You are on page 1of 225

Doktora Tezi Yaln Armaan Trk iirinde Modernizm Bilkent 2007

TRK RNDE MODERNZM

YALIN ARMAAN

TRK EDEBYATI BLM Bilkent niversitesi, Ankara Eyll 2007

Bilkent niversitesi Ekonomi ve Sosyal Bilimler Enstits

TRK RNDE MODERNZM

YALIN ARMAAN

Trk Edebiyat Disiplininde Doktora Derecesi Kazanma Ykmllklerinin Parasdr

TRK EDEBYATI BLM Bilkent niversitesi, Ankara

Eyll 2007

Btn haklar sakldr. Kaynak gstermek kouluyla alnt ve gnderme yaplabilir. Yaln Armaan

Fuata ve Gzeye

Bu tezi okuduumu, kapsam ve nitelik bakmndan Trk Edebiyatnda Doktora derecesi iin yeterli bulduumu beyan ederim. Yrd. Do. Dr. Laurent Mignon Tez Danman

Bu tezi okuduumu, kapsam ve nitelik bakmndan Trk Edebiyatnda Doktora derecesi iin yeterli bulduumu beyan ederim. Prof. Dr. Ahmet idem Tez Jrisi yesi

Bu tezi okuduumu, kapsam ve nitelik bakmndan Trk Edebiyatnda Doktora derecesi iin yeterli bulduumu beyan ederim. Do. Dr. Ayenur slam Tez Jrisi yesi

Bu tezi okuduumu, kapsam ve nitelik bakmndan Trk Edebiyatnda Doktora derecesi iin yeterli bulduumu beyan ederim. Do. Dr. Halil Turan Tez Jrisi yesi

Bu tezi okuduumu, kapsam ve nitelik bakmndan Trk Edebiyatnda Doktora derecesi iin yeterli bulduumu beyan ederim. Yrd. Do. Dr. Mehmet Kalpakl Tez Jrisi yesi

Ekonomi ve Sosyal Bilimler Enstits Mdrnn onay Prof. Dr. Erdal Erel Enstit Mdr

ZET TRK RNDE MODERNZM Armaan, Yaln Doktora, Trk Edebiyat Blm Tez Danman: Yard. Do. Dr. Laurent Mignon Eyll 2007

Bu tezde, modernlemeyle Trk iirinin nasl bir dnm geirdii ve modernist iirin hangi koullarda olanakl hale geldii saptanmaya allmtr. Modernlemeyle iirin nasl bir dnm geirdiini belirleyebilmek iin Tanzimatla balayan srete ne tr bir edebiyat kurumunun ina edildii ele alnm; modernist iirin hangi koullarda olanakl hale geldiini grmek iin de kinci Yeni iiri incelenmitir. Trkiyede edebiyat kurumu, estetik zerklik kartl, geleneksizleme ve halk edebiyatnn kefi ekseninde ekillenmitir. Bu edebiyat kurumunun inas srecinde iir, toplumsal fayda noktasnda tanmlanm ve dilin bireysel kullanmn ne karacak giriimlere izin verilmemitir. Bu nedenle iir, zerk bir yap olarak grlmemi, zellikle 1911 sonrasnda milliyeti dnceleri yaymann arac haline getirilmitir. Bu dnemde modern iirin, eskiyi reddetmek ve mill kabul edilen hece veznini kullanmakla olanakl hale gelecei ileri srlmtr. Ahmet Haim ve Yahya Kemal gibi airler, faydac edebiyat kurumuna kar kmlar ama bu kurumu kkl biimde dntrmeyi baaramamlardr. Bu edebiyat kurumuna baz noktalarda bal kalan Garip iiri ise vezin ve dile ilikin tartmalar askya alarak metinsel stratejisi asndan avangard bir iir yazm ve zerk iir diline kar kmas sayesinde ksa zamanda yaygnlk kazanabilmitir. Edebiyat kurumunun estetik zerklik kartl nedeniyle izin vermedii modernist iir, zerk iir diline dayanan kinci Yeni tarafndan yazlabilmitir. kinci Yeni, zerk bir iir dili kurabilmek iin edebiyat kurumunun belirledii anlalr dil beklentisine kar km, iiri siyasetten ve ahlaktan bamsz bir yap haline getirmitir. kinci Yeninin zerk iir dili byk bir direnle karlanmtr. kinci Yeniye gsterilen bu dirente Trkiyede modernist duyarlla kar gelitirilen tepkiyi grmek mmkndr.

Anahtar Szckler: Estetik zerklik, Avangard, kinci Yeni, Garip

iii

ABSTRACT MODERNISM IN TURKISH POETRY Armaan, Yaln Ph.D., Department of Turkish Literature Advisor: Assist. Prof. Laurent Mignon September 2007

The thesis attempts to understand how Turkish poetry has changed with modernization and under what circumstances modernist poems were written. In order to undertand how poetry changed with modernization, the thesis deal with what kind of a literary instituition was constructed in the period that started with Tanzimat. For conceiving under what circumstances a modernist poem became possible, Second New (kinci Yeni) was analyzed. The literary instituition was shaped through an opposition to autonomy of aesthetic, the denial of tradition and discovery of folk literature. During the construction process of this literary instituition, the poem was characterized with the social utility and attempts highlighting the individual usage of language were not allowed. Thus the poem was not seen as an autonomous structure and especially after 1911, it became a means of disseminating nationalist thought. In this period, it was believed that modern poem could appear only by denying the tradition and using the Hece (syllabic measure) which was regarded as the national measure. Poets such as Ahmet Haim and Yahya Kemal objected to an utilitarian literary instituition but couldnt manage to transform this instituition radically. The Garip poetry which adhered to the literary instituition in certain aspects, suspended the discussions about the poetical measure and language. Garip wrote an avante-garde poem in terms of the textual strategy and their poems became prevalent soon thanks to its objection to autonomous poetical language. The modernist poem which was not allowed by the literary instituiton because of its objection to aesthetic autonomy, could be written by kinci Yeni which drew upon an autonomous poetical language. Ikinci Yeni objected to the expectation of an understandable poetical language of literary instituition and characterized the poem as a structure independent from politics and morality. The autonomous poetical language used by kinci Yeni was met with a great resistance. In the resistance that was opposed to kinci Yeni, it is possible to see the reaction to modernist sensibility in Turkey.

Keywords: Autonomy of aesthetic, Avante-garde, kinci Yeni, Garip

iv

TEEKKR

Bu tezin yazlmas srasnda hem dostluuyla hem de dorudan metne mdahalesiyle pek ok insann katks oldu. Onlara teekkr etmemek byk bir vefaszlk olaca iin, uzun bir teekkr listesi yapmam gerekiyor. Laurent Mignon, byle bir konuda tez almay kabul ederek bu tezin ortaya kmasn salad gibi, tezi her aamada zenle okuyarak tezin biimlenmesini ve bitmesini salad. Laurent Hocayla yaklak iki yllk alma srecinde, sonraki akademik almalarmda rnek almam gereken pek ok eyi rendim. Kendisine ne kadar teekkr etsem azdr. Tez izleme komitesi yesi olmay kabul eden Halil Turan, her komite toplantsnda yorumlaryla tezin aksaklklarnn giderilmesine yardmc oldu. Ayrca moral destei, ylgnla kaplmadan bu tezi bitirmemde ok nemliydi. Hasan nal Nalbantolu, komite tolantsna katld ve sorunlar klielere dmeden ele almamda nemli katklar oldu. Ahmet idem, hayli dar bir zamanda komite yesi olmay kabul ederek tezin zamannda bitmesini salad. Mehmet Kalpakl ve Ayenur slam, tez jrisinde olmay kabul ettiler. Tm jri yelerine mteekkirim. Berfin Emre tezin ilk, rfan Karako ise son halini okudu ve onlarn eletirileri, beni rahatlamas bir yana, tezin son halini almasnda hayli nemliydi. Tezin bitebilmesinde rfann nerileri ve katklar byktr. kisine de dostluklar ve katklar iin teekkr ederim.

Nazl Aykan, Emine Tucu, ala Diner, Cokun Armaan, Elif Nuyan, Murat Cankara ve Fatih Uslu tezin yazlmas srecinde yanmda oldular. Yalnzca bu tez srecinde deil, doktora eitimi srecinde her eyi paylatm Leyla Burcu Dndarn dostluu, zor zamanlarda kendimi iyi hissetmemi salad. Sha Ouzertem yalnzca tez dneminde deil, yedi yllk Bilkent yaammda bana pek ok konuda destek oldu. Bu tezle ilgili ilk fikirler, Orhan Tekeliolundan aldm Edebiyat ve Toplum dersleri srasnda geliti; bu nedenle Tekeliolunun dolayl katks byktr. Hepsine itenlikle teekkr ediyorum. Son olarak bu tezi yazabilmemi salayan insana, Nurcan Ustaya, teekkr etmek istiyorum. Nurcan, bu tezi yazarken tm huzursuzluumu paylamas bir yana, varlyla bu sreci atlatabilmemi salad. Bu tez, onunla kurduumuz yaamn ilk rn olarak benim iin baka bir anlam da tayor. Tezi, H. Gze Orhon ve Fuat Aksekiye adadm. Bu nedenle ikisine burada ayrca teekkr etmeme gerek yok sanrm.

vi

NDEKLER

ZET.. ABSTRACT TEEKKR... NDEKLER.. GR.. BRNC BLM: MODERNLK, MODERNZM VE TRKYE... A. Modernizmin Snrlar 1. Modernizmi Tanmla(ma)mak.. 2. Edebiyat ve Modernleme. 3. Estetik zerklik. 4. Kltrel Sermaye... B. Trkiyede Modernizm Tartmalar.. 1. Modernizmi Tart(ma)mak 2. Batllama, adalama, Modernleme... C. Trkiye Modernlemesi ve Estetik Kltr.. 1. ifte Temsil Krizi... 2. Edebiyat Kurumu ve Kanon

iii iv v vii 1 18 21 21 24 27 29 31 32 40 43 45 46

KNC BLM : EDEBYAT KURUMUNUN NASI VE MODERNZM BEKLENTS A. Edebiyat Kurumunun nas 1. Estetik zerkliin Karsnda. 50 53 54

vii

2. Geleneksizleme. a. Osmanl Edebiyatnn Reddi.. b. Divan Edebiyatnn cad 3. Halk Edebiyatnn Kefi. a. Halkn ls Olarak Hece... b. Mill Vezin Olarak Hece c. nklabn Bir Vecibesi Olarak Hece B. Modernizm Beklentisi. NC BLM : TEK TEKLFLER ve MODERN GELENEK A. Temsil Krizini Tek Ynl zenler 1. Nev Yunanlik. 2. 1920lerin Avangard k. B. Modern Gelenek.. 1. Yahya Kemal. 2. Ahmet Haim. 3. Nzm Hikmet DRDND BLM: BEKLENEN R: GARP... A. airneye Kar Olmak 1. Temsil Krizi. 2. Beklenen iir 3. Ahmet Haimle Nzm Hikmet Arasnda B. Tarihsel Avangard ve Garip.. 1. Srrealizm Etkisi ve Temsil Sorunu. 2. Garip iiri ve Tarihsel Avangard.. 3. Sonlanan Tartmalar

58 60 65 68 71 72 74 75 82 83 84 92 95 96 101 107 112 117 119 121 125 129 130 132 135

viii

C. Garipin Tarihsellii..

138

BENC BLM: ESTETK ZERKLE DREN VE KNC YEN 141 A. kinci Yeninin Maddi Temelleri.. 1. Politik Bilind... 2. Kltrel Deiimler.. 3. kinci Yeni ve Avrupa Kltr. B. kinci Yeni ve Edebiyat Kurumu.. 1. Folklor iire Dman 2. kinci Yeni ile Divan iiri Karlatrmas 3. kinci Yeninin Muhalefeti ALTINCI BLM: KNC YENNN MODERNZM A. Estetik zerklik. 1. Politik Sylemin Uzanda 144 146 149 152 155 156 162 165 167 169. 171

2. Ahlakn tesinde 175 B. kinci Yeni ve Temsil 180

1. Ve Zurnann Ucunda Yepyeni Bir ingene 180 2. mgelemin Dnm 182 C. kinci Yeniden Sonra 1. Estetik Beeni .. 2. kinci Yeni Etkisi.. SONU.. SELM BBLYOGRAFYA ZGEM 183 184 188 191 202 213

ix

GR

Trkiyede modernlemenin edebiyatta nasl bir dnm yaratt, imdiye kadar daha ok roman zerinden yorumlanm1, iirin yapsndaki modernlemeye bal dnmler yeterince ele alnmamtr. Roman, modernlemeye bal olarak ortaya kan kltrdeki deiimleri grmek noktasnda ok daha elverilidir ama modernlemenin bir trn yapsn dntrmesi noktasndan bakldndaki edebiyat eletirisinde ncelikle buraya baklmaldrasl atma alannn iir trndeki yaptlar olduu grlr. Roman, yalnzca Trkiye iin deil, Batda da yeni bir trdr. Ian Wattn (2007: 11-39) Romann Ykseliinde belirttii gibi, roman modernliin ina ettii gerekilik anlaynn yaratt bir edeb trdr. Romann modern bir tr olarak ortaya kmasna ramen geleneksel edebiyatn neredeyse tamamnn iirden ibaret olmas, modernlik taraftarlarnn ncelikle iir trndeki yaptlarn dntrlmesini talep etmelerine neden olmutur. Bu talebin yan sra, iirin modernlikle birlikte biten ya da yeni balayan deil, aksine deierek devam eden bir tr olmas da, bu trn dntrlmesi arzusuna yol amtr. iirin modernlik deneyimiyle dnmesi konusunda Paul de Man (1997: 371), The Lyric as Paradigm of Modernity (Modernlik Paradigmas Olarak Lirik) balkl sempozyumun editrlerinden u szleri aktarr: edebi biimlerin kmesi daha
Bu konuda yaplan nemli almalar iin bkz. Jale Parla. 1990. Babalar ve Oullar. stanbul: letiim Yaynlar; erif Mardin. 1994. Tanzimattan Sonra Ar Batllama. Trk Modernlemesi. stanbul: letiim Yaynlar. 21-79; Orhan Koak. 1996. Kaptrlm deal. Toplum Bilim 70 (Gz): 94-152; Nurdan Grbilek. 2001a. Orijinal Trk Ruhu. Kt ocuk Trk. stanbul: Metis Yaynlar. 94-134; Nurdan Grbilek. 2004. Kr Ayna Kayp ark. stanbul: Metis Yaynlar.
1

nceden olmu bir eydir ve bu k herhangi bir baka trden ziyade iirde ok daha ak olarak belgelenebilir. Trkiyede de modernlemenin yaratt beklentiler, kendini iiri dntrmeye ynelik prosedrlerde aa vurmutur. Doulu gelenein bir paras saylan Osmanl divan iirinin2 srekli eletirilmesi ve bu gelenee kart bir edebiyat kurumunun inas, Trkiyedeki modernleme taraftarlarnn nasl bir dnm istediklerinin iaretleridir. Bu nedenle de Trkiye modernlemesinin genel eilimlerinin, (sosyal deiimlerle birlikte) iirin yapsndaki dnmler saptandnda kavranabileceini sylemek yanl olmaz. Modernizm konusunda Batda devasa bir eletirel yazn olmasna ramen, bu kaynaklar ou zaman yalnzca Bat modernizmini anlamakla snrldr. Bat-d bir toplumun edebiyatndaki modernist duyarllk sz konusu olduunda, ufuk ac nitelikleri bir yana braklrsa, bu kaynaklar Bat-d topluma zg sreci anlamakta ilevsiz kalr. Modernlik, Bat merkezli bak asndan kurtarlarak kltre bal bir durum olarak kavrandnda, tek bir modernizmden deil, farkl modernizmlerden sz etmek gerekir. Kukusuz modernlik deneyimini ilk yaayan Batdr ama baka toplumlar Bat modernliini amaz bir yolda gecikmi olarak deneyimlemezler. Onlarn deneyimleri, gecikmilikle beraber, kltre bal olarak byk dnmler gsterir. Farkl modernlik deneyimlerinin, farkl modernizmler yaratmas da kanlmazdr. Baka bir deyile tek ve geerli modernizm, Bat modernizmi deildir. Her modernlik deneyimi, farkl modernist tepkilerin ortaya kmasna neden olur. Dolaysyla modernizm, modernlik karsnda verilen estetik tepkilerin btn ise, farkl modernlik deneyimlerinin farkl modernizmler yaratmas da olaandr.

Divan edebiyat ifadesinin tez boyunca trnak iinde kullanlmasnn nedeni, bu adlandrmann ideolojik yanna iaret etmektedir. Osmanl divan iiri ya da Osmanl iiri ifadesi ise, bu bakn kart olarak herhangi bir olumsuzlamaya iaret etmeden bu edebiyat tarihsel balamnda anlamaya alma urann rndr.

Hem Trkiyedeki hem de Batdaki modernizm almalarna bakldnda modernizmin ak ve tek bir tanmn bulmak zordur. Bu durum, yalnzca modernizmi tanmlama isteksizliinden deil, modernizmin kendi doasndan kaynaklanr. Batda modernizm konusunu ele alan almalara, genellikle, bu konunun zorluu belirtilerek sze balandna ska tank olunur (Beebe, 1974: 1065; Bradbury ve McFarlane, 1991: 22; Giles, 1993: 172 vd.). Tezin birinci blmnde de ele alnaca gibi, modernizmin eksiz bir tanmna ulamak, fenomenin karmak nitelii nedeniyle hayli zordur. Yaplacak her trl tanm, ya seilmi belli yaptlar, ya seilmi belli olaylar ya da seilmi belli olgular asndan geerli olabildii iin tekil yaptlar dzeyinde ilevsiz, hatta l hale gelirler. En bata modernizmin kronolojik snrlarn belirlemenin zorluu (Sheppard, 1993: 1) ve ardndan ok farkl yaptlarn ayn parantez iine alnabilmesi, modernizmin tek bir tanmn yapmay zorlatrr. Bu noktada tekil yaptlar dzeyinde modernizm tanmna direnten sz etmek mmkndrki bu durum, bir modernist semptom olarak grlebilir. Baka bir deyile, modernist yapt, kendisini tanmlama giriiminin altn oyma eilimindedir ve bu nitelii onun modernist olmasnn nedenlerinden biridir. Modernist yaptn, belli bir modernizm tanmnn iine yerletirilmeye direnmesi, ayn zamanda modernizm kavramna ihtiya duyulmasnn gerekesidir de aslnda. Richard Ellmann ve Charles Feidelson (1965: V), modernizmin nemli olduunu fark ettiimiz nedenlerin ayn zamanda onu tanmlamay ertelettiini dile getirirken bu duruma iaret ederler. Modernizm hakkndaki almalarda, bir terim olarak modernizmi tanmlamann zorluu dile getirilse de, bu almalar modernizm terimini terk etmek gerektii sonucuna varmazlar. Aksine, modernizmi eletirel olarak ilevsel klmak iin farkl stratejiler nerirler. Modernliin dnyay kavrayta kkl bir dnme yol amas ve bunun

estetii de kkl biimde dntrmesini (ya da estetik diye bir kategoriyi yaratmasn) anlayabilmek, baka bir deyile sanattaki (daha zelde edebiyattaki) dnm btncl olarak kavrayabilmek iin modernizm terimini eletirinin yardmna armak zorundayz. Tekil yaptlar dzeyinde modernist nitelikleri saptamak, modernizmin eletirel olarak ilevselliini geersiz klma tehlikesi tarken, geni bir tarihsel hat zerinde dnmleri saptayabilmek iin modernizm kanlmaz bir terime dnr. zc bir yaklamla, tekil yaptlar dzeyinde belli niteliklerin (rnein yabanclama, kentleme, seklerleme ya da aklclama) arand ve kolayca bulunduu modernizm yorumlar, modernliin edebiyat zelinde yaratt dnm anlamaktan uzaktr. Byle bir yaklam, yalnzca bir dorulama yapmaktan ibaret olarak kalmaya mahkmdur. Bunun yerine, modernizmi bir zihinsel dnm giriimi olarak kavramak ve bu giriimin edebiyat nasl dntrdne bakmak gerekir. Baka bir deyile ama, modernizmin tek bir tanmna bal kalmak deil, modernleme srecinde edebiyat alanndaki gerilimleri belirlemek olmaldr. Bu sayede, Trke iirin modernlemeyle nasl bir dnm geirdiini ve modernlemenin yaratt korkular ve kayglar grmek mmkn hale gelebilecektir. Bunun aksine zc bir yaklam benimsenip, modernizmin bir tanmna bal kalmak, Trke iirin dnmyle ortaya kan pek ok sorunun yantsz kalmasna neden olacaktr. zc bir modernizm tanm benimsendiinde, modernleme ve Trke iir asndan yantsz kalabilecek olas sorular olarak unlar sralanabilir: kinci Yeni iiri, genel olarak kabul grd gibi, modernist bir iirdir ve bu iirin byk bir direnle karlanmas ve hl yaygnlaamamasnn onun modernist niteliiyle ilikisi nedir? Bu iire kar gsterilen diren, Trkiye modernlemesinin hangi niteliine balanabilir?

Modernist kabul edilen kinci Yeni iiri, niin Trkiye modernlemesinin daha erken dnemlerinde deil de, ancak 1950li yllarda yazlabilmitir?

kinci Yeni iirini meru klmak iin yazlan Folklor iire Dman yazsnda Cemal Sreya, niin Osmanl divan iirine deil de, yalnzca halk edebiyatna kar kmakla yetinmitir?

Garip, btn iir prosedrlerine kar kan bir hareket olmasna ramen niin ksa bir zamanda yaygnlk kazanabilmitir?

Yahya Kemal, salt vezinle salanan ahengin mihanik (mekanik) olduunu sylemesine ramen, niin vezinsiz bir iiri denememitir? Tm bu sorular ve buna eklenebilecek dier sorular, modernizmi,

modernliin yaratt gerilimler ve bu gerilimlere verilen estetik tepkiler olarak kavradmzda yantlamak olanakldr. Bugne kadar Trkiyede modernizm konusunda yaplan almalarda, bu trden sorular sorulmu olsa bile, modernlemenin kltrde yaratt dnmler btncl bir bakla ele alnmad ya da Trk iirindeki modernizm yalnzca Bat modernizmi model alarak yorumland iin bu trden sorular yantlanamamtr. Trkiyede modernleme-edebiyat ilikisinin deerlendirilmesinde, kronolojik snrlar yeterince net olmasa da, dnem saptamak mmkndr. Bu dnemlerin ilkinde, edebiyattaki dnm Batllama ya da Avrupallama asndan ele alnr. 1850lerden 1950lere kadar devam eden bu dnemde, Avrupa edebiyat (daha ok Fransz edebiyat) model olarak kabul edilmi ve Trke edebiyatn bu edebiyata ne kadar yakn ya da uzak olduu tartlmtr. Bu edebiyata yaknlk hem arzunun hem de kaygnn temel nedeni olurken, tartmalar genellikle Bat-Dou ikilii zerinden yaplmtr. kinci dnemin balangc olan 1950li yllara gelindiinde ise, Batl ya da Avrupa edebiyat adlandrmas yerini ada

szcne brakmtr. Bu deiimde edeb metinlerin dnm kadar, Cumhuriyet modernlemesinin ideolojisi de etkilidir. ada, bir yandan o gnk edebiyat eskiden ayrmaya olanak verirken, dier yandan da Batnn egemen konumunu darda brakmaya olanak salar. Bu iki durum da, Cumhuriyet modernlemesinin ideolojisiyle uyum iindedir. Cumhuriyet modernlemesi, bir yandan Osmanl geleneinden kurtulup muasr medeniyetler seviyesine hatta stne kmay amalarken, dier yandan da Osmanl modernlemesinden kendini ayrmak iin Bat mukallitliinden syrlmak ister. ada szc, eletirel ilevsizliine ramen, Cumhuriyetin ina ettii modernleme sylemini geerli klmakta elverilidir. ada, edebiyattaki zel bir tarza deil, zamana gnderme yapar ve bu nedenle Irving Howeun (1970: 3) da belirttii gibi, ntr bir szcktr. Baka bir deyile ada, eletirel olarak zel bir edebiyat tarzna gnderme yapmaz. Oysa modern edebiyat, belli bir dnemde ortaya kan zgl bir edebiyat trdr. Modernizm tartmalarndaki nc dnemde ise (yaklak son yirmi ylda) Trke iirde modernlemeyle yaanan dnm ada yerine modern olarak adlandrlmaktadr. Batl/Avrupa ya da ada adlandrmasna oranla eletirel olarak daha ilevsel grnen bu yaklamda, Trke iirin geirdii dnmn modernlemeye bal olan nitelikleri saptanmaya allr. Trkiyedeki modernizm almalarna bakldnda, smet zel ve Orhan Koakn zihinsel dnm; Ebubekir Erolu ve Hilmi Yavuzun gelenei; Hasan Blent Kahraman, Enis Batur ve Ahmet Oktayn Bat modernizmini esas alan deerlendirmeler yaptklar grlr. smet zel, 1982 tarihli airler ntellectin Penesinde adl yazsnda modern iirin ayrc niteliini saptar. zele gre (1989: 88), Modern iiri, modern yapan e, airin dnyaya gsterdii organik tepkidir. zel, modern olmay iirdeki belli zellikleri barndrmasyla deil, dnyay kavramaktaki

farkllkla ilikilendirir. zele gre, Modern iir bir edebiyat tr olarak deil, bir yaant olarak domutur (88). Buna ramen, bu yaanty kltrdeki dnmle deil de, airin yaradl gibi mphem bir kavramla aklamay tercih eder: Modern iirin Trkiyede hibir kltrel zorlamann, hatta bir zentinin rn olmayp dorudan doruya airin yaradlndan ald gle dnyaya sorduu sorunun gerei olduu ne yazk ki yeterince anlalamamtr (89). Oysa airin modernleme karsnda verdii tepkiler, onun zel yaradlndan deil, aksine kltrdeki belli zorlamalar, arzular ya da korkular tarafndan belirlenir. Aksi takdirde, niin 1950li yllarda airlerin benzer estetik tepkiler verdiklerini aklamak imknszlar. 1950li yllarda Trkiyedeki kltrn belli nitelikleri, airleri yeni bir iir yazmaya zorlamtr. Eer air yaradlndan ald gle modern iir yazabilseydi, 1950li yllarda iirini deitiren Turgut Uyar ve Edip Cansever gibi airlerin ilk iirlerini yaymladklar 1940l yllarda Garip etkisinde kalan bir iiri deil, dorudan kinci Yeni tarz bir iiri yazmalar gerekirdi. Dolaysyla smet zelin modernizm tartmalarnda nemli bir yeri olan bu yazs, modernizmi anlamakta ilevsel olabilecek bir kavramsal ereve sunmaktan uzaktr. Bunun yan sra, smet zel, Trke iirin 1954-1959 yllarnda son modern atlmn yap[tn] (76) dile getirmesine ramen, bunun niin son atlm olduunu ve daha nemlisi nceki atlmlarn neler olduunu aklama gereini de duymaz. Bu nedenle de Trkiyedeki modernizmin tarihini saptamakta yetersiz kalr. Orhan Koak, henz kitaplamam, dergilerde dank olarak bulunan yazlarnda modernist airleri ele alm, bu airleri (Oktay Rifat, Melih Cevdet Anday, Cahit Klebi) tarihsel balama yerletirerek modernlemenin nasl bir dnme yol atn da saptamtr. Koak (1992: 26), Modernizm Tartmas in Bir ereve Kurma Denemesi balkl yazsnda, Trke iirde modernizmin

1950lerden sonra belirdiini syleyerek, Trkiyedeki modernleme ve edebiyat ilikisini asl olarak kinci Yeni zerinden okumay tercih eder. Koaka gre, Trk iirindeki ilk modernist atlm 1959da bala[mtr] (26, zgn vurgu). Orhan Koakn Trke iirde modernizmin 1950lerden sonra belirdiini ifade etmesi, modernizmi belli bir tarza zglemesinin sonucudur. Gerekten de modernliin yaratt duyarlla sahip kabilen ilk modernist iir, kinci Yenidir. Ancak Trkiyede modernleme ve bunun estetik tepkileri belirlemesi, baka bir deyile modernlemenin sonucunda ortaya kan estetik tepkiler olarak modernizm, kinci Yeni ile balamamtr. Trkiyede dnyay modernist bir zihinle kavramann sonucunda modern edebiyat 1850lerden beri etkilidir. kinci Yeninin modernist tarzna gsterilen diren de, geleneksel bir edebiyat kurumunun deil, modern edebiyat kurumunun varlndan kaynaklanr. Baka bir deyile modern edebiyat kurumu, modernlemenin sonucunda 1850lerden beri varln duyurmaya balam, modernlemeye kar estetik tepkiler seti 1950den ok nce olumutur. Ebubekir Erolu, Modern Trk iirinin Doasnda (1993: 67), iirimizin modernleme srecini ritim ekseninde okumay dener. Modern Trk iirinin Doasnda ok nemli saptamalarn yer almasna ramen Erolu, modernlemenin yaratt dnm saptamaktan daha te gelenein ritim yoluyla nasl sreklilik gsterdiini kantlamaya alr. Ebubekir Erolunun gelenein srekliliini gstermek iin kulland modernleen iir ifadesi, yaygn olmakla birlikte, sorunlu bir bak asna iaret eder. Bu noktada ncelikle u soruyu sormak gerekir: Edebiyat, daha zelde iir, modernleir mi? Edebiyat, bir temsil olarak kavrandnda temsil etme yollarnn deimesi mmkndr ve edebiyat tarihinde ok sayda deiim olmutur. Ayn rntler iinde kalnarak iir yazld Osmanl divan edebiyatnda bile hep ayn iir yazlmam, ok sayda deiim (Sebk-i Hind,

Mahallleme vd.) olmutur. Modern dnemde ise, zgnlk anlaynn deimesi sonucunda srekli bir dnm iddias kendini gsterir. Srekli yeni manifestolarn yaymlanmas, nceki-sonraki kuak atmas hep modernliin bu niteliini belgeler. Buna ramen, edebiyatn modernlemesinden sz etmek mmkn deildir. Modernist iir, dnyay belli bir alglama biiminin sonucunda ortaya kabilen bir tarzdr ve bu tarz kendi isel yasalaryla deil, toplumsal yaam modernletii ve airin dnyay kavray dnm geirdii iin ortaya kar. Baka bir deyile, modernleme estetik bir kategori olmaktan te toplumsal bir kategoridir. Hasan Blent Kahraman, Trk iiri, Modernizm, iir kitabnda, Trke iiri kendi zgl koullar asndan deil de, Bat modernizminin geliimi asndan yorumlamay tercih eder. Her ne kadar Hasan Blent Kahraman (2000: 407), Ebubekir Erolunun kitabn eletirirken 19. yzyldan Y. Kemal ve Ahmet Haime inen izgiyi, ayn dnemde yaamalarna karn niin Baudelaire ve Rimbaud gibi yazamadlar mantyla irdelemek anlamszdr. Ondan te samadr dese de, Trke iiri Bat estetiine gre konumlandrmasnn sonucunda Trkiyeli airin Batl airle ayn zihne sahip ol(a)mamasn eletirir. rnein Kahramana gre, Attila lhan iiri [] Rimbaud-Apollinaire aksna oturan bir iir[dir] (26). Bunun yan sra, 1. Yeni iirinin [Garip] k noktasnda, tavr olarak dadaclk, kuramsal derin yap olarak da gerekstclk vardr (68). Grld gibi, Hasan Blent Kahraman, Trke iirdeki deiimleri Bat modernizmi asndan konumlandrmakta, dolaysyla bu iirin kltrel balamn geriye itmektedir. Kltrel balamn geri itilmesi, sonuta Trke iirdeki bir hareketin niin adalar gibi olamad sorusuna da dayanr. Kahramana gre, kinci Yeninin dadadan treyen estetii bilememesinden, tanyamamasndan dolay bu akm Modernizmden adaa geememitir (126). kinci Yeni hakknda bu sonuca

varmadan nce Kahraman, Bat modernizmi hakknda geni izahlar yapar ve ardndan kinci Yeninin kendiyle ada akmlar kavrayamad sonucuna ular. Bu sonucun, ayn dnemde yaamalarna ramen niin ayn iiri yazamadlar sorusundan kaynaklandn, dolaysyla Kahramann da sama bulduu mantn devrede olduunu sylemek mmkndr. Hasan Blent Kahramann yazlar, entelektel birikimin kesiflii nedeniyle modernizm tartmalarnda ok nemli bir yer tutar. Buna ramen Trke iirdeki modernizmin zgn niteliklerini anlamakta Bat modernizmi esas almann yarataca eletirel tehlike nedeniyle onun yaklamndan saknlmas gerekir. Trke iirde modernizm tartlrken, Bat modernizmininden tamamen uzak durmak ve Trke iiri geerli olamayacak bir kapallk iinde yorumlamak, elbette, mmkn deildir. Ancak yaplmas gereken Bat modernizmini hesaba katmamak deil, ncelii Trkiyeye zg srece vermek ve Trkiye kltrne zg sreci saydamlatrdktan sonra, karlatrmalara gemektir. Aksi takdirde Trke iiri, Bat iirinin model olduu, ikinci el bir anlat ile okumak zorunda kalrz. Bu noktada, kinci Yeninin dadadan treyen estetii bilmemesi nedeniyle ada olamamasn saptamaktansa, bu iir karsnda gsterilen direncin nedenlerini ve bunun Trkiye modernlemesinin hangi niteliiyle ilgili olduunu saptamak daha nemli grnmektedir. Hilmi Yavuz, son yllarda modernizmle daha yakndan ilgilenmeye balam, modernizmi esas olarak T. S. Eliottan yola karak gelenek zerinden tanmlamtr. Hilmi Yavuza gre (2005: 163), modern iir, bir duyu, bir duyarlktan te bir eydir. Problem, duymak deil, sylemektir. Modern olma iiri bir dil problemi ol[arak] kavra[maktr] (164). Hilmi Yavuzun modern olmann ayrc yan olarak dili bir problem olarak grmeyi belirtmesi, genel olarak kabul grmtr. Roland Barthesn (1989: 13) belirttii gibi, modern edebiyat dili bir problem olarak grr.

10

Ancak Hilmi Yavuzun modern iir tanm, dilin yannda gelenee zel bir anlam atfeder ve bu noktada tartmal bir hale dnr. Hilmi Yavuza gre (Zaman, 16 Ocak 2002), gelenek ya da gemiteki semiyotik pratiin temellk edilmesi, Modernizmin olmazsa olmaz koullarndan biri[dir]. Yavuz, gemiteki semiyotik pratiklerin modernizm iin olmazsa olmaz bir koul olduunu sylemesine ramen, ayn koulu sahih iir kavram iinde devreye sokar. Hilmi Yavuza gre (Zaman, 6 Haziran 2007), sahih iir, bize hem Doulu hem Batl, hem geleneksel hem de modern olmay, yani bu ift maksatl yaam dayatan entelektel tarihle, birebir mutabakat halinde olan iirdir. Bu durumda modern olmann koulu saylan gemiteki semiyotik pratikleri temellk etme ayn zamanda sahih iirin de koulu olmaktadr. Ayrca sahih iir hem modern hem de geleneksel olmay gerektirdii ve geleneksel olmann koulu da gemiin semiyotik pratiklerini temellk etme olduu iin, temellk etme iki kez devreye girmektedir. Bu noktada Hilmi Yavuzun yaklamnn modern iiri anlamaktan daha te, sahih iiri anlamaya dnk olduunu sylemek mmkndr. Baka bir deyile, Hilmi Yavuzun eletiri szlndeki sahih iir kavram, modernizm kavramna duyulacak ihtiyac ortadan kaldrr. Enis Batur, Modern iirin Doumu ve Gelime Sreci (1869-1914) zerine Bir Hiza Denemesi adl yazsnda hiza kavramn gelitirir ve Trke iiri bu kavramla okumay dener. Enis Batura gre (1993: 73- 74, zgn vurgu), [y]erkrenin drt bir yannda, binbir dilde yazan air ve yazarlar, sanat ve dnrleri modernlik balamnda okuyor ve konumluyorsak, gelenek corpusnden beslenmenin tesinde bir hizay oluturan bilekenler btnnden hareket ediyoruz demektir. Her ne kadar Batur, hiza kavramyla Trke iirdeki modernizmi okuma denemesi yapsa da, hiza ile kastedilen yeterince ak deildir. Baturun

11

Trke iiri Batllama asndan okumay eletirmesi ve bunun yerine gelenekten hareket eden deil de, modernlii yerkrenin drt bir yanndaki bir deneyim olarak okumay nermesi nemli olsa bile, Baturun bu konudaki nerileri modernizm yorumu iin yeterli bir ereve sunmaktan uzaktr. Trk iiri ve Modernizm yazsnda Ahmet Oktay (1992: 19, zgn vurgu), Dnya iiri ile Trk iiri arasnda hem dnsel/ieriksel hem de biimsel/yapsal adan kmsenemeyecek bir ara olduunu dile getirir ve Trkiye modernizmini bu ara kavramndan yola karak yorumlar. Oktaya gre Trke iir, tarihsel olarak bakldnda [] kendi zamannn ruhunu tam olarak anlayama[mtr] (19, zgn vurgu). Trkiyeli air, kuramsal yetersizlikinden (22) dolay Bat iirini ksm olarak kavram ve zamannn ruhunu yakalayamamtr. Ahmet Oktayn bu baknn Hasan Blent Kahramann yorumlaryla paralel olduu sylenebilir. Oktay, Dnya iirini yalnzca Bat iirinden ibaret kabul etmekte ve Trk iirinin kendi modernlemesi iinde bir ama gerekletirebil[en] (21, zgn vurgu) airleri, zamann ruhunu anlayamad iin eletirmektedir. Bu noktada Hasan Blent Kahramana yneltilen eletirilerin Ahmet Oktay iin de geerli olduunu sylemek yanl olmaz. Trkiyedeki yaklak son yirmi ylda yaplan modernizm almalar konusunda Metin Cengizin Modernleme ve Modern Trk iiri (2002) adl kitab da anlabilir. Kitabn adndaki ilgi ekiciliine ve kitapta modernlemenin dnyay alglamakta nasl bir dnm yarattnn genel olarak ele alnmasna ramen, Cengizin almasnda modern iir yaklamnn, modernleme srecinin yaratt dnm anlamakta nasl ayrc eletirel bir farka iaret ettiini belirlemek zordur. Dolaysyla, Cengiz de modernizm tartmalar asndan elverili bir kuramsal ereve sunmaz.

12

Yukarda ksaca deinilen Trkiyeye zg modernizm tartmalarnda, Bat modernizminin konumu can alc bir durum olarak belirir. Bu durum, Trkiye modernlemesinin hem temel arzusunu hem de temel kaygsn ekillendirmitir. Trkiyeli entelektel bir yandan modern olmay arzularken, dier yandan kendi benliini kaybetme kaygs tar. Bylece tepkilerini ift ynl gelitirmek zorunda kalr. Edebiyatn ekillenmesinde de bu durumun izdmn bulmak mmkndr. Trkiyeli air, bir yandan Trkiyeye zg modernleme srecini kavramaya, dier yandan da Bat modernlemesinin ynn anlamaya alr. iirini yazmak iin hem kendi toplumunun modernlemesini temsil edecek bir yapy kurmaya hem de Bat iirinin benzer saylan bu srece nasl tepki verdiini renmeye ihtiya duyar. Bat iiri ile Trkiye iiri arasnda bir salnm olarak deerlendirilebilecek bu sre, Trke iirde nemli bir gerilime yol aar. Dolaysyla, bu ift ynl geriliminin, iirde ifte temsil krizine yol atn sylemek mmkndr. ifte temsil krizi, Trke iirde modernizmin yalnzca Bat modernizmi esas alnarak okunamayacana ak biimde iaret etmesi nedeniyle nemlidir. Trkiyeye zg modernizmi yorumlayabilmek iin, airlerin ve iir hareketlerinin bu temsil krizlerine nasl tepki verdiini saptamak gerekir. Modernizmin tekil yaptlar dzeyinde deil, modernleme srecinin tamamn grmeye olanak salamas ve ifte temsil krizinin, Trke iirdeki modernlemeye bal dnm anlamak iin ncelikle kltrel balam saptamay zorunlu klmas, bu tezin ekillenmesini dorudan belirlemitir. Bu almada modernleme sreciyle iirin nasl bir dnm geirdii saptanmaya allm olsa da, odan modernist iir olduunu sylenebilir. Trkiyede modernist olarak adlandrlabilecek tarzn kinci Yeni olmas nedeniyle, kinci Yeniyle ilgili sorular tezde daha geni yer tutuyor. Hatta baz sorularn kinci Yeni iirinden yola klarak saptand da

13

sylenebilir. rnein kinci Yeni iirinin byk bir direnle karlanmasnn nedeni sorgulandnda, Trkiye modernlemesinin nasl bir edebiyat kurumu ina ettiini saptamak kanlmaz oluyor. kinci Yeni iirine gsterilen direncin onun modernist niteliinden kaynaklanmas, Trkiyeye zg modern estetik tepkilerin arkeolojisini yapmay gerektiriyor. Tezin blmleri de bu sorulara yant vermeyi olanakl klacak biimde dzenlenmeye alld. Tezin birinci blmnde Bat modernizmi hakknda ok ksa bilgiler verildikten sonra Trkiyede modernizmin nasl tartldnn zerinde duruluyor. Yukarda belirtildii gibi, Trkiyede modernizm tartmalarn genel olarak dneme ayrmak mmkndr ve tezin ilk blmnde zellikle modernin yerine adan tercih edilmesinin nedenleri sorgulanyor. Yaklak son yirmi ylda yaplan almalar Giri ksmnda ksaca aktarld iin, ilk blmde ayrca bu konuya deinilmedi. Tezin ikinci blmnde, Trkiyede edebiyat kurumunun nasl ekillendii genel hatlaryla ele alnmaya alld. Bu blmde estetik dzeyinin dkl nedeniyle genellikle ihmal edilen Hececi3 iirin, Trkiye modernlemesine zg modernizm beklentisinin sonucu olduu belirleniyor. Bu belirleme, Trkiye modernlemesinin korkularnn ve arzularnn edebiyatta nasl bir dnme yol atn grmeye olanak salamasnn yannda, kinci Yeni iirinin niin direnle karland sorusunun yantlarn da barndryor. nc blmde ise, nce modernleme srecini Batllama arzusuna dntren Nev Yunanlik ile 1920lerin avangard k, ardndan Yahya Kemal,
Trkiyede Hececi iir 1911 ile 1937 yllarn kapsar. Bu dnemde iki farkl kuaktan sz edilir. lk kuak Ziya Gkalpin ynlendirmesiyle, heceyi bir davaya dntren ve Be Hececiler olarak bilinen airlerden oluur (Faruk Nafiz amlbel, Orhan Seyfi Orhon, Enis Behi Koryrek, Yusuf Ziya Orta, Halit Fahri Ozansoy). kinci Kuak ise, Cumhuriyet dneminde hece ile yazan Fazl Hsn Dalarca, Ahmet Muhip Dranas, Ahmet Hamdi Tanpnar vd. airlerdir. Tezde Hececi iir, iki kua kapsayacak biimde kullanlsa da, asl olarak ilk kuak airlerin zerinde duruluyor. Bunun en nemli nedeni kinci kuak Hececi airlerin heceyle balang yapmalarna ramen, sonrasnda farkl bir iire ynelmeleridir.
3

14

Ahmet Haim ve Nzm Hikmet ele alnyor. Bu blmn balnn teki Teklifler olmasnn nedeni, Nev Yunanlik ve 1920lerin avangard knn Batllama korkusunu dile getirmeleri, dier airin ise kiisel duyarlklar nedeniyle genel eilimin dnda kalmalardr. Her eyden nce temsil krizine getirdikleri zm noktasnda birbirinden farkl olan bu hareketlerin ve airlerin ayn blmde bulumasnn gerekesi ise Trkiye modernlemesinin genel eilimine aykr konumda olmalardr. Bu blmde Yahya Kemal, Ahmet Haim ve Nzm Hikmetin poetikalar kuatc biimde deil, yalnzca Trkiyedeki edebiyat kurumu asndan ele alnmtr. Elbette Trke iirde edebiyat kurumu karsnda farkl teklifler sunan airler bunlarla snrl deildir. Ancak ele alnan airler, imdiye kadar modernizm tartmalarnda merkez bir konumdadr. Tezin Garip iiriyle ilgili drdnc blmnde, Garip iirinin ayrc nitelii saptandktan sonra, onun tarihsel konumu belirlenmeye alld ve kinci Yeniden sonra bu iirin estetik deer yoksunu saylmasna itiraz edilerek, Garipin tarihsel nemi vurguland. Garipin tarihselliini saptamak, kinci Yeni iirinin estetik beeniyi ekillendirmekteki gcn anlamaya olanak salamas asndan ayrca nemli grnyor. Edebiyat eletirisinin grevi, yalnzca iyi metinleri analiz etmek4 olamayaca iin Garipin tarihsellii zerinde srarla duruldu. Tezin son iki blm ise kinci Yeni iirine ayrld. kinci Yeniye iki blm ayrlmas, Trkiye modernlemesinin modernist tarz karsndaki konumunu daha iyi belirleyebilmek amac tayor. Tezin nceki drt blm Trkiyedeki modernizmi belli bir tarihsel hat zerinden tartmaktan daha te kinci Yeni iirini daha geni bir erevede tartma isteinin sonucu olarak deerlendirilebilir. kinci Yeniye ayrlan ilk blmde bu tarzn Trkiyede ina edilen edebiyat kurumu karsndaki
Herkes sadece sevdii eyleri inceleyen edebiyat eletirmenleri gibi olsa o zaman doktorlar salkl bedenleri, iktisatlar da zenginlerin yaam standartlarn incelemekten baka bir i yapmazlard (Moretti, 2005b: 25).
4

15

konumunu ele alrken, dier blmde bu iirin ayrc zellikleri saptanmaya allyor. Hem son blmde hem de dier blmlerde verilen iir rneklerinin ok az olduu sylenebilir. Bunun en nemli nedeni iire, dzyazya zg bir bakla yaklamaktan ekinilmesidir. iir, dzyazdan farkl olarak yalnzca konusundan ibaret deildir. Trkiyede yanl biimde iir, ska z ve biim olarak ayrlr ve bir iir, konusu asndan modern saylr. Hseyin Cntrkn (2006: 119) hakl olarak belirttii gibi, iiri z ve biim alarndan ele alma[k] salam bir iir anlayna varmamz kolaylatrmaktan ok gletir[ir]. iir, z ve biim olarak ayrldnda yalnzca konuya bal kalarak birtakm yorumlar yapmak olanakldr. Oysa iiri byle bir ayrma tabi tutmak trn doasna aykrdr. iir, dnyay temsil etme biimlerinden biridir ve bu temsili gerekletirmek iin dili, gndelik dilden farkl biimde kullanr. Eer yaptmz iin iir eletirisi olduuna inanyorsak, ncelikle dilin bu farkl kullanmn aa karmak zorundayz. Aksi takdirde iiri dzyazdan neyin ayrdn aklayamayz. Bu ayrma bal kalmak istendii ve bu tez saf iir eletirisi olmad iin rnek vermek konusunda hayli ekimser davranld. Bu izahlardan da anlalabilecei gibi, tezin konusu iir olmakla birlikte, asl olarak Trkiyede modernlik deneyiminin, iiri nasl dntrdyle ilgilenilmektedir. Bu ilgi modernizmin doasna daha uygun grnyor. smet zelin (1989: 88) belirttii gibi, modern iir bir edebiyat tr olarak deil, yaant olarak domutur. Varl dnyann ald biimle, insann kavraynn niteliiyle dorudan balantldr. Modernizmi ele alan bir incelemenin de ncelikle bu yaanty ele almas gerekir. Son olarak Trkiye modernlemesine zg bir durumun bu tezin ekillenmesine yansyan bir niteliini belirtmek gerekir. Tezde, iirler esas alnmakla

16

birlikte, iir hakkndaki yazlara daha ok arlk verilmitir. Bunun en nemli nedeni, Trkiyede iirin daha yazlmadan nce belli prosedrlerle kayt altna alnmak istenmesidir. rnein Hececi iir nce Ziya Gkalpin medeniyet projesinde yer alm ve ardndan estetik tepkiye dnmtr. Dolaysyla baz iirleri anlamak iin iirlerden nce bu estetik tepkinin belirlendii metinlere gitmek gerekir. Benzer biimde, Namk Kemal yazlarnda gelenekten kopuu ak biimde dile getirmesine ramen, iirlerinde bu kopuu gerekletirememitir. Bu nedenle de sz konusu airlerin iir zerine yazlar, modernleme ve edebiyat ilikisini kavramakta iirlerinden daha nemlidir. Ancak hemen belirtmek gerekir ki, iir zerine yazlara arlk verilse de yazarn niyetini metnin niha yorumu sayan yaklamdan uzak durulmu ve airlerin kendi iirlerine dair syledikleri, iirin yorumu iin tek ve en geerli yorum olarak alnmamtr.

17

BRNC BLM

MODERNLK, MODERNZM ve TRKYE

En ksa tanmyla, Modernizm, zgl modernleme sreci tarafndan yaratlan modern[lik] koullarna skntl ve yalpalayan bir estetik cevaptr (Harvey, 1997: 120). Byle ksa bir tanm yaplabilse bile, aslnda modernizmin eksiksiz bir tanmn vermek ve tarihsel snrlarn belirlemek hayli zor, hatta imknszdr. Monroe K. Spears (1970: 3), Modernizm elbette imknsz bir konudur derken, son yllarn en nemli modernizm almalarndan birisini yapan Franco Moretti (2005a: 3), uzun yllar modernizm zerine altktan sonra imknsz zorlamaktan bkm bir halde, modernizm hakknda almay braktn belirtir. Morettinin modernizm hakknda almay imknsz zorlamak olarak deerlendirmesinin nedeni, modernizmin gerek, aklayc bir deeri olamayacak denli eliik ya da belirsiz bir kategori (3) olmasdr. Morettinin konunun imknszln aklarken verdii rneklere bakldnda, Avrupa modernizmini bir btn olarak dndn grmek mmkndr. Bylece lkeden lkeye farkl modernlikler ve farkl estetik tepkilerin varl nedeniyle, konunun karmak niteliinin imknsz hale geldii sylenebilir. Dolaysyla, modernizmi ele almay imknl hale getirmenin bir yolu, geni bir corafyann yerine daha dar bir corafyay semekten gemektedir. Geri byle bir yol seildiinde, fenomenin btnn grememek gibi bir tehlike ortaya kabilir ama modernizmin byle bir btnlnn olmad ve kltrel olarak

18

byk deiimler gsterdii, baka bir deyile farkl modernlik deneyimlerinin varl nedeniyle tek bir modernizmden deil, farkl modernizmlerden sz etmek gerektii kabul edildiinde, bu sakncay bertaraf etmek mmkndr. Franco Moretti de modernist eserlerin, aslnda modernizmi unutursa[k] ok daha iyi anlalabileceini sylerken, Modernizm[in] kullanlmaz, fiilen ie yaramaz hale gel[diini]; nk ok fazla eyi kapsa[dn] ve zmn alan daraltmaybaz eyleri atlamayrenmekten ge[tiini] (2005a: 4, zgn vurgu) belirtir. Her ne kadar modernizm zor, hatta imknsz bir konu olsa da, eer yaptlara bakldnda modernliin bir biimde bu metinlere szdn gryor ve kanlmaz olarak eletirel modernizm birikimini yardma arma ihtiyac duyuyorsak, yani yaptlar bizi modernizmi tartmaya zorluyorsa, bu metinleri modernizm balamnda ele almay imknl hale getirecek stratejiler belirlemek zorundayz. stelik, [a]ma, problemleri ortadan kaldracak ekilde zmek deil, belli sorunlar ncelikle kesinlikli ekilde dile getirmeye izin veren kavramsal ifadeler ortaya koymak[sa] (Brger, 2004: 47-48), imknszn zerine gitmeyi mutlaka denemek gerekir. Modernizmi imknsz bir konu olmaktan karp, metinleri anlamak ve yorumlamakta ilevsel bir hale getirebilmek iin, ncelikle modernlik deneyimini deerlendirmek ve bunun estetii nasl biimlendirdiini saptamak gerekir. Modernlik konusunda Max Weberden balayp gnmzn postmodernizm sonras teorilerine kadar sosyal bilimler alannda, (estetik) modernizm konusunda ise Charles Baudelaireden gnmze kadar estetik alanda devasa bir yazn var olsa da, bu eletirel birikim temelde Bat kltrn anlamaya yneliktir. Dolasyla Bat-d toplumlarn modernlik deneyimini anlamakta bu eletirel birikim, ancak genel ve yalnzca ufuk ac bir ilev yklenebilir. Bat modernliini ve modernizmini anlamak iin gelitirilen bu eletirel birikimi, Bat-d modernlik deneyimini

19

anlamak iin dorudan kullanmaya kalkmann douraca pek ok sakncadan sz edilebilir. ncelikle, modernizmin (ya da modernliin) belli bir tanmna bal kalarak Bat-d bir toplum olan Trkiyenin zgn modernleme srecini ve bu srecin estetik boyutunu tartmaya kalkmak, Trkiyeye zg kltr yorumlamann nnde bir engele dnebilir. Bu durumun edebiyat eletirisinde yaratt en nemli sakncalardan biri, Trke iirdeki zgn bir durumu dorudan Bat kltrndeki estetik bir tepkiye indirgemektir. rnein pek ok almada tekrarlanan ve artk bir klieye dnen Ahmet Haimin sembolist bir air olduu yorumu, Ahmet Haim iirini anlamann nnde bir engele dnmtr. Benzer biimde, Batdaki estetik dnmleri asl ve en ileri durum olarak grp, bu ilerlemeci anlayla Trke iiri okumak Trke iiri anlamay salamaz, aksine bu zgn sreci Bat estetiine baml klar. Byle bir baka gre, Bat estetii ileride olan iaret ederken Trkiyedeki air bu ileri aamay anlayacak kavramsal aralardan yoksundur. Garip ya da kinci Yeni, yalnzca Bat estetii temel alnarak deil, asl olarak Trkiyeye zg atmalar zmlendiinde anlalabilir. Aksi takdirde Trke iir, srekli ilerledii varsaylan Bat iirinin karsnda srekli ge kalan konumundan kurtulamaz. Kukusuz bu gecikmilik duygusuna iaret etmenin byk nemi vardr ama Trke iir yalnzca bu duyguya bal kalnarak anlalamaz. Modernlik ve modernizm konusundaki eletirel birikimi, Bat-d toplumlar anlamak iin yardma armak gerekse bile, bunun snrn iyi izmek ve o kltre zg sreci anlamay imknsz hale getirdii noktada, bu birikimi bir yana brakmak gerekir. Bu tezin amac modernleme srecinde iirin nasl bir dnm geirdiini anlamaya almak olduu iin, tezde ncelikle bir modernleme kuram, bir modernlik tanm ve bir modernizm yaklamnn belirlenmesi beklenebilir. Ancak Batda bu konu hakknda yaplan almalarn cazibesine kaplarak birtakm

20

ansiklopedik bilgiler sunmak, Trkiyedeki sreci anlamakta faydal olmaktan te, bu karmak fenomenin yaratt karmak sorunlar an ksa yoldan zme ulatrmak anlamna gelebilir. Buna ramen modernlik deneyiminin k yeri olarak Bat kltrne deinmeden gemek de mmkn deildir. Hem Bat modernizmini anlamaya uramak hem de buna bal kalmadan baka bir corafyaya zg sreci yorumlamaya almak, tutturulmas hayli zor bir dengeyi bulmay gerektirir. Aada Bat modernizmini bir takm ansiklopedik bilgilerin slna dmeden tartmak amacyla, nce Batda modernizmin nasl kavrand ele alnacak ve ardndan Trkiyede modernizmin nasl tartldnn zerinde durulacaktr.

A. Modernizmin Snrlar 1. Modernizmi Tanmla(ma)mak Modernizmin eksiksiz bir tanmn vermeye almak, l bir tanm yapmay kabullenmek anlamna gelir. En bata modernizmin kronolojik snrlarnn belirlenemesi, eksiksiz bir tanm yapmay zorlatrr. Bat modernizminin kronolojik snrlar konusunda geni konsenssn 1885 ile 1935 olmasna ramen baz eletirmenler Nietzsche ve Rimbaudyu da dahil etmek iin balang tarihini 1870lere ve baz Amerikal eletirmenler ise Vladimir Nabokovu, William Carlos Willliams, soyut Davurumcular ve Avrupal gmen modernistlerin etkisi altnda yazlan eserleri dahil etmek iin biti tarihini 1950lere vardrrlar (Sheppard, 1993: 1). Kronolojik snrlar belirlemenin zorluu bir tarafa braklp, yaptlar ekseninde bir modernizm tanm yaplmaya alldnda, seilen yaptlara gre yaplan tanmlar, dier modernist yaptlar karsnda geersiz kalma tehlikesi tar. Modernizmi yaptlar ekseninde deil de, modernlii yaratan olaylar ya da olgular (rnein Sanayi Devrimi ya da aklclama) zerinden tanmlamaya almak ise

21

karmak bir sreci tek bir boyuta indirgemek anlam tar. Dolasyla modernizmin eksiksiz ve tek bir tanmn yapma arzusu baarsz olmaya mahkmdur. Modernizm, tek ve eksiksiz bir tanmdan te, modernist kltrn karmak niteliini de ele veren tanmlar okluunun iinden anlalabilir. Modernizm hakknda imdiye kadar yaplan almalarn bir zeti olarak deerlendirlebilecek The Problematics of European Modernism yazsnda Richard Sheppard, imdiye kadar yaplan modernizm tanmlarnn pek ounu aktarr. Sheppardn yazsnda, modernizmin bugne kadar nasl yorumland ve modernist yaptn ayrc yannn nasl tanmland belirlenir. Bu nedenle Sheppardn yazsn eletirel modernizm birikiminin genel hatlarn ortaya koyan bir alma olarak aktarmak, yaplan modernizm tanmlarna ulamaya olanak salar. Richard Sheppard (1993: 2), imdiye kadar modernizmi yorumlarken farkl stratejinin gelitirildiini belirtir. Bu stratejilerden ilki, modernizmin bir ya da birden ok zelliini ya da genel karakterlerini belirleyerek onu yorumlamay dener. 1970li yllarn bana kadar geerli olan ve byk ounluun tercih ettii bu strateji yoluyla modernizmin zellii olarak unlar belirlenmitir: Uzlamaz entelektellik, nihilizm, sreksizlik, Diyonizyak ekim, biimcilik, kendini ekme tavr, sanatn dzenlenmesinin keyfi bir arac ve dnmsellik [reflexivism] olarak mitin kullanm, zihnin anti-demokratik biimde dzenlenmesi, znellie vurgu, yabanclama ve yalnzlk duygusu, aratrma duygusuyla birleen devaml kaos tehdidi duygusu ve panik terr deneyimi, dnya ve benlik arasndaki gedikten kaynaklanan zel bir ironi biimi, bilinlilik, gzlem ve kopu [detachment], iirin z olarak metafor balldr. Byle bir stratejiyle ele alndnda modernist tarzn niteliklerinin saydamlk kazanmad, aksine, daha da bulanklat sylenebilir. Bu nedenle Sheppard, Gaylord LeRoy ve Ursula Beitzin

22

u szn aktarr: Modernizmin ne olduu sorusu zerinde [] anlaan iki eletirmen yoktur (2). Byle bir yaklam, hem yaptn ortaya kt balam dikkate alnmad, hem de seilen yazar ya da yapta ayrcalk tannd iin indirgemeci bir nitelik tar. Bu ilk stratejinin indirgemeci niteliinden rahatszlk duyan baz eletirmenler, ilkinin bir yan rn olan ikinci bir strateji gelitirirler. Buna gre, modernizmin ya da avangardn szde [allegedly] bir ya da daha ok anahtar niteliini belirleyip, bunlar tek boyutlu tarihsel, edeb ya da sosyolojik balama yerletirerek bir odak saptamay denerler (3). Bu yzden modernizm, Romantizmin bir devam ya da kart, ar avangard biimlerde estetizme tepki, Realizm kurallarnn tersine evrilmesi [inversion], Davurumculuk, Ftrizm ve Gerekstclke kartlk, postmodernizmin ncs, megapol deneyiminin ve/ya Dnya Savann rn ve ciddi sanatn yararc ilevini elence ve iletiimin kitle kltrne terk etmek zorunda braklmasnn sonucu olarak ele alnr. Sheparda gre bu durumlarn hepsi az ya da ok temellendirilebilir ama hibiri tek bana savunulamaz (3). Bu stratejilere Sheppard bir ncsn eklemeyi dener. Bu stratejiyi Peter Brger, Fredric Jameson, Gaylord Leroy ve Ursula Beitz, Renate Werner, Jeffrey Herf, Andreas Huyssen ve David Bathrickin yaptlarndaki uzgry (insight), Max Horkheimer ve Theodor W. Adornonun Aydnlamann Diyalektiindeki merkez tezle birletirerek gelitirmeye altn syleyen Sheppard, Adorno ve Horkheimerin temel tezini yle zetler: lk amac insanl doann ve feodalizmin esaretinden kurtarmak olan insan aklnn yaplar, lgnca zerk ileyen bir sisteme dnt ve [insan] doann ve feodalizmin yaptndan daha etkili kleletirdi (8). Shepparda gre, bu balamdan baklnca, modernizm, sadece

23

muhafazakr hmanist duyarlklarla modern ve hmanist olmayan dnya arasndaki atmann sanatsal tezahr olmaktan kar; modernlemenin yeni ve uygun bir duyarlln gelimesinden daha fazlasn gerektirdiinin az ya da ok ok edici biimde farkna varmann tezahr haline gelir (8). Richard Sheppardn aktard modernizm yaklamlarnn okluu, sorunun ne denli karmak olduuna iaret eder. Bu noktada tek bir modernizm tanmna bal kalmak, fenomenin karmak niteliini grebilmekte yararl deil, aksine zararl olacaktr. Dolaysyla basit biimde modernizmi tanmlamak yerine, modernleme srecinde modernlik deneyiminden kaynaklanan estetik tepkileri belirlemek yerinde olacaktr.

2. Edebiyat ve Modernleme Modernlik deneyiminden nce de edebiyatn dnyay temsil etme biimleri vardr ama modernlemeyle birlikte bu temsil biimleri ya geersiz hale gelir ya da kkl biimde dnr. Modernleme yalnzca temsil biimlerini dntrmekle kalmaz, sanat ve zanaat ayrmnn olmad bir kltr dntrp zerk bir gzel sanatlar sisteminin ortaya kmasna da yol aar. Modernlemenin edebiyatta yaratt dnmler klasik doktrinin ortaya kmasyla balar (Brger, 1992b: 6). Klasik doktrin, feodal-mutlak devletin ve Max Weberin aklclama dedii niteliin edebiyat kurumunu dntrmesiyle ortaya kmtr. Feodal-mutlak edebiyat kurumunu yreklendiren en nemli sosyal g mutlak devlettir. Mutlak devletin amac yalnzca dzenli/sabit ordu ve ynetimin merkezlemesi deil, ayn zamanda kltrel bir monopoli yaratmakt[r] (7). Klasik doktrinle, estetik deerin zevkle zde saylmasnn yerine akln ne karlmas yerletirilmek istenir.

24

Klasik doktrin, 18. yzyl boyunca trlerin kurumsallamasnda (epik, trajedi, komedi ve lirik iir) etkisini srdrrken, Aydnlanmac edebiyat kurumunda, nceki dnemde alternatif olarak grlen trler (portre, mektup, deneme ve roman) ok nemli duruma geldi. Aydnlamac edebiyat kurumunu, feodal mutlak kurumdan ayran iki nemli nitelik vard: dzyaz biimi ve didaktik rasyonel eletiri ilkesini ama edinen fzyon [geiim] (9). Aydnlanma dneminde edebiyat, bireylerin davran biimine alanacak kurallarn, baka bir deyile ahlak eitimin arac haline gelir. Ancak aydnlamann edeb pratii, yalnzca ahlak eitime indirgenemez. nk edebiyat tarafndan bireylere aktarlan normlar ve ilkeler nce kamusal alanda tartlmaktadr. Edebiyat hem ahlak eitimin aygt hem de politik ve ahlak tartmann aracdr5. Aydnlanmann edebiyat kurumu, modernlemenin merkez konumuyla ilgilenir. nan sisteminin geleneksel otoritesi artk insan etkileimini [interaction] meru klamaz ve bu durum, kamusal alandaki tartmalarda halledilmelidir. Normlarn iselletirilmesi artk dini eitim tarafndan salanmad iin bireylerin entegrasyonunu salayacak biimler gelitirilmelidir. Hem din inan sisteminin geersiz klnmas hem de bunun yaratt boluu doldurmak edebiyatn grevi saylr. Edebiyat, Felsef eletiri olarak kurallarn geerlilii iddiasn snarken, belles lettres (yksek edebiyat) olarak normlarn iselletirilmesini yreklendirmelidir (10). Aydnlanmann bir anlamda yarar ekseninde ekillenen edebiyat kurumuna ynelik saldr, deha estetii yoluyla gerekletirilir. Deha estetii6, sanat ahlak

Terry Eagleton, Function of Criticismde bu sreci ngiltere rnei zerinden ele alr. Eletirinin mutlak devlete kar verilen savala ortaya ktn ve bunu kamusal alann inas yoluyla gerekletirdiini belirleyen Eagleton, kitabnn sonunda nasl bir eletiri sorusuna benzer bir modelle karlk verir. Eletiri, politik olmaldr.
6

Bu konuda Trke yaplm az saydaki almalardan ikisi iin Bkz. Hasan nal Nalbantolu. 2000. Yaratc Deh: Bir Modern Sanat Tabusunun Anatomisi. izgi tesinde Modern niversite: Sanat: Mimarlk. Ankara: ODT Mimarlk Fakltesi Yaynlar. 49-74 ve Sinan Kadir elik. 2005. Edebiyat Alannda Yaratc Deha Mitinin Kuruluu. Pasaj 1 (Mays-Austos): 51-66.

25

ltlerin dna yerletirir ve bylece Aydnlanmann edebiyat kurumuna saldrr. Deha estetii bir yandan modernlemenin yaratt bir tepkiyken ayn zamanda akl d davran modelleriyle modernlemeye kardr (17). Modernlemenin sanat dntrmesi noktasnda ele alnabilecek bir baka konu da sanatn bir kavram olarak inasdr. Modern sanat sistemi bir z ya da yazg deil, yalnzca bizim rettiimiz bir eydir. Genel olarak anladmz haliyle sanat, hemen hemen iki yz yllk gemii olan bir Avrupa icaddr (Shiner, 2004: 21). Modern gzel sanatlar sisteminin icadndan nce iki bin yldan fazla bir mr srm olan daha geni ereveli ve daha faydac bir sanat sistemi vard (21, zgn vurgu). Zanaat ve sanat ayrmnn olmad modern gzel sanatlar sisteminin ncesinde, yapt ilevsellii noktasnda tanmlanyordu ve sanat zerk bir eser yaratma iddiasnda deildi. rnein Leonardo da Vinci, zerk bir sanat deil, boya malzemelerini salayan eczaclar loncasna bal bir zanaatidir. Yaplan i, bir sanat eseri olarak grlmeyip fayda noktasnda tanmland iin mterinin bu i zerinde her trl tasarrufta bulunmas mmkndr. Bir resmin boyutlar, hangi konunun ilenecei, hangi renklerin tercih edilecei gibi konular dahi belirleyebilir. Modern gzel sanatlar sisteminin icad sayesinde sanatn zerklemesi, sanaty yapt konusundaki her trl tasarrufun sahibi haline gelir. Bunun sonucunda, [s]oyutlama, ok ynl bak alar ve atonalite gibi modernist denemeler, taklit ve gzellik gibi gzel sanatlar tanmndaki ikincil kstaslarn kaldrlmasna yardm ede[er] ve bylece bunlarn yerine davurumcu ve biimci kuramlarn daha karmak versiyonlarnn ikame edilmesinin yolunu a[ar] (371).

26

3. Estetik zerklik Modernlik sylemi, temelde zgrlk ve zerklik dncesine dayanr (Wagner, 1996: 23). Modernleme sanat dntrrken ortaya kan en nemli kavram, sanatn zerkliidir 7. Bu nedenle modernlii meru klmak isteyen sylem de zerklie vurgu yapar. Sanat ilevsiz, zerk ve kusursuz bir biim olarak kavraymz modernlemenin getirdii felsefi speklasyonlarn sonucudur (Jusdanis, 1998: 143). Aslnda zerklik nosyonu modernlie ikin bir nitelik tar. zerklik, modernliin belli bal zelliklerinden biri olan, toplumsal pratiin farkllamasna tepki olarak ortaya kmtr. Aslnda akln zerk sanat, bilim ve ahlak sistemlerine ayrlmas Max Webere gre modernliin znde yatan eydi (Jusdanis, 1998: 143). Her ne kadar estetik zerklik, modernizm ncesinde Romantizmle ina edilmeye balansa da, modernist yaptn temel iddialarndan biri zerk yapt anlaydr. Kendi kendine yeten (self-contained), amac kendinde olan (auototelic), zgndergesel (self-referential) ya da zdnmsel (self-reflexive) olma niteliiyle ncesinden ayrtrlan modernist yaptn bu nitelikleri, zerklik anlaynn yansmalardr aslnda. Bunun sonucunda modernizmi meru klmaya alan eletirel almalar da bu zerklik anlayna vurgu yapar. Fredric Jameson (2004: 155), modernizmin ideolojisi[nin] kolayca tannp, tehis edilebil[eceini] ve bu ideolojinin estetik zerklik olduunu belirtir. Jamesona gre, modernin ideologlar tarafndan zellikle snrl tarihsel alanda ne srlen ve dzenlenen argmanlarn tamam sanatn zerkliinin merulatrlmas sorunu etrafnda dn[er] (155). Estetik zerklik, modernizmin savunulmasnda nemli bir ilev yklenirken, modernizmi eletirenler de bu zerklik anlayna kar karlar. Theodor W. Adorno,
7

Estetik zerklii kuramlarnda merkez bir konuma yerletiren Peter Brger ve Theodor Adornonun yaklamlarnn eletirel bir analizi iin Bkz. Lambert Zuidervaart. 1990. The Social Significance of Autonomous Art: Adorno and BrgerThe Journal of Aesthetics and Art Criricism. 48.1 (K). 61-77.

27

estetik zerklii, kltr endstirisinin hkim olduu bir toplumda zgrle olanak salayan niteliiyle ne karrken (Lunn, 1995: 248; Bloch ve dier, 1985: 221), Georg Lukacs modernizm balamnda biimcilii ve dolaysyla estetik zerklii kapitalizmin yaratt bir hastalk sayar. Georg Lukacs (1969: 22), Modernist Akmn deolojisi8 balkl yazsnda, her ne pahasna olursa olsun kanmamz gereken bir ey varsa, o da genellikle [modernist]9 burjuva eletirmenlerinin kendilerinin benimsedikleri, biimsel llere, slup ve edebi teknik sorunlarna ar derecede nem veren yaklamdr diyerek modernist tarzn ayrc nitelii olan biime nem vermeye kar kar. Lukacsa gre, bu yaklam asl biimsel sorunlar saptamay baaramamakta, bunlarn ayrlmaz bir paras olan diyalektii grmezlikten gelmektedir (23). Modernist edebiyattaki psikopatolojik saplant ise Lukacsa gre, kapitalizmin gerekliinden bir ka isteidir (42). Bask Altnda Uzlama balkl yazsnda Adorno (1985: 256), Lukacsn okuduu satrlarda dz anlamla ne yazlmsa yalnzca onlar okumakla yetin[diini] syler ve ekler: Oysa edebiyatta ilenmek zere ele alnan konunun can alc z ancak tekniin kullanlyla etkin bir biimde verilebilir. Adornoya gre, Sanat gereklii bir fotograf gibi yanstarak ya da belirli bir perspektiften bakarak gerekliin bilgisini vermez. Sanat gerekliin brnd ampirik formun oluturduu aln altndaki hakiki yzn grnr klarak yapar bunu. Sanatn bu ii baarabilmesi ise, ancak, zerk bir konum iinde bulunabilmesiyle olanakldr (247, zgn vurgu). Trkiyede Lukacs ve Adornonun yaptlarna gsterilen ilgiye bakldnda estetik zerkliin Trkiyedeki konumu hakknda karmlar yaplabilir. Lukacsn yaptn biimini ne karan modernist yapt, bir pataloji olarak grmesinin yanklarn Trke edebiyat eletirisinde bulmak da olanakldr. Ahmet Oktayn
8

Trkeye Yeniliki Akmn deolojisi balyla evrilmitir. Trke eviride yeniliki olarak geiyor.

28

belirttii gibi (1989: 20, zgn vurgu), Lukacs, 1960larn sonundan 1980li yllara kadar Trk eletiri yaznnda bir dorulayc/destekleyici alntlar yazar olarak belir[mitir]. Lukacsn Trkiye balamnda nemi, kitaplarnn ve yazlarnn erken denebilecek bir dnemde evrilmesi ve bunlarn Trke modernist yapta verilen tepkide belirleyici olmasdr. Lukacsn kitaplar ve yazlar zellikle 1960l yllarn sonunda Trkeye evrilirken, onun modernizm balamnda tartmaya girdii Adornonun yaptlar son on-onbe ylda Trkiyenin gndemine gir(ebil)mitir. Adornonun anlalmas g dilinin10, onun kitaplarnn Trkeye daha ge evrilmesinde etkili olmas bir yana, estetik kuram da Trkiyenin entelektel gndeminin ufku dnda kalr. Adorno (2003: 77), sanat eserinin zerklii[nin], kltr endstrisi tarafndan, denetim mekanizmasnn iradesi dahilinde ya da dnda, bilinli bir biimde ortadan kaldrl[dn] belirtir. Adorno, kltr endstrisinden bal kalmamas sayesinde biimi ne karan yksek modernist yaptlar bir zgrlk vaadi olarak deerlendirir. Trkiyede halkn anlayaca sanatn ya da okunurluun eletirinin gndemini kaplamasndan dolay Adornonun estetik kuramnn geerli bir lt olarak kabul edilmesi zordur. Estetik zerkliin neredeyse toplum dmanl olarak grld kltrel ortamda, estetik teorisi[ni] tekil yaptlarn sosyal zelliini, sanat yaptnn biimsel yapsndan karan (Brger, 1992a: 4) bir dnrn gndem d kalmas beklenebilir bir durum deildir.

4. Kltrel Sermaye Modernist yaptlarda allmadk temsil biimlerinin denenmesi nedeniyle bu yaptlar ancak belli bir entelektel seviyeye sahip olanlara aktr. Bu durumun

10

Astradur Eysteinssonn, The Concept of Modernism kitabnda Adornonun modernizm kavrayn izah ederken, Eer Adornonun youn (kesif) formlasyonunu doru anladmsa (43) demesi, bu engelin yalnzca Trkiyeye zg olmadn gsterir.

29

ortaya kmasnn arkasnda yine zerklii grmek mmkndr. Geleneksel toplumda metinlerin yorumlanmas bir ansiklopedi tarafndan gvence altna alnd iin, metnin yorumu da snrl saydadr ve bu snrl sayda yorum o cemaatin yeleri tarafndan bilinen simgeler yoluyla gerekleir. rnein Ortaa edebiyatlarnn byk ounluunda gl dendiinde bunun sevgili olduunu bilmek iin zel bir kltrel sermayeye sahip olmak gerekmez. Trk edebiyat balamnda, Osmanl iirinde mazmunlar, bu iirin okurlar tarafndan bilinen belli metinlere gnderme yapt iin iirin yorumlanmasnda zel bir zorluk yoktur. Bu mazmunlar snrl saydaki kaside, gazel, mesnevi gibi trler ve yine belirli saydaki sz sanat tarafndan o iirin okurlar tarafndan anlalr. Bu yaptlarn zgnl, temsile yenilik getirmesi ya da trsel deiimler yapmasyla deil, syleyiteki yenilikte aranr. Sylenen yenidir ama bunun yorumu yeni deildir. Peter Brgerin (2004: 121) belirttii gibi, buradaki yenilik modern anlamnda bir yenilik deildir: Saray ozannn yeni arksnda yalnzca temalar deil, bir dizi motif de nceden mevcuttur. Yenilik burada bir trn dar, belirlenmi snrlar ierisindeki bir eitleme anlamna gelir. Geleneksel yaptlarn snrl bir anlam rntsnn olmas, belli bir yorum cemaati tarafndan kolayca anlalmasn salarken, modernist yaptlar konusunda okuru bir zorluk beklemektedir. Tre ait ihlallerin yan sra, modernist yapt, biriciklik iddiasndadr. Temsil krizi yaratmak ve bunu zmek iin yeni temsil biimleri denemek, yorum cemaatinin dalmasna ve okurun yapt karsnda aknlk duymasna neden olur. Modernist yaptn yeni temsil biimlerini denemesinin yaratt zorluunu amak iin okurun belli bir kltrel sermayeye sahip olmas gerekir. Gregory Jusdanisin (1998: 103) belirttii gibi, en incelmi kltrel sermaye, biim iin biimi anlayabilmektir. Modernist yaptlar eletirel olarak

30

meru klmak isteyen Yeni Eletiri ya da Rus Biimcilii gibi kuramlar da edeb yaptn biimine vurgu yaparak biimci bir estetik ina etmek isterler. Ortega y Gasset ise modernist metinlerin bu zorluuna sosyolojik bir aklama getirir. Gasset (1998: 17), yeni sanatn kitleleri karsna al[dn] ve hatta z gerei, halkn beenisine kart olduunu belirttikten sonra yeni sanatn toplumbilimsel bak asndan zellii[nin] halk iki snfa ayrmas olduunu dile getirir. Bu iki snf, yeni sanat anlayanlar ve anlamayanlardr. yle anlalyor ki, yeni sanat, romantik sanat gibi, herkese gre deil, zel yetenei bulunan bir aznla ynelik[tir] (148). Gassete gre, yeni sanat [g]enel olarak insanlar iin deil, ok zel bir insan snf iin yaplan bir sanat bu, o tekilerden daha deerli olmayabilirler, ama farkl olduklar apak ortada (149). Trkiye balamnda edebiyatn ilevsellik noktasnda tanmlanmas ve dolaysyla estetik zerklie kartlk, okur yazar orannn dk olduu bir toplumda moderlemenin deerlerine sahip kacak insanlar hazrlamak ekseninde ekillenir. Dolaysyla yksek kltrel sermaye talep edecek yaptlardan zellikle kanlr. Baka bir deyile, halkn kltrel sermayesinin olmad ve bunu ona kazandracak entelektelin, hep en aa dzeyden balamas talep edilir. Bu talep, edebiyattaki olas tm deneysel yaptlarn nn tkad gibi, temsili dntrecek karmak yaptlarn ortaya kmasn da engeller.

B. Trkiyede Modernizm Tartmalar Trkiyede modern edebiyatn tartlmasnda, snrlar kesin olmamakla birlikte, dnem ayrtrlabilir. 1850lerden 1950lere kadar sren ilk dnemde daha ok Bat edebiyatnn konumu ve onun karsnda modern Trk edebiyatnn nasl olmas gerektii sorunu nem kazanr ve bu dnemde edebiyattaki deiim

31

Batllama ya da Avrupaleme olarak adlandrlr. 1950lerden sonra ise bunun yerine ada szcnn tercih edildii grlr. Bu deiimde hem metinler dzeyinde Bat edebiyatyla daha sk iliki iine girmi yaptlarn varl hem de Cumhuriyetin kendisini Bat uygarlnn bir yesi kabul etmesi etkilidir. Batl ve ada szcnn yerini son yirmi ylda modern szcnn ald sylenebilir. Son yirmi ylda modern szc, o gnn edebiyatn adlandrmak iin deil, gemiin edebiyatn adlandrmak iin kullanlr. Dolaysyla, metinler dzeyinde bir deiim nedeniyle eletirel bir farkllamadan daha te, baktaki deiimden kaynaklanan bir deiim sz konusudur. Yaplan bu ayrmn ilk dneminde deien edebiyata Batllama olarak baklmas ise yalnzca Trkiyeye zg bir sre deildir. kinci Dnya Savann ertesine kadar, modernleme sreci Batlama olarak deerlendirildii iin bunu olaan saymak gerekir. Baka bir deyile bu ilk dnemde edebiyatn Batl olarak adlandrlmas, Trkiyeli entelektelin kavramsal yetersizliinden kaynaklanmaz. Ancak 1950den sonra da modern szcne genel olarak ihtiya duyulmamas, Trkiyeli entelektelin bu konuda birtakm hassasiyetleri olduuna iaret eder.

1. Modernizmi Tartma(ma)k Trkiyede Tanzimattan balayarak modern olarak adlandrlabilecek bir kltrn varlna ramen, ou zaman bu kltr Batllama olarak adlandrld ve bu srecin ar ular, erif Mardinin (1994: 43) belirledii gibi bir sendroma dntrlerek, sosyal denetim altna alnmaya alld. Trkiyede modernizm tartmasn beklemek iin erken denebilecek dnemler olan Tanzimat ve sonrasnda, modernizmin tartlmamas anlalabilir bir durum olsa da, modernist bir estetiin etkili olduu 1950li yllarda ve sonrasnda da modernizmin tartlmad grlr.

32

Modernizm tartmalar Trkiyenin gndemine yaklak son yirmi ylda girmi, iir balamnda smet zel, Orhan Koak, Ebubekir Erolu, Hilmi Yavuz, Hasan Blent Kahraman ve Enis Batur gibi entelektellerin yazlarnda bu konu tartlmtr. Son yllara kadar modernizm tartmasnn yaplmamasnn nedenini, kolayc bir yaklamla Trkiyeli entelektelin Batl estetii anlamak ve yorumlamaktaki eksikliine balamak yanltr. Modernizmi tartmamakta baz eletirmenlerin bilinli entelektel tavrn grmek mmkndr. Memet Fuat, modernizm terimini kullanmamann hakl gerekeleri olduunu dnen eletirmenlerden biridir. Memet Fuata gre, modernizmin Trke iir balamnda tercih edilmemesinin nemli bir nedeni modernist iirin belli bir dnemin iirine verilen isim olmasdr. Modernizmi dar anlamda, zellikle ngilteredeki kullanma kout olarak kullanan Memet Fuat (1992: 7), modernin niteliklerini yle sralar: [G]enel anlamyla modern, kapitalizmin ilk admlarndan bu yana srekli, stelik de ok hzl ekonomik, toplumsal, dinsel, dnsel, sanatsal deiimlerin tmn ieren bir szck. Sanayileme, laikleme, usun ne k, bilimlerin yol gstericiliini benimseme, geleneksel deerlere ballktan kopu, nesnellik, yararclk, insann birey olarak ykselii Moderni bu biimde tanmlayan Memet Fuat, Trk toplumunun kentlemesi, geleneksel deerlerden kopup kentsoyluluun deerlerini benimsemesi, sanayilemesi ve laiklemesinin, Bat dnyasyla at ba gitmediini bu yzden de hakl olarak modern szcnn kullanlmadn belirtir: yleyse, ne iyi olmu da bizler yazlarmzda yeni iir, ada iir gibi szler etmi, modern szcn kullanmamz diye sevinebiliriz (7). Memet Fuatn moderni tercih etmemesinin bir nedeni de, modernist iirin gelenek kart olarak kendisini kurmasna ramen, Trke iirde geleneksel deerlerden hibir zaman kopulmamasdr: Trk iiri hibir

33

dneminde geleneksel deerlerinden bsbtn kopmamtr. Modernist airlerden en fazla etkilenmi olan kinci Yeniler bile hem en kopuk grndkleri k gnlerinde, hem de olgunluk gnlerinde iirimizin geleneksel deerlerinden yararlanmlardr (8). Buna aykr olarak iir yazanlar varsa da, Memet Fuat bunlar, bireysel rnekler olarak grmeyi tercih eder: Yeni Trk iiri Bat iirinden olumlu olumsuz bireysel etkiler alarak geliirken geleneksel deerlerinden kopmamtr. Donmu, ilkeleri belirlenmi, saltk modernliini yitirmi rneklerden etkilenerek Modernizm erevesine girmek isteyenler olmusa, bunlara, baarl ya da baarsz, bireysel rnekler diye bakmamz daha doru olur (10). Memet Fuatn modern yerine yeni ya da ada tercih etmesi, yalnzca bireysel bir kullanm deildir, son yllara kadar sren genel eilimi yanstr ve Cumhuriyet modernlemesinin genel eilimine uygundur. Memet Fuatn (2001: 7) ada Trk iiri Antolojisini hazrlarken Kurtulu Savandan bu yana yazlan vazgeilmez iirleri bir araya toplamaya altn belirtmesi, adal Kurtulu Savandan balatma anlaynn kabul edildiine ve dolassyla kendisini sfr noktas olarak gren Cumhuriyet ideolojisine sahip kldna iaret eder. Asm Bezirci de, Memet Fuat gibi moderni kullanmamay tercih eden bir eletirmendir. Bezirciye gre (1992: 194), kimileri ada olmay Batl olmayla zde sayarken kimileri de yeni/modern olmayla bir tutuyor. Bu ikincileri iin zamanmzn burjuva modernizmi sanatta en geerli yenilik oluyor. Tutucu bir felsefeden kaynaklanan, insan doadan ve toplumdan koparan, eni konu nesneletiren, hatta sanattan kovan, ierii deil biimi nemseyen, soyut, anlamsz rnler ada yenilie rnek gsteriliyor (194). Trkiyede bu anlayn rnekleri, Bezirciye gre, Garip ve kinci Yeni gibi biimci yan ar basan, topluma siyasete, ideolojiye srt eviren iir hareketleri[dir] (194). adan Batl ya da modern

34

olarak adlandrlmasna kar kan Bezirci, bunun yerine baka bir ltn geerli olmas gerektiini dile getirir: adalk kavramna, toplumsal, daha dorusu snfsal adan bakmak (196). Asm Bezirci, gerileyen snfn burjuvazi, ilerleyen snfn ise ii snf olmasndan dolay, adaln ii snfnn ideolojisinden kaynaklan[acan] belirtir. Klasik Marksist bak asna bal kald grlen Bezircinin Garip ve kinci Yeniyi gerici bulmas, modernist duyarlla sahip kan bu hareketleri en bata eletirinin nesnesi klmaktan uzaklatrr. Dolaysyla bu hareketlerin modernist nitelikleri tartma d kalr. Modernizmi tartmamann bir nedeni, zellikle sosyalist eletirmenlerce kapitalist ya da burjuva sanat zdeliyken, dier bir neden de Batllama kavramnn varlndan dolay modernizm kavramna ihtiya duyulmamasdr. Trkiyede modern szcn ilk kez bir kitabn adnda kullanan Kenan Akyz, Modern Trk Edebiyatnn Ana izgilerinde modern edebiyat Batl edebiyat ve Avrupa edebiyatla zde sayarken, modern edebiyatn ayrc niteliklerini saptama gerei duymaz; Avrupa ya da Batl edebiyatn niteliklerinin ak olduunu ya da herkese bilindiini varsayar. Kenan Akyzn bugn hl deerini koruyan Bat Tesirinde Trk iir Antolojisi adl sekisinin ad bile, onun sorunu nasl kavradn aka gsterir. Modern Trke iirin ayrc yan, Bat tesirinde kalmasdr. Byle bir yaklamla, modern Trk iirinin ayrc niteliklerini saptamak bir yana, bu iirin zgnln tamamen Bat edebiyatnn ipoteine vermek mmkndr. Bat tesiri adn kullanmayan dier antolojilere bakldnda da modern szcnn tercih edilmedii grlr. Modern dnemi kapsayacak biimde hazrlanan antolojilerin belli ballar unlardr: Kurtulutan Sonrakiler (Orhan Burian, 1946), Trk Yenilik iiri Antolojisi (Yaar Nabi Nayr, 1950), Yirminci Yzyl Trk iiri Antolojisi (lhami Soysal, 1973), ada Trk iiri Antolojisi (Memet

35

Fuat, 1985), Son Yzyl Byk Trk iir Antolojisi (Ataol Behramolu, 1987), Cumhuriyet Dnemi ada Trk iiri Antolojisi (Metin Celal, 1998), Yenileme Dnemi Trk iir Antolojisi (erif Akta, 1996), Cumhuriyetten Gnmze Trk iiri Antolojisi (Abdullah zkan ve Refik Durba, 1999). Antololojilerde modern szcnn kullanlmad bunun yerine, yeni ya da adan tercih edildii ve bazlarnda dnemselletirmenin Cumhuriyet esas alnarak yapld grlebilir. Cumhuriyetin esas alnd zellikle ilk antolojilerde belli bir tarz darda braklmak istenir. Feridun Fazl Tlbentinin 1935 tarihli Byk Harpten Sonrakiler isimli antolojisi, belli bir tarz darda brakma arzusunun dnemselletirme yoluyla nasl siyasal bir tercihe dntn gsterir. Bu adlandrmaya, Trkiye modernlemesinin genel eilimini yanstmakta akllca bir tercih olarak bakmak mmkndr. Bu dar hacimli antoloji, Batl ya da muasr gibi bir ad tercih etmedii gibi, belli bir anlay darda brakabilmek iin dnemsel bir snrlama yapma ihtiyac duyar. Antolojiye Hececi airlerin byk ounluu alnrken aruzla yazan Ahmet Haim ve Yahya Kemal alnmaz. Grnte bu dnemsel bir snrlamadr ama dnemsel snrlamann Byk Harple yaplmasnn ideolojik bir nedeni vardr. Cumhuriyetin her alanda kendisini yeni sayma istei, bu antolojinin tarihsel snrlarnn belirlenmesinde etkili olmutur. Her ne kadar bu antoloji pek hacimli olmasa ve ok etki yaratmasa da Orhan Buriann hayli etkili olmu Kurtulutan Sonrakiler11 antolojisinin ncs olarak nemlidir. Orhan Buriann 1946 tarihli bu antolojisi, hem nesnel kabul edilmesi hem de Buriann akademik kiiliine duyulan saygdan dolay, yllar sonra tekrar baslma ansn yakalayan

Antolojinin ilk hali 1938 ylnda, Mtarekeden Sonrakiler adyla Orhan Burian, Behet Kemal alar ve Haluk ehsuvarolu tarafndan yaymlanmtr. lk halinde de 1918 ile 1938 arasndaki iirlerden seme yaplmtr.

11

36

ender antolojilerden biri olmutur. Burian antolojisine Ahmet Haim ve Yahya Kemali almayp Faruk Nafiz amlbelle balamay tercih eder. Grld gibi Burian, ada ya da yeni yerine belli bir tarihi esas alarak antolojisini hazrlamtr. Bu tarihin 1923ten sonras olmas, Cumhuriyetin her eyi sfrdan balatma arzusunun yansmasdr. Benzer biimde Matbuat Umum Mdrlnn Trk edebiyatn tantmak amacyla hazrlatt antolojide Trk edebiyatnn gemiiyle bir btn olarak deil, aksine belli bir tarihten sonraki rnlerini kapsamas uygun grlmtr. Reat Nuri Dragonun hazrlad 1935 tarihli Anthologie des Ecrivains Turcs dAujourdhui isimli antolojide 10 air yer alr. Bu on airden yalnzca Ahmet Haim ve Yahya Kemal aruzla yazarken12, dier airlerden (Ziya Gkalp, Kemaleddin Kmi, Faruk Nafiz, Nazm Hikmet, Ahmed Kudsi, Necip Fazl, Behet Kemal, Yaar Nabi, Ahmed Muhib), Nzm Hikmet hari, hepsi nklap edebiyatnn bir vecibesi saylan heceyle yazmaktadr. Bu resmi antolojiyle, bir yandan Trke iir gnmz yazarlaryla snrlandrlrken, bir yandan da nasl bir iirin tercih edildii belli edilir. Bu antolojinin resm bir kurum tarafndan yaymlanmas ve antolojiye ynelik eletirileri Matbuat Umum Mdr Vedat Nedim Trn yantlamas, antolojinin resmi edebiyat beklentisinin ne olduuna iaret eder. Resmi tercihin en nemli ayrc yan, iirin heceyle yazlmasdr. Trkiyede, ada ya da yeninin modern yerine tercih edilmesine ramen ada, yeni ve modern arasnda nemli bir farkllk vardr. Irving Howe, ada ile modernin arasndaki ayrm saptarken, Trkiyeli entelektelin pek
Bu antolojiye Ahmet Haim ve Yahya Kemalin alnmasn, tannm isimlere yer verme olarak yorumlamak mmkndr. Gregory Jusdanisin (1998: 105) belirttii gibi, Bir metnin bir antolojiye dahil edilmesi tabii ki o metnin kanonlaacann garantisi deildir. Bu yzden antolojiler balang aamasnda, tannm metinleri bnyelerine dahil ederek kanonu yanstrlar. Basldklar zamansa edebiyat sylemine girerek kanonun (yeniden) oluumunda rol alan nemli faillerden biri haline gelirler. 1935de Yahya Kemal ve Ahmet Haime yer verilirken, birka yl sonra baslan Kurtulutan Sonrakilerde yer verilmemesi bu duruma iaret eder.
12

37

dikkat etmedii bir noktay aydnlatr. Howe (1970: 3), adan zamansal gnderme yapmasna ramen modernin belli bir duyarllk ve tarza iaret ettiini ve adan ntr [neutral] bir terim olduunu, modernin ise eletirel yer belirlemeye ve yargya gnderme yaptn belirtir. Dolaysyla Trkiyede modern gibi eletirel bir terimi kullanmak yerine ada ya da yeni gibi ntr bir terimin tercih edilmesi, bir yandan yeni iir tarznn eletirel olarak deerlendirilmediini, bir yandan da modernle adan zde sayldn gsterir. Elbette, modern szcn kullanmak dorudan eletirellie iaret etmez. Trkiyede ilk kez bir antolojinin adnda 1993de kullanlr (Ahmet Necdet, Modern Trk iiri, Broy Yaynlar) ama bu antoloji, kendinden nceki antolojilerden bir farkllk tamaz; Trke iirdeki belli bir tarz esas alarak hazrlanan bir antoloji deildir. Hemen hemen her antolojide izlenen kronolojik sraya bal kalnr. Bu antolojinin adnda modern szcnn yer almasnn nedeni, 1993 ylna gelindiinde modernizmin tartlmaya balanmasdr aslnda. Yalnzca Trke iirle ilgili antolojilerde deil, Dnya iirinden yaplan sekilerde de modern adnn tercih edilmedii grlr. Antolojiler hazrlanrken yalnzca lkenin adnn belirtilmesi yeterli saylm olsa da, modern szcn kullanmann olanakl olduu hallerde bile ada szc tercih edilmitir. rnein Cevat apan, modern ngiliz iirinden yapt evirileri ada ngiliz iiri (Adam Yaynlar, 1985) adyla, Sait Maden ise modern spanyol iirinden yapt evrileri ada spanyol iiri (ekirdek Yaynlar, 2001) adyla yaymlamay uygun grmtr. Modernin yerine ada, yeni ya da Bat tesirinde adn tercih eden antolojilerin yan sra evirilere bakldnda da benzer bir tavra rastlanr. Bu konuda rastgele verilecek birka rnek arpcdr. Cevat apann evirisiyle 1969 ylnda

38

yaymlanan Lukacsn ada Gerekliin Anlam kitabnda yer alan The Ideology of Modernism (1979: 17-46) yazs Trkeye Yeniliki Edebiyatn deolojisi (1969: 19-51) olarak evrilmitir. Bu tercih, yalnzca Cevat apana ait deildir. Bu konuda ilgin bir rnek de Yeni Ufuklar dergisinde yer alan bir eviridir. Otto Spiesin Trkiyede bulunduu yllarda Trk edebiyat hakknda yazd bir yaz, Yeni Ufuklar dergisinde para olarak yaymlanmtr. Yaznn ilk blmnn bal Modern Trk Edebiyat (Aralk-Ocak 1961) olmasna ramen, bir sonraki sayda yaznn bal Bugnk Trk Edebiyat II (ubat 1962) olur ancak son blm yine Modern Trk Edebiyat III (Haziran 1962) balyla yaymlanr. Bu durum, sradan bir dizgi hatas deildir. Bugnk edebiyat yani ada, ayn zamanda modern olarak kavranmakta, bu iki kavram, ayrmlar ortadan kaldrlarak zde saylmaktadr. Yalnzca 1960larda deil, 1980lerde de eviride benzer bir eilim vardr. Terry Eagletonn Criticism and Ideology kitab Esen Tarm tarafndan Trkeye Eletiri ve deoloji olarak evrilirken modernist (1990: 14) szcne karlk olarak yeniliki (1985: 15) szc kullanlmtr. Bu rneklerin hepsi, Trkiyeli entelektelin modern szcnden uzak durmay tercih ettiini ak biimde gstermesi bir yana, modernizmi nasl anladna da iaret eder. Avrupa ya da Batl edebiyat nitelendirmesi, Trk edebiyatnn zgn yann grmeyi hayli gletirirken, ada ya da yeniliki ifadesi, o gn var olan her trl iirin kendiliinden modern olduunu varsayar. Bylece modernist iirin ayrc niteliini tamamen ortadan kaldrr.

39

2. Batllama, adalama, Modernleme Trkiye modernlemesi hakknda, hem edebiyat alanndaki, hem de siyasal ve sosyal alandaki almalarda ou zaman modernleme yerine Batllama tercih edilir. Kukusuz modernlemenin kinci Dnya Savandan sonra kullanlmaya balamasndan (Jameson, 2004: 13) dolay, bu tarihten nce modernlemenin kullanlmamas olaandr. Modernleme ile Batllamann 19. yzyl boyunca zde (Gle, 2004: 59) saylmasna ramen, bu kullanm, sorunu Bat merkezli dnmenin sonucunda modernlemenin farkl modernlik deneyimlerini ortaya kardn grmeyi engelleyebilir. Ancak eletirel yaznda modernlemenin, Batllama yerine gemesinde dnyada yaanan siyasal deiimler de etkili olmutur. zellikle 1950dan sonra gelien modernleme kuram, Batnn ilerlemeci ve merkez konumunu baka bir ad altnda, modernleme adyla, bir anlamda yumuatlmasnn sonucudur (Altun, 2004: 3). Murat Belge (2006: 411), Batllama ve modernleme arasnda bir ayrma ihtiya duyulmasn ykmllk kabul etme sknts olarak deerlendirir: Herhlde insanlar bu Batllama abasn srdrrken bir yandan byle bir ykmllk kabul etmekten sknt duyuyorlar ki, uzun sredir yaplan ie modernleme demek tercih edildi. Bylece kelimeler dzeyinde, dnya habire Batya apka karmaktan kurtuldu. Belge, bu kullanmn soyut olduunu da belirtir: imdi, modernleme gibi, dnyann herhangi bir somut blgesinin ad olmayan grece soyut bir kavrama sayglarmz sunuyoruz (412). Belge de bu yazsnda, Dou-Bat sorunsalnn sreci anlamakta yaratt sakncalara dikkat eker. Byle bir sorunsaln, en bata modernlemeyi Batllama olarak almann bir sonucu olduu sylenebilir.

40

Bu sorunu zmek iin Nilfer Gle (2004: 56), Bat-d modernlik kavramn gelitirirken sreci (modernleme/Batllama) ve durumu (modern/Batl) adlandrmann sorunu kavramay ne oranda deitirebileceini saptar. Gle, Bat-d toplumlarn modernlik deneyimini anlamak iin kuramsal dzeyde oul modernlik, alternatif modernlik ve yerel modernlik kavramlarnn gelitirildiini, ancak bu kavramlarn baz sorunlarndan dolay yeni bir kavrama ihtiya duyulduunu belirtir. Glenin nerdii bu yeni kavram Bat-d modernliktir. Bat-d modernlik, dier kavramlar dlamak anlamna gelmez hatta tersine Bat-d modernlik kavramn daha iyi anlamann yolu dier kavramlarla ilikilendirmek ve birbirine eklemlemektir (59). Gleye gre, Batd modernlik kavram, Baty merkezden kaydrarak modernlik zerine Batnn kysndan yeni bir okuma ve dil retmeye almaktr, yani yerel olgularn analizinin evrensel bir dil kazandrabileceine iaret etmektir [] [B]at d toplumlar ikinci el bir modernite anlatsyla zmlemek yerine, Batl olmayan toplumlar modernite sorununun merkezine ta[maktr] (59). Bu sayede Batl olmayan toplumlarn modernlii aktarma, resmetme, hatta yeniden besteleme biimleri[ni] (59), baka bir deyile farkl modernlik deneyimlerinin zgnln ele almak olanakl hale gelebilir. Nilfer Gle, Bat-d modernlikin kuramsal zeminini u tezler zerinden temellendirir: (1) Bat-d toplumlar modernliin aynasnda deil, modernlii Bat-d toplumlarn aynasnda yeniden okuyabilmek yani Bat modelinin merkezden kaydrlmas; (2) ilerlemeci zaman anlayndan ezamanl modernlik anlayna geilmesi, baka bir deyile modernliin ideolojik zaman anlaynn krlmas; (3) eksik yerine ekstra modern olann gzlemlenmesi, yani Batnn arkasndan, izlerinden yryen eksik modernlik perspektifi yerine, Batnn

41

gzerghndan farkl bir yol takip eden ve bylelikle kimi alanlarda ekstra modernlik gelitiren toplumlarn okunmas ve (4) geleneksel yerine geleneksizleme. zellikle drdnc tez, Trkiye modernlemesi ve onun ina ettii estetik kltr anlamakta byk neme sahiptir. Gle, gnll modernleme projeleri ile smrgeci modernleme arasnda gelenee bakta farkllk olduunu belirtir. Buna gre, gnll modernlemenin yaand toplumlarda, smrgeci modernleme yaayan toplumlara nazaran gemiten ve gelenekten kopu daha radikal olmaktadr (65). Gnll modernleme projelerinde, Gelenekler modernlie engel tekil ettii gerekesiyle ya gzard edilmi, kendiliinden yok olmu ya da yasaklanmtr [] Gelenekler, deiimin dinamik kaynaklar olarak yeniden yorumlanp modernliin ierisine tanamam, bunun yerine dondurulmu, folklorikletirilmi ya da mzeletirilmitir (65). Edebiyat balamnda, Glenin saptamalarna icat edilmi gelenei de eklemek gerekir. Tezin sonraki blmnde ele alnaca gibi, Osmanl iiri, divan edebiyat ad altnda anakronik bir yolla olgusal gerekliinden koparlarak icad edilmi biimde edebiyat kurumunun dna itilmeye, hatta yasaklanmaya allr. Trke iirdeki deiimin Batl ya da ada olarak adlandrld zamanlarda yaplan almalarn genel niteliiyle, zellikle son yllarda modern/ist olarak adlandrld almalarn nitelii karlatrldnda arada nemli bir fark olduunu grmek mmkndr. Deiimlere Batl ya da ada olarak bakan almalar, ou zaman deiimleri yalnzca Bat iirindeki akmlar asndan adlandrmay yeterli sayarken, deiimleri modernizm asndan ele alan almalar bir tarz tanmlamaya ve bu tarzn yaratt farkll saptamaya alrlar. rnein, soruna modernizm asndan bakmayan almalarda Ahmet Haimin sembolist bir air olduunu sylemek ya da saf iiri savunduunu belirtmek yeterli saylmtr.

42

Oysa Haimin sembolist olmasnn onun iirini nasl farkl bir konuma yerletirdii ya da saf iiri savunmasnn ne anlam tad sorgulanmamtr. Byle bir bak asnda, Bat iiri belli bir evrim izgisi geirirken Trke iir bu evrim izgini takip eden bir taklit iire dnr. Benzer biimde Garip, srrealist olarak tanmlanrken bu iirin srrealist olmasnn tek gerekesi, Batda byle bir iirin olmasdr aslnda. Dolaysyla, Trke iirin btn zgn nitelikleri Bat iirinin ipoteine verilmitir. kinci Yeni balamnda, ska dile getirilen bu iirin bir akm olup olmadnn sorgulanmas da, bu iirin Batdaki hibir akma balanamayan karmak nitelii karsnda eletirinin dt aczin ifadesi olarak grlebilir Ebubekir Erolunun Trke iirdeki deiimi modernizm ekseninde okumay denedii Modern Trk iirinin Doasnda iirsel deiimin nasl adlandrlacann sorunu kavramay nasl etkileyeceini vurgulamas, bu balamda, bir rastlant deildir. Ebubekir Erolu (1993: 83), sreci adlandrmann sorunu anlamakta yarataca farka yle dikkat eker: Geen yzyln sonunda, iirimizdeki modernlemenin zorunlu olduunu hissettiren bilin, temel arzusunu yenilenmek, modernlemek gibi kavramlarla deil, Avrupal olmak kavramyla belirtmeyi tercih etmi idi. Amac ortaya koyarken bu kavramlardan hangisinin tercih edildii, gidi tarzn ve gidilecek yolu belirleyici nemdedir.

C. Trkiye Modernlemesi ve Estetik Kltr Modernizm, Avrupada ortaya km bir tutum ya da tarz olsa da, zellikle 19. yzyln sonundan balayarak dnya genelinde yaygnlam ya da yaygnlatrlmtr. Bu yaygnlatrmadan yani smrgeletirilmekten ayr dnlebilecek Trkiyenin modernleme srecinde post-kolonyal toplumlarda grlen niteliklere rastlanr. Bunun en nemli nedeni, modernlemenin tabandan

43

gelen bir talep olmayp belli bir aydn kitlesi ya da baka bir deyile toplum mhendisi tarafndan gerekletirilmesidir. Trkiye modernlemesinin bu nitelii, Trkiye modernizminin niteliini de belirlemi, ou zaman bir sava halinde gsterilen iki paradigmann ortaya kmasna neden olmutur. Bu paradigmalardan ilki, modernleme taraftar sekinler tarafndan ina edilen ve bu tezde modernizm beklentisi olarak adlandrlan estetik zerklik kart tutumken, dieri hayli clz bir damar olarak kalan ve estetik zerklie dayanan tutumdur. Bu iki tutumun asl atma alan ise iir olmutur. Her ne kadar Osmanl medeniyetinin, uluslamann/modernlemenin tekisi olarak inas Cumhuriyet ideolojisine atfedilse de, aslnda bu sre ok daha nce, zellikle edebiyat balamnda, Osmanl mparatorluunun son dnemlerinde balamtr. Ziya Paann iir ve na yazsnda bir Osmanl edebiyat var mdr sorusunun sorulmas ve mill bir karakter tamad gerekesiyle Osmanl edebiyatnn o toplumun edebiyat saylmamas bunun en iyi rneklerinden biridir. Ziya Paann sorusunda cisimleen mill karakter aray, her ne kadar henz mill olarak adlandrlmaktan uzak olsa da, Trkiye modernlemesinin en nemli niteliini ele verir. Gregory Jusdanisin (1998: 10) Yunanistan modernlemesi balamnda dile getirdii, Yunan sekinlerinin peine dtkleri ilk modern zelli[in] mill birlik olmas durumu, Trkiye modernlemesi iin de geerlidir. Osmanl dneminde ok ak dile getirilmemi olsa ve daha ok 1911 sonrasnda yaygnlk kazansa da mill bir z tanmlama arzusu, Trkiye modernlemesinin belirgin bir zelliidir. Osmanl kltrnn, modern olma arzusuyla Doulu saylarak tekiletirildii mill kltrn inas srecinde, Osmanl edebiyat da halk edebiyat ve divan edebiyat olarak ikiye ayrlm ve bu sayede ikiye blnm gelenekten birisi sahiplenilirken, dieri darda braklmak istenmitir. Halk

44

edebiyatnn sahiplenilmesi yoluyla, sekinci, gayrimill ve irrasyonel bulunan divan edebiyat tekiletirilmi ve halk edebiyat rnek alnarak, o zamanki deyile asr/muasr bir edebiyatn yaratlabilecei umulmutur. Tezin bir sonraki blmnde ele alnaca gibi, bu arzu Ziya Gkalpin hars-medeniyet sentezinde cisimlemitir. Modernizm, Batda modernlik deneyimine verilen estetik bir tepkiyken, Batd toplumlarda, arzulanan bir tarz olma niteliine sahiptir. Baka bir deyile, Batda modernist tarz belli bir deneyimin temsili olarak aa karken, Bat-d toplumlar bu tarz bir arzuya dntrrler. Modernizmin bir arzu olarak itici hale gelmesi, temsilin de bu arzu etrafnda ekillenmesine yol amtr. Bu noktada, Batnn modernlik deneyimini ile Trkiyenin modernlik deneyiminin farkl temsil krizleri yaamas olaandr.

1. ifte Temsil Krizi Batda modernlemeyle insann dnyay kavraynn ve tanmlanm znn deimesinin sonucunda geleneksel temsil biimleri bir krize girer ve sanatlar bu krizi amak iin yeni temsil biimleri ararlar. Modernizm konusundaki pek ok almada kullanlan Virginia Woolfun nsan doas, 1910 ylnn Aralk aynda ya da o sralarda deimitir (alntlayan Jameson, 2004:101; Levin, 1992: 25), sz, insann doasnn deitiini gzlemleyen ya da buna inanan sanatnn yeni temsil biimlerinin yolunu amakta kendini nasl meru kldnn en iyi rneidir. Virginia , bilin-ak tekniini, James Joycela birlikte ilk kez kullanan yazarlardan biri olarak, dnyay geleneksel kurgu biimleriyle deil de, yeni ve allmadk bir kurguyla temsil etmeye yneldiinde, bunun meru gerekesi, insan doasnn deitii ve bu deiimi anlatmak iin yeni biimler bulmak gerektiidir.

45

Dolaysyla Batda, temsilin krize girmesinin en nemli gerekesi insann deimesidir ve bu deiimi anlatabilmek iin yeni temsil biimleri gerekmektedir. Oysa Bat-d toplumlarda ift ynl temsil krizinden sz etmek mmkndr. Bir yandan o toplumun modernliinin ortaya kard yeni durumlar anlatabilmek iin yeni temsil biimlerinin aranmasnn yaratt bir kriz vardr. Dier yandan ise modelin, yani Bat edebiyatnn bilinmesinden (ve arzulanmasndan) kaynaklanan kriz sz konusudur. ou zaman i ie gemi gibi grnen bu durumu, somut rneklere bakldnda ayrtrmak mmkndr. Trkiyede modernist kltrn filizlendii Tanzimat dneminde Namk Kemalin Osmanl divan edebiyatna kar knda, bu ift ynl krizin birletiini grlebilir. Namk Kemal, Osmanl edebiyatn rasyonel olmad iin eletirip bir karikatre dntrrken bir yandan kendisinin dnyay rasyonel kavradn aa vurur, bir yandan da rnek ald edebiyatn dnyay temsil ediini esas alr. Bylece onun tavrnda bu ifte krizin i ie olduu sylenebilir. Ancak baka rneklerde bu ifte krizi ayrtrmak mmkndr. rnein 1920lerin avangard k, tezin nc blmnde ele alnaca gibi, bir yandan Trkiyenin modernlik deneyimi temsil etmeye alrken, asl olarak Bat edebiyatnn yeni temsil biimlerini kullanmay dener. Bu ifte temsil krizi, Batl iirin bir arzu nesnesi olarak srekli varln duyurduunu gsterir ve bu arzu, edebiyat kurumunun biimlenmesini dorudan etkiler.

2. Edebiyat Kurumu ve Kanon Edebiyat kurumu, retici ve datc aygtn yan sra, [edebiyatla] ilgili olarak belli bir zamanda hkim olan ve eserlerin alglann nemli lde belirleyen fikirler[dir] (Brger, 2004: 63). Baka bir deyile, edebiyat kurumu, edeb yaptlarn

46

oluturduu toplamla snrl olmayan, asl olarak bu yaptlarn kuruluunu ve almlanmasn etkileyen baskn dncelerin btndr. Trkiyede edebiyat kurumu, ou zaman nceki-sonraki hareketler arasndaki bir atma alan olarak anlatsallatrlsa da, aslnda tekil dzeyde farkllklara ramen, baskn dnceler tarafndan belirlenir. Trkiyedeki edebiyat kurumu, Batl edebiyat kurumundan farkl olarak, modernlemenin niteliine bal olarak bir proje olarak ortaya kar. Trkiye modernlemesi, belli sekinler eliyle gerekletirilmeye alld gibi, edebiyat da belli sekinlerin belirledii ilkelere uygun biimde yaratlmaya allr. Bu nedenle yaptlar yorumlamay deneyen ve zor yaptlar daha geni evrede ak klmak iin teknikler neren edebiyat kurumunun yerine yaptlarn nasl olmas gerektiini belirleyen bir edebiyat kurumu ina edilir. Mill edebiyat paradigmas ina edilirken, nce mill iir ve mill romann nasl olmas gerektii belirlenmi ve bundan sonra yaptlar yazlmtr. Roman balamnda, bir yaptn ne zaman mill saylaca hangi konuyu ele aldna gre belirlenirken, iirin ne zaman mill bir karakter tayaca, konunun yan sra hangi ly kullandna gre belirlenmitir. Edebiyat kurumuyla birlikte dnlmesi gereken bir baka konu da kanondur. Kanon tartmalar, Trkiyenin gndemine yaklak on yldr girmi ve genel olarak Trke edebiyat kanonunun nasl oluturulduundan daha te kanon yokluu etrafnda tartlmtr. Bu konudaki en nemli almalardan birini yapan Tekeliolu (2003: 66), Trkiyede tekil bir kanonun varlndan sz ede[bilmenin] imknsz olduunu belirtir. Trkiyede tekil bir kanonun olmamasnn nemli nedenlerinden biri, bu almada modernizm beklentisi olarak adlandrlan durumun varl ve modernist yaptlarn karlat direntir.

47

Modernizm beklentisi, modern olma arzusuyla iirin nasl yazlacann belirlenmesi ve belirlenen bu ilkelere uygun iir yazldnda modern(ist) tarzn kendiliinden ortaya kacana inanlmasdr. Trke iirde bunun karl, halk edebiyatn model alacak modern bir iirin hece lsyle yazlmasdr. 1911den 1937ye kadar (her ne kadar 1930larda zayflama balasa da) baskn olan eilim, heceyle iir yazlmasdr. Oysa bu beklentinin varlna ramen, Hececi iir, 1930lardaki baz airler (Fazl Hsn Dalarca, Necip Fazl Ksakrek, Ahmet Muhip Dranas vd.) darda tutulursa, modern kltr temsil etmeyi baaramamtr. Trk edebiyatn 1911den 1937ye kadar yani 26 yl uratran vezin sorunu, Garip iirinin ortaya kmasyla ksa zamanda geersiz hale gelmitir. Modernizm beklentisinin ak biimde baarsz olmas, Trk edebiyatnn 26 yllk rnlerinin byk ksmnn kanon d kalmasna yol amtr. Bugn, ilk kuak Hecenin airlerinin byk ounluunun (Faruk Nafiz amlbel hari), antolojilerde tarihsel nemi nedeniyle yer bulmas ve kitaplarnn yeniden baslmamasndan dolay, onlarn iir prosedrlerinin gndem d kaldn sylemek yanl olmaz13. Garip iirinin Hececi iiri geersiz klmasna ramen, kinci Yeni iiri de, (Gariple Hece iiri arasndaki kadar iddetli olmamakla beraber) Garip iirinin estetik deerini, bir oranda geersiz klmtr. Trke iirin bu trden paradigmatik deiimler yaamas, modern bir kanonun olumasn byk lde etkilemitir. Elbette bu duruma bir de dilsel deiimleri eklemek gerekir. Trkenin, 1911den sonra dil politikalar14 yoluyla sadeletirilmesi ve (baarsz olsa da) 1930lu yllarda tasfiye

13

Orhan Seyfi Orhon (1970: 147), 1963 tarihli Kervan kitabna yazd nszde iir, en eskilerin tarif ettii gibi manzum ve mukaffa szdr der. Oysa bu iirsel prosedr, o tarihte Trkiyenin gndeminden kalkal eyrek asrdan fazla zaman gemitir. Bu rnek, Be Hececilerin niin estetik beeninin dnda kaldn gsterir.

Bu konuda ok iyi malzeme sunan bir alma iin bkz. Agah Srr Levend. 1972. Trk Dilinde Sadeleme Safhalar. Ankara: Trk Dili Kurumu Yaynlar. Bu konuyu ayrntl ele alan bir alma iin bkz. Hseyin Sadolu. 2003. Trkiyede Ulusuluk ve Dil Politikalar. stanbul: stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar.

14

48

edilmesi, yaptlarn bir kanon iin gerekli saylan rnek olma niteliine sahip olamamasna neden olmutur. iir balamnda kanon yokluunun bir dier nedeni, yine modernizm beklentisine bal olarak gelien zerk iir diline gsterilen direntir. Trke iirde son elli ylda zerk bir iir dili var olmasna ramen, bu iire ynelik eletirel almalarn iiri geni kitlelere amaya yetmemesi ve bu airlerin karmak nitelii nedeniyle mfredat d braklmas son elli yln iirsel birikimin kanon d kalmasna neden olmaktadr. zellikle kinci Yeni iiri ve sonrasnn mfredat d braklmas, baka bir deyile kltrel bellekte bu iirin iz brakamamas, temelde bu iirin hl belli bir kltrel sermayeye sahip olanlarca okunmas sonucunu dourmakta ve modernist tarzn okurun ufkunun dnda kalmasna neden olmaktadr.

49

KNC BLM EDEBYAT KURUMUNUN NASI VE MODERNZM BEKLENTS

Bizim dn bir edebiyatmz yoktu. Nurullah Ata, Resimli Ay, Nisan 1930

Trkiyedeki modern edebiyat kurumu, zerk estetie kartlk, geleneksizleme ya da eskinin reddi ve halk edebiyatnn kefi ekseninde ekillenir. Edebiyat kurumunun tm bu niteliklerinin balang n olarak 1850lerin ikinci yarsn iaretlemek mmkndr. 1850lerin ikinci yarsnda inasi, Namk Kemal ve Ziya Paann yaptlar, edebiyat kurumunun inasn balatan metinler olmasnn yan sra, bugne kadar yaplan almalarda ne karlan, yani seilmi metinler olma niteliini de tarlar. Seilmi metinlere bakldnda, hem bu metinlerdeki iddialar hem de bu metinlerin niye edebiyat tarihleri ve edebiyat eletirisi tarafndan tercih edildiini grmek mmkndr. Baka bir deyile, bu metinlerin yeni edebiyat kurumunu ina ettikleri aka grlebilir ama asl nemli olan bu metinlerin bir dnemin karakteristii olarak gsterilmesi, edebiyat tarihleri ya da benzer almalarla (antolojiler vs) srekli gndemde tutulmasdr. Ayn dnemde baka yazarlar tarafndan yazlan ve farkl nerileri olan yazlarn da olmasna ramen, bu metinlerden genellikle sz edilmemesi, aslnda edebiyat kurumunun nasl ekillendiini ak biimde ele verir. Buradaki ama, edebiyat tarihini yeniden yazmak deil, Trkiyedeki modernist iirin yzlemek zorunda kald edebiyat 50

kurumunu belirlemek olduu iin glgede kalm ya da glgede braklm (rnein Muallim Nacinin ya da Tanzimatn muhafazakr kabul edilen yazarlarn) metinleriyle ilgilenilmeyecektir. Benzer biimde, ama modernist kltrn konumunu belirlemek olduu iin, burada, modernleen iirimizin tarihini yazmak gibi bir niyet yoktur. Bu nedenle de, edebiyat kurumu kavramnn niteliine uygun olarak bir dnemin karakteristiini belirleyen dncelere yer verilirken edebiyat tarihinde yer alan (Fecr-i Ati ya da Yedi Mealeciler) ama grnr bir dnm getirmeyen hareketlerin ya da kiilerin zerinde durulmayacaktr. Ahmet Hamdi Tanpnar (1998:101), modern Trk edebiyatnn bir medeniyet kriziyle bala[dn] sylerken, modern Trk edebiyatn ekillendiren temel sorunu belirler. Gerekten de yalnzca modern Trke edebiyat deil, btn modern edebiyat belirleyen, temelde kriz ya da en azndan bunun dile getirilmesidir. Geri Tanpnar, burada, dorudan modern edebiyatta gzlemlenen kriz dncesine deil, medeniyet dairesi deiikliinin yaratt krize iaret eder ama sonuta onun bu saptamas, modern edebiyatn ne zaman baladn belirlemeye olanak salar. Bunun yannda, Tanpnarn zellikle medeniyet krizine iaret etmesi, Trkiyenin de iinde olduu Bat-d toplumlarn modernlik deneyimi zerine dnmeye davet olarak alnabilir. Batl yazarn farkna vard krizi, kendi uygarl iindeki deiimlerin yaratmasna ramen, Bat-d toplumlardaki yazar, ift ynl bir krizin iindedir. Bat-d toplumlar, Bat uygarlnn varlndan kaynaklanan kriz ile o toplumun modernlik deneyiminin kendi iinde yaratt krizi, birlikte dnmek ve ift ynl tepkiler vermek zorunda kalr. Trkiye gibi gnll modernleme projesini sahiplenen bir lkenin entelekteli, her zaman bir yandan Bat uygarl karsndaki konumunu, bir yandan da ekillenen yeni kltr iindeki konumunu belirlemek

51

durumunda kalmtr. Trkiyenin entelektel tarihinde sentezci hareketlerin baskn olmasnn asl nedeni de budur. Edebiyat balamnda, bu ift ynl durumunun ifte temsil krizine yol at nceki blmde belirtilmiti. Trkiyedeki edebiyat kurumu da, beklenebilecei gibi bu ifte temsil krizini zmeye alan teklifler tarafndan ekillenmitir. ou zaman ayrtrlmas zor olan, baka bir deyile i ie geen bu ifte temsil krizinden nce hangisinin zleceine dair verilen yantlar, edebiyat kurumunu da dorudan belirlemitir. Gnll Bat-d modernlik deneyimlerinde grld gibi, Trkiyede geleneksizleme eskiden kendini kurtarma ve bu sayede yeni bir z tanmlamaya yol am, yeni bir edebiyatn eski edebiyatn kart olarak kurulaca iddia edilmitir. Ancak bu eski edebiyat, aslnda yeni edebiyatta hangi nitelikler istenmiyorsa onlarn varsayld bir yap olarak homojenletirilmi, hatta olgusal gerekler yeni kavramlara dayanarak arptlm ve dolaysyla bir eski edebiyat icat edilmitir. Bu icadn sonucunda eskiyle ban koparlmas nedeniyle ortaya kan gelenek boluu, eskinin iinde olan ama yine yeni kavramlara dayanarak kefedilen, gelenein baka bir koluyla doldurulmaya allmtr. Modernliin bir proje olarak belirlenmesinin sonucunda yaznn toplumdaki en nemli taycs olan edebiyat, bu projenin hayata geirilmeye alld bir alana dntrlmtr. Yaznn nfusun byk geneli iin henz lks olduu bir toplumda edebiyat, modernlemenin ncleri tarafndan, estetik deerinden daha nce kamusal ilevi zerinden tanmlanm, bu da edebiyatn faydac biimde kavranmasna neden olmutur. Tanzimat dneminde inas balayan edebiyat kurumu, belli srelerden geerek asl olarak 1930lu yllarda billurlam ve modernist iir, temelde bu kurumla mcadele etmek, baka bir deyile bu paradigmay ykarak modernist bir

52

paradigma kurmak zorunda kalmtr. Edebiyat kurumu, estetik zerklik kartl nedeniyle modern kltr temsil edebilecek edebiyatn nasl olmas gerektii sorusunu, ya sormam ya da sorulduunda bunu grnmez klmay denemitir. Bunun en nemli nedeni, Trkiyedeki faydac edebiyat kurumunu biimlendiren entelektellerin sunduu edeb prosedrler sayesinde modern edebiyatn yaratlacann var saylmasdr. Baka bir deyile, bu faydac edebiyat kurumunun temel iddias, modern bir edebiyatn kendisinin belirledii edeb prosedrler uygulandnda yaratlacan beklemesidir. Bu tezde modernizm beklentisi olarak adlandrlan bu durum, beklenenin aksine, modernist bir tarzn ortaya kmasnn nndeki en byk engele dnm, tezin beinci blmnde ele alnd gibi, modernist iir bu paradigmay ykmakla mmkn hale gelmitir.

A. Edebiyat Kurumunun nas Trkiyedeki edebiyat kurumu, estetik zerklik kartl, divan edebiyatnn tekiletirilmesi ve halk edebiyatnn modern edebiyatn asl kayna olarak kabul edilmesiyle ina edilmitir. Bu nitelik de, aslnda aydnlanmac dncelerin etkisiyle, sylemsel olarak halkn anlayaca bir edebiyat arzusunu hayata geirmek amacn tar. Bu sre, mill kimliin kurulmasyla e zamanl ilerler ve bu nedenle genellikle modernleme deil de, millleme asndan ele alnr. Oysa edebiyat kurumunun bu nitelii, milllemenin de dahil olduu Trkiye modernlemesinin edebiyatta yaratt dnmlere iaret eder.

53

1. Estetik zerkliin Karsnda Trkiyede edebiyat kurumunun inasna Tanzimat dneminin ilk kuak yazarlar tarafndan balanr ve bu edebiyat kurumu ile Batdaki aydnlanmac edebiyat kurumu arasnda bir paralellik grmek mmkndr. Aydnlanma dneminde din dnya grnn geerliliini yitirmesinin ardndan edebiyata, aydnlama projesinin yeni deerlerinin taycs olma ilevi verilmitir. Bu nedenle de aydnlanmac edebiyat kurumu, estetik zerklie kardr. Her ne kadar edebiyat ilevsel olarak tanmlanm olsa da, bu ilevselliin kamusal alanda tartlma olana vardr. Trkiyedeki sre bir yandan aydnlamann edebiyat kurumuna benzerlik gsterirken, bir yandan da Batya hi benzemeyen zgn bir nitelik tar. Okur yazar orannn hayli dk olduu Osmanl toplumunda, yazyla kurulan iliki en bata edebiyatla olmaktadr. Tanzimat aydnlarnn byk ounluunun hem brokrat hem eylem adam hem de air olmas bu durumun olaan bir sonucudur. Henz zerk bir estetik alann olumad koullarda, yazyla kurulan ilikinin temelde edebiyat zerinden gereklemesi artc deildir. Bu nedenle inasinin, Ziya Paann ve Namk Kemalin yazlarna bakldnda, onlarn edebiyat bir temsil meselesi olarak grmedikleri ve bu yzden de edebiyatn ilevselliini ne kardklar grlr. Onlarn temel amac, temsil iin estetik biimler ina etmek deil, modernlemeyi etkin klmak iin edebiyat bu srecin hizmetine vermektir. Tanzimat yazarlarnn tavrlarnn arkasnda, edebiyat yoluyla bir kamusal alan yaratma arzusunu grmek de mmkndr. Bu dnemde kitlenin dorudan etkilenebildii ve bu etkinin dorudan gzlemlenebildii tiyatroya (ve gazeteye) zel nem verilmesi, kamusal alan yaratma arzusunun en ak ifadesidir. Tanzimat yazar, dnyay dille temsil etmenin yollarndan daha te, bir kitle yaratmay ve bu kitleyi modernlemenin deerleriyle eitmeyi hedefler. Bu konuda Namk Kemalin

54

iirlerinin hrriyet vb. yeni kavramlar etrafnda ekillendiini anmsatmak yeterlidir. Tanzimat yazarlarnn bu kayglar, 1930lu yllarn sonuna kadar Trk edebiyatnn baskn eilimi olarak kalacak, her ne kadar arada edebiyatn bu ilevselliine kar kanlar olsa da, onlar edebiyat kurumunu dntrecek kadar etkili olamayacaklar ya da etkili olmalarna izin verilmeyecektir. Trkiyedeki edebiyat tartmalar, uzun yllar temsil sorunu deil, dil sorunu etrafnda dnecektir. Kukusuz bu dil sorunu, Roland Barthesn (1989:13) belirttii anlamda modern edebiyatta dilin sorun olarak grlmesi deil, dilin sadelemesidir. Dilin sadelemesi, en bata kamusal alan yaratma arzusunun sonucu olarak belirecek ve bir metni edeb saymann ltne de dnecektir. Edebiyatn halkn anlayaca bir dille yazlmas gerektiinin savunulmas bir yandan anlalr edebiyatn en nemli deer olarak kabulne, dier yandan zerk bir edebiyat (daha zelde iir) dilinin olumsuzlanmasna neden olacaktr. Bu anlalr olma talebi, edebiyattaki btn deneysel giriimlerin nn tkayacaktr. Estetik zerklik kartlnn Trk edebiyatndaki seyrine bakldnda, edebiyat kurumunda baskn eilime kar klarn olduunu ama bunlarn edebiyat dntrecek bir etkiye sahip olamadklar grlr. Tanzimatn ilk kuak yazarlar, edebiyat yukarda anlan nedenlerle ilevsel klarken, ikinci kuaktan Recaizade Mahmut Ekrem ve Abdlhak Hamit Tarhan, edebiyatn isel sorunlaryla daha ok ilgilenmi, dolaysyla da zerk estetie balanm gibi grnrler. Yine zellikle Recaizade Mahmut Ekrem etkisiyle Servet-i Fnun edebiyatnn, o zamanki tartmayla sanat iin sanat15 anlayn savunduu genel olarak kabul edilir. Oysa estetik zerklii savunan airler, ya Tevfik Fikret gibi sonunda ilevsel edebiyat
Pierre Bourdieu (1999: 125), Fransada yaznsal alann oluumunu inceledii Sanatn Kurallarnda, kentsoylu sanat ve bunun karsnda toplumsal sanat ve ikisine kart olarak sanat iin sanat yaklamnn ortaya ktn ve bu snflandrmann Fransaya zg olduunu belirtir. Bourdieunn Fransaya zg sayd bu ayrm, Trk edebiyatnn gndemini uzun yllar igal etmitir.
15

55

anlayna balanrlar ya da Cenap ahabettin gibi ilevsel edebiyata bal kalmadklar iin etki alan oluturamaz ve edebiyat kurumu tarafndan grmezden gelinirler. Servet-i Fnunu takip eden Mill edebiyat ise, en bata bir ulusal anlat ina etmek iin edebiyata byk bir ilev ykleyecek ve zerk estetie kartln, ska dile getirilen biimiyle, bir davaya dntrecektir. Mill edebiyat paradigmasn miras alan nklap edebiyat da yine edebiyat ilevsellik noktasnda tanmlayacak, nklap edebiyatnn temel belirleyenin gayeli iir olduu bizzat Atatrk tarafndan ifade edilecektir: Baz gen airler modern olsun diye mevzusuz iir yazmak yoluna sapyorlar. Size tavsiye ederim, gayeli iirler yaznz (aktaran Vl Nureddin, 1988: 94). Gayeli iirler talebi, zerk estetiin yolunu daha batan tkayacak, edebiyat kurumu kinci Yeni iirine kadar hep zerklik kartlyla biimlenecektir. Estetik zerklik kartl, dorudan ifade edilmesinin yan sra, zellikle divan iirinin modern edebiyat iin kanlmas gereken bir tarz olarak belirlenmesi yoluyla da etkili klnmtr. Aada daha ayrntl ele alnaca gibi, divan edebiyat zerk estetie sahip kan bir edebiyat olarak gsterilerek, o gnk edebiyatta istenemeyen nitelikler divan edebiyat karlatrmasyla dile getirilmitir. zellikle 1923 sonrasnda Osmanl iirini savunmann pek mmkn olmad kltrel ortamda, Osmanl iirine sahip kmak isteyenler de tersinden ayn paradigmaya bal kalarak Osmanl divan iirinin estetik asndan ne denli deerli olduunu kantlamaya almlardr. Victoria R. Holbrook, Akn Okunmaz Kylarnda Tanzimat dneminde ina edilen edebiyat kurumunun zerklie kar olmasn, gelenee kar olma ekseninde Osmanl edebiyatnn ileri derecede incelmi estetist bir kurum olmasyla ilikilendirir. Holbrooka (1998: 204) gre Osmanl edebiyat [h]enz tanmlanmam bir anlamda zerkti ve [b]u

56

gelenein basncn iddetle hisseden erken Trk modernistleri edebi grlerini en ok bu kurumun reddi zerine kurdular. Osmanl toplumundaki estetik kurumun tanmlanmam anlamda zerk olduu sylendii anda, aslnda divan edebiyatnn halktan kopuk olduu, halkn anlamad bir dili kulland ve benzeri nitelikler zerinden ina edilen paradigmaya bal kalmak tehlikesi ortaya kar. Bu nedenle de u soruyu sormak kanlmazdr: Gerekten de, Osmanl divan iiri zerk bir yapya sahip miydi? zerklii, yaptn kurulmas aamasnda yazarn kendini her trl balantdan kurtarmas ve yaptyla ba baa kalmas, baka bir deyile dnyay kendi bak asndan temsil etmesi olarak tanmlyorsak, Osmanl divan iirinin zerk olduunu syleyemeyiz. nk Halil nalckn air ve Patronda gsterdii gibi Osmanl toplumunda da, modern ncesi Batda olduu gibi, patronaj hkimdir16. Bunun yannda, Osmanl airinin dnyay temsil etme biimi kendinden nce belirlenmitir ve onun bu belirlenime katks, yani onun yeni olan taraf, daha nce sylenmemi olan uzlamsal estetik deerlerle sylemektir. Osmanl divan iirinde de sz sanatlar ve mazmunlar metnin ne zaman iir olarak kabul edileceini belirlerken, patronaj da airin dnyay hangi snrlarn iinde temsil edebileceini belirler. Bunun yan sra, incelmi estetist kurumun varl nedeniyle, bir edebiyat zerk kabul etmek ancak estetik zerklik bir deer olarak yerleiklik kazandktan sonra lt olabilir. Bu nedenle de, Osmanl edebiyatnn tanmlanmam anlamda olsa dahi zerk olduunu sylemek hayli zordur. Gelenein, halk edebiyat ve divan edebiyat olarak ikiye ayrlmas srecinde, divan edebiyat adlandrmas istenmeyen edebiyat trnn belirlenmesi ilevini stlenmitir. Baka bir deyile, zellikle 1911 sonrasnda edebiyatta hangi nitelikler istenmiyorsa bu nitelikler divan edebiyatna atfedilerek
16

Bu konuda son yllarda yaplm nemli bir alma iin Bkz. Tuba Ins sen-Durmu. 2006. II. Selim Dnemi Sonuna Kadar Osmanl Edeb Hamilik Gelenei. Ankara: Bilkent niversitesi. Yaymlanmam doktora tezi.

57

tekiletirilmi, bu sayede edebiyat kurumunun snr belirlenmitir. Divan edebiyatnn teki olarak belirlenmesi, yalnzca 1911 ve sonrasnda deil, 1950lerde bile devam etmitir. 1911 ylnda divan edebiyatnn ne kan nitelii gayri mill ve halktan kopuk olmas iken, 1950li yllarda bu niteliklere bir de biimcilik eklenmitir. Aka grlyor ki, 1950li yllarda edebiyatta istenmeyen nitelik biimciliktir ve bu nitelik gnn ihtiyalarna karlk gelecek biimde divan edebiyatnn nitelikleri arasna eklemlenebilmektedir. Bu nedenle divan edebiyat adlandrmasnn, Trke edebiyatn tekisi olma ilevini gndeme gre deierek devam ettirdiini sylemek yanl olmayacaktr. Abdlbaki Glpnarlnn 1945 tarihli Divan Edebiyat Beyanndadrda Osmanl edebiyatn kyden sz etmedii iin eletirmesi (1945: 31), Osmanl edebiyatnn dnemin ihtiyalarna gre belirlendiini gsteren baka bir arpc rnektir. 1930lu yllarda Trkiyenin ekonomik yaamna bal olarak kylclk kltrde ok nemli bir yer tutmu, sorunlar bu bak asna gre kavranmtr17. Bunun bir yansmas olarak 1850lerde ya da 1910larda divan edebiyatnn kylden sz etmemesi belirgin bir eletiri olamazken, 1945de divan edebiyat eletirisine bu zellik de eklenir. Osmanl edebiyat, hem Trkiye modernlemesinin geleneksizlemesinin hem de estetik zerklik kartlnn bir sonucu olarak ikiye ayrlacak ve bu paralar zellikle milliyeti paradigmann iine yaracak biimde dntrlecektir.

2. Geleneksizleme Trkiyedeki modern edebiyat kurumunun en belirgin nitelii, gelenekten syrlma arzusudur. Alt yz yl boyunca retilen Trke edebiyat rnlerinin yok saylmas, baka bir deyile edebiyatn kayna ya da gelenei olmaktan karlmas,
17

Bu konuda yaplm yetkin bir alma iin Bkz. Asm Karamerlilu. 2005. Orada Bir Ky Var Uzakta. stanbul: letiim Yaynlar.

58

edebiyatn sfrdan balamasna neden olmu, seilmi ve rnek metinler btnnn yani kanonik metinlerin olumasn engellemitir. zellikle 1923den sonra ders kitaplarnn Edeb Yeniliimiz (smail Habib Sevk) adyla ve anlayyla yazlmas, bu geleneksizlemesinin somut rneklerinden biridir. Osmanl iirinin, modern iirin kayna olma niteliini kaybetmesi, kaynak nedir sorusunu gndeme getirdii iin bir yandan halk edebiyatnn rnek alnmas gereken edebiyat olduu ileri srlm, bir yandan da belli ekincelerle Bat edebiyatnn da kaynak olmas gerektii belirtilmitir. zellikle Ziya Gkalpin dnce sisteminde bunu aka grmek mmkndr. Ziya Gkalpin sistemine ok ey borlu olan Cumhuriyet dneminin kltr politikalarnda da ayn tavra rastlanr. Bu noktada Edeb Yeniliimiz yazarnn baka bir ders kitabnn adnn Avrupa Edebiyat ve Biz olmas bir rastlant deildir. Edebiyat kurumunun inasnn geleneksizleme zerinden kurulmas, Osmanl divan edebiyatnn kaynak olma niteliini kaybetme srecinde ok ak olarak grlebilir. Orhan Okay (1990: 83), Tanzimatla balayan divan iirinin reddi srecinde ilk darbeyi Namk Kemalin, sonuncusunu ise Cumhuriyet devrinin bir divan iiri otoritesi Abdlbaki Glpnarlnn vurduunu belirtir: Namk Kemalinki 1866da baladna, Glpnarlnn Divan Edebiyat Beyanndadr kitab da 1945de ktna gre, demek seksen yl, bu kadim sanatn cenazesinin kaldrlmasna kfi gelmitir. Abdlbaki Glpnarlnn kitab Orhan Okayn da belirttii gibi, bu konudaki son kapsaml almadr. Ancak bu kitaba gelinceye kadar bu srecin ikiye ayrlarak incelenmesi olanakldr.

59

a. Osmanl Edebiyatnn Reddi Osmanl edebiyatndaki byk deiimlerin, 18. yzyldan itibaren balad kabul edilse de, bu deiim daha ok estetik bozulmuluk18 olarak kabul edilir. Genel kabule gre, Osmanl edebiyat eyh Galip ile son byk airini karm ve ondan sonra bozulmaya balamtr. Bu srecin, Osmanlnn Batllama srecine denk gelmesi kukusuz bir rastlant deildir. Ancak Osmanl iir geleneinin artk byk bir air karmadna inanlan dnemde, iirde deiimler olsa da, bu deiimler gelenek kartllyla biimlenmemitir. Akif Paann Kaside-i Adem19, Sadullah Paann Ondokuzuncu Asr20 iirlerine bakldnda Osmanl edebiyatnn tasavvuf felsefesiyle biimlenen kltrnn nasl bir deiim geirdii grlebilir. Ancak Ziya Paann iir ve na yazsna, Namk Kemalin eitli yazlar ve mektuplarna kadar Osmanl iirine kar bir reddiyeyle karlalmaz. Ziya Paa ve Namk Kemal, hem er- kadm dedikleri Osmanl iirine kar karlar hem de bunun yerine ikame edilecek edebiyat arayna giriirler. Ziya Paa (1993:45), 7 Eyll 1868 tarihli iir ve na yazsnda Osmanllarn iiri acaba nedir? sorusunu sorar ve bu soruya verilebilecek olas yantlar da sralar: Necti ve Bk ve Nef dvanlarnda grdmz bahr-i remel ve hezecden mahbn ve muhbis kasid ve gazeliyt ve ktat ve mesneviyt mdr? Yoksa Hce ve Itr gibi msikinsnn rabt- makamat ettikleri Nedm ve Vsf arklar mdr? Ziya Paann bu sorulara verdii yant kesindir: Hayr bunlarn hi birisi Osmanl iiri deildir (45). Ziya Paaya gre, bu airlerin Osmanl iiri
Bir shhat sylemine iaret eden bu bozulmuluk anlaynda, metinlerin estetik deeri zerinden bu sonuca varlm olsa bile, bu bozulmulukun nedenleri yeterince aklanmamatr. Bu sreci kapsaml biimde ele alan nemli bir alma iin bkz. Kayahan zgl. 2006a. Divan Yolundan Peraya Selametle. Ankara: Hece Yaynlar. Bu iirden hareketle Osmanl iirindeki deiimi anlamaya alan bir alma iin. Bkz. Ali hsan Kolcu. 2002. Trk iirinde Yokluk Fikri ve Adem Kasidesi. Ankara: Aka Yaynlar. Bu iirin Osmanlnn zihniyet dnmn ele alan bir alma iin Bkz. Mehmet Kaplan. 1999. Ondokuzuncu Asr . iir Tahlilleri. Cilt 1. stanbul: Dergh Yaynlar, 1999.
20 19 18

60

saylmamasnn nedeni Osmanl irleri[nin] uary-y rana ve uar-y ran dahi Araplara takld ile melez bir ey yap[malar] ve taklidi yaparken yalnzca slub- nazmla yetinmeyip efkr ve maniye bile Arap ve Aceme mmkn mertebe taklde say etmeyi maariften addetmeleri ve acaba bizim mensb olduumuz milletin bir lisn ve iiri var mdr ve bunu slh kabil midir, asl burasn mlhaza etme[meleridir] (45). Ziya Paa, Osmanl iirinin byk stad saylan airlerini Arap ve Acem kltrn taklit etmeleri nedeniyle Osmanl airi saymamakta, hatta bu airleri Arap ve Acem slubunu yalnzca taklit etmekle yetinmeyip bu iki edebiyatn efkr ve maniyesini yani kltrn taklit etmekle ve mensup olduu milletin dili ve edebiyatn aramamakla sulamaktadr. Ziya Paa, millet derken elbette 1908 sonras anlamnda Trk milletinden, 1923 sonras anlamnda da Trk ulusundan sz etmemektedir. Buna ramen, onun bu dnceleri dile getirirken duyduu kayglar Trkiye modernlemesini uzun yllar uratracaktr. Ziya Paay ear- kadimi reddetmeye ynlendiren temel itki (saik) bir z araydr. Bu aray, Trk edebiyatnn znn ne olmas gerektiini belirlemeye alan Mill edebiyatta, Nev Yunanlikte, nkilap edebiyatnda ve Mavi Anadolu hareketinde benzer biimde karmza kacaktr. Trk edebiyatna yeni teklifler sunan btn bu oluumlarda Trke edebiyatn kaynann ne olmas gerektii sorulacak ve dnemlere gre farkl cevaplar verilecektir. Ziya Paann Osmanl iirini, o gelenein iinde bymesine ramen kendisine ait saymamas, Arap ve ran kltrnden etkilenmesi nedeniyle bnyedeki yabanc varlk olarak grmesi, modernlemenin yaratt bir tepkidir (Ziya Paa Harabatla bu dncelerini deitirecektir). Modernlemenin getirdii kendini tanmlama arzusunun, dnyay alglama biimini kkten deitirmesinden dolay Osmanl iiri estetik deerini yitirmekte, onun yerine ikame edilecek yeni bir

61

edebiyat aranmaktadr. Ziya Paann Osmanl edebiyatn kendi zn aratrmad iin reddetmesine benzer biimde, Namk Kemal de aklclama gibi baka bir nedenle Osmanl edebiyatn geersiz klmann yolunu deneyecektir. Namk Kemal, Osmanl iirini reddetmek noktasnda daha sistematik dnceler ileri srerken bu reddiyenin arka plann da daha ak olarak gzler nne serer. Celleddin-i Harzemah (1875) oyunu iin yazd Mukaddimede Osmanl iirinin hangi noktada reddedilmesi gerektiini belirtir. Namk Kemala gre (1993: 343), divanlardan birindeki imgelem (haylat) zihinde canlandrlrsa, etrafn maden elli, deniz gnll ayan Zuhalin tepesine basm, hanerini Mirrihin gsne saplam memduhlar; felei tersine evirmi de kadeh diye nne koymu, cehennemi alevlendirmi de da diye gsne yaptrm, bardka ar- l sarslr, aladka dnya kan tufanlarna gark olur klar; boyu serviden uzun, beli kldan ince, az zerreden ufak, kl kal, karg kirpikli, geyik gzl, ylan sal makalarla mlml greceinden kendini devler, gulyabanler leminde zanneder. Namk Kemal bu szleriyle Osmanl iirine reddiyesini, onun gerekilik anlayna dayandrmaktadr. Namk Kemal, Osmanl iirindeki mazmunlar gereklik asndan deerlendirerek, Tanpnarn deyii ile hayal sistemini kelimesi kelimesine alarak ondan bir karikatr kar[r] (2001: 7). Bu karikatr, sonrasndaki kar klara ramen etkisini uzun yllar srdrr (1945 ylnda Abdlbaki Glpnarl da Divan Edebiyat Beyanndadr adl kitabnda ayn karikatr kullanacaktr). Osmanl iirinde, ayn mazmunlara ve ayn dnya grne bal kalnsa bile deiimler olmu, airler birbirlerinin kopyas olamayacaklar iin gelenee belli noktalarda mdahalelerde bulunmulardr. Rakiplik sistemi nedeniyle

62

her air, kendinden nceki airlere kar km, iiri yeniden sylemenin yollarn aramtr. Ancak hibirisi, Osmanl edebiyatna gerekilik asndan kar kmamtr. Namk Kemal ve dier Tanzimat yazarlarn nceki kar klardan ayran, onlarn Osmanl edebiyatnn sistematik temellerine reddiyede bulunmalardr. Bu kar k ekillendiren temel saiki, Namk Kemalin (1993: 342) ayn yazsnn giriinde bulmak olanakldr: [B]izde kalemin gsterdii terakki, Garbn bedyi-i irfnna kyas olunursa, bir allmenin irfnna nisbeten, yeni lkrdya balam bir ocuun syleyecei be kelime hkmnde kalr. Batnn estetik dzeyinin karsnda duyulan ge kalma kaygs, eskinin birden bire geersiz klnmasna yol amaktadr. Osmanl iiri karsnda bu tavr, uzun yllar Trkiyeli entelektelin hem temel hareket noktas hem de en byk endiesi olacak, halk edebiyatnn kefi yoluyla kendi zn bulma forml devreye sokulup bu endie bastrlmaya allacaktr. Bat estetiinin biliniyor olmas, baka bir deyile Batnn varl aka temsil krizine neden olmaktadr. Namk Kemalin divan iirini reddetmesi, bir yandan kendisinin dnyay kavrama biimini belirleyen rasyonellie balanrken bir yandan da Batnn ulat estetik dzeyin stn saylmasna balanr. Bylece temsil, Namk Kemalin modern olma arzusunun yan sra ayn zamanda Batnn varl nedeniyle krize girer. ifte temsil krizi denilebilecek bu durum, Batlamann temsilin iki ynn birden belirlemesi nedeniyle ou zaman grlememitir. Ancak burada Namk Kemal yalnzca Bat estetii karsnda duyduu gecikmilik duygusunu bastrmak iin edebiyatn aklclamasn istemez, ayn zamanda aklclamay iselletirmitir. Osmanl edebiyatna aklclama temelli bu kar k, yazarlar yeni bir edebiyat yaratmaya yneltirken Trkiye modernlemesine zg bir durumla

63

karlalr. Osmanl iirinin temelde aklclk, grnrde taklit nedeniyle reddedilmesi onun kaynak olma niteliini yitirmesine yol aar. Bu nedenle de Tanzimat yazarlar yeni bir kaynak arayna ynelirler. Yneldikleri kaynak, o yllarda henz yeterince net belirmese de, halk edebiyatdr. Tanzimat yazarlarnn at yoldan ilerleyenler, Osmanl iirinin Arap ve Acem etkisinde kalmayan halk iirini edebiyatn kayna olarak kabul edecek ve yeni edebiyat, bu kaynaktan yola karak ina edilmek istenecektir. Aklclama nedeniyle Osmanl divan iirinin reddedilmesinde dil de nemli bir konumdadr. Tanzimat yazarlar, Osmanl divan airlerinin dilini anlamalarna ve benzer terkiplerle iirler yazmalarna ramen bu dili halkn anlamadn ileri srerler. Bu noktada, onlarn dncelerini biimlendiren temel itki, kendilerine ilikin bir rahatszlk deil, kendileri dnda kalan kamuya ilikin bir rahatszlktr. Amalar kendilerinin anlamad bir edebiyat tasfiye etmek deil, kamusal alan yaratmaya olanak salayacak bir edebiyat yaratmaktr. Modernliin yaratt kamusal alan kurmak, Tanzimat aydnn temel kayglarndan biridir. zel gazetelerin yaymlanmas, kamusal alann inasnda etkili olurken, Tanzimat yazarlar aydnlanmac dncelerin etkisiyle kamusal alan geniletmek isterler. Oysa okur yazar orannn dk olduu Osmanl toplumunda bu kolay deildir. Dilin terkiplerle kurulu olmas, sadelii deil sslemeyi amalamas sorunun nndeki engel olarak grlr. Bu dnceler nedeniyle, edebiyatn estetik kayglarla deil de, halk yararna biimlenmesi iin mcadele verirler. Bu mcadele yalnzca dilin sadelemesine deil, konularn da basitletirilmesine neden olur. Aklclama gibi modernliin temel itkilerini kabullenen bu yazarlar, aklclamann yaratt modern kltrdeki atmalar darda brakma eilimindedirler. Edebiyat kurumu da bu

64

anlayla belirlenir, zerkliin karmak yaptlar ortaya karma tehlikesi, faydac edebiyat kurumu tarafndan en bata bertaraf edilir.

b. Divan Edebiyatnn cad Divan edebiyat adlandrmas, nce mer Seyfettin ve Ali Canib [Yntem]in kalemlerinde kendini hissettirmeye balam, Cumhuriyetin ilk yllarndan bu yana ise gittike yaygnlk kazanmtr. Bunda Ali Canibin 1924ten itibaren yeni basklar ile yllarca okutulmu olan, ncekilerden farkl bir zihniyet ile yazlm Edebiyat adl ders kitabnn byk rol olmutur (Akn, 1992: 389). Osmanl edebiyatnn bu ad altnda yaygnlatrlmas, bu edebiyatn nasl kabul ettirilmek istendiine iaret eder. Ali Canib, bu edebiyata niin divan edebiyat dediini aklarken, bu edebiyat nasl homojenletirdiini de belirler: Hulsa divan halinde teekkl eden, ancak saraylara, zmrev divanlarda kabule mahzar olan bizim eski edebiyatmza verilecek en doru ad divan edebiyat tabiridir (alntlayan Akn, 1992: 389). Ali Canip Yntemin divan edebiyatn bir zmre edebiyat olarak deerlendirmesi ve ayn zamanda bu edebiyatn eski olduunu vurgulamas, 1911 sonras Osmanl edebiyatna baktaki genel tavrn zetidir. Bu niteliklere, bir de gayri mill olmay eklemek gerekir. Mill kimlik inas iin yeni bir z arand iin Osmanl edebiyat ran ve Arap etkisi nedeniyle kozmopolit bulunacak ve bunun yerine merkezden uzakl nedeniyle kirlenmemi kalabilen halk kltr ikame edilecektir. Bu nitelikler, tarihsel koullar nedeniyle Osmanl iirinden beklenemeyecei iin ak biimde anakroniktir. Bu anlayn en saydam rnei olan Ziya Gkalpin hars-medeniyet ayrm, edebiyat balamnda Tanzimatta ina edilen edebiyat kurumuna eklemlenir. Ziya Paann taklit olarak deerlendirdii Osmanl iiri, gayri-mill (o dnemin yaygn

65

deyiiyle kozmopolit) nitelii nedeniyle Ziya Gkalp tarafndan mill bnyenin dnda braklr. Tanzimattan beri modernlemek iin byk bir arzu tayan Trkiyeli entelektel, Bat zihniyetine uygun bir edebiyat ina etmek istemektedir. Ziya Gkalpte bu arzu, medeniyet kavramyla karlanr. Ziya Gkalpdeki hars kavram ise, halk edebiyatnn kefine yol aar. Aada ele alnaca gibi halk edebiyat, Acem ve Arap kltrnden etkilenmemi saf Trk kltrn temsil etmektedir. Ziya Gkalpin Osmanl iirini mill olmamasndan dolay reddetmesinde bir baka neden de onun dilidir. Edebiyatn, yalnzca halkn anlayabilecei yaln bir dille yazlmasnn talep edilmesi ve dille yalnzca mill olup olmamas noktasnda ilgilenme, dili de bir soruna dntren modernist tarzn yaam alan bulmasn zorlatrr. Dolaysyla bu yaklam modernist tarzn ortaya kmasnn nndeki engellerden birine dnr. Ziya Gkalpin sisteminden derin izler tayan ve Cumhuriyetin kltr politikalarna bal olarak gelien edebiyata genel olarak nklap edebiyat demek mmkndr. Cumhuriyetin dil konusundaki youn almalarna ramen ayn ilgiyi edebiyata gstermemesinden dolay, Cumhuriyetin bir edebiyat devrimi yapmad sylenir (Kahraman, 1996: 169; Tekeliolu, 2003: 68). Gerekten de ilk bakta Cumhuriyet bir edebiyat devrimi yapmamtr. Bunun edebiyatn kendine zg niteliinden kaynakland sylenebilir. Edebiyatta bir devrim yapmak zor olsa da, ona yn vermek mmkndr ve Cumhuriyetin edebiyata yn vermek iin politikalar gelitirmedii sylenemez. nklap edebiyat adlandrmas bile yazardan beklenenin ne olduunu ak biimde gsterir. nklap edebiyat, Cumhuriyetin her alanda Osmanl mirasn reddetmesine kout olarak Osmanl estetiinin kart olarak kurulur.

66

Osmanl divan edebiyat balamnda nemli resmi giriimlerden biri, 3 Austos 1930 tarihinde toplanan Trke ve Edebiyat Muallimleri Kongresidir. Bu kongrede yaplan tartmalarn sonunda, dnemin genel eilimine uygun biimde, liselerde divan edebiyatnn okutulmamasna karar verilmitir (Tecer, 1930: 104). Bu kongreden iki yl sonra yaplan (Temmuz 1932) Birinci Trk Dil Kurultaynda da dil ekseninde yaplan tartmalarda, divan edebiyat ak biimde eletirilmi ve gayri mill niteliinden dolay zararl saylmtr. Bu kurultayda Hasan li Ycelin (1933: 200) bildirisindeki u szleri, dnemin genel anlaynn zeti niteliindedir: Dilimiz [,] halk edebiyatnda zn mmkn mertebe saklam, mnevverlerin eseri olan divan edebiyatnda ise bozulmu[tur]. Halka ramen halk iin ilkesinin geerli klnmak istendii bu yllarda, edebiyat modern aralarla halkn anlayaca bir seviyeye getirilmek istenmektedir. Bunun edebiyatn niteliini dorudan belirledii aktr. nklap edebiyat, Tanzimattaki yeni edebiyat gibi Osmanl iirini, dili, halka uzakl, soyutluu ve gayrimill nitelikleri nedeniyle reddeder ve yaratlmak istenen edebiyat, Osmanl edebiyatnn bu olumsuz niteliklerini dta brakma arzusu tar. nklap edebiyatnn bu arzusu, bir yandan halkla btnlemi bir yandan da muasr iir yazma isteinden kaynaklanr. Halkla btnlemek hars, muasr iir yazmak ise medeniyet kavramsallatrmas asndan dnlebilir. Zaten Hececi olarak anlan airler, vezin tartmalar konusunda ele alnaca gibi, Ziya Gkalpten etkilenmi kiilerdir. Ancak belirtmek gerekir ki, Hece iirininin ne halkla btnleme ne de muasr iir yazma istei hayata geirilemez. Osmanl iirinin aksine halkn yaamn anlattn dnnen airler, ou zaman ireti bir duyarllk yaratmann tesine geemezler. Hece vezni ise modern bir iiri yaratmak bir yana, modernist tarza giden yollar kapatan bir nitelie sahiptir.

67

nklap edebiyatnn ina etmeyi istedii edebiyat kurumu, o yllarda iaret edilen airler tarafndan deil de, artc biimde, bir avangard kla Garip airleri tarafndan asl semeresini verir. Garip, nklap edebiyatnn halkn anlayaca dil, basitlik, karmaa ve atmadan arnmlk gibi ilkelerini hayata geiren iirdir ve bu anlamda Cumhuriyet ideolojisine uygundur. Tezin sonraki blmlerinde ele alnacak Garip iiri konusunda burada ksaca unlar sylenebilir: Garip, Cumhuriyet ideolojisine uyan iirini Cumhuriyetin kltr politikalaryla iaret ettii tartmalar izleyerek deil, aksine, bu tartmalar askya alarak Garip tarzn yaratmtr. Trkiyede inasi ve Namk Kemal tarafndan temelleri atlan, Ziya Gkalp tarafndan sistemletirilen ve Cumhuriyetin miras ald edebiyat kurumunun estetik zerkliin karsnda durmas, divan edebiyatn reddetmesi yannda, bunlara bal olarak halk edebiyatn kefetmesiyle tanmlanabilir. Halk edebiyatnn kefi, vezin tartmalarnda belirgin biimde grlebilir. Trkiyedeki kanon giriimlerinin bir paras olarak da deerlendirilen (Tekeliolu, 2003: 68) vezin tartmalar, modernist tarzn nndeki engellerden biri olarak belirir.

3. Halk Edebiyatnn Kefi Yukarda belirtildii gibi divan edebiyatnn dilinin anlalmazl, taklit olmas ve gerekilik anlay nedeniyle reddedilmesi, yeni edebiyat ina ederken ona kaynaklk edecek bir kltr aramaya yol am, bunun sonucunda halk edebiyat kefedilmitir. Ziya Paa, iir ve na yazsnda Osmanl airlerini acaba bizim mensb olduumuz milletin bir lisn ve iiri var mdr ve bunu slh kabil midir sorusunu sormadklar iin eletirirken yazsnn sonunda, Arap ve Acem kltrn taklit eden Osmanl iirinin yerine bizim olan edebiyat da belirtir: Bu hale gre bizim

68

millette tabi hal zere ne iir ve ne de in yok mu demek olur. Hayr bizim tabi olan iir ve inmz tara ahalileri ile stanbul ahlisinin avm beyninde hl durmaktadr. Bizim iirimiz hani irlerin n-mevzn diye beenmedikleri avam arklar ve taralarda r irleri arasnda dei ve leme ve kayaba tabir olunan nazmlardr (1993: 49, vurgu bana ait). Ziya Paann zellikle hani szcn kullanmas, szn ettii iirin bilindiini ama n-mevzun (vezinsiz) olduu iin airler tarafndan beenilmediine iaret eder. Ziya Paann taklit Osmanl iiri yerine kefettii bu iir, bilinmekte ama airler beenmediine gre estetik alann dnda saylmaktadr. Oysa Ziya Paa, bu iiri bizim sayar ve bylece hl devam edecek olan divan iiri-halk iiri ayrmnn zeminini hazrlar. Ziya Paa ile ayn yllarda Osmanl divan edebiyatn reddeden Namk Kemal, halk edebiyatnn kefi noktasnda da Ziya Paa ile hemfikirdir. Ancak Namk Kemal, Ziya Paadan farkl olarak bir adm daha atacak, halka yakn olabilmek iin halkn ls saylan hece ls ile iirler yazmay yreklendirecektir. Namk Kemal, hece veznine parmak hesab der ve mektuplarnda bu konuda denemeler yapacan yazar; Abdlhak Hamite yazd mektupta onu parmak hesabyla bir ey yazmaya ynlendirir (Namk Kemal, 2005: 31). Ziya Paann da, Namk Kemalin de halk edebiyatna verdikleri bu nem yine dil noktasnda dmlenir. Kamusallk yaratma peinde olan Tanzimat entelektelleri, bu amaca ulaabilmek iin halkn dilini kullanarak bir edebiyat kurmak isterler. Bu istekte, o dnemde ilk rnekleri verilen tiyatro oyunlarnn ve gazetenin de byk etkisi vardr. Namk Kemalin hece lsn tavsiye etmesinin ve denemesinin nedenlerinden biri, aruzun tiyatro oyunlar yazarken fazlasyla zorluk karmasdr. Hece lsndeki ilk denemeler, aruzu kullananlar arasnda, iirden

69

nce tiyatroda yaplacaktr. Abdlhak Hamitin Nestereni bunun rneklerinden biridir. Namk Kemal, divan edebiyatn reddederken bunu temel olarak gerekilik anlayna dayandrmasna ramen halk edebiyatn byle bir sorgulamadan geirmez. Namk Kemalin byle bir sorgulama yapmamas, halk edebiyatnn kefi srasnda onun hangi niteliinin ne karldn gsterir. Halk edebiyat ile divan edebiyat, ayn maddi koullarn rndr ve Osmanl iirinde eletirilen gerekilik anlaynn aynsn halk iirinde de bulmak mmkndr. Halk iirinin ve Osmanl divan iirinin ayn rgtlenme biimin farkl iirleri olduuna Ahmet Hamdi Tanpnar (2001a: 28), bir dneminde Sabahattin Eybolu (1981: 77) ve Nurullah Ataa (2006: 58) kadar dikkat ekilmemitir21. Hem mill edebiyat dneminde hem de nklap edebiyat dneminde yine dil zerinden gidilerek Osmanl iiri anlalmaz bulunmu, onun anlalmazl dnyasnn soyutluuna balanarak karsna halk iiri karlmtr. Osmanl iirinin reddi ve halk edebiyatnn kefi, Tanzimat dneminde inas balayan edebiyat kurumunun temel belirleyenleri olarak sonrasnda etkili olmu, zellikle vezin tartmalar balamnda halk edebiyat ve hece vezni Trk milletinin ya da ulusunun z saylrken, Osmanl iiri ve aruz vezni bnyedeki yabanc varlk olarak grlm. Vezin tartmalar bir yandan kanonun ina srecini belirlemekte etkili olurken bir yandan da baskn konumu nedeniyle modernist tarz yaratacak tartmalarn nn kapatmtr. Halk edebiyatnn kefine bal olarak gelien vezin tartmalarn e ayrarak incelemek mmkndr. lki Namk Kemal ve Ziya Paa ile balayan

21

Osmanl divan iiri ile halk iirinin ayn toplumun rn olduklar konusunda yaplm nemli bir alma iin Bkz. Walter Andrews. 2000. iirin Sesi Toplumun arks. ev. Tansel Gney. stanbul: letiim Yaynlar

70

tartmalar, ikincisi Ziya Gkalpin heceyi mill vezin ilan etmesi ve ncs de hecenin nklap edebiyatnn bir vecibesi saylmasdr.

a. Halkn ls Olarak Hece Namk Kemal, parmak hesab dedii hece lsn yeni edebiyatn inasndaki aralardan biri olarak grse ve bu ynde denemeler yapmay dnp, gen yazarlar yreklendirse de, denemelerin yeterince baarl olmadn, hece ile yazlan iirlerin zevksiz olduunu dnr (Kolcu, 1993: 33). Namk Kemalin yaad bu yarlma, yalnzca ona zg deildir. Ziya Paa, iir ve nada halk edebiyatn bizim iirimiz ilan etse de, sekiz yl sonra hazrlad Harabata (1874) adndan anlalaca gibihalk edebiyat rneklerini deil, taklit olduu iin eletirdii Osmanl iir estetiine uygun yaptlar alacaktr. Benzer biimde Mill edebiyat dneminde Halit Fahri Ozansoy, Tam on sene aruz ile cilt doldurduum hlde bugn ben de hecenin istikbline emnim. Bu mnsebetle unu da syleyeyim ki aruza yine bhesiz dman olmadm. Fakat sonras iin katiyyen tarafdr deilim (alntlayan Kolcu, 1993: 216) der. Tanzimat dneminde balayan halk edebiyatnn kefi ve buna bal gelien vezin sorunu, daha ok kamusal alan yaratmak iin heceye faydal olabilecek bir ara olarak baklmasndan kaynaklanr. Ne Namk Kemal ne de sonraki airler aruzla yazmaktan vazgemezler. Namk Kemal ve Ziya Paann kndan sonra, vezin tartmalarndaki nemli gelime Mehmet Emin Yurdakulun iirleridir. Mehmet Eminin 1897de yazmaya balad iirler, hem hece lsn hem yaln bir dili hem de millyeti bir ierii amalar. Ancak vezin tartmalar asndan nemli olan bu iirler, yazld dnemde byk bir etki yaratmaz ve edebiyat kurumunu dntrecek nitelikte deildir. Geri J. Wilkonson Gibb, Mehmet Emine yazd

71

mektupta Trklerin onu 600 yl boyunca beklediini yazar (alntlayan Gzler, 1980: 30) ama dnemin airleri, bu durumun Gibb kadar farkna varamamlardr. Benzer biimde Mehmet Emin, Cenge Giderken iirini eyh Cemleddin Afganye okuyunca, eyh te asl sizin edebiyatnz budur (aktaran Tevetolu, 1988: 12) diyerek airi vmtr. Hem Gibbin ve Afgannin deerlendirmesi hem de dnemin yazarlarnn genel bak, edebiyat kurumunun nasl bir dnm geirdiini grmek noktasnda manidrdr. Gibb (1999: 55), []rklarnn gerek hususiyetlerini ortaya koyacak olan bir edebiyat vcuda getirememi ol[duklar] ve randan etkilendikleri iin Osmanllar eletirir. Dolaysyla Mehmet Eminin Trke yazmas onun iin byk bir deer olarak belirir. Mehmet Eminin Mill edebiyat dneminde zel bir yerinin olmas, Trkiyedeki zihinsel dnmn Gibbin bak asna doru kaydn gsterir. Mehmet Eminin iirlerinin dneminde eletirilmesi ise, estetik beeninin nasl dnm geirdiini gsteren bir rnektir. Dili nedeniyle basit, hamas sylemi nedeniyle uzak bulunan bu iiri Mill edebiyatn ve nklap edebiyatnn hececi iirinden ayrmak zordur. Mehmet Eminin iiri balamndaki bu deerlendirme, edebiyatn kendiliinden yaratlan bir ey olmadnn, bir ina sreciyle belirlendiinin ak bir kantdr. Tanzimat edebiyatnda balayan vezin tartmalarnn, sonraki tartmalardan ayrc yan aruz kartlna keskin biimde yer vermemesidir. Oysa hem Mill edebiyat dneminde hem de nklap edebiyat dneminde aruz, mill edebiyata uygun olmayan nitelii nedeniyle eletirilecektir.

b. Mill Vezin Olarak Hece Ziya Gkalp (1966: 10), Mehmet Emin Yurdakulun iirinin bir inklap olduuna inanr: Yunan harbi balad srada Trk airi Mehmet Emin Bey: Ben

72

bir Trkm, dinim cinsim uludur msraile balayan ilk iirini neretti. Bu iki manzume Trk hayatnda yeni bir inklbn balayacan haber veriyordu. Her ne kadar 1897de bu iir kkl bir dnm getirmese bile, gerekten de Mehmet Emin Yurdakulun hece vezinli ilk iirleriyle hece ls kullanldnda iirin hem basit bir Trkeyle hem de aruzdan farkl olarak imale ya da zihaf gibi kusurlara gerek kalmadan yazlabilecei grlm, Trke iirin hem dili hem de yaps Mehmet Eminin iirine doru kaymaya balamtr. Hecenin mill vezin olarak ilan edilmesinin nedeni, Arap ve Acem kltrnn etkilemedii bir iirin, halk iirinin, ls olarak kabul edilmesi, gayrimill saylan Osmanl iirinin aruz lsne mill bir alternatif oluturmasdr. Ziya Gkalpin Trk Oca derneindeki dersleri ve konferanslar hecenin mill vezin olarak kabul edilmesinde etkili olur. Sonradan Hecenin Be airi olarak adlandrlacak airler Ziya Gkalple tantktan sonra ve onun ynlendirmesiyle mill vezinli iirler yazmaya balamlardr. Ziya Gkalpin telkiniyle hece veznini kullanmaya balayan ve bunu bir dava olarak gren airler, ncesinde aruzla yazmaktadrlar. Buna ramen Ziya Gkalple tantktan sonra, aruzla yazmay ihanet olarak grrler. rnein hecenin be airinden biri olan Halit Fahri Ozansoy, aruzla yazmaya devam ettii iin Yusuf Ziya Orta tarafndan sert biimde eletirilmitir: [A]rtk bu son tecrbe ile katiyyen tahakkuk etdi ki, his ve haylleri aruzun hengiyle besteleyenler iflsa doru gidiyor (alntlayan Kolcu, 1993: 155). Halit Fahri, 1921 tarihli Aruza Veda iiriyle aruzla yazmay, hznl biimde brakr ve bu tarihten sonra uzun yllar yalnzca heceyle yazar. Aslnda bu, yalnzca Halit Fahrinin deil, Trk edebiyatnn da aruza vedasdr. Ayn dnemde heceyle yazmak bir telkin olmaktan te bir zorlamaya dnr. Hecenin be airinden biri olan Faruk Nafiz amlbel (1974: 123), Yeni

73

Mecmuada iir yaynlayabilmenin ilk artnn heceyle yazmak olduunu syler. Benzer biimde bu dnemde Hece lsnn Trklerin gerek ls olduunu kantlamaya ynelik bilimsel almalar da yaplr. Bunlardan en nemlisi Trkolojinin kurucusu olan Mehmet Fuat Kprl tarafndan 1928 ylnda yaymlanan Mill Edebiyat Cereyann lk Mbeirleri ve Divan-i Trk-i Basit isimli almadr. Ziya Gkalpin heceyi mill vezin ilan etmesini Cumhuriyetin nklap edebiyat miras alacak, hatta bunu bir nklap vecibesi olarak kullanacaktr. Ancak nklap edebiyat dneminde aruz, Osmanl kltrnn bir paras olmas nedeniyle eskiyi olumsuzlamann bir aracna dnecektir.

c. nklap iirinin Bir Vecibesi Olarak Hece nklap edebiyatnda mill edebiyat paradigmasnn hem dil hem de edebiyat konusundaki grleri miras alnd iin heceyi inklabn vezni kabul edilir. 1920lerin sonunda iir yazmaya balayan kuan neredeyse tamam hece lsn kullanr: Necip Fazl Ksakrek, Ahmet Muhip Dranas, Ahmet Hamdi Tanpnar, Ahmet Kutsi Tecer, Behet Kemal alar Cenap ahabettinin 1933 ylnda kendisiyle yaplan bir syleideki [V]allahi parmak hesbiyle yazamyorum. Bu vezinle nazmda msik temn edilebileceine kni deilim. Aruza da kimse ehemmiyet vermiyor. Aruz vezniyle yazlm iiri kitaplar istihkr ediyor ve basmyorlar. Yazmyorum (alntlayan Kolcu 1993: 261) szleri, bu dnemde hecenin ne kadar baskn hale geldiini gsterir. Cenap ahabettinin bu szleri, hece vezni taraftarlarnn byk tepkisini eker ve Varlk dergisinde konuyla ilgili bir soruturma alr. Behet Kemal alarn (1933: 83) soruturmaya verdii yant, hecenin o dnemdeki konumunu

74

gzler nne serer: Hece, nkilp iirimizin bir vecibesidir. Heceyi kullanmann nedeni ve niini bile bence fazladr. Cumhuriyet rejimimiz, nasl cumhuriyet zerinde mnakaa kabul etmezse inkilp iiri ve vezni de yle [.] Hece mill bnyesi tamam olan her dilin iirinde biricik vezindir. Ne mahkememizde mecelle, ne alfabemizde eski harf, ne bamzda fes, ne de iirimizde aruz. Cumhuriyetin 1930lu yllarda Osmanl kltrne ynelik olumsuz pek ok uygulamas arasnda aruz da, Osmanl kltrnn bir paras olarak, Osmanl kltrnn tamamn temsil eder. Dolasyla Osmanl kltr-aruz ilikisinin bu dnemde yani inklap edebiyat asndan metonimik olduunu sylemek mmkndr (Holbrook, 1998: 29; 46). 1932 ylnda Kzm Nami Durunun (1932: 15) hece veznine mill vezin denmesindeki hikmeti anlamak istemeyenler, Osmanllk ruhunu henz brakamam olanlardr demesi bu duruma iaret eden rneklerden biridir.

B. Modernizm Beklentisi Yukarda genel hatlaryla ele alnan edebiyat kurumu, Mill edebiyat dnemine geerken gelenek ve yenilik karsndaki srekliliine ramen baz noktalarda farkllk gsterir. Tanzimat yazarlar, belirledikleri edebiyat programna uygun eserleri dorudan uygulamaya koyarken, 1911 sonrasnda daha ok beklentiler dile getirilir ve gelecee atf yaplarak, hangi koullar salanrsa yeni bir edebiyat yaratlaca belirlenir. 1911 sonrasnn baskn edebiyat programn, saydam biimde Trkln Esaslarnda bulmak olanakldr. Taha Parlann (1989: 19) belirttii gibi, Gkalpin sistemi, Trkiyede yrrlkte olmu temel siyasi sylem ve pratiinin parametrelerini koymutur. Yalnzca siyasal sylemi deil, Cumhuriyetin kltr programlarn da Ziya Gkalpin sentezi belirlemitir. Ziya

75

Gkalpin edebiyat program ou zaman mill kimliin inas asndan ele alnm ve bu programn ayn zamanda modern bir edebiyat prosedr sunduuna pek dikkat edilmemitir. Ziya Gkalpin niyetiyle bal kalndnda halk edebiyatndan yararlanma, Bat edebiyatn snrl biimde rnek alma gibi beklentilerin temelde mill kltrn inas iin belirlendii aktr. Buna ramen ama, milllemeden ibaret deildir. Ziya Gkalpin sentezi modern bir kltr ina etmenin programdr. Taha Parlann (1989: 37) belirttii gibi, Gkalpin istedii, kltrel bir aalk duygusuna yer vermeyen, savunmaya ynelik bir modernlemeydi. Zaten Gkalpin sentezinin bu denli yank bulmas ve Cumhuriyetin kltr politikalar zerinde etkili olmas da byle bir modernleme modelinden kaynaklanr. Orhan Koakn (2002: 379) ifadesiyle Gkalpin hars ve medeniyet kuram[nn,] [k]uvveti, Tanzimattan beri sregelen belli bir tepki ve nerme izgisine greli bir sistematiklik kazandrmasndan geliyordu ve Gkalpin kuram, arzuyu ve korkuyu hem kaydediyor hem de artk unutulaca bir gvenli blgeye iaret ediyordu (2002: 380). Arzu modernlemeyken, korku modernleirken kendi benliini yitirmekti. Ziya Gkalp ise modernleirken kendi benliini yitirmemenin nasl olanakl olacan belirliyordu. Gkalple ayn dnemde yaayan ve Trkln dier nemli isimlerinden Ahmet Aaolu Medeniyette Bat medeniyetinin stnln kesin olarak kabul edip, yaplmas gerekenin bu medeniyete dahil olmak gerektiini syledii (1972: V) iin tercih edilmeyen bir fikir adam olurken, Ziya Gkalp bunun aksine Batnn stnln sylemsel olarak kabul etmeyen kuramyla geni bir etki alan yaratr. Benzer biimde Nev Yunanlik gibi Bat medeniyetinin stnln kabul edip, ie bu medeniyetin temellerinden balamak gerektiini

76

savunan bir hareket, Ziya Gkalpin kuram karsnda tutunamayarak dalrken Hececi iir baskn eilim haline gelir. Ziya Gkalpin sisteminin can alc kavram terbiyedir. Henz mill bir kimlie sahip kabilecek bir znenin yokluu terbiyeyi zorunlu klar. Gkalpin terbiye anlay, imdinin zerine deil de gelecein zerine dnmeyi ne karr. imdi olan, henz mill olmay baarmad iin eksiktir. Terbiyeden geecek ve ancak o zaman doruya varlacaktr. Dolaysyla imdi, gelecek beklentisinin filizlenecei an olarak deerlidir. Gkalpin bu terbiye anlay Cumhuriyette de devam edecek nklapn imdi deil gelecekte gerek meyvesini verecei srekli ifade edilecektir. Bu nedenle Cumhuriyet modernlemesini analiz eden almalarda, bu modernleme srecinin bir pedagoji olarak kavrand vurgulanr (Erdoan, 1998: 117; Akel, 2002: 117). Bu terbiye anlaynn edebiyat programnda da karl vardr. Gkalpe gre, mill (ve modern) edebiyat iki ayr terbiyeden geerek olgunlaacaktr. Bunlardan ilki Gkalpin tehzib dedii Bat edebiyatn renme, dieri de tahris dedii halka giderek mill kltr renmedir. Mill kltr iin halka gitmek zorunludur. nk Memleketimizde hars denilen ey, yalnzca halkta mevcuttur (1966: 49) Dolaysyla modern Trk edebiyat iki aamadan geerek olgunlua eriecektir. Gkalpe gre, Mill edebiyatmz, tahris, tehzib namlar verilen iki terbiye devresinden getikten sonra, hem mill hem de de Avrupa bir edebiyat haline gelecektir (151). Bu iki raklk aamasndan geilmeden modern bir edebiyatn yaratlmas mmkn deildir. Ziya Gkalpin edebiyat programnda heceyle yazmann gerekesi yeterince akken Batya gitmenin gerekesi belirsizdir. Niin Batya gitmek gerekmektedir? Bu sorunun ne o zaman, ne de sonrasnda ak biimde sorulmad sylenebilir.

77

Ziya Gkalpin kuramnn gc de bu soruyu grnmez klmasdr aslnda. Burada, Bat edebiyatnn model olarak gereklilii zmnen kabul edilmekte ama dnce bunun zerinden deil, halk kltr vurgusu zerinden ilerlemektedir. Ayn vurgu Cumhuriyet dneminde devam edecek, muasr medeniyetler seviyesine ulamak hatta onun stne kmak baat arzu olarak kkrtlrken halk kltr srekli ne karlacaktr. Elbette edebiyat program da bu ynde ilerleyecek, Bat edebiyatnn model olmas geri itilirken iirde heceyi kullanmak mill ve modern edebiyatn tek lt haline getirilecektir. Ziya Gkalp, tahris iin halka gitmek gerektiini belirlerken tehzib iin romantik yazarlar ve klasiklerle snrl bir okuma listesi belirtmekle yetinir. Edebiyatmzn ikinci nevi modelleri de Homerle Virgilden balayan btn klasiklerdir. Yeni balayan bir mill edebiyat iin gzel rnekler klasik edebiyatn bedialardr (150). Tahris iin halk kltr renilecek ve halkn ls olan heceyle yazlacak ve tehzib iin de Romantikler ve klasikler okunacaktr. Bat edebiyatnn ikinci nevi saylmasndan dolay, Trke iir asl olarak tahris yani halk kltrne gitme zerinden belirlenir. 1911 sonrasnda yazmaya balayan airlerin neredeyse hepsi hece veznini kullanr. Sonrasnda Be Hececiler olarak adlandrlacak airlerin anlarnda, yazmaya aruzla baladklar ama Ziya Gkalple tantktan sonra Heceyle yazmann onlar iin bir zorunluluk olduu belirtilir (Orta, 1966: 23; Koryrek, 1951: XXI). Ayn airler mill vezinle yazmay bir dava olarak dnrler (Bu durum 1950li yllara kadar devam eder, Garip ve kinci Yeni deneyiminden sonra, yaayan Be Hececi airlerden Faruk Nafiz ve Orhan Seyfi Orhon [ya da Behet Kemal alar] aruzla yazmay artk ihanet olarak grmeyip, aruza dnerler).

78

Edebiyatn bir raklk evresinden getikten sonra gerek deerine ulaaca dncesi, imdinin deerini azaltan bir nitelik tar. imdi yalnzca bir ina sreci olarak anlamldr, asl iire gelecekte ulalacaktr. Baka bir deyile imdi beklentinin ncesi olarak nemlidir. Byle bir yaklamn imdiyi en nemli zaman kabul eden modernist estetie ve felsefeye (Foucault, 2000: 166) uzak olduu ok aktr. Dolaysyla imdiyi temsil edebilecek bir edebiyatn ne olduu gereksiz bir soruya dnr. Ziya Gkalpin sisteminde bir beklenti olarak yer alan modern edebiyat dncesi, Trkiye koullarna bal olarak dil ve gelenekten syrlma ekseninde ekillenir. Edebiyat tarihlerinde Mill edebiyat olarak adlandrlan bu programda, dilin sadelemesi temel amatr. Elbette bu durumda edebiyatn neyi temsil ettii deil, hangi szcklerle yapld sorunu ne kar. Mill kimlii ve modern zneyi ina etmek, ncelikle kiinin kendisini ait hissedecei, baka bir deyile kiinin ait olaca hayal cemaati (imagined community) yaratmak iin nce dilsel bir cemaat yaratlmak istenir. zellikle mer Seyfettinin Yeni Lisan (1989: 20-32) yazsyla program belirlenen hareket, yar mnevver stanbul hanmefendilerinin konutuu dili esas kabul eder. Yeni Lisan, halk kltrn toplumun tamamnda yaygnlatrmak iin, temsil zerine deil, szck seimine younlar. Halk dilinin mill dil olabilmesinde en etkili ara, iirde heceyi kullanmaktr. Hece, aruzun aksine Trke konumaya olanak veren ara olarak grlr. O dnemdeki tartmalarda ska gndeme gelen Anadolu, Karadeniz ve Seni Seviyorum szck ve ifadelerinin aruzun hibir veznine uymamas, aruzdan ve terkipli Osmanl dilinden vazgemek gerektiinin nemli argmandr. Osmanl dilinden vazgeme istei, en bata Osmanlnn mill bir yapya sahip olmamas olarak gsterilir. Bu beklenti tarihsel asndan ak biimde yanltr ama bu yanl, argmanlarn geersiz

79

klnmasn salamam, aksine bu argmanlar genel kabul grmtr. Cumhuriyetin ilk on ylnda Osmanlnn gayri mill nitelii srekli gndeme gelecek ve bu nitelik Cumhuriyetin kendini balang noktas saymasnda etkili olacaktr. Edebiyatn temsil etme yetisi deil de, yalnzca kulland sade dil etrafnda dnlmesi, bir kltrel biim olarak edebiyatn yalnzca kamusal ilevine indirgenmesi anlam tar. Bunun sonucunda edebiyatn karmak temsil biimlerini ve anlalrlk talebi nedeniyle de karmak metaforlar kullanmasna izin verilmez. Bylece iiri dzyazdan ayran en nemli ara vezin ve kafiye olur. iirin zerk bir yapya sahip olmas, kamusal ilevi ve Osmanl kltrnn yoz rn saylan divan edebiyatnn bir bask aracna dntrlmesiyle imknsz hale getirilir. iirin dzyazlama eilimine girmesiyle sonulanan bu srece gelen itirazlar (Cenap ahabettin, Ahmet Haim, Yahya Kemal), iirin vezin ve kafiyeden ya da manadan ibaret olmad, iirin ncelikle bunlardan bamsz olarak ahenki salamas gerektii noktasnda birleecektir. Kemale ermi iirin henz yazlmasna olanak olmamas ve bunun ancak belirlenen aamalardan getikten sonra gerekleeceinin beklenmesi, modern kltr temsil edecek bir iirin gelecekte yazlacan varsayar. Oysa belirlenen programa bal kalnarak modern kltr temsil edebilen bir edebiyata varlamad 1930lu yllarda grlmeye balanr. Modernizm beklentisinin yerini modernist bir tarza brakmas da, ancak bu eletiriyle mmkn hale gelmitir. Heceyle yazlan iirlerdeki duyarllk, o gne ait olmaktan te, hece lsnn kullanld halk kltrnn rgtlenme biiminin rndr ve modern duyarlla yant veremez. Bu noktada, Trkiyedeki modernist eilimli ya da modernist iir prosedrlerinin, Trkiyedeki edebiyat kurumunun belirledii modernizm beklentisinin programna kar kmas bir rastlant deildir. Ancak 1937 ylna gelinceye kadar, yani Garip

80

iirine kadar, modernizm beklentisine kar kanlar edebiyat kurumunu dntrmeyi baaramazlar ve Hececi iir egemen eilim olarak kalr. 1911 ile 1937 arasnda iir yazmaya balayanlar genel olarak heceyi tercih ederler. Modernizm beklentisine kar kanlar, her ne kadar farkl iddialar olsa da, Trkiyeye zg koullar nedeniyle, edebiyat kurumunun hassasiyetlerine baz noktalarda bal kalrlar. Mill edebiyatla ayn dnemde bir teki teklif olarak ortaya kan Nev Yunanlikte, Yahya Kemalin sadelemeye bal kalan iirinde, Nzm Hikmetin her ne kadar farkl bir gerekeyle olsa da halk kltrn yceltmesinde, modernizm beklentisinin ina ettii edebiyat kurumunun izlerini srmek mmkndr.

81

NC BLM

TEK TEKLFLER VE MODERN GELENEK

Tanzimat dneminde balayan ve Mill edebiyatla sistemli hale getirilip nklap edebiyat tarafndan miras alnan edebiyat kurumunun inas srecinde, modern bir edebiyat yaratabilmek iin farkl bir anlayla hareket edilmesi gerektiini syleyen baka teklifler de vardr. Tanzimat sonrasnda geleneki kanat olarak adlandrlan ve iirdeki tavrn Batllama karsndaki konuma gre belirleyen (zgl, 2006b: 78) Encmen-i uara genel eilime kart bir tutum sergiler ama ne dneminde ne de sonrasnda geni bir etki alan yaratamaz. Encmen-i uarann bu dnemde etkili olamamas Osmanl/Trkiye modernlemesinin eiliminin ne ynde olduuna iaret eder. Ondokuzuncu yzyln banda Trk edebiyatnda pek ok yenilik hareketi vardr. lerinde Fecr-i Atinin de olduu bu hareketlerden hi birisi kalc bir etki brakmay baaramaz. Bu dnemde pek ok yenilik iddiasnn olmas, geleneksel edebiyatn yerini artk baka bir edebiyata brakmakta olduunun ak kantdr. tarz- siyasetin (Osmanlclk, slamclk, Trklk) tartld bu ortamda Ziya Gkalpin sistemletirdii Trklk baskn konuma gelir. Bu dnem boyunca yazan airlerden birinin iirine, rnein Ali Ekrem Bolayrn iirine bakldnda (Parlatr, 1987), iir dilinin

82

terkiplerden arndrlarak nasl sadeletirildiine, bu sadelemenin temsil edilen dnyay nasl yalnlatrdna tank olmak mmkndr. Trklk akmnn 1911den sonra Yeni Lisan hareketiyle birlikte baskn hale gelmesi ve Cumhuriyet tarafndan bu ilkelerin devralnmas srasnda Trklkn belirledii edeb prosedrlerin tam kart olan baka teklifler de yaplr. Ancak bu teklifler, gelenekilerin modernletirmeciler karsnda tutunamamas gibi, mill edebiyat karsnda baarsz olurlar. 1912 ile 1914 arasnda Nev Yunanlik, 1926 sonrasnda avangard olarak adlandrlan hareket edebiyat kurumunun dnmesine yol aabilecek bir etki brakamaz. Trklkn belirledii edeb prosedrle yeni bir edebiyatn kurulamayacana inanan Ahmet Haim ve Yahya Kemal, edebiyat kurumunu dntremeyen ama etkili olan airler olarak farkl bir edeb prosedre bal kalrlar. Trkllkn iir iin birincil art olarak belirledii hece vezniyle ilk iirlerini yazan ama sonradan avangard bir iire, ardndan da serbest vezinli iire geen Nzm Hikmet de, Haim ve Yahya Kemal gibi modernizmin beklentisinin dnda farkl bir yolu tercih eder. Ahmet Haim, Yahya Kemal ve Nzm Hikmet, her ne kadar edebiyat kurumu karsnda yer alsalar da, Trke iirin sonraki eilimlerini belirlemekte etkili olan airler olarak ne karlar. Bugne kadar Trke iirde modernizm konusunda yaplan almalarda bu airin adnn ne kmas, bu airleri modern gelenekin ncleri olarak deerlendirmeye olanak verir.

A. Temsil Krizini Tek Ynl zenler Trk edebiyatnda modernliin iaretlerinden birinin ift ynl temsil krizi olduu nceki blmde belirtilmiti. Bu temsil krizi ou zaman i ie gemi gibi grnse de onun ayrtrlabildii durumlardan biri Nev Yunanliktir. Nev

83

Yunanlikle birlikte dnlebilecek dier bir hareket de, yaklak on yl sonra ortaya kar ve Batdaki avangard hareketlerden derin bir etki tad iin avangard olarak adlandrlr. Bu iki hareket de, Trkiye modernlemesinin yaratt ift ynl temsil krizinden yalnzca ya da ncelikle birini zmeyi denerler. Trkiyenin yaad modernlik deneyimi, geleneksel edebiyat rntlerinin paralanmasn beraberinde getirdii iin ortaya bir kriz karrken; Bat edebiyatnn kendi temsil krizine getirdii zmlerin bilinmesi yerli edebiyatta gecikmilik duygusunu yaratarak baka bir krize neden olmaktadr. Sentezi esas alan modeller, bu gecikmilik duygusunu bastrmay amalarken, bunun aksine gecikmilii ne karan prosedrler de olmutur. Ziya Gkalp, Trk edebiyatnn olgunlua erimesi iin bir raklk evresi geirmesi gerektiini belirtirken bir yandan halk edebiyatnn renilmesini, dier yandan da Romantik eserler ve Yunan klasiklerini okuyarak modern bir edebiyat yaratlacan dile getirmitir. Nev Yunanlik ise, Ziya Gkalple raklk evresi dncesini paylar ancak Ziya Gkalpte olmayan ya da yeterince ne karlmayan gecikmilii ok daha iddetli hisseder. Ziya Gkalpin (1966: 150) edebiyatmzn ikinci nevi modelleri olarak grd klasikler, Nev Yunanlik iin temsil krizini zmenin ikincil deil, birincil modelidir.

1. Nev Yunanlik Nev Yunanlik hareketi, ksaca modern bir kltr ve edebiyat kurmak iin Yunan klasiklerinden balamak nerisi olarak zetlenebilir. Nev Yunanlik, Yahya Kemalin Paris dn gelitirdii uygarlk projesinin edebiyata uygulanmas denemesidir. air bu harekette yalnz deildir; modern edebiyatn modeli olarak Fransz edebiyatna inanan Yakup Kadri de Yahya Kemalle bu konuda hemfikirdir.

84

Ancak Yakup Kadri (1990: 116), Genlik ve Edebiyat Hatralarnda bu hareketin daha ok Yahya Kemalin kiisel fikirlerinden ibaret olduunu ve kendisinin bu fikirlerle prensip itibariyle mutabk kal[dn] yazar. Gerekten de Nev Yunanlik hareketi, Yakup Kadrinin katksna ramen tek kiilik bir harekettir. Yahya Kemalin Fransadan dndkten sonra byle bir neriyi ileri srmesi bir rastlant deildir. Trkiyede, modernlemesinin balamasndan sonra, yurtdndan dnen yazarlar, Batdaha ok Franszedebiyatn model alan bir edebiyat yaratmann yolunu aramlardr. Ancak o zamana kadar yaplan tekliflerin hi birisi Nev Yunanlik gibi, Bat kltrnn temeli saylan Yunan klasiklerini evirerek ie balamak gerektiini sylememitir. Bat kltryle kurulan ilikiye bal olarak, 1912den nce de Yunan klasiklerinin evrilmesi gndeme gelmi, bu konuda tartmalar yaplmtr22. Ancak Cemil Meriin (1992: 13) belirttii gibi ilk yllardaki hrmetkr tecesss, 1912 ylnda lgn bir aka dnmtr. Yahya Kemalin Nev Yunanlik nerisi, yalnzca Trkiyenin modern Bat kltryle kurduu ilikinin bir sonucu olmaktan te, 19. yzyl sonunda Fransadaki akmlarn etkisini de tar. Yunan Bamszlk Sava srasnda, Batnn desteini almak isteyen Yunanllar, Gregory Jusdanisin (1998: 10) belirttii gibi, baarl bir stratejiyle Avrupa kltrnn temelinin Yunan klasikleri olduunu kabul ettirmitir. Fransadaki Neoklasik akm, Yunan klasiklerinin Bat kltrnn temeli olduu dncesinden hareket eder. Yahya Kemalin Pariste bulunduu yllarda bu hareketin etkisi hl srmektedir23.

Bu tartmalar ve metinleri aktaran bir alma iin Bkz. Ramazan Kaplan. 1998. Klasik Tartmas: Balang Dnemi. Ankara: Atatrk Kltr Merkezi Bakanl Yaynlar. Yahya Kemalin dnceleri ile Roman Okulu arasndaki ilikiyi ele alan bir alma iin Bkz. Laurent Mignon. 2005. Yahya Kemal and Jean Moras: From Imitation to Appropriation. Neither Shiraz nor Paris. Istanbul: The Isis Press. 69-76.
23

22

85

1912 ylnda, Paristen dnen Yahya Kemal, Yakup Kadrinin desteini alarak ve bekledii baz desteklerden yoksun olarak (Tevfik Fikret, Cenap ahabettin) Peyam gazetesinde Nev Yunanlik anlaynn temel argmanlarn, Sleyman Sadi takma adyla anlatmaya balar24. Yusuf Akurann Trk Yurdunda yaymlanan ak mektubunda belirttii gibi, bu argmanlar ve bedi (estetik) nazariyeler yeterince ak deildir (alntlayan Toker, 1982: 158). Ancak yine de Nev Yunanlikin modern bir edebiyat yaratmak iin iki temel iddiasnn olduu sylenebilir: Bahr-i Sefd Havzas kltr ve Beyaz Lisan. Yahya Kemal (1990: 174), 1914 ylnda Mehmet Tevfik Paann Estr-i Ynniyan (Yunan Mitolojisi) kitabnn yaymlanmasn Bir Kitb- Estr balkl yazsnda sevinle karlarken Yunan estri her kavmindir, meden insanlarn edeb kitabdr der. Ayn yazda bu medeniyete ulamak iin Asyallktan kopmaya da dikkat ekilir: Seksen sene evvel, dokuz asrdan beri dimamz keskin bir buhr kokusuyla bunaltan Asyallktan hicret eden biz, ark Trkleri, Bahr-i Sefd sahilinde melmi, mnc airin gemisini bekliyoruz. Onun iin bize artk arkta da intibah devrini uyandracak her hdise bir sevin rpermesi veriyor (172). Yahya Kemalin bu intibah (uyan) devrine dair sevin rpermesi, Trk Rnesans ya da Trk Hmanizmas adyla Mavi Anadolu edebiyatnda, yaklak eyrek asr sonra yank bulacaktr. Nev Yunanlik de, Ziya Gkalpin sentezindeki gibi yerli olan tanmlar. Ancak bu yerlilik dorudan kltrdeki bir kefe dayanmaz, Anadolu corafyas sayesinde icat edilir. Yunan klasiklerinin doduu corafyann Anadolu olmasna dayanlarak, o kltrn miraslar olarak yerlilik devreye sokulur. O yllarda yeterince akla kavuturulamayan bu iddiay 1949 ylnda Yahya Kemal, Hasan
24

Nev Yunanlik konusunda ayrntl bir alma iin Bkz. evket Toker. 1982. Edebiyatmzda NevYunanlik Akm. Trk Dili ve Aratrmalar Dergisi. 1: 135-63.

86

li Ycelin yapt syleide ak biimde dile getirir. Corafyaca, ksmen de medeniyete Yunanlarlarn varisi olduumuzu ileri sren Yahya Kemal, 1850-1869 yllarndan sonra Franszlara tabi olduumuzu syler ve ekler: Btn Franszlarn ve onlarla beraber Avrupallarn menba olan Yunanllara dnmeliyiz ki, tam mnasiyle bir edebiyatmz olabilsin. Binaenaleyh iir ve fikir telkkimizi deitirmek, onlarn telkkisini almak lzmdr. Dvimiz olarak Eflatunun u szn almtk: Biz medenler, Akdeniz etrafnda bir havuzun kenarlarndaki kurbaalar gibiyiz (Ycel, 1989: 256) Nev Yunanlikin Yunan klasiklerine giderken coraf olana iddialarnn temeline yerletirmeleri, Trkiye modernlemesinin yerli kalma talebine yant verir. Namk Kemal ve Ziya Paa, sonrasnda Ziya Gkalp, Batl olurken kendi kklerini model olarak almak iin halk edebiyatna nasl gidiyorsa, Nev Yunanlik de yine kendi kklerine gitmeyi ihmal etmez. Bylece Bat taklidi olma sulamasn, coraf olanaktan yararlanarak bertaraf etmek ister. Bu corafi olana yalnzca Nev Yunanlik kullanmayacak, Trk Tarih Tezi de Mavi Anadolu da, Bat medeniyetinin bir yesi olduunu kantlamak iin benzer bir yolu tercih edecektir. Kendisini Bat medeniyetine dahil etmek isteyen Trk Tarih Tezi, Yunanllarn atasnn Trkler olduunu kantlamak iin Orta Asyadan yaplan glerin Mezopotamyaya ulatn buradan Anadoluya ve Yunanistana vardn syleyecektir25. Gne Dil Teorisinde ise, Yunancadaki baz szcklerin kknn Orta Asya dillerinde olduu kantlanmaya alarak yine ayn yol kullanlacaktr26. Benzer biimde Mavi Anadolu

25

Bu konuyu ayrntl biimde ele alan yetkin bir alma iin Bkz. Bra Ersanl Behar. 1989. ktidar ve Tarih. stanbul: AfaYaynlar.

Gne Dil Teorisi konusunda yaplm ok sayda alma var. Dardan bir bak gstermesi noktasnda anlaml olan bir alma iin Bkz. Geoffrey Lewis. 2001. Trajik Baar. ev. Mehmet Fatih Uslu. stanbul: Gelenek Yaynlar.

26

87

yazarlar, Antik kltrn Anadoluda doduunu ileri srerek kendilerini dorudan Bat kltrne dahil etmek isteyecektir. Yahya Kemal, yukarda anlan, Bir Kitb- Estir yazsnda, Mehmet Tevfikin Yunan mitolojisiyle ilgili kitabndan duyduu sevin rpermesini dile getirdikten sonra, bu kitab kulland dil nedeniyle eletirir: Yazk ki pek sf bir Trke ile yazlm deil, byle bir kitap Yunn sanat gibi, tumturaktan tammyle r, en nefs bir lisn- iir olan Trkemizin beyaz slbiyle yazlmalyd (174). Yahya Kemalin bu eletirisi, Nev Yunanlikin Bahr-i Sefd Havzas iddiasnn yanndaki dier nemli iddiadr. Yahya Kemal, 1949 ylnda Nev Yunanliki yeniden deerlendirirken, dil konusundaki iddialarn yine Dou etkisinden kurtulma isteinden kaynaklandn belirtir: Estetikte, bilhassa lisan estetiinde ssl ve boyal Acem bediiyatndan sobre ve beyaz olan lisana dneceiz. Acemin tebihli ve istiareli sanatndan Yunann salam ve oturakl cmlesine geeceiz (Ycel, 1989: 256). Dil konusundaki bu tavryla Nev Yunanlikin zgn olduunu sylemek zordur. inasiden Ziya Gkalpa kadar, Servet-i Fnun airleri hari, tm airler dilin sadelemesini modern bir edebiyat iin zorunlu saymaktadr. Dolaysyla Yahya Kemalin bu tercihi, dnemin kltrel belirlenimlerinden kaynaklanr. airin bu tercihi, sonraki yllarda da deimeyecek ve Trke iir dilinin sonrasn da etkileyecek ilk rnekleri o verecektir. Nev Yunanlik, Trkiye modernlemesinde srekli karmza kan bir nerinin ncs olsa da, imdiye kadar yeterince ilgi grmedii sylenebilir. Bunun en nemli nedeni bu hareketin ksa srmesi ve Trk edebiyatn etkileyen yaptlar vermemi olmasdr. Ancak unu da belirtmek gerekir ki, zellikle Yahya Kemalin sonraki dnceleri ve Trk edebiyatna etkisi, baka bir deyile Yahya Kemal imgesi dnldnde Nev Yunanlikin ilgi grmemesinin nedenlerinden birinin

88

de bu olduu sylenmelidir. rnein Yahya Kemalin sonrasnda muhafazakr evreler tarafndan sahiplenen imgesine bal kalan biri olarak Nihat Sami Banarl Resimli Trk Edebiyat Tarihinde Nev Yunanlikten sz etmez. Benzer biimde Tanpnar, Yahya Kemali modern Trk edebiyatnda zel bir yere yerletirirken bu dnemi acelece ve kvamsz terkip (2001b: 53) olarak hzlca gemeyi tercih eder. Nev Yunanlikin ksa srmesinin nedenlerinden biri iddialarnn yeterince derli toplu olmamas, dieri ve nemlisi ise ortaya kt dnemdir. Nev Yunanlikle benzer iddialar paylaan Mavi Anadolunun uzun yllar etkisini srdrd dnlrse, bu hareketin etkisiz kalmasn yalnzca iddialarndaki acelecilie balamak doru olmaz. Nev Yunanlik, hem tarihsel gelimelere bal olarak27 hem de Ziya Gkalpin dnemine denk gelmesi nedeniyle bu denli etkisiz kalmtr. Ziya Gkalp, Nev Yunanlik iddiasnn ortaya atld yllarda zelikle Trk Oca evresinde etkilidir ve kendisine geni bir izleyici kitlesi yaratmtr. Gkalpin modern olmak iin medeniyete gitmek ama kendi kalmak iin de harsa sahip kmak tezi kabul grmeye balamtr. Yukarda ele alnd gibi sonradan Cumhuriyetin sahiplenecei bu sentez, ilevsel yan nedeniyle yaygnlk kazanmasna ramen, modern kltrn temsili olacak bir edebiyat da engellemektedir. Ziya Paa ve Namk Kemalden balayan modern olma iddias, her zaman yerli kalma isteini da beraberinde getirmitir. Bu istek, Batllamadan duyulan rahatszl bastrmaya dnktr. Oysa Nev Yunanlikin Anadolu corafyasnda olma ansn kullanarak kurduu yerlilik iddias, Batllama karsnda duyulan korkuyu bastrmaktan daha te kkrtan bir niteliktedir. Bu

Nev Yunanlikin ortaya kt dnemde Balkan Savalar olmaktadr. Bu nedenle Yunan ad bir hayli olumsuz arma sahiptir. Bu nedenle de Nev Yunanlike Yunan hayranl sulamas yaplr. mer Seyfettin bu konuda Boykotaj Dman yksn yazarak, onlarla alay eder (Toker, 1982: 160-61).

27

89

nedenle de, Ziya Gkalpin Batllama korkusunu bastrmakta ilevsel olan harsmedeniyet ayrm/sentezi karsnda Nev Yunanlikin geerli olma olana yoktur. Modernleen kltr anlamak ve buna yant olabilecek bir edebiyat yaratma yolundaki teklifler asndan bakldnda Nev Yunanlikin aykr konumu, Bat kltrn belli bir tarihsel izgi zerinde dnerek bu izgiye ulamak iin en baa gitme isteidir. Yahya Kemalin ifadesiyle, Nazariye u[dur]: Modern edebiyatmz, geri Avrupaya dnmt. Fakat bu model, Franszlarn son iiri ve son nesri idi. Bu kafi olmazd. Btn Avrupay anlamak iin ancak Yunanllardan balamak lazmd (Ycel, 1989: 256). Nev Yunanlikin sorunu bu kadar dorudan zme gtrme istei, edebiyat kurumunun belirledii prosedrlerin sonuca varamadn dnmekten ileri gelir. Nev Yunanlik de, Trkiye modernlemesinin genel eilimine bal kalarak yeni bir edebiyat ina etmek iin eskiden kurtulmak gerektiine inanr, ancak Osmanl geleneinden kurtulma, Bat edebiyatna ynelme ve halk edebiyatnn kefi yoluyla ortaya konulanlarn da sonuca varmad dnlr. Buna ramen Nev Yunanlik teklifi geerli olamazken, onlarn yetersiz bulduu teklif, Ziya Gkalp tarafndan sistemletirilir ve baskn hale gelir. iir zelinde Yahya Kemal, sonradan Ziya Gkalpin sistemine baz noktalarda yaknlasa bile tam anlamyla bu sisteme sahip kmaz. Hars-medeniyet sentezinin modern iir iin yeterli olmad ngrs (bunu Ahmet Haim de paylaacaktr), aada ele alnaca gibi onu Trke iirde farkl bir yere gtrr. Nev Yunanlikin modern bir edebiyat yaratmak iin Yunan klasiklerinden ie balamak gerektii dncesi, 1940l yllarda Mavi Anadolu, Trk Hmanizmas ya da Trk Rnesans ad altnda yeniden gndeme gelecek ve bu sefer, Nev Yunanlikten farkl olarak, kltr politikalarnda belirleyici olacak denli

90

etkili olacaktr. Nev Yunanlikin baarsz kalmasna ramen, Mavi Anadolunun bir etki alan yaratabilmesiki bu etki de ok uzun srmemitirtamamen dnemin koullarndan kaynaklanr. Nev Yunanlikin ortaya kt 1912de mill kimlik ina halindedir ve teki tarz- siyasetin arasndaki seeneklerden biridir. Oysa 1940l yllara gelindiinde mill kimliin inas gereklemi, bir anlamda halka doru ilkesi bir sonuca ulamtr. Dahas ve nemlisi, 1912 ylnda entelektellerin temel kaygs devletin beks sorunudur. Bu sorun 1923de zlm, bu zme ynelik tepkiler de ilk yllarda bastrlm, rejim sorunu ortadan kalkmtr. Bu nedenle de Mavi Anadolu, kltr zerine dnmek konsusunda Nev Yunanlikten daha avantajl bir konumdadr. Nev Yunanlik ve Mavi Anadolunun yeni bir edebiyat yaratmak konusundaki teklifleri, temelde Bat kltrnn varlndan kaynaklanan bir krize iaret eder. Yunan klasiklerine gitme nerisi, Bat kltr ile aradaki mesafeyi kapatmak arzusunun da vurumudur. Ama bu mesafe kabul edildii anda, gecikmilik duygusu da ak biimde kendisini duyaracaktr. Nev Yunanlik ve Mavi Anadolu, Trkiyede modern bir edebiyatn olmad ve bunun ancak o kltrn temelleri kavrandnda mmkn olabileceinin ifadesidir. Mavi Anadolunun Nev Yunanlikten farkllat nemli bir nokta ise zellikle Sabahattin Eybolu yoluyla halk kltrnn ne karlmasdr. Her ne kadar Eybolu (1981: 75), Yeni Trk Sanatkr yahut Frenkten Trke Dn (1938) yazsnda Divan edebiyatmz, tpk halk edebiyat gibi bizim eski varlmz, taheuurumuz, kaybolmu cennetimizdir ve Tanzimattan evvelki btn sanat eserlerimiz hep ayn kltr evresi iindedirler (77) demi olsa da, zellikle 1940l yllarda halk edebiyatna zel bir nem verir. Bu nedenle de Mavi Anadolu, Nev Yunanlikten farkl olarak Trkiyedeki egemen

91

anlaya daha yakn durur. Mavi Anadolunun bu nitelii, bir anlamda halkl, onun kabul grmesinde etkili olmutur. Nev Yunanlikin ve Mavi Anadolunun, temsil krizini tek ynl zmeye almasnn edebiyat kurumunda kkl bir dnme yol amam olmas, sorunun nasl kavranmas gerektii konusunda nemli bir ipucu verir. Yunan klasiklerine, yani Bat kltrnn temeli saylan kaynaklara gidilerek modern bir edebiyat yaratmann mmkn olmadnn grlm olmas, sorunun Bat kltryle kurulan ilikide deil, baka bir yerde aranmas gerektiine iaret eder. Temsil krizdedir ama bu kriz, Batnn temelleri kavranp bir Trk Rnenans yaratlarak deil, temsil krizinin iki yann birden gren Garip ve kinci Yeni gibi, modern kltr temsil etmeye ynelen anlaylarla zmlenecektir.

2. 1920lerin Avangard k Nev Yunanlikin modern edebiyat Bat kltrnn temeline giderek kurma anlaynn benzerini, 1920li yllarda Ercment Behzad Lav ile Nzm Hikmetin avangard iirlerinde grmek mmkndr. 1920lerin avangard k, modern kltrn temsili olabilecek bir edebiyat kurmak iin dorudan Bat kltrne eklemlenme yolunu dener. 1920li yllardaki bu kn avangard olarak adlandrlmasnn en nemli nedeni, Nzm Hikmetin Rus Ftrizminden, Ercment Behzadn Gerekstclk ve Alman Davurumculuundan, daha sonra da Mmtaz Zeki Taknn Dadaizmden dorudan etkiler tamalardr. Aslnda bu etkiler onlarn avangard bir hareket olarak adlandrlmasna olanak vermez, tersine avangard adlandrmasnn nndeki engeldir. nk avangard, temel olarak sanat kurumuna kar, onu ortadan kaldrmaya ynelik bir harekettir. Dil balamnda bunun ncelikli olarak gerekleecei yer de, o dilin iindeki sanat/edebiyat

92

kurumudur. Oysa 1920lerin avangard k Trkiyedeki edebiyat kurumuna kar bir savaa girimekten daha te, dneminin Batl avangard hareketlerinin izdm olarak kalr. 1920lerin Avangard k ile Nev Yunanlik hareketini temsil krizi karsndaki tavrlar dolaysyla ayn dzlemde dnmek olanakldr. Nev Yunanlik, Bat kltrne dahil olmann yolunun onun temelini iselletirmekte yattna inanrken, 1920lerin avangard k da dorudan Bat kltrne eklemlenmek amacn tar. Nev Yunanlik, Ziya Gkalple sistemli hale gelen harsmedeniyet ayrmna dayal edebiyatn medeniyet vurgusunu ne karp hars Doulu ierii nedeniyle darda brakrken, avangard k da harsla balar kurmadan dorudan meden bir iir yazmay arzular. Bylece avangard k da Nev Yunanlikin Batlama endiesini bastrmak yerine grnr klan ve bu nedenle rahatszlk yaratan niteliiyle ayn noktada buluur. Hem Nev Yunanlikin hem de avangard kn edebiyat kurumunda bir dnme yol aamamas da bu nitelikten kaynaklanr. Nev-Yunanilik ile avangard k arasndaki bu benzerlie ramen, onlarn Bat kltryle kurduklar ilikideki zamansal mesafeye bakldnda farkl bir nokta dikkati eker. Nev Yunanlik ve sonrasndaki benzer teklifler (Trk Tarih Tezi, Mavi Anadolu) Trkiye kltrnn Bat kltrnden zamansal olarak geri olduunu kabul ederek bu zamansal mesafeyi kapatmak iin Bat kltrnn ilk kaynaklarna gitmek ister. Bu nedenle de Nev Yunanlik ve sonrasndaki benzer tekliflerde gecikmilik duygusu ak olarak grlebilir. Oysa avangard k, byle bir gecikmilik duygusunu bastrm, dorudan adalar olan Batl yazarlar gibi yazma yolunu tutmutur. Yahya Kemalin fikirlerini belirleyen Jean Moras, Yahya Kemalin ada deil, bir kuak ncesidir. Oysa Nzm Hikmetin bu dnemdeki modeli olan

93

Mayakovski, onun adadr. Bu rastlant olmaktan te, Trkiye modernlemesinin bir sonucudur. Cumhuriyet ncesi dnemde, temel mesele devletin beksdr. Oysa Cumhuriyetle, bir asr akn sredir Trkiyeli entelektelin temel sorunu olan rejim ve devletin beks sorunu zlm, bamszlk sava verilerek Batl siyasal kurumlara ve normlara uygun bir devlet kurulmutur. Artk devletin beks sorunu kalmad gibi, gen Cumhuriyet kendini Bat kltrnn paras da saymaktadr. Tanzimat sonras yazarlar temsil sorununu zmeden nce kltrdeki dnm zorunlu sayarken avangard k kltrdeki bir dnme gerek duymadan dorudan Bat iirinin temsil sorununa getirdii zmleri Trke edebiyata uygulamaktadr. 1920lerin avangard knn edebiyat kurumunu dntrememesinin en nemli nedenlerinden biri, temsil sorununu yeterince iyi grememesidir. Trkiyede ou zaman yanl bir anlayla iir, z ve biim olarak ayrlmakta, z ve biim olarak adlandrlan elerin temsilin paralar olarak ayrlmaz bir btn olduu grlememektedir. 1920lerin avangard iiri, bu temsil sorununu gzden karr. Ercment Behzad, yazlarnda ve syleilerinde srarla kinci Yeninin yapt biim denemelerini ilk kez kendisinin yaptn sylerken hakldr. Ancak bu durum, onun srarna ramen olumlu deil, aksine olumsuz bir nitelik tar. Ercment Behzadn yapt denemeler, temsil sorununu dntrmemi, kendi anlayna uygun olarak biimsel denemeler olarak kalmtr. Bu kn amac, Trkiyenin modernlemesinin sonucunda oluan yeni kltr temsil edebilecek bir iir yazmak deil, Bat iirinin kendi iindeki geliimine bal olarak ortaya kan temsil biimlerini kullanmaktr. Bunu Ercmend Behzad Lavn ifadelerinde bulmak mmkndr. Ercmend Behzad Lav (1951: 4), Yeditepe dergisinin lk Adm balkl anketine cevap verirken, ilk iirimi 1926 ylnda bizzat kardm Servet-i

94

Fnun Uyan dergisinde, benimle beraber Srrealizm zerine alan air Hayri Muhittinle birlikte yaymladm der. Lavn Srrealizm zerine almak ifadesi, bu avangard iirle asl olarak Bat edebiyatnn yaratt temsil krizine yant verilmek istendiini aka gsterir. Ercment Behzadn sonraki iirlerine bakldnda, Bat iirinin yaratt krizin geriye ekildii, airin genel eilime uyarak halk edebiyatndan yararlanma yolunu tuttuu grlebilir. Bu durum, Lavn bu avangard iirlerle ift ynl temsil krizini zmeyi denemedii, yalnzca bu krizlerden biriyle ilgilendiini sylemeye olanak salar.

B. Modern Gelenek Trkiyedeki modern iir tartmalarnda ska gndeme gelen airler Ahmet Haim, Yahya Kemal ve Nzm Hikmettir. Bu airlerin modern olup olmadklar sorgulanagelmi, bu konuda birbirinin tersi olan birok argman ileri srlmtr. Osmanl divan iirinin ak biimde olumsuzland dnemlerde bu airler, geleneksel iirden etkiler tamalar nedeniyle baz olumsuz eletirilerin hedefi olurlar. Yahya Kemal, memleketi anlayyla edebiyat kurumunun genel eilimine belli noktalarda yakn dururken Ahmet Haim, iir Hakknda Baz Mlhazalar balkl yazsnda z iiri savunmas nedeniyle kltrel ortamn uzana der. Onlarn ardndan Nzm Hikmet de dnya gr nedeniyle kltrel ortamn dnda tutulur. Aslnda Nzm Hikmetin iiri, ilk avangard k darda braklnca, resmi sentez anlayyla pek ok noktada buluur. Ancak onun bu sentezi, resm biimde deil de sosyalist dnya gryle yapmas rahatszlk yaratr. Trke iir zerine dnmeyi ve estetik beeniyi ekillendiren bu airler, Trk iirinde modernizm konusunda ayrntlaryla ele alnmaldr. Bu airler hakknda btnyle kuatc bir inceleme yapmak tezin amacn at iin, tezin bu blmnde bu airin zellikle

95

Trkiyedeki edebiyat kurumu karsndaki konumlar ve bu konumun onlarn iirini nasl etkilediinin zerinde durulacak; bu sayede Trkiyedeki edebiyat kurumu ve modernist duyarllk arasndaki iliki sorgulanacaktr.

1. Yahya Kemal Trkiyede edebiyat kurumu, divan edebiyatnn reddi, halk edebiyatnn kefi ve estetik zerklik kartl ekseninde ekillenirken, Yahya Kemal bu edebiyat kurumunun karsnda yer alr. Yahya Kemal, divan edebiyatn reddetmeyip aksine ona sahip kararak aruzla yazmaya devam ederken halk edebiyatnn kefi anlayna bal kalmayarak hece lsn de (Ok iiri hari) kullanmaz. Estetik zerklik konusundaki tavrnn ise, dikkatle tartlmas gerekir. Bugne kadar Yahya Kemalin modern/ist olduunu syleyenler bir anlamda onun zerk estetie bal kaldn ileri srmlerdir. Yahya Kemal, her ne kadar Paris dn Nev Yunanlik hareketini balatmsa da bu hareketten ksa zamanda vazgemi, dnemin egemen anlayyla baz noktalarda buluarak memleketi bir edebiyata ynelmitir. Yahya Kemalin bu yneliinde Ziya Gkalpin sisteminin yaygnlamasnn etkili olduu sylenebilir. Bu nedenle Ahmet Hamdi Tanpnar, Yahya Kemalin iirini incelikli biimde ele ald kitapta Ziya Gkalple Yahya Kemal arasndaki fark gsterebilmek iin uzun aklamalar yapma ihtiyac duyar. Baz noktalarda kkl biimde dntrlm olsa da Ziya Gkalpin sistemini Yahya Kemalde bulmak mmkndr. Tanpnar (2001b: 38), Dardan baklnca Ziya Gkalpin fikirlerini tadil etmekle kalan sistemin sahibi gibiydi derken bu duruma iaret eder ve ekler: Hakikatte ise, hareket noktas olan tarih fikriyle ondan ayrlyordu. Gerekten de Yahya Kemal, tarih anlay noktasnda Ziya Gkalpten ayrlr. Ziya Gkalp Trk kltr iin Orta Asyaya

96

gitmeyi teklif ederken, Yahya Kemal Osmanl geleneine sahip kar. Her ikisi de, harsa sahip olmak ve medeniyete dahil olmak konusunda birlese de, Yahya Kemal hars, Osmanl kltryle devamllk iinde kavrar. Benzer biimde, Yahya Kemal halkn anlayaca dille yazma konusunda genel eilime uysa da, Ziya Gkalpin sisteminden halk edebiyatnn kefi ve dolaysyla vezin meselesi noktasnda ayrlr. Ziya Gkalp sistematiine gre, meden bir edebiyat kozmopolit Osmanl kltrnn reddi ve halk edebiyatndan yararlanma sayesinde yaratlacaktr. Oysa Yahya Kemal, ne Osmanl mirasn reddeder ne de halk edebiyatndan yararlanma yolunu tercih eder. Yukarda Ziya Gkalpin sentezine dayanan edebiyatn modern bir iir yazmann nnde bir engel oluturduu belirtilmiti. Buradan baklnca, Yahya Kemalin bu sistemin karsnda durmas ve onun modern gelenekin ncs kabul edilmesi bir rastlant deildir. Ahmet Hamdi Tanpnar (2001b: 21), Tanzimat sonras edebiyat Yahya Kemalden nce ve sonra olarak ayrrken onu Tanzimattan beri yaanan medeniyet deimesi denen byk krizin zm an olarak da grr; Tanpnara gre Yahya Kemal, kendinden evvelkilerin hibirini hatrlatm[az]. Tanpnarn zmlemesi kiisel bir ton tasa da, Yahya Kemalin kurduu iir dilinin hem nceki airlerden hem de adalarndan (rnein Ahmet Haim) farkl olduu dorudur. Ancak bu dil tercihi, modernist edebiyatn belirleyici niteliklerinden biri olan edebiyat bir dil sorunu olarak grme anlamna gelmez; daha ok dildeki sadeleme amac tar. Yahya Kemalin edebiyat bir dil sorunu olarak kavrayp kavramad, onun vezin konusundaki tavrnda aa kmaktadr. Yahya Kemal, hececi iirinin egemen bir konuma geldii yllarda iir iin birincil olann estetik deer olduunu ve hangi vezinle yazldnn nemli olmadn belirten yazlar yazar (1990: 109-127). Ok iiri dnda tm iirlerinde aruzu kullanan Yahya

97

Kemal, vezinsiz olan ve bylece bireysel dil kullanmnn daha ne kt bir yap zerine dnmez. ada olan Ahmet Haim, serbest mstezat denemeleriyle iiri lden kurtarp tamamen dilin egemenliine brakmaya urarken, Yahya Kemal vezin konusunda (yazlarnda veznin nemli olmadn vurgulamasna ramen) bu tr bir denemeye girimez. Hasan Blent Kahraman (1997: 40), Trkiye modernlemesi asndan Yahya Kemali yorumlad Yahya Kemal Rimbaudyu Okudu mu adl kitabnda Yahya Kemalin modern bir air olduunu ancak modernist olmay baaramadn ileri srer. Modern ve modernist arasndaki ayrm ilevsel olsa da, Yahya Kemali anlamak noktasnda baz sorunlara yol aar. ncelikle modern ve modernist arasndaki ayrmn eletiride nasl bir ilev yklendiine bakmak gerekir. Modern, yalnzca belli bir dnemin edebiyat kavrayn anlatmaktan daha te, bir dnemi nceden ayrmak iin kulanlr. Szcn ilk kullanmnn M.S. 4. yzylda Hristiyan kltr gemiin Pagan kltrnden ayrmak iin kullanld anmsanrsa (Calinescu, 1987: 13; Habermas 1994: 34), modernin bir tarzdan daha te bir dneme verilen ad olduu grlebilir. Oysa edebiyattaki belli bir duyarlla iaret etmek istediimizde ayrc nitelik olarak modernist terimine ihtiya vardr. Baka bir deyile modern bir dnemdeki edebiyat trne referans yaparken modernist belli bir tarza gnderme yapar. Trk edebiyat Tanzimattan balayarak modern olduuna gre, Yahya Kemalin tarzn sorgularken onun modern mi yoksa modernist mi olduundan daha te, modernist duyarll nasl yansttn sorgulamak gerekir. Yahya Kemal, modernist bir duyarllk iin gerekli olan dilin bireysel kullanmn ne karm mdr? Byle bir sorgulamada, Yahya Kemalin iirinde temsil edilen dnyann sekler olmas onu modernist kabul etmek iin yeterli

98

saylmamaldr. Yahya Kemalin modernist olduunu sylemek iin ncelikle dili nasl kullandna bakmak gerekir. Yahya Kemalin dili kullanmasna bakarak onun modern olduunu dile getiren Hilmi Yavuza gre (2005: 164), Yahya Kemal iiri tpk T. S Eliotun nesnel ballak (objective correlative) kavram gibi formle etmi ve bunu duyuun deyie dnmesi olarak ifade etmitir. Hilmi Yavuzun Yahya Kemal ve Eliot karlatrmasna dayanan ilk yazs ki Modernist air: Yahya Kemal ve T. S. Eliot (Zaman, 11 Aralk 2001) baln tarken bu yazy daha sonra ki Modern air: Yahya Kemal ve T. S. Eliot (Zaman, 2 Temmuz 2003) olarak deitirilmitir. Yavuzun yazlarndaki bu terimsel deiime ramen modern ve modernist ayrmn ele ald bir yazs yoktur. Yavuz (2005: 196) modern iiri, gemiteki semiyotik pratiki temellk etme zerinden tanmlar. Ancak Hilmi Yavuz, Yahya Kemal ve Eliot karlatrmas yapt yazda Yahya Kemali gemiteki semiyotik pratiki temellk ettii iin deil, duyuu deyie dntrmesi nedeniyle modern kabul etmektedir. Yavuzun bu konudaki yazlarnda ak bir ayrma varmak mmkn olmasa da Yahya Kemalin duyuun deyie dnmesi sznn onu modern saymak iin yetip yetmeyeceini sorgulamak gerekir. Modernist iirin ayrc nitelii, dili bir malzeme olarak grmesidir. Hatta Williams Carlos Williams, dilin bir makine olduunu syleyerek (alntlayan Harvey, 1999: 46) temsili yalnzca dile indirgemitir. iirin bir dil problemi olarak kavranmasnn yaratt en nemli sonu, airin dili, ortak/gndelik dilin dnda baka biimde kullanmasdr. Bu sayede air, dnyay uzlamsal gereklik ve dille anlatmak yerine, kendi imgelemindeki haliyle temsil etmenin yolunu aar. Bunun sonucunda iir dili, gndelik dilin dnda zerk bir nitelie kavuur. Bu dil zgndergesel ve kendi kendine yeterlik iddiasndadr ve bu iddia, dilsel sapmalarda

99

aka grlebilir. Bu bak asyla Yahya Kemalin duyuun deyie dnmesi forml nerede durmaktadr? Duyuun deyie dnmesi, iir iin modernist duyarllkla gndeme gelmi ayrc nitelik deildir. Dilin varl zaten bunu gerektirir. air, bir duyguyu dile getirmek istediinde bu, o duygunun dille davurumu yani duyuun deyie dnmesidir. Modernist duyarllk ise, duyuun airin imgelemindeki biimiyle gndelik dilin dnda baka bir dille ifadesidir. Yahya Kemal, duyuu deyi haline getirirken kendinin dnyay kavrama biimiyle zerk bir dil ina etmi midir, yoksa gndelik dili duyuun dile getirilmesi iin yeterli mi saymtr? Bu sorunun yant ok aktr: Yahya Kemalin iirinde, zerklie karlk gelecek bir duyarllktan sz etmek mmkn deildir. Yahya Kemalin Trke iirdeki ayrc yan, gndelik dili aruzla kullanmaktaki ustaldr. Ancak unu da hemen belirtmek gerekir ki, gndelik dilin ya da o zamanki deyile konuulan Trkenin iirde kullanlmasnda Mehmet kif ve Tevfik Fikret nemli bir aama kaydetmitir. Her ne kadar bu iki airin dili, Yahya Kemaldeki gibi terkiplerden arnm olmasa da, aruzun konuma diline uyarlanmasnda nc, bu iki airdir. Bunun yannda Yahya Kemalin bu tavr zgn olmaktan te dnemin genel eilimine uygundur. Ziya Gkalpin sistemletirdii edeb prosedrde halkn konutuu dille yazma temel amatr. Yahya Kemal de aruzu konuulan Trkeye uygularken bu temel amaca bal kalr. Baka bir deyile, halk edebiyatnn kefi anlaya aykr davransa da, halk edebiyatnn tecih edilmesinin temel nedeni olan halkn konutuu dille yazma amacna uygun davranr. Yahya Kemalin zerk estetie sahip ktnn dnlmesinin en nemli nedeni ise ahengi ne karan tavrdr. Yahya Kemal (1990: 120), Vezinler yazlarnda iir iin nemli olann vezin olmadn, yalnzca vezinle salanan

100

ahengin mihaniki (mekanik) olduunu belirtir. Buna ramen, Ok hari, hibir iirinde aruzla yazmaktan vazgemez. Ahmet Haim, kiisel bir ahenk bulmak iin serbest mstezat denemelerine giriirken Yahya Kemal aruzun kalplarn konuma diline uydurarak ahengi bulmay dener. Bu mihaniki ahengi vezin kullanmadan yakalamay baaran air, Yahya Kemal deil, Nzm Hikmet olacaktr. Yahya Kemalde ahenk, vezin ve kafiye sayesinde salanmaktadr. Bu nedenle de dilin bireysel kullanm ve dnyay kendi imgelemi asndan temsil etmeyi Yahya Kemalin iirinde bulmak zordur. Modern ve modernist ayrmna dayananlar bu kavramlar yeterince ak izah etmedikleri iin, bir tarza karlk gelecek biimde Yahya Kemali modern kabul ederler. Oysa bir tarz sz konusu olduunda modernist olmaya iaret edilir ve bu anlamda Yahya Kemali modernist anlamnda modern kabul etmek iin ekinceler koymak gerekir.

2. Ahmet Haim Trke iirde modernizm balamnda Yahya Kemalle birlikte anlan Ahmet Haim, tavr asndan modernist duyarlla daha yakn durmasna ramen modernizm sorgulamasnda Yahya Kemale oranla daha az ele alnmtr. ou zaman birlikte anlan bu iki air hakkndaki almalara topluca bakldnda, Ahmet Haim hakkndaki eletirel birikimin Yahya Kemalle ilgili almalara oranla snk kald grlr. Yine birlikte anlan iki air olan Tevfik Fikret ve Cenap ahabettin hakkndaki almalarda da benzer bir farkn olmas arpcdr. Tevfik Fikret zellikle toplumcu grlen bir anlaya sahip kmasndan dolay, Cenap ahabettin gibi sanat iin sanat anlayna ve bir anlamda estetik zerklike bal kalmaya alan bir aire oranla daha ok ilgi grmtr. Aslnda bu iki rnek bile Trkiyedeki edebiyat kurumunu ekillendiren baskn anlayn neye dayandn

101

gstermeye yeterlidir. Yahya Kemal, Tanzimatn kamusallk yaratma uruna ina ettii edebiyat kurumuyla memleket edebiyat yaklamyla buluurken, Ahmet Haim iirde manann deerinin olmadn syleyerek egemen sylemin beklentilerine srt evirir. Haimin bu tavr, srekli olumsuzlanmasna ve piyasadaki eletirinin deil, akademik eletirinin konusu olarak kalmasna yol amtr28. Mill edebiyat anlaynn etkinlik kazand bir dnemde iir yazmaya balayan bir air olmasna ramen Ahmet Haimin, iir dilinde sadeleme konusundaki tavr olumsuzdur ve adalarnn bile eletirdii hayli eski bir dille yazmay tercih eder. Heceyle iir yazmann yeni bir iir yaratmann koulu sayld gnlerde, aka heceyle yazmaya kar kar. Orhan Okayn (2004: 105) belirttii gibi, Merutiyet sonras iir[de] [] Mehmet Akifin Szm odun gibi olsun, hakikat olsun tek msranda formlleen fikir [] hemen hemen yaygn iir anlaydr. Oysa Haim (1983: 202), iir Hakknda Baz Mlhazalarda Trkiyedeki edebiyat kurumunun temel belirleyenlerinden olan iirde anlalrlka kar karak Her eyden evvel unu itiraf edelim ki iirde mandan ne kast edildiini bilmiyoruz der. Bylece Haim, faydac edebiyat kurumuna bir tr estetik zerklik anlayn savunarak kar kar. Haimin bu kar k, edebiyat kurumunda bir dnme yol amaz ve air, iir ve kuramyla aykr bir konumda kalr. Dolaysyla Ahmet Haimin eseri hi bir zaman Yahya Kemalinki kadar geni ktlede akis bulma[z] (Tanpnar, 1998: 111). Gven Turan, Ahmet Haimi modernist iir balamnda ele ald Ahmet Haim: Modernist yazsnda in belki traji-komik yan, onu mzeye kapatmamza
28

Kukusuz bu akademik ilgide, Trkiyedeki akademinin rgtlenme biiminin de byk pay vardr. Trkolojinin kurucusu saylan Kprl deil ama Trkoloji geleneini kuran Ahmet Hamdi Tanpnar ve onun ardndan Mehmet Kaplan, mphem bir gzellik anlayn ne kararak edebiyat tarihsel ve dolaysyla siyasal balantlarndan bamsz olarak ele almlardr. Bu nedenle de Haim, siyasal anlamda zararsz bir air olarak akademik eletirinin gzde konularndan biri olmutur.

102

neden, ilk (ve tek mi?) Modernist airimiz oluudur (1992: 30) derken airin Trke iirdeki ayrks konumuna iaret eder. Haim, bir yandan edebiyat tarihlerinin vazgeilmez airiyken, dier yandan iirindeki dili ve iir kuramyla srekli eletiriye urar ve Trke iirin geliiminde yksek bir paya sahip olduu kabul edilmez. rnein Memet Fuat (2001: 13), geni bir yaygnlk kazanan ada Tr iiri Antolojisinde Ahmet Haime yer verir ama antolojiye yazd nszde onun ada olmadn belirtir. Oysa Trkiyedeki modernist tarz, faydac edebiyat kurumunun ekillendirdii anlaytan deil, aksine Haimin estetik zerkliki savunan kuramna yakndr. Ahmet Haimin iir dili, iirindeki duyarlk ve iir kuram asndan aykr konumu, onun egemen anlayn karsndaki tavrn aa vurur. Dilde terkiplerden arnm Trke bir iirin zorunluluunun, yeni iirin heceyle kurulmasnn gerekliliinin egemen olduu bir dnemde Arapa ve Farsa terkiplerden vazgememesi ve heceye farkl bakyla dnemin baskn anlayndan ayrlr. Haime gre (1972: 262) hece, Trk kylsnn ls iken aruz vezni Trk kylsnden bsbtn baka bir ey olan, ehirlerimizin veznidir. Haimin heceyi ve aruzu byle deerlendirmesi, halk edebiyatnn kefi anlayna aykr olduu gibi, bir ikilie dayanmasna ramen, egemen anlayn dayand kozmopolit ile mill ayrmnn da karsndadr. Haimin hece konusundaki bu tavr, meden edebiyatn egemen anlaytan domayacana iaret etmesi nedeniyle nemlidir. Yukarda belirtildii gibi, hece yalnzca mill bir edebiyat yaratmann deil, ayn zamanda modern bir edebiyat yaratmann da arac olarak grlm ancak bu anlayla modern kltr temsil edebilecek bir iire varlamamtr. Haim, Hece projesi henz iflas etmemiken, projenin baarsz olacan grebilmitir. Modern kltr biimlendiren kent algs iken, hece lsn Trk kylsnn vezni kabul

103

etmek, bu aracn modern bir iirde ie yaramayacan fark etmeyi salamtr. Hece ls karsndaki farkl konumuna ve aruzla yazmasna ramen, Haim de Tanzimat sonras tm yazarlar gibi, Osmanl divan iirinin devam olacak bir iiri deil, ondan kopacak bir iiri arzular. Bu nedenle de Haimin hece karsnda aruzu savunan bir konumu yoktur (o dnemde Hece karsnda aruzu srarla savunan Cenap ahabettintir). Haimin iirde l konusundaki tavr asl olarak onun serbest mstezatl iirlerinde grlebilir. Serbest mstezat gelenein iinde var olan bir ldr ama onun Haimdeki anlam gelenein devam olmaktan daha te serbest vezne geiin bir arac olmasdr. Haim, 1920lerin avangard knda olduu gibi dorudan serbest vezinle yazacak cesarete sahip deildir ama aruzun yerleik vezinlerinin kendi duyarln anlatmakta yeterli olamayacann farkndadr. Bu noktada Haimin modernist iirin serbest vezinden doacan sezdiini ama bunu deneme cesaretini gsteremediini sylemek yanl olmaz. Haim, bunu sezmesine ramen niin serbest vezni kullanmay tercih etmemitir? Bunun yantn onun iir kuramnda bulmak mmkndr. Ahmet Haim, iir kuramn iir Hakknda Baz Mlhazalar balkl yazsnda tutarl biimde ortaya koyar. Bu yaz, ilk kez 1921 ylnda iirde Man balyla Dergh dergisinde, 1926da da baz deiikliklerle29 Piyle kitabnn nsz olarak yaymlanmtr. Haimin bu yazs daha ok Henri Brmondun saf iir kuram etkisinde grlm, Brmondun kuramnn bir uygulamas kabul edilmitir. Haim yazsnda dorudan Brmonda gnderme yapt iin bu etki zaten aktr. Ancak Haimin niin bakalarn deil de Brmondu tercih ettii sorgulanmamtr. Trke edebiyatn Fransz kltr etkisine ak olduu yllarda Fransadan gelecek baka etkiler de mmknken niin Haim, Brmondu tercih
29

Bu iki metnin karlatrmal biimde bulunduu bir kaynak iin Bkz. Orhan Okay. Poetika Dersleri. Ankara: Hece Yaynlar, 2004.

104

etmitir? Fransada yzyln banda Henri Bergson, byk bir etki yaratr ve Brmondun iir kuramnda Bergson etkisi sz konusudur. Haimin de iinde yer ald Dergh dergisi evresinde ise Henri Bergson felsefesi etkilidir. Buna ramen, Haimin iirde Many yazd yllarda Fransada avangard hareketler etkili olmaya balamtr. Burada kolayc bir zmle Haimin (ve dier Dergh dergisi evresinin) bu hareketi anlayabilecek entelektel donanmdan yoksun olduunu sylemek doru olmaz. Elbette Haimden Fransal adalaryla ayn tepkileri paylamasn beklemek byk bir hata olur. Ayrca byle bir tepkiyi paylamas, 1920lerin avangard knda grld gibi, temsil sorununu zmekte byk bir soruna yol aar. Haimin iir kuramn ekillendiren Brmondun etkisinden daha ok, onun Trkiyedeki egemen edebiyat kurumuna kart konumudur aslnda. iir Hakknda Baz Mlhazalarda Her eyden evvel unu itiraf edelim ki iirde mandan ne kast edildiini bilmiyoruz denirken ama Brmondun kuramn geerli klmaktan te, Trkiyedeki egemen iir prosedrn geersiz klmaktr. Tanzimat yazarlarndan balayarak iirin halkn anlayaca bir dzeyde olmasnn istenmesinden dolay iirin anlalr olmas da balca taleptir. Haim ise bunun karsna iir dilinin dzyaz dilinden (gndelik dilden) farklln ortaya koyar. Onun bu kuram iir dilinin zerkliini savunmas noktasnda modernist tarzn ak bir savunusu gibi grnr. Bu yzden Haim kinci Yeninin ncs olarak kabul edilir (Oktay, 1993: 242; Berk, 1993: 57). Oysa Haimin iir kuramndaki zerk iir dili talebinin, kinci Yeninin iir dilinden ciddi biimde farkldr. iir Hakknda Baz Mlhazalarda, airin lisn nesir gibi anlalmak iin deil, fakat duyulmak zere vucd bulmu muski ile sz arasnda, szden ziyde muskiye yakn mutavasst bir lisndr denir (1983: 200). Bu sz, ou zaman Haimin iiri mzik olarak kabul ettii biiminde yorumlanmtr. Oysa Haimin

105

ifadesinden kan sonucun iirin mzik olduu deil, bir ara dil olduudur. Haimin bu ara dil formlasyonu kinci Yeninin zerk iir diliyle karlatrlmasna neden olmasna ramen, kinci Yeninin iir dili Haimin formlnden farkldr. kinci Yeninin iir dili, bir ara dil deil, dilin iindeki baka bir dil, yani dilin iinde farkl kurallar olan zerk bir dildir. Haim, serbest mstezatla yazmasna ramen serbest vezni denemeye cesaret etmemesi gibi, iir dilinin zerk bir yaps olduunu, dil iindeki baka bir dil olduunu sylemeyi de dnmemi, bunun yerine iir dilini bir ara-dil olarak formle ederek tam bir zerklik talebinde bulunmamtr. Bu nedenle de Haimin ara-dil formln, kinci Yeninin zerk iir diliyle karlatrmak bir noktadan sonra yanltr. Ahmet Haimin yukardaki ekincelerle birlikte dnlmesi gereken zerk estetik anlaynn, Trkiyedeki edebiyat kurumunun beklentilerini askya almakla olanakl hale gelmesi, Trkiyedeki edebiyat kurumunun modernist bir duyarlln nndeki engele dntn ak biimde gsterir. Trkiye edebiyat kurumunun estetik zerklik kart tutumu, modernist duyarlln ortaya kmasna izin vermezken, bu kuruma ak biimde kar olanlarn zerk bir iir dili zerine dnmesi rastlant deildir. Ahmet Haim de, halk edebiyatnn kefi ve divan edebiyatnn reddi srecine dahil olmadan, bu sreci baskn eilimin dnda farkl biimde deerlendirirek modernist duyarlla sahip kabilmitir. Bunun sonucunda Ahmet Haimin sert eletirilerle karlanmas ve en bata dili nedeniyle baz antolojilerde yer bulamamas (rnein Orhan Buriann Kurtulutan Sonrakiler antolojisinde) estetik zerkliin kltrdeki konumuna iaret eder. Antoloji dnda kalarak bir anlamda kanonik olma nitelii elinden alnan Haim, buna ramen belli bir dnemde iir zerine dnmekte referans alnan balca airlerden biri olur. Bu durum, Trkiyedeki modernizm beklentisinin iir dili ve temsil zerine

106

dnmemesi ama modernist duyarlln temelde bunun zerinden kendini ina etmesi nedeniyle olaandr. Benzer biimde tezin son blmnde grlecei gibi, 1950 sonrasnda kinci Yeni tm sert eletirilere ramen iiri dnmeyi kkl biimde dntrecektir.

3. Nzm Hikmet Yahya Kemal ve Ahmet Haimin edebiyat kurumu karsnda tavr almalarna ramen Nzm Hikmet, egemen anlayla pek ok noktada buluur. Buna ramen, Nzm Hikmetin egemen anlayla buluma noktalar olsa bile, gerekeleri farkldr ve farkl gerekeler modernizm beklentisi dnda farkl bir modernist duyarlla iaret eder. Nzm Hikmet hakknda yaplan almalarn saysna bakldnda, Trkiyede hibir aire nasip olmam bir ilgiyi grmek mmkndr. Ancak Nzm Hikmet iirine duyulan bu ilgi, kendi dneminde deil daha ok 1965 sonrasnda, kitaplarnn serbeste Trkede yaymlanmasndan sonra artmtr. Bu nedenle Nzm Hikmet iirinin etkisini asl olarak 1965 sonrasnda aramak gerekir. 1965de toplumsal hareketliliin artt bir dnemde Nzm Hikmet iiri hem sosyalist bir dnyay savunmas hem de iir dilindeki tercihi nedeniyle byk bir etki alan yaratm, 1960l ve 70li yllarn airleri kinci Yeni iirini burjuva sanatna ait sayarak Nzm Hikmet iirden hareket eden bir iire ynelmilerdir. Bu nedenle de 1960larn airleri ile (Ataol Behramolu, Nihat Behram, zkan Mert vd.) 1970lerin airlerinin (Ahmet Telli, Ahmet Ada, Veysel olak, Ali Cengizkan vd.) model air olarak Nzm Hikmeti setiklerini sylemek yanl olmaz. Nzm Hikmet, dnemin genel eilimine uygun olarak ilk iirlerini, 1919da hece vezniyle dergilerde yaymlar. Kurtulu Savana katlmak iin Anadoluya

107

oradan da Rusyaya geen Nzm Hikmet, orada Mayakovski bata olmak zere dnemin Ftrist airleriyle tanr. lk serbest vezinli iirlerini orada yazan Nzm Hikmet, bu yeni tarza geiini dnyay kavramaktaki deiimle dorudan ilikilendirir. Anadoluya geerek halkla, hele kylyle yakndan temas ve Sovyetlerdeki gelimeleri renmesiyle iirle yeni eylerin, imdiye dek sylenmemi eylerin ifade edilmesi gerektiini sez[er] (2003: 187). Nazm Hikmetin Moskovada hece vezniyle ve bu veznin eitli hece kombinezonlaryla ala dair bir iir yazmak istedim[,] olmad (188) szleri bu yeni iirin nasl bir temsil krizinden kaynaklandna iaret eder. Nzm Hikmet, dnyay kavrama biimiyle var olan iirsel prosedrleri kullanmasnn mmkn olmadna inand iin farkl bir tarz denemeye ynelir. Aynen romann deitiini nk insann doasnn deitiini syleyen Virginia Woolf gibi, Nzm Hikmet de dnyay kavrama biiminin deitiini, eski biimlerin bu yeni kavray anlatmaya yetmeyeceini duyarak yeni bir iir anlayn ortaya koyar. Bu anlay, iirdeki vezin tartmasnn uzanda serbest vezinli ve iirin o gne kadar kabul grm konularnn dna kan niteliktedir. Bunun yan sra, iirinin yaps o gne kadar rnei olmayan (modern) trsel ihlallerle doludur. Nzm Hikmet bir yandan Trkiyedeki edebiyat kurumunun ina ettii deerlerle uyuurken, dier yandan farkl bir tavra sahip kar. Nzm Hikmetin bu konumunu onun ses getiren Putlar Ykyoruz (1996: 13-20) yazlarnda grmek mmkndr. Trk edebiyatndaki en ses getiren kar klardan biri olan Nzm Hikmetin yazlarnn bal Putlar Ykyoruz, 1920li yllarda Cumhuriyetin Osmanl geleneini ykmak iin kulland slogann ad ise Putlar Kralmdr (Ahmad, 1994: 117). Bylece Nzm Hikmet, Abdlhak Hamid ve Mehmet Emin Yurdakulu yklacak put diye ilan ettii yazlarda, dnemin genel dnce

108

hareketiyle isim dzeyinde ayn yerde durur. Nzm Hikmetin bu yazlara tepkiler nedeniyle devam edememesi ise, yine onun iiriyle koutluk gsterir. Bu yazlar devam ettirememesi gibi, Nzm Hikmetin 1938de ilemedii bir sutan dolay hapishaneye atlmas, onun Trkiyedeki yaz yaamna son verir. Nzm Hikmet, edebiyat kurumuyla en bata halkn anlayaca dili kullanma amacnda buluur. Her ne kadar Nzm Hikmet halkn anlayaca bir iirin peinde olsa da, halk edebiyatnn kefi srecinden farkl olarak onun eiliminin nedeni dnya grdr. Nzm Hikmet, Hececi airlerden farkl olarak kyly anlatarak halkn anlayaca bir iir yazmak yerine, iletisi ak olan ve karmak metafor kullanmayan bir dili tercih eder. Her ne kadar ama ayn olsa da, takip edilen yol tamamen farkldr. Takip edilen yolun farkllna ramen, Nzm Hikmetin iiri edebiyat kurumunun anlalrlk beklentisine yant verir. Bu sayede de, 1965 sonrasnda geni bir etki alan yaratr. Trkiye zerk bir iir diline sahip kan hibir iir, doas gerei, kitleselleememitir. Nzm Hikmetin grd ilginin nedeni onun zerk iir dilinden uzak durmas kadar sosyalist olmasdr. Bu etkiyi Ebubekir Erolu (1993: 37), Nzmn dnya leinde tannan tek Trk airi olmasna balar. Kukusuz Nzm Hikmetin uluslararas n, ilgi ekici bir air olmasnda etkili olmutur ancak airin ulusal gururu okayan bu nitelii, onun etkisini anlamakta nemli bir yere sahip deildir. Bu noktada Trke iirin zerklik kart tavrn paylamas nedeniyle Nzm Hikmetin bu denli geni bir etki alan yarattn belirtmek gerekir. Nzm Hikmetin halk deyilerini kullanmasnn yan sra, halk kltrn ycelttiini de grmek mmkndr. Nzmn bu yneliinde sosyalist dnya gr kadar dnemin dnsel yapsn ekillendirenlerin telkinleri de etkili olmutur. Kadro dergisinin nemli isimlerinden evket Sreyya Aydemir, halk iirinden

109

yararlanmas iin Nzm Hikmete telkinde bulunur (Memet Fuat, 2001: 14). Benzer bir telkinin 1940l yllarda Sabahattin Eybolu tarafndan Orhan Veliye yapld da (Anday, 1984: 47) dnlrse Trkiyeli entektelin airden ne bekledii daha ak grlebilir. Ancak Nzm Hikmetin yalnzca bu telkinle deil, dnya gr nedeniyle halk iirine yneldii aktr. Nzm Hikmetin Trke iirdeki yapt asl devrim serbest vezni kullanmasdr. Geri serbest vezinli ilk iirler Ercmend Behzad Lav tarafndan yazlm ama Lavn iiri geni bir etki yaratamamtr. Nzm Hikmetin serbest vezinli iiri, Yahya Kemalin belirttii gibi vezinle salanan mihanik ahenke gerek kalmadan da ahenk salanabileceini gstermitir. Ancak Nzm Hikmetin iirinde vezin ve kafiye, btnyle ortadan kaldrlp ahenk yalnzca szck seimine balanmamtr; hl kafiye ve krk vezin iirin yapsnda etkilidir. Bu nedenle Nzm Hikmetin iirine serbest iirden daha te serbest vezinli iir demek daha dorudur. Baka bir deyile vezin ve kafiye dncesinin tamamen ortadan kaldrldn ve iirsel yapnn btnyle dilin bireysel kullanmna brakldn sylemek zordur. Nzmn edebiyat kurumunun karsndaki ikircikli tutumu vezin ve ahenk konusunda da devam eder. Edebiyat kurumu iiri vezin zerinden dnrken, Nzm Hikmet bunu ykar ama veznin ve kafiyenin salad ahenkten de btnyle vazgeemez. Nzm Hikmetin iirinin genellikle grmezden gelinen nemli bir zellii ise trsel ihlale fazlaca yer vermesidir. Onun bayapt olarak kabul edilen 1936 tarihli Simavne Kadolu eyh Bedreddin Destan ve lmnden sonra yaymlanan Memleketimden nsan Manzaralar, bu trsel ihlalin byk bir ustala dnd yaptlardr. Aslnda Nzm Hikmet 1932 tarihli Benerci Kendini Niin ldrd?de roman ile iir arasnda bir tr dener. Bu ara tr, Nzm Hikmetin karmak

110

metafordan arnm iiri iin en uygun tr olduu kadar, estetik zerklik kartl evresinde beliren dzyazlama eiliminden de etkiler tar. Nzm Hikmet, halkn anlayaca iir ekseninde Trkiyede 1850lerden beri belirleyici olan talebe karlk gelecek bir iir tarzn benimsemesine ramen, siyasal grleri nedeniyle dneminin edebiyat ortamndan uzaklatrlmak istenir. Oysa Nzm Hikmet, beklenen bir sentezin baarya ulat bir iir olarak modernizm beklentisinin sahip kabilecei bir air olabilirdi. Bu olmamtr ancak Nzm Hikmetten sonra Garip iiri, siyasal gr nedeniyle rahatszlk yaratmayacak ekilde beklenen sentezi (bir biimde) gerekletirmi bir iir olarak ksa zamanda genel kabul grecek ve ayn zamanda modernizm beklentisini askya alarak ekincesiz olarak modernliin iirini yazacaktr.

111

DRDNC BLM

BEKLENEN R: GARP

Garip iirinin bir yenilik hareketi olarak Trke iirdeki ayrc nitelii, yalnzca belli tarzdaki bir iire kar olmakla yetinmeyip iire dair ortaya atlm tm prosedrlere kar olmasdr. Bu, Garip iirinin manifestosu saylan Garip kitabnn nszndeki ifadeyle, eskiye ait olan her eyin, her eyden evvel de airnenin aleyhinde bulunmaktr (Kank, 2003: 22). airne sznden ne anladklarn manifestoyla dile getiren Garip airleri, ou zaman bu nszdeki kuram yeterli saylarak ele alnmtr. Ancak asl olarak sorulmas gereken soru, Garipin niin airne olana ya da baka bir deyile sanat kurumuna kar olmay talep ettiidir. Bu sorudan yola kldnda hem Garipin Trkiye modernlemesiyle kurduu ilikiyi hem de Garip tarznn avangard sorgulamaya olanak veren zelliini aa karmak mmkndr. lk rnekleri 1937 ylnda Varlk dergisinde yaymlanan ama asl olarak nsan dergisinde 1938de kan Orhan Velinin Kitabe-i Seng-i Mezar iirinden sonra tartlmaya balanan Garip iiri, aslnda ok uzun srmemi, 1945 ylndan balayarak Garip tarz, halk edebiyatndan ak etkiler tayan baka bir iire dnerek, ilk kndaki aykr niteliini kaybetmitir. Garipin iir kurumu karsndaki tavrndan halk iirinden yararlanmay tercih ederek ayrlmas Trkiye asndan tipiktir. Garip, halk iirinden yararlanarak, Tanzimat sonras edebiyat

112

kurumunun temel nitelii olan halk edebiyatnn kefi anlayyla buluur. Garip airlerinin 1945 ylndan balayarak Garip tarzndan sapmasna ramen, bu tarzn Orhan Velinin lmne, Oktay Rifatin Peremli Sokakna (1956), Melih Cevdet Andayn Kollar Bal Odysseus (1962) kitabna kadar devam ettii genel olarak kabul edilir. Oysa daha en bata bu airin, Garip tarzyla kurduu ilikide farkllklar gzlemlenebilir. Behet Necatigilin (1983: 263) ifadesiyle, Garip Orhan Velinin iiri ve srardr. Oktay Rifat, ilk iirlerinden balayarak halk edebiyatndan derin izler tar ve dolaysyla halk edebiyatnn kefi srecinden etkilenmitir30. Sonrasnda da halk edebiyatndan yararlanma anlay, Rifatn iirinin temel belirleyeni haline gelir. Melih Cevdet Anday ise, ilk iirlerinin bazlarnda Garipe aykr gelebilecek bir metafizik aray iindedir (rnein Ellerimiz iiri). 1946 ylndan sonra ise toplumcu iir anlayyla buluan bir iir yazmay tercih eden Anday, Garip tarzndan vazgeer. Orhan Veli ise Garip kitabnn 1945deki ikinci basks iin yazd Garip in balkl nszde yapt hatalar anlatr ve ardndan 1946 tarihli Destan Gibi kitabndan sonra Garip tarznn ilk kyla arasna mesafe koyar. Tm deiimlere ramen Garip airleri, iir dili asndan Garipten sonraki iirlerinde farkl bir tercih ortaya koymadklar iin bu iirler Garipin devam olarak grlmtr. Gerekten de Oktay Rifatn Peremli Sokak ve Melih Cevdetin Kollar Bal Odysseus kitaplarndan sonraki iirleri, zerk bir iir diliyle yazlmtr ve dolaysyla Garip tarzndan radikal biimde farkldr. Behet Necatigilin Garip, Orhan Velinin iiri ve srardr saptamas, Garip dendiinde asl olarak Orhan Veliye iaret edildiini ak biimde gsterir. Bu ak

30

Bkz. Orhan Koak.1999. Uzun Denklem: Oktay Rifatn iirinde Folklor ve Modernizm. Defter 36 (Bahar): 131-71. Ayrca bu konunun Cahit Klebi balamnda ele alnd nemli bir alma iin bkz. Orhan Koak. 1998. iirin zlek Haritasnda Deimeler / Gelenekten ve Folklordan Yararlanma Tartmalar. Cumhuriyet Dnemi Trk Edebiyat. Haz. kr Erba. Ankara: Edebiyatlar Dernei Yaynlar. 280-96.

113

ifadenin yan sra baz kullanmlar da Garipin Orhan Veli ile zde sayldna iaret eder. Sezai Karako (1997: 26), Garip iirinden sz ederken Orhan Veli Akm, Muzaffer lhan Erdost (1997: 38) ise Orhan Veli ls der. zellikle Orhan Veli ls ifadesinin, Trke yanll iermesine ramen rahata kullanlmas Garipin nasl dnldn aa vurur. Gerekten de Garip iiri, ou zaman Orhan Veli iiriyle zdetir. Garip tarznn ilk rneklerinin yaymland 1937 ylnda Trkiyedeki edebiyat kurumunun genel eilimleri, farkl bak alarna gre, deiik ayrmlarla ele alnr. Hakan Sazyek (1996: 7), Garip iirinin ortaya kt yllarda iir anlay ve zevki[nin], byk lde, yzyln ilk on ylnda olumu hececi iirin egemenlii altnda olduunu, nceki dnemin iir anlay[nn], vezinsizlie, hayal ve syleyi zgrlne dayal farkl klarn varl yannda, yaygnln koru[duunu] belirtirken, Orhan Okay (2004: 59) da Garipin Ahmet Haimin iir teorisinin deerini koruduu, hececilerin de alabildiine saltanat srd dnemde ortaya ktn dile getirir. Sazyek ve Okay gibi akademisyelerin Hece iiri vurgusuna, Ahmet Oktay ve Asm Bezirci gibi sosyalist eletirmenler, Nzm Hikmet etkisini de eklerler. Ahmet Oktaya gre (1993: 869-870), bu dnemde eilim ayrtrlabilir: Saf iirciler, Kemalist halklar ve Serbest nazmc toplumcular. Asm Bezirci (1993: 34-35) ise, Orhan Veliden nceki iir eilimleri[ni]kaba izgileriyleyle zet[ler]: Hececiler, Halklar, z iirciler, Serbestiler. 1937 ylnda Hececi iirin etkili olmasna ramen, Garip iirinin poetikas, Bat avangard hareketlerinden tad etkilerle birlikte, asl olarak Ahmet Haim ve Nzm Hikmet kartl zerinden ekillenir. Haim, estetik zerklik yakn tutumuyla, Nzm Hikmet ise faydac edebiyat anlayn, genel ifadeyle, propagandaya vardran tarzyla Garip tarafndan olumsuzlanr. Haim kartl

114

zellikle iirlerdeki parodi yoluyla, Nzm Hikmet kartl ise Orhan Velinin yazlarnda grlr. Bu ak kartlklara ramen, Garipin Hececi iire, ne iirlerde ne de yazlarda kart bir konumu vardr. Bunun nedeni, Hececi iirle ortak bir noktada bulumak deil, aksine Hececi iiri edebiyat d saymaktr. Ancak bu edebiyat d sayma tavr, tm Hececi iire deil, ilk kuak Hececi airlere kardr. Hececi iir ifadesi geni anlamda iki farkl kua kapsar. lki, 1911 sonras dnemde yazmaya balayan ve Hececin Be airi olarak adlandrlan birinci kuaktr. kinci Hececi kua ise, nklap edebiyat iinde yer alan 1930lu yllarda heceyle yazanlardr (Behet Kemal alar, Ahmet Kutsi Tecer, farkllklaryla birlikte Fazl Hsn Dalarca, Ahmet Muhip Dranas vd). Garip airlerinin asl olarak edebiyat d saydklar da bu birinci kuak Hececi airlerdir. Garip iirine kar en sert tepkiyi verenler de, ilk kuak Hececi airlerden olan Yusuf Ziya Orta ve Orhan Seyfi Orhon olmutur (Sazyek, 1996: 247-276). Orhan Veli (2003: 158), birinci kuak Hececilerin air saylmayacan bir eletiriye verdii yantta ak biimde ifade eder: Kalb kran air yalnz bugnn airi deilmi; onu daha evvel Ahmet Haim, Haimden sonra da Hececiler krmm. Haim kalb krmtr ama mstezatlaryla deil, iiriyle krmtr. Hececilere gelince; ne diye gnahna girer, o zavalllar hibir ey krmamlar. Olsa olsa, iir meselesine burunlarn sokmakla pot krmlardr, o kadar. Garipin Hececi iir karsndaki bu tavr, Orhan Velinin szleriyle snrl kalmam, Garip tarznn varl Hece tartmasnn sona ermesine de yol amtr. Aada ele alnaca gibi, Tanzimatta balayan Hece tartmalarnn sonuncusu, Garip iirinin etkili olduu 1944 ylnda gereklemitir. Bu nedenle Garip iirinin, asl olarak Ahmet Haim ve Nzm Hikmet iirlerine kar aldklar konumla belirlendii, bu konumun ise Hececi iiri geersiz kldn sylemek yanl olmaz.

115

Garip iirinin dnemin eletirmenleri tarafndan vgyle karlanmasndan dolay bu tarzn bir Cumhuriyet iiri olduu sylenmi, hatta Attil lhan, Garipin nn diktasnn toplumcu iiri engellemek iin kard bir iir olduunu iddia etmitir. lhana gre (1983: 9), 40 yllarnda, edebiyat evresinde, ikisi iktidardan yana, ikisi iktidara kar, drt ayr grup vard. ktidar dediim faizan nn (CHP) diktas. Bunlar birinci kademede Ata, Sabahattin Eyubolu, Yaar Nabi araclyla, Garip lsn, Orhan Veli, Oktay Rifat ve Melih Cevdeti tutuyorlard. lhann tartmalarda ska gndeme gelen bu iddiasna ramen Garip, yalnzca Cumhuriyet dneminin deil Trkiye modernlemesinin beklenen iiridir aslnda. Garip iirinin anlalrlk, eskinin kart olmak gibi nitelikleri, yalnzca bir dnemin iktidarna deil, Trkiye modernlemesinin beklentilerine dorudan yant verir. Dolaysyla Garipin ksa zamanda yaygn bir iir haline gelmesinin nedeni, yalnzca dnemin etkin eletirmenlerinin destei deil, Garip iirinin Trkiyedeki modern edebiyat beklentisiyle ayn ufukta bulumasdr. Garip, hem iir dili asndan hem de dnya algs asndan aykr bir konumda olmasna ramen, ksa zamanda yaygnlk kazanm bir iirdir. O gne kadar Trke iir geleneinde hibir kk olmayan bir iir olmasndan dolay, aslnda bu iir Trkiyede edeblik lsne sahip olmayan bir dili ve dnyay edebiyata dahil etmitir. Garipin Trke iir asndan en byk baars olan bu nitelik, Garipin airne karsndaki tavrndan kaynaklanr. Bu nedenle de Garipi anlamak iin sorulmas gereken ilk soru, onun niin airneye kar olduudur.

116

A. airneye Kar Olmak Garipin niin airneye kar olduu sorusu, ou zaman indirgemeci bir tutumla Fransz iirinden dorudan etkilenmesine balanarak yantlanr. Bu konuda gereke de hazrdr: Garip airlerinin yazlarnda aka grlebilecei gibi, bu iirin hareket noktalarndan biri de Srrealizmdir. Ancak nceki blmde 1920lerin avangard k sorgulanrken belirtildii gibi, Bat iirindeki bir hareketin dorudan Trke iire yanstlmas ya da Ercmend Behzadn (1951: 4) ifadesiyle Srrealizme almak, Trkedeki temsil sorununu zmeye dnk bir giriim olmad iin baarsz olmutur. Yenilik iddiasndaki bir iirin, baka bir kltrn kendi kltrndeki temsil krizine yant olarak ortaya kan bir tarz dorudan Trkeye uygulamas olanakszdr ve ayn zamanda ifte temsil krizini tek ynl zmek anlam tar. Bir yenilik hareketinin hedefine ulaabilmesi iin, kendi kltrnde ortaya kan temsil krizine yant oluturmay baarmas gerekir. iirin organik btnlnn vezin ve kafiye olarak grld, temsilin ancak bu aralarla mmkn olduunun dnld bir kltrel ortamda, bu organik yapt anlayna kart bir tavr gelitiremeyen avangard bir deneme baarsz olmaktadr. Bu nedenle Garipin Srrealizm etkisiyle iirini ina ettiini sylemek, onun kn anlamakta yeterli deildir. Garipin kafiye ve vezin karsndaki konumu, Srrealizmin etkisinin deil, Trkiyedeki edebiyat kurumunun belirleyici iir prosedrlerini dntrme isteinin sonucudur. Garip iirinin airne karsndaki tavr, temel olarak airin birlikte yaymlad Garip kitabnn nszndeki ifadelere dayanlarak belirlenmitir. Orhan Velinin adyla yaymlanan ama Melih Cevdet Anday ve Oktay Rifatn iirlerinin de yer ald 1941 tarihli Garip kitabndaki iirler, bu nsz olmasa bile, Trke iir geleneine kart bir tavr ortaya koyarlar. Garip yalnzca kendinden nceki kuan

117

iir prosedrlerine deil, Trke iir geleneinin btnne kar bir iirdir. Bu iirin Osmanl divan iiriyle herhangi bir balants olmad gibi, halk iiriyle de ak bir balants yoktur. Geri aada ele alnaca gibi, halk edebiyatyla ba olmasa da halk edebiyatndan beklenen anlalr olma beklentisine yant verdii iin halk edebiyatnn kefi anlayna uygundur ama bu durum iirin niteliinden daha te, onun yorumlanmasyla ilgilidir. Hem Osmanl divan iirinde, hem halk iirinde, hem de Tanzimat sonras iirde baskn anlay, iirin kafiye ve vezne bal olmasdr. Nzm Hikmetin serbest vezinli iirinde bile, veznin atlmasna ramen kafiye arayndan vazgeilmemitir. Kafiye ve/ya veznin edeblik lt olarak kabul edilmesi, yaptn bunlarla rlen organik bir btn olmas gerektii anlayn beraberinde getirir. Bu organik btnln varl, hangi metinlerin iir saylacan belirler. Edeb/estetik beeniyi belirleyen de bu organik btnlktr. Garipe kadar var olan iir prosedrleri, genellikle, bu organik btnlk anlayndan hareket eder. Garip ise organik sanat yaptnn karsndadr. Garip, metinsel stratejisi asndan yalnzca vezin ve kafiyeye deil, iire ilikin organik btnlk anlayna dayanan btn prosedrlere kardr. Garipin ilk rnekleri 15 Eyll 1937de Varlkta yaymlandnda aknlk yaratmasnn nedeni, o gne kadar Trke iirde benzeri olmayan bir iirle kar karya olunmasdr. Bu ilk rnekler ve sonraki iirler, organik sanat yapt prosedrne dayanmadklar iin iir olup olmad kukusunu yaratmtr. Ahmet Hamdi Tanpnar (1998: 84), 1940 ylnda genlerin iirden, hem de gittike genileyen bir zaviye ile uzaklatklarn gizlemek de mmkn deil derken, bu kukuyu dile getirir. Garipin airneye kartln daha ok vezin ve kafiye vurgusuyla yapmas, Trkiyedeki edebiyat kurumuna dorudan yant verme isteinin sonucudur. Garip,

118

ykmak istedii iirin temel belirleyenlerinin kafiye ve vezin olduunun farknda olarak, en bata bunlara saldrr. Ancak Garipin yalnzca vezin ve kafiye kartlndan ibaret olmadnn altn izmek gerekir. Murat Belgenin (2001: 71) belirttii gibi, Orhan Velinin makalelerinde airin vezin ve kafiye kart tutumu olduka sk karmza kar. Ama Orhan Velinin yeniden anladn bununla snrl tutarsak biz Orhan Velinin dncesine de, iirde yapmay baardklarna da hi nfuz edemeyiz. Garip iiri yalnzca vezin ve kafiye kartlndan ibaret deildir ama dnemin egemen anlayn belirleyenin, Nzm Hikmetin serbest iirlerine ramen, iirin kafiye ve vezinden oluan organik bir btn olduu anlay olmasndan dolay temel saldr noktas vezin ve kafiye olarak belirir. Garipin organik yapt karsndaki tavrnn, daha ok vezin ve kafiye vurgusu tamas, onlarn knn Bat iirinden etki tamasndan daha teye kendi kltrnde bir dnm yaratma isteiyle hareket ettiklerini gsterir. Bu nedenle Garipi Trke edebiyattaki temsil krizine verilen tepki olarak dnmek gerekir. Garip, Bat iirinden renilmi bir takm ilkelere balanarak yeni bir temsil biimi nermek yerine, Trkedeki temsil krizini zmeye ynelir.

1. Temsil Krizi Garip iirinin ilk rnekleri 15 Eyll 1937 tarihli Varlk dergisinde yaymlanrken, onlara ayrlan sayfann banda u not yer alr: Aada drt iirini okuyacanz Orhan Veli, imdiye kadar yazlarn neretmemi olmasna ramen olgun bir sanat sahibidir. Orhan Velinin Garip tarznda olmayan nceki iirleri, hep olgun bir sanat sahibinin yaptlar olarak deerlendirilmitir. Ahmet Oktayn (1993: 869) deyiiyle lk yaymlanan iirlerinde belli bir ustalk tutturduu grlmektedir Orhan Velinin. Gerekten de Orhan Velinin eski biimli iirleri,

119

iirsel ifade asndan baarldr. Ancak bu baar hep Orhan Velinin kiiliinde aranm, bunun dnemin karakteristiinden derin izler tayabilecei dnlmemitir. Oysa Orhan Velinin Garip tarznda olmayan iirlerinin yaymland yllarda iirsel ifade asndan baarl saylacak genel bir sluptan sz etmek mmkndr. Yahya Kemalin Trkeyi aruzla kullanmadaki baars, Hececi iirin yaklak yirmi yllk bir srecin sonucunda yerleik bir dil meydana getirmesi iirsel ifadede artk ortalama bir baary tutturmaya olanak salamtr. Baka bir deyile, yaklak 20 yldr inas sren bir dil belli bir olgunlua erimitir. Orhan Veliyle yaklak ayn yllarda yazan Fazl Hsn Dalarcann Ahmet Muhip Dranasn, Cahit Stk Tarancnn vd. iirlerinde de byle bir iirsel ifade olgunluundan sz etmek mmkndr. Benzer biimde, Melih Cevdet Andayn ilk iirlerinde, rnein Ukdede, belli bir olgunluu gzlemlemek mmkndr. Bu nedenle, Orhan Velinin ilk iirlerindeki olgunluunu, yalnzca onun yeteneine balamak doru deildir. Orhan Veliye zg saylan bu yetenek, bir oranda dnemin genel niteliidir aslnda. Ayn nitelik, Garipin niin airne olan her eye kar olduunu anlamaya da olanak salar. Artk yerleik bir iirsel ifade biiminin ortaya kmas, yaanan dnyann temsili olmaktan te, salt belli bir iir grgsyle iir yazmaya olanak vermektedir. Baka bir deyile iir, dnyay temsil etmek yerine, belli bir iir prosedrnn uygulanmasyla da yazlabilmektedir. Garipin aray da buradan hareket etmektedir. Melih Cevdet Anday, 1988 ylnda yaplan bir syleide Garip hareketi bir tesadftr (12) demesine ramen, temsil krizi asndan bakldnda Garipi bir tesadf olarak grmek mmkn deildir. Yalnzca dnemin genel karakteristiinin bir temsil krizine yol amas deil, Trkiye modernlemesinin temel beklentileri asndan bakldnda da Garipin bir tesadf olmad grlecektir. Aksine Garip,

120

tesadfen ortaya kan bir iir deil, beklenen bir iirdir. Ancak modernist iirin Hececi airler tarafndan deil, buna kar olan airler tarafndan yazlmas gibi, bu kez de eskiyi ykmaya ynelen beklenti, halk edebiyatnn kefi yoluyla deil, avangard bir iirden gelecektir.

2. Beklenen iir Bir yandan Avrupa (meden) bir edebiyat yaratma, te yandan da zn kaybetmeme ekseninde ekillenen edebiyat kurumunda, hedefe eskinin reddi ve halk edebiyatnn kefi yoluyla varlmak istenir ve zellikle 1911den sonra nasl bir edebiyat yaratlmas gerektiine dair ak reetelerin varlna ramen, arzulanan edebiyatn ina edildii sylenemez. rnein 1926 ylnda Mehmet Fuat Kprl (1992: 130), hl arzulanan bir edebiyat yaratlamadndan yaknmaktadr: derin bir teessrle itiraf etmek icap eder ki, henz byk inklpmzn ruhunu ve mhiyetini samimiyetle duyan ve duyuran ciddi bir sanat eserine nil olmadk. 1930lu yllardaki nklap edebiyat cokusunda da, Osmanl geleneinden tamamen kopmu ve halkn byk ounluunun anlayaca bir edebiyat yaratlmas ynndeki arzu dile getirilir. Hem mill edebiyat anlaynn hem de nklap edebiyatnn Trkiyenin modern kltrn temsil edecek bir iir beklentisini Hececi iirde aramalarna ramen, Hececi iirin hem modern hem de halkn benimseyebilecei bir dzeyde olmadna dair baz rahatszlklar bu dnemde dile getirilirken, Osmanl iirine kar da zellikle dilin sadelemesi noktasnda keskin eletiriler yneltilir. rnein Yahya Kemal, Osmanl divan iirinin paras olarak

121

grlen aruzu kullanmas nedeniyle, eitli vesilelerle olumsuz eletirinin konusu olur31. Tanzimattan balayarak modern iirin, Osmanl geleneini olumsuzlayan ve halkn anlayaca bir dili kullanan bir iirden kaca beklentisineher ne kadar kendi amac farkl olsa da Garip, dorudan yant verir. Garip iirinde, Osmanl divan iirinden herhangi bir iz bulmak mmkn deildir. Aksine, Garip yalnzca Osmanl divan iirinden deil, halk edebiyatnn da dahil olduu tm Trke iir geleneinden tam bir koputur. Dier yandan Garipin dilsel tercihinin estetik zerklik kart konumu, baka bir deyile zerk bir iir diliyle deil de gndelik dille kurulmas, halk edebiyatyla bir balants olmasa da, halk edebiyatnn ne karlmasna neden olan halkn anlayaca edebiyat talebine yant verir. Garip iirinin, dnemin nklap edebiyatnn nemli bir savunucu olan Varlkta yaymlanmas, dnemin en etkili eletirmeni saylan Nurullah Atan ve onunla birlikte Sabahattin Eybolunun bu iiri vgyle karlamas, Garip iirinin, onlarn beklentilerine yant vermesinin bir sonucudur. Ata ve dneminin baz entelektelleri, yukarda belirtildii gibi Osmanl divan iirini estetik olarak beendiklerini belirtseler de, bu iirin genler iin zararl saylmas gerektiini de szlerine eklerler. Osmanl iirin olumsuzlanmasnn en nemli nedeni, dilinin genler asndan zararl olmasdr; bu iirin yerine dili anlalr olan halk iiri tercih edilmelidir. Halk iirinin tercih edilmesinin nedeni, yapsndan daha nce dilidir. Garip, halk iirinin yapsn (Oktay Rifattaki baz rneklerin dnda) kullanmad gibi, onun dilini de kullanmaz ama halk iirinin kaynak olarak kabul edilmesindeki beklentiye yani halkn anlayaca bir dil beklentisine dorudan karlk verir. Bu dilin sanatlara kar olmasnda, Osmanl divan iirinin sanatlardan oluan bir iir
31

Bu konudaki rneklerden biri Kaynak dergisinin Tanr air balkl soruturmasdr: Yahya Kemale Dair Anket. Kaynak 26 (1 ubat 1950). Drt say sren bu soruturmaya katlan gen airlerin byk ounluu Yahya Kemal hakknda olumsuz ifadeler kullanrlar.

122

olarak homojenletirilmesi de etkilidir. Garip, dilsel tercihi ile hem Osmanl divan iiri olumsuzlanmasna hem de halk edebiyatnn kefiyle sonulanan yaln dil amacna ulam olur. Bu nedenle de Trkiye modernlemesinin edebiyat, daha zelde iir hayalini gerekletirmi olur. Garipin modernlemenin beklenti ufkuyla bulutuu bir baka nokta da, toplum yararna sanat anlaydr. Namk Kemal, Tevfik Fikret, Mehmet Akif, Ziya Gkalp izgisinde edebiyatn ilevi, topluma bir anlaty retme noktasnda tanmlanr. Ayn anlayn son halkas Nzm Hikmettir. Ancak Nzm Hikmet, dierlerinin aksine Trkiye modernlemesinin uzak durduu sosyalizmi anlatmay tercih etmesi nedeniyle, edebiyat kurumu dna itilmeye allr. Nzm Hikmetin bu konumu, faydac edebiyat kurumunun Trkiyedeki snrnn nerede bitirilmek istendiine iaret eder. Garip, bu snrn farknda olarak Nzm Hikmet tarznda bir faydacla kar kar ama toplum yararna edebiyat yapma dncesinden hareket eder. Zaten dilsel tercihinin kayna da bu anlaytr. Garip iirinin iki snrnn bir ucunda zerk estetik savunusuyla Ahmet Haim, teki ucunda ise faydac edebiyat anlayyla Nzm Hikmet yer alr. Garipin, dneminin beklenti ufkuyla uyuan bir dier nitelii de, uygarlk projesine bir biimde dahil olma arzusudur. Garip airleri, kendileriyle yaplan ilk syleide unlar syler: Biz senelerden beri zevkimize, seviyemize, irademize hkmetmi; onlar tayin etmi, onlara ekil vermi olan edebiyatlarn bize retmi olduu her eyi atmak mecburiyetindeyiz. O ruhu atmak, o sevgiyi kaybetmek, o zevki unutmak mecburiyetindeyiz. Sade gzel telakkimiz deil, btn telakkilerimiz deimeli (Kank, 2003: 339). Bu szleri Cumhuriyetin yenilenme arsna balamak mmkndr. Eski telakkilerden kurtulmak amacyla edebiyatn Trk Teceddd Edebiyat/Edebi Yeniliimiz: Tanzimattan Beri (smail Habib Sevk)

123

adl kitaplarla okutulduu, divan iirinin lise mfredatndan kaldrld bir kltrel ortamda Garipin bu szleri, Cumhuriyet ideolojinden derin izler tar. Nurullah Atan adalamac zihni dnldnde, Garipin o zevki unutmak mecburiyetindeyiz sz, Atan bu iiri vmesi iin yeterli sebeptir aslnda. Bu nedenle de, Attil lhann iddialarnn aksine, Nurullah Atan bu iire destek vermesinden daha te Garipin Ataa destek olmasnn daha doru olduunu sylemek yanl olmaz. Turul Tanyolun (1991: 9) belirttii gibi, Garip, ilk gerek Cumhuriyet iiriydi. Cumhuriyet ideolojisinin poplist yann Garip airlerinin benimsemi olduklar aka grlebilir. Garipin Cumhuriyetle kurduu ilikinin ideolojik bir yannn olmasna ramen, onun sanat kurumu karsndaki konumunun Cumhuriyetin belirleyebilecei ufkun tesine getiini de belirtmek gerekir. Cumhuriyet, divan edebiyatn olumsuzlamak ve halkn anlayaca bir edebiyat ina etmek noktasnda bir yn belirlemi olsa ve Garip airleri de bilinli ya da bilinsiz olarak yazlaryla bu ynde ilerlese bile, Garip iiri metinsel stratejisi asndan bu belirlenmi ynn tesine gemeyi baarr. Garip airleri, yazlarnda Nzm Hikmet ile Ahmet Haimin snrlarn ektii bir estetik alan tanmlamaya alrken, iire ikin avangard stratejisiyle paradigmatik bir deiim yaratr. Haim ve Hikmet snr, onlarn Trkiye modernlemesi asndan konumlarn belirlemenin yan sra Trkiyedeki temsil kriziyle balant kurmalarna olanak verirken, metinsel strateji olarak avangard nitelii Trkiye modernlemesinin belirleyebildii ufkun tesine gemesini salar.

124

3. Ahmet Haim ile Nzm Hikmet Arasnda Garip iirini ele alrken, onun metinsel stratejisi ile Garip airlerinin iir zerine yazlar tutarl bir btn sayldnda bir eliki ortaya kacaktr. Garip airleri, dzyazlarnda estetik bir alan tanmlamaya urarken, iirlerinde estetikd bir konuma iaret ederler. Baka bir deyile, yazarlarn niyetlerini ortaya koyduklar yazlarla, iirleri arasnda uyuma sz konusu deildir. Ayrca, yalnzca dzyazlarda bile tutarszlklara rastlamak mmkndr. Garipin 1937 ile 1950 arasnda hep ayn amac tayan bir iir olmamasndan dolay, 1945ten sonraki yazlara bakarak Garip iirini anlamaya almak yanl sonulara yol aar. zellikle Orhan Veli, 1945ten sonra Garip tarznn ayrc niteliinden vazgeip edebiyat kurumunun genel beklentileriyle sylemsel olarak uyuur. Orhan Velinin bu deiimi, estetik d bir iirden, estetik zerklie doru bir kaymaya iaret eder. Bu nedenle Garip iiri ile onun stne yazlan yazlar uyum iinde dnmek, bu iiri yorumlamakta yanl sonulara yol aabilir. Garip, ancak iirlerdeki metinsel stratejiyi bakmakla tam anlamyla anlalabilir. Bunun yannda, dzyazlarda karmza kan estetik alan tanmlama kaygs, metinsel stratejiden bamsz olarak Trkiye modernlemesinin estetik yann, yani onun modernizmle kurduu ilikiyi anlamakta nemlidir. Garipin nsznde her ne kadar eskiye ait olan he eyin, her eyden evvel de airnenin aleyhinde bulunmak lazm denilse ve iirlerde bunun karln bulmak olanakl olsa bile, isim vermeden daha ok iki airin eletirisine arlk verildii grlr: Ahmet Haim ve Nzm Hikmet. Bu iki airden Ahmet Haim, estetik zerklie yakn poetikasyla olumsuzlanrken; Nazm Hikmet, iirinde bir snfn savunmasn yapt iin eletirilir.

125

Ahmet Haim, Bir Gnn Sonunda Arzu iirini 1921 ylnda Dergh dergisinde yaymladnda, bu iirdeki anlamn mulakl eletirilmi, air de bunlara yant vermek iin iirde Man balkl yazsn yazmt. Daha sonra iir Hakknda Baz Mlhazalar balyla Piylenin nsz olan bu yazda Haim, iirde manayla neyin kastedildiini bilmiyoruz der. Haime verilen bu tepki, nceki blmde ele alnd gibi, Trkiye modernlemesinin estetik zerklik kartlndan kaynaklanmaktadr. Faydac edebiyat kurumunun belirleyici olduu kltrel ortamda, Haimin tavrnn divan edebiyatnn niteliklerine balanabilmesi, onun edebiyat kurumunun snrna itilmesine neden olmutur. Baka bir deyile Haimin iir hakkndaki grleri, o yllardaki tartmalarda divan edebiyatnn icat edilmi niteliklerine uygun bulunduu iin edebiyat kurumunun dnda tutulmak istenir (ve bunda byk oranda baarl olunduunu da sylemek yanl olmaz). Garipin Haime yant verirken kulland iir hakkndaki grleri Trkiye modernlemesinin genel eilimiyle uyum iindedir. Haimin iiri, szden ziyade iire yakn bir ara lisan olarak tanmlamas ve bu sayede anlam arkaya itmesine ramen, Orhan Veli (2003: 16) iirin anlamdan ibaret olduunu dile getirir: iir btn hususiyeti edasnda olan bir sz sanatdr. Yani tamamyla manadan ibarettir. Mana insann be duyusuna deil, kafasna hitap eder. Binaaleyh dorudan doruya insan ruhiyatna hitabeden ve btn kymeti manasnda olan hakiki iir unsurunun musiki gibi, bilmem ne gibi tl hokkabazlklar yznden dikkatimizden kaacan da hatrdan karmamal. Garipin akl bu denli ne kararak iirin asl kymetinin anlamda olduunu sylemesi, anlamn ne karld ve bu yzden de zerk bir iir diline izin

126

vermeyen anlayla ayn noktada buluur. Haimin anlam kartl da, Garipin anlam taraftarl da, iirin hep bu eksende dnlmesine neden olacak, kinci Yeni gibi zerk iir diliyle kurulan bir iir de ncelikli olarak anlam zerinden tartlacaktr. Tezin sonraki blmnde ele alnaca gibi, Oktay Rifat, Peremli Sokak kitabnn nsznde kinci Yeni dnemindeki tartmalara topluca yant vermek isterken, yanl biimde, zerk iir dilinin imgeyle kurulduunu ve onda anlam aranmamas gerektiini ifade edecektir. Garipin Ahmet Haimin savunduu anlamda zerk iir dili anlayna kar k yalnzca Garipin nszndeki ifadelerle snrl kalmaz, Orhan Velinin iirlerinde Haimin iirinin parodisine ska yer verilir. Garipin Haim karsndaki bu konumu, 1944 sonrasnda da devam eder ve Orhan Veli Trke edebiyat uzun yllar uratran Sanat sanat iin midir, toplum iin midir? tartmasna yant verirken estetik alann zerk konumunu kabul etse bile, zerk iir diline kar kar. Buna ramen, sanatn toplum iin olduu anlayna bal kalan Orhan Veli, sanatn toplum yararna kullanlmasna Nzm Hikmet iiri zerinden bir snr eker; bu snr, Cumhuriyet modernlemesinin tanmlad anlamda politik iir anlayyla da buluur. Garip tarzndaki ilk iirlerin yaymlanmasndan bir sre sonra Ulus gazetesinde Yaar Nabi Nayr, Garip airlerine iki soru yneltir. Gariple ilgili iir dndaki ilk metin olan bu syleide (o zamanki kullanmla anket), Sanat hibir zaman itikatlarn tellalln yapmak iiyle tavzif edilemez [grevlendirilemez] (Kank, 2003: 339) denir. Ayn dnce Garipin nsznde de daha ak biimde tekrar edilir: Mesele bir snfn ihtiyalarnn mdafaasn yapmak olmayp sadece zevkini aramak, bulmak, sanatta onu hkim klmaktr (2003: 13). Nzm Hikmetin iirini dorudan siyasal ileti iin kullanmas, faydac edebiyat kurumunun en u

127

noktasdr. Ancak Nzm Hikmetten nce Namk Kemal, vatan ve hrriyet; Tevfik Fikret, ahlak ve bilim; Mehmet Akif, slam; Ziya Gkalp ise mill hars iin iirlerini ara olarak kullanmlardr. Garip airlerinin Ulus gazetesindeki ifadeleriyle itikatlarn tellallna soyunmasna kar olunduunda bunlarn tmne kar kmalar gerekir. Geri Orhan Veli (2003: 63), daha sonra Necip Fazl iin bir zamanlar iyi kt bir airdi. Ne diye yolunu ard da byle siyasi davalara kalkt diyerek, iiri politikadan genel olarak ayrm gibi grnr. Ancak Necip Fazln kalkt siyaset de, Nzm Hikmetin politik tercihi gibi ortalamann dnda kalan bir tercihtir. Bu nedenle de Garip airlerinin, edebiyatn faydac kullanmndan daha teye belli siyasal tercihler asndan doru bulmadn sylemek yanl olmaz. Necip Fazl slam, Nzm Hikmet ise sosyalist dnya grn benimseyerek iirlerini kurduklarnda bu iirler estetik alann snrna srlr. Faydac edebiyat anlay, Cumhuriyetin ina ettii siyasal alann iinde kaldka kabul edilebilir bir nitelik tar; bu alann dna kldnda ise estetik alann snrn zorlar. Garip airleri, daha balangta iir dilinin gndelik dilden farkl olduunu ifade etse de, anlam ne alan yaklamlar nedeniyle, iir dilinin gndelik dilden farkll pek vurgulanmaz ama 1945 sonrasnda iir dilinin gndelik dilden farkl olduuna daha youn iaret edilmeye balanr. Garipin bu deiiminde, kendi iirini zeletiriye tutmann byk pay vardr. Gen airden Beklenen yazsnda Orhan Veli (2003: 195-96), iir yazmaya baladklar dnemde yapmak istediklerini anlattktan sonra, Garip iirinin geldii noktadan duyduu rahatszl dile getirir: Bu yeni iir yava yava tutulunca yaylp birok kimse tarafndan da tutulunca i deiti. Gen okur yazarlar, hatta bu ile uraanlar, sandlar ki iir yalnz kk olaylarn, yalnz alelade bir dille anlatlmasndan meydana gelir. Byle byle bu basitlik, bu aleladelik iirin tarifi, bir art oldu Orhan Velinin Garip iirinin

128

sonraki durumundan duyduu rahatszlk, bu iirin ilk hedefinin gerekletiini gsterir. iir dili olarak tanmlanan bir dilin tamamen ortadan kalkmas, Garipin ilk hedeflerinden biri olmasna ramen, Orhan Veli, sonrasnda bu durumdan rahatszlk duymakta, bunun sonucunda da iir dilini olanakl klacak bir estetik alan tanmlama ihtiyac duymaktadr. Bu, Garipin hedefini gerekletirdiini gstermesi bir yana, Garipin radikal biimde geleneksel iirden kopmasnn Garip airlerinde bile tepkiye yol atn gsterir. Baka bir deyile, Garipin metinsel stratejisi olan geleneksel organik sanat yapt anlayndan kopuun gereklemesinden, Garip airleri bile rahatszlk duymaktadr. Metinsel stratejisi asndan Garipin gelenek ya da Trkiyedeki edebiyat kurumu karsndaki tavr, metne ikin olarak avangard bir nitelik tasa bile, Garip airleri dahil, bu ayrc nitelik yeterince grlememektedir. Orhan Veli, edebiyat kurumunun snrlar iinde kalmak iin estetik alan tanmlamaya almaktadr. Orhan Velinin bu estetik alan tanmlama arzusu, iirin avangard niteliinin dnemin koullar iinde yeterince anlalamadn ak biimde gsterir. Garip hakkndaki eletirel birikime bakldnda da, Garipin avangard niteliinin dneminde yalnzca Srrealizmle ilikisi noktasnda sz konusu edildiini, ancak son yllarda onun avangard niteliinin sorgulamaya ald grlr.

B. Tarihsel Avangard ve Garip Garipin k noktasnda Srrealizm etkisinin Orhan Veli tarafndan ifade edilmesi, o dnemde Garip iirini Srrealizmin avangard niteliiyle zde sayma eilimini ortaya karmtr. Gerekten de hem iirlerde hem de yazlarda bu etkiyi grmek mmkndr. Ancak daha geni bir ereveden Garip ve avangard ilikisine baktmzda, Garipin avangard nitelii yalnzca Srrealizm etkisiyle aklanamaz.

129

Peter Brgerin tarihsel avangard kavram, ufuk ac bir kuram sunarak, Garipin metnine ikin olarak aa kan avangard stratejiyi grmeye olanak verir. Garipteki srrealist etkisinin niteliini saptamak ve Garipin tarihsel avangard bir hareket olup olmadn sorgulamak, onun Trkiyedeki edebiyat kurumu iindeki yerini ve Trkiye modernlemesinin estetik yann anlamakta yardmc olacaktr.

1. Srrealizm Etkisi ve Temsil Sorunu Garipin k noktasnda Srrealizm etkisi hem iirlerde hem Garip airlerinin metinlerinde aka grlr. rnein Orhan Velinin Sabah iiri (Elimi ok dall bir aa gibi / Tutarm gkyzne / Ve seyrederim bulutlar / Bir deve grltleri iinde koar, koar koarken / Gne doamadan evvel varmak iin / Ufka) Srrealizmin nesnelere artc ve kurgusal bir anlam yklemek (Duplessis, 1991: 34) tavryla uyum iindedir. Oktay Rifat (1992: 80), Garip iirinin ilk knda Srrealizmle 1937de tanmalarnn etkisini anlatr: Bizim evde balkonda amcamn gelini, bize Manifeste du Surralisme satr satr okuyor, Trkeye eviriyor. Bizim Franszcamz bu kitab anlayacak kadar kuvvetli deil. [] Yengem tercme ediyor etmesine ya, yazarn ne demek istediini pek kavrayamyor. tesini siz anlayverin, ocuklar diyor. Bizse her cmlede uuyoruz. Oktay Rifat, bu sevincin varlna ve Bu kitaptan Orhann birok eyler rendii inkr edilemez demesine ramen, bu etkinin sanld kadar geni olmadn da ekler: Ama onun Srralismele ilgisi hemen hemen yok gibidir. Belki bir iir (80) (Oktay Rifatn belki bir iir olarak rnek verdii iir ise yukardaki Sabah iiridir). Ancak Orhan Velideki Srrealizm etkisinin bu bir iirle snrl olmadn zellikle ocuk dnyasnn anlatld iirlerde de byle bir etkiden sz edilebilir. Garip iirinde ocuk dnyasnn Srrealist etkinin yan sra

130

baka anlamlar olduunu da belirtmek gerek. Srrealizmin nesneleri mantk dzeni dnda bir araya getirmesinin Garipte ancak ocuk dnyasnn anlatlmasyla mmkn olmas, Trkiye modernlemesinin aklclnn ne oranda gl olduuna iaret eder. Akl-d bir evrenin ancak ocuun dnyasnda olanakl grlmesi, eylerin dzenini ykmak konusunda Trkiyeli airin atak davranmadnn nemli gstergelerinden biridir. Garip tarzndaki ilk iirlerin yaymlanmasndan sonra Ulus gazetesinde yaymlanan syleide de, Srrealizme zel bir gnderme yaplr. Bu syleideki ikinci soruya yant verilirken Avrupada yanmaya balayal yirmi sene olan alev, memleketimize yeni yeni sirayet ediyor. Bugne kadar hibir ekilde iir yoktu (Kank, 2003: 338-39) denir. Avrupada yanmaya balayal yirmi yl olan alevin, avangard hareketler sylemek yanl olmaz. Garipin nsznde ise Srrealizme dorudan gnderme yaplr: Bu hususta bizim arzumuza en ok yaklaan sanat cereyan surralisme cereyandr (Kank, 2003: 19). Her ne kadar arzumuza en ok yaklaan sanat cereyan Srrealizm dense de, bir aklama yapma ihtiyac duyularak bu cmlenin sonuna u dipnot eklenir: Srralizme birka defa byle sevgi ile bahsetmemizden olsa gerek, ya surralismei yahut da bizim iirimizi okumam baz insanlar, hakkmzda yazlar yazarken, bizi bu isimle isimlendirdi. Halbuki suralismele, burada bahsettiim itirkler dnda hibir alakamz olmad gibi herhangi bir edebi mektebe de bal deiliz (19). Orhan Velinin bu uyars, Garipin ayrc niteliini anlamakta ok nemli bir ipucu sunar. 1920li yllarn avangard knda, Ercmend Behzad Lavn ifadesiyle Srrealizme almak sz konusuyken, Garipin Srrealizm balants onu yalnzca bir kaynak olarak kullanmasdr. Bu nedenle de, srrealist teknikleri dorudan Trke iirde kullanarak temsile yeni bir boyut getirmez, bunun yerine Srrealizmi

131

bir kaynak olarak kullanp, kendilerinin iaret ettii temsil krizini zmeye alr. Garipin bu tavryla, yani Batl kaynaklar kendi kltrne yant verdii oranda kullanmayla, kinci Yeni iirinde de karlalr. kinci Yeni de Garip gibi, Batl iiri bilir ama onlarn kendi kltrlerindeki sorunlar zmeye ynelik nerilerini, onlara alarak dorudan kullanmaz. Trkiyeli airin Bat kltryle kurduu ilikiyi bu dzeye ekebilmesinin ardndan, modernist tarzdan sz edilebilmesi bir rastlant deildir. Garipin Srrealizmle ba Bat edebiyat karsndaki konumuna iaret ederken, onun vezin ve kafiye bata olmak zere Trkedeki btn iirsel prosedrlere kar olmas ise tmyle Trkiyedeki temsil krizinin sonucudur. Dolaysyla Garip bu ifte temsil krizinin iki ynne de ayn anda cevap verir. Bir yandan Bat edebiyatnn kendi temsil krizine verdii zmlerin ayrmndayken, dier yandan asl olarak Trkiyede temsilin kendi isel srecindeki krize yant verir. Bylece Batyla eit bir iliki kurularak, gelecekte beklenen bir iir yazmak yerine dorudan o nn yani imdinin iirini yazar. Garipin imdinin ya da nn iirini yazmas, modernist bir duyarlla karlk gelir. Garipin metinsel stratejisi, onun avangard olarak yalnzca tek bir harekete balanamayacana, asl olarak avangardn ayrc niteliine dnk bir abay gsterdiine iaret eder. Garipin metne ikin ayrc avangard nitelii sanat kurumu ve estetizm karsndaki tavrnda grlebilir.

2. Garip iiri ve Tarihsel Avangard Bir terim olarak avangardn, pek ok terim gibi Avrupa kltrn anlamak iin gelitirilmi olmas nedeniyle, Trkiye kltrne dorudan karln aramann sorunlar yaratmas kanlmazdr. Bu sorunlarn en nemlisi, herhangi bir tarihsel avangard hareket ile, rnein Srrealizm ya da Dada ile Garipi karlatrmak ve bunun sonucunda Garipin ne oranda Srrealist ya da Dadaist olduunu saptamak

132

olabilir. Byle bir durumda Garipin zgl ve zgn nitelii kaybolur ve bu iir, Bat iirinin bir taklidi olmaktan teye geemez. Bu nedenle avangard kavramn kullanrken, bu konuda yaplm almalar ufuk ac kaynaklar olarak almak ve Garipin zgnln aklamakta ie yarad oranda kullanmak gerekir. Avangard konusunda temel eletirel metinlerden birisi saylan Peter Brgerin Avangard Kuramndan, Garipi herhangi bir tarihsel avangard hareketle karlatrmaya olanak verdii iin deil, tersine byle bir karlatrmaya gerek kalmadan da Garipin ayrc niteliini saptamaya olanak salad iin yararlanmak mmkndr. Bu durumda, Brgerin avangard kuram, mutlak olarak balanlan kuramsal ereve olmaktan daha te, ufuk ac kavramlar kullanmaya olanak salayan kuramsal bir yaklam olma anlam tar. Avangard konusunda ok sayda almann varlna ramen Peter Brgerin kuramnn eletirel fark, avangardist metinleri temelde harekete geiren dnceyi belirlemesidir. Peter Brgere gre (2004: 55) tarihsel avangardn ayrc yan, aralarnda muazzam farklar olmasna ramen, hepsinin, daha nceki sanatn tekil sanatsal prosedrlerini deil, o sanat toptan reddetmeleri, bylece gelenekten radikal bir kopu gerekletirmeleridir. Avangardist sanat temelde, burjuva toplumunda sanatn statsne ynelik bir saldrdr. Burjuva toplumunda yaam ve sanat pratiini kartlk ierisinde tanmla[yan] sanat kurumu vardr (103). Garipin airne karsnda olma arzusunu, sanat kurumuna kar kmak olarak yorumlarsak, Garipin tarihsel avangard bir hareket olduu sonucuna varlabilir. Her ne kadar Garip, temelde Ahmet Haim ve Nzm Hikmet kartlyla ekillense bile, metinsel stratejisinin bunu aarak gelenek karsnda toptan bir reddiye olduu sylenebilir. Eser Grsonun deyiiyle (2001: 51), Garip hareketi iirin esnek bnyesinde giriilen yeni bir denemeden ok, bu bnyeye bir bakaldr

133

olaydr. Garipin ilk rneklerinin okurda aknlk yaratmas bir yana, ilk rneklerin iir olup olmadna dair kukularn dile getirilmesi, Garipin Trkiyede iir adna kabul edilmi btn iir prosedrlerinin dna ktnn kantdr. Avangard hareketler yalnzca zerk bir alan olarak sanat kurumunun varlna kar kmakla kalmaz. Bunun yannda, dnyay kavrama biimini de dntrr. Garipin de benzer biimde yalnzca iirsel prosedrleri ykmakla yetinmeyip, dnyay kavrama biimini de dntrdn sylemek mmkndr. Ancak bu dnmn Batdaki kadar keskin olmadn belirtmek gerekir. Ahmet Oktay (2001: 15), Garipin btn bir kltr kurumuna isyan olduunu dile getirirken, Garipin bu yanna k drr. Garip, yalnzca iir adna o gne kadar kabul grm tm uzlamsal deerlere kar olmakla kalmaz, Trkiye modernlemesinin Bat kltryle kurduu ilikide de nc bir tavr sergiler. Murat Belge (2001: 73), Trkiyede Orhan Veli nirengi noktasn, Trkiyede iirin blu an tamamlayp reid olmasnn simgesi olarak ele almak mmkndr derken, Garipin nceki iir hareketlerinden farkna dikkat eker. nceki iir hareketlerinde modern iir ya da daha doru bir deyile, Batl iir yazmak bir beklenti olarak belirirken, Garip bu beklentiyi somutlatrr. Garipin bu ayrc yan, onun dnyay kavramakta nceki kuaklardan farkl bir nitelie sahip olduunu gstermesi bir yana, Garipin ifte temsil krizini iki ynl zdne iaret eder. Geleneksel edebiyatta iir, genel olarak, vezin ve kafiye ile olanakl grlrken Garip, gelenein yzyllardr sren organik anlayna kar karak iirin, dnyay iir adna herhangi bir kayda bal kalmadan da temsil edebileceini gstermitir. Garip, yalnzca vezin ve kafiyeye kar olmakla snrl kalmayarak, iirinde anlatlan dnyann da genilemesini salamtr. Cemal Sreyann metaforik ifadesiyle (2004: 114), Garip, iire kasket giydir[mi], sivilletir[mitir]. Oysa o

134

gne kadar Trkiyedeki edebiyat kurumu, hem iirin yapsal hem de tematik snrlarn izerek iirin evrenini belirlemi, Garip ise, sanat kurumu karsnda bu evrene kar kmasyla, edebiyat kurumunu kkl biimde dntrmtr. Bu dnmn sonucunda Garipin belli bir airnelii ykarak, yerine baka bir airnelik getirdii dile getirilmitir. Behet Necatigil (1983: 262), Garipin farkl ve yeni bir airnelik getirdiini dnenlerdir: Yazmann sohbetten, yarenlikten farkszlat bu iir biimi, irneyi yok etmiyor, sadece deitiriyor, eskisinin yerine yumuak bir ironi ve hznle kark yeni bir airnelik getiriyordu. Oysa Garipin yeni bir airnelik getirdiini sylemek mmkn deildir. Garip, iir prosedrlerinin tamamna kar karken bunun karsnda yeni bir iirsel prosedr nermez. Aada ele alnaca gibi, onun iirsel ifade asndan baarl bulunmamasnn bir nedeni de, onun yeni bir iirsellik ya da estetik duyarlla yant verecek bir metin retmemesidir. Garipin airne ad altnda sanat kurumuna kar kmas, Tanzimattan beri sregelen ve her kua bir biimde etkileyen tartmalarn nemli bir ksmnn sona ermesini salamtr. Hececi iir, Osmanl divan iiri ve halk edebiyat konusundaki sregelen tartmalarn sonlanmas sayesinde kinci Yeni iiri, Garipin balatt estetik zerklik ve gelenein konumu gibi modernist tartmalar sayesinde kendisini kurabilmitir.

3. Sonlanan Tartmalar Melih Cevdet Anday (1984: 196), Akan Zaman Duran Zaman adl an kitabnda, Btn genliim, eski yaznmzda iyi bir ozan aramakla gemitir; etkileneceim, yararlanacam, geleneini yakalayacam bir ozan der. Andayn bu szleri, daha en bata Garipin kendisini gelenekten ayrdnn kantdr. Garipin bu

135

tavr, gelenekten gelen tartmalardan uzak kalmalarn ve onlar geersiz klmalarn salamtr. Garip iirinin yaygnlk kazand 1944 ylnda, Hececi iire ilikin son tartmann yaplmas (Kolcu, 1993: 284) bir rastlant deildir. nceki blmde ele alnd gibi, 1933 ylnda Varlk dergisinin nklap edebiyat iin Heceyi kullanmann gerektiine iaret eden bir soruturma yapmasna, baka bir deyile Hecenin hl egemen olmasna ramen, 1944 ylnda naralt dergisinde balayan Hececi iirin gerekliliine ilikin tartma hibir ses getirmeden kapanm ve bu tarihten sonra da Hececi iir zerine uzun bir tartma olmamtr. Bu 11 yllk srete Garip iirinin ortaya kmas ve avangard nitelii sayesinde gelenekten radikal bir kopuu gerekletirmesi, modern iirin vezin, kafiye vs. olmadan da yazlabileceini kantlamtr. Hececi iir tartmasnn genel olarak 1944de kapanmasnda, Orhan Velinin ilk kuak Hececi airleri edebiyat d saymas da etkilidir. Yukarda belirtildii gibi Orhan Veli, hececi airlerin iir meselesine karmakla pot krdklarn dile getirmektedir. Hececi iir, halk edebiyatnn kefinin arac olarak Tanzimat sonras edebiyatta byk bir yer tutarken Garip, bu iir anlayn sona erdirir. Ancak halk edebiyatnn kefi, yalnzca heceyi kullanmakla snrl deildir ve Oktay Rifat ilk iirlerinde, Orhan Veli ise Destan Gibi (1946) kitabnda halk edebiyatndan yararlanma yolunu tutar. Kukusuz bu destan, Ziya Gkalp, Orhon Seyfi Orhon ve Behet Kemal alarn destan denemelerinden farkldr. nceki denemelerde, destanlarn yaps yeniden retilmek istenirken, Orhan Veli destann yapsn kullanmak yerine onun dntrlm bir biimini kullanmay dener. Orhan Velinin halk iirinden yararland yllarda Oktay Rifat da iirindeki halk edebiyat etkisini younlatrr. Hem Orhan Velinin hem Oktay Rifatn halk edebiyatnn kefi

136

paradigmasyla bulumas bir rastlant deildir. Nzm Hikmet de, ilk iirlerindeki farkl kn ardndan benzer bir sreci izlemi, sosyalist dnya grnden hareket ederek halk edebiyatndan yararlanma yolunu tutmutur. Bu nedenle Tanzimatta balayan halk edebiyatnn kefi srecinin kinci Yeniye kadar devam ettiini sylemek yanl olmayacaktr. Halk edebiyatnn kefi anlayn ykan Folklor iire Dman yazsyla Cemal Sreya olacak ve sonraki blmde ele alnaca gibi, Cemal Sreyann bu yazs hem yazld yllarda hem de yazlmasndan eyrek asr sonra bile byk tepki toplayacaktr. Garip airleri her ne kadar halk edebiyatnn kefi srecine dahil edilebilse de, onlarn heceyi kullanarak yerli bir edebiyat yapma anlayna sahip kt sylenemez. Aksine bu anlay modern bir kavrayla ykmlardr. Onlarn halk edebiyatndan yararlanmas, halk edebiyatyla yapsal bir benzerlik kurmak deil, metni dntrmek, bir anlamda metinleraraslk teknikini kullanmaktr. Onlarn bu tavr bile, dnyay kavramakta modernist bir zihniyete sahip olduklarnn ak kantdr. Garip pek ok tartmay sonlandrmann yan sra edeblik ltnde kkl bir dnme yol am, balangta Trkiyeli okuru artan nitelikleri sonrasnda genel kabul grmtr. Ahmet Hamdi Tanpnar, yukarda belirtildii gibi genlerin gittike genileyen bir zaviyede iirden uzaklatklarndan yaknrken, sonrasnda, Garipin at yolu olaan sayarak serbest iir denemeleri yapmtr. Mehmet Kaplan (1983: 40-41), Tanpnardaki bu deiimi dorudan Garip iirine balar: Baarl eserlerini 1940-1950 arasnda veren Orhan Veli nesli hece iirini malup etmi ve Trk edebiyatna serbest iiri hkim klmtr. Tanpnar gibi, hece iirinin en gzel ve mkemmel eserlerini veren usta bir airin serbest tarzda iirler yazmas bu malubiyeti gsteren en kuvvetli delillerden biridir.

137

C. Garipin Tarihsellii Garip iiri hakkndaki eletirel birikime bakldnda, ortak bir deerlendirmenin yapld grlr. Garip, Trke iirde gerekletirdii dnm noktasnda vlse bile, estetik adan baarsz bulunarak eletirilir. Bunun en tipik rneklerinden biri Cemal Sreyann Orhan Velinin Yanl balkl yazsdr. Cemal Sreya (2004: 114), bu yazda Orhan Velinin kavgasnn edebiyatmzn en byk kavgas olduunu ve bu kavgann yurdumuzdaki btn iir kklerini byk byk rgalayan bir ilevi oldu[unu] belirtir ama Orhan Velinin kendi iirini kurmak yerine tm etkinliini kar olduu iir zerinden ina ettiini, bu yzden de kendisine zg bir iir yaratamadn dile getirir. Cemal Sreyaya gre, Orhan Veli, btn kavgasn srdrrken eski sanata kar cevaplarn yazlarnda deil, hep iirlerinde vermek istedi; baka trl sylersek, yeni iir ne olmalysa onun deil, eski iir ne deilse onun evresinde dolanmaya balad. [] Orhan Veli iirlerinde eski iirle o kadar urat ki, kendi sanatnn estetik ynyle ilgilenmeye pek vakit bulamad. (115) Oysa Garip iiri, temelde estetik prosedrlere kar kan bir iirdir ve Trk iirinde gerekletirdii dnm onun estetik kart tutumundan kaynaklanr. Bir yandan Orhan Velinin Trke iirde byk bir dnm yaptn sylemek, dier yandan da bu dnm yapmasna olanak salayan nitelii grmezden gelerek onu eletirmek Garipin tarihselliini anlamay olanaksz hale getirir. Cemal Sreya, Orhan Veliyi kendi estetikini kurmaya yeterince zaman ayrmad iin eletirirken, onun gzel iirlerine de dikkat eker: Dalgac Mahmut, Kapal ar gibi zgn ve eski sanattan bamsz iirleri de var. Ama ok az. Bence asl gzel iirleri byle iirleridir (116). Cemal Sreyann bu gzel iir

138

yorumuna katlan baka eletirmenler de vardr. Ahmet Oktay (2001: 16) Hrriyete Doru gibi zaman zaman gzel iirler yazmtr derken, Behet Necatigil (1983: 264), Baz iirlerinde parldayan lirizmine ve hzn[ne] dikkat eker. Benzer bir yaklamla, en sert eletiriyi ise Enis Batur (1995: 98) yapmtr: Garip, Dzayak, herkesin iiri olmay amalayan, ne yazk ki bu amaca ulaan bir slpsuzluk imparatorluu[dur]. Tm bu deerlendirmeler, bir gzel dncesinden hareket etmekte ve Garip iirinin metinsel stratejisine aykr bir beklenti gelitirmektedir. Garip, estetizm kart tutumu nedeniyle baarl bir iirdir ve bu tutumundan sapan iirlerdeki bunlar eletirmenlerin gzel olarak rnek gsterdii iirlerdirkendi stratejisi asndan baarszdr. Garip, organik sanat yapt anlaynn karsnda yer alan bir hareket olarak, iirden beklenen btn estetik deerlerin karsndadr. Bu nedenle de Garipin tarihsel baars, gzel iirler yazmak deil, gzel iir dncesini alt st etmesidir. Garipin yanl olarak gsterilen estetik dzeyin dkl ise kinci Yeni iiri sonrasnda yaplan deerlendirmelerdir. mgenin kinci Yeniyle zde saylmas, Garip iirinde imgenin olmad yorumuna yol amtr. kinci Yeni ve Garip, gerekten de radikal biimde farkl iirlerdir ama imge noktasnda sylendii biimde bir kartlklar yoktur. Oysa Hakan Sazyek (1996: 347), Garipin vezinsiz, kafiyesiz, imgesiz, yaln ve ksa iirler yazdn ya da Onlarn vezin, kafiye, ahenk gibi teknik elerle szcn mecazi anlamn n plna karan edeb sanatlar ve daha geni anlamda imgeyi kullanmamasnda yalnlk dncesinin etkisi olduunu syler. Benzer biimde Alaattin Karaca (2005: 400), Garipin imgeyi dladn; Mehmet H. Doan (2001: 94) ise Garipin imgeyi, iirden kovduunu dile getirir. Tm bu yorumlar, temelde kinci Yeninin zerk iir dilini tek l saymann ve Garipi kendi tarihsellii iinde deerlendirmemenin sonucudur.

139

Memet Fuat (2000b: 60), Ondaki [Orhan Veli] yenilii, arpcl bugnn okurlarna anlatmak olduka g. nk bugnn lleriyle ne yeni, ne de arpc! Kar kt anlaylar gibi, onun savunduu anlay da eskidi, herkesin oldu, artk yadrganmyor, ilgin gelmiyor derken hakl bir uyarda bulunur. Tarihsel koullar iinde deerlendirilmediinde, Garipin estetik seviyesi dk ya da imgesiz bir iir olduu yorumu yaplabilir. Oysa Garip, estetik yanndan daha te tarihsel ileviyle nemli bir iirdir. Garipin bugn estetik adan baarsz bulunmas, estetik kart konumunda ne denli baarl olduunu gsterir.

140

BENC BLM

ESTETK ZERKLE DREN VE KNC YEN

kinci Yeni, Trkiye modernlemesinin ufku dnda brakmak istetii zerk anlayna bal kalan ve dolaysyla, Trkiye modernlemesinin genel eilimine aykr bir iirdir. kinci Yeninin Trkiyedeki edebiyat kurumu karsndaki tavr belirlenmedii iin Trkiye modernlemesine tepki olarak ortaya kan bir iir olduu grlememitir. kinci Yeninin nceki iir hareketlerinden ayrc nitelii,zerk bir iir dili ina etmesidir. kinci Yeninin, zerk iir dilini ina edebilmek iin ncelikle Trkiyedeki modernizm beklentisini askya almas gerekmitir. kinci Yeni iiri, modernizm beklentisinin iki parametresi olan ve bu tezde divan iirinin icad ile halk edebiyatnn kefi olarak kavramsallatrlan nitelikleri askya alm ve bu nedenle byk bir direnle karlamtr. Yalnzca kinci Yeniye gsterilen dirence bakarak bile Trkiyede edebiyat kurumunun nasl ekillendiini ve modernizmin konumunu saptayabilmek mmkndr. kinci Yeninin balang yl ve kronololojik snrlar32, bir akm olup olmad, dnemin siyasal iktidarnnn rn saylp saylamayaca, bir ka iiri

32

kinci Yeninin tarihi hakknda nceden yaplm ok sayda alma olduu iin burada ayrca bilgi verilmeyecektir. Bu almalardan bazlar unlardr: Behet Necatigil. 1983. kinci Yeni iiri. Dzyazlar. Cilt 1.stanbul: Cem Yaynlar. 266-72.; Asm Bezirci. 2005. kinci Yeninin Tarihesi. kinci Yeni Olay. stanbul:Evrensel Basm. 61-79. Alaattin Karaca. 2005. kinci Yeni Hareketi. kinci Yeninin Poetikas. Ankara: Hece Yaynlar.. 59-197; Mehmet H. Doan. 1969.kinci Yeni. Papirs 41 (Kasm): 1-14; Cevat Akkanat. 2002. kinci Yeni ve Gelenek. Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar; Ramazan Kaplan. 1981. iirimizde kinci Yeni Hareketi. Ankara: Ankara niversitesi. Yaymlanmam doktora tezi.

141

mi yoksa toplumcu mu olduu, kinci Yeninin kim tarafndan kurulduu ve Garipe tepki olarak m doduu bugne kadar kinci Yeni tartmalarnda merkez bir yer tutmutur. Pek ou yzeysel kalan bu tartmalarn, kinci Yeni tarznn asl niteliklerini tartmay rttn sylemek yanl olmaz. Bu tartmalar, entelektel enerjinin birtakm ikincil sorunlara adanmasna neden olurken, ayn zamanda eletirel bir aba harcand yanlsamasn da yaratr. Oysa kinci Yeni iirini anlamaya adanm, bu iiri tarihsel koullar iinde deerlendiren ve ayrc niteliklerini belirlemeyi hedefleyen kapsaml bir alma hl yaplmamtr. kinci Yeni tarzndaki ilk iirler 1953 ylnda yaymlanmasna ramen, bu tarza ynelik eletirel almalar 1956 ylndan itibaren yaplmaya balar. Muzaffer lhan Erdostun nc olduu bu tartmalar, ksa zamanda birer kamplamaya dnm ve kinci Yeni iiri etrafnda farkl tavr gelitirilmitir. Asm Bezirci ve Attil lhann ban ektii ve gen sosyalist yazarlarla eletirmenlerin de katld birinci grup, kinci Yeni iirini salt biimcilikle, ka edebiyat olmakla vb. ile sularken, Muzaffer lhan Erdost ve Cemal Sreya ile lhan Berk bata olmak zere kinci Yeni airleri yazlaryla bu tarz savunmulardr. Bu iki grubun dnda deerlendirilebilecek iki eletirmense Hseyin Cntrk ve Memet Fuattr. Hseyin Cntrk, nesnel eletiri olarak adlandrlan anlayyla kinci Yeni iirini, savunmaktan ya da yermekten ayr olarak ele alrken, bu iirin ayrc niteliini zellikle ann airi (1960)kitabnda ele alr. Memet Fuat ise, Bezirci ve lhan gibi sosyalist ya da o dnemdeki adyla toplumcu edebiyat savunmasna ramen, zellikle beeni noktasnda ne kan tavryla estetik zerklie yakn durur. Memet Fuatn kinci Yeni iiri tartmalar balamnda anlaml anlamsz ayrmn, ak kapal ayrmna dntrmesi (2000a: 28) kinci Yeniyi anlayabilmekte nemli bir balang noktasdr.

142

1950lerin sonunda ve 1960larn banda yaplan tartmalar kinci Yeni tarzn anlamakta pek ilevsel olmam, bu iiri, geni bir okur kitlesine aabilecek eletirel almalar yaplmamtr. En bata, kinci Yeni iirinin nceki iirsel prosedrlerden ayrtrlabilecek nitelikleri belirlenmemi, dolaysyla onun tarihsellii saptanamamtr. kinci Yeninin yalnzca Garip iirine tepki olarak ele alnmas, tarihselliin yaklak on yllk bir srele snrl tutulmasna neden olmutur. kinci Yeni iirinin Garip iirine bir tepki olduu hem 1950li yllarda hem de sonrasnda, kinci Yeni airleri ve eletirmenler tarafndan dile getirilmi ve bu yorum, bir eletiri kliesine dnmtr. Bylesi bir bak as, yani bir edebiyat hareketinin bir nceki harekete tepki olarak doduunu sylemek, yabanc olmadmz bir yaklamdr. Yalnzca Trkiyede deil, Batda da bylesi bir anlay vardr. Trkiyede Servet-i Fnunun Tanzimat edebiyatna, Mill edebiyatn Servet-i Fnuna tepki olduu dile getirilir. Bunun yannda Fecr-i Ati ya da Yedi Mealeciler gibi yenilik iddiasnda olan ama bu iddiasn gerekletiremeyen hareketler de bu tepki silsilesinin birer parasdr. Trke edebiyat, byle bir bak asyla bir eskilerle yenilerin kavgas olarak da okunabilir. Oysa kinci Yeni ve Garip arasndaki farkll bildik bir nceki-sonraki kuak kavgas olarak okumak iki iiri de anlamak bakmndan yeterli deildir. Garip ve kinci Yeni iki farkl anlay temsil ederler. Temelde onlar ayran estetik zerklie baklardr. Garip, airane dedii ve sanat kurumu olarak yorumlanabilecek tm deerlere kar kan avangard bir iirken, kinci Yeni zerk bir iir dilini kullanr. Trke iirdeki bu iki farkl tarz, radikal biimde birbirinden farkldr. Bu noktada ikisinin arasnda tepkisel bir iliki olduunu sylemek yersiz deildir, ancak byle bir bak as, kinci Yeninin ortaya kn salt edebiyat ii bir sorun olarak ele almay zorunlu klar. Oysa kinci Yeni, edebiyat ii bir

143

yenilenme olmaktan te kltrel krize verilen bir tepkinin addr. Daha da nemlisi, Garip iirine tepki verenler, kinci Yeniden nce Garip airlerinin kendisi olmutur. Orhan Veli daha 1944de Garipin ikinci basksna yazd nszde yanldn, Garip iirinin onun o dnemdeki cahilliinden kaynaklandn dile getirmi (2003: 36); Melih Cevdet Anday Tohum iiri ile Garip tarz iirleri brakarak toplumcu bir iire ynelmi; Oktay Rifat batan beri Garipin ilkelerinden halk iirinden yararlanarak sapmasna devan ederek halk edebiyatn daha youn kullanmaya balamtr. O nedenle 1950li yllara gelindiinde 1937de balayan Garip iiri etkisini oktan yitirmitir. Dolaysyla kinci Yeninin tepkisellik zerinden kendisini ina edebilecei bir Garip iiri yoktur. Bu noktada kinci Yeninin douu salt edebiyat ii bir gelime saylsa bile, kinci Yeni, Garipe duyulan tepkisellikten deil, egemen bir iir anlaynn olmamasndan dolay bir boluun zerinde domutur demek daha dorudur. kinci Yeni yalnzca Garip iirine tepki olarak domam, aksine o gne kadar yerleik kabul edilen deerlere kar karak kurulmutur. kinci Yeni yalnzca Garipe tepkiyle snrlandrlmadnda, kinci Yeni tarznda bir iirin niin o gne kadar yazlmadnn, bu iirin niin bu denli direnle karlandnn yantn da bulmak olanakldr. Bu saptamay yapabilmek iin, aada, Trkiyedeki edebiyat kurumunun parametreleri ve kinci Yeninin bunu askya alan nitelikleri ele alnacaktr.

A. kinci Yeninin Madd Temelleri kinci Yeni gibi zerklik anlay etrafnda ekillenen, geleneksel anlatm biimleri yerine bireysel deneyime dayanan ve nihai noktada modernlie verilen bir tepki olarak ele alnabilecek bir iir, niin Trkiye modernlemesinin daha erken

144

dnemlerinde, rnein 1930lu yllarda deil de, 1950li yllarda ortaya kmtr? Eer kinci Yeni iirini, Trke iirde ho bir tesadf ya da Trkiye modernlemesinin edebiyata yansmasnn olaan ve kanlmaz sonucu saymyor ve bir olgunun ancak tarihsel ya da maddi koullar iinde aklanabileceine inanyorsak, bu soruyu yantlayabilmek iin kinci Yeninin doduu yllarda Trkiye toplumunun yapsna bal olarak ortaya kan krizleri, airlerin bunlarla nasl yzletiklerini sorgulamak ve bunlarn sonucunda nasl bir edebiyat yarattklarn ele almak zorundayz. kinci Yeni iirinin yazlmaya baland ilk yllarda, bu iirin temellerini anlamaya ynelik giriimlere bakldnda yaklamn belirginlik kazand sylenebilir. Bunlardan ilki, bu iirin douunun dorudan siyasal iktidara (Demokrat Parti ynetimi) balayan Attil lhann yorumu; ikincisi, bu iiri Avrupa modernizminin Trke edebiyata dorudan yansmas ve dolaysyla taklit sayanlarn yorumlar; sonuncusu da bu iiri salt edebiyat ii bir sorun olarak ele alan ve kinci Yeniyi Trke iirin kendi iindeki zorunlu geliimi sayanlarn saptamalardr. Oysa kinci Yeni iiri, bu yorumlardan herhangi birinin tek bana aklayamayaca kadar karmaktr. kinci Yeni, ne siyasal iktidarn rn, ne Batnn taklididir ve ne de Trkiyedeki iirin olaan evriminin var noktasdr. kinci Yeni tarz, Trkiye modernlemesinin 1908 sonrasnda balayp 1950lere kadar devam eden ve temelde atmadan arnm zneler ina etme sreci olan dneminin, Demokrat Parti iktidaryla bir oranda kesintiye uramas sonucu ortaya km, bir baka deyile, Trkiye modernlemesinin 1950 sonrasnda yn deitirmesine bal olarak kendisine yaama olana bulmutur. Ancak, sylenenin aksine, bu iirin dneminin iktidaryla kurduu balar dorudan deil, dolayldr. Bu nedenle aada, nce kinci Yeni ile dnemin iktidar arasndaki iliki ele alnacak,

145

ardndan 1950lerde kesintiye urayan Cumhuriyet modernlemesinin bu iir zerindeki etkileri saptanmaya allacaktr. Ayrca, Trkiye modernlemesine ikin Bat taklidi olma sulamas da bu tartmada gndeme gelecei iin, Bat iiri ve kinci Yeni ilikisi de sorgulanacaktr.

1. Politik Bilind Attil lhan, kinci Yeninin douunu, ksm liberal politikalar dolaysyla Trkiye toplumuna kkl dnmler yaatan 1950li yllarn siyasal iktidar Demokrat Partinin kltrel uygulamalarna balar. lhan, bu yorumu 1950li yllarda deil de, sonraki yllarda gelitirmi, kinci Yeni tarz iirlerin yazlmaya balad yllarda bu iiri biimci ve soyut olmakla sulamtr. lhana gre (2001: 11), kinci Yeni ierii en rktc ey say[makta], sanat toplumsal ilevinden ekip al[makta], toplumsal gerekilie kar ak tavr takn[maktadr] ve bu yzden Demokrat Partinin Amerikan taraftar Souk Sava politikalar, Attil lhann dahil olduu toplumcu airlerin nn kesmek iin bu iiri desteklemitir. Attila lhann bu grleri, temelde, sosyalist airlerin 1950li yllarda ska kovuturmaya uramas ve ikence dahil pek ok gayri insan muamele grmesine, buna ramen kinci Yeni airlerinden hibirisinin bu trden bir olayla karlamamasna dayanr. Asm Bezircinin de yazlarnda ska vurgulad hapishaneye girmeme durumu, kinci Yeni airlerinin dnemin iktidar tarafndan desteklendiinin kant olarak gsterilir. Oysa byle bir destekten sz edebilmek iin ncelikle dnemin iktidarnn kltr politikalarn belirlemek ve politikalarda, sylendii trden biimcilik, soyutluk vb. gibi niteliklerin desteklendiine dair kantlar bulmak ya da en azndan politik bilind dzeyinde dnemin iktidar ile

146

kinci Yeni tarz arasnda bir koutluk kurabilmek gerekir. Bunun iin nce u sorudan balanabilir: Demokrat Partinin kltr politikas nasld? Orhan Koak (2002: 370), Cumhuriyetin 1920 ile1970 arasndaki kltr politikalarn ele ald yazda, 1923 ile 1938 arasnda kltr politikalarn biraz basitletirmek pahasna, din vurgusu ksmen kaldrlm Ziya Gkalp, 1938-1950 arasn ise genel olarak adlandrld biimiyle hmanist kltr dnemi olarak formle eder. Koaka gre, bu [i]lk evre daha ok bir tasfiye dnemi olarak grlrse eer, ikincisinin greli bir restorasyona sahne olduu sylenebilir (370). Cumhuriyet dneminin kltr politikalarn 1950ye kadar byle bir ayrma tabi tutmak mmknse de, 1950den sonra bu aklkta bir kltr politikasn grmek mmkn deildir. Daha sonraki ynetimlerin bu politikalara mdahalesi, ya 1950lerde ve 1960larda olduu gibi politikaszlk (kendiliinden oluumlara gz yummak) ya da 1970lerden sonra olduu gibi eski formlleri yeni bileimler iinde (Trk-slm sentezi) sunmakla snrl kalacaktr (370). Tezin nceki blmlerinde ele alnd gibi, 1930lu yllarda Cumhuriyetin ulusal bir kimlik ina etmek (ya da ulusal bir anlat oluturmak) iin belirgin kltr politikalar vardr. Dil zerinden ina edilen bu politikalar, iirde hecenin kullanlmas ve dilde sadeleme (yani halkn anlayaca dil) ekseninde belirlenir. Bu konularda devletin ak desteklerini grmek mmkndr. Osmanl kltrnn bir paras saylan divan edebiyatnn mfredattan kaldrlmas, Matbuat Mdrlnn Hececi airlerin arlkta olduu bir antoloji yaymlamas, ders kitaplarnda Hececi iirlerinin Trkenin en gzel rnei olarak yer verilmesi, Halit Ziya gibi eski kuak yazarlarn yaptlarn sadeletirmesi ya da sadeletirmek zorunda kalmas vd. bu dnemde iktidarn, nasl bir edebiyat istediine ak biimde yn verdiini gsteren birka rnek olarak anlabilir. Bu nedenle, bu dnemdeki kltr

147

politikalarnn dorudan yn verici bir nitelikte olduunu sylemek yanl olmaz. Oysa 1950li yllarda, bunun tam tersi bir anlay geerlidir. 1930larda kltr politikalarna bakarak aka nasl bir edebiyat istendiini belirlemek olanakl iken, ayn bakla 1950li yllarda nasl bir edebiyat istenmediini belirlemek mmkndr. 1950li yllarda, kltr politikalar toplumsal inada yer almas istenmeyen unsurlarn cezalandrlmas yoluyla, baka bir deyile tekinin ortadan kaldrlmak istenmesi biiminde belirir. Bu yllarda sosyalist yazarlar cezaevlerine atlr, sosyalist ierik tad dnlen yaptlar toplatlr. Buna ramen 1950li yllarn liberal iktidarnn, 1930lu yllarda olduu gibi ak biimde iaret ettii bir kltr politikasdaha zelde edebiyat programyoktur. Bir baka deyile, Demokrat Parti nasl bir edebiyat yaplmamas gerektiine uygulamalaryla iaret eder ancak bunun karsnda nasl bir edebiyat kurulmas gerektiine dair bir politikas yoktur. kinci Yeni iirini, Demokrat Parti dnemi ile dorudan ilikilendirenler de, kinci Yeni ile iktidar arasnda dorudan bir ba olduunu sylemek yerine iktidarn toplumcu yazarlar cezalandrdn ama kinci Yeni airlerinin herhangi bir kovuturmaya uramadn sylerler. Gerekten de, bu dnemde ktidar, kinci Yeni airlerini zararsz saym, onlarn hibir iiri ya da kitab, sosyalist gereki yazarlarn aksine, kovuturmaya uramamtr. Ancak, iktidarn bu tutumunun o yllarda biimcilik, soyutluk, halktan kopukluk olarak yorumlanan kinci Yeninin zerklik talepleri ile dorudan balantl olduu sylenemez. Tersine, iktidarn negatif ynde belirenyani, olmas istenmeyenin cezalandrlmas anlay da zerklik nosyonu etrafnda deil, edebiyatn ilevsellii noktasnda ekillenir. ktidar, edebiyatazelde iireanlam asndan yaklamakta ve anlam sakncal olan iirleri yasaklamaktadr. Baka bir deyile, edebiyat, iktidarn uygulamalar asndan bakldnda, Trkiye modernlemesinin genel eilimiyle

148

uyumlu olarak ilevsellik noktasnda deerlendirilmektedir. kinci Yeni iirinin ve airlerinin bu dnemde cezalandrma dnda kalmasnn nedeni, onlarn zerklik talebinin iktidar tarafndan desteklenmesi deil, bu iirin iktidarn ufku dnda kalmasdr. kinci Yenide bir olumsuzluk olarak saylan ve politik olarak belirlendii sylenen biimcilik, dnya politikasnda da 1950li yllarda, sanatsal yaratcln zgrlk talebiyle zde saylmaktadr. Larry Shiner (2004: 398), bu durumu yle betimler: 1950li yllarda modernizm ve biimcilik Souk Sava ortamnda beklenmedik bir rzgar yakalyorlard. Hitler ve Nazilerin hatrasnn hl taze olduu ve Stalinin kltr bakan Andrei Jdanovun biimcilii bir kere daha aka kapitalist bir dekadans alameti olarak itham ettii bir ortamda modernizm ve biimcilik totalitarizm kartlnn bayra haline geliyordu. Dnyada durum bu olsa da, Trkiyede biimcilikin iktidar tarafndan bir zgrlk talebi olarak desteklendiini sylemek zordur. nk, kinci Yeni airleri biimci ve modernist tarz temsil eden bir anlay olarak desteklenmemekte, yalnzca bu harekete kar kaytsz kalnmaktadr. Bu nedenle de Demokrat Parti ile kinci Yeni arasndaki iliki ak bir destek olmaktan te, modernist tarzn iktidarn ufku dnda kaldn hesaba katarak, politik bilin d asndan sorgulamaya aktr.

2. Kltrel Deiim Modernizmin Bat toplumunda nasl ortaya ktn, bunun kltrel temellerini, yaanan krizleri ve bunlarn yaratt dnmleri nisbeten daha kolay saptamak olanakldr. Ancak, ayn yntemi Bat-d toplumlar iin ayn kolaylkla

149

kullanmak mmkn deildir. kinci Yeni balamnda, ska gelitirilen yaklamlardan biri, byle bir iirin Batda oktan yazlp bittiini sylemek; dieri ise edebiyatn modernletiinden sz etmektir. Bu ikinci baka gre, Bat edebiyatnn getii aamalar, amaz bir izginin stnde Bat-d toplumlar tarafndan geilmektedir. Oysa edebiyatn, modernletiini sylemek mmkn deildir. Modernleme olgusu, estetik deil toplumsal bir sretir. Modernist edebiyat, aama aama varlacak bir sre deil, ancak belli bir alglama ve deneyim etrafnda ekillenen bir tarzdr. kinci Yeni, Trk modernlemesinin olaan ve kanlmaz bir sonucu olmad iin modernleme srecinin bir sonucu olarak deil, Trkiye toplumuna zg belli koullarn rn olarak ortaya kmtr. Modernizm, dnyay belli bir kavrama biimidir ve bu alglama biimini belirleyen olgulardan biri de krizdir. kinci Yeni gibi modernist bir iirin, 1930lu yllar gibi Cumhuriyetin uzun sredir yaanan krizlere zm getirdiine inanlan yllarda deil de, 1950ler gibi toplumsal dnmn krizler yaratt bir dnemde ortaya kmas bir rastlant deildir. 1930lu yllarda Trkiye toplumunu ekillendiren, kriz dncesinden daha te sorunlarn saptand ve bunlara zmler bulunduu yllardr. Nurdan Grbilek (2001b: 62), bu yllarn toplum tahayyln Yakup Kadrinin Ankara romanndaki ehir topyas33ndan yola karak yle yorumlar: [Y]azarn hayal ettii Ankarada kamu, zel hayat tmyle iine almtr. [.] Kiisel dertler umumi kayglar, umumi arzular, umumi ihtiyalar iinde snp gitmitir. Mahremiyete gerek yoktur, nk Ankara onun kendi evidir; orada her yeni bina onun mlk, her gen onun evladdr . Yakup Kadri gibi Cumhuriyet modernlemesinin nemli
Her ne kadar Ankara romannn nsznde Yakup Kadri, romann bir topya olarak deerlendirse de, bu romana topya demek gtr. Romann zellikle nc blm iin sz konusu olan, bir Cumhuriyet hayalidir ve romann yazld tarihten daha uzak bir gelecei anlatr. Ancak bu nc blm, bir olmayan yer hayal etmekten daha te, yazarn arzulad bir tahmin nitelii tar.
33

150

figrlerinden birine ait bu hayalde kiisellik kamunun iinde erir: Bu ehir topyasnda kamunun d yoktur aslnda. Kamu hem devlettir, hem iktisadi hayattr, hem de kiisel olandr. Nasl sivil hayat, i ya da elence hayat kendi bana yapay ve iretiyse, kiisellik de kendi bana ruhsuz ve souktur. ahsi hayat ihtirastan, arzudan, itahtan ve tensellikten arnd, umumun iinde eridii lde sahicilik kazanr (62). Yakup Kadrinin bu hayalleri yalnzca bir romann fantastik dnyas ile ilgili deildir. 1930lu yllarda Resmi deolojinin kamu kavram, devletin dnda olumu bir sivil alandan ok, devlet himayesinde, devlet kontrolnde varolmu bir alan tarif ed[er] (63). Devletin dnda sivil bir alann olmamas, nsal Oskayn deyiiyle (1990: 32) tmlkl bir gelenek iinde dnyaya ve hayata bakma[nn] baskn olmasna ve krizlerin yaanmamasna ya da kolayca bastrlmasna neden olur. 1950li yllarda ise Trkiyede modernist bir iiri besleyebilecek bir kriz ortamndan sz etmek mmkndr. 1950 ylnda Demokrat Partinin iktidara gelmesi, o yllara kadar devleti politikalarn bask altnda tuttuu liberal uygulamalarn hayata geirilmesine neden olur (Ahmad, 1995: 147-72). Cumhuriyetin Atatrk dneminde ilkeleri konan ve smet nn (Mill ef) dneminde de devam ettirilen toplum tahayyl, bu dnemde hzl biimde deitirilir. Cumhuriyetin toplum tahayyl konusundaki en nemli rneklerden biri Ky Enstitleridir. Aydnlamac projeye balanan Cumhuriyet, toplum tahayyln kent zerinden deil de, ky zerinden ina etmi, 1930lu yllarda Halkevlerini, onlarn yeterince etkili olamamas sonucu da 1940larda Ky Enstitlerini amtr. Bu projeler, Cumhuriyetin modernleme sorununu krizsiz atlattna iaret eder, baka bir deyile Cumhuriyet sorunlar belirlemi ve onlar zmek iin gerekli projeleri ina etmitir; uraaca krizler deil, projeler vardr. Oysa 1940larn

151

sonunda bu projelerin zm getirmedii ortaya kmtr. 1950de DPnin iktidar, Atatrk ve Mill ef nn dnemlerindeki krizsiz yllarn sonu olmu, DPnin liberal politikalar zellikle yeni yollarn yaplmas sayesinde byk glerin gereklemesine, zel sektrn (ve sivil alann) serpilmesine ve sonuta tmlkl dnya grnn dalmasna neden olmutur. 1950li yllardan hemen nce Mill ef dneminin sonuna doru, Cumhuriyetin 1930larda hedeflerinden sapmalarn baladn grmek mmkndr. Ky Enstitlerinin kapanmas bunun en iyi rneklerinden biridir. Cumhuriyetin toplum tahayylln aka ortaya koyan Ky Enstitlerinin duyulan rahatszlklar sonucu kapatlmas, yeni bir dnemin balangcdr. Ayn yllarda kltrel boyutta da deiimler olacak, rnein edebiyat kitaplar yeniden yazlacaktr. Bu deiim Demokrat Parti dneminde daha da iddetlenmi, zellikle ezann Trke okunmasna son verilip Arapa okunmaya balanmas byk tepkilere yol amtr. Kemalist lkye bal olan aydnlar, bu tr deiimler nedeniyle dnemi kardevrim olarak yorumlam ve bu nedenle 27 Mays 1960 darbesi de bir devrim olarak grlmtr.

3. Avrupa Kltr ve kinci Yeni kinci Yeninin maddi temelleri iinde ele alnabilecek noktalardan biri de, Avrupa kltryle kurulan iliki ya da Tanzimattan balayarak Batllama olarak adlandrlan sretir. Bat ile kltrel olarak daha yakn denebilecek bir ilikinin kurulduu Tanzimattan balayarak Batl yazarlar, Trkiyeli yazarlarn temel referans olmutur. Ancak, bu referanslar ou zaman Trkiyeli yazarlarn adalar deil de, nceki kuak Batl yazarlardr. kinci Yeni airleri de kendi adalarn referans noktas olarak almam, bu yaklam sonraki yllarda baz eletirmenler

152

tarafndan eletirilmitir. rnein Hasan Blent Kahramana gre (2000: 126, zgn vurgu) dadadan treyen estetii bilmemesinden dolay bu akm Modernizmden adaa geememitir. Benzer biimde Ahmet Oktay (1992: 20) da, kinci Yeni airlerinin adalar olan Beat Kua ile ilgilenmediini, o iirin aabilecei biimsel/ieriksel aamann nemi[nin] hi kavranma[dn] belirtir. Ancak kinci Yeni, kendi adalar ile iliki kurmam olsa da o gne kadar Trkiyeli yazarlarn isimlerini bildii (rnein Garip gibi hareketlerin dorudan referans ald Srrealizm gibi akmlar) yazarlar nceki kuaklardan farkl biimde kavramtr (Oskay, 1990: 32). Bu kavray yalnzca kinci Yeni airleri ile snrl deildir. Eletiride Hseyin Cntrkte, ykde 1950 Kua ykclerinde (Leyla Erbil, Bilge Karasu, Vsat O Bener, Ferit Edg vd.) de bu farkl almlama biimi ak biimde grlr. Her ne kadar kinci Yeniye Bat iirini taklit ettii sulamas yaplsa da, kinci Yeni bir taklit olmaktan daha te, Avrupa iirinin getii deneyimi de bilen zgn bir hareket olmutur. Buna ramen bu taklit sulamas, Adnan Benk gibi alannda yetkin bir eletirmenden bile gelebilmitir. Benk (2000: 559), kinci Yeninin gcn dadadan almaya zenen son kaplanma denememiz olduunu belirtir. Benke gre, []e kendilerinden, kendi zgrlklerinden balayacaklar yerde, baka bir toplumun koullarna kar gsterilen tepkiyi, ancak o toplumun dzenlerini ykmak iin yontulan aralar, ilenen kuramlar aktarmaya kalktlar. Uradklar bozgun, ie herhangi bir gereksinmeyle girimemelerinden ileri geldi. Batl davrann zn, ister istemez, soysuzlatrdlar. (561)

153

Benkin bu sert eletirileri aslnda Trkiyede yenilik karsnda verilen yeni bir tepki deildir, hayli tandktr. Trkiyede Bat iirinden etki tayan her yeni hareket iin, Ahmet Midhatn dekadans eletirisinden balayarak, bylesi bir sulama yaplmtr. rnein Mehmet Fuat Kprl (1992: 133), 1926 tarihli nkilap ve Edebiyat adl yazsnda dnemin edebiyatn yle eletirir: Son iirlerimizin byk bir ksm, Avrupa edebiyatlarnn soluk ve adi bir taklidinden, oralarda artk kymetini kaybetmi cereyanlarn manasz istitalelerinden [uzantlarndan] ibarettir. Aslnda bu eletiriler, Orhan Koakn (1999: 154) belirttii gibi, hep oralar referans gsterme gerei duy[maktadr]. Varolann iindeki zgnl ayrtrmak yerine, model kabul edilenle benzerlii saptamaya alarak eletirdii Baty taklit etme durumuna dmektedir. kinci Yeninin ortaya knn nedenlerini belirlerken bu iirin Avrupa kltrn kavrama biimini de saptamak gerekecektir. Ancak bu saptamay yaparken, kinci Yeniyi Avrupa edebiyatn model alarak rgtlenen ve zgnlk tamayan bir hareket olarak ele almak, daha balangta eletirel yollar tkayacaktr. kinci Yeni ve 1950li yllarn edebiyat, Avrupa edebiyat ile ilikiler kurmu ama bu iliki taklit etmeyi am, yerel bir zgnlk gelitirmitir. Baka bir deyile, kinci Yeni taklit etmek yerine yerel kltrle balar kuran ve dolaysyla bu kltrn iinde kalnarak aklanabilecek bir iir yazar. Dahas kinci Yeni, bu kltr anlatrken geleneksel biimlere bal kalmayarak yeni olan ortaya koyarken modern olmakla da yzleir. Bu durum, kinci Yeninin ifte temsil krizini, Garip gibi, iki ynl zdn gsterir. Bir yandan modern olma durumuyla yzleerek kendi toplumunun modernlik deneyimini temsil eder, dier yandan Bat iiriyle daha sk bir ba kurarak Batnn varlnn Trkiye kltrnde yaratt krize yant vermeyi dener. Bylece kinci Yeni de, Garip gibi temsil krizini ift ynl zer. Bu

154

sayede Trkiyenin modernlik deneyimi temsil edebilecek bir iir ortaya kar. kinci Yeni iirinden sonra ada szcnn modernin karl olarak kltrde yaygnlk kazanmas, bu iirin nceki iirden farkl olduunun ayrmna varldna iaret eder. Artk Trkiyede ada szcn hak edecek bir iir yazld ve dolaysyla Bat ayarnda bir iirimiz olduu dnlmektedir.

B. kinci Yeni ve Edebiyat Kurumu Trkiyede edebiyat kurumunun zerklik kartl, halk edebiyatnn kefi ve divan edebiyatnn icad ekseninde ekillendiini, kinci Yeni tartmalarnn balad anda ak biimde grmek mmkndr. kinci Yeni airleri (en bata Folklor iire Dman yazsyla Cemal Sreya) modern iir iin halk edebiyatnn kaynak kabul edilemeyeceini syleyerek, bir asrdr modern edebiyat tartmalarnda temel hareket noktas olan halk edebiyatnn kefi anlayna dorudan kar karlar. Trkiyedeki modern edebiyat araynn ya da modernizm beklentisinin dier belirleyici parametresi olan divan edebiyatnn icad ise, kinci Yeninin Osmanl divan iirinin mill edebiyat paradigmasnda homojenletirilen nitelikleriyle karlatrlmas yoluyla kendisini gsterir. Bu nedenle kinci Yeninin, Trkiyedeki edebiyat kurumunun iki temel dayanana kar karak kendisini kurduunu sylemek mmkndr. kinci Yeninin gelitirdii halk edebiyatnn kefine kar olmak ve kinci Yeniye yneltilen yeni bir divan edebiyat eletirisi ayrntl ele alndnda, Trkiyede modernist tarzn nasl olanakl hale gelebildii grlr. Ayrca kinci Yeninin edebiyat kurumu karsndaki bu tavr, eletirilerin aksine, onun muhalif bir iir olduunu grmeye de olanak salar.

155

1. Folklor iire Dman Trkiyede halk edebiyatndan, kltrn ve daha zelde edebiyatn asl kayna olarak faydalanma anlay, yalnzca mill bir z ina etme ura veren mill edebiyat paradigmas asndan deil, farkl biimlerde olsa da tm baskn olmu edebiyat prosedrleri tarafndan sahiplenilmitir. nceki blmde ele alnd gibi Garip, 1937 ylnda metinsel strateji olarak avangard bir nitelie sahipken 1945 sonrasnda hem estetik alan tanmlama kaygsyla hem de halk edebiyatnn kefi anlayyla buluarak bu niteliini kaybetmitir. Benzer bir durumu, Nzm Hikmet iirinde de gzlemlemek mmkndr. 1920lerin sonunda ve 1930larn banda yazd iirlerinde Nzm Hikmet, her ne kadar gelenein oluturduu organik yapt anlayndan derin izler tasa da, iirdeki yenilii divan iiri geleneine kar olma ve halk edebiyatndan yararlanma zerinden kurmayp dilsel bir deiimi aramtr ama 1936 ylndan balayarak sosyalist dnya grnden hareket ederek halk deyilerinde yararlanmay iiri iin gerekli grmtr. Nzm Hikmet ve Garip, Trkiyedeki modernist klarn er ya da ge halk edebiyatna yneldiine iaret eder. Oysa kinci Yeni, halk edebiyatndan yararlanma anlayna kar durur. Bu kar olma durumunu, yalnzca kinci Yeni airlerinin yazlarnda deil, asl olarak iirlerinde grmek olanakldr. kinci Yeni airlerinin ilk iirlerinde ne halk edebiyatndan ne de gelenein dier kollarndan ak bir etki bulmak mmkndr. kinci Yeni, halk edebiyatndan yararlanarak modern bir iir kurulaca anlaynn tam kart olarak halk edebiyatndan yararlanma yolunu tutmayarak modern kltrn karmak yapsn temsil edebilecek bir iir araydr ve kinci Yeninin dilsel tercihinde modern kltrn karmak yapsnn karln bulmak olanakldr.

156

kinci Yeninin modernist bir iir olarak ortaya kabilmesinde, paradigma dnda kalabilmesinin etkili olduunu sylemek yanl olmaz. nceki blmlerde zellikle Yahya Kemal ve Ahmet Haim ele alnrken belirtildii gibi, modernist klar Trkiyedeki modernizm beklentisine kar olduklarnda olanakl hale gelmektedir. kinci Yeni de bu durumdan ayr deildir ve modernist bir tarz olmasn Trkiyedeki modernizm beklentisine kar kmasnda bulmak mmkndr. kinci Yeninin halk edebiyatnn kefi srecinden ayrldnn ve modernist bir iirin halk edebiyatndan yararlanarak deil, aksine ondan uzaklaarak mmkn olduunun dile getirildiini gsteren en ak belge Cemal Sreyann Folklor iire Dman yazsdr. 1956 ylnda A dergisinde yaymlanan bu yaz, hem dneminde hem de ilgin biimde yllar sonra, 1983 ylnda, sert eletirilerin hedefi olmutur. Cemal Sreyann bu yazsnn bu kadar direnle karlamas halk edebiyatnn kefi anlaynn ne kadar yerleiklik kazandn gsterirken, ayn yaznn yaymlandktan 27 yl sonra ok tartlmaya devam etmesi34 (her ne kadar tartmann tonu deimese de) Cemal Sreyann ne kadar dipteki bir noktaya dikkat ektiine iaret eder. Cemal Sreya (2004: 192), Folklor iire Dman yazsna sonrasnda ska alnt yaplan bir cmleyle balar: ada iir geldi kelimeye dayand. Cemal Sreyann bu sz, kinci Yeninin zerk bir iir diline dayandnn kantlarndan da biridir. Geleneksel iir ve onun devam olan iirsel prosedrlerde, iir kelimeyle kurulmayan, en bata kafiye ve vezne dayanan organik bir btn olarak tanmlanrken kinci Yeni iirifarkl bir organik anlaya dayansa dageleneksel organik yapt anlayndan ayrlr. Modernliin sonularndan biri olan zerklik, sanat yaptnn organik btnln kiisel slupta arama eilimindedir ve kinci

34

Bu tartmalarn topluca bulunduu kaynak iin Bkz. Nesin Yll 1984.

157

Yeni iiri bu zerklik anlayndan hareket eder. Bu nedenle iir artk kelimeye dayanm, airin kiisel yeteneine gre biimlendirebilecei dil anlay ne kmtr. zerk bireyin kendi yeteneine gre biimlendirebilecei dil anlay, geleneksel iirdeki dil anlayyla kkl biimde farkldr. Geleneksel iirde dil, mazmunlar ve sz sanatlaryla airden nce belirlenmitir, kiisellik yalnzca bu rntlerin tekil kullanmndan ibarettir. Sreyann yazsnda bu farklla zel vurgu yaplr. Cemal Sreyaya gre, ada35 airler kelimeleri bile sarsyorlar, yerlerinden, anlamlarndan uratyorlar (192). ada iirin bunu yapmasna ramen Trkiyede dilin bireysel kullanma izin vermeyen bir iir dilini (halk iirinin dilini) tercih edenler vardr. Cemal Sreya, Bizde hl folklora, halk deyimlerine fazlasyla yer veren airlerin ksr bir yolda olduklarn dn[r] (192). Folklora, halk deyimlerine fazlasyla yer veren airlerin ksr bir yolda olmalarnn nedeni Cemal Sreyaya gre folklorda iirin bugnk entelektel niteliini tayacak yeti[nin] olmamasdr (192). airin bu saptamas, hem modernist tarzn olanakll hem de Trkiyedeki edebiyat kurumuna kar kma noktasnda hayli nemlidir. Trkiye modernlemesinin balangcndan itibaren yeni kltr temsil edebilecek edebiyatn halk edebiyatn rnek almas gerektii anlay baskn eilimken, Cemal Sreyann folklorun iirin o gnk entelektel niteliini tayacak yetiden yoksun olduunu belirtmesi halk edebiyatnn kefi anlayndan tam anlamyla kopulmak istendiine iaret eder. Geri Cemal Sreyadan nce Ahmet Hamdi Tanpnar, Nurullah Ata (ve bir dneminde Sabahattin Eybolu) da halk edebiyatnn, divan edebiyat karsnda konumlandrlmasnn yanllna dikkat ekerek baskn eilimin dna kmlardr. Ancak ne Tanpnar ne de Ata, halk
35

Cemal Sreya, modern yerine ada tercih eder. Trkiyede modern kavram son yllara kadar tercih edilmemitir.

158

edebiyatnn modern edebiyatn asl kayna olamayaca ya da halk edebiyatn rnek alarak modern(ist) bir iir kurulamayacana Cemal Sreya kadar ak biimde iaret etmilerdir. Yukarda belirtildii gibi Tanpnar, hem Osmanl divan iirinin hem de halk edebiyatnn ayn toplumsal rgtlenme biimin rn olduklarn dile getirirken, Nurullah Ata da son dnem yazlarnda Tanpnarla ayn gr paylaarak halk edebiyatnn ve divan edebiyatnn ayn zden geldiini belirtir. Ancak ikisi de bu durumu modern edebiyatla ilikilendirmekten uzaktr. Tanpnar Osmanl divan edebiyatnn itibarn iade etmek isterken, Ata uygarlk projesini eskiden btnyle syrma amacn tar. Cemal Sreya ise, Ata ve Tanpnardan farkl olarak halk edebiyatnn modernist iiri kurmak iin yetersiz olduunu dile getirir. Cemal Sreyann folklora kar olmasnn asl nedeni, Tanpnardan ve Atatan farkl olarak, folklorun dili bireysel olarak biimlendirmeye olanak vermemesidir: Bir halk deyimi iindeki kelimeler o deyimdeki anlam dizisinde kaynamlardr. O kelimelerden o deyimlerdekinden ayr ilemler, ayr gler aramayn artk. nk donmulardr. lemleri, gleri, bir bakma uyandracaklar armlar bellidir (192). Cemal Sreyann o deyimlerden ayr gler aramayn uyarsna ramen, o gne kadar modernizm beklentisi, gcn bu deyilerden almaya bel balamtr. Cemal Sreya, folklordan yararlanan iirlerle trkler ya da arklar arasnda bir ayrm olmadn dile getirirken, yine iirin gelip kelimeye dayand anlayn temel alr: []kisinde de airin ii kelimelerle deil, kelime bloklaryla oluyor. Oysa [] iirde asl olan hikye etmek deil, kelimeler arasnda kurulacak iirsel yktr (192). Her ne kadar iirsel yk ifadesi anlalmas g bir belirsizlii beraberinde getirse de, Cemal Sreyann hem hikye etmeye kar kmas, hem de iirin varln gelenein dnda aramas nemlidir. nk Trke

159

iirde hikye etme zellikle anlalr iir talebi nedeniyle hep tercih edilmitir36. Hikye etmeye kar kma, anlamn geri itilmesini beraberinde getirecei iin, zerk bir iir dilinin yolunu aacaktr. Cemal Sreyann folklorun kullanm konusunda rnek verdii airler Oktay Rifat ve Bedri Rahmi Eyboludur. nceki blmde belirtildii gibi Oktay Rifat, Garip dneminde bile halk iirine daha yakn durmu 1945 tarihli Gzelleme kitabndan sonra iirinin temel belirleyeni halk edebiyatndan yararlanmas olmutur. Cemal Sreyaya gre Rifat ve Eybolunun geni lde, belki grnr imknlar olan halk deyimlerine, folklor temlerine ynel[meleri], onlar iin iyi olmam, Oktay Rifat sanat endstrisi pazarlarna bol sayda rk mal srmek zorunda kal[rken], Bedri Rahmi bunu bile yapamamtr (193). Cemal Sreya, folklorun iir iin kanlmas gereken bir tehlike (192) olduu iddiasn dilin bireysel kullanmna dayandrrken, artk kiilikin ne ktna vurgu yapar: iirde kiilie bugn eskisinden daha ok nem veriyoruz. [] bir iiri bir air yazarsa gzel oluyor da ayn iiri bir bakas yaznca olmuyor. Bu konuda Cemal Sreyann rnei Fazl Hsn Dalarcadr. Dalarcann kiilik sahibi bir air olarak vlmesinin nedeni, onun iirindeki kendine zglktr: A kendi asdr, eyay ve yaamay kavray kendi kavray (193). Dalarcann kendi asna sahip olduu iin vlmesi Trke iir asndan yenidir aslnda. Birka istisna darda tutulursa Trkiyedeki yaygn anlay bireyin toplumun iinde ermesidir. Hatta bireysel alardan sz etmek, rnein ak iiri yazmak ou zaman yerilen bir niteliktir. Modernliin en nemli sonularndan birisinin zerk birey anlay olmasna ramen Trkiye modernlemesinde birey, toplum lehine

36

kinci Yeni airleri arasnda okur evresi en geni iki air Turgut Uyar ve Edip Canseverdir. Buna karlk lhan Berk ve Ece Ayhann okur evresi dardr. Bu okur evresinin niceliksel farkllnda Uyar ve Cansever iirinin hikye etmeye daha yakn durmas dorudan etkilidir. Cemal Sreya ise aktan sz eden bir air olarak, yani baka bir nedenle, dier airlere nazarn daha popler olmutur.

160

benliinden vazgemeye arlr. Bunun Trke iirdeki yansmasnn en belirgin olduu yllar, mill edebiyat dnemi olsa da, bu durum yalnzca mill edebiyat dnemiyle snrl deildir. Trkiyedeki genel eilim bu olmasna ramen, Cemal Sreyann kiiliki ne karmas, Trkiye modernlemesine muhalif bir nitelik tar. Cemal Sreya yazsnn sonuna doru, folkloru bir tehlike olarak grmesinin arkasndaki temel itkiyi (saik) u szlerle dile getirir: Hem Max Jacobun kaprislerini, hem Jules Superviellein incelikli msralarn bir arada barndracak folklorun alnn karlarm ben (194). Aka grlyor ki, Cemal Sreya modernist Batl iirle folklorun bir arada olmayacan dnmektedir. Ancak Cemal Sreyann bu tavrn Bat mukallitlii olarak sulamak imknszdr. nk Cemal Sreya yazsnn banda folklorun niin modernist iir iin kurucu olamayacan, yalnzca Bat iirini referans alarak deil, aksine Trkiyeli airleri rnek vererek aklama yolunu tutmutur. Baka bir deyile, folklorun Trke iirde bir krize yol atn dile getirirken, bunun nedeni yalnzca Batl iire yknmek ya da Batl iir karsnda duyulan rahatszln bir krize yol amas deildir. Cemal Sreyann yaznn sonunda dier kinci Yeni airlerini (lhan Berk, Turgut Uyar, Edip Cansever) anmas, bu yaznn bireysel olmaktan te, bir dnemin karakteristiini belirleme amac tadna iaret eder. Ayn yllarda kinci Yeninin ilkelerini savunan yazlar yazan lhan Berk, ou zaman kinci Yeni ad altnda kendi iirinin zelliklerini savunurken Cemal Sreya, bu yazda yalnzca kendisinin deil, dnemin dier airlerinin genel eilimini de yanstmay baarr. Cemal Sreyann bu yazsnda, gelenein tamamn deil de, yalnzca folkloru hedef almasn sorguladmzda, bunun Trkiye modernlemesinin genel eiliminin bir sonucu olduunu grebiliriz. Cemal Sreyann folkloru tehlike sayan

161

grlerinin, gelenein btn ve dolaysyla Osmanl divan iiri iin de geerli saymak mmknken, Cemal Sreya, yazsnda Osmanl divan iirinden hi sz etmez. Osmanl divan iiri, tezin nceki blmlerinde belirtildii gibi, Tanzimattan balayarak eletirilere urarken, bu eletiriler 1911de sistemletirilmi ve 1930lu yllarda Osmanl kltrnn bir paras saylan divan iiri, kurulacak yeni kltrn dna itilmek istenmitir. Bu nedenle 1956 ylna geldiinde bu iiri, Trke iirin gelenei olma vasfn byk oranda yitirmi, onun yerine halk edebiyat ikame edilmitir. Tezin nceki blmlerinde daha ayrntl ele alnan divan edebiyatnn icad ve halk edebiyatnn kefi srecinin baarl olduunun en iyi grlebilecei yerlerden biri, Cemal Sreyann bu yazsnda gelenee kar karken bunu yalnzca halk edebiyat zerinden yapmasdr.

2. kinci Yeni ile Divan iiri Karlatrmas kinci Yeninin ortaya kt 1950li yllarda ve sonraki yllarda bu iirin yeni bir divan iiri olup olmad sorgulanmtr. Edebiyat tarihi asndan hayli ilgin olan bu sorgulama hem Osmanl divan iirinin nasl homojenletirildiini, hem de estetik zerkliin Trkiyede nasl direnle karlandn gstermesi asndan ok iyi bir rnektir. kinci Yeninin yeni bir divan iiri olduunu syleyen ilk yazlardan biri 1959 ylnda Onat Kutlar tarafndan yazlr. Kutlar (1959: 2), dnemin iirinin sinsi bir Divan iiri muhipliine yaklat[n] dile getirirken 1966 ylnda Gnel Altnta, ayn dnceyi paylar ve bu benzetmenin nedenini yle aklar: [kinci Yeninin] Divan iirine benzetilmesinin nedeni yazanlardan baka kimsenin bu iirle ilgilenmemesi, biimci, kapal, kaak bir iir olmasdr. Halka inememesidir (alntlayan Bezirci 1996: 49). kinci Yeni ile divan iiri arasnda koutluk

162

kurulmas, Osmanl divan iirinin, halk edebiyatnn ne karlarak ina edilen niteliklerine dayanr. Asm Bezirci (1996: 49), divan iir-halk iiri kartlna bal olan birisi olarak kinci Yeni ve divan iiri arasndaki benzerlikleri yle sralar: ki iir de halka, onun yaamna, edebiyatna ve kltrne srt evirmitir, toplumsal gereklere, snfsal elikilere, siyasal olaylara uzak durmutur, sekincidir, konuma dilinden ayrlmtr, us ve dnceden ok imge ve duyguya yaslanmtr, soyutlamaya nem vermitir. Bezirci iki iir tarz arasnda bu tr benzerlikler olduunu dile getirmesine ramen, iki iirin birbirinden kkl biimde farkl olduu noktalar da belirtir. Bu farklklar divan iirinin mazmunlar, aruzu, kafiyeyi ve belirli trleri kullanmasna ramen kinci Yeninin bunlardan uzak durmasdr. Bu karlatrmada ilgin bir nokta Bezircinin ortak nitelik olarak Divan iiri gibi kinci Yeninin de halka anlalmas ok zordur (49) derken, farkllk olarak Divan iiri bilenlerce kolay anlalr, kinci Yeni isebilenlerce dahig anlalr (50) demesidir. fade asndan tutarl grnen dnceler, Osmanl divan iirinin niin tekiletirildiini gstermesinin yan sra, Osmanl divan iirinin genellikle grmezden gelinen nemli bir niteliini ne karr. Osmanl divan iirinin bilenlerce kolay anlaldn sylemek onun bir izlerevresi olduunun ak kantdr. Geri bu izlerevre yalnzca saray etrafndaki sekin zmre olarak homojenletirilmi ve Osmanl divan iirinin tekiletirilmesi bunun zerinden ina edilmitir ama halkn da dahil olabildii burjuva kamusal alannn modern zamanlarn bir icad olduu anmsanrsa, Osmanl divan iirinin tekiletirilmesinin aka anakronik olduu grlebilir. Bu anakronizmi grmekten uzak olan Bezirci, yine de Osmanl divan iiri ile kinci Yeni arasnda, benzerliklerin varlna ramen, divan iirinin ayr bir an ve evrenin rn olduunu ve dolaysyla kinci Yeniyi Divan iirinin ayns ya da uzants sayma[nn] doru olmayaca sonucuna

163

varr (50). Ancak burada nemli olan, Bezircinin bu farklla iaret etmesinden daha te, hem Bezirci hem de dier yazarlar tarafndan byle bir karlatrmann olanakl grlmesidir. Trkiyedeki edebiyat kurumu, Osmanl divan iirini tekisi olarak kullanrken, o gnk edebiyatta ne istenmiyorsa o nitelikler bu iire yklenmitir. Halktan uzaklk, biimilik, zor anlalrlk, ulusal olmama (kozmopolit), sekincilik gibi zellikler faydac edebiyat kurumunun bnyesine almak istemedii nitelikler olarak belirir. Bylece edebiyat kurumunun ina edecei yeni ve ayn zamanda modern edebiyatn tekisi de belirlenmi olur. Divan edebiyatnn icad srecinin, Trkiye modernlemesinin genel eilimlerine dorudan yantlar vermesi sayesinde baarl olduunu sylemek gerekir. Bu ina sreci modern olmay yalnzca eskiden, daha dorusu Doulu olmaktan kurtulmakla yeterli sayp yerli z halk edebiyatnda bulurken, modern bir kltrn temsili olabilecek bir iirin nn tkamtr. Dolaysyla, modern dnyay temsil etme iddiasyla ortaya kan ve bu nedenle zerk estetik kurmaya alan bir iirin, Trkiye modernlemesinin baskn eilimiyle atmas olaandr. Osmanl divan iirinin tarihsel koullarndan kaynaklanan nitelikler, anakronik biimde edebiyat kurumunun dna itilirken ama, yalnzca bu iiri Osmanl geleneinin paras olarak olumsuzlamak deil, asl olarak nasl bir edebiyat istenmediini belirlemektir. Osmanl divan iirinin olumsuzlanan niteliklerinin ayn zamanda estetik zerkliin baz nitelikleri olmas bir rastlant deildir. Bu noktada, estetik zerklie bal kalan kinci Yeninin divan iiriyle karlatrlmas aklk kazanr. kinci Yeni, Osmanl divan iiriyle estetik dzeyde bir sreklilik gsterdii ya da gelenein bu koluyla balantlar kurmay denedii iin deil, Trkiyedeki edebiyat kurumunun estetik zerklik karsndaki olumsuz tavrna kart bir anlaya

164

sahip kt iin bu karlatrmann konusu olur. Baka bir deyile kinci Yeni ile divan iirinin karlatrlmas, Trkiyedeki edebiyat kurumunun estetik zerklik kartlnn bir sonucudur. kinci Yeni, Ahmet Haim gibi birka istisna darda tutulursa, bir dnemin karakteristii olarak estetik zerklii savunan ilk harekettir. kinci Yeninin bu savunmas, grnrde olmasa da paradigmatik bir deiimi beraberinde getirdii iin, genel kannn aksine muhalif ve devrimci bir nitelik tar.

3. kinci Yeninin Muhalefeti Trkiyede kinci Yeni iirini bir ka edebiyat olarak deerlendirenler genellikle sosyalist eletirmenlerdir. Asm Bezirci bu eletirmenlerin en ne kan temsilcisidir. Bezirci, sonraki kuan bak as zerinde de etkili olmu bir eletirmendir. Ancak, Bezircinin eletirisini Trkiyedeki edebiyat kurumundan bamsz olarak, yalnzca marksist kuram asndan deerlendirmek mmkn deildir. Yukarda ele alnd gibi Bezirci, kinci Yeni ile divan iirini karlatrrken de, kinci Yeninin estetik zerklii yerine burnumuzun dibindeki z varlmz olan halka ve onun yaayan kltrn[] teklif ederken, markist kuramdan daha ok Trkiyedeki edebiyat kurumunun parametrelerine bal kalmaktadr. Orhan Koakn (2002: 407, zgn vurgu) belirttii gibi, Bezircinin en belirgin isim olarak ne kt sol eletirinin kinci Yeniye tepkisi[nde], Gkalpin milliyeti savlarna hibir yeni dnce ekleyeme[mesi], ilgin[tir]. zellikle Asm Bezirci ve Attil lhann kinci Yeni eletirilerinde ne kan, bu iirin biimci olduu ve bu nedenle de devrimci saylamayacadr. Kukusuz, Bezirci ve lhan devrimci nitelemesini sosyalist anlamnda kullanmaktadr ancak devrimci nitelemesinin ayn zamanda muhalif anlamna

165

gelmesinden dolay onlarn bu eletirisi kinci Yeninin muhalif yann grmenin nne nemli bir set ekmitir. Oysa kinci Yeni, hem edebiyat kurumu hem de Trkiye modernlemesinin ina ettii zne asndan bakldnda muhalif bir iirdir. Yukarda belirtildii gibi edebiyat kurumu karsndaki ak muhalif tavrnn yan sra, aada ele alnaca gibi Turgut Uyar ve Cemal Sreyann iirinde cinsellik, Ece Ayhann iirinde tekinin dilini kurma noktasnda kinci Yeni iiri ak bir muhalefet sergiler. Ahmet Oktay, Asm Bezircinin kinci Yeni eletirisine cevap verdii Hep O ark balkl yazsnda, Trkiyedeki sosyalist airlerden biri olan mer Faruk Toprakn muhalefetiyle kinci Yeni airlerinden biri olan Ece Ayhann muhalefetini karlatrr. Oktaya gre (1995: 403, zgn vurgu), Trk iirinin geliimi iinde bakldnda, E. Ayhann rnein Devlet ve Tabiatta gelitirdii muhalefet dzeyini, 1970ler Trkiyesinde bir . F. Toprak dleyememitir bile. Oktay, baka bir yazsnda da kinci Yeni iirindeki muhalefetin farklln, sosyalist air kran Kurdakul ile Turgut Uyarn iirlerini karlatrarak belirler. Oktay (2002: 88), Kurdakulun iirinde heroizmin ve katlanmann ne ktn, buna ramen Turgut Uyarn iirinde tevekkl dilinin reddedildiini belirtir. Muhalif olmak varolan paradigmalara kar kmak ve bunu ykmak olarak alndnda, kinci Yeninin ak biimde muhalif olduu grlr. Ancak kinci Yeninin muhaliflii ancak metnin stratejisi aa karldnda ya da anlalabildiinde grnr olur. Belli bir politik z ekip almay bekleyenlerin bu iirdeki muhalif tavr grememesi artc deildir. kinci Yeninin modernizmi ele alndnda bu muhalif konum ok daha ak olarak grlebilecektir.

166

ALTINCI BLM

KNC YENNN MODERNZM

kinci Yeninin iine doduu kltr, byle bir iirin yazlmamas iin btn aralar hazrlamtr. Bunu yalnzca kinci Yeni karsndaki dirente grmek mmkn olduu gibi, aradan geen yarm asrdan fazla zamana ramen hl bu iirin kltrde kuatc bir konuma gelememesinde de grmek mmkndr. kinci Yeni, modernlii temsil etmeyi baaran nemli bir iir olmasna ramen o kltrn iinde hak ettii bir konuma ulaamamtr. Bu durum, Trkiyede modernizmin nasl kavrandna grmeye olanak salamas bir yana, Trkiye moderlemesinin nasl bir yol izlediini de gsterir. Trkiye modernlemesi, zerklii temel deer alan bir kltr deil, aksine zerkliin ve onun kltrel yansmalarnn hor grdld bir kltr tercih etmitir. kinci Yeninin zerk iir diline gsterilen diren, Trkiye modernlemesinin, modernliin yarataca karmak kltrden arnmak istediine iaret eder. Trkiyede zerk birey ve kendi zerkliini yazd iirde duyuracak air, yaratlmak istenen modern cemaate bir saldr olarak deerlendirilir. Orhan Koak (1990: 26), kinci Yeninin yeni bir edebiyat deil, yeni edebiyatn kendisi olduunu sylerken bu iiri, nceki iirden kkl biimde ayrr. Orhan Koaka gre, kinci Yeniden nceki airler yeniye geerken bir eretilik ve nedensizlik duygusuyla tant ama bu tanklk, airi kamusal dilden koparmad, yabaniletirmedi, grece saydam bir kltr ve iletiim dilinin uzana drmedi

167

(27). kinci Yeniden farkl olarak hibir davrann bir i deney, bir znel yaant olarak sahiplenmiyordu. Koaka gre Yaadklaryla kendisi arasnda kamunun (cemaatin, dinin devletin, kltrn) iaretleri vard; davranlarn kendisi deil bu kodlar anlamlandryordu; szcklerin anlam ufkunu izen de onlard (27). kinci Yeni ise, bireyin btnden ayrlmasyla bir dilin bulunmasn ayn deney olarak yaad: zne, ncesiz plak yaantya kayarken, kendini tutan balardan da zld, anlam hemen ak olmayan bir dille dnyay ve kendi iini yoklarken dili bulandrd, plak yaantyla bulutuu an bir kamama gibi duydu. znelliini i doluluunu bazen sessiz bir mucize, bazen de bir lanet gibi stlendi. (27) Orhan Koak, kinci Yeniyi yaant/deneyim kavram ekseninde yorumlarken, ayn sreci zerklik asndan deerlendirmek ve benzer yarglara varmak mmkndr. kinci Yeni yalnzca edebiyat kurumu iindeki belirlemeleri deil, kltrdeki yerleik deerlere de aykr gelen bir tavra sahip kmtr. iir dilinin zerkliini siyasal alandan kurtarrken, iirinin konusuyla (Trkiyedeki yaygn deyile zyle) ahlak deerleri sarsar ve o gne kadar airlerin zellikle kand atmaya, kastl olarak girer. Dolaysyla atmann da olduu ve bunlarn yine ayn kltrn iinde zleceine inanlan modern kltr temsil eder. kinci Yeni airlerinin cinsel ahlak karsndaki tavr, yerleik ahlaktaki kltrle atma iindedir. Bu nedenle Orhan Koakn saptamasyla, onlarn deneyimi plak biimde anlatmaya kalkmas bir lanete dnr. kinci Yeni iirde zerk bir dili kullanrken bu yalnzca Batl temsil biimlerini kullanma amac tamaz. zerklie yalnzca dilde deil, dnyay kavrayta bal kalr. Dolaysyla, etkisini de ancak zerkliin kavranabildii yerde

168

gsterebilir. Her ne kadar edebiyat dntrmek konusunda etkili olamam gibi grnse de, aslnda ortada grnmeyen bir paradigma deiimi vardr. kinci Yeniden sonra, iir bu tarzn devreye soktuu eletirel aralarla, en bata imge olarak adlandrlan kavramla, dnlmeye balanr.

A. Estetik zerklik Trkiyede estetik zerklikten sz edebilmek iin en bata, estetiin siyasal alandan bamszlamasn salamak gerekmitir. Trkiye modernlemesinin nclerinin aydnlanmac deerlere ball nedeniyle iir, yeni deerlerin en nemli tayc olma grevini yklenmi ve dolasyla zerk bir estetik alann olumasna izin verilmemitir. Yazar, dnyadan tamamen kendini ayrarak yaptn kuramayaca iin bu durumun olumsuzlanacak bir yan olmad sylenebilir. Ancak politik edebiyat ile politika iin edebiyat arasndaki ayrmn hi olmamas ya da olsa bile hayli belirsiz kalmas, bir metni edeb klan niteliklerin zerine hi dnlmemesini ya da ancak politik bir dolaymla dnlmesine neden olmutur. Politik dolaym derken kastedilen, metnin istese de istemese de politik bir ierik tamas deil, edebiyatn politik bir sylemden dorudan izler tamasdr. Bu konuda da yine balang inasi, Namk Kemal ve Ziya Paadr. inasi ve Ziya Paa, edeb metnin politik bir sylem iermesinin bir alt biimi saylabilecek ahlaki t vermeyi tercih ederken, Namk Kemal dorudan politik bir sylemi kullanmay tercih eder. Namk Kemalin en ok bilinen iirlerinden birisi olan Hrriyet Kasidesi, bu politik sylemin en iyi rneklerinden biridir. Namk Kemalin iiri, estetik bir deerlendirmeye tabi tutularak nemli kabul edilmemi; bu iirlerde savunulan politik grler, Trkiye modernlemesinin sahip kt deerlerin ncs olduu iin Hrriyet Kasidesinin airi kanonik olmutur. Namk Kemalin politik yol

169

gstericiliine benzer biimde inasi de, Fransz edebiyatndan eviriler yaparken zellikle pedagojik yn ne kan falbler evirmeyi tercih etmitir. Tanzimattan sonra Namk Kemalle birlikte en ok ne km kanonik bir air olan Tevfik Fikretin de en iyi bilinen iirleri dorudan istibdat ynetimine kar (Bir Lahza- Tahattur) ya da ttihat ve Terakkinin politik uygulamalarna karnda duyduu hayal krkl (Doksan Bee Doru) dolaysyla yazd iirler ile zellikle Halukun Defteri kitabnda toplanan ve Trk genliine ynelik tlerinden oluan iirlerdir. Fikretle ayn dnemde Mehmet Akif Ersoy da, bambaka bir ahlaka dayansa da (slam ahlaka), yine tler veren iirler (Kfe, Seyfi Baba vd.) yazmtr. Politik ve ahlaki tn daha da i ie getii bir tarz Mehmet Emin Yurdakul ve zellikle Ziya Gkalpte de grmek mmkndr. Ziya Gkalpin takipisi olan ve 1911 ile 1937ye kadar baskn eilim olan Hececi iirde de, Ziya Gkalp kadar ak olmasa da bu tavra rastlanr. Hececi iirden bamsz olarak nklap edebiyat dneminde de ayn zellik grlr. rnein Behet Kemal alarn iiri, kendisini nklap ahlakna adamtr. Politik sylemin belirgin biimde grld Nzm Hikmet iiri, Tevfik Fikretin iiriyle benzer bir noktada buluur. Her ne kadar Nzm Hikmetin iiri, iirsel ifadedeki baarsyla bu politik doruculuunu geri itmeyi baarsa da, onun devam saylan ya da en azndan Nzm Hikmetten dorudan etki tadn dnen airler, Nzm Hikmetin iirinde politika iin iir anlaylarna temel oluturabilecek metinler bulmulardr. Garip airleri ise, politik bir sylemden uzak olan bir iir yazmalarna ramen, 1945den sonra zellikle Melih Cevdet Andayn iiri, Nzm Hikmet sonras iirle ayn noktada bulumutur. kinci Yeni ise, hem politik sylemden hem de ahlak tlkten tamamen uzak bir noktada, estetik zerklie dayanan bir iir anlayn ortaya koymutur.

170

1. Politik Sylemin Uzanda kinci Yeni tarznda, iirden dorudan ekilip alnabilecek bir politik syleme rastlamak imknszdr. Bu noktada kinci Yeninin yine Trke iir geleneinde paradigma d kaldn sylemek yanl olmaz. zellikle Nzm Hikmetin iirden sonra Trkiyede sol edebiyatn beklentisi, iirde belli bir dnya grnn savunulmas olmutur. Ancak bu, yalnzca sol edebiyata zg bir durum deildir. Millyetilik ve Kemalizm gibi politik projeler de, benzer bir sylem ina etseler de, bunlarn ideolojisi doallatrlarak topluma mal edilmek istendii iin, sanki politika dym gibi sunulmu, politik iir olarak daha ok sosyalist airler ve bir oranda slamc airler ne karlmtr. Ders kitaplarna alnmayarak kanon d braklan bu airler srekli politik olmakla sulanrken, iktidarn politik saymad iirin snr da belirlenmi olur. rnein Behet Kemal alar, iirlerinde aka millyeti bir sylemi ortaya koymasna ya da Fazl Hsn Dalarca Kemalizmin ilkelerini iirinde aka savunmasna ramen hibir zaman politik olmakla sulanmazken, Nzm Hikmet, Attil lhan ya da Melih Cevdet Anday ideolojik iir yazmakla sulanmtr (Kaplan, 1997: 151, 263, 389). kinci Yeni ise ne Nzm Hikmet gibi toplumcu ne de politik kabul edilmeyen bir iiri yazm, aksine ikisinin de uzanda kalarak, politik sylem beklentisinin karsnda duran estetik zerklie sahip kmtr. Her ne kadar kinci Yeni airleri, sol dnya grn sahiplenseler de, bu, onlarn iirinden dorudan ekip alnabilecek bir z nedeniyle deil, iirlerinden bamsz olarak yazlar ya da kiilikleri yoluyla bilinen bir durumdur. kinci Yeni tarznn politik sylemin uzanda kalmas, iirden dorudan ekilip alnacak politik bir z bekleyenlerin eletirisine uramtr. zellikle Asm Bezirci, sosyalist eletirmenlerin ncs konumuyla bu iirdeki dnya grnn sakat yanna dikkat ekmitir. Ancak yukarda da belirtildii gibi, Bezircinin

171

eletirileri, kinci Yeninin sosyalist dnya grne kartl ya tarihsel materyalizme aykrl ekseninde deil, Trkiye modernlemesinin belirledii halkn anlayaca iir ekseninde ekillenmitir. kinci Yeni tarz, yalnzca yazlan iirle deil, bu iiri savunan yazlar yoluyla da politika d saylmak istenmitir. kinci Yeni iirinin politik sylemden uzak iir dilini meru klmak iin ileri srlen argmanlarn banda uzmanlama gelir. kinci Yeniyi ilk gnlerinde eletirel olarak deerlendirmek noktasnda bir hayli emek harcayan ve bu nedenle kinci Yeniyi savunduu gerekesiyle eletirilen Muzaffer lhan Erdost (1997: 40), yazlarnda iirden artk politik bir sylemin beklenemeyecei, politika yapmak iin iirden daha elverili aralarn olduunu ileri srerek, yeni iirin bir dava iiri olamayacan belirtir. Erdosta gre, Bugn deien bir a karsndayz. Dnr, aydn, bunaltan sorunlarn zm yollarn, ozan okur ile birlikte gazetelerde, dergilerde oku[maktadr]. Bu nedenle de Atomun paralanmasndan, hele Sputnikten [uzaya yollanan ilk uydu] sonra, iirin gnmz insanlna yapaca hizmette hl bir kuran , bir incil bekle[mek] (66) artcdr. Erdost gibi lhan Berk de, uzmanlamaya vurgu yapar. Ancak Berkin referans Paul Valerydir. Berke gre (1993: 95-96), nsan gcnn belirli yollara ayrlmasn isteyen bir ada, iir artk z konusunu bulabilecek, ortaya saf iir haliyle kabilecektir. Muzaffer lhan Erdost ve lhan Berk, iire baklaryla Trkiye modernlemesine aykr konumdadrlar. iirin toplumsal sorunlara zm srecinde bir ara olmas beklenirken, kinci Yeniyi savununlar iirin bu uurda ie yaramayacan nk onun amacnn farkl olduunu belirtirler. Bu, aka estetik zerkliin savunulmasdr. iir, amac kendinde olan (autotelic) ve baka bir eye gerek duymadan kendisine yeten (self contained) zerk bir yap olarak

172

kavranmaktadr. Muzaffer lhan Erdostun ve lhan Berkin, estetik zerkliin savunmasna dnk bu dncelerini dile getirirken dava iiriden sz etmeleri Trkiyede iirin o gne kadar nasl dnldne de iaret eder. Dava iiri Trkiye asndan paradigmatiktir ve aada ele alnaca gibi, kinci Yeni sonrasnda da ayn paradigma yeniden devreye girecektir. kinci Yeninin politik sylemin dnda kalmas ve edeblii metinde aramasnn bir rnei de farkl dnya grne sahip airlerin ayn at altnda toplanabilmesinde kendini gsterir. kinci Yeni tarznn nclerinden biri olan Sezai Karako, Trkiye modernlemesinde zellikle 1930 sonras tekiletirilen slam dnya grne sahip olmasna ramen, kinci Yeninin dier solcu airleriyle ayn tarzda bulumutur. Bylesi bir buluma, Trkiyede ilk kez yaanmaktadr. Tanzimattan itibaren ortaya kan edebiyat/iir hareketlerinde airlerin benzer dnya grlerini paylatn ve iirlerinin de bu ortak paylamdan derin izler tadn grmek mmkndr. rnein Be Hececiler olarak bilinen hecenin ilk kuak airleri, politik olarak benzer dnya grne sahiptirler. Aslnda Trkiyede edebiyatlar arasndaki politik ayrma 1930dan sonra balamtr. Nzm Hikmet, Necip Fazl, Peyami Safa 1930larn banda yan yana yazabilirken, 1930larn ortasndan itibaren ak bir kamplamann taraf olmulardr. Kukusuz bu Trkiyedeki siyaset kltrnn ekillenmesinden derin izler tayan bir durumdur. kinci Yeni ise, tm bu kamplamalarn dnda kalarak, edebiyat noktasndaki ortakl bir arada olmak iin yeterli sayar. Sezai Karakoun kinci Yeni airleri arasnda saylmas, Trkiyedeki entelektel tarihe aykr bir durum olarak, kinci Yeninin estetik zerklie dayanan bir hareket olduunun en ak kantlarndan biridir. kinci Yeninin politik sylemin uzanda, zerk bir iir dili etrafnda kurulan bir tarz olduu, 1965 sonras iire bakldnda daha ak grlebilir. 27 Mays 1960

173

darbesinin ardndan, Anayasann verdii grece zgrlk ortamnda sosyalist hareketin etkinlik kazanmas edebiyata yansm, politik sylemin metinden dorudan ekilip alnaca bir iir yazlmaya balanmtr. Byle bir iirin, kinci Yeninin zerk iir dilini eletirmesi kanlmazdr. Bu eletirilerde kinci Yeni, burjuva sanat kabul edilmi, bu iirin zerk iir dili de yine halkn anlayaca edebiyat iddiasyla gerici bulunmutur. zellikle 1970li yllarda yazlan iire bakldnda, iirin byk oranda politik fayda amacyla yazld, bu nedenle de ayr bir iir dilini deil, tersine bildiri dilinin tercih edildii gzlemlenebilir. kinci Yeni airleri bu dnemde, zerk iir dilinden tamamen vazgememekle birlikte, iirlerini amay tercih etmilerdir. Ancak, iir dilini daha anlalr klma amac tayan bu ynelimde, kinci Yeni airlerinin estetik beenisinin izlerini srmek, baka bir deyile bu iirin dnemin slogana kayan diline yaklamadn, zerk iri diline bal kalmaya devam ettiini sylemek gerekir. kinci Yeni, en bandan beri, iiri politik alann dnda ayr bir alan olarak grmtr. Baka bir deyile iir, kendi kurallar kendi iinde olan ve politik ya da ahlaki bir anlatya gerek duymadan da kendi deerini ortaya koyabilen bir yap olarak anlalmtr. yle ki, iir yalnzca politika, ahlak, din vb. gibi edebiyat d saylan alanlardan bamsz olarak deil, baka sanatlardan da bamsz bir alan olarak dnlmtr. rnein Ahmet Haim, iirde anlam aramann gerek olmadn ileri srp iirin mzie yakn bir ara-dil olduunu sylerken, kinci Yeni airleri byle bir anolojiye gerek duymadan iiri kendi iindeki yeterliliine yani kendisine yeten yapt anlayna bal kalmlardr. kinci Yeninin bu bamszlk ve kendine yeterlilik iddiasnn, hem yazlarda hem de iirlerde grlebilecei bir baka nokta da ahlak karsndaki konumudur.

174

2. Ahlakn tesinde Trke iirde ahlak, zellikle cinsellik noktasnda dmlenmi, modern airler cinsellii anlatmakta ketum davranmlardr37. Modern bir dnyay anlatt sylenen Yahya Kemalin iirinde bile sevgili, henz gerek bir insan olmay tam anlamyla baaramamtr. Ahmet Haimde ise, sevgili geleneksel edebiyattaki gibi hayli soyut zellikler tar. airlerin byk ounluunun erkek olmas nedeniyle, kadn olarak ele alnabilecek sevgili, ilk kez bedensel varlyla Necip Fazl ve Nzm Hikmette karmza kar. Necip Fazln, mslman dnya grne sahip ktktan sonra reddettii ve yaymlanmasna izin vermedii Kadn Bacaklar iiri (kadna baktaki derin sorunlar bir yana braklrsa) kadn bedeninin dorudan anlatld ilk iirlerden biridir. Ayn yllarda Nzm Hikmet de Taranta Babuya Mektuplar kitabnda, karsn dnen adamn onun bedenini arzulamas anlatlr. Buna ramen Garip iirine gelinceye kadar, cinsel ahlak karsnda ak bir kar ka rastlanmaz. Orhan Veli, hem anlatt kadnlar hem de cinsellie bakyla Trke iirde aykr bir konuma iaret eder. Vesikal Yarim, ofrn Kars gibi iirlerinde hayat kadnlarn ya da kocasn aldatan kadnlar, herhangi bir olumsuzlamaya yer vermeden anlatr. Orhan Velinin iirinde, ak konusunda ise, o gne kadar rnei olmayan bir rnt vardr. Duygusal yan geri ekilmi, bunun yerine cinselliin de dahil olduu hercai bir ak anlay egemendir. Orhan Velinin iirinde cinsellii basklamaya dnk ahlak kurallar bir yana braklm, bunun yerine yaanann (ya da yaanmas arzulanann) anlatlmasna nem verilmitir. kinci Yeni iirinde ise ak biimde ahlak kartla rastlanr. kinci Yeni airlerinin hem iirlerinde hem de baz yazlarnda dorudan bunun izini srmek mmkndr.
Bu konuyu tarihsel sreklilii iinde ele alan iki alma iin bkz. Cemal Sreya. 2004. Sevginin Halleri. Toplu Yazlar 1. stanbul: Yap Kredi Yaynlar. 30-37. Laurent Mignon. 2002. ada Trk iirinde Ak, klar, Meknlar. Ankara: Hece Yaynlar.
37

175

kinci Yeni airlerinin zellikle cinsel ahlak karsndaki konumlar, onlarn yaadklar dzene kart olmasnn ak bir kantdr. Bu noktada u soruyu sormak gerekir: Niin kinci Yeni airleri, baka bir deere deil de, cinsel ahlaka saldrma ihtiyac duymulardr? Bu sorunun yant, hem Trkiyede kltrn nasl ekillendiini grmeye hem de kinci Yeni airlerinin, iddialarn aksine, ne kadar yerli olduuna iaret eder. kinci Yeni, Bat iirine yknmek yerine yerli kltrde att deerlerin iiri yazmaya alarak yerli z ortaya koyar. Oysa bu yerli z o gne kadar belirlenmi bir mill ya da yerel ze karlk gelmez, airin dnyay kavrayndan kaynaklanr. Ahmet Oktay (2002: 76), [s]iyasal dzeyde uygulanan baskdan kurtulu arayan imgelem[in] imalar ve irekletirilmi ierik yanstm yoluyla yasaklnn ifade edilmesine ynel[tildiini] ve [b]u yasaklnn en uygun davurum alan olarak da cinselli[in] seil[diini] belirtir. Gerekten de kinci Yeni airlerinin iirlerine bakldnda, cinselliin o gne kadar hi olmad biimde youn kullanldn ve dahas zgrle cinsel baskdan kurtulmak yoluyla ulalacann ima edildiini grmek mmkndr. Turgut Uyarn Akaburgazl Yektann Mahkeme Kararn Aldnda Syledii Mezmurdur iiri, lhan Berkin Galile Denizi kitab ve Cemal Sreyann pek ok iiri, cinsel ahlakn karsnda bunalan, hatta kstrlan kiilerin bu ahlak dzenle atmaya girmesini anlatan rneklerdir. zellikle Turgut Uyarn Akaburgazl Yekta (1984: 83) iiri o gne dek Trke iirde pek izin verilmeyen bir durumun anlatlmas nedeniyle ne kar. Akaburgazl Yekta, kente gelmitir ve Glsmle Sinann evinde kalr. Yekta, bir gn arkada Sinann kars Glsmle Allahn emri olurlar. Bu fark edildiinde, nce toplumdakiler tarafndan ardndan da adl olarak yarglanrlar. Bu iirin ayrc nitelii, Yektann yaananlar karsnda

176

utan duymamas, aksine yaadn Tanrnn doasna katt tad olarak savunmasdr: Ben o zaman, Tanrnn benim yapma katt tatlarn, bende tedenberi durmakta olduunu, daha telere kadar da durmakta sregideceini fark ettim. Bu beni kendi yanmda yceltiyordu. Glbeyaz benim topram ileyen kazmayd. Gnah olamazd yaptmz. (1984: 86) O gne dek Trk edebiyatnda ak- memnu, hep byk bir gerilime yol aarken, Turgut Uyarn iirinde bu gerilim yerini Tanrnn insann yapsna katt tata brakmaktadr. Trke iirde ilk kez cinsellik bu denli doal alglanmakta, toplumun dzeninin yerine insann doas ne karlmaktadr. lhan Berkin Galile Denizi adl kitabnda ise, stanbulun yeniden kurulmas hayal edilir. Bu yeniden kurmada cinsellik, zgr olmann en nemli belirtilerinden birisi olarak belirir. Bu stanbulda her ey yerini aka brakacak[tr] (1999: 200). ncilin deitirilip yerine yeni bir ncil konulurken bu ncildeki deiim yine cinsel zgrle iaret eder: Saint Antoine dnyaya bakyor, Dnya hi kt deil, Fotini Nermerolu hi kt deil, diyor kendi kendine. Bir ncil istiyor, Bir incil veriyorlar Alyor birok yerlerini iziyor, yeniden yazyor Bir buluttan Teo Fano, Manelli, Avi Antimos, Aklini geliyor Diz kyor Salomi Yok diyor Antoine ilk, byle ey yok artk diyor Salomiyi tutup kaldryor

177

Yeni ncili uzatyor Kalinaya Bundan sonra ncil bu diyor.

Eleninin o yerleri yor birden Birden prl prl evren (1999: 204) iirde ncilin birok yerlerinin izilmesi ve Yeni ncille Eleninin yan yerleri, Yasann ortadan kalkmasyla cinselliin arasnda balant kurulduunu ak biimde imlemektedir. Cemal Sreyann iirlerinde erotizmin geni bir yer tuttuu genel olarak kabul grmtr (Ergl, 2003: 67-91). kinci Yeni airleri arasnda da cinsellii youn biimde anlatan air Cemal Sreyadr. Sreyann iirinde, sevgili olarak anlatlan kadn evlidir (Mignon, 2002: 120). Bunun toplumsal dzende yaratt atma bir yana, Sreyann iirinde de basklanm cinsellik, Uyar ve Berkteki gibi zgrln nndeki engeldir. Aynen Akaburgazl Yektann bak gibi, Cemal Sreyann iirinde de cinsellik gnah olmaktan karlr: Aydnca dnmeyi iyi biliyorsun eksik olma Yatakta yatmay bildiin kadar Sayn Tanrya kalrsa seninle yatmak gnah, daha neler (vercinka, 2003: 38) Yine Cemal Sreyann iirinde cinsellik utan olmaktan kar: nce bir ellerin vard yalnzlmla benim aramda Sonra birden kaplar alverdi ardna kadar Sonra yzn onun ardndan gzlerin dudaklarn Sonra her ey kp geldi

178

Bir korkusuzluk ald yrd evremizde Sen kardn utancn duvara astn Ben masann stne kodum kurallar Her ey ite byle balad nce (nceleyin, 2003: 13) kinci Yeni airleri arasnda cinsellik balamnda ahlak kartln en sert biimde anlatan air Ece Ayhandr. Ece Ayhan, yalnzca cinsellik noktasnda deil, tekinin dilini bulma abasyla, sert muhalif bir tavr sergiler. Ece Ayhan dier kinci Yeni airlerinden farkl olarak, ahlak kartln, kiisel zgrle saldr olarak almann tesine tayarak, ideolojik belirlenim asndan znenin ina srecinde ele almay dener. Ece Ayhan iirinde ecinseller, orospular ve toplumun tekisi olarak belirlenenlerin dili, Trkiye modernlemesinin ina ettii znenin dilinin karsna karlr. kinci Yeninin siyasal alandan bamszlamas, dorudan dilsel bir zerklie iaret ederken, ahlaktan bamszlamas iirde anlatlacak evrenin snrlarnn yklmas yoluyla bir zerklik talebi olarak belirir. Hem siyasal alandan hem de ahlaktan bamszlama sonucunda bireyin, dnyay kendi kavray asndan iirde temsil etmesi olanakl hale gelebilmitir. Dnyay kendi bak asndan kavrama ya daha dorusu kavrayabilme yetisi, modernliin yaratt zerk bireyin varlna baldr ve kinci Yeni, byle bir birey anlayna bu denli ak sahip kan ilk iirdir. kinci Yeninin bu modernist tavr salt politik sylemden bamszlama, ahlakn kskacndan kurtulma noktalarnda deil, nesneleri ve dili kavrama noktalarnda da kendisini gsterir.

179

B. kinci Yeni ve Temsil kinci Yeni, dnyay ortak bir dille temsil etmenin yerine bireysel dil kullanmn ve kiisel duyarll ne karan bir iirdir. Trke asndan yeni olan bu dil, kendi zamannda anlalmazlk nedeniyle sulanrken, imge, bu iiri anlamakta en nemli terim haline gelir. kinci Yeni, nesnelerin kabul edilmi halini deil, imgelemdeki halini anlatr. mgelemin bu denli ne kmas, karmak metaforun iir iin vazgeilmez hale gelmesine yol amtr. Bu noktada kinci Yeninin dnyay iirde temsil etmeyi kkl biimde dntrdn sylemek yanl olmayacaktr.

1. Ve Zurnann Ucunda Yepyeni Bir ingene kinci Yeninin tarihi asndan zel bir anlam atfedilen Cemal Sreyann Gl iiri Gln tam ortasnda alyorum dizeleriyle balayp Ve zurnann ucunda yepyeni bir ingene (1999: 12) dizesiyle biter. 1954 ylnda Yeditepe dergisinde yaymlanan bu iir, Trke iirde yeni ve farkl bir duyarlla iaret eder. Hilmi Yavuz, bu iirin Trke iire getirdii farkll yle belirtir: Gl iirine gelinceye dein, her akam sokak ortasnda ldke gln ortasnda alayan birini daha grmemitik hibirimiz (alntlayan Perinek ve Duruel, 1995: 95). Mehmet H. Doan da (1969: 7) ayn iirin bir yanyla kopuu, te yandan klan kayna en ak ekilde gsterdi[ini] ifade eder. Doana gre, bu iirin ilk dizesi Cemal Sreyann olgunluk dnemini anmsatrken, arkadan gelen drt dize, Garip duyarlna gider (7) ve iir artc, muzip, yeniye dnk, Ve zurnann ucunda yepyeni bir ingene dizesiyle biter. Gerekten de bu iir yalnzca Cemal Sreyann deil, kinci Yeni tarznn, deiime iaret eden iirlerinden biridir. zellikle iirin son dizesi, airin dnyay baka trl kavradnn ak kantdr.

180

Bu iirde ingenenin azndaki zurna yerini zurnann ucundaki ingeneye brakr. Bylece zurnacya deil de, nesneye, yani zurnaya dikkat ekilir. Nesnenin nem kazanmas, nesneyle ilikiye geen insann kendi bak asnn ne kmasnn sonucudur. Fenomenolojik bir dnm olarak adlandrlabilecek bu durum, nesnenin nem kazanmasn ve dolaysyla benlik kavrayn da beraberinde getirecektir. Nesnenin byle bir nem kazanmas, kinci Yeni iirinin ardndaki zerk bireyi grmeye olanak verir. Sezai Karako, kinci Yeni iirinin Garipten ayrld noktay belirlerken, Garip airlerinin verili bir dnyayla ilikiye getiini oysa kinci Yeni airlerinin bireyin her hareketini sanki bir olaym gibi kavradn dile getirir. Sezai Karakoa gre (1997: 27), Cemal Sreyann Laleliden dnyaya doru giden bir tramvaydayz dizesi yeni iiri zetler: Klasik air, azgn bir davetle neredeyse topran sonuna gider. Umak, kayp gitmek, kap dnmemek artyla. Orhan Veli Akmnda ise insan, Laleliden kar bir yolculua ve tramvaya atlar; ama mutlaka Sirkeciye gider. Yeni gereki akmda ise [] Laleliden kar yolculua, tramvayla, ama dnyaya gider. (Ben)in en kk davran bile byk bir haber gibidir. Benin ne kmas, nesneleri kavramay ve dnyay temsil etmeyi daha bireysel klacak ve air, uzlamsal bir dnyay bildik iirsel rntlerle anlatmak yerine, kendi bak asn ne karan bir dili tercih edecektir. Onun iin artk her davran, anlatlmaya deecek bir olaya dnecektir. Orhan Koakn belirttii gibi, bu, yaantnn plak haliyle iire girebilmesidir. kinci Yeninin yapsn belirleyen de, bu noktada, zerk birey nosyonudur. Bu zerklie sahip kmak ise, Trkiye asndan yeni ve direnle karlanan bir davrantr.

181

2. mgelemin Dnm kinci Yeni airlerinin dilsel tercihi, eylerin dzenine kar gelen zerk bir iir dilidir. Bu dil sayesinde dnya, kabul edilmi biimiyle deil, airin imgeleminde ekillendii biimde anlatlr. Baka bir deyile, nesneler gerek dnyada olduklar biimde deil, airin zihninde yaratt imgeyle dile geirilirler. Anlatlan, verili dnyann temsili olmaktan te, airin grd dnyann temsilidir. kinci Yeniye gelinceye kadar, Trke iirde d dnyann temsili olan bir iiri anlatmak baskn eilimken, kinci Yeni d dnyann nesnel gerekliini bir yana brakp dnyay kendi kavray asndan anlatma yolunu tutar. Bu tutum, onun dilsel tercihine de yansr. kinci Yeni hakkndaki eletirel almalarda, ou zaman, (yanl biimde) imge olarak adlandrlan zellik, kinci Yeninin dnyay kavrama eklinin dile yansmasnn yanl bir yorumudur aslnda. mge, en genel anlamyla nesnelerin ya da durumlarn zihnimizde yaratt grntdr. Oysa kinci Yeni hakkndaki yazlarda imge, anlamszln ve ou zaman da metaforun karl olarak kullanlr. kinci Yeniyi eletirirken kullanlan anlamszlk nitelemesi, kinci Yeni airlerinin nesneleri uzlamsal anlatmamasnn sonucudur. Dnyay olduu gibi dile geirmek yerine, dnyann airin imgelemindeki biimiyle dile geirilmesi kinci Yeninin iir dilinde aka grlr. kinci Yeni iirinde metaforlarn ve dilsel sapmalarn bunca geni yer tutmas, dnyay alglamann bireysel kavray asndan dile getirilmesi arzusunun sonucudur. Edip Cansever (1993: 95), bir elma tad gezdiriyorum kafamda dediinde, airin dnyay baka bir biimde temsil etmek istedii aktr. Oysa, Trke iirde, metaforun byle bir kuruluunun pek rnei yoktur. Bu nedenle Canseverin dnyay kendi imgelemindeki biimde (elma tad) anlatmas, verili gereklie bal kalarak beklenti ufkunu belirleyen okur asndan artcdr. Bu iirin anlamsz

182

bulunmasnn nedeni de, iirden bir anlam karlamamasndan daha te, okurun beklenti ufkunun dnda kalmasdr. Bu beklenti ufkunu dntrmek iin kinci Yeni iirini anlamaya ynelik yazlarda, Hseyin Cntrk dilsel sapmann nemini vurgulayarak bu iirin atonal mzik gibi anlalmas gerektiini sylerken (2006: 184), Muzaffer lhan Erdost, Trke iirde o gne kadar doa gereinin esas alndn ama artk drt (sanat) gereini (1997: 28) anlatan bir iirin geerli olduunu belirtir. Erdosta gre, kinci Yeniden nceki kuak doay olduu gibi anlatma zellii[ne] (28) sahiptir. Oysa Yeni iirin dn bundan giderek ayrl[makta], yeni airler yeni dncelerle yeni szlerle bize yeni bir evren, ancak dncemizde kurulacak yeni bir dzen getir[mektedirler] (28). Onlarn ok szlerinde doasal bir gerek yok[tur] (28). Erdost yazlarnda bu zellii srarla vurgular ve doa gerekliinin yerini drt (sanat) gerekliinin aldn belirtir. Erdosta gre, bu iirin anlamsz ya da bir ey anlatmyor diye deerlendirilmesinin nedeni onun bu niteliinin anlalmamasdr. Bu iirde, Dilciklerin balanarak kurduklar, bir sz gerei vardr ve bu yzden Syledii bir ey vardr, ama bu yaantlarmz anlatan bir gerek deil. Bylece salt bir drt gerei[dir] (34).

C. kinci Yeniden Sonra kinci Yeni, dilin ve temsilin zerine dnmesi sayesinde edeblik ltn de byk oranda deitiren bir tarz olmasna ramen, onun bu nitelii karsndaki sert diren nedeniyle uzun yllar (1980lere kadar) fark edilememitir. kinci Yeni, hem estetik beeniyi hem de iir zerine dnmeyi byk oranda deitirmi olmasna ramen, bu deiimin etkisi kabul edilmek istenmemitir.

183

1. Estetik Beeni kinci Yeni iiri, Trke iirde aka grnr olmasa da edebiyat kurumunu dntren bir deiim gerekletirmitir. kinci Yeniye kadar edebiyat kurumunu etkileyen ya da bir biimde dntren drt deiimden sz etmek mmkndr: (1) Tanzimat airlerinin geleneksel iirin gerekilik anlayna ve toplumsal konumuna kar kmalar; (2) mill bir anlat ina etmek iin hece lsnn esas alnd ve Trkiyeye zg halklkn ekillendirdii mill iir ve baz farkllklarna ramen inklap iiri; (3) Nzm Hikmetin geleneksel iirin biimsel rntsn paralad serbest vezin ve (4) Cumhuriyetin ina ettii zne anlayyla ekillenen ama metinsel stratejisi asndan avangard bir nitelik tayan Garip iiri. Bu iir hareketleri nemli deiimler getirirken Ahmet Haim, Yahya Kemal gibi airler ise, Trke iirde bylesi bir dnm yaanmamasna ramen tekil dzeyde etkili olmutur. Bu hareketlerden farkl olarak kinci Yeni iiri, ok daha uzun mrl bir etki alan yaratabilmitir. nc konumdaki Tanzimat airleri, 1911 sonrasndaki dnemde kozmopolit Osmanl kltrnden tam anlamyla kopamadklar gerekesiyle bir oranda geersiz saylmtr. Mill iir ve nklap iiri ise, kendini zerk bir iir olarak tanmlamayp, aksine kendisini dnemin koullarna dorudan balad iin, bu koullardaki deiimle birlikte etki alann tamamen kaybetmitir. rnein, 1937 ylna gelindiinde mill (hececi) airler iin Orhan Veli, onlarn iir meselesine karmakla pot krdklarn syleyebilmitir. Hecenin kinci kuak ya da bamsz temsilcileri ise, etki alanlarn heceyle yazdklar iirlerle deil de, bu dnmlerin etkisiyle yeni bir iire yneldikten sonra, tekil dzeyde nemli bir air kabul edilmilerdir. rnein 1930lu yllarda iirleri antolojiler ve dergiler yoluyla geni bir dolama ulaan Behet Kemal alar, Garip ve kinci Yeni okundan sonra kanon d kalrken, Fazl Hsn Dalarca heceyle yazd ilk iirlerin ardndan

184

kendisini yenileyerek kanonik bir air olmutur. Bu deiimler asndan bakldnda Garip, tarihsel nemine ramen, estetik dzeyde, kendisine etki alan yaratamamtr. nceki blmde ele alnd gibi, bu iirin tarihselliini darda brakarak deerlendirme yapanlar, Garipin estetik adan yetersiz olduunu dile getirmilerdir. Oysa kinci Yeninin Trke iirdeki etkisi, yalnzca 1950lerde kalmam, sert kar klara ramen gnmze kadar devam etmitir. Hatta denebilir ki, bugnk Trke iirin estetik dilini kuran kinci Yenidir. Bu durumun en ak grlebilecei yer, iir eletirisinde imge terimine verilen zel nemdir. Kukusuz imge, ilk kez kinci Yeni iiriyle gndeme gelmemitir ama bunca yaygnlk kazanmas ve iir eletirisinin altn terimi haline gelmesi, kinci Yeni iirinin etkilerinden biridir. mgenin 1960 sonras iir eletirisinin en gzde terimi olduunu belirten Orhan Koak (1995: 115) u saptamay yapar: Bu dnemin iir yaznn bir btn olarak inceleyenler, dergilerde kalm ve unutulmu yazlara ve kk deinmelere bir btn olarak bakanlar, iirin neredeyse imgeyle zdeletirildiini de grebilirler. Her ne kadar imge, kinci Yeni sonrasndaki eletirinin en gzde terimi olsa da, yine Koakn belirttii gibi, imgenin ak bir tanm yaplmam [] Byle bir tanma ihtiya duyulmam[tr] (115). Buna ramen mge, btn bu dnem boyunca, hem iiri iir olmayandan ayran eydir, iirin ilenmesini salayan temel birimdir [...], hem de yeni iirin yeniliini ve zorluunu aklamak iin ilk bavurulan kavramdr (115). mgenin, kinci Yeni sonras iir eletirisi iin vazgeilmez bir terim olarak kabul edildiine dair en iyi rneklerden biri, Asm Bezircinin 1960da yaplan bir soruturmaya verdii yantta imge terimine ihtiya duymazken, bu metni 1974 ylnda kitabna alrken yantna imge terimini ekleme ihtiyac duymasdr. Bezirci, 1960 ylnda Yeditepe dergisinin yapt soruturmaya

185

verdii yantta, kinci Yeninin zelliklerini sralarken Gerein, zn soyutlanmas, bozulmas, deitirilmesi demesine ramen, bu metni 1974 tarihli kinci Yeni Olay adl kitabna alrken yantn u biimde deitirme gerei duyar: Gerein, ieriin soyutlanmas, bozulmas, deitirilmesi yahut ieriin yerini imgenin almas (93, vurgu bana ait). Trkiyedeki iir beenisinin deiimini, anlam ve imge tartmasnda bulmak mmkndr. Trkiyede, faydac edebiyat kurumunun baskn olmas nedeniyle iirin hep anlam ekseninde dnld nceki blmlerde belirtilmiti. kinci Yeni tarznn ortaya kt gnlerde de anlam beklentisiyle hareket edilerek, bu iirin anlamsz olduu sylenmitir. Ancak, kinci Yeni tarznn anlam beklentisine karlk vermemesinden dolay, yeni kavramlar gndeme gelmitir. Bu kavramlardan en nemlisi, imgedir. mge, her ne kadar kinci Yeni tarzn anlamakta ska bavurulan bir terim olsa da, daha balangcndan itibaren yanl bir odakla tartlmtr. mgenin yanl bir odakla ele alndn gsteren iyi bir rnek, Oktay Rifatn 1956 tarihli Peremli Sokak kitab iin yazd nszdr. Rifat, bu kitabndaki nszle ve iirleriyle, o dnemde kinci Yeni balamnda yaplan tm tartmalara yant vermek ister. Bu nszde imge ve anlam ekseninde iir dilinin nasl olmas gerektiine iaret edip, iirlerinde de bu anlaya uygun rnekler verir. Bu nedenle Peremli Sokak, kinci Yeni zerine o dnemde yaplan tartmalarn bir zeti olarak grmek mmkndr. air, bu kitabn nsznde, iki cmle zerinden iir dilinin farklln ve imgenin konumunu belirler. Rifata gre (1999: 175), Ahmet Dt cmlesi, gzmzn nnde bir grnt yani imge uyandrd iin anlaml, lambann salar slak sz ise gzmzn nne bir grnt getirmedii iin anlamszdr. Hilmi Yavuz (2005: 275), Oktay Rifatn bu ayrmnn tutarsz olduunu belirtir:

186

Anlam mgeye indirgeyen bu kuramn, felsefi hibir tutana yoktur. Oktay Rifat, [.] felsefi bir tutarszlktan bir poetika retmeye alyor: Bir eyin anlksal imgesi (image mentale) ile, bu imgenin anlam (kavram) apayr eyler nk!.. yle de sylenebilir: Bir kavramn bir yarg nermesi iinde kullanlmas, zerine yargda bulunulan eyin anlksal imgesinin bir kopyasnn orada (anlkta) bulunmasn gerektirmez. Tam bu noktada Oktay Rifatn niin byle bir tutarszln iine dt sorulabilir. Bunun yant, Oktay Rifatn kiisel bir eksikliinden te, Trkiyenin dnsel ikliminde aranmaldr. Yukarda belirtildii gibi, Oktay Rifat bu nszde, o dnemin iir stne yaplan tartmalarna topluca yant vermek ister. O yllarda, kinci Yeninin kuramcs olarak bilinen Muzaffer lhan Erdostun anlamsza kadar zgrsn sz hayli frtna koparm, tartmalarda merkezi bir yeri olmutur. Muzaffer lhan Erdostun kinci Yeni iirini savunurken byle bir sz kullanmas, bu iire gelen eletirilere yant verme isteinden kaynaklanr. kinci Yeniyi eletirenler bu iirin anlamsz olduunu sylemi, kinci Yeni iirini savunanlar ise anlamn baka bir yerde aranmas gerektiini dile getirmilerdir. Bu savunmada Muzaffer lhan Erdost kilim naklarn, Hseyin Cntrk ise atonal mzii rnek vererek anlam araynn baka trl olmas gerektiini dile getirmilerdir. Ancak grld gibi, kinci Yeniyi savunanlar da anlam ekseninden btnyle kopamam, tersinden anlam odakl bir baka bal kalmlardr. Anlamn bylesine belirleyici olmasna dikkat edildiinde u soruyu sormak kanlmazdr: Niin air ve eletirmen, yazlan iirin (daha zelde o iirdeki imgenin) zgllne bakmak yerine, bu iiri nce anlam asndan dnmek ve savunmak zorunda kalmaktadr? Trkiyedeki iir kltrnndaha zelde iir beenisininhangi temeller

187

zerinden ina edildiini, bu sorunun yantnda bulmak mmkndr. Tezin nceki blmlerinde belirtildii gibi, Trkiyede iirin, kinci Yeniye kadar kendisine zg bir yaps olabilecei, genel eilimi belirleyecek etkide savunul(a)mamtr. Oysa kinci Yeni, iirin dzyazdan ayr bir dili, siyasetten ve ahlaktan bamsz olduunu savunan ilk harekettir. Dolaysyla, kinci Yeni hem iir beenisini dorudan belirleyen hem de bu sayede geni bir etki alan yaratabilen bir iir olmutur.

2. kinci Yeni Etkisi kinci Yeni iirinden sonra, baz airlerin deiimi dorudan kinci Yeniye balanmtr. Oktay Rifat, Melih Cevdet Anday ve Behet Necatigil gibi airlerin iirindeki deiim nedeniyle gndeme gelen bu konu, kinci Yeninin ina ettii estetiin Trkedeki iirsel yapy nasl belirlediine iaret eder. airlerin iirindeki deiimin kinci Yeni etkisine balanmas, yalnzca kinci Yeninin dnda saylan airler iin deil, ncelikle kinci Yeninin kimi airleri iin gndeme gelmitir. kinci Yeni airlerinden , lhan Berk, Turgut Uyar ve Edip Cansever kinci Yeni tarzndaki iirlerinden nce de kitaplar yaymladklar iin onlarn bu akma sonradan katld dnlmtr. lhan Berk, ilk kitaplar stanbul (1947), Gnaydn Yeryz (1952) ve Krolunda (1952) toplumcu olarak adlandrlan bir iiri yazmken, 1958 tarihli Galile Deniziyle kinci Yeni tarznda iirler yazmaya balamtr. Edip Casever ise, 1947de sonrasnda yaymlanmasna izin vermedii (ama lmnden sonra yaymlanan) kindi stn ve 1954de Dirlik Dzenlik kitaplarn yaymlamtr. Canseverin kindi st kitabndaki iirler acemi bir Garip iiri iken, Dirlik Dzenlik ayn etkinin devam ettii ama kinci Yeni tarznn da belli olduu bir kitaptr. Cansever gibi Turgut Uyarn da, Arz-i Hal (1949) ve Trkiyem (1952) kitaplarnda Garip etkisini grmek mmknken 1958 tarihli Dnyann En Gzel

188

Arabistan hikye etmenin baskn olduu bir kinci Yeni tarz iirler toplamdr. kinci Yeninin bu kanonik airleri dnda, Behet Necatigil 1960 tarihli Dar a kitabyla ve Melih Cevdet de 1962 tarihinde Kollar Bal Odysseusla nceki tarzlarndan farkl bir iire gemilerdir. Ayrca yukarda belirtildii gibi benzer bir deiimi, 1956 tarihli Peremli Sokak kitabyla Oktay Rifat da yaamtr. Rifat, Anday ve Necatigildeki bu deiimler dorudan kinci Yeni tarzna balanmtr. Oysa Necatigil ve Andayn iirindeki deiimi yalnzca ya da dorudan kinci Yeni iirine balamak mmkn deildir. 1969 ylnda Papirs dergisinin zel says olarak kan kinci Yeni Antolojisinin yaymlanmas bu etki sorununun tartld ilk olaydr. Mehmet H. Doan ve Turgay Gnenin hazrlad bu antolojiye, kinci Yeni olarak bilinen airlerin yan sra Behet Necatigil, Melih Cevdet Anday, Fazl Hsn dalarca vd. airler alnm, antolojide iirleri olan ama kinci Yeniden nce iir yazmaya balayan airlerin antolojiye alnmasna itiraz edilmitir. Bu itirazda, kinci Yeni iirini bir tarz olmaktan daha ok belli bir dnemin iiri olarak grmenin etkisi vardr. Bu konuda baka bir yaz da ge bir dnemde Cemal Sreya tarafndan yazlr. Argos dergisinin kinci Yeni zel says iin yazlan nceki Kuakta kinci Yeni Etkisi balkl yazda Cemal Sreya (2000: 326), 1960 sonrasnda airlerin yaad dnm dorudan kendi kuann etkisine balamtr. Cemal Sreyann bu yazsnda kinci Yeniyi bir kuak olarak grdn saptamak mmkndr. kinci Yeni, Trke iirde estetik zerkliin yerleiklik kazanmasn salad iin her trl modernist iir kinci Yeniye balanr. Oysa zellikle Melih Cevdet Anday ve Behet Necatigilin deiimleri, dorudan kinci Yeni iirine balanamaz. Bu airler farkl yollardan geerek kendi iirlerini deitirmilerdir. Buna ramen bu deiimin kinci Yeniye balanmas, kinci Yeninin nasl bir etki alan yarattn

189

aka gsterir. kinci Yeninin byle bir etki alan yaratabilmesi, bu iirin Trkiyede estetik zerklii edebiyat kurumunu dntrecek biimde ina etmeyi baarmas, baka bir deyile bir paradigma ina edebilmesidir. Trkiyede 1950lere kadar iirin kendine zg ve bamsz bir yaps olabilecei, kimi istisnalar darda tutulursa, baskn dnce haline gelemedii iin kinci Yeni tarz, Trke iirin estetiini ina etmi ve bu sayede modernist bir kanonun olumasn salamtr.

190

SONU

Trkiyede modern edebiyat kurumunun Tanzimat dneminde inasnn balamasna ramen, bu dnemde modernist bir tarzdan sz edilemez. Trkiyede modernist bir tarzn ge denebilecek bir zamanda ortaya kmasnn nedeni, Trkiye modernlemesinin ve ina edilen edebiyat kurumunun niteliidir. Trkiyede edebiyat kurumu, Tanzimat sonrasnda, geleneksizleme ve ilevsel edebiyat ekseninde ekillenmi, Trkiye modernlemesinin atmadan arnmlk tahayyl modern kltrn karmak ve atmal zelliini temsil edebilecek modernist iirin ortaya kmasn engellemitir. Tanzimat dneminde inas balayan edebiyat kurumunda, modernliin en nemli belirleyenlerinden biri olan akl temel alnm ve geleneksel edebiyat akl olmad gerekesiyle eletiriye uramtr. Yeni (ve modern) edebiyatn eski edebiyattan syrlmakla mmkn olduuna inanlmas beraberinde geleneksizlemeyi getirmitir. Osmanl divan iiri, Namk Kemalin eletirilerinde geree uygun olmad iin eletirilirken, Ziya Paann iir ve na yazsnda halkn anlayamamas nedeniyle bu edebiyata kar klmtr. Osmanl divan iirinin bu ilk kar klarla gelenek olma vasfn yitirmeye balamas, onun yerine gelenein baka bir kolu olan halk edebiyatnn sahiplenilmesiyle sonulanmtr. Yine Tanzimat dnemindeki ilk kar klarla, edebiyat aydnlanmac dncelerle ekillendirilmitir. Aydnlanmann edebiyattan beklentisi, din dnya grnn geersiz klnmas arzusuyla, aydnlanmann ina ettii yeni deerleri halka

191

alamasdr. Kukusuz Tanzimat yazarlarnda din dnya grn geersiz klmak gibi bir ama yoktur ama edebiyatn yeni deerleri reten bir ilev yklenmesi beklentisi aka kendini duyurur. Tanzimat yazarlarnn ncs olarak ne karlan Namk Kemalin iirlerinde bu yeni deerler aka kendisini belli eder. Sonrasnda ise Tevfik Fikrette bu aydnlanmac dnceler, Batdaki gibi, din dnya grnn geersiz klnmas grevini de yklenecektir. Edebiyatn belli deerleri retecek bir ara olarak grlmesi, doal olarak Trkiyedeki edebiyat kurumunun faydac (ya da ilevselci) biimde tanmlanmasn ve bunun kart olarak beliren estetik zerkliin edebiyat kurumunun snr dna atlmak istenmesi sonucunu dourmutur. Servet-i Fnun iiri, daha ok Fransaya zg bir tartmann yansmas olarak sanat iin sanat anlayn savunmas nedeniyle hem dneminde hem de sonrasnda sert biimde eletirilmi, bu edebiyatn etkisiz klnmas iin zel aba harcanmtr. Faydac edebiyat kurumunun baskn nitelii nedeniyle, Tevfik Fikret gibi Servet-i Fnun iirinin gl bir airi bile sanat iin sanat anlayndan vazgeerek ahlak tlerin geni yer tuttuu bir iiri tercih etmi (ya da tercih etmeye rza gstermi) ve asl etkisini bu tercihten sonra yaratabilmitir. Servet-i Fnun gibi bir anlamda zerk estetie iaret eden bir hareketle e zamanl olan Hececi iirin ilk rnekleri, 1897de Mehmet Emin Yurdakul tarafndan yazlm ve bu tarihten balayarak etki alann genileterek 1911den 1937ye kadar baskn eilim haline gelmitir. zellikle 1911 sonrasnda Ziya Gkalpin edebiyat programnda saydamlaan anlaya gre, hece mill vezin ilan edilirken aruzun geri kalml temsil ettii ileri srlm, buna alternatif olarak yeni (ve modern) edebiyatn halka doru ve Batya doru gidilerek ina edilecei dnlmtr. Bu sentezde Batya doru ilkesi, meden olmaya olanak salarken halka doru ilkesi de yerli z tanmlamaya

192

olanak verir. Bu yerli zde, kozmopolit ve gayri mill niteliinden dolay Osmanl kltrne ve onun edebiyatna yer yoktur. Aruz, Osmanl kltrnn metonimisi olarak dta braklmak istenene iaret eder. Aruzun yerine nerilense, halka doru ilkesine uygun olan hece veznidir. Ancak ou zaman gzden karlmasna ramen, hece ls yalnzca halka doru ilkesine deil, Batya doru ilkesine de yant verecek biimde dnlr. Bat edebiyat model alarak ina edilecek yeni edebiyata, zellikle Osmanl modernlemesinin Bat mukalliti kabul edilmesinden dolay izin verilmez. Bu nedenle de modern iiri belirleyen tek lt heceyle yazmak olur. Hececi iir, modern ve mill iirin temsilcisi olarak 1911den 1937e kadar baskn eilim olarak kalrken, buna kar kan edeb prosedrler grnte geni bir etki alan yaratamaz. Ahmet Haim ve Yahya Kemal, hem aruzla yazarak hem de iirin ncelikle ahenkle tanmlanmasnda srar ederek genel eilimden ayrlrlar ve zellikle sadelemeye kar grlen aruzu kullanmalar nedeniyle eletirilirler. Yahya Kemal, dilde sadelemeye bal kalarak egemen anlayla bir noktada buluarak daha geni bir etki alan yaratrken; Ahmet Haim, terkiplerden vazgemeyen dil tercihiyle ve bir anlamda estetik zerklii savunan grleriyle muhalif bir konumda kalr. Hececi iir, her ne kadar uzun yllar baat eilim olarak kalsa da, modern kltr temsil edebilecek bir iir olmay baaramaz ve 1920lerden balayarak Hececi iire itirazlar gelir. Buna ramen 1937ye kadar hececi iir egemenliini devam ettirir. Hatta Nzm Hikmetin serbest vezinli iirleri bile Hececi iirin egemenlii krmaya yetmez ve dneminde dntrc bir etki yaratamaz. Oysa 1937 ylnda Garip iiri, hem hececi iirin, iir dili zerindeki egemenliini hem de bu iirin temsil etmeyi denedii (ve ou zaman yapay bulunan) dnyay, etkisini tamamen ortadan kaldracak biimde geersiz klar. Garip, metinsel stratejisi asndan avangard olmasna ramen, bu metinsel strateji airler tarafndan bile grlememitir. Garipin

193

avangard nitelii, ncesinde modernist bir paradigma olmad iin Batdaki sreten tamamen farkl Trkiyeye zg bir duruma iaret eder. Garipin sanat kurumuna, airnelik adyla kar kmas, bu iire avangard demeye olanak verirken, ayn nitelik Trkiyedeki edebiyat kurumunun beklentilerine de yant verir. Kuramsal adan hayli ilgin olan bu durum tamamen Trkiyeye zgdr. Edebiyat kurumu, kendisini estetik zerklik kartlyla ina ederken kukusuz amac avangard bir edebiyat yaratmak deildir, aksine avangard sanat gibi temsil krizine karmak zmler getiren hareketlerin ya da tarzlarn Trkiye modernlemesinde karln bulmak imknszdr. Ancak Garip metinsel stratejisi asndan zerk bir iir diline kar karken, Trkiyede yerleik ve artk airne olarak tanmlanan bir iir dilinin var olduundan hareket eder. Oysa Garipin ortaya kt dnemde byle bir iir dilinden sz etmek zordur. Her ne kadar Ahmet Haim ve zellikle ahenk hakndaki dnceleriyle Yahya Kemal, byle bir dili temsil eder gibi grnseler de, aslnda Garipin kendisini karsnda kurabilecei zerk bir iir dili henz ina edilmemitir. Byle bir zerk iir dilini, kinci Yeni airleri eksiksiz modernist bir duyarllkla, Garipten sonra ina edecektir. kinci Yeni, Trkiye modernlemesinde hep darda tutulmak istenen tarzda bir iirdir. kinci Yeni iirini biimlendiren, zerk birey nosyonundan hareket eden ve dilin kiisel kullanmna nem vererek gndelik dilin dnda zerk bir iir dili ina etme arzusudur. kinci Yeni iiri byk bir direnle karlanr ve bu diren, Trkiyede modern bir edebiyat ina etme arzusunun Tanzimatta balamasna ramen niin modernist bir tarzn ancak 1950de mmkn olabildiini ak biimde gsterir. Trkiye modernlemesinin beklentisi olarak ina edilen modern edebiyat kurumu, atmadan arnmlk, gelenekten kopmak noktalarnda kendini tanmlarken temsil zerine dnmekten bilinli olarak kanr ve bunun yerine aklk,

194

atmadan arnmlk gibi amalarla edebiyatn zerklemesine izin verilmez. kinci Yeninin divan edebiyatyla karlatrlmas ve kinci Yeni airlerinden Cemal Sreyann Folklor iire Dman yazsnda gelenek olarak yalnzca halk edebiyatna kar klmas, modernist bir paradigma ina etmenin nndeki engellerin neler olduuna iaret eder. Niin kinci Yeniyle divan iiri karlatrmas yaplma ihtiyac duyulmutur ve niin Cemal Sreya, modernist iir prosedrn belirlerken yalnzca halk edebiyatnn kalplarna kar kmakla yetinmitir? Bu iki soru, Trkiyede modernist tarzn niin olanakl hale gelemediine yant verebildii gibi, Trkiyedeki modern edebiyat kurumunun nasl ekillendiini de gsterir. Hem kinci Yeni iirinin divan iiriyle karlatrlmas hem de Cemal Sreyann gelenee kar karken kendisini halk edebiyatyla snrlamas, divan iirinin modern edebiyat belirlemekteki can alc konumuyla ilgilidir. Osmanl edebiyat, btn modern ncesi edebiyatlar gibi, anlam rntleri ve trsel snrlar nceden belirlenmi bir edebiyattr. Byle bir edebiyatta, airden beklenen yeni bir ey sylemesi iken, bu yeni eyin hangi rntler iinde kabul edilebilecei bellidir. Baka bir deyile, Osmanl iirinde yeni olan modern anlamda yeni deildir. Modernde yeni olan, yaptn esizliidir. Her ne kadar modern air iin de nceden belirlenmi edeblik ltleri olsa bile, bunlarn ihlal edilmesi mmkndr. Hatta bu ihlallerin modern olmay belirledii bile sylenebilir. Osmanl edebiyatnn modern ncesi bir edebiyat olmasndan dolay, ondan beklenen yenilik de onun tarihsellii iinde belirlenmelidir. Oysa zellikle 1911 sonrasnda, o dnemin airinden beklenemeyecek nitelikler iirde aranm ve bu nitelikler bulunmaynca bu iir deersizletirilmek istenmitir. 1911den nce Namk Kemalin divan edebiyat eletirisi aklsallk ekseninde ekillenirken, 1911den sonra bu eletiriye gayri mill

195

(kozmopolit) olma nitelii eklenmi, 1950den sonra ise biimilik vurgusu ne karlmtr. Bu tr deerlendirmelerin hibirisi Osmanl divan iirinin tarihselliiyle badamaz. Divan edebiyat eletirileri, dnemlere gre deikenlik gsterirken, daha ok o gnk edebiyatta istenmeyen niteliklerin belirlenmesinin aracna dnmtr. 1850lerde akl olmayan, 1911de mill olmayan ve 1950lerde biimci olan edebiyat kurumunun dna atlmak istenen niteliklere iaret eder. Divan edebiyatnn yklendii bu ilev, modernist edebiyatn nn tkayan en nemli etkenlerden biridir. Divan edebiyatnn dnemlere gre homojenletirilme biimlerine bakldnda, bunlarn estetik zerk kartlyla cisimletiini grmek mmkndr. Baka bir deyile, Trkiye modernlemesinde estetik zerklik istenmeyen bir niteliktir ve bu dorudan ifade edilmesinin yan sra, divan edebiyatnn tekiletirilmesi yoluyla ok daha etkili biimde ideolojik bir belirlemeye dnr. Dorudan estetik zerklie kar kan metinler olsa bile, bu metinlerin edeb olan tanmlamak gibi bir kaygs vardr. Bu nedenle estetik zerkliin karsnda faydac bir edebiyat savunurken ortaya bir edeblik lt de koymak gerekir. Oysa divan edebiyat homojenletirilmi nitelikleriyle yeni edebiyatn ekillenmesine yanstldnda, ayrca bir edeblik tanmlaya gerek yoktur; olumsuza iaret etmek yeterlidir. Bu nedenle bir edebiyat deersizletirilmek istendiinde hemen divan edebiyat karlatrlmas yaplr. Bu divan edebiyat karlatrmalarnda, divan iiri fazla incelmi estetik duyarlk, halktan kopukluk, belli bir kltrel sermaye talep etme gibi zellikleriyle olumsuzlanr ve bu olumsuzlanan nitelikler, ayn zamanda estetik zerklik iin de sralanabilecek niteliklerdir. Divan iirinin bu biimde homojenletirilmesi, estetik zerklik kart bir baskya dnr. Dolaysyla Trkiye modernlemesine ikin biimde estetik zerklik kartlnn olduunu sylemek yanl olmaz.

196

Bunlarn yan sra, divan edebiyatnn gelenek olarak bask yarattn grmek mmkndr. zellikle 1930lu yllarda, Osmanl geleneinden kurtulmak ada kltrn en nemli grevlerinden biri olarak grlm, Osmanl kltrnn bir paras olan iir ve bu iirin ls olan aruz, ada olamamann gstergesine dntrlmtr. Bu metonimide, Osmanl gelenei modernlemenin tekisi olarak belirirken, bu gelenein estetik zerklie sahip kan kltrn rn olarak gsterilmesi, elbette, estetik zerklikten uzak durulmasnn nedenine de dnr. Bu nedenle Osmanl toplumunda var olan ama merkeze uzakl nedeniyle, Osmanllktan arndrlabilen halk edebiyat, gelenek olarak sahiplenilir. Hem halk edebiyat hem de divan edebiyat tarihsel nitelikleri gz ard edilerek modern kltre uygun biimde yorumlanr. Halk edebiyatnn sahip klan nitelikleri, ayn zamanda estetik zerklie kartlkla da uyumaktadr. Halk edebiyatnn rnleri her eyden nce karmak deil, aksine basittir. Ayrca bu edebiyatn sahiplenilmesi Trkiyenin ihtiyalarna ve beklentilerine uygundur. Halk edebiyat ky yaamn temsil etmesi nedeniyle, karmak kent yaamnn temsiline oranla daha basittir. Trkiye modernlemesinin bu basitlii tercih etmesi ekonomik nedenlerden kaynaklanr ve nasl bir modernleme tahayyl olduunu aa vurur. zellikle 1930lu yllarda Trkiye nfusunun byk bir ksm kylerde yaamaktadr. Bu nfusu kente tayp karmak ve denetlenmesi zor bir kitle yaratmak yerine, kyn modernletirilmesi tercih edilir. Ky modernlemesi temel beklenti olarak belirdii iin, kentli ve karmak bir edebiyat yerine kylnn de anlad bir edebiyat tercih edilir. Karmak olmayan ve kylnn szel kltrden alkn olduu hece lsnn tercih edilmesi, bu noktada bir rastlant deildir. kinci Yeni gibi kentli ve karmak bir iirin, kente gn balad bir dnemde ortaya kmas, modernist tarzn ancak

197

belli madd koullar iinde olanakl olduunu ve salt biimsel bir takm oyunlardan ibaret olmadn gsterir. Halk edebiyatnn gelenein kabul grm tek kolu olarak edebiyat derinden etkilemesi ve Osmanl divan iirinin srekli saldrya uramas sonucunda, gelenein de tek katmanl anlalmaya baland sylenebilir. Cemal Sreyann 1956da modernist bir tarz iin ncelikle kiisel bakn ve bireysel dil kullanmnn zorunluluunu belirtirken yalnzca halk iirinin kalplarna kar kmas, bu tarihe gelindiinde divan iirinin gelenek olma niteliini byk oranda kaybettiine iaret eder. Cemal Sreyann o gnn eilimleri iinde Osmanl divan iirinden yararlanan ve bu nedenle yanl yolda olduu sylenebilecek bir air yokken, halk edebiyatnn kalplarna yasland iin eletirebilecei Oktay Rifat ve Bedri Rahmi Eybolu gibi airler vardr. Bu durum, modernist iirin Trkiye modernlemesinin ina ettii gelenek anlaynn baarl olduunu imlerken, Cemal Sreyann halk edebiyatndan yararlanmaya kar kmas modernist bir tarzn, Tanizmattan sonra ina edilen modern edebiyat kurumunun prosedrlerinin geersiz klnmasyla olanakl olduuna iaret eder. Dolaysyla Trkiyede biri estetik zerklik kart, dieri ise bu eilimin belirlediklerine kar kan iki ayr modern eilim vardr. Trkiyede edebiyat kurumunun kendisini ilevsellik noktasnda tanmlamas, bir yandan belli siyasal deerlere bal kalmasna dier yandan iirin dzyazlamasna neden olmutur. iirin belli bir dnya grnn temel deerlerinin taycs olarak grevlendirilmesi, edeblik ve temsil zerine dnmek yerine, belirlenen deerler asndan edeblii tanmlamay beraberinde getirmitir. rnein Namk Kemal iir diline getirdii zgnlk asndan deil de, iirinde dile getirdii siyasal deerler asndan ne karlmtr. Ayn durum Tevfik Fikret iin de geerlidir. Bugn Trke iirin en nemli airleri olarak ne kan ve bu yzden

198

kanonik denebilecek bu airler, glerini edeb olandan deil, siyasal olandan alrlar. Ayn durumun tersinden bir rnei de Abdlhak Hamiddir. Trkede en byk deneyci olduu sylenen Hmid, akademik eletirinin tm ilgisine ramen Namk Kemal ya da Tevfik Fikret kadar ne kamamtr. Tanzimat ve sonrasnda aydnlanmac dnceleri alama grevini hedef alan iirlerde, dzyaz eilimi ak biimde grlr. Bu iirleri, dzyazdan ayran tek nitelik vezin ve kafiyenin kullanlmasdr, demek yanl olmaz. Ancak lnn ve kafiyenin tek bana bir metni iir kabul etmeye yetmeyecei aktr. Buna ramen 1911den balayarak bir metni iir saymann temel lt hece lsn kullanmas olduu kabul edilmi ve iirin dzyazlama eilimi devam etmitir. iirin, gndelik dilin dnda zerk bir dili ve yaps olaca kinci Yeniye kadar, Ahmet Haim istisnas hari, genel olarak dile getirilmemi ya da dile getirilmesine izin verilmemitir. Ahmet Haim ise, zerk bir iir dilini savunmaktan te musiki ile sz arasnda mutavasst (ara) bir dil tanmlamtr. Ayn dnemlerde Yahya Kemal, bu dzyazlama eilimine tepki olarak yorumlanabilecek dnceleriyle ahengi ne karmtr. Yahya Kemal, vezinle salanan ahengi mihanik [mekanik] bulmasna ramen, aruzla yazmaya devam eder ve aruzdan vazgeerek bireysel kullanm ne karacak bir dilsel tercih ortaya koymaz. Buna ramen Yahya Kemalin aruzu o gnn sadeleme yolundaki Trkeye uyguladn sylemek gerekir. Dzyazlamay kracak ve dilin bireysel kullanma olanak verebilecek bir hareket serbest vezne geile beklenmektedir ve Ahmet Haimin bu ynde tasarlar vardr ama air, serbest vezinle yazmay gze alamaz ya da iir grgs buna izin vermez. Nzm Hikmetin iiriyle serbest vezne geilse de, onun iiri dzyazlama eilimine kar durmaz, aksine, dzyazya daha ok yer verir. Ancak Nzm Hikmetin iirini nceki dzyazlama eiliminden ayrmak gerekir. Onun dzyazya olan eilimi daha ok trsel bir ihlal amac tar

199

ama yine de Nazm Hikmetin dnemin genel eiliminden syrlarak dilin bireysel kullanmn ne karan bir tercih yapt sylenemez. Nzm Hikmetin iirindeki bu dzyazlama eilimi, hakl olarak onun sosyalist eilimine balanmtr ancak dnemin genel eilimine dikkat etmeden bunu yalnzca onun dnya grne balamak mmkn deildir. Garipin gndelik dille kurulan iirinin Trke iir asndan bir devrim saylmas da, bu genel dzyazlama eilimi ve estetik zerklik kartlndan bamsz dnlemez. Garip, metinsel stratejisi asndan sanat kurumuna kar kan bir iir olmasn, Trkiye modernlemesinin estetik zerklie kartlna da borludur ve bu sayede ok ksa bir dnemde yaygnlk kazanabilmitir. Ancak bu yaygnl da uzun srmemi, Trkiyedeki ilk zerk iir dili talebini dile getiren kinci Yeni, onun yaygnlnn yan sra estetik geerliliini de sona erdirmitir. kinci Yeninin zerk iir dilinin byk bir direnle karlanmas ise Trkiyede estetik zerkliin ne denli kkl olduunun en ak kantlarndan biridir. Dzyazlama eilimi, edeblik zerine dnmeyi ikincil bir konuma ittii iin aslnda iir dilini ve yapsn dntrmek konusunda etkisiz olmu, bu dzyaznnn bal kald anlat geerliliini yitirdiinde o iir de estetik deerini yitirmitir. Oysa estetik zerklii bir biimde savunan tekil airler ya da hareketler, iir dili ve iirin yaps zerine dnmelerinin sonucunda hem bu konuda temel referans olmu hem de dnemsel deil, uzun sreli etki salayabilmitir. Ahmet Haim ve Yahya Kemalin iir kuramlar, her ne kadar aruzu kullanmalar, dili vs. konusunda eletirilse de, iir zerine dnlrken referans noktas olmulardr. Ahmet Haim ve Yahya Kemalle ayn yllarda iir yazan Hececi airler, ak bir iir kuram ortaya koymayp daha ok Ziya Gkalpin bedii (estetik) hedeflerine bal kalarak, iir zerine dnrken bir referans noktas olamamlardr. Bu referans

200

olma durumu, estetik beeniyi de dorudan biimlendirmi, belli prosedrlerin devreye soktuu kavramlar olmadan iiri tartmak gerekmitir. Bu konudaki en nemli rnek kinci Yenidir. kinci Yeni ne kadar direnle ve ok sert eletirilerle karlam olsa bile, bu iir dolaysyla zorunlu olarak yardma arlan imge iiri dnmenin temel referans hatta altn terimi haline gelmitir. Estetik zerkliin edeblik ltn dntren bir etki brakmas rastlant deildir elbette. Dzyazlama eilimi iiri belirlerken, buna aykr iir yazanlarn direnle karlanmas Trkiyede estetik zerkliin ve modernist tarzn konumuna iaret eden baka bir nemli noktadr. kinci Yeni iirine kar gsterilen diren, yine tersinden estetik zerklie kartl grmeyi ak hale getirir. Faydac bir edebiyatn tek geerli edebiyat pratii olarak kabul ettirilmek istendii Trkiye modernlemesinde, kinci Yeni gibi faydac edebiyatn beklentilerini boa karan bir tarzn biimilik, Bat mukallidlii ya da yaamdan kopukluk vs. ile sulanmas artc deildir. Hatta Garip iirinin metinsel stratejisinden ilk rahatszl duyanlarlarn Garip airleri olmasna benzer biimde, kinci Yeninin biimci vs. olduu sulamasn kabullenenler arasnda kinci Yeni airleri de vardr. Balangta birtakm hatalara dlmesi olarak ifade edilen bu durum, kinci Yeni karsndaki direniin bir noktada kinci Yeninin aktrlerini dntrdne iaret eder (Kukusuz bu dnemde 1960 sonrasnn toplumsal hareketlilii de etkilidir). kinci Yeni iirine kar gsterilen bu diren modernlie yneltilen bir diren olarak dnlebilir. kinci Yeni tarznn arkasnda dili kendi bak asna gre biimlendirme iddiasnda olan ve dnyay kendi imgelemindeki biimiyle anlatmann yani temsilin kiiselliini aa vuran bir dnya gr vardr ve bu gr yaratan modernliktir. Trkiyede ilk kez 1950li yllarda, yalnzca iirde deil, dier trlerde de modernist duyarllk ak biimde edebiyat

201

belirler. Bunun karsnda rahatszlk duyulmas ve bu tarza kar direnilmesi, Trkiye modernlemesinin niteliini ele verir. Trkiye modernlemesi, Batllama ad altnda bu sreci bir arzuya dntrrken, modern olmay varlacak hedef olarak grr ama bu hedefi dnyay kavramaya bal olarak tm biimleriyle ieren bir tarzla kar karya kaldnda, bu tarzdan rahatszlk duyar ve buna kar diren gsterir. Trkiye modernlemesinin, modernlik karsndaki bu direnci yalnzca edebiyata zg deildir elbette; yaamn farkl ynlerinde de bu direncin izlerini srmek mmkndr. Trkiye modernlemesi, kendi isel srelerine bal kalarak bir beklenti olarak modernizmi yaratrken, modernliin yarataca dnyay kavrama biimini darda brakan bir tarz tercih eder. Oysa modernliin kendi doasndan kaynaklanan sre, bu beklentiye ramen, ilemeye devam eder ve sonunda dnyay kendi znellii asndan kavrayan dnya grne varlr. znelliin belirleyici olduu bu modernist tarz ile Trkiyede ina edilmek istenen ve hep gelecee atfla ekillenen modernizm beklentisi atmaya girer. Trkiyede modernizmin tarihi, iki farkl paradigmann atmasnn tarihidir. Bu atma grnr klndnda Trkiye modernlemesinin genel eilimlerini, karakteristiini ayrtrmak da mmkn olacaktr. Trkiyede modernlik hem arzulanan hem de kanlan duruma iaret eder, baka bir deyile ak biimde zt deerli (ambivalent) bir nitelie sahiptir. imdiye kadar, modernlemeden kanmak daha ok muhafazakr kesimlerin ynelimi olarak grlm, kendisini adalamac sayan kitle modernliin savunucusu gibi grnmtr. Oysa iir zelinde bakldnda bile, modernliin ierimlerinin kendisini adalamac olarak grenler tarafndan da olumsuzlandn kinci Yeniye kar gsterilen dirente grmek mmkndr.

202

SELM BBLYOGRAFYA

Akel, Fethi. 2002. Devletin Manevi ahsiyeti ve Ulusun Pedagojisi. Modern Trkiyede Siyasi Dnce: Milliyetilik. Cilt 4. Ed. Murat Gltekingil ve Tanl Bora. stanbul: letiim Yaynlar. 117-39. Adorno, Theodor W. 1985. Bask Altnda Uzlama. Estetik ve Politika. Ernest Bloch ve dier. ev. nsal Oskay. stanbul: Eletiri Yaynevi. 229-69. . 2003. Kltr Endstrisini Yeniden Dnrken. ev. Blent O. Doan. Cogito 36 (Yaz): 76-83. Aaolu, Ahmet.1972. Medeniyet. Ankara: Babakanlk Kltr Mstearl Yaynlar. Ahmad, Feroz. 1994. Modern Trkiyenin Oluumu. ev. Yavuz Alogan. stanbul: Sarmal Yaynevi. Ahmet Haim. 1972. Ahmet Haim. Diyorlar ki. Ruen Eref naydn. Ankara: Mill Eitim Bakanl Yaynlar. . 1983. iir Hakknda Baz Mlhazalar. [Piyle]. Btn iirleri. Haz. Asm Bezirci. stanbul: Can Yaynlar. 200-15. Akkanat, Cevat. 2002. Gelenek ve kinci Yeni iiri. Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar. Akn, mer Faruk. 1992. Divan Edebiyat. Trkiye Diyanet Vakf Ansiklopedisi. Ankara. Diyanet Vakf Yaynlar. Akyz, Kenan. 2000. Moden Trk Edebiyatnn Ana izgileri. stanbul: nklp Kitabevi. Anday, Melih Cevdet Anday. 1984. Akan Zaman Duran Zaman. stanbul: Adam Yaynlar. . 1988. Zaman Okyanusunda Yolculuk. Syleiyi yapan: Zeynep Oral. Miliyet Sanat (15 Austos). 10-14. Andrews, Walter. 2000. iirin Sesi Toplumun arks. ev. Tansel Gney. stanbul: letiim Yaynlar.

203

Ata, Nurullah. 2000. Gnlerin Getirdii / Szden Sze. stanbul: Yap Kredi Yaynlar. . 2006. Karalama Defteri / Ararken. stanbul: Yap Kredi Yaynlar. Barthes, Roland. 1989. Yaznn Sfr Derecesi. ev. Tahsin Ycel. stanbul: Metis Yaynlar. Batur, Enis. 1995. Yaznn Ucu. stanbul: Yap Kredi Yaynlar. Batur, Enis, haz, 1997. Modernizmin Serveni. stanbul: Yap Kredi Yaynlar. Beebe, Maurice. 1974. What Modernism Was. Journal of Modern Literature 3 (Haziran): 1065-84. Belge, Murat. 2001. Yol Trkleri ile Han Duvarlar. Birikim 149 (Eyll): 6884. . 2006. Trk Edebiyatnda Dou-Bat Sorunsal . Trk Edebiyat Tarihi. Cilt 3. Ed. Talat Halman ve dier. Ankara: Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar. 411-22. Benk, Adnan. 2000. Eletiri Yazlar I. stanbul: Doan Yaynlar Berk, lhan. 1993. airin Topra. stanbul: Simavi Yaynlar. . 1999. Toplu iirler: Eik. Cilt 1. stanbul: Yap Kredi Yaynlar. Bezirci, Asm. 1986. Ahmet Haim. stanbul: nkilp Kitabevi. . 1992. Halk ve Sosyalizm in Kltr ve Edebiyat. stanbul: Yn Yaynlar. . 1995. Orhan Veli. stanbul: Evrensel Basm Yayn. . 1996. kinci Yeni Olay. Evrensel Basm Yayn. Bloch, Ernst ve dier. 1985. Estetik ve Politika. ev. nsal Oskay. stanbul: Eletiri Yaynevi. Bourdieu, Pierre. 1999. Sanatn Kurallar. ev. Necmettin Kamil Sevil. stanbul: Yap Kredi Yaynlar. Bradbury, Malcolm ve James McFarlane. 1991. Modernism (1890-1930). Londra: Penguin Boks. Brger, Peter. 1992a. Institutions of Art. ev. Loren Kruger. Linchon ve Londra: University of Press Nebraska.

204

. 1992b. Literary Institution and Modernization. Decline of Modernism. ev. Nicolas Walker. Cambridge: Polity Press. 3-18. . 2004. Avangard Kuram. ev. Erol zbek. stanbul: letiim Yaynlar. alar, Behet Kemal. 1933. Aruz-Hece Meselesi. Varlk 6 (1 Ekim): 83. amlbel, Faruk Nafiz. 1974. Faruk Nafiz amlbel ile Yaplan Son Rportaj. Btn Cepheleriyle Faruk Nafiz amlbel. Hilmi Yceba. stanbul. Y.y. Cansever, Edip. 1993. Yerekimli Karanfil. stanbul: Adam Yaynlar. Calinescu, Matei. 1987. Five Faces of Modernity. Durham: Duke University Press. Cemal Sreya. 2003. Sevda Szleri. stanbul: Yap Kredi Yaynlar. . 2004. Toplu Yazlar. Cilt 1. Haz. Selahattin zpalabyklar. stanbul: Yap Kredi Yaynlar. Cengiz, Metin. 2002. Modernleme ve Modern Trk iiri. stanbul: Telos Yaynlar. Cntrk, Hseyin. 2006. ann Eletirisi. Cilt 1. stanbul: Yap Kredi Yaynlar. de Man, Paul. 1997. Lirik ve Modernlik. ev. Ahmet Demirkan. Modernizmin Serveni. Haz. Enis Batur. stanbul: Yap Kredi Yaynlar. Doan, Mehmet H. 1969. kinci Yeni Antolojisi [zel Say]. Papirs 41 (Kasm). . 2001. Trk iirinde kinci Yeni Dnemeci. Hece 53/54/55 (Mays-HaziranTemmuz): 93-102. Duplessis, Yvonne. 1991. Gerekstclk. ev. smail Yerguz ve Esen amurdan. stanbul: letiim Yaynlar. Duru, Kazm Nami. 1932. Aruz mu, Hece mi? z Dilimize Doru 1 (15 Mays): 15. Eagleton, Terry. 1985. Eletiri ve deoloji. ev. Esen Tarm ve Serhat ztopba. stanbul: letiim Yaynlar. . 1990. Function of Criticism. Londra ve New York: Verso. . 1990b. Criticism and Ideology. Londra ve New York: Verso. Ellmann, Richard ve Charles Feidelson, Jr. 1965. The Modern Tradition. New York: Oxford University Pres. Erdost, Muzaffer. 1997. kinci Yeni Yazlar. Ankara: Onur Yaynlar.

205

Erdoan, Necmi. 1998. Popler Anlatlar ve Kemalist Pedagoji. Birikim 105/106 (Ocak-ubat): 117-125. Ergl, Selim. 2003. Cemal Sreya iirinde Bedenin Yaznsallamas. Ankara: Bilkent niversitesi. Yaymlanmam yksek lisans tezi. Erolu, Ebubekir. 1993. Modern Trk iirinin Doas. stanbul: Yap Kredi Yaynlar. Eysteinsson, Astradur. 1990. The Concept of Modernism. thaca ve Londra: Cornell University Press. Eybolu, Sabahattin. 1981. Yeni Trk Sanatkr yahut Frenkten Trke Dn. Sanat zerine Denemeler ve Eletiriler. stanbul: Cem Yaynlar. 69-78. Foucault, Michel. 2000. Aydnlanma Nedir? Seme Yazlar 2: zne ve ktidar. ev. Osman Aknhay ve Ik Ergden. stanbul: Ayrnt Yaynlar. 162-72. Gasset, Ortega y. 1998. Sanatn nsan Dlamas. Tarihsel Bunalm ve nsan. ev. Neyyire Ik. Metis Sekileri. stanbul: Metis Yaynlar. 146-79. Gibb, E. J. Wilkinson. 1999. Osmanl iirinin Hususiyeti ve Sahas. ev. Ali avuolu. Osmanl Divan iiri zerine Metinler. Haz. Mehmet Kalpakl. stanbul: Yap Kredi Yaynlar. 54-63. Giddens, Anthony. 1998. Modernliin Sonular. ev. Ersin Kudil. stanbul: Ayrnt Yaynlar. Giles, Steve. 1993. Afterword: Avantgarde, Modernism, Modernity: A Theoretical Overview. Theorizing Modernism. Ed. Steve Giles. Londra ve New York: Routledge. 171-86. Gle, Nilfer. 2004. Bat-d Modernlik Kavram zerine. Trkiyede Siyasi Dnce: Modernleme ve Batclk. Cilt 3. Ed. Tanl Bora ve Murat Gltekingil. stanbul: letiim Yaynlar. 56-67. Gkalp, Ziya. 1966. Trkln Esaslar. stanbul: Varlk Yaynlar. Glpnarl, Abdlbaki. 1945. Divan Edebiyatu Beyanndadr. stanbul: Marmara Kitabevi. Grson, Eser. 2001. Yapay Dil-Karmak Tem (I):Birinci Yeni iiri. Edebiyattan Yana. stanbul: Yap Kredi Yaynlar. 49-54. Gzler, Fethi. 1980. Hece Vezni ve Hecenin Be airi. stanbul: nklap Yaynlar. Grbilek, Nurdan. 2001a. Orijinal Trk Ruhu. Kt ocuk Trk. stanbul: Metis Yaynlar. 94-134.
.

2001b.Vitrinde Yaamak. stanbul: Metis Yaynlar.

206

2004. Kr Ayna Kayp ark. stanbul: Metis Yaynlar.

Habermas. Jrgen. 1994. Modernlik Tamamlanmam Proje. Postmodernizm. Fredric Jameson, Jean Franois Lyotard ve Jrgen Habermas. Haz. Necmi Zek. stanbul: Ky Yaynlar. 31-44. Harvey, David. 1997. Postmodernliin Durumu. ev. Sungur Savran. stanbul: Metis Yaynlar. Holbrook, Victoria. 1998. Akn Okunmaz Kylar. ev. Erol Krolu ve Engin Kl. stanbul: letiim Yaynlar. Howe, Irving. 1970. Culture of Modernism. Decline of New. New York: Harcourt, Brace & World. 3-33. lhan, Attil. 1983. Gerekilik Sava. stanbul: BDS Yaynlar. . 2001. kinci Yeni Sava. stanbul: Bankas Kltr Yaynlar. nalck, Halil. 2003. air ve Patron. Ankara: Dou Bat Yaynlar. Jameson, Fredric. 2004. Biricik Modernite: imdinin Ontolojisi zerine nceleme. ev. Sami Ouz. Ankara: Epos Yaynlar. Jusdanis, Gregory. 1998. Gecikmi Modernlik ve Estetik Kltr: Mill Edebiyatn cat Edilii. ev. Tuncay Birkan. stanbul: Metis Yaynlar. Kahraman, Hasan Blent. 1997. Yahya Kemal Rimbaudyu Okudu mu? stanbul: Yap Kredi Yaynlar. . 2000. Trk iiri, Modernizm, iir. stanbul. Bke Yaynlar. Kahraman, Mehmet. 1996. Divan Edebiyat stne Tartmalar. stanbul: Beyan Yaynlar. Kalpakl, Mehmet, haz. 1999. Osmanl Divan iiri zerine Metinler. stanbul: Yap Kredi Yaynlar. Karako, Sezai. 1997. Diimizin Zar. Edebiyat Yazlar II: Diimizin Zar. stanbul: Dirili Yaynlar. 24-29. Karaosmanolu, Yakup Kadri. 1990. Genlik ve Edebiyat Hatralar. Haz. Atilla zkrml. stanbul: letiim Yaynlar. Karamerliolu, Asm. 2006. Orada Bir Ky Var Uzakta. stanbul: letiim Yaynlar. Kank, Orhan Veli. 2003. airin i: Yazlar, ykler, Konumalar. stanbul: Yap Kredi Yaynlar.

207

Kaplan, Mehmet. 1983. Tanpnarn iir Dnyas. stanbul: Dergh Yaynlar. . 1997. Cumhuriyet Devri Trk iiri. stanbul: Dergh Yaynlar. . 1999. iir Tahlilleri. stanbul: Dergh Yaynlar. Kaplan, Ramazan. 1998. Klasikler Tartmas: Balang Dnemi. Ankara: Atatrk Kltr Merkezi Bakanl Yaynlar. Koak, Orhan. 1990. Melih Cevdet: kinci Yeniden Sonra. Defter 14 (TemmuzKasm): 20-36. . 1992. Modernizm Tartmas in Bir ereve Kurma Denemesi. Sombahar 11 (Mays-Haziran): 26-28 . 1995. Anday iirinde Hayal ve Resim. Melih Cevdet Anday Gnleri. Haz. kr Erba. Ankara: Edebiyatlar Dernei Yaynlar. 115-27. . 1996. Kaptrlm deal: Mai ve Siyah zerine Psikanalitik Bir Deneme. Toplum ve Bilim 70 (Gz): 94-152. . 1998. iirin zlek Haritasnda Deimeler / Gelenekten ve Folklordan Yararlanma Tartmalar. Cumhuriyet Dnemi Trk Edebiyat. Haz. kr Erba. Ankara: Edebiyatlar Dernei Yaynlar. 280-96. . 1999. Uzun Denklem: Oktay Rifatn iirinde Folklor ve Modernizm. Defter 36 (Bahar): 131-71. . 2002. 1920lerden 1970lere Kltr Politikalar. Modern Trkiyede Siyasi Dnce: Kemalizm. Cilt 2. Ed. Tanl Bora ve Murat Gltekingil. stanbul: letiim Yaynlar. 370-418. Kolcu, Hasan. 1993. Trk Edebiyatnda Hece-Aruz Tartmalar. Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar. Kontantamer, Tunca. 1999. Trk Edebiyatnda Gelenek ve Modernlik Tartmalar zerine. Kitaplk 38 (Gz): 162-74. Koryrek, Enis Behi. 1951. Miras ve Gnein lm. Ankara: Gne Matbaaclk. Kprl, Mehmed Fuat. 1992. nklap ve Edebiyatmz. Atatrk Devri Fikir Hayat. Cilt 2. Haz. Mehmet Kaplan ve dier. Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar. Kutlar, Onat. 1959. Yeni Bir Divan iiri. A (ubat): 2; 4. Lav, Ercment Behzad. 1951. lk Adm. Yeditepe 4 (ubat) : 4. Levin, Harry. 1992. Modernizm Neydi? Sombahar 10 (Mart-Nisan): 12-23.

208

Lewis, Geoffrey. 2001. Trajik Baar. ev. Mehmet Fatih Uslu. stanbul: Gelenek Yaynlar. Lukacs, Georg. 1969. ada Gerekiliin Anlam. ev. Cevat apan. stanbul: Payel Yaynlar. . 1979. The Meaning of Contemporary Realism. ev. John ve Necke Mander. Londra: Merlin Pres. Lunn, Eugene. 1995 . Marksizm ve Modernizm: Lukacs, Brecht, Benjamin ve Adorno zerine Tarihsel Bir nceleme. ev. Yavuz Alogan. stanbul: Alan Yaynclk. Mardin, erif. 1994. Tanzimattan Sonra Ar Batllama. Trk Modernlemesi. stanbul: letiim Yaynlar.21-80. Memet Fuat. 1992. Yeni mi, Modern mi?. Adam Sanat 80 (Haziran): 5-10. . 2000a. kinci Yeni Tartmas. stanbul: Adam Yaynlar. . 2000b. Orhan Veli. stanbul: Adam Yaynlar. . 2001. Nzm Hikmet zerine Yazlar. stanbul: Adam Yaynlar. . 2002. Giri. ada Trk iiri Antolojisi. stanbul: Adam Yaynlar.13-52. Meri, Cemil. 1992. Umrandan Uygarla. stanbul: letiim Yaynlar. Mignon, Laurent. 2002. ada Trk iirinde Ak, klar, Meknlar. Ankara: Hece Yaynlar. . 2005. Yahya Kemal and Jean Moras: From Imitation to Appropriation. Neither Shiraz nor Paris. Istanbul: The Isis Press. 69-76. Moretti. Franco. 2005a. Modern Epik. ev. Nurin leri ve Mehmet Murat ahin. stanbul: Agora Kitapl. . 2005b. Mucizevi Gstergeler. ev. Zeynep Altok. stanbul: Metis Yaynlar. Namk Kemal. 1993. Mukaddime-i Celal. Yeni Trk Edebiyat Antolojisi. Cilt II. Haz. Mehmet Kaplan vd. stanbul: Marmara niversitesi Yayn. 342-72. . 2005. Hususi Mektuplarna Gre Namk Kemal ve Abdlhak Hmid. Fevziye Abdullah Tansel. Ankara: Aka Yaynlar. Nzm Hikmet. 1996. Yazlar: Sanat, Edebiyat, Kltr, Dil. Cilt 1. stanbul: Adam Yaynlar. . 2003. Yazlar: Konumalar. Cilt 6. stanbul: Yap Kredi Yaynlar.

209

Necatigil, Behet. 1983. Dzyazlar. Cilt 1. Haz. Hilmi Yavuz ve Ali Tanyeri. stanbul: Cem Yaynevi. Necdet, Ahmet. 1993. Modern Trk iiri: Ynelimler, Tanklklar, rnekler. stanbul: Broy Yaynlar. Okay, Orhan. 1990. Sanat ve Edebiyat Yazlar. stanbul: Dergh Yaynlar. . 2004. Poetika Dersleri. Ankara: Hece Yaynlar. Oktay, Ahmet. 1989. Trkede Lukacs ve Dncesinin Etkisi. Defter 10 (Ekim): 20-39. . 1992. Trk iiri ve Modernizm. Sombahar 12 (Temmuz- Austos): 18-24. . 1993. Cumhuriyet Dnemi Edebiyat. Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar. . 1995. Hep O ark. nsan Yazar Kitap. Ankara: Ark Yaynlar. . 2001. airin Kan. stanbul. Yap Kredi Yaynlar. . 2002. Metropol ve mgelem. stanbul: Trkiye Bankas Kltr Yaynlar. Orhon, Orhan Seyfi. 1970. iirler. Ankara: Milli Eitim Bakanl Yaynlar. Orta, Yusuf Ziya. 1966. Bizim Yoku. stanbul: Akbaba Yaynlar. Oskay, nsal. 1990. Yzleri Giyotine Abone air: Cemal Sreya, Ece Ayhan, Sezai Karako. Hrriyet Gsteri 111 (ubat): 30-33. mer Seyfettin. 1989. Yeni Lisan. Dil Konusunda Yazlar. Haz. Muzaffer Uyguner. Ankara: Bilgi Yaynlar. 20-33. zel, smet. 1989. airler ntellectin Penesinde. iir Okuma Klavuzu. stanbul: dam Yaynlar. 75-90. zgl, Kayahan. 2006a. Divan Yolundan Peraya Selametle. Ankara: Hece Yaynlar. . 2006b. Osmanlnn Son Encmen-i uaras. Trk Edebiyat Tarihi. Cilt 3. Ed. Talat Halman ve dier. Ankara: Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar. 411-22. Parlatr, smail. 1987. Ali Ekrem Bolayr. Ankara: Kltr ve Turzim Bakanl Yaynlar. Parla, Jale. 1990. Babalar ve Oullar. stanbul: letiim Yaynlar. Parla, Taha. 1989. Ziya Gkalp, Kemalizm ve Trkiyede Korporatizm. stanbul: letiim Yaynlar.

210

Perinek, Feyza ve Duruel, Nursel. 1995. airin Hayat iire Dahil. stanbul. Kaynak Yaynlar. Rifat, Oktay. 1992. iir Konumas. Adam Yaynlar. . 1999. nsz. [Peremli Sokak]. Btn iirleri. Cilt 1. stanbul: Adam Yaynlar. 175-76. Sazyek, Hakan. 1996. Cumhuriyet Dnemi Trk iirinde Garip Hareketi. Ankara: Trkiye Bankas Kltr Yaynlar 1996. . 2001. Modernizm Balamnda Garip Hareketine ve iirine Bir Bak. Hece [Trk iiri zel Says] 53, 54, 55 (Mays, Haziran, Temmuz 2001): 74- 92. Sheppard, Richard. 1993. The Problematics of European Modernism. Theorizing Modernism. Ed. Steve Giles. Londra: Routledge. 1-51. Shiner, Larry. 2004. Sanatn cad. ev. smail Trkmen. stanbul: Ayrnt Yaynlar. Spears, Monroe K. 1970. Dionysus and City: Modernism in Twentieth-Century Poetry. New York: Oxford University Press. Tanpnar, Ahmet Hamdi. 1998. Edebiyat zerine Makaleler. stanbul: Dergh Yaynlar. . 2001a. 19uncu Asr Trk Edebiyat Tarihi. stanbul: alayan Kitabevi. . 2001b. Yahya Kemal. stanbul: Yap Kredi Yaynlar. Tanyol, Turul. 1991. lk Gerek Cumhuriyet iiri. Milliyet Sanat 257 (1 Kasm): 9. Tecer, Ahmet Kutsi. 1930. Eski ve Yeni Edebiyat. Gr 1 (Temmuz): 96-104. Tevetolu, Feth. 1988. Mehmet Emin Yurdakul. Ankara: Kltr Ve Turizm Bakanl Yaynlar. Turan, Gven. 1992. Ahmet Haim: Modernist. Sombahar 11 (Mays Haziran: 2932. Tekeliolu, Orhan. 2003. Edebiyatta Tekil Bir Ulusal Kanonun Olumasnn mknszl zerine Notlar. Dou-Bat 22 (ubat-Nisan): 65-77. Toker, evket. 1982. Edebiyatmzda Nev-Yunanlik Akm. Trk Dili ve Aratrmalar Dergisi 1: 135-63 Uyar, Turgut. 1984. Byk Saat. stanbul: Can Yaynlar. Vl Nureddin. 1988. Bu Dnyadan Nzm Geti. stanbul: Cem Yaynevi.

211

Wagner, Peter. 1996. Modernliin Sosyolojisi. ev. Mehmet Kk. stanbul: Sarmal Yaynlar. Watt, Ian. 2007. Romann Ykselii. ev. Ferit Burak Aydar. stanbul: Metis Yaynlar. Yahya Kemal. 1990. Edebiyta Dair. stanbul: stanbul Fetih Cemiyeti Yaynlar. 241-47. Yavuz, Hilmi. 2001. ki Modernist air: Yahya Kemal ve T. S. Eliot. <http://www.zaman.com.tr>. 11 Aralk. . 2002. Nzmn iirinde Devrimci Olan Biim Deil eriktir. <http://www.zaman.com.tr>. 16 Ocak. . 2003. ki Modern air: Yahya Kemal ve T. S. Eliot. <http://www.zaman.com.tr>. 2 Temmuz. . 2005. Edebiyat ve Sanat zerine Makaleler. stanbul: Yap Kredi Yaynlar, 2005. 273-76. . 2007. iir ve Entelektel Tarih. <http://www.zaman.com.tr>. 27 Haziran. Ycel, Hasan li. 1933. Trk Dilinin Halk edebiyatnda Srp Divan Edebiyatnda Bozulmas. [Birinci Trk Dili Kurultay: Tezler, Mzakere Zabtlar]. stanbul: Devlet Matbaas. . 1989. Kaynaklara Doru. Edebiyat Tarihimizden. stanbul: letiim Yaynlar. 251-99. Ziya Paa. 1993. iir ve n. Yeni Trk Edebiyat Antolojisi. Cilt II. Haz. Mehmet Kaplan vd. stanbul: Marmara niversitesi Yayn. 45-49. Zuidervaart, Lambert. 1990. The Social Significance of Autonomous Art: Adorno and Brger. The Journal of Aesthetics and Art Criricism. 48.1 (K). 6177.

212

ZGEM

Yaln Armaan, 1977 ylnda Kayseride dodu. Ankara niversitesi Hukuk Fakltesinden 2000 ylnda mezun olan ve ayn yl Bilkent niversitesi Trk Edebiyat Blmnde yksek lisans eitimine balayan Armaan, yksek lisan (master) eitimini 2003 ylnda Melih Cevdet Anday iirinde Zaman balkl teziyle tamamlad. Yazlar Pasaj, Cumhuriyet Kitap ve Hece dergileri ile Melih Cevdet Anday: Btn Yzyllar Yaadm ve Bir nsan Sevmek: Sait Faik derlemelerinde yaymland. O Ben ki: Edip Cansever kitabn yayma hazrlad. Melih Cevdet Andayn syleilerini bir araya getirdii derleme ise nmzdeki gnlerde yaymlanacak.

213

You might also like