysndan sonra srekli olarak bu yeni isimle haftada be gn yaynlanmtr (Kabacal, 2000, s.62).

132 getirtilerek Hipodromun spinas zerine, Roma kentinden rnek alnan bir fetih sembol olarak dikilmitir (Mller-Wiener, 2002, s.65). Osmanl dnyasnda farkl biimlerde yerel grsel evrenin bir paras olmaya devam eden bu Dikilitan ve ok yaknndaki rme Stunun* temelinde yaplan kazda baz antik objelerin bulunduu ve kaz tamamlandktan sonra da stunlarn etraflarnn demir parmaklklarla evrildikleri yukardaki metinde anlatlmaktadr. Ayn metinde bu tamirat kimin yapt belirtilmezken, ilgili bir resmi belgede bu iin ngiliz Bykelilii araclyla burmal direin essn (temelini) grmek istediini ileten bir ngiliz tarafndan resmi izin alnarak yrtld ifade edilmitir (BOA, .DH. 341/22429, 17.B.1272 / 24.03.1856). Yukarda alntlanan ilk makalenin hemen arkasndan yaklak on gn sonra, RCHin 5 Mays (794, 29.N.1272) tarihli saysnda ise bu kez Burmal/Ylanl Stunun temelinin kazld ve onun da etrafnn demir parmaklklarla evrelendii haberi, yine stuna ait detayl bir tarihsel bilgiyle birlikte duyurulmutur. Bu tamirata ynelik izni ieren resmi belgede ise yaplan tamiratn ardndan stunlarn etraflarnn demir parmaklkla evrilmesi de yle gerekelendirilmitir: ...ibu direin esas mrr-u vakt ile dern-u hkte kalacak mahallinin bilahare rmesi mcib olaca ve byle sr- kadme hazr meydana karlm olduu halde tekrar kapatlmas ndirenin fenlamasn mstelzim olacak bir halde braklmas ise lyk olmayaca cihetle zikrolunan direin t essndan yukarya kadar etrfna duvar yaptrlarak zerine demir parmaklk konulup ve dier iki byk dikilitalarn dahi etrf hafr ile ess meydana ihrac olunarak kezlik demir parmaklk ile evrilip muhafazalar lyk- n- li olacana( BOA., .DH. 341/22429, 17.B.1272 / 24.03.1856). Bylece, temelleri merakl bir ngiliz tarafndan aa karlan ve daha fazla zarar grmeleri istenmedii gerekesiyle meydann zemin kotundan aada kalan ksmlarnn

Bu stun, byk bir olaslkla VII. Konstantinos (913-959) tarafndan drdnc yzylda diktirilmi ve on ikinci yzyldaki Latin istilasnda yzeyindeki altn yaldzl bronz plakalar eritilmek zere sklmtr (Ycel, 1994, s.52; Mller-Wiener, 2002, s.67).

Necdet Sakaolu (1985, s.416), Krm Savanda stanbula gelen subaylarn giriimiyle balatlan bu tamirat yapan ngilizin C.T. Newton olduunu belirtse de bu iddias iin kaynak gstermemitir. Sakaolunun ileri srd Sir Charles Thomas Newton (1816-1894), dnemin stanbuldaki ngiliz Bykelisinin de desteiyle Egede 1852-55 yllar arasnda Calymnos adasnda arkeolojik kazlar yapan ve 1856-7de ise Bodrumda Halikarnas mozolesinin izlerini bularak nl olan ngiliz arkeologdur. At Meydanndaki iki dikilitan arasnda yer alan Burmal veya Ylanl Stun, I. Constantinus (324-337) dneminde Delfideki Apollon tapnann nnden alnarak getirilmitir. Birbirine sarlm sekiz metre yksekliinde ylann tad ayakl bir altn kazandan oluan stunun ylanlarnn balar da ayr yne bakar (Ycel, 1994, s.340). Mller-Wiener (2002, s.69), ylanbalarnn 1700de dtn belirtir.

133 etraf tayc duvarlarla evrilerek akta braklan stunlarn evresi de saltanata yakr bir biimde demir parmaklklarla evrelenmitir (ekil 4.10). Bu durumda yzyllardr meydann doal dokusunu oluturan bu stunlar hem meydan kullanclarn dorudan temasndan kopartlm, hem de bu yeni dokunulmazlklar onlara erevelenmi yeni birer tehir nesnesi nitelii kazandrmtr (ekil 4.11, 4.12 ve 4.13). Stunlarn kentliyle kurduu bu yeni ilikideki en temel farkllk ise bu nesnelerin tarihsel birer nesne olduu kadar kentin Osmanl ncesi gemiine ynelik birer belge olduklarn da ima eden yeni bir tarihsel bilgi trnn bu gazete yazlarnda aktarld gibi Osmanl balamna dahil olmu olmasdr. Bahsedilen gazete haberlerine elik eden tarihsel bilgiler metinde aktarld gibi Dikilitan temelindeki yazlarn okunmasyla kefedilmemi, belli ki baka bir kaynaktan tercme edilerek aktarlmtr. Ayn zamanda yukarda alntlanan makalede At Meydannn stunlarn dikildii dnemde at ve araba koular iin kullanld ve bu yzden de Yunancadan eviri olduu anlalan At Meydan isminin o dnemden kald bilgisi ile meydann Bizans dneminden o gne tad tarihsel sreklilik de vurgulanmaktadr. Bu durumda yaplan kazlara dair ksa bir duyuru yapmak yerine yzyllardr ayn yerde varln srdren bu stunlarn nereden ve kimler tarafndan getirildii hakknda ayrntl bilgilere de yer veren bu makaleler, Avrupadan tercmeler yoluyla aktarlan tarihsel bilginin paralelinde kente dair yeni bir grme biiminin ina edilmekte olduunu gstermektedir. Msrda kentsel ilevleri olmad halde Roma dneminde Avrupann farkl yerlerine tanan birok dikilita gibi Bizans imparatorlar tarafndan da stanbula getirilerek emperyal ikonografiye dahil edilen heykeller ve stunlar esasen kkl bir Roma geleneinin parasdr (James, 1996, s.13). Sonuta yeni bir balama aktarlan bu antik stunlar kentin tarihi boyunca her dnemde gemi ve bugn arasnda grnr bir ba kurarken, sahip olduklar anlam ve nem de zaman iinde deiim geirir. Buna gre, stanbul Osmanllarn eline getikten sonra bu objelerle ilgili Bizans anlatlar Osmanl/slam dnya grne gre yeni balamnda yeniden yorumlanmtr (Yerasimos, 1993). rnein Evliya elebi bu stunlarn her birine dair Bizans dneminde de var olan ancak Osmanl balamna gre yeniden uyarlanan tlsmlardan bahseder.* Bunlar, Ayasofya efsanelerinde olduu gibi Osmanl siyasal ve toplumsal balamna uygun olarak deiiklik ve eklemelerle oluturulmu yeni anlatlardr. Tarih boyunca hem yaplarda yeniden kullanlan devirme talarn ve heykellerin, hem de

Evliya elebinin aktard tlsmlardan en nls, At Meydanndan bulunan ve ehri ylan, yan ve akreplerden koruyan ylanl stunun balar kopartldktan sonra ehri bu hayvanlarn bast hikayesidir (Demircanl, 1999, ss.659-67).

134 kentte yklmayarak varln srdren bu ant stunlarn korunmas ve kamuya tehirinin srdrlmesi ayn zamanda sembolik birer ara olarak fethi kamusal bellekte canl tutmaya yardmc olurken, Evliya elebinin de aktard trden mitler, efsaneler ve tlsmlar da bu tehir nesneleri iin uygun kavramsal balam hazrlamtr (Shaw, 2003, s.43-4). Tanzimatla birlikte bu ant stunlarn Osmanl stanbulunda yaamlarn srdrmesini salayan efsanelerle rlm eski toplumsal balamnn geirdii bu nemli deiimin nitelii ise, Osmanl merkezi iktidar iin kentin tarihsel mirasnn hangi biim ve gerekelerle grnrlk kazand ile yakndan ilikilidir. Bu dorultuda, Osmanl yneticileri arasnda imparatorluk topraklarnn nesnesi olduu yeni bir tarih ve arkeoloji ilgisinin belirmeye baladnn nemli bir gstergesi, Aya rinideki silah ve antik nesneler koleksiyonunun yeniden dzenlenmesi iin 1846da alnan resmi karardr. Bu tarihte dnemin Tophane-i Amire Miri Ahmet Fethi Paa tarafndan Topkap Saraynn d avlusunda yer alan eski Bizans kilisesi Aya rinide yzyllar iinde biriktirilmi olan saltanat koleksiyonunun eski silahlar ve antik objelerden oluan bir blm, olduka kstl bir gruba tehir edilmesi amacyla yeniden dzenlenerek Osmanl mzesinin temeli atlmtr.* Bu konuda olduka kapsaml bir tartma yrtm olan Wendy Shawa gre (2003, s.31), Osmanl Devletinin koleksiyon yapma gelenei Trklk ncesi Akdeniz ganimet kltrne ait olan deerli nesnelerin yeniden kullanm ve sergilenmesi pratikleriyle yakndan ilikilidir. Shawun (2003, s.32) proto-mzeolojik tehir olarak niteledii ve pratikte iki biimi bulunan ganimet kavramna gre, sava ganimeti olarak deerli grlen nesnelerin toplanmas ve yklan bir yapdan alnan malzemenin yeni inaatlarda kullanlmas gelenei, pratik, estetik ve sembolik ilevleri olan ve bu nesnelerin yeni bir grsel balama aktarlmasn ngren belirli bir ideolojinin ifadesidir. Dier taraftan stanbulun fethinden hemen sonra imparatorluk cephanesine dntrlm olan Aya rinide saklanan sava ganimetlerinin yan sra Bizans dnemine ait dinsel objelere ilave olarak, Msrdan getirilen kutsal emanetlerle genileyen ve kamusal tehire kapal tutulan bu deerli koleksiyon, kamusal imgelemde de nemli bir simgesel ileve sahiptir. Yine Topkap Saray ierisinde Tanyelinin (1990b, s.152) iddiasna gre, Avrupada Rnesans dneminde soylularn sahip olduu wunderkammern benzeri bir eit ilgin ve deerli eya hazinesi olarak ina edilen Fatih Kk de sadece sultanlarn gezebildii bir proto-mze rneidir. Dardan da fark

Osmanl Devletinin bu dnemde youn bir siyasal ve kltrel rekabet yrtt Msrda ise ilk mze 1843 ylnda almtr (Aydn, 2004, s.405). Napolyonun 1798deki Msr seferinin ardndan antik Msr tarihi ve arkeolojisiyle ilgili olarak balayan almalarn bu mzenin kuruluunda nemli bir rol vardr.

135 edilmek zere mimari nitelikleriyle evresinden farkllatrlan ancak ierisindeki koleksiyon kamuya kapal tutulan bu yapnn da tad simgesel anlam fiziksel ilevinden ok daha nemlidir (Tanyeli, 1990b, s.156). Bu durumda yzyllardr srdrlen bir emperyal gelenein paras olarak biriktirilen deerli eya koleksiyonunun saraya zel olmayan blmnden, ierisinde antik nesnelerin ve hem modern hem de eski silahlarn olduu bir blmnn Aya rinide yeniden dzenlenmesi iin alnan bu kararn arkasnda, biriktirilen bu nesnelerin artk gsterilmesine ynelik yeni bir kaygnn yer ald dnlebilir. Ancak bu tavr, Fransada bir mikrokozmos temsili olarak kurgulanan mze anlayndan farkl olarak ansiklopedik bir bilgi dzenei oluturulmas niyetini barndrmaz (Shaw, 2003, s.28). Eski kilisenin atriumunun sa tarafna yerletirilen eski silahlarn yer ald Mecma-i Aslih- Atkann tam karsnda, solda, Mecma-i sr- Atka ad altnda toplanan Helen ve Bizans dnemlerine ait nesneler belirli bir tematik dzen olmadan ve ait olduklar dnemlere ya da ne olduklarna dair bilgi verilmeksizin bir araya getirilmitir (ekil 4.14). Yine kilisenin orta ksmna ise 1826da feshedilen yenierilerin kostmlerini tayan mankenler yerletirilmitir. 1846 tarihinde bu karma koleksiyonun oluturulmasna ynelik belgede kullanlan mzehne kelimesi ise zaman zaman yerini alan ve ieriine daha uygun den numnehne ifadesinin yerine, bu yeni kurum iin Franszcadan orjinaline uygun yeni bir terimin uyarlanmak istendiini gsterir (Shaw, 2003, s.72). Bu tarihten sonra yaplan resmi duyurularla lkenin farkl yerlerinden gnderilen nesnelerle hzla genileyen antik nesneler koleksiyonunun kapsamna dair ilk katalog ise 1868de stanbula gelen Fransz arkeolog Albert Dumont tarafndan hazrlanmtr.* Mzenin ieriinden ok kurum olarak var edilmesine ynelik bu tavr, Avrupadan kendi topraklarna ynelen arkeolojik ilgiyle birlikte yine eitli Avrupa kentlerinde gzlemledikleri mze kurumunu kendi balamna aktarmak isteyen Osmanl yneticilerinin, daha ok bu nesnelerin ve ait olduklar topraklarn zerindeki hakimiyetlerini vurgulayan bir eit sahip olma sembolizmi gelitirdiklerini gsterir (Shaw, 2003, s.66). Bu nesnelere sahip olmak kadar, kamuya kapal tutulan dolaysyla da tek znesi siyasal iktidar olan mze kurumuna sahip olmak da benzer bir nem tar. Bu tavr, ayn zamanda stanbulun ve sahip olduu Bizans mirasnn da Avrupadan yanstlan farkl bir ganimet

Mzenin daha kapsaml ve sistematik bir resmi kuruma dntrlmesinde 1881 ylnda mzenin yneticisi olan Osman Hamdi Beyin (1842-1910) katks byktr. ncelikle 1880 ylnda Topkap Saray arazisi ierisindeki inili Kke tanan antik koleksiyon, daha sonra bu yapnn hemen yannda mimar Alexandre Vallaury tarafndan ina edilen ve ilk blm 1891de alan zel mze yapsna tanarak, merkeziyeti resmi devlet politikalarn arkeoloji alannda yeniden reten zerk bir kurum olarak geliecektir. Daha fazla bilgi iin Eyice, 1985; Shaw, 2003.

136 anlayyla yeniden grnr olmasn salamaktadr. Bunun nemli bir gstergesi de kentin doal fiziksel evresinin paras olan antik nesnelere ynelik yeni tamir pratikleridir. Osmanl iktidarnn Aya rinide kurmu olduu mzenin kurumsallamas srecine paralel olarak kentin arkeolojik varl ile kurmak istedii yeni ilikiye ynelik ilgin bir uzmanlk talebi, At Meydanndaki tamirattan yaklak on sene sonra, 1867 senesinde bir mimarlk yarmas duyurusuyla ilan edilir. Dnemin Osmanlca ve Franszca yaynlanan gazetelerinde yer alan bir ilan ile ynetim, byk Hocapaa yangnnda zarar gren emberlitan tamiri iin fenn-i hendese ve mimride mlmat sahibi olanlardan farkl neriler talep etmektedir. lan metni yle: stanbulda Tavukpazarnda vki enberli Tan heyet-i asliyye ve kadmesi zere tamiri mukarrer bulunmu ve bunun iin mhendis ve mimrlara mrcaatla onlar taraflarndan verilecek resimlerden karn-i kabul olan iin bin frank ikramiye tahsis klnmtr. Fenn-i hendese ve mimriyyede mlmat- izhr etmek arzu eden olduu halde ibtid stun-u mezkrun heyet-i hazrsn ve bir de bd-el tamir hsl olacak hlini gsterir iki kta resim ve tevrih-i atikiye mrcaatla hl-i asliyyesi zerine bir de lyiha tanzim etmeleri lzm gelir. Ve ibu lyiha ile resm trih-i ilndan itibaren iki ay zarfnda ticret nezretine it klnmak icb edecei fi 3 nisan sene 1282 tarihinde iln klnm idi. Mddet-i mezkrenin iki ay daha yni seksen iki sene-i rmsinin ehr-i temmuzu gyetine kadar temddi kararlatrlm olmakla keyfiyeti malm olmak zere iln klnd (TE, 403/4, 26.S.1283/02.05.1866; CH, 440, 24.S.1283/30.04.1866; (Franszca olarak) JC, 25 Mars - 3 Avri1 1866). Bu ilana gre yeni bir anlayla tamir edilmesi ngrlen emberlita, mparator Constantinus tarafndan kendi adna yaptrd forumun ortasna 328 ylnda Romadan getirterek diktirilmitir. Dokuz porfir silindirden oluan 50 metre yksekliindeki bu stunun zerine de imparatorun heykeli yerletirilmi ve bugnk ismini veren emberleri 418de stundan paralar dmesi zerine eklenmitir (Mller-Wiener, 2002, s.255) (ekil 4.15). lgin bir biimde Osmanl dneminde de korunan ve en son Sultan II. Mustafa (1695-1703) dneminde 1648 depreminde grd zararn ardndan emberleri yenilenmi olan stunun zerindeki heykel ise Cornelius Gurlittin (1999 [1925], s.15) anlatmna gre 1081 ylnda yklmtr. Yine ayn onarm esnasnda stunun kaidesi ta rl bir klf ile yaklak on bir

137 metre yksekliine kadar koruma altna alnmtr (Mller-Wiener, 2002, s.256) (ekil 4.16).* Dier taraftan Evliya elebi, bu stunun da ehrin tlsmlarndan biri olduunu anlatr (Demircanl, 1999, s.660). Son olarak Hocapaa yangnnda zarar gren stunun yeni bir anlayla tamir edilmesini ngren yukardaki ilanda, yarmaya katlmak isteyenlerden emberlitan son durumunu ve nerilen projeyi gsteren iki ayr izimin yan sra antik tan ilk halini anlatan bir de rapor teslim etmeleri talep edilmektedir. Proje iin daha nce de bir ilan verilmi olduu belirtilen metinde Ebniye Mdrlnn de bal olduu Ticaret Nezaretine yaplacak olan teslimlerin tarihinin Temmuz ayna kadar iki ay daha uzatld duyurulmu, ayrca kazanan proje iin bin frank dl verilecei ilan edilmitir. Bu bilgilere karlk yaplan ariv aratrmalarnda bu projelere ulalamam, ancak svireli mimarlar Fossati kardelerin projelerinin bulunduu arivde kk karde Guiseppenin JCdan haber ald bu yarmaya katlmak zere hazrlad Joseph Fossati imzal bir proje ve raporun varl tespit edilmitir. stanbuldan ayrlm da olsa kentle yakn ilgisini srdrdn gsteren Fossati, raporunda yarma ilann 25 Mart-3 Nisan 1866 haftasna ait JCda grdn yazar. Raporun altnda ise 18-30 Nisan 1866 tarihi yer aldna gre Fossati bu ilan grdkten hemen sonra almaya balamtr. Proje raporunda o esnada stanbulda bulunamad iin stunun var olan halini ayrntl olarak izmesinin imkansz olduunu belirten Fossati, stunun hatrlad haline gre bir eskizi ile kendi proje nerisinden oluan iki izim hazrlamtr. Mimar, izimlerin ekinde stunun tarihesini ve hazrlad proje iin nerilerini anlatr. Stunun tarihe ksmnda u andaki kt durumu iin en son iki yz yl nce cahil ellerde geirmi olduu tamiratlar iaret eden Fossati, yaplacaklar da ayrntl bir plan iinde sralamtr. Buna gre, ncelikle zeminin ilk haline getirilmek zere kazlmasn, temelin salamlatrlmasn, stunun eksik ve kopan yerlerinin Marmara mermeriyle onarlmasn, yzeyinin temizlenmesini ve cilalanmasn, gerekli grlrse emberlerin yenilenmesini nerir. Fossati, Mangonun (1962, s.9) olduka irkin olarak niteledii projesi iin de, stunun zarar gren yerlerini tamir ettikten sonra en tepeye dnyay

Eyice (1994, s.483) emberlitan Sultan II.Mustafa dneminde grd iddia edilen bu tamirde kaidesinin etrafna yaplan tatan klfn barok zellikleri tamas sebebiyle bu klfn 18. yzyln ikinci yarsnda yaplm olabileceini dnmektedir. CHde (2.B.1277/14.01.1861, 13:1-2) daha sonra tartlaca gibi eviri bir tefrika olarak yaynlanan ve orijinali Yunanca olarak Venedikte 1824te baslan Heyet-i Sbk-i Kostantiniyede etrafndaki ebniyenin aralk aralk muhterik olmasyla bu ta hemen yklmak zere iken bundan yz altm sene evvel baz demir ember ve adi duvar ile czice tamir olunduu aktarlr. Gurlitt (1999[1925], s.15) ise stunun alt ksmnn 1701de eklendiini yazmtr.

Mango (1962, s.9), Bellinzona Arivinde bulduu ve knye bilgisini (Albm, s.35) verdii projenin izimine yer vermemi, Lacchia (1943, s.96-8) ise raporun tamamn yaynlamtr.

138 temsil eden mermer bir kre ve mparator Contantinusun bronz ya da bakrdan yaplacak olan bir heykelinin yerletirileceini, istenirse zerine bir de camilerde kullanlan (ve Tanzimat ant projesinde de olan) lemlerden eklenebileceini yazmtr. Bylece stunu bir Bizans eseri olarak yeniden canlandrrken, bunu slami bir elemanla da harmanlamay neren mimar, son olarak da emberlitan etrafnn demir parmaklklarla evrilerek koruma altna alnmasn talep etmektedir. Esasen, bu yarma projesinin gndeme gelmesinin nemli bir gerekesi 1865 ylndaki byk Hocapaa yangndr. 1 Eyll 1865te Eminnnn Hocapaa mahallesinde balayan bu byk yangn, drt gn sonra Gedikpaada kan yeni bir yangnla beraber, stanbul yarmadasnda gneyde Kadrga ve Kumkapya, kuzeyde Sirkeciye uzanan, Divanyolu ve emberlita da dahil Beyazt blgesini de kapsayan geni bir alanda etkili olmutur (Tanyeli, 2004, s.505). Yangnn ardndan kamu otoritesi tarafndan kurulan komisyonlar tarafndan yangn alannn yeniden imarn hedefleyen almalar, var olan yol ann geniletilmesi ve dzenlenmesi, yangn alanndaki evlerin kgir olarak yeniden ina edilmesi ncelikleriyle balatlmt (elik, 1986, s.56). Ayn zamanda Tanyeli (2004, s.505) bu almalar stanbul yarmadasnn en youn yaplam ve varlkl kesiminin kentsel kimliine ve yerleim dzenine yaplm ilk kapsaml mdahaleler olarak tanmlar. stanbulun Bizans dneminden beri srekliliini koruyarak nemli bir ulam arteri olarak ileyen Divanyolu da bu srete geniletilmi ve baz tarihi yaplarn cepheleri, ya da bahe duvarlar tralanm, yine emberlitan da etraf var olan yaplardan temizlenmiti" (ekil 4.17 ve 4.18). Yarma ilanndan ksa sre nce, RCHin 8 Mart 1866 tarihli saysnda bu i iin mimar Giovanni Battista Barborininin* grevlendirildii bilgisi ayrntl bir makale ile duyurulmutur: Hark-i kebirde muhterk olan mahallerin ebniye ve sokaklar sye-i umr-u envya hazret-i tcidride tarz- nevin zere tarh ve tersm ve tesviye buyrulmak matlb-u li olmakda olduu srede enberli tan dahi sar- kadmeden bulunmas cihetiyle evvelki gibi bir takm evler iinde kalmayp cadde zerine karlmas ve tamrt ve tezyntna dahi baklmas hussu Ticret Nezreti Cellesi cnibinden sanat- mimride mahret-i tmmesi mcerreb olan Msy Barboriniye havle

Hakknda ok fazla bilgi olmayan talyan mimar Barborini, on dokuzuncu yzyln ikinci yarsnda stanbulda ynetimle kurduu yakn ilikiye bal olarak Altnc Daire-i Belediye, 1867 Paris Sergisi Osmanl Pavyonu yaplar ile eitli tiyatro ve kilise binalar ina etmitir. Ayn zamanda stanbul, Perada ilk bro sahibi mimarlardandr (Can, 1993, ss.196-8). Barborini, 1866 ylnda Turuk ve Meabir daresinin drt daireye ayrlmasndan sonra ikinci dairenin sorumlusu olarak almaya balamtr (BOA, A.MKT.MHM. 348/871, 28.N.1287 / 14.02.1866).

139 buyurulmakla icbnn icrsna mberet klnm ve cevnib-i erbsnda bulunan muhterk ebniye yklp meydana karlmdr. Zikrolunan enberli tan aa taraflar hafr olundukda ziydece eskimi olduu grlerek bu cihetle tamire muhtc olduu anlalm ise de tevrih-i insnn malmlar olduu zere amd-i mezkr ibtid Msrdan Romaya nakl ve sl olunarak Romadan dahi stanbula Yunniler vaktinde gtrlm olmasna nazaran hem gyet kadm olub ve imdi musanna (sanat eseri) ve tarf (nadir bulunan) olduundan imdi usl- cedde zere yeniden tamiri uyamayaca lede-l mlhaza (iyi dndkten sonra) aa taraflarna dair mdar duvar ve doldurma ile tahkm ve tersn ve gze gzel grnmek iin imen ve kfe ile dahi tezyn olunaca gibi st tarafta simkiden olmala cil verilecei ve ekser enberleri vaktiyle dm olmas cihetiyle bunlar da tebdl ettirilecei mesmumuz olmu ve bu tamirt ve tezyntn tammyla direin tepesi dahi kadmde ne ekl ve heyetde olduu malm olmasndan ya o eklin hl-i sbknda ibks veyahud dier bir resm-i muvaffkn vzyla tezyn klnmas dahi mutasavver bulunmu olmasyla sye-i muvaffkiyetvye-i hazreti ehriyride stn-u cesm-i mezkrun yeni rekz olunmu derece-i isliyle her halde gzel bir eser meydna getirilecei vzhatden olup bunun hakknda baz tahkkta dair malmat dahi it edilmek niyetinde bulunulmudur. Dier antik stunlar gibi emberlitan da ksa bir tarihesiyle birlikte aktarlan bu bilgilere gre bu stun da artk korunmas gereken ve nadir bulunan bir sanat eseri olarak tanmlanmaktadr. Haberde evler arasnda kalan stunun etrafndaki yangn harabesinin temizlenerek cadde zerine karlmas esnasnda yaplan kazda stunun eskimi ve tamire muhta olduunun ortaya kt, bunun zerine de yaplmas kararlatrlan iler anlatlmtr. Ancak yzyllar iinde bu blgede sk sk kan yangnlarla rengi oktan kararm olan ve Avrupal seyyahlarn Yank Stun olarak adlandrd bu stunun birden bire eskimi ve tamire muhta olduunun kefedilmesi ilgintir. Okuyucularn en azndan bir ksmnn da sahip olduu varsaylan genel bir tarih bilgisiyle deerli bir sanat eseri olduu vurgulanan bu stunun makalenin devamnda nasl tamir edilebilecei konusu ayrntl olarak

tartlmaktadr. Metinde bu iin usl- cedde zerine yaplmasnn uygun olmayaca, yani bu tr bir tamir iinde ilk kez ifade bulan bir kaygyla stunun orijinal biimi aratrlarak buna uygun biimde tamir edilmesinin gereklilii vurgulanmaktadr. Bu stunun artk tarihsel bir belge olarak kabul edildiini ima eden bu talep bugnk restorasyon kavramna paralel bir kaygnn belirdiini gsterir. Ancak ilk kez ifade bulan bu kayg kadar, bundan sonraki srecin nasl iledii de bu tavrn ne kadar gereki olduunu tartmaya

140 imkan verecektir. Bu dorultuda yukarda alntlanan makalede stunun etrafnn dzenlenip, talarnn ve emberlerinin yenilenecei ve en tepesinin ilk hali zerine ise daha fazla aratrma yapmak gerektii belirtilmitir. Srecin sonucunda benimsenecek olan neriye gre emberlitan tepesi ya bu aratrma sonucunda bulunan ilk haline benzetilecek, ya da yeni bir biim verilecektir. Mart aynn banda yaynlanan bu haberde belirtildiine gre bir sanat eseri olduu anlalm olan bu stunun kapsaml bir aratrma gerektirdii belirtilen tamiri iin olduka yeni bir zm nerisinin ardndan Nisan ay sonlarnda bu mimari yarmann dzenlendiini gryoruz. Alnan bu kararda mimar Barborininin pay olduu dnlse de bu nerinin dnemin yneticileri arasnda kabul grmesi ve hemen ardndan dll bir yarmann alm olmas bu kararn arkasnda yeni kayglarn yer aldn iaret etmektedir. Byle bir tamirat iinin mimarlk bilgisi iinde yer alan zel bir uzmanlk alan olduunun dnlmesi ve bu dorultuda getirilecek neriler zerinde bir tartma balatmak zere mimari bir yarmann tasarlanm olmas nemli bir eii tanmlamaktadr. Bu durumda kentte varl kefedilen eski eserlerin tamirat artk mimarlar da yakndan ilgilendiren yeni bir uzmanlk alandr. Buna karlk, Osmanl tarihinde dzenlendii bilinen bu ilk mimari yarmann* Fossatiden baka katlmcs olup olmad hakknda hibir tarihsel bilgi ya da belgeye ulalamamtr. Hatta projesi halen zel arivinde bulunduuna gre Guiseppe Fossatinin de bu projeyi teslim etmedii dnlebilir. Ayrca emberlita bu tarihlerde etrafnn yaplardan temizlenmesi dnda bu yarma sonucunda arzu edildii gibi kapsaml bir onarm geirmemitir, yani bu yarma bir sonuca ulamamtr. Bu durumda, Pariste Baron Haussmannn Fransz kolonilerinden getirilen heykel ve antlar kentin yeni bulvarlarnn ka noktalar olarak tasarlad ve bylece Londra ve Paris gibi metropollerde arkn arkeolojisinin emperyal z-imgelerinin paras olarak kentsel planlamaya da dahil edildii bir dnemde (Hanssen, 1998, s.158), bir Bizans eseri olan emberlitan da yeni bir anlayla tamir edilmesine ynelik talep, gazetelerde ilan edilen duyurular yoluyla dzenlenmi ve znesi Osmanl iktidar olan yeni bir mimari gsteri olarak grlebilir. Ayrca, yarmada dl olarak belirlenen tutarn kuru yerine frank cinsinden belirlenmi olmas zellikle Avrupal bir kamuoyuna hitap edildii kukusunu uyandrmaktadr. Buna gre bu yarmann en nemli amacnn Osmanl bakentinin Osmanl ncesi tarihine ynelik yeni bir tarihsel

Osmanl topraklarnda ilk mimari yarma ngiliz hkmeti tarafndan 1856 ylnda Krm Sava ansna Beyolunda yaplacak olan kilise iin ngiliz mimarlar arasnda dzenlenmitir. Detayl bilgi iin bkz; Crinson, 1996, ss.138-66. Ancak emberlita yarmas Osmanl hkmetince dzenlenen ilk mimari yarmadr.

141 duyarlln ortaya kn duyurmak ve kentin arkeolojik varlnn artk yeni bir bilgi trnn nesnesi olduunu gstermek olduu ileri srlebilir. Bu durumda bu yarma da Tanzimat Ant projesi ve hatta Darlfnun ile ortak bir kaderi paylaarak, ilk bata kayna Avrupa olan yeni bir fikrin uyandrd heyecana ramen yeterince ikna edilemeyen brokratik mekanizmann arklarna taklm olmaldr. Buna karlk yzyllardr yerel fiziksel evrenin doal birer paras olarak varln srdren Helen ve Bizans mirasnn Batdan szlerek ulaan yeni bir tarih bilgisiyle yeniden grnr olduu bu eikte stanbula dair yeni bir bilgi alan geri dn olmayacak bir biimde almtr. Bu srete yaanan nemli bir gelime ise bir sonraki blmde tartlaca gibi, stanbulun kefedilen bu yeni deerlerine ait yeni bilginin eitli mecralarla kamusallatrlmasdr.

4.4

stanbulu Okumak

6 Mart 1848 tarihli JCda (9) stanbulu ziyaret etmekte olan Vatikan elisinin dnemin Hariciye Nazr nezaretinde ehirde yapt gezinin haberi yer alr. Bu habere gre gezinin rotas hepsi de stanbul yarmadasnda yer alan, Topkap Saray, Sultan II. Mahmud Trbesi, Ayasofya, Sultan Ahmed Camii ve Mzedir. Daha sonra Krm Savanda (1853-56) Fransa ve ngiltere ile mttefik olan Osmanl Devletinin zellikle bu tarihlerden sonra artan d ilikilerine paralel olarak kentin resmi ya da sivil Avrupal ziyaretilerinin saysnda byk art olmutur.* Bu nemli ziyaretilerden biri olan ve 1869 ylnda stanbula gelen Fransz mparatoriesi Eugnienin stanbul ziyareti de benzer bir ierie sahiptir. Beylerbeyi Saraynda ikamet eden imparatorie, ziyaretinin ikinci gnnde Ayasofyay, Darphaneyi, II. Mahmud Trbesini, dier nemli camileri, Kapal ary ve yine Mzeyi gezmitir (Giz, 1969, s.27). Rotas yneticiler tarafndan belirlenen bu gezilerde Osmanl iktidarnn kendi saltanatn kklln ve tarihsel meruiyetini sergilemenin yan sra devletin gcn gstermek ve hatrlatmak zere hangi yaplar gstermeyi tercih ettii byk nem tar. Bu dorultuda Tanzimatn ilann mmkn klan siyasal ortamn mimar Sultan II. Mahmudun Divanyoluna alan gsterili trbesi gibi, lkenin eitli yerlerinden toplanarak oluturulan ve zaman iinde mzenin omurgas haline gelen bir antik nesneler koleksiyonun da yer ald ve aynen Topkap Saray gibi zel izin alarak girilebilen yeni ve Avrupal bir kurum olan Mze de Osmanl Devletinin tarih, kltr ve kimliini ina ettii mekanlardan biri haline

1865 tarihli resmi bir belgede stanbulun says artan ziyaretileri iin yeni oteller yaptrlmasnn da gndemde olduu anlalyor; bir kumpanya tekili ile Beyolu, Bykdere, skdar ve Bykadada seyyahlar iin oteller yapmak zere ngiltere tebasndan Ceymis Misiriye ruhsat verilmesi (BOA, C.BLD. 7012, 21.Za.1281 / 17.04.1865).

142 gelmitir. Bu esnada eitli biimlerde deerli bir hazine olarak yeniden kefedilen Helen / Bizans miras kadar bu kefi mmkn klan ve stanbulun da deerli bir ganimet olduunu hatrlatan yeni bir tarih bilgisi de yine bu dnemde Osmanl yazl kltrne eitli biimlerde dahil olmaya balamtr. Tanzimat dneminde ortaya kan bu yeni durum, bir yandan on dokuzuncu yzylda Avrupada tarihin profesyonel bir disiplin olarak kuruluuna elik eden arkeolojinin nemli bir aratrma alan olan Osmanl Devleti topraklarnn grd byk ilgiye, dier taraftan da Osmanl tarih dncesinin deien ieriine baldr. Tanzimat srecinde Osmanl tarihyazclnda Ahmet Cevdet Paann ilk cildi 1854te yaynlanan Tezkiri ile grnr olan belirgin krlma, Osmanl tarihinin Avrupa tarihinin bir paras olarak kabul edilmeye balanm olmasdr (Yinan, 1940, s.576; Arkan, 1985, s.1585; Neumann, 1999, s.33).* Ayn zamanda tarih yazmnda olaylarn temeli olarak grlen dinsel meruiyet yerine Osmanl hanedannn sreklilii n plana kartlmtr (Arkan, 1985, s.1584). Yine Tanzimat ncesinde Osmanl ve slam tarihi dndaki toplumlarn tarihlerine duyulan ilgi olduka snrlyken, Tanzimat srecinde Avrupa devletleri ile artan ilikilere bal olarak bu devletleri ve toplumlarn tanmak zere Avrupa devletlerinin ve eski medeniyetlerin tarihleri de tercme edilmeye balanmtr (Yinan, 1940, s.574). Tarihsel bilgiye ynelik bu yeni ilgiye ortam hazrlayan nemli gelimelerden biri ise 1832 ylnda kurulan Tercme Odas ile bata Franszca olmak zere brokraside yabanc dil bilgisinin yaygnlamasdr. Ancak burada eitim alan ve aldklar grevlerle Avrupaya seyahat eden ve Avrupadan bilgi aktarmn yeni tercme pratikleriyle stlenen yeni bir Mslman brokrat/aydn snfnn ortaya kt dneme kadar, devletin d ilikilerinde aktif grev alan ve Osmanllarn Avrupa tarihi ve medeniyetine ynelik bilgisindeki byk boluun doldurulmasnda etkin olan Fenerli Rum tercmanlarn katks ok byktr. Sultan III. Selim dneminde askeri alanda balatlan reform hareketi iinde Bat Avrupal

Bu deien tavrn bir yansmas olarak Ahmet Cevdet Paann kendisinden ncekiler gibi Mslman olmayan toplumlar iin kafir ve gavur gibi ifadeler kullanmam olmas da dnemin nemli Osmanl tarihisi ve Encmen-i Dniin aza-i hrcyyelerinden Avusturyal Joseph Von Hammer (1774-1856) tarafndan vgyle karlanmtr (Arkan, 1985, s.1585). Prens Alexander Handjri (1759-1854) nl Franszca-Osmanlca szlnn nsznde Osmanl diplomasisinin nemli bir paras olan Rum tercmanlarn gerektii durumlarda yeni fikir ve kavramlar ifade etmek zere yeni kelimeler rettiini ve Babalinin de bunlar kullandn yazmtr. Kk Kaynarca Anlamasnda (1774) yazl olan ve Osmanlcada ilk kez kullanlan siyasal zgrlk ve bamszla dair kavramlarn da metni eviren Rum tercman tarafndan bulunduu tahmin edilmektedir (Strauss, 1995, s.192). Osmanl Rumlarnn Osmanlcaya yaptklar farkl katklar tartan kapsaml bir alma iin bkz; Strauss (1995).

143 kaynaklardan yaplan tercmelerin yan sra, ayn dnemde yine bir Rum tercman olan Yakovaki Efendi tarafndan Batl bir kaynaktan tercme edilen ve nl Rus ariesinin dneminin diplomasi ve saray evresinin anlatan Katerine Trihi, Osmanlcada bilinen ilk Avrupa tarihi metnidir.* Johann Straussun (1995, s.200) Yakovaki Efendinin baz devlet grevlilerinin talebi sonrasnda 1813te yazdn tahmin ettii kitap, Msrda Bulak Matbaasnda 1829 ve 1831de iki bask yapana dek el yazmas olarak dolama girmitir. Bu kitabn 1861de stanbulda tekrar baslmas ise kitabn grd ilgiye iaret etmektedir. Bu kitaptan yaklak on yl sonra, 1838de yine Bulak Matbaasnda Trih-i skender bin Filipos adyla yeni bir Trke eviri tarih kitab yaynlanmtr. Bir ncekinden farkl olarak tercmann ismi ve nsz olmadan yaynlanan bu kitabn kayna ise bir antik Yunan eseridir. slam ve Osmanl dnyasnda on beinci yzyldan beri dolamda olan skendernme metinleriyle yakndan tannan ve Orta a Avrupa kaynaklarnda olduu gibi efsanevi bir tarihsel figre dntrlm olan Byk skenderin kahraman bir kumandan olarak baarl hayatn anlatan kitap, Flavius Arrianusun yazd yedi kitaplk Anabasis Alexandroudan tercme edilmitir. Ancak bu kitap stanbulda tekrar baslmamtr. Dier taraftan, yaynclk alannda Osmanl ve slam-d toplumlarn gemiine gsterilen bu yeni ilgiye paralel olarak, stanbulda Osmanlca yaynclk faaliyetlerine yeni bir boyut kazandran gazeteler, yaynladklar kent tarihi ve arkeoloji metinleri ile bu alanda da yeni bir duyarlln filizlenmekte olduunu gsterir. Ayn zamanda bu metinler araclyla fiziksel evre ve yap tasvirlerine dayal olarak popler bir mimari dil de olumaya balamtr. Bu alanda nc olarak nitelendirilebilecek olan gazete, ilk Osmanlca gazete TVnin ardndan stanbulda yayna balayan ikinci gazete CHdir. ngiliz Churchill tarafndan sultann zel izniyle 3 Temmuz 1840ta kurulan bu gazete, ilk saylarnn grd az ilgiye ramen

1812 ylnda ba tercman olan Yakovaki Efendi (1776-1850), ncelikle Mahmud Raif Efendinin Franszca yazd corafya kitab Tableau des nouveaux reglements de lEmpire Otoman (stanbul, 1798)i Osmanlcaya evirmi, ekinde bir de Cedid Atlas Tercemesi isimli Avrupann gncel ancak kendi ifadesiyle nak- bukalemun gibi srekli deien corafya atlasn sultana sunmu ve bu kitaplar 1804te baslmtr (Strauss, 1995, s.199). Katerine Tarihi ise dnemin bir best-seller olan Jean Henri Castrann (1749-1838) Histoire de Catherine II, Imprratice de Russieden tercme edilmitir. Ancak Yakovaki Efendi farkl kaynaklardan da faydalandn belirtir. Straussun (1995, s.202) tespitlerine gre tercman, Osmanl siyasal balamna uygun olarak ekleme ve kartmalar da yapmtr. O dnemde Osmanl Devletinin eyaleti olan Msrn Valisi Mehmed Ali Paa tarafndan Kahirede 1821de kurulan Bulak Matbaasnda ilk yirmi ylda baslan 243 kitaptan 125i Trke, 112si Arapadr. Trkiyeye de ulaan bu yaynlarn iinde Franszcadan yaplan eviriler de nemli yer tutar (Kabacal, 1987, ss.73-5). Trkiyenin genel bir matbaa ve yaynclk tarihi iin bkz; Baysal, 1968; Kabacal, 1987; 2000. Strauss (1995, s.205), isimsiz tercme edilen bu kitabn dilinden yola karak kesinlikle bir Rum tarafndan evrildiini ve metine ekledii ek bilgilerden hareketle tercmann Osmanl corafyas konusunda ok bilgili

144 devletten mali yardm alarak haftalk olarak yaynlanmay srdrmtr. Yazarlar arasnda ok sayda Tercme Odas alan bulunan bu gazetenin arlkl olarak aktard d haberler Avrupay Osmanl kamuoyuna yaknlatrrken, gazetede Avrupann farkl yaynlarndan evirilere de ska yer verilmitir (Topuz, 2003, s.17). Resmi gazete TVye gre ok daha sade ve anlalr bir dil kullanan CHde Avrupadaki siyasal olaylar kadar haber deeri tayan konular arasnda fiziksel evreyle ilgili tasvirler, stanbuldaki ve farkl Avrupa kentlerindeki mimari gelimeler de bulunmaktadr. Bu dorultuda yer verilen stanbuldaki mimari gelimeler arasnda 18 Ekim 1840 tarihli (8) saysnda Havdist- Dhiliye blmnde yaynlanan ve Sultan II. Mahmud Trbesinin ayrntl bir tasvirine yer veren trbenin al haberi ya da daha nce de bahsedilen Tanzimat ant tasviri saylabilir. stanbul dndan aktarlan mimari haberlere rnek olarak ise gazetenin 30 Mays 1841 tarihli (36) saysnda Londradaki Dok Tasviri balkl makalede fiziksel yaps ve ileyii ayrntl olarak anlatlan Londra liman ile ilgili metin gsterilebilir.* 10 Nisan 1842 tarihli (81) sayda ise Tarih Binalar, Firavun Tepeleri bal altnda Msr piramitlerinin yine olduka detayl bir mimari tasviri yaynlanmtr. Yazar, metinde fiziksel evrede yapt gzlemleri anlatrken mimarlk terminolojisinden de sklkla faydalanr: ...ehram tepeleri sanat ve metnet cihetle pek hendesekri binlar olmakla n resm ve in edecek derece sanat- hendese-i mimriye-i kmile ve let ve edevt- lzmesini suhletle etraftan celb ve cem eyleyecek mertebe-i malmat- kafiye tufandan evvel lemde bulunan nev-i ben-i demde mevcd olduuna pek vcd verilemez. ehram tepelerinden birisinin hl kaps malm olmakla ierisi mehl olup dierinin kap kabaca bir mahal bulunmu ve alm olduundan oradan girdikde iinde sakf (tavan) ve fru (deme) ve duvarlar yekpre siyam somki tatan olmak zere be alt kadar oda gibi yerler vardr. Ancak duvarlar kamusda tahrir olunan nakdan thidir. Ve bu odalara varan yol odalar iin yaplm gibi tark olmadndan ve byle cesm binalarda temele pek yk binmesin iin baz baz mcevvef (ii oyuk) yerler braklmak usl- mimriyeden olduu dahi erbbnn ifdesinden malm olduundan ibu odalar esbbyla terk olunmu mahalle id dahi ihtimalden bid

olduunu iddia etmektedir.

*

Bu tarihlerde stanbulun ticari ve askeri faaliyetlerle artan gemi trafii Galatada yeni bir rhtm inasn da gndeme getirmitir. Bu haberden alt sene sonra Galata gmrk binas nnde meydana gelen bir kazann ardndan Sultan Abdlmecid Fossati kardelerden ve ngiliz mimar Smithten yeni bir rhtm yaps iin neri istemitir. Maliyeti 364 milyon kuru olarak hesaplanan ve Haliin her iki yakasnda da toplam 6000 metre uzunluunda olmas planlanan proje, bir sonuca ulamamtr (Mller-Wiener, 1998, ss.105-6).

145 deildir (CH, 81, 28.S.1258 / 10.04.1842).* Henz fotoraf teknolojisinin kullanlmad ve lke dna kma imkannn ok dar ve ayrcalkl bir grubun elinde olduu byle bir dnemde yaynlanan bu metinler Osmanldndaki dnyaya dair genel kltr saylabilecek bir bilginin snrl da olsa yaygnlamasn salarlar. Ancak daha da nemli bir gelime stanbullu okuyucularn yaadklar kentteki gncel mimari faaliyetlerin yan sra kentin Osmanl-ncesi tarihinden de haberdar edilmesine ynelik yeni bir kaygnn ortaya kmasdr. Bu dorultuda, Osmanl yayn hayatnda ilk iki gazetenin ardndan, resmi grn dnda yayn yapan ilk gazete olarak kabul edilen ve 21 Ekim 1860ta Pariste sefaret katiplii yapan Agh Efendi (1832-1885) ile yine Pariste okumu olan brahim inasi (1826-1871) tarafndan kurularak haftada iki gn olmak zere yayna balayan TA bu alanda nemli bir adm atmtr. Bu gazetede yaynlanan ve Trk basn tarihinin ilk tefrikas olan inasinin air Evlenmesi isimli manzum oyununun ardndan balatlan ve stanbulun Osmanl ncesi tarihini konu eden ikinci tefrikann nsznde bu kayg yle dile getirilmektedir: ...kitab- Yunaniye-i vesaireden bil-intba tercme ve tertb klnm ve pyitaht- saltant- seniyye olan stanbul ehrinin evvelinde ne hl ve heyette bulunduunu nakl ve her gn gzmzle grp ne idn bilmediimiz bir takm sr- kadmenin tarifatn mil bulunmu olmakdan ni bunun mtalasndan halkn ve hussuyla stanbul ahlisinin kesb-i menfaat edecekleri teaml olunmutur (TA, 6:1, 12.C.1277/ 26.11.1860) stanbullularn her gn grd ancak ne olduunu bilmedii eski yaplar (artk) tanmas arzusuyla gazetenin altnc ve on altnc saylar arasnda yaynlanan Trih-i Sbk-i Kostantiniye isimli ve Yorgaki (Petropulo) tarafndan tercme edilen metin, tefrikann son saysnn hemen ardndan yine ayn gazetenin matbaasnda Heyet-i Sbk-i Kostantiniye (1861) ismiyle kitap olarak baslmtr. stanbulun Bizans dnemine ait tarihsel

Bu metinde kullanlan dil metnin baka bir kaynaktan tercme edilmediini dndrtmektedir. Gazetenin skenderiyede bir muhabiri olduu bilgisinden hareketle (Ceride-i Havdis, www.vikipedi.org.tr.), bu metnin yaplar bizzat grm olan bu muhabir tarafndan kendi tankl ve baz derlemelere dayanarak yazld dnlebilir. Bu kitap tefrikalar halinde 12.Ca.1277 / 26.11.1860 ile 23.B.1277 / 04.02.1861 tarihleri arasnda aralklarla toplam on blmde yaynlanmtr. Yine TAda (19, 14..1277 / 25.02.1861), tercmann ismiyle birlikte kitabn 10 kurua sata karldn ilan edilmitir. Bu kitabn Osmanlca basksn evket Rado sadeletirerek modern Trkeye evirmi ve bir derleme ierisinde yaynlamtr (Rado, 1981). Ayn zamanda mimar Fossati de, Ayasofya tamirat hakknda tiyatroda yapt konumann giriinde verdii yap ile ilgili tarihsel bilgilere kaynak olarak ayn kitaba bavurduunu belirtmitir (Mango, 1962, s.107).

146 toporafyasn ve mimari dokusunu, Osmanl dneminde geirdii deiimle birlikte ele alan ilk Osmanlca eser olan bu kitabn yazar stanbullu bir Rum din adam olan Patrik Kostandiyostur (Constantius). nce stanbulda ardndan Rusyada din eitimi alan Kostandiyos (1770-1859) ilk olarak Sinada, daha sonra da 1830-34 yllar arasnda stanbulda Ortodoks patriklii yapmt.* lk kez 1824 ylnda Venedikte Yunanca yaymlanan kitabnn nsznde kendisini bir filolog ve arkeoloji dostu olarak tanmlayan Kostandiyosun kitab yirmi yl sonra, 1844te yine Yunanca ve baz deiiklikler yaplarak stanbuldaki Demetrios Paspalle matbaasnda baslmtr. Daha sonra ayn kitap 1846 ylnda yine stanbulda Paspalle matbaasnda Franszca olarak Constantiniade ou Description de Constantinople Ancienne et Moderne ismiyle yaynlanmtr. Bu kitabn yine stanbulda ancak Osmanlca olarak yeniden baslmas iinse on be yl beklemek gerekmitir. Orijinal metinde yz doksan sekiz sayfa ve ekinde bir Boazii haritas, Tekfur Saray, At Meydan ve Ayasofya gravrleri ile byk mabetlerin llerini karlatran bir cetvelden oluan be levha bulunurken, Rum Yorgaki Efendi tarafndan tercme edilen Osmanlca basksnda byk lde ksaltlarak otuz dokuz sayfaya indirilen kitabn ekindeki levhalar da baslmamtr. Bylece Straussun (1995, ss.189-190) uzun yzyllardr bir arada yaayan Rum ve Trk/Mslman toplumlarnn yaznsal alandaki etkileiminin hayret verici derecede az olduu iddiasna paralel olarak, stanbullu bir Rum tarafndan yazlan ve stanbulda 1844 ylnda Rumca ikinci basksn yapan bu kitap, ancak on be yllk bir aralktan sonra ve orijinal metin bete birine indirilerek Osmanlca yaynlanabilmitir. Bu durumda orijinal basksnn ksa bir zeti olarak da tanmlanabilecek olan kitabn Osmanlca basks, Bizans stanbulunun tarihsel corafyasn stanbul yarmadas, Boaz hatt, Anadolu yakas ve Adalar da dahil olmak zere on iki blm halinde anlatmaktadr. Bu blgelerde konumlanan ve yaptranlar, yaam sreleri, ilevleri ve isimleri ayrntl olarak anlatlan yaplarn mimari zelliklerine dair fazla ayrnt ise bulunmamaktadr. Metnin en ilgi

Yazar Kostandiyos ve kitab zerine bilgi veren en kapsaml metin Eyiceye (1953) aittir. Burada kitap ve yazar hakknda verilen bilgiler bu kaynaa dayanmaktadr.

Eyice (1953, s.85), Konstantiosun bu kitab kendi aratrmalarnn yan sra on yedinci yzylda Fransz Charles Dufresne du Cange tarafndan yazlan Constantinopolis christiana seu descriptio urbis Constantinopolitanae qualis extitit sub imperatoribus christianis (Paris, 1680)den de faydalanarak yazdn iddia etmektedir. Ayn yl Joseph von Hammer da stanbul ve evresi zerine Constantinopolis und der Bosporos (Pesth, 1822) isimli bir kitap yaynlamtr. Eyicenin (1953, s.86-7) yapt incelemeye gre Rumca yaynlanan orijinal kitapta stanbul ve civarndan bahseden kapsaml blmn ardndan Dictionnaire des Antiques ten tercme edilerek aktarlm mimarlk tarihi zerine bir metin ve bu alandaki eserlerle ilgili bir fihrist ve yazarlarnn biyografileri de yer almaktadr.

147 ekici zellii stanbulun yedi tepesinin de ayrntlaryla tasvir edildii tarihsel toporafyasnn ve buralarda konumlanan yaplarn Osmanl dneminde yaad deiim ve mdahalelerin de anlatlmasdr. Osmanl ncesi stanbulunun yaplarnn ve mekanlarnn geirdii deiimin yansra tad srekliliin de zellikle stanbul yarmadasnda ince detaylarla anlatld metinde kentin geirdii bu deiim bir canlnn hayat kadar organik bir sre olarak yargsz ve yaln bir dille ifade bulur. rnein on birinci blmde Kiliseden mbeddel olan cevmi-i erife bal altnda Kostantiniyede ina edilmi olan birok kiliseden Fatihin stanbulu almasndan sonra camiye evrilenlerin dnda hemen hepsinin de yklp harap olduu anlatlmaktadr (TA, 14:2, 9.B.1277 / 21.01.1861). Stunlarn anlatld sekizinci blmde (TA, 13:1, 2.B.1277 / 14.01.1861) frtna gibi doal yollarla yklanlarn yan sra yazarn ismini vermedii bir stununun da Kanuni Sultan zamannda yktrlp yerine eme yaptrldndan bahsedilir. Bunun yan sra yazar daha gncel bilgiler de verir ve on ikinci blmde sonradan yklm olan bir kilisenin konumundan bahsederken araya Sdbadn Paris sefiri Mehmet Efendinin Paristen getirdii resimlere gre Kathanede ina olunduu bilgisini de ekler (TA, 15:2, 23.B.1277/04.02.1861). Ayn metinde Bizans dnemi yaplarnn o gne ularken geirdii deiim anlatlrken o civarda balayan Darlfnun inaatndan da bahsedilmesi (TA, 11:1, 17.C.1277/31.12.1860) ise tercmann ksaltmalarn yan sra metinde verilen bilgilere gncel gelimelerle ilgili ilaveler yaptn da gstermektedir. Benzer biimde metnin orijinalinin ksa bir zeti olduu dnlrse evirmen uygun bulmad bilgileri de kartm olmaldr. Genel olarak kentin mimari dokusunun bugn ve gemii arasndaki deiimi ve sreklilii vurgulayan ve okuyucunun var olan yaplardan yola karak kentin gemiini hayal etmesini de kolaylatracak bir rehber nitelii tayan bu metin, aynen korunarak 1872 ylnda Mithat Efendi matbaasnda ikinci bir bask daha yapmtr. Ayn dnemde Londrada Ancient and Modern Constantinople (1868) ismiyle arkasnda stanbula gelecek olan seyyahlara ynelik pratik bilgilerle birlikte bir rehber olarak baslan bu kitabn Osmanlcada nce bir gazete tefrikas, ardndan da kitap olarak on yl aralkla iki bask yaparak yaynlanm olmas kitabn Osmanl kamuoyu tarafndan da ilgiyle karlandn iaret etmektedir. Osmanlcaya tercme edilirken byk oranda ksaltlarak basitletirilmi de olsa kitabn grd bu ilgi, metinde stanbulun kent ve mimarlk tarihine dair verilen bilgilerin Osmanlca okuyucular iin olduka yeni olmasyla da yakndan ilikili olmaldr. Osmanl popler kltrnde nemli bir yeri olan ve tarih boyunca farkl Osmanl yazarlarnn kaleme ald stanbul tarihi anlatlar iin Bizans kaynaklarndan faydalanlm olsa da, bunlar dnemin siyasal ve toplumsal balamna uyarlanarak ou zaman

148 efsaneletirilerek edebi metinler haline getirilmitir. stanbulun alnmasndan sonra Osmanllar tarafndan retilen ve Bizans kaynaklarndan alntland iddia edilen erken dnem metinlerini inceleyen Yerasimos (1993, s.9) bu durumu, Osmanllarn yeni bakentlerinin tarihini renmek yerine, onu kendilerinin yeniden yarattklar biiminde aklar. Yerasimosun (1993) inceledii metinlerde stanbulun ve Ayasofyann kurucular olarak bahsedilen kahramanlar arasnda Sleyman Peygamber gibi dinsel karakterler ya da Yanko bin Madyan gibi sonradan yaratlm kiiliklerin yan sra ad geen Constantinus ya da Iustinianus gibi byk Bizans hkmdarlar da yine efsaneletirilerek bu anlatlara dahil edilmitir. Bu efsanevi anlatlar yazldklar dnem iin geerli olan ideolojik vasflarn yitirse de on dokuzuncu yzyla kadar eitlenerek artan kent tarihi metinlerinin paras olarak varlklarn srdrmtr (Yerasimos, 1994, s.458). Bu dneme kadar Bizans anlatlarna ve Avrupada yazlan tarih metinlerine kaytsz kalan Osmanl kent tarihi metinlerindeki ortak tavr Osmanl ncesi dnemlere kar gsterilen ilgisizliktir.* nl on yedinci yzyl Osmanl seyyah Evliya elebinin Ayasofya anlatsnda bu efsanelerin hala olduka nemli bir yeri olduunu gryoruz. Buna karlk yine on yedinci yzylda stanbulun Bizans tarihiyle ilgili olarak efsaneler yerine Bizans kaynaklarn kullanma giriiminde bulunan Hezarfen Hseyin Efendi (?-1678), Tenkih-i Tevrihl-Mulk isimli eserinde dnemin batercman Panayotis Nikoussiosun ktphanesinde bulduu bir Bizans tarihi kitabn Mslman olmu bir Polonyal tercman olan Ali Beye (Albertus Bobowsky, 1610-75) tercme ettirdiini ve 1671de biten tercmeyi kitabna dahil ettiini yazmtr (Yerasimos, 1993, s.262; Strauss, 1995, s.223). Ancak bu olaand giriimin Osmanl tarihyazmsal geleneinde gzlemlenebilir bir krlma yaratt iddia edilemez. rnein 1768 ylna kadar stanbul ve civarndaki birok sivil ve dini yapy gezerek kaydetmi olan Ayvansarayl Hseyin Efendi tarafndan ilk kez kaleme alnan Hadkatl Cevmi (2001, s.42) adl eserde ilk srada yer verilen ve ncesinde kilise olduu belirtilen Ayasofyann tarihi sadece stanbulun Osmanllar tarafndan alnmasnn ardndan yapnn cami olarak kullanlmaya baland dnemi ierir. Buna karlk, Osmanl tarihileri kentin fiziksel evresine ynelik anlatmlarnda stanbulun Osmanl ncesine ait yaplarna kar kaytsz kalmamtr. stanbulun Osmanl dnemi boyunca yzyllar iinde kentin doal fiziksel

Bu tavra rnek olarak, on yedinci yzyl Osmanl bilginlerinden Katip elebinin (1609-1657) nl corafya kitab Cihannmadaki Edirne blmn inceleyen Selenin (1965, s.304) bu kitaptan kentin tarihine dair aktard metinde, kentin Osmanl ncesi dneminden yle bahsediliyor; Bu ehir 760 (1359) tarihlerine gelinceye kadar kafir yurdu olduundan slam tarihileri ahvalini bilmiyordu. Fetihten sonra yazlan tarihlerden Abdurrahman Hibri adndaki mderris 1635te bu ehir tarihini yazarak Enis-l-Msarimin adndaki kitab meydana getirmitir. Burada ondan faydalanlmtr.

149 evresinin paras olarak kabul edilen ant stun ve dikilitalara ynelik incelemelerde Osmanl tarihilerinin anlatmlar da nemli tarihsel bilgiler salayan kaynaklar olarak kullanlmaktadr.* Yine srnme gibi eserlerde bu ant stunlar, dzenlenen resmi tren ve enliklerin paras olarak izilmitir (ekil 4.19). Bu durumda Osmanl tarihileri Bizans eserlerini fiziksel evrenin paras olarak kabul ederken, bunlarn neden burada olduklarna ynelik sorular sormazlar. Bu eserler daha ok Evliya elebinin anlatmlarnda olduu gibi kentin tlsmlar olarak toplumsal kabul grm doal birer dekor olarak kentsel sahnedeki varlklarn yzyllar boyunca srdrmlerdir. Dikilitalarn daha nce konu edildii gibi yeni bir grnrlk kazand ve stanbulun Bizans dnemine ait kentsel corafyasna ve mimarisine ynelik yeni bilgilerin o gne kadar geirdii deiimle birlikte Osmanlca okuyucularnn gndemine girdii bu eikte tarihsel bilginin nitelii de nemli bir deiim geirmektedir. Bu dorultuda, Osmanl bilimsel hayatnn nemli resmi aktrlerinden biri olan Mnif Paa da, halk bilimle tantrmak zere yaynna balad MFun farkl saylarnda kent ve mimarlk tarihine yeni bir bilimsel bilgi tr olarak nemli bir yer ayrr. yeleri arasnda etnik ve dinsel ayrm yapmayan ve yelerinden iyi bir Osmanlca bilgisinin yan sra bir de Bat Avrupa dili veya modern Yunanca biliyor olmalarn talep eden Cemiyet-i lmiye-i Osmaniyenin kard dergide yaynlanan ve stanbulun Osmanl ncesi Bizans dnemlerini konu eden bu metinlerde zellikle iki Rum yenin katks byktr. Bunlardan ilki, Kostantinidi (Paa) (Alexander Constantinidis) (?-1890), dergide yaynlanan, Ayasofyann bir Bizans kilisesi olarak ilk inaatndan balayarak tarihesini ve genel mimari zelliklerini ayrntl olarak anlatan Trih-i Ayasofya isimli yaz dizisinin yazardr. Drt blmlk bu yaz dizisinde yapnn tarihi, Osmanllarn eline getii gne kadar olduka detayl ve akademik bir dille anlatlm, hatta Ayasofya ve Avrupadaki baz nemli katedral ve kiliselerin kubbe ap uzunluklar arasnda yaplan karlatrmann da gsterdii gibi bina Avrupa mimarlnn bir paras olan

Bu dorultuda stanbulun Bizans dnemi eserleri ile ilgili almalarnda Avrupal kaynaklarn yan sra Osmanl kaynaklarnn da tarihsel tankln nemle vurgulayan iki nemli alma rnek gsterilebilir; Mnage, 1964; Raby, 1987.

Dnemin aktif Osmanl Rum aydnlarndan biridir ve Tercme Odasnda balad devlet memurluunda, birok kez Hariciye ve Maarif Nazrlklar grevinde bulunan Safvet Paann (1814-83) himayesi ile ykselmitir. Meclis-i Maarif-i Kebir yeliinde de bulunan ve paa nvan alan Konstantinidis Rum cemaati iinde de aktif bir konumdadr ve zellikle Osmanl Rumlarnn Osmanlca renmeleri iin gramer, szlk ve ders kitaplar hazrlamtr. Daha fazla bilgi iin bkz; Strauss, 1995, s.227. Bu metin farkl tarih metinleriyle deiimli olarak ve uzun aralklarla tefrika edilmitir; MF, 32:295-302, .1281/12.1864; 33:346-55, R.1281/01.1865; 40:266-71, B.1283/12.1866; 47:80-5, S.1284/07.1867.

150 bir kilise olarak ele alnmtr. Bu yaz dizisinin en ksa tutulmu olan son blm ise yapnn Osmanllarn eline getikten sonra Fossati restorasyonunun da dahil edilii dneme ayrlmtr. Sultan II. Mehmedin stanbulu fethinin ardndan Ayasofyann sultann emriyle hemen camiye evrildiini belirten yazar, bu dnemden sonra yapnn trihe yn vukat(nn) pek az olduunu ifade eder (MF, 47:82, S.1284 / 07.1867). Ayrca bu blmde verilen bilgiler arasnda yazarn yapnn bu dnemine ynelik ok da zenli bir aratrma yapmadn gsteren nemli tarihsel hatalar bulunur. rnein yapnn drt minaresinin de Sultan II. Selim zamannda on altnc yzyl sonlarnda geirdii bir tamirat esnasnda ina edildii anlatlr. Kostantinidi Paa, bu tamirattan sonra ise yapnn Sultan Abdlmecid dneminde mimar Fossati tarafndan yeniden tamir edilene dek ilgisiz brakldn yazmtr. Sonuta, Osmanl Trk toplumunun zerinde ok az bilgisi olan ve ayrntl bir biimde anlatlan Osmanl-ncesi dnemini ieren bu tarih metni stanbulda gerek cesmeti ve gerek fenn-i mimri ve sanatca yn- dikkat birok ebniye ve sr- atik mevcd olup bunlarn herbiri erbb indinde birer ilm-i bahdr. sr- mezkrenin ismi olan Ayasofya cmi-i erifenin trihi cmleye ve bil husus Dersaadet ahalisine nisbetle sz olur ifadeleriyle belirtildii gibi zellikle de stanbul sakinlerine hitaben yazlmtr. Bu metin, daha sonra Ceride-i Havadis Matbaasnda Trih-i Ayasofya (1868) adyla kitap olarak da baslmtr. MFda yaynlanan dier kent ve mimarlk tarihi metinlerini hazrlayan baka bir Osmanl Rum aydn ise Fardistir (Alexander Themistoklis Phardys). Bir sre Berlindeki Osmanl eliliinde batercmanlk yapm olan Fardisin MF iin hazrlad metinler arasnda Yunanca Herodotus ve Xenophonun eserlerine dayanan bir antik Pers tarihesinin (Trih-i Mlk-u Fars-i Kadm) yan sra Ayasofya tarihi ile deiimli olarak yaynlanan Trih-i Kostantiniye balyla alt blmden oluan kentin Bizans tarihi anlats bulunur.* Ayrca 1866 ylnn Haziran aynda, yine Fardis tarafndan kaleme alnan ve emberlitan tamiri iin alan yarmayla e zamanl olarak da bu stunun Bizans dnemini konu eden bir tarihesi yaynlanmtr (35:46-9, S.1283 / 06.1866). Kostandiyosun kitabyla

karlatrldnda olduka ayrntl mimarlk tarihi bilgisi aktaran bu metinler, derginin iddiasna paralel olarak ok daha akademik bir dile sahiptir ve Bat Avrupa merkezli, daha zellemi bir mimarlk tarihi anlatrlar. Yine bu dorultuda Kostantinidi Paa, Osmanl yazn dnyasna yeni bir katk olarak 1869 ylnda Trih-i Yunanistn- Kadm (Matbaa-i Amire, stanbul) ismiyle zgn kaynaklara dayanan bir antik Yunanistan tarihi yaynlamtr. Yine

MF, 37:121-28, Ra.1283 / 08.1866; 39:229-36, C.1283 / 10.1866; 46:1-6,36-44, M.1284 / 05.1867; 47:75-9,805, S.1284 / 06.1867.

151 Kostantinidi Paann antikite ile ilgili ancak sadece gncel eserlerden ve Mnif Paa, Yusuf Kamil Paa, Ahmed Midhat gibi yazarlarca Osmanlcaya tercme edilmi metinlerden oluturduu Mntehabt- sr- Osmaniye (1873, Mekteb-i Sanayi Matbaas, stanbul, 2.bask) isimli edebi bir derlemesi bulunmaktadr (Strauss, 1995, s.227-8). Bu derleme dnemin Osmanl aydnlar ve okuyucular arasnda klasik Yunan metinlerinin grd ilgiye de tanklk etmektedir. Sonuta yaplan bu yaynlarn gsterdii gibi, Bat Avrupann entelektel evrelerinde artan Helen ve Bizans tarihine ynelik ilgiden haberdar olan stanbulun yeni aydn grubu, ayn zamanda znesi olduklar gazete ve dergi yaynclyla Osmanl bilimsel pratiklerinin ieriini yeni bir tarih anlayn dahil ederek dntrme giriiminde bulunmaktadr. Bu aktarm srecinde Straussun (1995) da vurgulad gibi Encmen-i Dnie haricen ve Cemiyet-i lmiye-i Osmaniyeye tam ye olabilen Gayrimslim Osmanl aydnlarnn da etkisi ve rol olduka nemlidir.* Ayrca Yunanistann bamszln ilan etmesinden hemen sonra 1821-1832 yllar arasnda Rumlarn yzyllardr srdrmekte olduu devlet tercmanl grevlerinden uzaklatrlmalar gibi siyasal olaylara bal olarak kesintiye urayan bu etki, 1856da tm tebaa iin hukuksal eitlik getiren Islahat Fermannn ardndan nemli bir art gstermitir (Strauss, 1995, ss.209-10). Osmanl devlet felsefesinde nemli yeri olan antik Yunan dncesinin yeni bir biimde gndeme getirildii ve stanbulun Osmanl-ncesi, teki gemiinin farkl bir biimde yeniden hatrlatld bu gelimeler, ayn zamanda kapal ve snrl bir dnya grnn Tanzimat dneminde Avrupa ile artan ilikilere de bal olarak geirdii deiime de paraleldir. Ancak, stanbulda yeniden grnr olan saysz Bizans eserinden At Meydan ve emberlita gibi kentin en grnr yerlerindekilerin tamir edilmesi ve antsallatrlmas bu yeni tarihsel ilginin de snrllna iaret etmektedir. Bu durumda yeni bir Osmanl brokrat ve aydn grubu tarafndan stanbulun Bizans dnemi tarihine duyulan bilimsel merak ve bu konuda yaplan yaynlarn grd ilgi, ncesinde bu alanda Osmanl kamuoyunda var olan byk bolukla ilikilendirilebilir. Ayn zamanda bu ilgide, kurulan ilk mzeyle grnr olduu gibi, Osmanl Devletinin on dokuzuncu yzyln ikinci yars boyunca arkeoloji disiplini araclyla Avrupa ile yrtt emperyal rekabetin de pay vardr. zellikle on

zellikle Osmanlcann reniminin kolaylatrlmas ve bu yolla Bat Avrupadan yaplacak evirilerle bilimin yaygnlatrlmas niyetiyle kurulan ancak ksa mrl olan Encmen-i Danie aza-i hariciyye olarak Avrupallarn yansra Ermeni ve Rum milletlerinden de yeler seilmiti. Benzer niyetlerle 1860ta kurulan Cemiyet-i lmiye-i Osmaniyeye ise Gayrimslimler tam ye olabiliyorlard. Bu cemiyetin kurucusu Mnif Paa, kendi topluluu model alnarak 1861de stanbulda kurulan Rum Edebi Cemiyeti Syllogosun da onursal yesiydi. Strauss (1995, s.218-9) ironik bir biimde Rum cemiyetinin, ncsnden ok daha baarl ve uzun mrl (1861-1922) olduunu da belirtir. Ayrca bu cemiyetin de Prologos isimli bir dergisi bulunmaktadr.

152 dokuzuncu yzyl ortalarndan itibaren Bat Avrupada erken Hristiyanlk dnemine ve arkeolojisine artan ilgiyle beraber Msr, Mezopotamya ve Filistin topraklaryla kurulan fiziksel ba (Shaw, 2003, s.58), Saidin yeni bir hakikat retim mekanizmas olarak tartmaya at arkiyatlk almalar ile ksa sre iinde kolonyal siyasetin meruiyet mekanizmalarndan birine dnmt. Byle bir ortamda tarihe duyulan ilginin yan sra zellikle Sultan II.Abdlhamid dneminde Avrupa ile artan siyasal gerilimlere de bal olarak Osmanl Devleti de arkeoloji ile Avrupann saldrlarna kar durmaya, ortak kltre eklemlenmeye ve ayn dili konumaya almtr (Shaw, 2003, s.68-9). Yine Sultan II.Abdlhamid dneminde yirminci yzyln balarnda Konya, Bursa ve Kuds bata olmak zere lkenin eitli yerlerinde kurulan ok saydaki mzenin en nemli gerekesi de kltrel bir gsterge olarak yorumlanan bu evrensel bilgiye ve kuruma sahip olunduunun gsterilmesidir. Tanzimat dnemi boyunca Osmanl ynetiminin ncelikle stanbulun Osmanl-ncesi tarihsel dokusuyla kurduu bu yeni ve dinamik iliki de, Avrupada youn bir biimde retilen ve mzenin kuruluunda ya da gazete tefrikalarnda gzlemlendii gibi eitli mecralarla Osmanl balamna aktarlan bu yeni bilgiyle beslenmektedir. Sonu olarak bu dnemde artan tarih ilgisine paralel olarak dnemin farkl gazetelerinde tefrikalar halinde ya da kitap olarak yaynlanan eviri metinler ile Bizans dnemine ait tarihi yaplarn ve bir btn olarak kentin yeni ve evrensel bir tarihin paras olduu gsterilirken, bu yaynlar ayn zamanda iktidar tarafndan giriilen bu semeci ve snrl restorasyona kamusal alanda meru bir zemin yaratmtr. Buna karlk stanbulda uzun sre devlet denetimi altnda srdrlm olan basnn sahip olduu snrl etkiyi ve rettii kamusal alann niteliini de dikkate almak gerekmektedir. Avrupadan aktarlan matbaa teknolojisinin Osmanl balamndaki farkl tarihi gibi basn da Habermasn (1997) Avrupa iin nerdii kamuoyu kavramndan farkl bir toplumsal balamda konumlanr. rnein Habermasn (1997, s.127) Bat Avrupada on yedinci yzyldan balayarak burjuva snfnn ykseliiyle birlikte devlet kurumlarn dntrebilecek gce sahip eletirel bir aygt olarak tanmlad basn, gazete yazarlarnn hemen hepsinin de ayn zamanda devlet memuru olduu Osmanl Devletinde uzun bir sre sk devlet denetimi altnda tutulmutur. Ayrca biri resmi, dieri de yar-resmi iki gazete balayan ve ilk otuz bir ylnda sadece drt tane olan Trke gazete ve derginin ne kadar okuyucusu olduu tam olarak bilinmemektedir.* Dier taraftan okuma-

186066 arasnda on yedi ve 1867-1878 arasnda ise yz on yeni yayn eklenmitir (Kololu, 2006, s.51). Ayrca gazeteler kahvehanelerde yksek sesle okunarak daha geni bir kitleye ulama imkn bulmutur (Gek, 1999, s.280). Kahvehanelerde sosyal denetim mekanizmasn inceleyen Krlnn (2001) inceledii jurnallerde, gndelik konumalar arasnda TVdeki haberlerin tartldna dair notlar da yer almaktadr.

153 yazma orannn da dklne bal olarak yarattklar snrl kamuoyu ile bu gazeteler Avrupadan gelen siyasal ve toplumsal haberlerin yan sra tarih ve edebiyat evirilerine ska yer verirken, Osmanl toplumunda on dokuzuncu yzyl boyunca Arap ve Fars edebiyatlar da youn bir ilgi grmeye devam etmitir (Ortayl, 1992, s.124). Ayrca 1848-51 yllarnda yeniden ina edilen Hrka- erif Camisinin kapsaml mimari dzenlemesinde olduu gibi slami kimlik vurgusu korunmu ve yenilenmi, Bursada Orhan ve Osman Gazi trbelerinde ve dier erken Osmanl yaplarnda yaplan tamir ve aratrmalarla Osmanl hanedanna dair vurgu da artmtr.* Ayn zamanda Osmanl tarih dncesinin resmi snrlar, Safvet Paann 1869 tarihli Maarif Nizamnamesine gre okullarda verilecek genel tarih eitimi iin hazrlatlan, devlet ve saltanat merkezli ve slami dnce arlkl ders kitaplarnn ierii ile daha da belirgin olmaktadr. Buna karlk Yeni Osmanllar grubunca yeni bir entelektel ve siyasal tartma alan haline getirilen Osmanllk kavram, Avrupa kamuoyunda var olan romantik milliyetilik akmlarndan 1860larn sonlarna kadar etkilenmemi ve Trk esi etnik bir ayrmlamadan ok slam inanc ve geleneklerine bal kalmtr (Berktay, 1983, s.29). Asl ad Constantine Borzecki olan Mustafa Celaleddin Paa tarafndan yazlan Les Turcs Anciens et Modernes (1869), Osmanl ve Trk tarihi arasnda bir farkllama olduunu gsterse de henz etnik bir ayrmlamay ngrmez. Ancak ge on dokuzuncu yzylda Avrupann artan tehdidine karlk gelien anti-emperyalist ve milliyeti eilimler Osmanl tarihiliinin ynn ve etnik bir arlk kazanan kimlik ideolojisinin ieriini nemli lde etkilemitir. Bu durumda yukarda ele alnan ve Osmanl brokrat ve aydn evresi tarafndan Osmanl bilgi dnyasna sunulan yeni bir tarih ve arkeoloji bilgisi, belirli epistemolojik snrlar ierisinde tutulmak zere kabul grmtr. Bu dorultuda nem kazanan gelime ise, stanbulun tarihsel varlna ve grnrlne dair hem bilimsel bir merakn nesnesi, hem de Batya kar kltrel bir diren mekanizmas olarak arasallaabilen ve yeni bir tarih bilgisiyle beslenen yeni bir sylemsel alann alm olmasdr. Yeni kefedilen bu bilgi

1855teki Bursa depreminden sonra 1863te Ahmet Vefik Paa nn davet ettii Fransz Leon Parville, Bursadaki erken Osmanl dnemine ait nemli yaplar tamir etmi ve bu yaplara dair bir de Architecture et Dcoration Turques au XVe Siclei (1874) yaynlamtr. Ayrca Uslde (1873) de Osmanl mimarlnn kimlii bu yaplar zerinden ina edilmitir. Rdiyeler iin hazrlanan ilk tarih kitab Fezleke-i Trih-i Osmni (1287/1870) Ahmed Vefik Paaya aittir. Bu kitap ve daha sonra Selim Sabit Efendi tarafndan 1874te sbyan mektepleri iin hazrlanan Muhtasar Trih-i Osmni, Osmanl tarihi anlatsn Osmanl saltanatnn Orta Asya ve Trk kkenlerine dayandrr ve Moollar tarafndan on nc yzylda Anadoluya g etmek zorunda kallarn anlatr. Osmanl okul kitaplar hakknda daha detayl bir tartma iin bkz; Somel, 2001, ss.194-202.

Sultan II.Abdlhamid dneminde lke topraklar zerinde yer alan Osmanl ncesi medeniyetlerin yerleim alanlarna ynelik arkeolojik almalar, tm lke mekann kapsayan yeni bir merkezileme ideolojisinin de aralarndan biri haline gelmitir. Bu dorultuda Osman Hamdi Bey tarafndan yrtlen Baalbek ve Sidon antik

154 alannn tam olarak ne ie yarayaca belirsizken, stanbul kenti ise bu yeni grnrlnden de dolaymlanan farkl bir tartmann konusu edilmitir. Buna gre, kentin tm fiziksel dokusunun da grnrlk kazand bu srete stanbul, artk hem yeni bir tarihsel bilginin kayna olduu iin deerlidir, hem de Avrupada gzlemlenen medeniyetin arkasnda yer ald fark edilen yeni bilginin nesnesi olarak acilen yeniden tanzim edilmelidir.

4.5

stanbulu Konumak

Yazar Namk Kemal, 1866 ylnn Mart aynda, byk Hocapaa yangnnn ardndan kaleme ald stanbul Yangnlar balkl ve iki blml uzun makalesinin giriinde stanbul iin yle yazyor: (Bizim vatanmz olan stanbul)hakkt halde byle kahraman bir milletin nine-i iftihr olmaya yn deil midir ki bizim mlkmz olal bir kat daha kesb-i imtiyaz etmitir. nk vatanmz bize ne kadar erefli kald ise biz de onun kadarn ilve eyledik. Bizden evvel hikmet-i Yunniyenin nokta-i itim olmu ise ecddmz zamnnda dah satvet-i Osmniyenin merkez-i intir idi. Ecddmz o zaman glibiyetin nn tammyla f ettiler. Bize kalan bu avn- medeniyetin hkmn lykyla icr eylemektir ki bu bbda bizce lzm olan himmetin en byk bir cahf dahi meskenlerimizi hark belsndan kurtarmaya masrf olmaldr. Nitekim ecddmzn en kll kuvveti sye-i seyf-i mahabbetde vatanlarn ate-i tasalluttan muhafazaya matuf idi (TE, 374:1, 3.Za.1282 / 20.03.1866). Namk Kemal, bizim vatanmz olarak niteledii stanbul yarmadasn yangnlardan korumak zere alnacak nlemleri ayrntl olarak tartt makalenin en banda, kenti deerli bir ganimet, romantize ederek ycelttii Osmanl gemiinde iyi korunmu ve sorumluluu ar bir tarihsel miras olarak tanmlamaktadr. Osmanlcada yzyllardr var olan ve insann doduu, yetitii yer anlamna gelen vatan terimi* Tanzimat dnemi siyasal dncesini eitli biimlerde etkileyen Fransz Devrimine dair kavramlarla birlikte yeni bir vatandalk ilkesine gre patrieden esinlenerek yeniden biimlenmitir (Mardin, 2003, s.361). Resmi sylemde snrl lde kullanlsa da Tercme Odasnda yetimi olan,

yerleimlerindeki kazlara ve buradan karlan arkeolojik nesnelerin Osmanl emperyal ideolojisine paralel olarak nasl kullanldna ynelik farkl tartmalar iin bkz; Janssen, 1998; Makdisi, 1998.
*

Vatan kelimesi Mehmet Esad Efendinin Lehetl-Lgatnda (1216/1801) insann kt bir maskat- res, yurt olarak aklanr. Tanzimat dneminden nce vatan kelimesinin edebiyat ve iirde kullanmna ynelik bir aratrma iin bkz; Birinci, 1998.

155 bata Namk Kemal olmak zere Yeni Osmanllar grubunda heyecanla benimsenen ve tm birey ve cemaatlerin zerinde yaad ortak bir toprak parasn ima eden bu kavramn en az hukuksal eitlik kadar, toplumu bir arada tutacak gl bir ba oluturaca dnlmtr (Somel, 2003, s.105). Ancak Namk Kemalin metinlerinde vatan kavram aynen Osmanllk gibi gelecee ynelik bir tasar olduunda tm Mslman ve Gayrimslim cemaatleri kapsayan ortak bir vatandalk dncesini ima ederken, vatana duyulan balln gerekesini kahramanlklarla dolu bir gemile ilikilendirdiinde sadece Mslmanlar, ya da Trkleri iaret etmektedir (Mardin, 2003, s.363-5).* Namk Kemalin topraa bal yeni bir vatandalk dncesindeki karkla paralel olarak, stanbulun Osmanl ncesi gemiiyle kurulan bu yeni iliki de belirsizliklerle doludur. Bu dorultuda, lkenin btn snrlarn kapsayan yeni bir toprak ve yer dncesinin beraberinde, kente dair yeni tarih bilgisinin bu yeni ba eitli biimlerde glendirmek zere mulak bir zeminde arasallatrld da iddia edilebilir. Buna gre yukarda alntlanan ve stanbulun Bizans tarihini de vurgulayan bu giri ile yazar, son yllarda tarihsel nemi efsaneler yerine bilimsel bir gereklik olarak yeniden kefedilen stanbulun ncelikle deerli bir ganimet olduunu vurgulamay tercih etmitir. Bundan sonra bylesine deerli bir kent olan stanbulu yangnlardan korumak, artk daha da ncelikli olarak zm bekleyen ve tm Tanzimat aydnlarn seferber eden bir sorun olarak tartmaya almtr. Namk Kemal, ayn metnin devamnda yaplarn yangndan korunmas iin imar dzeninde ncelikle ahaptan kgire geii salayacak deiiklikleri ve bu dnmn finansal olarak nasl karlanaca konusunda halkn da katlmn ngrd detayl bir plan aktarr. Ayn konuyu tartmaya devam ettii ikinci makalede ise yazar, ncelikle hem devlet grevlilerinden hem de baz mteberandan ilk makale hakknda ok olumlu tepkiler aldn belirtir (TE, 381:1, 01.Z.1282 / 17.04.1866) ve gzel bir haber olarak Meclis-i Vlnn TVde (24.Za.1282 / 10.04.1866) de ilan edilmi olan yangn arsalarnda ahap bina inasn yasakladn anlatr. Esasen, 1865 ylnn Eyll aynda stanbul yarmadasnn nemli bir blmn yok eden Hocapaa yangnnn ardndan, bu geni kentsel arazinin yeniden imar iin alnan planlama kararlar ve sonucunda gerekletirilen iler, stanbul iin nemli bir tarihsel dneme olmutur (Tanyeli, 2004, s.505). Devlet memurlarndan oluturulan komisyonlar tarafndan uygulanan planlama srecinde, var olan mlkiyet dokusu korunmaya

Namk Kemal, brette (12.03.1873) yaynlanan Vatan isimli makalesinde zihnindeki karkl da sergiliyor; nsan vatann sever; nki vatan yle bir glibin imiri veya bir ktibin kalemiyle izilen mevhum hatlardan ibret deil; millet, hrriyet, menfaat, uhuvvet, tasarruf, hkimiyet, ecdda hrmet ileye mahabbet, yd- ehbet gibi birok ulviyyenin ictimsndan olmu bir fikr-i mukaddestir. Aktaran; Mardin, 2003, s.362.

156 allm, yollar geniletilerek ulam a yeniden dzenlenmi ve finansal kayna da en bata sultan ve hanedan yelerince desteklenen bir ba kampanyasnn yan sra elde edilen sahipsiz kentsel arazinin satyla salanmtr. Tanyeline (2004, s.514) gre bu planlama ve imar ilerinin en arpc taraf ise kamu otoritesinin salad tip proje, malzeme ve maliyet analizi gibi uzman desteinin yan sra, btn bu srecin dnemin gazeteleri araclyla kullancnn srekli olarak gelimelerden haberdar edildii youn bir kamusallk iinde yrtlm olmasdr. Esasen Hocapaa yangnnda alnan kararlar ve gazetelerin de dahil edildii imar srecini, daha ncesinde balam olan tecrbelerin de nemli bir sonucu olarak deerlendirmek gerekmektedir. Bu yangnn ncesinde, stanbulda kentsel lekte inaat faaliyetlerini dzenleyen ilk kanun 1848 ylnda Ebniye Nizamnamesi ad ile yaplm, 1848 ve 1882 yllar arasnda alt nemli dzenleme ile imar faaliyetleri ve yol ann geliimi denetim altna alnmak istenmitir (elik, 1993, s.51). stanbuldaki belediyecilik almalar ise kentin sosyal yaantsnda byk etkileri olan ve beraberinde mttefik devletlerden gelen merakl bir Avrupal aknnn yaand Krm Savann sonlarna doru, 1855 ylnda kurulan bir ehremaneti ile balatlmtr. Bundan ksa bir sre sonra ise teba-i Devlet-i liyeden baz zevt ve kesn ile Dersaadette familyasyla mukim olup yerli ahliden madd olan (saylan) teba-i ecnebiyenin vukf ve malumt erbb olanlardan olumak zere bir ntizm- ehir Komsiyonu kurulmutur (Ergin, 1995, 3: 1276). Komisyonun kuruluuna dair resmi belgede bu ihtiya yle aklanr: her devlette pyitahtlar mamriyet-i ummiye-i memleketin eser ve nmunesi olacak bir halde bulunup ve nazara-i lda bu maddeler yani tezyn ve tevs ve tanzf ve tenvr-i esvk ve slh- usl- ebniye husslar derece-i sniyede gibi grnr ise de ecnib-i devletin intizm ve medeniyyetini, merkezi olan ehrin hliyle mukayese ederek anlayaca cihetle... (1856 tarihli tezkire-i maruzadan aktaran; Ergin, 1995, 3:1275-6). Dier bir ifadeyle bu kararn ardndaki kayg bir devletin bakentinin fiziksel evresi ikincil nemdeymi gibi grnse de esasen yabanc devletlerin medeniyet dzeyinin o ehrin var olan durumuyla lldnn anlalm olmasdr. Bu durumda bir zamanlar hi de nemli grlmeyen tezyn ve tevs ve tanzf ve tenvr-i esvk ve slh- usl- ebniye husslar artk gzard edilemeyecek yeni bir nem kazanr. Var olan fiziksel evrenin birden bire dzensiz olduunun kefedilmesiyle birlikte artk yaplarn ve yollarn bir araya geliinin ardnda tezyn ya da tanzm olarak tanmlanan ve var olan fiziksel evrenin dnda duran

157 zerk bir bilgi dnyasna ait olduu ima edilen soyut ve yeni bir kavramsal bilgi kullanma sokulmutur.* Bu zel ve soyut bilgi memlik-i mtemeddine olarak tanmlanan Batnn model olduu ve farkl kiilerce, ancak hep ortak bir biimde gzlemlenen medeniyet kavram iinde temsil edilir. Bu bilgiyi bilmek ise kente bakan iin grdklerinin arkasnda duran dzene dair yeni ve soyut bir anlam ulalr klan, kavramsal bir eylemdir. Ancak dzenin kendisini ya da eksikliini grnr klan bu soyut kavramlar dnyas, kente dair antsallk, tarihsellik gibi mimari tercihlerden, ya da kenti reel olarak dzenlemeye dair geometrik veya matematiksel yeni bir plandan beslenmez. Kenti oluturan yaplarn ve sokaklarn bir araya geliindeki dzene dair kavramsal ereve, imgesel bir modelle kurulan ilikiye gre biimlenir. Bu nedenle de Bat kentini deneyimlemi olmak o bilgiye sahip olma ayrcaln salarken, ima edilen ancak zerinde konuulamayan yeni ve ideal dzen sadece eksikliinin yol at sorunlar zerinden tartlabilir. Bylece hem brokratlar hem de aydnlar tarafndan popler bir tartma konusu haline getirilmi olan kentin dzensizlii de bu kavramn zerinde durduu belirsizliin at geni sylemsel alanda konumlanr. Bundan sonra, Avrupadan gzlemlendii haliyle medeniyetin sahnesi olabilen kent hem tarihiyle birlikte yeni bir bilgi kayna, hem de onu yeniden dzenleyecek olan bu yeni bilginin nesnesidir. Bylece tarihsel dokusuyla birlikte kentin gndelik yaantsna dair fiziksel evresinin de yeni bir grnrlk kazand nemli bir eikten geilmitir. 1855 ylnda kurulan ehremanetinden ksa bir sre sonra bu kurumun yeterince etkin olamad gerekesiyle oluturulan ntizm- ehir Komsiyonu tm ehri on drt blgeye ayrarak Pera, Galata ve Tophaneden oluan Altnc Blgeyi kentin tmn hedefleyen dzenlemelerin ncelikli modeli olarak belirler. Bu karar ise u gereke ile aklanr: bu dairelerde yaplacak eylerin kffesine birden balamak muglattan ve tekellfl olacandan ve Altnc Daire ittihaz olunan Galata ve Beyolunda akrt- kesre ve ebniye-i muten bulunduu misill sahib ve mukm olanlarn eksersi dahi byle eyleri memlik-i sirede grm ve muhassentn anlam adamlardan

bulunduklarndan bu ie ibtid dire-i mezkreden balanlp oraca hsn- numnesi mahde olunduktan sonra tamim edilmesi mnsib.... (TV, 560, 1274/1858den aktaran; Ergin, 1995, 3:1308). dari yaps sadrazam tarafndan atanacak bir mdr, drt yabanc danman ve yedi yeli bir

Mitchell (1984; 2001), bu iddiay on dokuzuncu yzylda Msrda iktidarn mekansal pratikler araclyla yrtt yeni siyasallk biimleri zerine kurmutur.

158 meclisten oluan Altnc Dairenin yeleri bu blgede yaayan ve yaplmas planlanan ileri baka lkelerde (Batda) grm ve faydalarn kavram, ayrca blgeye yatrm yapabilecek kiilerden seilecektir.* Ayn zamanda belediyeciliin ilk olarak Galata blgesinde kurulmas stanbulun kentsel geliim ve deiiminde etkin olan siyasal kayglar ve ekonomik yetersizlikleri de iaret eder. nemli Avrupa devletlerinin bykeliliklerinin yer ald ve 1838de ngilizlerle imzalanan ticaret anlamasnn ardndan gelien yeni ticaret burjuvazisinin konumland bu blgede, 1858de 237 bin olan nfusun yaklak yz bini, ounluu Osmanl Gayrimslimlerinden oluan Avrupa lkesi vatandalardr (Rosenthal, 1980, s.126). Bylece, Avrupa metropollerinde mutlak rejimler zayflayp, kentsel sahne burjuvazinin eline geerken (Kostof, 1991, s.224), stanbulun kentsel imar da ncelikli olarak kentin yeni burjuvazisinin mekanndan balatlmtr. Byle bir balamda almalarna balayan belediyenin nemli ileri arasnda blgenin kadastral haritasnn yaptrlmas, yollarn dzenlenerek aydnlatlmas, su ve kanalizasyon sisteminin kurulmas saylabilir. Ayn zamanda Sultan Abdlmecidin yeni daimi ikametgah Dolmabahe Saraynn 1856da biten inaat, bu blgedeki imar hareketlerini hzlandrrken, bu yeni durum Beikta ve Dolmabahenin gelimesine ve kentin kuzeye doru ilerlemesine yol amtr (elik, 1993, s.42). Bylece Galata-Beyolu blgesi yetersiz vergi gelirleri ve mali kaynaklar nedeniyle devlet garantisi altnda yksek oranda borca girerek imar edilirken (Rosenthal, 1980, s.132), stanbul yarmadas bu dnm uzaktan takip etmek zorunda kalmtr. Bu gelimeler olurken Haliin dier yakasnda Galata kadar yksek nfus younluuna sahip olan ve tarihsellii gazeteler araclyla yeniden ina edilen stanbul yarmadasnn fiziksel evresi de Hocapaa yangnndan da nce rahatszlk verici bir biimde grnr olmaktadr. Bu konuda ilk kapsaml makaleyi, Mnif Paa MFda Tanzm-i stanbul (21:371-380, N.1280/02.1864) balyla kaleme alr. Hocapaa yangnndan nce yazlan metnin giriinde yazar, saltanatn tevikiyle Dersaadetin tanzm ve slh iin tccar ve sarraftan ileri gelenler tarafndan bir kumpanya kurulduu ve bu kumpanyann Babaliye bir rapor sunmu olduu bilgisini verir. Mnif Paa da halkn bu nemli konuya ilgisini ekmek zere okuyucular bilgilendirme kaygsyla bu metni kaleme aldn belirtir. Ancak ncelikle Mnif

yeleri Ergin (1995, 3:1313) yle listelemitir; Eshb- emlk zlar; Tccardan Sava, Tiyatrocu Naum, Msr sarrafnn biraderi tccardan lyan, Miltiyadi Bey, Balmumcu-zde Salih Efendi, Sarraf Ohannes, Mimr- Dire Bileziki Artin, Tbib-i Dire Servien. Eshb- emlk mvirler; Alyon, Septim Frangini, Hanson, Kamondonun olu.

Ayn makale, Tanzm-i stanbul, Ez Mecma-i Fnun Balyla CHde (1187:2-3, 26.L.1280 / 04.04.1864) de yaynlanmtr.

159 Paa da kent zerine konuabilme iktidarna sahip olmak ve ehri onun grd gibi grebilmek iin Avrupa deneyiminin nemine vurgu yapar: stanbuldan daha muntazam bir ehir grmemi veyhd iitmemi olanlar bittabi bunun m fevkinde bir hl tasavvur edemeyerek hond olabilip hatta baz ir (hernekim htra eylerse hutr * onda lsnn ls olur) nedesiyle hakknda namesenc meddah ve sen olmu ise de memlik-i muntazama- sirede seyir ve seyahat edenler hkmnce burasnn ne derece muhtc- slh olduunu derk ve izn ederler. u keyfiyetin ehemmiyetinden gfil bulunanlar bir ehir ebniyesinin tahkm ve tanzmi ve esvknn tevs ve tathri ve bunlarn leylde (geceleri) tenvri (aydnlatmas) tezynt- zide kablinden olup en sonra dnlecek birey olduu itikdna sahib olurlar ise de erbb- tecrbe ve tedkk indinde bir ehir sekinesinin maddi ve manevi husl- saadet halleri hakknda u maddenin fevk-i mye-i tasavvr tesrt- azimiyesi olduundan pek ok eylere takdime ayan id inkr olunamaz (Mnif Paa, 1864, s.372-3). Bu durumda, bilenlerin ehrin ne derece muhtc- slh olduundan pheye dmeyeceklerini iddia eden yazar, ehrin dzeninden ne anladn anlatmaya balar. ncelikle Mnif Paa kentte yaayan insanlarn biraraya gelmek ve sosyallemek ihtiyacna karlk kaldrmlarn dzensizliinin yrmeyi bile zorlatrdndan yaknarak ehrin bir evin ii kadar dzenli olmas gerektiini vurgular. Bu dorultuda stanbulun tanziminin salayaca saysz faydalardan bazlar; yollar arabalarn da rahata ve hzl hareket edebilecei hale getirildiinde ulamn ucuz ve kolay olacak olmas, yollarda gezinenler arttka ticaretin canlanaca, bozuk yollar nedeniyle says fazla olan hamallara ihtiya kalmayaca ve onlarn da memleketlerine dnerek ziraat ya da zanaatle ilgilenip oralar kalkndracaklar iddialardr. Yani, kentin dzeni artk ayn zamanda ekonomik ve sosyal bir projedir. Bu ilerin kolay olmadn da teslim eden Mnif Paa, yava yava gerekletirilmek zere somut bir plan da gelitirmitir. Bu neri ile kent zerine dnen ve yazan Osmanl aydnlar iinde bir tek Mnif Paann dzen tahayyln gerek bir planla somutlatrdn gryoruz. Buna gre, ncelikle Karaky kprsnden Babaliye, oradan da Aksaraydan geerek Topkapya uzanan bir dz hat zerinde Divanyolu caddesinin ina edilmesini, bu caddenin etrafnda bir irket ya da arsa sahipleri tarafndan kgir yaplar yaplmasn, kanalizasyon ve gaz borularnn denmesini, sokaklarn aydnlatlmasn ve ehir parklarnn dzenlenmesini nerir. Ayn zamanda kentin tarihselliine de dikkat ekerek nemli yaplarn korunmas gerektiini vurgular. Buna gre; evvel-be-evvel icrsna

160 ihtimam etmesi lzm gelen slhatn birisi dahi Ayasofya ve emsli cevmi-i erfe ve sr- kadmenin hemen ittisalinde bulunan bir takm ahab ebniye-i hususenin def ve izlesi maddesidir. Fi el hkika eslf- zmn ez-ydigr ve ehrimizin mye-i erf ve iftihar olan o misill sr- nefsenin u halde braklmas bunlarn haricen revnak ve letfetlerini ihll ettikten baka ahap ebniyede hark zuhurunda pek ok masraf olmaktadr. Bu ifadede kentin nemli antsal dinsel yaplar arasnda Ayasofyann ncelikli olarak vurgulanm olmas bu yapnn uluslararas balamda kazand yeni pretijle de ilikili olmaldr. Sonuta Mnif Paann bu yazs bir yl sonra kan Hocapaa yangnndan sonra yaplacak dzenlemelere dair bir eit kehanet nitelii tad iin ilgintir. Buna karlk Mnif Paa, ayn metnin en sonunda ehrin yeniden tanzimi meselesinin teden beri memlik-i mtemeddne-i sirede tekerrr etmi ve hatt buna dair pek ok kitaplar telif olunarak bir ilm-i mahss hkmne girmi olduunu iddia etmesine ramen, Bat Avrupal kaynaklardan Osmanlcaya yaplan tercmeler alannda en etkin isimlerden biri olarak bu konuda bir kitap tercme etme giriiminde bulunmamtr. Sonuta Mnif Paa gibi Avrupa grm brokratlar tarafndan kaleme alnan metinlerde kentin tanziminin bilimin yeni nesnesi ve bir medeniyet gstergesi olduuna ynelik vurguya karlk stanbulu yeniden planlamay mmkn klacak btncl bir kadastral plan ayn dnemde yaplmamtr. 1854 Aksaray ve 1865 Hocapaa yangn alanlarnn yeniden dzenlenmesi iin parac biimde yaplan planlama giriimleri ise kentin yneticileri iin nemli deneyimlerdir. Yine bu konunun yerel uzmanlar arasnda kentin saysal bilgisinin edinilmesi ve kentsel mekandaki deiimin denetlenmesi konusunda yeni talepler de belirmektedir.* Bu dorultuda, 1868 ylnda Dersaadet-i dare-i Belediye Nizamnmesi kabul edilerek kenti on drt blgeye ayran yeni bir belediye dzenlemesi yaplmtr (elik, 1993, s.47). Bu karar aklayan resmi belgelerde Hocapaa yangnnn ardndan yaplan dzenlemelerin bir balang olduu ancak yetersiz kald belirtilerek, belediyeciliin kavid-i medeniyyetin levzmndan olduu vurgulanmtr (Ergin, 1995, 3:1247-8). Bu

Bu eikte yeni bir grnrlk kazanan kentsel topraklarn denetim altna alnmas iin resmi yazmalarda geen farkl talepler bulunmaktadr. rnek olarak; Dersaadet ve Bild- Slise ve Boazii taraflarnda kin seyir yerleri etraf ve civrnda ekser u bu yer alp bazen dahi zerine ebniye insna kalkmakta olduklarndan bu misill halka mahss olan mesirelerde yle eyden ihrya gemesi gayri caiz olduundan zikrolunan yerlerin hududunu mbeyyin birer kta harita-i mevkiyelerini tersm etmek zere Rumeli ve Anadolu taraflarna ikier nefer mtefennin mhendis tyin olunmas (BOA, A.AMD. 33/21, 08.M.1268 / 03.11.1851); dvel-i muntazamada her ehrin bir hadd-i mebn olup onun hrici ehirden mesrd olmayarak ky bilindii gibi burada dahi yle bir sret ittihz klnmad gibi bni-i Dersaadetin nereden nereye kadar Dersaadet farz olunaca tyin olunmad gibi bu mklt bertarf olamayacana mebn ol emirde Dersaadet ad olunacak mahallerin Meclis-i Meabir mrifetiyle huddu kararlatrlp haritalarnn tanzm ve tersm ettirilmesi (BOA, A.MKT.MVL. 139/29, 06.B.1278 / 07.01.1862)

161 karar ayn zamanda belediyeciliin balatld model blge Galata ile kentin dier blgeleri arasndaki sosyal ve fiziksel yarlmann belirginletii bir eikte alnmtr. Aradaki bu farkllk yazarlarca da eitli biimlerde vurgulanr. rnein Namk Kemal (1866, s.2), yangnlara kar nlem olarak kgiri nerirken, bu malzemenin salkl olmad iddialarna p-i nazrmzda (gzmzn nnde) olan Beyolu halknn shhat-i bedeniyece stanbullulardan hibir fark grlemiyor cevabn verir. Mnif Paa (1864, s.380) ise bu farkll ikmet-i ecnibe mahss bulunan Beyolu ve Galata birka seneden beri u slahata mazhr olduu halde stanbulun byle kalmas n- saltant- seniyyeye nespan (yakmaz) olup ecnibe kar dahi mcb-i haclet (utanmay gerektiren) olaca ikrdr szleriyle yabancya kar bir utan kayna olarak deerlendirir. Bu durumda Osmanl aydnnn imgelemindeki modelin sahipleri, ayn zamanda stanbul yarmadasnda baklar zaman zaman rahatsz edici bir biimde hissedilen ve Haliin dier yakasndan bakan seyirciler olarak ieride yeniden konumlandrlrlar.* Farkl dinamiklerle tam da bu aralkta rahatszlk verici bir biimde grnr olan Haliin bu yakasnn dzensizlii Mnif Paadan ksa sre sonra brahim inasi tarafndan da konu edilmi ve TEda ((192, 28.Za.1280/05.05.1864) yine ayn konuda, stanbul Sokaklarnn Tenvri ve Tathri Hakkndadr balyla yeni bir makale yaynlanmtr. Yeni ilan edilen bir kanunla akamlar sokaa kanlarn fener tamas zorunluluunun getirilmesi zerine, Galata ve Beyolunda yapld gibi stanbul yarmadasnda da sokaklarn gazla aydnlatlaca gn beklerken, alnan bu kararn faydalarn tartan yazar, sokaklarn aydnlatlmas kadar dzenlenmesinin de aciliyetini vurgular. MF gibi bilimsel yayn yapma iddiasyla Pariste 1869 ortasnda yayna balayan Ulm dergisinin kurucusu ve yazar Ali Suavinin yine yangnlar konu eden stanbul Yangn isimli bir makalesi bulunmaktadr (Ulm, 20:1228den aktaran Doan, 1991, s.294). Yazar, on altnc yzyln sonundan son Hocapaa yangnna kadar stanbuldaki byk yangnlarn kronolojisini vererek balad yazsnda, kenti yzyllardr tahrip eden bu yangnlar sebebe balar; binalarn fen zerine ina olunmamas, yaplarn ahap olmas ve hkmetin basiretsizlii. Sonuta ayn zamanda ynetime ynelik bir eletiri malzemesi olan bu konuda tm yazarlarca ne kan ncelikli tema, daha nce nemli grlmeyen fiziksel evrenin tanzm ve tezyninin artk gzard

Ahmet Cevdet Paann Beyolundaki seyircilere kar tavr ise ok daha tepkiseldir; Siz Beyolunda oturdunuz. Deil Memlik-i Osmniyenin, nefs-i stanbulun bile ahvlini lykyle renemediniz. Beyolu Avrupa ile Memlik-i slmiye arasnda bir berzahtr. Buradan stanbulu siz drbin ile grrsnz. Lkin kullandnz drbinler hep arpktr (aktaran; Gek, 1999, s.53).

162 edilemeyecek bir ihtiya olduuna ve zmn aciliyetine dair vurgudur. Bylece sz syleme iktidarna sahip yazarlarn, dnemin bilime ynelik kavramsal erevesi ierisinde bilimsel bir problem olarak tartmaya atklar, ancak yukarda Mnif Paann da iaret ettii kitaplardan hibir tercme giriiminde bulunmadan kiisel deneyimler zerinde kurduklar, stanbulun yeniden tanzimi meselesine dair ortak bir sylemsel alan ina edilmektedir. Bu dorultuda kent, grnr olan problemlerinin yan sra yine bu dnemde kefedilen tarihselliiyle birlikte yeniden dzenlenmesi gereken yeni bir uzmanlk alandr artk. Buna karlk stanbulda bu dnemde kentsel hizmetlerin merkezi bir ynetimin eline gemesine paralel olarak eitli leklerde imar dzenlemeleri yaplm, ulam imkanlar arttrlm ve kent hzla artan nfusuna paralel olarak genilemeye devam etmitir (elik, 1986). Dier taraftan btn bu srete hem yneticilerin hem de bu konuda yazan ve dnenlerin zihninde ortaklatrlm deneyim ve sylemlerle ina edilmi ideal Bat kenti nemli bir model olmaya devam etmektedir. Kent zerine konuabilen hemen herkesin sahip olduu Avrupa kenti deneyimi ve bu znel deneyimlerle oluturulmu bilimsel bir dzen iddias, ieride Baty yeniden kuran geni sylemsel alanda konumlanr. Bu dorultuda Bat ile giriilen rekabette ilerlemeye ve medeniyete ulamaya ynelik ortak sylemlerin nemli bir paras olarak kentin yeniden imar iin atlan her somut adm, iktidar tarafndan balatlan ya da sadece tasarlanan mimari projeler, siyasal bir gsterinin paras olarak gazeteler araclyla yeni bir gndem yaratm ve bu yolla popler bir mimari dil olumaya balamtr. Ayn zamanda kentte arzu edilen deiimi gerekletirecek uzman aktrler olarak mimarlar da bata Avrupal olanlar olmak zere, henz konuamasalar da ayn gazetelerde nemli bir grnrlk kazanrlar. Uzun bir dnem Ebniye Mdrl yapm olan Abdlhalim Efendinin emeklilii (TA, 314, M.1263 / 12.1846), ya da Galatadan Bayezide havadan bir kpr haritasn tersim etmi olan mhendisten skot Rosil nam ngiliz mhendisin Beyolunda Msri Bey Lokantasna gidii (Hakyk-l Vakyi, 793, 14.Za.1289 / 13.01.1873)* ve dier yeni inaat haberleri, dnemin alkantl siyasal hayatnn arka plannda kenti de Bat ile giritii rekabetin uzants olarak kamusal imgelemde yeniden ina etmektedir. Tm bunlarn sonucunda ise iddia edilebilir ki, farkl znelerce acil olarak

Ayn gazetenin daha erken tarihli bir saysnda Levant Heralddan tercme edilerek aktarlan projenin detaylar yle: yle bir kprnn masrif-i insn on milyon frank tahmin ederek cnib-i Babaliye lyihlar takdim etmi olduklar ve insna imtiyaz verildii takdirde mezkr kpr temur teller ile imal olunarak gyet cesm stunlar ile talik olunaca zerinden tramvay ve sir arabalar ve ykler geebilecei ve baz mahallerde iskeleler bulunup mteriler makine ile yukar kalaca ve mezkr mhendisler elli sene kpr paras kendilerine ait olmak ve bada kpr devlete kalmak artyla insna talip olduklar (Levant Herald) da mahrddur (Hakyk-l Vakyi, 792, 1289/1873).

163 mdahale edilmesi gereken ezberlenmi ve tekil bir yer olarak kavranan kent / stanbul, sahip olduu kefedilen tm deerine ramen hep yenik decei o imgesel modelle girdii mcadelesine ite tam da bu eikte balamtr.

164

ekil 4.1. Gaspare Fossati tarafndan Bayezid Meydanna dikilmek zere tasarlanm, ancak ina edilmemi olan nin- adlet projesi (Palumbo-Fossati, 1970, s.97).

165

ekil 4.2. Artin Pascal Bileziki tarafndan tasarlanan ve 1855 Paris Dnya Sergisinde Osmanl Devleti adna sergilenen Krm Sava Ant, ya da farkl bir iddiaya gre Tanzimat Abidesi (Tanzimat Devrine Ait Bir Ksm Resimler ve Vesikalar, 1940).

166

ekil 4.3. Sultan II. Mahmud iin Okmeydannda dikilen nian ta (Acar, 2006, s.70).

ekil 4.4.13 Temmuz 1849 tarihinde Ayasofyann al treni (LIllustration, 1849, 13:405). izer De Beaumont tarafndan Sultan III.Ahmed emesi kareden kartlm, yapnn girii kltlerek Ayasofyann antsal etkisi arttrlmtr (Nelson, 2004, s.82).

167

ekil 4.5. Fossatinin Ayasofya iin hazrlad ve 1852de yaynlanan kitabn Sultan Abdlmecidin armasnn da yer ald kapak dzeni.

168

ekil 4.6. Ayasofyay, etrafn evreleyen konut dokusunun iinde gsteren gneybat grnm (Fossati, 1852, Levha 25).

ekil 4.7. Ayasofyann ierisinde Fossatinin tasarlad hnkar mahfiline bak (Fossati, 1852, Levha 8).

169

ekil 4.8. Ayasofyann gney giri portalinin grnm (Fossati, 1852, Levha 1).

ekil 4.9. Fossatinin Ayasofya grnmlerinden bir detay olarak yapy yerli bir rehber eliinde gezen Avrupal turistler (Fossati, 1852, Levha 10-detay).

170

ekil 4.10. 1856daki tamiratn ardndan etraf demir parmaklklarla evrilen At Meydanndaki Burma/Ylanl Stunun Pascal Sebah tarafndan ekilmi olan 1865 tarihli fotoraf (ztuncay, 2003, s.607).

ekil 4.11. 1854te henz ulalabilir durumdaki At Meydanndaki Dikilitan kaidesinin ngiliz fotoraf James Robertson tarafndan ekilmi fotoraf (ztuncay, 2003, s.121).

171

ekil 4.12. At Meydanndaki ant stunlarn 1856da geirdikleri tamiratn ncesinde, 1853te ngiliz James Robertson tarafndan ekilmi fotoraf (ztuncay, 1992, s.67).

ekil 4.13. At Meydannda etraf demir parmaklklarla evrilmi ant stunlarn 1865te Pascal Sebah tarafndan ekilmi fotoraf (ztuncay, 2003, s.597).

172

ekil 4.14. Mze olarak dzenlenen ve eski Bizans kilisesi Aya rininin apsis ksmnda sergilenen Mecma-i Aslih- Atka, 1890lar (Gurlitt, 1999 [1925], s.XX).

173

ekil 4.15. Constantinus Stunu / emberlita restitsyonu (Gurlitt, 1999 [1925], s.XVI).

ekil 4.16. emberlitan ve kaidesinin etrafna Sultan II. Mustafa (1695-1703) dneminde eklendii iddia edilen ta rl klf da gsteren stunun kuzey-gney kesiti (Mller-Wiener, 2002, s.256)

174

ekil 4.17. Divanyolu Caddesinde yaplan dzenlemeler esnasnda etrafndaki yaplar yklan emberlitan, 1865 te bu almalar esnasndaki grnm (ztuncay, 2002, s.595).

4.18. Hocapaa yangn sonrasnda yol zerindeki yaplarn cephe ve bahe duvarlar kesilerek geniletilen Divanyolu Caddesinde emberlitan yaklak olarak 1880lerdeki yeni konumunu gsteren harita (Ayverdi, 1958).

175

ekil 4.19. 1582 tarihli Srnme minyatrlerinden birinde At Meydanndaki tren sahnesinin paras olan rme Stun ve Burma/Ylanl Stunun grnm (Atasoy, 1997, s.74).

176 5. (ESK) BLGY GSTERMEK: SERG- UMM- OSMN

5.1

Yeni Dnya Ekonomisi ve Osmanl Devleti

On dokuzuncu yzyl, tm dnya lkelerini yakndan ilgilendiren yeni ve kresel bir ekonomik dzenin kuruluuna tanklk eder. nemli siyasal ve toplumsal dinamiklerle birlikte harekete geen bu kresel dnmn balca aktrleri ise ngiltere ve Fransann lideri olduu Bat Avrupa devletleridir. Osmanl Devletinin uluslararas lekte ekonomik etkinliinin azalmasyla sonulanan bu yeni durum, on sekizinci yzyln ortalarndan itibaren uluslararas ticaretin ok daha byk bir nem kazanmasyla birlikte olumaya balamtr.* Osmanl Devletinin ithalat-ihracat dengesi bu dnemden itibaren ithalat lehine gelimi olmasna ramen on dokuzuncu yzyl boyunca ticaret hacmi yaklak on misli artm ve i ticaret, lke ekonomisinde d ticaretten de byk bir deer kazanmtr. Bu genel yap ierisinde Osmanl imalat sektrne ynelik genel bir tartmada Donald Quataert (1999), yaygn bir tarihyazmsal sylem haline gelmi olan Osmanl Devletinin nasl

sanayileemedii sorusunun yerine, Osmanllarn genileyen, etkin ve rekabeti Avrupa sanayi sistemiyle nasl baa kmaya altn sorgulamann nemini vurgular. Bu dorultuda Quataert (1999), Bat Avrupa ve Amerikada ekonomi tarihinde ilerlemeci ve teknolojik gelimeye dayal makineli retimi nemseyen genel anlatlara paralel olarak, Osmanl ekonomi tarihinde de sanayilemeyi nemli gren ve var olan retim pratiklerini yetersiz bulan merkezi sylemi eletirmektedir. Bu eletirinin temelinde ise devletin temel ilgi ve denetim alan olan kentsel alanda loncalarn azalan saysna bal olarak gelitirilen ekonomik gerileme syleminin, krsal alanda esnek bir retim biimi olan ev ve atlyede yaplan el imalatnn sahip olduu ekonomik nemi gz ard etmi olduu iddias yer alr. Buna karlk Osmanl brokratlarnn genel yetersizlik iddiasna paralel tarihler yazan Osmanl tarihilerinin de aktard ortak anlatya gre, devletin hayatn tm alanlarnda artan iktidarna paralel olarak sanayide modernleme de Batl yntemlerle retim yapmak demektir

Osmanl Devletinin on dokuzuncu yzyl ekonomisi zerinde farkl tezleri tartan ok sayda aratrma bulunmaktadr. Burada tanmlanan genel ereve ierisinde bavurulan kaynaklar; Kasaba (1993); Pamuk (1994); Quataert (1999). Benzer bir biimde yeni yaplan ekonomi tarihi aratrmalarnda Avrupada ve Amerikada Sanayi Devrimine bal olarak makinelemenin daha nce dnld kadar hzl olmad, 1850lerde ev ve kk atlyelerde yrtlen retim faaliyetleri ve buralarda kullanlan gelimi el aletleriyle emein daha sistematik smrs sayesinde sanayinin geniledii tartlmaktadr (Quataert, 1999, s.37).

177 ve imalat fabrikada makineyle yaplmaldr.* Ancak, 1830larda kurulan, istihdam imkan ok dar olan, piyasa garantisi altnda devlet gvencesiyle retim yapan ve birou 1850ler iinde kapanmak zorunda kalan fabrikalar, ynetim iin varlklaryla byk bir sembolik nem tasalar da bu genel ereve ierisinde neredeyse ihmal edilebilecek bir ekonomik etkinlie sahiptir (Clark, 1992). Dier taraftan on dokuzuncu yzyln ilk yars iinde Osmanl ekonomisinde yaanan ok nemli bir dnm noktas kentsel alanda devletle ibirlii iinde temel denetim ve vergi toplama mekanizmas olarak ileyen loncalar devlet mdahalesine kar koruyan silahl bir g ve ayn zamanda en nemli toplumsal muhalefet kurumu olan Yenieri Ocann 1826da feshedilmesidir (Quataert, 1999, s.22). Bu eikten itibaren reformcu brokratlarn da istekleri dorultusunda serbest ticaret politikalar uygulamaya koyulmu ve uluslararas ticaretin artn salamak zere gmrk duvarlarn indiren 1838 ngiliz Ticaret Anlamas bu ortamda imzalanmtr. Yine ticari serbestlii savunan Tanzimat Ferman da ayn balamda ilan edilmitir. Loncalar ise bu srete tamamen kaldrlmasa da eski glerini kaybetmilerdi. Dier tarafta brokraside etkin olan farkl aktrlerin deien tavrlarna bal olarak korumac ya da zgrlk olabilen tutarsz devlet politikalar ve reformcu brokratlarn makinelemeye dayal sanayileme sylemine ramen Osmanl retim sektr krsal alanda yrtlen esnek imalat yntemleriyle ayakta kalm ve kresel etkilerle youn bir etkileime girmitir. Sonuta on dokucuncu yzyl boyunca uluslararas arenada Osmanl retiminin pay azalsa da, i pazar hacmi byk oranda genilemi ve deien piyasa imkanlarna bal olarak ihracata ynelik rnler de deiim gstermitir. Buna karlk devlet tarafndan zellikle on dokuzuncu yzyln ikinci yarsndan itibaren ekonomide gzlemlenen olumsuzluklara ynelik yeni bir mcadele dnemi balatlmtr. Bir taraftan artan i borlarla birlikte 1854 ylnda yaplan ilk d borlanma ile mali yap deiirken, dier taraftan da 1861 ylnda ithalatta gmrk vergilerinin arttrlmasyla balatlan snrl bir korumac tavr ortaya kmaktadr (Ergin, 1995, 2:702-9). Bundan sonraki srete merkezi otorite, zellikle kentsel alanda d ticaretin payn azaltmak ve yerli sanayinin Avrupa rnleriyle rekabet etmesini salamak zere eitli giriimlerde bulunacaktr. Ayn srete Osmanl Devleti, teknolojik gelimeye ve sanayilemeye ynelik vurgunun Bat

Quataerta (1999, s.27) gre, Osmanllarn kendi ekonomik gerileyilerine dair inan ok eskidir ve zellikle on altnc yzyldan itibaren gelien siyasal ve askeri gerileme syleminin parasdr. On dokuzuncu yzylda Cevdet Paa, Ahmed Ltfi Efendi ve Osman Nuri Ergin gibi tarihilerin de yineledii bu tavr uluslararas arenada baarszlk olarak geniletilmi ve hayatn tm alanlarnda devletin denetledii ve dzenledii genel bir reform giriiminin en nemli meruiyet kaynaklarndan biri olmutur.

178 Avrupa devletleri tarafndan byk bir baar gsterisine dntrld dnya sergilerine katlarak, dnyann emperyal ve kolonyal politikalarla biimlenen yeni dzenini yeniden reten bu nemli mecradan uzak durmamtr. Walter Benjaminin (1994, s.94) mal denen fetiin hac yerleri olarak niteledii bu sergiler, teknolojiye dayal yeniliki ve snrsz bir retim ve ilerleme sylemiyle yceltilen yeni bir tketim anlayn beslemek zere dzenlenen byk siyasal, ekonomik, kltrel ve ayn zamanda mimari gsterilerdir.* 1851de Londrada alan ilk dnya sergisinin ad Tm Milletlerin Sanayi rnlerinin Byk Sergisidir ve yzyln ilk yarsnda ulusal lekte dzenlenen sanayi rnleri sergilerinden farkl olarak bu sergiye tm milletler ve reticiler davet edilmitir. Bylece gelien iletiim ve ulam imkanlarnn hareketlendirdii tm dnya milletleri modern kapitalist retimin ortaya kard yeni ihtiya ve arzular bu sergide grmeye gelmitir. Dzenlendii yllar ierisinde kapsam genileyen bu sergilerde lke pavyonlarnn konumlar ile dnya hiyerarik olarak dzenlenip resim olarak temsil edilirken, kltrlerin ve kentlerin zetlenmi mimari tehirleriyle birlikte bu kurgu da yeni bir gereklik olarak yeniden retilmektedir (Mitchell, 2001, s.46). Osmanl Devleti de 1851de Londradaki ilk uluslararas serginin ardndan 1855te Paristeki ve 1862de yine Londradaki dnya sergilerine katlarak bir paras olduunu gsterdii bu yeni dnya temsillerinde edindii tecrbelerle bu pratii ieride ve yeniden uygulamak istemitir. Bu dorultuda Avrupada ve hussuyla Fransa ve ngilterede baya det hkmne girmi olduu ve memlik-i saltanat- seniyyede olan bereket ve ahlisindeki istidad ve kbiliyet cihetiyle her nevi mahslt ve mamltn tervc olunduu ve ahlisi tevkat ve tergbat grd halde az vakitte Avrupa mahslt ve mamltna tefevvuk edecei inancyla stanbulda yeni bir sergi almas planlanmtr (BOA, .HR. 198/11244, 25.Ca.1279 / 18.11.1862). Bylece 1863 ylnn balarnda, Osmanl Devleti iin kresel ekonominin artan etkileriyle yzleme ve ayn zamanda bu hegemonyal etkiye kar bir eit diren gsterme mekan olan dnya sergilerinin model olduu yeni bir gsterinin sadece i pazara ynelik olarak dzenlenmesi kararlatrlmtr. Burada Osmanl Devletinin kendi ekonomisine dair hangi kayglar ve niyetlerle bu gsteriyi dzenlemi olabilecei ve bu amaca uygun olarak yeni bir mimari bilginin ve pratiin kentsel mekanda nasl deneyimlendii tartmaya alacaktr.

Dnya sergileri hakknda daha fazla bilgi iin bkz; Gideon, [1941] 2008; Greenhalgh, 1988.

Osmanl Devletinin katld ilk dnya sergisinde Crystal Palace ierisinde kendisine ayrlan pavyonun tasarmn, Kanada, sve ve Danimarkannkilerle birlikte nl Alman mimar Gottfried Semper yapmtr (Mallgrave, 2005, s.540). Osmanl Devletinin katld dier uluslararas sergiler hakknda bkz: nsoy, 1983; Germaner 1991; elik, 1992; Batur, 2000.

179 5.2 stanbulda Yeni bir Sergi

stanbulda sadece i pazar rnlerini kapsayacak yeni bir serginin dzenlenmesi karar 1862 ylnn Austos aynda, Osmanl Devletinin Mays-Kasm 1862de katld Londradaki Dnya Sergisi henz devam ederken alnmtr.* 1863 ylnn ilk aylarna denk gelen Ramazan aynn ilk gn almas planlanan bu sergiye ynelik hazrlklar srerken, MFda Kadir Bey tarafndan sergilerin tarihesine ynelik olarak kaleme alnan makalede de Antik Yunan dnemine kadar uzanan bu ticari gelenein 1699 ylnda Pariste ulusal lekte bir kk sergi dzenlenene kadar unutulmu olduu bilgisi verilir (Kadir Bey, Ocak 1863, Trih-i Sergi-i Birce-i Umm, MF, 8:386-92). Ayn metinde bu tarihten sonra Avrupada dzenlenen hussi sergilerin ardndan, ilk umm serginin 1851 ylnda ilk kez Londrada dzenlendii de aktarlmaktadr. Hangi rnlerin nasl tehir edileceine dair Batl bir modele gre yeni kayglarla biimlenecek olan ilk Osmanl Umm Sergisi de ok az sayda yabanc reticinin katlmyla birlikte, tm lkeden seilerek bir araya getirilmi rnlerin yer alaca yeni bir pazar yeri olmak zere tasarlanacaktr. Bu dorultuda baz resmi belgelerde Franszcadan tercme edilerek ekspozisyon olarak da nitelenen bu serginin almasna dair temel kayg ve niyet yle ifade edilmitir: Malm-u li buyrulduu vecihle memlik-i mahrse-i hnede mahslt- sanaiyye-i arzyyeden bir hayli ey olup eksersi husle geldii mahallerin hricinde bilinmediine ve eer ki Avrupada byk byk sermyelerin sr- ilm ve maarif olan dest-ghlarnn kuvvetiyle hsl olan emtia ve eyya burann mmlt- sanaiyyesi rekabet edemez ise de bir hayli emtia-i dhiliyye ihtiyact- memlikte hidmet edebilip halbuki medr- shlet-i nakl olan darlklarn olmas bu mkle eynn dah kimsenin malmu olmad ve bu vecihle taleb ve bunlara tergb vuk bulmad mlbese ile mahslt- sanaiyye-i dhiliyye ilerlemek yle dursun an an tedenn eylemekte (gerilemekte) idne binaen nerede ne karlr ise revacgh- tabi olan merkez-i memlekette gstermek ve imal edenlere baz mkfaat ile icr-y tevkt olunmak zere yalnz emtia- dhiliyyeye mnhasran dersaadette ve buna

Hatta, Fransz ekonomi gazetesi La Franceta stanbulda alacak olan bu sergiye dair neri ve talebin, Londra Sergisinde sergiledii rnlerin kazand beeni ve dller sonrasnda Avrupallar tarafndan geldii yazlmtr. Gazete haberinin tercme metni ariv belgelerinde yer almaktadr (BOA, .HR. 198/11244, 25.Ca.1279 / 18.11.1862).

Kadir Bey (Ocak 1863), bu metinde dnya sergileri iin umm sergi ifadesini kullansa da Osmanl Sergi-i Ummsi bir dnya fuar olarak deil, kstl bir yabanc rnler pavyonunun da olduu huss bir sergi olarak dzenlenmitir.

180 msait olduundan ramazn- erifte beher sene bir umm sergisi yaplmas (BOA, .DH. 495/33608, 24.S.1279 / 21.08.1862) Bu resmi belgede yer alan temel kayg, Avrupada arkasnda bilimin olduu modern tezgahlarda retilen tketim mallaryla rekabet etmesinin imkanszl en batan teslim edilen yerli rnlerin, Avrupal rneklerinde gelimenin gstergesi olarak arasallaan bir sergileme modeline gre yeni bir balamda tehir edilmesidir. Bu arzuda var olan gerilim, geri kalml ve rekabet gcnn eksiklii zaten bilinen rnlerin, Bat Avrupa devletleri iin bir eit g gsterisi olduu iin byleyici olan yeni bir biimde erevelenerek sergilenmesinin bir yandan bu gerei ortaya karacak olmas, dier yandan da bu serginin bu durumu deitirecek bir ara olarak kurgulanmasdr. Dier bir deyile Osmanl yneticisi iin sergi mekanizmas, ekonomide retimin yetersizlii ve geri kalml olarak kurgulanan sorunun kendisini grnr klacak, dier taraftan bu durumu deitirmek zere atlan ilk adm olarak zmn bir paras olacaktr. Bu dorultuda bu sergiden beklenen ncelikli fayda yerli rnleri yerel lekte tantmak ve daha sonra sk sk tekrar edilecek olan bir ifadeyle memlik-i hnede yaplmakta olduu halde bir vakitten beri stanbulca unutulan her nevi eyy hatrlatmak zere hem bir byk pazar ve hem de ehl-i sanata gyet hayrl bir imtihan meydan oluturmaktr (TA, 263:1-3, 3.C.1279 / 26.11.1862). Kat olan her eyin hzla buharlat bir ortamda, eski tketim alkanlklarn canlandrmak zere lke apnda byk bir gsteri olarak tasarlanan serginin bu resmi ifadelere gre, yerli retici ve zellikle de tketim alkanlklar grnr biimde deimekte olan stanbullu tketici iin hem yeni bir karlama, hem de karlatrma mekan olaca tahayyl edilmektedir. Dnemin gncel bir tartma konusu olan sanayinin slah dorultusunda Avrupal reticiler de sadece sanayi ve ziraat alannda retimi kolaylatrmak ve hzlandrmak zere halka tantlmas istenen modern alet ve makineleri sergilemek iin davet edilmitir. Resmi belgelerde kesin olarak ifade edildiine gre lkenin ekonomik karlar dorultusunda izilen bu snrlarn dnda kalan rnler kabul edilmeyecektir (BOA, .HR. 198/11244, 25.Ca.1279 / 18.11.1862). Buna gre, uluslararas sergilerde kazand tecrbelerin ardndan Osmanl Devleti, bakent stanbulda bir yandan yerliyi hatrlatmak ve gstermek, dier taraftan da sadece eksik olan iaret etmek zere seilmi yabanc rnlerin yer ald snrl bir karma sergi dzenleme niyetiyle harekete gemitir. ncelikle bu almalar yrtmek zere sergi tartmasnn balad Austos ay ierisinde Ticaret Nazrna bal olarak bir komisyon kurulmas karar alnmtr (BOA, .DH. 33608, 25.S.1279 / 21.08.1862). Bu dorultuda dnemin Maarif-i Umumiye Nazr olan Mustafa

181 Fazl Paann bakanlnda hepsi de daha nceki dnya sergilerinde grev alm olan drt ye belirlenmitir. Bunlar, Sadrazam Fuad Paann olu ve 1862 Londra Sergisinde Trkiye komiseri olan Nazm Bey, Hariciye Terifats ve 1855 Paris Sergisi komiseri Kamil Bey, Ticaret Nezareti mstear ve 1862 Londra Sergisinde grev alm olan, daha sonraki stanbul ehreminlerinden Server Efendi ve Divan- Muhasebat yesi Agaton Efendidir (Ergin, 1995, 2:713). Bu komisyon ncelikle lkenin farkl yerlerinden sergilenmek zere seilecek rnlere ynelik genel bir nizamname* hazrlanmas ve halkn katlmn salamak iin tm eyaletlere resmi duyurular gnderilmesi ileriyle almalarna balamtr. Ayrca bu resmi duyurularla e zamanl olarak dnemin gazeteleri de bu ilanlar yaynlam, ayn zamanda Avrupada da bu sergiyi duyurmak zere baz gazetelere ilan metinleri gnderilmitir. lkenin tm vilayetlerine yaplan duyurularla talep edilenler tarm ve sanayi alannda evde ya da atlyelerde retilen her trl rn kapsarken, yine evlerde kadnlar tarafndan retilen el ilerinin de sergiye gnderilmesi istenmitir. Nizamnamede belirtildiine gre, gnderilecek olan bu mallardan vergi alnmayacak, nakliye masraflar da devlet tarafndan karlanacaktr. Hatta sergiye katlmak isteyen fakir esnafa da retim yapmalar iin para yardm yaplmas kararlatrlmtr (BOA, A.MKT.MHM. 246/99 26.Ca.1279 / 19.11.1862). Ayrca sergilenen rnler arasnda yaplacak semelerde verilecek olan dllerle ilgili duyurlar yaplarak, sanatnda usta olanlardan yeni eyler icad etmeleri de talep edilmitir (TA, 283, 3.C.1279 / 26.11.1862). Bylece Osmanl yneticileri elde olan hemen her trl rn bu sergide bir araya getirip gzler nne sermek zere devletin tm imkanlarn seferber ederek Osmanl retim sektrn olabildiince geni bir ierikle temsil etmeyi amalamtr.

Bu nizamname 22 Aralk 1862de 1279 Senesi stanbulda Kd Olunan Sergi-i Umm-i Osmni Nizamnmesi (1279, stanbul) adyla bir kitapk olarak yaynlanmtr. Tam metnin Trke evirisi iin bkz: Kasap, 2003, Ek 1. Sergi hazrlklar srerken kaleme alnm 23 Kasm 1862 tarihli ve Mehmed Cemal imzal bir belgede aktarldna gre, baz Paris ve Viyana gazetelerinde Devlet-i liye iin sefret-i seniyyeye arz- hidmet eden gazetecilere gnderilen bu ilanlarla birlikte Devlet-i liyenin bu defa dahi byle emr-i zirat ve sanyiin tervci mirinde zuhra gelen himmetini takdiren bir eyler yazmalar talep edilmiti (BOA, .HR. 198/11244, 25.Ca.1279 / 18.11.1862). rnek bir ilan metninde talep edilen rnlerin kapsamnn genilii grlebilir: Dersaadette alacak olan Sergi-i Umm-i Osmniye konulmak iin memlik-i mahrse-i mlknede husle gelen her trl emtia ve ey getirtilecei gibi Dersaadette dahi hne ve dkknlarda yaplmakta olan her nevi imlt kabl olunacandan bil-cmle mahalltta kadnlardan ve sireden yle herkesin nazar nne konmaa lyk surette evre ve ukur ve havlu ve oya ve yazma yemeni ve orap ve terlik ve yastk ve kese ve gmlek bezi ve hilal ve kasnak ii ve kanavie ve sair bu misilli eyler ileyenler olup da mezkr sergiye getirdikleri halde kabl olunacandan ve fevk-al-de bir ey yapanlar olur ise kendilerine mkft olunacandan keyfiyet cmlenin mlmu olmak iin iln klnd (TA, 269:2, 17.C.1279 / 09.12.1862).

182 Dier taraftan sergide tehir edilecek olan rnlere ynelik almalar srerken, serginin gerekletirilecei mekann bulunmas yine olduka nemli bir konu olarak gndemi igal etmektedir. Bu dorultuda ncelikle var olan yaplar ierisinden biri seilmek zere aratrma yaplm ancak uygun bir yer bulunamad iin yeni bir yap inasna karar verilmitir. Devlet tarafndan tasarlanan ve yrtlen bu nemli projenin inaat ise bu defa yetersiz bte imkanlar zorlanarak ve byk borca girerek yaptrlmak yerine, zel teebbse braklmtr. Bu dorultuda yapnn inaat maliyetlerini karlamak zere yine banda Mustafa Fazl Paann yer ald bir kumpanya kurulmu, aldktan sonra elde edilecek olan bilet gelirleri de bu inaatn masraflarn karlamak zere bu irkete braklmtr. Bu irketin yapaca yatrm iin sermaye salayabilecek dier yeleri ise Msrl sarraf Kevork Bey, Eremian ve Msy Oppenheimdr (TA, 263:1-3. 3.C.1279 / 26.11.1862).* Bina iin yaplan arsa aratrmas sonucunda, bu sergi iin muntazam ve gzel bir mahall lazm olup eerki grenlerden ake alnaca cihetiyle sarf olunacak akenin kaca derkr ise debu sergi mahalli mhir ve etraf ak bir yerde olmak lzm gelip grlen yerler iinde Bezm-i lem Vlide Sultan merhumenin mektebi ittislinde kin arsa-i hliye her cihetle muvaffk ve mnsib olaca ifadesiyle nihai karar alnmtr (BOA, .DH. 495/33608, 26.Ca.1279 / 19.11.1862). Ancak ksa bir sre iinde yapnn ina edilecei arsa iin alnan bu karardan artc bir hzla vazgeilmi ve 30 Kasmda yaynlanan gazete haberlerinde sergi binasnn At Meydannda ina edilecei daha fazla aklama yaplmakszn duyurulmutur (CH, 1120, 8.C.1279 / 30.11.1862; TA, 265, 8.C.1279 / 30.11.1862). Bu karar ilgin bir biimde Darlfnun binasna arsa seimi sreciyle benzerlik gsterir. 1846 ylnda inasna balanan Darlfnun binas iin de ilk dnlen yerler arasnda saylan Sultan II. Mahmud Trbesi yaknlarndaki ayn arsa yeterince byk bulunmam, oktan hazrlanm olan projenin yapm iin Ticarethane arazisi zerinde karar verilmi, ancak ksa sre sonra buradan da ekonomik sebeplere bal olarak vaz geilmi ve sonuta At Meydanna alan Atik Cebehane arsas zerinde binann yapmna balanmt. Darlfnunla benzer bir biimde, yeni yaplacak sergi binasnn da ncelikle grnrlk kaygsyla At Meydanna ina

Bu komisyon yelerinden Mustafa Fazl Paa dndakiler hakknda fazla bilgi bulunmamaktadr. Buna karlk Mustafa Fazl Paa, bundan sonraki yllarda Osmanl siyasi hayatnda olduka nemli bir yeri olan renkli bir kiiliktir. nl Msr Valisi Mehmed Ali Paann torunu ve dnemin Msr Hidivi smail Paann da kardei olan Prens Mustafa Fazl Paann Msrda kald drt yl haricinde meslek hayat Osmanl Devletinin bir memuru olarak gemiti. 1862de Maarif Nazr, 1864te Maliye Nazr ve Ekim 1865te devleti ekonomik bir felaketten kurtarmak zere kurulan Meclis-i Hazin reislii yapmtr. Ksa bir sre sonra Babaliye ynelik ciddi bir eletiri mektubu sunduu Sadrazam Fuad Paa tarafndan 1866 ubatnda grevinden alnm, o da bu tarihten sonra yerletii Pariste merutiyet taraftar muhalif faaliyetler yrtm, en nemlisi de Yeni Osmanl grubuna byk finansal destekte bulunmutur (Ergin, 1995, 2:711; Mardin, 2003a).

183 edildiini dnmek yerine zaten grnrlk talebini de karlayaca yukarda ifade edilen arsann oktan hazrlanm olan proje iin yetersiz kalaca anlald iin deitirildii tahmin edilebilir.* Bu durumda her iki yapnn inaatnda da grlen ortak tavr, ncelikle mimari projelerin hazrlatlm olmas ve resmi onay alan bu projeler iin yer arayna daha sonra balanmasdr. Ayrca yer seiminde mali kayglarn byk rol olduu ve At Meydannn da yapy geniletme imkan verecek byklkte, ulam kolay ve tabi ki bedelsiz bir devlet arazisi olduu iin tercih edildii grlmektedir. Bylece balangta yklmamas ve Osmanl ars olarak dzenlenecek yeni sergiler iin kullanlmas kararlatrlan yapnn konumu At Meydan olarak deitirildikten sonra binann geniliinin de drt bin zira yerine daha da bytlerek alt bin zira olmasna karar verilmitir (Empire Ottoman, 1863, s.17). Yaklak olarak bir buuk kat kadar geniletilen yapnn 107 m x 36 m ebatlarnda ve toplam 3500 metrekarelik bir alanda ina edildii tahmin edilmektedir (Batur, 2000, s.69). Ayrca yapy ina edecek olan mimar Bourgeois liderliindeki kalfalara da zira bana iki yz otuz kuru deme yaplaca duyurulmutur (RCH, 522, 12.C.1279 / 04.12.1862). Buna gre Ramazan aynn ilk gnnde (miladi 20 ubat 1863) al yaplmas planlanan binann temeli Aralk aynn balarnda atlm ve bir yandan da lkenin eitli yerlerinden rnler gnderilmeye devam ederken inaat da ilerlemeye balamtr. Yapnn drt kesinden ayn anda balatlan inaat kt hava koullarna ramen byk bir hzla srerken, 23 Aralk tarihinde yapnn iskeletinin ay sonuna kadar tamamlanaca bildirilmitir (Empire Ottoman, 1863, s.17). Yine ayn kaynakta aktarldna gre 6 Ocak 1863te son anda camla

Projenin Kasm ay ortalarnda hazr olduu ve izimlerinin sergilendii bilgisi sergi zerine isimsiz olarak yaynlanan ve yazar zerinde farkl iddialar olan Empire Ottoman, Coup dOeil Gnral sur LExposition Nationale Constantinople (1863), stanbul, (Bundan sonra Empire Ottoman), isimli kitapta verilmitir. Miyuki Aoki (2002, s.126) bu kitabn 1 Ekim 1863te JC gazetesinin yaynevinde basld bilgisini verir ve daha sonra Marie de Launaye sergi hakknda hazrlad bir kitap iin verilen bir dlden yola karak yazarnn da o olduunu iddia eder. Ancak Sevilay Kasap (2003), ayn kitabn yazarnn Kriegsbilanz olduunu ileri srmektedir.

Burada ad gecen birim zir- mimriyedir ve Crane'e (1987, s.78, dn.5) gre, kabaca 75 cme denktir.

Mimar Bourgeoisnn kimlii hakknda elimizde hemen hi bilgi bulunmamaktadr. lk ismi bile kesin olarak bilinmeyen mimarn tam ismini elik (1992, s.134) Marie- Augustin-Antoine Bourgeois olarak yazarken, Aoki (2002, s.127) Fransz Konsolosluundaki kaytlarda mimar nvanyla Louis Seraphin Bourgeois ismine rastladn belirtir. Sergi henz almadan gsteri balamt; Empire Ottomanda (1863, s.11) aktarldna gre Edirneden gnderilen ve 15 Ocakta stanbula ulaan rnleri tayan yedi araba kente bayraklarla sslenmi olarak ve bir bando eliinde girmiti.

184 kaplanmasna karar verilen at iskeleti de tamamlanmtr.* Sonuta projesi mimar Bourgeois, i dekorasyonu ise Leon Parville tarafndan tasarlanan yapnn inaat toplam altm be gn srm ve ierisine rnlerin yerletirilmesi de ayrca vakit aldndan serginin al treni Ramazann dokuzuncu gnnde, 28 ubat 1863te yaplabilmitir. Bu durumda zetle, Austos ay ierisinde stanbulda, dnya sergileri model alnarak yeni bir sergi dzenlenmesi karar alnm, Kasm ay ortalarnda mimari proje yer seimi bile yaplmamken hazrlanm ve bu ie yatrm yapacak kapital sahibi yelerden oluan bir kumpanyann finanse ettii inaat, At Meydannda olduka ksa saylabilecek bir srede tamamlanmt. Ayn zamanda eitli Avrupa lkelerinden gnderilmesi talep edilen alet ve makineler bu yapnn iinde sergilenmek yerine yine At Meydannda ve ana sergi binasnn gneyinde, meydandaki ant stunlarn bulunduu alanda ina edilmesine karar verilen ikinci bir sergi binasnda tehir edilecektir. Bu durumda Sergi-i Umm-i Osmni iin ok geni bir yelpaze ierisinde bir araya getirilmi yerli rnlerle, tketim eyalarnn kesinlikle dahil olmad belirli ilevlere gre seilmi Avrupa mal alet ve makineler iin, At Meydannda paralel ancak ayr olarak tehir edilmeleri niyetiyle iki farkl bina ina olunacak ve stanbul yarmadasnn merkezinde yer alan bu nemli meydan bu iki yap ile neredeyse tamamen igal edilecektir. Bu dorultuda, Afife Baturun (2000, s.69) nerdii vaziyet planna ve yaplara dair izimlerden tahmin edildiine gre, At Meydanndaki antik hipodromun spinas zerinde yer alan ant stunlarla ayn aks zerinde ve bu meydan neredeyse tamamen kaplayacak biimde uzun kenarlar kuzey-gney dorultusunda konumlanan iki dikdrtgen yap ina edilmitir (ekil 5.1). erisinde retildii yer ve ilevine gre farkl rnlerden oluan ve ayr ancak paralel olarak yrtlmesine karar verilen bu sergiler iin yaklak bir ay aralkla tamamlanan iki ayr sergi binasndan oluan mimari dzenleme incelendiinde, sadece yerli rnlere ayrlm ilk yapnn mimari zellikleriyle gsterinin asl mekannn buras olduunu ima edecek biimde ok daha dikkat ekici olduu gzlemlenmektedir. ok daha gsterili ve ssl olan kuzeydeki ana yapnn At Meydannn Ayasofyaya bakan ucundaki ak alana alan kuzey ynndeki n cephesi dierlerinden yksek bir saak korniiyle vurgulanm ve dou ve bat cepheleriyle beraber giri kaplar bu cephede yer alrken, ikinci sergi yapsna bakan gney cephesine de Sultan Abdlaziz iin ayr bir sultan kk eklenmitir (ekil 5.2, 5.3, 5.4 ve 5.5). Elimizde plandan baka grsel bir belgesi olmayan, bu plana gre de

Yapnn ats tamamlanrken, bir de kaza olmu, iskele kt iin iskelenin altnda kalan ii lm, on iki ii de yaralanmt (RCH, 550, 23.B.1279 / 13.01.1863).

185 dardan ayr bir girii olan, ieride geni bir holle yapya alan ve dardan fark edilebilen bu yar-bamsz sekizgen ktle ise Montani Efendi tarafndan tasarlanmtr (Empire Ottoman, 1863, s.27). lk Osmanl resimli dergisi olan Mirtta* yaynlanan planda belirtildii gibi ana yapnn ierisinde ayrca ehzadeler iin de odalar ayrlmtr. Tayc sistemi ahap olan ana sergi binasnn ats daha nce de belirtildii gibi modern bir yapm teknolojisi kullanlarak camla rtlmtr. Planda ortasnda gezinecek mahal olarak tanmlanan geni bir i avlu bulunan yapnn i mekan, eyaya mahsus dkkan gibi blmelerle blnm ve toplam on ayr kategoride sergilenecek olan rnler iin hem duvara bitiik, hem de akta duran farkl ekil ve byklklerde caml dolaplar yaptrlmtr (MF, Ocak 1863, 8:363-4) (ekil 5.6 ve 5.7). Hatta sergi alan i avluyu da kapsayacak biimde geniletilmi ve ila olarak kullanlan kkler ve bitkiler cam ieler ierisinde kademeli ina olunmu olan bahe duvar etrafna dizilerek sergilenmitir (MF, Ocak 1863, 8:364). Zemini imen ve iek olan i avlunun ortasna mermerden byk ve fskiyeli bir havuz yerletirilmi ve seyir nesnesi olmasnn yan sra bu havuzun olas bir yangnn sndrlmesinde de kullanlmas dnlmtr (ekil 5.8). Ayrca planda belirtilmese de yapnn ierisinde ziyaretilerin sigara ve kahve iebilecekleri bir dinlenme alannn ayrld da gazete haberlerinde duyurulmutur (RCH, 545, 16.B.1279 / 06.01.1863). Osmanl topraklarnda ilk kez gerekletirilmekte olan zgn bir ilev iin zel olarak tasarlanm olan bu yapnn Osmanl Devletinin daha nce katld dnya sergilerindeki byk sergi saraylar rnek alnarak ina edildiini dnmek mmkndr. MFda sergilerin tarihesini anlatan Kadir Bey (Ocak 1863, 8:390), ayn metinde 1851 Londra Sergisinin dzenlendii Hyde Parktaki nl Billur Sarayn (Crystal Palace) mimari zelliklerinden de bahsetmektedir. Yazar ayrca 1862de yine Londrada dzenlenen ikinci dnya sergisi iin

Tercmn- Ahvl Matbaasnda aylk olarak baslan ve sadece says yaynlanan bu ilk Osmanlca resimli derginin kurucusu Babali Mezahip Odas memurlarndan Refik Beydir (1842-1871). TAn da yazarlarndan olan ve inasiden sonra gazetenin yayncln bir sre srdren Refik Bey, Namk Kemalin de yakn dostudur. Daha sonra Yeni Osmanllara da dahil olmu, ancak 1871deki kolera salgnnda 29 yanda hayatn kaybetmitir. Bu derginin MF ile girdii bir tartma da byk bir ilgiyle izlenmitir (apolyo, 1971, ss.143-5).

Batur (2000, s.69), bu yapy cepheleri ta, ieride metal dikmelerle desteklenen demontabl bir bina olarak tanmlar. Buna karlk Kadir Bey (MF, Ocak 1863, 8:338) yapnn detaylarn anlatt metinde Sultan Ahmed Cmi-i erifi pekhnda vk At Meydannda ahabdan cesim ve mkellef bir ar ifadesini kullanr. Ayrca ariv belgelerinde inaatta kullanlan byk kerestelerin Tersne-i mireden getirtildii bilgisi verilir (BOA, A.MKT.MHM. 247/48, 01.C.1279 / 23.11.1862) ve i mekana dair ta bask resimlerde de yapnn ahap olduu gzlemlenmektedir. stelik yapnn elik ina edilmi olmas iin iki buuk aydan ok daha uzun bir hazrlk ve inaat sresine ihtiya duyulacaktr.

Billur saray ismiyle mahsus ina klnan mahallin tolu serginin kad olunduu sene idadnca bin sekiz yz elli bir ve arz drt yz sekiz ngiliz kadimi olup bundan baka ittisalinde tolu dokuz yz otuz alt ve arz

186 yaplan binann kaplad alann ilkinin iki kat olmasna ramen onun gibi demir ile billrdan yaplm olmayp krgir olduundan o kadar gsterili olmadn yazmtr. Bu durumda, Osmanl sergisi iin de kurumsal bir model olan bu dnya fuarlarna ynelik bilgilerin eitli biimlerde ulat Osmanl bakentinde, yine bu sergilerde grev alm olan memurlardan oluan dzenleme komitesi tarafndan ina ettirilmi olan bu zgn yapnn tasarmnda Avrupal mimari ncleri de dikkate alnm olmaldr. Bu dorultuda ortasnda bir i avlu ile blnm merkezi ve geni bir salon olarak dzenlenen, tayc sistemi ahap olan, tahminen kgir ina edilen cephelerinde geni aklklar bulunmayan ve grnte masif bir etkiye sahip bu yapnn zerinin camla kaplanm olmas stanbullulara yeni bir mekansal deneyim sunmaktadr. Dier taraftan bu yapnn dier nemli zellii ise sahip olduu cephe dzenidir. Empire Ottomanda (1863, s.13) yazar, zarif ve hafif bir saray olarak tanmlad bu yapnn ilk Osmanl padiahlar dneminde yaplm bir yapy hatrlattn iddia etmektedir. verenin ya da mimarn tercihine bal olarak belirgin bir kimlik kaygs tayan ana yap, on beinci yzylda Topkap Saraynn ierisinde Sultan II. Mehmed tarafndan ina ettirilmi olan inili Kk hatrlatan revakl bir cephe tasarmna sahiptir. Elimizde bulunan izimlerinden anlald kadaryla ana girilerin bulunduu her cephenin de merkezinde dierlerinden daha geni bir sivri kemer ve iki yannda cephe boyunca tekrar eden yuvarlak kemerlerle inili Kkn revakl n cephesini andran bir etki yaratlmtr. Bu giri cephelerinin merkezinde yer alan ift renkli rlm l kemerler ile giri hol tanmlanm ve yanlarda bu revak kesen ktlelerin yzeyinde sar olarak devam eden ikili kemer biiminde pilastrlarla bu srekli etki salanmtr.* Bu kemerlerin iine yerletirilen kk aklkl pencereler ise Empire Ottomanda (1863, s.13) iddia edilenin aksine hafif deil masif bir etki yaratmaktadr. En yukarda mukarnasl saak korniiyle bitirilen ve stte Sergi-i Umm-i Osmni yazlm bir kitabe olan yapnn Mirtta yaynlanan cephe iziminde kuzeydeki giri holnn zerinde bir de kubbe olduu grnmektedir. Ancak zeri camla kaplanan eimli atda bu kubbe ina edilmemitir (ekil 5.2 ve 5.4). Plan dzenlemesi olduka yeni ve modern saylabilecek olan yapnn cephesinde Osmanl mimari elemanlar kullanarak yapy yerelletiren Mimar Bourgeoisnn inili Kke duyduu ilgi daha sonra tasarlayaca Bb- Ser-asker binasnn giri kklerinde daha da belirgin bir biimde grnr olacaktr (Saner, 1999, ss.76-9). Ayrca Osmanl Devleti daha sonra katld 1867 Paris ve

krk sekiz ngiliz kadimi vesaitinde dier bir mahall daha tahsis olunarak hlasa serginin istiab eyledii arsa ba hesab yz dokuz bin arn idi. Saray- mezkrun yirmi bir kaps olup bunlarn seyircilerin duhlne ve on sekizi hurlarna tahsis klnmt (MF, Ocak 1863, 8:390-1).
*

Yapnn cephe tasarm hakknda Aoki (2002, s.127-133) tarafndan kapsaml bir tartma yaplmtr.

187 1873 Viyana Dnya Sergilerinde kendisi iin tasarlad pavyonlarda ounlukla erken dnem yaplarndan faydalanmtr. stelik daha ncesinde 1855 Paris Dnya Sergisinde Artin Bileziki tarafndan hazrlanan izimler, Krm Sava Antnn yan sra Bursadaki erken dnem Osmanl eserlerine aittir. Bu tercihin 1873 Viyana Sergisi iin hazrlanm olan Uslde (1873) ilk kez ifade bulan mimari kimlik kurgusuyla tutarl olduu da grlmektedir. Ayn zamanda, Osmanl Devleti ncesinde katld dnya sergilerinde ana sergi yapsnn ierisinde kendisine verilen alanda yapt mekansal dzenlemelerle rnlerini sergilerken, 1867deki Paris Dnya Sergisinde Osmanl pavyonu ilk kez Osmanl mimarlna ait eitli rneklerden seilen bamsz bir mimari yaplar topluluu olarak ina edilmitir.* Bu durumda Osmanl rnlerini sergilemek zere yerli ve bamsz bir pavyon yaps olarak tasarlanan ve hemen yannda Avrupa rnlerini sergilemek zere ina edilmi olan basit yapdan keskin bir biimde farkllatrlm olan Osmanl Sergi-i Umm yaps, tad mimari zelliklerle bu tr bir kaygnn ilk ve erken bir ifadesi olarak da grlebilir. Dier taraftan Avrupadan belirli ilevlere gre talep edilen rnlerin sergilenecei ikinci sergi yapsnn al, ana binadan yaklak bir buuk ay sonra, 4 Nisan 1863te yaplmtr. Sergiye dair eldeki metinlerde mimar ve yapm sreci hakknda fazla bilgi olmayan bu bina, ierisinde tehir edilecek rnlerin kimlii ve ilevi gibi, mimari nitelikleri asndan da ilk sergi yapsndan olduka farkldr. Ana yapnn hemen gneyinde daha sonra alnan bir kararla ina edilen ikinci sergi pavyonu ok sade bir cepheye ve planda bir fabrika yapsn hatrlatan basitlie sahiptir (ekil 5.9 ve 5.10). Olduka dz, hatta dierine kyasla zensiz lineer bir kutu olarak tasarlanan bu yapnn kuzeyde ve gneyde ant stunlar snrn belirlemi, buna karlk Burma Stun binann iine alnarak yap bu sayede tezyn klnmtr (Kadir Bey, MF, Mart 1863, 10:408). Zorunlu olarak yapnn ierisinde kalan bu stunun Kadir Bey tarafndan yapnn yegane sslemesi olarak tanmlanmas biraz da ironiktir. Meydana alan kuzey ve gney dorultusunda her iki ynde de ikier giri kaps bulunan bu yapnn i mekann blen kolon dizisinin dnda ilk pavyon gibi ierisinde tehire ynelik zel bir dzenleme ise bulunmamaktadr. Ayrca balangta iki bin zira geniliinde yaplmas dnlen bu yap da daha sonra geniletilerek be bin zira olarak ina edilmitir (TV, 680, 05..1279 / 25.01.1863). Sonuta yine ksa bir srede tamamlanm olan ve hemen yanndaki yerli rnlerin yer alaca dier sergi pavyonu ile kyaslandnda retimde eksik kalan teknolojiyi temsil eden yabanc rnleri tehir edecek olan bu binann,

Osmanl Devletinin kendi pavyonunu ina ettii sergilerle ilgili daha fazla bilgi iin bkz; elik, 1992; Batur, 2000; Aoki, 2002.

188 acele ina edilmi olmasndan ok amacna bal olarak ilevsel bir depo olmaktan te bir kayg tamadan temel bir tasarmszlkla ina edildii gzlemlenmektedir. Bu durumda mimari tasarma yansyan yerli ve yabanc arasndaki bu belirgin farkllk, ayn zamanda siyasal otoritenin denetledii bu serginin yerli rn gstermeye ve hatta hatrlatmaya ynelik ncelikli tavrn da tekinin grnrlnn aleyhine olmak zere belirgin bir biimde ortaya kartmaktadr. Dier taraftan kentin en nemli meydannda ina edilen bu yaplara halkn kolay ulam da gzetilerek yakn evrede At Meydanna alan yollar ve kaldrmlar da dzeltilmi (BOA, A.MKT.MHM. 251/10, 02.B.1279 / 24.12.1862), hatta sergi yaplarnda kacak olas bir yangnda mdahale etmek zere grevlendirilen yz tulumbac iin yeni elbiseler diktirilerek, bu byk gsteriye dair kk ayrntlar da ihmal edilmemitir (BOA, A.MKT.MHM. 251/10, 02.B.1279 / 24.12.1862). Btn bu hazrlklarn sonucunda Ramazan aynn ilk gn yaplmas planlanan ana yapnn al treni, dokuz gnlk bir gecikmeyle 28 ubat 1863 tarihinde, yani Ramazan aynn dokuzuncu gnnde Sultan Abdlaziz tarafndan Sultan Ahmed Camiindeki Cuma selamlnn ardndan yaplmt (MF, ubat 1863, 9:362). Sultann beraberinde o gnlerde stanbulda bulunan Msr Valisi smail Paa, Hariciye Nazr li Paa, Ser-asker Fuad Paa ile dier nemli brokratlar bulunmaktadr. Serginin 11 Mart 1863teki (21 Ramazan 1279) ilk kadnlar gnnn aln ise Valide Pertevniyal Sultan, beraberinde ehzade Yusuf zzeddin Efendi ile birlikte yapmtr (TA, 309, 22.N.1279 / 12.03.1863). Ayrca daha sonraki gnlerde sultan ve saray halk sergiyi ziyaret etmi, hatta sultan bazen iftar buradaki zel dairesinde yapmtr. Saray halknn yan sra stanbullularn da e zamanl olarak tm gazetelerde ilan edilen duyurularla yaplan tm hazrlklar yakndan izledii bu nemli olaya gsterdii byk ilgi ve katlmclarn kimlii, stanbulun kamusal hayatna ksa sreliine de olsa dahil olan bu yeni toplumsal pratiin kentsel mekanda ne ekilde deneyimlendii konusunda nemli bilgiler vermektedir. Bilet gelirleri yapnn masraflarn karlamak zere ilgili kumpanyaya braklan sergi giriinin cretli olmasna ramen, altan bir ay sonra sergiyi, ounluu arpc bir biimde kadn olan yaklak seksen bin kii ziyaret etmitir.* Girilerine yerletirilen turnikelerin de byk ilgiyle

Serginin bilet cretleri balangta tatil gnleri olan Cuma ve Cumartesi gnlerinde alt, dier gnler kuru olarak belirlenmi, ancak bu cret yksek bulunduu iin ksa sre sonra iki kurua indirilmitir. Ayn dnemde bir ekmein RCHde (576, 28..1279 / 18.02.1863) belirtildiine gre fiyat 1 kuru 20 paradr. Bu durumda bu bilet creti makul olmaldr. Ayrca Kasap (2003, s.34-5), ariv belgelerinde ve gazete yazlarnda sergi giriinde gelen ziyaretilerin cinsiyetinin, yann ve giri cretlerinin yazld bir kayt defterinden bahsedildiini, ancak bu deftere ulaamadn aktarr.

189 karland ana yap, aramba ve Cumartesi gnleri sadece kadnlara, haftann dier gnleri ise erkeklere aktr. Dierinde ise kadnlar ok az ilgi gsterdii iin onlara zel bir gn belirlenmemitir (MF, Mart 1863, 10:408). Yine bir gazete haberine gre erkeklere ak olduu gnlerde sergiyi gnde iki bin kii ziyaret ederken, kadn gnlerinde ziyareti says alt bini bulmaktadr (TA, 322, 25.L.1279 / 14.04.1863). Bylece Ramazan bayramnn ilk gnnde bir konser veren Askir-i Nizmiye-i ahne Mzkasnn daha sonra da srdrd mzka konserleri sayesinde daha da zevkli bir elenceye dnen bu byk gsteri (TA, 312, 29.N.1279 / 19.03.1863),* bata kadnlar olmak zere byk bir kentli nfusu harekete geirmi ve normal koullarda bir araya gelmesi ok da arzu edilmeyen bylesine byk bir topluluk bu resmi gsteride tek bir yap ierisinde toplanmtr. Ayn zamanda meru ve popler bir kamusallama alan olan bu mekann zellikle kadnlardan grd byk ilgi, serginin lkenin sergilenmeye deer bulunan tm rnlerinin kentli tketiciyle

buluturulduu bir ar olarak ilemesiyle de ilikilidir. Ayrca sergiye lke ierisinde baka illerden de ziyaretiler gelmi ve eitli Avrupa gazetelerinde yaplan duyurularla bu gsteri yurt dndan da ziyaretileri stanbula ekmitir. Bu byk ilgi karsnda ay ak kalmas planlanan serginin sresi be aya karlm ve kente byk hareket getiren bu nemli gsteri Temmuz aynn sonunda sona ermitir. Sonuta 450 bin kuruluk bir gelir elde edilse de sergi yaplarnn 30 bin ngiliz lirasn ( milyon yz bin kuru) bulan masrafn karlamad iin en bata verilen devlet garantisine dayanarak kumpanya devletten zararn faiziyle birlikte talep etmi ve bu i iin harcad parann byk blmn geri almtr (Kasap, 2003, s.30). Yani en bata hazinede yeterli kaynak olmad iin zel sektre devredilen bu yapnn ngrlmeyen yksek inaat masraflar iin devlet yine ykl bir miktarda deme yapmak zorunda kalmtr.

Mnif Paa, Avrupadan alnm yeni bir teknoloji rn olan bu turnikeleri detayl olarak anlatma ihtiyac duymutur; ...Avrupadan getirilmi mteaddid let-i mahssa ... pek faydal olduundan onun dah tarfine ibtidr olunur. yleki zeminden bir buuk endze irtifnda fki olarak havri mevzi bir dolabtan ibret olup duhliyye resmini verdikten sonra ieriye girecek adam ibu dolabn bir kolunu vcduyla iterek te tarafa gemek lzm geleceinden bu sretle her bir dem duhl ettike dolabn aa tarafnda ve kilitli bir kk sandk dernunda mevzi edevt- mahssa tabiatyla vz eylediinden bir gne hle ve fesat karamayarak ne kadar dem girmi olduu sahha mlm olur. (MF, ubat 1863, 9:366). Mzka-i Hmynun banda bulunan Callisto Guatelli bu sergi iin bir de Marche de lExposition isimli bir mar bestelemi ve bu mar Sadrazam Mehmed Fuad Paaya ithaf etmitir (Kasap, 2003, s.71). Aralarnda gazeteciler, mallar incelemek isteyen tccarlar, devlet grevlileri ve sergi bahanesiyle stanbulu ziyaret eden turistler bulunan bu ziyaretilerden yz yetmi kiilik bir grubun altan hemen sonra bir vapur kiralayarak stanbula geleceklerine dair bir haber Osmanl basnnda da yer almtr (CH, 1133, 11.N.1279 / 01.03.1863).
*

190 5.3 Sergi Neyi Sergiledi?

Osmanl Sergi-i Ummsinin dzenlendii 1863 yl, Osmanl ekonomisinin 1854te alnmaya balanan d borlarla girdii darboazn giderek basksn arttrd bir dnemdir.* Osmanl retiminin hacmi yzyl boyunca bym olsa da, uluslararas arenada azalan payna karlk i pazarda Avrupal tccar ve yatrmcnn etkinlii artmtr. Osmanl retim sektr maliyetleri aa ekemedii iin ucuz yabanc rnlerle rekabet edebilmesi zorlarken, piyasann yatayda ve deyde ok paral oluu sermaye birikimini zorlatrd gibi retici aktrlerin sanayiye yatrm yapma gc de yetersizdir (Quataert, 1999, s.286). zellikle kentsel alanda eitlenen tketim alkanlklaryla birlikte grnrl ve ekonomik etkinlii artan yabanc mamullere kar on dokuzuncu yzyln ikinci yarsnda devlet tarafndan yeni bir mcadele balatlmtr. Yukarda bahsedildii gibi 1861 ve 1862de ithalatta gmrk vergilerinin arttrlmas bu politikann ilk adm olarak deerlendirilmektedir. Ayn dorultuda, 1864 ylnda stanbulda yerli reticinin slah- sant ve tervc-i ticretlerini desteklemek zere bir Islah- Sanyi Komisyonu kurulmutur (Ergin, 1995, 2:691-702). Bu komisyon ncelikle stanbulda reticilerin bir araya gelerek irketlemelerini, bylece yerli sanayiye yatrm yapacak sermaye birikimi oluturulmasn ve bu sayede retimin modernlemesini kolaylatrmak amacn tamaktadr. Ayn politikann paras olarak, daha nce Midhat Paa tarafndan Tuna eyaletinde kurulan slahhneler model alnarak stanbulda 1869 ylnda alan Islah- Sanyi Mektebi de modern bilgi ve teknikleri bilen kalifiye iiler yetitirmeyi hedeflemektedir. Bundan nce de Tanzimatla birlikte eitim alannda yaplan reformlar zellikle mesleki eitimi hedeflemi ve tarmda modern bilgileri retmek zere ilk Ziraat Mektebi 1846da alm ancak faaliyete geememi ve bu okul ancak 1891 ylnda eitim vermeye balayabilmitir (Ergin, 1977, 1-2:564-70). Bu durumda sanayinin slahna ynelik resmi giriimlerin henz balatld 1863 ylnda alan Osmanl Sergi-i Ummsi, yerli ve yabanc rnlere ait iki ayr pavyon ile her eyden nce neyin, ne ile slah edileceini sergilemitir. lkenin farkl yerlerinden getirtilerek on ayr blmde dzenlenmi olan yerli rnler pavyonunda, stanbulda retim yapan fabrika

Osmanl Devleti, 1854teki ilk d borlanmann ardndan, ekonominin iflas ettii 1875 ylna kadar on alt borlanma ile eitli Avrupa devletlerine toplam 242 milyon Osmanl liras borlanmt. borlanma ise ok daha nce balamtr (akr, 2001, s.73). Kelime olarak slah iyiletirme, dzeltme anlamna gelir (Develiolu, 1998, s.397). Bu slahhneler / sanayi mektepleri ise esasen kimsesiz ocuklarn kent ekonomisine katkda bulunmak zere kalfa olarak yetitirildikleri yetimhanelerdir. Burada kalan ve eitim gren ocuklarn slah edilmesi daha ok kentsel mekanda ekonomik gelimeyi hzlandrmak zere sanayinin slah ile ilgili bir kayg tar. Bu konuda kapsaml bir tartma iin bkz: Maksudyan (2008).

191 mamullerinin yan sra ok eitli el rnleri, ayrca lkenin farkl toplumsal alanlardaki retimini de gstermek zere mzik aletleri, henz hl-i tflyyette olan resim sanatna ait Harbiye rencilerinin izimleri, fotoraflar, ateli silahlar, kitap ve hat rnekleri, Tersane-i Amirede retilen aa ve metal aletler, Tophanede imal edilen toplar ve hatta saray hazinesinden gnderilen deerli talardan oluan bir koleksiyon sergilenmiti (MF, Ocak 1863, 8:337-43; nsoy, 1984). Sergide en geni yeri lkenin eitli yerlerinden gnderilen tarm rnleri alrken, geldii blge ve fiyatna gre ayrlarak dzenlenen bu rnler arasnda rnein budayn iki yzden fazla numunesi tehir edilmitir. Yine nemli bir rn grubu yn, ipek ve keten ham maddeleriyle retilen dokumaclkla ilgiliydi. Hal, kilim, kee rnleri, zellikle de kadnlardan talep edilen oya, yazma, kese, kanavie gibi eitli el ilerinin yan sra Feshane ve Basmahanede retilen fabrika mamullerinin de yer ald ok sayda rnn, lkenin tm eyaletlerinden gnderilmesine ynelik resmi taleplerde ise uluslararas sergilerde dl alm Tunus ve Msr gibi blgeler ncelikli olmutu (Kasap, 2003, s.12). Sonuta memlekette husle gelen kaffe-i mahslt- arziyye ve sanyinin numneleri cmle bir mahallde grlp yekdierine mukyese ile eylet ve evliye ahlisinin kuvve-i istiddiyyeleri anlalmak ve zirt ve sntin hangi beleri slaha muhtc olduu bilinmek zere kurulan bu byk pazar yeri, sergiyi dzenleme amacna paralel olarak Osmanl imalat sektrnn gncel panoramasn tehir etmektedir (MF, Ocak 1863, 8:340). Bu durumda brahim inasinin (TE, 79, 08.L.1279 / 19.03.1863) erbb- santn mcerrebt- fiiliyesini muhtev bir kitab olarak tanmlad bu sergide ortaya kan bu resim bir taraftan Osmanl brokrat ve aydnnn kendi lkesine bitii ekonomik rol dorularken,* dier taraftan neyin yanl ya da eksik olduu zerinde dnme frsat vermektedir. Bu dorultuda ncelikle Osmanl brokrat ve aydn tarafndan sk sk dile getirildii gibi bir zamanlar gl olan Osmanl retim sektrnde belirgin bir gerileme olduuna ynelik gl bir inan yaygndr. O halde sergi, bir yandan lkedeki ham madde bolluunu gsterirken, dier tarafta takdir edilen az saydaki sanayi rnnn yannda baz alanlarda ok geride

Namk Kemal stanbul Yangnlar (TE, 374, 3.Za.1282 / 20.03.1866) isimli makalesinde kenti Avrupa ve Asya arasnda yle konumlandryor; Bizim vatanmz olan stanbul ise bir ehr-i ehirdir ki pyitaht ve belki ayn-i taht- lim olmak kbiliyet-i tabiyyesine hizdir. Shili iki derynn mltekasdr ki ziraatin en mamur bostan olan Asyann mahsltn Avrupaya ve santn en mehr dkkn bulunan Avrupann mmlatn Asyaya nakl etmekte vsta olmaktadr. ...biz ziraatte olduu gibi sanatta dahi vaktiyle kendi yamzda kavrulurduk. Hemen her ihtiyacmz ifa edecek tezghlarmz vard. Yirmi otuz senede onlarn hemen cmlesi mahvoldu... (Namk Kemal, Hrriyet, 7, 21.R.1285 / 11.8.1868).

192 kalndn ortaya karmtr. Sergiyi en bandan beri yakndan takip eden ve bu konuda ayrntl makaleler kaleme alm olan MF yazar Kadir Bey (Mart 1863, 10:430-2) bu durumu iki sebeple aklar. Birinci sebep Avrupada makine ile yaplan retime karlk yerli esnafn bz fnndan b-haber olmas, dier sebebse grmeden saymalar yani yeni ile karlatrma yapmadan, eski usullere dini bir kuralmasna bal kalarak retim yapmalardr. Artan d basklarla birlikte yerli retimin yetersiz olduunu Sergi-i Ummde yapt gzlemlere dayanarak tartmaya aan ok daha renkli bir metin ise bu konuya olduka geni bir yer ayran ve ayrca sergi binasnn ta bask resimlerini yaynlayan Mirt dergisinde yer alr. Osmanl sanayisinin durumunu kl ve ondan daha da bilgili olan kmil nvanl iki bilgenin arasnda geen diyaloglar eklinde tartan makaleler dizisinde bu konu hararetle ele alnmtr.* Bu ilgin diyalog yle geliir: ... KML: ... bakalm sergiyi siz de bz zevat gibi yle bir grp vakit geirmek veyhud ucuz ve kelepir veya tahif (hediyeler) ve antika ey almak niyetiyle mi gezdiniz yoksa maksad- hakkiyi hl-i hzryla mukayeseye-i himmet edebildiniz mi? KIL: Szn dorusunu ve hulsasn isterseniz sergide ecnebi gibi gezdim desem cizdir. nk efendim mevcd olan eynn pek ounu imdiye kadar grmemitim. Belki bunlarn stanbulda satlr bir mahalli dahi olmamal. Hele Feshne-yi mire mamlt satlan dkknlarda fes ve uha ve fanila ve boyun sargs envndan baka bir ey grlmez iken sergiye vz olunan Feshne mamlt arasnda l kalieler (kk hal) ve gzel iekli fanilalar var. Kezlik Hdvendigr ve Haleb ve sir bz eyletden gelen nefis kumalarn burada bayalar grlrd. Hele serginin u hlini ummazdm. Lkin buna tacib (arma) ediyorum ki memleketimizde byle pek ok ey kt halde memlik-i sireye neden muhtc oluruz. Eer bunlar ihtiyct- hzraya kfi deil denilirse ona da adem-i (yokluk) itibrmz sebeb olmutur. KML: Siz yine sergiyi meml (mid) ettiim gibi grememisiniz. Ben mamlt ve mahslt hakknda efkr- sbkamda devam etmekteyim. Vk sergide pek ok ey var lkin cmlesi tedkik ve havyic-i zarriyyeden m-ads tefrik olunduu halde bizce daha pek ok eylere ihtiyac kli ve bin-y liye mamlt ve mahsultca

kl, ok akll (Develiolu, 1998, s.22) , kmil, kemle ermi, tamamlanm, olgun (Develiolu, 1998, s.486) anlamna gelmektedir.

193 emr-i slahn kmil-i ehemmiyeti tahakkuk eder (Mirt, 1863, 2:20-1). Bu diyalogda yazarn vurgulad gibi bir hediye dkkann andran sergideki gndelik eyalara dair bolluk, stanbul piyasasnda grlmeyen yerli rnlerin lke apndaki eitliliini tehir eder. Ancak daha da nemlisi serginin ilk bata amaland gibi eskiyi, unutulan ya da bilinmeyeni hatrlatma kaygs ironik bir biimde retimdeki statkonun, hala bilinen eski usullerle yaplan retimin yenilenmeyiinin rahatsz edici bir biimde grnr olmasn da salamtr. Bu durumda bu sergi dnya fuarlarndaki gibi bilinmeyen srprizlerle dolu byl bir dnyay ve arkasndaki yeni bilgiyi deil, tam tersine deien tketim kalplarna ayak uyduramayan eski bilgiye dayal retimin srekliliini sergilemektedir. Kmile gre ithal rnlerle rekabet edebilmenin birincil koulu yerliyi korumak zere tketicinin gsterecei iyi niyete gvenmek deil, ancak Avrupada altm yetmi sene evvel slahna balanan bir tarz- atkde kalan sanayinin biran nce slah edilmesidir. Buna gre yerli rnn itibar ancak Avrupa mallaryla rekabet edebilir koullarda retildii zaman korunacaktr. Buradaki ve sergi zerine yazan dier tm yazarlarn tepkilerindeki ortak vurgu, Quataertn (1999) en bata ele alnan iddiasna paralel olarak, sanayide makinelemenin aciliyeti ve var olan retimin tm eitliliine ramen yetersizlii zerindedir. Yerli olann yetersizlii zerine var olan gl inanca karlk, Avrupal rnlerle rekabet etme konusunda nemli bir tepkisel sylem ise tketicilerin yerli rn tercih etmesinin gereklilii zerinde gelitirilmitir. Sergi zerine deerlendirmeler yapan Kadir Beyin de ifade ettii gibi gy stanbulda Avrupa malna rabet olunup yerli mety kullanmaz diye tara ahlisi beyninde bz btl efkr olduu sylentisine karlk, bu serginin en nemli baars lkede yerli rnler bu tarafa gtrlemediinden memlik-i ecnebiyyenin mahsltna muhtc olan stanbullulara bu rnlerin varln gstermek olacaktr (MF, Ocak 1863, 8:341). Kadir Beyin bo bir sylenti olarak dile getirdii bu durum, resmi otoritelerce serginin unutulan rnleri gstererek hatrlataca iddiasnda da ima edildii gibi, ayn dnemde stanbulda deien tketim alkanlklarna kar gelien nemli bir eletirel sylemin de merkezinde yer almaktadr. zellikle de alnan d borlara ramen saltanat evresinin iinde yaad bolluk ve israf zerine Yeni Osmanllar grubunca gelitirilen eletirel yazn, ekonomideki bozulmay da bu hesapsz harcamalarla ilikilendirir. Bu yazn besleyen nemli bir olay, 1858de yaplan nc borlanmadan sonra d borlarn yllk faizi 1 milyon sterline ulanca Sultan Abdlmecidin 28 Austos 1858de zellikle Babali ve saray halkna ynelik bir tasarruf genelgesi ilan etmesi ve bu genelgenin dnemin

194 gazetelerinde yaynlanarak halka da duyurulmasdr.* Buna karlk ayn dnemde inaat tamamlanan ve 11 milyon Osmanl liras harcand tahmin edilen Dolmabahe Saray da byk tepki almt (akr, 2001, s.72). Benzer biimde kentte ina edilen yeni sultan saraylar da bu eletirilerden payn alrken, Namk Kemal bu konuyu hikayeletirerek bakentte rastlad hayali bir kyly saraylarn okluu hayrete drdn nk bu saraylarn kyly kentte birok sultann bulunduuna inandrdn anlatr. (Hrriyet, 28.12. 1868den aktaran; Mardin, 2003a, s.130). Ali Suavi ise bu durumu nl fantazya ok, para yok! cmlesiyle zetlemitir (Ulm, 17:1052-3ten aktaran; akr, 2001, s.213). Dier taraftan bu durum ayn zamanda saltanat yelerinin ve zellikle de kadnlarn kamusal alanda yeni stat gstergeleriyle birlikte daha fazla grnr olmalarn salayan yeni iktidar pratikleriyle de yakndan ilikilidir. Sergi binasnda da olduu gibi bu dneme ait birok yapda sultan iin ayr ve grnr biimde ina edilen sultan kkleri sultann bu yeni kamusallnn mimari bir uzantsdr. Dier taraftan bata saltanat kadnlar olmak zere toplumun bir ok kesiminden kadnlarn deien giyim alkanlklaryla beraber kamusal alanda, zellikle de mesirelerde sk sk grnr olmalar ve buradaki rahat davranlar zerine yaynlanan resmi uyarlar, toplumsal hayatta kadn erkek ilikilerinin ve tketim alkanlklarnn da deimekte olduunu gsterir. Ayn zamanda bata saltanat yelerinin olmak zere stanbulun yeni lks tketim alkanlklar da Avrupadan youn bir biimde gelmekte olan rnlerle biimlenmektedir. rnein, Sultan Abdlmecidin kzlarndan Refia Sultan (1842- 1880) zerine yaplan monografik bir almada, sultann terekesindeki mallarn listesi, sultann kendi saray mefruatnn neredeyse tamamen Avrupa mal rnlerden olutuunu gsterir (Akyldz, 1998, s.110). Buna karlk daha sonra, Sultan II. Abdlhamid dneminde yabanc rnlere kar yerlinin tercih edilmesi ynnde ulusalc bir ideolojinin de

Akyldz (1998, s.71), Sultan Abdlmecidin bunu kendim kaleme aldm, sonra tebyiz ettim, baka kimesnenin dahli yoktur ifadesiyle kaleme ald ve ncesinde saray iinde kalan mali konulara dair bu Hatt- Hmaynun gazetelerde de yaynlanmasnn arkasnda, saray halknn artan borlanmasna kar esnaf uyarma kaygsnn olduunu iddia etmektedir. ... herkesin mesirelere gidib rm ve tenzre etmelerine mezniyyet-i derkr olarak fakat bu vesileyle zikr (erkekler) ve nisvnn (kadnlar) dire-i edebden hric hl ve hareketde bulunarak... bir gne fenlklar zuhra getirilmemek zere mlm olan mesire yerlerinin imdiden mahall-i dim-i muayenesi... (BOA, .MVL. 236/8302, 9.B.1268 / 28.04.1852) gibi ifadelerle olduka sk dile getirilen bu uyarlar ayn belgede de ifade edildiine gre gazeteler araclyla da halka duyurulmaktadr. Tarihyazmsal alanda da nemli yer tutan bu konuda Cevdet Paa (1986, s.8), zellikle Krm Sava sonrasnda nemli bir deiimin yaandn ve yine Msr Hidiv ailesinden stanbula gelen kadnlarn giyim tarzlar ve yaptklar harcamalarla saltanat kadnlarna kt rnek olduklarn yazmtr. Ergin (1995; 2:702) de benzer bir biimde eskiden israfat ve moda denilen sefahat revata deildi.... bir defa yaplan elbise erkek ve kadnlar tarafndan senelerce giyilir ve ekseriyetle yerli mamulat kullanlrd szleriyle tketim alkanlklarndaki olumsuz deiimi anlatr.

195 paras olan ve gndelik basnn araclk ettii daha gl bir sylem ortaya kmtr (Frierson, 2000, s.246). Bu balamda Osmanl Umm Sergisinde Avrupal tketim mallarnn kesinlikle istenmemi olmas ve dardan sadece retime ynelik yeni alet ve makinelerin talep edilerek, bunlarn zel olarak ina edilen gsterisiz basit bir yap ierisinde sergilenmesi anlamldr. Burada tehir edilen alet ve makineler zerine yerli gazete ve dergilerde yaynlanan makalelerle bunlarn nasl kullanlaca ve ne ie yaradklar zerine verilen ayrntl bilgiler sayesinde tarmda ve sanayide makinelemenin hzlandrlaca mid edilmitir.* Buna karlk yaplan tm duyurulara ramen ziyaretisi zaten ok az olan bu yapda sergilenen aletler satlamam ve bu rnler devlet tarafndan satn alnarak bir ksm Hazine-i Hmayn iftliklerine, kalanlar da Darlfnun binasndaki mze mahalline gnderilmitir. Bu durumda neredeyse pedagojik bir niyetle alan ikinci sergi reticiye Avrupa mal aletleri tantmay ve bu ekilde sanayinin slahn hedeflerken dier tarafta asl gsterinin burada olmadn ima ederek yerli ve yabanc arasnda ilev ve nitelik asndan olduka keskin bir farkllk retmitir. Dier taraftan Osmanl Devletinin mahsltnn mamltna nisbetle pek ileri olduunu ortaya karan ve mevzu olan fennin slah ve nerine hizmet edecei dnlen bir kitaba benzeyen (inasi, TE, 79, 08.L.1279 / 19.03.1863) ana yapda tehir edilen ve sergi sonunda teslim edilmek zere sata sunulan yerli rnler dnya sergilerinde de olduu gibi zel olarak tasarlanm caml dolaplarda dokunulmas yasak olan, erevelenmi ve etrafndan yaltlm birer tehir nesnesi olarak sergilenmitir (Mitchell, 2001, s.39). Bylece bu sergi, lkenin drt bir yanndan bir araya getirilmi on binden fazla rn, eitli sebeplerle unutmu olan stanbullu tketiciye hatrlatmak zere bata belirlenen amacna uygun olarak Osmanl imalat piyasasn yeni bir biimde gzler nne sermitir. retici ile tccar bir araya getirerek yeni pazarlar amak zere ilevsel olacak bir piyasa mekanizmas yerine, merkezi iktidar tarafndan en batan itibaren yetersiz bulunan ve slah edilmesi talep edilen Osmanl rnlerinin bata stanbullu kadnlar olmak zere tketiciye sunulduu bir byk ar olarak ileyen bu yap, ncelikle iktidar tarafndan retimde var olduu dnlen problemlere ynelik mimari bir zm nerisidir. Eski ile yeniyi, unutulan ile hi bilinmeyeni farkl yaplar ierisinde yan yana getirerek sergilemeyi tercih eden ynetim, Batl bir modele gre

Sergide tehir edilen ve halka satlmas amalanan bu aletler Ferhad Paa iftliinde Ticaret Nazr ve Sergi-i Umumi Komisyonu yeleri nnde de kullanlmt (RCH, 628, 26.Za.1279 / 14.05.1863). Bu aletlere dair ayrntl bilgiler MF (Mart 1863, 10:408-13) ve Mirtta (2, 1863) yer alr. stanbulun ncelikli konularndan biri olan yangnlarla ilgili olarak bu sergide tehir edilen yeni bir ocak teknolojisi ve yaplarda nasl ina edilecei ve kullanlaca zerine ayrntl bir makale de Ocak Meselesi ismiyle (TE, 22:3-4, 16.Ra.1280 / 31.08.1863) yaynlanmtr.

196 biimlendirdii ticari bir mekanizmay kentsel alanda yeni bir mimari pratik araclyla Osmanl retiminin gncel bir panoramasn sunmak zere kullanmak istemitir. Buna karlk alnan kararn ardndan ksa bir sre iinde tamamlanarak Ramazan aynn ilk gn al yaplmas arzulanan ve byk bir aceleyle inasna balanan bu sergi, Ramazan ayna yetitirilme arzusuyla tamamen yeni bir toplumsal olay olma zelliini kaybeder. Zira, bu sergi her ne kadar Avrupal bir modele gre tasarlanm olsa da, ticari bir kavram olarak sergi ayn zamanda Osmanl ticaret hayatnda yz yllardr var olan, piyasa mekanizmasnn geleneksel aralarndan biridir. Sadece Ramazan aylarnda cami avlularnda dzenlenen ve ay boyunca devam eden geici sergiler, ok eitli rnlerin bir araya getirilerek sata karld pazar yerleridir.* Kapsam ve amac ile bu geleneksel pratikten farkl olan Osmanl Umm Sergisinin yine Ramazan aynda almak zere byk bir aceleyle ina edilmesi ise tamamen yeni bir kentsel pratik olacak olan bu nemli giriimin en bandan itibaren, var olan toplumsal kalplar ierisine yerletirilerek tandklatrlm, hatta yeni kalmasna izin verilmeden eskitilmi olduunu gsterir. Buna karlk bu serginin bata planlanann aksine, lke iinde ve Avrupa basnnda grd byk ilgiye ramen tek seferlik bir gsteri olarak kalm olmasnn da zerinde dnmek gerekmektedir. 1863 ylnn banda kentin en nemli meydann tamamen igal ederek ina edilen bu yaplar yeni sergilerin de dzenlenecei bir Osmanl ars olarak korunmak yerine yaklak iki senenin sonunda, 1865te tamamen yklm, elde edilen malzeme de yaplan ihale sonucunda Bb- Ser-askeri inaatna satlmtr (BOA, A.MKT.MHM. 329/85, 22.Za.1281 / 18.04.1865). Kadir Bey, (MF, Mart 1863, 10:433-4) stanbul gibi bir ehirde bu tr meydanlardan ok sayda olmasnn gerekli olduu ancak At Meydannn bir yapyla kapatlmas uygun olmasa da mevcut dzensiz durumunun zaten bu alann halkn kullanmna izin vermedii gerekesiyle yeni bir sergi binas yaplana kadar bu yapnn yklmamas gerektii iddiasyla bu karara itiraz etmitir. Buna karlk sadece bir kez, 1864 ylnn

Ramazan aylarnda ticari ve sosyal hayat hareketlendiren bu sergiler iin belirlenen cami avlular Evkaf daresi tarafndan ihaleye karlr ve kazanan mteahhit tarafndan sergiye katlmak isteyenlere ayr ayr kiraya verilirdi. Ay boyunca devam eden sergi iin geici ahap yaplar da ina edilmektedir (Kasap, 2003, s.25). stanbulda Ramazan aylarnda dzenlenen sergilere dair dnemin tanklarndan tasvirler iin bkz; Olgun, 2001. Ayrca benzer, ancak daha byk lekli ticari organizasyonlar olan Osmanl panayrlar hakknda bkz; en, 1996. kinci Osmanl Umumi Sergisi, Dersaadet Ziraat ve Sanayi Sergi-i Ummsi, bundan otuz yl sonra 1893te, Sultan II. Abdlhamid dneminde ili civarnda geni bir alanda farkl pavyonlardan olumak zere tasarlanm, ancak 10 Temmuz 1894te meydana gelen byk depremden sonra bu proje gerekletirilmemitir. Buna karlk 1867de resmi olarak dnyaya alan Meiji Japonyasnda 1877de alan ilk serginin ardndan 1903e kadar drt ayr sergi daha dzenlenmiti (Aoki, 2002, s.125).

197 Ramazan aynda, havann ok souk olmas nedeniyle cami avlularnda yaplamayan (geleneksel) sergi, bu yapda dzenlenebilmitir. Sonuta Sergi-i Ummnin yerli halktan ve Avrupal kamuoyundan grd yakn ilgiye ramen hzla ina edilen binasnn yine byk bir hzla yklarak izlerinin bir daha tekrar edilmemek zere silinmesi, amacna uygun olarak kazand baaryla ilikilidir. Zira bu sergide ortaya kan Osmanl retiminin panoramas, tehir edilme biimiyle stanbullular elendirse de sonuta ilk bata da ifade edildii gibi Osmanl brokrat ve aydn iin eksik olan sergilemitir. Buna karlk Osmanl Devleti bundan sonra da katlmay srdrd dnya sergilerinde srekli yenilenen rnleri ve teknolojisiyle genileyen emtia pazarnn sahibi olan Avrupa devletleri ile giderek artan ekonomik rekabetin basksn daha da yakndan hissederken, bu tarafta eksik olann arkasnda da bu yeni bilginin olduunu ok daha net bir biimde grmektedir. 1867 ylnda Sultan Abdlazizin onur konuu olarak katld Paris Dnya Sergisinde sultann maiyetindeki mer Faiz Efendinin yorumu bu durumu arpc bir biimde ortaya koyar: Paristeki sergide her devletin pavyonunda geni bir salon, neredilen eserlerin, kitaplarn, mecmualarn, gazetelerin, albmlerin, duvarlar dolduran ve afi denilen byk ilnatn tehirine hasredilmiti. Bundan mahrum olanlarn, aralarnda bizim olduumuz ark memleketleri idi. Memleketimde olmayann ne olduunu, asl boluu, bu velud ilim ve irfan nehrinin iinde daha derinden duydum ve emin olunuz ki aladm. Yalnz kaldm zaman gzyalarm kederime sardm (Aktaran irin, 2006, s.289). Dier taraftan Kahirede 1867 ylnda, Svey Kanalnn al treniyle e zamanl olarak dzenlenen ve kentin sokaklar iinde yaylan bir cepheden oluan, vodvil tiyatrosu ve operasyla hayali bir Avrupa kenti biiminde ina edilmi olan ve nemli bir d sermaye desteiyle alan Msr Sergisinden farkl olarak (Mitchell, 2001, ss.50-52), Osmanl Sergi-i Ummsi masraflar en sonunda devlet hazinesinden karlanm olan tamamen yerli bir giriimdir. Buna karlk bu yaplarn baarl bir kurumsal organizasyonla kentin merkezinde hareketlendirerek bir araya getirdii byk bir kentli nfusun deneyimine sunduu yeni mekansal pratikler, ironik bir biimde Osmanl brokrat ve aydnnn gznde Osmanl retim sektr iin bir byk baary deil baarszl sergilemeye arac olmutur. Bylece znesi devlet olan ve en bata dile getirildii gibi baarl bir Osmanl ars olarak ileyen bu sergi, Osmanl tketim kltrnde daha da belirginlemekte olan yerli ile yabanc arasndaki farkll ve ina edilen yaplarn mimari niteliklerine bal olarak en batan geri kalm olduu itiraf edilen yabancya sahnesini kaptrmak istemeyen yerli rne dair brokratlarn

198 zihnindeki gerilimleri tehir etmektedir. Bu durumda serginin en nemli sonucu Osmanl yneticilerinin ilk batan beri farknda olduu retimdeki yetersizliin, Avrupadaki modellerinin aksine gelimemenin grnr klnmas ve bu alanda zm retme sorumluluunun taycs olarak yneticilerin, hayatn tm alannda olduu gibi retimde de reform yapc rolnn dorulanmasdr. Bylece ilk andan beri lkenin tm rnlerinin sergilenecei byk bir pazar yeri olarak tasarlanan sergi, tam da bu amaca hizmet eden mimari bir gsteri olarak gerekletirilebildii iin baarl, ancak Osmanl brokrat ve aydn iin bundan fazlasn grnr hale getirdii iin problemlidir. Bu durumda tek seferlik kapsaml bir gsterinin sergilendii bu yaplar, daha nce tartld gibi baarszl siyasal iktidar iin nemli bir tehdide dnen Darlfnun binasnn tam tersine, baarl bir giriim olduu iin tekrar edilmesi arzu edilmeyen bir mimari pratik olarak kentsel sahneden hzla silinmek zorunda kalmtr.

199

ekil 5.1. At Meydannda tarihi hipodromun spinas zerindeki ant stunlar da iine alarak ayn aks zerine, kuzey-gney dorultusunda yerleen sergi yaplarnn Batur (2000, s.69) tarafndan nerilen vaziyet plan restitsyonu.

ekil 5.2. lk Osmanl resimli dergisi Mirtta (1, 1279/1863) yaynlanan ana sergi binasnn kuzey cephesine ait ta bask resim. Resmin altnda Sergi-i Umm-i Osmninin n Tarafdan Grn yazmaktadr.

200

ekil 5.3. LIllustration: Journal Universelde (XLI, 1863) yaynlanan Sergi-i Umm-i Osmniye ait farkl bir ta bask resim.

5.4. Sergi-i Umm-i Osmninin kuzeydeki ana giri cephesini gsteren tek fotoraf (Empire Ottoman, 1863).

201

ekil 5.4. Sergi-i Ummnin yerli rnler iin ina edilen yapsnn plan (Mirt, 1, 1279 / 1863). En altta Sergi-i Umm-i Osmninin harita- musattahasdr olarak tanmlanan plandaki aklamalar: (1)Dire-i hmyn, (2)ehzdegn hazretlerine mahss dire, (3)Vkel-y feham hazretlerine mahss dire, (4)Kaplar, (5)Merdibanlar, (6)Eyya mahss dkkn gibi blmeler, (7)Gezilecek mahall, (8)Fskye, (9)Blmeler aralarnda gezilecek mahaller, (3) ve (2) Direlerin alt katlar sergi memrlarna mahssdur.

202

ekil 5.6. LIllustration: Journal Universelde (XLI, 1863) yaynlanan yapnn i mekann, ahap tayc sistemini ve eya tehir dolaplarn gsteren ta bask resim.

203

ekil 5.7. Sergi yapsnn i mekann gsteren ta bask resim (Mirt, 2, 1279/1863). Altta Sergi-i Osmninin girilecek kapsndan ierisinin grn ifadesi yer alyor.

ekil 5.8. Yapnn i avlusunun ortasnda yer alan fskiyeli havuz (Mirt, 2, 1279 / 1863). Resmin altnda Sergi-i Osmni bahesinde vk fskyenin grn yazyor.

204

ekil 5.9. At Meydannda ant stunlara gre snrlar belirlenen ve Avrupadan getirtilen makine ve aletler iin ina edilmi olan ikinci sergi yaps (Mirt, 1, 1279 / 1863). Altta Makinelere mahss mahallin harita- musattahasdr yazyor.

205

ekil 5.10. kinci sergi binasnn kuzeyinde yer alan Dikilita ile birlikte yapnn n cephesinin grn (Mirt, 1, 1279/1863). Altta makinelere mahss mahalin n tarafndan grn ifadesi yer alyor.

206 6. SONU

1839 ylnda Tanzimat Fermannn ilan edilmesini salayan siyasal deiim rzgar, ayn zamanda Osmanl Devletini Bat denilen eyle eitli biimlerde youn bir etkileime sokmutur. Ya da dier bir deyile arada zaten var olan iletiim, bu eikten itibaren genileyen brokratik mekanizma iinde eitlenen yeni mecralarla younlamtr. imdiye kadar yaplan tartmada Osmanl Devleti ile tahakkm kurucu bir merkez olarak Bat arasndaki bu etkileimin devlet ynetiminde, brokraside ve ona eklemlenen yeni entelektel evrelerde olduka hayati etkileri olduu eitli rneklerle ortaya koyulmutur. zellikle ge on sekizinci yzyldan itibaren Avrupaya gitme ve darda grdklerini ieride anlatabilme ayrcalna sahip olan znelerin ifadelerine gre Avrupa neredeyse homojen ve ou zaman byleyici bir yer olarak tarif edilmitir.* Grdkleri karsnda endie duysa da hi pheye dmeyen Osmanl brokrat ve aydn tarafndan yaplan gzlemlerde st ste eklemlenerek katlaan sz, Baty ereveleyerek kurduu sylemsel alan tamamen kapatacak byk bir iktidara sahiptir. Bu dorultuda, olduka gl bir model olarak kurgulanan Batya dair bilginin yan sra eitli biimlerde aknlatrlan Batnn bilgisini de aktarma ayrcalna sahip bu znelerin, ierii deimekte olan doru bilginin nesnesini belirleme ve ona ulama teknik ve pratiklerini kurma ve denetleme iktidarn da ellerinde tuttuklar iddias bu tartmann merkezinde yer alr. Foucaultnun bilgi kuramndan nemli lde faydalanan bu tartmada karmak bir iktidar oda olan Batya gre biimlenen yeni bir hakikat rejiminin kurulu sreci, znesi farkl aktrlerden oluan siyasal iktidar olan mimari retimi anlamlandrmak zere tartmaya almtr. Bu durumda (doru) bilgi, Tanzimat dneminde znesi devlet olan mimari pratikleri tartmak zere bir tr arayz olarak kullanlmtr. Buna gre, mimarlk bilgisini ve yap retimini eitli biimlerde etkileyen bilgi alannn bu evrede geirdii deiim ve bu srete zne konumuna yerleenler, szn byk nem tad Batya dair sylemsel alan konu edinen genel bir ereve ierisinde ele alnmtr. Dier taraftan doru bilgi, kimlii Osmanl brokrat ve aydn olarak belirlenen zneler tarafndan denetlenen yeni tekniklerle bir eit Batdan aktarm mekanizmas olarak kurulurken, mimarlk pratikleri de bu aktarm

1887 ylnda bir Japon gezgin yapt Amerika ve Avrupa gezisinden sonra yle soruyor; Avrupa lkelerinde ve Amerikada Batnn z nerede? Btn bu lkelerin farkl sistemleri var, birinde doru olan dierinde yanl. Avrupa denilen ey gerekten var m? (Aktaran Jansen, 2006, s.32). Osmanl gezginlerinin kaleme ald metinlerde ise bu tr bir pheye kesinlikle yer verilmemitir.

207 srecinin ierisinde farkl biimlerde grev alrlar. Bu dorultuda toplumsal alanda farkl mimari retimlerin olduunu vurgulamak zere znesi siyasal otorite olan ve bakent stanbulla snrlar dikkatle izilen belirli bir alan ierisinde mimarlk bilgisinin ve retiminin bilginin yeniden kurulu srecinde nasl arasallat ve kendi zerk alan ierisinde resmi syleme dair pratikleri hangi kavram, imkanszlk ve elikilerle grnr kld, belirlenen baz eksenler araclyla tartmaya almtr. Bu eksenleri tanmlayan ve somutlatran farkl mimari pratikler Batl bilgi ile eitli biimlerde iliki kuran, bu bilgiyi Osmanl balam ierisinde konumlandrmay, erevelemeyi ve yeniden retmeyi amalayan rnek durumlar ierisinden seilmitir. Burada bu yaplarn Osmanl mimari retimine ynelik genel bir ereveyi, ya da bir dnemi iaret eden biimsel ortaklklar tad gibi bir iddia ise kesinlikle yer almaz. Buradaki ama Osmanl Devletinin uluslararas arenada kaybettii gcn ona geri verecek bir iktidar arac olarak grlen Batl bilgi ile karlamann ve onun salayaca faydalar kefetmenin verdii heyecan ile kendi tarif ettii sorunlara zm retmeyi amalayan Osmanl merkezi iktidarnn, mimarl bu zmn paras olacak siyasal bir teknoloji olarak nasl kullandn tartmaya amaktr. Bu esnada tarihsel olarak nesnesini ve bilgisini oluturan mimari retim alanna, yeni bir tarihsel bilginin ve kentsel lekte yeni bir duyarlln farkl biimlerde dahil olduu iddias da ayn tartmann paras olarak ele alnmtr. lk tartmada, nc bir Osmanl niversitesi olmas planlanan ve sivil eitimde yaplmak istenen reformun merkezinde yer alaca arzulanan, Batl bilgiye adanm gsterili bir ant olarak da nitelenebilecek olan Darlfnunun ina sreci, mimarln Osmanl brokratlarnca tarif edilen eksiklii ikame etmek zere nasl arasallatrldn arpc bir biimde sergiler. leyiini srdren geleneksel eitim sistemindeki dinsel vurgu ve ahlaki kayglar arln korurken, farkl bir episteme ierisinde retilmi olan Batl bilginin ieriye aktarldktan sonra salayaca pratik faydalara dair gl bir inanla balatlan proje, stanbulun tarihsel merkezinde ina edilmeye balandnda ierisinde yer alacak kuruma ve ilevine ynelik byk bir belirsizlik bulunmaktadr. Buna karlk yapnn konumuna da bal olarak henz inas srerken sahip olmay baard kamusal grnrlk, hem siyasal otoriteyi, hem de Avrupal gzlemcileri yeni hayaller kurmak zere kkrtacak kadar etkileyicidir. Ancak projenin bykl sadece bu hayalin imkanszln daha da byk bir baarszlk olarak sergilerken, bu alanda var olan belirsizliklerin farkl aktrlerden oluan brokratik mekanizmay bile ikna etmeyi engelledii bitmeyen inaat sreci ierisinde grnr olmutur. Bu durumda Darlfnun balamnda mimarlk, siyasal bir proje olarak kurulacak ilk niversiteye ve eitim reformuna dair beklentilerin bykln somutlatrmak zere

208 arasallaan bir siyasal teknolojidir. Yirmi yla yaylan inaat sreci ise bilgiye dair siyasal sylemin bu teknolojiyi kullanarak yapabileceklerinin snrlarn ve maddi alanda resmi sylemin dna szan bilgi ve pratikleri aa karmtr. Bu durumda ncelikle mimarln da dahil olduu farkl toplumsal alanlardaki retimin yetersiz olduuna dair sk sk tekrar edilen resmi sylemi ve nerdii zm nerilerini kukuyla karlamak gerektii ortaya kmaktadr. Toplumsal hayatta siyasal otorite tarafndan dile getirilen sorunlar karsnda, biimsel ve kurumsal olarak ideal bir Batl modele gre kurgulanan zmler ounlukla bu yetersizlik sylemini farkl biimlerde yeniden retirler. Bu dorultuda bu alma ierisinde ele alnan dier tekil yap rnei olan Sergi-i Umm-i Osmni, yerli retimi Batl rakipleri karsnda eksik bulan ve retimde yaplacak olan slahatn fabrikada, makineyle olmas gerektiini savunan resmi tezin hem retimde slah edilecek olan grselletirmek, hem de zmn paras olmak zere kullanmak istedii farkl bir mimari ara olarak ele alnmtr. Bat Avrupada siyasal ve ekonomik gelimeyi temsil etmek zere zgn bir mimari pratiin rn olarak ina edilen sergi yaplar, Osmanl balamnda Darlfnun binasnn aksine ksa srede ina edilmi olmalarna ramen farkl bir biimde baarsz bir giriim olarak kentsel sahneden hzla silinmek zorunda kalmtr. Yerli rnlerle burada eksik olan bilgiyi iaret eden Avrupal rnlerin farkl yaplarda ve farkl biimlerde tehir edildii ve znesi yine devlet olan bu sergi, lkenin her tarafndan ok sayda rn ve ziyaretiyi bir araya getirmi olmasna ramen, Osmanl brokratlar bu zengin panoramaya bakarak, retimde yaplmas gereken reformun aciliyetini gzlemlemitir. Bu durumda mimari biim ve ilevleri Batda retilen mimari bilgiden yaplan aktarmlara gre ekillenen bu yaplar, bir yandan Osmanl Devletinin kendi balamna aktarmak istedii Batl bilgiye dair resmi arzular grnr klarken, dier yandan da kentsel mekana ve toplumsal hayata dahil olma biimleriyle bu bilginin hangi maddi pratiklerle yerelletirildiini sergilerler. Dier taraftan yeni bir mekansal kurguyla Batl bir modele gre ina edilen bu binalarn sahip olduklar biimsel zellikler ise, bu alma kapsamnda bu projeler iin birer model iaret etmekten daha byk bir nem tamamaktadr. Bu yaplarn ina srecinde, ounlukla bu dnemde var olan yerel mimari bilgi ve pratiklerinin yetersiz olduu iddiasyla stanbulda geni bir faaliyet alan bulan Avrupal mimarlara braklan mimari beeni ve biimlere ynelik tercihler, yine ayn nedenle ok verimli bir tartma alan sunmazlar. Hatta bu mimarlar tarafndan tasarlanan yaplar, mimarlk zerinde Osmanlla dair dilsel bir kimlik kurgusunu da ters-yz ederek en batan imkansz klarlar. Bunun yerine burada bu projelerin hangi niyet ve kayglarla tasarland, ina edilen ya da edilemeyen yaplarn neyi grnr kld ve mimari retime dair maddi

209 pratiklerle, znesi merkezi ynetim olan siyasal sylemlerin nasl birbirini etkiledii ve dntrd sorularna gre biimlenen bir tarihyazmsal strateji belirlenmitir. Dier taraftan ayn srete Avrupadan eitli biimlerde szlerek gelen bilgi ile sadece yeni yap retiminde deil, var olan tarihsel dokunun ve fiziksel evrenin yeni bir grnrlk kazanmasn salayan kuramsal alanda yaanan baz nemli yenilikler de bu alma ierisinde yeni bir eksen tanmlar. Bu dneme kadar Osmanl tarih metinlerine dahil edilmeyen stanbulun Osmanl ncesi teki tarihine dair yeni yaplan tercmelerle kent, yeni bir bilimsel merakn nesnesi haline gelirken yzyllardr doal bir dekorun paras olarak varln koruyan Bizans eserleri de mimarlk pratiklerinin yeni konusu olmutur. Bu dneme kadar Osmanl tarihyazmsal alannn tamamen dnda braklm olan slam-d ve Osmanl ncesi toplumlara dair tarih bilgisi snrl bir okuyucu kitlesine hitap eden popler basn ve kitap yayncl ile Osmanl yazl kltr blgesine dahil edilmitir. Bu dnemde ortaya kan bu ilginin sebebi bu alanda var olan byk boluun fark edilmesinden ok, Bat Avrupada bilimsel bilginin nesnesi olan tarih ve arkeolojiye dair retimden ve Osmanl topraklarna duyulan ilgiden haberdar olma imkanlarnn artm olmasdr. Bu dorultuda Osmanl toplumsal belleinde siyasal ve askeri bir zafer sembol olarak stanbulun Bizans gemiini canl tutan, ancak yzyllar ierisinde sembolik nemi deien bu eserler, Batl bilgiye gre ekillenen yeni bir balamda grnrlk kazanr. stanbul yarmadasnda var olan Bizans eserlerini tarihsel birer belge olarak kamusal imgelemde yeniden konumlandran bu gelime Tanzimat srecinde Bat ile eitli biimlerde artan iletiime baldr. Ancak dzenlenen, fakat bir sonuca ulamayan emberlitan tamiri ile ilgili yarmann da gsterdii gibi semeci bir tavrla bu eserlere gsterilen ilgi de Darlfnun projesine benzer bir biimde belirli bir grnrlk kaygs ieren snrl bir bilimsellik iddias tamaktadr. Bu dorultuda kentin olmayan dzenine dair yine bilimsel bir erevede alan tartmalar, Tanzimat dneminde neyin doru olduunu belirleme iktidarna sahip znelerin bilime dair alan hangi pratiklerle kurduunu sergilerken, bu bilimsel sylemlerin nesnesi haline gelen kent ve mimari pratikler ironik bir biimde bu sylemlerin amazlarn aa karrlar. Bu durumda kent de bir trl dzenlenemez. Sonuta, bu almada belirlenen ereve ierisinde ele alnan Tanzimat dnemi, Batnn giderek artan hegemonyal etkisi altnda doru bilgiye ulama teknik ve pratiklerinin sorguland, gzden geirildii ve deiimin tartld zengin bir balam sunmaktadr. Osmanl Devletinin brokratik yapsnn genileyerek eitlendii, belirli bir evre iinde yabanc dil renmenin ve Avrupaya seyahat etmenin kolaylat bu evrede farkl znelerce

210 ortak bir biimde deneyimlenen Avrupa kenti modern bilgi ile ulalabilecek ideal dzenin sahnesi olarak kurgulanmtr. Burada karlat bu yeni bilgiyi belirli epistemolojik snrlar ierisinde anlamaya ve aktarmaya girien Osmanl siyasal otoritesi, ncelikle bakent stanbulda lkenin geri kalan iin model oluturabilecek nc projelerle bu aktarm srecini balatmtr. Burada tartlan Darlfnun ve Sergi-i Umm yaplar ya da Bizans eserlerine ynelik yeni tamir pratikleri bu dorultuda yaanan deneysel bir srecin rnekleridir. Bu almada mimarlk pratiklerinin bu aktarm srecinin maddi alanda nasl kurgulandna ve deneyimlendiine dair nemli bilgiler sunabilecei iddia edilmi ve tartmann erevesi bu iliki zerine kurulmutur. Bu tezin belirledii snrlarn dnda kalan 1870 sonrasnda ise yaanan bu nc deneyimlerin ardndan sadece stanbulun nesnesi olduu bu parac giriimler yerine tm lke mekann kapsayan bir merkezileme projesiyle toplumsal hayata dair kapsaml reformlar lke apnda alan idadiler ve yeni mzeler gibi ok daha geni bir ereve ierisinde ve daha sistematik bir biimde yaplacaktr. Yine 1869da kabul edilen Maarif Nizamnamesi Darlfnunun almas kararnn alnd ilk nizamnameye gre ok daha kapsaml ve sistematiktir. Bu durumda burada ele alnan sre ve rnek durumlar, siyasal alanda balatlan reform srecinin, snrlar stanbulla belirlenmi bir balamda, model olarak tasarlanan projelerle deneyimlendii erken bir dnemi kapsar. Burada yrtlen tartmann ana eksenini belirleyen yeni bir hakikat rejiminin kurulu srecinde dinsel bilgi ve ahlaki normlarla snrlar belirlenen epistemolojik balam, bilimsel bilginin deien ieriine bal olarak yeni etkilere alm olsa da kkten bir deiiklie uramamtr. Hatta bu almada ele alnan mimari durumlar, korunmak istenen bu snrlar farkl biimlerde grnr klan rnekler olmak zere seilmitir. Sonu olarak ele alnan Tanzimat dneminde Bat Avrupal gzlemcilerin de gelimeye ve ilerlemeye ynelik birer gsterge olarak nitelendirip yeni ile eski arasnda keskin bir krlmann yaand iddiasyla ar anlam ykledikleri ve vgyle karladklar bu mimari projelerin,* ieride Baty yeniden kuran sylemsel pratiklerin iinde yer aldklar kabul edilmitir. Bu yaplar, bir yandan Baty stn bir yap ve toplumsal bir model olarak ieride

na edilen bu yaplar, baz Avrupa bakentlerinde Osmanl Devletinin en bata arzu ettiinden de fazla grnr olmutur. Sergi-i Ummnin almasndan sonra Fransada Paris gazetesinde yaynlanan ve Osmanl Devletinin Fransa Sefareti tarafndan tercme edilerek gnderilen bir makaleden yaplan alnt bu genel tavr ok arpc bir biimde zetler; Bil-fiil Avrupa medeniyeti yoluna girmenin Devlet-i liyece lafzen Avrupa ittifkna dhil bulunmaktan haberli ve emniyetli olacana phe yoktur (BOA, .HR. 198/11244, 25.Ca.1279 / 18.11.1862).

211 yeniden reten siyasal sylemin ileri srd yetersizliklerin zerini rtmek zere arasallatrlrken dier yandan da maddi alanda yeniden biimlenen ayn siyasal sylemin snrlarn ve yetersizliklerini ortaya koyarlar. Buna gre iddia edilebilir ki bu almada, zerinde yazl bilginin olduka snrl olduu bir dnemde retilmi olan yaplarn biimsel zelliklerine ou zaman yapld gibi ar-anlam yklemek yerine, ele alnan mimari pratikler kendi zerk bilgi alannn snlar dnda duran ok daha geni bir toplumsal balamda tartmaya almtr. Burada yer alan rnekler siyasal ideoloji ile kamusal alandaki mimari pratikler arasndaki ilikinin hi de basit ve dolaymsz olamayacan ve bu alanlarn birbirini dntren ve snrlayan karmak bir etkileim ierisinde bulunduunu gstermitir. Bu durumda mimari retim, siyasal sylemlerin ya da kiisel arzularn dolayl olarak biimlendirdii zerk bir retim olmann yan sra, kltrn blgesi iinde ekillenen ancak gndelik hayata ve maddi retime dair reel koullar ierisinde deneyimlenen karmak bir zne grubunun etkinlik alandr. Btn bu iddialarn sonucunda bu tez temel olarak, mimarlk tarihinin yeni anlatlar yoluyla, yeni tarihsel deneyimler sunabileceini nerir.

212 KAYNAKLAR ARV BELGELER Babakanlk Osmanl Arivi, stanbul, (BOA) Cevdet Tasnifi
Belediye (C.B.) Evkaf , (C.EV) Maliye, (C.M.)

Hatt- Hmayunlar, (HAT.) Hariciye Nezareti Mektubi Kalemi Belgeleri, (HR.MKT.) radeler
Dahiliye, (.DH.) Hariciye, (.HR.) Meclis-i Vl, (.MVL.) Mesil-i Mhimme (.MSM.)

Sadaret
Amed Kalemi, (A.AMD.) Mektubi Kalemi Meclis-i Vl, (A.MKT.MVL.) Mektubi Kalemi Nezret ve Devir, (A.MKT.NZD.) Mhimme Kalemi Evrak, (A.MKT.MHM.)

GAZETELER Ceride-i Havdis Hakykl Vakyi Journal de Constantinople Lillustration: Journal Universel Mecma-i Fnn Mirt Rznme-i Ceride-i Havdis Takvm-i Vakayi Tasvr-i Efkr Tercmn- Ahvl

213 KNCL KAYNAKLAR Abou-El-Haj, R.A. (2000), Modern Devletin Doas: 16. Yzyldan 18. Yzyla Osmanl mparatorluu, (ev., O. zel ve C. ahin), mge, stanbul. Acar, . (2006), stanbulun Son Nian Talar, Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, stanbul. Ahska, M. (2003), Occidentalism: The Historical Fantasy of the Modern, The South Atlantic Quarterly, 102: 351-379. Ahska, M. (2005), Radyonun Sihirli Kaps: Garbiyatlk ve Politik znellik, Metis, stanbul. Ahmet Cevdet Paa (1953), Tezakir: 1-12, Der. C. Baysun, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara. Ahmet Ltfi Efendi, (1999), Vakanvis Ltfi Efendi Tarihi, Trkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakf,YKY, stanbul Ahmet Refik (1977), Trk Mimarlar, Sander Yaynlar, stanbul. Ahunbay, Z. (1996), Tarihi evre Koruma ve Restorasyon, Yem Yayn, stanbul. Ak, B. ve Oral, T. (2003), Fantazya ok Para Yok: Karikatrlerle Bir Bor Ekonomisinin Tarihi 1(874-1954), Osmanl Bankas Ariv ve Aratrma Merkezi Yaynlar, stanbul. Akgndz, A., ztrk S. ve Ba. Y. (2006), Kiliseden Mzeye Ayasofya Camii, Osmanl Aratrmalar Vakf Yaynlar, stanbul. Akn, G. (1993), Tanzimat ve Bir Aydnlanma Simgesi, 123-33, Osman Hamdi Bey ve Dnemi, Der., Z. Rona, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul. Akyldz, A. (1993), Tanzimat Dnemi Osmanl Merkez Tekilatnda Reform, Eren, stanbul. Akyldz, A. (1998), Mmin ve Msrif Bir Padiah Kz; Refia Sultan, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul. Akyz, K. (1975), Encmen-i Dani, Ankara niversitesi Eitim Fakltesi, Ankara. Alkan, M. (2003), Resmi deolojinin Douu ve Evrimi zerine Bir Deneme, 377-407, Cumhuriyete Devreden Dnce Miras: Tanzimat ve Merutiyetin Birikimi, Der., M. . Alkan, letiim, stanbul. Anderson, B.(1991), Imagined Communities: Reflections on the Origin and Spread of Nationalism, Verso, London, NY. And, F. M. (2002), Bir Osmanl Brokratnn zlenimleri-Mustafa Sami Efendi ve Avrupa Risalesi, Kitabevi, stanbul. Antel, S. C. (1940), Tanzimat Maarifi, 441-462, Tanzimat I, Maarif Matbaas, stanbul, Aoki, M. (2002), Lon Parville: Osmanl Modernlemesinin Eiinde Bir Fransz Sanat, T, (Yaymlanmam Doktora Tezi), stanbul. Arel, A. (1975), On sekizinci Yzyl Osmanl Mimarisinde Batllama Sreci, T, stanbul. Arkan, Z. (1985), Tanzimattan Cumhuriyete Tarihilik, 6:1584-94, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, letiim, stanbul.

214 Arseven, C. E. (1971), Trk Sanat Tarihi, 5 Cilt, Maarif Basmevi, Istanbul. Arslan, A.(1992), Geleneksel Osmanl Devlet ve Siyaset Felsefesi ve Tanzimat, 15-29, Tanzimatn 150. Yldnm-Sempozyumu Bildirileri (zmir 6-7 Kasm 1989), Ege niversitesi Basmevi, zmir. Arslan, A. (1995), Darlfnundan niversiteye, Kitabevi, stanbul. Asiltrk, B. (2000), Osmanl Seyyahlarnn Gzyle Avrupa, Kakns, stanbul. Atasoy, N. (1997) (Der.) , 1582 Srnme-i Hmyun: Dn Kitab, ntizami, 1021/1612, Kobank, stanbul. Aydn, S. (2004),Batllama Karsnda Arkeoloji ve Klasik a Aratrmalar, 403-27, Modernleme ve Batclk, Derl. T. Bora ve M. Gltekingil, Modern Trkiyede Siyasi Dnce, Cilt 3, letiim, stanbul. Ayvansarayi Hseyin Efendi, Ali Sat Efendi, Sleyman Besim Efendi (2001[1865]), Hadikatl- Cevami: stanbul Camileri ve Dier Dini Sivil Mimari Yaplar, Der., A.N. Galitekin, aret, stanbul. Ayverdi, E.H. (1958), 19. Asrda stanbul Haritas, stanbul Fethi Dernei stanbul Enstits Yaynlar, stanbul. Badem, C. (2005), Krm Savann Osmanl Toplumsal Yaamna Etkileri, Toplumsal Tarih Dergisi, (Ocak)133:64-71. Bastea, E. (2000), The Creation of Modern Athens (Planning the Myth), Cambridge University Press. Batur, A. (1985), Batllama Dneminde Osmanl Mimarl, 1038-67, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, letiim, stanbul. Batur, A. (1994), Balyan Ailesi, 35-41, Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul. Batur, A. (2000), 19. Yzyl Sanayi Sergileri ve Osmanl Sergi Yaplar, Yap, 225: 67-72. Baykara, T. (1992), Osmanllarda Medeniyet Kavram ve 19. Yzyla Dair Aratrmalar, Akademi Kitabevi, zmir. Baysal, J. (1968), Mteferrika'dan Birinci Merutiyet'e Kadar Osmanl Trklerinin Bastklar Kitaplar, Edebiyat Fakltesi Matbaas, stanbul. Baysun, M. C. (1960), Mustafa Reid Paann Siyasi Yazlar, Tarih Dergisi, 15:121-142. Berkes, N. (2002), Trkiyede adalama, YKY, stanbul. Berktay, H. (1983), Cumhuriyet deolojisi ve Fuat Kprl, Kaynak, stanbul. Berrak, B. (2005), Science, A remedy for all ills. Healing The Sick Man of Europe: A Case For Ottoman Scientism, (Yaymlanmam Doktora Tezi), Princeton University, Department of the Near Eastern Studies. Berrak, B. (2006), 19. Yzyl Osmanl Entellekteli ve Bilimcilik, Dou-Bat Dergisi, 35:49-60. Beydilli, K. (1995), Trk Bilim ve Matbaaclk Tarihinde Mhendishane, Mhendishane

215 Matbaas ve Ktphanesi, Eren, stanbul. Birinci, N. (1998),Namk Kemalden nce iirimizde Vatan Temas zerine,47-58, Namk Kemal Sempozyumu Bildirileri, Dou Akdeniz niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi Yaynlar, Gazimagusa. Bostan, . (1992), "Osmanl Bahriyesinde Modernleme Hareketleri, Tersne'de Byk Havuz nas, 69-100, 150. Ylnda Tanzimat, Der., H. Dursun, Trk Tarih Kurumu, Ankara. Burke, P. (2001), Bilginin Toplumsal Tarihi, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul. Can, C. (1993a), stanbul'da 19. yy Batl ve Levanten Mimarlarnn Yap ve Koruma Sorunlar, (Yaymlanmam Doktora Tezi), Yldz Teknik niversitesi, Fen Bilimleri Enstits, stanbul. Can, C. (1993b), Fossati Gaspare Trajano, 2:326-7, stanbul Ansiklopedisi, letiim, stanbul. Cerasi, M. M. (1988), Late Ottoman Architects and Master Builders, Muqarnas, 5:87-102. Cevdet Paa (1953 [1884-85]), Tezkir (1-12), Der., C. Baysun, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara. Cezar, M. (1971), Sanatta Bat'ya Al ve Osman Hamdi, Bankas Yaynlar, stanbul. Chakrabarty, D. (2000), Provincializing Europe : Postcolonial Thought & Historical Difference, Princeton University Press, Ewing, NJ. Chatterjee, P. (2002), Ulus ve Paralar, letiim, stanbul. Clark, E. C. (1992), Osmanl Sanayi Devrimi, 37-52, Osmanllar ve Bat Teknolojisi: Yeni Aratrmalar Yeni Grler, Der., E. hsanolu, .. Edebiyat Fakltesi Basmevi, stanbul. Crane, H. (Der.) (1987), Risale-i Mimariyye: An Early-Seventeenth Century Ottoman Treatise on Architecture, (Yazar Cafer Efendi), E. J. Brill, Leiden. akr, C. (2001) Tanzimat Dnemi Osmanl Maliyesi, Kre yaynlar, stanbul. elik, Z. (1992), Displaying The Orient: Architecture of Islam at Nineteenth Century Worlds Fairs, University of California Press, Berkeley, Los Angeles, New York. elik, Z. (1993), The Re-making of Istanbul: Portrait of An Ottoman City in the Nineteenth Century, University of California Press, California. etinsaya, G. (2003), Kalemiyeden Mlkiyeye Tanzimat Zihniyeti, 54-71, Cumhuriyete Devreden Dnce Miras: Tanzimat ve Merutiyetin Birikimi, Der., M. . Alkan, letiim, stanbul. Deleuze, G. (1999), Foucault, Continuum, London and New York. Demir, R. (2001), Osmanllarda Bilimsel Dncenin Yaps, Epos Yaynlar, Ankara. Demir, R. (2005), lim ve Scientia, 31-42, Philosophica Ottomanica, Cilt II, Lotus, stanbul. Demircanl, Y.Y. (1999), stanbul Mimarisi in Kaynak Olarak Evliya elebi Seyahatnamesi, Vakflar Genel Mdrl Yaynlar, stanbul. Demirciolu, C. (2005), From Discourse to Practice: Rethinking Translation (Terceme) and

216 Related Practices of Text Production in the Late Ottoman Literary Tradition, (Yaymlanmam Doktora Tezi), Boazii niversitesi, stanbul. Denel, S. (1982), Batllama Srecinde stanbulda D Mekanlarda Deiim ve Nedenleri, T, stanbul. Deringil, S. (1991), Osmanl mparatorluunda Gelenein cad Muhayyel Cemaat ve Panislamizm, Toplum ve Bilim, 54/55: 47-64. Deringil, S. (1992), ktidarn Sembolleri ve deoloji II. Abdlhamit Dnemi 1876-1909, Yap Kredi Kltr Sanat Yaynlar, stanbul. Develliolu, F. (1998), Osmanlca-Trke Ansiklpedik Lgat, Der. A. S. Gneyal, Aydn Kitabevi, Ankara. Dictionaire Turc-Franais (1886), Der., E. Leroux, Lecole des Langues Orientale Vivantes, Paris. Doan, . (1991), Tanzimatn ki Ucu: Mnif Paa ve Ali Suavi, z, stanbul. Dzgner, F. (2005), stanbul Sultanahmette Bizansn nl Bakr Kaps ve Iustinianus Stunu, Mimar.st Dergisi, 17:85-93. Eldem, S. H. (1984), Son 120 Sene inde Trk Mimarisinde Millilik ve Rejyonalizm Aratrmalar, 53-59, Mimaride Trk Milli slubu Semineri, Kltr ve Turizm Bakanl Eski Eserler ve Mzeler Genel Mdrl, stanbul. Eldem, E. (2004), ftihar ve mtiyaz : Osmanl Nian ve Madalyalar Tarihi, Osmanl Bankas Ariv ve Aratrma Merkezi, Kltr Bakanl, stanbul. Empire Ottoman, Coup dOeil Gnral sur LExposition Nationale Constantinople (1863), stanbul. Encyclopedia of Islam (1971), Brill, Leiden. Ergin, O. N. (1939), Trkiye Maarif Tarihi, Osmanbey Matbaas, stanbul. Ergin, O. N. (1977), Trk Maarif Tarihi, Eser Matbaas, stanbul. Ergin, O.N. (1995), Mecelle-i Umr-u Belediyye, stanbul Bykehir Belediyesi Kltr leri Daire Bakanl Yaynlar, stanbul. Erkmen, A. (2006), Mimarlk ve Hafza: Ge Dnem Osmanl Dnyasnda Gemiin Yeniden retildii Yaplar (1850-1910), (Yaymlanmam doktora tezi), Yldz Teknik niversitesi, Fen Bilimleri Enstits, stanbul. Erkmen, A. (2008), Bir Ant in Biyografi Denemesi: bide-i Hrriyet, Arredamento Mimarlk Dergisi, 211:108-117. Ersoy, A. (2000), On the Sources of the Ottoman Renaissance:: Architectural Revival and Its Discourse During the Abdlaziz Era (1861-76), (Yaymlanmam Doktora Tezi), Harvard University. Eyice, S. (1953), stanbulun Fetihten nceki Devre Ait Eski Eserlerine Dair Bir Kitap Hakknda, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Dergisi, V:85-90. Eyice, S. (1975), Fossati (Gaspare Trajano), 11:5818-23, stanbul Ansiklopedisi, Der., R.E. Kou, stanbul Ansiklopedisi ve Neriyat, stanbul.

217 Eyice, S. (1985), Arkeoloji Mzesi ve Kuruluu, 6:1596-1603, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, letiim, stanbul. Eyice, S. (1994a), Dikilita, 3:51-2, stanbul Ansiklopedisi, letiim, stanbul. Eyice, S. (1994b), emberlita, 2:482-3, stanbul Ansiklopedisi, letiim, stanbul. Findley, C. V. (1980), Bureaucratic Reform in the Ottoman Empire: The Sublime Porte, 1789 - 1922. Princeton University Press, Princeton, NJ. Findley, C. V. (1999), Ahmed Midhat Efendi Avrupada, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul. Fortna, B. C. (2005), Mekteb-i Hmyn: Osmanl mparatorluu'nun Son Dneminde slm, Devlet ve Eitim, (ev., P. Siral), letiim, stanbul. Fossati, G. (1852), Aya Sofia, Constantinople, As Recently Restored by Order of H.M. the Sultan Abdul Mecid, R. & C. Colnagni & Co, London. Foucault, M. (1980), Power/Knowledge: Selected Interviews and Other Writings 1972-1977, Der., C. Gordon, Harvester, London. Foucault, M. (1998), Space, Knowledge and Power: Interview with Paul Rabinow, Architecture Theory since 1968, Der., M. Hays, MIT Press, Cambridge, London. Foucault, M. (2006 [1969]), The Archeology of Knowledge, (ev., S. Smith), Routledge, London and New York. Frierson, E. (2000), Cheap and Easy: The Creation of Consumer Culture in Late Ottoman Society, 243-260, Consumption Studies and the History of the Ottoman Empire 1550-1922, Der., D. Quataert, State University of New York Press, New York. Gencer, A. . (1987), Encmen-i Dani ve Mustafa Reid Paa, 31-37, Mustafa Reid Paa ve Dnemi Seminer Bildirileri, TTKY, Ankara Gen A. ve olak O. M. (2007), Sultan II. Abdlhamid Arivi stanbul Fotoraflar, BB, stanbul. Gerek, S.N. (2002), Trk Matbuat, Der., A. Birinci, Gezgin, Ankara. Germaner, S. (1991), Osmanl mparatorluunun Katld Uluslararas Sergiler ve Kltrel Sonular, Tarih ve Toplum, 95: 33-40. Gideon, S. ([1941] 2008), The Great Exhibitions, Space, Time and Architecture: The Growth of a New Tradition, Harvard University Press, USA. Giz, A. (1969), Batl Prensler ve Hkmdarlar, Hayat Tarih Mecmuas, 1:22-7. Gordon, A. (2003), Modern History of Japan: From Tokugawa Times to the Present, Oxford University Press, NC, USA. Gek, F. M. (1999), Burjuvazinin Ykselii mparatorluun k: Osmanl Batllamas ve Toplumsal Deime, Ayra, Ankara. Ggn, . (1992), Tanzimat Dnemi Sreli Yaynlarndan Edebi Dergilerle Gazetelerdeki Yazlarn Toplu Bibliyografyas, (Yaymlanmam Doktora Tezi), Seluk niversitesi, Konya.

218 Gkyay, O. . (1976), Risale-i Mimariye-Mimar Mehmet Aa-Eserleri, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara. Gle, N. (1998), "Bat-D Modernlik zerine Bir lk Ders," Dou-Bat Dergisi, 2:65-73. Greenhalgh, P. (1988), Ephemeral Vistas: The Exposition Universelles, Great Exhibitions, and Worlds Fairs, 1851-1939, Manchester University Press, Manchester. Groc, G. (1993), Journal de Constantinople, 2:320, stanbul Ansiklopedisi, letiim, stanbul. Gurlitt, C. (1999 [1925]), stanbul'un Mimari Sanat - Architecture of Constantinople - Die Baukunst Konstantinopels, (ev. R. Kzltan), Enformasyon ve Dokmantasyon Hizmetleri Vakf, Ankara. Grbilek, N. (2001), Kt ocuk Trk, Metis, stanbul. Grbilek, N. (2004), Kr Ayna Kayp ark, Metis, stanbul. Habermas, J. (1987), Modernity An Incomplete Project, The Anti-Aesthetic, Der., H. Foster, Bay Press, Washington. Habermas, J. (1997), Kamusalln Yapsal Dnm, (evl., T. Bora & M. Sancar), letiim, stanbul. Hamadeh, S. (1999), The Citys Pleasures: Architectural Sensibility in the EighteenthCentury Istanbul, (Yaynlanm Doktora Tezi), MIT, Michigan. (Hamadeh, S. (2007), Citys Pleasures: Istanbul in the Eighteenth Century, University of Washington Press, Washington) Hamadeh, S. (2004), Ottoman Expressions of Early Modernity and the Inevitable Question of Westernization, Journal of Society of Architectural Historians, 63/1:32-51. Haniolu, M. . (1984), "Osmanl Aydnndaki Deime ve 'Bilim'," Toplum ve Bilim, 27:184 Haniolu, M. . (1985), Bilim ve Osmanl Dncesi, II:346-7, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, letiim, stanbul. Hanssen, J. (1998), Imperial Discourse and An Ottoman Excavation in Lebanon, 157-172, Baalbek: Image and Monument, 1898-1998, Derl., H. Sader, T. Scheffler, ve A. Neuwirth, Beiruter Texte und Studien 69, Wiesbaden, Steiner. Harvey, D. (1990), The Condition of Post-Modernity, Basil Blackwell, Oxford. Heidegger, M. (1977[1938]), The Age of the World Picture, 115-154, The Question Concerning Technology and Other Essays, (ev. ve Der., W. Lovitt), Harper Torchbooks. Heper, M. (1976), "Political Modernization as Reflected in Bureaucratic Change: The Turkish Bureaucracy and a "Historical Bureaucratic Empire" Tradition." International Journal of Middle East Studies, 7/4:507-21. Heyd, U. (1961), The Ottoman Ulema and Westernization in the time of Selim III and Mahmud II, Scripta Hierosolymitana, IX:63-96. Hopwood, K. (2004), A Shared Heritage: Byzantine and Otoman Views of the Classical Monuments of stanbul, 201-213, Archaeology, Anthropology and Hertage in the Balkans and Anatolia: the Life and Times of F. W. Hasluck, 1878-1920, Volume 2, Der., D.

219 Shankland, The Isis Press, Istanbul. Il, Y. (1987), Mecmua-i Fnunda Bilimsel Zihniyet, Tarih ve Toplum, 46:45-48. In, E. (1985), Osmanl Modernlemesi ve Pozitivizm, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, II:352, letiim, stanbul. hsanolu, E. (1985), Osmanl Devletine 19.yy.da Bilimin Girii ve Bilim-Din likisi Hakknda Bir Deerlendirme Denemesi, Toplum ve Bilim, 29/30:79-102. hsanolu, E. (1990), Darlfnunun Tarihesine Giri: lk ki Teebbs, Belleten, 210:699745. hsanolu, E. (1992), Tanzimat ncesi ve Tanzimat Dnemi Osmanl Bilim ve Eitim Anlay, 335-395150. Ylnda Tanzimat, Der., H. D. Yldz, TTK Yaynlar, Ankara. nalck, H. (1983), "Introduction to Ottoman Metrology," Turcica, XV: 311-48. nalck, H. (2006), Sened-i ttifak ve Glhane Hatt- Hmayunu, Tanzimat: Deiim Srecinde Osmanl mparatorluu, Derl., H. nalck ve M. Seyitdanlolu, Phoenix, stanbul. slamolu, H. (2004), Politics of Administering Property: Law and Statistics in the Nineteenth Century Ottoman Empire, 276-320, Constituting Modernity: Private Property in the East and West, Der., H. slamolu, I. B. Tauris, London. James, L. (1996), Pray not to Fall into Temptation and Be on Your Guard : Pagan Statues in Christian Constantinople, Gesta, 35/1:12-20. Jansen, M.B. ( 2006), Cultural Change in Nineteenth-Century Japan, 31-55, Challenging Past and Present: The Metamorphosis of Nineteenth Century Japanese Art, Ed., E.P. Conant, University of Hawaii Press, USA. Kabacal, A. (1987), Trk Yayn Tarihi, Gazeteciler Cemiyeti Yaynlar, stanbul. Kabacal, A.(2000), Balangcndan Gnmze Trkiyede Matbaa Basn ve Yayn, Literatr, stanbul. Kaar, M. (1998), Osmanl mparatorluunda Askeri Teknik Eitimde Modernleme abalar ve Mhendishalerin Kuruluu (1808e kadar), 87-125, Osmanl Bilimi Aratrmalar I, stanbul. Kaplan, M., Erginn, . ve Emil, B. (1974), Yeni Trk Edebiyat Antolojisi, Cilt I (18391865), .. Edb. Fak. Mat., stanbul. Kara, . (2003), Les notions de science (ulum, fnun) et dart (sanat) lge des Rformes ottomanes, Mdecins et ingnieurs Ottomans lge des nationalismes, Der., M. Anastassiadou-Dumont, Maisonneuve et Larose, Paris. Karal, E. Z. (1985), "Dil ve Dil Tartmalar", 2:314-332, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, letiim, stanbul. Karateke, H. T. (2004), Padiahm ok Yaa! Osmanl Devletinin Son Yzylnda Merasimler, Kitap, stanbul. Karlaa, B. (1991), Yirmisekiz Mehmet elebinin Yeni Bulunan Bir Fizik Kitab Tercmesi ve Onsekizinci Yzyl Banda Osmanl Dncesi, Bilim Felsefe Tarih I, Hikmet, stanbul.

220 Kasaba, R. (1993), Osmanl mparatorluu ve Dnya Ekonomisi, Belge Yaynlar, stanbul. Kasap, S. (2003), Sergi-i Umumi-i Osmani, 1863, (Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi), Marmara niversitesi, stanbul. Krl, C. (2001), "The Struggle Over Space: Coffeehouses of Ottoman Istanbul, 1780-1845," (Yaymlanmam Doktora Tezi), Binghampton University, NY. Koak, C. (1996), Kaptrlm ideal: Mai ve Siyah zerine psikanalitik bir deneme, Toplum ve Bilim, 70:95-152. Koak, C. (2003), Yeni Osmanllar ve Birinci Merutiyet, 72-82, Cumhuriyete Devreden Dnce Miras: Tanzimat ve Merutiyetin Birikimi, Der., M. . Alkan, letiim, stanbul. Kolcu, A. . (1999a), Trkede Bat iiri, Gndoan, Ankara. Kolcu, A. . (1999b), Ondokuzuncu Yzylda Bat Edebiyatndan Tercme Edilen iirler Antolojisi, Gndoan, Ankara. Kololu, O. (2006), Osmanldan 21. Yzyla Basn Tarihi, Pozitif, stanbul. Korlaeli, M. (2003), Pozitivizmin Trkiyeye Girii, Hece, stanbul. Kostof, S. (1991), The City Shaped: Urban Patterns and Meanings Through History, Bulfinch, New York, Boston. Kreiser, K. (1997), Public Monuments in Turkey and Egypt: 1860-1916, Muqarnas: An Annual on the Visual Culture of the Islamic World, XIV: 103-117, Der., G. Necipoglu, E.J. Brill, Leiden. Kuban, D. (1970), 100 Soruda Trkiye Sanat Tarihi, Gerek Yaynevi, stanbul. Kuban, D. (2000), stanbul: Bir Kent Tarihi-Bizantion, Konstantinopolis, stanbul, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul. Kurdakul, N. (1989) Tanzimat Dneminin Gereince Tannmayan Dnr: Mehmet Sadk Rifat Paa, Tarih ve Toplum, 71:56-62. Kuya, A. (1999), Osmanl-Trk Modernlemesi ve Ordunun Siyasetteki Yeri zerine, Cogito, 19: 259-267. Ktkolu, M. (2000), XX. Asra Erien stanbul Medreseleri, Trk Tarih Kurumu, Ankara. Lacchia, T. (1943), I Fossati architetti del Sultano di Turchia, Edizioni del Giornale di politica e di letteratura, Roma. Levy, A. (1971a), "The Officer Corps in Sultan Mahmud II's New Ottoman Army, 1826-39." International Journal of Middle East Studies, 2/1:21-39. Levy, A. (1971b), "The Ottoman Ulema and the Military Reforms of Sultan Mahmud II," Asian and African Studies, VII:13-39. Mahmud Cevad (2001), Maarif-i Umumiye Nezareti Tarihe-i Tekilat ve craat : XIX. Asr Osmanl Maarif Tarihi, Der., T. Kayaolu, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara. Makdisi, U. (1998), The Rediscovery of Baalbek: A Metaphor for The Empire in the Nineteenth Century, 137-156, Baalbek: Image and Monument, 1898-1998, Derl., Sader, H., Scheffler, T. ve Neuwirth, A., Beiruter Texte und Studien 69, Wiesbaden, Steiner.

221 Maksudyan, N.(2008), Hearing the Voiceless - Seeing the Invisible: Orphans and Destitute Children As Actors of Social, Economic, and Political History in the Late Ottoman Empire, (Yaymlanmam Doktora Tezi), Sabanc Universitesi, stanbul. Mallgrave, H. F. (2005), Architectural Theory: An Anthology from Vitruvius to 1870, Blackwell, UK. Mango, C. (1962), The Mosaics of St. Sophia at Istanbul: The Church Fathers in the North Tympanum, Harvard University Press, Washington, D.C. Mango, C. (1997), Hagia Sophia: A Vision for Empires, Ertu&Kocabyk, stanbul. Manneh, E. B. (2006), Ali ve Fuad Paalarn Bab- Alideki Nfuzlarnn Kkenleri (18551871), Tanzimat: Deiim Srecinde Osmanl mparatorluu, Derl., H. nalck ve M. Seyitdanlolu, Phoenix, stanbul. Mardin, . (1985), Tanzimat ve Aydnlar, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, 1:1698-1701, letiim, stanbul. Mardin, . (2003a), Yeni Osmanl Dncesinin Douu, (ev., M. Trkne ve F. Unan), letiim, stanbul. Mardin, . (2003b), Yeni Osmanl Dncesi, 42-53, Cumhuriyete Devreden Dnce Miras: Tanzimat ve Merutiyetin Birikimi, Der., M. . Alkan, letiim, stanbul. Mardin, . (2004), Trk Modernlemesi, Der., M. Trkne ve T. nder, letiim, stanbul. Mark, R. (1995), Architectural Technology up to the Scientific Revolution, MIT Press, Cambridge Massachusetts. Mehmed Esad (1986), Mirat- Mhendishane-i Berri-i Hmayun, Der., S. Erdem, T Bilim ve Teknoloji Tarihi Aratrma Merkezi, stanbul. Mnage, V.L. (1964), The Serpent Column in Ottoman Sources, Anatolian Studies, 14:169173. Mitchell, T. (1984), As If the World Were Divided in Two: The Birth of Politics in Turn-ofthe-Century Cairo, (Yaymlanmam Doktora Tezi), Princeton University. Mitchell, T. (2001), Msrn Smrgeletirilmesi, letiim, stanbul. Moltke, H.V. (1999), Moltkenin Trkiye Mektuplar, Remzi, stanbul. Mller-Wiener, W. (1998), Bizanstan Osmanlya stanbul Liman, Tarih Vakf Yaynlar, stanbul. Mller-Wiener, W. (2002), stanbul'un Tarihsel Topografyas : 17. Yzyl Balarna Kadar Byzantion-Konstantinopolis-stanbul, YKY, stanbul. Nasr, A. (1991), Trk Mimarlnda Yabanc Mimarlar, (Yaymlanmam Doktora Tezi), T Fen Bilimleri Enstits, stanbul. Necipolu, G. (1986), "Plans and Models in 15th and 16th Century Ottoman Architectural Practice," Journal of the Society of Architectural Historians, 45/3:224-43. Necipolu, G. (1992) The Life of an Imperial Monument: Hagia Sophia after Byzantium, 195-225, Hagia Sophia from the Ages of Justinian to the Present, Derl., R. Mark ve A. akmak, Cambridge University Pres, London.

222 Necipolu, G. (1995), The Topkap Scroll: Geometry and Ornament in Islamic Architecture, The Getty Center for the History of Art and the Humanities, Santa Monica. Necipolu, G. (2005), The Age of Sinan: Architectural Culture in the Ottoman Empire, Reaktion Books, London. Nelson, R.S. (2004), Hagia Sophia, 1850-1950: Holy Wisdom Modern Monument, University of Chicago Press, Chicago and London. Neumann, C. (2000), Ara Tarih Ama Tanzimat: Tarih-i Cevdet'in Siyasi Anlam, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul. Oktay, C. (2003), Bizans Siyasi deolojisinden Osmanl Siyasi deolojisine, 29-41, Cumhuriyete Devreden Dnce Miras: Tanzimat ve Merutiyetin Birikimi, Der., M. . Alkan, letiim, stanbul. Olgun, . (Der.), (2001), Ramazan Kitab, Kitabevi, stanbul. Olsen, D.J. (1986), The City as a Work of Art: London, Paris, Vienna, Yale University Press Orgun, M. Zarif (1938), Hassa Mimarlar, Arkitekt, 333-342. Orhonlu, C. (1981), ehir Mimarlar, Osmanl Aratrmalar Dergisi, 2:1-30. Ortayl, . (1974), Tanzimattan Sonra Mahalli dareler, Trkiye ve Orta Dou Amme daresi Enstits Yayn, Sevin Matbaas, Ankara. Ortayl, . (1992), Osman Hamdinin nndeki Gelenek, ss.123-131, I. Osman Hamdi Bey Kongresi-Bildiriler (2-5 Ekim 1990), Mimar Sinan niversitesi Yaynlar, stanbul. Ortayl, . (2005), Osmanlnn En Uzun Yzyl, letiim, stanbul. Ousterhout R. ve Bagelen, N. (2005), Tarihi Kartlarda Yaayan stanbul: Osmanl ncesi Antlar, Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, stanbul. nsoy, R. (1984), "Osmanl mparatorluu'nun Katld lk Uluslararas Sergiler ve Sergi-i Umumi-i Osmani (1863 stanbul Sergisi)," Belleten, CXLVII:195-235. zbek, N. (2003), "Alternatif Tarih Tahayylleri: Siyaset, deoloji ve Osmanl-Trkiye Tarihi," Toplum ve Bilim, 98:234-54. zdem, R. (1940), Tanzimattan Beri Yaz Dilimiz, 879-931, Tanzimat I, Maarif Vekaleti, Ankara. zdural, A. (1995), Omer Khayyam, Mathematicians, and Conversazioni with Artisan, The Journal of the Society of Architectural Historians, 54/1:54-71. zgven, B. (1980), dadi Binalar, Tarih ve Toplum, 44:236-9. ztuncay, B. (1992), James Palmerstone: Pioneer of Photography in the Ottoman Empire, Eren, stanbul. ztuncay, B. (2003), The Photographers of Constantinople: Pioneer Studios and Artists from 19th century Istanbul, Ko Kltr Sanat Tantm, stanbul. Paksoy, .G. (1993), Baz Belgeler Inda Osmanl Devletinin Kltr Miras Politikas zerine Dnceler, 201-21, Osman Hamdi Bey ve Dnemi, Der., Z. Rona, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul.

223 Palumbo-Fossati, C. (1970), I Fossati di Morcote, Instituto Editoriale Ticinese, Bellinzona. Pamuk, . (1994), Osmanl Ekonomisinde Bamllk ve Byme 1820-1913, Tarih Vakf, stanbul. Parla, J. (1992), Tanzimat Dnnde Batllamann Snrlar, 133-47, I. Osman Hamdi Bey Kongresi-Bildiriler (2-5 Ekim 1990), Mimar Sinan niversitesi Yaynlar, stanbul. Parla, J. (1993), Babalar ve Oullar: Tanzimat Romannn Epistemolojik Temelleri, letiim, stanbul. Parla, J. (2005), Efendilik, arkiyatlk, Klelik, letiim, stanbul. Pasinli, A. (2003), stanbul Arkeoloji Mzesi, Akbank, stanbul. Perez-Gomez, A. (1983), Architecture and the Crisis of Modern Science, MIT Press, Cambridge, Massachusetts, London. Quataert, D.(1999), Osmanl mparatorluu, 1700-1922, (ev., A. Berktay), letiim, stanbul. Quataert, D.(2002), Sanayi Devrimi anda Osmanl malat Sektr, (ev. T. Gney), letiim, stanbul. Raby, J. (1987), Mehmed The Conqueror and the Byzantine Rider of the Augustaion, Topkap Saray Mzesi Yll, 2:141-152. Rado, . (Der.) (1981), Fatih Sultan Mehmet stanbul'un Aln-Eski Hali ve Trkler stanbul'a Neler Getirdiler?, Albert Gabriel, Joseph von Hammer-Kostantiys, Rado Yaynlar, stanbul. Rosenthal, S.(1980), Urban Elites and the Foundation of Municipalities in Alexandria and Istanbul, Modern Egypt Studies in Politics &Society, Ed.ler, E. Kedourie & S.G.Haim, Routledge, UK. Rosenthal, F. (2004), Bilginin Zaferi : slam Dncesinde Bilgi Kavram, (ev., L. Gngren), Ufuk Kitaplar, stanbul. Regg, W. (Der.) (2004), A History of the University in Europe: Universities in the 19th and early 20th century (1800-1945), Volume 3, Cambridge University Press, Cambridge. Said, E. (2004 [1978]), arkiyatlk: Batnn ark Anlaylar, (ev., B. lner), Metis, stanbul. Sakaolu, N.(1994), At Meydan, 1: 414-8, stanbul Ansiklopedisi, letiim, stanbul. Sakzl Ohannes Paa (2005), Gzel Sanatlar Tarihine Giri, Der., K. Bostanc, Hece, Ankara Saner, T. (1998), 19. Yzyl stanbul Mimarlnda Oryantalizm, Pera, stanbul. Sarc, . C. (1940) Tanzimat ve Sanayiimiz, 423-440, Tanzimat I: Yznc Yldnm Mnasebetiyle, Maarif Matbaas, stanbul. Schlter, S. (1999), Gaspare Fossatis Restaurierung der Hagia Sophia in Istanbul 1847-49, P. Lang, Bern, New York. Schlter, S. (2000), Gaspare Fossatinin Ayasofya Onarmlar (1847-49), 62-65, 600 Yllk Ayasofya Grnmleri ve 1847-49 Fossati Onarmlar, Kltr Bakanl Antlar ve Mzeler Gnl. Md., Mas, stanbul.

224 Selen, H.S. (1965), Yazma Cihannmya Gre Edirne ehri, Edirnenin 600. Fethi Yldnm Armaan Kitab, Trk Tarih Kurumu Yaynevi, Ankara. Seyitdanlolu, M. (1996), Tanzimat Devrinde Meclis-i Vl 1838-1868, TTKY, Ankara. Shannazari, F. (1992), Modernization of Education: A Comparison of Japan and Iran, Institute of Middle Eastern Studies, Japan. Shaw, W.(2003), Possessors and Possessed: Museums, Archaeology and the Visualization of History in the Late Ottoman Empire, University of California Press, Berkeley. Somel, S. A. (2001), The Modernization of Public Education in the Ottoman Empire: 18391908 The Islamization, Autocracy and Discipline, Brill, Leiden. Somel, S.A. (2003), Osmanl Reform anda Osmanlclk Dncesi (1839-1908), 88116, Cumhuriyete Devreden Dnce Miras: Tanzimat ve Merutiyetin Birikimi, Der., M. . Alkan, letiim, stanbul. Spitzerin Hatralar-1, (1973), Hayat Tarih Mecmuas, 2/9:33-40. St.Laurent, B. (1989), Ottomanization and Modernization. The Architectural and Urban Development of Bursa and the Genesis of Tradition, (Yaymlanmam Doktora Tezi), Harvard University. Strauss, J. (1995), The Millets and the Otoman Language: The Contribution of Ottoman Greeks to Ottoman Letters (19th-20th Centuries), Die Welt Des Islams, New Series, 35/2:189-249. Sungu, . (1941-42), Mekteb-i Maarif-i Adliyyenin Tesisi, Tarih Vesikalar Dergisi, 1:212225 apolyo, E. B. (1971), Trk Gazetecilii Tarihi: Her Ynyle Basn, Gven Matbaas, Ankara. en, . (1996), Osmanl Panayrlar (18.-19. Yzyl), Eren, stanbul. enyurt, O. (2006), Trkiyede Yap retiminde Modernleme ve Taahht Sisteminin Oluumu, (Yaymlanmam Doktora Tezi), Yldz Teknik niversitesi, Fen Bilimleri Enstits, stanbul. irin, . (2006), Osmanl mgeleminde Avrupa, Lotus, Ankara. Tahtavi, R. R. (1992), Paris Gzlemleri, (ev., C. ifti), Ses, stanbul. Tanpnar, A. H. (2003), XIX. Asr Trk Edebiyat Tarihi, alayan, stanbul. Tanyeli, G. (2000), 18. Yzyl Osmanl Mimarlnda Yapm Sreci: Laleli Klliyesi rnei, 317-326, Celal Esad Arseven Ansna Sanat Tarihi Semineri Bildirileri 7-10 Mart 1994, Der., B. Mahir, MS Trk Sanat Tarihi Uygulama ve Aratrma Merkezi, stanbul. Tanyeli, U. (1990a), Mimarlk Terminolojilerinin Douu zerine Gzlemler, Mimarlk, 241:52-55. Tanyeli, U. (1990b), Topkap Saray nc Avlusundaki Fatih Kk (Hazine) ve Tarihsel Evrimi zerine Gzlemler, Topkap Saray Mzesi Yll, 4:50-187. Tanyeli, U. (1993), Batllama Dnemi ncesinin Trk Mimarlnda Bat Etkileri, Trk Kltrnde Sanat ve Mimar: Klasik Dnem Sanat ve Mimarisi zerine Denemeler, 21.

225 Yzyl Eitim ve Kltr Vakf, stanbul. Tanyeli, U. (1995), Trkiyede Modernlemenin Unutulmu Tanklar: Askeri Mimarlk Kitaplar, Mimarlk Dergisi, 269:38-42. Tanyeli, U. (1996), 19. yzyl Trkiyesinde Mimari Bilgi Alannn Biimlenii, 19. Yzyl stanbulunda Sanat Ortam, Sanat Tarihi Dernei, stanbul. Tanyeli, U. (2004), "Dlenmi Rasyonalite Olarak Kent: Trkiye'de Planlama ve ifte Bilinlilik", 503-37, lhan Tekeli in Armaan Yazlar, Derl., S. lkin, O. Silier & M. Gven, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul. Tanzimat Devrine Ait Bir Ksm Resimler ve Vesikalar (1940), Maarif Vekaleti, Ankara. Takprzade Ahmed Efendi [968/1561] (1975), Mevzuat'l-Ulm : limler Ansiklopedisi, Der., M. evik, dal Neriyat, stanbul. Teteriatnikov, N. (1998), Mosaics of Hagia Sophia, Istanbul : the Fossati Restoration and the Work of the Byzantine Institute, Dumbarton Oaks Research Library and Collection, Washington, DC. Tekeli, . ve lkin, S. (1997), Mimar Kemalettinin Yazdklar, evki Vanl Vakf Yaynlar, Ankara. Terziolu, A. ve Lucius, E. (1993), Mekteb-i Tbbiye-i Adliye-i ahane ve Bizde Modern Tp Eitiminin Gelimesine Katklar : Sempozyum Bildirileri, Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, stanbul. Timur, T. (2000), Osmanl Kimlii, mge, Ankara. Topuz, H. (2003), II. Mahmuddan Holdinglere Trk Basn Tarihi, Remzi, stanbul. Tulac, P. (1993), Osmanl Mimarlnda Balyan Ailesinin Rol, Yeni r Kitabevi, stanbul. Turan, . (1963), Osmanl Tekilatnda Hassa Mimarlar, Tarih Aratrmalar Dergisi, 1/1:151-203. Turnbull, D. (2000), Masons, Tricksters and Cartographers: Makers of Knowledge and Space, Gordon&Breach Publishing, Florence, USA. Ubicini, J.H.A. (1977), Trkiye: 1850, Tercman 1001 Temel Eser, stanbul. Uluay, . (1958), Yksek Mhendis Okulu, Berksoy Matbaas, stanbul. Unat, F. R. (1964), Trkiye Eitim Sisteminin Gelimesine Tarihi Bir Bak, Milli Eitim Bakanl Basmevi, Ankara. Unat, F.R. (1987), Osmanl Sefirleri ve Sefaretnameleri, Trk Tarih Kurumu Yaynevi, Ankara. Upton, D. (1984), Pattern Books and Professionalism: Aspects of the Transformation of Domestic Architecture in America, 1800-1860, Winterthur Portfolio, 19-2/3:107-150. Vryonis, S., (1991), "Byzantine Constantinople and Ottoman Istanbul: Evolution in a Millenial Imperial Iconography," 13-52, The Otoman City and Its Parts, Derl., I. A. Bierman, R. A. Abou-El-Haj & D. Preziosi, Aristide D. Carastas, NY.

226 Warr, M. (1989), A Biography of Stratford Canning, Alden Press, Oxford. Webster, C. (1995), The Architectural Profession in Leeds 1800-50: A Case-Study in Provincial Practice, Architectural History, 38:176-191 Williams, P. ve Chrisman, L. (Derl.), (1994), Colonial Discourse and Post-Colonial Theory: A Reader, Columbia University Press, New York. Yerasimos, S. (1993), Kostantiniye ve Ayasofya Efsaneleri, letiim, stanbul. Yerasimos, S. (1994), Ayasofya Efsaneleri, 1:457-8, stanbul Ansiklopedisi, letiim, stanbul. Yerasimos, S. (2006), Tanzimatn Kent Reformlar zerine, Tanzimat: Deiim Srecinde Osmanl mparatorluu, Derl., H. nalck ve M. Seyitdanlolu, Phoenix, stanbul. Yeilkaya-Grallar, N. (2007), From A Courtyard to a Square: Transformation of the Beyazt Meydan in the Early Nineteenth Century stanbul, METU Journal of Faculty of Architecture, 24/1: 71-92. Yetikin, A. N. (2005), 19. Yzyl Batllama Dneminden Bir Grnt: stanbuldaki Kla Yaplar (Genel Bir Deerlendirme), Afife Batura Armaan: Mimarlk ve Sanat Tarihi Yazlar, Der., K. Kocatrk Literatr, stanbul. Yinan, M. H., (1940) Tanzimattan Merutiyete Kadar Bizde Tarihilik, 573-595, Tanzimat I, MEB, Ankara. Yolalc, E. (1999), "XIX. Yzyl ve Sonras Osmanl Devleti'nde Eitim ve retim Kurumlar," Osmanl, 281-96, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara. Ycel, E. (1994a), Dikilitalar, 3: 52-3, stanbul Ansiklopedisi, letiim, stanbul. Ycel, E. (1994b), Burmal Stun, 2:340, stanbul Ansiklopedisi, letiim, stanbul.

227 ZGEM Doum tarihi Doum yeri Lise Lisans 02.04.1976 Ankara 1988-1993 1993-1997 Konya Meram Anadolu Lisesi ODT, Mimarlk Fakltesi Mimarlk Blm ODT, Sosyal Bilimler Enstits Mimarlk Tarihi Anabilim Dal, Mimarlk Tarihi, Eletirisi ve Kuram Program Budapete Teknik niversitesi, Mimarlk Fakltesi Central European University, Tarih Blm Yldz Teknik niversitesi Fen Bilimleri Enstits Mimarlk Tarihi Anabilim Dal, Mimarlk Tarihi ve Kuram Program

Yksek Lisans

1997-2000

Aratrma Bursu 2000-2001

Doktora

2002-2008

alt Kurumlar 1998-1999 FON Mimarlk Brosu, Ankara, Yardmc Mimar

2002-Devam ediyor GYTE, Mimarlk Fakltesi, Aratrma Grevlisi