Osman Keskinoglu - Kurani Kerim Bilgileri

Nuzulunden Gnmze
Kuran Kerim Bilgileri

www.ihya.org
Kuran Kerim Bilgileri ismindeki bu eseri sizlere sunmay nasip eden rabbl alemine skrler olsun Osman Keskinoglunun hazrlad bu eserin iindeki bilgiler bugun net ortamnda cok byk ihtiyac durumunda ne yazkki bir cok kuran kerim meali sitesi olmasna ramen bu alandaki eksiklii gren bir site olmad. www.ihya.org olarak bu eksiklii kapatmay bir manevi vazifemiz olarak bildik.
Bu eserin okunmas ve scanner asamasnda olusan hatalar dzenleyen Adem kardesimizden Allah raz olsun. Bu hizmetlerde yer almak istiyorsanz bizimle irtibat kurabilirsiniz. http://www.ihya.org http://meal.ihya.org http://hadis.ihya.org http://kitap.ihya.org http://ruya.ihya.org http://forum.ihya.org
www.mollacami.com
www.nurulizah.com - www.mecelle.com
25 Temmuz 2005 Avusturya - Tirol
NSZ
Kur'an- Kerim, son peygamber Hz. Muhammed Aleyhisselama 23 ylda vahiy olunmutur. O, Allah Kitabdr. lahi Kitaplar arasnda O'nun en sekin HIDAYET (REHBERI KUR'AN) VE vasf ve zellii, Hz.Peygambere nazil olduu gibi HAK D I N LE GNDEREN O ' D U R . AHIT OLARAK ALLAH YETER." muhafaza edilmi olmasdr. Bugn bir milyar (Fetih Sresi: 28) bulan her mslmann hrmetle el stnde tuttuu Kur'an- Kerim, asla tahrife uramamtr. Dnyann her tarafnda, her mslmann evinde bulunan Mushaf- erif ayndr. Onun mbarek adn, derin bir saygyla sylerler, O'nun kutsal ayetlerini sonsuz bir cokuyla okuyup vecd iinde dinlerler, O'nun ayetleri ruhlar coturur, kalplere huzur verir. Yank gnller, sdk kalpler, onun sesinden en byk hazz alrlar. Ruhlar coup kanatlanarak ycelirler. M'minler onun nuruyla grr, onun hidayet yolunda yrrler. Onu dinleyenler ona hayran kalrlar. Kur'an'n tatl ahengi, ufuklarn maverasndan, gklerin tesinden ve her eyin stnden gelen ve daima stn kalacak olan bir ilhi sestir. Habeistan'a hicret eden ilk mslmanlarn banda bulunan Cafer-i Tayyardan onun ayetlerini dinledikleri zaman, Neci'nin papazlarnn gzlerinden yalar boanmt. Kur'an- Kerim, insanlar bir tek Allah tanmaya, ancak O'na kulluk etmeye ard. O, dalaletten hidayete, karanlktan nura, batldan hakka kavuturdu. yilie, hayra, mutlulua gtrd. Ruhlara huzur,. kalplere itmi'nan, gnllere ifalar sat, fazilet yolunu at. Cenab- Hak yle buyurur:
" D I E R B T N DINLERDEN STN KLMAK ZERE, PEYGAMBERINI
OSMAN KESKOLU
"Biz KUR'AN'DA, NANANLARA ANCAK IFA VE RAHMET O L A N EYLER NDIRIYORUZ."
Onun benzeri yoktur. O insanlara mutluluk yollarn at. Onun sayesinde en ksa zamanda dnyann ehresi deiti, seyri dzeldi. Kur'an- Kerim'in (sr: 82) . insanla getirdiklerini anlamak iin o zamanki dn ya tarihine bakmak yeter. Kur'an, Hz.Muhammed'e "O, inmezden nce insanlk ne haldeydi bir dnelim: CENAB- HAKK'N BIR MUCIZESIDIR. Tarihin, cahiliyet devri dedii o a karanlklar LEVH-I MAHFUZDA OLAN ANL iinde yzyordu. Zulmn en koyusu, hakszlklarn BIR KUR'AN'DR." en kts dnyay kasp kavuruyordu. nsanlk en (Brc: 21-22) korkun gnlerini yayordu. Araplar kz ocuklarn diri diri topraa gmyordu, aileler periand. Bu halde olan yalnz Arabistan myd? Kisrlarn kokmu lkesi, Kayserlerin rm Bizans ve ite btn dnya, her yer zulm ve zulmet iinde alkanyor. slm airi rahmetli Akif'in dedii gibi: "Bir kerrede, mamure-i dnya, o zamanlar, Buhranlar iindeydi, bugnden de beterdi. Srtlanlar gemiti beer yrtclkta, Disiz mi bir insan, onu kardeleri yerdi. Fervza btn fkm sarmt zeminin, Salgnd, bugn ark ykan, tefrika derdi..''' Kur'an- Kerim ile Hz.Muhammed koca bir irk alemini devirip putperestlii yere serdi. man ve feyz iinde yaayan bir dnya dodu. nsanlara mutluluk yolu ald. Vicdanlara bask kalkt, insanlar ta ve aa paralarna tapmaktan kurtuldu. Putperestlik kadar insan haysiyyetini krp ezen bir ey olamaz. Akl sahibi olan bir insan, ta ve aa parasna nasl olur da tapar? Bu akl almaz bir eydir. Kur'an, insann ruhunu kirleten, akln krleten, kalbini zehirleyen btl hurafeleri, bozuk inanlar silip att, en iyiyi, en doruyu getirdi. Toplum iinde en dil nizam kurdu. Onun temeli sarslmaz, kaidesi ypranmaz. rettikleri gzel, anlattklar dorudur. O kullar iin hidayettir: O iyilik yapanlara mjdeler verir, ktlk ileyenleri uyarr, azapla korkutur. Her trl ktln sonunun korkun olduunu haber verir. Toplumun mutlu dzenini bozanlar cezalandrr. Ahrette Tanr huzurunda, ulu divanda, hesap gnnde, her (Bakara: 2) kiinin yaptndan sorumlu olduunu bildirir. O hayr kaplarn aar, er kaplarn kapar. nsanlarn yararna olanlar buyurur, zararna olanlar yasaklar, Helal kldklarnn hikmeti, haram ettiklerinin illeti vardr. O, insanlara hayat veren saadet gneidir, fazilet kaynadr. Kalplere
" B u KITAPTA ASLA PHE YOKTUR. O , MTTEKILER, ALLAH'TAN KORKANLAR IN HIDAYET REHBERIDIR, YOL GSTERICIDIR."
KUR'AN-I KERM BLGLER
iman ve huzur verir, topluma mutluluk getirir. nsanlar ona sarlnca birbirleriyle karde olup seviirler, bara eriirler. nsanlar, bu dnya zerinde bir ok haklara muhtatrlar. Bu uurda nice kanlar dktler, mcadele ettiler. Kur'an onlara ite bu haklar salad. Hrriyet, adalet, eitlik, kardelik verdi. nsanlar kanla alamadklarn Kur'an'la elde ettiler. efkat, merhamet kiinin en ok muhta olduu eydir. Bunlar o verdi. Renk, rk, dil fark gzetmeksizin bu gzel eyleri retti. Can, mal emniyeti salad. Kur'an en olgun insan meydana getirmeyi ama edindi ve bunu gerekletirdi, sra sresinin (23-39) ayetleri ile Furkan sresinin (60-77) ve Lokman sresinin (12-19)'uncu ayetleri dikkat ve ibretle okununca bu gerek kolayca anlalr (bunlarn mealini kitabn; Kur'an beeriyete neler bahetti blmnde okuyacaksnz). Kur'an- Kerim, insanlar Hakka davet hususunda en makul yolu tuttu; man esastr. Bu, varln esiz ve Ulu Yaratcs olan Allah' en gzel vasflarla tantr. man kuvvetlendirmek iin, O'nun var ettii yerlere, gklere ve onlarda olanlara bakarak ibret almay, varlktaki bu ince dzeni, akllara durgunluk veren olaylar dnmeyi, onlardaki rneksiz ve esiz gzellikleri inceleyerek bunlar yaratan Ulu Allah' tanmay ister. O emsalsiz canl varlk, ayetlerinden ibret almayanlar uyarr: Kur'an- Kerim, batan sona bir hikmet hazinesidir. O'nun delilleri ak, belgeleri aydndr. Haberleri doru, hkmleri salamdr. Kssalar ibretle dolu , EVIREREK GEERLER." olup insanlar fazilete tevik eder. Hakkn daima ' (Yusuf Sresi: 105) batla stn geldiini anlatr. Bylece tarihin akn, dnyann ehresini deitirip mutlu toplum yaratmay hedef alr. Maneviyat canlandrp ruhlar uyandrr. Din duygusu en kutsal ve en tatl bir duygu olup insanlk onunla yaar, hayat onunla mana kazanr, o yoksa insanlk lr, et ve kemik yn haline gelir. Kur'an- Kerim iman ve amel-i salih yani iyi iler yolu ile insanlarn mutlu olacan, hayr yolunun bu olduunu aklar. Fazilet yolunun bu olduunu gsterir, Bakara sresinin (177.) ayeti bu gerei gayet gzel dile getirir. Yukarda iaret ettiimiz (sr, Furkn, ve Lokman) sreler deki ayet-i kerimeler de bunun ak delilidir.
"GKLERDE VE YERDE NICE
BRET ALNACAK BELGELER VARDR KI, ONLARN YANNDA YZLERINI
Ahlk kitaplar, insanlarn davranlarn: Gzel huylar, kt huylar diye ikiye ayrr. Kur'an fazilet olan iyi huylar getirdi, ktlkleri ortadan kaldrd. Kiinin davranlarnda gzel huylu olup kt huylardan kanmasn anlatt. Aksi halde kii insan olmaktan kar, aalar aasna yuvarlanr. nsann iini kemiren, toplumu ykan, hayat zehirleyen kt huylarn hepsi slm'da yasaktr. Kur'an- Kerim, yeryznde en ok okunan, en ok ezberlenen, en ok
OSMAN KESKOLU
yazlp baslan bir kitaptr. Her mslmann evinde bir deil, birka Mushaf bulunur. Hafzlar onu ezberlemekte, mfessirler manasn yorumlamakta, mctehitler ondan hkm almakta!, kelmclar akl delillerle tevhit dininin temelini beyan etmekte, fkh limleri helal ve haramn aklamakta, tarihiler ondaki kssalardan ibret yerlerini anlatmakta, vaizler halk irat iin gzel rnekler sergilemekte, hattatlar onu en gzel yazmak iin btn sanat hnerlerini ortaya dkerek birbirleriyle gzel sanat yar yapmakta, edebiyatlar, onun belagatndan yardmlanmaktadrlar. Hakk arayan arifler, veller, sdklar ve slih kullar onun gsterdii yoldan gidip aradklarna kavumakta, mutlulukla kucaklamakta... Kur'an, slm mmetine ite bunlar yapmakta, dilediklerini vermekte... Bylece ona uyanlarn kederleri snd, elemleri dindi, kt duygular sindi, kalplere huzur indi. Bu dnya zerinde maddeci davranlarn esiri olan insanlar, Kur'an'n sesini dinleseler, ona uysalar, boumaktan, birbirleriyle boazlamaktan kurtulurlar, hem kendileri azaptan kurtulur, hem de bakalar huzura kavuur, insanlk mutlu olur. Korkun karanlk gecelerde siyah bulutlar iinde akan imekler, karanl nasl yrtp paralarsa, Kur'an'n nuru da, insanlar zerine ken ar karanlklar ylece datr. Kalplerin iine bir kurun sertliiyle kp reklenen btl inanlar, kt kuruntular, rk kanaatlar silip atar. Uyank ruhlar, yank gnller, Kur'an'n nurdan berrak alayanndan szlp geerek Hakka ularlar. Temiz yreklerden ykselen mbarek dilekler ile fevz felaha kavuurlar. Hayat zehirleyen kirli hrslar, hin emeller, irkin arzular, kt niyetler, Kur'an'n tatl sesi nnde eriyip gider. Azgn fitne ve fesad fetini, onun ho nefesi sndrr. lk olarak Mekke'nin yaknndaki Hira tepesinden ykselen bu kutsal ses, ebediyete kadar kesilmez. nsanlarn mutluluu iin nurdan dalgalar halinde dalgalanr durur. Kuru llerde yanp kavrulan insanoluna kevserler sunarak onlara ifa olur, onlar bu grltl hayatn azgn arklar arasnda sklp ezilmekten kurtarr. Ruhlar rahmet ve mafiret alayannda temizleyip Hakkn huzuruna nur iinde gnderir. Evet, Kur'an'n sesi 15 asr evvel Hira tepesinden ykseldi. O ses, kesilmeden hep devam ediyor. Kk, byk, gen, yal btn m'minler onun sesine kulak veriyor, ona kouyor ve couyor. Mslman yavrusu ninnilerle birlikte onun sesiyle yetiip byyor. Akam yatana yatarken, imanl annesinin ona rettii u dualar okur: Yattm Allah, kaldr beni Nur iine daldr beni,
Can kafesten ayrlnca

mn ile gnder beni.
KUR'AN-I KERIM BLGLER
Yattm sama, Dndm soluma, nandm Sbhnma, Sarldm Kur'an'ma. Krk yanm krk atl, Krk da Muhammed adl. ''Ysin''im kilit, Atm gk kapsn. M'minler namazda, Hepsi Hakka niyazda... Bu duay okuyan, Cennet kucazdr..."
Tatl bir sesle bunlar okuyan yavrucuk, minik ellerini yzne srer, gzlerini yumar, Cennet kularna kararak uykuya dalar. Kur'an- Kerim, ismine uygun olarak, yeryznde en ok okunan kitaptr. 15 asrdan beri hafzlar onu ezberleyerek hafzalarnda yaatrlar. Kurr ise onu en gzel ve en tatl ahenkle okumay renmekte ve retmekte. M'minler de huu iinde onu dinlemekte. Ahlaklar ondan fazilet dersleri alp ruhlar onunla terbiye etmekte. Ksacas O bir mmete Hakk duyurmakta ve onu hakla doyurmakta. Ben, Kur'an ilimleriyle genliimden beri megulm. Bu benim iin sevimli bir almadr. Tahsil zamanmdan sonra da bu yoldak almalarm devam etti. Kur'an Tarihi, Kur'an Yolunda, Kur'an Bilgileri, Son lh Kitab Kur'an- Kerim adl eserler basld. Douda, batda, mslim, gayr-i mslim kimseler tarafndan Kur'an hakknda bir ok eserler yazlm ve yazlmaktadr. Ben de bu konudaki aratrmalarma yeni katklarda bulunmak iin, almama hz verdim. Bu defa daha geni bir aptaki bu eseri, mslman kardelerimin istifadesine sunmakla bahtiyarm. almak bizden, muvaffakiyet Cenab- Hak'tandr. Ankara, 1986
Osman KESKOLU
VAHYN BALAMASI
zerinde yaadmz bu ihtiyar kre, ilk hilkat gnnden beri, gnein etrafnda dnmesine devam ediyor. O, lh nizam gereince kurulmu dzen zere dnmesine devam ededursun. Biz de biraz " N E YCEDIR O ALLAH KI, BTN LEMLERE geriye dnelim, bunaltlar iinde yzen gnmzden BIR UYARC OLSUN DIYE uzaklaalm, tarihte dolaalm. te mildn 610. KULU (MUHAMMED'E) FURKN' NDIRDI. GKLERIN VE YERIN ylndayz. Kutsal htralarla dolu olan Mekke'de HKMRANL ANCAK bulunuyoruz. Bak, o da, btn dnya gibi derin O'NUNDUR." uykusuna dalm, gaflet iinde uyuyor. Btn g(Furkn Sresi: 1-2) nn bo eylerle geirmi, vaktini bo eylerle ldrm... Kafas bo, gnl bo, gecesi, gndz bo. i gc, yerlerinden kmldamaya takat olmayan irili ufakl 360 kadar putun etrafnda vakit vakit dnp dolap onlara tapmaktan ibaret. Ne gaflet ki, insan eliyle yaplm olan aa ve ta paralarna tapmay marifet sanyorlar ve sonunda byle derin bir gaflet iinde uykuya dalyorlar. Dnya uyuyor, tarih uyuyor, onlar uyuyorlar. Bize "Din Felsef Sohbetler" gibi muazzam bir eser brakan rahmetli Ferid Kam'n hakk var. O, byleleri iin yle der:
HIRADA LK VAHYN BALAMASI
Huraft cihana hkim etmi, Bakn insandaki btl sebata. Yalanlarla donatm kinat, Dzenlerle dzen vermi hayata. Her gece gibi bu gecenin de sabah olacak. te tanyeri aarmak zere. Herkes serilmi yatyor. Ancak Mekke evlerinden birinde bir insan, gz ve gnl ak dnyor. Vicdannn sesine, ruhunun sedasna kulak vermi, onlar dinliyor, dima fikirler maheri gibi. O, daha sakin dnecei, kendini ibadete
12
OSMAN KESKOLU
verecei bir yer olan Hira'ya gitmeye hazrlyor. Yavaa yatandan syrld. Yanbanda olan eini tatl uykusundan uyandrmaya kyamad. Eiyle birlikte gndzleyin hazrlam olduklar azk torbasn alp yrd... Sabahn serin rzgr, lleri yalayarak hafif hafif esiyordu. Ayaklar alk olduu iin Hira dann yolu onu hi te yormad. Mekke'ye mil mesafedeki bu maaraya evkle kotu. Orada arad skun ve huzur vard. Maarann azna geldii zaman biraz duraklad, etrafa, gk yzne yle bir bakt. Douda afak skmeye balamt. Tanyerinin ilk klar, yine dou ufkundan fkryordu. te bu sabahn da gnei doacak, fakat insanln aydn gn ne zaman doacak? Hakikat gnei ne zaman klarn sap ruhlar aydnlatacak? nsanln zerine ken bu kara bulutlar ne vakit dalacak? Kalpleri saran bu inkar ve kfr sisleri ne zaman syrlacak? Vicdanlar balayan basklar, bo inanlar, hurafeler ne zaman kalkacak? Yetimlerin gz yalarn silecek, yoksullarn imdadna koacak bir efkat eli hani? Hira tepesinden etrafa bakarken neler dnrd neler. Allahm gzel yaratt bu dnya zerindeki insanlar, ne zaman dalaletten kurtulup hidayete kavuacaklar? mana sarlp kardee bir hayat yaayacaklar? man ve slm... te insanln fazilet ve saadet kayna bunlardr. Bunlarsz dnya karanlktr... Vaktiyle Hz.brahim burada yle dua etmiti:
"YARAB, SEN ONLARA, SENIN AYETLERINI OKUYAN, KITABI VE HIKMETI RETEN, ONLAR HER KTLKTEN ARTAN BIR PEYGAMBER GNDER. DORUSU GL VE HAKM OLAN ANCAK SENSIN'''
Fakat Mekke halk imdi kfr ve irk iinde, Ebu Cehilleriyle, Ebu Lehepleriyle dallet bataklarna dalm, btl iinde yzp duruyor. Tarihle, htralarla dolu olan Mekke'ye bakt, tekrar tekrar bakt, llerden gelen serin havay teneffs ettikten sonra maaraya dald... (Bakara: 129) Raviler derler ki: "Hazreti Muhammed Gr- Hira'da bu sefer ka gn geirdi, bilemeyiz. Fakat hi bir zaman bir aydan fazla kalm deildir. Ulem diyor ki: ''Maarada hangi din zere ibadet ediyordu, kestiremeyiz. Hazreti brahim'in eriat zere miydi, yoksa ondan sonra gelen Peygamberlerden birinin eriat zere miydi? Hem bunu aratrmaya ne hacet. Hak Tel onun gznn nne kinat kitabn am, Levh-i Mahfuzu sermi. Kalbine Tevhid Dinini koymu, istikbalin Peygamberinin kalbini ona gre tasfiye etmi, ruhuna slm nurunu aktmt. Hazreti Muhammed nne alan bu kitabn sahifelerini okuyor, kinatn azameti gnln dolduruyordu. Gklerin berrakl, yldzlarn parlakl, esen rzgr, yeeren otlar, ten kular, her ey ona bir Allah'n varln duyuruyordu: Lilhe illallah, onun tebihi olmutu. te bu nur hlesi iinde Muhammed Aleyhisselm hilkatin bu yksek noktasndan etraf seyrediyordu. Ayann altnda dalar, onlarn eteklerinde
KUR'AN-I KERM
BLGLER
13
vdiler, kum lnn ortasnda yer yer cennet gibi vahalar uzanyordu. stnde gk kubbeyi ssleyen saysz yldzlar, Ay ve Gne her ey Hlik'a secde ediyordu: yle olduu halde kavmi hl putlara tapnyordu. Ne gaflet, ne dalletti: Btn kavmi koyu bir dallet, derin bir hsran iinde yzerken, bir kiinin kalbi ve dima bu irk ve dallet, kfr ve ilhd irkeflerinden temiz ve mnezzeh kalmt. nayeti lhiye onu (Rahman Sresi:1-7) korumutu. Kalbi insanlk akiyle arpyor, dima beeriyetin selmet yolunu dnyordu, mrnde puta secde etmemiti. Dimandaki dnceler dile gelecek, kalbindeki duygular canlanacak gibiydi. Btn hilkat, ilhi bir huzur iinde, varlk Hlik'a kar uysallkla ba emi dururken, vahyin sahifeleri ald: Gnn birinde eve dnecei srada kendisine bir hl oldu. Sanki maaraya baka bir skn geldi, yeni bir hdise vukubulacak gibi bir hl oldu. Etrafna baknd; bir ey gremedi. Uzaktan geliyormu gibi ahenkli bir ses duydu. Ses talara bile tesir yapp ileyecek bir ekilde ak ve ayn idi: Oku! dedi. Titrek bir sesle: Ben okumak bilmem, dedi. Melek onu kucaklayp yle yukardan aaya tkati kesilinceye kadar skt ve ayn tatl henkle: Oku! dedi, Ben okumak bilmem, diye cevap verdi. Sesin sahibi yine ayn ekilde onu batan aaya bir sktktan sonra: Oku! dedi. nc defasnda: Ne okuyaym, deyince, Melein sesi ykseldi: Oku Yaradan olan Rabbinin namna oku. O, insan yapkandan yaratt, Oku, kalemle reten Kerim Rabbin akna oku. O, insana bilmediklerini retti.'' Hazreti Peygamber de ayn kelimeleri tekrarlad. Peygamber Efendimiz bu hdiseyi yle anlatyor: ''O dnd gitti. Ben uykudan uyanr gibi oldum. Sanki kalbime bir kitap yazlmt, Maaradan kp dan ortasna geldiim zaman gkten yle bir ses geldi: Y Muhammed, sen Allah'n Resulsn, ben Cebrail'im. Bam kaldrp ge baktm. Bir de ne greyim, Cebril bir dem suretinde, ayaklar ufukta... Ya Muhammed, sen Allah'n Peygamberisin, Ben Cebrilim,
' T A N O RAHMANI, RETTI KUR'AN', YARATT NSANI, BILDIRDI ONA BEYAN, GNE VE AY HESABN, NEBAT VE AA SECDE HALINDE."
14
OSMAN KESKOLU
diyor. Ne bir adm ileri atabildim, ne de geri. Gzlerimi ufuktan bir trl ayramadm. Hangi tarafa bakm olsam Melek o tarafta grnd. Bu hl zere ne kadar durdum, bilmiyorum. Sonra o ekildi, ben de Mekke'ye ehlimin yanna dndm..." Bu Melek sesi ne idi? Hazreti Muhammed bundan nce de gibden gelen bu sesi bir defa daha iitmiti. O da yle olmutu: Kureyliler Kbe'yi tamir ediyorlard. Resulllah da Kurey ile birlikte ta tayordu. Futas (zar) zerinde idi. Kavminin deti ise, bellerine doladklar futalarn omuzlarna koyup ta onun stne almakt. Amcas Abbas: "Kardeimin olu, u futan omuzunun stne koy ve ta onun stnde ta. Bylece omuzun incinmi olmaz." dedi. O da futasn, kavminin yapt gibi omuzuna koymak iin kaldrd. Vcudu alnca anszn yere dt. Uzaktan gelen bir ses duydu: " Ya Muhammed, sen Peygambersin, sana yakmaz, futan rt!" O, bu iin dehetinden hemen futasn rtp kalkt ve ta plak omuzuna koyarak yle tamaa balad. Amcas Abbas'n, kendisine bakalar gibi yapmasn sylemesine ramen, hatiften bu sesi duyduktan sonra bir daha futasn kaldrmad ve ondan sonra plak grlmedi.(1) te ilk defa gibden byle bir ses gelmiti. Fakat o geici bir eydi. imdi ise hl bambaka idi. Bu ses tekrar tekrar geldi. Hazreti Muhammed Melein sylediklerini aynen belledi ve tekrarlad:
kra3 Bismi rabbikellezi halaka, halakal-insne min alak. tkra' ve rabbkelekreml-leziailemebilkalemi, allemel-insnemalemyaflem." Eve ulanca ei Hz.Hatice sordu: Y Muhammed, sana ne oldu, nerede kaldn? Seni aramak iin hizmetileri bile gnderdim. Hazreti Hatice'ye bandan geenleri anlatt. O da: ' "Mjde, mjde! dedi. Sebatl ol. Hatice'nin nefsini, kudretli elinde tutana yemin olsun ki, umarm sen bu mmetin Peygamberi olacaksn.'' Hazreti Hatice ona biraz istirahat etmesini syledi ve acele kp akrabasndan olan Varaka bin Nevfel'e kotu. Varaka, Tevrat ve ncil'i bilen bir adamd. Ona einin bandan geenleri anlatt. Gzlerini kaybetmi bir ihtiyar olan Varaka, bu szleri dinledikten sonra:
(1) Bu hdiseyi Buhar vesir Hadis kitaplar rivayet etmektedirler. Araplarda cahiliyette plakln pek ayp saylmad anlalyor. yle ki, bir aralk Kbe'yi bile anadan doma rlplak tavaf ederlerdi.
15
"Kuddus, Kuddus, dedi. Varaka'nn hayat kudreti elinde olana yemin ederim ki, eer bu sylediklerin anlattn gibi ise, Y Hatice, ona Musa'ya gelen Nmsu Ekber Byk Melek gelmi. O bu mmetin Peygamberidir. Ona syle, sebt etsin. Kavmi onu vatanndan karacak, keke o gn ben sa olsam da ona yardm etsem..." Hazreti Hatice, sevinerek eve dnd ve ona Varaka'nn sylediklerini anlatt. Bunun zerine Hazreti Muhammed, Rabbine hamdetti. kr nianesi olarak Kbe'yi tavafa kt ve orada o da Varaka'ya rastlad, ona bandan geenleri anlatt. Bu hdiseyi Buhar, Hazreti Aye'den yle rivayet ediyor: Hazreti Aie diyor ki: "Resulllahn ilk vahiy balangc uykuda ryay sdka grmekle olmutur. Hi bir rya grmezdi ki, sabah aydnl gibi ak ve ikr olmasn. Ondan sonra kalbine yalnzlk sevgisi konuldu. Artk Hir'daki gr iinde halvete ekilip orada ehlinin nezdine gelinceye kadar adedi belli gnlerde tehanns ve teabbd eder. Sonra yine Hatice'nin nezdine dnp bir o kadar zaman iin yine azk tedarik ederdi. Nihayet bir gn Hira grnda bulunduu srada Emri Hak yni vahiy geldi. yle ki: Ona Melek gelip, "Oku" dedi. O da, "Ben okumak bilmem" dedi. Resul Ekrem buyurur ki, "O zaman melek beni alp takatm kesilinceye kadar sktrd. Sonra brakp yine "Oku" dedi. Ben de ona "Ben okumak bilmem" dedim. Yine tutup ikinci defa takatm kesilinceye kadar skt. Sonra beni brakp yine "Oku" dedi. Ben de "Okumak bilmem" dedim. Nihayet yine alp nc defa skt. Sonra brakp: ''lkra' Bismi rabbike; "Yaradan Rabbinin ismiyle oku. O ki, insan phtlam kandan yaratt. Oku ki, senin kerm Rabbin, kalemle retmitir. nsana bilmediklerini talim etmitir." dedi. Bunun zerine Resul Ekrem yrei titreyerek evine dnd ve Hazreti Hatice'ye: "Beni rtn, beni rtn" dedi. Korkusu zil oluncaya kadar vcudunu sarp rttler. Ondan sonra, olup biteni Hatice'ye nakletti: Kendimden korktum, dedi. Hatice: yle deme, Allaha yemin ederim ki, Allah hi bir vakit seni yalnz brakp utandrmaz. nk sen akrabana bakarsn, iini grmekten ciz olanlarn arln yklenirsin, fakirlere verir, kimsenin kazandramyacan kazandrrsn. Misafiri arlarsn, Hak yolunda zuhur eden hdisatta halka yardm edersin, dedi.
Bundan sonra Hz.Hatice, Resul Ekrem'i alp amcas olu Varaka bini
Nevfel'e gtrd. O, cahiliyet zamannda Hristiyanla girmi bir adamd.
16
OSMAN KESKOLU
branice yaz bilir ve ncil'den Allahn nasib ettii kadar yazard. Gzleri kr olmu bir ihtiyard. Hz.Hatice, Varaka'ya: Amcam olu, dinle de bak, kardein olu ne sylyor, dedi. Varaka: Ne var, karde olu? diye sorunca Resulllah, grd eyleri kendisine haber verdi. Bunun zerine Varaka dedi ki: Bu grdn Allah Tel'nn Musa'ya gnderdii Namus-u Ekber'dir. Yni srr vahiy sahibidir. Ah, keke senin dvet gnlerinde gen olaydm. Kavminin seni yurdundan karaca zaman keke hayatta bulunsaydm. Resulllah: Onlar beni yurdumdan karacaklar m? diye sordu. Oda: Evet, dedi, zira senin gibi bir ey getirmi, vahiy gelmi bir kimse yoktur ki, dmanla uramasn. ayet senin dvet gnlerine yetiirsem sana son derece yardm ederim. Ondan sonra ok gemedi, Varaka ld. O esnada fetret-i vahiy de vukubulmutu." Buhr'nin rivayet ettii bu Hadsi erifteki baz noktalara temas etmek isterim: 1- Hazreti Peygamberin ilk defa karlat bir halin tesiriyle geirdii buhranl dakikalarda Hazreti Hatice'nin metaneti ve sarfettii szler dikkati eker.. yle szler sylyor ki, olgun bir kadn ve vahiy nazil olacak olan Hane-i Saadete lyk bir zevce olduunu gsteriyor. 2- lk inen vahiyde "kra' = Oku" diye emir, emr-i tekvinidir, emri teklifi deil. Zira Peygamber mm idi, okumak bilmiyordu. Fakat: "Kan phtsndan, iiten ve gren, akl sahibi insan yaratan Allah, sana vahyettiklerini insanlara okuyasn diye seni kari', okuyan yapmtr, halka sen bildireceksin.'' demektir. 3- Hira Gr'nda ilk vahiy uyankken mi, yoksa rya halinde mi geldi? Rivayetler muhteliftir. Hazreti Aie'nin rivayetinden uyankken olduu anlalyor. bni Hiam ise ryada idi, diyor. Bu iki rivayeti telif mmkndr: Evvel ryada idi, sonra aynen vaki oldu. Zaten vahiyden nce ryay sdka devresi geti ki, bu hl vahye bir nevi hazrlkt. Resulllah Efendimizin ryasnda grm olduu eyler, gn gnne olduu gibi kard. Hazreti Aie'nin rivayet eyledii gibi: "Vahyin ilk balamas ryay- sliha iledir. Hibir rya grmezdi ki, sabah aydnl gibi vzh ve ikr kmasn." Beyhak, bu mddetin alt ay kadar olduunu syler. Demek Resulllah Efendimizin ruhu o kadar sfilemi, kalbi o kadar effaflk kazanmt ki, vahy-i ilhyi kabul ediverecek bir hle gelmiti. Gayb
17
lemiyle ittisal peyda ediyor, ly- illiyyine ulayordu. Resulllah Efendimiz bizzat, bu hali yle tarif eder: ''Sanki kalbimin zerine bir kitap yazlmt.'' 4- Titremesi korkudan deildi. Yklendii peygamberlik vazifesi ar olduundan, hakkyla ifa etme endiesindendi. Annie Besant ismindeki ngiliz mutasavvf kadn bir konferansnda Hazreti Muhammed'in hayatnn bu devresine, vahyin iniinden nceki bu hline temas ederek yle demektedir: "Hazreti Muhammed byle herkese faydal olmak, yardm yapmak gibi iyi ve temiz bir hayat yaarken i leminde bir frtna kopuyor, nefsinde mcadeleler geiriyordu ki, bu hali ancak ilh vahye mazhar olan Allann yakn kullar bilir. Ruhuna btn mnalar yklendii zaman sahraya kp tenhalklarda dolard. Aylarca bu hal zere devam etti. Sahrann ortasnda bir maaraya ekilir, orada yalnzca sknet iinde Allahna yalvarrd. Gnlnde Rislet nuru, Peygamberlik me'alesi parlamak zere idi. Nihayet kendisine "Oku!" diye nid eden sesi duydu. Parlak bir gecede gkten inip onu kaplayan bu vahiy nurunun iinde kendisini kavmine Risletini tebli etmeye dvet eden Melei grd. Melek ona Allahn vahyettiklerini insanlara retmesini syledi. Teblie memur oldu."(2) Uzlete ekilen bu Peygamber, btn bir milletin hayat kayna oldu. Milletinin arasna girip, onlara karp ve kaynap onlarla Allah namna konumas emrolundu. O artk bambaka bir adamd. O, Arap diyarnda nizaml bir devlet kuracakt. yle kuvvetli ve satvetli bir devlet ki, ondan sonra gelenler Avrupa'ya ilim nurunu gtreceklerdi. Onlar gene kuvvetli ve evketli bir imparatorluk kuracaklard. Onlar, baka hi bir dinde benzeri olmayan bir ekilde Allah bir bilip huzurunda ibadet yapacaklard. Bu Arap Peygamberinin dinine tbi olmayanlarn bilmesi gereken bir ey var: slmiyet, mtekidlerine ok salam bir akide, sahibinin gnlne ok derin ileyen bir iman vermektedir. Filozof Ben'in dedii gibi: "Eer gerekten akidenin shhati, sahiplerinin seyir ve slknden, davranlarndan anlalrsa, Mslmanlar bir dn ve Muhammed'in szlerinin bugne kadar insanlarn amellerinde nasl hkim olduuna bir bak: Yeryznde hi bir Mslman yoktur ki, slmdan ve onun Peygamberinden holanmayan bir kalabalk arasnda da olsa, onlarn alaylarna bakarak namazda secdeye varp Allahnn huzurunda yerlere kapanmaktan ekinmi olsun.(3) Buhar'nin rivayetinde geen tehanns arihler tefekkr, ibret ve mrakabe ile tefsir ederler ki, bu hali, "Kahramanlar" eserinde Carlyle (1795-1881) yle tasvir etmektedir:
VAHYN LK ANLARINDA
(2) Peygamberin teblie memur oluu ilk vahiyden sonradr. (3) Muhammed Subeyh, El-Kur'an. c.l, s. 35-38, Kahire
18
OSMAN KESKOLU
"Muhammed'in dimana her dakika hazar ve sefer zamanlarnda binlerce sual hcum ediyordu: "Ben kimim? Niin varm? Bu hudutsuz kinat ne? Neye inanmal?" Fakat Hira'nn kayalar, Tr'un ge ykselen hikalar veyahut harabeler ve ovalar bu suallere cevap veriyor muydu? Asla. u devreden kinat, birbirini kovalayan gece ve gndz, prldayan yldzlar, sanaklar getiren bulutlar... Bunlarn hibiri bu sorulara cevap vermiyordu.''
Peygamberliin balangc olarak srlar rya leminde kefolunmaya balad. Ryalar aynen kyordu. Nihayet vahiy nazil olmaya balad. Bir gn Hira'da Melek gelerek: "Oku! Yaratan Rabbinin ad ile oku! O, insan kan phtsndan halk etmitir. Kalemle reten, bilmediini talim eden, kerm Rabbin hakk iin oku!" dedi. Bu hitaptan sonra Allahu Zlcellin tecellisinden titredi. Nbvvet vazifesini yklenmek byk bir eydi, mesuliyeti ard. Bunun karsnda titrememek kabil miydi? Kamusun beyanna gre:
"Vahiy, iaret eylemek mnasnadr. aret-i sera mnasna mevzudur ve mna-y merkum al vehir-remz vetta'riz kelmla ve terkipten mcerred savtile ve baz cevarih ile bil'iare hsl olur. Ve kitabetle de suret bulur. Bu cihetle bunlarn her birinde istimal olunur... Ve vahiy yaz yazmak mnasnadr. Ve yazlm nme ve kitabe tlak olunur. Ve eli gndermek mnasnadr. Ve ilham mnasnadr. Ve gizlice sz sylemek mnasnadr. Ve mutlaka bir her adama ilka olunan kelma denir. Ve savt ve vaze denir, gerek insann ve gerek irin olsun. Ve vahiy sr'at eylemek mnasnadr." "(ha) bir adama bir kimseyi, ya bir nesneyi gndermek mnasnadr. Ve ilham mnasnadr. Ve kalbe havf ve endie dp hafvnk olmak mnasnadr.(4)
VAHY NEDR? VAHYN DLDE ve DNDE MNALARI
Ragb Isfahani der ki:

"Vahyin asl, seri' iarettir. Ve sr'at tazammun eder, remz yoluyla ve sz ile olur; bazan terkipten mcerred savtla olur; baz cevarih ile iaretle ve kitabetle de olur."
ll'inci srenin 19'uncu yetinde (Evh leyhim) onlara sz sylemeden iaret etti mnasnadr. ha cevarihle de yaplr, Arap airi yle demi:
"Ona yle bakverince fikrimin incelikleri onun esiz gzel vasflarna hayran kald. Bu bak ona benim onu sevdiimi ih yni iaret etti ve o bunu anlaynca eseri yanaklarnda belirdi.''
Grlyor ki, vahiy: Bakalarna gizli kalan bir ekilde kendisine tevcih olunan kimseye husus ve ser bir ekilde gizli olarak bildirmektir. Garizi ilhame de vahiy denir, arlara olunan vahiy gibi: (ve evh Rabbke ilen-nahl .. )
Hatralara ilham ve temiz ruhlu, selim ftratl insann kalbine koymak mnas da gelir. Hazreti Musa'nn anasna vahyi gibi.
(4) Kmus tercemesi, Okyanus-Mtercim Asm Efendi.
. ,
19
Bunun zdd da byledir. O d a eytann vesvesesidir: 6'nc srenin 112'nci yetindeki vahiy sz byledir. Allahm Enbiyasna vahyinde fiilin asl maddesindeki bu iki asl mna yni gizlilik ve sr'at vardr. Masdarn mnas budur. Vahyin din dilinde mnas: Allah Talnn Peygambere bir hkm er'yi bildirmesidir; onun kalbine ilkasdr. Trkemizde vahiy din mnasnda olarak kullanlr. Ancak bazan ilham yerine de kullanlmtr. Leskofal Galip Bey: Tecelli berk urur yeryer sevd- d- canmdan, Cihn- Tr-i akm, nr akar her glistanmdan diye balayan kasidesinde: Ben ol vahy~ver-i nazmm ki st- ehr-i Cibril Olur peyda sarr-i hme-i mu'ciz beynmdan. demektedir. stiklal Marmz yazan byk slm airi merhum Akif de lmez ehitlerimiz iin yazd anakkale iirinde vahiy kelimesini yle kullanmaktadr: "Bu, tandr."diyerek Kbeyi diksem bana; Ruhumun vahyini duysam da geirsem tana; Yine birey yapabildim diyemem htrana.'' Vahiy ile ilham arasnda fark vardr. Vahyin Allah tarafndan olduuna Peygamberin kalbinde zarur bir ilm-i yakin hsl olur. lham ise nereden geldii belli olmayan bir his ve uurdur. lham, delilsiz olarak yni bilgi vastalarmzdan birine dayanmayarak kalbe feyiz tarikiyle doan mnadr. nsanlar iin bilgi vastalar; selim hisler, akl ve haber-i sadk olmak zere tr. His ve mahede altna girmeyenleri akl ile biliriz. Akl da her eyi bilemez. Akl ve his ile bilinmeyen eyler hususunda bir sadk habercinin haberine, sem'an nakle muhtacz... Vahiy ve nbvvet bu ksmdandr. Vahyin suret-i vukuunu ve mahiyetini ancak Enbiya bilir. Bu hl, nbvvet srlarndandr. eyh Dede Galib'in dedii gibi: Ey hme o rutbe olma lk, Esrar- nbvvet olunmaz idrk. Zaten ruh haller hakknda beer bilgisi pek ksadr. Bugn ilim ve fennin akllara hayret verici terakkisine ramen, psikoloji sahasnda emekleyen bir ocuk vaziyetinden ileri geebildiini kim iddia edecek? Son gelimelerin ve
20
OSMAN KESKOLU
bulularn meydana karmaya balad uuralt lemler ne esrrengiz eylerdir. Vahyin hakikatini kavrayabilmek ise ok gtr, hatt vahyin hakikatn idrke imkn yoktur; vukuunu inkra imkn olmad gibi. Muhammed Reit Rza "Vahyl-Muhammed'' nam eserinde bu husustan bahsederken "Akl Zhir ve Akl Btn" diye bir taksim yaptktan sonra diyor ki: "Akl Btndan baka bir de Akl Hafiy" vardr. Tahteuur ilham diyebileceimiz akl btn fikirleri okur, gizli eyleri bilir. uur alt yle kuvvetli bir eydir ki, ondan hibir ey kamaz. Her eyi uurun t derinliklerine gmer, bazan meydana karverir. Gizli uur fevkalde haller arzeder. spirtizma ilim dnyasn megul eden bir hl alyor." Hayvanlardaki hayret verici eylere biz eriat dilinde, "ilham- ftr" diyoruz. Garp ulems buna sevki tabi adn veriyor. Hayvanlara bile vahiy var. Umum mnada vahiy bir tahteuur ilhamdr. Akl- btn ruh yerine kaimdir. Nefs-i ruhndir. Ruh lemi esrarla doludur ve rtldr. Anlayamyoruz diye inkra kalkmak akl kr deildir. Avrupa ulems vahyi inkr etmez, Akl- btndan, ruhan nefs-i hafiden coan mle vahiy adn verir. Aradaki fark: Bize gre vahiy Allahtan nzil olmutur. Onlara gre iten feyiz ile comutur. Bize gre Melek vastasiyle nzil olur. Onlarca Melek akl- hafidir, tahayylden gzne grnr." Hristiyanlkta bizim dinimizde olduu mnada vahiy olmadndan bu hususta Avrupa ulems fikir yrtmez. Onlarca sa'ya vahiy gelmeye hacet yok, nk onlara gre, O, bnllah, Allahn olu, bizde ise Peygamber beerdir, Allah kendisine vahyeder. Yukarda iaret olunduu gibi Kur'an Hazreti Muhammed'in akl- zhir ve akl- btnnn eseri olamaz. Vaka insanda mahiyeti bilinmeyen akl- btn olup ilm-i gayb ve uhudda hafiy olan eyleri onunla bilir. Harikulde iler sdr olur. Fikir okumak, ispirtizma halleri byledir. Fakat byle insann iinde bulunduu farzolunan akl- hafiy arasndaki mesafe ve mnasebet nedir, bilinmez. Msbet ve menfi elektrik birleince ziya hasl olduu gibi btndaki akl- hafiy ile hariteki akl- hafiy birleince vahiy hsl oluyor denemez. Vahiy akl- btndan coan bir uur deildir. Vahiy nefs de deildir. Bunlar meseleyi izah edemez. Ancak zihinlere biraz daha yaknlatrr. Vahyin mahiyeti, ruh gibi esrar- ilhiyedendir. Maddecilik cereyann olduka nleyen u esrarl ispirtizm cereyan meseleyi kolaylatrr. spirtizm gsteriyor ki, "Akl- Btn" vardr. nsann i lemi bir muammadr. spirtizm halinde gryor, iitiyor, hem uzaktan, mesafe kayd kalkyor. Demek, cesetten ayr ruh vardr. Ruhlarla temas mmkndr,
spirtizm hususu istidad iledir. Vahyin mmkn olduunu gsterir bir hdisedir;
Enbiyann husus sfatlar vardr. Allah Tal onlarda o kabiliyet ve istidad
KUR'AN-I KERM
BILGILER
21
hazrlar. Melek vastasiyle onlara vahiy ilka eder. Melekten Peygamber vahiy telkki eder. Vahyin mmkn olduu ilim lemince kabul edilmitir. Maddecilerin ''Materyalistlerin" azgn cereyan yirminci asrda biraz durmutur. Ruh ve mneviyat lemi esrarengizliine ramen, bugn ilm bir megale olmutur. Mesele kuru bir inkrla geitirilemiyor. Beer ftratnda sakl vehb (tabi) melekeler, merkz kuds garizeler vardr. Mdekkik lim rahmetli Elmall Hamdi Yazr'n u satrlarn da dinleyelim:
"Bu kerre de dner mcerred uur delletiyle bir de srf ruhan yoldan giderek bir mahede ve tasnif daha yapmak iin harekete gelirim... Bu kerre ruhan nokta-i nazarla olan bu ikinci mlhazaya gelelim: Bu haysiyetle kendimize baknca uur lemimizin bir semas demek olan gnlmzde nefs-i natkamzda bir arz gibi "Ene" vicdannn merkezi bulunan kalbimizde iyman ve irade uuru uyandrmak zere muhit ile alkadar yedi pencere buluruz ki, ''bunlardan bize mtemadiyen ruh sereyan eder. Bei yalnz cisman muhit hdiselerine nzr olan havass hams (Be duygu), altncs onlarn vridatiyle daha ilerisine nzr olan akl ve mantk, yedincisi herkeste sarih ve kavi olmamakla beraber hepsinden geni olan ilham ve vahiy kuvveleridir. te biz, meair denilen bu yedi pencereden kalbimize inip kan ruh ve basiret nurunun kuvvet ve za'fna gre hakikattan haberdar olur ve ona gre iyman ve irade cehdiyle kbetimiz olan gayeye doru yryoruz. Nefes alrken cierlerimize kbiliyetlerine gre hava girip kt gibi, his ve idrkte de meirimize ruh inip karken o cereyanlar yerli yerine hakkiyle iysal ve tevzia hizmet eden ve melike denilen bir ok gizli ve hayrl madd ve mnev kuvvetler bulunduu ve mnialar bertaraf ederek idrkimizi; iymanmz, irademizi takviye iin alt gibi bilkis o ruh cereyanlarnn bize nzul srasnda yol kesen ekiya gibi pusu kuran, varidatmz soymaya ve hi olmazsa vehim ve hayal ilkasile mzahame edip bizi aldatarak neuzbillh idrkimizi, iymanmz, irademizi gizliden gizliye idll ve ifsad etmeye alan madd ve mnev bir takm er ve alak kuvvetler de vardr ki, bunlara da cin ve eytan denilir. Dostu dman veya dman dost zannettiren bir vehm, biri iki, eriyi doru veya bilkis gsteren bir hayal, iyiyi, kty iyi zannettiren bir fikir, bo yere gnlmz imrendiren veya bulandran bir rya veya sz intiba hep gizli veya ak bir eytan parmadr ki, bunlar bizimle sema arasnda icray- akavet ederler. Bunlar olmasayd biz hi bir his ve irademizle hata etmez, her hususta hakka intibak ederdik. Bizim bunlardan korunabilmemiz iin de birincisi nefsimizin ftr kabiliyeti, ikincisi inmekte bulunan ruh cereyannn tam ve kabiliyetimizle mtenasip olarak iddet ve kuvveti, ncs de iradenin hududunda bu varidatn t menba vahye kadar yekdierine mutabakatlarnn derecesi gzetilmek lzmdr. te bize byle bir merkez noktas gibi tecelli ederek (ben) dedirten nefsimizle muhitimize tabaka tabaka intibakmz ifade etmek suretiyle bizi hakikattan haberdar edip duran ruh cereyanna medhal ve mahre halinde alm bulunan yedi uur noktasna iinden ve dndan vrid olabilen yedi nevi hdisat ve idrakt lemleri de benlik zeminimizi sarm bulunan yedi semadrlar. Yni Lmise muhiti, Zika muhiti, mme muhiti, Smia muhiti, Bsra muhiti, Akl ve Mantk muhiti, lham ve Vahiy muhiti demek olan bu yedi lem aralarnda tabaka tabaka mtenevvi ve ayn zamanda mtetabk birer tecelli tarziyle vicdanmza intibaklar nisbetinde bizim hem fakmzla hem de kendimizle intibakmz temin eden bir vahdet nizam arzederler ki..." (5)
(5) M. Hamdi Yazr, Hak Dini Kur'an Dili, c. VII, s. 5167-68, Diyanet neri.
22
OSMAN KESKOLU
Vahiy ve nbvvet hakknda Hristiyanln akidesi bambakadr. Din ve asr ilimleri bir arada toplayan Doktor George 1894'de Beyrut'ta Amerikan Matbaasnda baslan "Kamusl-Kitabl-Mukaddes" nam eserinde vahyi trif ederken vahyin ilham mnasna olduunu syledikten sonra; kitap vahiydir demek, bu mnaca vahiy "Ruhullahn kitaba hululdr" diye trif yapyor ki, bu Hristiyanca bir izahtr. Byle bir ey Musevlikte de yoktur. lham, Ruhullahn mlhemin ruhuna hululdr, diye izah etmek hakszlktr, hatadr. Vahiy ve Kur'n'n ne vehile nzil olduu hakknda Abdlaziz avu'un ''Esrr- Kur'n'' adl tefsirinden bu konu ile ilgili satrlar okuyalm:
Kur'an'n nzul keyfiyeti: "Kur'an- Kerim nasl nazil oldu? Kur'an Peygamber'in kavli midir? Kssalarn tekrarndaki hikmet nedir? Bu ve buna benzer bir takm meseleler var ki, ilk devir mslmanlar istisna edilecek olursa, eskiler ve sonra gelenler bunlar uzun uzadiye sz konusu etmiler ve bu meselelerden kan ihtilf bugne kadar kat' bir surette hal olunamamtr. "Kitapta ihtilfa denler, uzak bir ikak iindedirler." (Bakara: 175) "uras bilinmelidir ki, bizzat Kur'n'n yetleri, Kur'an- Kerim'in Hazreti Peygambere ne vehile nazil olduunu beyan ve izah etmektedir." "Ayetlerden bazs Kur'n'n Resl-i Kerimin kavli olduunu duyuruyor: "O (Kur'an) Resul-i Kerim'in szdr, o asla air sz deildir, ne de az inanyorsunuz. Khin sz de deildir, ne kadar az dnyorsunuz" (Hkka: 40) yeti gibi. Grlyor ki, bu yet, Kur'n'n iir ve kehnet nevinden bir ey, Muhammed Bin Abdullah'n Peygamberliinin bandan itibaren mecnun bir ir, seci yapan bir khin olduu zannnda bulunanlarn btl zanlarn red iin nzil olmutur. Mriklerin Peygamberimiz hakkndaki btl zanlarn rtp red eden bu yet-i kerimedeki "O Resul-i Kerim'in szdr" kavlinden maksat Peygamberlikten nce kendisine isnat olunan hallerden hi birisi kendinde bulunmayan Muhammed Aleyhisselmdr." "Dier bir takm yet-i kerimeler Kur'n'n Allah tarafndan vahiy yoluyla Hazreti Peygambere nzil olduunu gsterir. "Kur'an- sana biz indirdik" (Dehir: 23) "Ruhul Kuds onu Rabbinden sana hakla indirdi. " (Nahl: 102) "O arzuya gre sylemez, o ona vahy olunmu bir vahiydir. '' (Necim: 3,4) "Bu itibarla Kur'n'n Hazreti Peygambere ne suretle nazil olduunu ve ondan evvel gelip geen peygamberlere semav kitaplarn nasl inzal edildiini beyan etmek gerekiyor. Esasen lh vahy'in Peygamberlere ne vehile geldiini gsteren yetler vardr: "O lemlerin Rabbinin indirmesidir, sakndrclardan olasn diye Ruhul-Emin onu senin kalbine ak bir arapa dil ile indirmitir."(uar: 192-195) "Bu yet lh vahyin Cebril vastasyla dorudan doruya Peygamberlerin kalplerine indiini gsterir. Bu takdire gre vahy, Cenab- Hakk'n Peygamberler vastasiyle insanlara tebli etmek istedii emirleri, hkmleri, mevizalar Peygamberlerin kalplerine ilhm etmesiyle olur. "De ki, Cebrail'e kim dman olursa olsun, O Kur'an' Allahn izniyle senin kalbine indirdi. " (Bakara: 97) yeti bunu teyit eder." Mushaflardaki yazlm olanlar (nuku) hdis olduu gibi lisan ile okunan yetler, gerek Peygamber ve gerek dierleri lisaniyle olsun, ayn mahiyettedir. yetlerde Kur'an- Kerim'in (Zikri muhdes) olarak vasflandrlmas da buna delildir." (Enbiya: 2, ur: 5) "Mmaafih bu szlerden Kur'an'n Peygamberin kelm olduu, yani Kur'an'n son derece muciz olan elfaz ve ibarelerini, terkib ve telifini, ondaki kssalar ve hkmleri onun ihtira etmi
23
olduu manas tabii asla anlalamaz. nk Hazreti Peygamberin Peygamberlik gelmezden nce okuyup yazma bilmiyen (mm) olmas bu tarz telakkiye meydan vermiyecei gayet bedihidir. '' Evet Peygamber Efendimiz, milleti arasnda, 40 senelik erefli bir hayat geirdi ki, bu mddet zarfnda araplarn nme sermayesi olan iir ve hitabete dair bir eyle megul olduu, bir khin olduuna hkm ettirecek ecili szlere heveslendii grlmedii gibi, kitaplara ve estire vkf bir bilgiye sahip deildi. Gemi Peygamberlerin ve hkmdarlarn olaylarna an bir mverrih de deildi..." "Fakat 40 yana girince lisan bir fesahatl ald, kalbi de ilim, hikmetle doldu. Bu Allahn bir fazl ve keremi idi. "Allah, sana kitab ve hikmeti indirdi ve sana bilmediklerini retti." (Nisa: 112) Allah tarafndan risaleti teblie, dini yaymaya, insanlar doru yola davete ve irada memur oldu. "O Allah, mmilere ilerinden bir Peygamber gnderdi, onlara onun yetlerini okur, onlar temizler, onlara kitap ve hikmeti retir, halbuki nce apak dallette idiler." (Bakara: 129) Peygamberliin iptidasndan itibaren Allah tarafndan bir veya bir ka yet bizim bugn okuduumuz haliyle ayni tertipte arapa olarak Peygamberin kalbine ilk ve ilhm olunur, bu yetler kalbin terceman olan lisanndan olduu gibice sadr olurdu. "Kendilerine indirileni insanlara beyan edesin diye biz sana Kur'an' inzal ettik. "(Nahl: 44). "Kur'an yetlerinin peygamberle kim olmas ve kalbine intiba suretini, birimizin yaz yazmak veya manzume dzmek istediimiz zaman hasl olan hlet ve tesirata kyas etmek doru olamaz. Biz byle bir eye teebbs ettiimiz zaman, evvel emirde uzun uzadya zihnimizde manalar tasarlar, tertip eder, kelime ve ibareleri terkib haline getirmekle beraber yazacamz eyin dzgn, balants yerinde, yazl mkemmel olabilmek iin ilimden, itima meseleler hakknda bildiklerimizden, mantk kyaslarndan yardmlarz. Fikrimizde hazrladmz zihni suretler ve nefs ibareleri bir hayli dnerek derler toplarz, atp katarak muayyen bir ekil verdikten sonra iimizde hazrlanm olan bu dnceleri lisanmzla ibare halinde beyan ederiz. Dilden kan szler, kafadaki manalarn kelime haline gelmesidir. te bu artlar iinde ifade edilen bir fikir ve meram, tertip ve mana itibaryla kalpdeki maksatlara uygun olur. airin dedii gibi: "Sz asl kalptedir. Dil kalpdekine tercman olur." "Beyana hacet yokdur ki, eyann d suretlerinin ayni, yahut ona yakn suretlerle temessl etmedike zihinde vcut bulmas kbil deildir..." "Btn bunlar: d suretleri olan cisimlere ittir. Oulluk, babalk, nefi ve isbat gibi madde veya madde ile kaim olan mahss eyler srasna girmeyen manev eylere gelince; kelimeler, iretler, rumuzlar gibi bir takm madd vastalar olmadka bunlarn zihinde hazrlanmas ve fikren temsili kbil deildir. Bunun iin nisb manalardan birinin, ibarenin delleti, rumuzun ireti olmadka zihinde temessl imknszdr." "Meselenin bu cephesi aydnlandktan sonra, kolaylkla anlalr ki, Cenab- Hakk kullarndan birine yetlerini ve hkmlerini vahy etmek isteyince, onun kalbine emirlerini, nehiylerini, ahlk, din kidelerini mutazammn ibareleri ilka etmekle beraber o ibarelerin mana ve suretleri hakknda onda bir ilim-i zarur yaratr. Ve hatta telakki eden zt ise tertip ve telifinde ahs tesiri olmakszn zihninde temessl eden hkmleri ve yetleri havi olan, anszn kalbinde tecelli eden vahy ibarelerine lisanndan sadr olan ibarelerle terceman olur. Bundan baka "Ey Resul, Rabbin tarafndan sana inzal olunan tebli et, eer bunu yapmazsan risletini tebli etmemi olursun." (Maide: 70) yeti vahy olunan yetleri ziyadesiz, eksiksiz teblie memur olduklarn da beyan etmektedir.'' "Biz kendilerine beyan etsinler diye gnderdiimiz her Peygamberi kavminin diliyle gndeririz." (brahim: 4) yeti de bu maksad aklar." "Bu hususla ilgili olarak nzil olan yetler arasnda maksada en ak dellet eden yetler Kyamet sresindeki: "Endie edip dilinle Kur'an' sylemekte acele etme, Kur'an' cem' edecek ve
okutacak olan biziz, Biz okuduumuz zaman o okuyua tbi ol." (Kyame: 16-18) yetleriyle "Vahyi
tamamlanmadan nce Kur'an' acele etme" (Taha: 114) yetidir. Bu yetler ak olarak gsteriyor ki
24
OSMAN KESKOLU
Kur'an' terkip ve telif ettikten sonra onu heyetiyle Peygamberin gnlne tevdi eden ve onu Peygamberin lisanndan syleten, onu anlatmay ve beyan teahht eden dorudan doruya Allah'tr.'' "Kur'an'n nzul meselesini ortaya atp mslmanlarn kalplerinde pheler ve teredddler uyandrmak isteyenler, bu kabil yetler karsnda ne diyeceklerdir. "Bunlar Allah'n yetleridir Onlar sana hakla okuyoruz. Allah'tan ve O'nun yetlerinden sonra acaba hangi sze inanrlar.'' (Csiye:5) ''Hazreti Peygamberin mmi olarak yaad tevatr yoluyla, inanan ve inanmayan btn insanlarn tasdik ve itiraflaryla sabit bir hakikat olduuna gre, Kur'an'n ibarelerinin, kendi nefsimizde tecrbe ettiimiz vehile, uzun bir tahsil devresi ve mmarese neticesi olmakszn, Peygamberin kalbinde vahiysiz husul bulmasna nasl imkn verilebilir? O mm nebi ki, ilim ve hikmetle, kraat ve kitbetle megul olmak kendisine nasip olmu deildir." "Hulsa: Kur'an'n ibareleri, bugnk slup haliyle ve manasyla irade ve ihtiyarnn taalluku olmakszn srf vahy ve ilhm yolyla Peygamberin kalbine nak olunmutur. O da lisanyla bunlar beyan etmi ve ite o zaman nefs ibareler, lfz ibareler haline gelmitir. te geen bu beyanata gre Kur'an'n yetleri, lisan, Kur'an'n hiz olduu vasflara uygun olarak Allah tarafndan indirilmi, Resl-i Kerimin kavli, zikr-i muhdes olduu sbit ve sahih olur."(6)
Vahiy meselesi orta alarda Garp edebiyatn megul etmi, Dante "lh Komedya" snda insan, akl ve vahiy meselelerini remz bir ekilde ifade etmek istemi, eserde Dante insann, Virjil akln, Beatrie de vahyin mmessili olarak gsterilmitir. Karanlk ormanda yolunu aran Dante'nin nne Virjil karak onu Nr Tepesine gtrr, fakat oradan te Beatrie'in rehberliiyle gider. Akl kfi gelmeyip vahyin delletine muhta olur, ancak o kendisi de saptm, son peygamberi, slam dmanl yznden yanl yerde gstermitir. Filozof Locke (1632-1704) der ki;
"yman, akldan istinta ve istikra' ile karlan bir hkm zerine deil; dini, Hak tarafndan gelmi ve harikulde bir tarzda tebli edilmi gibi iln eden zata olan itimad zerine kurulmutur. Bununla beraber bir vahiy ve ilham karsnda kalnnca bu hususta karar verecek olan ancak akldr, yman hi bir vakitte akln yanamad bir eye bizi inanmaya cebredemez. nk vahiy ve ilhamn Allah tarafndan geldiine dair olan bilgimiz, tasavvurlarmzn yekdierine uymas veya uymamas zerine messes bilgimiz kadar yakn ve emin deildir. Vahiy ve ilham zaruridir. Filhakika tabiat, Allahn varl iin kfi bir ahit ise de insanlar daima akllarn muvafk bir tarzda kullanamazlar."
Kendisine vahiy nzil olana Neb veya Resul deriz. Nebi: Nebe'den haberci demektir. Resul ise gnderilen eli manasnadr. Biz her ikisine Peygamber diyoruz. Nebi ile Resul arasnda fark vardr: Resul kitap verilip tebli ile emrolunan kimsedir. Nebi ise mstakil kitap verilmeyen Peygamberdir. Her Resul Nebi'dir, her Nebi Resul deildir. Hazreti Muhammed'den sonra ne kitapl, ne kitapsz Peygamber gelmiyecektir. kanlar deccaldr, arlatandr, yalanc peygamberdir. Carliyl, Hazreti Muhammed ve vahiy hakknda u satrlar yazar:
"Muhammed (s.a.s.) skin ve ok byk bir ruhdu. O, ancak samimi insanlardan biriydi. Tabiat Onu samimi olmak iin yaratmt... Varln byk srr dehetleriyle ve ihtiamlariyle bu zatn iinde (6) Abdlaziz avu, Esrar- Kur'an mukaddime, s. 9-17, stanbul
25
domutu. Bu adamn szleri dorudan doruya varln sesidir. nsanlar bu sesi dinlerler ve dinlemelidirler de. Baka seslere kulak asmamaldrlar. nk baka her ey hitir. Bu ztn dima binlerce fikrin maheri halindeydi. O hep kendine: Neyim? u iinde yaadm ve kinat ad verilen lsz ey nedir? Neye inanmal ve ne yapmal? diye soruyordu. Hir Da'nn, Sn Da'nn yaln kayalar, kumlu inziva kelerinin hibiri bu sorulara cevap vermiyordu. nsann tepesinde kubbeleen yldzl gkler, bu sorular karsnda susuyorlard. Fakat bu zatn ruhu ve ruhtaki ilh vahyi bunlara cevap veriyordu." (Mahmut Esad, Mister Carliyl ve eriat- slamiyye)
KUR'AN'A GRE VAHY
Kur'an- Kerim'de vahiy hakknda bir ok yet vardr. Evvel vahyin sureti vukuu hakkndaki yeti grelim, kulun, Allah kelamn ne suretle telkki ettiini dinleyelim:
"Vahiy ile veya perde arkasndan, yahut eli gnderip ona kendi izniyle diledii eyi vahyetmesinden baka bir suretle Allahn konumas hi bir insana myesser olmaz. Yce olan Hakim odur." (ra: 51) Btn Peygamberlere Cenab- Hak vahiy eylemitir. Bu yalnz Hazreti Muhammed'e mahsus, grlmedik ve iitilmedik bir ey deildir. "Biz sana vahyettik, nasl ki Nuh ile ondan sonraki Peygamberlere de vahyetmitik. brahim'e, smail'e, shak'a, Yakub'a, Yakub'un oullarna, sa'ya, Eyb'e, Yunus'a, Harun'a ve Sleyman'a da vahyettik. Davud'a da Zebur'u verdik. "(Nis: 163) "Aziz ve Hakim olan Allah sana ve senden evvel gelenlere bylece vahyeder." (r: 2) Btn Peygamberler tekzible karlanmlardr. Onun iin Hazreti Muhammed'in de ayn kbete uramas tabi grlmelidir: "Onlara, her bir Peygamber geldike onunla mutlaka istihza ederler."
(Ysin: 30)
"Onlar, seni yalanlyorlarsa senden nce nice Peygamberler, en ak brhanlarla, ilhi kitaplarla ve nurlu kitapla geldikleri halde onlar da yalanlanmlard."(l-i mran: 184) "Bu sana sylenenler, senden nce gelen Peygamberlere sylenmi eylerdir." (Fussilet: 43) Kur'an, Hazreti Muhammed'e kar inkarclarn savurduklar hezeyanlar yle anlatr: "Onlar dediler ki: Muhammed'e bir Melek indirilseydi. Eer Melek indirseydik i olur biter, onlara mhlet bile verilmezdi. Eer Peygamberi Meleklerden gnderseydik, onu da beer suretinde yapardk, yine dtkleri pheden kurtulamazlard. " (Enm: 8-9)
26
OSMAN KESKOLU
"De ki: Yeryznde yerleenler; gezenler, eer Meleklerden olmu olsalard onlara semdan Melek bir Peygamber gnderirdik.'' (sr: 95) "Onlar derler ki: Bu Peygambere ne oluyor? Yemek yiyor, arda dolayor. Neden ona bir Melek gnderilmedi ki kendisiyle birlikte leme ihtarlarda bulunsun. Yahut ona niin bir hazine indirilmedi? Yahut niin iinden yiyecei bahe verilmedi Zlimler nihayet dediler ki: Siz bylenmi bir adama uyuyorsunuz!" (Furkn: 7-8) "Onlar dediler ki: "Sana inanmayz, t ki bizim iin u yerden bir kaynak aktasn, pnar fkrtasn, yahut senin iin hurmalk, asmalk bir bahe ola da iinden rl rl aylar, rmaklar aktasn. Yahut dediin gibi, zerimize g para para dresin, yahut Allah ve Melekleri karmza getiresin. Yahut senin altndan bir evin olsun, yahut ge kasn ve ona ktna da asla inanmayz, t ki bize okuyacamz bir kitap indiresin." Onlara de ki: Sbhanallah, ben ancak bir beer Peygamber deil miyim? nsanlara hidayet rehberi olan Kur'an geldikten sonra onlar mandan alkoyan sebep onlarn: Allah bir insan Peygamber olarak m gnderdi? demeleridir. De ki, yeryznde yerleenler, gezenler Meleklerden olsalard, onlara gkten bir Melek Peygamber gnderirdik.'' (sr: 90-95) "De ki: Ben de sizin gibi bir insanm. Ancak bana vahyolunuyor ki, Tanrnz bir tek Tanrdr." (Kehf: 111) "O inkar edenler: Bu srf iftiradr, onu o uydurdu, dier bir kavim de ona bu ite yardm etti, dediler. Dorusu zulm ve tezvire gittiler. Yine onlar dediler: Bunlar eski masallar, onlar yazm; bunlar ona sabah akam okunuyor."
(Furkan: 4-5)
"ayet biz sana ktta yazl bir kitap indirseydik de onlar da onu elleriyle yoklayp tutsalard bile, kfir olanlar gene: Bu ak byclkten baka bir ey deildir, derlerdi." (En'm: 7) "Sen bundan evvel hi bir kitap tilvet etmi deilsin, sa elinle de yaz yazmamtn.yle olsayd btl sz ileri srenler pheye derlerdi." (Ankebt: 49) "Biz bylece sana bizim emrimizden bir ruh vahyettik. Halbuki nce kitabn da, imann da ne olduunu bilmiyordun. Biz bunu, kullarmzdan dilediimizi doru yola hidyet iin bir nr kldk. Muhakkak sen dosdoru yola hidyet etmektesin." (r: 52) "Biz biliyoruz ki, onlar: Bunu ona bir insan retiyor, diyorlar. O nisbet ettiklerinin dili yabancdr, bu Kur'an ise ak Arapadr." (Nahl: 103) "Biz Kur'an' yabanc bir dil ile gndermi olsaydk; onlar, muhakkak derlerdi ki: Onun yetleri ak ak beyan olunsayd, ne olurdu? Bu ne, dil yabanc, muhatap Arap! De ki, bu Kur'an man edenler iin hidyet ve ifadr:" (Fussilet: 44) "man etmeyenlere gelince: Onlarn kulaklarnda arlk vardr. O onlara, karanlk kalr, grmezler: Onlar uzak bir yerden arlrlar."
_27
Yukardaki yette geen "a'cem" kelimesi hakknda Kmusun u beynn dinleyelim:

"Acem: Arabn hilfdr ki: Arap snfndan maada snf- insanye denir: Trk ve Hind, ve ran vesaireleri gibi. Cmlesine Ucum ve Acem denir. Arap mukabilidir," A'cem: Eslem vezninde Araptan olmayan kimseye denir, Mfredi ve cemi beraberdir. Ve kelm fesahat ve beyan zere edaya muktedir olmayan adama denir. A'cem dahi denir ki, mbalga-i nefse mensuptur. Ve dilsize tlak olunur." (7)
Arapa eserlerde Acem ve Ecim tbiri geince ou bunu ranl mnasna anlyor. Halbuki Acem, gayr-i Arap demektir. Ve bu hata yznden bir ok Trk, ranl sanlyor. Sonra, Arap medeniyeti demek de doru deildir, bu, slm medeniyetidir. "Onlara apak yetlerimiz okunduu zaman bize kavumay arzulamyanlar "Bize bundan baka bir Kur'an getir, yahut bunu deitir!" derler. Sen de onlara de ki: Bunu kendiliimden deitirmek elimden gelmez. Ben ancak bana vahyolunana tbi oluyorum. Ben Rabbime kar gelirsem, byk bir gnn azabndan korkarm." (Yunus: 15) te shir, khin, ir deyip tutturamyan ve Kur'an'n mislinden veya on sresinden vazgetik, bir sresine bile nazire getirmekten ciz kalan mrikler, byle tuhaf tuhaf eyler istiyorlard. Bunlarn topuna kar Hazreti Kur'an'n cevab pek yerinde ve kesin idi. "De ki: Allah dileseydi ne ben size Kur'an' okurdum, ne de siz onu kavrardnz? Ben bundan nce aranzda uzun bir mr durdum, bunu da anlamyor musunuz?" (Yunus: 16) "De ki: Ben size Allahn hazineleri bende demiyorum, gayb da bilmem. Size Melek olduumu da sylemiyorum. Ben ancak bana vahyolunana tabi oluyorum." "Sen kitabn sana vahyolunacan ummuyordun. Bu ancak Tanrnn sana bir rahmet ve ltfudur.'' (Kasas: 86) "Muhakkak ki ben Kur'an', hakm ve elm olan Allah tarafndan telkki ediyorum." (Neml: 6) Hazreti Muhammed'e (s.a.s.) Kur'an' inzl buyuran Cenab- Hakt. "Halbuki Allah, sana kitab ve hikmeti inzl etti, gnderdi. Sana evvelce bilmediin eyleri retti, Allahn sana olan fzl ve keremi ok byktr." (Nis:
113)
"O Allah ki, mmilere kendilerinden bir Peygamber gnderdi. Onlara O'nun yetlerini okuyor, onlar tezkiye ediyor, onlara kitab ve hikmeti retiyor. Halbuki bundan nce apak bir dallet iinde idiler." (Cumua: 2)
(7) Kamus Tercmesi, Mtercim Asm Efendi.
28
OSMAN KESKOLU
Hazreti brahim vaktiyle yle yalvarmt: "Allahm, onlarn arasndan onlara yle bir Peygamber gnder ki, onlara Senin yetlerini okusun, onlara Kitab ve hikmeti retsin, onlar tezkiye etsin. Muhakkak ki Aziz Sensin, Hakm Sensin," (Bakara: 129) Dus kabul olmutu. te Cenab Hak imdi Resulne vahyediyor, kitap indiriyordu. "Biz Kur'an' sana ksm ksm indirdik." (nsan: 23) "Biz sana Kitab Hak olarak gnderdik. "(Nis: 105) "Kur'an' Hakla indirdik, Hak olarak indi." (sr: 105) "Bizim sana gnderdiimiz Kitap mbarektir, ondan evvel gelen kitaplar tasdik eder, sen onunla ehirler anas Mekke halkn ve evresindekileri uyaracaksn!" (En'am: 92) "mmlkura = Ana ehri ve civarndakileri kt sonla inzar iin sana Arapa Kur'an' bylece vahyettik." (r: 7) "Sizi inzar etmem iin bana bu Kur'an vahyolundu." (En'am: 19) "Rabbinin Kitabndan sana vahyolunanlar tilvet et." (Kehf: 27) "Ben ancak bana vahyolunana tbi oluyorum. Ben yalnz ak bir ihtarcym."(Ahkf: 9) "te bunlar Allahn yetleridir ki, onlar sana Hak ile tilvet ederiz. Sen, hi phesiz ki, gnderilen Peygamberlerdensin." (Bakara: 252) "Bu Kur'an btn lemlerin Rabbinin vahyidir. Ruh-u Emin (Cebrail) onu ak Arap diliyle ihtarclardan olasn diye senin kalbine indirdi," (r: 192) "De ki: Onu Rhl Kuds m'minlerin mann salamlatrmak, Mslmanlara hidyet ve mjde olmak zere Rabbin tarafndan Hak ile indirilmitir."
(Nahl: 102)
"yle bir Kitap ki yetleri muhkem klnm, sonra beyan edilmi, hakm ve her eye gh olan Allah tarafndan gnderilmitir." (Hd: l) "Bu kitabn indirilmesi aziz ve hakm olan Allah tarafndandr." (Zmer: 1) "Kur'an'dan m'minler iin rahmet ve ifa olan yetler indiririz. Halbuki zalimlerin ancak ziyan ve hsranlar artar." (sr: 82) Kur'an- Kerim alm ve hakm olan Allah Zlcell tarafndan vahyolunduunda phesi olanlara son sz: "Onlar Kur'an' dnp tedebbr etmiyorlar m? Eer Allahtan bakas tarafndan olsayd onda birbirini tutmayan bir ok ihtilfl eyler bulurlard."
(Nis: 82)
"Bu kitapta ihtilf edenler, uzak bir ikk iindedirler." Kendisine vahiy gelmedii halde byle bir iddiada bulunanlar hakknda Kur'an- Kerim'de ok iddetli bir lisan kullanlr: "Allaha kar yalan uydurup iftira edenlerden, yahut ona hi vahyolunmamken (Bana vahyolundu) diyenden ve Allahn gnderdiine benzeyeni ben
29
de gnderirim diyenden daha zalim kimse olur mu? Bu zalimlerin lm sekeratnda kvrandklar ve Meleklerin onlara kollarn uzatarak haydi bakalm, canlarnz kurtarn, bugn, Allaha kar Haktan bakasn sylediiniz, onun yetlerine uymay kibrinize yediremediiniz iin rsvay edici bir azapla cezalanacaksnz" dedikleri zaman hallerini bir grsen." (En'm: 93) Necim sresinde vahiy hakknda u yet-i kerimeler vardr: "Yldz'n batt zaman akna, sizin arkadanz yanlmad, sapmad ve aldanmad. O, arzu ile de sz sylemez, sz ancak vahyolunan vahiyden baka deildir. Onu kuvvetli, ulu olan kudretli, heybetli biri retti. O da kemale erdi. O yce ufuktadr. Sonra o yaklat, daha fazla yaklat. Ta ki aralar iki yay boyu kadar veya daha az kald. O da kuluna vahyettiini etti. Kalp ona grdn hi iriltmedi, hl onun grd zerinde onunla mcadele mi ediyorsunuz? Halbuki O, onu bir daha Sidre-i mnteha yannda grmt. Cennet-i Mev onun yanndadr. Sidreyi neler kaplamt neler!..." (Necm Sresi) Mfessirler, Resul Ekremin Cebrail'i hakik suretinde iki defa grdn sylyorlar. Biri Hir'da bi'setin balangcnda, dieri de Mi'rata. Hazreti Peygamber de vahiy halinde Melek ile olan mlkatnda, bni Haldun'un dedii gibi, ruhan bir istirak, bir vecd ve gay hali grlrd. Ya Melein sesini iitir veya Melek temessl ederek konuurdu. Hazreti Peygamber, soan, sarmsak gibi kerih kokulu eyler yemezdi ve ben, sizin gremediklerinizle, mlkt yapamadklarnzla konuurum, derdi.
VAHYN MERTEBELER
Buhar, Hazreti Aie'den u Hadsi erifi rivayet ediyor:
"Hrs: Ya Resulllah, sana vahiy nasl geliyor ? diye sordu. Resulllah da buyurdu ki: Bazan bana ngrak sesi gibi gelir ki, bana en ar geleni de budur. Benden o hl zil olur olmaz Melein bana sylediini iyice bellemi olurum. Bazan Melek bana bir insan olarak temessl eder. Benimle konuur. Ben de sylediini bellerim. Aie der ki: Souu pek iddetli bir gnde kendisine vahiy nzil olurken grmlm vardr: Kendisinden, o hal getii vakit de akaklarndan ter akard."
bnl-Kayym Cevzye "Zd'l Yad"nda. vahyin mertebelerini ve suretlerini yle sralar: (8) 1- Ryay sdkadr: Resulllah hi bir rya grmezdi ki sabah aydnl gibi ikr olmasn. Vahyin balangc nceki gecedeki ryada da vaki olmutur. 2- Uyankken Melek grnmeksizin Peygamberin kalbine ilka eder ki, bu mcerred ilham kabilinden olmayp vahyolduuna Allah ilm-i zarur yaratr. "nne Ruhal Kudusi nefese fi rav''' "Ruhl Kuds yni Cebrail kalbime u sz
(8)
Zad'l Maad, c. I, s. 24-25, 1934, Kahire
30
OSMAN KESKOLU
nefhetti: Hi bir nefs, rzkn tamam olarak almadka lmez, yle ise Allahtan saknnz da rzknz gzel ve meru yollardan araynz. Rzkn gecikmesi onu Allaha kar ma'siyet ileyerek aramaya sizi sakn sevketmesin. Zira Allah indinde olan ey ancak tatla elde edilir." 3- Melek bir insan suretine temessl edip hitab eder. Peygamber de onun sylediklerini ibaresiyle alp tebli eder. Siyer kitaplar ekseriya Cebrail'in Dihye suretinde geldiini sylerler. 4- Melek an sesine benzer bir sesle hitab eder ki, bu ses devam ettii mddete heybet iinde kalr, titrerdi. Gerek bilvasta olsun, gerek vastasz olsun, Allah Zlcellin hitab- izzetini telkki etmek gtr, ardr. Beeriyetten syrlp melekiyete brnerek melekt lemine girmek vardr.(9) Beer sfat iinde Meleklerle karlamak kolay deildir. Bir defa Hazreti Muhammed'in dizleri vahiy ktiplerinden Zeyd bini Sabit'in dizi stnde iken vahiy gelmiti. Zeyd'in dizine o kadar arlk kmt ki, krlacak sanmt. Bu hali Zeyd yle anlatr:
"Resulllaha gelen vahyi yazyordum. Vahiy nzil olduu vakit te onu bir sknt kaplar, inci taneleri gibi ter dkerdi de sonra alrd. Kendileri bana tebli buyurur, ben de yazardm. imi bitirinceye kadar vahyin arlndan o kadar zahmet ekerdim ki ayam krlyor, zanneder, artk bir daha yryemem, derdim. Mide Sresi nzil olduunda srenin arlndan biz, vahiy ktiplerinin az kalsn bileklerimiz krlacakt."
5- Cebrail heyeti asliyesi ile grnmtr ki, bu hal iki defa vki olmutur: Birincisi Bi'setin balarnda AIR BIR SZ NDIRECEIZ. ve fetreti vahiyden sonra Hira'da idi. kincisi mehur Biz Bu KUR'AN' BIR D A N ZERINE NDIRSEYDIK. kavle gre Miratadr. O N U ALLAH KORKUSUNDAN 6- Mira Gecesinde gklerin fevkinde iken be vakit ATLAYARAK BAN EMI BIR HALDE G R R S N . " namazn farz klnd hakknda kendilerine vahiy (Kur'an- Kerim) buyurulmutur ki, Allah'n kelmn vastasz iitmitir. Mevlid sahibi Sleyman elebi'nin dedii gibi:
"Biz SENIN ZERINE
B hurf-u savt ol Padiah, Mustafaya syledi b itibh. 7- Melek vasta olmakszn kelm ilhye mazhar olmaktr. Mira'ta vaki olduu gibi. Bu erefe Hazreti Musa da ermitir.
(9) bni Mes'ud'dan rivayet olunan u Hadis-i erif ayan dikkattir: ''Allah Teala bir emri subhanisini vahiy buyurmak istediinde Allah korkusundan semay bir titremedir alr. Gk ehli bunu duyunca hemen secdeye kapanrlar. lk kendine gelen Cebrail olur. Ve vahyi ilahiyi gtrerek gnderildii yere gider. ster gkte, ister yerde tebli edecei mahalle varncaya kadar gkten ge getike Melekler: Rabbimiz ne buyurdu? diye sorarlar, O da Hak buyurdu, Ycelik ve Ululuk Sahibi O'dur, cevabn verir. Melekler de bu cevab tekrar ederler."

VAHYN BALADII ZAMAN
31
lk vahiy geldii zaman Hazreti Peygamber, inanlr kaynaklara gre, krk yanda idi (M. 610 senesi). Vahyin balang gn Pazartesiye tesadf eder. Ayn hangi gnnde olduuna gelince, bu hususta ihtilf vardr. Ramazann 17'nci gn olmas daha kuvvetlidir. Ramazann 24', 27'si diyenler de vardr. Kur'an'n ilk nzil olmaya balad zaman tayinde ihtilf olmakla beraber, gnn Pazartesi gn, ayn da Ramazan- erif ay olduunda ittifak vardr. Bu husustaki delillerden bir kan zikredelim: mam- Mslim (261 H), Ebu Katade'den u Hadsi rivayet ediyor: "Peygamber Efendimize Pazartesi gn oru tutmak soruldu: O da cevabnda dedi ki: Ben o gnde dodum ve bana Kur'an nzil olmaya o gnde balad.'' bni shak der ki: "Resulllaha Kur'an nzil olmaya Ramazan- erif aynda balad." Allah Tal buyurur: "Ramazan yle bir aydr ki, insanlarn hidayet rehberi olan, onlar doru yola gtren. Hakk btldan ayran parlak brhanl, Kur'an onda inzal
olundu, " (Bakara: 185)
Yine Cenab Hak buyurur: "Biz onu Kadir Gecesi indirdik. Kadir Gecesi nedir, sen onu bilir misin? Kadir Gecesi bin aydan hayrldr. " (Kadir Sresi) Yine Allah Zlcell buyurur: "Hamim ve Kitab Mbin hakknda, biz onu mbarek bir gecede indirdik. Biz ktln fena kbetinden uyarrz." Bu yetlerden anlyoruz ki, Kur'an- Kerim, Ramazan erifte ve Kadir Gecesinde inzl olunmutur. Bu hususta ihtilf yoktur. htilf nc yetteki "Biz onu mbarek bir gecede indirdik" yetindeki mbarek geceden murad nedir, bundadr. Bundan maksat Kadir Gecesidir, diyenlere gre ortada ihtilf kalmaz. Ancak baz mfessirler, bu abann on beine rastlayan Berat Gecesidir, demilerdir. O zaman Kadir Gecesi ve Berat Gecesi inzli diye iki inzl olur. Kur'an'n zaten iki nzul vardr. Biri Levh-i Mahfuzdan sem-i dnyadaki Beyt-i zzete inzlidir. Biri de oradan Ruh-u Emn yni Cibril vastasiyle Hazreti Muhammed'in kalbine inzlidir. ki trl inzl olduuna gre iki vakit olabilir. Bunlardan birine inzl, dierine tenzil denilmitir. Beyhak (H. 458 / M. 1039), Hkim (H. 405 / M. 988), Nesa (H. 304 / M . 887) bni Abbas'tan rivayet ediyorlar: bni Abbas: "Kur'an Kadir Gecesi sema-i dnyaya (Beyti zzete) toptan inzl olundu. Sonra yirmi ksr senede oradan indirildi, dedi ve okudu: , "Kfir olanlar derler ki, Kur'an neden toptan indirilmedi? Bizse Kur'an' bylece kalbini salamlatrmak iin byle indiririz. Ve onu sana tertil zere okuttuk. Onlarn sana kar iradettikleri bir mesel yoktur ki, biz sana Hak ile
32
OSMAN KESKOLU
daha iyisini getirmiyelim, onu daha gzel izah ve tefsir etmiyelim?" (Furkn: 32-33) "Kur'an' blm blm gnderdik ki, onu insanlara azar azar okuyasn. Biz onu ksm ksm indirmi bulunuyoruz. " (sr: 16) Mehur kavle gre: " O , Levh-i Mahfuz'da erefli Kur'an'dr." yetinin delleti vehile, Kur'an Levhi Mahfuzdan sema-i dnyaya (Beyti zzete) Kadir Gecesi indirilmitir. Sonra oradan Resulllaha nzil olmaya balamtr. lk nzuln balamas 17 Ramazandr, yani bu Bedir'de mriklerle karlama gndr. Bu mhim zafer gn 17 Ramazandr. Ve 17 Ramazan Kadir Gecesi olmak ta ihtimal dahilindedir. nk Kadir Gecesi denince behemehal 27 Ramazan olduu kesin anlalmaz. Bu hususta muhtelif kavil vardr. Onlardan birisi de 17 Ramazan olduudur. Bir ok mverrihler buna kildirler. Leyle-i Mbareke Ramazann 17'si olduuna gre, Kur'an- Kerim'in nzulne de o gecede balanm olur. Tamam inzl olunmamsa da burada kll zikir, cz' murad kabilinden mecaz mrsel vardr. Keza burada u nkte de vardr: "nn enzelnhu" buyurulmasnn hikmeti, Kur'an'n tamam nzil olmamsa da tamam inip dinin ikml olunacana iarettir. slmn intiarna mjdedir. Tamam indirilerek oldu bitti nazaryla baklabilir. Hazreti Peygamber (s.a.s.)'e ilk nzil olan yetlerin "kra' '' olduunu yukarda sylemitik. Ancak bu hususta baka rivayetlerle de karlayoruz. Mesel Syut "Ulmi Kur'an" a dair en geni bir eser olan tkan'da unu rivayet etmektedir: Hazreti Cbir'e sormular: Kur'an'dan ilk nce nzil olan nedir? Oda:
FETRET DEVR
Soran:
Ya eyyhel-mddessir, demi. Ikra' Bismi rabbike, deil mi, demiler,
Hazreti Cbir: Size Hazreti Resulllahn bize sylediklerini syliyeyim: O dedi ki: Ben Hira'da inzivada idim. Mddetim tamam olup da vadiye indiim zaman nme, ardma, sama, soluma bakndm. Sonra gzlerimi ge evirdim. Bir de baktm, o, yni Cebrail. Beni bir titremedir ald. Hatice'ye geldim, beni rtn, dedim. Allah Tal da ''Ya eyyhel-mddessir''i inzl buyurdu. Yine Hazreti Cbir'den rivayet olunur: Resulllah fetreti vahiyden bahsederken dinledim. Dedi ki: "Ben bir gn yrdm esnada gkyz tarafndan bir ses iittim. Bam kaldrdm. Bir de ne greyim, baktm ki Hira'da bana gelen Melek yer ile gk arasnda bir krs
33
zerinde, pek ziyade korktum. Derhal eve dnp beni rtn, beni rtn dedim! Ve beni rttler. Bunun zerine Allah da "Y eyyhel-mddessir" i indirdi. Ve artk vahiy kzt da ard aras bir daha kesilmedi." Bu iki rivayeti yle bir karlatrp muhakeme edecek olursak anlarz ki, zhirde ihtilf gibi grnen ey ortada yoktur. Bu iki rivayet de muhtar olan rivayetlere uymaktadr. nk ikinci rivayete bak: "Baktm ki Hira'da bana gelen Melek" diyor. Demekki Hira'da ilk defa gelmi ve " k r a ' " yetini getirmitir. imdi ikinci defa olarak yine gryor, Peygamber korkuyor, tel ediyor, yatana girip brnyor. te o zaman ikinci olarak u yetler vahyolunuyor: "Ey brnen Peygamber, "Kalk, inzar eyle, Rabbini tekbir et, Elbiseni temizle, Putlar terkeyle.'' bni Kesir, Buhar'den Hazreti Cbir'in yukarki rivayetlerini naklettikten sonra Hazreti bni Abbas'n u rivayetini de getirmektedir: Velid Bini Mugre, Kureyin ulularn yemee dvet etmiti. Ziyafette yiyip iildikten sonra: "u adam hakknda ne diyeceksiniz?" dedi. Kimisi sihirbaz, dedi; bazs hayr, sihirbaz deil, dedi. Kimi khin, dedi; kimisi hayr khin de deildir, dedi. Bir takm air, bir takm deil dediler. Bir ksm "sihri-yu'ser" dediler ve bu reyde karar kldlar. Bunu Peygamber Efendimiz duydu. Mahzun oldu, ban sard. Bunun zerine Allah Tal tarafndan "Ya eyyhelmddessir" inzl buyuruldu. Bu rivayet de dierlerine muhalif deildir. yetlerin sebebi nzulne bak. Bunlardan nce bir ey nzil olmu ki onlar hakknda ne diyeceksiniz? diye soruluyor. Ve onlarn sihir demeleri zerine "Ya eyyhel-mddessir" nzil oluyor. Zaten nzul tarihi srasna gre evvel "kra"', sonra "Nn vel'kalem", ardndan "Ya eyyhel-mzzemmil'' nzil olmu, drdnc olarak "Mddessir" sresi inmitir.lk nzil olann kra' olduu phesizdir. Yalnz tam sre olarak nzil olmad. Bataki yetler nzil oldu. Hatt Mzzemmil ve Mddessir de tam olarak nzil olmamtr. Belki Cabir, tam sre olarak "Mddessir", "kra"' dan ncedir demek istemitir. Nasl ki "Mddessir" sresinin ba nzil olduktan sonra "Mzzemmil" nzil olmu, "Mddessir" in kalan ksm sonra nzil olduundan Mushafta yle tertip olunmutur. Fetret-i vahyin ne kadar srdne gelince: bni shak, vahyin kesilme mddetinin sene olduunu sylyor. ki buuk sene kadar olduu da rivayet olunur, hatt 40 gn diyenler bile vardr. Her halde sene olmasa gerek. sene sren gizli davettir. Bir ok tarihler gizli dveti, fetret-i vahiy sanyorlar ve kartryorlar.
34
OSMAN KESKOLU
Bu meselelerin kapal kalmasnn sebebi udur: Hicretten nce Mslmanlarn adedi azd. Mriklerin ezasndan, cefasndan ba kaldrp gz aamyorlard. Hayat skntsndan, lm kalm kavgalarndan, geirdikleri korkulu hallerden bu gibi eylere vakit bulamyorlard. Felketler onlarn htralarn doldurmutu. Bu gibi meselelere yer kalmyordu. Nasl ki bu skntl hali "Vedduh" sresi tasvir etmektedir. , Vahyin kesilmesinden Hazreti Peygamber (s.a.s.) son derece znt duydu. Ruhunu endieler sard. Sahralara kp dolayor, Rabbine yalvaryor, niyaz ediyordu. Hatt o dereceye varmt ki, bir defa kendisini da tepesinden aa atmak istedii bile sylenir. Vahyin kesilmesinin sebep ve hikmetine gelince, bu da ikinci bir ruh tasfiyesi devresidir, lk vahyin tesirinin heybeti zil olsun ve vahyi karlamaya hazrlansn. Bu neye benzer bilir misiniz? Uzun sren kuraklktan sonra yaan yamuru toprak nasl emerse ve susuzluktan yanp tutuan kimse suya nasl can atarsa, ara uzaynca Resulllahn vahye itiyak da ylece artard. Vedduha sresinin mealine bak: "Kuluk vakti ve ken gece akna. Rabbin seni brakmad ve honutsuzlua uratmad. Ve her halde kibet senin iin balangtan daha hayrl. Rabbin sana dilediini verecek ve sen de honud kalacaksn. O seni bir kszken barndrmad m? Ve seni yol bilmezken doru yola koymad m? Seni yoksul iken ihtiyatan kurtarmad m? yle ise sakn yetimi hor tutma(10) bir ey dileyeni azarlama. Fakat Rabbinin nimetlerini anlat da anlat.'' Bu srenin muhtevas, bunun bi'setin o buhranl anlarnda nzil olduunu gstermektedir. Bundan sonra vahiy, hdist ve ahvalin icabna gre yet yet, sre sre inmekte devam etmi, artk uzun mddet vahiy kesilmemitir. Sleyman elebi'nin ruhu adolsun, der ki: Fahr-i lem irdi n krk yana, Kondu pes tc- nbvvet bana. ndi Kur'an yet yet beyyint, Zhir oldu nice trl mucizt.
(10) Burada bir noktaya temas etmeden geemiyeceim: slm meseleleri Mslmanlardan daha iyi bildiklerini, Kur'an' bizden iyi anladklarn iddia eden msterikler, Hazreti Peygamberin yetimlere efkat ve merhamet tavsiye etmesini, kendisinin yetim olmasiyle izah ediyorlar. Demek istiyorlar ki, Muhammed kendisi yetimdi, kszln aclarn ekti. Onun iin yetimlere acyor! Bunlar msterikler tarafndan lzumsuz yere yaplm yersiz tenkidlerdir. Hazreti Muhammed'in ortaya koyduu Mslmanln ana prensipleri yksek itima ve insan fikirleri htiva etmektedir. O, fakirlere, yoksullara, kszlere, yolda kalmlara, umumiyetle btn yardma muhta olanlara yardm emir ve tavsiye eder. Bundan daha yksek ne olabilir?
35
lh vahyi Hazreti Peygambere getiren emin eli Cebrail'dir. Vahye mvekkel melek odur. Kur'an- Kerim'de birka yerde vahiy getirdii zikrolunur. Rhul-Kuds ve Rhl-Emin unvan da verilmektedir. Bakara sresinde u yetlerde ayn mukaddes vazife ile ismi gemektedir: "De ki: "Kim Cibril'e dman olursa, bilsin ki, kendinden ncekileri tasdik eden, m'minleri hidayete gtren, mjdeleyici, Kur'an' Allahn izni ile senin kalbine O indirmiti "(Bakara: 87)
YAHUDLERDE CEBRAL DMANLII
Zemaheri (Kef) adl tefsirinde bu iki yetten bahsederken yle demektedir: Rivayet olunduuna gre Fedek Yahudi Hahamlarndan Abdullah bini Suriy, Resulullah' ziyaret (Bakara: 88) ederek ona vahyi kimin getirdiini sordu. Peygamberimiz de: "Cebrail" dedi. Bunu iitince: "O bizim dmanmzdr, eer baka birisi getirmi olsayd, sana biz de man ederdik." dedi. "O bize ka kere dmanlk etti. En byk dmanl da u olmutur: Bizim Peygamberimize Beyti Mukaddesi, Buhtunnasrn harab edecei vahyedildi. Onu ldrmek zere bir adam gnderdik, Babil'de ona yoksul bir ocukken kar geldi. Cebrail onu mdafaa etti; dedi ki: "Eer Rabbiniz sizin helkinizi onun elinde kld ise siz ona bir ey yapamazsnz. Eer o deilse o zaman onu ne hakla ldreceksiniz?"
"HER KIM ALLAH'A, MELEKLERINE, PEYGAMBERLERINE, CIBRIL'E VE MIKIL'E DMAN OLURSA, PHESIZ ALLAH DA KFIRLERIN DMANDR.''
Yine rivayet olunduuna gre Hazreti mer'in Medine'nin st tarafnda arazisi vard. Yolu Yahudilerin kervanlarnn yanndan geiyordu. Oradan geerken bazan oturur, onlar dinlerdi. Bir defasnda dediler ki: "Ya mer, seni ok sevdik, bizim sende midimiz var." Hazreti mer cevaben dedi ki: "Vallah sizi sevdiimden geliyor deilim. Dinimde phem olup ta size soracam bir ey de yok. Sizin yannza gelmemin sebebi u: Hazreti Muhammed'in dinine vukufum ve onun hakknda sebatm artsn, diyedir. nk sizin kitabnzda onun almetlerini gryorum." Sonra Yahudilere Cebrail Aleyhisselm hakknda ne diyeceklerini sordu. Dediler ki: "O bizim dmanmzdr, Muhammed'i bizim esrarmza muttali klyor, her azap ve felket onun vastasiyledir; Mikil ise bolluk ve selmet getirir.'' Hazreti mer onlara sordu : "Allah indinde hangisinin mertebesi ycedir?" Dediler ki: "Cebrail'in derecesi daha yakndr, o sanda, Mikil solundadr, Mikil Cebrail'e dmandr."
36
OSMAN KESKOLU
Hazreti mer dedi ki: "Eer i sizin dediiniz gibi ise onlar dman deiller demek. Siz ne inat kfirmisiniz. Onlardan birisine dman olan dierine de dman demektir. Onlarn ikisine dman olansa Allaha dmanlk yapyor demektir.'' Hazreti mer bunu syledikten sonra dnd. Bir de ne grsn, Cebrail ondan nce vahiy ile gelmi. Resulllah Efendimiz dedi ki: "Y mer, Rabbin sana muvafakat etti." Hazreti mer de dedi ki: "Bundan sonra Allah dininde tatan daha etin ve salam oldum.'' Hazreti mer'in szlerinin vahye uygun dmesi yalnz bu hdisede deildir. Bunlar Buhari rihi olan bni Hacer 15 kadar sayar. Syut ise yirmibire karr. Bizzat Hazreti mer der ki: " eyde Rabbime muvafakat ettim:
MUVAFAKAT-I MER
1- Y Resulllah, bu Makam- brahim'i namazgh ittihaz etsen, dedim. "Makam- brahim'i musall ittihaz edin'' yeti nzil oldu. 2- Bir de hicap yeti. Y Resulllah, emretsen de zevceleriniz rtnseler. nk iyi, kt insanlar onlarla konuabiliyor, dedim. Bunun zerine hicap ve tesettr yeti nzil oldu. 3- Resulilahn zevceleri kendisine kar kskanlk gstermek zere ittifak ettiler. Onlara: "Sizi boarsa Allah ona sizden daha hayrlsn verir" dedim. Derken bu meldeki yet nzil oldu. Dier bir kan daha sayalm: 4- Bedir esirleri hakknda ne gibi muamele yapalm? diye eshaba soruldu. Maverede Hazreti Ebubekir: "Bunlar senin kavmindir, ehlindir. Gnn birinde belki hidayete kavuurlar. Canlarna kyma da fidye al'' dedi. Hazreti mer ise: "Allah seni onlardan alacan fidyeden mstani klmtr. Bunlar seni vatanndan cda ettiler, ana yurdundan kardlar. Bunlarn ilerini bitirelim" dedi. Fakat onun re'yi kabul olunmad. Sonra "Velevl Sebeka" yeti nzil oldu. "Eer Ehli Bedrin azab olunmayacana, ganimetin mmete hell olduuna dair geen hkm- ilh olmasayd, u aldnz fidyeden dolay pek byk azaba duar olacaktnz.'' buyuruldu. 5- Mnafklarn Reisi Abdullah bni Ubey ldnde oluna mcamele yaparak Hazreti Peygamber bu mnafkn namazn kldrmaya niyet etti. Hazreti mer dedi ki: "yle byle her eyi diyen bu Allah dmannn namazn m klacaksn?" ok gemeden bu mnadaki yet indi. 6- arabn ktlklerini grdke Hazreti mer arabn haram olmasn ister dururdu. Nihayet bu arzusu gerekleti. arap hakknda tedric olarak, en sonunda kat' haram olduunu bildiren yet nzil oldu.
37
7"Velekad halaknel insane min slletin min tn" yeti nzil olunca Hazreti mer, Allahn hsn kudreti, bedi' sun'u karsnda hayran olarak "Fetebrekllah ahsenl hlikn" demiti. Ayetin sonu byle nazil oldu. 8- Hazreti Aie'ye srlmek istenen "ifk" hakknda henz Beraet yeti inmemiti. Dedikodular srp gidiyordu. Peygamberimiz eshabiyle bu yakksz szler hakknda mavere yaparken Hazreti Ali boamas iin imalarda bulunmuken, Hazreti mer: Ya Resulllah, Aie'yi sana tezvic eden kim? diye sordu. Allah Tal cevabn alnca: Rabbinin seni aldatm olmas hi hatra gelir mi? ''Sphneke hz bhtann azm." dedi. Ve sonra tebriye eden yetler iinde bu kelimeler de vard.(11) Mrikler Hazreti Peygamberi itham iin vesile ararlard. Fakat hakknda syleyip te tutturabilecek bir ey bulamazlard. bni Abbas yoluyla rivayet olunan u Hads-i erif her bakmdan ok dikkate ayandr: Herakliyus, Suriye'den ekilmeden nce, Hudeybiye sulh anlamasndan sonra mriklerden am'a bir ticaret kafilesi gitti. Aralarnda Ebu Sfyan da vard. Herakliyus yalan sylememeleri iin teminat aldktan sonra Ebu Sfyan'a sormaya balad. Muhavereyi Ebu Sfyan yle naklediyor: Herakle: Peygamberin nesebi, ailesinin mevkii nasldr? Ebu Sfyan: Byk, asl bir ailedendir. Ondan evvel bu sz sylemi; Peygamberlik iddia etmi var m? Hayr. Atalar iinde hi hkmdar gelmi midir? Hayr. Tbi olanlar eraf m, yoksa yoksul zuafa m? Zuafa kimseler. Tbi olanlar artyor mu, eksiliyor mu? Artyor. Onun dinine girdikten sonra beenmeyip kan oluyor mu? Hayr.
HAZRET PEYGAMBERN STN VASIFLARI
(11) Her mevzuda kalem oynatan Celleddin'i Syuti (H. 911/M. 1494), Hazreti mer'in muvafakatini toplayp ''Katfus-Semer fi muvafakati mer" nvanl bir eser yazmtr.
38
OSMAN KESKOLU
Bu dvadan nce yalan sylediini grm mydnz? Hayr. Gadir eder, ahdini bozar m? Hayr. Fakat son zamanda kendisiyle bir muahede yaptk, ona riayetini greceiz bakalm! (Ebu Sfyan: "Bu kadarck olsun itham iin frsat bulabildim." diyor). Onunla harbettiniz mi? Evet. Neticeleri ne oldu? Harp talihi kh ona, kh bize gld. Size ne emrediyor? "Yalnz Allaha ibadet edin, ona ortak komayn, dedelerinizin ibadet ettiklerini brakn" diyor. Bize namaz, zekt, doruluu, iffeti, temiz olmay, sla-i rahmi emrediyor." Bunun zerine Heraklius tercmana dedi ki: "Ona syle: 1- Nesebini sordum, yksek dedin, Peygamberler de byledir. 2- Ondan evvel bu sz sylemi kimse var m diye sordum, hayr dedin. Ondan evvel bu sz sylemi biri olsayd, bu da o szlere uyarak ona kaplm diyebilirdim. 3- Atalar iinde hkmdar var m? diye sordum, hayr dedin. yle ise babasnn mlkn istirdada almak yok. 4- Tbi olanlar zuafa dedin, Peygamberler yledir. 5- Tbi olanlar artyor, beenmeyip dnen yok dedin. man huzur ve inirah verince byle olur. 6- Yalan yok dedin, halka yalan sylemeyen Hakka kar yalana cret edemez. 7- Gadri yok dedin, Peygamberler gadir etmez. Emrettikleri gzel eyler. Eer bu dediklerin doru ise bu ayaklarmn bast yerlere yaknda o sahib olacak. Zaten bu Peygamberin kacan bilirdim, lkin onun Arabistan'dan kacan tahmin etmezdim. Arabistan'a gidersem kendi elimle onun ayaklarna su dkerdim." bni Haldun'un dedii gibi "Herakliyus ismet, dvet, emanet, ibadet gibi hallerden onun hak Peygamber olduunu, dvasnda doruluunu bak nasl anlad da baka mucize istemedi." Bu suallere dikkat edin. Bunlar akl ve mantk dairesinde sorulardr; mriklerin ve Yahudilerin sualleri gibi deil. Sokrat'lar, Aristo'lar, Eflatun'lar yetitiren bir milletin torunlarna yakacak tarzda. i akl ve mantk erevesinde muhakeme ediyor. Peygamberin evsafn ve halini rendikten sonra haiz bulunduu evsaf kfi buluyor. Baka mucize istemiyor. Kltr sahibi olan byle yapar, ie bu zaviyeden bakar. Aklselim byledir. Halbuki yahudiler sama sapan eyler sorarak artmak yoluna sapyorlar,
39
mrikler yerlerden rmaklar fkrtmasn, gkleri para para yere drmesini, altundan evi olmasn istiyorlard. Resulllahn onlara kar cevab u idi. "Ben bir beer olan Peygamberim." Mslmanlk akl dinidir. Chel dni deil. Akl banda olan mslmanln doruluunu ite byle anlar ve takdir eder. Ebu Sfyan'n cevaplarndan Herakliyus, Hazreti Muhammed'in hak Peygamber olduunu istidll etti. Kendisine vahyolunan tebli ederek hakka dvet eyliyor. smet, emanet, sdk, fetanet ile mevsuf Peygamberler byle olur. Onlar mmtaz ve sekin, nezih ve gzide kimselerdir. Bu sfatlar kendisinde bulunduktan sonra baka ey aramaya ne hacet? Herakliyus'un slm Peygamberine kar hareketi drst olmutur. Bilindii gibi, Peygamberimiz etrafndaki hkmdarlara nameler, mesajlar gndermiti. Herakliyus nameyi alnca Islmiyete meyil gstermitir. Yukarki muhavereler onun zerinedir. Kisra ise kzp yrtmt. Demek slmiyeti hazmedememiti. Habe Kral Necai (Negs): "Hak Peygamber olduuna inanyorum" demiti. Mukavkis ise hediyeler gndermiti.
SLAMA DAVET BALAYINCA KUR'AN-I KERMN TESR KARISINDA MRKLER

" A L L A H SZN EN G Z E L I N I BIR KITAP EKLINDE NDIRDI, AHENKLI VE HERBIRINI DESTEKLEYEN GEREKLIK TOPLULUU HALINDEDIR. HER EYI TEKRAR TEKRAR BEYAN EDER. O N D A N , RABLERJNDEN KORKANLARN TYLERI RPERIR;
Bir mddet fetret devrinden sonra yine gklerden hidayet ve nur dolu yetler inmeye balad. Hazreti Muhammed, "Kalk, inzar et!" (Ve enzir airetekel-ekrabn )
SONRA RABLERINI ANMAKLA H E M DERILERI H E M KALBLERI YUMUAR. TE A L L A H ' N
ile "yakn akrabasn slma dvet" le emrolundu ve dier yetlerin nzul ile slma dvete balad. DORU YOL KLAVUZU B U D U R . " sene kadar gizli dvetten sonra artk Peygamberin (Zmer Sresi: 23) dine dvete balaynn drdnc ylndayz. Yeni dine girenler oalmaya balaynca mriklerin etekleri tututu. Ne yapacaklarn ardlar. Kur'an'n o ruhu okayan tesiri, tatl henginin kalbleri bylemesi karsnda akna dndler. Muhalif bir cephe alarak aknca ilere baladlar. l Araplarndan koskoca bir imparatorluk kuracak bedevi Araplar olgun bir mmet olarak ortaya karacak olan slmiyete ve onun Peygamberine dman kesildiler. Mslmanlara akla ve hayale gelmedik eza ve cefalara koyuldular.(12)
(12) Ne gaflettir ki, Arab Arap yapan, onu medeniyet lemine katan islmiyete z Araplar kar geliyordu. nsanlarn ne derin gafletleri, ne snmez kin ve ihtiraslar vardr. Hased ve garez gzleri brynce bir ey gremez. kmekte olan cehalet devrinin dkntleri olan Araplar, putlarndan vazgeemiyorlar; btn rezalet ve kepazelikleriye eski devri yaatmak istiyorlard. Yeni dini kabul edemiyecek kadar eski kafal, kfl dimal olan mrikler, rmekte olduklar bataklktan kp ileriye ve ykselie komak, nura kavumak istemiyen bu inat sr, btn kuvvetlerini seferber ederek nur, hidayet, hakikat olan Mslmanla saldrmaya baladlar. Mslmanlara ve onun Peygamberine dman kesildiler, batla saplandlar.
KUR'ANI KERM BLGLER,
41
Mekke'de on sene sren bu mcadele devresinde Resulllahn elinde mriklere kar savamak iin Kur'an- Kerim'den baka bir ey yoktu. O azgn ve kudurmu koca irk alayna tek bir eyle mukabele ediyordu: Kur'an okumakla! Hak kelm olan bu Kur'an'la koca irk dnyasna, kfr ve ilhad lemine kar ylmadan, bezmeden, korkmadan mcadele ediyordu. Sonu en parlak zaferlerle talanacak olan bu sava, hak ile btl arasndaki bu amansz mcadele, yalnz dank Araplara deil, btn insanla yepyeni bir ruh, bir nizam ve ekil verecek; fazilet zerine kurulmu taze bir medeniyet getirecekti. En hayrl cemiyet kurulacakt. te beeriyet iin en byk saadet, en yce bahtiyarlk bu olacakt. Onun iindir ki, Resul Ekrem tuttuu bu mcadele yolunda tereddtsz yrd. nk kuvvetini Haktan alyordu. Elindeki silh Hak kelm idi. Nzil olan vahyin nuru, onun yolunu aydnlatyor, o bu nurlu yolda yryordu. Hazreti Peygamber (s.a.s.) Kureye, rastladklarna Kur'an okur, onlara Allah kelmn duyururdu. Kurey Kur'an'n tatl sadasna, ho tesirine kendilerini kaptrrd. Onun iin azl, inat olanlar Kur'an' duymamak iin kulaklarn tkarlard. Bununla beraber Kur'an'n nfuz ve tesiri Kurey'in inadndan daha kuvvetli idi. Kurey'in elebalar sk sk toplanp Peygamberimiz hakknda ve ona nzil olan Kur'an hakknda uzun boylu grrler, mzakereler yaparlar, areler aratrrlard. Bir defa yine toplanarak meverete baladlar. lerinden birisi: "Ona nzil olan sihirdir" dedi. Baka biri: "O sihir deil, ama iir" dedi. nc birisi: "Hayr, yle deil, o ne iir, ne sihirdir. O kehanettir." dedi. Bu szleri dudak ucundan sylyorlard, kendileri de inanmyorlard. nk yalan olduu meydanda idi. Velid Bini Mugre sze katld: "Nasl mecnun mu diyeceksiniz? Kimseye saldrd yok. Khin mi diyeceksiniz? Khinliini grdnz m? ir ve yalanc m? Yalancln grdnz m? Bunlarn biri deil! Vallah, onun sznn yle bir tatll var ki, onun hakknda ne derseniz bo. En kestirme sz, o bir sihirbaz, diyelim. Olu ile babas, kardei, adamla kars ve kabilesi arasn ayran bir sihir." dedi. Hac mevsimi gelmiti. Resul- Ekrem bir Hak dva adam gibi gelen heyetleri Islma dvet etmeye, onlara Kur'an okuyup duyurmaya hazrlanmt. Hac ve panayr mevsimlerinde, yol azlarna durur, gelene geene Kur'an okuyup Hak kelmn duyururdu. Kurey de onu gzetip engel olmak iin pusu kurard. Peygamberimiz nereye gidip Kur'an okuyacak olsa, Kurey hemen onun etrafn sarar, lden, uzak yerlerden gelmi olan, Araplara: "Saknn bunu dinleyip de sihrine kaplmayn!" derlerdi. Velid Bini Mugire'nin tertipledii bu bozguncu ebekenin bu hareketleri Resul Ekrem'i ok zerdi. Velid hakknda u iddetli tevbih yetleri nzil oldu:
42
OSMAN KESKOLU
"Yarattm o kimse ile beni yalnz brak. Ona bol bol mal verdim. Meydanda duran oluk ocuk sahibi kldm. Ona her yolu sn ettim. Sonra bir de daha arttrmam istiyor, yle mi? Hayr, hayr yle ey yok! nk o yetlerimize kar inat idi, ben de onu takatn tak edecek azaba uratacam. nk o dnd, tand, lt biti. Kahrolas nasl lt biti: Yine kahrolas nasl lt biti. Sonra bakt, sonra kalarn att, surat ast. Sonra yzn evirdi, byklk taslad ve bu byle gelen sihirdir, dedi." (Mddessir 11-26) Allah bir ey murad edince esbabn yaratr, hazrlar; onun olmamasna are yoktur. Kur'an' dinletmemek iin Kurey'in elebalarnn bavurduu bu sabotaj hareketleri, gelen heyetlerin Kur'an'a kar daha ziyade alka gstermesini mucip oldu. Aleyhte propaganda yapalm derken, lehte bir propaganda yapm oldular. Kur'an'n ve slmn ilncln yapyorlard. Btn Arabistan Yarmadasnda Resulllah'n haberi yayld. yle bir Peygamber gelmi, diye azdan aza dolayor, kulaktan kulaa gidiyordu. Mrikler ne yapmak istemilerdi, netice nasl kt. Btn Arap kabilelerine Allah Resuln iln etmi ve ona gelen Allah kelmn duyurmu oldular. Kureyliler bu yoldaki hareketleriyle slm nurunun yaylmasn nleyemiyeceklerini anladlar, baka bir are dndler. Bilhassa Allahn Arslan Hazreti Hamza'nn Mslman olmasyla slmiyet kuvvetlenince tela dtler. Yapacaklar i hakknda maverelere, karar birlii etmeye baladlar. Bir defa insann gzn kin, ihtiras, haset brd m ondan hayr yoktur. Kureyliler de bakn bu defa ne yapmaya kalktlar. Utbe bini Rabia'y Peygamberimize murahhas olarak gnderdiler. Utbe dedi ki: Ey karde olu, sen gzide ahlknla, meziyetlerinle sekin bir adamsn. imdi ise kavmimiz arasna ihtilf girdi. Sen bizim Tanrlarmz reddediyorsun. Sana bildireceimiz bir teklifimiz var ki, onu kabul edip etmiyeceini iyi dn de bize haber ver. Peygamberimiz: Syle y Ebl-Velid, dedi, seni dinliyorum. Utbe: Maksadn bu iten para kazanmaksa, dedi, sana en byk servet toplayp verelim. Maksadn an ve erefse seni reis yapalm. Hkimiyet peinde isen seni hkmdar seelim. Sana gelen eye mukavemet edemiyorsan sana hekim getirelim. Ne istersen yapalm, srf sen bu dvadan vazge! Utbe bunlar syledikten sonra Peygamberimiz (s.a.s.) sordu: Szn bitirdin mi, y Ebl-Velid? Utbe: Evet!
KUR'ANI KERM BLGLER
43
Peygamber Efendimiz: yle ise imdi de beni dinle, dedi ve okumaya balad: "Bu, Rahman ve Rahim olan Allahn indirmesidir. yetleri aktr, bilen bir kavim iin, Arapa Kur'an'dr. Mjdeler verir, ihtarda bulunur. Fakat ekserisi yz evirdi. Bundan dolay dinlemiyorlar. Diyorlar ki: Bizi davet ettikleri eye kar kalblerimiz zerinde perdeler, kulaklarmzda arlklar, seninle aramzda manialar var. O halde ne yaparsan yap, biz de mukabele edeceiz. De ki: Ben de sizin gibi insanm. Ancak bana vahyolunuyor ki: Allahnz bir Tanrdr. O halde ona giden yola gidiniz, onun mafiretini isteyiniz, mriklere yazklar olsun."
(Fussilet Sresi, ilk yetler)
Resulllah Efendimiz, Fussilet sresini okumaya devam etti ve secde yetini okuyup uzun bir secde yapt. Sonra ban kaldrarak yine oturdu ve alt tarafndaki yetleri okudu. Sre bittikten sonra nazarlarn Utbe'ye evirdi. Bir de bakt ki, Utbe, ellerini arkasna balam, skin skin dinliyor. yetler kalbinin t derinliklerine ilemi. Resul Ekrem dedi ki: Ey Ebl-Velid, ite dinledin, beendiin gibi yap, sen bilirsin. Utbe tek bir kelime sylemedi. Ban nne eerek bu dinlediklerini ve sahibinin; maldan, mlkten, iktidardan ve her eyden stn tutup tercih ettii eyi derin derin dnerek dnd. Onun byle dnceli dndn gren Kureyliler: Vallah Ebl-Velid, gittii yzden baka bir yzle dnyor, dediler. Yanlarna gelip oturduktan sonra sordular: Syle bakalm, Ey Ebl-Velid, arkanda ne var, ne getirdin? yle cevap verdi: "Ne olacak, yle bir sz iittim ki, vallah onun gibisini asla iitmi deilim. Vallah o, ne iir, ne sihir, ne de kehnettir. Ey Kurey halk, beni dinleyin. Bu adama ilimeyin. Onu olduu hal zere brakn. Allaha yemin olsun ki, ondan iittiim bu szlerin byk bir tesiri olacak, mhim bir dva douracak. Araplar ona bir ey yaparsa sizden bakas yapm olur. Eer O, Araplara galebe alarsa onun mlke hakimiyeti sizin mlknz demektir. Onun izzeti sizin izzetinizdir. Onun sayesinde insanlarn en bahtiyar ve mes'udu olursunuz." Kureyliler bu beklenmedik szleri murahhaslarndan duyunca hayflanarak: Ey Ebl-Velid, vallah O, lisaniyle seni de sihirlemi, bylemi, dediler. O da eliyle iaret yaparak: O'nun hakknda benim re'yim bu! Siz nasl isterseniz yle yapn, dedi. Kur'an- Kerim'in ruhlar saran tesiri karsnda her hile ite byle eriyordu.
44
. '
OSMAN KESKOLU
Kureyliler, Kur'an'n her mniay ineyip geen bu nlenmez tesirini durdurmak iin baka bir hle dndler: Nadr Bini Hris isminde birisi vard. Zek, kurnaz, akgz bir adamd. ran' gezmi dolam, bir zamanlar Hre'de oturmutu. Farsay renmiti. Acemlerin bir ok hikyelerini, masallarn biliyordu. Edebiyatlarna vkft: Rstem ve sfendiyar gibi kahramanlk menkbelerini bellemi, Kisrlara ait bir ok hikyeler anlatyordu. Bir de gzel hnende bir cariye almt, halk elendiriyordu. Kureyliler bu adam ortaya kararak Resul Ekremin karsna diktiler. Hazreti Peygamber Kbe'ye gelip te slmiyete dvete balaynca, o da onun nne geer, bir tarafa durup Acem edebiyatndan bildiklerini, bellediklerini hikye etmeye balar, destanlar syler ve: Muhammed benden ne bakmdan daha gzel szl sanki? derdi. Resul Ekrem ona kar u meldeki yetleri okudu:
KR'AN-I KERMN ARTAN TESR KARISINDA
"Nun, kalem ve yazd satrlar hakkna, sen Rabbinin nimeti sayesinde divane deilsin. Senin iin ard kesilmeyen mkfat vardr. Sen en yksek ahlk zeresin. Deli divane kimmi, yaknda greceksin, onlar da grecek. Rabbin yolundan sapanlar daha iyi bildii gibi, hidayette olanlar da iyi bilir. yle ise yalanclar dinleme. Onlar istiyorlar ki, sen yumuaklk gsterirsen onlar da gstersinler. Alak, dkn, yemin edici, rezil, lemin aybn aratrc, mfteri, kovucu, mtecaviz, hayra mani', gnaha dadanm, kaba ve erefsiz, stesine bir de huysuz ve soysuz olan kimseyi, servet ve evlt sahibi olmas yznden sakn dinleme. yetlerimiz okununca (Eskilerin masallar!) der. Biz onun burnuna damgay vuracaz!'' (Kalem Sresi, ilk yetler) Halk, Nadr'a mcamela olsun diye, o hikyelerini anlatrken hatr iin dinler gibi grnrd. Fakat kulaklar Hazreti Muhammedin okuduklarna bal idi. Kur'an'n ho hengi onlarn kalbine iliyor, ruhlarn saryordu. Nadr bini Hris'in bu hareketleri de fayda vermedi. nk Kur'an- Kerim'in yksek belgat karsnda bu gibi masallar snk ve isli kalyordu. Abdullah bini Abbas der ki: Nadr hakknda Kur'an'da sekiz yet inmitir. Kureyliler, Kur'an'm tesirini azaltmak iin baka bir areye bavurdular. Medine Yahudilerine bir heyet gndererek Hazreti Muhammed'in getirdii slmiyetle, ona vahyolunan Kur'an'la uramak iin ne gibi vastalara bavurmalar lzm geldiini sordular. Yahudiler de Hazreti Muhammed'den baz eyler sormalarn tavsiye
KURANIN STN TESRN NLEMEK N YAHUDLERN ABALARI
KUR'AN-I. KERM BLGLER
45
ettiler. Heyet bir soru listesiyle dnd. Muhammed Aleyhisselma giderek bunlar sordular: Y Muhammed, eski devirlerde maaraya giden, acayip kssas olan genlerden bize haber ver, dediler. Keza her yeri dolap Mark ve Maribe ulaan adamdan haber ver; ruh nedir, bize bunu bildir, dediler. te Yahudilerden akl alnarak sorulan sorular bunlard. Hazreti Peygamber: Yarn cevap veririm, dedi. Bu mddet zarfnda vahiy gelir diye bekledi. Fakat vahiy biraz gecikti. Kureylilerin sevinci bykt, cevaptan ciz kald diye uuyorlard. On be gn (13) olduu halde hl cevap yoktu. Resul Ekrem bu halden mteessir oldu. O gnn sonunda Hazreti Cebrail geldi. Resulllah: Ey kardeim Cebrail, geciktin, eitli zanlara yol atn, dedi. Cebrail u yet-i kerime ile cevap verdi: "Biz ancak Rabbinin emriyle inzl ederiz. nmzde, arkamzda ve onlarn arasnda olanlar hep O'nundur. Rabbin unutmu deildir.'' Sonra Cebrail, Hazreti Peygambere Kehf Sresini tilavet etmeye balad ki, bu srede Kureylilerin sormu olduu sorulara tafsiltiyle cevap vardr. O zaman zihinleri megul eden eyleri zp halleder. Kureyliler bu cevap karsnda bir diyecek bulamadlar. Susup kaldlar. Ashab- Kehf denen yedi uyurlar, Zlkarneyn kssas ibretli surette anlatlr. Gelen heyetleri Hazreti Muhammed (s.a.s.)'le temastan alkoymak, ortaya hikyeciler salarak halk oyalamak, sual sormak; bu gibi eylerin faydal bir netice vermediini grnce Kureyliler anlad ki, bunlardan bir ey kmyor. nk her defasnda malp oluyorlar. Kur'an'a muaraza etmekte bir ey elde edemiyorlar. Byle meydan okumak iin meydana kmaktan vazgetiler ve pasif bir mukavemete karar verdiler. Yni Kur'an' dinlemekten vazgetiler, Halkn dinlemesine de engel olacaklard. nk Kur'an' dinleyen O'nun tesirinden kendini kurtaramyordu. bni shak rivayet ediyor: Hazreti Peygamber (s.a.s.) namaz klarken ikre Kur'an okumaya balaynca, mrikler dalp savuurlard. Kur'an iitmekten ve dinlemekten, (ez) iitmi eytan gibi, kayorlard. Eer bir kimse Peygamber namaz klarken okuduu yetlerden bir ksmn dinlemek isterse, mriklerden korka korka gizlice dinliyordu. Mriklerin, kendisinin Kur'an dinlediinin farkna vardklarn hissedince, onlarn ezsndan korkarak dinleKUR'AN'IN SESN KISMAK STEYENLER
(13) Ruh sualinde vahyin byle 15 gn geciktiini rivayet edenler olduu gibi bu mddeti 3 gne indirenler, 40 gne karanlar da vardr.
46
OSMAN KESKOLU
mekten vazgeip giderdi. Resulllah, sesini mriklerin iitmeyecei, fakat yalnz dinleyenin iitecei ekilde indirince, yine kulak kabartp dinlemeye koyulurdu. te byle kalbleri Kur'an'a bal, fakat mriklerden, ekseriyetin trizinden ve taarruzundan korkarak zahiren slma arka evirenler oktu. Bilindii zere Kureyliler Mslmanlara kar ii aztm, zulm etmeye balamlard. Hazreti Bill Habe, Yemenli Ammr Bini Yasir, Suheyb Rum gibi erkekler ve Nehdiye, mm Abiys gibi kadnlar ikencelere maruz kaldlar. Resul Ekrem Haremi erifte Allahna ibadet ederken mriklerin elebalarndan Ukbe, zerine ikembe pislii atmt. Bunlarn karsnda Mslmanlar hicreti dndler ve ilk olarak Habeistan'a hicret balad. Ebubekir de hicrete kalkarak yola kt. Yolda bni Daine'ye rastlad, Ebubekir'e nereye gittiini sordu. O da: Kureyliler, bana iinde doup bydm yurdumda ikameti haram etti. Ben de terk-i diyar ediyorum. Huzur, hrriyet ve serbestlik iinde Allaha ibadet edebileceim bir yere gidiyorum, demiti. bni-Daine: Sen, hrmete ayan olan rabtalara hrmet eder, szn dorusunu syler, yoksullara yardm eder, felketzedeleri kurtarr, misafirleri arlar bir adamsn, dedi ve onu geri evirdi.. Bylece onun Mekke'de kalmasn salamt. Kureyliler de ikre Kur'an okumamak artiyle buna raz olmulard. Hazreti Ebubekir, evinin iindeki mescidinde ibadete ve Kur'an okumaya devam etmi, mrikler, Kur'an okumakla kadnlarn ve genlerin zerine tesir icra ettiini, onlarn da atalarnn dinlerinden dnmelerine sebep olduunu syliyerek bni Daine'ye ikyet etmilerdi. Bu ekilde Kur'an dinlemenin nn almak iin mrikler her areye bavuruyorlard. Fakat muvaffak olabiliyorlar myd? Asla... Vahyin sesi her eyin stndeydi. Bizzat Kureylilerin ulular, halk Kur'an dinlemekten vazgeirmeye alrken, kendileri bu karar tatbik iin yeter derecede kuvvet ve azim sahibi deildiler. nk ilerinde bu, imdiye kadar duymadklar sese bir dknlk, bir evk vard. Gnllerinin bu arzusunu yenemiyorlard. bni shak u garip ve enteresan hdiseyi rivayet ediyor: Bir gece, Hazreti Resulllah evinde namaz klarken, Ebu Sfyan, Ebu Cehil, Ahnes gibi mriklerin kodamanlar, gizlice bir keye yerleerek Kur'an dinlemeye baladlar. Birbirlerinden haberleri yoktu. yle dalmlard ki tanyeri aarncaya kadar dinlemeye devam ettiler. Tanyeri sknce, kimse grmesin diye yerlerinden kalkp giderlerken yolda birbirlerine tesadf ettiler. Bu yaptklarndan dolay birbirlerini
KUREY'N BALARI GZLCE KUR'AN DNLYORDU
KUR'ANI KERM BLGLER
47
muahaze ettiler. Sakn baka bir defa byle bir ey yapmyalm, ayet avm tabakas bizi grrse ilerine phe der, dediler ve savulup gittiler. Ertesi gece olunca, yine bir gece ncekisi gibi herbiri gidip yerlerine ayn ekilde yerleip gizlice dinlemeye koyuldular. Tanyeri aarnca kalkp gittiler ve yolda yine buluunca birbirlerine geen defaki gibi takaza yapp savutular. nc gece yine ayn tarzda de gizlice gelip dinlemeye koyuldular. afak atnca daldlar. Yolda birbirleriyle buluunca dediler ki: "Bu i byle devam etmez!" Bir daha yapmamaya and itiler. Sabahleyin Ahnes bastonunu alarak Ebu Sfyan'n evine gitti: Y Ebu Hanzale, Muhammed'den iittiklerin hakknda fikrin ne? diye sordu. Ebu Sfyan u cevab verdi: Ey Ebu Sa'lebe, vallah yle eyler iittim ki, onlar anlyorum ve ne murad edildiini de biliyorum. Fakat yle eyler de iittim ki, ne mnasn anlayabildim, ne de ne murad olunduunu bildim. Ahnes: Yemin olsun ki, ben de yleyim, dedi ve oradan karak Ebu Cehl'in evine geldi. Yanna girerek ona da sordu: Y Eba Hakem (14) Muhammed'den iittiin eyler hakknda senin fikrin nedir, ne dersin? "Ne mi, dedi. Biz ve Abdimenaf Oullar yar halindeyiz, erefi paylaamadk. Onlar yedirdiler, biz de yedirdik. Onlar tadlar, biz de tadk. Onlar atiyye verdiler, biz de verdik. Bineklerimiz bir hizada gidip atba beraber olunca onlar, gkten vahiy gelen Peygamber bizden! dediler. Biz onun gibisine ne zaman eriebiliriz. Vallah, ona asla inanmayz, onu tasdik etmeyiz.'' te Kureyliler, Kur'n'n karsnda byle akn bir halde idi. Kalbleri Kur'an'a balyd, onun ho tesirinden kendilerini kurtaramyorlardi. Fakat asabiyet gayretleri, ahs adavetler, riyaset kavgalar, ekememezlik, slama girmelerine engel oluyordu. Kureyliler, halkn Kur'an- Kerim dinlemelerine mni olmaya altklar gibi dier taraftan da herhangi bir Mslmann Kur'an okumasna, bilhassa Kbe'de Kur'an adasnn ykselmesine meydan vermemeye alyorlard. Bir defa Hazreti Abdullah Bini Mes'ud'un
YCE KABE'DEN YKSELEN KUR'AN SEDASI (14) Ebu Leheb, Velid Bini Mugire, meyye Bini Halef, Nadr Bini Hris, ve emsali gibi mriklerin elebalarndan ve kodamanlarndan biri olan Ebu Cehil'in mriklerce knyesi Ebu Hakem'dir. Peygamberin airi Hassn Bini Sabit bu hususta yle der: "nsanlar ona Ebu Hakem knyesini veriyorlar, halbuki Allah ona Ebu Cehil knyesini vermitir."
48
OSMAN KESKtOLU
aklna Kbe'ye gidip orada Kur'an okumak geldi. Harem-i erife girip Makam- brahim'de durdu. Kuluk vaktiydi. Kureyliler kulplerinde toplanmt. Onlara hi ehemmiyet vermiyerek yksek sesle Kur'an okumaya balad:
...OU*~i ^% ^\j L~4 sJ3 u~*^\ UI <J^ Uttl jU Oyl JJP .j*-J\
"Bismllhir-rahmanirrahm... Errahman- Allemel Kur'an, Halkal nsane Allemehl-Beyane, Eems velkamer bihusban vennecm veecer yescdan." (Yani: Rahman Rahim Allah Adiyle, Rahman, Kur'an'i retti. nsan yaratt. Beyan belletti. Gne ve Ay hesaba gredir. Otlar ve aalar O'na secde ederler..) Kureyliler kulak kabarttlar. Hazreti bni Mes'ud'un Kur'an okuduunu anlaynca bir tel koptu. Hemen onun zerine yrdler, vurmaya baladlar. Onlar vurdu, o okudu. Yz bere iinde kald. Bu halde yanlarna dnd zaman eshab: te senin iin bundan korkuyorduk, korktuumuz bana geldi, dediler. O, cevabnda: Allahn dmanlar, hi bir zaman imdi olduu kadar benim gzmde bylesine hi grnd yoktu. sterseniz yarn yine aynsn yapaym, dedi. Mslmanlar: Hayr, hayr, bu kadar yeter, onlara holanmadklarn iittirdin ya, kfi, dediler. te mriklere kar Hazreti Muhammed (s.a.s.)'in kulland metod buydu: Kur'an okumak. Bu Kitap, btn bir irk dnyasn yerinden oynatyor ve sarsyordu. Mrikler Kur'an'n karsnda kzp kpryorlard, fakat bir ey de yapamyorlard. Kur'an- Kerim tek bana koca bir irk lemine kar durdu. Onu yere serdi. Kur'an- Kerim'in bu i'cazkr tesiri on drt asrdr milyonlarca ve milyarlarca Mslmann kalbini sarm, onlara mit kayna ve kuvvet memb olmutur. Bu tesir kyamete kadar hep byle devam edecektir. Kur'an- Kerim ruhlar teshir ettiindendir ki, mrikler ona sihir ve iir diyorlard. Fakat onun bunlardan birine benzemediini kendileri de biliyor ve itiraf ediyorlard. Hadis limi Hkim yle rivayet eder: Velid Bini Mugire Peygamberimize gelip Kur'an dinledi. Bunu Ebu Cehil duyunca Velid Bini Mugire'den Kur'an'n aleyhinde bir ey sylemesini istedi. nk Velid, Kur'an'i dinliyor ve beeniyor diye bir lf kmt. Velid: Ya ne diyeyim? dedi. Vallah aranzda iiri, recezi, kasideyi benim kadar iyi bileniniz yoktur. Vallah onun syledikleri bunlardan birine benzemiyor.
EBU CEHL, VELD'LE TARTIYOR
49
Onun sznn bir tatll, bir gzellii var. st meyvedr, alt bereketli, o daima ste kyor. Onun stne klamyor.'' Ebu Cehil: Kavmin senin bu ekildeki szn beenmez. Sen onun aleyhinde bir ey syle, deyince; Velid: yle ise biraz dneyim, dedi ve sonra Hac mevsiminde heyetler gelmeye balaynca Velid: Birbirinizi yalanc karmamak iin onun hakknda ne diyecekseniz aranzda sz birlii edin, dedi. Khin, mecnun, air, ne desen tutmuyor, ama shir diyelim, dediler. Yol azlarna oturup gelenleri dinlemekten nlyorlard. Hazreti Peygamberin (s.a.s.) dostu Damd Bini Sa'lebe'ye, Muhammed'in deli olduunu sylemiler, o da hekim olduundan: "Tedavi edeyim" demiti. Reslllah buldu. O da ona, her zaman yapt zere, Kur'an okuyup dinletti. Peygamber Efendimizi dinledikten sonra Sa'lebe dedi ki: Ben khinleri sz sylerken, shirleri efsunlarn okurken, irleri kasidelerini inad ederken dinledim; fakat bu szlere benzerini bulamadm. Bu szler onlarn btn lflarndan stndr. Bunlar denizlerin derinliklerini coturacak kelimelerdir! Bana elini ver, sana biat edeyim!" Kavminin erifi olan Yemen'li ir Tufeyl bni Amr Devs, Mslmanlarn pek darda bulunduklar o tazyik senelerinde Mekke'ye gelmiti. Mriklerin azllar ona: Sen memleketimize yeni geldin. Bu zatn acayip bir hali var. Syledii szler (Kur'an) sihir gibidir. Bir dinleyen kendini kaptryor. Kiiyi babasndan, kardeinden, karsndan ayryor. Seninle kavmin arasna, bizde olduu gibi, bir tefrika dmesinden, sizi de birbirinize karp katmasndan korkarz. Sana nasihatimiz olsun, onunla sakn konuma, szlerine kulak verme! Tufeyl dedi ki: Vallahi bu sz bana o kadar ok sylediler ki, konumaya, szn iitmemeye azmettim. O derece ki, mescide girdiim vakit ne olur ne olmaz, belki szn duyarm korkusu ile kulaklarm pamukla tkam idim. Mescitte Resul Ekremi grdm. Kabe'nin yannda durmu, namaz klyordu. Ona yakn bir yere oturdum. Szlerinden bazlarn iitmemek olmad. Houma gitti. Kendi kendime: "Ben iyiyi, kty farkedemiyecek bir adam deilim." dedim. Bir tarafa siperlendim. Namazn klp evine doru yollannca: "Y Muhammed, senin kavmin bana yle byle dediler. O kadar ki senin szn duymyaym diye kulaklarm bile tkadm. Bana ne diyeceksen de" dedim. Bana slm teklif etti ve biraz Kur'an okudu. Vallahi bundan gzel hi bir sz iitmediim gibi Islmdan daha iyi, mnasip bir ey de duymamtm.''
AR TUFEYLN MSLMAN OLUU
50
OSMAN KESKOLU
Dedim ki: Y Resulllah, ben kavmimin iinde sz tutulur bir kimseyim. Memleketime dnp onlar dvet niyetindeyim, Kolaylk olsun diye bana dua et. Bunun zerine: "lhi, onun iin bir yet, bir almet yarat!" diye dua etti. Nihayet Yemen'de Devsler Mslman oldular. Mriklerin Mslmanlara basks gnden gne artyordu. Akideleri urunda Mslmanlar btn glklere katlanyorlard. Mslmanlara, bilhassa zayflara reva grlen yz kzartc ikenceler, tarihin yznde bir leke gibidir. Bu baskdan baz Mslmanlar, Mildn 615. ylnda Habeistan'a hicret etmeye balamlard. "Allah" dedikleri iin z diyarlarndan kovuluyorlard. Bu arada slm iin byk bir zafer oldu. O da Kur'an'n tesiriyle mer bni Hattap gibi bir kimsenin, kalb kalesinin sert kaplar alp oraya hidayet nurunun dolmasdr. Mildn 616. ylndayz. Hazreti mer Mslman oldu. Bu srada Mslmanlarn says krk amamt. Bu da Kureylilerin slmn gelimesine ne kadar iddetli mukavemet gsterdiini anlatan baka bir delildir. Hazreti mer'in slm olmas hakknda muhtelif rivayetler varsa da bunlarn hepsinin birletii bir nokta vardr ki, o da Hazreti mer'in hidayet nuruna Kur'an'n tesiriyle ktdr. Gen slm kumandan Hazreti same'den rivayet olunur ki: "Hazreti mer bini Hattab bir defa demi ki, nasl Mslman olduumu renmek ister misiniz? Bakn size anlataym: "Resulllaha kar en iddetli davrananlardan biri de ben idim. Bir gn Mekke sokaklarnda giderken Kureylilerden birine rastladm. Bana: "Nereye gidiyorsun" dedi. Niyetimi syledim; "Sen kendini yle byle sayyorsun ama bu i senin evinin iine girdi!" Bende: Ne o? dedim. Kzkardein sibi oldu (15) dedi. fkeyle dndm. Bir kimse Mslman olunca dini talim iin, Resulllah onun ynna bir veya iki kii verirdi. Kzkardeimin kocasnn evine de iki kii vermiti. Eve gelip kapy aldm. eriden: "Kim o ? " denildi. Ben de: "Hattab olu" dedim. Onlar oturmular, yanlarndaki bir sahifeden okuyorlard. Benim sesimi duyunca hemen koup saklandlar. Kzkardeim kalkp kapy at. Ben ieri yanna girdim ve: Ey kendi nefsinin dman, bana senin saib olduunu sylediler, yle
KUR'AN- KERM KARISINDA HAZRET MER
(15) Yni eski dininden dnd.
51
mi? dedim ve ona vurdum. Kan akmaa balad. Kan grnce alayarak fkeyle: Ey kendi nefsinin dman, Hak dine girdim diye mi beni dvyorsun? Biz ite Mslman olduk, elinden ne gelirse yap, dedi. Bir de baktm ki evin bir kesinde bir sahife var: "Bu yazl ey ne, ver unu bana bakaym" dedim. Ykanmadka vermedi: ''Temiz olmayan ona dokunamaz" dedi. Temizlendim. Kitab aldm. Baktm, unlar yazl idi: "Bismillhir-Rahmanir-Rahm" Rahmanir-Rahim kelimelerini okuyunca korktum ve sahifeyi elimden braktm. Sonra tekrar aldm. Baktm:
"Sebbehalillhi Mfissemavati vel'ardi ve Hvel azizlhakm" Okumaya devam ettim ve "Ehed Enlilhe llallh ve Ehed enne Muhammeden Resulllah" diyerek Mslman oldum." Baka bir rivayette okunan srenin Taha Sresi olduu mezkrdur. Rivayet ne olursa olsun, Hazreti mer'in Kur'an'n tesiriyle Mslman olduu phesizdir. te bir ka yet okuyunca Hazreti mer'in o hain kalbi yumuad. Kur'an bylece en sert bir insandan en dil bir adam meydana kard. O mer ki, btn dnyada adaletin timsali olarak yaamaktadr. Adalet hususunda cihanmul bir hreti vardr. Bunu yapan Kur'an- Kerim'dir. Hazreti mer oradan karak doruca Mslmanlarn gizli olarak toplandklar yere gitti. Orada gr sesle ehadet getirerek Peygambere biat etti. Sonra karak aikre ''Mslman oldum'' diye iln etti. (15a) Hazreti mer'in slm dinine girii hususunda dier bir rivayet de alka ekicidir. Resulllah: "Elhakka" sresini okurken mer iitmi. Hazreti mer diyor ki: "Kur'an'n bu dzgn hengi, ho tertibi, selis slbu, yksek belgat ve fesahati karsnda hayretten hayrete derek: Gerekten Kureylilerin dedii gibi, bu ir sz dedim. Ben bunu der demez Resulllah hemen: "Bu Peygamber szdr, air sz deil" yetini okudu. Kendi kendime: "Bu adam khin, benim iimden geeni bildi" dedim. Derhal Resulllah: "Bu khin sz deil" diyerek sreyi sonuna doru okudu, te o zaman kalbime slmiyet iledi." Bunlarn hepsi dorudur, Peygamberi her zaman dinlediklerinden 3 rivayet te sahihtir. Hazreti mer, Mslman olunca hemen gpegndz giderek aka Beyti erifi tavaf etti. Dier Mslmanlar buna cesaret edemiyorlard. Kureyliler Hazreti mer'i byle grnce: Ne var y mer? dediler.
(15a) Hz. mer'in slam kabul Hateml-Enbiya kitabmzda tafsilatl yazldr.
OSMAN KESKOLU
Oda: Ne olacak; Lilhe llallh Muhammedn Resulllah; kim evldn yetim brakmak istemiyorsa yerinden kmldamasn! dedi. Gnler birbirine benziyerek akp gidiyordu. Kureyliler, Kur'an- Kerim'e kar kulaklarn tkam, onun hidayet verici yetlerini dinlemek istemiyordu. Gnden gne Mslmanlara kar tazyiki arttryorlard. Bir iddetli mcadele ve souk bir sinir harbi balamt. Resulllahn elinde Kur'an'dan baka kar koyacak bir ey yoktu. Mrikler gemi azya almlar, Mslmanlar dvyor, her ktl yapyor, her vastay kullanyorlard. Mcadele iddetlenince Kur'an da sert bir dil ile mukabeleye balad. Hazreti Ebubekir, Hazreti Hamza, Hazreti mer gibi kuvvetli ve dirayetli ahsiyetlerin Mslman olmas, Kureylileri rktt. 617 M. senesinde Him ve Muttalib Oullar ailelerine kar boykot iln ettiler. Onlarla aile rabtalar kurmyacaklar, kz alp vermiyecekler, alveri yapmyacaklard. Bunu baka bir tecavzn balangc sayan Mslmanlar, ehrin tesinde berisinde dank bir halde bulunan evlerini brakp bir yere toplanmaya karar verdiler. Mekke'nin dou eteklerinde ehirden duvar ve kayalarla ayrlan, ancak dar bir yol ile ehre bitien Ebu Talib Mahallesine naklettiler. Yalnz Ebu Leheb, bu aileden olduu halde, dman tarafnda kalmt. sene burada mahsur kaldlar. Yiyecek maddeleri tkendi. ocuklarn alktan feryatlar ykseliyordu. Nihayet M. 619 senesinde muhasara kalkt. Bu iki aile de cemiyet hukukundan istifadeye baladlar. Vahiy gelmeye balayal on sene olduu halde, hl irkin beli krlmam, sesi boulmamt. Mrikler dalletlerinde yzp gidiyorlard. Hidayete erip slmn nurlu dairesine girenler azd. Resul Ekrem, zafer mjdeleyen bir ufkun almasn, risalet yolunu aydnlatan bir mit yldznn domasn beklerken iki felket koptu. Ei Hazreti Hatice'nin ve amcas Ebu Talib'in lmleri. Bu faziletli kadn ve amcas, slma dvette ona byk birer dayanak idiler. nsanln yars olan kadnn, eine kar nasl olmas lzm geldii hususunda canl bir rnek olan Hatice'nin fni hayat sona ermiti. tima mevki ve nfuziyle Hazreti Muhammed'e salam bir arka olan Ebu Talib de dnyadan gmt. Mriklerin eza ve cefalar yine artmaya balamt. Mslmanlarn nnde hayat yolu yine kararmaya yz tuttu.
KUREYLLERN ALDII YAMAN TEDBR
Taif yolculuu, slmn en gnl yakc ve ac htralarndan birini tar. slmn garip bulunduu devirlerde, Mild 620 ylndayz. Bunlar mriklerin Mslmanlara nefes aldrmadklar devirler. Resul Ekrem Efendimiz, slm neir iin yeni bir muhit bulmak midiyle Tif'e
KUDS VAZFE AKIYLE: TAF YOLCULUU
53
gitti. Sakf yni Taif halkn slma dvet etti. Ona "Putlarmzn aleyhinde bulunuyor" diye kzdlar. Aa ve ta paralarna tapnan bu putperestlerin krleen dimalar, slmn temiz akide ve kolay ibadetini anlayamad, slmiyeti kabul etmediklerinden baka, putlarnn aleyhinde bulunuyor diye kzdlar. Dnerken ayak takmn, baldr plak klelerini Resul Ekremin peine takarak stne kkrttlar. Taa tuttular. Ayaklar kan iinde kald. Uzak akrabasndan olan Utbe ve eybelerin bana girerek siperlendi. Onlarn kleleri Resulllahin "Bismillah" dediini iitince: "Burallar Allahn adn bile bilmezler" demiti. te o zaman ellerini kaldrarak Allahna yle yalvard: "Yarabbi, kuvvetimin zayf olduunu, aresiz kaldm, halk nazarnda ehemmiyetsiz saylm ancak sana arzederim. Y Erhamer-Rahimn, zayflarn Allah Sensin, lhi, beni kime brakyorsn? Beni imha etmek isteyen yabanclara m? Yoksa mukadderatma hkim olacak dmanlara m? Senin gazab- ilhiyene uramyaym da ne olursa olsun. Senin bahedecein saadet elbet daha genitir. lhi, senin gazabna uramaktan, yahut rzay- ilhnden uzak kalmaktan, senin o zulmetleri bile parl parl parlatan, dnya ve hiret umurunun medar- salh bulunan nur-u vechine snrm. lhi, sen raz oluncaya kadar, ite affn diliyorum. Gufrann niyaz ediyorum. Btn kudret ve kuvvet ancak sendendir, Y Rab!" Bu yrek paralayc seyahatten de eli bo dnd. Arap detince birka kiiye haber gnderdi. Himayesine almadlar. Seksenlik bir ihtiyar olan Mut'im himayesine ald. Mut'im man etmemise de Mslmanlara iyi muamele yapmt. Boykotu yrtp Mslmanlar Ebu Talib mahallesindeki muhasaradan kurtaranlardan biri de odur. Olu Cbeyr sonralar Mslman olarak muhacir olmutur. Onun slm olmasna sebep u hdisedir: Mslman olmazdan nce Bedir esirlerini fidye mukabilinde kurtarmak iin mrikler Cbeyr'i Medine'ye gndermilerdi. Resul Ekrem ile grt zaman; Senin ihtiyar baban Mut'im sa olup ta u kokmu herifler iin bana gelseydi, topunu birden ona balardm! diyerek kadirinaslk gsterdi ve, vaktiyle Taif dnnde yapt iyilii anlatt. Cbeyr bu seferi hakknda diyor ki: Esirleri kurtarmak iin gelmitim. kindiden sonra vardm. Yorgundum. Mescidi erifte uzanp yattm. Derken akam namazna durdular. Resulllah Vet-Turi ve Kitabin Mastur" sresini okumaya balad. Korku iinde kaldm. Kalbim az kalsn uuyordu. Mescitten kncaya kadar dinledim. slm muhabbetinin kalbime ilk girdii gn odur. te bu vak'a da bize iki ibret levhas arzetmektedir. Biri, Hazreti Resul Ekremin gsterdii kadirinaslk. Dieri de, yukarki bahislerde getii gibi; Kur'an- Kerim'in yksek tesiri.
MEKKE ve MEDNE DEVRNDE KUR'AN'IN NAZL OLMASI

Resul Ekrem, Tif dnnden sonra Mekke'de, Hac mevsiminde Hac iin gelen Arap heyetlerini karlayarak onlara slm arz ve telkine balad. Bu heyetler grg ve kltrce birbirinden farkl idiler. Bazlarnn ilimden biraz haberi vard. leri akl terazisiyle lyorlard. Medine'den gelen heyetler byle idi. Bunlar yeni dini tebli eden Peygamberi dinlemekten kanmyorlard. Resulllah, adrlarn kurmu olan kabilelerin yanna gidip onlara slm arzeder: "Allaha ibadet edin, O'na erik komayn, bu putlara tapmayn" derdi. Sonra onlara Kur'an okurdu. Bir defasnda Sveyd Bini Smit ile karlat. lminden ve aklndan dolay ona "Kmil" diyorlard. Peygamberimizi dinledikten sonra: Belki sende de bende olann misli var, dedi. Resulllah: Sende olan nedir? deyince: Lokman Risalesi dedi ve onu Resulllaha gsterdi. Hazret-i Peygamber: Bu gzel sz; fakat beni dinle, dedi ve Kur'an okudu. Sveyd onu dikkatle dinledikten sonra: Hakikaten bu ok gzel sz, diyerek Kur'an'n bedi slbu, tatl hengi karsnda hayranln bildirdi.
Gelen heyetlerle grmek ok iyi neticeler verdi. Medine'den Hazre kabilesi gelmiti. Onlar Medine'de Yahudilerin civarnda yaadklarndan vahye dair,
Peygamberlere dair bir eyler iitmilerdi. Romallardan ve Yunanllardan kap
Medine civarnda yerleen Kaynuka, Beni Nadir ye Kurayza gibi Yahudi kabile-
KUR'ANI KERM BLGLER
55
lerinden, bir Peygamber gelmesinin pek yakn olduunu duymulard. hir zaman Peygamberi bekleniyordu. Bizim Sleyman Dede'nin dedii gibi: Hem Muhammed gelmesi oldu yakin ok almetler belirdi gelmedin. Medine halk bunlar duyuyordu. Ruhlar gkten inen nura hazrd. Resulllah, Hazrec heyetini slma davet etti. Alt kii Mslman oldu. Ertesi sene, yni 621 ylnda Medine'deki Evs kabilelerini temsil eden 12 kiilik bir heyet Peygamberimize biat ettiler. Allaha dvet eden, ayrlklara nihayet veren Peygambere man ettiler. Medinelilerin ahdi u idi: "Cenb- Hakk'a erik komyacaz. Hrszlk etmiyeceiz. Zina yapmyacaz. ocuklarmz ldrmiyeceiz. ftira ve bhtandan saknacaz. Hak olan her eyde Peygambere itaat edeceiz. Saadet ve felket zamanlarnda kendisine sadk kalacaz." Bunlar Resulllah ile bu ksa temaslarnda slma dair bir eyler rendiler ve Kur'an'dan baz yetler dinledilerse de bunlar azd. Onun iin Hazreti Peygamber, Hazreti Mus'ab' onlarla birlikte Medine'ye gnderdi (sene 621 M.). Mus'ab Medine halkna Kur'an' talim edecek, din ilerini retecekti. Onun iin Mus'ab ilk Kur'an retmeni saylr. Medine'liler ona Mukri' (Kur'an okuyucu) derlerdi. Hazreti Mus'ab, Mslman olanlara dini retmek ve telkin etmek hususunda, Hazreti Peygamberin yapt gibi, ok kolay ve sade bir ekilde hareket etti: "Ykanacaksn, temiz olacaksn. Elbiselerini temizleyeceksin. Kelime-i ehadet getireceksin. ki rekt namaz klacaksn." Sonra
Bundan sonra Kur'an okuyordu. Mslman olan da dinliyordu. Kur'an'n sadas kalbleri saryor, ruhlara iliyordu. slmiyette her ey kolay, makul ve bir hikmete balyd, dinin ruhu byledir. Bylece Medine, slmn dvet merkezi, Mslmanlarn ilticagh oldu. Orasn aan, fetheden de Kur'an'n sadasdr. Yava yava her eve Kur'an sesi yaylyordu. Hicrete izin verildi. Mslmanlar birer ikier Medine'ye hicret ettiler. Bu hicretin mnas akt: Resulllah on sene Kureylilere nasihat ederek, yalvararak Hak dine dvet etti. "Putlardan vazgein" dedi. Fakat kr etmedi. Onun iin dini neredebilecek bir emin yer bulmutu: Orada Hak nuru alabildiine parlayacakt,
56
OSMAN KESKOLU
Cumhuru Mslimine ve mfessirine gre savaa izin, Hicretten sonradr. Keaf sahibi Zemaher'yi (H. 538 - M. 1120) dinleyelim: "Mekke mrikleri Resu lllaha ve ashabna ok eziyet ediyorlard. Dvlm, dayak yemi, ba yarlm olarak Peygambere gelip ikyet ediyorlard. O da onlara: "Sabredin, nk ben ktalle, vuruup kavga etmekle emrolunmadm." diyordu. Hicrete kadar byle gitti. Ondan sonra Ktal yeti idi. 70 u kadar yette nehyolunduktan sonra ktale izin veren yet udur:
SLMYETN YEN MERKEZ!
"Kendilerine harb iln olunduundan zulme urayanlara, harbetmek iin izin verildi. Hak Teala onlara yardma hakkiyle kaadirdir. Onlar yalnz Tanrmz Allahtr dedikleri iin nhak yere yurtlarndan karldlar. Allah bir takm insanlarn, errini, bir takm insanlarla def etmeseydi muhakkak ki, Manastrlar, Kiliseler, Havralar ve iinde Allahn ismi ok anlan Mescitler yklrd. Allah yardm edenlere yardm eder. Hak Tala muhakkak kavidir, azizdir." (Hac Sresi:
39-40)
slam, bar dinidir; 70 ksur ayette sava men edilip mecbur olunca izin verilmitir. Hicret hdisesi din kardeliinin ne kadar stn olduunu gstermektedir. Medineliler gelen muhacirlere elden geleni yaptlar. Mallarna ortak ettiler, yedikleri ekmeklerinin yarlarn bldler, evlerinin yarlarna onlar iskn ettiler. Tarihte bir ok hicretler vardr; fakat bu kadar scak bir alka ile candan karlanan g kafileleri nadirdir. Ana baba ocandan ayrldktan sonra scak birer orba piiren karde kuca az bulunur. slmn kurduu yksek kardelik duygular ite bunu yaptrd. Mslmanl harpi bir din sayanlar savaa izin veren yetlere iz'anla bir baksnlar. Bunlarda kiinin en sarih hakk olan mdafaai nefisten ileri gidiliyor mu? "Rabbimiz Allahtr" dediklerinden dolay diyarlarndan karlan ve hakszla urayan kimselere kendilerini mdafaa hakk da m verilmesin? Senelerce dvldler, balarndan kanlar akarak Resulllaha geldiler, ikayet ettiler. "Sabredin" dedi. Artk kendilerini mdafaa hakk veriliyordu. Bakara sresinde deniyor ki:
SIZINLE SAVA YAPANLARLA SIZ DE FISEBILILLAH OLMAK ZERE SAVA YAPN. SAKN TEADDI VE TECAVZ ETMEYIN. HAKIKATEN ALLAH TECAVZ EDENLERI SEVMEZ."
Bundan daha makul ve insan bir ey var mdr? Sonra Mescidi erifte mukatelenin yasak olmas ne mbarek bir fikirdir. Yeryznde selm ve selmet, sulh ve skn yeri var, onlar da mabetler... Yeni slm muhitinde Kur'an- Kerim nzil olmaya
devam ediyordu. Mekke'de iken mnakaa ve mcadele ok alevli olduundan

yetlerin slbu sertti.
57
Medine'de ise slmlk daha sakin bir evrede geliiyordu. Bu devir Yahudilerin bir ok sorularna cevap, geen Peygamberlerin ahvalinden bahis eden kssalar ve bir de ahkm vaz' ve teri' devri idi. nceden bir ok Tanr zihniyetini ortadan kaldrmak lzmd. Artk bir Allaha iman yerlemeye balamt; insanlar yapacaklar hareketlerin yolunu gsterecek ahkm vazedip nizam kurmak lzmd. Bu devir bir kurulu devri idi. Gerekte Medine'de de Hazreti Muhammed'in karsna Yahudiler dikilmiti; fakat onlarla mcadele daha arbal gidiyordu. nk Yahudiler mrikler gibi sopa ve yumrukla deil, Tevrat'tan, kendi kitaplarndan aldklar sorularla hcum ederek slam akidesini sarsmak, baltalamak istiyorlard. Kur'an da onlara cevap veriyordu. Hatt denilebilir ki, Kur'an- Kerim'in te biri Yahudilere kar nzil olmutur. Bunlar da ahkmdan ziyade kssalar, haberlerdir. Mekke'de mriklerle mcadele eden Hazreti Peygamber, Medine'de de Yahudilerle karlat. Bu da yetmiyormu gibi, Medine'de ortaya nc bir zmre kt: Mnafklar zmresi. Kur'an, Yahudilerle olduu kadar deilse de onlarla da uzun mcadelelerle doludur. Mnafklarn ou Yahudilerdendi, Mslman grnp, slam ierden ykmaya alan bu iki yzller ok zararldr. Harb usul ve hizmetine ait yetler inerken, Yahudi ve mnafklarla mcadele yaplrken, bir taraftan da tedricen zemin ve zamann msaadesi nisbetinde slm dini kuruluyor, ahkm teri ediliyor, ahlk esaslar atlyor, itimai nizam konuyordu. Kur'an- Kerim, balca iki yerde nzil oldu: Mekke ve Medine'de. Onun iin Mushaflarda srelerin banda bu srelerin Mekkeli ve Medineli olduunun yazln gryoruz. Mekke ile Medine'deki nzul mddeti yuvarlak hesap 23 sene tutar. Fakat ilk inen yetle son nzil olan yet arasndaki mddeti tam olarak bulmak biraz mkldr. M.Hudari' "Tariht-Teriil-slm"de diyor ki: "Kur'an- Kerim, Resli Ziyana doumunun 41 inci ylnn 17 Ramazannda Hira Danda nzil olmaya balamtr. lk nzil olan yet "kra"' dr. Ksm ksm inmeye devam etmi ve son yet Hicretin onuncu senesi, doumunun 63 nc ylnda, Zilhicce aynn 9. gnnde ved haccnda nzil olmutur. Bu da:
MEKKE ve MEDNE DEVRLERNDE KUR'AN KA YILDA NAZL OLDU?
"Bugn sizin iin dininizi ikmal ettim.".
yetidir.
nzil olmad. Bu yetin nzulnden sonra 81 gn yaad. Son inen yetten sonra
ise 7 veya 9 gn yaad.
Vahyin balangc ile sonu arasnda geen mddet 22 sene, 2 ay, 22 gndr. Ved Haccndan sonra Peygamberimize farzlara, hell ve harama dair bir ey
58
OSMAN KESKOLU
Sreler Mekk ve Meden olmak zere iki ksma ayrlr. Bu hususta l mehur kavle gre hicrettir: Mekki Sreler: Bunlar hicrete kadar nzil olanlardr. sterse Mekke'de nzil olmam bulunsunlar. lde itibar zamanedir. Bu mddet 12 sene 5 ay 13 gn tutar. 41 inci ylnn Ramazanndan balayarak 54'nc ylnn Rebilevveline kadar srer. Bu mddet zarfnda nzil olan yetlerin cmlesine Mekk denir. Meden Sreler: Hicretten balayarak hicretin onuncu ylna, Peygamberin vefatna kadar nzil olan yetlerdir. Bu mddet 9 sene 9 ay ve 9 gndr. Doumunun 54'nc ylnn Rebilevvelinin bandan balayp doumunun 63'nc ylnn Zilhiccesinin 9'uncu gnne kadar srer. Bu mddet zarfnda nzil olanlara Meden denir. sterse yet Mekke'de nzil olsun. tibar mekna deil, zamanadr. Mekk ve Meden taksiminde baka kaviller de vardr. Mesel: Mekke'de nzil olanlara Mekk denir, isterse bunlar hicretten sonra nzil olsun. Medine'de nazil olanlara Meden denir. Birinci kavil zaman, ikinci kavil mekn esas tutmaktadr. Mesel bir sre, hicretten sonra Mekke'de nzil olduysa, birinci kavle gre Meden, ikinci kavle gre ise Mekk'dir. Bu kavle gre seferde inenlere ne Mekk, ne de Meden denemez. nc bir kavle gre Mekke ehline hitaben nzil olan Mekk, Medine halkna hitaben inen Meden' dir. Bu gr de zayftr. Kur'an'da, Mekk yetler Meden yetlerden daha oktur. Mekkler Kur'an'n 19/30'unu; Medenler ise 11/30'n tekil ederler. Mekk veya Meden olduunu bilmenin faydas nesih ve nzul zamann anlamakta ie yarar. yetin zaman ve mekn itibariyle nzuln bilmenin yeti anlamakta ve onun gerek mnasn bulmakta byk yardm olur. Ashab bunlar iyi biliyordu. Mekk veya Meden taksiminde unu da ilve edelim ki, herkesin kabul ettii Meden sreler 19'dur. Bakara, l-i mran, Nis, Mide, Enfl, Tevbe, Nr, Ahzb, Ktal, Feth, Hucurt, Mcadele, Hair, Mmtehine, Cumua, Mnafikun, Talk, Tahrim ve Nasr. Kalanlarn 71 sresinin Mekk olduunda herkes mttefiktir. Yirmi drt sre ise ihtilfldr. Bu ihtilfa sebep ilerinde hem Mekk, hem Meden yetlerin bulunmasdr. leride bu srelerin tertipleri gelecektir. Tarihi Teri' byle diyor. Ebl-Hasen Hassad ise, Medenlerin 20, Mekklerin 82, ihtilfl olanlarn 12 olduunu sylyor.
MEKK ve MEDEN SRELERN VASIFLARI
Bir srenin Mekk veya Meden olduunu bilmek nakle baldr. Maamafih ulem bu hususta u kaideleri
kurmulardr:
1- Farzlara ve ahkma dair olan yetlerin ekserisi Medendir. Mekkler din
KUR'AN- KERM BLGLER
59
usulne ve tevhide dvet eder. irki ykarak kalbleri reziletten temizleyip gzel ahlk kurmaya alr, hikmete uygun olan da budur. nk Resulllah geldii zaman onlarn iine irk yerlemi, putlara tapyorlard. hiret hayatn, sevab ve ikab dnmyorlard. Byle koyu cehalet ve dallet iinde yzen mriklere miras veya alm satm kanunlar vazolunacak deildi. Evvel kalblerine kk salm olan irk ve er kklerini koparp kazmak, onlar daldklar gnah bataklndan karp temizlemek lzmd. Onun iin Kur'an onlara Allah' hatrlatyor, adalet, ihsan, vefa gibi ahlkn yksek faziletlerini tavsiye ediyordu. Yalan, zina, adam ldrmek, evltlarn diri diri topraa gmmek, al verite hiyle yapmak, eksik tartmak gibi kt huylardan, kfr ve irkten nehiy ediyordu. Alveri gibi mumeleler, adam ldrme, zina, iftira ve hrszlk cezalar, evlenme ve boanma uslleri, bunlar Medine'de teri ve tesis olunmutur. 2- "Ya eyyhen-ns" (ey insanlar) diye balayan yetler Mekkdir. Bunun aksine "Ya eyyhel-lezine menu" (ey inananlar) diye hitap edenler Medendir. Yni Medine'de kendilerine hitap edilecek byk bir slm kitlesi olmutur. Bununla beraber bu kaide kuvvetle muhtemeldir, istisnas olabilir. 3- Mekk sreler ksadr. etin bir slpla mcadele ruhu tar. "Kell" (Hayr!) gibi zorba harflerle balar. Azl dmanlara dehetle hitap eder. Kurey cebabiresine tesir yapacak gibi hitaplar vardr. Medine'de korkak Yahudilere byle hitaba lzum yoktu. Meden yetler uzundur. slp skindir. Mesel, "Amme" cz' Mekkdir: Ayetler 570'dir. "Kadsemia" Medendir, yetleri 137'dir. Yarm cz olan Mekk uara sresi 227 yettir. Yine yarm cz olan Meden Enfal sresi 75 yet tutar. 4- Mekk sreler ruhan cezbeler, tatl musik henklerle doludur. Meden sreler derin derin dncelere sevkeder. 5- Mekk srelerdeki elfazda azamet ve ihtiam vardr. Kelimeler dolu ve ardr. Meden srelerde daha ziyade din elfaz ve ahkm stlahlar bulunur. Kanun dili gibi dolgundur. 6- Mekk srelerde geen mmetlerin kssalarndan bahis vardr. "Onlarn ahvalinden ibret aln" der. Nasihatla ve vaazlarla doludur. Meden srelerde ise feraiz, had cezalar, cinayet, ahvali ahsiyeden bahsolunur, a'ml ve ibadetler zikredilir. 7- Mekk srelerde Yahudi ve Hristiyanlardan bahis yoktur. Oradaki mcadele mriklerle idi. Meden srelerde ise Yahudi ve Nasr yani Hristiyan ile mnafklardan bahsolunur. 8- Mekk srelerde cihad yoktur. Dvet ve tebli, inzr ve tehdit vardr. Meden srelerde cihad yetleri ve ktal vardr. Meden yetlerin says 1456 dr. Kalan Mekkdir.
60
LK ve SON NAZL OLAN YET- KERMELER
OSMAN KESKOLU
Bu mevzu yukarda fetret-i vahiyden bahsederken de gemiti, fakat bunu tekrar incelemek faydal olacaktr: Kur'an'da ilk nzil olan yet veya sre han gisidir? Bu mevzu ok zerinde durulmu bir meseledir. Her eyden nce unu bilelim ki: Bu evvel nzil olma ihtilflar srenin tamam itibariyle mi, yoksa baz yetleri veya balar itibariyle mi? Asl meseleyi halledecek olan budur. Kat' netice udur: yet itibariyle ilk nzil olan "kra'n bandan Malem Ya'lem"e kadar be yet olduu phesizdir. Sonra Mddessir'in ba veya Nun Vel-kalem'dir. Tam sre olarak Fatiha'nn nzul ilk olarak gsteriliyorsa da Beyhak'nin, bu rivayeti mrseldir. Hadsin senedinden sahabe dmtr. Cbir Bini Zeyd de evvel nzil olan "kra' sonra Nun Vel-kalem, sonra Mzzemmil, sonra Mddessir, sonra Fatiha sresi" olduunu iddia etmiti. Kur'an'da da bu sra ile iaret olunmutur. kra'n be yetinin evvel nzil olmas, Fatiha'nn tam sre olarak evvel nzil olmasna, bu arada baka srelere ait bir ksm yetlerin nzil olmu bulunmasna mnafi deildir. ncelik muhtelif itibarlardadr. Mesel aradaki muhtelif rivayetleri telif iin yle de denilmektedir. yet bakmndan ilk kra', teblii emre dair Mddessir, sre itibariyle Fatiha ilk nzil olmu olur. Demek ki ilk nzil oldu derken bu, rasgele deil, muhtelif hususlara gre ilk nzil olanlar vardr. Son inen yet hakknda da ihtilflar vardr: 1 - ''Bugn sizin iin dininizi ikmal ettim.'': yeti son nzil olandr, diyenler var. Bu Arifede ved haccnda nzil oldu. Sdd der ki: "Bundan sonra hell ve harama dair nzil olmamtr." Hazreti Ebu Bekir, kemalden sonra zeval var, diyerek mteessir oldu. Bundan sonra Hazreti Peygamber 81 gn yaad. 2 - "Allaha dneceiniz o gnden saknn." Son inen yet budur. Bundan sonra Resulllah dokuz veya yedi gn yaad. Ashab bundan ac haberin yaklatn anlad. 3 - Son inen sre "za cae Nasrul-lahi Vel-feth" Nasr sresidir. Bu da eyyam- terikte nzil oldu. 4 - Ber'nn sonu, Bakara'nn sonu, diye de rivayetler vardr. "El-yevme ekmelt" Hiccetl-Veda (16)'da arefe gn nzil olduuna gre son denemez. Meer ki kemal-i dine dair son yet denilsin. Sdd'nin dedii gibi, ondan sonra haram ve hella dair nzil olmasa da vaaz ve irada dair nzil olanlar vardr, Nasr sresi gibi. Demek son nzil olan derken de sz rastgele deil, mukayyettir. Bir hususa dair son inen udur denilebilir. Bu itibarla ilk inen yet kra' olduu gibi
(16) Hccetl Veda: Veda hacc mnasna gelir; Hazreti Muhammed'in (s.a.s.) son yapt hacca verilen isimdir.
KUR'ANI KERM BLGLER
61
son inen yet "Allaha dneceiniz o gnden saknn" yetidir. Nasl ki ilk inen Mddessir olduu gibi. Son inen sre de "Nasr" sresidir, diyebiliriz. Sz uzatmamak iin burada nakletmediimiz dier rivayetler de vardr. Bu hususta on kavi vardr. Grlyor ki eit itibariyle ilk veya son diyebiliyoruz. Filn hususta son udur demek mmkndr. Nasl ki bazlar bunu tasrih etmitir. Kemali-dine dair, ribaya, hell ve harama, feraiza ait, kssa ve haberler hakknda son udur, demilerdir. Sz mutlak deil, mukayyettir. Bylece zahiren muhalif grnen rivayetlerin beynini telif ve tevfik mmkndr. Herkesin ilk veya sn derken gzettii bir husus ve cihet vardr. Cmlenin maksudu bir amma rivayet muhtelif. Mesele yalnz bu kadar deildir; baka baka itibarlarla da evvel ve son nzil olan yetler vardr: Mekke'de son inen, Medine'de ilk nzil olan gibi. Bunlar yle bir hlsa halinde arzedelim: Mekke'de ilk nzil olan yet: kra'dr. Mekke'de ilk nzil olan sre : Mddesir veya Fatiha'dr. Mekke'de ilk iln olunan sre : Vennecm'dir. Mekke'de son nzil olan sre : M'minn'dur. Medine'de ilk inen sre : Bakara sresidir. Medine'de son inen yet: Vettek yevmen trceune fihi ilal-lah. Medine'de son inen sre : Nasr'dr. Mushaf- erif "Elhamd-lillh" ile balar, "Kuleuz" ile sona erer. Bu her iki srenin harfleri tekrarsz olarak saylrsa 22 harftir. Alus'nin nakline gre, bunu nzul senelerine bir remz ve iaret sayanlar olmutur. . Burada yle bir nkte de vardr: Kur'an'n nzul mddeti 22 sene, 2 ay, 22 gn olduunu sylenmidir. ki tarafta sreler iki yerde 22 harfli; bunu yle yazalm: 22-2-22. ki tarafa 22 yazp araya da 2'yi koyunca tam nzul mddeti olan 22.2.22 kyor. Nasl ho deil mi?
KUR'AN-I KERM'DEN BEDALAR
"Kur'an Dili" sahibi merhum M.Hamdi Yazir bu hususta diyor ki:

"Bu gibi tevafuklara ahkm terettp edecek kadar ihticaca salih, ifadesi maksud bir mnay murad nazariyle bakmak doru olmaz ise de hakikatte ilmi ilhye nazaran tesadf mlhazas varid olamyaca ve her tesadfn dahi nefsel emirde bir hikmet ve mnas bulunmak iktiza edecei teemml olunursa, bu gibi tesadflerin yerine gre remzi bir mna ifadesinden hli kalmyaca da inkr edilemez. Bu sebeple bunlar da letaifi iaret ve mstetbeati terakib kabilinden olan zevki nktelere mlhak remzler, imalar halinde kayt ve mtala etmek faideden hli olmaz. Kur'an'da bu kabilden de bir ok incelikler bulunduu malm, maamafih mteabihat vdisi demek olan bu gibi nktelerden muhkemat hilfna mnalar karmaya kalkmak, hurufilik zeygu dalalile batnilik zulmetlerine srklenmek demek olaca, bunun ise Kur'an'n zulmetten nura gtren ak beyanna
62
OSMAN KESKOLU
mnafi olduu da phesiz olmakla beraber muhkemata aykr olmayarak sezilen, duyulan, lem'alar, lemhalar, ince ince irfanlar, zevkleri okayan remzler, imalar, kaalden ziyade hle ait olan ve ehlinden bakasna kef-i nikab etmeyen bedialar da ne kadar incelense o kadar mfid, o kadar ltif olur. Mesel Kur'an'n evveli besmelenin (Ba) ile balad, ahiri de nsn (sini) ile hitam bulduu mlhaza edilince, buna "Bes"(17) yni yetiir, kfi, ite o kadar demek gibi olduu, bunun da
"M Ferratn fil-kitabi min ey'in smme ileyye rabbibhim yuherun'' mazmunu muhkemine mutabk olarak Kur'an'n baka bir kitaba, dier bir delile ihtiya brakmyacak derecede usuli dinin hepsini hvi, kfi bir hidayet rehberi olduuna bir remz, yni
"Evelem yekfihm inna enzelna aleykel kitabe ttl aleyhim inne fi zalike lerahmeten ve zikra likavmin y'minun" mazmunu muhkemine de iaret olmas gibi anlaylar, bo deil hotur."(18)
Bazlar Kur'an'n "Elhamdlil-lh" ile baladna, onun elifini alarak nsn sini ile bir " s " tekil ederler ve bu Kur'an esas temeldir, remzine bir iarettir derler ki, buda (Bes) gibi hotur. Kur'an- Kerim, Levhi Mahfuzdan toptan indirilmi, sonra hdiseler ve vak'alara gre yet yet nzil olmutur. Bu husustaki naslar yledir:
KURANIN MTEFERRK NZUL
"Bel Hve Kur'ann Mecidn Fi Levhin Mahfuz.Ve nnehu Lefi mmilKitabi Ledeyna Lealiy-Hakm." Kur'an- Kerim Levhi Mahfuzdadr, o mm-i kitaptadr. bni Abbas Kur'an'n Kadir Gecesi Levhi Mahfuzdan Beyti zzete toptan indirildiini, sonra oradan Cibril vastasiyle Hazreti Peygambere vahyolunduunu sylyor. ''nna Enzelnah Fi Leyletil-Kadr'' budur. lmi her eyi muhit olan Allah hdisat biliyor, ona gre takdir ediyor, Cebrail o kelm getiriyor. Mfessirler Levhi Mahfuz, mm-i Kitab, Leylei Kadir gibi lfzlar eitli surette tefsir etmilerse de bunlar da Krsi, Ar, Sidrei Mnteha gibi mtebihttandr. Bu hususta selefin mesleki ok ihtiyatldr. Bunlara man ederiz, Mahiyetini anlamaktan beer akl cizdir. Bunlarn ilmi ind-i ilhidedir. Lgat mnalarndan bu kelimelerin medlullerine, bu isimlerin msemmalarna intikal gtr. Lgat mnalar belli. Fakat bunlar birer din stlah olmutur. Bunlar hakknda "Allah bilir" demek der. Mev'iza kitap(17) Evvel ve hri Kur'an zie b med ve sn Yni ender rehdin-i rehber-i t Kur'an- bes.. (18) M. H. Yazr, Hak Dini, Kur'an Dili; c. VIII, s. 6430.
63
larnda bu hususlara ait tafsiltn ou sahih bir senede, doru bir rivayete dayanmaz. Kur'an- Kerim bazan, Fatiha'da olduu gibi, btn bir sre inerdi. Bazan bir, iki, be, on yet inerdi. kra' be yet inmitir. Bakara kssasnda on yet inmitir. Daha ok ve az indii de vakidir. Zemaher (19) ve Beyzav (20)'ye gre uzun srelerden Tevbe, Yusuf birden inmilerdir. Bir yetin bir ksm da ayr. nzil olduu vardr. "Gayri lid-darari" gibi. Buhri rivayet ediyor: Vahiy ktibi olan Zeyd Bini Sabit'e Hazreti Peygamber, "L yestevil kaidune minel M'minine vel-Mcahidune fi Sebilil-lh" yetini yazdryormu, bni mm-i Mektum gelerek: "Ya Reslullah" demi. "Eer cihad yapmak elimden gelseydi, kudretim olsayd ben de yapardm." nk kendisi krd. Bunun zerine "Gayri lid-darari'' nzil oldu. Kur'an byle ksm ksm nzil oluyordu. Bunun hikmeti hakknda ulema unlar sylyor: 1- Hazreti Peygamber mm idi, vahyolunan yazmyordu. Ksm ksm inince belliyor, eshabna talim ediyor, vahiy ktiplerine yazdryordu. Toptan inse bellenemez, eshap ta renemezdi. Bu husustaki naslar ok aktr:
"KUR'AN' KSM KSM GNDERDIK KI O ' N U NSANLARA AZAR AZAR OKUYASN O ' N U PARA PARA NDIRMI BULUNUYORUZ."
"Sen Kur'an'n vahyi tamamlanmadan onu okumakta acele etme, Yarabbi, ilmimi arttr de." (Th:
114)
Kfir olanlar derki, Kur'an onun zerine toptan indirilseydi, ne olurdu sanki? Bizse kalbini onunla salamlatrmak iin byle indirdik, onu yet yet (sr Sres'i: 106) ayrdk, tane tane okuduk.'' (Furkan: 32) "Vahyi arabuk almak iin dilini kmldatma, onu toplamak ve kraetini sabit klmak bize aittir. Sana biz Kur'an' okuyunca sen de onun okunuuna uy. Onun izah ve beyan da yine bize der." (Kyame: 17-20) 2- Kur'anda nsih ve mensuh (21) var. Bu ise ancak ksm ksm nzulle olur.
(19) Zemaher: Ad Carullah Ebul' Kasm Mahmut bin mer'dir. Harzem'in Zemaher kasabasnda (H. 467/M. 1074) de domu bir Trk limidir. Arap edebiyat, Tefsir, Hadis sahasnda ok mehur ve deerli eserler yazmtr. En mehur eseri "Keaf" adl tefsiridir. Carullah kendisine verilmi manev deeri haiz bir nvandr. (H. 538/M. 1143)'de ld. (20) Beyzav: Byk slm alimi olub ismi Abdullah bin mer'dir. En mehur eseri Envar al-tenzil ve Esrar al-tevil adl tefsiridir. Bu eser bir ok defalar baslm ve tefsirlere kaynak olmutur, bir ok erhleri vardr. Beyzav (H. 691/M. 1291)'de Tebriz'de ld. (21) Nsih ve Mensuh: Bu, sonra gelen yetlerin nce gelen yetlerin hkmn deitirmesi meselesidir ki ilerde daha geni incelenmitir.
64
OSMAN KESKOLU
3- Kur'an bir ok suallere cevaptr. Sorulan hdisenin beyandr. Sebeb-i nzul bahsinde zikrolunaca gibi bir ok yerlerde "Yes'elne" (Sana sorarlar) geer. Bu suretle daha kolay kabul olunur, kalblere yerleir, maksat ve meram daha iyi bilinir, anlalr. 4- Byle mteferrik nzulde u hikmet de vardr: Araplar slmiyetten nce mutlak bir baha iinde idiler. Haram tanmazlar. Eer Kur'an toptan nzil olsa, teklifler onlara ar gelir, kabul etmezler, ne emir, ne nehiy tanrlard. Dinde tedri ksmnda da gelecektir. Ahkm tedricen teri' klnmtr. Buhari'nin Hazreti Aie'den rivayet ettii u hads bu hikmeti anlatr: "Kur'an'dan ilk nzil olanlardan biri de mufassal srelerden biridir, onda Cennet ve Cehennem zikrolunmutur. nsanlar slmiyete altktan sonra hell ve haram nzil olmutur. Eer ilk defa: arap imeyin diye nzil olsayd: "Asla arab' brakmayz!" derlerdi. Yahut zina etmeyin nzil olsayd: "Zinadan vazgemeyiz!" derlerdi." 5- u husus da yine bu hikmetler cmlesindendir: Kur'an, debaya, blegaya meydan okuyordu, toptan inse, bu ok uzun, hepsinin mislini nasl getirelim derlerdi. te byle ksm ksm inerken bile, ondan rnek alarak, mislini yapamadlar. te byle ksm ksm nzil olup heyeti mecmuas bir kl tekil etmesi, onun vahyolduuna en ak delildir. Baka hi bir eser byle meydana gelemez. Zaman ve mekn ayr, fakat onda vahdet var. yetler ekseriyetle bir sual veya hdise dolays ile inerdi. yetin nzulne sebep olan hdise veya suale sebebi-nzl diyoruz. 1- Catafan kabilesinden bir adamda kardeinin yetim olunun mal vard. Yetim bla erince amcasndan maln istedi, vermedi. Peygambere mracaat ettiler: "Yetimlere mallarn verin" yeti nzil oldu. te byle hdiseler dolaysyla yetler inerek slm cemiyetinde ahkm vaz olunuyordu. 2- Resulllah, Mersidi Ganevi'yi, Mekke'deki zayf Mslmanlar getirmek zere oraya gndermiti. Ganevi Mekke'ye vard zaman mriklerden bir kadn, cahiliyyet zamannda olduu gibi, kendisini ona arzetti. Kadn gzel, ve zengindi. Fakat Ganev Allahtan korkarak ondan yz evirdi. Kadn sonra ona evlenmek teklifinde bulundu. O da kabul etti. Ancak bunu Resulllahn msaadesine bal brakt. Ganev, Medine'ye geldii zaman meseleyi Peygambere arzederek bu evlenme iine izin istedi. O zaman Bakara sresindeki u yetler nzil oldu: "Mrik kadnlar iman etmedike, onlar nikahla almayn... '' Bir ok ahkm da soru zerine teri' olunmu, hkm bildirilmi, cevap verilmitir. Bu sualleri M'minler, Yahudiler, Mrikler soruyordu. Maksatlar muhtelifti:
NZUL SEBEB
KUR'AN- KERM BLGLER
65
Ekseriyetle unlardr:
"Yes'elneke"
(Sana
soruyorlar)
ibaresiyle
balyanlar
Yes'elneke Anil-ehille; Sana hilllar soruyorlar. Yes'elneke Maza Ynfikn : Sana neyi infak edeceklerini soruyorlar Yes'elneke An-ehril-Harm: Sana ehri haram soruyorlar. Yes'elneke Vel-meysiri: Sana arap ve kumar soruyorlar. Yes'elneke Anil-Yetm: Sana yetimlerden tr soruyorlar. Yes'elneke Anil-mahd: Sana hayz soruyorlar. Yes'elneke Maza Uhille lehm : Sana onlara neler hell klnd diye soruyorlar. Yes'elneke Anis-saati: Sana kyameti soruyorlar. Yes'elneke Anil-enfli: Sana enfali, ganimeti soruyorlar. Yes'elneke Anir-ruh : Sana ruhu soruyorlar. Yes'elneke An Zl-karneyni: Sana Zlkarneyni soruyorlar. Yes'elneke Anil-Cibal: Sana dalardan tr soruyorlar. Bazan soran mphemdir, bazan insanlar soruyor gibi, umumdir. Bazan ehli kitabn sorduu tasrih olunur. Mfessirler sebebi nzul dediimiz bu mnasebetlere ehemmiyet vermiler, mstakil eserler meydana getirmilerdir. Nzuln sebebini anlamak Kur'an' anlamakta esastr. Sebebi nzul bilmenin yeti anlamaya byk yardm vardr. Eshab Kiram da byle idi. Hazreti mer bir defa bni Abbas'a dedi ki: Peygamber birken, bu mmet nasl olur da ihtilfa der? bni Abbas cevap verdi: Y Emirel m'minin! Kur'an bize nzil oldu, onu okuyoruz, ne hakknda nzil olduunu biliyoruz. Bizden sonra baz kavimler, cemaatler olacak, Kur'an okuyacaklar, fakat ne hakknda nzil olduunu bilmiyecekler. Herbirinin bir re'yi olacak. Re'ye dnce de ihtilf edecekler, ihtilf da mukateleye, de gtrr, Buhar'nin nakline gre, bni Mesud derdi ki: "Kitabullahtan hi bir yet yoktur ki, nerede ve ne hakknda nzil olduunu herkesten daha iyi bilmi olmayaym." O, sebebi nzul iyi bildiinden yanl tefsirleri dzeltirdi. Bir adam bir defa kendisine gelerek dedi ki: Mescitte bir adam var: ''Gn ak bir dumanla gelecei gn bekle" yetini yle tefsir ediyor: Kyamet gnnde insanlar bir duman kaplayacak, nefeslerini tkayacak, ilh..." bni Mesud dedi ki: Kim bir ey bilirse sylesin, bilmezse Allah bilir, desin. Bu yetin nzul sebebi vardr. Kurey, Resulllaha kar gittiklerinden
66
OSMAN KESKOLU
beddua etti. Ktlk oldu. Kureyliler alktan leleri, kurumu derileri yediler. O derece zayflamlard ki, gzlerinin feri kam, her taraf dumanl gryorlard, bu onu anlatr. Ebu Sfyan'n mracaat zerine Resulllah dua etmi, ktlk zil olmu, fakat Kurey yine dmanln gstermi, sonunda Kureyin urayaca azabn daha iddetli olaca bildirilmiti. Bu da Bedir harbinde tahakkuk etmitir. te bu yetler onu anlatr: "Dinle, bir gn gk apak dumanl olacak, Herkes bunu ac bir azap sayacak: "Yarab bizim zerimizden bu azab kaldr, iman edeceiz!" diyecekler. Onlar nasl ibret alabilirler ki onlara her eyi izah eden bir Peygamber geldii halde ondan yz evirerek: "Bu adam kendine bir takm eyler retilmi bir mecnundur'' dediler. Biz azab biraz kaldracaz, fakat yine dneceksiniz. Biz de size byk darbeyi indireceiz ve sizden intikam alacaz" Buhar ve Mslim rivayet ediyorlar: "Verilenlere sevinenler..." yetini Mervan bini Hakem anlayamad. Tereddde dt: "Eer herkes verilenle sevinince ve yapmad bir eyle nnce azab olunursa birimiz kurtulamayz." dedi. Hazreti bni Abbas ona yeti nzul sebebiyle izah etti: "Bu yet ehli kitap hakknda inmitir. Peygamberimiz onlara bir ey sordu, sakladlar. Yanl haber verdiler, sorulan haber vermiler gibi gsterdiler ve nmek istediler. te yet bunlarn riyakrln anlatr." Nzul sebebine dayanan bu izahtan sonra Mervan'n mkl halledilmi oldu. yetler, hdiselere gre iniyordu. Nisa' Sresi, Uhud harbinden sonra nzil oldu. Bu harbde ehit denler olmutu. Onlarn eleri dul, evltlar yetim kald. Onlarn ahvalini beyan etmek, bahis konusu yapmak lzmd; Evlenmeleri, yetimleri, bunlara temas edilerek bildiriliyor. te nzul sebebi bu demektir. Kur'an- Kerim'in, hdiseler ve mnasebetler dolaysiyle nzil olduunu zikrettik. Bazan birbirine benzeyen hdiseler tekerrr edince yetler de tekrar iniyordu. Bu pek yerinde idi. Mesel Kur'an- Kerim yava yava cahiliyet devri detlerini kaldryor, yeni yeni hkm getiriyordu. Cahiliyet devrinde kadn bir zevk ve elence leti kklne dmt. Kadnn cemiyette bir mevkii ve hukuku yoktu. Kadn miras olamazd. Hatt baz suretlerde kadn miras mal gibi taksime tbi tutulurdu. slmiyet kadna hrriyet ve hukuk verdi ve bu deti kaldrd. Kadna miras verilmesi cahiliyet an'anelerine alk Araplara ar geldi. Hazreti bni Abbas diyor ki: "Feraiz yetleri inip de slmlk erkek ocua olduu gibi kza ve anaya da mirastan hisse verince, halk bunu fena karlad. "Kadna da drtte bir,
KUR'AN-I KERMN TEKRARLARI
67
sekizde bir, kza yarm hisse veriyor, kk olana da veriyor." dediler. "Bunlar muharebeye gitmiyor, ganimet elde edemiyorlar ki..." te bundan dolay Kur'an- Kerim kadna verdii hisseyi tekrarlamakta ve te'kid etmektedir. te Kur'an'n tekrarlar byle bir lzum zerinedir. Kadn hie sayan geri zihniyetlilere hakk kabul ettirmek iin tekrarlyordu. Din hkmlerde tedrice riayet iin. ayn ey hakknda muhtelif zamanlarda yetler nzil olmutur. Teri'de kolaylk ve tedrice riayet bir kai dedir. Yukarda Hazreti Aie'nin dedii gibi, eer ilk defa "arab imeyin" diye nzil olsayd: "Asla arab brakmayz." derlerdi. Dinde tam putperestlik, nizamda tam bir anari iinde yzen Araplara, Kur'an- Kerim'in yetleri mteferrik olarak nzil olup tedricen ahkm vaz' klmyordu. Onun iin arap hakknda tedricen harama doru gidildiini gryoruz, bu drt safhada olmutur.
DN HKMLERDE TEDRCE RYET
MUKATAAT-I SVER
Baz srelerin balarndaki "Elif, Lm, Mim, Yasin, Nun, Hamim" gibi harflere "Mukatat- Sver" denir. Bunlar mteabihattandr. Mteabihat hususunda iki meslek vardr: Selef ve halef meslekleri. Selef, yani eskiler bu gibi mteabihat tevile gitmez. Allah bilir, der geer ve hakkaniyetine iman eder. Halef, sonrakiler ise bunlar, zndklarn ve btniyyenin batl tevillerine kar makul bir tevil ve tefsire uramlardr. Selef mesleki "en ihtiyatl" halef mesleki ise ''en slim yoldur '' derler. Bunlar 29 srede geer. Bakara ve Al-i mran Meden olup kalan 27'si Mekkdir. Tekrarlanan harfler 14 harftir. Yni Arap Elifbasnn yarsdr. (Elif lm mim, t sin, h mim) Kfelilerce mstakil birer yet saylsa da Basrallar hibirini mstakil yet saymazlar. Bunlar yazlrken bir kelime gibi yazlsa da okunurken hece harfleri gibi okunurlar. Elm: Elif, lm, mim okunur. Bu husustaki akvali grelim: 1- Abdlziz avu'un (23) (H. 1347/M. 1928) (Esrr-Kur'n) da beenerek eski mfessirlerden naklettii u tevil hotur: "Kur'an Araplara tehaddi ediyordu. u bedi' sluplu, muciz beyanl Kur'an Elif, Lm, Mim gibi bildiiniz harflerden mteekkildir. O elifbay biliyorsunuz. O harfler elinizde ve dilinizde. Kur'an'n yetleri onlardan meydana gelen kelimelerden mteekkildir. Haydi bakalm, siz de yapnz. Hece harflerinden kelime tekilini biliyorsunuz ya, Kur'an'n en ksa bir sresinin mislini getirin! Getiremiyorsunuz deil mi?... yle ise bu Allah indinden vahiydir." Onun iin mislini getirmekten cizsiniz.
SRE BALARI (22) (22) Sre balar iin kitabn iindeki listeye bak. (23) Msrl olan bu alim, Trkiye'ye snd ve Cumhuriyetin ilk yllarnda Ankara'da vazife ald. Mehur (Anglikan Kilisesine Cevab yazd.)
69
2- Bunlar vahyin nzul esnasndaki sesidir. Sre ilk defa kulaklara alan bu garip harflerle balar, t ki nazar- dikkati celbetsin ve kulak versinler, dinlesinler. nk mrikler, malm ya, Kur'an' dinlemek istemiyorlard. ''Sakn u Kur'an' dinlemeyiniz, okunduka grlt ediniz, belki galebe alarsnz" derlerdi. te bunun iin Raz, Syut vesairenin naklettii zere Araplarn o zamana kadar tanmadklar, bilmedikleri bir usul ile balanarak dikkat ve hayret nazarlar celbolunmu: "Bakalm ne diyecek" diye bir defa kulak tutup dinlemeye baladktan sonra da Kur'an'n sihri beyanndan kendilerini kurtaramyarak dinlemekten vazgeememiler, Kur'an' dinlemiler, onun tesiriyle slma girmilerdir. Bu, Kur'an' dinletmenin bir yoludur. Akla yakn gelen bu tevil de hotur. Bunlar musik notalar gibi makam vermek iindir. Bunlarn Mekk srelerde olmas bu kavli tekid eder. Syut (H. 299/M. 911) bu hususta der ki: ''Bu harfler Kur'an nzil olurken vahyin sesidir. "El, Em" gibi mehur tenbih harfleri istimal olunmad. nk bunlar halkn szlerinde daima sylenir eylerdi. Kur'an ise Allah Kelmdr. Ona baka szler benzemez. Kimsenin bilmedii tenbih lfzlarn getirmek daha mnasiptir. Kulaklara tesiri daha canl olur. Araplar Kur'an' iittikleri zaman ona kulak tutmak istemezlerdi. Allahu Tel bu bedi nazm indirdi ki, teaccp ederek dinlemeye vesile olsun. Bir defa dinlemeye balaynca da artk vazgeemezler. Kalbleri incelir, yrekleri yumuar. Bu ekilde balamak Kur'an'n hssalarndandr. Bu baka kitaplarda yoktur. Cahiliyette ve slam devrinde byle ey grlmemitir. slp eitli olsun diye ve tenbihi tekrarlamak iin birden fazla defalar irad edilmitir. 3- ''Elif, lm, mim, ...r, ha mim, tasin, yasin, nun" bu gibi harflere bakacak olursak hep henkli ses verici, tannan, n n ten harfler ki, bunlar musikiye yakndr. Musik iaretleri gibidir. Sesi ayarlamak ve nazar dikkati celbetmek iindir. Bunlar ses, remzidir. Harfler btn okunur. Syut'nin dedii gibi vahyin sesidir. "Kulanz an, bu tatl nameleri dinleyin!" der gibi. Zemaher de bunlar: "Zihinlere tenbih iindir" der. Kraete balamazdan nce hazrlk yapmak iin. Musik namelerine makam akord etmek gibi. 4- Bunlar remizdir, ksaltmadr. Syut der ki: "Bunlar esrar- ilhiyyedendir. lmini ancak Allah bilir." Bununla beraber tefsir edenler de vardr: Mesel bni Abbas demitir ki: ELM: Ene Allah, A'lemu (Ben Allah bilirim) ELR: Ene Allah er. (Ben Allahm grrm) "ELR, HM, N" bunlar toplarsak Errahman ismi olur. Demek bu harfler buna remiz ve iarettir. Bunlar deta ifre gibi. Burada dikkate deer bir nokta var ki: Bu harfler 14'dr. Bir harften be harfe kadar kar: Nn Kaf Hamim, Ayn Sin Kaf: ( ) Bu harfler elifbann 28 harfinin tam yarsdr ve ilerinde noktal noktasz harflerin her nev'inden vardr. Nokta ile birbirinden ayrlan harflerin noktasz-
70
OSMAN KESKOLU
lar alnmtr: "Cim, Ha, H, R, Ze, Sin, n, Sad, Dad, T, Z, Ayn, Gayn." Bunlarn hep noktaszlar alnmtr: "Ha, R, Sin, Sad, T, Ayn." Dier , "Elif, Kaf, Kef, Lm, Mim, Nun, He, Ye" harfleri de mukataat harflerindendir. te bu on drt harf birden be harfe kadar muhtelif ekillerde tertip olunmutur. Balca guruplar: "Elif, lm, r ve mim, Tasin mim, Hamim." 5- Zemaher bunlarn, srelerin isimleri olduunu, bunlara Kasem-yernin yapldn rivayet etmektedir. Bu gibi mteabihatn bir faydas da gayr mahdut ilhamlar iinde engin mnalar hatrlatmas, zihinlere tasavvur yar iin meydan hazrlamasdr. Herkes zihni kuvveti msaadesi nisbetinde tasavvur etsin, edebiyatta kat' (24) dediimiz sanat, tasrihten daha mulldr. Molla Hsrev (H. 885/M. 1480) bunu Mir'at'ta. ok ho ve gzel izah eder. Tantav Cevheri, Mukataat Sverin Yahudilerce tutulan ebced hesab gibi olduunu, o devirlerde Hristiyanlarn harflerle remzleri bulunduunu, Hiristos gibi baz isimleri remzle yazdklarn sylyor. (25) Burada daha ho olan bir tesadf-i bedi vardr. Bu harfler 29 srede tekrarlanr; 14 harftir. Arapada (L)'y kardktan sonra hece harfleri 28 kalr. Demek hece harflerinin yars sre balarnda zikrolunmu. Yalnz onlarn yars deil. Dier hece harflerinin envann da hep yars. Mesel hece harfleri: Mehmus ve Mehcur, edit ve Rahve, yni sert ve yumuak, ak ve kapal gibi ksmlara blnr. Bunlarn da hep yarlarn alrsak mukataat harfleri olan 14 kar ve hece harflerinin yars demektir. Mehmuslar 10 harf olup yars 5'dir. Mehcurlar 18 olup yars 9'dur. Bunlarn mecmuu 14 olur, ki hece harflerinin yarsdr. Sert harfler 8 olup yars 4'dr. Yumuaklar 20 olup yars 10'dur. Bunlarn da mecmuu 14 olur, btn harflerin yarsdr.
(24) Kat': Bir eyi anlatrken sz kesip brakmaktr. Bu yolda kesilen fikir mphem ve anlalmaz bir ekilde braklmayp yeni ilave edilen cmle ve fikir, ilk fikri daha kuvvetle anlatr ki okuyana veya dinleyene burada anlatlacak ok ey olduunu ifade eder. (25) Bu hususta bni Abbas'tan yle bir rivayet vardr: Ebu Yasir, Resulullah "Elif Lam Mim Zalikel-Kitabu" okurken iitmi. Kardeine bunu sylemi. Kardei Hay bini Ehtab ve Keab, Peygamberimize gelerek: ''Elif Lam Mim" hakikaten sana Allah tarafndan m nazil oldu? diye sormular! "Evet" cevabn verince, Hay: "yle ise ben senin mmetinin mrn bunlardan karaym, demi, ve 71 sene olduunu sylemi. Ebced hesabiyle o kadar eder: E-1, L-30, M-40; hepsi 71 tutar. Peygamber Efendimiz, buna glm ve: "Byle daha baka da nzil olanlar var demi: Elif Lam Mim Sd" okumu. Hay: "Bu daha ok" demi.Resulullah Efendimiz Elif Lam Ra okumu. Bu daha uzun demi. te bunlar bylece ebced hesabiyle hesaplam!
71
kapal harfler 4 olup yans 2'dir. Ak harfler 24 olup yars 12'dir. Bunlarn da mecmuu 14 olur, ki harflerin yarsdr. Hece harflerinin 14' noktal, 14' noktaszdr. Harfi trif katlanlar 14, katlmayanlar da 14'dr, Kameriyye ve emsiyye harfleri. Ne garip tesadfler mi diyelim. Hem huruf hecenin yars, hem de harflerin envann yars olan 14 harf sre balarnda zikrolunmak, bu srf tesadf eseri deildir. Bu "Hakm ve Habr Allah tarafndan" nzil olan Kur'an'n hakkaniyetine delildir. Hatt 14 rakkam biyolojide bir ok mhim eylerin saysdr. En enteresan ve ince bir z olan elin mafsallar 14'dr. Amudu fkariler 14, kuyruk fkralar, kanadn byk tyleri hep 14'dr. Yni 14 rakamnn bir ehemmiyeti vardr. Bunun yars olan yedi rakam da bir remz tar. Yukarda yedi harf meselesinde bu rakam felsefesine biraz iaret etmitik. bni Ebil-Esba' sre balarndan bahseden (Elhavatrs-Sevanih Fi EsrarilFevatih) adl eserini yazmtr. Burada dikkati eken bir ey var: Mukataat harflerinden sonra, hemen hemen ekseriyetle Kur'an'n nzulnden, kitap verilmesinden, yt mbnden, Peygamberin gnderilmesinden, hasl kitabn vahyi ile alkal bir yet gelir. 114 srenin ba on nevi altnda toplanabilir. Bunlar sralayalm: 1- Hamd-sena ve tesbihtir ki, be yerde Elhamdlil-lah, iki yerde Tebarek, yedi yerde de Tesbih olmak zere 14 srededir. Bunlar da sre numaralarn iaret ederek gsterelim: "1,6,17,18,25,34,35,57,59,61,62,64,67,87" 2- Mukataat dediimiz hece harfleriyle balayan sreler ki, balca: "Elif Lm Mim, Elif Lm R, Tasin, Ha'mim"gibi guruplara ayrlr. Bunlar da 29 sredir ve sre numaralar unlardr: "2,3,7,10,11, 12,13,14,15,19,20,26,27,28,29,30,31,32,36,38,40,41,42,43,44, 45,46,50,68." 3-"Ya Eyyh" gibi nidalardr. 10 srede olup sre numaralar unlardr: "4,5,22,33,49,60,65,66,73,74" 4- "nna Fetahnaleke" gibi haber cmleleridir: 21 sredir. Sre numaralarn yazalm: "8,9,16,21,23,24,39,47,48,54,55,58,69,70,71,80,97, 98,101,102, 108" 5- "Vedduha" gibi kasem yani yemindir. 17 srede geip numaralar unlardr: "37,51,52,53,75,77,79,85,86,89,90,91,92,93,95,100,103.
6- "zce" gibi art cmleleri olup 7 srededir ve sre numaralar

unlardr: "56,63,81,82,84,99,110"
72
OSMAN KESKOLU
7- "Kul Huvallahu" gibi emirdir. 6 srededir ve sre numaralar unlardr: "72,96,109,112,113,114." 8- "Hel Et" gibi istifham olup 6 srededir ve, sre numaralarn ylece sralayalm: "76,78, 88, 94, 105,107" 9- Du olup srededir. Onlar da unlardr: "83, 104, 111" 10- Ta'lildir, bir srededir, o da "106" dr.
HZ. PEYGAMBERN EN BYK MUCZES

Peygamberler tarihine yle bir gz atacak olursak, Hazreti Muhammed (S.A.S.) ile dier peygamberler arasnda byk bir fark grrz. Evvelki peygamberler nbvvetlerini isbat iin madd mucizelere sahiptiler. Kur'an- Kerim onlarn bir ok mucizelerini, harikulde ahvallerini, tabiat kanunlarn yrtp meydana gelen olaanst vak'alarn zikreder. Resulllah Efendimizin ise en byk mucizesi Kur'an'dr. Kelm ve Akid kitaplar bu hususta uzun boylu izahat ve delillerle doludur. Mriklerin de, Resulllahtan hrikulde eyler istedikleri olurdu. Onlara cevab en byk mnev bir mucize olan Kur'n ile olurdu: ''Mucizeler muvakkat bir zamanda grlr. Halbuki Kur'n ebediyen pyidar olan bir mucizedir. (26) Hadsi erifte getii gibi: "Kur'an- Kerim, ok sylenmekle, tekrarlanmakla eskimez, acaibi bitip tkenmez, harikuldeliklerine nihayet yoktur. Mucizesi pyidardr." Resul Ekrem elinde Kur'an- Kerim olduu halde irk ve kfr dnyasn, putperestlik lemini ykmak iin gnderildi. Hak yoluna dvette onun yolunu o at, nn o aydnlatt. Kalbleri onunla fethetti, dimalar onunla nurlandrd, ruhlar onunla hidayete ulatrd. Gklerden inen, vahyolunan yetleri yazdrd. Vahiy ktipleri kulland. Halbuki ondan nce hi bir Peygamber vahiy ktibi
KUR'AN'A GRE KUR AN
(26) Bki rnucizler ne hacet Din-i Hak isbatna, Alem ire muciz-i bak yeter Furkan sana. Fuzli. Bir mucizedir ki nur-i Kur'an. Durduka cihan durur numyan -Ziya PaaMu'ciz senin ey Neb Kitabn. A.Hamit.
74
OSMAN KESKOLU
kullanarak kendisine gelen vahyin hfzna bu kadar almamlardr. Bylelikle Kur'an- Kerim tahriften masun kalmtr. Vahyolunan Kur'an- Kerim'i hfzasna nakedip ilk muhafaza eden Resulllahtr. lk hafz odur. Ondan sonra Hz.Ebubekir, Hz. Ali ve dier Ashab- Kiram gelirler. Kur'an- Kerim'in yalnz hfzalarda hfziyle iktifa olunmuyordu. Vahiy nzil olduka vahiy ktiplerine onlar, yazmaya elverili eylere yazdryordu. Ashabna da yazmalarn emrediyordu. Ashabn bir ksmnda Kur'an- Kerim yazl olarak bulunurdu. Vahiy ktibi olarak kullanlan zatlar tarih kitaplar zikreder. Bunlarn says 42'yi bulur. bni Askir 23 tanesini sayar. Balcalar u Ashab- Kiramdr: Hz.Ebubekir, mer, Osman, Ali, Zbeyr, mir Bini Fuheyre, Amr Bini s, Abdullah bni Erkam, Sabit Bini Kays, Hanzale Bini Rebi', Mgre Bini u'be, Abdullah bni Revha, Halid Bini Velid, Halid Bini Said, Al Bini Hadrem, Huzeyfe Bini Yeman, Muaviye Bini Ebu Sfyan, Zeyd Bini Sabit'dirler. Bu kutsal ii Kurey'ten ilk deruhte eden Hazreti Abdullah Bini Sa'd, Medine'de ise Hazreti bey Bini Kab'dr. Mekke'de o grltl ve buhranl geen devirlerde bile Kur'an- Kerim yazlyor, sahifeler elden ele dolayordu. Hazreti mer, enitesinin evinde Kur'an- Kerim sahifesi grmt. Ashaptan okuma yazma bilenler vard. Kadnlardan bile okur yazarlar bulunuyordu. Belzr'den naklen slm Ansiklopedisi, Hazreti Hafsa ve mmglsm'n okuyup yazma bildiklerini, Hazreti Aie ve mmseleme'nin ise yalnz okur olduklarn sylyor. Mekke gibi bir ticaret merkezinde okuyup yazma bilenlerin bulunmas gerekir, nk ticarette hesap, kitap lzmdr. Btn bunlar gsteriyor ki Araplarda, az da olsa, yaz bilen vard ve Kur'an- Kerim yazlyordu.
VAHY KTPLER
Hazreti Peygamber kendisi mmi idi. Yazp okumay bilmiyordu. Eer yle olmasa pheye debilirlerdi. "Kur'an' kendi yazp sonra kp okuyor" derlerdi. Onun iin Nebi mmidir. Hazreti Kur'an, Peygamber Efendimiz hakknda "mmi" tabirini yle kullanmaktadr: "Onlar ki, yanlarndaki Tevratta ve ncilde vasfn yazl bulduklar mmi Nebi olan Peygambere tbi olurlar. O Peygamber onlara iyilii emreder, ktlkten nehyeder. Temiz ve gzel olan eyleri hell eder, habs ve kt eyleri haram klar. Onlarn srtlarndaki ar yk kaldrr, onlarn zincirlerini krar. O
MM NEB VASFI
75
Peygambere inanp ona sayg gsteren, yardm eden ve onunla birlikte indirilen nura uyanlar yok mu? te asl felah bulanlar onlardr. "(Tevbe: 156) Ve yine Kur'an diyor ki: "O Allah ki, mmilere kendilerinden bir Peygamber gnderdi, onlara onun yetlerini okuyor, onlar tezkiye ediyor, onlara kitab ve hikmeti retiyor, halbuki bundan nce apak dallet zere idiler. "(Cumua: 2) Yine ayn mnada dier bir yeti kerime: "Nitekim iinizde sizden bir Peygamber gnderdik, size yetlerimizi okuyor, sizi tezkiye ve tebriye ediyor, size kitap ve hikmet retiyor. Size bilmediiniz eyleri retiyor. "(Bakara) Hazreti brahim zaten yle dua etmiti: "Yarabbi, onlara kendi ilerinden bir Peygamber gnder, onlara Senin yetlerini okusun, onlara kitap ve hikmet retsin, onlar tezkiye ve terbiye etsin. Sen Aziz ve Hakimsin Allahm." te bylece Nebi, mm olduu halde kitab ve hikmeti belletiyor, her trl hikmetleri cmi' olan teri hikmeti, hukuku, yksek ahlk, itima kaideleri, beer mnasebetleri, dnya ve hiret umurunu retiyordu. Kinatta cri olan kanunlar, hkmran olan ilh snneti bildiriyordu: Tefsirlerin ve lgatlarn beyanna gre mm kelimesi u mnalara gelir: 1- (mm) e nisbettir. Yni anasndan doduu hal zere kalm bulunan, tlim ile doduu halinde deiiklik vukubulmam olandr. 2- Arap mmetine mensup ki, Araplar hesap kitap bilmez bir millet olmakla maruf idi. 3- mml Kura'ya mensup yni Mekke'li demektir. Grlyor ki bu nisbetlerin nde de (mm) okuyup yazmaya uramam mnasn tar. Her meseleyi, inceliini kavrar kavramaz kurcalyan msteriklerden bazlar bu hususta da ortaya bir takm bo iddialar, yanl dvalar atmlardr. Gya Kur'an'da zikrolunan "mm" kelimesi okuyup yazma bilmeyen mnasna deilmi. Peygamber okuyup yazma biliyormu. Bazlar "nce kitap okumazdn ve yazmazdn" yetinden Peygamberin sonra yazma rendiini karyorlar ki bu fsid bir anlaytr. yetin mnas aktr. Bu hususta slm ulemas arasnda geen bir rivayetten bahsedelim, bni Kesir diyor ki: "Mteahhirin-i fukahadan Kad Ebl-Velid El-Bci ve ona uyanlar yle bir zan tarlar: Aleyhis-selm Efendimiz Hudeybiye Muahedesi yaplrken "Muhammed Bin Abdullah" diye yazm. Bci'yi bu fikre gtren ey Sahihi Buhari'deki "Sonra ald ve yazd" rivayetidir. Halbuki bu rivayeti dier bir rivayet izah etmektedir: "Sonra emretti ve yazld." Onun iin ark ve Garb
MM KELIMESININ MNASI
76
OSMAN KESKOLU
fukahas Bci'nin bu szn iddetle inkr etmilerdir. Birinci rivayete gre de olsa byle bir mna kamaz. nk bykler yazmazlar, yazdrrlar. Fakat yazlan onlara nisbet olunur." Hkmdarlar arasndaki muhabere ve mrasele byle yaplmyor mu? Belki Bci, adamcazn sznn zahirine bakarak salha hamledelim, mucize kabilinden yazd demek istiyor. Yazma bilirdi iddias zaten yok. O defaya mahsus olarak mucize kabilinden yazverdi. Kendisi yazmak bilmiyordu. Eski ve yeni rivayetler bu hususta byledir. Nmelerini, vahiy ktiplerine yazdryordu. Vahyolunan hfz ve zatp iin kendisinin yazmaya ihtiyac yoktu. Melekten telkki ettii vahyi belliyordu. mmetin hfz iin yazdryordu. Burada hatra ancak yle bir ey gelebilir: Yazmamakla beraber acaba yazlan okumay nbvvetten sonra bilmiyor muydu? Buna cevap hayrdr. Yalnz 23 sene Kur'an' okumak ve yazdrmak vazifesi olmu olan Hazreti Peygamberin, yaznn eklini bellemi ve tanm olmas akla gelebilir. Hazreti Peygamber Kur'an'n hfzna ve zaptna byk ehemmiyet veriyordu. Ashab Kur'an' yazyordu. Bu phesizdir. Hatt "Benden Kur'an'dan baka bir ey yazmayn" buyurarak Kur'an'n Hadsle karmasn bile nlemitir. Ancak unu da ak olarak belirtelim ki, nzil olan yetler yazlmakla beraber bugnk ekilde tertiple yazl deildi. Dank sahifeler halinde idi. Ashab onlar okuyor, dinliyor, reniyor ve retiyorlard. Kur'an sahifeler zerine yazlrd. Burada kullanlan KUR'AN YETLER sahife kelimesi, bugnk mnada sahife, kdn NE ZERNE YAZILIYORDU? sahif eleri, kitabn sahifeleri mnasna deildir. Yazmaya elverili geni ve yass her ey sahifedir: Yass ta paralar, ta kapaklar, kemik, hurma dal, papirs, tula, deri, bez vesaireyi Araplar yaz iin kullanrd. phesiz deri, bez gibi kolay kullanl eylere yazarlard, Bulamaynca da taa, kemie, hurma kabuuna yazarlard. Byle muhtelif eyler zerine yazmak detti. zerine yazlm bu gibi eyleri bugn ktphanelerde, mzelerde gryoruz. Mekke'de Kur'an'n hemen hemen te ikisi nzil olmutu. Bunlarn hepsi ta, hurma dal gibi ar eylere yazlm deildir. yle olsa nakli g olurdu. Medine'ye hicretten sonra yazacak eyler bollat, nk orada Yahudiler vard. Onlarda kitap boldu. Yazacak ey tedariki kolayd. Mekke'de iken de bu gibi sahifeleri bulamyor deildiler. Kbe'ye asld sylenen Muallakt- Seb'a (27) elbette ince eyde idi. Sonra Beni Him'e kar boykot iin yazlan
(27) Muallkat Seb'a: Yedi Ask demektir. Araplar eski devirlerden beri iire ve edebiyata pek kymet verirlerdi. iir ve edebiyat Arap hayatnda mhim bir yer almt; airlerin biribirlerinden stnln ve en gzel iirleri tayin etmek iin msabakalar yaparlar, meclisler kurarlard. En gzel iiri syleyenler takdir edilir, n kazanrd. Seilen en gzel iirler eref nianesi olarak Kbe'ye aslrd. Bunlara ask mnasna gelen "Muallkat" denirdi. Bunlar yedi Arap airinin seilmi en gzel birer kasidesidir.
77
ahitnameyi de Kbe'ye asmlard. Bu sahifeyi yazan Mansur Bini krime idi. Muhasara uzayp Beni Him ok skntda kalnca Zuheyr Bini meyye demiti ki: Ey Mekke ahalisi, biz bol bol yiyoruz, giyiyoruz. Beni Him'se helk oluyor. Allaha yemin olsun ki bu zalim sahife yrtlmadka yerime oturmam. Birisi sahifeyi yrtmak iin kalkt. Bakt ki gve nev'inden bir kurt "Bismikel-lhmme" den baka yerlerini yemi. Burada geen kelimelere bakn: "Yrtmak iin" deniyor. Ta falan olsa yrtlmazd. Demek kat nev'inden bir ey varm. Sonra gve kt ve bez gibi eyleri yer. Ta ve kemii yemez. Demek Araplar bunlar biliyormu ve kullanyormu. Yalnz her zaman herkes bunlar bulamadndan dier ar ve sert eylere de yazlmtr. Araplarn yaz yazmak iin kullandklar eyleri yle zikrederler:,(Mnalarn kamus tercmesinden naklediyorum): 1- Rak: Yaz yazacak yufka deriye denir, selef te kt yerine ona yazarlard ve beyaz sahifeye denir. 2-Lihaf: Ak ve yufka talar. 3- Asibn-nahil: Hurma dal, ol hurma ahna (d^lma) denir ki toru ve ince ve bilcmle yapraklar syrlp koparlm ola. A-Deve, koyun krek kemikleri: 5- Krtasi Sami: Kt, parmen. Lisanl Arap ve Subhl-A: Krtasin Msr papirsnden yaplm kda denildiini tasrih ediyorlar. Buna Krtasi Msr denir'. 6- Muhrak: Balmumlanm ipek muambaya Farsadan ta'rib ederek derler. Subhl-A Hazreti Peygamberin baz nmelerini derilere yazdn sylyor. 1- Tahta, anak, ve mlek paralar gibi yaz yazmaya elverili her ey kullanlrd. Kt, Emevler zamannda bile azd. Yine Subhl-A diyor ki: Sahabenin icma re'yi Kur'an'n deri zerine yazlmasnda idi. nk ok dayanr ve o gn mevcut olan da odur. Bujhal byle devam etti. Harun Reid, Halife olunca kat oald ve kda yazlmak emri kt.
YAZ MALZEMES
"Bu Kitap anl, yce, tertemiz sahifelerdir. Asil ve faziletli ktipler eliyle yazlmlardr "(Abese: 12-15) "Allah tarafndan bir Resl ki en deerli ve pyidr kitaplar iinde bulunan temiz ve pak sahifeler okur. " (Beyyine: 2-3) Kirtas kelimesi de yle geer: "yet biz sana ktta yazl bir kitap indirseydik de onlar onu elleriyle tutKUR'AN'DA SAHFE KELMES YLE GEER
78
OSMAN KESKOLU
salard bile, kfir olanlar yine bu, ak byden baka bir ey deil, derlerdi.'' Grlyor ki, Kirtas sahife demektir. Bu yetlerden anlalyor ki Kur'an- Kerim kda yazl olarak inmemitir. Vahiy halinde Resulllahn kalbine ilka olunmutur. Ashab- Kiram, Kur'an- Kerim'i ezberliyorlard. Yalnz unu da bilelim ki, Ashabn hepsi Kur'an'n btnn ezbere bilmiyordu. Kibar ashabn bir ksm biliyorsa da, dierleri Kur'an'n baz ksmlarn biliyorlard. Bugnk bildiimiz ekilde hafzlar o zaman azd. leride Kur'an'n cem'inden bahsolunurken greceimiz ve bni Hacer'in dedii gibi Kur'an' ezberleyen ve onu bakalarna retmekle tannm kimselere ''Kurr'' nam verilir. Kur'an- Kerim'i ezbere bilenlerin az olmasnn asl sebebi u idi: Bugnk gibi Kur'an'n mnasn anlamadan ezberlemek sahabe devrinde yoktu. Onlarn kurrs mnaya da vkf oluyordu. Anlyor ve ezberliyordu. Anlamadan bakasna gemiyordu. Msr niversitesi Profesrlerinden Ahmet Emin "Fecrl-slm" namndaki eserinde diyor ki: "Peygamber Efendimiz zamannda sonralar olduu gibi, Kur'an- Kerim'in tamamn ezberlemek yu bulmamt. Bir sre veya bir ksm yet ezberlerler, onlarn mnasn anlarlar, sonra bakalarna geerlerdi. Kur'an'n hfz ashab arasnda tevzi olunmutu." Ebu Abdurrahman Slem diyor ki: "Osman Bini Affan, Abdullah ibni. Mesud gibi kurr bize haber verdiler ki: Onlar Peygamberden on yet rendiler mi, onlarda ne var hepsini renmeden, ilim ve amel meselelerini anlamadan, dier ona gemezlermi. Biz Kur'an' ite yle adamlardan aldk. Biz Kur'an' ve onunla ameli renirdik. Bizden sonra yle kimseler gelecek ki, Kur'an' su gibi iecekler, fakat hanerelerini, belki de boazlarn emiyecek." mam Ahmed'in Msned'inde rivayetine gre Hazreti Enes diyor ki: "Bir adam Bakara ve Al-i mran srelerini okuyunca, bizim gzmzde byrd." nk bunlar en uzun srelerdir. Hazreti Abdullah bni mer, Bakara sresi zerinde sekiz sene alarak rendi. nk hem ezberler, hem de anlamadka bir yetten baka yete geemezdi. te Kur'an bu ekilde ezberlenince maksat hasl olur. Yoksa mnasn dnmeden okumakla asl maksat hasl olmaz. Asl hner mnasn dnerek, anlyarak tedebbrle okumaktr. Ashab yetlerin mnalarn dnerek okurdu. Hazreti Abdullah bni Mesud der ki: "Bakara ve Al-i mran srelerini tefekkr ve teemml ede ede okumak, bana seri' kraet ile Kur'an hatmetmekten, Zelzele ve Karia srelerini mlhaza ederek okumak da Bakara ve Al-i mran srelerini sr'atle okumaktan daha ok zevk verir" Kur'an- Kerim okumann dbndan ''hyal-Ulm" ok esasl bahseder.
ASHAB-I KRAMIN KURANA VERD NEM
79
mm zam (H. 1507 / M. 732) ve afi'ye (H.204/M.787) gre "Kur'an' gzel bir ses ve ed ile okumak" lzmdr. Ebu Musel-E'ar Kur'an okurdu. Resulllah da dinlerdi. Sonra: Senin Kur'an okuman dinlerken Davud'un Mizmar sana verilmi sanrm! derdi. Ebu Musa da: Vallah senin dinlediini bilsem daha zenir, daha gzel okurdum, diye cevap verirdi. Hazreti mer, Ebu Musa'ya rastlaynca: Bize Rabbimizi zikrettir, andr! deyip ona Kur'an okuturdu. Hazreti Aie, bir akam Resulllahn yanna ge geldi. Hazreti Peygamber: Seni byle ne alkoydu? diye sordu. Oda: Bir adamn Kur'an okuyuu. Ondan daha gzel sesli iitmi deilim, dedi. Hazreti Peygamber kalkt, o sesi uzun uzun dinledi. Sonra Hazreti Aie'ye: Bu, Ebu Huzeyfe'nin klesi Salim, dedi. Allaha hamdolsun ki, mmetimde onun gibilerini bulundurmutur. te byle hfz sayesinde Kur'an tahriften masun kalmtr. Bu sayede Afrika'dan in'e, Endls'ten Trkistan'a kadar hidayet nuru samtr, k salmtr.
KUR'AN SM Kur'an: Peygamberimize inzl buyurulan, tevatren nakledilen, Mushaflarda yazl bulunan ve tilavetiyle teabbd olunan kelm- mu'ciz ve nazm- celildir. Usul-i Fkh
Eriilmez bir belgat ve fesahat nmunesi olan Kur'an, Arapa nzil olmutur. Onun beyan mu'ciz, slbu bedidir. Bunda kimse phe etmemi ve bunu inkra mecal bulamamtr. Kur'an- Kerim'in nurlu sahifelerine gz atarsak onun beli ve sels yetlerinin yksek hengi ve ruhlar eken belgat karsnda hayran kalrz. Nazm- celile bu isim Allah tarafndan verilmitir. Kelimenin eriat ve lgat mnalarn "Kamus" mtercimi sim Efendi'nin dilinden dinleyelim:
"El-Kur'an: Osman vezninde (28) Tenzili Aziz ve Kitab- Mbin ismidir ki Cibrili Emin vastasiyle Server-i Enm Resulllah Aleyhis-salt Ves-selm Hazretlerine nzil olmutur. Mellifin, "Besair" de (29) beyanna gre Kur'an lfz fil-asl, rhan gibi masdardr, cem ve zam eylemek mnasna, badehu Hazreti Resulullaha nzil olan Kitab- Mbine alem olmutur, sreleri cem' ve zam eyledii iin, yahut kasar ve emir ve nehiy ve vaad ve vad gibi hlt, yahut cemai ulmun semere ve srn cmi olduu iin... El-Kraet: Kitabet vezninde Vel-Kur'an rhan vezninde okumak, tilvet mnasnadr ve bir nesneyi biriktirip birbirine zam ve ilhak eylemek mnasnadr. (Okyanus)
(28) Burada Trk ivesiyle daha uyan (gufran) vezninde demektir, (29) Besair: Kamus mellifi Mecdddin Firuz Abadi'nin (H. 816/M. 1399) tefsiridir.
80
OSMAN KESKOLU
Kur'an kelimesi hakknda ulem arasndaki akvali de grelim: 1- mam afi'ye gre: Bana (El) harfi trifi getirilmi olan (El-Kur'an) mehmuz ve mtak bir kelime olmayp Resulllaha nzil olan nazma alem olarak vaz'olunmu hs bir stlahtr. 2- mam E'ar ve bir ksm cemaate gre: Kur'an kelimesi, bir eyi dier bir eye zammetmek, katmak mnasna olan "Karen'' den mtak olup sonra inzl olunan nazm- celile alem olmutur. Bu tesmiyenin vechi udur: Sreler, yetler ve harfler birbirine mukarindir, zammolunmutur. 3- Ferr'ya gre "Kur'an" kelimesi "karain" den mtaktr. nk yetler birbirine karine gibi benzemektedirler. Bunun iin nzil olan nazm- celile alem olmutur; Bu iki kavle gre de, bataki kavl gibi, kelime mehmuz deildir ve nunu aslnda vardr. 4- Zeccc'a gre Kur'an fu'ln vezninde sfattr. Cem mnasna olan "Krae" den mtaktr, mehmuzdur. Peygambere inzl olunan kelma Kur'an denilmitir. nk o sreleri toplamaktadr, veya ktb- slifenin, gemi kitaplarn semerelerini toplamtr. 5- Liyhni ve bir ksm cemaata gre: Kur'an gufran vezninde mehmuz masdardr. Mef'ul masdarla tesmiye kabilinden makru' =. okunan ey, bununla tesmiye edilmitir. Dnyada en ok okunan ve daima okunacak kitap olduu iin Kur'an denilmitir.
KURAN A GRE KUR'AN
Kur'an kelimesini anlamak iin Mushaf erifte Kur'an lafz nasl kullanlyor, o yetlerden bir ksmn zikredelim:
"Vahyi arabuk almak iin dilini kmldatma, onu toplamak ve kraetini sabit klmak bize aittir. Sana Biz Kur'an' okuyunca sen de onun okuyuuna tabi ol. Onun izah ve beyan da bize der." (Kyame: 20-17) Burada zahiren anlalan mna: Tilvet ve kraettir. Yni Kur'n insanlarn en ok okuduklar Allah kelmdr. sr sresindeki yetler de bunlar te'yid eder: "Bu Kur'an gibi bir Kur'an vcuda getirmek iin ins ve cin bir araya gelseler ve birbirlerine yardm etseler, yine onun bir eini vcuda getiremezler.'' (sra
Sresi: 88)
Yahut senin altn ssl bir evin olsun, yahut ge kasn, hem bize
81
okuyacamz bir kitap getirmedike, senin ge ktna da inanmayz. De ki Subhanallah, ben insan olan bir Peygamber deil miyim ki." (sr Sresi: 93)
"yle bir Ramazan ay ki, insanlara hidayet rehberi olan, doru yola gtren, hakk btldan ayran parlak burhanl Kur'an onda inzl olundu.''
(Bakara Sresi: 185)
"Taha, Biz sana Kur'an' zlp sknt ekesin diye indirmedik. Biz onu ancak yreinde Allah korkusu olana t olmak zere gnderdik." (Taha Sresi:
1,2,3)
"Muhakkak ki sen Kur'an- Hakim ve Alm olan Allah tarafndan telakki

ediyorsun.'' (Neml Sresi: 6)
''Biz sana seb 'ai mesniyi ve Kur 'an- Azim'i verdik.'' (Hicr Sresi: 87)
"Bu kitap erefli Kur'an'dr. Masun ve mahfuz bir kitaptr. Ona ancak pk olanlar dokunabilir. O lemlerin Rabbi tarafndan vahyolunmutur.'' (Vka
Sresi: 77-89)
"yet, biz bu Kur'an' bir da zerine indirmi olsaydk, onu Allah korkusundan atlayp paralanm, yerlere kapanm, boyun emi grrdn.'' (Har
Sresi)
"Biz sana Kur'an' ksm ksm indirdik.'' (nsan Sresi)
"Kur'an okunduu zaman onu dinleyin ve sktla kulak tutun. " (A'rf Sresi: 204) "Sen Kur'an okuduun zaman, hirete man olmayanlar ile senin arana rtc bir perde gereriz de dinleyemezler.'' (sr Sresi: 45)
82
OSMAN KESKOLU
"yle bir Kur'an ki, onu ceste ceste indirdik, t ki insanlara azar azar okuyasn, onu Biz indirmi bulunuyoruz, "(sr Sresi: 106)
"yle ise Kur'an 'dan size kolay gelen miktar okuyun.'' (Mzzemmil Sresi: 21)
"Dorusu o Kur'an' Meciddir, Levhi Mahfuzdadr." (Brc Sresi: 21,22)
"Kur'an' tane tane, dzgn oku. Biz sana ok ar bir sz vahyedeceiz."

(Mzzemmil Sresi: 6)
te bu ve emsali yetlerden ak olarak anlyoruz ki Kur'an, Peygamber Efendimize vahiy suretiyle nazil olan Allah kelmnn ismidir. Bir ok yetlerde Kur'an kelimesinin "Kraet" edilmesiyle yanyana zikrolunmas, Kur'an'n "Krae" den mtak olduunu gsterir. Bu u nkteye de bir iarettir ki, Kur'an 1- El-Kitab: Mushaf erife yalnz Kur'an ismi yeryznde en ok okunan kitaptr. Onun iin okumak manasna Karae fiilinden KUR'AN'N verilmi deildir. Mushafta en ok kullanlan alnarak Kur'an denilmitir. DER SMLER "El-Kitab" tbiridir. Bu Kur'an'n mteradifidir. "Biz sana Kitab hak olarak indirdik." (Nis Sresi: 105)
Rabbinin kitabndan sana vahyolunanlar tilavet et. " (Kehif Sresi: 27)
"Kitab size mufassal olarak inzl buyuran ite o Allah 'tr." (En'm Sresi: 114) yle Kitap ki, yetleri muhkem klnm, sonra tafsil olunmu, Hakim ve Habir Allah tarafndan gnderilmitir.'' (Mide Sresi) "Bizim sana indirdiimiz bu Kitap mbarektir.'' (En'm Sresi: 155) "Kitab sana her eyi beyan iin biz indirdik." "Bu Kitabn indirilmesi, Aziz ve Hakim olan Allah tarafndandr."
KUR'ANI KERM BLGLER
83
"Elif, lam, mim, bu hak Kitaptr, onda hi phe yoktur, mttakilere hidayettir. "(Bakara Sresi)
Kur'an'da Ehli Kitap tbiri de ok geer. Bu Allahn Peygamberlere vermi olduu kitaplara inananlar mnasnadr. Tevrat ve ncil ehli kitap erbabdr. Kitap tbiri umum mnada Allahn Peygamberlere verdii kitaptr.
2- El-Furkn: Farktan masdardr. Ayrmak mnasnadr. Kur'an hak ile btl, hell ile haram arasn ayrdettii iin bu isim verilmitir. yeti bunu gsterir. slam Ansiklopedisi, bu kelimenin de asln mehul gsterirse de hi te yle deildir. Furkan: Farktan masdardr, bazan da sfat olur. 3- El-Zikir: Anmak ve hatrlatmak mnasnadr. Kur'an Allah andrp tantr, unutmamak zere hatrlatr, Zikrl-Hakimdir.
"Aramzdan ona m zikir indirildi." (Sd) "Zikri biz indirdik, onu muhafaza eden de biziz."
Kur'an'da Ehl-i Kitaba Ehliz-Zikir de denir. Kitaba Zikir denir. 4- Hd: Kuran doru yola hidayet veren en mukaddes bir rehberdir (Hden lin-ns, Hden lil-m'minn, Hden Lil-mttekindir). 5- Nur: Kalbleri, fikirleri tenvir ettii iin Nr'dur. 6- Hakim: Kur'an- Kerim hikmet kaynadr. Her hkm dorudur. Bir ok yetlerde kitapla birlikte hikmet kelimesi de geer.
"O Allah ki, mmilere kendilerinden bir Peygamber gnderdi. Onlara onun yetlerini okuyor, onlar tezkiye edip yetitiriyor, onlara kitab ve hikmeti retiyor. Halbuki bundan nce apak dallette idiler." (Cumua Sresi: 2)
"Y Rabbi, onlara kendi aralarndan yle bir Peygamber gnder ki, onlara senin yetlerini okusun, onlara kitap ve hikmet retsin. Onlar tezkiye etsin, muhakkak ki Aziz sensin, Hakim sensin. " (Bakara Sresi)
84
OSMAN KESKOLU
"Nitekim sizin iinizden size bir Peygamber gnderdik. Size Bizim yetlerimizi okuyor, sizi tezkiye ediyor, size kitab ve hikmeti retiyor, size hi bir zaman bilmediiniz eyleri belletiyor." (Bakara Sresi) "Allahn size olan nimetlerini yd ediniz, hani size kitap ve hikmet gnderdi, inzl etti."(Bakara Sresi)
"Allah m'minlere byk nimetler vererek onlara kendilerinden bir Peygamber gnderdi. Onlara onun yetlerini okuyor, onlar tezkiye ediyor, onlara kitab ve hikmeti retiyor, halbuki bundan nce apak, dallet iinde idiler."
(Al-i mran Sresi)
"Allah sana Kitab ve hikmeti inzl etti. Sana nce bilmediin eyleri retti. Allahn sana olan fazl ve keremi ok byktr.'' (Nisa Sresi) Hikmetin bir ok manas vardr. Bir eyi yerli yerinde yapmak, doru ve salam re'y, mmtaz fikir, felsefe hep hikmettir. mm- fi'nin dedii gibi, Peygamberin snnetleri, hadsleri de hikmettir. Bu yetlerin bir ounda hikmeti, nbvvetle tefsir etmilerdir. Kur'an- Kerim'in isimlerini Mevzuatil-Ulm " 5 5 " kadar sayar. Onlardan daha bir kan yle zikredelim: Beyn, Mev'iza, Bel, ifa, Rahmet, Ruh, Hak, Sddk, Adil, Br, Mecid, Aziz, Kerm, Mbarek vesaire. Bunlar ismi tavsif kabilindendir denebilir.
KUR'ANI KERM'N MUSHAF HALNDE CEM'

Kur'an- Kerim, gkten inen kitaplar iinde asl safvetini muhafaza eden, btn mevsukiyetiyle bugne kadar gelen yegne Allah kitabdr. O zerre kadar tahrife uramamtr. Peygambere nzil olduu gibi daima duracaktr. Usulcler, Kur'an'n tarifinde derler ki: "Peygamberimize nzil olup ondan tevatren nakledilen nazmdr." Tevatren nakil, Kur'an'da arttr. Kur'an lfz ve mnann ismi olduundan lfzlar, kelimeleri aynen muhafaza ve naklolunmutur. lk nzil olduu ekilde nesilden nesile gemi, bir kelime katlmadan ve bir kelime atlmadan bize kadar gelmitir. Bu mazhariyet baka bir semav kitaba nasib olmamtr. Bunun sebebi nedir? nk Resul Ekreme vahiy nzil olduka vahiy ktipleri tarafndan yazlrd. Peygamberimiz vahyolunan yetleri yazdrr ve bunlar hfzolunurdu. u yeti, filn srenin, filn yetinin yanna yazn diyerek nereye yazlacaklarn da bildirirdi. yetler ait olduu srede yerine yazlrd. Bu da Kur'an'n vahyolduuna bir delildir. nk telif suretiyle byle bir kitap meydana getirmek imknszdr. Bylece btn Kur'an- Kerim Ahdi Risalette yazlmtr. Ancak nzul devam ederken bir yere toplamak olamazd. Onun iin cem ve tedvin sonra yaplmtr. Daha ilk nzulnde Mekke'de yazl sahifelerin elden ele dolatn ve ashabn bunlardan Kur'an rendiklerini biliyoruz. Hazreti mer'in slm olmas hdisesinde yazl sahifeler zikri geer. Kz kardeinin evinde Kur'an sahifeleri vard, onlardan ezberliyorlard. Hazreti Zeyd Bini Sabit diyor ki: "Resulllahn huzurunda Kur'an' sahifelere yazardk." Kur'an'n yazl olduunu kimse inkr edemez. Bu, tarihin en kat' surette sabit olmu vak'alarndandr. "Bu kitap ok muazzez bir Kur'an 'dr. Mahfuz bir kitaptr. Ona ancak pk ve pakize olanlar dokunabilir. lemlerin Rabbinin indirmesidir." Yazl ki ona el srmeye ve dokunmaya ancak temiz olanlara msaade vardr. Peygamberimiz
KUR'AN AHD RSALETTE YAZILMITIR
86
OSMAN KESKOLU
(S.A.S.) A.B. Hazm'e verdii talimatta gusl etmeden kimsenin Kur'an'a dokunmamas icap ettiini sylemitir. Buhari (H. 256/M.869) unu naklediyor: Berra' diyor ki: "Lyestevil-Kaidn" yeti nzil olduu zaman Resulllah bana: "Zeyd'i ar, kalem ve mrekkep de getirsin." dedi. Zeyd geldii zaman Resulllah ona, yaz, dedi: "LyestevilKaidn." Ebu Davud, Tirmizi, mam Ahmet Bini Hanbel (H. 241/M. 855) de Hazreti Osman'dan unu naklediyorlar: "Resul Ekreme muhtelif srelerden birine ait bir yet nzil olunca vahiy ktiplerini arr, bu yetleri, u veya u yetleri havi olan sreye yazn" derdi. Bu rivayetten Peygamberin her yeti, hem de ait olduu yere, sredeki srasna tertiple yazdrdn anlyoruz. Btn Kur'an- Kerim'in Hazreti Peygamberin hayatnda yazldna, her yeti vahiy ktiplerine yerli yerine yazdrdna dair olan rivayetler pek oktur. Hazreti Ebubekir zamannda Kur'an cem' olunurken getirilen yetlerin, sahifelerin Resulllahn huzurunda yazlm olduuna iki ahit gsterilmesi art konulmutu. Cem' ii, eskiden yazl sahifeleri bir araya toplamaktan ibaretti. Buhari erhi "Fethul-Bar'' sahibi bni Hacer (H. 852/M. 1448) diyor ki: "Hazreti Ebubekir, Resulllahn hayatnda yazl olmayan hi bir yetin yazlmamasn emretmiti. Onun iin Zeyd Bini Sabit Tevbe Sresinin son yetlerini yazl bulmadka onlar istinsah etmemiti. Halbuki Zeyd bu yetleri biliyordu." Yine Fethul-Bar diyor ki: "Btn Kur'an yazl idi. Yalnz yazl olduu eyler dank idi. Hazreti Ebubekir bunlar bir cild halinde bir yere toplad." bni Ebi Davud da unlar rivayet ediyor: "Hazreti Ebubekir, Kur'an' toplamaya balad zaman, Hazreti mer yle iln etti; Her kimin elinde Resulullahtan ald yazl Kur'an paras varsa onu getirsin. yetler, kat, levha, hurma dallar zerinde yazlmlard. Birlikte iki ahit getirmiyen adamn getirdii yaz kabul edilmezdi. Ulemann ittifakan bildirdiklerine gre Zeyd bunu ihtiyatndan yapyordu. Bir yeti yazl grmekle iktifa etmiyor, bunu Resulullahtan iittiine iki de ahit istiyordu. Zeyd getirilen yetleri kendisi bildii halde bu ide son derece ihtiyatl davrandndan byle yapyordu. Kaziyyenin aksi de yle idi. Yni yazl bir ey getirilmezse hfzalardan bir ey kabul olunmuyordu. Bu getirilen sahifeler vahiy ktiplerinin Peygamberin huzurunda onun murakabesi altnda yazlan sahifelerdi." Zhr (H. 124/M. 741) unu rivayet ediyor: "Resul Ekrem irtihal ettii zaman Kur'an- Kerim hurma dallar ve deriler zerine yazl bulunuyordu." Bunlardan ve emsali daha birok rivayetlerden anlyoruz ki btn Kur'an Hazreti Peygamberin hayatnda yazlmt. leride gelecei vehile Zeyd, Kur'an' cem' ederken hafzlarn ezberleriyle iktifa etmiyerek Peygamberin huzurunda
87
yazlan yazlardan istinsah etti. Vahiy geldii mddete srayla toplamaya imkn olmadndan bu yazlanlar dank bir halde idi. Hem btn Kur'an Resulllah iin ayrca yazlm bulunuyordu ve bunlar Hanei Saadetlerinde idi. Dier ashab da kendileri iin yazmlardr. Cem' ederken ashabdan da paralar istediler, bu kemali ihtiyattan yapld. Kimde ne varsa getirsin denildi. Bu elde toplu deildi demek deildir. Mslim u hadsi rivayet ediyor: "Benden Kur'an'dan baka bir ey yazmayn. "Demek ashab da Kur'an yazyorlard. yetlerle, hadisler karmasn diye hadslerin yazlmasna msaade yoktu. Ashabn evlerinde Kur'an- Kerim nshalar bulunduunu yine bu rivayetlerden reniyoruz. Hi pheye mahal kalmyacak ekilde ak olarak anlyoruz ki, Kur'an- Kerim'den her yet ve her sre Peygamberin huzurunda yazlmt. Ancak bunlar Mushaf haline getirilmi deildi. Muhtelif paralarda idi. Ebubekir'in ii bunlar bir cild haline getirmek olmutur. Hrisi Muhsibi diyor ki: "Kur'an'n yazlmas muhdes, yeni bir ey deildir. Resulllah onun yazlmasn emretmitir. Lkin dank bir halde sahifelerde idi. Ebubekir onun yazl olduu eylerden istinsah edilerek toplu bir yere yazlmasn emretti. Bu una benzer: Birisi, Resulllahn hanesinde Kur'an yazl yapraklar dank bir halde bulsa da onlar toplayp zayi olmasnlar diye bir araya balasa, ite Ebubekir'in yapt budur. irazesi kopmu sahifeleri bir cild haline getirmekten ibaret." Burada yle bir ey sorulursa: "Kur'an'n hfzalarda ve bu dank sahifelerde kalacana nasl itimad olunur?'' te onun iin toplayp cem'ediyorlar ya. Cemederken de bu ikisine itimad ediyorlar. nk ashab yirmi seneden fzla bir mddet Kur'an' dinlediler. Kur'an'dan olmayan bir ey katlmasna ihtimal yoktur. Kur'an'dan olan bir eyi atamazlar da. Onun iin diyoruz ki: Ne bir ey katlm, ne de atlm olduu gibi, hfz, cemi' ve muhafaza olunmutur. Syut'nin ve dier eski kaynaklarn nakline gre Kur'an- Kerim u yaz malzemelerinde yazl idi : 1- Bez, varak, kt, 2- Hurma dal, 3- Yufka ta, 4- Deri, 5- Krek kemii, 6- Kaburga kemii, 7- Aa kabuu.
88
OSMAN KESKOLU
ia ulemasndan Abdullah Zincani yeni yazd "Tarihil-Kur'an" nam eserinde bu meseleye temas ettii srada diyor ki: "Vahiy ktipleri yetleri hurma dallarna, yufka talara, varak ve kda yazarlard. Bazan ipek ve deri paralarna ve krek kemiklerine yazarlard. zerine yazmak, Arabn deti olan her eyi kullanrlard. Bunlara "Suhuf" derlerdi. Bu sahifelerden Resulllah iin yazlp onun evine konurdu.'' bni Nedim Muhammed Bini shak, Fihristinde (H. 377/M. 987) der ki: "Kur'an Resulllahn huzurunda ta paralarna, hurma dallarna ve deve kemiklerine yazlm idi." Buhari de Zeyd Bini Sabit'ten unu rivayet eder: "Kur'an'n hepsini ta paralar, hurma dallar ve ashabn hfzalarndan aratrp topladm.'' Ayai tefsirinde unu rivayet etmektedir: "Hazreti Ali yle demitir: "Resulllah bana u vasiyeti yapt: Onu merkadine defnettikten sonra Kitabullah bir araya toplamadka evimden kmayaym. nk Kur'an, hurma dallarnda ve deve kemiklerinde yazl idi." Ali Bini brahim de Ebubekir Hadram'den, o da Ebu Abdullah Cafer ibni Muhammed'den yle rivayet eder: "Resulllah, Hazreti Ali'ye yle demitir: "Y Ali, Kur'an sahifeler, ipek ve ktlarda yazl olarak benim yatamn arkasndadr. Onu oradan aln, toplayn, Yahudiler Tevrat' zayi ettikleri gibi siz de onu zayi etmeyin." Hazreti Ali de gidip Kur'an' bir sar beze toplad ve zerini mhrledi." Kn de "Es-Sf" de Kur'an' Hazreti Ali'nin noksansz topladn syler. Kur'an- Kerim ite byle Asr Saadette yazlm, tedvin olunmutu. Hazreti Ebubekir zamannda cem'edilmitir. Yni resmen bir heyet tarafndan yazlmtr. Ashabdan bir ou Kur'an yazmt. Yalnz muayyen bir kaide ve tertip gstermeden yazmlard. En eski kaynaklardan biri olan Fihrist sahibi bni Nedim, Peygamber Efendimizin Ahdi Saadetlerinde Kur'an' toplayan Ashabdan unlarn isimlerini
ASHABI KRAMDAN KURAN'I YAZANLAR
vermektedir: Hazreti Ali, Sa'd Bini bid, Muz Bini Cebel, Zeyd Bini Sbit, bey Bini Kab, Ubeyd bni Muaviye.
Buhari (H. 256/M. 869)'ye gre Ahdi Risalette Mushaf tam toplayanlar u drttr: bni Kab (H. 29/M. 649), Muaz Bini Cebel, Zeyd Bini Sabit (H. 48/M. 668), Ebu Zeyd Ensar Hazretleri. Bu rivayete gre yalnz drt kii toplam. Halbuki rivayetlerde daha ok isim geiyor. Bunlar ya hem kitabeten ve hfzan cem'edenlerdir, yahut da toplayan yalnz bu drt deil, fakat rav onlar biliyor, onlar sylyor. Bu, bakalar toplamad demek deildir.
89
Celleddini Syut de tkan'nda bu isimlere daha baz isimler ilve etmektedir. Bunlardan da anlyoruz ki, Ashabn ellerinde yazl Mushaflar vard. Bunda pheye mahal yoktur. Msrl Ferid Vecdi "Dairetl-Maarif" inde Ahdi Risalette Kur'an' cem'eden ashabdan unlar zikreder: Hazreti bey, Muaz Bini Cebel, Zeyd Bini Sabit, Ebu Zeyd Bini Said, Abdullah bni Mesud, Ali Bini Ebi Talip, Osman Bini Affan, Ebubekiris-Sddk, mer Bini Hattab, Amr Bini As, Aie, Hafsa, mm Seleme Hazretleri... Lkin bu sonunculardan bazlar onun cem'ini Resulllahn irtihalinden sonra tamamlamlardr.(30) bni Sa'd, Tabakatnda "Ahdi Risalette Kur'an cem'edenlerin zikri" diye bir hususi bahis amtr. Kur'an- Aziman, Resul Ekrem zamannda kmilen yazld gibi yine o devirde kmilen ezberlenmiti. Bir ok rivayetler bize gsteriyor ki, vahiy nzil olduka Peygamberimiz onu huzurunda bulunanlara okur, ashabn ou bu yetleri ezberlerdi. Sonra bakalarna da ezberletirlerdi. Hazret mer'in slm hdisesinde olduu gibi, Kur'an' okumak ve Kur'an' dinlemek, ashabn en byk emeli idi. lh kaynaktan, feyezan eden Kur'an'n yetlerini, en kymetli bir define saklar gibi, hi bir elin uzanamyaca en emin bir yerde, kalblerin iinde muhafaza ederlerdi. Kur'an'n vahyolunan her yeti mslmanlara yepyeni bir hayat verirdi. Onun her yetini renebilmek iin can atarlard. Resul Ekrem Kur'an renmeye tevik etmiti: "Sizin en hayrlnz Kur'an' renen ve retendir" buyurmutur. Bunu duyan Ashab Gzin, vahyolunanlar, derhal renirlerdi. Ashab iin dnyada en mukaddes ey Kur'an'd. Bu uurda her fedakrl gze almlar, her eye gs germilerdir. Kur'an'n hidayet ve feyzinden bol bol istifade urunda yerlerini, yurtlarn terketmiler, mal,, can gibi indlerinde aziz tutulan her eyden vazgemilerdir. Kur'an'n ruhu, onlara ruh vermi, nuru rehber olmutur. Hazreti mer, Medine'nin kenarnda bir yerde otururken gn ar Mescide gelirdi. O gelmedii gn ise komusu Emsari'yi gnderirdi. Dndklerinde o gn nzil olan vahyi, dier vukubulan hdiseleri biribirlerine naklederlerdi. Baz ashab bir glge gibi Peygamberin peinden yrlmayp ondan her eyi beller ve nzil olan vahyi ezberlerdi. Resul Ekrem buyurmutu ki: "nsanlar iinde gpta edilecek iki kii vardr. Biri Cenab Hak tarafndan Kur'an'a nil olan, Kur'an' gece gndz okuyup ona gre hareket eden; dieri de servet sahibi olup ta servetini gece gndz Allah yolunda infak edip harcayandr." te ashab da Kur'an' ezberlemeyi, renmeyi
KUR'AN-I KERMN EZBERLENMES
(30) M.F. Vecdi, Dairatl-Maarif, c. VII, s. 666, Kahire
90
OSMAN KESKOLU
en byk eref bilirlerdi. Mslmanl yeni kabul eden kabilelere gnderilen mridler, Kur'an retmek, slm talim etmek maksadiyle giderlerdi. Ashab arasnda Kur'an' ezbere bilenlere "Kurr" nam verilirdi, bni Ha'cer (H.852/M.1448) Buhar erhinde bu kelimeyi izah ederken der ki: "Kurra'': Kur'an' ezberlemek ve onu bakalarna retmekle maruf kimselerdir." Bunlardan yetmi tanesi (Bi'ri Maunede) haince bir surette ehit edilmiti. Ahdi Saadette vukubulan bir vak'ada yetmi kurrann byle ehit dmesi, bunlarn saysnn ne kadar ok olduunu gsterir. Buhari (H.256/M.869) u hadisi rivayet ediyor: "Kur'an' drt kiiden reniniz: Abdullah bni Mesud, Slim, Muaz ve bey Bini Kab'dan." Abdullah bni Mes'ud Kur'an'n yetmi sresini bizzat Hazreti Peygamberden renmitir. Ashab arasnda Kur'an' ezbere bilenler yalnz bu drt deildir. Ebubekir, mer, Osman, Ali yni Hulefayi Raidnin drd de, Talha, Abdullah bni mer, Abdullah bni Abbas, vesaire de hep ezbere bilenlerdendir. Kadnlar arasnda Hazreti Aie, Hafsa, mm Seleme de bu zmredendirler. Hazreti Peygamber kadnlara Kur'an retmek iin ayrca muallim tayin etmiti. Kur'an'n Ebubekir zamannda cem'olunmas, meselesi iyi anlalsn diye, yukarki bahislerde Kur'an'n tarihine ait rivayetlerin ounu nakletmi bulunuyoruz. Grdk ki, Kur'an- Kerim Asr Saadette kmilen yazlmtr, ezberlenmitir, batan sona kadar yet ve sreleri tertip olunmutur. Vahiy balangcndan Ebubekir zamanna kadar geldikten sonra imdi de Ebubekir devrinde ne yapldn grelim: Hazreti Peygamberin irtihalinde Kur'an- Kerim kmilen yazlr olduu halde irazeli bir cild halinde, yni Mushaf dediimiz ekilde bir araya toplanmamt. Her yet vahyolunduu zaman yazlrd. Fakat vahiy devam ettiinden hayatta iken Kur'an, bir cild haline getirilmemiti. Buna imkan yoktu. Zira bir cild halinde toplayabilmek iin Kur'an'n nzulnn tamam olmas, vahyin kesilmesi lzmd. Halbuki Peygamber hayatta olduka vahiy geleceinden byle bir i yaplamazd. Ancak Resul Ekrem, Refiki lya ekilerek vahiy tamam olduktan sonra yetler ve sreler bir cild haline getirilebilirdi. te Hazreti Ebubekir zamannda yaplan i de budur. Demek Kur'an- Kerim'in iki cem'i vardr: 1- Tilveten cem'i, 2- Kitabeten cem'i. Birincisi, Peygamberimizin hayatnda kmilen ve mkemmelen yaplmtr. kincisi, Ebubekir zamannda olmutur. Ebubekir'in zamannda resm surette yazlp bir yere toplanmtr. Cem'i ii hakknda Ebubekir, mer ve Zeyd
HAZRET EBUBEKR DEVRNDE KUR'AN-I KERM'N CEM
KUR'AN-I KERM
BLGLER
91
arasnda olan konumay, bata Buhar olmak zere dier muhaddisler de rivayet etmektedirler. Hdiseyi bizzat Peygamberin vahiy ktibi olan, cemi' ve istinsah eden Zeyd Bini Sabit'ten dinleyelim: Hazreti Peygamberin irtihalinden sonra yer yer irtidad, dinden dnme ve irtica hareketleri ba kaldrm, baz yalanc peygamberler tremiti. Mslmanlarn Halifesi olan Ebubekir, bunlarn zerine kuvvetler gnderdi. te bu harbler esnasnda Yemame'de bir ok hafzlar ehit dmlerdi. Hazreti mer bu hafzlarn ehit olmasn gznnde tutarak, daha bir ok hafzlarn da ehit olacan ve Kur'an'n ise henz bir cild halinde toplanmadn dnm ve Hazreti Ebubekir'e mracaat ederek meseleyi ona izah etmiti. Zeyd diyor ki: "Yemame harbinden sonra Ebubekir beni artt. mer Bini Hattap da nezdinde idi. Ebubekir bana dedi ki: mer bana gelerek Yemame gnnn iddetli hengmnda hafzlarn ok ehit olduklarn, dier yerlerde de hafzlarn ayn hale uramalar ile Kur'an'dan bir ksmnn zayi olmasndan endie ettiini syliyerek Kur'an'n cem'ini emretmemi tavsiye etti. Ben, mer'e Resulllahn yapmad bir ii nasl yapaym?" dedim. mer, Allaha yemin ederek bunun iyilik olduunu syledi ve bana mracaatta devam etti. Nihayet Cenab- Hak bu ie benim gnlm de at. Ben de mer'in fikrine itirak ettim. Ebubekir bundan sonra Zeyd'e dedi ki: "Sen gen ve akll bir adamsn, senin aleyhinde sylenecek sz yoktur, seni asla itham edemeyiz. Resulllaha vahiy yazyordun. Kur'an' tetebbu ederek topla!" Bu teklife kar Zeyd yle cevap veriyor: "Resul Ekrem'in yapmad bir ii nasl yapyorsunuz?" Hazreti Ebubekir de: "Vallah bu bir hayrdr'' dedi. Yine Zeyd diyor ki: "Vallah bana bir da tamay teklif etseler, bundan daha ar olmazd. Ebubekir de bana mracaatta devam etti. Cenab- Hak, Hazreti Ebubekir ile mer'in gnln at gibi benim kalbime de bu ii koydu. Aklm yattrd. Ben de Kur'an' yazl bulunduu hurma yapraklarndan ince ve yass talardan, hafzlarn hfzalarndan takip ettim." Bu rivayetin baz noktalar zerinde duralm: Evvel Kur'an yazl idi, hafzlarn ehit olmalarndan mer niye endie ediyor denemez. nk bir cild halinde deildi. Yazl olduu muhakkaktr. Nasl ki Zeyd toplarken "Yazl olduklar eylerden Kurrann hafzalarndan topladm." diyor. Bu i mhim olduundan yalnz yazl olmak kafi grlmedi. Kurrann hfzasna da mracaat olundu. Hi bir semav kitabn nakli hususunda bu kadar dikkat ve titizlik gsterilmemitir. Caetani bu mesele etrafnda da phe uyandracak eyler aryor. Bu harblerde lenlerin says okmu ama, fikir ve akl adamlar, kibar ashab sa imi ya, yle ie Kur'an'n ziyanndan neye tel ediliyormu. Hazreti mer'in tel yerinde deilmi!
92
OSMAN KESKOLU
Dnmyor ki; kibar ashab da ldkten sonra tel etmek bir fayda vermez. Hazreti mer'in ve ona uyarak Kur'an' cem'eden ashabn grleri, bu meseleyi kurcalayanlarn grnden ok ileri imi ki, tedbirli hareket etmiler. Akl selime uymular. Daha izah edelim: irtidat ve irtica hareketleri devam ediyor, Yemame'de 700 veya 1500 ehit verilmi. Kalanlarn hayatlar her an lme maruz. Birer, ikier onlar da lecek. yle ise onlar lmeden, Kur'an' bir cild halinde toplamaldr. te Hazreti mer'in keskin zekas bunu grd ve yapt. Tel ok yerindedir. Kibar ashab ldkten sonra teln mnas yok. Hazreti mer, irtidatlarla, ftuhatla urarken Kur'an'n cem'i ii ihmal olunur diye korktu. Kibar ashab birer ikier ortadan ekildikten sonra Kur'an' hangi ashabdan toplayacak. Vaka Kur'an yazl, fakat yalnz yazl olmak kfi deildir. Kur'an'n hafzlarna da mracaat olunuyordu. in ehemmiyeti vard. Resulullahtan dinlediine, o sahifelerin Resulullahn huzurunda yazldna iki de ahit isteniyordu. Kibar ashab da gidince bu ahitleri nereden ve nasl tedarik edeceklerdi. Hfzalarnda olanlar lyor, Peygamberden duyup yazanlar gidiyor. te Hazreti mer bunun iin tel etti ve tela ok yerinde idi. Bu onun ne kadar tedbirli bir zat olduunu gsterir. mer'in telndan, Kur'an yazl deildi, demek asla kmaz. Kur'an kmilen yazl idi. Ashabn kiminde tam, kiminde noksan halde yazl olarak vard. Fakat Ebubekir onlar alp aynen kabul edemezdi. Aratrmak, soruturmak lzmd. Bir ahsn iine gvenilemezdi. Bu heyet ii idi. mmet ii idi. Onun iin bu ii mmete seilen heyet yapt. Yukardan beri naklettiimiz rivayetlerden grlyor ki: Kur'an yazl ve tertiplidir. O tertibe gre hafzlarn ezberindedir. Fakat o yazl sahifeler tertibe gre sralanp "Elhamdlil-lh" tan "Venns" a kadar bir cild haline getirilmemiti. te Hazreti mer'in endiesi bu idi. Zeyd de o yazl sahifeleri esas tutarak hfzalardaki tertip srasiyle cem'edip bir cild haline getirdi. Kur'an'dan bir ey zayi olmasndan korkmalar, o zamana kadar hi bir eyin zayi olmadna delildir. Zayi olmadan da toplanmtr. Bu kitaptan bir kelime ve bir harf bile zayi olmamtr. Burada Kur'an'n cem'i hdisesindeki rivayet zerinde de azck duralm: Hazreti mer bir yeti soruyor: "O yet Yemame'de len bir hafzda idi" diyorlar. Bunun zerine Hazreti mer cem' ii iin teebbse geti... Burada yle denemez: Kur'an hafzlara taksim mi olunmutu ki, o yeti o biliyor? Rivayette byle bir ey yok. O yeti yalnz o hafz biliyordu, bakalar bilmiyordu demiyor ki. O hafz ezbere bilenlerden birisi idi. mer'in sorduu kimse onu biliyordu. Onu syledi. Bundan, baka bilenler yok mnas asla kmaz. O hafz ld, o yet te onda kald denilemez. Bu hdise sebep oldu. mer, dnd. Hafzlar birer ikier lecekler, bilenler azalacak. yle ise Kur'an' cem'edelim, dedi ve bu ok makul ve yerinde bir iti.
KUR' ANI KERM BLGLER
93
Burada dier bir sual de hatra gelebilir: yle ise Hazreti Ebubekir'in tereddd ne iindi? Bu iin yaplmas lzmken o, neden tereddt etmiti? nk mer'in teklifi Kur'an'n yalnz cem'i deil, ayn zamanda onun resmen tahriri idi. Bu ise Resulllah tarafndan yaplmam bir eydi. Ashab, Resulllahn yapmad bir ii yapmaktan ekinirlerdi. Fakat Hazreti mer'in teklifinin hayrl olduuna Hazreti Ebubekir'in de Allah gnln at. O da bu teklifi yerinde bularak kabul etti ve derhal ie balayarak bu tarihi ve muazzam ii baard. bni Ebi Davud (Kitabl-Mesahif)'inde (31) Kur'an'n cem'i hakknda etrafl malmat verir. Bu cemi' kelimesinden anlalan mna nedir? Cemi' kelimesi tedvin etmek, sahifeleri bir araya toplamak mnasna geldii gibi hfz ve istihzar yni ezberlemek mnasna da kullanlr. Hfzasna yyor, topluyor mnasnadr. Onun iin baz rivayetlerdeki cemi': Ezbere bilmek mnasna alnmaktadr. Yukarda Resulllahn Hazreti Ali'ye Kur'an' cem'etmesini emir ve vasiyet ettiini sylemitik. Kitabl-Mesahif'te bu hususta diyor ki: Hazreti Ali, Resulllahn irtihalinden sonra and imitir: "Kur'an' cem'etmedike ridam (st elbisemi) Cuma namazndan baka bir ey iin giyip kmam.'' bni Hacer, bu rivayetteki "Cem'i Kur'an'" ezbere bilmek mnasna almamaktadr. krime'den dier bir rivayet de yledir: Ebubekir'e biat edildikten sonra Hazreti Ali evinde oturdu, kmad. Ebubekir'e yetitirdiler: "Sana biat etmek istemedi de ondan" dediler. Ebubekir, Ali'ye sordu: "Bana biati ho grmedin mi?" Ali: "Yok, vallah" dedi. "yle ise seni ne alkoydu?" Ali de: "Baktm ki: Kitabullaha ziyade ediyorlar, and itim: Kur'an' cem'etmedike namaz iin bile ridam giyip kmayaym.'' Ebubekir de: "Ne gzel dnmsn" dedi. te byle ahs teebbsle Kur'an' cem'edenler vard. Fakat asl i heyete dyordu.
CEM NE DEMEKTR?
Zeyd, kendisine yklenen bu vazifenin arln ve ehemmiyetini biliyordu. Bizzat Huzuru Risalette yazlan sahifeleri bulacak, hfzalara mracaat edecekti. Bu yalnz Zeyd'in ii deildi. Zeyd ktipti. Bir heyet halinde Kibar Ashabn nezareti ve kontrol altnda alyorlard, bni Ebi Davud "Kitabl-Mesahif" te bu hususta unu rivayet ediyor: Hazreti mer,
HAZRET ZEYD KURAN SAHFELERN NASIL TOPLADI?
(31) Bu eser 1937 senesinde Londra'da tabolunmutur.
94
OSMAN KESKOLU
"Resul Ekrem'den Kur'an'dan kim ne telkki ettiyse onu getirsin" diye iln. etmiti. Ashab, Resulullahtan telkki ettikleri yetleri ktlara, levhalara, hurma dallarna yazarlard. Bunlardan birinin getirdii yaz, onun bu yetleri Resul Ekrem'den telkki ettiine dair iki ahit gstermedike kabul olunmuyordu." te Zeyd'in vazifesi Peygamber Efendimizin huzurunda yazlan bu yetleri bir araya getirmekten, toplamaktan, bir cilde yazmaktan ibaretti. Gerek Mekke ve gerekse Medine'de nzil olan yetlerin kmilen yazl bulunduklarn artk katiyetle renmi bulunuyoruz. Btn bu yazl sahifelerin mahfuz bulunduu da phesizdir. Zira vahye mteallik her ey byk bir itina ve dikkatle hfz ve zaptolunuyordu. Hazreti Ebubekir, Zeyd'e: "Kur'an' tetebbu et ve topla." demiti. Behemehal Huzuru Risalette yazlm sahifeleri bulacak ve onlar tertibi mahsusta bir araya cem'edecekti. Yoksa birka hafz, kurray toplayp onlara okutup yazmak gibi basit bir yol takip edilmiyecekti. Ezbere bilen birka sahabeyi toplayp onlardan yazabilirlerdi. Byle yapmadlar, son derece ihtiyat gsterdiler. Resul Ekrem'in huzurunda yazlan her yet getiriliyor, bunlarn Peygamberin huzurunda yazldklar iki ahidin ehadetiyle sabit olduktan sonra yazlyordu, bni Hacer'in dedii gibi maksat hafzlarn hfziyle iktifa etmiyerek her eyi Huzuru Nebevide yazlanlardan istinsah etmekti. yle de yaptlar. Nitekim Zeyd'in kendisi yle demektedir. "Kur'an' yazl bulunduu hurma dallarndan, ta paralarndan ve hafzlarn hfzlarndan takip ettim." ki ahit getirmedike kabul edip istinsah etmiyordu. Syut diyor ki: Mcerred yazl buluvermekle Zeyd iktifa etmiyordu. Resulullahtan telkki ettiine de iki ahit istiyordu. Zeyd bunlar ezbere bildii halde fazla ihtiyatl davranmak iin byle yapyordu."yet, Zeyd'in ezberindedir, yazlsn da getiriyorlar. " tamam, bunu Resulullahtan ben de duymutum" deyip te yazvermiyor. Behemehal iki de ahit istiyordu. Kitabl-Mesahif'in rivayetine gre: "Ebubekir, mer ile Zeyd'e dedi ki: "Mescidin kaps yannda oturacaksnz, kim iki ahit gstererek Kitabullahtan bir ey getirirse onu yazacaksnz." Ebu ame diyor ki: "Onlarn maksad Resulllahn huzurunda yazlanlardan yazmakt. Yoksa mcerred hfzalardan deil, ezberlenenleri deil." Tevbe sresinin sonunu yazl olarak tek bir kiide, Ebi Hzeyme bni Evs'de buldular. Halbuki ezbere bilenler vard. Fakat mcerred ezberde olmasiyle iktifa etmiyorlard. Sonra tilveti nesih olunmu yetler de vard. Yazarken ona da dikkat etmek gerekiyordu. Syut (H. 911/M. 1505) bu iki ahidin ehadeti hususunu yle tesbit ve tayin ediyor: Bu ehadet, yetin irtihal senesi son arzda Resulllaha arzolunanlardan olduuna ehadet etmektir. Zaten Zeyd Bini Sabit son arzda bulunmutu.
95
Nesih olunanlar o zaman bildirilmiti. Zeyd ve Ashab, Kur'an' cem'ederken bilinmeyen bir ey toplamyorlard. Bildiklerini bir cild haline getiriyorlard. Mesel Zeyd Bini Sabit diyor ki: "Kur'an' cem'ederken Ahzab sresinden bir yeti bulamadm. Onu Resul Ekrem'den iitmitim. Onu, aratrdk. Hzeyme Bini Sabit Ensar'de bulduk: "Minel m'minine ricaln Sadak..." Bu yeti Mushafa, sresindeki yerine yazdk. Demek Kur'an'n tertibi de belli ki bu yeti bulunca yerine yazyor. te byle vahiy ktiplerinin yazd sahifeleri buluyor. te byk bir itina ile Zeyd'in ve arkadalarnn himmetiyle toplanan Kur'an- Kerim, Mushaf erif, Resul Ekrem'in devrinde okunan, ezberlenen, yazlp muhafaza olunan Kur'n'dr. Bunda ziyade ve noksan yoktur. Huzuru Risalette yazld iki ahitle isbat edilmeyen bir eyi kabul edip yazmamlardr. Kur'an Resul Ekrem'in irtihalinden alt ay sonra cem'olunmutur. O zaman onu Resul Ekrem'den dinleyenlerin hemen hepsi sad. Aradan uzun bir mddet gese bile bir eyin zyaa uramak, tahrif edilmek ihtimali yok. nk Kur'an yazlm ve ezberlenmi bulunuyordu. Mddetin ksa olmas ise bu ihtimali kat'iyyen ortadan kaldrr. Ashab onu ezbere biliyor, be vakit namazda okuyorlard. Kur'an hem yazl, hem ezberde olduundan onun tahrife uramasna imkn yoktu. Ebubekir zamannda bir cild halinde cem'olunan Kur'an'a bir ey katldna veya ondan bir ey atldna kim ihtimal verebilir? Burada unu da kaydedelim ki, Hazreti Ebubekir zamannda yaplan Kur'an' cemi' baz rivayetlerin de tasrih ettii gibi zaten yazl olanlar bir cild halinde toplamaktan ibarettir. Daha ak syliyelim: Deri, hurma dal, kemik vesaire gibi muhtelif sahifelerde yazl olanlar kda yazp bir cild haline getirmekten ibarettir. Kemik ve ta paralarnn hfz ve tertibi hem g, hem ok yer ister. mam Malik (H. 179/M. 795) Muvatta'da yle diyor: "Ebubekir Kur'an' katlara cem' etti." Bundan daha ak sz m olur? bni Hacer (H. 852/M. 1448) deriye yazldn sylyor. O devirlerde yaz iin deri daha ok kullanlrd. nk dayankl idi. ranl Abdullah Zincan, Tarih-i Kur'an'nda, yle diyor: "Doru dnce ve karineler bizi u neticeye grrr: mer'in Kur'an' cem' etme teklifi onu ktta toplamaktr. Bir yere getirmektir." Zaten yaplan i de budur. eitli eylerde yazl sahifeleri bir araya yazp Kur'an- Kerim'i Mushaf erif haline getirdiler. Zeyd'in bu ii bir sene kadar srd. Kur'an cem'olunurken Hazreti mer, Hazreti Ali, Hazreti Osman, bni Kab, Zeyd'e byk yardmda bulundular.
96
OSMAN KESKOLU
Hazreti bni Mes'ud, Hazreti bni Abbas gibi daha ziyade mehur olan ashab varken cemi' ve istinsah HZ. ZEYD' SETLER? iine neden Zeyd'i setiler diye hatra bir ey gelebilir. Bunun sebebi ok aktr. Evvel cem'i Kur'an yaplrken bni Mes'ud Medine'de yoktu. Kfe'de bulunuyordu. bey bni Kab da am'da idi. Sonra vaka bni Mes'ud, tefsir-i Kur'an' ok iyi bilirdi. Fakat cemi' ii tefsirden bakadr. Cemi'de aranan meziyetler tam mnasiyle Zeyd Bini Sabit'te toplanmt ki, bata yaz ilerini iyi bilmesidir. Ebubekir, Zeyd'e bu ii yklerken, niin onu setiklerini ok gzel hulsa etmitir. Buhar'nin bu naklini yukarda yazmtk. Zeyd, Peygamberin sekreteri idi. Sryan ve bran dillerini yazp okumay bilirdi. Peygamber ona: "uraya buraya mektuplar ve nmeler yazdryorum. Yahudilere gvenemiyorum, sen ren de sen yaz." demiti. O da az bir mddette renmiti. Byle kltrl bir adamd. Vahiy ktiplii de yapmt. Peygamberin husus ktibi mesabesinde idi. bni Abbas, onun zengisini tutar, "Ulemaya ve kberaya byle yaplr" derdi. O ashabn fukahasndandr. Mnaya vkf, anlayl bir zatt.
BU IE NIIN
Bir sene kadar bir mddet iinde bilindii gibi Kur'an cemi' olundu. Cemi' olunan sahifeler Halife nezdine tevdi olunmutu. Kur'an'n cem'inde Hazreti mer'in byk hizmetleri gemiti. Hatt iin banda mrakp idi. Ebubekir'in vefatndan sonra mer Halife olunca bu Mushaf onun nezdinde mahfuz kald. Onun vefatndan sonra ise Mushaf Zevcat Tahirattan ve mer'in kz Hafsa nezdinde gryoruz. Sebep malm. nk len Halifenin kzdr, Resulllahn eidir, babas lnce Mushaf onda kald. Okuyup yazmay da biliyordu. Yeni Halife Osman, Mushaf kendi nezdine almaya kalkmad. Kimde olduu o kadar mhim deil. Bunun netice zerinde messir olacak bir ehemmiyeti yok. slam Ansiklopedisi "Bu Mushaf neden Halife nezdinde deil de Hafsa'da kald" diye soruyor ki, byle bir sorguya hi de lzum yoktur. in daha garibi var. Msr'da Ezher'in Klliyet-eria ksmnda okunan (Tarihi Fkh slm) nam eserinde Ali Hasan Abdlkaadir, bu Mushafn Hafsa'ya babas Halife mer'den irsen getiini sylyor ki, byle bir kayda nerede rastlam bilmem. Bu eser 1942'de tabolunmutur. Ancak burada hatra yle bir ey geliyor: Bugn her Mslman, evinde bir Mushaf erif bulundurur, ona en muhterem yeri verir. Ancak ashab da ondan istinsah etmek istemediler mi? Ashabn bazsnn Mushaf vard. Bu resmen yazlm, tescil olunmu bir Mushaft. Ondan istinsaha lzum grmediler. Ellerindekilerle iktifa ettiler.
HZ. OSMAN ZAMANINDA KUR'AN NSHALARININ OALTILMASI
97
Vakta ki, Ermeniye ve Azerbaycan fetihlerinde Irakllarla amllar arasnda kraet ihtilf kt. Irakllar bni Mes'ud'dan, amllarsa bey Bini Kab'dan rendikleri zere okuyorlard. Herbiri kendi kraetlerinin daha sahih olduunu iddia ettiler: Hzeyfe Binil Yeman, Halife Osman'a gelerek dedi ki: "Yahd ve Nesar gibi ihtilfa dmeden nce bu mmete yeti." Bu ihtilafn menei ne idi? Deniyor ki: Son arzda mnalar birbirine yakn plan el-fazdan Kurey lgatna mugayir olanlar terkedildiinden buna vkf olmayan baz Kurra' o gibi el-faz muhafaza etmekte, bir ksm da tefsir yoluyla baz kelimeler katmakta idi. Bu ihtilf yalnz serhadlerdeki gaziler arasnda deil, mektep ocuklar arasnda bile ba gstermiti. Yeni hafzlar, hocalar, ocuklara muhtelif retiyorlard. Enes Bini Malik'ten rivayet olunduuna gre, talebe ile muallimler arasnda kavga bile kmt. Hazreti Osman bu ihtilaf nlemek iin bir ra kurdu. "Ben halk bir Mushaf etrafnda toplayacam. Ey Muhammed'in ashab, ns iin bir imam (32) yazn" dedi. bni Ebi Davud Kitabl-Mesahif'te diyor ki: "Hazreti Osman Mushaflar istinsah ettirecei zaman Kurey ve Ensardan olmak zere on iki kii toplad. Hazreti mer'in evindeki, yni Hafsa nezdindeki Mushaf getirdiler. Osman onlar mrakabe ediyordu. Bir eyde ihtilafa dtkleri zaman onu sonraya brakyorlard." Enes Bini Mlik rivayetinde, bu sonraya brakma keyfiyeti ok gzel tasrih ediliyor. Enes diyor ki: "Hazreti Osman, Ey Muhammed'in Ashab, toplann ve nsa bir imam yazn." dedi. Toplandlar ve yazmaya baladlar. Herhangi bir yette ihtilfa dtkleri zaman, derlerdi ki: "Bunu Reslullah filana okutmutu, hemen ona gnderirler, isterse o uzak mesafede bulunsun, ona filan yeti Reslullah sana nasl okuttu?" diye sorarlard. O da yle yle derdi. Onun zerine, batan bo brakm olduklar yere o yeti ylece yazarlard." Grlyor ki Hazreti Osman bir heyet tekil etmitir. Buhari (H. 256/M. 869) bunlarn saysn drt olarak zikreder: Zeyd Bini Sabit, Abdullah Bini Zbeyr, Said bni As ve Abdurrahman Bini Haris. Demek bu drd asl heyet, onlara yardmc olarak alan ahslar da var, hepsi on iki kii oluyor. stinsah heyetinin ii ksmen kolayd. Ebubekir'in Hilfeti zamannda cem'olunan Mushaf Hafsa'dan alp ondan yazmak. Fakat ortada bu defa da yaplacak bir ey vard. Zaten ihtilaf da ekseriya ondan domutu. ml meselesi! Evet bence btn ihtilaf rivayetleri bu iml meselesi etrafnda dner dolar. Kraet ihtilaf da bundan domaktadr. Yukarda Enes rivayetinde ihtilafa dld zaman orasn ak brakp sonra sorarak oraya yazdklarn anlyoruz. O zaman iml kaideleri tesbit edilmi, muayyen bir ekil alm olmadk(32) "mam" esas tutulacak uyulacak, numune saylacak rehber demektir.
98
OSMAN KESKOLU
larndan ve yaz ekli de eit eit kraetlere msait bulunduundan ihtilaf bundan kyordu. Yoksa yetin Kur'aniyetinde phe yoktu. Hangi lehe ve iveye gre yazacaklar, bu da bir mesele idi. Onun iin Hazreti Osman heyete "htilafa dtnzde onu Kurey lisanyla yaznz" emrini vermiti. nk Kurey lgati esast ve yine bunun iindir ki ktip Ensardan, fakat ona dikte edip yazdran Kureyten idi. Said iml ediyor, Zeyd yazyordu. Yazarken ihtilf kmt. Mesel "Ettabut" yuvarlak " t " i l e mi, yoksa uzun " t " ile mi yazlacak. te ihtilaflar bu gibi imla meseleleri idi. O zamann harflerinin imlas baka idi; kurulmu bir kaide yoktu. "Mlik, Sbhane, Zalik" elifsiz yazlyordu. bni Fris, Hni'den rivayet ediyor ki: "Mushaflar birbiriyle karlatrrken Hazreti Osman'n yannda idim. Bir koyun krek kemii ile Beni bey Bini Kab'a gnderdi. Onda: yazl idi. bey, divit istedi, lamlardan birini silerek yazd. "i" silerek yazd. Sonuna "h" ilve ederek yazd. Kraet de bu ekildedir. te ihtilaflar bu gibi hususlarda idi. Yoksa Kur'an'dan bir ey atlp katlmak meselesi ortada yoktur. htilaf ettiler diye rivayetleri grnce bazlar kimbilir neler olmu sanyorlar. Halbuki bu, sadece bir iml meselesidir. htilaf nas, metin, muhtevada deil, dil ve iml bakmndandr. Abdullah Bini mir'den unu rivayet ederler: Mushafn istinsah bittikten sonra Hazreti Osman'a getirildi. Ona bakt: Ne iyi, ne gzel yaptnz, dedi. "Bir ey gzme iliti. Amma onu, lisanmzla dzelteceiz." (Yni doru telaffuz edeceiz). Hazreti Osman'n gzne dokunan ey imlya ait bir eydi. Bazlar bundan tahrif vukuunu karmaya alyorsa da ok yanltr. O zaman oturmu bir iml tarz yoktu. Bu ide iml tesbit edilmi, muayyen bir kaideye gre yazlm ve imla muhafaza olunmutur. Mushafn yazs Hazreti Osman'n Mushafna gre olmutur. Kur'an- Kerim vahyolunduu gibi okunmu ve yazlm olarak bugne kadar gelmitir. Sonralar iml deitii halde Kur'an'da o zamanki yaz ekli aynen muhafaza olunmutur. bni Haldun Mukaddimesinde bu noktaya temas ederek diyor ki:
"Arap yazs slmiyetin ilk devrinde o kadar mkemmel, gzel ve doru deildi. nk Araplar bedevi bir milletti. Bunun iin Mushaf, yazsnda neler vaki olduuna bak. Ashab onu kendi yazlariyle nasl yazdlar. O kadar dzgn yazamyorlard. Yaz sanat kaidelerine aykr yaz yazdlar. Sonra gelen tabiin, Resulullahn ashabnn eserine teberrken uyarak onlar da ayn ekilde yazp o ekli muhafaza ettiler. Nasl ki zamanmzda bir velinin veya limin yazs aynen taklid edilirse... Yaz ulemas bunlar tesbit edip gstermitir. Baz gafillerin bu husustaki bo zanlarna kulak asma! Gya onlar yazy mkemmel yazarlarm. Bize yaz kaidelerine muhalif gibi gelen yazlar yle zannedildii
99
4^i>! gibi deilmi. Onlarn hepsinin vechi varm. Mesel: A&\ VV elifin ziyade edilmesi kesme iinin vaki olmadna iarettir. "nk bu yaza gre onu elbette kesmem demektir. Halbuki yet onu elbette keserim, boynunu koparrm demektir. Yazy mkemmel bilmemek onlarn kemaline bir noksan deildir."
Kur'an'a bir ey ilve ve ziyade olmasn diye selef o kadar titiz davranmtr ki, o devirde iml o kadar mkemmel olmadndan noksan imlya gre yazlanlar bile tashih ederek yeni yazmadlar, Mushafn yazs, resm hat muhafaza olundu. te Hazreti Osman'n tekil etmi olduu heyet, en emin yoldan yryerek Hazreti Hafsa'dan alnan Mushaftan be veya yedi nsha kararak onlar ihtilaf merkezi olan byk ehirlere gnderdiler. Bunlara "Mesahifi Ensar" denir. Emirl-M'minin Hz. Osman bunlar esas olmak zere gndermitir. Bunlara gre dzeltilmesi kaabil planlar tashih olundu. Tashihi kaabil olmayanlarn yaklmasn veya ykanp silinmesini Hazreti Osman emretti. Hazreti Ebubekir Mushaf cem'etmiti. Hazreti Osman da halk o Mushafa cem'etti. Biri halka Kur'an' cem'etti, dieri halk Kur'an'a cem'etti. Bozuk kraetleri ortadan kaldrd. Doru kraete uymayan Mushaflarn tashihini, tashihi kaabil olmayanlarn ise yaklmasn emretti. Bazlar bunu dile dolayp Hazreti Osman'a hcuma vesile yaparlar. Halbuki doru deildir. Bilhassa "Btniyye" gibi btl mezhebler bu gibi eyleri ters grp gsterirler. Hazreti Ali, Hazreti Osman'a "Harrak Mesahif = Mushaf yakc" demekten iddetle menederdi. Osman'n ii mhimdir. Ebubekir bir ey zayi olmasn diye Mslmanlara Mushaf toplad. Osman da eit kraetler olmasn diye Mslmanlar bir Mushafa toplad. stinsah edilen nshalar Kfe'ye, Basra'ya, am'a, Mekke'ye, Yemen'e ve Bahreyn'e gnderildi. Bir nsha da Medine'de brakld. Ona "mam" denilir, veya Osman'n kendisi iin yazdrd nshaya "mam" ad verilir. nk Osman'n Mushaf dierlerine merci', esas oldu. Ona gre tashih olundular. bni Hacer'e gre, Osman dier nshalar yakmam, okunmasn tashih etmi, tashihi kaabil olmayanlar toplam, yanl okumaya, hatal kraete meydan vermemek iin bozmutur, ykamtr. "Harrak" tbiri iki trl de anlalr. Yakmak ve noktal harfle olduuna gre, yrtmak. Tashihi kaabil olmayan sahifeyi yrtar. Hatt muhalif yerleri ykamak da bir nevi tashihtir. "Ykad" tabiri de var. Hsl bunlar tashih maksadiyle yaplm eylerdir. Bu Mushaf tashihi ii Irak ve am'da olmutur. Sonra umumi Mushaflar hakkndadr. Hususi Mushaflara kimse dokunmamtr. Kim alp silecek? bey ve bni Mes'ud Mushaflar meydanda, kimse dokunmamtr. (bni Haldun - Mukaddime). Bozuk kraetler tefsir iin katlan kelimeler varsa ite Hazreti Osman onlar menetti. Msterik Schwally, Hazreti Osman'a isnad olunan bu yakma rivayetini ok pheli bulur.
100
OSMAN KESKOLU
Hicri 25-30 yllar arasnda Hazreti Osman'n kurduu istinsah heyeti, iini tamamlad. Etrafa nshalar gnderildi. Bylelikle Hazreti Osman Mslmanlar bir Mushaf etrafnda toplad, ihtilaflar kaldrd. bni Esir (H. 630/M. 1232) "Tarih-i Kmil"inde 30 senesi haberlerinde halkn Kur'an'daki ihtilafn yle zikreder: "Humus halk, kendi kraetlerinin dierlerinden daha doru olduunu iddia ediyor, nk Kur'an' Mikdad'dan aldlar. am halk kendi kraetlerini bakalarndan daha doru buluyorlar, Kfeliler de ayn eyi sylyorlar ve biz Abdullah Bini Mes'ud'dan okuduk diyorlar. Basrallar Ebu Musa El-Ear'nin okuttuu gibi okuyorlar ve onun Mushafna (Lbabl-Kulb) adn veriyorlar. te bu gibi ihtilaflar nlemek iin Hazreti Osman, mam Mushaf yazdrd. Merkez ehirlere Mushaflar gnderdi. Btn Mslmanlar yaplan bu iin ehemmiyetini ve iyiliini takdir ettiler. Ancak Kfeliler yle yapmad. nk Kfe'ye Hazreti Osman'n gnderdii Mushaf gelince Resulllahn ashab sevindiler. Ancak Abdullah bni Mes'ud taraftan olanlar bundan ekindiler. Abdullah bni Mes'ud ise onlarn arasna girip: "Byle yapmayn" dedi, onlar itaata davet etti, teskine alt. Osman'n Mushafn tenkid edene yle dedi: "Sus, Osman'n getii mevkie ben gemi olsaydm ben de ayn yolu tutardm," Bu sz bazlar ters anlayp bni Mes'ud'un Hazreti Osman'n iini beenmediine hamlederler. Yni: "Osman'n mevkiinde ben olsaydm, onun Mushafna aynn yapardm" dediini rivayet ederlerse de bu doru deildir. Mustafa Sadk Rafii bu hususta diyor ki: "Eer bni Mes'ud'dan bu rivayet sahih ise bunu Osman'n Mushafna dahi ve tariz iin deil, Zeyd'i bu istinsah iine reis yaptlar diye gcendiindendir."
MUSHAF-I OSMAN NASIL KARILANDI?
bni Mes'ud, Kfe'de, bey, am'da, idi. Ebubekir zamannda Kur'an cem'olunurken bni Mes'ud Medine'de deildi. Onun iin Zeyd yapt. Sonra istinsah olunurken Medine'de ise de cem' iiyle megul olduundan bu ide mahareti olan Zeyd ktip olarak kullanld. bni Mes'ud buna gcendi. "Zeyd ocuklar arasnda oynarken ben Resulllahtan 70 u kadar sre okumutum." dedii rivayet olunur. Aada gelecei vehile bu ve emsali rivayetlerin sonradan bir maksad mahsusla ortaya atlm olmalar ihtimali uzak deildir. Burada bir noktay biraz izah edelim: Eski kaynaklarn bazsnda mezheb ve btl fkralarn, btniyye kavgalarnn, kaynat o devirlerde uydurulduu ve dzld phesiz olan bir takm rivayetler Hazreti Osman'n dier Mushaflar yaktn sylyorsa da bu gerekte byle deildir. Osman, bozuk ve yanl kraatlere yol aan Mushaflar yakmtr. Yazda nokta ve hareke yok, yeni Mslman olmu bir l Arab' veya Acem'i, gayri Arap Mslman, doru yazp okuyamyor, ml tesbit edilmi deil, kaideler yok. te byle bir devirde ne gibi
KUR'AN-I KERM
BLGLER
101
imllarla yazlaca ve nasl kaidelerle okunaca bir dnlsn. te Osman bu gibi yanl, tashihi kaabil olmayanlar yakmtr. tkan'n, Ulm Kur'an'a dair yazlan dier eserlerin incelenmesinden anlyoruz ki: 1- Hazreti Osman; Ali, Abdullah bni Mes'ud, bey Bini Kab gibi kibar ashabn Mushaflarna asla dokunmamtr, Sebep malm. Onlar dzgn yazl idi. 2- Vaka bunlarda da Osman'n Mushafna uymayan baz cihetler vard. Fakat bu srelerin tertibi bakmndand. Hazreti Ali nzul srasiyle tertip etmiti. bni Mes'ud uzunluk ve ksalk bakmndan bir bakalk yapmt. Hatta baz rivayetlere gre bni Mes'ud, muavvazateynin heyet tarafndan Mushaf- Osman'a yazlmasna itiraz etmiti. Neden? Evvel bu rivayet zayftr. Haydi shhatini kabul edelim. bni Mes'ud bunu biliniinden dolay yapyordu. bu husustaki nakilleri grelim: bni Hacer (H.852/M.1448) Buhar erhinde diyor ki: bni Mes'ud'un muavvazateyni Mushafna yazmad haberi, rivayet bakmndan sabittir. hmed ve bni Hibban rivayet ederler ki, o muavvazateyni Mushafna yazmamt. Dier bir rivayette (Muavvazateyni kazrd) deniyor. Bunun (Muavvazateyn) kelimesini kazrd olmak ihtimali de vardr. nk Gazal'nin de hyail-Ulm'da izah ettii gibi ashab Mushaf her eyden tecrid ederek yazarlard. Bezzar ve Taberan (H. 360/M. 970) bni Me'ud'un muavvazateyni okumadn sylyorlar. Fakat okumazd, demek, Kur'an'dan deildi demek midir? Bundan inkr mnas nasl kar bilmem? Mslim ((H. 261/M. 874) rihi mam Nevev (H. 676/M. 1277) "erhi Mhezzeb" de diyor ki: "Btn Mslmanlar muavvazateyn ve Fatiha'nn Kur'an'dan olduunda ittifak ve icma' etmilerdir. Onlarn Kur'an'dan olduunu inkr eden kfir olur. bni Mes'ud'dan rivayet olunan ey btldr, doru deildir." bni Hazm (H. 456/M. 1063) da "Bu, bni Mes'ud'a yalandr ve iftiradr" diyor. Fahreddin Raz de bu rivayeti kabul etmemektedir. Bu, bni Mes'ud'a iftiradr, diyerek bu mkileden kyor. Kad Ebubekir Baklln diyor ki: "bni Mes'ud'a nisbet olunan bunlarn Kur'an'dan olmad rivayeti sahih deildir. Onlar Mushafndan kazd, skat etti. nk onlarn yazlmasn inkr ederdi. Kur'an'dan deildir diye deil." te en doru tlil, neden de bu olsa gerek. nk rivayetlerin arasn telif ediyor. Yazlmasn inkr ediyordu. Bazlar bunu Kur'an'dan olduunu inkr ediyor eklinde anladlar. Rivayetin ibaresine bak: "Onlar Mushafndan kazd ve skat
etti." Kad yaz'a gre de byledir, o, bunlarn Kur'an'dan olduklarn deil,

yazlmasn inkr ediyordu. stinsah iine kadar bu fikirde idi. Sonra umumun
102
OSMAN KESKOLU
dediini o da kabul etti. nk bni Mes'ud'a gre snnet olan ancak Resulllahn yazlmasn emrettiklerini yazmaktr. Halbuki muavvazateynin yazlmasn emrederken iitmemi ve yazdrrken grmemiti. te iin iinden kmak iin en emin yol Baklln'nin dedii bu tevildir. Bu, Kur'an'n shhatna ve tevsikna, tahriften zare olduuna, Kur'an umuruna ne kadar ehemmiyet verildiine bir delildir. Ashab bu hususta ok titiz davranyordu. Bilhassa Fatiha hususunda nisbet olunan kavil ne yersizdir. Fatiha be vakit namazda okunan bir sre olduundan onun etrafnda pheye drmek pek garazkrane bir iftiradr. Bu hususta ihtilaf olsa hret bulurdu. Kur'an cem'olunurken, istinsah edilirken kibar ashab sa, ii iln ettiler, bni Mes'ud'un byle bir itiraz duyulmad. Bunlar sonradan uydurulmu garip rivayetlerdir. Zndklar bunlar maksad mahsusla ortaya atmlardr. Yukarda bni Mes'ud'un Mushaf- Osman'a itaat etmelerini Kfelilere tavsiye ettiini nakletmitik. bni Mes'ud'dan doru olan o rivayettir. bni Kuteybe (H. 276/M. 889) "Mkill-Kur'an" nam eserinde diyor ki: "bni Mes'ud, Fatihay skat etmitir. nk Kur'an deffeteyn arasna ek ve nisyan, ziyade ve noksan korkusundan dolay topland. Halbuki Fatiha Sresi iin byle bir tehlike varid deil. Namazda daima okunuyor. Ksadr, herkes onu belliyor. Artk onda da phe edilecek deil ya." bni Hacer de (H. 852/M. 1448) Ebubekir Baklln'nin (H. 403/M. 1012) yukarda geen telifini makul gryor: Yazmay inkr ederdi, Kur'an'dan deildir, demiyordu. Onun gr yle idi. Onlar biribirlerinin gr ve kanaatlarna hrmet etmesini bilirlerdi, yle senetsiz, sepetsiz sz sylemezlerdi. Bu hususta sz sahibi olanlara ittibadan baka are yoktur. Ashab, Kur'an' Resulllahtan telkki etmitir. Bu hususta onlar rey sahibidir. Osman'n heyeti ne yaptysa onu kabul ettiler. nk, Kur'an', Sahibi Vahiyden telkki eden en salhiyetli adamlar bu ii yapmt.
te baz rivayetler Osman'n Mushafnda byle ziyade bulmaya alrken, dier bir rivayet de onda Kunut Dualarnn olmamasn bir noksan saymaya urar. Mushaf olan ashabdan birisi de bey Bini Kab'dr. O da Mushafna Kunut Dualarn yazmt. Halbuki bunlar Osman'n Mushafnda yoktur. Dualar unlardr: "Allahmme inna nestainke ve Nestafirke ve Nestehdke ve n'min bike ve Netub ileyke ve Netevekkel Aleyke ve Nsn Aleykel-Hayre Kllehu Nekrke Vel Nekfrke ve Nahleu ve Netrk Men Yefcrk.'' "Allahmme yyake na'bd veleke Nusalli ve Nescd ve leyke Nes'a ve Nahfid Nercu Rahmeteke ve Naha Azbeke nne Azabeke Bilkffari Mlhik."
KUNUT DUALARI
103
Hanefiyenin Kunut Duas byledir. afiilerin ibreleri daha bakadr. te bey Bini Kab bunlar Mushafnn sonuna yazm. Bylelikle onun Mushafnda 115 sre varm. Fakat bu rivayet o kadar zayftr ki, zerinde durmaya bile demez. Tenkid bile tamaz. Bunlar (Sbhneke, Et-Tahiyyat, Allahmme Salli Al) lar gibi dualardr. bey istinsah heyetinde idi, Kunutlar dua kabilinden yazd phesizdir. Eer Kur'an'dan olduunu iddia etse heyette bunun mnakaas yaplrd. Halbuki byle bir ey yoktur. Kunut dualar Hanefiyyece Vitir namaznda okunur, afiiler sabah namaznda da okurlar. Bunlar Hadisle sabittir. Kur'an'dan olduunu hi bir mezheb iddia etmemitir. bey Mushafna yazmsa dua diye yazmtr. stinsah heyetinde bulunduktan sonra bu hareketini tashih etmitir. Eskiden grenler, rcuundan haberi olmayarak yle rivayet etmi olabilirler. Bu da bir ihtimaldir. Bu gibi garip rivayetler nasl kyor, insan hayret ediyor. Mesel Hazreti mer, Kunut okunurken Besmele ekmi. Hemen diyorlar ki: "Besmele ekmesinin hikmeti ve sebebi bunun Kur'an'dan oluundandr." Bu doru bir iddia olamaz. Baka eye Besmele ekilmez mi? Bunu Hazreti Ali'ye de nisbet ediyorlar. Halbuki byle bir ey yoktur. Bu gibi zayf rivayetler slmn parlak satrlar arasna kartrlmtr. Bunlar yanl eylerdir. Kad Ebubekir Baklln (H. 403/M. 1012), "'caz Kur'an" da bu meseleye temas ederek: "Peygamberin hutbeleri, nmeleri, mensur kelm ile Kur'an'n nazm arasnda farklar grrz. Fakat Resulllah, Arab'n en fasihi olduundan onun kelmnda da i'caz vardr" dedikten ve bni Mes'ud'un muavvazateyn, bey Bini Kab'n Kunut Dualar hakkndaki rivayetlerini naklettikten sonra diyor ki: "Bu hususta rivayet olunanlar haberi vahittir, bu gibi yerlerde haberi vahit delil olamaz. bni Mes'ud herkes ezbere bildiinden yazmyordu. bey de onlar Mushafnn arkasna yazm. Grenler Mushafna yazm diyorlar. Cahiller ii kartryorlar." leride tahrif meselesi bahis mevzuu olurken daha' etrafl grmek zere burada bu bahsi Rafi'nin u szleriyle bitirmek istiyorum. Rafi bu ihtilflar saydktan sonra diyor ki: "Bunlar yazdk, hepsini getirdik. T ki ne kadar az olduklarn bilsinler ve sonra birbirini tutmaz, biribirine uymaz rivayetler arasndaki ihtilaf da grsnler. Eer byle bir ey olsayd Kur'an cemi' ve istinsah olunurken kibar ashab susmazlar, ihtilaflar hret bulurdu. Halbuki, byle bir ey yoktur. olmu bitmi, itiraz sesi duyulmam. Bu garip rivayetlerin nasl hsl ve ne yolda bize vsl olduunu Allah bilir. bni Mes'ud'un, bey Bini Kab'n ve filann hata etmeleri istib'ad olunmaz. Zanda hat edebilirler. Onlara, Aie'ye ve mer'e, bu dine hile iin iftira edip onlarn azndan yalan
104
OSMAN KESKOLU
uydurulmas uzak grlmemeli. Bunlar da o kabilden olabilir. Biz Kur'an'dan bir ey gitti, veya Kur'an'dan olan bir ey kald denilmesini btn varlmzla menederiz. Bu hususta istedikleri kadar tevil yapsnlar, hatta rivayeti Cibril ve Mikil'e isnad etseler bile."(33)
(33) M.S.Raf: 'cazl-Kur'an, Kahire.
SRE ve AYETLERN TERTB

Mushaf erifi elimize alp ayoruz. "El-Hamd Lil-lhi Rabbil-lemn" ile balyor. "Minel-Cinneti Ven-ns" diye sona eriyor. 114 sre sra ile dizilmi. Her sreninde yetleri birbiri ard sra tertiplenmi. Dnyann hangi kesinde olursa olsun, hangi mezhebden bulunursa bulunsun, btn Mslmanlarn Kur'an' ayn tertip ve ayn ekildedir. Arada zerre kadar fark yoktur. Halbuki Kur'an- Kerim, 23 Senede ksm ksm nazil olmutur. Bir ok sreler tam olarak birden vahyolunduu gibi, bir ksm da blk blk inmitir. Bir sre tamam olmadan dier bir srenin vahyolunduu, iki veya sreye ait yetlerin bir arada nazil olduu vkidir. Bugnk ekilde Kur'an'n yet ve sreleri ne zaman ve kimin tarafndan tertip olunmu, bu sra ile nazil olmayan yetler Mushaftaki tertibde nasl dizilmi, ite bunlar greceiz. Ulema, bilhassa Usul Fkhlar bu meseleyi etrafiyle inceleyip her eyi delilleriyle isbat eylemilerdir. Her eyden nce bilinmesi gereken nokta udur: Kur'an'm iki trl tertibi vardr. Biri yetlerin tertibi, dieri srelerin tertibi. yetlerin tertibi, ilm tabiriyle, ittifakan ve icmaan tevkifidir, yni vahye msteniddir. Bizzat Resul Ekrem tarafndan, nazil olduu vakit bu ekilde tertip olunmutur. Bunda hi ihtilf yoktur. nk Resul Ekrem u yeti, u ve u yetleri muhtevi olan srenin urasna yazn diye vahiy ktiplerine emrederdi. Onlar da o tertib zere yazarlard. Bylece bir srenin yetleri vahyolunurken daha Sahibi Vahiy tarafndan Cibril'in talimi zere tertip edilmitir. Bunda asla ihtilaf yoktur. Kur'an ilimlerinden bahseden eserlerin en mufassallarndan olan "tkn" da Celleddini Syut diyor ki: yetlerin tertibi tevkifi olduundan icma mmet ve ittifak nusus vardr. nk tekrar tekrar getii zere bir yet nazil olunca Hazreti Peygamber vahiy ktiplerine: "u yeti, u ve u yetleri havi olan srenin urasna yazn" diye gsterirdi.
106
OSMAN KESKOLU
Osman Bini Ebil-As'dan yle rivayet olunuyor: "Resulllahn huzurunda oturuyordum. Gzlerini dikti bakt, sonra dedi ki: "Bana Cebrail geldi ve u yeti, u srenin u mahalline koymam emir buyurdu: "Innal-lahe ye'mr bil'adli vel-ihsani ve itaizil-kurb..." yetlerin tertibinin tevkifi olduu, vahye msteniden yapld mmet arasnda ittifakidir. Hazreti Peygamberin hayatnda hfzan yaplan birinci cemi'de, Ebubekir zamannda kitabeten yaplan ikinci cemi'de, Osman zamannda yaplan istinsahta yni nc cemi'de, ayn tertip muhafaza olunmutur. Demek Kur'an'n yetlerini tertip eden Peygamberdir. Ebubekir ve Osman o tertibe riayet etmilerdir. Buhari, Abdullah bni Zbeyr'den unu rivayet ediyor: Hazreti Osman'a dedim: "Vellezine yteveffevne minkm" yetini dier bir yet nesih etti. Onu niin yazyorsunuz? Osman da: ''Ey kardeim olu, onda hi bir eyi yerinden bozamam" dedi. Mslmanlar Kur'an' be vakit namazda okurlar. Namazda yalnz yetlerin deil, srelerin bile tertip zere okunmas lzmdr. Fkh kitaplar bu hususta gereken malmat ve izahat vermektedir. O tertibe riayet etmemek mekruhtur. Demek muayyen bir tertib var ki ona riayet etmek icabediyor. Resulullah cemaatla namazlarda uzun sreler okurdu. Eshab da bunlar daima dinler ve duyard. Bylece yetlerin tertibi hakknda malmatlar vard, bir fikir edinmilerdi. u rivayete dikkat edin: Zeyd Bini Sabit'in bakanl altnda alan heyet yazarken bir yette tahkiki icabeden bir ey oldu mu, sahifelerde ak yerler brakrlard. Hazreti Osman ve Hazreti mer'e sorarlard, ii tahkik ettikten sonra o ak braklan beyaz yere yeti yazarlard. Demek yetlerin tertibi belli ki o sray bozmuyorlar, her birinin yeri var ki ak brakyorlar. Kelimenin nasl yazlacan tahkik ettikten sonra onu belli yerine yazyorlar. Bu i ancak muayyen tertipte yaplr ve herkese malm olan da ite budur. Bunda icma' vardr. Her srenin yetleri o kadar muhkem bir surette tertip olunmutur ki, bundan daha mkemmeli tasavvur olunamaz. Kur'an'n tertibi, Sahibi Vahye aittir. Hazreti Allah diyor ki: "nne aleyna cem'ahu ve Kur'anehu, yani: Kur'an 'n cem'i ve tilveti bize aittir." Kur'an'n cem'i onun bir kl halinde bir araya toplanmas, yetlerinin tertibidir. Btn rivayetler bunu gsterir, Kur'an- Kerim, hadiselere, vakalara gre ksm ksm nazil olduundan bir sre tamam olmadan baka sreden yetler inerdi. Muhtelif srelerin muhtelif yetleri muhtelif zamanlarda inmitir. Hele uzun sreler, bir mevzua ait yetler birden inmi deildir. Bu hususta muayyen bir kaide tesbit olunamaz. Bu ancak vahiy ile bilinir. Onun iin vahiy gelince
yetin nereye yazlaca da iaret olunurdu. Kitabn tertibi vahye gredir. Bu
107
hususta baka sz yoktur. Hatt secavend(34) iaretleri ve duraklar da tevkifidir. Peygamber nerede durdu ise orada durulur. Duraklar yetlerin sonu demektir. Buras tam cmle demek deildir. Bir yette bir ka cmle olabilir. Celleddin Syuti, Begavi'den naklen unu sylyor: "Begavi "erhusSnne" de demitir ki: Ashab Kur'an' deffeteyn (Mushafn iki yandaki kapaklar) arasna ziyade ve noksansz olarak Resulullaha nazil olduu gibi toplamlardr. Peygamberden iittikleri gibi hi bir ey takdim ve tehir etmeden yazmlardr. Resul Ekremden duymadklar bir tertibe koymulardr. Resulullah, bunlar ashabna talim ve telkin ederdi. Kur'an- Kerim yetleri bugn Mushaflarmzda olduu tertip zere nazil olduka sralanmtr. Bunu ona Cibril gstermitir. Her yet nazil olunca bu yet u srenin, u yetinin arkasna yazlacaktr, diye iaret ederdi. Yine sabit olmutur ki, sahabe, Kur'an' bir yere toplamaya sy ve gayret gstermitir. Yoksa yeni bir tertibe sokmamlardr. nk Kur'an Levhi Mahfuzda tertip zere yazldr. Allah Tel onu semai dnyaya toptan inzal etmitir. Sonra oradan ihtiyaca gre ksm ksm nazil olmutur. Nzul tertibi tilvet tertibinden bakadr."(35) Yine Usul Fkhta uzun boylu mnakaa ve izah olunduuna gre srelerin tertibi de sahih olan rivayete gre tevkifidir. Vahye msteniddir. Resulllah tarafndan gsterilmitir. bni Atiyye der ki: "Srelerin bir ounun tertibi Resulllahn hayatnda belli idi. Seb'i Tval, Hmimler, Mufassal gibi tbirler var. Bunlar eserde vardr. Syut, tkan'nda diyor ki: "Gnln daha ok yatt cihet, Beyhak'nin de zahip olduu gibi udur: Srelerin tertibi de tevkifidir. Ancak Bera' ve Enfal mstesna." Bazlar srelerin tertibi ashabn itihadiyledir diyorsa da bu rivayet birinci rivayetle telif olunur. yle ki: Resulllah: "Bu sre u sreden evveldir, u sre ondan sonradr" diye gsterirdi. Bu muhakkaktr. Bu hususta bir ok rivayetler var. Hazreti Peygamber bunlar eshabna retir ve gsterirdi. Ancak Kur'an o tertip zere yazlarak sralanm deildi. Yazan heyet cem'ederken Resulllahn iaret ve irad buyurduklar zere o tertipte yazmlardr. Peygamberden aldklar talimat zere yapmlardr. Hafzalarda ve kalblerde tertibi Resulllahn iradiyle belli idi. Heyet o belli tertip zere yazd. Heyet tertip etti, rivayetlerinin maksad budur. Baz eshab bunu kendiliklerinden yapmadlar; Resulllahn tertibinin nasl olduunu aratrdlar, yle yaptlar. Bylelikle her iki kavlin arasn bulmak mmkndr. Yni hangi sra ve tertip zere olduklarn gsteren, reten Resulllahtr, o gsterilen tertipte yazan, ii yapan heyettir. in dorusu
SRELERN TERTB
(34) Secavend: Kur'an' iyi, dzgn ve hatasz okumak, yerli yerinde durmak veya birletirmek iin (35) C. Syut, "El-tkan fi Ulmil-Kur'an; c. I. s. 63.
baz iaretler konmutur ki bunlara secavend denir. Bir nevi noktalamadr.
108
OSMAN KESKOLU
da budur. Yoksa esbabn itihadiyle sreler tertiplenmi deildir. Onun iin diyorlar ki: "Srelerin tertibi de tevkifidir, itihad deildir." Hazreti Abdullah bni Abbas'tan naklolunan u rivayet hem heyetin iini izah etmek, hem de bu hususta ok ak bir fikir vermek bakmndan ehemmiyetli olduu iin onu yazmadan geemiyeceim: Hazreti Abdullah Bini Abbas diyor ki: Hazreti Osman'a sordum: "Niin mesaniden olan Enfal sresi le yzlklerden olan Bera' sresini yanyana getirdiniz ve hem neden aralarna "Bismillahirrahmanirrahim" yazmadnz ve onu Seb'i Tvale koydunuz?" dedim. , Hazreti Osman cevabnda dedi ki: Resulllaha ok yetli sreler inerdi. Ona bunlardan biri nazil olunca vahiy yazan ktiplerden bir kan arr ve u yetleri de kendisinde u ve u yetler bulunan sreye yazn diye emir buyururdu. Enfal sresi Medine'de ilk nazil olanlardandr. Fakat mevzular birbirine benzer, bunun anlattklar, onun anlattklarna yakn. Bana yle geldi ki bunlar birbirine baldr. Resulullah da bu srenin ondan olup olmadn bize beyan etmeden irtihal buyurdular. te bu sebepten dolay onlar birbirine yakn koydum ve aralarna da "BismillahrRahmanirrahim" yazmadm. Onu Seb'i Tvale koydum." Grlyor mu? Ne kadar dikkat ve itina ile yaplyor. Resulllahn sreleri beyan buyurduu aka grnyor. Heyet yalnz beyan buyurulmayan Enfal ile Bera'y yanyana getiriyor. Yukarda Syut ve Beyhak bunu sylemilerdi. Heyetin yaptna itiraz hakk eshabdan alnm deil. Bu niin byle deyip soruyorlar. Eer yanl bir ey varsa hemen tashih ederler. Nasl ki bni Abbas da: ''Niin byle yaptnz?" diye soruyor ve Hazreti Osman'n hakl izah karsnda hakk anlyor ve susuyor. Ne yazk ki, mnakaa hastalna tutulup hakk ve hakikati aramak maksadiyle deil de her eye burnunu sokmak daiyesiyle hareket edenler, yerli yersiz yaygara koparyorlar, Mushafn tertibi hakknda sze karyorlar. 15 asr evvel bu iin iinde bulunanlarn bilemedikleri eyleri onlar bilmek dvasna kalkyorlar. Halbuki mesele gayet cidd ve ilmi usulde yaplmtr. bni Abbas ile Hazreti Osman arasndaki muhavereye baksnlar da, 15 asr evvel ne ilm yoldan yrdklerini, mnakaa usuln grsnler de utansnlar. Bu rivayetten de anlyoruz ki srelerin tertibi de tevkifidir, Peygamberin beyan ve iradiyledir. Bunun baka trls olamaz. Kur'an' ezberliyen, onu hatmeden ashab, bu ii tertipsiz nasl yaparlard. Hem srelerin birbirine balants aada gelecei vehile ok yksek bir remz ve mn tar. Biten srenin sonu balayan srenin bana en bedii bir ekilde balanr, aralarnda mnasebet vardr. Birbirine en muhkem ekilde raptolunmutur. Ayetler ve sreler birbiri ardsra yle salam bir ekilde, bedii bir tarzda sralanmtr ki, onlar asla yerinden oynatmaya gelmez. Onlara bu tertibi veren Allahu Zlce-
109
laldir. Srelerin tertibinde uzunluk ve ksalk gzetildii gibi mevzu itibariyle de birbirlerine kenetlenmilerdir. Ayetlerin, kelimelerin, hatt harflerin ve harekelerin tertibi en bedi' bir ekildedir, yksek bir henk verir. Bu tertip ancak, ilmi her eyi muhit olan Allahn eseridir. Buna beer fikri nfuz edemez. nsanlarn mahsul olan eylerde byle yksek henk grlemez. Asrlarca ilenmi kaidelerin yardmiyle yapldklar halde muayyen bir seviyeyi aamazlar. Kur'an ise hi bir kaideye tbi deildir. Her eyin stndedir. Kelam lhi ile beer kelm arasndaki fark meydandadr. Kur'an'n sadas, ufuklarn maverasndan, sonsuz mavi gklerin tesinden, her eyin stnden gelen ve daima stn kalan bir sadadr. Allah Kelmdr. Hangi yetine baksan yksek bir i'cazn, cazibeli bir hengin seyrine dalyorsun ve hayran kalyorsun. Onun tertibi de, tilveti gibi hotur. Kur'an- Kerim akaid, ahlk, ahkm, ictimai nizam vesaireyi havi olup tlvetiyle de teabbd edilir. Namazda ve namaz dnda daima okunur. Bir oklar tarafndan ezberlenmitir. Tertipsiz ezber olur mu? Tertibi yoksa hangi sraya gre ezberliyecek ve okuyacak? ''Namazda falan sreyi okurdu" diyoruz. Srelerin tertibi zere okunmas lzmdr. Fkh kitaplar bu hususta izahatla doludur. Hangi namazda hangi sreler okunaca gsterilmitir. Seb'i Tval, yzlkler, mesani, mufassal gibi tbirler var. Mesel: Hcurattan Buruca kadar Tvali Mufassal denir, Burucdan Lemyekne kadar Evsat Mufassal, oradan sona kadar da Ksar Mufassal denir. Sabah ve le namazlarnda Tvali, ikindi ve yats namazlarnda Evsat, akam namaznda da Ksar okumak mstehabdr. Hazreti mer'in Ebu Musa El-E'ari'ye yazd mektup ta byledir. Bunlar eserden alnan tertiplerdir. Tertip olmasa hangi sreden sonra hangisi okunaca nereden bilinsin? Halbuki takdim, tehir mekruhtur. Btn nakli deliller Kur'an'n Resulullahn hayatnda tertip edildiini gstermektedir: Buhar, Bakara Sresinin fezailinden bahsederken u hadisi rivayet ediyor: Resul Ekrem buyuruyor ki: "Her kim Bakara Sresinin son iki yetini her hangi gece okusa, bunlar ona yeter.'' Demek Bakara Sresi tertipli ve eshab da bu tertibi biliyor ki, sonundan iki yet deyince onlarn hangi yetler olduunu anlyorlar. Eer tertip olmasa son yet denmezdi. Bunlarn hangi yetler olduu bilinemezdi. Bir ok hadislerde namazda sra ile okunan sreler saylyor. Bunlar bugnk tertiptedir. te Kur'an'n tertipli olduu byle gne gibi ikrken msterikler bu meseleyi dile dolayp ters gstermeye alrlar. Kimisi Kur'an'n bugnk tertibini beenmez, kimisi tertibe sonradan sokuldu iddiasn ortaya atar. rk rivayetleri ele alp doru rivayetlere arka evirirler. Tenakuza
derler. W.Muir, Muhammed'in Hayat (Life of Mohammed) unvanl eserinin

metninde, Kur'an'n tertipsiz olduunu sylerken eserinin hiyesinde insafa
110
OSMAN KESKOLU
gelerek Asr Saadette btn Kur'an' ezberden okuyan kurrann bulunduunu anlatr, Hele E. Dermenghem, tertip hakknda ok haksz szleri sarf eder. "Kur'an'n Asr Saadette kmilen ezberlendii inkr kaabil olmayan bir hakikattir." Bunu kabul etmeyen yoktur. Hem yzden fazla yetlerden mteekkil olan sreleri, yetleri tertipsiz olduu takdirde ezberlemeye imkn var mdr? Bu akla sar m? Bunlar tertipsiz olsa ve tertipsiz ezberlenebilecei kabul edilse bile herkesin bu yetlere kendi keyfine gre bir tertip vermesi icabeder. O zaman ortaya pek muhtelif tertipler kar. Halbuki byle bir ey yok. Btn eshabn okuduu Kur'an, ayn Kur'an'dr. Eshabdan biri Kur'an okurken bir yeti takdim veya tehir etse yanl tashih olunurdu. Demek tertip var ki, o tertip bozulunca herkes farkna varyor. Eer tertip olmasa herkes aklna geldii gibi karmakark okuyacak ve kimse kimseyi tashih edemiyecek. 6236 u kadar yetin tertipsiz ezberlenmesine imkan var m? Ezberleme deyince behemehal tertip vardr. Tertipsiz ezber olamaz. Hfza sra ile okur. Kur'an'n Resulllahn hayatnda tertipli olduu hi phesizdir. Elimizdeki Mushaf erif, Hazreti Peygamber tarafndan tertip olunduu ekildedir. Kur'an- Kerim'in tarihini kartr, dikkatle gzden geir. Bir yetin yeri deitirildiine dair hi bir kayt bulunamaz. Mushaf erif, Resul Ekrem tarafndan Vahyi lhiye tevfikan tertip olunan Kur'an'n ayn olduu her nevi phenin fevkinde kalr. Bugn drtyz milyon islm leminin hrmetle el stnde tuttuu Mushaflar, birbirinin ayndr. ii olsun, Snni olsun, hangi mezhepten bulunursa bulunsun her Mslmann Mushaf birdir. Bir kelime ziyade ve noksan fark grlemez. Hazreti Ebubekir zamannda cem' olunup Hazreti Osman tarafndan istinsah olunan Kur'an nshasnn imls bile muhafaza olunarak bugne kadar aynen gelmitir. Elimizdeki Mushaf ite odur. Ebubekir zamannda Kur'an'n cem'i ii sk bir kontrol altnda yapld. Onda bir deiiklik ihtimali yoktur. Herkesin gznn nnde yapld. Eer br noksanlk olsa eshab derhal tashih ederdi. Hazreti Osman istinsah ettirirken de kibar eshabn ou sa idi. stinsah heyeti kk bir deiiklik bile yapmad. Yapamazd. Hazreti Osman'n yukarda geen szlerinden anlyoruz ki, onlar Resulllahn talimat ve iradna gre hareket ettiler. Bunun dna kmadlar. stinsah heyeti Kur'an umurunu bilen en salhiyetli kimselerden kurulmutu. O zaman siyasi ihtilaflar kmaya balamt. Hi bir kimse Hazreti Osman'n devrinde Kur'an'da tahrif yapldn iddia edemedi. Hazreti Osman'a kar sylenen sz onun bir takm kraetleri menetmesinden ve halk bir Mushaf etrafna toplamak iin bozuk imll Mushaflar ortadan kaldrmasndan ibarettir. Kur'an'n tertibine ve istinsahna gelince bu hususta Osman'n aleyhinde bulunan yoktur. Hazreti Osman'n iini btn ashab, Mslmanlar tasvip ettiler. Hazreti Ali: "Eer onun yerinde olsaydm ben de aynsn yapardm." demitir.
111
Kur'an'n srelere blnmesi Ve srelerine isim verilmesi de bizzat vahiy sahibi tarafndan yaplmtr. Hadsi eriflerde srelerin adlar zikrolunur. Fatiha sresi, hls sresi, Ysin sresi, Kevser sresi gibi. Srelerin blnmesi ve onlara ad verilmesi Peygamber Efendimiz tarafndan yapldnda hi bir phe ve en ufak bir ihtilaf yoktur. Filan srenin u ve u yetleri diye srelerin isimleri bir ok rivayetlerde geer. mm Buhari rivayet ediyor: Abdullah bni Mes'ud bir gn namaz klarken Enfal sresinin krk yetini okumutur. Fethl-Bari (H. 852/M. 1448), bni Mes'ud'un hangi yetten balyarak hangi yette bitirdiini anlatr. Demek srelerin adlar ve yetlerin saylar ve tertipleri belli imi. Buna benzer rivayetler, namazda u srenin, u yetleri okundu kabilinden nakiller pek oktur. Demek srelerin yetlerinin tertibi ve isimleri Peygamber tarafndandr. Kur'an'n Allah indinden vahyolunduunu kabul etmeyen msterikler, phesizdir ki tertibinin de tevkifi olduunu havsalalarna sdramazlar. Bu hususu onlarla mnakaa edecek deiliz. Hristiyanlarca sa, Allahn olu olduundan vahyi yoktur. Allah cesedi sa'ya girmitir. nsandan Peygamber deil ki ona vahiy gelsin. Onun iin vahiy meselesine Hristiyanlar akl yattramyorlar. Onlarn iine karacak deiliz. Yeter ki onlar da, bizim Kur'an'mzn tertibine karmasnlar.
SRELERN SMLER
Yukarda gerek yetlerin ve gerekse srelerin vahyin iaretiyle tertip olunduunu grdk. imdi de bunSrelerin Tertibi Arasndaki larn birbirine nasl muhkem bir ba, salam bir Yksek Ahenk ve Metin Ball mnasebet, yksek bir henkle balanp perinletiini grelim. Medine'de tamam olmu sreler var. Onun iin srelerin nzul tarihine gre tertip olunmas o kadar fazla bir ey ifade etmez. yetleri ise nzul srasiyle tertip edince Kur'an'n kl halindeki btnl, yetler arasndaki ballk zlr. Onun iin en doru olan tertip yaplmtr. Kur'an'n nzul zamannda yaayan eshab bu ii herkesten iyi biliyorlard. Nerede, ne mnasebetle nazil olduklar pekl malumlaryd. Bu hususta sz onlarndr. Hazreti Ebubekir ve Hazreti Osman zamanlarnda heyete yaplan cemi' ve istinsah ileri hepsinin elbirliiyle
SRELERN MNASEBETLER
yapld. Hazreti Ali, bey Bini Kab, Abdullah bni Mes'ud, Abdullah bni
Abbas gibi kibar eshabn tertiplerinin baz uymayan yerleri vard. Syut (tkan)'nda. nzul srasna gre yaplm tertiplerden mhim bir ksm zikretmitir. Abdullah Zincan Tarihi Kur'an'nda. bu Mushaflarn ve Cafer Sadk'n Mushafnn tertiplerini gstermektedir. Bunlarn arasndaki ufak tefek farklara gelince bunun sebebi udur: Her sre birden nazil olmu deil. Bir ka srenin yetleri birden iniyor. Bir srenin nzul balamken o tamam olmadan
112
OSMAN KESKOGLU
arada baka sre veya baka sreye ait yetler iner. imdi o srenin nzule balad zaman itibar edenlerce o evvel olur. Sonunu itibar edenlerce ise sonraki olur. te bylece ban ve sonunu itibar etme sebebiyle nzul srasnda baz ihtilaflar grlmtr. Nzul tarihine gre Mushaf tertip edenlerin maksad ortaya yeni bir tertip karmak deildi. Yalnz anlamaya kolaylk olsun diye yaplmtr. Yoksa byle tertipleri Mslmanlar arasnda yaymak gayesi gtmyorlard. Nsih ve mensuhu kolayca ayrmaya yardmc olsun diye yaplmtr. Mesel byle nzul srasiyle tertip yapanlardan birisi Hazreti Al'dir. Bu umum tertibi kabul etmemek saylmaz. Hazreti Ali, Hazreti Osman Mushafna aykr bir tertip ortaya atmak iin bunu yapm deildir. Snn ve ii bu hususta mttefiktir. Hazreti Ali, Mushaf Osman' takdirle karlamtr. Hatt Kur'an istinsah olunurken bu ie nezaret edenlerdendi. Eer bugnk tertibe muhalif olsa bu ii deruhte etmez, itirazda bulunurdu. O nzul tarihine vkf olduundan srf tarihe yardm maksadiyle bunu yapmtr. Bugnk tertibin Resul Ekremin tertibi olduunu herkesten iyi biliyordu. Hazreti Ali, hakk mdafaadan ekinmeyen, bu hususta kellesini koltuuna alan bir zatt. Ebubekir ve Osman zamannda yaplan cemi' ve istinsah iinde bir kusur grse onu sylemekten niin ekinecekti? Tarih byle bir ey kaydetmiyor. Haydi o zaman itiraz etmedi, diyelim. Ya kendisi Halife olunca istediini yapamaz myd? Anlalyor ki Kur'an- Kerim'in bugnk tertibine onun hi bir diyecei yoktu. Hazreti Osman'n iini herkes beenmiti. Gerek srelerin ve gerekse her sreye ait yetlerin tertibi Resul Ekrem tarafndan yapld hi phesizdir. Bu i tevkifidir. Vahye dayanr. Baka trls olamaz. Aradaki mnasebet ve alkay Sahibi Vahiy bilir ve gsterir. Sreler ve yetler arasndaki tenasp son derece canldr. Bu hususta yukarda mnasebet dtke misaller ve rnekler verdik. Burada da bir tanesini zikredelim: Mesel: Bakara Sresindeki ribaya dair olan yet, sadakaya ait olan yetleri takibeder. Bunun sebebi udur: Sadakaya dair olan yetler ile riba yapmann gnah olduunu anlatan yetler fukara lehinde olan yetlerdir. Bunlardan maksad hep fakirlerin halini slah iindir. O gnk ictima artlar bu iki nevi yetlerin birlikte nzulne msait deildi. Ribay menetmeden nce itimai heyeti hazrlamak gerekti. Onun iin manaca, konuca ve gayece birbirine bal olan bu iki yet ayr ayr zamanlarda nazil olmutur. Fakat mevzular birbirine yakn olduundan tertipte yanyana yazlmlardr. Bunu yapan Resul Ekremdir. Btn rivayetlerden ve grdklerimizden anlyoruz, ki Kur'an'n tertibi son derece mkemmeldir. Bunu biraz daha izah edelim: Ak ve berrak bir gecede gkyznde parldayan yldzlara bakyorsun. teye beriye rastgele serpilmi, gelii gzel oralara
KUR'ANI KERM BLGLER
113
dmler gibi. yle tabur halinde srada dizili deil. Kibrit ubuklar gibi istif de edilmemiler. Darmadank. Fakat bunlarn aralarnda yle bir ince nizam ve henk var ki, birinin mahrekinden kmas, medarndan kk bir inhiraf dalmasn mucip oluyor. Senin gznle tesadfe bal, gelii gzel sralanm gibi grnen bu gezen ve duran yldzlar arasnda yle bir henk ve nizam var ki, insan hayran oluyor. Bunu bize kim haber veriyor? Heyet ilmi erbab, astronomi mtehasss. O iten anlayan o. Bu ince nizam onun teleskopu gryor ve gsteriyor. ihtisas meselesi. Bu hususta sz heyet liminin. te Kur'an'daki yetlerin ve srelerin arasndaki ince nizam ve gzel insicam da bu ilmin erbab biliyor. Bize den onlarn haberlerine kanmaktr. Nasl ki yldzlarn nizam hususunda kozmorafya ilmine inanrsak. Bu hususta da i ihtisas meselesidir. yle arapa bir kelime bilmeden, slmn elifinden haberi olmadan veya sadece d renip fakat ruha nfuz etmeden Kur'an'n tertibi aleyhinde sz sylemek akl kr deildir. Harekeli Mushaf yznden okuyamyan birisi kalkar da bunlardan dem vurursa ne demeli? lim bu gibi eylerden uzaktr. in garibi hem ihtisas devrindeyiz diyoruz, hem de anlamyacamz eylere karyoruz. Nasl olur? Asrmz ihtisas asrdr. yle de olmaldr. Bir i ehlinden bakasna braklrsa, o iin kymetini bekle! Trk Edibi Kni Efendi, Kur'an srelerini tertip srasiyle takip ederek gzel bir ina yapmtr. Kad Iyaz'n da sreleri tertip srasiyle zikrederek arapa bir duas vardr. Endlsl air bni Cabir ise sreleri tevriye yaparak manzum bir naat erif yazmtr. Merakllar onlara da bakabilirler. Bunlarn n de Bursal Mehmet Tahir Beyin (Delilt-Tefasir'inde bulabilirler. Evvela Kur'an- Kerim'deki srelerin tertip srasyla bir cedvelini grelim. 114 sre yle sralanmtr. Srenin sra rakkam hizasna nzul sra rakkamn koyuyoruz ve her srenin yetlerinin saysn da iaret ediyoruz:
114
OSMAN KESKLU
SURELERN SM VE BALANGI AYETLERNE GRE FHRST
115
116
OSMAN KESKOLU
117
118
KURANIN SMLER
OSMAN KESKOLU
Kur'an- Kerim'in en mehur 4 ismi vardr: Kur'an, Kitab, Zikir, Frkan. Dier isimleri bu 4 ana isme baldr. Kur'an- Kerim'de geen dier isimlerin bazlar unlardr: Nr, Hd, Hakm, Beyan, Mev'za, Bel, ifa, Rahmet, Rh, Hak, Adl, Mecd, Aziz, Kerm, Mbrek ve saire. Mevzt'l-Ulm, bu isimleri 55 kadar sayar ki, bunlarn bazs sfat kabilindendir. Sre srasn ve yet adedini gsterir cetvel
Sre Nzul No. Sras Sre
CETVEL: 1
Nzul Sras Sre
Ad
Fatiha Bakara l-i mrn Nisa Mide En'm A'rf Enfl Tevbe (Bere) Ynus
yet Says
Sre
No.
37 38 39
40
Ad
Sfft
yet Says
1 2 3
4
5 87 89
92
7 236 200
176
56 38 59
60
Sd
Zmer Gfir (M'min) Fussilet ra Zuhruf Duhn Csiye Ahkf Muhammed (Ktal) Fetih Hucurt
182 88 75
85
5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35
112 55 39 88 113 51 52 53 96 72 54 70 50 69 44 45 73 103 74 102 42 47 48 49 85 84 57 75 90 58 43
Hd
Ysuf Ra'd brahim Hicr Nahl sr Kehif Meryem Th Enbiy
Hac
M'minn
Nr
Furkn uar Neml
Kasas
Rm
Ankebut Lokman Secde Ahzp Sebe' Ftr (Meiike)
36
41
Yasin
120 165 206 75 129 109 123 111 43 52 99 128 111 110 98 135 112 78 118 64 77 227 93 83 69 60 34 30 73 54 45
41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53
54
55
56
57 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71
58
83
72
61 62 63 64 65 66 95 111 106 34 67 76 23 37 97 46 94 105 101 91 109 110 104 108 99 107 77 2 78 79 71
Kf
Zriyt
Tr
Necm Kamer (Sa) Errahmn Vaka Hadid Mcdele Har Mmtehine
Saf
Cumua Mnafikn Tegbn Talk Tahrim Mlk (Tebreke) 1 Nun Vel Kalem
Hkkah
54 53 89 59 37 35 38 29 18 45 60 49 62 55 78 96 29 22 24 13 14 11 11 18 12 12 52 52 44 28
30
Meric
40
Cin
Nuh
28
119
20 56 40 31 50 40 46 42 29 19 36 25 22 17 19 26 30 20 15 21
73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93
3 4 31 98 33 80 81 24 7 82 86 83 27 36 8 68 10 35 26 9 11
Mzzemmil Mddesir Kyameh nsan Mrselt Nebe'(Amme) Nzit Abese Tekvir infitar Mutaffifin nikk Brc Trik A'l Giye Fecr Beled ems Leyl Duha
11
12 28 1 25 100 93 14 1oo 101 30 102 16 103 13 104 32 105 19 106 29 107 17 108 15 109 18 110 114 111 6 112 22 113 20 114 21
94 95 96 97 98 99
nirah
Tin
Alak (kra') Kadir Beyyine Zelzele diyt Kria Teksr
Asr
Hmeze
Fil
Kurey Mn Kevser Kfirn Nasr Tebbet (Mesed) hls Felak
Ns
8 8 19 5 8 8 11 11 8 3 9 5 4 7 3 6 3 5 4 5 6
120
OSMAN KESKOLU
Nzul srasna gre tertiplenmi bir cedveldir. Umum mfessirlerce bu tertip kabul edilmitir ve Mushaflarda bylece iaret olunmutur:
CETVEL : 2
Nzul Sre Sras No. Sre Ad Nzul Sras 42 Sre No. Sre Ad Furkan Melike (Ftr) Meryem Th Nzl Sras Sre No. Sre Ad Nebe' (Amme) Naziat nfitar nikak
M e k k i l e r i n Ba
25 35 19 20 56 26 27 28 17 10 11 12 15 6 37 31 34 39 40 41 42 43 44 45 46 51 88 18 16
80 81 82 83 84 85 86
78 79 82 84 30 29 83
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28
96 68 73 74 1 111 81 78 92 89 93 94 103 100 108 102 107 109 105 113 114 112 53 80 97 91 85 95
Alak Kalem Mzzemmil Mddesir Fatiha Tebbet Tekvir A'l Leyl Fecir Duha erh Asr diyat Kevser Teksr Maun Kfirun
43 44 45 46 47 48 49 50 51 52
53
Vaka
uar Neml Kasas sr Yunus
Rum
Ankebut Mutaffifin M e k k i l e r i n sonu Medenilerin ba
87 88 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 100 101 102 103 104 105 106 107 108
2 8 3 33 60 4 99 57 47 13 55 76 65 98 59 24 22 63 58 49 66 64
Bakara Enfal Al-i mran Ahzab Mmtehine Nisa Zelzele Hadid Muhammed (Ktal) Ra'd Errahman nsan Talk Beyyine Hair
Hd
Yusuf Hcr En'am Sffat Lokman Sebe' Zmer Gafir (M'min) Fussiiet (secde) ra Zuhruf Duhan Csiye Ahkf Zariyat Giye Kehif Nahil
54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70
Fil
Felak
Ns
hls Necim Abese Kadir ems Bruc
Nur Hac
Mnafikun Mcadele Hucrat
Tin Kuray
Kria
29
30
106
101
71
72
71
14
Nuh
brahim
Tahrim
Tegabn

31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 75
Kyame Hmeze Mrselt
121
21
23 . Enbiya M'minun Secde 109
73 74 75 76 77 78 79
61 62 48
. 5
Saf
Cumua Fetih Maide Tevbe (Bera) Nasr (Son sre ve Medenlerin de sonu)
104
77 50 90 86 54 38
110 111 112 113 114
32 52 67 69 70
Kf
Beled Trik
Tr
Mlk
9
110
Kamer (Sa) Sd A'raf Cin Yasin
Hkka Mearic
7
72 36
Kur'an hakknda bilhassa Alman ve ngiliz msterikleri tarafndan mteaddid eserler yazlmtr. Kur'an'n tarihine dair en mufassal eseri yazan Alman msteriki Th. Nldeke olmutur. 1862'de "Geschichte Des Qorans" isimli iki cild Kur'an tarihini neretmitir. Eser 1909-I, 1919-II.c. Schwally eliyle tekrar baslmtr. Kitabn III. cildi O. Pretzel ve S. Bergstrasser taraflarndan yazlarak 1938'de baslmtr. Nldeke bu eserinde Kur'an'n nzul srasiyle tertibini gsterir. Bu tertibi beinci asr Hicr ulemasndan mer Bini Muhammedi Abdl Kfi'nin Tarihl-Kur'an adl eserinden almtr. Bu eserin yazma bir nshas Leyden ktphanesindedir. Nldeke'nin tertibi, bni Abbas'n nzul srasna gre yapt tertibin ayndr. ngiliz papazlarndan Rodwel de yetleri nzul tarihine gre tertip etmeye almtr.
CETVEL: 3
Sre No.su Sre No.su Sre No.su
Sre Ad Alak (kra) Kalem Mzzemmil Mddesir (Fatiha) Tebbet (Mesed) Tekvir A'! Leyl Fecir
Sre Ad Yasin Furkan Fatr (Melike) Meryem Th
Sre Ad Nziat nfitar nikak
96 68 73 74
37 25 35 19 20 56 26 27 28 17
79 82 84 30 29 83
Rum
Ankebut Mtaffifin Mekklerin sonu
5
111
81 87 92 89
Vaka
uara Neml Kasas sr
2 8 3
Bakara Enfal Al-i mran
122
93 94 103 100 108 102 107 109 105 113 114 112 53 80 97
91 Duha erh Asr diyat Kevser Teksr Maun Kfirun
O S M A N KESKOLU
10
11
Yunus
33 60
Ahzab Mmtehine Nisa Zelzele Hadid Muhammed (Ktal) Ra'd Errahman nsan Talak Beyyine Har Nasr (?)
Hd
Yusuf Hcr En'am Sfft Lokman Sebe' Zmer Gafir (Mmin) Fssilet (Secde) ra Zuhruf Duhan Casiye Ahkaf Zariyat Gaiye Kehif Nahl
12 15
4
99 57 47 13 55
76
6
37 31 34 39 40 41 42 43 44 45 46 51 88 18
16
Fil
Felak
65 98 59 110 24 22 63 58 49 66 62 64 61 48
Ns
hlas Necm Abese Kadir ems Bruc
Nur Hac
Mnafikun Mcadele Hucurat Tahrim Cumua Tegabn
85 95 106 101 75 104 77 50 90 86 54 38
Tin
Kuray Kria Kyame Hmeze Mrselt
71 14 21 23 32 52 67 69 70 78
Nuh
brahim Enbiya M'minun Secde
Sf
Fetih Maide Tevbe (Bera') (Medenlerin sonu)
Kf
Beled Trik Kamer
5 9
Tr
Mlk Hakkah Mearic Nebe'
Sd
Araf
7
72
Cin
123
Abdullah Bini Abbas'n Mushafnn tertibi yle idi:
CETVEL : 4
No.
Sre Ad kra'
No. 40
41
Sre Ad Furkan Melike (Fatr) Meryem Th uar Neml Kasas sr Yunus
NO. 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98
99
Sre Ad nfatarat nikak
1 2 3 4 5 6 7 8 9
10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30
Nun
Vedduha Mzzemmil Mddesir Fatiha Tebbet Kvvirat A'l Leyl Kamer Elem Nerah Errahman Asr Kevser Teksr Maun
42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52
53
Rum
Ankebut Mtaffifin Bakara Enfal Al-i mran Har Ahzab
Hd
Yusuf Hcr En'am Sfft Lokman Sebe' Zmer M'min (Gafir) Hamim (Secde) ra Zuhruf Duhan Casiye Ahkaf Zaryat Gaiye Kehif Nahil
Nur
Mmtehine Fetih Nisa Zelzele
54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69
Hac
Hadid Muhammed (Ktal) nsan Talak Lem yekn Cumua Eliflammim Mnafikun Mcadele Hucurat Tahrim Tegabun
Fil
Kfirun hls Necm A'm (Abese) Kadir ems Buruc
100 101 102 103 104 105 106 107 108
Tin
Kuray Karia Kyame Hmeze
Nuh
brahim
Saf
Maide
31
Mrselat
70
Enbiya
109
Tevbe(Bera')
124
32 33 34 35 36 37 38 39 Kaf
Beled Tarik Kamer
OSMAN
KESKOLU
71 72 73 74
Mminun Ra'd
110 111 112 113 114
Nasr Vaka Adiyat Felak
Tur
Mlk Hakka Mearic Nebe' Naziaf
Sad
A'raf
75
76 77 78
Ns
Cin
Yasin
Kur'an- Kerim 23 senede nazil olmutur. Birka sreye ait yetler birden indii gibi bir sreye ait yetler de muhtelif zamanlarda nazil olduundan nzul srasna gre tertip yaplnca bir sreye ait yetler birbirinden ayrlmak icap eder. Onun iin byle bir tertibin mahzurlu olduunu sylerler. imdi burada Kur'an srelerinin mhim slm devirlere gre yaplm bir tertibini grelim:
SRELERN KISIM KISIM TERTB
1- Mekke'de ilk be senede nazil olanlar 60 sre olup unlardr:

SRE SRE SRENIN SMI SRE SRENIN SMI
No.su 1 12 18
19
No.su
74
No.su 94 95 96 97 98 99 100 101 102 103 104 105 106 107 108 109 111
112
SRENIN SMI
Fatiha sr Kehif Meryem Taha Enbiya
Mddesir Kyame nsan Mrselt Nebe' Naziat Abese Tekvir nfifar Mtaffifin nikak Bruc Tarik A'l Gaiye Fecir Beied ems Leyi Duha
erh
75
76
Tin
Alek Kadir Beyyine Zelzele Adiyat Karia Teksr Asr Hmeze
77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93
20 21 50 51
52
Kaf
Zariyat
Tur
Necim Kamer Rahman Vaka Mlk Kalem Hakka Mearic
53 54 55 56 67 68 69 70 71 72
Fil
Kuray Maun Kevser Kfirun Tebbet hls Felak
Nuh Cin
Mzzemmil
113 114
73
Ns
KUR'ANI KERM BLGLER
125
2-Mekke'de beinci yldan onuncu yia kadar inenler 17 sredir:

29 30 31 32 34 35 Ankebut Rum Lokman Secde Sebe' Fatr 36 37 38 39 40 41 Yasin Sfft Sad Zmer Safir (Mmin) Fusset 42 43 44 45 48 ra Zuhruf Duhan Casiye Ahkf
3- Mekke'de son ylda inenler 15 sredir:

6 7 10 11 12 , En'am A'raf Yunus Hud Yusuf 13 14 15 16 22 Ra'd brahim Hcr Nahl Hac 23 25 26 27 28 Mminun Furkan uara Nemil Kasas
4- Medine'de Hicretin ilk ylnda 6 sre inmitir:

2 8 Bakara Enfal 47 61 Muhammed Saf 62 64 Cumua Tegabun
5- Hicretin 3 ve 4 nc yllarnda 3 sre inmitir:

3 Al-i mran 58 Mcadele 59 Hair
4 5 24
Nisa' Maide Nur
33 48 57
Ahzab Fetih Hadid
60 63 65
Mmtehine Mnafikun Talak
7- Hicretin 9 ve 10'uncu yllarnda u 4 sre nazil olmutur:

9 49 Tevbe Hucurat 66 Tahrim 110 Nasr
126
OSMAN KESKOLU
YETN MNASI NEDR?
Ayet: Almet, nian, ibret, emri acib, mucize, burhan, delil mnalarna gelir. Bu kelime mfred olup cem'i yt, ayy, ayay gelir. Asm Efendi Kamus'unda kelimenin izahnda diyor ki:
"Ayet, almet ve nian manasnadr. Bir nesnenin ahs ve kalbna denir... Cem'i ayt ve ayy gelir, ha'sz ve ayay gelir ya ile... ve yet ibret mnasna gelir, bunun cem'i ayy gelir ve emare manasnadr ki, bir nesneye dellet edip yakn ifade eden ey ve hl ve keyfiyetten ibarettir ve yetl-Kur'an Kitab Kerimden muttasllmna Kelm erife tlak olunur, inktana kadar ki, cmle menzilinde olur. Mellif Basair de dedi ki: yeti Kur'aniyye huruf ve kelmdan ol taifedir ki, ifadei mna ile mnkati' ve mnferid oluncaya kadar muttasl ve merbut ola. Ve yet fil'asl almet ve acib ve cemaat ve ibret mnalarna olmala herbirinden ahzi sahihtir. (Mtercim sim Efendi, Okyanus).
Grlyor ki: yet ak almet, niane, ibret, acaib ey ve tannmaa sebep olan emare mnalarnadr. Bu itibarla Allah'n varln ve birliini anlamak hususunda kinat bir yettir: Buna "yat Kevniye = varlktaki yetler" deriz. Felketler de Allah' hatrlatan birer yettir. bret vericidir. te Kur'an'daki yet bu mnalarn hepsine gelmektedir. Kinattaki yetlere "Ayat Kevniye" dediimiz gibi, Kur'an'n yetlerine: "Ayt Mnezzele = vahiy suretiyle inmi yetler" deriz. Kur'an'n yetleri de ister hakiki, ister takdiri olsun bir balangc ve bir makta olan ve bir sre iinde bulunan bir cmledir veyahut da Kur'an'n iinde evvelinden ve sonundan ayrlm olan bir ksmdr. Bir yet, tam bir cmle demek deildir. yetleri tayin etmek tevkifidir, vahye msteniddir. Akl ile bulunmaz, bundan dolay bir yet sayld halde bir yet saylmaz. Basrallar ve Kfeliler arasnda bu hususta ihtilaf vardr. Baz yetler tam bir hkm ifade etmez. Baz yetlerde ise bir ka hkm beyan olunur. Bir yeti tam bir cmle gibi tutamayz. "Mdhammetan" bir yettir. "Velfecr" en ksa bir yettir. Bakara sonunda en uzun yet olan "Mdayene" yeti ise bir sahife tutar, bir yet saylmaz. Basrallar ve Kfeliler arasnda bu hususta ihtilaf vardr. Baz yetler tam bir hkm ifade etmez. Baz yetlerde, ise bir ka hkm beyan olunur. Bir yeti tam bir cmle gibi tutamayz. "Mdhammetan" bir yettir. "Velfecr" en ksa bir yettir. En uzun yet olan "Mdayene" yeti ise bir sahife tutar. yetler birbirinden fsl, durak ile ayrlr ki bu yetin son kelimesi demektir. Bunun son harfine de "fasla harfi" denir. Fsla harfleri Kur'an'da muayyendir; ok defa en henkli olan " N u n " harfi gelir. Faslalar iirin kafiyesi ve nesrin seci'leri gibi de deildir. yetler inilerine gre Mekki ve Medeni diye bir taksime urad gibi "Muhkemat" ve "Mteabihat" diye de bizzat Kur'an tarafndan ikiye ayrlmtr.
127
Muhkemt: Mnas beyan edilmeye muhta olmayan, yahut yalnz bir trl mana verilebilecek ak ve muhkem mnal yetlerdir. Mtebihat: Srelerin banda bulunan mukattaat gibi mnas anlalmayan veyahut trl izah ve tefsirlere msait bulunan yetlerdir.
SRE
Yine evvel Kamus sahibi Mtercim Asm Efendiyi dinleyelim:
"Sre: Derece ve menzilete tlak olunur., ve Srtel-Kur'an malmdur. Mnay mezburdan me'huzdur. Zira her biri herden maktua menzileten bade menziledir ve sre eref ve an mnasna mstameldir. Ve tarh hasen zere bnyad olmu binai refia tlak olunur... Ve sre nian ve almete denir. Ve duvar yapsnn urukundan yani her kurundan ve srasndan bir kura ve bir sraya tlak olunur."
Demek sre: Yksek makam, yce derece, eref ve an, almet ve nian, bir yer etrafna evrilmi sur, hisar manalarna gelmektedir. Arap airi Nbiga, sre kelimesini yksek makam yerinde kullanyor:
Elem tera ennallaha a'take sraten En uzun sre 286 yettir, en ksa sre de 3 yettir. Kur'an 30 cz'e blnmtr. Her cz drt hizbe blnr. Hizipler de arlara ayrlr, srelerin bana klie iine ismi, yetlerin adedi Mekke'de ve Medine'de nazil olduu yazlr. Kur'an'n srelere blnmesinin hikmetine gelince: Mantkta izah olunduu zere cins altnda neviler, onlar da snflara blnrse bu daha ho ve gzel olur. Cins, nevi ve fasl taksimi dettir. Musannifler (yazarlar) da eserlerini kitap, bab ve fasllara blerler. Okuyucu bir sre okuyup dierine balaynca daha evk verici olur. Bu uzun bir yol aldktan sonra bir konakta dinlenen bir yolcuya benzer. Dinlendikten sonra daha neeyle yrr. Byk Arap edibi Cahz (H. 255/M. 868) diyor ki: "Cenab- Hak kelmn Araplarn szlerine uymayan isimlerle anmtr. Hak Teala Kur'an diye isim verdi. Araplar divan diyordu. Onlarn kaside, beyt, kafiye gibi tbirleri Vard. Hak Tel sre, yet, fasl dedi." Cahz'n bu taksimden maksad Kur'an- Kerim'in iir olmadn beyandr. Peygamber hakknda iir lfn ilk karan Yahudiler olmutur. te Cahz demek istiyor ki, iir demek istiyorlar ama iire benzer yeri yok, isimlendirmeler bile deiik, hele mevzu ok bambaka.
128
SRELERN ETLER
OSMAN KESKOLU
Sreler kemiyet bakmndan yle bir taksime urarlar:
1-Tval, 2-Min, 3-Mesani, 4- Mufassal, 7- Tval yani uzun sreler yedidir: Bakara, Al-i mran, Nisa', Maide, En'am, A'raf, Yunus veya Kehif. 2- Min, yani yzlkler, yetleri yz dolaynda olanlardr ki, Tevbeden sonra gelenlerdir. (Tevbe, Nahl, Hd, Yusuf, Kehif, sra, Enbiya, Th, Mminun, uar, Safft). 3- Mesani, yetleri yzden az olanlardr. Mindan sonra gelirler. Hmimler, Elif Lamlar, Tasinler byledir. Mesani: (Ahzab, Hac, Kasas, Tasin, Neml, Nur, Enfal, Meryem, Ankebut, Rum, Ysin, Furkan, Hicr, Ra'd, Sebe', Melike, brahim, Sd, Muhammed, Lokman, Zmer, Hmimler, Mmtehine, Fetih, Har, Tenzil, Secde, Talak, Nun, Hcurat). 4- Mufassal, Kur'an'n sonundaki srelerdir. Nevev'ye gre Hcurattan balar. Onlar da Tval, Evsat, Ksar olmak zere e blnr. Tvali Mufassal: Hcurattan Buruca kadar, Evsat Mufassal: Buructan Lemyekn'e kadar, Ksar Mufassal: oradan sona kadardr. Sreler, ekseriya bataki lfzn ismini alir: Ysin, Tsin gibi. Bir ksm ilk yette geen bir kelimenin ismini tar: Necm, Asr, Kevser gibi. Bir ksm iindeki mevzudan isim alr: Yusuf, brahim gibi. Muhtelif mevzulara temas eden sreler ilk inen mevzularn adn tar. Bakara gibi. Srelerin adedi 114'dr. Bazlar Enfal ile Tevbe'yi, veyahut Vedduha ile Elem Nereh'i bir saydklarndan 113 derler. bni Mesud'a gre 112, bey Bini Kab'a gre 115 diyenler de var. En uzun sre Bakara olup 286 yettir, en ksa sre de Kevser'dir, 3 yettir.
SRE SAYISI
Ayetleri yuvarlak rakam olarak 6666 sayarlar. Bazlarnca daha azdr. nk mukattaat' bir yet sayp saymama ihtilfldr. Bir ka yeti bir sayanlar da var. Duraklar ihtilafldr, bni Abbas'tan rivayete gre 6616'dr. Daha ok kabul olunan 6236 yettir. 113 Besmele de birer yet saylr.
YETLERN SAYISI
KUR'AN-I
KERM
BLGLER
129
yetleri yle taksim ederler: 1000 1000 1000 1000 1000 Emre dair Nehye dair Vaad Vad Haberler ve kssalar 1000 Mesel ve ibretler 500 Ahkm, hell ve harama dair 100 Tebih ve dua 66 Nsih ve mensuh 6666
KURANDAK KELMELER ve HARFLER
Yuvarlak Yekn (6236)
Kraet cihetinden baz farklar olduuna gre Kur'an'n kelimeleri: Meden Kavle gre : 77.934'dr. Mekklerce :77.437'dir. Merakllar Kur'an'daki btn harfleri saymlardr. ml ihtilaf ve kraet fark burada da ayrlklara sebep olur. Mesel bir harf eddeli okununca bir harf artar. (Malik, Melik = ) yazlnca farkl olur. Meden kavle gre harflerin says yledir: Elif Be Te Se Cim Ha H Dal Zel Ra
48.892 11.428 10.477 1.404 3.322 4.138 2.503 5.998 4.834 12.240
Ze Sin n Sad Dat

T
1.508 11.599 2.115 2.807 1.688 1.264
Kaf Kef Lm Mim Nun Vav He L Ye
6.813 10.522 33.522 26.922 52.955 25.856 1.710 4.079 25.719
Z
Ayn Gayn
842
9.419 1.229 8.499
Fe
Yekn: 326.048 veya 323.671 harftir.
(36) Deerli Trk limi bni Keml Paa bunlar yle nazma ekmitir: Bilmek istersen eer adedi yt Cmlesi alt bin ve alt yz altm alt Bindir vaad beyannda ann bini vaid Bindir emri ibadt bini Nehy Tehdit Bini emsal iberdir, bini ahbar ksas Be yz ayt hell ile harama muhtas Buldu yz yeti Tesbih u duada rusuh, Altm alts dahi yeti nsih mensuh
130
OSMAN KESKOLU
Grlyor ki okluk srasnca en henkli olan Nun harfi bata gelir. Arkasndan da Mim harfi. Vaka L harfi M'den ok ise de okluk kelimelerin kkne bakarak saylmal. (El) harfi tarifi bakmndan (L) (M) den ok gelmitir. (Elif, Vav, Ya) ise harfi med de olurlar.
HAREKELERN SAYISI
stn
Esre
edde
370.143 309.586 19.253
Hemze
Med
3.283 1.771
Nokta tre
156.681 40.804
1- Sre itibariyle Kur'an'n ortas: Mcdele sresidir. 2- yet itibariyle Kur'an'n ortas: uar sresindeki (Ve in nezunnuk'e)'dir veya (Ye'fikn) veyahut (Fe elkas-seharat) dr. 3- Kelime itibariyle Hac sresindeki (Azabl harik) veya (Vel clud)'dur. 4- Harf itibariyle Kehif sresindeki (Malem testet' aleyhi sabra) veya az yukardaki (Lekad ci'te ey'en nkr) veya daha yukardaki (Velyetelattaf) dr. Bu kelimenin (T) si birinci yarda, (L) si ikinci yarda kalr.
KUR'AN'IN ORTASI
Heca harflerini yni Elifbay toplayarak hepsini ihtiva eden iki yet vardr: l-i mran'daki "Smme enzele aleykm min bdilgammi emeneten" yetidir. Dieri de Fetih'deki "Muhammedn Resulllah" yeti kerimesidir. En uzun sre Bakara, en ksa sre Kevser sresidir. En uzun yet Bakara'nn sonuna doru Mdayene yetidir. En ksa yet de "Velfecri, Vedduha" dr.
HECA HARFLER BED SAN'ATLAR
Kur'an- Kerim'de baz yetler vardr ki akis dediimiz edebiyat san'atlarna gre hem batan, hem sondan ayn ekilde okunur.
Mesel: Klln-fi-Felek Rabbeke-fe-Kebbir
131
Kur'an- Kerim'in nazm celili ne nazm ve ne de nesirdir. O, Kur'an'dr. Fakat baz yetleri vezne uygundur. airler iktibas yaparak szlerini bylelikle sslemek imknn bulur. Ziya Paa'nn u beyti yledir: Zlimlere bir gn dedirir Kudreti Mevl "Tallahi lekad serakellhu aleyn" ktibaslarn iinde hoa gitmiyecek gibi yakk almayanlar da vardr. Mesel Arap airinin u| beytleri gibi: Evh il ukhi trfuhu Heyhte heyhte lima tadn Ve ridfuhu yentku min halfih Li misli hz fel'yamell amiln. Mevzuatl Ulm sahibinin dedii gibi, insann bunu tercmeye dili varmyor. .
KTBAS SAN'ATI
YAZMA VE BASILMI KUR'AN'LAR
Bu bahiste ok alkal bir mevzua giriyoruz. Alka ekici olduu kadar da imdiye kadar ilenmemi bir konu. Allah yardmcmz olsun. Biliyoruz ki, Hazreti Peygamber Efendimizin hayatnda Vahiy ktipleri tarafndan yazlan Kur'an sahifeleri Hazreti Ebubekir'in Hilfetinde toplanp bir cilt haline getirilmiti. Bu dank sahifelerin bir araya getirilmi cildine "Mushaf" ismi verilmitir. Mimin trl harekesiyle caizdir:(37) Mushaf tbiri hakknda Syut bize unu naklediyor: Muzafferi Tarihinde hikye etmitir ki; Ebubekir Kur'an' cem'ettii zaman: '' Buna bir isim verin'' dedi. Bazlar: "ncil ismini verin" dediler. Bunu iyi grmediler. Bir takm: "Sifr deyin!" dediler. Bunu da beenmediler. bni Mesud: "Habeistan'da bir kitap grdm, ''Mushaf diyorlard" dedi ve bu ismi verdiler. te "Mushaf" kelimesi ve tesmiyesi hakknda eski kaynaklarda rastlanan kayt. Fakat buna ne lzum var bilmem. Kur'an'da "Suhuf" tbiri geer, Semav kitaplara "Suhuf" denir. Dank sahifelerin toplu bulunduu irazeli cilde "Mushaf" demek kadar yerinde bir ey olmaz. Yazl sahifeleri toplayan cilde
SAHABE DEVRNDEN KALMA MUSHAFLAR (Mesahifi Emsar)
(37) "Sahife: Kitap manasnadr ki yazlacak varakadan ibarettir. Cem'i sahayif ve suhuf gelir. Mushaf: Sahifelerin beyned 'deffeteyn mtemi olduu kitab merrezden ibarettir.'' -Kamus Tercmesi"
133
"Mushaf" demiler. Bu, arapadan alnma bir tbirdir. Habeistan'a gitmeye ne lzum var? Rivayet eer doru ise, bni Mes'ud Habeistan'da sahifelerin toplu bulunduu eye "Mushaf" diyorlar diye, bunu tercme ederek o mnada "Mushaf" kelimesini kullanalm demi olsa gerek. Yoksa "Mushaf kelimesi Habeeden alnma deil, o mnadaki tbirin yerine tercme olarak kullanlmtr. Kur'an sahifelerini toplayan iraze ve cilde "Mushaf" denir ve "Mushaf'' ismi Kur'an'a mahsustur. "Mushaf ad verilen bu nsha Hazreti Ebubekir'in vefatndan sonra Halife mer'in nezdinde kalm, onun vefatndan sonra da kz, Resulullahn ei mml-M'minin Hafsa'da durmutu. Hazreti Osman'n halifelii zamannda Zeyd bini Sabit'in bakanlnda kurulan istinsah heyeti ite bu nshadan yedi nsha kopya ederek bunlar mhim slm merkezlerine(38) gndermiti. Bunlara "Meshifi Emsr" denir. Bir nsha da Medine'de braklmt. Bu nsha bakalarna merci olduu iin ona "mam" denilir. Bir nsha da Halife Osman kendisi iin yazdrmt. Bazlar Yemen ile Bahreyn'e gnderilen Mushaflara dair bilgi olmadndan onlar hesaba katmyarak "Be nsha istinsah edildi." derler. Be nsha Hazreti Osman tarafndan etrafa gnderilmi ve bunlar esas tutulmu olduundan ''Mushaf Osman" tbiri bunlara mildir. te biz etrafa gnderilen bu kymetli nshalar, tarihi Mushaflar bahis konusu ederek onlar aratracaz. Tarihin dolambal ve karanlk yollarndan izler bulabilirsek ne mutlu. Byk Trk limi rahmetli smail Hakk zmirli "Maanii Kur'an"da bu Mushaflardan bahsettii srada: "Mekke Mushaf yetmi senesinde, Medine Mushaf Yezid bini Muaviye zamannda ''Harre"(39) vak'asnda, Kfe Mushaf Muhtar zamannda zayi olmutur. Bugn bu Mushaflar kalmamtr" diyerek bahsi ksaca keserek kapatyorsa da, biz bu Mushaflar hakknda daha uzun malmat vermek imknlarna sahip bulunuyoruz. i o kadar ksaca brakamayz. Daha berilere getirebiliriz, hatta bugne kadar bile geliriz. Msr Ediplerinden merhum Mustafa Sadk Rafi "'cazt-Kur'an" eserinde "Yemen ve Bahreyn'e gnderilen Mushaflardan haber gelmemitir" diyor ki hakldr. Hatt bu iki Mushaf mehur olmadndan bazlar onlar hi hesaba bile katmazlar da be nsha istinsah edildi derler. Onun iin biz de dier be
(38) Mekke, Kfe, Basra, am, Yemen, Bahreyn. (39) Harre: ...bir mevzi ismidir ki anda sanii Emeviye olan Yezidi Pelid vaktinde bir vak'a olmutur. Vak'ai Harre maruftur. Mesfur tarafndan nehbi Medine ve istiysali ashab iin Mesleme bini Ukbe varup hasareti klliye cesaret etmitir. Emevilere kar kan Medine halk kltan geirilmi, kadnlara tecavz edilmi, Medine 3 gn yama yaplmtr.
134
OSMAN KESKOLU
nshaya: Medine, Mekke, Kfe, Basra ve am Mushaflarna, geelim ve onlar birer birer gzden geirelim: Bilmem tarih ve talih bize yr olacak m? 1- Medine Mushaf: Bu tarihi eser Medine'de Ravzai Mutahhere'de muhafaza olunmakta idi. Eserin orada mahfuz bulunduunu, muhtelif tarihlerde seyyahlar ve merakllar tarafndan grldn biliyoruz. slm ulemasndan Mevlna ib'li "Tehzibl-Ahlk" Mecmuasnda (H. 1329/M. 1911) bu nshann 735 senesinde orada grldn kaydediyor. zerinde u satrlar bulunuyor: "Reslullahn ashabndan bir cemaatin icma' budur. Bu Ashab arasnda Zeyd bini Abdullah bini Zbeyr ve Sa'd binil' As vard!" Nshann dier yannda toplama iinde alan dier ashabn isimleri yazl bulunuyordu. Eser Birinci Cihan Harbine kadar hep Medine'de muhafaza olundu. Harp esnasnda ne olur ne olmaza kar oradan nakledilerek emin yerlerde muhafaza edilen kymetli eserler meyannda hkmete o da muhafaza altna alnmtr. Harp bittikten sonra eser yine oraya iade edilmitir. Rusya Mslmanlar limlerinden Musa Carullah Bigi, 1930'da Boleviklerin Rusyasndan katktan sonra, Yakn ve Uzak ark'ta dolarken Kur'an ve Mushafa ait epeyi tetkikat yapm, bunlar Hindistan'da neretmitir. Mezkr nshann Medine'de Ravzai Mutahherede mahfuz bulunduunu, Medine-i Mnevvere'de Mcavirligi esnasnda eseri orada grdn sylemektedir. 2- Mekke Mushaf: Mekke'deki nshann Hicretin 735'inci senesinde orada bulunduunu ve grldn yine Mevlna ibli sylyor. Bu nsha hakknda baka bir malmata rastlayamadm. 3- Kfe Mushaf: Hazreti Osman tarafndan Kfe'ye gnderilen nsha mehul bir tarihte Tarsus ehrine gelmi, orada mahfuz imi. ukurova'nn en irin ehirlerinden biri olan Tarsus, Abbasler zamannda mhim bir Serhat idi. Me'mun, Seyfd-Devle; air Mtenebbi oradadrlar. Kfe Mushaf oraya her halde Abbasler zamannda gelmi olacak. Abbas Halifeleri orada yaard. Nsha orada muhafaza olunmakta iken sonralar, Suriye'deki Humus kalesine nakledilmi. (H. 1050-1143/M. 1640-1730) arasnda yaayan mehur Nabls (H.1100/M. 1689) senesinde yapt seyahatinde bu nshay uzun boylu tavsif eder. Nabls, am'da yaamsa da, stanbul, Lbnan, Kuds, Msr, Hicaz vesair yerleri dolam, gezdii yerler ve grd eyler hakknda mteaddit eserler yazmtr. "El'hakikat vel'mecaz" nam eserinde Humus, Msr vesair yerlerde grm olduu tarihi eserlerden, kymetli Mushaflardan bahseder. ''Mnademetl-Atll'' nam eserinde am'daki tarihi Mushaflar zikreder. "Errihletl-Hicaziye Verriyadl-nsiyye fil-Havdisi Vel-Mesailil-lmiyye'' eseri
bu adamn bou bouna kafa gezdirmediini gsterir. Uzun boylu vasfn
135
bildirdii bu Kfe nshas, Birinci Cihan Harbine kadar Humus'ta hfzedilmi, harp esnasnda o da dier kymetli ve tarihi eserler gibi muhafaza altna alnmtr. 4- Basra Mushaf: Mdekkik ilim adam Mevln iblin'in inceledii vehile Basra Mushaf mehul bir tarihte Kurtuba ehrine gtrlmtr. Sonra AbdlM'min tarafndan byk bir ihtifalle payitahta naklolunmutu. 645 tarihinde Mu'telid, sonra Ebl-Hasan Tlemsani fethettikleri zaman bu nshay almlardr. Ebl-Hasan'n lm zerine bu nsha Portekiz'e gtrlm, orada bir tacir tarafndan satn alnarak Fas ehrine getirilmi, orada Devlet Hazinesinde uzun mddet muhafaza olunmutur. Eserin ondan sonra ne olduu belli deildir. Dier bir rivayete gre bu nsha Hazreti Osman ehit edilirken okumakta olduu nsha idi. Emeviler bu nshay bir mddet muhafaza etmiler, sonra spanya'ya gittikleri zaman, bu nshay birlikte alp gtrmlerdi. spanya'da slm hkimiyetinin inhitat zerine bu nsha; Fas'a getirilmiti. Mehur seyyah bni Batuta'ya gre (H. 779/M. 1377) bu nsha Hicretin sekizinci asrnda zerindeki kan lekeleriyle grlmtr. mer Rza Dorul "Kur'an Nedir?" eserinde "Mevln iblin'in yukarda geen malmatn doru bulmuyor, bu nshann Basra nshas olmayp, dier rivayette getii gibi, Hazreti Osman'n ehit edildii zaman okumakta olduu Mushaf olduunu ve bu nshann imdi Rusya'da bulunduunu sylyorsa da Rusya'daki nshann Hazreti Osman Mushaf olmadn az sonra greceiz. 5- am Mushaf: am'a gnderilen nsha, Kuds'le Dmkam arasnda bulunan Taberiye'de mahfuz iken sonralar am'a nakledilmitir. "laveli Esmart-Tevarih" Abbasi Halifelerinden Mstazhir Billh'n Hilfeti zamanndaki hdisat sayarken unu kaydediyor: "Nakli Mushaf erif-i Osmani Becamii Dmk Ez Taberiye, sene 492." Mevln iblin'in "Tehzibl-Ahlk" mecmuasnda (H. 1329/M. 1913) yazdna gre Ebl-Kasm Es-Sebti, Hicretin 657 senesinde am Camiinin Maksuresinde Hazreti Osman tarafndan oraya gnderilen Mushaf grmtr. Abdl-Melik de Hicr 725 senesinde bu nshay orada grdn sylyor. bnl-Cezer (H. 751-833/M. 1350-1429) zamannda am'da "Mescidt-Tevbe" de hfzolunan bu nsha daha sonra Camii Emeviye nakledilmi. bnl-Cezeri am Mushafn grd gibi Msr'da da Mesahifi Emsardan bir tane grdn sylyor. Lala Mustafa Paa'nn 982 tarihli vakfiyesinde am'daki mevkufat zikrolunurken Hums arazisinde "Vakf Mushaf Seyyidina Osman" diye bir kayda rastlanyor ki, bundan o tarihte Mushaf Osman vakf bulunduunu anlyoruz. Demek Mushaf Osman orada mevcut imi. Mevln iblin'in lemi slm seyahati esnasnda stanbul'a geldiinde bu
136
OSMAN KESKOLU
nshann mahfuz olduunu rendiini sylyor. Sultan Hamit devrinde am Camiinde kan yangnda bu nshann yandn da sylyorlar. Zahit Kevser'ye gre (1952) bu nsha asrlarca orada mahfuz kalmtr. (40) Asrmzn limlerinden aml eyh Abdl-Hakim Efgan, am Mushafndan bir nsha istinsah etmek istemi, Birinci Harpten nce bu ie balyarak am Mushafnn yazsn aynile muhafaza ve eklini taklid ederek, harf ve kelimelerin suretini, imlsn koruyarak resim yapar gibi satrlar aynen nakletmi ve tam bir nsha karmtr. am'da Abdl-Hakim Efgan'nin istinsah eyledii nsha mevcuttur. mam adn tayan bu nsha hakknda rivayetler muhteliftir. Evvel Hazreti Osman'n husus nshasna ''Mushaf- Osman" dediimiz gibi, dier mhim slam merkezlerine, byk ehirlere gnderilen nshalar onun tarafndan gnderildii iin, onlara da "Mushaf Osman" denildii vakidir. Bu tbir insani iltibasa dryor. Sonra Hazreti Osman Kur'an okurken ehit edildii iin, Mushafn zerine kan lekeleri damlamt. Bunun Emeviler tarafndan propagandaya vasta yapldn biliyoruz. te zerinde kan lekeli Mushaf byk bir kymet ifade ediyordu. Onun iin maksad mahsusla eski bir Mushafn zerine kan damlatarak ortaya Hz. Osman'n Mushaf diye karanlar da olmu, bu itibarla Mushaf Osman bahsi ok glemi bulunuyor. Hangisidir, semek zordur. Sonra bir ok yerlerde Mushaf- Osman denilip geiliyor, bu, Osman'n zel nshas mdr, yoksa etrafa gnderdii nshalardan mdr, onlardan ise hangisidir, bu da ayrt edilmeden braklyor. nk bir seyyah veya lim, eseri grp geiyor, hangi nsha olduunu uzun boylu tetkike vakit bulamyor. Onun iin Mushaf- Osman deyip geiyor. Bu kabil malumattan bazsn nakledelim: Mehur tarihi Makrizi (41) eserinde Kahire'de, Fustat'ta Msr Fatihi Amr ibni As Camiindeki Mushaflar anlatrken oradaki Mushaf Osman'dan bahseder. Abdl-Aziz bini Mervan bu nshada kim bir yanl bulursa ona byk bir mkfat vdetmiti. Arayanlarn iinden Kfe'li bir hafz "Na'ce" kelimesinin "Nec'a" eklinde yazlm olduunu bulur ve mkfat alr. Sonra bu nsha Kahire'de Sultan Gavri Camiine nakledilmi, bir mddet burada kaldktan sonra Seyyidna Hseyin Camiine alnm. Deerli lim merhum Muhammed Baht H. 1323'de tab'edilen(42) eserinde
MUSHAF-I OSMAN
(40) Merhum, slam eserlerini ok iyi bilirdi, Kahire'de kan slam dergisinde (Meshf-i Emsr) yazlarndan ve ifahen bu konuda ok faydalandm. (41) "El-Mevaizi vel-tibar Bizikril-Htati vel-sar" (H. 766-845 - M. 1364-1441). (42) M. Bahit, "Elkelimetl-Hisan Fil-Hurufis-Seb'ati ve Cem'il-Kur'an, Kahire, .R. Dorul, Kur'an Nedir, 1927
137
bu nshadan uzun boylu bahseder. Seyyidna Hseyin Camiinde "Hizanetlsr" da mahfuz olan bu Mushaf erif Kufi kadm yazsiyledir. Yazs Medine ve am Mushaf yazsna tam uygundur. Maide Sresindeki kelime "Men yertedid" yazldr, "Men yerted" deil, diyor. eyh Baht'e gre bu Mushaf Osman'dr. Mushaf Osman deilse bile hi olmazsa onlardan aynen istinsah edilerek yazlmtr. Yine Makrizi Salhaddin Eyyubi'nin Veziri Kad Fadl'n medresesinden bahsederken medresenin ktphanesinde Hazreti Osman'n yazdrd Kur'an nshalarndan birinin bulunduunu ve bunun marnileyh Kad tarafndan 20.000 altna satn alndn zikrediyor. Buna tereddtsz, hayr diye cevap vereceiz. Yukarda geen Basra Mushafndan bahsederken Mevlna ibli'den alnan malmattan sonra mer Rza Dorul "Kur'an Nedir?" eserinde u satrlar yazyor: "Hazreti ibli'nin tahkikat bu merkezdedir. Fakat dier bir rivayete gre son nsha Hazreti Osman'n ehadeti srasnda okumakta olduu nsha idi. Emevler bu nshay bir mddet muhafaza etmiler, sonra spanya'ya gittikleri zaman bu nshay birlikte alp gtrmlerdi. spanya'da slm hkimiyetinin inhitat zerine bu nsha Fas'a getirilmiti. bni Batuta'ya gre bu nsha Hicretin sekizinci asrnda zerindeki kan lekeleri ile grlm. Ayni nsha 1904(?) de Buhara'dan Moskova'ya(?) naklolunmu." mer Rza bununla ortaya iki mesele karyor: 1- Mevlna iblin'in Basra Mushaf olduunu syledii nshann, Basra Mushaf olmayp Hz. Osman Mushaf olduu, 2- Rusya'daki Mushafn Hz. Osman Mushaf olduu. Hangisi dorudur, meseleyi inceliyelim: Birinci mesele zerinde durmaya demez. Onun iin ikinci noktaya geiyoruz: Rusya Mslmanlarnn deerli limi ahabddn Mercan (18151889) "Vefeyatl-Eslf ve Tahiyyatl-Ahlaf eserinde tahkik ettiine gre, bu nsha Mushaf- Osman deildir. nk bundaki baz kelimelerin imls Mushaf- Osman'n imlsna uymamaktadr. Zira Kur'an'n elfaz gibi, imls da aynen hfzolunmutur. Kur'an hattndan resm-i Mushaftan bahseden eserler pek oktur. Bu eserlerde "Mesahifi Emsar"n yazlarndan uzun boylu bahsolunur. Hangi kelime nasl yazlm, bellidir. Ebu Amr Ed-Dani'nin "El-Mukni'i bu hususta en bol misalleri verir. Hangi kelime, hangi Mushafta nasl yazl ; bunlar gsterir. Yukarda Kasm bini Sellm'dan naklen Medineliler ile Irakllar arasndaki 12 ihtilaf noktasn gstermitik. Ebu Amrud-Dani'ye bakalm, mesel; Bakara sresinde "brahim " kelimesi eski imlya gre bazsnda " " eklini Elifsiz, fakat Y a ile, bazsnda ise " " suretinde hem Elifsiz, hem Ya'sz yazldr. Mushaf Osman'da ya " " hazf edilmitir, vesaire...
138
OSMAN KESKOLU
te bunlardan istifade ederek Allme Mercani, Rusya'daki bu nshann yazsn, resm-i hatt Mushaftan bahseden eserlerin verdii kaidelerle mukayese ederek onlarn altnda, bunun Mushaf Osman olmad neticesine varmtr. nk imls deiiktir, daha sonraki imllara gredir. Bu nsha Melik Zahir Baybars'n Mool Han'na yollad nshadr. Timurlenk devrinde Ebu Bekri-ai tarafndan, Semerkand'da Hcei-Ahrar eyh Ubeydullah Hazret Merkadine konulmu, orada Camide muhafaza edilmekte idi. 19'uncu asrda, slm ve Trk kltrnn bu zengin sahalar, Semerkand ve havalisi Ruslar tarafndan igal edilince bu tarih eseri Petersburg'daki Kayser ktphanesine naklettiler. Rus arlnn devrilmesine kadar eser orada kald. Sonra 1923 senesinde yine Trkistan Mslmanlarna iade edildi. Ancak sylenildiine gre, baz Mslmanlar bu Mushafn baz sahifelerini teberrken koparp almlar, bylelikle bu mhim eser, noksan kalmtr. Msrl hayr sahiplerinden bazlar bu nshann fotokopisini almlardr. Bu sahifeler Kahire Hkmet Ktphanesinde "Eski Hidiviye Ktphanesi" muhafaza olunmaktadr . Kitabn arzolunduu yerde u malmat veriliyor:
"Semerkant'ta Hoca Ubeydullah Ahrar Camiinde olup Trkistan Hkimi tarafndan satn alnarak Petersburg'a nakl ile orada Kayser Ktphanesine konulan ve "Semerkant Mushaf" denilen Mushafn fotorafla alnm bir suretidir. Onu Rus Asar Kadme Cemiyeti Rus hattat ve ressam Pasareski vastasiyle nerettirmi ve eserden elli nsha bastrmtr. Eser Bolevik inklbna kadar o ktphanede kalm, 1918 senesi iptidalarnda askerlerin himayesinde kalabalk bir ihtifal ile Nezareti Diniye daresine naklolunmutur. Eser orada be sene kaldktan sonra 1923 senesinde Trkistan'a nakledilerek bir mddet Semerkant'ta kalmtr. Eser imdi Takent'tedir." (Darl-Ktbil-Msriye, Ksml-Mesahif, No. 204)
Bu kayd Camiul-Ezherde okurken 1940 senesinde Kahire Ktphanesinden almtm. Yni eser hakknda en yeni malmat budur. mer Rza Dorul 1927 senesinde nerettii "Kur'an Nedir?" de sonradan Musa Carullah'dan bu nsha hakknda u malmat alyor. Tetebbuu seven, bol malmatl bir lim olan ve "Tarihl-Kur'an vel-Mesahif - 1323, Petersburg" nvanl Kur'an tarihine ait 38 sahifelik arapa bir eser bile nereden Musa Carullah'n o szlerini de nakledelim:
"Kur'an- Kerim'in bu nshas 1868 senelerinde Semerkant'tan Hacei Ahzar "Ubeydullah Hazret" Medresesinden Petersburg Ktphanei Umumisine nakledilip nkilap senelerine kadar orada kald. 1917 senesinde Bolevik nkilbndan sonra Rusya Mslmanlar Hey'eti craiyesi hkmetin msaadesiyle o Mushaf Petersburg Ktphanei Umumisinden Ufa ehrine nakletti. Bu nsha bu ktphanede alt sene kald. Sonra Trkistan Mslmanlarnn iddetli ve devaml talepleri zerine bu byk Mushaf resm bir heyetin nezareti altnda hususi bir vagonla Ufa'dan Takent ehrine naklolunmu ve Rusya Mslmanlarnn eyhl-slm yediyle 1923 senesinde Trkistan Mslmanlarna teslim olunmutur. Halihazrda bu byk Mushaf Takent'te Beylerbeyi Camiinde ina olunan bir hcrede mahfuzdur." (Musa Carullah-1927)
arkta muhtelif ktphanelerde eski Mushaflar bulunmaktadr. stanbul ile Kahire bu hususta n safta gelir.
stanbul'da Trk ve slm- Eserleri Mzesinde u tarihi Mushaflar bulunmaktadr: (43) 457 numarada: Hazreti Osman'n imzasn ve Hicr 30 senesini havi Mushaf erif. 557 numarada: Hazreti Ali'nin imzasn havi Mushaf erif. 458 numarada: Hazreti Ali'nin yazs olduu iaret edilen bir Mushaf. Hazreti mer'e nisbet olunan ve ceyln derisine yazlm, tahtaya yaptrlm bir Kur'an sahifesi. Birinci Sultan Abdl-Hamid'in (1181-1203-1774-1789) 1196 tarihli Ktphanesi fihristinde u Mushaflarn bulunduu kaydna rastlyoruz: Hazreti Osman Radyallah Tel anh hatt erifiyle evveli Srei 'raf, Kelm Kadm, satr 13, cilt I. Hazreti Ali Radyallah Teal anh hatt erifiyle evveli Srei Hucurat, Kelm Kadm, satr 7, cilt I. Keza Bezmilem Sultan'n 1267 tarihli vakf kitaplar fihristinde u kayd gryoruz: Mushaf Behatt Hazreti Ali.
TRKYE'DEK TARH MUSHAFLAR
Msr'da Kahire'de Seyyidna Hseyn Camiinde, Ali bini Ebitalib'e mensup kendi el yazsiyle Kf kadm hattiyle yazma bir Mushaf vardr. Bu ya bizzat Hazreti Ali tarafndan yazlmtr, veya Kfe'de onun emir ve mrakabesiyle de yazlm olabilir. i'ann Camil-Ezher'i mesabesinde olan Mehed'de, Necefl-Eraf Medresesinde ve Camiinde de Hazreti Ali'nin yazsiyle Mushaflar bulunmaktadr. Msrl Trk dostu Abdl-Vehhab Azzam Seyahatnamesinde Mehed'de hatt Kfi ile yazl bir Mushaftan bir ksm grdn ve sonunda u ibare bulunduunu yazyor: "Bunu Ali bini Abutalip yazd." Yine orada dier tam bir Mushaf vardr, o da Kf hattiyle, sonunda u ibare yazl: ''Bunu Hasan bini Ali bini Ebitalip yazd.'' 'a ulemasndan Abdullah Zincan, Tarihi Kur'an'nda Necefl-Eref'te Hazreti Ali hattiyle Mushaf bulunduunu syler. Hazreti Ali tarafndan yazld sylenen bir Kur'an'dan baz sahifeler Lhor'da Camii Kebir'de mahfuzdur. bni Nedim (377)'de Ebuya'l Hamza El-Hasen nezdinde Hazreti Ali hattiyle bir Mushaf grdn ve bunu Hazreti Hasan'n evld tevars ettiini sylyor.
HAZRET AL MUSHAFI
(43) Bu kaytlar, 1939'da almtm, Bugn daha zengindir.
140
OSMAN KESKOLU
Gryoruz, muhtelif eski nshalar, Sahabe devrinden kalma Mushaflar bugn de elde mevcuttur. Ancak burada mhim bir meseleyi sormak hatrmza geliyor: Peygamberin huzurunda Vahiy ktipleri tarafndan yazlan o Kur'an sahifeleri acaba ne oldu, nerede kaldlar? Ebubekir zamannda Kur'an cem'olunurken o sahifeleri behemehal heyete getirip gsteriyorlard. Kur'an bir yere toplanarak tedvin ve tesbit edildikten sonra onlar ne yaptlar? Vaka artk onlara lzum yok. Fakat bunlarn eseri ve tarih emsalsiz bir deeri var. O bakmdan Ashab bunlar teberrken alkoymad m? lk Vahiy bunlara tesbit edildi. Resulllahn gzleri grd, elleri dedi diyerek onlar hfzetmediler mi? Resulllahn san, sakaln teberrken alan Ashab, bu sahifeleri en kuds bir eser gibi saklamadlar m? Sakladlarsa bu sahifeler sonralar ne oldu? Bu hususta hi bir kayda rastlayamadm. Kime sordumsa bu sorum cevapsz kald. Dier bir mesele daha var: Hazreti Osman zamannda istinsah edilen nshalardan bahislere rastlyoruz, hem bol bol. Fakat Ebubekir zamannda cem'edilip ondan istinsah edilen asl nsha ne oldu? Bu hususta unu biliyoruz: Hazreti Osman istinsah ettikten sonra o nshay yine Hazreti mer'in kz Hafsa'ya iade etti. Nsha Hafsa'da durmaktadr. Taberan'nin sahih bir senetle Salim'den rivayet ettiine gre: "Mervan, Hafsa'ya adam gndererek Kur'an'n istinsah edildii bu Mushaf ondan istiyordu. Hafsa da vermekten ekiniyordu. Hafsa'y defnettikten sonra Mervan, bni mer'e (Hafsa'nn kardeine) adam gndererek "bu Mushaf bana gnder" dedi, o da. Mushaf gnderdi." "Mecmauz-Zevaid, Msr tab'". Bylelikle bu nshann Emevilere getiini anlyoruz. Hafsa, H. 41 veya 45 senesinde ldne gre Mushaf o tarihte Emevilere intikal etmitir. Acaba sonra ne oldu, nerede kald? Yine bir kayda rastlayamyoruz. Abdl-Azim Zrkan "Menahill-rfan" nda (1940 tab') u tuhaf malmat veriyor: "Medine Valisi Mervan, Hafsa'nn cenazesine itirak etti. Abdullah ibni mer'den o Mushaf ald. Hafsa'dan istemiti, vermemiti. bni Ebi Davud bunlar yakt diyor. Bir rivayette ykad, dierinde ise yrtt. pheye dmesinler diye byle yapm. nk dank sahifeler halinde imi." "Mecmauz-Zev'aid" in rivayetinde yle bir ey yok. Bunu nereden ve nasl karyorlar bilmem! En eski kaynaklardan biri olan bni Nedim Fihristinde u malmata rastlyoruz: "bni Nedim'in zamannda Muhammed bini Hseyin adnda bir adam varm, ok kitap topluyormu. Misli grlmedik bir ktphanesi varm. Nahiv Lgat, Edebiyat ve Ktbi Kadmeye dair kitaplar toplam, bni Nedim diyor ki: Bana kitaplarn hfzetmekte olduu bir kitap mahfazas, dolap gsterdi
EN ESK MUSHAFLAR
141
ki iinde 300 Rtl kadar kitap var. Deri, Papirs, in kd, Hicaz kd, Horasan ktlar zerine yazlm muhtelif yazlar var. Bana anlattna gre, Kfe'den bir adam -ismi hatrmdan gitti- eski Mahtutat toplamaya merakl ve dkn imi. lecei zaman, aralarndaki dostlua binaen bunlar ona vermi, o evrak kartrdm. Nice acaip eyler grdm. Zaman bir ksmn eskitmi. Ulemann kendi el yazlariyle muhtelif evrak var...'' "Onlarn arasnda Hazreti Ali'nin arkada Halid bini Ebil-Heyya hattiyle bir Mushaf grdm. Sonra bu Mushaf Ebu Abdullah bini Hni'ye intikal etti. Hazreti Hasan ve Hazreti Hseyin hattiyle yazlm yazlar grdm. Hazreti Ali yazsiyle Ahitnameler, Emannameler grdm ve Peygamberin dier Ktiplerinin hattiyle yazlar grdm. Keza nahiv ve lgat ulemasndan Ebu Amr bnil-Al, Ebu Amr-eyban, Asma, bnl-A'rab, Sibeveyh, Ferra', Kis hatlariyle yazlar var. Keza Hads ulemasndan Sfyan ibni Uyeyne, Sfyan Sevr, Evz vesaire hattiyle yazlar grdm. Sonra bu adam lnce o mahtutat kaybettik. Baka bir haberini iitmedik. Onlarn iinden mezkr Mushaftan bakasn grmedik, her ne kadar arayp soruturdumsa da bouna." lk Mushaf yazanlara dair u malmat veriyor: "lk devirde gzel hatla yazan Halid bini Ebil-Heyya'tr. Onun hattiyle bir Mushaf grdm. O Velid bini Abdlmelik'e Mushaf ve iir yazmak iin nasb ve tayin edilmiti. Medine'de Mescidi Nebev'nin kblesindeki "Ve-emsi ve Duhah" dan Kur'an'n sonuna kadar altn hatla yazl yazy o yazmtr. mer ibni Abdl-Aziz'e de ayn tarzda bir Mushaf yazmtr. Basral Honam, Kfeli Mehdi de Reit zamannda en gzel Mushaf yazanlardandr!" bni Nedim el-Fihrist'inde daha baka isimler de sayyor. Mfessirler, Kur'an'n engin denizleri andran mnalarna dalar, Kurra' onu en tatl ve ho namelerle okur, belgatlar yksek henk ve fesahatn meydana karrken dier taraftan da hattatlar onu en gzel ekilde yazmaya uram, bu uurda san'atn en yksek maharetini dkmlerdir. bni Mukle'den (H. 338 - M. 949), Yakut Msta'sm'den (H. 618 / M. 1221) tut da Hafz Osman'lara gelinceye kadar nice san'at parmaklar oynam, tr tr yazarak kelimeleri inci gibi Medine'de dizmilerdir. Dillerde dolaan bir sz vardr: Kur'an- Kerim Mekke'de indi, Msr'da okundu, stanbul'da yazld. Bu sz Trk hattatlarnn bu san'attaki stnln gstermeye kfidir. Trk hattatlar yazya en gzel ve mkemmel eklini vermiler, pek san'atkrane Kur'an'lar yazmakta deta san'at yarna kmlardr. Bugn ark ve garp ktphanelerini ssleyen nice eserler, grenlerde hayranlk uyandrmaktadr. lerinde eit hatla yazlmlar, altn hatla
EN MEHUR HATTATLAR Kur'an'n Teclit ve Tezhibi
142
OSMAN KESKOLU
yazl Mushaflar, altn yaldzl Mushaflar var, bunlarn ekserisi Trk hattatlarnn kaleminden kmtr. bni Mukle (H. 338/M.949) nesih yazy mkemmelletirmitir. Kf yazdan elli neviden ziyade yaz kmtr. Sultan Melikah Seluk'nin ktibi Emind-Din Yakut Msta'sm (H. 618/M. .1221) yazya byk hizmet edenlerdendir. Hafz Osman'n (H. 1111 /M. 1699) Mushaflar ise birer hrikai san'attr. Kendisini Kprlzade Vezir Mustafa Paa himaye ederdi. kinci Mustafa'ya ve kinci Ahmed'e hat hocal yapan Aakapl smail Efendi (H. 1106/M.1694)'de 25 Mushaf yazmtr ki, birer fen ve san'at mucizesi saylmaya lyktrlar. Yaz, hacim, yaldz, tezyin, tezhip bakmndan ok tenevv gstermilerdir. Byk Kt'ada Mushaflar pek oktur. En byk hacimde Mushaf Kahire Ktphanesindedir. Boyu 1,17 metre, eni 98 santimetredir. Posta pulu byklnde Mushaflar da baslmtr. Eskiden tomar eklinde yazlm Mushaflar vardr. Hatt pirin tanesi zerine yet veya hls, Fatiha Sreleri de yazlmtr. Yavuz Sultan Selim'in ve Yldrm Beyazid'in stnde batan sona kadar Kur'an- Kerim yazl hrkalar, kaftanlar vard. Bunlar namazda ve harp esnasnda giyerlerdi. Teclit ve tezhip san'at Kur'an'da en yksek maharetini gstermitir. Altnla yazl, altn yaldzl Mushaflar var. Duraklar pek ssldr. Balklar, hizib ve ar iaretleri nice san'at tenevvuuna mkes olmutur. Nakl nefis hatla yazlm Mushaflar, tezhip san'atnn btn nefaseti bu sahada parlar. Selef, Kur'an' her eyden tecrid ederken Gazali gibi bir lim Kur'an'n byle nakl ve yaldzl yazlmasnda, tezhibinde bir beis grmediini sylemitir. Hatt tezyin ve tezhipte tzim olduundan yle yazmak mstahsendir demitir; Gzel san'atlar klarnn hayran hayran seyrettikleri nice ssl cilt iindeki esiz yazlar mze ve ktphane salonlarn tezyin etmektedir. Kf yazdan tut da her nevi yaz nmunelerine rastlanr. Nokta ve harekelerin geirdii safhalar bu Mushaf'larda ok l grlmektedir. Nokta ile harekelenmi Mushaflar oktur. stanbul'da, Trk ve slm Eserleri Mzesinde (eski Evkaf Mzesi) nice tarih kymetli eserler vardr. 538 No.: Edirne'de kinci Selim Camiinden gelme st, batan sonuna kadar Kur'an- Kerim yazl hrka, stlk. 1440 No: Gm zerine hakkedilmi En'am Seresi, Drdnc Murad'n validesi iin Babs-Seade aalarndan Malatyal smail aa tarafndan yazdrlmtr. Fildii, sedef, baa ilemeli, gm kakmal rahleler zerlerinde mzehhep Mushaflar var. Amasyal eyh Hamdullah, Erzurumlu Halid, Karahisarl Ahmet, Kazasker Mustafa zzet, Dervi Ali, Yedikuleli Abdullah, Hafz Osman gibi Hicr 10, 11, 12 nc asrlardaki en mhim Trk hattatlarnn elinden kma Trk tezhipleriyle mzeyyen Mushaflar gryoruz.
BAZILARI UNLARDIR
143
Pek ok ve pek nefis Mushaflar yazm olan Galatal Naili'nin 99, 100, 101 inci defa yazd Mushaflar da buradadr. nc Ahmet tarafndan validesinin skdardaki camiine vakf olan gayet byk bir Mushaf vardr. 442 numarada: Timurlenk'in torunu azmelek Hanm tarafndan Hicr 871 ylnda yazlm Mushaf, Yakut Msta'sm tarafndan Badat'ta yazlan Mushaf, Hicr drdnc, beinci, altnc ve sekizinci asrlara ait Kf, sls ve nesih yazlarla yazlm Mushaflar, Muhtelif asrlara ait ve ceyln derisi stne Kf yaz ile yazlm Mushaflar ve cz'ler. 358 No.: Ceylan derisi zerine yazlm oniki asrlk bir Mushaf. 2019 No.: Birinci Abdl-Hamid'in (1181-1203 -1774-1789) 1196 tarihli vakf ktphanesi fihristinde: bn-eyh, Yakut Msta'sm, Hocazade, Hasan Basri, Mustafa Eyub hattiyle Mushaflar gryoruz. Vakflarda 974 numaral teberrkt defterinde unlar kaytl, altn hatla kebr Mushaf erif maa sedefkr rahle, altn yaldzl Mushaflar, Seltiyni izamn kendi hatlariyle teberrk buyurduklar Mushaf erifler, Kf, Acem, Haleb hattiyle mzehhep byk, kk Mushaflar, Trk ve Farisi tercmeli Mushaflar... Eczai erife: Kur'an- Kerim czleri. Kahire'de: 1870'de Hidiv smail Paa tarafndan kurulan Ktphanei Hidiviye ki, sonradan Darl-Ktbil-Msriye adn almtr, iinde bir milyona yakn kitap bulunan bu ktphane Mushaf bakmndan pek zengindir. Hacim itibariyle en byk Mushaf buradadr. Dokuzuncu Hicr yzylnda yazlan bu Mushaf 117 x 98 cm olup byk ktadadr. Msr'da Klemen devirleri byk ktada bir ok Mushaflar brakmtr. Sultan aban Mushaflar pek oktur. Her satr elifle balayan bir Mushaf vardr. Nice mzeyyen ve mzehhep Mushaflar mevcuttur. Zaten Msr eskidenberi Mushafa zengindir. Makriz'nin tarihi buna delildir. Emr Cemaleddin'in 810'da kurduu ktphane de ok kymetli Mushaflar ve nadir eserlerle dolu idi. Msr'da muhtelif hkmetler gelip getiinden hepsi bu hususta birer yn eser brakmtr. Msr Hkmet Ktphanesinde nokta ile harekeli Kf hat ile bir Mushaf vardr. Bu Mushaf, Amr Camiinden alnmtr. Byk ktada ceyln derisi zerine yazlmtr. Siyah mrekkeple yazlm olup hareke iin konulan noktalar krmz renktedir. i'a'nn merkezi olan Necefl-Erefte, Mehet'te pek eski ve tarihi deeri haiz Mushaflar mevcuttur.
144
OSMAN KESKOLU
Avrupa'da:
Paris, Londra, Vatikan, Berlin, Petersburg, Grnata vesair Avrupa ktphanelerinde nice kymetli Mushaflar vardr. Mnih ehrinde yaplan Mushaf sergisinde binlerce Mushaf sergiye konulmu, orada arzolunmutur. lerinde nice nadide eserler var. Avrupallar bu gibi kymetli eserleri toplamlardr. Onlar ya kadir bilmez ellerden yok pahasna almlar veya tozlu ktphanelerden karp armlardr. Bu hazineler Avrupa'ya byle gitmitir. En nadir eserleri onlar bulup nerediyor. ark uyuyor. Ecdadnn brakt mirastan, kymetli kltr hazinesinden haberi yok. Bu bahsi kaparken unu da kaydedeyim: Msr Dar sr Arabiye Mdr Muhammed Zeki Hasan'n naklettiine gre, R. Gottheil Paris'te kan "slm etdleri: Aevue de Etudes slamique" mecmuasnn 1931 senesinde kan birinci saysnda, iinde baz resimler bulunan bir Mushaftan bahsetmekte ve 21-24. sahifelerinde bu eseri anlatmakta. Bu grlmedik bir eydir. Tarih ve edeb eserlerde, hatt Peygamberler tarihinde baz minyatrler var. Hatt Tantavi Cevheri'nin resimli Tefsirini de biliyoruz. Ancak resimli Mushaf grmediimiz gibi duymamtk da. Bu Mushaf 19'uncu asrda yazlmaym. ran'daki garpla temasn ilk mfrit tesirleri altnda kalnarak yaplm olsa gerek. Mushaflarn kaplar ve kapaklar zerinde tezyinatta ku vesair hayvan resimleri ise eskidenberi yaplagelmitir. 1328'de Tahran'da baslan "Rehnmay-Gencinei-Kur'an'' adl eserde bu kabil Mushaf ciltlerinden rnekler vardr. * zeyr Peygamberden bahseden ayetin kenarna merkep resmi yaplm!.. Merakllar grebilir. Bilindii zere ilk defa matbaaclk onbeinci asrn ortalarnda Gutenberg tarafndan icad olunmutur. Onun ilk bast kitap ncil'in tab'n 1455'de tamamlamtr. Medeniyetin yaylmasnda en byk mil olan matbaaclk arka yava yava sokulmutur.
MATBU MUSHAFLAR
arkta matbaann kabulnden nce, Avrupa'da Arap harfleriyle eserler baslm, bunlar Mslman lkelerine yaylmtr. 1587'de nc Murat tarafndan, yabanc memleketlerde baslm arapa kitaplarn Osmanl lkesinde serbest satlmas iin bir ferman verilmitir. Osmanl lkesinde Rum, Yahudi vesairenin matbaalar vard. Nihayet lkemizde Trke matbaaclk nc Ahmet zamannda, Lle Devri Veziri Nevehirli Damat brahim Paa' nn Sadrazaml srasnda brahim Mteferrika marifetiyle kurulmutur. lk matbaa (H. 1139/M. 1727) de alm ve ilk eser olarak baslan "Vankulu" lgatinin basks (H. 1141/M. 1729)'da tamamlanmtr.
KUR'ANI KERM BLGLER
145
Kitap basmak bir nevi hakaret sanldndan bu i bu kadar gecikmitir. Padiahtan ferman, eyhl-slmdan fetva lzmd. Kitap basmann caiz olduuna ilk fetva veren 5l'inci eyhl-slm olan Ebezade Abdullah Efendi'dir. Ancak fetvada Mushafn ve din eserlerin baslmasna cevaz verilmiyordu. Halbuki Avrupa'da ilk defa ncil baslmt. te bundan dolay stanbul'da matbaann kabulnden ok sonra Mushaf tabedildiini gryoruz. Patrona Halil ihtillinden sonra matbaaclk biraz durmutur. Birinci Hamit 12 Mart 1784 tarihli Hatt Hmayunla matbaann ihya ve tevsiini emretmitir. Trkiye'de matbaa kurulmas iin eyhul-slm Abdullah Efendi 1139 H. tarihinde fetva verdi. Ondan sonra padiahtan ferman kt.(44) Fetva udur:
"Basma san'atnda maharet iddia eden Zeyd, lgat ve mantk ve hikmet ve hey'et ve bunlarn emsali Ulm-i liyede telif olunan kitaplarn hurf ve kelimtmn suretlerini birer kalba nak edp evrak zerine basma ile ol kitaplarn misillerini tahsil ederim dese, Zeyd'in bu vecihle amel-i kitabete mbaeretine er'an ruhsat var mdr? Beyn buyurula."
El-Cevab:
Allahu a'lemu, basma san'atnda mahareti olan k i m s e bir musahhah Kitab'n hurf ve kelimtn bir kalba sahihen nak edp evraka basmakla zaman- kallde bil maakka nsha-i kesre hsla olup kesret-i ktb rahs beh ile temellke bis olur. Bu vehile fide-i azmeyi mtemil olmala ol kimseye msade olunub bir ka lim kimseler sret-i nak olacak kitab tashih iin tayin buyurulursa, gayet mstehsene olan umurdan olur. Ketebehu: Abdullah el-Fakr ufiye anhu
brahim Mteferrika ve Sa'd efendiler, matbaa iin gerekli fetva ve ferman aldktan sonra, matbaay kurdular ve ilk olarak Vankulu lgt'n basmakla ie baladlar, baka eserler de bastlar. Fakat bu srada Patrona Halil isyan kt, matbaa ilerine ara verildi. H. 1156 tarihinde Yeniehir Mfts Abdullah efendi birinci fetv mahiyetinde tekrar ikinci bir fetva verdi ve matbaaclk ii yeniden canland. Ancak tefsir, hads, fkh ve kelm gibi din eserler ve mushaf basm mstesna tutuluyordu. Cevdet Paa bunu yle anlatr:
"...Taassup erbabnn itirazndan korkulduundan din kitaplar baslamyordu. nki basarken harflerin makineye girip sklmasnda hakaret grlyordu. Halbuki, sahifeleri dank halden kurtarmak iin cilt yaplrken, mcellit onlar mengeneye sktryor, mutayla vuruyordu. Bir iten maksad ne ise hkm ona gredir, kaidesine gre sonralar din kitaplarnn tab'na baland... "(45)
stanbul'da Mushaf resmen henz baslmyordu. Halbuki, d memleketlerde baslyor, hatt stanbul'da Valide Han'nda kaak baslp satlyordu. Hkmet basmak istiyordu, fakat henz bu hususta fetva yoktu. Nihayet Cevdet Paa'nn himmetiyle H. 1291 ylnda, stanbul'da, hkmet eliyle mushaf tab'na baland. Bunu da Cevdet Paa'dan dinleyelim:
(44) Cevdet Paa Tarihi, c. I, s. 74, stanbul, 1302. Bunlarn suretleri 1199'da baslan Subhi Tarihindedir. (45) Cevdet Paa, Tarih-i Cevdet, c.I, s. 76, stanbul, 1302
146
OSMAN KESKOLU
"Nice senelerden beri Kur'an- Kerim'in tab', Bb- Ali'ce arzu olunduu halde bu hususta Bb- Fetvadan uygun cevap alnamyordu. Bb- Ali tereddt halindeydi. Halbuki ranllar, Vlidehan'nda ve dier yerlerde gizlice Kur'an- Kerim tab' ile ikre satyorlard. Ve baz matbaalardaki baslm sahifeler bakkal dkkanlarnda grlmekle, bu ise Kur'an hakknda hrmetsizlii mucip olduundan, eyhu'l-slamlk makamndan arasra ikayet geliyordu. Bb- Ali bazen bu sahifelerin satn yasaklar, bazen msadere ederdi. Bu srada Fransa'da Hafz Osman hattyle bir mushaf Fotolitograf yani aks-i ziya san'atyla tab' ettirilerek bir ok nshas stanbul'a getirildi. Bab- Ali'ce satna ruhsat verilerek ikre satld. Lakin yazlar laykyla kmamt. Bunun zerine Meclis-i Vkelda mzakere yaplarak Matbaa-i Amire'de gerekli hrmet gsterilerek Mushaf- erif tab' mnasip grlp icras bana havale buyuruldu. Derhal tabhanede tezghlar kuruldu ve bu san'atta mahir olan Ali Efendi marifetiyle ekerzde'nin mehur Mushaf- erifi tabettirildi. Buna dair H. 1291 senesi, tarafmdan tanzim ile tab' ve neir olunan lannmenin sureti aaya yazld.(46)
"400 seneden beri Mushaf- erifler, ekseriya nesih yaz ile yazla gelmi ve bu san'atta pek mahir stdlar gelip gemitir. Bu sekin stdlar, hret ve maharete mteaddid snflara ayrlabilirler: En yksek mertebede bulunanlarn birincisi eyh diye ma'ruf olan Hamdullah Agh efendidir ki, Ykt Msta'sam'nin icad eyledii usul bir gzel ive zre ifra eden O'dur. 926'da vefat etmitir. kincisi Hafz Osman'dr ki, eyh'e hakkyle uyarak O'nu taklid eylemi ve yazy bir mertebe daha toplayp bir gzel slp vermitir. 1110 tarihinde vefat etmitir. ncs ibu Hafz Osman'n talebesinden Yedikuleli diye maruf olan Seyyid Abdullah efendidir ki, hocasnn yazsn fark olunmaz mertebede taklid eylemitir. 1140'ta vefat eylemitir. Drdncs Yedikulelinin talebesinden ekerzde diye maruf olan Mehmed efendidir. Nesih yazda hocasn taklid ile beraber bu sanata bir gzel ekil ve nezket vermitir. kinci srada gelenler: Yedikuleli'nin talebesinden Erikapl diye maruf olan Rsim efendi ve mehur hattat Afif efendinin damad ve talebesi olan Deli Osman ve Mehmet Celleddin ve imir Hafz'dr. Onlardan sonra muhtelif derecelerde pek ok mehur hattat vardr. eyh'in mr tecrbe ile geip bu san'at malm olan dereceye getirinceye kadar pek ok emek vermitir. lk zamanlardaki yazsyla sonraki yazlar arasnda pek ok fark vardr. Yazd Kelm- Kadm'lerin iinde en ziyade beendiini, Hazret-i Peygamber Aleyhisselm'a hediye olmak zere Medine-i Mnevvere'ye gndermitir. Bunu taklid ederek bir Kelm- Kadm yazmak zere nc Sultan Ahmed tarafndan ekerzde memur olmakla, gidip Medine-i Mnevvere'de ikmet ile harfi harfine O'nu taklid ederek bir Mushaf- erf yazarak O'nu stanbul'a getirdiinde, I. Sultan Mahmud tahta km
(46) Vekanvis Cevdet Paa'nn Evrak, Tarih-i Osman- Encmeni mecmuas, cz: 46,1333.
147
bulunduundan, O esiz eseri O'na arz eylemitir. Bu defa O nsha stanbul'da Ba Hafz olan Demir Hafz'a okutturuldu ve grlen yanllar asrmzda eyhul-Hatttn ve Res-l-Ulem olan zzet Mustafa efendiye tashih ettirildi. Ve asrmzda yeni kan aks-i ziya san'atnda mahir olan Erkan- Harp fotorafhanesinde vazife yapan Kolaas Hafz Ali efendi marifetiyle tabettirildi, 1291". Cevdet Paa merhumun bu maruzatndan anlald zere matbaann icadndan 439 yl getikten ve Trkiye'de matbaa aldktan 152 yl sonra Mushaf basmna balanmtr. Bu bask iin tarihi deeri ok yksek, san'at kymeti stn olan ve ekerzde'nin Medine-i Mnevvere'de yazd o mbarek nsha seilmitir. Mushaf ilk defa 1106 H. / 1694 M. tarihinde Hamburg'ta baslmtr. Mslmanlar tarafndan da ilk olarak 1216 H./1801 M. tarihinde Kazan'da baslmtr. 1267 H./185O M.'de Hindistan'da, 1281 H./1864 M.'te Kahire'de, 1288 H./1871 M.'de stanbul'da balanmtr. Mushaf- erif eskiden tabasmas baslrd. imdi yeni usllerle daha mkemmel baslmaktadr. En gzel basklar yine stanbul'da yaplr. Mushaflarda shhatli basm ve iml doruluunu salamak iin ok dikkat edilir. Trkiye'de baslanlarn, Diyanet leri'ne bal Mushaflar nceleme Kurulu'ndan gemi olmas arttr. Msr'a ise matbaa, Fransz istilasnda (H. 1213/M. 1798)'de girmitir. Bulak Matbaas Mehmet Ali tarafndan kurulmu, Trke pek kymetli eserler basmtr. O zaman Msr, Osmanl mparatorluunun bir eyaleti olduundan Trkeye ehemmiyet verilirdi. Hatta Msr hkmetinin resmi gazetesi olan "Vakayii Msriyye" 1828'de Trke kmaya balamtr. Trkiye'nin resm gazetesi olan "Takvimi Vakayi" ise 1831'de kmtr. Suriye'de 17'nci asrn balarnda papazlar ve misyonerler tarafndan matbaalar almtr. Onun iin Suriye ve Lbnan Araplar uyanmtr. Msr' Suriyeliler uyandrmtr. te matbaaclk bu tarzda Mslmanlar tarafndan kabul edilmi ve Kur'an tab'na da balanmtr. Avrupa'da Kur'an ok nceden baslmtr. Bildiimize gre ilk Kur'an (H.1106/M. 1694) tarihinde Hamburg'ta baslmtr. Matbaa fetvas karken din eserlerin baslmamas art koulduundan stanbul'da Kur'an dier yerlerden daha sonra tabedilmeye balanmtr. Evvel slm lkelerinde Kur'an- Kerim'in hangi tarihlerde basldn grelim; bu hususta malmat biraz kttr. Secavend, vakf iaretleri gibi kaytlar olduundan ta basmas daha kolaydr. Onun iin ta basmas Mushaflar daha oktur. Harf basmalar da vardr. Avrupa tablarnda Mild tarih var. ark tablarnda ise ekseriyetle Hicr tarih konulmutur. Hangisi daha ncedir, kolay bir mukayese imkn vermek maksadiyle ben evvel Hicr tarihi, parantez iine de Mild tarihi yazyorum.
148
OSMAN KESKOLU
Hatt Mushaflarn bir ksmnn tab'nda tarih bile yoktur. Mmkn mertebe bildiklerimizi yazalm: 1288 (1871)'de Hafz Osman hattiyle baslmtr. 1291 (1874)'de Cevdet Paa nezareti ile baslmtr. Sonralar muhtelif tarihlerde, bir ok matbaalar tarafndan ta ve harf basklar yaplmtr. Mushaf erif en ok stanbul'da baslmtr. Gzel ve nefis tab'lar da vardr. Kenarnda Beyzav tefsiri bulunan tab ' gzeldir.
STANBUL'DA KUR9AN BASIMI
1281 (1864)'de Msr'da ilk defa Bulak matbaasnda baslmtr. Son zamanda Msr tab' mkemmellemitir. Kenarnda Beyzav tefsiri, Celleyn, izahlar bulunan tablar da yaplmtr. Hatt posta pulu byklnde Mushaflar da baslmtr. Bunlara memleketimizde de rastlamaya baladk. Kral Fuat hesabna yaplm gzel bir tab vardr. Ancak Msr tablar Hatt Kur'an ve resm Mushaftan bahseden eserlere gre Mushaf Osman yazs zere baslmaya balanmtr. "eyhl-Makr" nin bakanl altnda byle tablar yaplmtr. Bizdeki Tetkik-i Mesahif Hey'eti Mushaflar nceleme Kurulu demek olan bu hey'etin hazrlad o eit basklar, alk olmyanlarca zor okunur. stanbul tablar mutad iml kaidelerine gredir. Birisi, taassupla itham olunan Trk ulemas hakknda yle diyordu: Trklerin iki iini beenirim; Mushaf mutad yaz ile basmalar ve Mecelle heyeti kurarak ktb fkhiyeden mnakkah bir kanun yapmalar. Trk ulemas kadar mutaassp olmyan Msr ulemas bu iki ii hl yapamamtr. Msamahakr olan Msr, Mushaf tab'nda titiz davranyor.
MISIR'DA KUR'AN BASIMI
1267 (1850)'de ilk defa Leknav'da baslmtr. 1269 (1852)'de Bombay'da baslmtr. 1274 (1857)'de Kalkta'da tab'olunmutur. 1273 (1856) senesinde ise Kalkta'da Keaf tefsiriyle bir arada baslmtr. 1280 (1863)'de Delhi'de baslmtr. te ilk defa baslanlar, bunlardan sonra basma devam etmitir. Gryoruz ki arkta evvel Hint'te, sonra Msr'da, daha sonra stanbul'da baslmtr.
HNDSTAN'DA KUR'AN BASIMI
Mmkn olduu kadar Avrupa tablarndan bahsedelim: AVRUPA TABILARI Kur'an'n bir nshas Venedik'te tabedilmi ise de Papa'nn emriyle toplattrlmtr. 1106 (1694)'de Hamburg'da baslmtr, elde en eski tbi budur. 1182 (1768)'de Leibzig'de baslmtr.
149
1250 (1834)'de Flgel tarafndan baslmtr. Bu tab 1257 (1841), 1272 (1855),1284 (1867), 1287 (1870), 1299 (1881), 1311 (1893) senelerinde tekrar yaplmtr. 1299 (1881)'de Frankfurt'ta baslmtr. 1249 (1833) 'de Londra'da baslmtr. Keza 1288 (1871), 1292 (1875), 1299 (1881) senelerinde de Londra'da tabolunmutur. 1202 (1787)'de Petersburg'da (Leningrat) Katerina hesabna baslmtr. Sokullu'nun ilerisini grerek ok yerinde hareketi, Krm Hannn tarihi hatas yznden desteklenememesi neticesi Ruslar, 1783'de Krm' istila etmilerdi. Katerina, Osmanllara kar Rusy'daki Mslmanlar kendi tarafna ekmek iin siyasi bir hile olarak kendi hesabna zerine ad yazlarak Kur'an bastrp datyordu. Bunda u ince maksat gizli idi: Her Mslmann elinde ve evinde Kur'an var. Katerina, Rusya'da bastrd bu Mushaflar ellerine veriyor; Trkiye ile olan ba kessin, unutsun diye. Bu tab 1204 (1879), 1205 (1790), 1208 (1793), 1211 (1796), 1213 (1798) yllarnda iade edilerek tekrar baslmtr. Mushaflar bahsinde sz geen Hazreti Osman hattiyle olduu sanlan Mushaftan Kufi hattiyle 1323 (1905)'de mahdut nshalar baslmtr. Bu 67 x 50 santimetre eb'adnda byk ktadadr. 1216 (1801) senesinde Kazan'da Kur'an- Kerim tab'na balanmtr ve 1258 (1842)'den itibaren her sene muntazaman baslmtr. Bunlarn bir ksm ehabeddin Mercani mukabelesiyle Hafs kraati zerine baslmtr. 1330 (1911)'de Krm'da Bahesaray'da son derece mkemmel ve dzgn tab'lar yaplmtr, smail Gaspral, Petrograd ve Kazan'da Kur'an' musahhah olarak bastrmtr. Onun tablar stanbul ve Kahire tablarndan daha mkemmeldir. Son zamanda skp'te de Kur'an- Kerim baslmtr. te mmkn olduu kadar grlebilen tablara dair ksaca malmat. Daha nice yerlerde nice tablar vardr. Afrika'daki kr Mslmanlar iin Kur'an- Kerim 1951 senesinde Braille sistemi ile kabartma harflerle baslp Afrika'nn bir ok blgelerine gnderilmitir. ok defalar Kur'an- Kerim'den herhangi bir yeti AYETLER arayp bulmak icap eder. Hafzlara sorarsn bilemez, BULMA USUL hocaya sorarsn bulamaz. Gnlerce dn, aklna gelmez. Halbuki imdi yetten bir kelimeyi bilince onu Kur'an'da buluvermek dakika iidir. Bu ok byk bir kolaylktr. Bu ii yapmak ilk defa, Vardarl Hafz Mahmud'un aklna gelmitir diyebiliriz. "Tertibi Ziyb" adiyle Kur'an'n yetlerini sralayp gzel ve faydal bir eser meydana koymu, bu hayrl iin temelini atmtr, mer Rza Dorul ilk defa yapan Mustafa Han bini Mehmet Sait namnda bir Efganldr diyorsa da
150
OSMAN KESKOLU
"Tertibi Ziyba" ncedir. Hatt umnu'da erif Paa Camii ktphanesinde Kstendil'den gelme kitaplar arasnda ayn tarzda yazma bir eser vard,o "Tertibi Ziyba"dan daha nce idi. Ancak tarihi hatrmda kalmam. Ne de olsa "Tertibi Ziyb" bu husustaki eserlere nmune olmutur. Sonralar bu i daha ileri gtrlm, tekemml ettirilmitir. Mirza Kzm'n "Ncumu Furkan' Flgel'in bast "Ncumu Kur'an" hep bunlardan alnmadr. imdilik bu hususta en mkemmel eser, benim grdklerim arasnda "Fethur-Rahman litalibi yatil-Kur'an"dr. Flgel'in "Ncumu Furkan'nda baz hatalar vardr. Mesel "Merd'y "Radye" maddesine koymu. "Sk", "Sek" maddesinde, "stebiku", "Sebekadan" iken "bakye"den sanm. Halbuki Fethur-Rahman'da bir kelimeyi bilince yeti bulmak bir n iidir. Hacminin kklne ramen ok kullanldr. Bu tarzdaki eserlerden bildiklerimizi sralayalm: Tertibi Ziyba: Vardarl Hafz Mahmut Efendi tarafndan tertiplenen bu eser bu tarz eserlerin balangc saylyor. Eseri 28 bab zere yapmtr. Telif tarihi Hicr 1054 (1646)'dr. Eser stanbul'da 1248 (1832)'de baslmtr. 1310 (1892) tarihinde Kazan'da, 1318 (1900) Msr'da baslmtr. Sonu yledir: "Tamam oldukta, Hafz oldu gy Bu tarihi zihi Tertibi Zib." Ncuml-Furkan: Mustafa bini Mehmet Sait namnda bir Efganl tarafndan 1103 (1691) senesinde meydana getirilen Ncuml-Furkan mehurdur. Mustafa Han Hindistan'n Mool Sultanlar nezdinde yksek bir mevki sahibi idi. Bu eserini (1658-1707) yllar arasnda hkmdarlk yapan lemgir zamannda yazmtr. Eser 1226 (181l)'de Kalkta'da tabolunmutur. Ncuml-Furkan Fi Etrafil-Kur'an: Gstav Flgel (1802-1870) tarafndan Leibzig'te 1842 senesinde baslan bu eser de Kur'an'daki kelimelerin hurufu hece srasiyle bir tertibidir. Eser, 1875, 1898 yllarnda tekrar baslmtr. Bu eser Mustafa Han'n eserinin muaddel bir eklidir. Flgel Kur'an' da mteaddit defalar basmtr. Bize 9000'den fazla mellif ismiyle 14.500 kitap ad veren Ktip elebi'nin "Kefz-Znun" unu ltince tercmesiyle yedi cilt halinde basan, bni Nedim Fihristini tabeden hep odur. Miftah Knuzil-Kur'an: Petersburg (Leningrad)'da muallim olan Mirza Kzm Bey tarafndan meydana getirilen bu eser, 1859'da Petersburg'da tabedilmitir. Eser 700 sahifedir. Dier bir tab' daha vardr. 656 sahifedir. Tarih yoktur. Kahire'de baslma benziyor. Rusya tab'nda Rusa tarifler var. Eserin zerinde yle deniyor: "Bunu Mirza Kzm yapt, Darl-Fnuni Rus ricali takdir etti. Bu Hind'de baslan Ncumi Furkan'dan ve Flgel'e nisbet edilen kitaptan iyidir." Misbah'ul hyan Li Teharriyatil Kuran; Kastamonulu Hafz Yahya Hilmi yazmtr. H. 1322'de stanbul'da basld.
151
Teysirl-Kur'an: Kur'an'daki kelimelerin ksaca bir kamusudur, 1879'da Leknav'da baslmtr. Vezir Ali himmetiyle 1292 (1875)'de "Ncuml-Furkan Teysirl-Kur'an" ile birlikte baslmtr. Miftahl-Kur'an: Eseri hazrlayan Ahmet ah'tr. 1906 senesinde Hint'te tabedilmitir. Fathur-Rahman Litalibi yatil-Kur'an: Alemizade Feyzullah el-Hasen tarafndan yazlan bu eser 1323/1907'de Beyrut'ta baslmtr. ok kullanldr. Bir kelimeyi bilince yeti derhal bulursun. nk kelimeyi alr, yetin hangi srenin kanc yetinde olduunu gsterir. Hele duraklarn iinde yetlerin numaras bulunan Mushaflarda ok kolaydr. Son zamanda arkta da byle numaral tablar balamtr. Bunda bir beis yoktur. Delill-Hayran Fil-Kefi an yil-Kur'an: Hac Salih Nzm bini Mehmet bini smail tarafndan tertiplenen bu eser "Tertibi Ziba" y andrr. Tarihsiz olarak baslmtr. Muceml-Mfehres Lielfazl-Kur'anil-Kerim; Msrl Muhammed Fuad Abdl-Baki'nindir. 1364 'de baslmtr. Eser ok mufassaldr. Bu vdideki eserlerin mhimlerindendir. Dier Eserler: etecizade Abdullah Paa (H. 1174 - M. 1760) tarafndan "Enharl-Cinan Min yenabii yetil-Kur'an" ve Nianc Camii hatibi brahim tarafndan da ''Teshil ve Tertib'' ad ile tertip olunmu ''Tertibi Zib'' lar vardr. "Kefi yetil-Kur'an" da bu tarzdaki eserlerdendir. Ktahya Mfts Blizade Hafz Mehmet erif bini Abdulah Hakk tarafndan yaplan "Miftahl-Tefasir ve Misbahl-yat" (H. 1289 - M. 1872)'de stanbul'da, (H. 1299 - M. 1881)'de Bombay'da tabolunmutur. Bu eserde her yet hurufu hece zerine tertiplenmi, yetin hizasna sre, cz' ve sahife numaras yazld gibi fazla olarak matbu ve mtedavil tefsirlerin kanc cilt ve sahifesinde bulunduu da kaydolunmutur. yetlerin son harfleri tertibi zere yazlm tertipler de vardr.
TETKIKI
(Mushaflar nceleme Kurulu)
MESAHIF HEYET
Kur'an- Kerim'in okunuunun, Mushaf erifin yazlnn bir hususiyeti vardr. Kur'an'n resm-i hatt
bakadr. Mushaf Osman'a gre yazlagelmitir. H a z r e t i O s m a n ' n istinsah ettirdii
sekiz M u s h a f idi. H a t ulemas bu M u s h a f l a r d a n alarak K u r ' a n ' n yazsn tesbit etmilerdir. Baz m a t b u M u s h a f l a r d a Mushaf O s m a n ' n imlsna riayet o l u n mamtr. Bizim kraatimiz sm kraati o l u p H a f s rivayetine d a y a n r . O rivayet de O s m a n , Ali, Zeyd bini Sabit ve b e y bini K a a b H a z e r a t n n Resul E k r e m d e n o l a n rivayetleridir. Bu h u s u s t a ' ' E l - M u k n i sahibi Ebu Amrd-Dani, Mesahif" sahibi Ebu Davud Sleyman esasl m a l m a t verirler. "htilf
152
OSMAN KESKOLU
Kur'an'n nokta ve iaretleri Endls ve Maripte baka idi. Bunlar yava yava Halil ibni Ahmed'in harekelerine gre yaplmtr. Kur'an- Kerim'in duraklar yet sonuna konur. Bu hususta Kfeliler ile Basrallar arasna ihtilaf vardr. Bazlar mukattaat mstakil yet sayar. Bazlar saymaz. Kfelilere gre Kur'an 6236 yettir. Kur'an 30 cze blnr. Cz de hizib ve arlara taksim olunur. Vakf ve secavend almetleri kraate gre konur. Kraat meselesi ok mhimdir. Tecvid ilmi bunu retir. Yazla gre okunmayan, idam yaplan harfler vardr. Vasl halinde bir trl, vakf halinde baka trl okunurlar. Kur'an okunuunun ayr bir hususiyeti vardr. yle okunur: Alim-m Bizatis-Sudr olduu gibi okunur: Alimn Hakm Mim Ba'di okunur. Min Ledn olduu gibi okunur. Huubm-Msennedeh okunur. Gafurar-Rahm okunur. Tecvid kavaidi Kur'an'n okunuunu retir. Kur'an kraat okur gibi okunmaz. Onun bir hususiyeti vardr. Hazreti Osman Mushafnda yazlmayp sylenen, sylenmeyip yazlan harfler vardr. kelimesi eklinde yazlr. Bir ok Mushaflarda, hele stanbul tablarnda birinci ekilde yazldr. Bu gibi meseleleri, Mushaflarn tab ilerini mrakabe etmek Tetkiki Mesahif Heyetine, Diyanet leri Bakanl Mushaflar nceleme Kuruluna der.
MUSHAF YAZISI VE BU YAZININ GELMES

Mushaflar bahsi ile sk ilgisi olan bir mesele de Kur'an'n harekelenmesi ve noktalanmas iidir. Bilindii zere Arap yazsnda nokta ve hareke yoktu. Araplarda slmn ilk devirlerinde Nabat ile Kf adn alan Hiyr yaz vard. Kur'an' Hiri yni Kf yaz ile yazarlard. Buna batan Hicazi denirdi. Yaz, Basra ve Kfe'de ilerlemiti. Badad yaz da mehurdu. Ssl ve nakl yazlar iin Kf yaz kullanlrd. Adi muhaberatta eski ekli Hicaz yaz kullanlrd. Marip ve Endls yazs bir bakalk arzeder. Yazya ilk okunakl ve gzel ekli veren bni Mukle'dir. bni Mukle (H. 272-328/M. 885-939) nesih yazy kullanmtr. Trk hattatlarnn elinde ise yaz en mkemmel eklini bulmutur. Burada yaznn geirdii safhalardan bahsedecek deiliz.
EN ESK KUR'ANLAR HANG HARFLERLE YAZILDI?
Batan yaz noktasz ve harekesizdi. Kur'an byle yazlyordu. Byle noktasz ve harekesiz mushaflar yazlmtr. Bu yaznn okunmas g olmakla beraber baz iyi cihetleri de vard. Mesel: Peygamberden iitilen kraatlerin okunuuna msaittir. Bir kelimede muhtelif kraatler toplanabiliyordu veya kelimenin msaadesi nisbetinde kraat ediliyordu. Yedi kraatin hepsi Mushaf Osman'n resmine, yazsna uygundur. Kraatde zaten bu arttr. Misal verelim: II: 123 yet, noktasz olduundan
KURAN YAZISININ HAREKE ve NOKTALANMASI, NOKTALAMANIN GERD SAFHALAR
da okunur, her iki kraate de msaittir.
154
OSMAN KESKOLU
19: 34 yet, harekesiz olduundan " " = min, men diye her iki trl kraate de elverilidir. slmiyet etrafa yaylnca Arap olmayan unsurlar da Mslman olmulard. Bunlar noktasz ve harekesiz Kur'an' okumakta herkes gibi glk ekiyordu. Lahne ve hataya dyordu. Bu gl gidermek, hatalar nlemek iin hareke ve nokta koyma aresine bavurulmutur. Bu i balca safha geirmitir: 1-Kelime sonlarnda nokta eklinde harekeler konmas, 2- Birbirine benzeyen harfleri ayrdetmek iin harflerin noktalanmas, 3-Bugnk ekildeki harekelerin konulmas. Bunlar birer birer izah edelim: 1-Muaviye'nin Hilfeti devrindeyiz. A'rabnin birisi: "Va'lem ennallahe berin minel-Mrikne ve Resulihi" diye okuyor. Bu okunua gre mna ok bozuk oluyor. Bu gibi i'rap hatalarn nlemek iin Irak Valisi olan Ziyad ibni Ebih, devrinin limi EblEsved Duel'ye (H. 69/M. 688) emrediyor. Buradaki hata i'rab hatas olduundan kelimelerin sonlarnn doru okunup i'rap verilmesini salayacak iaretler koymasn sylyor. Ebl-Esved de kelimelerin sonlarna nokta eklindeki harekeleri koymaya balyor. stn iin harfin zerine bir nokta, tre iin harfin iine veya nne bir nokta, esre iin harfin altna bir nokta koyuyor. Tenvin iin iki nokta koyuyor ve bu ii yle yapyor: Ktibine diyor ki: ''Azm atm zaman harfin stne bir nokta koy, azm topladm vakit harfin iine bir nokta koy, esre okuduum zaman harfin altna bir nokta koy!" O zaman bugnk stlahlar henz olmadndan byle basit tbirlerle, basit bir yolda harekeleme iini yapti. Tenvin iin iki nokta koydu. Sonralar bu tarz, noktayla harekeler kelimenin btn harflerine temil olundu. Ancak bunlar Mushafn yazlm olduu mrekkebin rengine uymayan bir renk ile yaplyordu. Bu usul Maripte ve Endlste Drdnc asrn ortalarna kadar devam etmitir. arkta Halil ibni Ahmed'in harekeleri yayld halde onlar bu tarz brakmadlar. Byle kelimelerin sonlar veya btn harfleri nokta ile harekelenmi Mushaflar gryoruz. Bazan bu noktalar kk bir daire eklini almtr (o). Bilhassa harflerin noktalanmasndan sonra hareke noktalariyle harf noktalar birbirine karmasn diye daire eklindeki hareke noktalar behemehal lzmd. Batan harflerde nokta olmadndan bu iltibas yoktu. Ayr renkte olmak, ii halledemiyordu. Hareke noktalar asl yazdan sanlmasn iin harflere mahsus ve
ekseriya siyah olan noktalardan ayrlmak zere Mushaflarda ayr renkte

konurdu. En eski Mushaflarda krmz, sonralar sar, yeil ve nadiren mavi
155
renkle yazlrd. Nokta yerine konulan kk daireler de byledir. Din olmayan eserlerde ise bu harekeler hi kullanlmaz. Bu usule gre: yeti yle hareke alr: veya
2- kinci merhale: Harfler birbirine benzediinden yine iltibasa dlyordu. Hatt bu yzden hatalara dld syleniyor. Onun iin birbirine benzeyen harfleri ayrdetmek iin Haccac zamannda (H. 41-95/M. 661-713), Nasr bini sim (H. 89/M. 707) ve Yahya bini Ya'mer (H. 129/M. 746) harflere nokta koyma iini baardlar. Harf noktalar ayn renkte yni siyah idiler. Hareke noktalar ise baka renkte idi. bni Hallikn "Vefeytl-A'yn" da Haccac'n tercmeihalinde diyor ki: "Ebu Ahmet Askeri "Kitabt-Tashif' de hikye ediyor: Btn ns 40 yldan fazla Mushaf Osman zere kraat ettiler. Abdl-Melik bini Mervan zamanna kadar byle gitti. Sonra Irak'ta tashif yayld. Haccac iaretler vaz'n ktiplere emretti. Nasr bini mir ve Yahya bini Ya'mer bu ii yaptlar. Harflere tek ve ift noktalar koydular." Bu da Emevilerden Abdl-Melik bini Mervan zamannda yapld. Harflerin noktalanmas muhtelif safhalar geirmitir. slm Ansiklopedisi diyor ki: En son noktalanm olan harf (8) dir. Bu her halde 11. asrn son yarsndan daha evvel vki olmamtr. Bazan (Kf yaz ile yazlm Kur'an'larda hemen daima) noktalar sol aadan sa yukarya giden meyilli izgiler eklinde konulmutur. Noktalarn ift olanlar, bazan akul ve bazan mail vaziyette olmak zere yanyana konulur. noktalar dz bir hat istikametinde sralanr. () harfinde ise bu noktalarn ekseriya bir izgi eklinde gsterilir. Bu noktalama ii muhtelif ekillerde yaplmtr ve trl safhalar geirmitir. eit harflere trl noktalar konulmutur. K 3. asrn ortalarna kadar bu ekilde noktalanmtr." Yakn zamana kadar ile (Fa) ayn yazldr . harfi de 'a benzer. lk harekeler nokta eklinde olduundan bazlar nokta ile harekeden hangisi evvel olduunu kartryorlar. Evvel nokta kondu, sonra hareke verildi, sanyorlar. Nokta ile harekeyi birbirinden ayramyorlar. Halbuki evvel hareke, sonra nokta konulmutur. lkin harekeler nokta eklinde idi. Bugnk harekeler daha sonra yaplmtr. 3- Ve iin nc merhalesi odur. Hareke noktalar ikinci asrn ortalarnda bugnk ekilde harekelere evrilmitir. Ebl-Esved'in koyduu hareke noktalar yerine bugnk harekeleri koyan Halil ibni Ahmet (H. 100-170/M. 718-786) olmutur. Bunlar sesli harflerden, harfi medlerden almtr. tre vavdan, stn mail eliften ibarettir. Esre de ksaltlm Y'dir. Cezim ve edde gibi iaretler harekeden sonradr. Bunlar da Halil icad etmitir. Tedid iareti edde kelime-
156
OSMAN KESKOLU
sinin( - ) harfinden alnmtr. Hakikaten bugnk harekeler ok lzumlu idi. Okumay kolaylatrmak iin noktalar ok konulduka, hareke noktalar ile harf noktalar birbirine karmaya balad. ki trl mrekkep kullanmak g bir iti. Hasan Basri ve Muhammed bini irin, Mushafn noktalanmasnda bir beis olmadn sylerler. Nevevi ise Mushafn noktalanmas ve harekelenmesi mstehaptr diyor. Zira lahn ve tahriften korur. Noktay kusur sayanlar olmutur. Hele tahriratta cehalet eseri imi. Fakat noktasz yaz yznden baz hatalar olmu ve felketlere bile sebep olmutur. Hareke Kur'an'dan baka muharreratta kullanlmazd, sonradan balad. Ayetlerin sonundaki duraklar daire iinde meyilli izgiler eklinde yazlrd. Hatt satr sonlarnda byle meyilli izgilere ok sonraki tarihlerde dier yazlarda da rastlanr. Daha sonralar yetin sonunu gstermek iin yalnz daire yaplmaya balanmtr. Ancak bu daireler beinci yeti gstermek iin st ksm yukar doru sivri bir u halini alr. Onuncu yeti gstermek iin ssl bir daire yaplr. Bazan dairenin iine rakam ve daha sonralar harfle on yazl bir murabba konur. Bu murabbam Mushafn metnine deil de kenarna konulduu da vardr. Altnc asrdan sonra bu tarz kayboluyor. Orta zamanlara ait Mushaflarda yetlerin sonlar daireler, yahut gllerle iaret olunuyor, ii ssl duraklar yaplyor. Ssl balklar, kenarlarnda hizib, cz', ar iaretleri yaplyor.
DURAKLAR
KIRAAT LM VE KURR'
Kur'an ilmi, "Tefsir" ve "Kraat" olmak zere ikiye blnr. Tefsiri grdk. imdi de kraat ilmine girelim. slm ulemas tefsir ilmine olduu kadar kraat ilmine de byk ehemmiyet vermitir. Bu hususta nice eserler kaleme alnmtr. Kur'an'n mnasn anlamak ve onu okumak meseleleri her asrda nde gelmitir. Bu maksadn gereklemesi iin msesseseler kurulmutur. Kur'an'n muhtelif vecihlerle okunmasn reten messeselere "Dri Huffz, Dri Kurr" denir. Her halde Kur'an'la kraatla uraan "Dari Kurra" gibi messese bulunduu iin olacak ki, ayrca tefsir ile uraanlara "Dari Tefsir" denilmemi de tefsir Medresede Fkh ile okunmu, Hads ilmi okunan medreselere de "Drl-Hads" denilmi. Bir ok vakfiyelerde "Hads ve tefsir ilimlerini okutmak iin Darl Hads yapt'' tbiri geer. Kurra kelimesi kraattandr. Kraat, okumak ve tilavet manasnadr. Okuyana Kri' denir, cem'i Kurra'dr. Kurra, Kur'an' ezberleyen hafzlar ve onu bakalarna retmekle tannm kimselerdir. Bir de "Karr" kelimesi vardr ki, tecvit ve tertil zere gzel okuyan kimseye denir: Tilvet ve tertil, kraat manasnadr. Kur'an hakknda hepsi kullanlr.
"Fakra m Teyessera minel Kur'an ve iza Kuriel-Kur'anu Festemi lehu" Tilvet, Kr'an- Kerim okumak manasnadr. Tertil ise gzel, uygun ve ho bir sada ile tane tane okumaktr. "Retl" maddesi bir eyi inci dizisi gibi ltif ekilde, mnasip bir slpta muntazam klmaktr. ( "Ve rettilil-Kur'ane tertilen.") te usulne muvafk
surette Kur'an okuyanlara Kurra' denir. Ahdi Risalette mehur olan Sahabei
Kurra' unlardr:
158
OSMAN KESKOLU
Hazreti Osman, Hazreti Ali, bey ibni K'b, Zeyd ibni Sabit, Abdullah ibni Mes'ud, Ebd-Derda', Ebu Musa El-E'ar. Sonra, "Tabin Devri" gelir. Bunlarn zamannda kraatlar tesbite balanm, tefsir ve hads gibi Kraat ilmi de tedvin olunmu ve mstakil bir ilim halini almtr. Daha sonra kraatlar renilen ahslara nisbet olunarak onlarn namiyle anlmaya balanmtr. Tabinden olan mehur Kurra' unlardr: Medine'de: Sad ibni Mseyyeb, Urve, Slim ve Zhri. Mekke'de: At', Mcahid, Tvus, krime. Basra'da: mir, Nasr bini sm, Yahya bini Ya'mer. Kfe'de: Alkame, Esved, Mesruk, Said bini Cbeyr, a'b ve Naha. am'da: Mugire bini Eb ihab vesaire. Asl mehur Kurra' bunlardan sonra gelir: 1- Medine'de Nfi' bini Abdur-Rahman (H. 169/M. 785), kraati mehurdur. Bunun rvileri Kln (H. 220/M. 830), Ver (H. 197/M. 812)'dir. 2- Mekke'de Abdullah ibni Kesir (H. 120/M. 737) ve Humeyd (H. 291/M. 903) vardr. 3- Kfe'de Hamza bini Habib (H, 156/M. 772), Ali bini Kisa (H. 189/M. 804) ve A'me mehurdur. A- Basra'da Ebu Amr ibni Al (M. 154/M. 770), sim bini Behdele (H. 128/M. 745) ve Yakup yetimitir. 5- am'da Abdullah ibni mir (H. 118/M. 736) gelmitir. Ve kraatta imam olan yedi Kurra' bunlarn iindendir ki onlar yle sralayalm:
MTEVATR KIRAATLAR (Yedi Kraat)
1- bni Kesr- Mekke. 2- Nafi' -Medine. 3- bni mir -am. 4-Ebu Amr - Basra. 5-Hamza-Kfe. 6-Kisa-Kfe. 7- sm - Kfe.
te mtevatir olan yedi kraat sahipleri yedi Kurr' bunlardr. Bizim kraatimiz Hafs rivayetiyle sm kraatidir. (Ebu mer Hafs bini Sleyman (H. 180/M. 796). Mtevatir olan bu yedi kraattan sonra mehur olan kraat gelir ki onlar da u zata nisbet olunur:
159
1- Ebu Cafer Yezid Meden (H. 132 / M. 749). 2- Yakup bini shak (H. 205/M. 820). 3- Ebu Muhammed Halef bini Hiam (H. 229/M. 843). Yedisi mtevatir, mehur olan bu on kraata, haberi vahid kraat saylan u drd de ilve edelim:
MEHUR KIRAATLAR
1- Hasan Basri (H. 110/M. 728). 2- bni Muhaysn (H. 123/M. 740). 3- Yahya El-Yezid (H. 202/M. 817). 4- Muhammed bini Ahmet enebuz (H. 328/M. 939). te 14 kraat bunlardr. Haberi vahid dediimiz kraattan baka z, Mevzu, Mdrec gibi ksmlar da vardr. Mevzu', Ebl-Fazl Muhammed bini Cafer'in toplam olduu kraatlardr ki bunlar mam Azam'a da nisbet eder. Darakutni bu kitabn uydurma ve mam Azam'a iftira olduunu sylyor. Mdrec kraat ise yete tefsir kabilinden katlan kelimeler vardr. Bunlar tefsir kabilindendir. Sahabeden biri, bir kelimenin mnasn izah ve tefsir iin bir kelime getirir. Sonra gelen bu kelimeyi metinden sanarak okur. Bylelikle bu kabil kraatlar ortaya km olur. Ulema bunlar incelemi, Kur'an'da olmayan mdrec kelimeleri ortaya karmlardr. mmet bunlar kabul etmemitir. Senete en sahih olan kraat Nafi' ve Asm kraatlardr. En fasih ise Ebu Amr ve Kisa kraatlardr. Vcuhu kraata dair ilk eser yazanlar Ebu Ubeyd Kasm bini ellm (H. 224/M. 838) ve Ebu Hatim Sicistani'dir. Bunlarn beyan ve izah ettikleri vehile, kraatta gzetilen art tr: Resm-i hat, Arabiyyet ve Sened. 1- Mesahifi Osmaniyeye velev takdiren olsun muvafk olmak, 2-Arapa kavaidine uymak, 3-Senedi sahih olmak. Mtevatir kraatlarda bu art tamamiyle bulunmak arttr. Hazreti Osman'n istinsah ettirmi olduu Mushaflara takdir olsun uymas arttr. nk bu Mushaflarda baz iml deiiklikleri vardr. Mteehhirini ulemadan olup bu hususta en mkemmel eseri veren bni Cezer (H. 833/M. 1429) bu noktada misal olarak unlar zikrediyor: bni mir (Kle) okuyor. Dierlerinin kraati diye baa (vav) ziyadesiyledir. am Mushaflarnda vavsz yazldr. bni mir'in kraati am Mushaflarnn yazsna uygundur. Dier iki art da tamdr ve bu kraat mtevatirdir. Hazreti Osman'n Mushafna velev takdiren olsun muvafk olmaya misal de
HABER- VHD
160
OSMAN KESKOLU
dir. Bu kelime btn Mushaflarda eklinde yazldr, Resm-i hat byledir. okunur ve o yazl bu okunua msaittir. Mushafn yazsnda bir ok yerlerde elif hazfolunmutur. gibi, ite mtevatir kraatlar bu artlara gre olanlardr. Fakat baz kraatlar da vardr ki arapa kaidelerine ve kyasa uymazlar. Bunlar lgatlar ve lisanclar ho grmezler. Fakat kraat sahipleri buna ramen yine yle okurlar. az (Mstesna) kraatlara dair ilk eser yazp onlar toplayan Ebl-Fadl Muhammed bini Cafer Huza'dir. kinci asrn sonlarnda lmtr. az (mstesna) kraatlar toplarken mevzu' kraatlar da toplamtr. Mesel mam Azam'a nisbet olunan u kraat mevzu'dur, hatt mnkerdir. bunlar maksad mahsusla uydurulmu eylerdir. Dallet ve ilhad erbabnn tremesinden sonra az kraatlar artm ve oalmtr. Bu hususta en ak nmune bni enebuz'dur. O, ilmi az, hamakat ok bir kimseydi. Bir ok az kraatlar okudu. En ok yapt ey yukarda (Mdrec) dediimiz nevi'idi. yetlerin arasna kelime katarak okudu. Tefsir kabilinden katlm bu kraatlar rivayet ederdi. O zaman Mslmanlar onun bu hareketlerine glmlerdi. Kur'an hakkndaki en zayf ve az eyleri bulup karmtr. Sonralar eli kesilen mehur Hattat bni Mukle onu hapsetmi ve bni Nedim'in rivayetine gre hapiste Hicr 328'de lmtr, bni enebuz bu kraatlarn hat olduunu kendisi de anlam, kusurunu itiraf eylemi, yapt bu iten tevbe etmitir. Yazl olarak yapt bu tevbenin sureti yledir: ''Mushaf Osman'a ve ashabn ittifak ettii kraata muhalif kraatla okumutum. Bunun hat olduunu anladm. Bundan tevbe ettim: Teberri ediyorum. Mushaf Osman Haktr. Ona muhalefet caiz deildir. Baka trl kraat olamaz." Okuyucularmz meraktan kurtarmak iin pek grltl bir mesele olan ve etrafnda frtnalar kopan bni enebuz'un az kraatlarndan baz misaller gsterelim: "Cum'a gn Namaza nida olundukta Allahn zikrine koun" yetindeki (fes'v = koun) yerine ( femd = gidin) veya (fes'av = koun) yerine ( femu = yryn) gibi. Grlyor ki burada ayn mnay ifade eden mradif kelime getirilmitir. Yedi kraat arasndaki ihtilf gayet basittir. Tahfif, tedid, med, kasr, idgam, izhar, tahkik, teshil gibi ed suretleridir. Bab ve i'rab farkdr. Mnay deitiren bir ey deildir. Biri Nasara babnda llerden "nenuruha" okur, dieri Ekreme babndan drtllerden "nniruha" okur. Asl mna bozulmaz. Bu tahrif saylmaz. Ancak bni enebuz gibi nice garip rivayet
merakllar vardr ki, hi dnmeden bir takm zayf ve mevzu rivayetleri nakil
ve kitaplarna dercederler.
161
te bu gib eylere meydan vermemek iin ulema Kur'n'n her eyden mcerred olarak yazlmas hususunda son derece titizlik gstermilerdir. Eskiden srenin bana adn ve adedini bile yazmazlard. bni enebuz'dan sonra byle az kraatlar merakls Ebubekir Attar (H. 354/M. 965) kt. Kur'an' iyi bilirdi. Fakat lgat ve kavaidi esas tutarak az kraatlar yapt ve o byle az kraatlarn sonuncusu oldu. az kraatlar devri getikten sonra kraatta lhin yaplarak teganni ile okuma ii ortaya kt. Ter'd, terkis, tartb, tahzn denilen ekiller kt. Yani : 1-Souktan titrer gibi sesi titretmek, 2- Sakinden harekeye zplar gibi hzla atlayp gemek, 3-Medleri uzatarak terennm ve teganni etmek, 4- Sese alar gibi hazin bir ed vermek. te byle okumaklar balad. lk lhin yapan Ubeydullah ibni Ebibekre'dir. Hazin bir sada ile okurdu. Torunu Abdullah bini mer bini Ubeydullah ondan bu tarz kraati rendi. Ondan da Ebaz ald. Sonra Said bini Allf ve kardei, Ebaz'den aldlar. Sait bu tarz kraatin reisi oldu. Harunu Reit ile mnasebet kurdu. htiam devrinin hametli Padiahnn bu tarz kraat ok houna gidiyordu. Ona bahiler veriyor, atyyelerde bulunuyordu. Zamannda "Emrl-M'minin kari" adn almt. slm lkelerinde det olduu zere merann ve zenginlerin saray ve konaklarnda husus hafzlar bulundurma an'anesi ite ilk defa byle balamtr. Heysem, Eban, ibni A'yen gibi kurra' meclislerde, mescitlerde okumaya balyarak eitli teganni ve lhinlerle okurlard. Mesel Heysem: ( ) yetindeki meskin kelimesini gibi okurdu, meddi yerdi. Bunlardan nce, Sahabe ve Tabin devirlerinde bu biim kraatlar yoktu.
KIRAATTA LHN
Muhammed Vsti (H. 306/M. 918) mtevatir ve mehur olan on kraat hakkndaki eserinde krk kadar Arap lehesinin Kur'an'da bulunduunu yazar ve unlar sayar: Kurey, Hzeyl, Kinne, Esed, Huza, Him, Hazrec, Evs, E'r, Nemir, Kays, Crhm, Yemen, Ezd', Kinde, Temim, Himyer, Medyen, Lhm, Sa'ad, Hadramet, Sedus, Amlika, En'mr, Gassn, Mizha, Gatafn, Sebe', Uman, Ben Hanife, Sa'leb, Tayy, mir, Mzeyne, Sakf, Czam, Beliy, Uzra, Hevzin, Yemame. . Bunlarn iinde en fasih olan ilk beidir. Bu lehelerin ou kaybolup gittiklerinden ve birbirlerine karp kaynatklarndan bu esaslar incelemek bugnk vesait ve vesikalara gre imknszdr. Ne de olsa Kur'an'da esas Kurey dilidir ve Kurey dili daima esas tutulmutur. Hazreti Osman bile "Onu Kurey lisaniyle yazn" demiti. unu da kaydedelim ki Kur'an'da bu lehelerin bazsndan bir ka kelimecik vardr. Ulema yine o dilden var demilerdir. Bu
KIRAATLAR VE ARAP LEHELER
162
OSMAN KESKOLU
lehelerin arasnda telffuz ve ive fark vard. Bunlarn hepsi birbirine karm ve kaynam, ortaya en fasih, en beli, en selis bir dil kmtr. Bu farklarn ou med, kasr, imle, izhr, idgm gibi hususlardr. Bazlar sondaki (hum) ( ) zamiri harekeliyerek okur. lere ( ) ilve eder. Kur'an- Kerim bir kelimeyi muhtelif yerlerde muhtelif lehelerin tarzna gre kullanr. gibi. Hicaz halk kullanr, Temim ve dier Araplar derler. Her iki kelime de Kur'an'da vardr. Hz.Osman kraatleri Mushaflara tevzi etmitir, demek bu demektir. Kurey hemze ile kullanr, dier Araplar ise hemzesiz, ite bu gibi kelimelere edebiyat limleri iaret etmilerdir. bni Haldun'un drt ana kitap sayd edeb eserlerden biri olan "Kmilin Mbrid"inde bunlar bulursun. Kraat kitaplar ise her kelimenin vcuhu kraatini, telffuz eklini tesbit etmi, kimin hangi kelimeyi nasl okuduunu gstermitir ki, baka bir dilde bu yaplm deildir. te yukarda arzolunan sebeplerle muhtelif kraatler meydana gelmitir. Bunlarn bir ksm Kur'an'n metninde hi bir deiiklik olmadan i'rab ihtilfdr. Bazs ise nokta ve hareke ihtilf, kelime yerine baka kelime getiren bir ihtilaftr. Fakat bu sonuncular bir hkm deitirmez, haram hell, helali haram klan eyler deildir. Bir ksm erh ve tefsir kabilindendir. Bazlar ive ve lehe farkdr. Mna itibariyle birdirler. te bunlardan bahsederek sebeplerini izah eden bir ok eserler kaleme alnmtr. Mslmanlar bunlara gz yummu, kitaplarnn etrafnda olup biten eylerden habersiz bulunmu deildirler. Avrupallar bundan istifade ederek Kur'an etrafnda phe uyandrmak iin neler arayp buluyorlar. Garip eyler merakls adamlarn rivayet ettikleri nice eyler karp bunlar dine hcuma vesile yapyorlar. Alman arkyyat Cemiyeti, kraatlara ve ihtilf-mesahife dair eski muhtelif eserleri son yllarda basmlardr. Bunun sebebi nedir biliyor musunuz? Zihinleri kartrmak. Yoksa slm ilmine hizmet etmek maksadiyle olsa daha faydal eserleri basarlard. slm ulems Kur'an'larnn etrafnda olup bitenlerden gafil deildir. Bu hususta tarih boyunca nice eserler kaleme almlar, incelemiler, rk, salam ayrmlar, makbul ve merdudu bildirmilerdir.(47)
HTLFL-MESAHF
(47) O eserlerden bazsnn isimlerini kaybedelim: htilaf Mesahifi Ehlili-Medine ve Ehlil-Kf e ve Ehlil-Basra-Kisa, htilfl-Mesahif - Halef, htilf ehli-Kfe vel-Basra Ve- am - Darra', htilfl-Mesahif - Ebu Davut Sicistan, htilfl-Mesahif - Medain, htilaf Mesahif-am vel-Hicaz vel-Irak - bni Amir Yahsub, htilfl-Mesahif - Muhammed bini Abdurrahman Isfahani.
KUR'ANI KERM BLGLER
163
htilaf Mesahif diye kyametler koparlan bu meseleye dair misaller gsterelim. Bu misali de en az kraatlar okuyan bni Zenebuz'dan alalm: ''nlerinde'' bir melik vard, ''salam" her gemiyi gasben alrd.'' te kavis iindeki kelimeler ihtilaf nmunesidir. Bunlar tefsir ve izah iin getirilmi kelimeden baka bir ey deildir. Mnay bozmuyor. Musa ile Hzr hikyesinde geen bu yetteki bu kelimeler tefsir iin birinin sylediklerini yazmaktan ibarettir. Sonra gelen birisi onlar metinden sanm ve yle rivayet etmi. Buradaki kelime tefsir ve izah kabilinden, ya mutlak takyid, ya mm tahsis, sfat gibi eylerdir. Kraata dair eskiden pek ok eserler yazlmtr. Bunlar kraat vecibelerini izah ederler. Msterikler bunlar yaynlyorlar. lerinde her trls de var. Msteriklerin yaynladklar bu eserleri, bu hususta malumat olmayan Mslmanlar, bilhassa genler grnce ayorlar. Bunlar slam ulems bilmiyor sanyorlar. Hatta pheye dyorlar. Biliyorum, bu bahisler kolay kolay anlalr ey deildir. Geni vukuf, derin ttla, salam malumat ister. Byle bir ka satrla izah olunamaz. yle ise bunlar niin kurcalyor ve niin yazyorum, diyeceksiniz! Niin mi yazyorum. Bunlar Avrupallardan, msteriklerden duyacaklarna bizden duysunlar. Mslman azndan iitsinler. Grsnler ki slm ulemas bu hususta nice eserler yazmlar, en grltl mevzua dalmlar. Mnakaa etmiler, incelemiler, rn, salamn, erisini, dorusunu ayrmlar. unu da kaydedelim ki, eskiden slm ulemas gayet geni bir hrriyet havas iinde altklarndan her eyi mevzubahs etmiler, en zayf rivayetleri kurcalamlar, eitli maksatla ortaya karlan en garip nakilleri bile kitaplarna almlardr. Bunlar eitli tenkitlere yol ayor, eski tenkitler, yeni grltlere sebep oluyor, bilir bilmez herkes bu ilere karyor. Halbuki bu ihtisas meselesidir. Bu mstakil bir ilimdir. Yalnz bir eseri, bir garip rivayeti ele alarak ii hallettim sanvermek en byk gaflet olur; ii sktla geitirmeye almak ta yle! Bir ok defa getii gibi bu ihtilaflar, o kadar ok grlt koparlmasna ramen tefsir kabilinden eylerdir. bni Ebi Davud'un htilaf Mesahifine bakacak olursak, onun rivayetlerinin ou da bni enebuz'dan verdiimiz misallerde grld zere, kayt, sfat gibi tefsir iin araya katlm kelimeler olduunu grrz. Bunlar hkm deitirmez, helli haram klmaz. Bunu baka trl grmek ve gstermek yanl bir hareket olur. Mesel htilaf Mesahifi nereden Doktor Jeffrey Asr Sresi hakkndaki muhtelif rivayetleri eline geirebildii kitaplardan toplayarak onu u ekle sokuyor:
164
OSMAN KESKOLU
imdi, bu parantez iinde olan rivayetler Asr sresinden midir, yoksa onun tefsiri kabilinden kelimeler midir? Bu kelimeleri hocalarndan Asr sresini tefsir ederken iittikleri kelimeleri tefsir kabilinden olarak sylemilerdir. Mushaflarnn kenarna, srenin aralarna yazmlardr. Bunlar Asr sresinden deildir. Doktor Jeffrey bunlar toplayarak bu ekle sokmakla Asr Sresini deitiriyor deil, tefsir ve izah ediyor demektir. Der kenarl Mushaflarda bu kabil eyler bulunur. Bunu bu msterikten nce, Ebubekir Bakillni grm ve eserinde gstermitir. Arzu edenler oraya bakp grebilir. Btn bunlardan u neticeye varyoruz: Mushaf- Osman daima imam olarak ortada kalmtr. Buna kimse itiraz etmemitir. Hatt kendisinden baz yle byle rivayetler yaplan Hazreti Ali halife olunca Mushaf- Osman'a asla dokunmamtr. Bu ie hi bir halife kar gelmemitir. iy'a'nn esas akidesine gre: Hazreti Osman'a Mushaf istinsah emreden bizzat Hazreti Ali olmutur. Bu erefli vazifede onun da pay vardr. Osman'n yaptn ho grmtr. iy'a ulemasndan Abdullah Zincan'nin "Tarihul-Kur'an" da rivayet ettiine gre Ali bini Ebtalib, Osman'n dmanlarna kar onu mdafaa ediyor. "Saknn onun hakknda gulv gstermeyin, arlk yapmayn." diyordu. Ashabtan balyarak bugne kadar btn Mslmanlar Kur'an etrafnda toplanm, Mushafa balanmtr. Mushaf yazma iinin ne kadar sratle ilerlediini, o devirdeki glklere ramen ne kadar ok Mushaf yazldn bize u trihi hdise gstermektedir: Hazreti Osman'n istinsahndan 7 sene sonra Sffyn vak'asnda Muaviye mtareke istemek iin askerlerine mzraklarnn ucunda Mushaf kaldrmalarn emrediyor. Ordudan 500 Mushaf birden kalkyor.(48) Bu da gsteriyor ki, Mslmanlar kitaplarn hi bir zaman dilden ve elden drmemilerdir. Byle olunca onda tahrif yapmak nasl kabil olur. Her zaman Kur'an'n ezberlenmesine, okunmasna, yazlmasna ok byk ehemmiyet vermilerdir. Bu hususta emsalsiz bir titizlik gstermilerdir. Bu sayededir ki, Kur'an asrlar boyunca her nevi tayir ve tahriften zade kalarak, ilk vahiy gnnde olduu gibi safiyeti asliyesiyle, bugne kadar muhafaza olunmu ve bize ylece gelmitir. Ve daima da yle kalacaktr. srr tahakkuk edecektir.
MUSHAF-I OSMAN'IN RNEK TUTULMASI
(48) Mes'ud-Murucz-Zehep.
165
Hadis imamlarndan Beyhaki'nin (H. 458/M. 1065) rivayet ettii u vak'a ile bu bahsi kapayalm: Yahudinin biri bir defa Halife Me'mun'un huzuruna girerek gzel szler syledi. Me'mun'un houna gitti. Onu slmiyete davet etti. Yahudi buna yanamad. Aradan bir yl getikten sonra bu Yahudi, Mslman olmu olduu halde Memun'un huzuruna geldi. Fkh hakknda gzel malumat da vard. Me'mun ona Mslman olmasnn sebebini sordu. O da yle anlatt: "Sizden ayrldktan sonra dinleri yle bir deneyeyim dedim. Evvel Tevrat'la, ie baladm. nsha yazdm, ziyade ve noksan yaparak bazsna kattm, bazsndan attm. de birbirine uymad. Onlar Havraya gtrdm. Hepsini satn aldlar. Sonra ncil'i aldm. Ondan da nsha yazdm, ziyade ve noksan yaptm. Onlar da kiliseye gtrdm. Onlar da satld. Sra Kur'an'a geldi. nsha yazdm. Ziyade ve noksan yaptm. Onlar kitaplara gtrdm. Alp kartrdlar, yapraklarn evirdiler, ziyade ve noksan olduunu grnce bir kenara atp braktlar; satn almadlar. Anladm ki bu kitap, yni Kur'an mahfuzdur. te benim Mslman olmamn sebebi budur.(49)
BR YAHUDNN ME'MUN NNDE TRAFLARI
slm ilimlerinin temeli Kur'an saylr. Bunu defaatla syledik. Onun iin Mslmanlar Kur'an'a ehemmiyet verirler. slmn nurunu etrafa Kur'an saar, Mslmanlk Kur'an'la yaylr. Mslmanlar fethettikleri yerlere muzaffer ordulariyle birlikte yanlarnda kurra', hafzlar ve muallimler olduu halde girerlerdi. Gnderilen valilerin vazifelerinden biri de Kur'an retmek idi. lk zamanlarda camilerde Kur'an'n kraat ve tefsiri retilirdi. Kur'an'n kraati iin "Drl-Huffaz ve Drl-Kurr" lar meydana getirilmi, tefsiri ile uraan messeselere ise "Darl-Hads" nvan verilmitir. Her slm devleti bu messeselere byk ilgi gstermitir. Bilhassa Trk devletleri, bu hususta n srada yer alr. Trk lkelerinde bu messeselere Vakf olarak sk sk rastlyoruz. Bunlarn bir ou tarihi bir nemi tamaktadr. Bu ie yarayan ilk medrese acaba ne zaman kurulmutur? Bu suale cevap vermek kolay deildir. Emeviler devrinde tefsir ve kraat ilmiyle megul olanlar vard. Bu ilimlerin tedvini balam bulunuyordu. Fakat onlarda byle bir messese yoktu. Bu iler cami ve mescitlerde halka halindeki tedris yoluyla grlyordu. Edebiyata varncaya kadar her ey orada tedris halkalarnda reniliyordu. Hatt Abbasiler bile, bugnk mnada, byle medrese ve mektepten mahrum idiler.
KURANIN RENLMES (49) Zurkani Alel-Mevahib, c. 5, s. 254.
166
OSMAN KESKOLU
Zehebi diyor ki: Seluklularn (H. 46'dan 485 ylna kadar) anl veziri olan Nizaml-Mlk ilk medrese kurandr. Badad, Belh, Niabur, Herat, sbahan (Isfahan), Basra, Merv, ml-Taberistan ve Musul, bunlarn her birinde birer medrese kurmutur. Hatt denildiine gre Irak ve Horasan'n her bir ehrinde onun bir medresesi vard."Sbk ve Syuti'ye gre ise Niabur'daki Beyhakiyye medresesi daha eskidir. Nizaml-Mlk'den nceki Nisabur'daki Sa'diye medresesini ise Sultan Mahmud'un kardei Emir Nasr bini Sebktekin kurmutur. Bu hususta kesin bir hkm vermek biraz gtr. Makriz diyor ki: "Halife Mu'tadid Billah (H. 279-289/M. 892-901), Badat'ta saraynn civarnda her ilim erbabna gre daireler, meskenler hazrlamak istedi. Medreseler Hicretin 400 ylndan sonra kmtr. slmda ilk medrese tesis eden Nisabur ahalisidir, Beyhakiyye medresesini kurmulardr.'' Sbyan Mektepleri diyebileceimiz "Kttp" medreselerden daha ncedir. Bunlar "yazma ve okuma reten yerler" demektir. "Kttp ve Mektep" kelimeleri sbyan retme yerleri hakknda kullanlrd. Kttap, ktibin cem'i olduu gibi mektep yerine de kullanlr. Sbyan mektebi yerinedir. Cevheri: "Kttap ve Mektep bir mnayadr" diyor. Kamus bu tabiri doru bulmuyorsa da kelimenin bu mnada 10'uncu asrda bile kullanldn gryoruz. am'daki Lala Mustafa Paa vakfiyesinde (Sene 982) u ibareler var: ''Ve ayyene lil-Muallimi fil-Kttabi hamse derahim.'' Bu mektepler Emevler devrinde ok miktarda almtr. Sonralar hep devam etmiler ve geniletilmilerdir. Bunlar da Kur'an okuyup yazmak retilirdi. afii byle mekteplerde okuduu zamandan bahsederken diyor ki: "Anamda, kat almak iin bana verecek para yoktu. Yass bir kemik grnce onu alr ve ona yazardm. "(50) te sbyan mektebinden, camideki tedrisat halkalarndan balyarak en yksek medreselere gelinceye kadar Kur'an renmek iin uraan messeseler vard. Bunlar hem kraat, hem de tefsir iiyle urayorlard. El-Fihrist sahibi bni Nedim unu naklediyor: Kur'an'n tefsiri hususunda esas olacak bir usul kurmas veya kitap yazmas iin kendisine vaki olan mracaat zerine Ferr (H. 207/M. 822), cemaati toplayp camide mezzine diyor ki: ''Fatiha sresini oku da tefsir edelim.'' Bylece ie balyor ve btn Kur'an' bu sra ile tamamlyor. Demek ondan nce byle sistemli bir surette tefsir eden olmamt. Mushaf batan sonuna kadar srayla yet yet tefsir eden o olmutur. Bu i camide yaplmtr. Sonralar bu vazife medreselere devrolunmutur. unu da ilve edelim ki cami ile medrese yanyanadr. Medrese devirlerinde
(50) Camiu Beyanil-lm.
167
bile camide tedris halkas devam etmitir. Medrese odalarnda sakin olan talebe camiin iinde hocadan ders alrd. Mfessirlerin piri saylan Mcahit, tefsir tedvinine ilk balayandr. bni Abbas'n akvalini nakleder. Kendisi der ki: "bni Abbas'a Kur'an' defa arzettim, dinlettim. Her yet banda onu durdurarak: "Ne hakknda nzil oldu, nasl oldu?" diye sorardm. slmiyet Kur'an'n sat nurlu klarla mamur krenin drt bucana yaylmtr. Afrika'dan in'e, Endls'ten Trkistan'a kadar hidayet nuru serpmitir. slmiyetin vard yere Kur'an k samtr. lkeleri ve gnlleri fetheden odur. u tarihi hdiseye bakn: Muktedir Billah zamannda eski Bulgarlarn Han Mslmanl kabul edince Halifeden dini ve Kur'an' retmek iin bir heyet istemiti. Ahmet bini Fadlan Bulgarlara gnderilmiti. Fadlan bu seyahatinden bahseden eserini kaleme almtr ki, "Risalei ibni Fadlan" diye anlr. bni Fadlan diyor ki: "Hicretin 310. senesi 12 Muharremine rastlayan Pazar gn mahalli maksuda ulatk. Bu memlekette bulunduumuz mddete hkmdar ve halk bize gelip Kur'an' ve izahatmz dinlerlerdi'' te her vasta ile Kur'an renen ve reten bir Mslman kitlesi vard. Kur'an ii ihmal olunmuyordu. Bu ie tevik ediyorlard. Hatta Kur'an okumaya tevik iin "Fazli Kur'an" hakknda hadis bile uyduranlar olmutur. Mevzuumuz dnda olmakla beraber hafife temas edelim. Bir aralk halk harp havadisi, cenk destanlar gibi eylere fazla dknlk gstermiti. te o zamanlarda Nuh ibni Meryem, Kur'an'n fazileti hakknda sre sre hadis vazetmitir. Beyzavi gibi bir lim maalesef bunlar tefsirine almtr. Bu ii neden yapt Nuh'a sorulunca: "Baktm ki halk Ebuhanife'nin fkh ve Muhammed bini shak'n Maazisiyle megul olup Kur'an'n hfzndan yz evirmiler. Bunu grnce bu hadisleri hasbeten lillah vazettim"(51) demitir. Hakikaten Ashab Kiram ve ondan sonrakiler Kur'an- Kerim'e ok byk itina gstermilerdir. Hazreti Peygamber, hads Kur'an'a katmamas iin: "Benden Kur'an'dan baka bir ey yazmayn" diye, hadisleri yazmaktan menetmiti. Hazreti mer, Kur'an'dan alkor endiesiyle fazla hadis rivayetine taraftar deildi. Hadis ilmini ilk tedvine balyan Zhr (H. 124/M.741) olmutur. Kitaplarn etrafna yayar, daima alrd. Hatta kars: "Bu kitaplar bana ortaktan daha ar geliyor" diye szlanmt bile. te onun nakline gre: "Hazreti mer hadisleri yazmak istedi, Ashapla istiare yapt. Bir ay dnd. Sonra hatrlad ki, Ehli Kitap, Kitabullah ile baka eyler de yazdlar; onlarn stne
(51) Mslim erhi, c. II, s. 125.
168
OSMAN KESKOLU
dtler. Kitabullah braktlar. yle ise ben vallah Ktabullaha bir ey kartrmam; iltibasa drecek bir ey yapmam.'' dedi. Hazreti mer'in Kitabullaha bir ey karmasndan byk endiesi vard. Nafaka hakknda Fatma binti Kays'n hadisini reddederken: "Unuttu mu, belledi mi bilemediimiz bir kadnn szne bakarak Allahn Kitabn brakamayz" diyen odur. Hazreti mer, Irak'a giden heyete Kur'an'a sarlmalarn tavsiye etmiti. Kurtub'nin rivayet ettiine gre: Kuraza ibni K'b unu naklediyor: "Biz Irak'a yollanmtk. Hazreti mer bizi geirmeye kmt. Bize: ''Sizinle niin buraya kadar geldim?" diye sordu. Biz de: ''Biz Resulullahn Ashabndanz, bize ikram iin geldin." dedik. Dedi ki: "Evet, siz yle bir yer halkna gidiyorsunuz ki, onlar Kur'an etrafnda toplanmlar, kovan uultusu gibi Kur'an sadas nlyor. Hads rivayetiyle onlar bundan alkoymayn. Kur'an' iyi okuyun, hads rivayetini az yapn; haydi yolunuz ak olsun. Ben sizinle beraberim." dedi. Kuraza'ya vardnda: "Bize hadis rivayet et, dediler, o da mer bizi nehyetti." dedi." Hazreti ibni Mes'ut da Kfe'den karken arkadalar onu teyie geldiklerinde onlara dedi ki: "Kur'an'da niza' etmeyiniz. nk onda ihtilaf yoktur. ok tekrarlanmakla o eskimez, kaybolmaz. slm eriat, hudut ve feraizi ondadr. ki kraattan birisi bir ey emredip dieri nehyederse ite ihtilaf budur. Kur'an- Kerim'i okumann ve renmenin dab vardr. Bu hususta Gazal merhumun "hyail-Ulm " ok deerli malumat verir. "Mesels-Sir" sahibi Ziyaddin ibni Esir (H. 637/M. 1239) Kur'an- Kerim'in belgatini ok iyi anlayanlardan biri idi. Bunu, Kur'an- Kerim'i tedebbr ile okumaya borludur. Bidayette Kur'an- Kerim'i haftada bir kere hatmederdi. Sonra dikkatle dnd ve ayda bir hatmetmeye balad. Sonralar daha derin dnerek ve dikkat ederek senede bir hatmetmeye balad. Daha sonra ondaki belgati dnerek, mnas ile kelime ve harflerin zerinde durarak yedi senede bir hatim ederdi. Kur'an'daki kelimelerin says 77.930 olduuna gre sene bana 11 bin kelime der ve her gne 30 ksur kelime isabet eder. Demek dnerek, mnasn tedebbr ile hatim ediyor. mrnde bir kere olsun tedebbrle hatmi Kur'an', ulema lzumlu sayarlar ve iin dorusu da budur. Kur'an'n mnasn anlamadan ve dnmeden kuru kuru okumak fayda vermez. Bu slb,zre ola hatmi Kur'an Saf asn gaip eyler ehl-iyman. "slm limi merhum Hamdi Yazr, Tefsirinde "Ehli Hak Kur'an' bir elence gibi okumaz." bahsinde diyor ki: "Elfzn, maanisini, ahkmn cidden
KURANI OKUMANIN ADABI
169
gzete gzete dikkatli, saygl ve devaml bir surette ve bilmediklerini, anlamadklarn ehlinden sora sora, hsnniyetle, temiz kalb, temiz azla okurlar. Gelii gzel, batankara bir elence gibi okumazlar. ark, gazel, roman, hikaye yerine okumazlar; kemali hrmet ve edeple okurlar..." Byk slm airi merhum Mehmet Akif Bey de pek yerinde olarak yle demektedir: nmemitir hele Kur'an, bunu hakkiyle bilin; Ne mezarlkta okunmak, ne de fal bakmak iin. air Akif in beytinde dedii gibi Kur'an- Kerim fal bakmak iin de indirilmemitir. Fal bakmak deti hakknda Kad Ebubekir bnl-Arab Ahkm'nda der ki: "Mushafla fal bakmak hell deildir." ve iin dorusu da budur. Bu hususta fazla nakil ve kavil gstermeye lzum yoktur. Kur'an'la fal bakmak, tefe'l etmek nasl olmu da det olmu, insan buna hayret ediyor.
KUR'AN'LA FAL BAKMAK
nmemitir hele Kur'an, bunu hakkyla bilin; Ne mezarlkta okunmak, ne de fal bakmak iin," M.Akif Kur'an- Kerim'i okumann usul ve dab vardr. Bunlar bizzat Hazret-i Peygamber retmi ve Ashab- Kiram buna riayet etmi, onlardan sonra gelenler de onlara uyarak ayn yolu takip etmilerdir. Ancak onlar sadece Kur'n' okumakla iktifa etmiyorlar, manasn anlayp belliyorlar, bilmedikleri bir ey olunca, onu bilenlere sorup reniyorlar, bylece Kur'an'n hakkn vermi oluyorlard. Eb Abdurrahman Slemi bu konuda u aklamay yapar: Osman b. Affan, Abdullah b. Mes'ud gibi Kibar- Ashap, bize yle haber verdiler: Onlar Hazret-i Peygamber'den on yet rendiler mi, bu ayetlerin tefsirini yapmadan, mnalarn anlamadan, ilme ve amele dair olan mes'eleleri zmeden dier on yete gemezlermi. Biz Kur'an- Kerim'i ite byle zatlardan rendik. Biz Kur'an' ve O'nunla amel etmeyi belledik. Bizden sonra yle kiiler gelecek ki, Kur'an' su gibi ezberleyecekler, fakat hanerelerini ve boazlarn gemiyecek... Enes b. Malik'ten, mam Ahmed b. Hanbel yle rivayet eder: Enes hazretleri diyor ki, bir kimse Bakara ve Al-i mrn srelerini batan sona kadar ezbere okuyunca, gzmzde yle byyordu ki, bunlar uzun srelerdir. Abdullah b. mer, Bakara sresi zerinde sekiz yl alarak rendi, nki hem ezberliyor, hem de mnsn tefsire alyordu. Bir yeti tam olarak anlamadan, iindekileri kavramadan baka yete gemezdi.
KURAN OKUMANIN FAZLET
170
OSMAN KESKOLU
Kur'an- Kerim bu yolda okunursa maksad hasl olur. Abdullah b. Mesd hazretleri yle demektedir: Bakara ve Al-i mran srelerini derin derin dnerek, ince manalarn anlayarak okumak, bana Kur'an' hatim etmekten daha byk haz verir. Zelzele ve Kria srelerini mnalarn dne dne okumak, Bakara ve Al-i mran srelerini sr'atla okumaktan daha ok houma gider... mam Gazzali merhum, Kur'an okumann dabn, usln en iyi bilen ve anlatan byk limlerdendir. hyu'l-Ulm'da, bu konuyu ok gzel iler. Ashab- Kiram iinde Eb Mse'l-Ear hazretleri, Kur'an' en gzel bir sesle, ho bir ed ile okuyanlardand. Peygamberimiz (s.a.s.) O'nu seve seve dinler ve O'na iltifat ederek: Seni Kur'an okurken dinlediim zaman, Davud Peygamber'in Mizmar sanki sana verilmi gibi gelir bana, derdi. Eb Mse'l-Eari de bundan ok memnun kalr: Y Resulallah! Vallahi senin dinlediini bilsem, daha zenir, daha gzel okumaya alrdm, derdi. Hazret-i mer, bir yerde Eb Mse'l-Eari'ye rastlaynca O'na iltifatta bulunur; Bize Rabbimizi zikret, O'nu hatrlat, ya Eb Musa, diyerek O'ndan Kur'an okumasn diler, ve O'nu dinlerdi. Hazret-i Aie validemiz, bir akam Hazreti Peygamberin yanna biraz ge geldi, Hazreti Peygamber O'na: Neden byle ge kaldn, seni alkoyan nedir? diye sordu. O da: Bir kiinin Kur'an okuyuunu dinledim, ondan daha gzel seslisini iitmi deilim, onu dinlerken geciktim, diye cevap verdi. Hazreti Peygamber kalkp gitti, O da bir mddet dinlemeye dald, sonra Hazreti Aie'ye: Bu, Ebu Huzeyfe'nin klesi Slim, dedi. Allah'a krler olsun ki, mmetimin iinde onun gibileri var. Bu rivayetlerden Ashab- Kiram'n Kur'an okumaya, ezberlemeye ne kadar nem verdiklerini gryoruz. Hazret-i Peygamber mmetini Kur'an renmeye ve O'nu retmeye tevik etmitir. Kendisi etrafa Kur'an reticileri gnderirdi. Medine'ye ilk gnderdii Kur'an hocas Mus'ab'dr. Yemen'e de Kur'an' en gzel okuyanlardan olan Eb Mse'l-E'ari'yi gndermitir. Kur'an- Kerim'in faziletine dair baz Hadis-i erifleri burada zikredelim: "Hafzasnda Kur'an'dan bir ey bulunmayan kimse, harap eve benzer."
(bniMes'd'dan).
"Kur'an okuyun, zira O, kyamet gn sahibine efaati olacaktr."

(Mslim).
171
"Kim ki Kur'an okur, O'nunla amel ederse, ana ve babasna kyamet gn yle bir tac giydirilir ki, O'nun ziyas, dnya evlerindeki gnein ziyasndan daha gzeldir. Ya O'nunla amel edeni siz ne sanyorsunuz. " (Muz b. Cebel'den). "Kur'an okuyan kimse, peygamberlii gnlnn iine alm demektir, u kadar var ki, ona vahiy gelmiyor. Kur'an ehline, kzanla beraber kzmak, cahillik yapanla cahillik yapmak asla yakmaz. Zira onun iinde Allah kelam vardr. "
(Abdullah b. mer'den).
"nsanlardan ehlllah olanlar vardr. Kimdir onlar, Ya Reslallah! dediler. Kur'an ehli, buyurdu. Onlar Allah'n ehl-i yakn ve has kullardr." (bni Mce,
Nese).
"Hazreti Peygamber bir defa Eb Zer'e demiti ki; Ya Eb Zer! Allah'n Kitabndan bir yeti renmen, senin iin yz rekat namaz klmaktan daha hayrldr. limden bir bab renmen, onunla amel olunsun, olunmasn, yz rekat namazdan hayrldr." "Evvelkilerin ve sonrakilerin ilmini arayan kimse, Kur'an' aratrsn." "mmetimin en ereflileri Hamele-i Kur'an 'dr. O'nu ezberleyenlerdir." "Evlerin en aas iinde Kitabullahtan birey bulunmayandr." (bni Mace) "Bu Kur'an Allah'n bir ziyafet sofrasdr, o sofradan gcnzn yettii kadar hisse almaya bakn" Hazreti Ali (Kerremallah vecheh) diyor ki, ben Resulullah'tan iittim, yle buyurdu: "leride karanlk gece paralar gibi fitne olacak. Ya Resulallah! Ondan kurtulu ne iledir? dedim. Buyurdu ki: Allah'n kitab iledir. O'nda sizden ncekilerin kssalar var, sizden sonrakilerin haberleri var, aranzdakinin hkm bulunur. O ara bulucudur, hakemdir, hezl deildir. Kim ki, ceberut ve gaddarlk satarak O'nu terk ederse, Allah onun belini krar. Kim ki, O'ndan bakasnda hidayet ararsa, Allah onu artr. O, Allah'n salam ve dayankl ipidir. O ak bir nurdur. O zikr-i hakimdir, doru yoldur. O'nunla arzular amaz, diller dolamaz, iltibasa uramaz, grler paralanp dalmaz. Alimler O'na doymaz, mttekiler O'ndan usanmaz, bkmaz. O, ok okumakla eskimez, acayibi bitip tkenmez. O'nu cinler iittikleri zaman: "Biz acayip bir Kur'an iittik." dediler. O'nun ilmini bilen, ileri gider, O'nunla syleyen doru syler, O'nunla amel eden mkfat grr. O'nunla hkm veren adalet yapar. O'na davet eden doru yola hidayette demektir." (Tirmizi) ''Sizin en hayrlnz Kur'an' renip ezberleyen ve retendir." (Buhari ve
Snen'ler)
"Kyamet gn oru ve Kur'an kula efet olurlar. Oru: "Ya Rabbi" der, "Ben O'nu gndzleri yemeden, imeden ve zevklerinden alkoydum, imdi beni O'na efaati kl." "Kur'an der ki: "Ya Rabbi! ben de geceleri O'nu uykudan alkoydum, beni O'na efaati yap. "Bylece her ikisi de efaati olurlar." (Beyhak).
YED HARF ZERE NZUL

Sahabden yetmi kadar mteaddit yol ile sabit olduundan mtevatir hadis saylan "Kur'an, muhakkak ki yedi harf zerine nazil olmutur" hadsinden anlyoruz ki, Kur'an- Kerim yedi harf zere nazil olmutur. Bu yedi harf nedir? Bu hususta ulema arasnda ihtilaf vardr. Herkes harfi eit anlam ve ona gre hkm yrtmtr. Harf lgatta: Lgat, cnib, kenar demektir ve harf mecazen vecih ve keyfiyet mnalarna da tlak olunur. Ulema harfin tefsir ve te'vilinde ihtilaf etmilerse de ekseriyet bundan maksat lgattir, lehelerdir demilerdir. Harfin bir manas da lgattr. Daha sonralar harf kelimesinden kraet yani telaffuz kasdedilmektedir. bni Mes'd harfi diyerek, bni Mes'ud kraetini kasdederler. "Kur'an yedi harf zerine nazil oldu" hadis-i erifindeki harften murad acaba nedir? Bu husustaki dncelerden mhimcelerini sayalm: 1- Yedi harften murad, yedi lgattir veya mehur arapa leheleridir. 2- Muhkem, mtebih, umm, husus, nsih, mensh, kasas gibi eylerdir. 3- Emir, nehiy, vaad, vad, cedel, kasas, mesel gibi umurdur. 4- dgm, izhr, imle, kasr, med, edde, skn, hareke gibi eylerdir. 5-Yedi trl okunutur, yedi kraettir. 6-Yedi harften murad yedi vecihdir. 7- Yedi harften murad yedi adedi deildir, yediye bal deildir. Maksad kolaylktr. Kad yad bu fikirdedir. imdi bunlar biraz izah edelim: Kur'an- Kerim Arap dili ile nazil olmutur. Kurey lehesi esastr. En fasih olan Kurey lehesiyle dier baz lehelere gre okumaya da msaade olunmutur. En fasih Kurey lehesi olduu halde Kur'an'n nerini tamim iin dier lehelerle kraete de msaade edilmitir.
KUR'AN'IN SLBU, TAKLDE YELTENENLER, NESH MESELES
173
"Lekad caekm Resuln min enfsikm (Enfesikm) Aziz." gibi. Bir kabile harekeyi bir trl okur, i'rab ona gre yapar, dier bir lehe baka trl okur. Mesel (Ma haze bearan, bearun) gibi kraetler var. (Ykezzibun, Yekzibun) gibi bab farklar hep byledir. Byle eit okumann sebebine gelince: Her kabilenin, bir telffuz tarz, harf kar vardr. Harflerin mahreleri baka bakadr. Bu her millette yle deil mi? Her dilde muhtelif leheler, iveler yok mu? Dil, damak, dudak, hanere bunlarn kolayca deimeyip alt gibi telaffuz ettiini gryoruz. Kabileler, Kur'an' Hazreti Peygamberin okuduu gibi okudular, ancak kolaylk iin Hazreti Peygamber onlara baz hususlarda msaade etti. Muayyen yerlerde kendi dillerinin dnd gibi okudular. Bu u demektir: mle, cezim, idgm, ihf, izhr, med yaptlar. Yoksa rastgele, istedikleri gibi okudular demek deildir. Hazreti bni Abbas'n dediine gre yedi harf, yedi lgat oluyor. Lfz ve maddesi baka baka kelimeleri birbiri yerine kullanmak: Helmme, Teal, Akbil gibi. Ayetindeki (esvab) iin Hazreti Enes de "Esvab, akvem, ehda" hep birdir diyor. Bunlara gre yedi harften murad ite byle lafz ve maddesi muhtelif lgattir, kraetlerdir. Yoksa yalnz ekil ve suretteki ihtilaflar, kraet farklar deildir. Yani kasr, med, hareke, skn, nakl, i'rab gibi eyler deildir. Kur'an- Kerim lafz ve maddesi muhtelif yedi lgat zere inmitir, bu da ilk zamanda altrmak iindir. Bu hususta Taber'yi (H. 310/M. 893) dinleyelim. O diyor ki:
"Ulemadan bir ksm yedi harfin: Emir, nehiy, vaad, vaid, cedel, kasas, mesel gibi yedi mna olduuna kail olmulardr. Fakat bu doru deildir. Yedi harf, yedi lgattir. nk Resulullahn hayatnda iken eshab, eitli kabileler Kur'an' muhtelif surette okudular. Resulullaha varp herkes kendi okuyuunun doru olduunu iddia etti. Resulullah her kriin okuyuunun doru olduunu syledi. Her birine rendikleri gibi okumalarn bildirdi. Hatt bazlarnn kalbine bu iten phe bile dt. Nasl olur da Resulullah her kriin okuyuunu doru gryor dediler. Resulullah ii onlara beyan etti."
Taberi'nin iaret ettii hadiselerden birisi udur: Hazreti mer diyor ki:
Hiam bini Hakm'i Furkn sresini Resulullahn bana okuttuundan baka trl okurken iittim. Kraetini kesecektim. Fakat bekledim. Haydi namazn bitirsin, dedim. Selam verdikten sonra yakasna yaptm. Bu sreyi sana kim byle okuttu? dedim. Resulullah dedi. Yalan, dedim. Resu-
174
OSMAN KESKOLU
lullah bana senin okuduun gibi okutmuyor. Onunla Resulullaha gittik. "Ya Resulullah" dedim. "Bu, Furkan sresini benim okuduumdan baka trl okuyor." Resulullah: "Brak onu" dedi. Sonra Ona: "Oku ya Hiam" dedi. O da, ben iittiimde nasl okuduysa yle okudu. Resulullah: "Byle nazil oldu" dedi. Sonra: "Ya mer sen oku" dedi. Ben de, bana rettii gibi okudum: "Byle nazil oldu" dedi. Bu Kur'an yedi harf zerine nazil olmutur, hangisi kolaynza gelirse yle
okuyun." (Buhari ve Mslim).
Burada unu da ilve edelim ki her kabileye kolaylk olsun diye kendi lehesiyle okumaya izin verildi. Bu demek deildir ki, herkes, her Arap lehesiyle istedii gibi okusun. Bu hususta ancak mervi olan kraetler okunabilir. Resulullah neye msaade ediyorsa o yaplr. Taber burada mhim bir noktaya temas ediyor. Diyor ki: "Kur'an bir lgatla m nazil oldu, yoksa mnas birbirine uygun yedi lgatla m? Mesela birbirine mteradif kelimeler var, aa yukar biraz farkl bir mnaya dellet ederler. (Helmme) kelimesini alalm: Bunun yerine u kelimeleri de kullanabiliriz: "Akbil, Tel, leyye, Kasdi, Nahvi" Bunlarn lafz ve maddeleri baka baka ise de mnalar, delletleri aa yukar bir gibidir. te Kur'an byle yedi lgatla nazil olmutur. bni Cerir Taber (H. 31O/M. 893) dier mhim bir noktaya temas ederek mstakil bir tarihi sfatiyle diyor ki: "Mademki Hazreti Osman bir harf zerine toplad, dier alt harf ne oldu? Halbuki Resulullah onlar okumu ve onlarla okumaya msaade etmiti. Bunlar nesih olunarak refi' mi edildiler? Nesih olunduklarna delil ne? Yoksa mmet unuttu mu? Bu ise hfz ile emrolunan eyi zayi' etmektir. Taberi bu g sorulara ok gzel ve hoa gidecek ekilde cevap veriyor:
"Alt harf nesih edilip kaldrlmad. Hfz ile memur olduu halde mmet onlar zayi' etmi de deildir. mmet Kur'an'n hfz ile memurdur. Fakat bu yedi harften hangisiyle isterse onunla kraet ve hfzda muhayyerdir. Yedinin yedisiyle de deil, yediden hangisiyle olursa olsun, Kur'an'n hfziyle memurdur. Kur'an mahfuz olsun da, yediden hangisiyle olursa olsun. mmet te bunu yapmtr. Bir hikmete binaen dier kraetleri brakarak yalnz bir kraeti kabul etmi, birlii korumutur. Fkhtan bunu aklayan bir misal getirelim: Zengin bir kimse yemininden dnerse kefaretten biriyle mkelleftir: "Kle azad etmek, on fakir doyurmak veyahut on fakir giydirmek." Bunlarn n de yapmakla deil, biriyle memurdur. Birini yapnca, i yerine gelmi olur. Kefaret yapsn da hangisiyle olursa olsun. te mmet de bunu yapm, Kur'an' hfz etmitir. Demek oluyor ki, mam Taberi'ye gre de yedi harf, yedi lgattir. Fukaha, kurra ve mtekelliminin ouna gre yedi harf Mushaf Osmani'de mevcuttur.
Syut de tkan'nda. yedi harften muradn Zhri, Sa'leb, Ebu Ubeyde'ye gre yedi lgat olduunu sylyor. Ancak onlara gre bu lgatlar mteferriktir. Yni Kur'an'da fasih Arap lgatlarndan kelimeler vardr. Esas Kurey lgati olduu halde Hzeyl, Hevzin, Yemen vesair lgatlar da vardr. Yedi harften murad, yedi lgattr, diyenlerin gzettikleri maksat udur: Her kabileye kendi telaffuzuna gre kolayca okuyabilsin diye genilik gsterilmitir. Kurey "Hatt" der. Hzeyl ise bunu "Atta" eklinde telaffuz eder. Bunu
175
gsteren rivayetlerden birisi udur: ( ) "Esim" diye dili dnmiyene ( ) ''Fcir demeye msaade gibi. Tahavi'ye gre bu bir ruhsatt. Kitabet, zabt, hat, meselelerini bilmediklerinden bir oklarna bir lfzla okumak zor gelirdi. Sonra kitabet ve hat kolaylatndan bu zr kalkt. Ebu ame'ye gre de: Kur'an Kurey lgatiyle indi. Sonra kabilelere muhtelif olan lafzlarla, i'raplarla herkesin deti zere okumasna msaade edildi. Bu msaade geliigzel deildir. Resulllahn izniyle mukayyettir. Bir kabilenin baka kabile lgatna gemesiyle kimse teklif olunmad. nk bunda glk var. Araplarda asabiyet dvas da vardr. Din ise hep kolaylk emreder. Araplar zaten harf kelimesini lgat yerinde istiml ederler. slmiyetten sonra ise harf kelimesi kraet yerinde kullanlmaya baland. bni Mes'ud harfi yni kraeti denir. Syut (H. 91 l/M. 1505) tkan'da bu hususta unlar zikrediyor:
Kur'an'n yedi harf zerine nazil olduu hadisinin shhatini yirmi bir sahabinin ehadetiyle isbat ettikten sonra unu yazyor: Hazreti Osman, bu hadisin shhatini tevsik etmek istedi de mescitte toplanm olan ashaba: ''Bu hadisi Resulullahtan iiten ayaa kalksn'' dedi. Btn mescid ayaa kalkt. Hz. Osman: "Onlarla beraber ben de ahidim." dedi.
Bundan sonra Syut hadis etrafnda sylenen kavilleri sayyor ki bunlar krk u kadar tutuyor. klden ikle geiyor. Syut'nin kanaatna gre burada yediden maksat adet deildir. Murad kolaylk ve sanlktr. Zaten btn kaviller ii evirip evirip bu kolayla getiriyorlar. Hepsinin haddi mtereki kolaylktr. Ebu Htem'e gre yedi harf hadisi hakknda 35 kavil vardr, Kurtubi bunlar zikreder. Abdurrahman Ebu ame de bu hususta mstakil bir eser yazmtr. Yedi kelimesi birliklerde okluk ifade iin kullanlr, mutlaka yedi adedi kasdedilmez. Yetmi de onluklarda ayn tarzdadr.(52) te bylece her kavle gre maksat kolaylk olmu oluyor. Yedi kraet ile bu
(52) Trkemizde de byledir. Yedi devlete meydan okudu, yetmi milletten hari tbirleri gibi. Yedi adedi muteber tutulur. Onda kemal manas sezilir. Bir oklar Sebiyyt diye eserler bile yazmtr. Yedi kat gk ve yer; haftalar yedi. Yedi kere tavaf, yedi z zerine secde, tasavvufta yediler var. Edebiyatta bile yedi, ilham verici bir eydir. M. Sadk Rafi, 'caz Kur'an'nda bu hususta diyor ki: "Edib Safed'nin yedi says hakknda, bir eseri vardr. Yunanda bir adet felsefesi vard. Kinatn asl rakamlardan kar. Rakamlar byk rol oynar. Yedi btn adetleri toplar. Adetler ya tek veya ifttir. 2 rakam birinci ift, 4 rakam ikinci ifttir. 3 birinci tek, 5 ikinci tekdir. Birinci tekle ikinci ift veya ikinci iftle birinci tek toplannca yedi olur. Adetlerin asl olan 1, filozoflarca adedi tam saylan 6'ya ilave olununca yedi olur ve bu kemle delalet eder. Onun iin yedi kutsal bir adettir. Keml, tamamdan sonra, onun stnde olan bir derecedir. te Kur'an'n yedi harf zerine nzulnde ince bir remz vardr. Bu u demektir. Kur'an'n lgati ve kelimelerin terkibi kemal derecesindedir. Kur'an, kelm- Arabn kapsdr."
176
OSMAN KESKOLU
yedi harf meselesini kartrmamak. Bazlar, adedin ayn olmasndan byle bir hatya dyorlar. Syut'nin dedii gibi bu cehalettir. Tirmiz (H. 279/M. 868), bey Bini Kab'dan rivayet ediyor: Resul Ekrem Efendimiz, Cibril'e demi ki: Y Cibril, ben mmi bir kavme gnderildim. Bunlarn arasnda kocakarlar, ihtiyar erkekler, kk kzlar, olanlar, mrnde kitap okumam adamlar var. Cibril de: Y Muhammed, dedi, Kur'an muhakkak ki yedi harf zerine nazil olmutur. "Kimin nasl kolayna gelirse yle okusun." Dinde glk yok. Hazreti Peygamber "Kolaylatrn, sakn gletirmeyin, mjdeleyin, sakn nefret ettirmeyin!" buyurmaktadrlar. Kur'an- Kerim Arap dili, Kurey lgati zere nazil olmutur. Ancak Kur'an- Kerim'de baka kabilelerin lgat, lehelerinden de kelime bulunduu phesizdir. Hatt aada gelecei zere baka milletlerin dillerinden de kelimeler vardr. Celleddini Syut bunlar tkan'nda bol bol zikreder. Mesel "Ustur" Hmyerce kitap demektir. "Kitaben mestura"y buna gre alyoruz. "Lehiv" Yemen lgatnda kadn manasnadr, arapca metin "Lev eradna en nettehize lehven" yetini yle anlyoruz. Byle baz kelimelerin baka kabilelerin veya milletlerin lgatlarndan olmas Kur'an'n fasih ve ak arapa olmasna asla halel vermez. Bir kelimenin mnasn bilmemek, yetin mnasn anlamya mni deildir. Onun iin Hazreti mer "Ebben" kelimesi iin: "Ey anasnn olu, Ebben'in mnasn bilmezsen ne kar sanki" demitir. Bir kabileye mahsus bir kelime bulunup ta onun mnasn bilmemek umum anlaya engel olmaz. Ashab Kiram, Kur'an hakknda bilgilerini arttrmaya alrlar, bilmediklerini sorarlard. Hatta bir kelimeyi renmek iin saatlerce durup bekleyenler, gnlerce yola gidenler vardr. Kendi reyleriyle bilmeden bir ey sylemekten son derece ekinirlerdi. Hazreti Ebubekir demitir ki: "Eer ben Kitabullah hakknda bilmediim bir eyi sylersem beni hangi gk glgelendirir, hangi yer barndrr?" Bilindii zere Kur'an'da Farsa, Trke, Yunanca, Habee, Msrca, ram, Keldan, Hmeyr, bran, Sryan kelimeleri vardr. Arap kabilelerinin muhtelif lgatlar da Kurey lehesine karmtr. Bylelikle Kur'anda herbirinden bulunmutur. Ancak kabile lgatlarnn bozuk lehelerinden bir ey girmi deildir. Mesel bir Yunanl "in" harfini syleyemedii gibi Temim kabilesi de 'Sin" harfini syleyemez. "En-ns" yerine "En-nt" der. Kays kabilesi izafetteki mennes ''K'' harfini '''' ye tebdil eder. ''Kitabik: Kitabi'' olur. te Kur'an- Kerim bu gibi bozuk lehelerden uzaktr. Arap kabilelerinin ounda i'rab yokken Kur'an sondaki i'rab katiyen ihmal etmez. Kur'an en
177
fasih Arap dili iledir. te bazlar yedi harf bu eitli diller, kabile leheleridir diyor ki, bunlara gre her dilden kelimeler karm ve bunlar Kurey lehesiyle kaynamtr. Sa'leb, Ebu Hatim Sicistani vesaire bu fikirdedir. Yni Kur'an Kurey lgatiyle indi, fakat dier leheler ve lgatlardan da kelimeler var, onda kaynatlar. Netice olarak diyebiliriz ki: Kolaylk olsun diye muhtelif lehelerle okuyua Resulullah msaade etmiti. Herkes kendi okuyuunu doru iddia edip dierini inkar bile etmiti. Hatt Hazreti mer kzarak birinin yakasna yapp Resulullaha getirmiti. bey Bini Kab'n iine bu yzden phe bile dmt. Resulullah: "Kur'an yedi harf zerine indi, kolaynza gideni okuyun." demiti. Resulullah bu eit okuyulara kendi hayatnda cevaz vermiti; kolaylk olsun diye, msaade etmiti. Sonralar bu ihtilaflar artt. Resulullah ihtilaflar sevmezdi. "Sizden ncekileri ihtilaf helak etti." diyordu. Bu ihtilaflar manay bozacak bir ey deildir, kabile lehelerinin icab mteradif szle okuyulard. Kolaylk olduundan ve maksad da bozmadndan buna msaade ve cevaz verilmiti. te yedi harf budur. Sonralar ihtilaf arttndan Hazreti Osman bir kraet ve bir Mushaf etrafnda toplamtr. Yedi harf zerine nzul ile alkal kelimeler mteradifler = e manal meselesidir. Hakikaten arapa mteradife zengindir. Fakat bir Peygamberin en byk mucizesi olan Kur'an- Kerim'in her kelimesi fesahat ve belagatn en yksek noktasndadr. Onun bir kelimesi bile deitirilemez. Onu ancak sahib-i vahiy yapar. Onun iin yukarda kolaylk iin yaplan msadeler Peygamberin izniyledir demitik. Rastgele kelime, mteradifi yerine konamaz,(53)
MTERADFLER
(53) Gerekten arapa mteradifler bakmndan ok zengindir veyahut ykldr. Ayn manay ifade eden bir ok kelimenin bulunmas bir dil iin o kadar krl bir kazan deildir. Vaka mteradif gibi gsterilen kelimeler arasnda ince bir fark ta yok deildir. Lfz baka baka olan kelimelerin manas bir olursa ona mteradif diyoruz. Kamh, Brr, Kuut ve Clus gibi. Lafz bir, fakat manas baka olan kelimelere mterek denir. Ayn gibi ki bir ok mnalara gelir. Bugn arapa, dnyann en zengin lisan saylyor. Kelime ok. Lgat toplanrken muhtelif kabilelerin ive ve leheleri hep tesbit olunarak, hatt peltek syleyenlerin telaffuzu bile gsterilerek ayr ayr alnm, lgatin hacmi bym, arapada baln 80 ad var. Klcn elli, arslann, atn, devenin bine yakn isimleri var. Kamus sahibi Mecdddin Firuz bad byle mteradifleri toplayarak (Erravdl-Meslf fma lehu ismani ila Ulf) unvanl mstakil bir eser yazmtr. Baz eylerin ismi yokken byle mteradiflerin ok bulunmas bir yktr. bni Side (Muhasss)'nda bir mevzua ait kelimeleri bir yere toplamtr. Deveye ait 176 sahife yaz var. Gemiye ait ise yalnz yedi sahife. Kitap 17 czdr. Bir cz'n deve dolduruyor. Demek Arap lisan ve edebiyatnn l/17'si deveye ait kelime. l hayatnda devenin ehemmiyeti belli. Edebiyat hayatn ifadesidir, diyorlar. Kur'an- Kerim, mteradif kelimelerden en tatlsn ve ahenklisini istimal eder. Onun iin ayn manaya diye bir kelime bakasnn yerine deitirilemez. Yedi kraat, yedi lgattir, diyenler rastgele her kelime mteradifi yerine konur demiyorlar. Resulullahn izin ve msaadesiyle ancak bir kelimenin yerine bakasn zikrediyorlar.
178
OSMAN KESKOLU
Kur'an- Kerim Arap lisan zere nazil olmutur. Bir ok yetlerde Kur'an Arab olmakla tavsif edilir. Resulullah, Kur'an' kavmine anlyacaklar ak bir lisanla okuyordu; bundan on be asr evvelki Arap diliyle yni Hicaz'da, Mekke'de konuulan Kurey diliyle ifade edilmitir. Bunda hi phe yoktur. Ancak uras da bilinmelidir ki, arapa o devirde bir dildi, fakat muhtelif leheleri olan bir dil. Kur'an ise Kurey lehesiyle inmitir. nk Mekke bir kltr merkezi idi; arapann en gzeli orada konuuluyordu. Mekke ha mevsimiyle, Beyti erifiyle, birer edebi dernek olan Ukz, Zl, Mecz, Mecenne gibi panayrlaryla Araplarn kltr merkezi olduu gibi ayn zamanda ticaret merkezi idi. Arap kafileleri, ticaret kervanlar imale, cenuba giderek baka yerlerle temas halinde idi. imale gelenler Bizans'a tabi olan Hristiyanlarla temas ediyorlar, imal douya gidenler ran Mecusileriyle(54) gryorlard. Bu temaslarda kltr, medeniyet, edebiyat, vesaireye dair bilgi ediniyorlard. Medeniyetin ve kltrn bir milletten baka bir millete geii temaslarla olur. Komu milletler birbirlerinden grp renirler. Mesel yukarda Nadr Bini Harisin Kbe'ye oturup Rstem ve sfendiyar hikyelerini anlatrken Kur'an'a muaraza etmeye yeltendiini anlatmtk. Bu temaslar ve ticari mnasebetler neticesinde Farsa ve Yunanca kelimeler Arapaya girmitir. En byk kltr lisandr. Milletlerin birbirleriyle temaslar neticesinde ilk mteessir olan lisandr. Ayn yol ile Arapaya Sryanice, branice, hatt Trke lgatlardan da kelimeler girmitir. Mekke ve Hicaz halknn Yahudilerle de temas vard. Yahudiler ticaret yolunda idiler. Cenuba giden ticaret kervanlar da byle temaslar yapyordu. Hatta ticaret merkezi olan Mekke'de az da olsa ranl, Yunanl, Msrl, Habeli kimseler gelip oturuyorlard. phesiz bunlar Arapay reniyorlard. Arapaya da bir ok kelimelerin bu vesile ile girmesi tabii bir eydir. Btn bunlardan u neticeye varrz: Mekke lisan dier Arap lehelerinden bu giren kelimeler bakmndan farkl idi. Onlarda bu yabanc dillerden giren kelimeler yoktu. nk onlarda bu kelimelerin medllleri, msemmalar yoktu. Onun iin aada Kur'an'daki Arapa olmayan kelimeleri sayarken bir ounun Araplarda olmayan, bulunmayan, Arap hayatnn tanmad eylere ait kelimeler olduunu greceiz. Temaslar neticesi giren bu kelimeler hac kafileleriyle yava yava kabileler arasna da yaylyordu. Mevzuatl-Ulm bu hususta diyor ki:
KUR'AN-I KERM 'DE ARAPA OLMAYAN KELMELER
"Vakta ki mesel siyab- cenneti zikretmek vacip olduysa ve lfz mfred zikri siyabl-harir demekten evl olduysa lfz "stebrak" zikrolundu. Zira, Arapta siyab- harir olmaman ann iin bir ismi mfred dahi vaz' olunmamtr. Bunun gayr dahi bu kyas zeredir."(55)
(54) Mecusiler ran'da Zerdt dininde olanlardr ki bunlar atee, aya veya gnee taparlard. (55) Takprlzade, Mevzutl-Ulm, c. II, s. 59-60, kdam basks.
179
Demek Arapaya da baka milletlerin dillerinden kelimeler girmiti. Zaten yeryznde baka dilden kelime almayan tek bir dil var mdr? Bugn birbirine yabanc saydmz diller arasnda mterek kelimeler yaamyor mu? Hele bir guruptan olan diller arasnda bunlar ne oktur. Franszca, ngilizce, Almanca ile Farsa arasnda mterek kelimeler ne kadar boldur. Bu dillerde Arapadan alnma kelimeler de vardr. Trkede Farsa, Farsada Trke kelimeler oktur. Bylece Arapada da, baka dilden kelimeler mevcuttur. slmn geni msamaha ve ilmi hrriyet devrinin limleri bu kelimeleri tesbit etmilerdir. Mevzuatl-Ulm bu bahsinde yle diyor:
"Arap/Aribe baz harekt ve esfarda ir elsine eshab olan ns ile ihtilat ve istinas eylemilerdir. Ol cihetten anlarn latndan baz elfaz ve kelimat kendilerin lisan ile mahlut ve memzu olup mabeynlerinde bu vehile sri oldu ki fasih mecrasna cri olup anlar dahi muhavert ve e'r ve edebiyatta istimal ve isbat eylediler, ol ecilden Kur'an- Azim'de dahi lgat- mezbure idhal olunup ol vehile inzal olundu... Byle bir ka kelimti gayr-i Arabiyye-i kalileyi mtemil olmak Kur'an Arab olmaa mnafi deildir."
Mevzuatl-Ulm burada u ince noktaya da iaret ediyor:

''Ve dahi bunun vukuunda hikmet budur ki Kur'an- Mbin, camii ulmi evvelin ve hirin ve hkii nehci mtekaddimin ve mteehhirindir. Bes anda cemi-i elsine ve lgata iaret olmak gerektir. Lkin her lgattan Ahef ve A'zebi ve Miyan Arapta istimal cihetinden ekseri ihtiyar olunmutur."
bni Nakb, Hasais-i Kur'an'da unu kaydeder:
"Kur'an btn Arap dillerini, lgatlarn havi olduu gibi Rum, Acem, Habe, vesair milletlerin lgatlarndan da ok ey ihtiva eder."
Umum Peygamberin kitabnda bilmum dillerden kelimeler bulunmak yksek bir remz tar. Bu btn insanl kucaklayan bir vahdet semboldr. Milletleri birlemeye dvettir.(56) Tacddini Sbk (H. 756/M. 1355) Kur'an'da vaki Arapa olmayan kelimelerden yirmi yedisini bir manzumede toplamtr. Sonra bni Hacer (H. 852/M. 1448) 24 kelimeyi buna ilve etmitir. Syut de 60 kadar kelimeyi nazma ekip bunlar tamamlamtr. Hepsi yzden fazla olmutur. Bu manzumelerin de Mevzutl-Ulm'un ikinci cildinde yazldr.(57) Kahire arkiyyat Enstits Sami Diller Profesr Ajeffery, 1938'de nerettii eserinde Kur'an'da 320 yabanc kelime karyor. Bunlarn te biri mevki isimleri ve ahs adlardr. Alemler deimez. Kalann bir ksm Sami dillerle kk maddeleri mterektir. Telffuz ayrlr. Ona gre Edn bir mlbese ile dile girmi yabanc kelime saylanlar da vardr: yet, Errahman, Tefsif, Din, Rab, Kitab, Neb, lh... gibi... Yukarda bahsi geen manzumelerde bni Hacer (Rahim) kelimesini, Syut
(56) Kur'an- Kerim'de bulunan, arapa olmayan kelimeler hakknda Celleddin Syuti" (El-Mhezzeb Fiyma vakaa Fil-Kur 'ani Minel-Muarreb) isimli mstakil bir eser yazmtr. (57) Bak, Mevzuatl-Ulm, c. II, s. 60,1313. kdam Matbaas.
180
OSMAN KESKOLU
ise (Rahman, Melekt, Kfir, Kayyum) kelimelerini Arapa olmayan kelimeler meyannda sayar. Syut'nin tkan'da. hangi dilden olduunu da iaret ederek zikrettii kelimelerden bazsn nakledelim:
stebrak Ebben blai Eraik Esfar Elim Evvab Batain Bar Cibt Yunanca Habece Hindce veya Habece Habece Sryani veya Nabat Zencice Habece Kbtca bran Habece Cehennem Hasab Dinar Ress Snds Srat Gassak Firdevs Merkum Mehel Yunanca veya Farsa Zenci Farsa Yunanca Farsa Rumca Trke Rumca branice Berberi
Ajeffery, tennr kelimesinin tandrdan olduunu sylyor. Kelime Akata yani Trkedir. Gassak, tennr kelimeleri gibi yakut, turab kelimelerini de Trke gsterirler. Bunlar eski kaynaklar zikrederler. Bu yabanc kelimelere bakarsak bir ksm: Tur, Rum,Yahud, Mecus, Tagut, Msr gibi alemdir. Hs isimdir. Onlar pek tabii deimez. Bir ksm: Sradk, Eraik, stebrak, Snds, Sicil, Karatis, Esfar gibi cahiliyet hayatnn tanmad eylerdir. Bir ksm: Selsebil, kfur, zencebil, yakut, ebark gibi bedevi hayatta bulunmayan eylerdir. slm ulemas Kur'an'daki bu gibi kelimeleri tesbit etmiler, yabanc dillerden eskiden girip te Arapaya karm, Arapann mal olmu bulunduundan Kur'an'n istimal ettii bu gibi kelimeleri, kabilelerin lehelerinden olanlar toplamlar, onlar gsterir eserler yazmlardr. Garip kelimeler nam altnda bunlarn mnalarn tefsirle megul olmulardr. Garibi Kur'an'a dair mstakil eserler vardr. Onlardan da biraz bahsedelim. Kur'an- Kerim'de garip kelimeler unvan verilen bir takm kelimeler vardr ki, bunlarn mnalar herkes tarafndan kavranlmamaktadr. Bunlar 700 kadar saylmtr. Bunlarn hemen hepsi Hazreti Abdullah bni Abbas'tan rivayet olunmutur. O canl bir lgattir: "iir Arap divandr, Kur'an'da bir kelimenin mnas kapal kalrsa iire mracaat eder, divanlardan onun mnasn anlamaya alrz.'' derdi. Hazreti mer'den "Tehavvf" kelimesinin mnas sorulduu zaman: "iir
KUR'AN'DAK GARP KELMELER
181
divanlarnza bakn, onlar sizi aldatmaz. Cahilyet iirinde kitabnzn tefsirini, kelmnzn mnasn bulabilirsiniz" demiti. te Hazreti bni Abbas bunlar en iyi bilenlerdendi. Haremi erife oturur; halk etrafn alr, onlar sorar, o cevap verirdi. Kur'an'da garip kelimeler ve her kabileden lgatlar vard, sonra slmiyet, baz kelimeleri vaz' olunduklar lgat mnasndan alp dini bir mnaya naklediyor, yeni yeni mefhumlar, medlller, mnalar getiriyordu: Kfr, iyman, salt, zekt, riba hep bu kabildendir. Kur'an'da says az da olsa Arapaya girmi yabanc kelimeler de vard. Muarreb dediimiz bu kelimeler dile girmi, karm, onlarn yerini tutacak z Arapalar olmadndan onlar da garip saylyordu. te bu kabil kelimelerini, yeni mnaya naklolunanlar ve ecnebi lgatlarn beyan eden eserler yazld. Mteradif, mterek kelimeleri de bilmek tefsir iin mhimdi. Her dilde olduu gibi Arapada baz kelimeler telffuz ve yazl ayn olduu halde muhtelif mnalara gelir. Mesel "Hda" kelimesi 17 mnaya kullanlr. Sebat, din, dua gibi. Baz kelimeler de var ki, yazlp, telffuz, kk ayr ayr olduu halde ayn mnaya gelirler. Bunlara da mteradifler deriz. Bir de deten mstamel olduu mnalardan baka mnalara gelenler vardr. Gerek yabanc dillerden girmi kelimeleri ve gerekse asl Arapa olduu halde mnasn herkesin anlyamyaca gibi garip kelimelerin mnalarn izah ve beyan eden eserlere ihtiya vardr. Bir insan lisana ne kadar in olursa olsun her kelimenin mnasn anlayamaz. En byk lgat bile o dildeki kelimelerin hepsini, halkn ivesini, ilm stlahlarn cmlesinin mnasn bilemez. Bir dilde 60 bin kelime varsa onlarn hepsini ihataya imkn yoktur. Ashab Kiram Kur'an hakknda rastgele bir ey sylemekten son derece ekinirlerdi. Hazreti Ebubekir: "Kitabullah hakknda bilmediim bir ey sylersem beni hangi gk barndrr, hangi yer tar'' demiti. Onun iin Garibi Kur'an'a dair eserler yazlmak ihtiyac duyulmutur. (58) Kur'an'n slbu dier slplara benzemez. Kelmullah, ne nazmdr, ne nesirdir. Nazm ve nesir kaidelerinden birine tbi deildir. lh Nazm- celil, beerin edebiyat kaidelerine tbi olur mu? Gnlleri coturan, ruhlar okayan Allah kelm btn kelmlarn ve kaidelerin stndedir. Eskiden beri ulema KUR'AN-I KERMN YKSEK SLBU
(58) Lgt Kur'aniyeye dair yazlan bu kabil eserlerin mhimleri unlardr: Ebubekir Sicistani Garibl Kur'an Ebu Ubeyd Ahmed Elcem'i beyne garibeyil Kur'an vel-Hadis bni Kuteybe Garibl-Kur'an Ebl-Ferac bni Cevzi Garibl-Kur'an Ragb Isfahani Mfredatl-Kur'an bni Melek Lgati Kanunu lah Musa Bini Muhammed Lgatl-Kur'an Ahmet Cevdet Paa Lgat Kur'aniye
182
OSMAN KESKOLU
Kur'ann belgat, fesahat, slbu, i'caz hakknda ciltlerle eserler yazmlar, bu sahada kalem oynatmlardr. Yeni ediplerin baz fikirlerine burada iaret edip geelim: Msrl Taha Hseyn'e gre arapa kelam, edebi yazlar ksma blnr: Nazm, nesir ve Kur'an. Demek Kur'an nazm ve nesirden ayr bambaka bir slp tutmutur. O ne nazm, ne de nesirdir, Kur'an'dr. Nazm ve nesir kaidelerine tbi deildir. Ayetlerinin ve kelimelerinin tertibiyle hususi bir musikisi vardr. Zeki Mbarek "Nesri Fenni" nam eserinde Kur'an' nesirden saym, bu mesele Msr'da byk grlty mucip olmutur. Hakikaten Kur'an nesir de deildir. Ayetler cmle demek deildir. Cmlenin kelimeleri bazen br yette kalr. Nesr-i Mrsel ve seci' de deildir. Secii iltizam etmez. Tesadfen seci' gelir. Eski yeni edebi nevilerden birine benzemez ve uymaz. O Allah kelmdr. Onun ne sabk vardr, ne de lhik. Ne bir staddan renilmi, ne bir talebe tarafndan taklid olunabilmitir. Misli yoktur. O ne mevzun ne de mensurdur. Nmtenahi nisbetlerin cezridir. Mtenahi olan edebiyat kaideleriyle Kur'an llemez. Kur'an bir hrika-i muciz beyan, bir lisan mucizesidir. Bir ksm msterikler kendi gr ve kanaatlarnca Kur'an' Hazreti Muhammed'in sz gibi alrlar ve o yoldan hkm yrtrler. Hazreti sa ve Hazreti Musa hakknda vahyi kabul ettikleri halde Hazreti Muhammed'e (s.a.s.) bunu ok grrler. Eski Ahidde Hazreti Lt'un iki kz maarada babalarn sarho ederek nevbetle onunla yatp hmile kaldklar yolunda, bir Peygambere ve bir babaya yakmayacak surette eyleri kabul eden bu kafalar, Ulmi Evvelin ve Ahirini cmi' olan; akla, mantka, nezahate aykr tek bir kelimesi bulunmayan Kur'an'n vahyini bir trl havsalalarna sdramyorlar. Kur'an'n slbu Hazreti Muhammed'in diyorlar. Halbuki ortada ak bir hakikat var; Hazreti Muhammed'in hadisleri de var. Kur'an ile hadis arasndaki fark ne kadar barizdir. yet ile hadis derhal fark olunur. Eer Kur'an da Hazreti Muhammed'in inas olsayd, Hadsleriyle aralarnda fark olmazd. Hadslerin Peygamberin lfz, sz olduu muhakkaktr; yetler ise Allah Kelmdr. Kur'an'n bu yksek hengi neden douyor? Ebl-Al Maarr (H. 449) "Fusl ve Gyt" adl eseriyle Kur'an' taklide kalkmt. Beenilmedi, snk ve przl denildi. O da: "Lisanlar onu 400 sene mihraplarda cillasn, dzeltsin, bak o zaman nasl olur!" demi. Yani Kur'an tekrarlana tekrarlana bu henk ve halveti alm demek istiyor. ise tam bunun aksinedir. Yni her hangi bir eser ilk defa yapt tesiri sonraki defalarda yapamaz. Tekrarlandka tesiri azalr. lk kuvvetini kaybeder. Bu iin ruhiyat byledir. Tekrarlandka eskir,
KUR'ANI KERM BLGLER
183
kulak ve kalbe tatsz gelmeye balar. Nazm, nesir edebi nevilerden hangisi tekrarlandka eskimemitir. Tekrarlandka tesiri artan ancak Kur'an'dr. Kur'an nazil olmazdan evvel Arap edebiyatnn ezberlenmi uzun kasideleri, hafzlara nakolunmu hutbeleri, nutuklar vardr. Bunlar daima okumular, bugn de okuyorlar, okullarda renciler reniyor. Muallekt- Seb'a = Yedi Ask sahiplerinde mril-Kays'n: "Kf Nebki min zikr Habibin ve Menzili" diye balayan kasidesi karsnda ka defalar durdular ve onu okuyup dinlediler. Fakat bu, iir mertebesinden bir parmak bile ileri geemedi. Hep o iir, hep o eyler. Demek Ebl-Al'nn 400 sene mihraplarda lisanlarn przlerini cilalamasn bekledii eseri 1400 sene de gese yine o kalacaktr. Bir ey ne ise odur. Sr dillerin ilemesiyle deil, eserin iindedir. Nasl ki Ebl-Al'nn eserinin zerinden 925 sene getii halde ayn yerde durmaktadr. Bir Hadis-i erifte getii gibi "ok tekrarlanmakla Kur'an asla eskimez." Hakikaten tekrarlandka tesiri artan bir kelam varsa o da Kur'an'dr. Yer ve gk kitaplar iinde ona bu haslette benzeyen baka bir kitap yoktur. Bu da Kur'an'n mucizesidir. Allah Kelm olduuna en byk delildir. Mslmanlarn kulaklar Kur'an'n makam ve sadasna o kadar almtr ki onu derhal farkeder. Mnasn anlamasa da zevkle dinler. Bu kitap, ruhlara iler, m'minlere ifa ve rahmettir. Dinin esas ikidir. Kitap ve Snnet. Vka dinin delilleri, usuli fkhta beyan olunduu zere drttr. Bunlardan kyas ile icma' da kitap ile snnete dayanr. Fukaha: ''Kyas msbit deil, muzhirdir, icmaa da bir sened-i icma' lzmdr" derler. Onun iin Hazreti Peygamber, Veda haccnda: "Size iki ey brakyorum, onlara sarldka asla dalalete dmezsiniz: Allahn Kitab, Resulnn Snneti" demitir. te bunun iin Mslmanlar Mushaf muhafaza ettikleri gibi hadisleri de toplamlar, yazmlar, hfzetmilerdir. Hadisler de meydandadr. Manen rivayete cevaz baz artlarla muteber ise de yz binlerce hadisin iinde aynen Peygamberin lfzlariyle bellenip rivayet edilenler vardr. slb ve tesir bakmndan yet ile hadis arasnda fark ok aktr. Eer Kur'an da, msteriklerin iddias gibi Hazreti Muhammed'in inas, onun sz idiyse bu farklar neden domutur? Ayet ile hadisin hassalar bambakadr. Elfaz bile bakadr. Bir ibarenin iinde yet varsa hemen belli olur. Bunu mtahassslar bilir ve anlar. Arapa ile megul olmayan bir adamn sz bu hususta delil ve mi'yar olamaz. la hususunda doktorun szne inanrz, bu hususta da mutahassssnn szne bakarz. htisas devrindeyiz. Ayn ahstan ayn zaman iinde byle kaideleri ve zabtlar itibariyle ayr, tesir bakmndan farkl iki nevi szn AYET VE HADS SLBU FARKI
184
OSMAN KESKOLU
kmas nasl olur? Demek bu iki nevi kelmn kayna bakadr. Vaka hadis de vahiydir. Fakat hadisin lafz vahiy deildir. Ayetin ise lafz da Allah indinden inzal olunmutur. Veda Haccnda Resulllah yle ''Mukayese iin Arapasn yazacam." demiti:
BR MUKAYESE
Ayn zamanda ve ayn mekanda u yeti kerimeler de nazil olmutu:
Veda hacc hutbesi ile veda yeti arasnda bir mukayese aradaki fark gstermeye kafidir. Ahenk, mana, slub ne kadar muhteliftir. "Ben Arablarn en fasihiyim. Bana tok szllk verildi." diyen Resuln kelm ile Kelmullah arasndaki farka bakn. Kur'an'n i'cazkr slbu, bedi' beyan bambakadr. ok defalar Resul Ekrem Kur'an okur veya dinlerken alard. bni Mes'ud rivayet ediyor: "Bir defa" diyor, Resulllah "bana biraz Kur'an oku" dedi. Nisa' Sresini okumaya baladm. yetine geldiim zaman baktm ki gzlerinden yalar dklyor. "imdilik bu kadar yetsin" dedi. Hakikaten Kur'an'n slbu ok cazibeli ve tatldr. Gzel ve ho sadasna hi doyum olmuyor. Herkesin bildii harflerin, seslerin en gzellerinden, tatl nameler ve gzel henklerle dizilip okunan yetler, her dinleyeni hayran brakyor. Onun elfaz tesirli olduu gibi mnas da derindir, bitmez tkenmez bir ummandr. Mnasn anladklarn sananlar dndke derine dalar, yeni yeni klar ve aydnlklar yakalar. Kur'an en basit ve sade mnalar bile yle henkli bir nazm, selis ve beli bir slb ile beyan eder ki, bu belgati, ahengi ve bu muciz beyan slbu, hakikaten insan ksmnn yapamyaca bir ey olduu meydandadr. Geri airlerin kalbi, ilhi hazinelerden bir hazine saylr. yle iken onlar bile Kur'an'n tehaddisine, meydan okuyuuna cevap veremediler. Kur'an- Kerim'in sadas her maniay aarak ykseliyor.
KUR'AN NKARCILARA MEYDAN OKUYOR

te Kur'an'n bu i'cazkr slbunun ruhlar teshir eden beyan karsnda Kureyliler, her areye bavurarak onun tesirini nlemek, onu dinlemekten halk alkoymak istiyorlard. nk Kur'an'n ruhlar saran sadas btn gnlleri fethediyordu. Acem hikyeleri syleyen hikyecileri meydana salp halk onlarla oyalamak istediler. Sveyd Bini Smit ''Mecellei Lokman" Hazreti Peygambere gstermiti. Hazreti Peygamber: "Sen nce benden dinle" diyerek ona biraz Kur'an okudu. Bunun zerine Samit: "Bu sz daha ho" diyerek defterini kapt ve ortadan ekildi. Gerekten Kur'an en kuvvetli ediplere, irlere meydan okuyordu. Kur'an. kendisine nazire getirmelerini, bir sre veya yetinin mislini sylemelerini teklif ediyordu. Bu tehaddi derece derece gidiyordu. Kasas Sresinde diyor ki: "De ki, eer szn gereini sylyorsanz, onlardan daha iyi hidayet yoluna iletici bir Kitap Allah tarafndan getirin, ona uyaym. ayet senin bu teklifini kabul etmezlerse, bil ki onlar yalnz haya ve heveslerine uyuyorlar. Allah tarafndan hidayete ermeksizin kendi hevesine uyan kimseden daha sapk kim olabilir. phe yok ki Allah zlimlere asla hidayet vermez." (Kasas: 49-50) sra Sresinde diyor ki: "Bu Kur'an gibi bir Kur'an vcuda getirmek iin ins ve cin bir araya gelseler ve birbirlerine yardm etseler, yine onun bir eini vcuda getiremezler." (sr: 66) Hd Sresinde diyor ki: "Onlar, yoksa senin bu Kitab uydurduunu mu sylyorlar? De ki, yle ise onun gibi uydurulmu on sre getirin de grelim. Davanzda gerek iseniz, Allah'tan gayr gcnzn yettiklerini de size yardm iin arn." (Hd Sresi) Yunus Sresinde diyor ki: "Bu Kur'an Hak Tealadan bakasna nisbet edilemez. O, ondan nce gelen kitaplar tasdik eder. Kitabn ahkamn beyan eder. Onda phe gtrecek bir ey
186
OSMAN KESKOLU
yoktur. Ve btn lemlerin Rabbi tarafndandr. Yoksa onlar o Kur'an' kendi mi uydurdu diyorlar. De ki, haydi yle ise iddianzda gerek iseniz, ona benzer bir sre getirin, Allahtan baka gcnzn yettiklerini de arn. Hayr, onlar ilmini kavrayamadklar, hakk reddetmenin encamna akl erdiremedikleri eyi yalan saydlar. Onlardan evvelkiler de byle yapmlard. Onlar da hakk yalan saymlard. Zalimlerin kbeti nicedir, bir baksan ya.'' (Yunus Sresi) Tr Sresinde diyor ki: "Yoksa onlar bunu kendiliinden uydurdu mu diyorlar? Hayr, onlar mana gelmek istemiyorlar. O halde onlar eer sadk iseler onun gibi bir sz getirsinler grelim." (Tr Sresi) Bakara Sresinde diyor ki: "Kulumuza vahiy ettiimizden pheniz varsa ona benzer bir sre getirin, davanzda gerek iseniz, Allah'tan gayr btn ortaklarnz da yardm iin arnz. Bunu yapamazsanz ki, elbette yapamyacaksnz, kfirler iin hazrlanan ve yakt insanlarla talar olan ateten korkun. " (Bakara Sresi) Bu yetlerden grlyor ki tehaddi yle sra ile oktan balayarak aza doru iniyor. Evvel onlardan Kur'an'n mislini getirmeleri isteniyor. Bu yet Ksas Sresinde olduuna gre o zamana kadar 47 sre inmi bulunuyordu. Kureyliler bu meydan okuyu karsnda arp kaldlar. ns ve cin bir araya gelseler, birbirlerine arka dayak olsalar yine bunu yapamyacaklard. Bunu yapamaynca Kur'an bu defa 10 sre getirmelerini istedi. O da olmad. Sonra bir sre istedi. Mesel Kevser Sresi kadar yetli bir sre. Yine olmad. Bakara Sresinde: "bunu yapamazlarsa ki elbette yapamyacaklardr" denerek ebedi acizleri beyan olundu. Onun bir ayetine bile nazire getirmek kimsenin elinden gelmemitir. Burada hatra yle bir soru gelebilir: Kureyliler Kur'an'n bu tehaddisi karsnda acaba ne vaziyet aldlar? Yoksa daha batan m teslim oldular? e hi mi yanamadlar? Bu soruya ak ve tatminkar bir cevap verebilmek biraz gtr. Maamafih mesele u iki ktan uzak olamaz: 1- Kureyliler nazire sylemeye alt, fakat sama sapan eyler oldu. Khin, seci' gibi cahiliyet devrinin en yksek nesir ekilleri Kur'an'n i'cazkar belagat, eriilmez fesahat yannda ok snk kalr. 2- Bu tehaddi karsnda er meydanna kmaktan bile kandlar. Bu ie yanamadlar. Araplarn cahiliyet devrinde parlak bir edebiyatlar vard. Sze ok ehemmiyet veriyorlard. Nesir ve nazm, her iki edebi tarz ok ileri idi. yle iken Arap Blegs Kur'an karsnda ciz kaldlar, azlarn bile aamadlar. nk Kur'an'n belgat ve fesahat onlar yenmiti. Cahiliyet devri edebiyat meydandadr, iir ve divanlar ortadadr. Bunlar arasnda insan vecde getiren kasideleri vardr. Fakat Kur'an'daki halvet ve henk onlarda yoktur.
187
Cahiliyet ve slmiyet devirlerini birbirine balayan Muhadramin devri edeb mahsulleri de eldedir. mrl-Kays'ndan balyarak Cerir, Ferazdak iirlerine, hulefnn hutbelerine kadar hepsi byledir. "Eynes-sera Ves-Sreyya" demekten baka are kalmamtr. Yukarda da getii gibi Araplarn en fasihi olan, vahiy inmi olan kalbin sahibi Hazreti Muhammed'in hadisleriyle Kur'an'n yetleri arasnda bile byk farklar vardr. Demek oluyor ki Araplarda o devirde edebiyat ileri idi. Ruhlar ve dnceleri ykselmiti. Onlarla Kur'an mcadele ediyor, mnakaa yapyor, onlarn hcumlarna kar mdafaa ediyordu. Karda l bir millet, fikirleri ilemez bir cemiyet yoktu. Her areye bavuruyorlard. Kur'an'n sesini bomak iin alyorlard. Bununla beraber yine malp oluyorlar. Kur'an sesi ufuklara arpa arpa gkyzne doru ykseliyordu. Arabistana kkleen putperestlii, btl akideleri, kfl inanlar, hurafeleri silip sprmek, yerine vahdet esasna dayanan hak ve hakikati getirerek, tevhid dinini kurmak iin mcadele yapan Kur'an, karsna dikilen her mniay ineyerek hidayet nuru sayor, hakka giden doru yolu ayordu. Araplar mm bir kavim idi. Tam mnasiyle lim denebilecek bir adamlar yoktu. Btn maharetleri edebiyatta idi. Halbuki Kur'an her mevzua temas ediyordu. Onda her ey vard. Bir cahiliyet devrinden baka bir ey olmayan o hayatn m'kesi olan edebiyata in bulunan bir kimse, o mm mmetin iinden kan Hazreti Muhammed'e gelen Kur'an'n Allah indinden vahyolduunu kabulde asla tereddt gsteremez. Kur'an'n belagat ve fesahati karsnda bir ok irler susmular, iir sylemekten vazgemilerdi. Bir ksm da Kur'an' ve onun sahibini medhediyordu: Kab Bini Zheyr mehur kasidesinde der ki: "Sana Kur'an atiyyesini ihsan eden Allahn hidayeti berdevam olsun; o Kur'an'da vaazlar vardr, her ey tafsilatiyle bildirilmi, hak ile btl ayrd edilmitir." Nbiga Ca'di' de bir iirinda yle der: "Ben Resulllaha gelip tbi oldum. Zira o hidayet getirmitir ve Kehkean gibi parlak ve aydn bir kitap tilavet etmektedir." Hz. Peygamberin airi Hassan b. Sabitin, mehur mam Busri'nin Kur'an- Kerim hakknda gzel kasideleri vardr. Trk irlerinden smail Safa, Mehmed Akif, erafeddin Yaltkaya, Naim Hazim, Mehmed Emin, Abdlkadir Noyan da Kur'an'- Kerim'i en iirler yazmlardr.
KUR'AN-I KERM VE HAZRET MUHAMMED VEN RLER
188
OSMAN KESKOLU
Peygamber Efendimizin hayatnn son gnlerine doru, baz Arap kabileleri iinde yalanc Peygamberler tredi. Bunlar hret ve mevki peinde koan zavalllard. Bunlar baktlarki, slam, kl kuvvetinden ziyade Kur'an- Kerim'in stn sadasyla yaylyor, bylece onlar da ayn eyi yapmaya kalktlar. Yer yer mtenebbihler dediimiz Peygamber taslaklar, dzme Peygamberler tremeye balad. Bu, kabile gayretine, asabiyete dayanan bir cereyand. "Kureyten Peygamber varsa, bizden niin olmasn?" diyorlard. Asabiyet zihniyeti ile hareket eden bu yalanc Peygamberler irtidat ve irtica hareketlerini krklemilerdir. Talhatn-Nemri'nin Mseylime'ye syledii szler bu ilerin i yzn meydana vurur: "Ben ehadet ederim ki sen yalancnn birisin. Muhammed sadktr. Fakat bu kabileye mensup bir yalanc, Mudara mensup bir dorudan bize daha iyidir." rtidat ve irtica hareketleri esnasnda treyen yalanc Peygamber taslaklar balca unlardr: Mseylimetl-Kezzab, Esvedl-Ansi, Tuleyha, Sech. 1- Mseylimetl-Kezzab: Ad zerinde yalanc Mseylime Yemame'de Beni Hanife kabilesindendir. Orada Peygamberlik davasna kalkt. Taber tarihinde onun hakknda acaib ve garaib dolu eyler vardr. Mseylime kendisine gkten vahiy geldiini iddia ediyordu. Vahiy getiren meleine "Rahman" ismini veriyordu. Ancak iin garibi bu melek ona karanlkta vahiy getiriyordu, gndzleri aydnlkta inmiyordu. Belki yarasa geliyordu. ''Rahman" ona Kur'an getiriyordu. Ancak Mseylime'nin Kur'an' ahmaklk nev'inden eylerle, seci'lerle dolu idi. Mseylime'nin Kur'an'nn tamam bugne kadar nakil olunmamtr. nk o gibi samalan, aklszca eyleri insanlar hafzalarna bo yere dolduracak deil ya. Yalnz baz paralar nakil olunmu, tedvin devrinde yazlmtr.
KUR'AN-I KERM TAKLDE KALKIANLAR MSEYLME'NN SAMALARINDAN RNEKLER
Bu samasapan eyleri tercmeye lzum yok. Bunlar derme atma eyler. Cahz "El Hayavan" da bunlarla alay ederek u sonuncu para hakknda diyor ki "Mseylime'ye kurbaay byle hatrlatan nedir acaba? Hem onun hakknda neden fena dnyor?'' Dier bir vahyi de ok enteresandr: Kara koyunun beyaz stne ayor: 'caz Kur'an'da bunu naklettikten sonra Rfii bu, kalbe deil de mideye inen bir Kur'an olsa gerek, diyor ve yle alay ediyor: "Ste su katmay haram klmasna bir diyecek yok ama, ste su katmaynca da, st tenekeleri bombo kald."

.
189
Talha, Mseylime'yi grmeye geldii zaman: Mseylime nerede? diye sordu. Yahu, ne yapyorsun? Resulullah nerede diye sorsan a! dediler. Onu alp yanna gtrdler. Biraz sohbetten sonra Mseylime'nin deersiz bir kimse olduunu anlad ve ona yle dedi: Ben ehadet ederim ki, sen yalancnn birisin, Muhammed dorudur. Fakat Rebia'nn yalancs, bize Mudar'n dorusundan daha sevgilidir.'' te Mseylime'nin yalanc olduunu yzne vura vura kavmiyet gayreti, asabiyet zihniyeti ile ona uyuyorlard. Mseylime iin kolayn da bulmutu. arab, zinay hell klyor, namaz da balyordu! 2- Esvedl-Ansi, asl ad Abhele olup Yemen'de peygamberlik iddiasna kalkt. Ona da "Zhmar" isminde bir Melek gkten vahiy getirmi. Kendisi fasih bir adamd. Khin Sec'n ok iyi beceriyordu. Sihir de iddia ediyordu. syan kard, kars tarafndan ldrlmtr. Szlerinden rnek vermeye gerek yok... 3- Tuleyha Bini Huveylid: Esed kabilesinde peygamberlik iddiasna kalkt. Kendisine vahiy getirdiini iddia ettii meleine "Zin-nun" adn takmt. Sonralar ne dndyse dnd, bu isimden cayarak kendisine Cibril'in geldiini sylemeye balad. Onun eytannn szleri de pek samadr. Mu'ceml-Bldan sahibi Yakut Hamev'nin naklettiine gre Tuleyha namazda secdeye itiraz ediyor. ''Ayakta kln" diyordu. Sonra slm ordularna malp olup Mslman oldu. 4- Sech Binti Haris: Beni Temim kabilesinde treyen bu dzme kadn peygamber ok romantik bir mevzu tekil eder. Onun da vahyi vardr. Ona da melein geldii ileri srld. Ancak Mseylime'nin adrnda Mseylime ile grp onunla evlendikten sonra vahiy kesildi. Bylece peygamberlik yldz snd. lde adr iinde gerdee girme ok romantik olmutur. Mehir olarak Mseylime ona unu veriyordu: Etbandan, (Aan'nin rivayetine gre) ikindi namazn balamak, (Taber'nin rivayetine gre ise) yats ve sabah namazlarnn balanmas. Beni Temim bir hayli mddet bu namaz klmamlardr. Secah, Mseylime'ye giderken acayip bir vahiy sylemiti. Sonra Secah da Tuleyha gibi Mslman olmutur. Bylelikle irtidat hareketlerinin bastrlmasiyle, yalanc peygamber meselesi ortadan kalkm, Kur'an'a nazire sylemek ii de snmtr. Ancak peygamberlik iddia etmeden Kur'an'a muarazaya, onu taklide kalkanlar vard. 5- Nadr Bini Hris! Vahiy iddia etmeden Kur'an'a muaraza yaptn sylemitir. Bir takm Acem hikyeleri toplayarak onlar etrafndakilere yutturmaya alyordu. Yukarda buna dair izahat vermitik.
190
OSMAN KESKOLU
6- Abdullah bni Mukaffa': Yalanc peygamberlerin yalandan vahiyleri sndkten sonra, slam gneinin hakikatli klar dnyann her burcuna yayld. Zamanlar geti. Arz gnein etrafnda nice nice deveranlar yapt. Yeni devirler geldi. Belagat meselesi ele alindi. te bu devirlerde Kur'an'a muaraza yapmakla itham olunanlardan biride Abdullah bni Mukaffa'dr. Ona yneltilen thmet yledir: Bir mddet Kur'an'a muaraza ile uram, fakat yaptklarnn bir eye benzemediini grnce onlar yrtp yakm; onlar meydana karmaktan utanm. M. Sadk Rafi'nin yazdna gre: Bu iddiay baz ulema baka bir iddiay karlamak iin ortaya srm olacaklar. O da: Drretl-Yetime ismindeki eseri gya Kur'an'a muaraza iinmi. Bir iddiaya gre: "Muaraza yapt, eseri meydana kard." Dierleri de: "Hayr, Kur'an'a muaraza yaplamaz. bni Mukaffa', ki bni Mukaffa' iken, o belagat ve fesahatiyle Kur'an'a muaraza iin urat. Fakat yaptklarndan kendisi bile utand. Onlar yrtp yakt." diyorlar. Beinci Hicret asrndan sonra belagat kitaplar eskiden olmayan unu nakletmeye baladlar. bni Mukaffa' muarazaya alrken "Y erdu'bla meki" yetine geldiinde: "Bu beerin mislini yapabilecei bir ey deil, bu insan gcnn fevkindedir." demi ve muarazadan vazgemitir. Bazlar ise: "Drretl- Yetime ile muaraza yapt" derler. Bu iki rivayet de tetkik ister. Rfii, 'caz Kur'an'da meseleyi yle tetkik ediyor: Mustafa Sadk; "Bunlar, bni Mukaffa'ya iftiraya benzer. nk bni Mukaffa' muarazann muhal olduunu herkesten iyi bilir ve grr bir ediptir. Birisi muarazann mmkn olduunu sylerse, anla ki, o adam ikiden biridir: Ya cahildir; ne yaptn bilmez, kendini aldatyor. Veyahut da limdir, muaraza yaplamyacan bilir, fakat lemi aldatyor, hilebazn biridir. Bunun ncs olamaz." "Ondan sonra gelen sapklar, bni Mukaffa'y en beli bir edip bulduklarndan: "Bu ii yapsa yapsa o yapabilir" dediler ve muaraza iini hemen ona yklediler. O zaten dininde mttehem idi. Sapklar kendilerine bir delil karmak istediler, bir tala iki ku vurdular. Bunun baka trls yoktur ve olamaz. "Drretl-Yetime" elde mevcuttur. Bu eser baslmtr. Bakllni onda Kur'an'a muaraza saylacak bir ey bulamadn sylyor ve eserin BzrCemharin hikmete dair kitabndan alndn ilave ediyor. Eser hakikaten belagatn bir nmunesidir. Fakat muarazaya yanamyor. Kendilerine delil arayan zndklar, uydurma da olsa, Kur'an'a kar muarazalar karmak istiyorlard. Asl fasl olmyan eyleri ortaya atyorlard. Bu kabilden olarak Hikemi Kamus, emkir Kssalar da muarazadan saylyordu. Artk nerede edebiyat, hikmet grrlerse hemen: "Bunlar muaraza" diyorlard. Bunu bir maksatla yapyorlard.
191
Hatt iin garibi, bunu ok eskiye bile temil ettiler. Mesela baz edebiyatlar unu yazdlar: Belagat nmunesi tutulan Muallekat- Seb'a kasideleri Kur'an'n fesahati karsnda snk kaldklarndan Kbe'den indirilmitir. Ancak kz kardei itiraz ettiinden mril-Kays'nki kalm. (Y erd, ibl meki) yeti nzil olunca bu defa kz kardei Kays'nkini kendi eliyle indirmi. 7- Ebl-Hseyn Ahmet bni Ravendi: nc Hicr asrdaki btl mezhep erbabndan olup her hurafeyi nakleden bu adam, eriata dil uzatyordu. Bu adam, gmlek deitirir gibi meslek deitirmitir. iaya katld. Oradan da atld, Mani oldu. Kelamcdr. Batl kyaslar onu aldatm durmutur. Mesela El-Ferid "bni Nedim ve Ebl-Fida'ya gre El-Ferend" ismindeki kitabnda yle diyor: "Mslmanlar Peygamberlerinin nbvvetine Kur'an' delil tutarlar: Tehaddi yapt. Araplar da muaraza yapamadlar, nbvvet de sabit oldu. Onlara yle denir: Gemi filozoflardan birisi hakknda sizin bu davanz gibi bir dava yapsa, Batlemyus veya Euklid'in sadk olduklarna kitaplar delil tutulsa: Mesela Euklid'in kitabnn mislini getirmekten halk ciz diye onun peygamberlii sabit olmak m lzmdr? te davasz, neticesiz bir problem = kaziyye ki, mantk diliyle sugras btl, kbrs batl, neticesi tl. Bu da kitap, o da kitap, her ikisi de kitap. Birinci muciz, ikinci de mucizdir elbette. nk aralarnda ciheti cmia, vasf mterek var. Birinci kitabn sahibi iin sabit olan, ikinci kitabn sahibi iin de sabittir. te sana Euklid'in peygamberlii... Veya kaziyyeyi aksine evir: kincinin peygamberlii mademki sabit deil, birincininki de sabit olamaz. Al Muhammed'den Peygamberlii!.. te Kur'an mucizesini inkar eden bni Ravendi byle samalyor. Rafii pek yerinde olarak onun u btl kyaslarna yle mukabele ediyor: "bni Ravendi'nin her kyas byle muttarid ise, mesel her eek teneffs eder, bni Ravend de teneffs eder, o halde bni Ravend de bir eektir.'' bni Ravendi'nin "El-T" isimli kitabiyle Kur'an'a muaraza yapt syleniyor. Bu kitaptan hi bir paraya bir yerde rastlanamamtr. Eser de ortada yoktur. Yalnz Ebl-Fida tarihinde diyorki: "Kur'an'a kar vesair kfriyatna ulema cevap vermiler, szlerinin fesadn delillerle beyan etmilerdir. bni Ravendi "Ferned Zmurrde Kadibz-Zeheb, Mercan" gibi hep cicili bicili eserlerinde yapt gibi "Tac" nda da Kur'an'a ve dine baz itirazlar yrtyor ve bunlar hep sakat hayal, bozuk kyas mahsul eylerdir. Kendisi Kur'an'a muaraza yapmakla itham olunan kr bir Arap airi EblAl Maarr "Risaletl-Gfran" nda bu kitaplar saydktan sonra bni Ravendi'yi reddediyor ve Rafii'nin dedii gibi: ''Herifin hesabn tam veriyor.'' 8- Mtenebbi (H. 354/M. 965): Seyfd-Devlenin iri olan bu zat, Suriye'de genliinde peygamberlik iddia etmiti. Beni Kelp'ten epey dinleyenler olmutu.
192
OSMAN KESKOLU
Bdiye'de iken kendisine bir Kur'an nazil olduunu da sylyormu. Mesel onun Kur'an'ndan seci' nmunelerini edebiyatlar syler. Mustafa Rafii diyor ki: "Bunlar air olan herkesin yapabilecei bir ey. Hatt iirleri bundan ok daha kuvvetlidir. Sonra zaten bundan vaz gemi, ii iire dkmtr. Bununla Kur'an'a muaraza yaplr m? Mtenebbi, zaten byk bir muharrir deildir. Kur'an'a muaraza yaparken bile bundan daha beliini getiremiyor. Esvedl-Ansi ve Mseylime ondan daha fasih ve beli iken bu ii yapamadlar; hem Arapann fesahatnn zirvesinde bulunduu bir devirde. imdi lde Mtenebbi bunu elbette baaramaz. Onun iin o da vazgeti. lde Beni-Kelb onun peygamberliinin skmiyeceini anlad. Talihini baka yerde arad. 9- Ebl-Al Maarr (H. 449/M. 1057): "El-fusl Vel-gyt" eseriyle Kur'an' taklid ettii syleniyor. Bu eser eskiden bulunmuyordu. imdi bulunmu ve tabolunmutur. Eserde sre ve yetleri taklide nazire olarak sylenen szler vardr. Szde Maarri'ye: "Bunlar ho, gzel eyler, ancak bunlarda Kur'an'n halveti, gzellii yok" demiler. O da: "400 sene mihrapta diller bunu cilalasn, o zaman grn nasl olur" diyesi imi. te 400 sene geti, bir ey olmad. Bu satrlar Hicri 1406/M. 1986 ylnda yazlyor. Kr air gzlerini bu hayata yumup br hayata aal 930 yl olmutur. Hep o. Daha nice yllar geecek, hep o kalacak. Aada gelecei vehile Maarr bunlar zaten Kur'an'a nazire olarak sylememitir. airimiz bu eserinde derin bir man sahibidir. Hakikaten Maarri Kur'an'a muaraza yapt m? Bu eskiden beri sylene geliyorsa da mdekkikler bunu kabul etmemektedir: "Bu adamcaza iftiradan baka bir ey deildir." diyorlar. Merhum Mustafa Sadk Rafii "I'cazil-Kur'an" nam eserinde bu meseleyi bahis konusu yaparak diyor ki: "Bu phesiz Maarri'ye iftiradr. Kurnaz bir dman ona bunu yaptrmak istiyor. nk o; kendisini ve muaraza olunan kelmn derecesini herkesten iyi bilir..." Msrl Taha Hseyin de"Maa Ebil Al fi Sicnihi" eserinde diyor ki: "Bazlarnn dedii gibi hakikaten Ebl-Al ''Fusul ve Gayat" nda Kur'an'a muaraza yapmak istedi mi? Buna "evet" ve "hayr" diye cevap verilir. Eer muarazadan, mcerred tesir altnda kalmak, onu rnek tutmak kasdolunuyorsa, dorudur. Ebl-l, Kur'an'a en byk bir meseli l, yce rnek gzyle bakt. "Fusul ve Gayat" nda uzun ve ksa sreleri taklid etti. Muvaffak oldu veya olmad, o baka mesele! nk bakalar gibi onun da bu hususta muvaffak olamad muhakkak. O da ancak khin seci' yapabildi. Bu teebbs eserde aktr ve bu eyhe zarar vermez." "Yok, eer muarazadan, Kur'an'n tehaddisine kar gelerek cevap vermeye
193
kalkmak, bu iddia ile ortaya atlmak mnas anlalyorsa, o zaman: "Hayr!" deriz. Byle bir fikir Ebl-Al'nn hatrna gelmemitir. Gururu onu aldatp byle bir eye gtremiyecek kadar mtevaz idi. Eriilmesi mmkn olmayan bir eye uzanmaya kalkacak kadar da akl kt deildi." Grlyor ki, Mseylime ve hempalarnn samalan insan gldrmekten baka bir eye yaramyor. bni Mukaffa', Ravendi, Ebl-Al gibi ediplere ise yaptrlan thmet bir gizli maksadn mahsuldr. hreti olan bu ediplere bu thmeti frlatmakla zndklar, Karmta ve btniye gibi frkai dlle erbab bir maksat gdyorlar, onlar da kendi taraflarnda gstermek istiyorlard. Asl fasl olmayan dvalar uyduruyorlard. Mrikler, Yahudiler, Kur'an'n karsnda malp olduklar gibi bunlar da phesiz malp olup yerlere serildiler. 10- Mirza Gulm Ahmet Kadiyani: Asrlar gemi, medeniyet her tarafa yaylm, insanlar uyanm. Fakat Hindistan'da, bu acibeler ve garibeler diyarnda Kadiyanda Mirza Gulam Ahmet isminde biri tremitir. Dini ngiliz siyasetine let yapan bu adam, Kadiyan'lik namndaki mezhebi kurmu, bir ok tuhaf fikirler ileri srmtr. Son asrlarda treyen Bablik, Bahalik gibi Kadiyanlik de bir yalanc peygamberlik hareketidir. O da kendisine gkten vahiy geldiini syler ve Hazreti Muhammed (s.a.s.)'e indii gibi kendisine de Kur'an indiini ileri srer. Gulm Ahmet (H. 1252-1326/M. 1836-1908) Pencap'ta Kadyan ehrinde domu, ngiliz siyasetine let olmutur. 1876'da gya kendisine ilk vahiy gelmi, 1882 senesinde dvasn iln etmi, bir beyanname nerederek kendisinin Mesihi Mev'ud! Mehdiyi Muntazar Nebiyyi Zll (Glge Peygamber) olduunu ortaya atmtr. Kur'an'na "Hutbetl-lhamiyye" ile balar. in garibi Kadiyanilerin Lhur kolu reisi ve Kur'an'n ngilizceye mtercimi Muhammed Ali, "Tealimi Ahmediyye" sinde Mirza Gulm Ahmed'in vahyini mdafaa ederken bu Kur'an'a uygundur, diyor. "z evhayt ilel Havariyyin" ayetiyle istidlal ederek: 'Onlar (Havariler) peygamber deilken vahiy geldii muhakkak, Gulm Ahmed'e neden vahiy gelmesin!" diyor. Muhammed Ali yalnz ii yarda brakyor, onu da biz tamamlyalm: Yine Hazret-i Kur'an arlara da vahyediyor. Haydi bu faydal hayvan, hayvanlar aleminde brakalm. eytanlar hakknda da vahiy kullanyor. Bunlardan hangisi Gulm Ahmed'e daha yakacak acaba? Onun vahyi ite bu sonuncu nevilerden birine benziyor! Gulm Ahmed kendisine peygamberlik sfatn vermi, vahiy geldiini iddia etmi, Mesihi Mev'ud, Mehdiyi Muntazar, Din Mceddid ve daha bir sr unvan almtr. Kadiyanilik ve Ahmedilik iki ksma blnmtr. Kadiyaniler daha iler gider. Lhur Kolu biraz mutedildir. Lhur Ahmed cemiyeti reisi
194
OSMAN KESKOLU
Muhammed Ali'dir. Bunlarn "Neri slm" cemiyetleri vardr. Amerika ve Avrupa'da slmiyeti nere alrlar, bu yolda hizmetleri var!..(59) Lhur Kolu, Gulm Ahmed'i Din Mceddid ve Nebiyyi Zilli, Mesih Mev'ud, Mehdiyyi Muntazar gibi glgeli unvanlarla tevil ederek tanrlar. Kadiyaniler ise Gulm Ahmed'in peygamberliine inanrlar, kendilerinden bakalarn kfir, gayr-mslim sayarlar.(60) Asrlarca btl mezhepler, firak- dlle = sapk frkalar tredi, ehli snnete tbi olanlar necat buldu. Pencap, Hindistan'n dier yerleri, in, Afganistan, Buhara, Irak, Suriye, Filistin ve Msr'da Gulm Ahmed'e uyanlar vardr. Ahmedlerin Lhur Neri slm Cemiyeti Bakan Muhammed Ali'nin ngilizceden Arapaya tercme olunan "Tealimi Ahmediyye'' sinden, Kadiyanlie nisbeten ok daha mutedil olan Ahmediliin Mslmanlarn akidesinden ayrldklar cihetler yle tesbi olunuyor; yni esas akideleri unlardr; 1- Gulm Ahmed, Nebiyyi Zll'dir, glge peygamberdir. 2- Ona vahiy geliyor. 3- Mesih, tabi surette lmtr. 4-Mi'ra ruhan'dr. 5- Hintlilerin de Buda, Rama, Kirena gibi peygamberleri vardr. 6-Klla cihad farz deildir, szle olur. 7-Kur'an'da nesih yok. 8- Gulm Ahmed 14'nc asrn din mceddididir, o Mesihi Mev'ud ve Nebiyyi Muntazardr. (61) Gulam Ahmed seci'li cmleler yaparak ortaya bir eser koymu ve bunun bir Kur'an olduunu ileri srmtr. Azck Arapa bilenler bu eserin gerek Kur'an'n baz kelimelerini alp ve kendisinden de bir eyler ilve ederek ortaya getirmi olduunu anlarlar. Gulm Ahmed, bu btl dvasna kalkt zaman 1897 senesinde Pencap'taki Trkiye Sefiri Hseyin Kami, onu mnakaaya arm, Gulm gelmemi, kendisi gitmi, onun bu sama vahiylerini dinledikten sonra, Lhur gazetelerinde Gulm Ahmed'in samalarn inkr ederek makale neretmiti. Mslmanlarn bu deccala uymamalarn sylemiti. Fakat acaib garaib eyler merakls ok. Ona da uyanlar var...
GULAM AHMED'N KUR'AN'I
(59) Muhammed Ali'nin baz eserleri, mer Rza tarafndan tercme olunmutur. mer Rza'nn Tanr Buyruu adl Kur'an tercmesi ve mukaddimesi Muhammed Ali'nin mehur ngilizce Kur'an tercmesinden faydalanlarak yaplmtr. (60) Bu ac eyleri yazyorum, slm leminin haline bakn, saysn bile kesin bilmediimiz Mslmanlarn perianln grn. (61) Tealimi Ahmediyye, rapa tercmesi, Msr, 1939.
KUR'AN-I KERM BLGLER BABLK VE BAHALK
195
ran'da Babiye frkas messisi olan Ali Muhammed irazi (H. 1260/M. 1844)'de mezhebini iln etmitir. Hacca giderken kendisine vahiy geldiini syledi. O da kendisini Mehdii Muntazar naibi ilan etti. Babi mridlerinden Mirza Hseyin Ali Nuri (1817-1892) sonralar Bahaullah adn ald, O da Bablii tekrar canlandrd. Bahalii kurdu. Bahaullah'n kardei Mirza Nuri de "Subhu Ezel" adn ald. Gzel bir kz olan Zerrin Tac da Babe uyanlardandr. Kurretl-Ayn lkabn alan bu kadn, her kadnn 9 kocas olmasn istiyordu. Oru ve namazn bo olduunu sylyordu. Akt, fakat iffetli idi. Baz maceralar da sylenir. te Babilik ve Bahailik de bylece teekkl etmiti. Bab "Akdes" ismini verdii Kur'an'n meydana karamamtr. KurretlAyn, Bab'n kendi Kur'an'n mmetine vereceini ilan etmise de hl veremedi. Bab slamiyette slahat m yapmak istiyordu, yoksa yeni bir din mi kurmak emelinde idi? Maksad ne olduu belli deil.(62) Kadiyanilik, Babilik gibi yeni kan frka ve tarikatlardan birisi de Ticaniliktir. Ahmed Ticani, (1737-1815) mildi yllar arasnda yaam bir Fasl olup peygamber vekili olduunu ortaya att. Fransa'ya sadakatla bal idi ve Franszlara uaklk etti. Cezayirli Emir Abdlkaadir, ana yurdundan Franszlar kovmak iin mcadeleye balad zaman, Ticanilerden yardm istedi; fakat Ticani eyhi bu kurtulu yardmn reddetti. Aksine Abdlkaadir'e kar Fransz Marealine maddi ve manevi yardmda bulundu. Hindin Gulm Ahmed'i ngilizlere maalk yapt gibi o da Franszlara let oldu. te bu gibi eyhler mstemlekecilere alet olmaktan, vatandalar arasna nifak sokmaktan baka bir eye yaramadlar. Gerekte bunlar din bezirgandr. Ticani de, Bab da, Baha da, Gulm Ahmed de din perdesi arkasnda oynamlardr. Bunlar Mehdilii bahane etmilerdir. Hangisine baksan, Mehdii Muntazar bayran kaldryor. Son kan Sudan Mehdisi de bir ok gaileler kard. Mesele uradan balar: 12'nci mam Muhammed Mehdi (H. 260/M. 873) senesinde gizlenmiti. imdiye kadar onun namna nice Mehdiler kt ve bu i slam tarihinde bir facia eklini
(62) Bahailik son zamanlarda ok deiti ve yayld. Amerika'da, ikago'da in etmi olduklar bir mbedleri var. nce i'lie kar bir reaksiyon olarak ran'da ortaya bir tarikat eklinde km, bugn mstakil bir din eklinde ileri srlmektedir. Amerika'da kendilerine bir ok taraftar bulmular. Baha'lerin Amerika'da ina etmi olduklar mbed dokuz keliydi. Bunlar dokuz rakamna kymet veriyorlar. ddialarna gre 9 rakamlarn sonu ve Baha dini de dinlerin sonu imi(!) Byk dinler dokuz tane imi, Bahalik de dokuzuncu din imi. Bahailik hakknda bilgi almak isteyenler Diyanet Bakanlnn bu konuda bast kitab okusunlar.
196
OSMAN KESKOLU
ald. Bu akideyi btniyye mezhepleri ok ktye kullandlar, "Mehdi kacak ve sahih Kur'an' getirecek!" dediler. Eldeki Kur'an gya sahih deil. "Mehdi, hangi delikte ise kp sahih Kur'an' getirecek!" diye bekleyen batni mezhebleri Islmda ayrlklar karmlardr. Bu hurafe slama mal edilmektedir. Bu gibi batniyye szleri Avrupallar tarafndan Mslmanlara nisbet olunmaktadr. Halbuki bunlarla Mslmanln alkas yoktur. bn-i Haldun, Mukaddimesinde Mehdinin asl yok der. Bunlarda Babilerin de bu itikadda olduunu, sahih Kur'an' getirecek Mehdiyi beklediklerini sylyorlar. Bu akide asl smailiye, Karamta, Azerbeycanl Babek'e nisbet edilen Babekiyye gibi namlarla anlan "Batniyye" mezheplerinden kmadr. Bu gibi "Batniyye" mezhepleri, Mehdilii bir ban ba yapmlardr. Gult iadan olan smailiye frkas da Cafer Sadk'n byk olu smail'e nisbet olunur. Bunlara mamiyye de denir. Bunlar imameti yni halifelii, altnc imam olan Cafer Sadk'tan sonra olu smail'e hasrederler. Babas vasiyet etmiken imameti ondan almt. Mehur Hasan Sabbah bunlardand. smaililerin bugnk reisleri Hazreti Ali sllesinden 47'nci gbek olan Aa Han'dr. Hint, Pakistan, Afgan, ran, am, Amman, Zengibar, Tanganika'da bir ok tbileri vardr. Mallarnn rn ona verirler. Bunlarda imamet hep devam etmektedir. Onlara gre, mam ma'sum olup din ve dnya ilerinde kr krne, bilkayd art ona itaat ve teslimiyet gerekir. mamiyye kyas ve icma tanmaz. Onlarca imam ma'sumun kavli huccettir. mam gnahtan temizdir. Fevkalbeer bir insandr. mamn peygamberler gibi Allahla slas ve rabtas vardr. Onlara da vahiy gelir. Yalnz melei grmezler, peygamberler grr. Arada fark bu! in tuhaf, Hazreti Fatma'dan mevrus bir Mushaflar varm, Kur'an'n misli imi. mama man etmeyen, kfr zerine lyor demekmi. Akidelerine tenasuh da karr. mam olan Aa Han aforoz salhiyetini haizdir. Hem yleki, bu lnet yedi slale boyunca gider. Ykand su mukaddestir. Elence, at yarlar ve mcevherat peinde olan Aa Han, yine, dierleri gibi, Mehdilik ve vahiy iddiasnda deildir. En garip detleri udur: Bir ka senede bir tartlr, arlnca altn verilir. 1946'da Aa Han elmasla tartlmt. 110 kilo geldiinden arlnca 110 kilo elmas verilmiti. 1953 ylnda pltinle tartlm. te Btniyye mezhepleri de byle. Grlyor ki bunlarn gerek mslmanlkla alkas yoktur. Mehdinin sahih Kur'an getirmesini bekleyen Batniyye gibi mamiyyenin de Hazreti Fatma'dan mevrus mushaflar meselesi o kadar rk ve esassz bir iddiadr ki, buna glmekten baka bir ey ile mukabele etmee demez. Bunlar yazyoruz, t ki garpllarn hcumuna sebebiyet veren ne gibi eyler olduunu herkes grsn. Hakik slmiyetle alkas olmayan Batniyye frkalar iddiaclar, yalanc peygamberler ve yalanc Mehdiler slmiyete nasl leke s-
197
ryorlar, herkes bilsin. Milyarlk slm camiasn dolduran saynn iinde nasl rakamlar var? Mtenebbilerin samalarn yazdk, t ki Kur'an'n nuru btn parlaklyla grnsn. Gkle rabtalar olduu kendilerine vahiy geldii iddiasnda bulunanlardan ksaca sz atk, t ki Hazreti Muhammed'in bykl gzmzn nnde canlansn. Btn Mslmanlar bilirler ki, Kur'an- Kerim'i Hazreti Osman istinsah ettirmitir. Szde o zaman Hazreti Osman, Nureyn Sresini Kur'an'dan atm(63), szde bu sre Hazreti Ali'nin Mushafnda varm. Eer dikkat edersek grrz ki, bunlar "vasiyet" iini tekid iin sylenmi eylerdir. ia, Hazreti Peygamberin Hazreti Ali'ye Hilfeti vasiyet ettiini iddia eder. te bunlar o iddiay te'yid iin uydurulmu eylerdir. unu bilelim ki, bu Nureyn Sresi'ni gult iadan olan Rfzler iddia eder, asl ia deil. te ia kendisi ve kitaplar meydandadr. Byle bir iddia gerek deildir. Hazreti Ali'den Hilfet meselesinde byle bir delil kulland asla rivayet olunmuyor. Hazreti Osman' itham iin vesile arayanlar byle bir itham yapmamlardr. ia'nn Kur'an' da Ehli Snnetin Kur'an'nn ayn... yle iken btl bir mezhebin btniyyeci bir slikinin szlerine bu ss verilerek msterikler yaygaray koparyorlar. te Kur'an'dan den sahifeler, ite blnm sahifeler diyerek Mslmanlar aldatacaklarn sanyorlar.
NUREYN SRES DDASI BAHS KONUSU NUREYN SRESNDEN BR PARA
Bu paray mahsus uzattk. T ki herkes bu tbirlerin ounun Kur'an'dan alnma olduunu grsn. Gulm Ahmed'in yapt gibi bir ey. Bunlar Kur'an'n muhtelif yet ve kelimelerini bir araya getirmekle ve araya Ali kelimesini, vasiyet meselesini sokmakla meydana gelmi eylerdir. ia, Kur'an'n noksan olduunu zaten iddia etmiyor. Vasiyeti iddia ediyor ve onu da eldeki Mushafn baz yetlerinin tevilinden karmaa alyor. te bylece Kur'an'a kar yer yer ykselen kuru iddialardan numuneler gstermek iin bunlardan bahsettim.
(63) Bu rk iddia Weil tarafndan ortaya atlmaktadr.
KUR'AN-I KERM'N 'CAZI

Kur'an- Kerim'in tehaddisine kimse cevaba yanamad, Tehaddi zaten onlarn aczini tarihe kayd iindi. "Ve Len Tef'al (bunu yapamayacaklar)" asrlar boyunca silinmez bir acz mhrdr. Kur'an'a nazire sylenemez. nk onda i'caz vardr. Mtenebbilerin (yalanclarn) samalarn, kepazelik nmunelerini yukarda grdk. Her muarazaya kalkann alnna yapacak odur. Kur'an'n i'caz, kudret-i beeri ciz brakr. Bu, temiz ve halis Arapann hkmran olduu devirlerde sabit olmutur. Araplarca en muteber ve makbul ey fesahat ve belagat olduundan, Kur'an, i'cazn en yksek mertebesindedir. Bu sayededir ki, Kur'an'n sesi kulaklarn tkayanlara bile hengini duyuruyor, bu fesahat ve belgat onlarn ruhlarn teshir ediyordu. Bu belgatn srr, i'cazn mucizesi neden? Kelmullah, kelm- beerle nasl llr ki... Biliyoruz ki kelimeler hecelerden, harflerden teekkl eder. Kur'an'n harfleri bile yle sralanmtr ki, her harfin sesi kalbe bir musiki namesi gibi gelir. Bu musik tesiridir ki, kat kalbleri yumuatr, ruhlar Kur'an'a eker. Pervaneleri n cezbettii gibi, ruhlar Nur-u Kur'an'a incizapla koarlar. Onun iin Kur'an'n sadasn her duyan ondan ayrlamaz. Onun tatl hengine doyum olmaz. iirde harfler, musikisini vezinden alr. Kur'an ise iir deildir, vezinsizdir. Fakat heyeti mecmuasndan hsl olan henk, yle tatl ve ruhsarar ki, Arapa bilmeyen birisi bile, Kur'an' dinleyince onun sadasna baylr. uuru titrer, kalbinin derinlikleri alkanr. En kat kalbler bile yumuar. Bu hassa, Arapaya mahsus denemez. nk Kur'an'dan baka Arapa bir ey
HARFLERN SES VE MUSKS
dinlense bu hlet rz olmaz. Kur'an'n bu i'cazn kimse inkra yol bulamaz.

"Sadanz Kur'an'la ziynetleyiniz" Hadisi erifinin srr ve mnas budur. Gzel
199
sese, Kur'an'n gzellii katlrsa ne l olur. Kur'an'da fslalar, duraklar en henkli harflerle sona erer. Bilhassa sonuna harfi medle "N" harfi gelir. Bunun hikmeti aktr. Nun harfinin inlemesi tatl bir henk verir, btn his ve uuru ihata eder. Kur'an'n harflerinin kelimelerde, kelimelerin yetlerde, yetlerin srelerde tertip tarz, Araplarn tandklar slba asla benzemez. Kur'an'n kelimelerinde harflerin, yetlerde kelimelerin terkibinin yle bir hengi vardr ki, okurken tatl bir henk halinde akar. Kur'an sadas en tatl bir sestir. Kelime ruhun sesi mesabesindedir. Kelimelerin ifade edemediklerini his duyar. Mesel bir gzel ehreyi kalem ne kadar tasvir etse yine muvaffak olamaz. Fakat his hepsini duyar. uur bir ey karmaz. Ses, ruhi infialin bir tecellisidir, tezahrdr. Sesin tenevv infialin mahiyetine baldr. te Kur'an- Kerim'in nazm celili, bu esas zerine incelenirse, onun uurun hassas tellerini ihtizaza getirdiini grrz. Kur'an'n kelimeleri ve harfleri yle sralanmtr ki, o harflerden birinin yerini deitirmek, bir harekeyi yerinden oynatmak derhal hengi bozar. Onun harfleri ve harekeleri o kadar nizaml ve tenaspldr. Dokunacak bir yeri yoktur. Mustafa Sadk Rafii'nin "'caz Kur'an" nda beyan ettii zere, kelimenin sesi vardr: 1- Ruhun sesi ki, harflerin, mahrelerin hareketleriyle ve szn terkibiyle meydana gelir. 2- Akln sesidir. Bu mnev ses, szn dorudan doruya ruha intikalini temin eder. 3- His ve uurun sesi. Szde bu ses ne kadar duyulursa, belgatn ruhu onda o kadar tecelli eder. te Kur'an'n i'caznn ruhu budur. Arapada ruhun sesi, akln sesi bunlar vardr. Fakat uurun sesi, ite bu ak deildir. Kur'an bu sesi getirdi ve duyurdu. Kur'an'da harflerin, kelimelerin, hareke ve seslerin tertibine ve nazm tarznn ruhunuza ilediini duyarsnz. Bu noktay Rafii yle izah ediyor: Bu yeti celilede mteabih harflerin tetbuu muayyen bir name douruyor. Harflerin ve harekelerin tertibi yle ki tatl bir henkle ruha akyor. 'Leyestahlifennehm fil'ard' yeti; ba on harfli bir kelime, tam yedi heceli, uzun. Fakat harfler, harekeler yle sralanm ki deta drt durakla, takti' ile syleniyor ve drt kelime gibi oluyor. Nahivcilerin zid kelime addettikleri kelimeler de fazla deildir. Onlarn hem henkte, hem mnada yeri vardr. Bunlar i'rapta belki zaiddir. Fakat nazmda asl. Kur'an- Kerim, kelimelerin en beliini semi, en ahenklisini kullanmtr. Rafi bunu uzun boylu izah ederken diyor ki: Kur'an "Lb" kelimesini mfred olarak kullanmyor. nk b zerine tre ardr. ''Kb" kelimesi de yle.
200
OSMAN KESKOLU
Bunlarn cemilerini kullanr: "Elbab, Ekvab". "Ard" kelimesi ise daima mfred kullanlmtr: "Eradn" diye cem'i ardr, Semavattan sonra hep mfred gelmitir. "Karmed" kelimesi de ardr. Onun yerine Hazreti Kur'an, bakn "Feevkd li ya Hman alettyni" diyerek gzel bir fesahat yolu buluyor. te byle Kur'an'n terkipleri, yetleri mucizdir. Her lfzn en beli ve en bedi' olann seer. Vuzuh ve delleti en mkemmeldir. Belgat en bedi'dir. Onun iin mucizdir. En beli tesirleri o brakr. Dinleyenlerin kalblerini teshir eder. Belgat en kuvvetli hatipleri, en beli airleri susturdu. Daha ilk nzulnde koca bir irk ordusu; btn kuvvet ve servetleriyle, silah ve askerleriyle; air ve edipleriyle onun sesini bomak istediler, fakat malp ve perian oldular. Onun sesi her eyin stnde kald. Nice marur balar, onun fesahat ve belgat karsnda hayranlkla eildiler. Araplarn mehur airlerinden ve Yedi Ask sahiplerinden biri olan Lebid'e, Hazreti mer bir gn iir inad etmesini sylemiti. Lebid'in cevab u olmutu: Cenab- Hakk'n Bakara ve Al-i mran Srelerini inzlinden sonra bana iir sylemek dmez! iirin mayas biraz da yalandr. ''En parla en byk yalandr." "iirin en gzeli, en yalan olandr" derler. Onun iin Lebid gibi airler, Mslman olunca iiri braktlar. Araplarn belgat at, deve, cariye, harb gibi mahedt tasvir hususundadr. Kur'an ise her sahada belgat nmunesidir. "Ya erdu' blai meki" yeti hakknda bni Ebil-Esba:"Ben kelmda Hak Talnn bu sz gibi grmedim. Zira 17 lfzdr, bununla beraber 20 nevi bedi san'at mtemildir" diyor ve hepsini sayyor.. Kelime mnay ifade iin vaz'olunur. Mna, kelimeye brnerek lfz halinde dklr. Mnalar birdir. Fakat bu mnalarn insanda uyandrd fikir, his ve yapt tesir bakadr; onlar farkldr. yle mnlar da vardr ki ifadesi kaabil deildir ve en byk iir de budur: "Ben o nameden mteheyyicim: Ki yok ihtimali terennmn."
KELME VE MANA
Muhammed kbal
bni Haldun Mukaddimesinde der ki:

"Nazm ve nesirde sz sanat lafzlardadr, manada deil. Mana lafza tbidir. Manalar herkese mevcuttur. Herkesin kafasnda vardr. San'ata muhta deildir. barenin kelimelerini tertip edebilmek, asl san'at isteyen budur. Lfz manalarn kalb mesabesindedir. ine su doldurduumuz kaplar nasl ki altndan, gmten, sedeften, camdan, ieden olabilirse de iindeki su hep o sudur."
201
bni Haldun'un bu grne uyamayz. nk Kur'an lfz ve mnasiyle mcizdir. Mciz mnalar, mciz elfaza brnmtr. Lfz ve mna zaten birbirine kenetlenmitir. Muallim Naci'nin hakk var: Elfaz mani iin yine-i ndr. Elfza baklmaz m diyorlar, hezeyndr! Bir snihann olmas hakkiyle mbeccel, Olmala olursebk' medds mkemmel. Biraz sonra Kur'an'n i'caz hakkndaki mehur mezhepleri zikredeceiz. Burackta hemen unu syliyelim ki, Kur'an, blegnn mislini ibda'dan ciz kaldklar mnalar, en beli kelimelerle ifade etmitir. Hem mna, hem lfz, hem mevzu' ve gaye i'caza brnmtr. En beli kelimelerle ifade olunan mnalar, insanlarn hayat iin deimez birer dstur olmutur. Her zaman, her cemiyete kabili tatbik nizamlar kurmutur. Kad Ebubekir Bakllni (H. 403/M. 1012) Kur'an'n btn aksamnn fesahat ve belgatnca ayn mertebede olduunu, her kelime ve cmlenin, fesahatn en yksek derecesinde bulunduunu sylyor. Kueyri ise yetlerin hepsinin fesahata bir derecede olmadn ileri sryor ve diyor ki: Baz kudem bunu yle ta'lil ederler: Eer Kur'an'n btn yetleri fesahata ayn derecede olsalard, muarazadan ciz brakmak iin mutad yoldan gidilmemi olurdu ve Kureyliler yle diyebilirlerdi: ''Onun cinsinden bir ey yapamyacamz bir ey getirdin, hepsi de eriilmez derecede... Nasl ki gz gren kimse, kr olana grmek hususunda sana galebe aldm diyemezse..." Fakat Kueyr'nin bu ta'lili doru olamaz. nk Kur'an tehaddi ediyor, zira Kureyliler Muhammed'e kar: "Kur'an senin eserin, senin kelmn!" diyorlard. Onun zerine tehaddi yapld: "yle ise siz de onun gibisini getirin." Karsndakilerin szlerine gre meydan okuyor. Bundan daha yerinde ne olabilir. u da var ki, mevzu icab Kur'an'n slbu muhtelif olmutur. Mriklere kar baka, Yahudilere kar baka hitap etmitir. Mesel: Ahkm yetleri, miras taksimi, bunlarda i'caza gidilir. Mirasta rakamlar zikrolunur. Tasvir yaplmaz. Fakat mcadeleden bahsolunur, kinattan sahifeler alrken ufku geniler. Gnllerin btn duygularn kaplar, derin derin dnceye sevkeder. His ve uurun sesi duyulur. Syuti (H. 911/M. 1505) Kur'an'n i'cazn yle anlatr:
"Kur'an mucizdir; nk, en gzel telif ve tertip yoliyle en fasih kelimeleri ihtiva ederek en sahih ve drst manalarla tevhid, tenzih, sfat ilahiyye, taat, dua, ibadet, haram, hell, memnu, mubah, vaaz, nasihat, marufla emir, mnkerden nehiy, gzel ahlka irad, ktlkten men vesaireyi anlatp
202
OSMAN KESKOLU
bildirir. Her eyi ondan daha mkemmeli bulunmayan yerine kor. Akln en mnasip ve layk grecei ekilde yapar. Gemi asrlarn haberlerini verir. Mazide olup bitenleri anlatr. Mstakbel kinattan, gelecek asrlardan haberler getirir. Bu hususta delil ile medlul, hccet ile dvann arasn yle toplar ki bundan daha kuvvetlisi ve mkemmeli olamaz."
Grlyor ki, Syuti de i'caz lfzda ve mnada bulmaktadr. Doru olan da budur. Mu'tezile'den Ebu Hzeyl Allf'e birisi gelip: "Kur'an'dan baz yetlerde iklim var; bana lhn var gibi geliyor." dedi. Ebu Hzeyl: Sana toptan m cevap vereyim, yoksa yet yet mi soracaksn? Toptan cevap ver, dedi. Bunun zerine Ebu Hzeyl: Hazreti Muhammed Araplarn iinde yetiti, Araplar da cedel ve mnazara ehliydi, bunu biliyorsun deil mi? Evet, Araplarn onu tekzibe yeltendiklerini de biliyorsun? Evet. Onu lhn ile aypladklarn hi duydun mu? Hayr? Bu cevab alnca Ebu Hzeyl dedi ki: Lgati, dili bildikleri halde byle bir ey olsa, onlar bunu hi karrlar myd? Sen, onlarn diyecek bir ey bulamadklarn brakyorsun da, rastgele birinin szne mi bakyorsun? Kur'an'n muciz olduu, belgat ve fesahatn en yksek mertebesinde bulunduu hi phesizdir. Kur'an- Kerim'in Hazreti Peygamberin en byk ve ebedi mucizesi olduunu herkes kabul eder. Ancak ulema i'cazn vehi ve hangi hususlarda olduu, yni i'cazn tefsirinde ihtilafa dmlerdir. Bu husustaki grleri yle bir gzden geirelim: 1- Mu'tezilenin bir ksmna gre Kur'an'n nazm mucizdir. Yni Araplarn slbundan bambaka bir tarz bedi' zere nzil olmutur. Ne nazm, ne nesir kaidelerine gre deildir. Geri khinlerin nesri de vard. Fakat Sec'i Khin dediimiz bu nevi tekellf ve tasannu' ile doludur, zorlama vardr. Kur'an ise byle deildir. Nazm ve nesir arasnda bir bedi' slptadr. Bleg ve fuseh onu taklitten cizdirler. 2- Mutezileden brahim Nazzam'e (H. 185-221/M. 801-835) gre: Cenab- Hak blegnn dillerini tutarak onlar Kur'an'a mukabeleden ciz brakt. Buna "Mezhebi Sarfe" denir. Etrafnda bir ok mnakaalar yaplmtr, Buna gre; Araplar Kur'an'n tehaddisine mukabele yapamadlar. nk Allah onlarn
'CAZ HAKKINDAK GRLER
KUR'AN-I KERM
BLGLER
203
mukabele yapabilecek kuvvetlerini ald. Muaraza ellerinden gelirdi, fakat Allah meydan vermedi. Kuvvetlerini sarfetti, onlar mukabeleden evirdi, ciz brakt. Syliyecek sz bulamadlar. Rezil ve rsvay oldular. Onun iin buna "Sarfe Mezhebi" denir. te akln rehberlii ile yrmek isteyen mu'tezileden Nazzamn fikri budur. Mtekellimin arasnda yer alan Nazzam'n fikirleri ve reyleri etrafnda grltler kopmutur. Kendisi mahede ve tecrbeye byk ehemmiyet verir, akl esas tutard. Fakat i'caz hakknda olduu gibi ite byle gayr makul eyler de ortaya atard. Mu'tezilenin en byk meziyeti akla ehemmiyet vermek olduu gibi, en byk kusurlar da akl her ey sanmalardr. Dnemediler ki dnya mantk ve fendir, insan akl ve uurdur, hayat fikir ve tfettir. Bunlarsz hayatn mnas yoktur. te bu hususta da Nazzam yanlyor. Kudema bunlar reddetmilerdir. Celleddin Syut (H. 911 /M. 1505) bunu reddinde der ki:
"Bu szn fesad meydanda, nk Allah Teala: "ns cin toplansa..." buyuruyor. Yni yet kudretlerinin bekas halinde dahi acizlerine dellet eder. nk ayet kuvvetleri selbolunmu olsayd, mukabele iin itimalarnda mna kalmazd. Zira llerin itima mesabesinde bir ey olur. Bundan ne mana kar. cma mmet vardr ki Kur'an'a i'caz izafe olunur. Eer Kur'an'da hakikatta i'caz sanat olmasayd, nasl muciz olabilirdi? O zaman hakikatta muciz Allah olurdu, Kur'an deil. nk mislini getirerek mukabele kudretini Allah selbediyor. Allah kudreti almasayd mukabele edebileceklerdi demek! Keza sarfe sz unu da icabeder: Tehaddi zamannn gemesiyle i'cazn da gemesi gerekir. Kur'an i'cazdan hli kalr. cma mmet de bozulur. Halbuki Peygamberin mucizesi bakidir. Onun ebedi mucizesi ancak Kur'an'dr."
Kad Ebubekir Bakllni de (H. 403/M. 1012) Sarfe mezhebini reddetmekte ve: "Bu zorla muciz gstermek kabilinden bir ey oluyor." demektedir. Nazzam, Kur'an'n i'cazn gayptan ihbarda da bulmaktadr. Buna bir diyecei yok. "Etmilel ven-Nihal" sahibi bni Hazim de (H. 384-456/M. 994-1063) Nazzam'n fikrindedir. "Bu tehaddiyi kimse kabul edip meydana kmamtr. Mukabeleye kalkanlar rezil ve rsvay olmulardr" diyor. O da, i'caz, Kur'an'n nazmnda ve gayptan ihbarnda grr. Bazlarnn dedii gibi: "Yalnz gayptan ihbarnda deildir." der. Burada Mezhebi Sarfeye cevap veren kudemann bir sz de, kayda ayandr: "Eer mesele yle ise, Arabn Kur'an'a teaccb kendi aczinden oluyor, belgatndan deil!" ia'dan Mrteza da Sarfeye kaildir. Bu mezhebi mdafaa edenler: Mukabele etmek isteyenlerden kuvveti selbederden maksat: Yorgunluk, bezginlik verir, enirler, ademi kudret deil de, kader ciz brakr, derler. 3- Mtekellimne gre i'caz, gayb izhar ve ihbar etmesindedir. Gayb ihbar, insan kudreti haricinde olduundan bu itibarla Kur'an mucizdir. Kur'an'n haberleri, istikbale ait ihbarlar ayniyle tahakkuk etmitir. 4- Kad Ebubekir Bakllni (H. 403/M. 1012), i'caz u noktalarda toplamaktadr:
204
OSMAN KESKOLU
1) Gayptan haber vermesi, 3) memi salife haberlerini nakil, 3) Nazm ve acib slbu, Kur'an'n slbu mutad slptan bambakadr. 5-Kad yaz "ifa'' snda i'caz Kur'an' yle tesbit eder: 1) Hsni-te'lif, fesahat, belgat, 2) Nazm acib ve slbu garib, 3) Gayptan haberler, 4) Gemi asrlar beyan. 6) Ahkm ve talimatnn, mevzuu ve iradlarnn ulviyeti de Kur'an- Kerim'in i'cazndandr. Ulm ve fnnu hvi olmasn da ulema i'cazdan sayarlar. Asrlar getike nice hakayik meydana kyor.(64) 7- Fahreddin-i Razi (H. 606/M. 1209) i'caz: Fesahat, garib slp ve kusurdan selmette bulmaktadr. Belgat bozan eyler yoktur. 8- Bu saylanlarn hepsini camidir. Hatt Kur'an'n belgat ve i'caz saylamaz. Bunlar ulemann bulabildikleridir. Daha nice nice i'caz vardr. Hattab der ki:
"Ben i'caz Kur'an'da bir vecih dedim ki ekser ns ondan zahil ve gafildir. Kalblere ilemesi, nfusa tesiri Kur'an'da gayet oktur. Zira gerek mensur ve gerek manzum, Kur'an'dan baka bir kelm yoktur ki, onu dinleyince Kur'an dinlemekten hasl olduu gibi kalbde bir halvet ve lezzet hasl olsun, kalbe mehabbet versin."
Kur'an ise ruhani bir kuvvet verir. Kalblerdeki esrar aar, tesiri en derindir, belgat en yksektir. slbu ilm ve mantkdir. Atfet doludur. Hissiyat okar. nsan ruhunun ihtiyalarn tatmin eder, Kur'an sun'u beer fevkinde olarak nzil olmu bir mucizedir. Onun iin tanzir olunamaz. Onun mislini getirmekten beeriyet cizdir. O ebed mucizedir. "Onun mislini getirin" hitab cevap bekliyor. airler, zeklar, fenler, servetler buna cevap veremedi. 'caz Kur'an' esasl surette isbat eden Osman Chz ile Abdlkdir Crcan olmutur. lk ie balayan Cahz'dr. Sonra Vasti "'caz Kur'an'" n yazd. Abdlkdir Crcani bu eseri erhetti. Vasti, Cahz'n baladn tamamlamt,
'CAZI KUR'AN'A DAR ESERLER
(64) leride Kur'an ve Ulm bahsine bak.
205
Crcani de Vast'nin temel att esas zerine ilve etti. Kad Ebubekir Baklln bu hususta en mkemmel eseri verdi.(65) 'caz Kur'an, tefsirden bir cz, kelmdan bir ksm olduu gibi bu hususa dair ite byle mstakil eserler de meydana getirilmitir. 'caz Kur'an bir bahri bpyn gibidir. Ona her dalan eline en kymetli bir inci alp kar. Kur'an'n i'caz sonsuzdur. Hads-i erifte geldii gibi "Onun acaibi, harikuldelii tkenmez." Herhangi bir airin eserlerine bak, iinde beli olan azdr. ou fesahattan, belgattan mahrumdur. Kur'an'n ise btn fasihtir. Batan sona kadar i'caz nmunesidir. Kolay ezberlenmesi, tekrarlandka hoa gitmesi, bunlar da hep Kur'an'n i'cazna, Allah kelam olduuna delildir. Yukarda Syuti'nin i'caz hakknda mtalaasn nakletmitik. O Kur'an'n mevzuuna temas ediyor, Kur'an', getirmi olduu dstrlar, nizamlar, prensipler itibariyle de i'cazkr buluyordu. Bu da dorudur. Kur'an ibadt, gzel ahlka tevik ederken belgatn asla brakmaz. Her ir muayyen bir hususta beli idi. Mesel mrl-Kays kadn ve at tasvirinde, Nebiga harbde, A' enlie ve araba, Zheyr rec ve niyaza dair gzeldirler. Kur'an ise her hususta mucizdir. Kur'an- Kerim, din ve dnya ilerini tanzim eder. ki cihan saadetini salar. tima bozgunluu nler, beeriyetin yolunu aydnlatp onu doru yola gtrr, Hakka ulatrr. Btl evhama, yalanc estire, hurfelere son verip onlar silip sprmtr. irk ve ilhad, kfr ve fesad, zulm ve istibdad devirip yere sermitir. Cahil halkn balandklar putlar devirmi, bo grenekleri, zararl gelenekleri ykm, kaldrmtr. Karanl aydnla evirmi, felaketi bahtiyarlk yapmtr. mitsizlere mit verir, dallete dmlere hidayet getirir. Cehaletten hakikate, zulmetten nura karr. Emneman, sulh-selm ondadr. nsanlarn arad medeniyet ve terakki yolunu amtr. Yepyeni bir itima hayat
(65) 'caza dair mehur eserler unlardr: 1- 'caz Kur'an 2- Nazml-Kur'an 3- 'caz Kur'an 4- Nazml-Kur'an 5- Nazml-Kur'an 6- 'caz Kur'an 7- 'caz Kur'an 8- 'caz Kur'an 9- Delili 'caz 10- 'caz Kur'an 11- Elburhan 12- Elburhan 13- 'caz Kur'an 14- 'caz Kur'an Ebi Ubeyde Osman Cahz Ebu Abdullah Muhammed Vasti bni Ahid bni Ebi Davud Ebu sa Rumman mam Hattabi Kad Ebubekir Bakllani Abdlkahir Crcani Fahreddin Raz bni Ebil-Esba' Zemlekn Muallim Naci M. Sadk Rafii H. M. 207 / 822 255 / 862 306 / 918 316 / 228 383 / 992 388 / 998 403 / 1014 471 / 1078 606 / 1209 654 / 1256 727 / 1326 1311 / 1893 1347 / 1938
206
OSMAN KESKOLU
kurmutur. Yeni bir fazilet yaratm, en hayrl mmeti meydana karmtr. Fikirlere hrriyet, vicdanlara huzur, kalblere man, gnllere itminan vermitir. Fikirleri balayan kstekleri zm, insanlara terakki sahasn am, tarihi medeniyete kavuturmu, tekmle sevketmitir. nsanlkta olan bu ni tekml ve ser tehavvln srr, ite Kur'an'n i'caz eseridir. Bu ii, bunca eyleri baka bir kitap yapamaz. Ruhlar esaretten, insanlar klelikten kurtarmtr. nsan olan, Allah'tan bakasna ba emez. ''yyake-na'bd ve yyake nes-tin (ancak Sana kulluk ederiz ve sadece Senden yardm dileriz.)" dsturunu o getirdi. Bu yalnz Hlika kulluk ve ondan medet ummaktr. Nesih, lgatte: Men' ve izale klmak, tayir ve iptal etmek, bozmak, bir eyi baka bir ey yerine getirip koymak mnalarna gelir. Yaznn, yazl olduu yerden baka bir sahifeye nakli de nesihtir, buna istinsah deriz. Fkh usulclerine gre ise Nesih: Mukaddem tarihli bir nassn, ayetin hkmn, muahhar tarihli bir nas ile deitirmektir. Bir hkm er'inin hilfna sonradan dier bir delili er'inin dellet etmesidir. Sonradan gelen yeni hkm, eski hkm kaldrr. Mesel: Kabir ziyareti memnu idi. Sonra gelen bir nasla bu yasak kaldrld, mbah oldu. Kble Beyti Mukaddese doru idi, sonradan bu hkm deitirilerek Kbe'ye evrildi. "Vellezine Yteveffevne minkum" yetiyle kocas len kadnlarn vefat iddeti bir sene idi. Dier yetle bu mddet drt ay on gne indirildi. Usulcler arasnda bir ok grltlere yol aan ihtilafl meselelerden biri de nesih meselesidir. Evvel meselenin z udur: Yahudiler aleltlak neshi inkr ederler. Yni slmiyetin Hristiyanln ve Yahudiliin ahkmn deitireceini kabul etmezler. nk cehl ve cayma icab edermi. "M nenseh min yetin ev nnsiha, ne'ti bihayrin minha" yeti Kerimesi onlara cevaptr. Kur'an, Tevrat ve ncil'in ahkmn nesih ettiini beyandr. te bundan dolay, Ebu Mslim Isfahani "Muhammed Bini Bahr" siyak karinesiyle buradaki neshi ktbi slifeye hasrediyor ve bundan Ebu Mslim neshi inkr edip kyor. Ebu Mslim esas itibariyle neshin aklen mmkn ve caiz, hatt vki olduunu kabul ettikten sonra Kur'an'da vukuunu kabul etmiyor. Onun inkr Yahudilerin inkr gibi deildir. Aklen cevazn ve dier dinler hakknda vukuunu kabul ediyor, Kur'an'n Kur'an'la neshini kabul etmiyor. Onun kendine gre bir gr var. biraz da stlah fark. Biraz izah edelim: Eskiden nesih kelimesi ok suistimal edilmi, mutlak takyid eden, mm tahsis klan, mcmeli beyan eyliyen eylere, istisnalara bile nesih deyip gemiler. Bylelikle nsih ve mensuh yetler listesi kabarm da kabarm. Ebu Mslim de onlarn aksine nesih var denilen yetlere "Tahss" vesaire adm veriyor: "Filn yet filn yeti nesih ediyor" yerine "Tahsis" ediyor diyor.
NESH MESELES
207
Yoksa Kblenin batan Beyti Mukaddese olup sonra Kbe'ye evrildiini inkr ediyor demek deildir. Istlah farkndan ibaret, zahiri bir ihtilaf! Az sonra gelecei zere bir oklar neshi gayet azaltyor, eskilerin geni bir tesamuhla nesih dediklerinin ou "Tahsis", "Takyid" adn alyor. eriatta tedrici kabul ettikten sonra neshi inkr etmek olmaz. Ancak her eye de nesih ad verilemez. Verilse bile mecazen ve msamahaten olur. yetler eit ahval ve eraite gre iniyordu. Sonra gelenler elbette deitirecekti. Teri ahkm tedricen yaplmtr. Nesihte nzul tarihi mhim rol oynar. Hazreti Ali kadlardan birisine: Nsih ve mensuhu biliyor musun? Diye sormu. Hayr cevabn alnca: Kendin mahvolursun, bakalarn da mahvedersin! demi. Bylelikle neshin ehemmiyetini belirtmi. Ebu Mslim'i istisna edersek, dier btn Mslman ulemas neshi kabul ettikten sonra yine aralarnda ihtilafa dmlerdir. Biz Hanefiyeye gre Kur'an ile Snnet arasnda da nesih cereyan eder. afii Kur'an'n snnetle neshine muhaliftir. Kur'an ancak Kur'an'la nesih olunur. Nesih ahkmda, talepte cereyan eder. Vaad, vaid, ksas ve haberlerde cereyan etmez. Bu pek tabi bir eydir. Onlarda deiiklik olmaz. Onun iindir ki Mekk srelerde pek nesih yoktur. nk onlarda ahkm azdr. Nesih cereyan eden sreler Meden srelerdir. atb, Mekk yetlerde nesih olmadn syler. nk bunlar, zaruriyat, haciyat ve tahsiniyat nev'inden olan klliyattr, usul dindir. Nesih ise cz'iyatta cereyan eder. Nesih kelimesini ok geni bir msamaha ile kullananlara gre Kur'an'daki sreler nesih bakmndan yle bir taksim yaplyor: 1- Hem nsih ve hem mensuh yetler bulunan sreler unlardr: Bakara, Al-i mran, Nis, Mide, Hac, Furkn, ura, Ahzab, Sebe', M'min, ra, Zariyat, Tr, Vka, Mcadele, Mzzemmil, Mddesir, Kvviret ve Asr. 2- u alt srede nsih yetler vardr, mensuh yoktur: Fetih, Hair, Mnafikun, Tegabn, Talak, A'l. 3- Krk srede mensuh yetler vardr, nsih yoktur. 4- Kalan sreler ise nesihten hlidir. Ne nsih, ne mensuh vardr. ou Mekk olan onlar da unlardr: Fatiha, Yusuf, Ysin, Hucurat, Rahman, Hadid, Saf, Cumua, Tahrim, Mlk, Hkka, Nuh, Cin, Mrselt, Nebe', Naziat, nfitar, Mutaffifin, nikak, Fecir, Beled, ems, Leyl, Duha, erh, Tiyn, kra', Kadir, Beyyine, Zelzele, Adiyat, Karia, Teksr, Hmeze, Fil, Kurey, Maun, Kevser, Kfirun, Nasr, Tebbet, hls, Felak, Ns.
208
OSMAN KESKOLU
Usulclere gre mensuh yetler nevidir: 1- Hem tilveti, yni nazm, hem de hkm mensuh olan yetler. Bu ihtilafldr. 2- Nazm ve tilveti bakidir, yet Kur'an'dadr, hkm nesih olunmutur ki, asl nesih de budur. 3- Tilveti nesih olunmutur, hkm bakidir. Recm yeti gibi, bu ksm ihtilafldr. Grlyor ki asl neshin vaki olduu ksm ikinci ksmdr: Hkm nesih olunmutur. Ayet Mushaftadr. Okunur. Kur'an hkmn hizdir. Bunun hikmetine gelince: Terdeki tedrici gstermektir. Sonra burada dier bir hikmet de vardr ki, o da Kur'an'dan hi bir eyin zayi olmadn anlatr. Hkm nesih edilen yetler bile Kur'an'da bakidir. Onlar okunarak sevap kazanlr. Nesih ihtiva ettii hkm bakmndan da bir ka nev'e ayrlr. 1- Hafiften iddetliye olur. Aura orucu yerine Ramazan orucu farz klnmas gibi. Teri' ahkmdaki tedrici gsterir. Allah Taala kullarnn takatna gre azar azar teklif eder. Birdenbire ar gelecek bir teklif karsnda brakmaz. Onlar slmiyete altrr ve sndrr. mmetin Allaha itaatlarnn derecesi nisbetinde ok sevap verir. 2- iddetli ve ar bir hkmden hafife gidilir. ddet-i vefat bir seneden drt ay on gne indirilmitir. Bu nev'in hikmetine gelince: Batan yaplan teklif kullara ar geldiinden ltuf ve merhamet buyurularak o kaldrlp yerine daha hafif bir hkm vazolunmakla o yetleri okuyunca Allahn nimetini ve keremini hatrlar. Ne kolaylklar gstermi onu anlar. 3- Msavi ile de nesih yapld vakidir. Kblenin tahvili gibi. 4- Yerinde bir bedel getirilmeden de bir hkm er'i nesih edilebilir. Yukarda neshin suistimal edildiini sylemitik. Her eye nesih adn vererek kelimeyi geni mnada kullandklar gibi nesih vukuu sabit olmayan eyleri de neshe kartrp ortaya atmlardr. Baz garip rivayetler vardr ki, ulema onlarn senetlerini rtmlerdir. Dallet ehli ii kartrmak, zndklar Mslmanlar artmak iin sureti haktan grnerek bunlar uydurmulardr. Fakat bunlar slm ulemasnn ince tetkik szgecinden geerek salam rnden ayrlmtr. Mesel, Hazreti Aie'den unu rivayet ederler: "Ahzab Sresi Peygamber zamannda 200 yet olarak okunurdu. Osman Mushaf yazarken bugnk kadar kald.'' in tuhaflna bak, Hazreti Osman istinsah yaparken atm demek. Halbuki o heyet yle bir ey ne yapt, ne de yaplmas sz geti: Baz rivayeti garibelerde ise uzun sreler vard, nesih olunmu deniyor. Bunlar nelerdir, rivayeti uyduran bile bilmiyor.
209
Kad Ebubekir Baklln "ntisar" nda diyor ki; "Kur'an olarak nzil olup sonra nesih edildii rivayet olunan bu haberlerin hi birisi sahih deildir. nk bunlar hep haberi vahittir. Birbirine muarzdrlar. "Taaruz edince sukut derler. Bunlarn ibareleri bile derme atmadr. Bu gibi zayf rivayetlere dayanarak: ''Kur'an'dan denler vardr." demek akl kr deildir. Resulllahn vefatiyle Kur'an'n cmlesi muhkem olmutur. Nesih olunamaz. "Osman yeti att" demek Kur'an tarihine bigneliktir. Bu veya u yeti Kur'an'd yolundaki rivayetlerin hibirisine itimad olunamaz. Bunlarn garabeti ve rkl meydanda. Sonra bunlar bir hkm ifade eden, bir kaideyi deitiren eyler de deil. Nesihte hkm bakmndan ehemmiyeti haiz olan Rida' ve Recim meselesidir. Onlar da yerinde greceiz. Kur'an cem ve istinsah olunurken ashab arasnda byle bir ihtilf ktna dair tek bir rivayet yok. Hi bir sahabe: "Mal, Recm, Rida' yeti atlm, onlar yazalm" demedi. Halbuki bu i ikre yaplyordu. ln olunmutu. Ashab hakkn zayi olmasna gz yuman kimseler deildiler. En ufak bir eyi bile ihmal etmez, dzeltirlerdi. yle olduu halde bunlar hakknda itiraz, ihtilaf duyulmad. Onlar ki, Hazreti Peygamberle mavere yaptklarnda ona bile itiraz ederler, sze karrlard. Mbahasa yaptktan sonra Hazreti Peygamber, ashabn reyini kabul ettii vakidir. Nsih ve mensuh meselesi etrafnda byle bir grlt olsayd, onun akisleri duyulurdu. Dinin esas olan Kur'an- Kerim'e taallk eden bir meseleyi sktla geirmezlerdi. Onun iin nesih meselesini dile dolayp ta Kur'an'dan atlanlar var, denemez. Kur'an'da nesih vardr, yok diyemeyiz. Fakat o kadar da ok deildir. Mesel yukarda bir taksimde bir ok srelerde nsih ve mensuh bulunduuna iaret olunuyor. Asr Sresi hem nsih, hem mensuh yet bulunan sreler meyannda saylyor. Halbuki bu srede istisna vardr; nesih deil. stisnaya nesih adn takp gitmiler. Ahkm- Kur'an sahibi bnil-Arab nsih ve mensuhlar azaltr. Syut tkan'nda mensuh olan yetlerin saysn yirmi bire indirir. Hintli Veliyyullah ta "El feyzl-kebir" adl usuli tefsirinde Syut'nin mensuh sayd yetleri inceliyerek bunlardan on alts hakknda mensuhiyeti isbata imkn bulamyarak Kur'an'da ancak be yetin mensuh olduunun sbutunu syler. Onun iin nesih vardr; fakat azdr, diyoruz.
mer Rza Dorul, Tanr Buyruu'nda:
"Her eyden evvel u noktay belirtmek isteriz ki, Kur'an- Kerim'den her hangi yetin nesih edilmi olduuna dair bir tek Hads-i erif rivayet edilmemektedir. Buhari, Mslim, Ebu Davud, Tirmizi, bni Mace, Darimi, Muvatta' bunlar tetkik eden, bunlara Zeyd Bini Ali'nin msnedini, bni Sa'd'n Tabakat'n, bni Hanbel'in msnedini, Tayalisi'nin msnedini, bni Hiam'n siyerini, Vakidi'nin megzisini ilave eden mteerrik Wenisk'in fihristini tetkik ettim. Ve btn bu ana kitaplarn ve bu mhim tarihlerin nesihten, nsihten, mensuhtan bahseden tek bir hadis rivayet etmediklerine emin oldum."
210
OSMAN KESKOLU
Diyor ki bu sz ok inddir. Bu kadar kesin hkm vermek iin derin tetkik ister. Bir fihriste bakmak kfi gelmez. slm Ansiklopedisi muharrirlerinden A.J.Wensinck fihristini tetkik ile hkm vermek ilim adamna yakmaz. Ad geen fihrist: Buhari, Ebu Davud, Tirmiz, Nesa, bni Mace ve Darmi'nin bab rakamn zikreder. Mslim, Muvatta', Zeyd Bini Ali'nin msnedi ve Tayalisi msnedinin hads rakamn syler. Ahmet Bini Hanbel'in msnedi, bni Sa'd'n tabakat, bni Hiam'n siyeri ve Vakd'nin Megzisinin sahife rakamlarn gsterir bir fihristtir, o kadar. "Bismil-lhir-rahmanir-rahm'' Besmele-i erifenin Kur'an'dan olduunda asla phe yoktur. nk BESMELE HAKKINDAK Neml Sresinde "nnehu min Sleymane ve innehu MNAKAALAR Bismillhir-rahmanirrahm'' diye geiyor. Besmele Fatiha'nn ilk yeti midir? Her srenin bandan bir yet midir? te ihtilf bu husustadr. Mesele bilhassa Mlikiye ile afiiye arasnda iddetli ihtilafa yol amtr. Her iki tarafn delillerini incelemeden yalnz bu husustaki mezhepleri gsterelim: 1- Her srenin bandan bir yettir. mm afi kavli budur. 2- Her srenin bandan bir yet deil. mm Mlik ve Evzi kavli budur. 3- Bir yeti fezzedir, yni mstakil bir yettir. Srenin cz' deildir. Sreleri birbirinden ayrmak iin aralarna teberrken yazlmtr. Hanef mezhebi budur. 4- Fatiha'nn bandan bir yettir, baka srelerden deil. Ahmet Bini Hanbel mezhebi budur ve Hanefiye kavli de buna yakndr. te Besmele hakkndaki akval bylece hlsa olunabilir. Besmelenin Kur'an'dan olduunu inkr eden yok. mam- Mlik Kur'an'dan olduunu inkr etmiyor: "Srelerin bandan bir yet deildir." diyor. Nedense mm- Mlik'in kavli bir ok kylkale yol am, bazlarnca yanl anlalm, Vahiy kalemi Besmeleyi Mushafn iine yazmtr. Namazda yalnz besmeleyi okumu olsa farz olan kraat yerini tutacan fukaha sylyor. Bir rekatta yalnz Besmeleyi okumakla namaz klnabilir. Kraat stadlar Besmeleyi iftitah ve vasl halinde okurlar. Yalnz Ber'de vasl halinde okunmaz. Hazreti Osman'n istinsah ettirdii ve btn sahabenin kabul ve tasdik eyledii ana mushaflarn hepsinde btn srelerin banda Besmele yazldr. Bu Besmelenin Kur'an'dan olduuna en kat' delildir. Zira Ashab- Kiram, Kur'an', Kur'an'dan olmayan her eyden tecrid ediyorlard. Mushafn iki yan kapaklar arasnda Kur'an'dan olmayan hi bir ey yazmyorlard. Kitabullah muhafaza etmek ve kendilerinden sonra gelenlerin pheye derek Kur'an'dan olmayan Kur'an'dan zannetmelerine meydan vermemek iin son derece ihtiyatl ve iddetli
211
hareket ediyorlard. Mushafn deffeteyni yani iki taraftaki kapaklar arasnda olanlar Kur'an'dandr, diye hkm ediyorlard. Kur'an'dan olmayan bir eyi asla yazmyorlard. Hatt srelerin adlar ile yetlerin saysn bile yazmamlard. Mushaf Osman'da bunlar yazl deildir. Sonralar bunlar klie iinde yazlmaya balanmtr. Ashabn her hangi bir kimsenin Kur'an'dan olmayan bir eyi Mushafa yazmasna mani olduklar hususunda ittifak vardr. Mademki Besmele Kur'an'da yazldr, onun Kur'an'dan olduunda ek ve phe caiz deildir. Besmelenin Kur'an'dan olmadn ileri srmek, sahabenin Kur'an'a 113 Besmele yani yet ilve ettiklerini kabul etmek demektir ki, buna imkn yoktur. Byle bir iddia eskiden kimsenin akl ve hayalinden bile gememitir. mam- Mlik'in kavli yanl anlalmtr. O, Besmelenin Kur'an'dan olduunu inkr etmiyor, her srenin bandan bir yet olmadn sylyor. Kur'an- Kerim tercmesi caiz mi, deil mi? Bu mesele etrafnda son yllarda bilhassa Msr'da mnakaa yaplmtr. Eskidenberi arkta, garpta, Mslman, gayri Mslman kimseler tarafndan Kur'an tercme olunmutur. Trke, Farsa kelime kelime yaplm tercmeler ktphanelerimizde mevcuttur. smail Ferruh'un Mevkib tercmesi mushafn kenarnda eskiden stanbul'da baslmtr. ahslar tarafndan Kur'an her dile tercme olunup dururken yanl tercmeleri nlemek maksadiyle Msr Parlmentosu 1936'da Kur'an'n Arapaya tercme yaplmasna karar verdi. Bu tercme esas olacak, dier dillere tercme kolaylaacakt. nk Kur'an'n elfaz muhtelif mnalara ve tefsirlere msait olduundan tercme hakikaten gtr. Asln muln muhafaza ederek tercme ok zordur. Ancak tefsirle bu muller ifade olunabilir. Fakat en yakn mnay ifade ederek tercme ile muhtelif, rastgele tercmeleri nlemek de lzmdr. Hazreti Osman muhtelif kraatleri nlemek iin Kur'an' istinsah ettirip etrafa "Mesahifi Emsar" yollamt. Doru tercme yaplarak yanl tercmeleri ortadan kaldrmak lazmd. Bu gaye ile bir tercme heyeti kurulmas ortaya atlmt. Msr Maarif Nezareti ile Cami-l-Ezher daresi bir heyet tekil edip 1936'da ie baladlar. Dier taraftan matbuatta mnakaalar devam ediyordu. Bata Msr Mahkemei er'iyye Naibi Muhammed Sleyman, Minber gazetesi sahibi Muhammed olmak zere bir ksm ulema bu ie kar geldiler. eyhlislm Mustafa Sabri, Muhammed Mustafa atr, Reid Rza da tercmenin caiz olmadna kail olanlardand. Dier taraftan bata Trk okuyucularn air Mehmet Akif sayesinde eserleTARH BOYUNCA KUR'AN-I KERM TERCMELER
rini tandklar slm muharriri Ferid Vecdi, Camiul-Ezher eyhi Muhammed
212
OSMAN KESKOLU
Mustafa Mera ve dierleri bu tercme iini mdafaa ediyorlard. 12 kiilik heyet ie balad. Fakat Fatiha'y bile tercme edemeden 1937'de tercme heyeti feshedildi ve bu hayrl i bylece yarda kald. Halbuki Trkiye Byk Millet Meclisi bu ie Msr'dan daha nce karar vermiti. Hakikaten Kur'an tercme olunsun demek kolay ve dorudur. Fakat tercme iini yapabilmek gtr. Tercme caiz mi, deil mi? diye eskiden mnakaa yoktu. Eski mnakaalar fkh ve usuli fkh kitaplarnn izah ettii vehile tercme asln yerini tutar m, namazda arapa yerine tercmesi okunsa caiz olur mu eklindedir. mam- Azam'a bile byle bir kavil nisbet olunur. Endls Mehdisi Muhammed bini Tumart iktidara geldii zaman mm Berberler ibadet esnasnda kolayca okusunlar diye Kur'an' Berberi diline tercmeyi ve ezann Berberi dilinde okunmasn emretmitir. Fkh kitaplarndaki ihtilf namazda okunup asln yerini tutup tutmamas noktasdr. Okuyup anlamak iin tercmeye muhalefet yerinde bir hareket deildir. Herkesin Kur'an' okuyup anlamas lzmdr. Buna engel olmak deil, yardm etmek lzmdr. Kur'an- Kerim'in eski tercmeleri bilhassa dil bakmndan ok nemlidirler. Bu tercmelerin azlna ramen tadklar kymet ok byktr. Trkler, Mslman olduktan sonra Kur'an- Kerim'i anlamak ihtiyacn elbette hissetmilerdir. Fakat byle bir tercme iine ve kaydna rastlayamyoruz. Bunu ifah tercme yoluyla yapm olsalar gerek. Vaka fukaha arasnda Kur'an tercmesi meselesi, daha birinci asr hicrden itibaren ele alnm, tercme caiz mi, deil mi diye mnakaa edilmitir. Bu mnakaalarn sklet noktasn daha ziyade namazda arapadan baka bir dil ile okumann caiz olup olmyaca meselesi tekil eder. Bu husustaki mnakaalar u rivayete dayanr: "ranllar Selman- Faris'den Fatiha sresini Farsaya tercme etmesini isterler. O da tercme edip gnderir. ranllar namazda bu tercmeyi okurlar. Bylelikle dilleri yatr. Bu, Hazreti Peygambere arzolundukta o da bunu menetmez." Demek tercme meselesi bylece daha Hazreti Peygamber zamannda ortaya km bulunuyor. Biz bu rivayet zerinde duracak deiliz. Bilhassa Hicretin ikinci yz ylnda fukaha arasnda tercme meselesinin ehemmiyetle ele alndn, bunun zerinde durularak mnakaas yapldn gryoruz. Bu hususta Hanefiye fukahas ok geni mtalada bulunmular, dierlerine nisbetle pek ileri gitmilerdir.
KURAN N BAKA DLE TERCEMES
213
Kur'an- Kerim'i anlamak, mnay mnifine nfuz etmek, meali erifini kavramak iin tercme edilmesi uygun grlmtr. Hanefiye ulemas her nevi tercmeyi tecviz ederler. afi, Mliki ve Hanbel ulemas tercme hususunda Hanefiye'den ayrlrlar. Fakat anlamak maksadiyle yaplan tercmeye cevaz verirler. Hanbel ulemasndan Makdis yle demektedir: "stadmz demitir ki, tercme suretiyle anlamaya muhta olan kimseye tercme edilmesi lzmdr." Bakalar da ayn eyi sylemilerdir. (Kitab- Tashih El-furu' C. 1, s. 308) "htiyatan dolay tercme yoluyla anlamaya, muhta olan kimseye tercme edilmesi iyi olur. "Kitab El-kna" afiilerin ve Maliklerin grn de u ibareden anlyoruz: "Metl veyahut gayri metl vahyin cmlesi Arap lisanyla nzil olmutur. Buna Hazreti Peygamberin Arap, Acem vesair milletlerin cmlesine gnderilmi olmasyla itiraz varid olamaz. nk vahiy kendisine nzil olan lisan Arapadr. Onu Arap taifelerine bununla tebli eder. Onlar da onu Araplardan bakalarna kendi lisanlaryla tercme ederler." Bunu bni Hacer Askaln, Buhari erhi'nde Balik bni Battal'dan naklen zikreder ve kendisi de o kanaattadr. te bylece tercmenin cevaz, Arapa bilmeyenin tercmeyi okumas birinci asrda ortaya km olduunu gryoruz. Hicretin ikinci yz ylnda slm fukahas bu meseleyi mnakaa etmiler, her bakmdan ele almlardr. Bilhassa Hanefiye ulemas muhitleri icab, bu mesele ile daha fazla megul olmak durumunda idiler. Onun iin Hanefiye fkh kitaplarnda bu mesele hakknda daha geni malmata rastlyoruz. Dier mezheplerin fkh kitaplar buna daha az temas ederler. Bununla beraber yukarda yaptmz nakillerde grld zere afi, Mliki ve Hanbel fukahas, anlamak iin tercmeyi, Hanefiye ulemas gibi kabul etmilerdir. Bu kabil tercmeye itiraz eden yoktur. ifah tercme yapld gibi, yaplan tercmenin yazlmasna hi bir mni yoktur. Tercme edilmez demek, Kur'an anlalmadan kalsn demek olur. Kur'an- Kerim'in mnay mnifini anlamak iin tercme yaplmasna ittifak vardr. slm ulemasnn mehurlarndan biri olan atb, El-Muvafkat adl mhim eserinde tercmenin bilmum Mslmanlarn icma ile caiz olduunu syler ki, herkesin doruluunu tasdik edecei bir szdr. brahim sresinin 4'nc yeti olan u "Biz gnderdiimiz her Peygamberi ancak kendi kavminin diliyle gnderdik ki, onlara iyi beyan etsin." ayetinin tefsirinde "Keaf sahibi Carullah Zemaheri der ki: "ayet Peygamber yalnz Araplara deil, btn insanlara, hatt ins cinne gnderilmitir, onlarn ise dilleri muhteliftir. Kur'an- Kerim kendi lisanlaryla olduundan Araplar onu anlar, fakat baka milletlere tebli ne ile olur? dersen; cevaben deriz ki: Btn dillerle nzulne hacet yok. nk tercme bunun yerini tutar. Her dille inzl edip uzatmaa lzum kalmaz." Btn mfessirler, Risaleti tebli etmek lisana mtevakkftr. Anlamadklar bir lisan ile tebli olmaz, beyan
MEZHEPLERN KUR'AN'I TERCME HUSUSUNDAK GRLER
214
OSMAN KESKOLU
iin tercmeye ihtiya vardr, derler. slm ulemas bu ince noktay meskt gemi deildirler. te bylece fukahann ve mfessirlerin tercme hakkndaki grlerine ksaca temas etmi bulunuyoruz. Allah Kelmn anlamak maksadiyle yaplan Kur'an tercmeleri iki trldr. Bir ksm kelime kelime yaplm tercmelerdir. Dier ksm da cmle halindeki tercmelerdir. Eski tercmeler arasnda kelime kelime yaplan tercmelere daha ok rastlyoruz. Bunun sebebini aratrmak ok yerinde bir eydir. Kanaatmca bunun sebebi udur: Evvel kelime kelime tercme kolaydr. Kelimenin altna karln yazvermekle i olur biter. Cmle terkibine, Trke ifadeye uygun olmasyla uralmaz. kinci sebep de bu kabil tercmelerin Farsadan rnek alarak yaplm olmas ihtimalidir. nk Farsa tercmeler daha eskidir, Trkeler onlar mteakiptir. ranllar, Trklerden nce Mslman olduklar iin bu ie daha evvel balam olmalar gerekir. Nasl ki Farsa tercme rivayeti Asr Saadete dayanr, Selman Faris'nin Fatiha sresini Farsaya tercme ettii mehurdur. Farsa ile Arapann cmle tekilt birbirine pek uygun olduundan kelimenin altna karln yazvermek suretiyle yaplan kelime kelime tercme yoluyla tercme yaplm, cmle tertip edilmi olur. Trklerin de ayn tarzda hareket ederek tercme iine balam olmalar muhtemeldir. Bunun Trke cmle tertibine uyup uymad gznnde tutulmamtr. Halbuki Trkenin cmle tekili, biri Sm, dieri Ar olan o iki dile uymaz. Arapa ve Farsadan yaplan tercmeler Trke ifade ekline brnnce kelimelerin yeri pek ok deiir. te hem kolayl, hem de her yeni bir ey yapann nce yaplanlardan rnek alp faydalanmas kabilinden, kelime kelime tercmeler Trkede de yaplmtr. Buna unu da ilve edelim: Baz fukaha, Kur'an'n metnini yazp her kelimenin tercmesini yapmak suretiyle, yni metinle beraber yazmak artiyle tercmeyi tecviz etmilerdir. Fkh kitaplarnda bunun mnakaas yaplmtr. Metinle ok mukayyet olmak maksadiyle kelime kelime tercmeler yaplm olabilir. Bu hususta fkh kitaplarndan baz nakiller gsterelim: Kemal bni Hmam "Fethul-Kadr" de der ki;' 'Kur'an' yazarak her harfin yni kelimenin tefsirini ve tercmesini yazsa caizdir. Nefhatl-Kudsye sahibi de yle der: "Arapasn yazar ve her kelimenin tefsir ve tercmesini yazarsa caizdir. Kur'an' Farsa olarak yazsa cnp ve hayzl olan kimsenin ona el ile dokunmas icma'an haramdr. Ve sahih olan da budur." Tercme hususunda Farsa ile dier diller hep birdir. Farsay fkh kitaplar misal kabilinden zikrederler, yoksa meseleyi yalnz ona hasretmezler. Hidye erhi: "Farsadan baka her hangi bir lisan ile olursa caizdir.'' diyerek bunu sarahaten sylemektedir.
TERCME ETLER VE TRKE TERCMELER
KUR'ANI KERM BLGLER
215
Bu Kabl tercmeler yalnz Osmanl Trklerine mnhasr deildir. Onlardan nce dier Trkler yapmtr. Nasl ki elde mevcut en eski Kur'an tercmesi Ouz Trkesi iledir. irazl Hac Devletah olu Mehmet tarafndan evrilmitir. Bu eser Trk-slm Eserleri Mzesinde 73 numarada kaytldr; Hicr 734, Mild 1333 ylnda yazlm olan bu tercmenin daha eskiden, Hicr drdnc asrda yapld bile tahmin edilmektedir. Eserde 2500 kelime olup arada Arapa ve Farsa 10 kelime vardr. Kalan z Trkedir. Bu eski tercmelerin dil bakmndan byk nemi vardr. ok gzel karlk bularak tercme olunmutur:
EN ESK TRKE TERCMELER
yet, nian Kitap Fakir Gadap Kdir
Belg Bitik Cigay(66) Kakmak Ogan
Cehennem Cennet Taam hit
Tamu Umak Yeyg Tank
Dikkati eken dier bir cihet de Osmanl Trklerinde bu nevi tercmelerin daha ziyade stanbul'dan harite, taralarda, Anadolu'nun muhtelif ehirlerinde Beyliklerde yaplm olmasdr. Prof. Sheyl nver, bu nevi 60 kadar terceme tespit etmitir. Arapa tedrisatn bol olduu stanbul bu lzumu pek hissetmemi gibidir. ifah tercme ve izah yollariyle bu ihtiyac karlam olabilirler. O devirlerde mill cereyan yoktu ki, byle bir gayeye hizmet maksadiyle tercme yapanlar ksn. Tercme yapanlar srf din bir gayretle Allah kelmn anlyaym ve anlataym diye bu ie giriiyorlard. Bu tercmelerin az yaplmasnda, tercmenin caiz olup olmad mnakaalarnn da tesiri olabilir. slm ulemas daha ziyade Kur'an' tefsir yoluyla anlatmak yolunu tutmulardr. Yukarda arzolunduu gibi bizde kelime kelime yaplan tercmeler olduka oktur. Cmle halinde yaplan tercmeler de vardr. Bu her iki nevi tercmelerden bugne kadar gelip elde mevcut olanlar bulunmaktadr. stanbul'da Trk-slm Eserleri Mzesinde muhtelif tarihlerde yaplm 9 tercme bulunmaktadr. Bunlar hakknda Vakflar Dergisinin 1.cildinde malmat vardr.(67) Bu gibi eserlerin bir ksm hayr ve hasenat sahipleri tarafndan Allah rzas iin vakfedilerek cami ve ktphanelere konulmu, bir ksm da husus ellerde bulunmaktadr. En mhim bir ksm da, emsali deerli eserlerimiz gibi, Garp k(66) Bu z Trke kelimeler bugn yine kullanlmaya balanmtr. "Kur'an Dili" tefsiri sahibi Elmall Hamdi Yazr bile eserinin mukaddemesinde; "bu fakir yerine bu Cigay" demitir. (67) Abdlkadir Erdoan: Kur'an tercmelerinin dil bakmndan deerleri, Vakflar Dergisi: Say: 1.
216
OSMAN KESKOLU
tphanelerine aktarlmtr. Bu hususta esasl aratrmalar yaplrsa, nice malmat elde edilecei phesizdir. Memleketimizin her kesinde, bilhassa Anadolu'nun eski kltr merkezlerinde ok mhim eserler bulunmaktadr. Vakflar Umum Mdrl'nde feyizli memleketimizin muhtelif yerlerinden gelmi nice sanat eserleri arasnda pek kymetli Kur'an tercmeleri de mevcuttur. Bunlar meyannda 1940 ylnda anakkale Vakflar Mdrl'nden Umum Mdrle gnderilen ve Hicri 949 tarihinde yazlm olan bir Kur'an- Kerim bulunmaktadr ki, Trke tercmesi kelime kelime satrlar arasna yazlmtr. Bu tercmenin sonunda Kur'an'n kraati ve fezaili hakknda Trke olarak uzun boylu izahat verilmektedir. Ayn tarzda tercmesi yaplm mzehhep ve Trke tercmeli dier iki adet Kur'an- Kerim daha mevcuttur. anakkale'den gelen eserler arasnda Farsa tercmeli bir Kur'an- Kerim bulunmaktadr. zerinde ketebesi yoksa da Mild 13. asra ait olduu tahmin edilmektedir. Ahmed Hemedan tarafndan Hicr 958 ylnda yazlm Farsa tercmeli bir Kur'an- Kerim vardr. orum'dan gelen Farsa tercmeli bu Kur'an- Kerim'le Hicr gelmi iki adet Trke tercmeli Mushaf erif mevcuttur. Konya mzesinde kelime kelime tercme yaplm ve Trkeleri harekeli olarak yazlm 5 adet Kur'an tercmesi vardr. Ayrca 4 adet te ayn tarzda kelime kelime tercme edilmi Farsa tercme vardr. Bu Trke tercmelerden biri H. 965-M. 1557 tarihinde Hseyin Bini Hasan tarafndan yazlmtr. Esmahan Sultan namna Sinan Paa tarafndan vakfedilmitir. Dier biri H. 968/M. 1560 tarihinde Mehmed bini Yusuf Aribuz tarafndan yazlmtr. Karaman Beylerbeyi Hasan Paa'nn vakfdr. 3'nc bir tercme Hzr bini ahin tarafndan II. Murad devrinde yazlmtr. Tarihsiz ve ketebesiz olan dier iki tercmeden birisi emsi Tebrizi trbesinden mzeye nakledilmitir. Farsa tercmelere gelince bunlardan biri H. 603/M. 1206 tarihinde Ebul-z mer bini Ali Tebriz tarafndan Melikah bini Kaid emriyle yazlmtr. Dier nn tarihi ve ketebesi yoktur. Selukler devrine ait olmalar muhtemeldir. Memleketimizin her tarafnda rastlanan Kur'an tercmelerinin toplanp incelenmesi her bakmdan faydal bir i olur.(68) Eskiden Mevakip ve Tibyan tercmeleri mehurdu. Cumhuriyetin ilk devirlerinde Trke Kur'an terc meleri oalmaya balad. Byk Millet Meclisi bir karar alarak Diyanet lerine Kur'an'n tercme ve tefsir iini havale etti. Diyanet leri tam erbabn bularak tefsir iini rahmetli Elmall Hamdi Yazr'a, tercme iini de merhum Mehmet Akif Ersoy'a havale etti. Tefsir tamamlanp basld. Fakat Akif'in Msr'da yapt tercme elde
YEN TERCMELER
(68) Konya'daki tercemelere dir bilgi 1939'da alnmtr, eskidir. Sheyl nver bey Beylikler Devrine it 60 kadar terceme tesbit etmitir.
217
edilip baslamad. Bu tercmeyi bulup neretmee alanlar varsa da muvaffak olamadlar. Diyanet leri Bakanlarndan merhum Ahmet Hamdi Akseki'nin Kur'an tercmesi caiz olmadna dair baslmadk bir eseri var. Yeni tercmeler unlardr:
Cemil Sad Hseyin Kzm ve arkadalar Sleyman Tevfik smail Hakk zmirli, Kur'an- Kerim Tercemesi Nru'l Beyn Tercemei erife=Trke Kur'an- Kerim Meni-i Kur'an- Kerim 1924 1926 1927 1927 1934 1953 1955 1957 1957 1958 1959
Terceme-i Kur'an- Kerim Osman Rid ve hey'et, (Buna Cevdet Paa'nn Lgt- Kur'an'iyye hakkndaki lyihas konmu) mer Rza Dorul Hasan Basri antay Abd'lbk Glpnarl, .Hakk Baltacoglu, Osman Nebiolu, Murad Sertolu Arkn Kitabevi, Sa'di Irmak, Besim Atalay, Hseyin Atay ve Yaar Kutluay (Diyanet leri Bakanlnca neredildi) mer Nasuhi Bilmen A.Fikri Yavuz, Sleyman Ate, Ali zek ve arkadalar Tanr Buyruu Kur'an- Kerim ve Meali Kerm Kur'an- Kerim ve Meali Kur'an Trke Kur'an Kur'an- Kerim, Trke Terceme ve Tefsiri Kur'an Kutsal Kur'an ve Trke Meali Kur'an- Kerim ve Trke Anlam Kur'an- Kerim ve Trke Anlam Kur'an- Kerim'in Trke Mel-i Alisi ve Tefsiri Kur'an- Kerim ve Mel-i Alisi Kur'an- Kerim ve Yce Meali Kur'an- Kerim ve Aklamal Meali
? ?
1961
? ? ?
1982
Theodore Bibliander bunu svire'de (1543) senesinde yaynlamtr. Daha sonra bu Latince tercmeden talyanca, Almanca, Franszca, Felemenke tercmeler yaplmtr. ngilizce tercmesi mehur George Sale (1736-1697) tarafndan yaplmtr. bir defa byle u aldktan sonra artk her dile mteaddit tercmesi yaplmtr. Ancak bu tercmeler ok hataldr. Son yllarda da yeni yeni tercmeler yaplm, izahl Kur'an tercmesinden Amerika'da 100,000 nsha baslmtr. Hindliler de ngilizceye tercme yapmlardr. Bu tercmeler arasnda Mehmet Ali'nin tercmesi mehurdur. Lhur Neri slm Cemiyeti tarafndan yaynlanmtr. Mehmet Ali Kadyanilerin mutedil kolundan olsa da bir ok esaslarda ehli snnetten ayrlr.
HND'DE TERCMECLK
218
OSMAN KESKOLU
Yukarda bunlara Mtenebbiler bahsinde iaret etmitik. mer Rza'nn tercmesi bundan alnmtr. Mehmet Ali harfiyen tercme yapt. Altna hiye koydu. Hindde ah Veliyyullah tarafndan 18'inci asrda Kur'an Farsaya tercme olunmutur. Muasrlar hocalar onun bu iine kzmlar, onu Delhi'de Camide ldrmek iin bir suikast bile hazrlamlarsa da bir ey yapamamlardr. Sonralar alp yattlar. Farsa yaplm kelime kelime tercmeler oktur. Sadi de Kur'an' Farsaya tercme etmitir. Bu tercme baslmtr.(69) Burada tarih iin unu da kaydedelim: 22 Ocak 1932 ylnda ilk olarak Ayasofya'da Yerebatan Camiinde Hafz Yaar tarafndan Cuma gn Ysin Sresi Trke olarak okunmutur.
www.ihya.org
(69) Kur'an'n latinceye ikinci tercmesi 1698'de tamamland. Bibliander'in tercmesi Almanya'da 1550 ve 1721'de tekrar basld. 1768'de Almanya'da baka bir latince tercme basld. 1646'da Hollanda'da bir latince tercme basld. 1647'de Paris'te Franszca basld. 1738'de, 1829'da, 1840'da ve daha sonra ayr ayr evrilerek bir ok defa basld. 1616'da, 1746'da, 1773'de, 1828'de ve mteakip yllardan bugne kadar Almancaya mteaddit defalar evrilmi ve baslmtr. Kur'an 1874'de sve, 1641'de Hollanda, 1848'de talyan, 1840'da ngiliz ve daha sonra Fin ve Rus dillerine evrildi. Bunlardan baka Kur'an Farsaya, braniceye, Urduca'ya, Hindceye, Malaycaya, Afgan dillerine, inceye, Japoncaya, Cava diline, Bengal ve Hindistan'da konuulan daha bir ok dillere evrildi. Bylece Kur'an hemen hemen dnyann en byk dillerine asrlardan beri evrilmi bulunmaktadr. Kur'an'n her tarafa yaylan tercmelerinden biri Amerika'da ngilizce olarak mehur cep kitaplar eklinde neredilmitir. Bu tercme Kur'an' dnyaya tantma yolunda en geni tesirleri yapmtr. Prof. Hamidullah, "Her dilde Kur'an" eserinde ngilizce 51, Almanca 47, Latince 36, Franszca 31, talyanca 15, Rusa 11 kadar tercme sayar. Bugn bu saylar ok artmtr.
TEFSR BAHS
Yksek slm ilimleri balca Kur'an, Hadis ve Fkh (ki buna kelm, hukuk ve ahlk dahildir) olmak zere e blnr. Kur'an ilmi de "Tefsir" ve ''Kraet" diye ikiye ayrlr. Tefsir, Kur'an'n mnasn beyan ve izahna dair olan ilimdir. lmi kraet de okunmasndan bahseder. Tefsir: "Diraye" ve "Rivaye" nevilerine ayrlr. te biz bu bahislerde tefsir ilmini ele alacaz. Kur'an- Kerim'i yalnz okumak kfi deildir. Okumak sevaptr. Fakat o hazinenin anahtar tefsirdir. Tefsir Kur'an'n anlalmasna yarar. in en mhim olan da Kur'an' anlayarak okumaktr. Meselenin sklet merkezi buradadr. Hafz dolu, Mushaf ok. Fakat anlayan, anlayarak okuyan olmadktan sonra ne faide? Mslmanlarn terakki ve tedennisi miyar budur. Ruh-u Kur'an'a uyunca ykselmiler. Ona aykr hareket edince geri kalmlardr. Kur'an- Kerim anlalmak iin indirilmitir; Kur'an anlamayanlar tevbih eder; u ayet meallerini okuyalm: "Kendilerine indirilen eyi insanlara beyan edesin diye, sana zikri, Kur'an' indirdik. Umulur ki bunu dnrler." "yle bir kitap ki, onu sana mbarek olarak indirdik, t ki akl olanlar onun yetlerini dnsnler, anlasnlar ve tedebbr etsinler.'' "Kur'an' tedebbr etmiyorlar m, yoksa kalbleri zerinde kilitler mi var?" "Biz Kur'an' anlalmak iin, zikir iin kolay kldk, anlayan yok mu?" te tarihte hrikalar yaratan millet, byle Kur'an' anlayp onun ruhundan kuvvet almtr. Hangi devirde tefsir ilmi oksa orada terakki vardr. Gerileme devirlerinde tefsir ilmi de dmtr. lm seviye ls de bu olmutur. arkta ran, garpta Bizans bu ruhtan doan kuvvete boyun edi. Bu ruh asrlk saltanatlar yere serip en faziletli bir mmet meydana kararak yksek bir medeniyet kurdu. Mslman, Hristiyan, Yahudi her dinden ve her milletten insanlarn, tarihte misli grlmedik ekilde elele vererek yaadklar Endls, kaybolan
220
OSMAN KESKOLU
cennet gibi dillerde yd yaayacaktr. O devleti kuran ruh, Ruh-i Kur'an'dan alnan feyz sayesinde idi. Bugnk Mslmanlar, Kur'an okuyorlar; ama Hadsi erifte geldii gibi, hanerelerinden aa gemiyor. Matem ve mezarlklarda okunuyor. Sanki Kur'an ller kitabdr. Halbuki Kur'an dirilere inmitir ve anlalmak iin inmitir. Kur'an- Mbn hayatta olanlar inzar iindir, dirilere gnderilmitir. Sad sresinin yirmi dokuzuncu yetinde deniyor ki: "yle bir kitaptr ki, onu mbarek olarak sana indirdik, t ki akl sahipleri onun yetlerini tedebbr etsinler, dnp anlasnlar." te Kur'an- Kerim'in yetlerini anlamak iin mnasn anlamak lzmdr. Tefsire ihtiya vardr. Tefsir izah ve beyan mnasnadr. "Vel ye'tuneke bi meselin ill ci'nake bil-hakk ve ahsene tefsira." yetinde tefsir kelimesi bu mnaya kullanlmtr. Tefsir ile ilgili bir de tevil kelimesi vardr: Tevil tefsire yakn bir mna tamaktadr. Tefsir ve tevil her ikisi de netice itibariyle: "Anlalmas mkl bir eyden murad olan bulup aklamaktr." Aada gelecei vehile mfredat ve elfaz erh ve izah hususunda olana ''tefsir" mna ve cmlelere mteallik olana da "tevil" denerek arada bir fark yaplr. Hatt lfzn zahirinden anlalan mnadan baka bir ey ile tefsir edilmesine tevil denir. Ancak tevil kelimesi btniyenin btl tevilt gibi slama byk gedikler aan eylerden uzaktr. Kamus sahibi Mtercim sm Efendi diyor ki: Tefsir: Fesr gibi puide ve mestur nesneyi ruen ve ayn eylemek manasnadr. Fesr rtl nesneyi kef ve ayan eylemek manasnadr. Ve mfessirin rfnde tefsir mam Sa'leb kavli zere tevil ile mradiftir. Ve indelba'z tefsir lfz mkilden mnay murad kef ve beyan ve tevil iki muhtemel olan mnann birini zahir kelma mutabk olan mnaya reddeylemekten ibarettir.(70) Tevil: Bir nesneyi bir nesneye red ve irca' eylemek manasnadr. Tevilil-Kelm, mercii kelm tedebbr ve teharri ve takdir ile tefsir eylemekten ibarettir... Tefsirin hakikati rfiyesi bir lfzdan murad olup ve fehimden muhtebes olan mnay kef ve izahtan ibarettir. Ve tevil rucu' mnasna olan (evl) den me'huzdur. Pes indel-mfessirin bir yeti kerimenin mnasn bir nesneye irca'la beyan eylemekten ibarettir. Ve bazlar (evvel) lafzndan me'huzdur dediler. Buna gre tevil kelm evveline sarf ve irca' eylemekten ibaret olur. Ve bazlar hkm ve siyaset manasna olan (eyaletten) me'huzdur dediler. Buna gre tevil, mevvil olan kimse zihin ve fikrini srr kelmn tetebbuuna taslit eylemekten ibarettir ki, kelimeden maksut olan mna zahir ve murad mtekellim ayan ola. Pes tefsir ile tevil beyninde fark odur. Tefsir nzuli yetin sebebinden bahis ve min haysl-Lga mevzii kelmn beyanna mteallik maddeye mbaeretten ibarettir. Ve tevil esrar yat ve estar kelimat tefehhus ve ehadi ihtimalt yeti tayin eylemekten ibarettir ki, vucuhu muhtelifeye muhtemel olan yette olur.(71)
TEFSR VE TEVL KELMELER
(70) "fesr" kelimesi, Kamus tercmesi (71) Besairden naklen Kamus tercmesi.
221
Mevzuatl-Ulm' da bu hususta diyor ki:

"Malm ola ki tefsirin vezni taf'ildir. Fesrden mtaktr ki, beyan ve keif manasnadr. Bazlar maklubi sifirdir, demilerdir... Bazlar tefsir eden me'huzdur, demilerdir. Tefsire ol letin ismidir ki, tabib annla maraz tehis eder... Tevil dahi (evl)'den mtaktr ki rucu manasnadr. Gya ki yet zahirinden sarf olunup baz meanii muhtemeleye irca olunur. Bazlar (eyaletten) mtakdr ki, siyaset manasnadr. Gya ki mevvil kelm siyaset edp anda mnay mevziine vazeder. Ve dahi tefsir ve tevilde ihtilaf olunmutur. Ebu Ubeyd ve bir taife dahi ikisi bir mnayadr demilerdir. Bir kavim dahi bunu inkr edip hatta bni Habib, Nisabur mbala edip demitir ki, bizim zamanmzda baz mfessirun zuhur etmitir ki, eer tefsir ile tevil beyninde olan farktan sual olunsalar mhtedi olamazlar. mam Ragp tefsir, tevilden eam olmaa zahip olup demitir ki: Tefsir ki ekseri istimali elfazda ve mfredatndadr, ve tevilin ekseri istimali meani ve cmledir, ve ktb lhiyededir. Tefsir ktb lahiye ve gayrnda mstameldir. Gayriler eyitti: Tefsir bir lfz beyandr ki, ancak vehi vahide muhtemeldir. Amma tevil maanii muhtelifeye mteveccih olan lafz nlardan birine tevcihtir, baz edillei zahire ile, mam Maturidi eyitti; tefsir, lafzdan maksat u manayadr diye kat'dr... amma tevil ahadi muhtemelt tercihtir. Lkin anda kat' ve ahadeti Allah yoktur. Ebutalibt-Talebi eyitti; tefsir lfzn vaz'n beyandr, ya hakikaten ola, veyahut mecazen. Mesel srat tarik ile ve atib lfzn matar ile tefsir gibi. Amma tevil batn lfz tefsirdir, (evlden) me'huzdur ki kbeti emre rucudur. Pes tevil hakikati maksuttan ihbardr, tefsir delili maksattan ihbardr... sbehani tefsirinde eyitti: Malm ola ki tefsir rfi ulemada maanii Kur'an' kef ve beyan maksuttur, eamdr. Gerek lfz mkil hasebiyle ola, gerek gayri ile ola... Ve dahi gerek mnayi zahir hasebiyle ola, gerek gayri ile ola. Amma tevil ann ekseri mcmelde olur. Ve dhi tefsir ya garip elfazda istimal olunur... veyahut bir lafz vecizde istimal olunur ki, erhi ile mtebeyyin olur. Ekims-Salat ve Atz-Zekat gibi veyahut bir kssay mutazammn kelamda olur ki an tasvir mmkn deildir, ol kssa malum olmaynca. (nnemen nesiu ziyadetn filkfr) kavli gibi... Amma tevil gh olur mmen istimal olunur, gh olur hassen istimal olunur, lafz kfr gibi ki, cuhud mutlakta mstameldir, gh hassaten cuhudu bride mstameldir... gayriler eyitti: tefsir, rivayetse tevildir, ayete mtealliktir. Ebu Nasr Kurey eyitti: tefsir ittiba ve sema zere maksurdur. stinbat tevile mteallik olan eydedir. Bir kavim eyitti: Bir ey' ki Kitabullahda mbeyyen ve sahih snnette muayyen vaki ola, tefsir ile tesmiye olunur. Zira mnas zahir ve vazh olur. Hi bir ahat ana itihad ile ve aher tarikle taarruz edemez, belki kitap ve snnette varid olan manaya hamledp andan teaddi eylemez. Amma tevil mnayi hitab limiyn ve lt ulmda mahiriyn olan ulemai din istinbat ettikleridir. Bir kavim eyitti ki, Begavi ve Gevai anlardandr, tevil leti sarftr, bir mnaya ki makabline ve mabadine muvafk olup yette ol mnaya ihtimal ola. Ve kitap ve snnete tariki istinbattan muhalefeti olmaya. Bazlar eyitti: Tefsir, istilahda yatn nzuln ve uununu ve ekassn ve esbab nzuln ilimdir. Andan sonra Mekk ve Medenisini, ve muhkem ve nasihini, ve hassn ve mutlakn, ve mcmelini ve hellini, ve vadini ve mirini ve bunlarn her birinin mukabillerini ve iber ve emsalini tertiptir. Ebuhayyan eyitti: lmi tefsir bir ilimdir ki, anda bahsolunur, elfaz Kur'an' keyfiyyeti, nutuktan ve medlltndan ve ahkm ifradiye ve terkibiyesinden ve ol meanisinden ki haleti terkipte anlara harnlolunur."(72)
Kur'an- Kerim'in mnasn iktiza ettike beyan ve tefsir eden Hazreti Peygamber Efendimizdir. bni Teymiye der ki: " Resul Ekrem elfazn beyan ettii gibi Kur'an'n meanisini de eshaba talim buyurmutur." Ashab bir eyi anlayamadklar zaman bunu Resul Ekreme sorarlard. O da onlara izah ve beyan ederdi. Bylece Kur'an'daki yetlerin mnas yksek hakikatleri, ayan hayret
RVAYE VE DRAYE TEFSRLER
(72) Takprlzade, Mevzuatl-Ulm, c. II.
222
OSMAN KESKOLU
incelikleri anlayp renmi olurlard. Nsih ve mensuh, sebebi nzul, herhangi bir mkl hususunda anlamadklarn sorup renirlerdi. Bu hususta bilinenler azdan aza naklolunurdu. Ashab, Peygamberden iittiklerine gre yetleri beyan ve izah ederlerdi. Bir ksm ulema seleften menkul olmayan hususlarda kendi reyleriyle Kur'an' tefsir etmekten ekinir, yalnz rivayete bakarlard. Sa'bi demitir ki: '' ey hakknda lnceye kadar bir ey demem: Kur'an, ruh ve rey." Mehur Arap edebiyat limi Esmaye, Kur'an'a dair bir kelime sorulunca: "Arap bunun mnas yledir, der; fakat Kur'an'da ve snnette onunla ne murad edildiini bilmem.'' derdi. te Ashaptan duyulan bu rivayet tarikiyle gelen tefsirleri sonralar toplamlar, yazp tesbit eylemilerdir. Bu suretle tefsir kitaplar meydana gelmitir. Kur'an- Kerim'in dorudan doruya arab nazmndan anlalan mnalardan bakaca, esbab nzul gibi, mul ve umum mnalar vsi olan baz kelimelerinin bir manaya ihtisas gibi herhalde nakil ve rivayete muhta olup yalnz lisan kuvvetiyle, akl ve dirayetle bilinemiyecek bir ok eyler vardr. Bunlar ancak Kur'an nzil olurken bulunan, hdisatn iinde yaayan Ashaptan ve onlardan duyanlardan iitmekle bilinir. bni Haldun diyor ki: 'limler iki snftr. Birisi "Tabi ilimler" olup insan onlar fikriyle bulur. Felsefe gibi dnce ile mevzu ve mesaili kavrar, renme yolunu bulur. nsan fikir sahibi olduundan hatdan sevab ayrr. kincisi ''Ulmu Nakliye" dir. Bunlarn hepsi vz er'in haberine dayanr. Bunda akla mecal yoktur. Ancak mesail ve furuu, usule tatbikte akl rol alr." te rivayet ve naklin yardmiyle baz ulema yetleri izah ve tefsire balamlardr ki, buna "Tefsiri Diraye" denir. Kur'an'dan ahkm karmak iin "Tefsiri Diraye" ye lzum vard. "Tefsiri Diraye", "Tefsiri Rivaye" nin yardmiyle yaplyordu. Sebebi nzule bakyor, nsih ve mensuhu gznnde tutuyordu. Tefsiri Rivaye, batan balamtr, sonra Tefsiri Diraye ona dayanarak ortaya kmtr. Tefsiri Rivayenin en dertop eseri: bni Cerir Tber Tefsiri" dir. Tefsiri Diraye'nin ise, Fahreddin Rz'nin "Tefsiri Kebr" idir. Tefsiri Rivayeye: "Me'sr", Tefsiri Dirayeye: "Re'y Tefsiri" de denilir. bni Haldun'un dedii gibi, Araplarn hepsi Kur'an' bir derecede anlayamyorlard. Btn mfredat ve terkiplerine nfuz edemiyorlard. nk bir dil bilmekle o dildeki her hangi bir kitabn her yerini anlamak herkes iin mmkn olamaz, bir kitab anlamak yalnz dil ii deildir, akl, zek, idrk, ilim de ister. Araplarn hepsi ayn derecede olmadndan Kur'an anlaylar birbirinden farkl idi. Ashap anlayamadklar yerleri Resul Ekreme sorarlard. Resul Ekremden sonra kibar ashaba, birbirlerine sorup renirlerdi. Kur'an' hakikaten bilmeASHABI KRAMDAN OLAN MFESSRLER
223
dikleri bir eyi sylemekten son derece ekinirlerdi. Hatta Hazreti Ebubekir'e "Ebben" kelimesi sorulduu zaman: "Eer Kitabullah hakknda bilmediim bir eyi syleyecek olursam beni hangi yer barndrr, hangi gk glgelendirir?" demiti. Hazreti mer hutbe okurken "Tehavvf" kelimesinin mnasn sordu. Hzeyl'den bir adam "noksan" mnasna geldiini syledi. Kur'an yeni ifade ve medluller, tbir ve mnalar getirmiti. Onlar herkes bilemezdi. ou icmalen anlyordu. Kelimelerin medlul ve muhtevalar deiir, lisan her zaman daim deimektedir. bni Haleveyh diyor ki: "Mnafk" kelimesi cahiliyet devrinde bilinmeyen bir kelimedir." bnl-Arab diyor ki "Cahiliyet szlerinde ve iirlerinde "fasik" kelimesi iitilmi deildir." te bu gibi kelimeleri bilmek geni malmat ister. Sonra Kur'an'da mnasna ancak ilimde derin bilgi sahibi ulemann nfuz edebilecei veya onlarn da nfuz edemiyecei yetler vardr. Mteabihat dediimiz bu yetlerin tefsiri ihtilflara yol amtr. te bu gibi sebeplerle her sahabi Kur'an' tefsir edecek kuvveti kendinde topluyor demek deildir. Sahabeden olan mfessirler bellidir. Hulefayi Raidn yani Hazreti Ebubekir, Hazreti mer, Hazreti Osman, Hazreti Ali, sonra bni Abbas, bni Mes'ud, bey Bini Kab, Zeyd Bini Sabit, Ebu Musa el-E'ar, Abdullah bni
Zbeyr Hazerat en mehurlardr. Kur'an- Kerim'in tarihinden bahsederken bunlarn Kur'an'a hizmetlerini, Kur'an hakkndaki bilgilerini gstermi bulunuyoruz. Hazreti Ali nzul sebeplerini en iyi biliyordu. O demitir ki: "Hi bir yet yoktur ki, onun gece mi gndz m, ovada m, dada m yani nerede ve ne zaman nzil olmu olduunu bakasndan daha iyi bilmi olmayaym.'' bni Saad "Tabakat" nda onun Kur'an' nzul srasiyle yazdn syler. bni Mes'ud Kur'an hakknda gr bir kaynaktr. bni Abbas "Terceman Kur'an'' unvann tar ve bihakkn Reisl-Mfessirin saylr. bni Abbas'n rivayetleri toplanmtr. Buna ''bni Abbas Tefsiri" denir. Tedvin devrinde bu muhtelif rivayetler tesbit olunmutur. En mkemmeli Ali Bini Eb Talha tarikiyle olan rivayettir. Ahmed bni Hanbel demitir ki: "Msrda tefsirden bir eser vardr, onu Ali Bini Eb Talha rivayet eylemitir. Eer bir tefsir talebesi onu tahsil maksadiyle Msr'a gitse ok bir ey saylmaz, ondan tr oraya gitmeye deer."
224
OSMAN KESKOLU
Sahabe devrinden sonra "Tabin Devri" gelir. Tabiinden olan mfessirlerin banda Mchid gelir, sonra Said Bini Cubeyr, At bni Eb Rabah, bni Abbas'n klesi krime, Tavus, Mesruk, Katade, Hasan Basri, Ati Hurasan saylr. Sfyan Sevr der ki: "Tefsiri drt kiiden aln: Said, Mcahid, krime ve Dahhak'den." Katade demitir ki: "Tabinin en lim olanlar drt kiidir: Menasikte Ata bni Rabah, Tefsirde Said Bini Cbeyr, Siyerde krime, helal ve haramda Hasan Basri." nc devir "Tebai Tabin" devridir. Sfyan bni Uyeyne, Veki' Bini El-Cerrah, shak bni Rahveyh, Abdr-Rezzak, Abid bni Humeyd, Buhari, bni Mace, Hakim bni Hibban tefsirleri bu asrn mahsuldr. Bu devirlerde tefsir yalnz nakildir, srf tefsirdir. Tefsiri Rivaye ve me'surdur. Diraye ve re'y ile tefsir daha sonralar balar. Fkh meselelerini kartrmak, mezhep mnakaalar ile uramak bu tefsirlerde yoktur. Mcahit diyor ki: "bni Abbas'a Kur'an' defa arzettim, dinlettim. Her yet banda durdurdum ve ne hakknda nzil oldu diye sorardm." te bylece o devirlerdeki mfessirler nakil ve rivayetleri toplamlardr. Mcahid ilk tefsir, tedvin etmee balayandr. Tedvin yaz ile ulmu tesbit edip toplamak mnasnda kullanlyor. lk tefsir yazan Mcahit olmu oluyor. lk Hadis yazan ise Zhr'dir. Emeviler devrinde ilmin nvesini Tefsir ve Hadis tekil ediyordu. Bu devirde tefsir nakil ve rivayete dayanyordu. SRALYAT TEFSRE Sebep u idi: Kur'an- Kerim'de Tevrat ve ncil'deki NASIL KARITI? eylere iaret olunuyordu. Onlar anlamak iin Tevrat ve ncil'i bilmek lzmd. Bunlar bilenler ise ehli kitap olan Yahudilerdi. Onun iin onlara sormak zorunda kaldlar. Onlar da bildikleri gibi sylediler. bni Haldun diyor ki: ''Araplar ehli kitap ve ilim olmadklarndan bedevi bir milletti. Kinatn hilkatine, hilkatin iptidasna, esrar vcuda dair insan nefsinin merakl olduu eyleri renmek istedikleri zaman, bunlar kendilerinden nce kitap sahibi olanlara sorarlard. Onlar da Yahudiler ve Hristiyanlard. Bylece K'bl-Ahbar, Vehb bni Mnebbih, Abdullah bni Selm ve emsalinin nakilleriyle tefsirler doldu. Onlarn yksek mevkii olduundan kabul olundu. Bunlar ahkma dair olmadklarndan bu hususta gz yumdular, hikye deil mi, ne olacak dediler. Fakat ilimde rsuh sahibi olanlar iin dorusunu aradlar, shhatine delil olmayanlar tezyif ettiler." Ulema bu temizleme iini yapmtr. te tefsirde mna ve gaye ile alkas olmayan bu gibi eyleri srf tecesss ilm merakiyle tefsirlere kartrdlar. Mesel, Ye'cuc Me'cuc kavmi hakknda, zelzelenin sebebi hususunda, Ashab
TABNDEN OLAN MFESSRLER
225
Kehfin kpeinin rengi ve ismi, Nuh'un gemisinin bykl ve tahtalarnn nev'i, Hzr'la Musa kssasnda ldrlen gencin ismi ve ya, Yusuf'un ryasnda grd hangi yldzlard, Musa, uayb'n kk kzn m ald, byk kzn m? te Kur'an- Kerim'de geen kssalarn lzm olmayan bu gibi noktalarn kurcaladlar. Bu gibi teferruatn, ruhu tefsirle alkas yoktu. Kur'an'da bunlar ibret iin zikrolunmu ve ibret noktalar saylmt. Kssadan hisse kararak bununla iktifa olunaca yerde tafsilata ve teferruata daldlar. Bu tafsilat ise Tevrat ve ncil 'de vard. Bylelikle srailiyat baz tefsire kart. Bunlar nasl kart: 1- slm dmanlar maksatla gizlice bu gibi eyleri kattlar. Zndklar, Karamta, Btniyye bunlar slmn ruhunu kirletmek iin yaptlar. 2- Baz hikyeciler, halk oyalamak ve hoa gitmek iin uydurdular. 3- Sonralar ehli snnete kar cephe alan ia, Hariciler ve dier sapk frkalar bunlar siyasi maksatlarla ortaya attlar. 4- srailiyat adn verdiimiz eylerin bir ksm bir eyi izah etmek maksadiyle kart. te bu gibi yollarla tefsirden olmayan eyler de tefsire katld. Bilerek ve bilmeyerek tefsire szan bu gibi eyler sebebiyledir ki, mam Ahmed gibi byk bir limin: " eyin asl yoktur: "Tevil Tefsir, Melhim ve Megazi" demeye mecbur kaldn gryoruz. Maksat hepsini inkr deil, ''salam, r kark demektir.'' diye mam mdafaa ediyoruz. Tefsiri Rivayenin banda bulunan Hazreti bni Mes'ut, Hazreti bni Abbas ve Hazreti krime, bu iin ehli olmayanlarn tefsire karmalarn hi muvafk bulmazlard. Tefsir hususunda rastgele sz sylemek her bir Mslmann kr deildir. Nasl ki Hazreti Ebubekir o celleti kadri ile "Kur'an hakknda bilmediim bir eyi sylersem, beni hangi gk glgelendirir ve hangi yer barndrr?" demitir. Maalesef sonralar eitli sebeplerle bu ide eski titizlik gsterilmemi, bilerek, bilmeyerek nice garip rivayetler, acaib eyler Kur'an'la hi alkas olmad halde tefsire kartrlmtr. Vaka dirayetli ulema bu ii kendi halinde brakmlar, onlarn salamn, rn ayrmlardr. Fakat maalesef rkler de tefsir adn tayan eserde yazldr. Bunlar, avamn ve cahillerin houna gittiinden o gibi eylere rabet artmtr. Ka'bl-Ahbar, Vehb bni Mnebbih (H. 34- 134/M. 654-751) vesaire gibi ehli kitabn kendi kitaplarndan edindikleri malumat, tefsirlere kararak bunlarn bir ksm hurafelerin halkn zihnine yerlemesine sebep olmutur. Fikirleri uyuturmutur. Akla muhalif olan bu gibi eyler ok zararldr. Bu, din namna en byk cinayettir. Bunlarn asllar Ktb Salife = "Tevrat, ncil gibi nceki kitaplarla yle byle rivayetlerdir." Onlar zaten muharref eyler. Bu gibi eylerin vahiy ile hi bir alkas yoktur. Vahiy bunlardan beridir. Bu gibi rivayet-
226
OSMAN KESKOLU
leri, yukarda izahna altmz sebeplerle, tefsirin ilk tedvin devirlerinde Vakid, Sezleb, Tber cem'ettiler. Sonra tahkik devri balaynca Maripli Ebu Muhammed bni Atyye ve Kurtub gibi mfessirler bunlar aykladlar, eleyip temizleme iini onlar yapt. Bylelikle Kur'an'n ruhuna uygun hareket ettiler. Ruhlar d olsun, Kur'an'n 1/3' Yahudilerin zulmlerine kar slm akidesini mdafaa iin nzil olmutur, Yahudilerle mcadeledir. Ne yazk ki, Hazreti Peygamberin etin mcadelelerle elde ettii o parlak zaferi, bazlar kirlettiler. srailiyatn katlmasna let oldular. Yahudiler mcadelede malp olmuken baka yoldan dine nfuz ettiler, slmiyeti Yahudiletirmeye altlar. Bereket versin, hakik ulema salam rnden ayrmtr. srailiyat deyince hatra hikye gelmesin. Kur'an'da da kssalar var. Fakat maksat ve gaye bakmndan Kur'an'n kssalar Tevrat'nkilerden ayrlr. Kur'an bunlar ibret iin getirir. bret noktasna nazar dikkati eker, ahlk bir ders verir, tafsilta girimez ve hikyedeki ehasn isimlerini, yerlerini bildirmez. nk bunun gdlen gayeye bir dahli yoktur. Mesel Adem kssasna bakalm. Bakara sresi: "Biz; ey Adem sen ve ein Cennette sakin olup orada bol bol yeyin dedik." diye anlatr. Cennetin nerede olduuna, memnu aacn nev'ine, eytann hangi hayvan vastasiyle ifal ettiine, Adem ve Allah arasndaki muhavereye temas etmez. Fakat Tevrat'a bir bak: Bunlar en ince teferruatna varncaya kadar anlatr. Cennet Ademin arknda, aa, can aacdr, Havva'y kandran ylandr. Ylann onun iin ayaklar kesilerek karn st srnmeye mahkmdur. Havva'ya da gebelik ve hayz zahmetleri ceza olarak verilmitir. lh... te bu tafsilat Tevrat'ndr. Baz mfessirler, bu tafsilat tefsirlerine almlardr. Bunlar Mslman olan Yahudi ulemas nakletmilerdir. Hikye kabilinden diye bunlara gz yumanlar olmutur. Fakat muharref olan Tevrat'n erhleri ile Kur'an tefsir edilemez. Ashabn byle eylerden kandklarn biliyoruz. Kur'an hakknda ulu orta sz sylemekten son derece ekinirlerdi. Kur'an' tefsir iin evvel Kur'an'a mracaat lzmdr. "Kur'an'n bazs bazsn tefsir eder." Kur'an'n bir ksm bir ksmn izah eder. Bunun en ak misali udur: "Velem Yelbisu imanehm bizulmin" yetteki zulm kelimesinden murad nedir? Bunu bazlar zulmn mtearef mnasna alarak hangimiz zulm etmiyoruz ki demiler. Onun zerine Hazreti Peygamber "nne-irke lezulmn azm" yetini okuyarak burada zulmden murad irk olduunu ve irke zulm tlak edildiini beyan etmitir. Burada una da iaret edelim ki, umum bir kelimeyi husus bir mnada tefsir ederler ise bu, mutlaka o umum kelimenin muln ona hasrediyorlar demek deildir. Mesel: "Eidd lehm mesteta'tm min kuvvetin" yetindeki kuvvet kelimesini mfessirler, o zamann harp tehizatna gre remi, ok atmak ile tefsir etmiler. Bu o zaman iin dorudur. Fakat yeti
227
yalnz ona hasredemeyiz. Btn harp tehizat ne ise hepsi dahildir. Onun iin yeni yeni tefsirlere lzum vardr. makbul saylmazlar. nk bunlar ehli snnete kardrlar. Kendi mezheplerini teyid iin yetleri istedikleri yere ekerek tefsir ve tevil eylemilerdir. Byle mezhep taassubiyle yaplan bir tefsir elbette makbul saylamaz. Mesel Kadi Abdl-Cebbar (H. 415/M. 1024) "Tenzihil-Kur'an anilMetan" eserinde byle Mu'tezile mezhebini teyide urar. Bu, Tefsiri Kur'an'dan ziyade, Mu'tezileye medhiyedir. Belgat hususunda muteber saylan "Keaf", da bunlar meyanndadr. Bir re'ye fazla taraftar olup taassup gstermek, hakk grmeye engel olur.
Karamta, smailiye(73) Babekiyye vesaire gibi btn
BTINYYE TEFSRLER MEZMUM TEFSRLER
Rumman Cbb, Kad bdl-Cebbar tefsirleri
mezhepler ve Gulti ia Kur'an'n tefsirinde ok yanl bir yol tutmular, sapmlar ve saptmlardr.
Baz tefsir namiyle yazlm eserler vardr ki, insann onlar okurken yz kzaryor. Din namna ortaya atlan bu samalara insan ne diyeceini kestiremiyor. Mesel, Rafzlerin u tefsirlerine bakn: Bunlar bni Kuteybe, "Tevili Muhtelifl-Hads" te nakleder, "nnal-lhe ye'murukm en tezbahu bakaraten"yetindeki Bakara ile murad haa mml-M'minin Hazreti Aie imi! Bu kadar sama sz olur mu? "nnemel Hamru vel-Meysiru" dan murad en dirayetli birer Mslman olan Ebubekir ve mer Hazretleri imi! ''Kul nedribuhu biba'diha'' dan maksat Talha ile Zbeyr'mi. "Cibti Vet-Tagut" Muaviye ye Amr bni s imi. Yine Rafzlere gre "Merecel bahreyni yeltekyani beynehuma berzahun lyebgyan" yetindeki bahreynden murad: Hazreti Ali ve Hazreti Fatma imi. "Yahrucu minhmel-l'lu Vel-mercan" dan murad da Hazreti Hasan ve Hazreti Hseyin imi. "Rabbena ve l tuhammilna m l takate len bih" den maksad ak imi. "Ve min erri gasikn iza vekb" den murad baka bir eymi! te siyas kin ve garazlarla yaplan bu gibi tefsirler Mslman adn tayanlardan kyor. nsann en cann skan da bu.
GARP TEFSRLER
(73) Cafer Sadk'n en byk olu smail'e nisbet olunan mezheptir. Bugnk reisleri mehur Aa Han'n torunudur.
228
OSMAN KESKOLU
Mahmud Bini Hamza Kirman'nin (H.500/M.1106) iki cilt tutan "Acaibl-Kur'an" isimli tefsiri byle acaip ve garaip, mnker eylerle doludur. Ebu Mslim ondan baz eyler hikye edip demiti ki: "Bunlar zikretmekten maksadm udur: Herkes bilsin ve grsn ki ilim dvasnda bulunanlar iinde nice ahmak ve cahili mutlak kimseler var." Bu sze bir ey ilvesine lzum yok. slmiyete en byk darbeyi bu gibi btl frkalar, Btniyye mezhepleri vurmutur. Yukarda tefsirleri Rivaye ve Diraye, Mes'r ve Re'iy tefsirleri olmak zere ikiye blmtk. Bir de Tasavvuf tefsirleri vardr ki bunlar yetlerin iaretinden mna karp tefsir ederler. Bu husustaki tefsirlerin balcalar unlardr: 1-Nisaburi Tefsiri, 2- Muhiddini Arabi Tefsiri, 3- smail Hakk 'nn Ruhul-Beyan' 4- ahabddin Muhammed Alsi'nin Ruhl-Meani'si (Ksmen). Als, Nisaburi, Diraye tefsirdir ama yetleri Diraye zere tefsirden sonra iaret yoliyle olan nktelere geerler. Beyzav de arasra byle eylere giriir. Bu kabil tefsirler baz ho nkteler yakalar. Remiz ve iaret yoliyle temsiller getirir. Mesel Nisaburi "En tezbehu bakareten" tefsirinde diyor ki: "Bakara kesmek, hayvan nefsi kesmee iarettir. Zira onun kesilmesinde ruhan kalbin hayat vardr. Cihad Ekber budur... "Bakaratn safra" riyazet erbabnn yzlerinin sarlna iarettir. (Fakun levnha) nurlu sarlktr, donuk deil. Salihler simas yle olur. "L zeluln tsirul-ard" tama' zilletine katlanmaz, dnyann ss, mtehiyat peinde koarak hrs letiyle yeri srp emez, "Ve l teskl-hars" dnya topran halk yannda yznn suyu ile sulamaz, dnya iin halka yz suyu dkmez. Hlik nezdinde olan mevkiinin suyunu bo yere tketmez." te bu gibi nkteler karr. Sofi, Fakih, Muhaddis olan Muhiddini Arab (H. 560-638/M. 1164-1240) Maanit-Tenzil, 'cazl-Beyan Fit tercemeti anil-Kur'an" eserlerinin sahibidir. "Her yetin zahr ve btn yni tefsir ve tevili vardr. Her harfin haddi ve her haddin de bir matla yni ttla' tepesi vardr." Hadsini ele alarak Nususu Kur'aniyenin vaz' ve zahir mnalarna hi temas etmeden iaret mnalarna dalyor. Onu okuyan, yetin tefsiri yalnz bu sanacak ve yanlacak. nsanlarn bu gibi tasavvufi remizlere meyln var, houna gidiyor, onlar ermiler, perdenin ardn grmler, perdenin ardn grenlerdeniz derler, acaba ne gsterecekler diye meraklanyor. Onun iin bu gibi eserlere rabet artyor. mam- Gazali "hyal-Ulm" unda btniyenin bu gibi hallerinden Mslmanlar tahzir eder. Btniyenin szlerinin athiyyatnn, tamatnn bozukluunu izah eyler.
TASAVVUF TEFSRLER
229
Burada dier bir nokta vardr. Ona da biraz temas edelim: Kur'an tefsirleri pek oktur. Ktphaneler bunlarla tklm tklm doludur. Bunlarn iinde her mevzua temas edenleri de vardr. Baz mfessirler tefsirlerini hkemann, filozoflarn szleriyle doldurmutur. Ebu Hayyan (Bahr) da der ki: "mam Fahreddin Raz tefsirinde uzun boylu nice eya cem'eylemitir ki, tefsir ilminde onlara ihtiya yoktur." Onun iin baz ulema Raz'nin tefsiri hakknda: "Onda her ey mevcuttur, ancak tefsir yoktur." demilerdir. Bunu Ktip elebi de bylece nakleder. leride gelecei vehile Kur'an'n birinci gayesi hidyet vermektir. Ulmu kevniyeden bilmnasebe bahseder. Onun iin zamann ilimlerini, fenlerini tefsire kartrmak, Als'nin dedii gibi, tehlikelidir. lim ve fen nazariyeleri deiiyor. O zaman tefsiri de deitirmek lzm gelecektir. Mesel eskiden tefsirler zelzele, ay ve gne tutulmas hakknda yazp izdiler. Batlamyus nazariyesine dayanarak baz yetleri tevil bile ettiler. "Semavat hark ve iltiyam kabul etmez" gibi kavilleri hak sandlar. Halbuki ne oldu? Hepsi altst oldu. Onun iin o kabil tefsirler de hatdan kurtulamaz, bu tarz tefsirler hl devam etmektedir. Bunlarn maksad Mslmanlar uyandrmak, kinattan istifadeye, tabii ilimlere tevik etmek olsa gerektir. Bu kabl tefsirlerin en yenilerinden biri Msrl eyh Tantav Cevheri tarafndan yazlan 25 ciltlik byk tefsirdir ki, (1352H./1933 M.) senesinde tab' sona ermitir. Bu esere girite de iaret etmitik ve acaip garaip eylere merakl olan Orta ve te Asya'da bu tefsirin ok rabet grdn sylemitik. Cevheri, hsn niyet sahibi bir adamd. Mslmanlarn terakkisini isterdi, onlarn geriliine acrd. Onun iin her frsattan istifade ederek Mslmanlarn ilme sarlmalarna alrd. "Kur'an ve Ulmu Asriye" nam kitabnda bakn ne diyor:
TEFSRN FIKIHLA ALKASI
"Allahl-le zi Halekas-semvati Vel-arda... l tuhsuha"

"Allah yle bir Tanrdr ki, gkleri ve yeri yaratt. Gkten su, yamur indirerek onunla size rzk iin trl semereler kard. Emriyle denizde cereyan etmek zere size gemileri msahhar kld. Size nehirleri de msahhar kld. Ve sizin iin birbiri ardnca gnei ve ay' msahhar kld. Ve yine sizin iin gece ve gndz msahhar kld. Hem size istediiniz eylerin hepsinden verdi. yle ki Allahn nimetlerini hesab etseniz onlar saymakla bitiremezsiniz.'' (brahim Sresi)
"Bu yette tam yedi yerde "size" diyor. Su bizim, her ey bizim. Bu sizden Mslmanlar mstesna m tuttu, arzn mahsultn gayri mslimlere mi tahsis etti, yoksa hitap umum mi? Asya, Afrika ve Avrupa arasnda, Atlantikte, Okyanuslarda yzen vapurlar Frenklere mi mnhasr? Mslmanlar ticaret ilminden neden bu kadar gafil kaldlar da her eyi bakalarnn ellerine verdiler. Arzn her tarafnda, denizlerde ve nehirlerde yzen vapurlar hep Avrupallarn.
230
OSMAN KESKOLU
Elektrik, telgraf, telsiz, bunlar hep onlar reniyorlar. Ey Mslmanlar, size ayp deil mi ki, saynz 350 milyonken denizlerde tek bir vapurunuz yok. Bakalarnn ise dopdolu. Allah Tel size hitap ederek buyurdu ki: "Size gemileri msahhar kld. ''ilim kavaidine gre iler bunlar.'' "Geminin yaplmasn, iskeletini, demir sanatn bileceksin, keresteyle tamamlyacaksn, yrtmek iin elektrik, buhar bileceksin. Haberlemek iin telsiz kullanacaksn, yol bulmak iin hey'et reneceksin., bulut, rzgr, frtna hallerinden anlayacaksn." "Size nehirleri de msahhar kld. Nehir tarlalar sular, barajlardan elektrik istihsal olunur. Kmr ve petrol yerini tutar. Mslmanlarsa arzn her tarafnda nehirlerden gafil, onlar da bakalarnn elinde. Dere akar, gafil Mslman bakar." Yeni acaip tefsirlerden biri de Ebu Zeyd'in "El-Hidaye Vel-rfan fi TefsirilKur'ani bil-Kur'an" isimli tefsiridir. 1931'de Msr'da yaynlanmtr. Eser bir ok samalarla doludur. Bunda da Kur'an'daki yetler yeni yeni tefsir olunuyor, mucizeler asr ilimlerle tevil olunuyor. Mesel "Ve li Sleymaner-riha" yetinde o zaman Sleyman'n emrinde olan rzgr ve hava imdi de Avrupa devletlerinin emrinde, telgraf ve telefonla, telli ve telsizle onlarn iaretlerini tayor" diyor. Tefsir yazarken herkes kendinin ileri olduu ilimleri tefsirine katyor, ilminin tesiri altnda kalyor. Mesel, Razi, felsefede; Kurtub fkhta, Zeccac ve Vahid nahivde; Zemaher belgatta kudret ve salhiyet sahibi olduklarndan o bildiklerini tefsirlerine kattlar. slm ulemas Kur'an ilmiyle en ok megul olmutur. slm ilimlerinin temelini ve nvesini Kur'an tekil eder. Tefsire dair olduu gibi ahkm Kur'an'a, i'rabna, garip kelimelere, kraata, tecvide vesaireye dair saysz eserler yazlmtr. bni Nedim fihristine ve Mevzuatl-Ulma gz atarsak ulmu Kur'an'a dair nice eserler grrz. Ulmu Kur'an en engin bir mevzudur. En gzide kalemler bu sahada oynam, en bol eserler bu sahada meydana gelmitir. Btn Kur'an tefsirleri olduu gibi Amme, Tebareke gibi cz tefsirleri; Ysin, Yusuf, Fatiha gibi sre tefsirleri, yetl-Krsi tefsiri gibi yet tefsirleri dahi vardr. Manzum tefsirler, noktasz harflerle yazlanlar bile bulunur. Tefsir tedvinine ikinci asrn banda, Mcahit balyor. Drdnc asrda Baky Bini Mahled Kurtub tefsirini yazyor ki rivaye ve mes'ur tefsirlerin banda saylr. Nedense Taber kadar mehur olamamtr. Onun hakknda bni Hazm: O tefsirin misli yoktur, diyorki hakldr. Drdnc asrda bni Cerir Taber yetiiyor ve eseri bir ok rivayet ve nakilleri topluyor. Ad stnde hakikaten "Camil-Beyan''(74) brahim Zeccc, Ebu Cafer Nahhs, Ebl-Leys
(74) Taberi'nin tefsiri Nuh Saman'nin emriyle Farsaya evrilmitir! Taberi'nin bir de tarihi vardr. Hilkatten balayarak Hicr 309 senesine kadar vekayii anlatr. Bu tarih Mansur bni Nuh Saman'nin emriyle Hicri 352 senesinde Farsaya bozuk bir ekilde ilavelerle tercme
231
Semerkand hep bu devrin mehur mfessirleri srasnda yer alrlar. bni Aziz Sicistan garip Kur'an'a dair eserini de bu devirde yazmtr. Beinci asrda Nizamd-Din Hasan Nisaburi yetimitir. Altnc asrda tefsirde altn(75) devri balyor. Hseyin Begav, Keaf sahibi Carullah Zemaher, mer Nesef, mfredata dair en mhim eseri yazan Ragp sfehan, Grnatal bni Atyye, bni Cevz bu devrin mhim simalarndandr. Yedinci asrda faaliyet devam ediyor. bnl-Esir, Tefsiri Kebr diye anlan Mefatihl-Gayb sahibi Fahreddin Razi, Camii Ahkm Kur'an sahibi Muhammed Kurtub, Envar Tenzili saan, esrar tevili aan Kadi Beyzav en mhim eserleri veriyorlar. Sekizinci asrda Ebl-Berekt Nesef, Hzin, Endlsl Ebu Hayyn yetiiyor. Mevlna Hzr Trke Tibyan tefsirini yazyor. Dokuzuncu asrda Mecdddin Firuz Abd var. "Cevahirl-Esdf" isimli Trke tefsir sfendiyar Bey zamannda yazlyor. bni Arapah Ebl-Leys tefsirini Trkeye eviriyor. Onuncu asrda bni Kemal Paa ve Ebus-Suud Mehmed Efendi gibi iki deerli Trk limi tefsirlerini yazyorlar ve Arapay en mkemmel surette bildiklerini aheserleriyle isbat ediyorlar. Ebus-Suud tefsiri Arap ulemasnca pek muteber tutulur. Trk ulemasnn Arapa bildiini Araplara kabul ettirmitir. (76) Altnc asrda balayan bol eser verme devri duraklad. Onikinci asrda smail Hakk "Ruhl-Beyan" n yazd. Onnc asrda evkn'nin FethlKadir'i bilhassa Als'nin Rhl-Meani'si mhimdir. Ondrdnc asrda tefsir ilmi yeniden canlanmaya balad. Msr'da ve Trkiye'de yeni yeni tefsirler yazld. Eskidenberi tefsirlerini Arapa kaleme alan Trk ulemas, mill dile ehemmiyet vererek Trke yazmaya baladlar. eyhl-slm Musa Kzm'n noksan kalan tefsiri, er'iyye Vekili ve Konya Mebusu Mehmet Vehbi'nin "Hlsatl-Beyan' Byk Millet Meclisinin karariyle Diyanet leri tarafndan yazdrlp yaynlanan Elmall merhum Hamdi Yazr'n ''Hak Dini, Kur'an Dili" tefsiri son devrin eserleridir. En yeni de mer Nasuhi Bilmen'in tefsiridir. Seyyid Kutub'un Fi-Zilalil Kur' an' terceme olunmutur.
olunmutur. te Trkeye tercmesi bu bozuk Farsa tercmeden yaplmtr. Onun iin aslnda olmayan pek garip eyler vardr. Ktip elebi'nin de farkna vararak dedii gibi: "Avam Rum arasnda mtedvil olan budur." (75) Mutezileden olan Zemaher tefsirinde Kur'an'n belagatn gstermek hususunda byk bir gayret sarfetmitir. u kt'aya bakn: "Dnyada saysz tefsirler var. Fakat ilerinde benim Keafm gibisi yoktur. Eer hidayet istiyorsan onun kraatna sarl. Zira cehalet illet gibiyse, Keaf da ifa vericidir.'' (76) Hasan Zeyyt, Edebiyat kitabnda Ebus-Sud ve Birgivi'nin iyi Arapa bildiklerini yazar.
232
OSMAN KESKOLU
Her asrda yetien Kur'an mfessirlerini ve yazlan Kur'an tefsirlerini gsterir cedvel HCR 1. ve 2. ASIRLAR (100 ve 200 yllar - M. 718 ve 815)
Mfessirin Ad, san Abdullah bni Abbas Mcahid Elmas Tavus bini Keysan krime Ata ibni Ravah Sdd Ebu Abdullah Cabir Kf Zeyd bini Elem Medeni Ali bini Eb Talha bni Creyh Mekk Mkatil Sleyman bini Bir Ezdi bni Mzahm Horasan Sabit B.Dinar Kf Sfyani Sevr Veki' bni Cerrah Sfyan ibni Uyeyne Kufi Abdullah ibni Vehb Tefsirin Unvan (Tefsire ait akvali toplanm) (lk mfessir) Tefsir Tefsir Tefsir Tefsir Tefsir Tefsir Tefsir Tefsir Tefsir Tefsir Tefsiri Dahhak Tefsir Tefsir Tefsir Tefsir Tefsir lm Tarihi M. H.
68
687 722 722 723 725 732 744 744 753 760 767 767 767 767 777 811 813 813
104 104 105 107 114 127 127 136 143 150 150 150 150 161
196
198 198
HCR 3. ASIR (200'den 300'e kadar - M. 815-912)

H.
Ruh ibni Ubade Basr Vakd Abdurrazzak bini Hemmam Adem bini Eb Aya Askalan shak bini Rahveyh Tefsir Tefsir Tefsir Tefsir Tefsir
M.
820 822 826 830 852
205 207 211 220 238
KUR'AN-I KERM BLGLER Abd bni Humeyd Kess Muhammed bini smail Buhar Eb Said Abdullah Kind Ebu Mensur Herev bni Maceh Kazvin Muhammed ibni Sa'd Avf Ebu Abdurrahman Bakiy bini Mahled Kurtub Ebu Muhammed Kasm Kurtub Ebu Hanife Ahmed Diynever brahim bini Ma'kl Nesef Tefsir Tefsir Tefsir Tefsir Kitabt-Tefsir Tefsiri ibni Seyyar 249 256 257 270 273 276 276 278 290 295 863 869 870 883 886 889 889 891 902 907
233
HCR 4. ASIR (300'den 400'e kadar - M. 912-1009)

H. Enmat Muhammed ibni Cerir Taber Ebu shak brahim Zeccac Ebu Bekir Muhammed Nisabur Kuteybe Muhammed ibni Mnzir Nisabur Ebu Kasm Abdullah b. Ahmed Belh Ebl-Hasan E'ar bni Eb Hatim Abdurrahman Razi Ebu Bekir Muhammed Ebu Bekir Muhammed b. Aziz Secistan Ebu Mensur Matrid mer ibni Eb Ali; Ebu Bekir Abullah b. Muhammed Ebu Ca'fer Ah.b. Nhhas Msr Abdullah bni Amine Ahmed Bini Muhammed Nisabur Ebu Bekir Muhammed Nakka Ebu Sad Hseyin sbahan Ebu Bekir Ahmed Cessas Ebul-Leys Semerkand Camil-Beyan fi Tefsiril-Kur'an 303 310 310 310 316 318 319 320 327 330 330 333 334 335 338 340 353 361 369 370 383 M. 915 922 922 922 928 930 931 932 938 941 941 944 945 946 949 951 964 971 979 980
Tefsiri Sayref Garibl-Kur'an Tevilt Kur'aniye Tefsiri Hrk Tefsiri bni Eb iybe Tefsirl-Kur'an (Elmuvaddah Fil-Kur'an) ifas-Sudur Tefsiri Za'feran Ahkml-Kur'an (bni Arabah-954 Trkeye evirmitir.)
993
234
Abdullah ibni Atyye Ali bini sa Rumman Ebu Hafs mer Ebu Kasm Abdullah Muhammed bini Ali Mukri Edfuv Ebu Bekir Ebu Hill Hasan Halef bini Ahmed Secistan
OSMAN KESKOLU
(Abdullah Herev ihtisar etmitir) Tefsiri b. ahin Tefsiri ibni Cezv Tefsir El-stigna' (100 cilttir) Tefsiri Asker Tefsir
383
384
993 994 995 997 998 998

1004 1008
385 387 388 388 395
399
HCR 5. ASIR (H. 400-500 aras - M. 1009-1106)

H.
Mevln Ebul-Abbas Nizamddin Hasan Nisabur Muhammed ibni Fevrek Nisabur Ahmed bini Musa sfahan Abdurrahman Muhammed Slem Kad Abdlcebbar bini Ahmed Ahmed bini Muhammed Sa'leb Ebu Ali bni Sina Ebu Mensur Abdlkahir Badad Ali ibni brahim Hu Ebu Abdullah smail Nisabur Ebl Abbas Ahmed Mehdev Ebuzer Herev Ebu Muhammed Abdullah C. Nisabur Mekk ibni EbTalib Ebl Feth Selim Raz Abdsselam Kazvin Ebul Hasan Ali Maverd Muhammed bini Abdurrahman Buhar Ebu Mslim Muhammed sfahan Ebl Kasm Abdrrahm Kueyr Ebl Hasan Ali Nisabur Ali b i n i A h m e d V a h i d i Tafdill Cami' Li Ul-mil-Tenzil Garaibl-Kur'an Regaibl-Furkan
M.
1012 1015 1015 1019 1021 1024 1035 1036 1037 1038 1038 1038 1044 1046 1046 1055 1056 1058 1063 1066 1072 1074 1075
403 406 406 410 412 415 428 429 430 430 430 436 438 438 447 448
450
Tefsirl Kuran Tenzihl-Kur'an anil-Metain
Elkef vel'Beyan Fi Tefsiril-Kur'an 427
El Brhan f Tefsiril Kuran El Kifaye El Cami' Li Ulmit-Tenzil -
_ Ziyal Kulub
Letaifl arat, Teysir fi Tefsir El Havi El Veciz fit-Tefsir
456
459
465 467
468

Ebu Muzaffer ahfur fsfiraini Abdlkahir Crcan Sleyman Bci mam'l Haremeyn Abdlmelik Abdlkerim bini Abdssamed Abdullah b. Ensar Abdsselm bini Muhammed El Hulvan 471 474 T.Ebi Velid Medarik'l Ukul Tef.Herev 474 478 478 481 488 494 1078 1081 1081 1085 1085 1088 1095 1100
235
HCR 6. ASIR (500 ile 600 aras - M. 1106-1203)

H.
Abdlmelik Deylem Ebu Muzaffer Mensur bini Muhammed Ebu Muhammed Abdlvehhab Mahmud bini Hamza Kirman Hatib Tebriz Ebu Hamid Muhammed Gazal Ebu Muhammed Hseyin Begav Ebucemre Abdullah bini Said Endls Ebu Kasm smail sfahan Carullah Mahmud Zemaheri Abdullah bini Hseyin Akber Ebu Hafs mer Nesef Ebul-Hasan Ali Hrezm Ragb sfahan Ebul Mehasin Beyhak Fahruzzeman Aleddin Muhammed Buhar EbuBekir bnl Arab Abdurrahman Badad Elmuharrer'l Veciz fi Tefsir'il Kitabil Grnat Abdlhak bni Atiyye Aziz Ebu Ali Fadl bini Hasan Tabers Ebl H a f s m e r b . O s m a n Ftuhurrahman fi aratil Kuran Tefsiri Sem'an
M.
1106 1106 1106 1106 1108 1111 1122 1131 1140 1143 1143 1143 1144 1145 1149 1151 1151 1151 1151 1153 1155
500 500 500 502 505 516 525 538 538 538 539 540 544 546 546 546
I 546
Tefsiri iraz (evahid 100.000 beyt) 500 Acaib'l Kur'an
_
Yakut-ut Tevil fi Tefsir'it Tenzil Mealim't Tenzil (eyh Taceddin Eb Nasr ihtisar etmitir) -
El-mu'temed, El-muvazzah fit-tefsir 535 Keaf Hakayk'it Tenzil Ebul Baka Tefsiri Et-Teysir
Mfredata ait tefsirlerin anas
Ahkm'l Kur'an Tef. Hulvan
Cevami'ul Cemi', Mecma'ul Beyan 548 _
550
236
Ebu Cafer Muhammed Ts Ebul Fadl Mehmed Harzem bni Ebi Meryem Nas iraz emseddin Ebu Muh. bni Zafer Mevln erefeddin Ebul Hasan Ali b. Abdullah Ensar bni Hakim Muh. ibni Esad bni Dahhan Said Bini Mbarek Zahiruddin Muhammed Nisabur Abdlgani Hicaz Ebu Nasr Ahmed bini Muhammed Ebu Fahir Muhammed Ebulferac Abdurrahman ibni Cevz Zahiruddin Hasan No'man
OSMAN KESKOLU
Mecma'ul Beyan li Ulm'ilIKur'an Miftahut Tenzil Yenbu'ul Hayat
560
1164 1166 1169 1169 1169 1171 1173 1173 1181 1186 1190 1199 1200 1200
562 565 565 565 567 569 569 577 582 586 596 597 597
Tefsiri bni Hakim
Besair
Tefsiri Attab Tefsiri Bennan Zad'l Mesir, El'mgn

H.
emseddin Mehmed Semerkand Alemddin Abdlkerim rak bnl-Esir Cezer Fahreddin Raz Ebu Muhammed Ruzbehan iraz Abdullah bini Hseyin Ahmed Necmeddin Kbra Abdlkerim bini Muhammed Rafii bni Berrecan zbil Husameddin Muhammed Semerkand Ebu Muhammed Cemaleddin ihabeddin mer Shreverd Ebu Bekir Muhammed Muhiddin Arab Ebl Mehasin Hseyin Crcan Alemddin Ebl Hasan Ali Sahaif't Tefsir 600 604
M.
1203 1207 1209 1209 1209 1219 1221 1226 1229 1230 1232 1234 1238 1240 1242 1245
El-insaf Fil Cem'i Beynel Kefi Vel Keaf 606 Mefatih'ul Gayb (Tefsiri Kebr) Arais'l Beyan Fi Tefsir'il Kur'an Tibyan Ayn'ul Hayat El rad Fi-Tefsir'il-Kur'an Matla'ul Maan Nihayet'l Beyan Tefsiril Kuran Nuhbet'l Beyan Tefsiril Kuran T. Gassan Maani't-Tenzil, 'caz'l Beyan Cila'l Ezhan, Cela'l Ahzan Tefsiri Sehvi 606 606 616 618 623 627 628 630 632 636 638 640 643
237
Beir Necmeddin Tebrizi Abdlvahid bni Zemlekn emseddin Ebl Muzaffer Yusuf erafeddin Muhammed ibni Abdullah Abdlzim ibni Abdsselm Msr Abdrrazzak Hanbel Abdurrahman Ebu ame Ebu Abdullah Muhammed Kurtub Sadraddin Konev Ebu Zekeriya Yahya Nevev Kad Tekiyddin Hamev Muvaffakuddin Ahmed Geva Necmeddin Ahmed bini Mensur Nasruddin Abdullah bni mer Kad Beyzav
Nihayet'l-Temil fi Esrarit Tenzil Tefsir'l Merisi Mataliu Envar'ut Tenzil El Mrid'! Veciz Cmiu Ahkm'il Kur'an
646 651 654 655 660 661 665 671
1248 1253 1256 1257 1261 1262 1265 1372 1274 1278 1281 1281 1282 1234 1292
'caz'l Beyan fi Te'vil Ulmil Kur'an 673 Tibyan Kefl Hakayk Bahrul Hakayk Tefsiri bni Mnir 677 680 680 681 683
692 Envarut Tenzil Esrarut Te'vil (Bunun 50 kadar erh ve haiyesi, 35'ten fazla ta'likat vardr) (3200 beytli manzum tefsir) Tefrid Et-tahrir vet-tahyir Hfil 692 693 697 697 698 698 699
Brhaneddin bdlziz ibni Ahmed Debir Abdllatif ibni zzeddin bni Seyyidlkl Hibetllah Kft Kutbuddin Muhammed Burak bni Nakib Makdis Cemaleddin Muhammed Belh
1292 1293 1297 1297 1298 1298 1299
HCR 8. ASIR (700 ile 8 0 0 aras - M. 1300-1397)
H. Ali ibni Ahmed Ebu Cafer Ahmed Grnat Ebulberekt Abdullah Nesef Kutbuddin iraz Hoca Reidddin Fazlullah mad Kind Nizameddin Hasan Nisabur Tebsir'r Rahman Melkt Tevil 704 708
M. 1304 1308 1310 1310 1318 1320 1327
Medarikt Tenzil, Hakayikut Te'vil 710 Fethul Mennan, Mkilti Tefasir Elkefil Bi-Maanit Tenzil 710 718 720 728
238
ehabeddin Ahmed Takiyyuddin Ahmed ibni Teymiye Kemaleddin Kn Abdlvahid bnil Mnir Alddevle Ahmed Hseyin ibni Ebubekir skenderi Aleddn Ali bini Muhammed Hzin brahim bini Muhammed Sefasif Hasan bini Muhammed Tyb Ebu Hayyan Endlsi Muhammed b. Ebubekir bni Nakib bni Mektum Abdlkadir emseddin Muhammed sfahan Aladdin Trkman emseddin Muhammed ibni Kayyim Cevziye Tekiyyddin Sbk Kad Adududdin emseddin Muhammed ibni Nakka Sadeddin Teftazan Abdullah ibni Akil Msr Mevln Mehmed Hzr Ebu Hafs ibni shak Gaznev bni Kesr Ekmelddin Muhammed bini Mahmud Babert Bedreddin Muhammed Zerkei Fethul Kadir Tefsiri Kur'an Tevilt
OSMAN KESKOLU
728 728 730 733 737 741 741 742 743 745 745 l 747 749 750 751 756 756 763 767 769 773
773 774
1327 1327 1329 1332 1336 1340 1340 1341 1342 1344 1344 1346 1348 1349 1350 1355 1355 1361 1365 1369 1371 1371 1372 1384 1391
Elkefil Bi-Maanit Tenzil Lbabut Te'vil fi Maanit Tenzil 'rab Kur'an Tefsiri Kur'an Bahrul Muhit, Nehrul Mad Minel Bahr Tefsiri bni Nakib Drrl Lekit Bahril Muhit -
Eddrrn-Nazim Tefsiril Kur'anil Azm Tefsiri Tahkik
Kefl Esrar Zahire, Veciz Tibyan Sirac
786 794
El Brhan

H.
Ebu Bekir bini Muhammed Haddad Hac Paa Aydnl Ebu Abdullah Muhammed bin Arefe ahabeddin Ahmed Sivasl Keft Tenzil fi Tahkikit Te'vil Mecmaul Envar
M.
1397 1397 1400 1400
800 800 803 803
Uyund Tefsir
239
bni Tayfur Secavend Abdlkerim Cil Demir Necmddin Firuzbd
berl Meani
804 805 808
1401 1402 1405
Besair (Cevahirl Esdaf, Trkedir, sfendiyaroullar zamannda yazlmtr.)
817 816
1414 1413 1418 1419 1420 1421 1426 1429 1430 1430 1444 1447 1449 1450 1450 1451 1457 1459 1463 1470 1474 1474 1477
Seyid erif A!i Grcan Muhammed Kutbuddin znikli Muhammed bin Mahmud Hocaparsa Mahmud Bedreddin Simav Celleddin Abdurrahman Blkn Ahmed bin Muhammed El Besil Muhammed b. Yunus Mehmed emseddin Molla Fenar Ali El Mehayimi Hind emseddin Muhammed Takiyddin Ahmed ibni ehbe Dmk Mevln Aleddin Mehmed bni Arab ah bnzziya Muhammed ibni Ahmed Yazcolu Mehmed Ali Semerkand Celleddin Muhammed bini Ahmed Alemddin Salih Blkin Aleddin Musannifek Aleddin Ali Kuu Muhiddin Mehmed Kfiyeci Nasruddin Muhammed bin Abdullah
Melak't Te'vil Ulml Kur'an
821 822 823 824 830 833 834 834 848 851 853 854 854 855 862 864 868 875 879 879 882
Aynl Ayan (Fatiha) Tebsirrrahman, Tesyirl Mennan Tefsiri ibni Zhre (Ebulleys Tefsiri Tercmesi) Fatiha Tefsiri Bahrl Ulm Celleyn Tefsiri (Syut ile) Nehrl Hayat (Ftih'in emriyle Edirne'de yazmtr.) Tefsiri Zehraveyn Tefsiri Aytil Mteabihat Fethrrahman fi Tefsiril Kur'an (Muhtasar: Nesrl Cuman fi Fethirrahman.)
emseddin Muhammed bin Zhre Burhaneddin brahim Buka Ahmed bin smail Gran bni Cemaa Brhaneddin Kinan Abdurrahman Molla Cami Cemal Halvet Nazmd Drer Gayetl Eman -
884 885 893 893 893 899
1479 1480 1487 1487 1487 1493
240
OSMAN KESKOLU

H.
Hseyin Ali Bin Kif Mevahibl Aliye (Farsadr, nce Bitlisli Mahmud bin dris, sonra da ilvelerle smail Ferruh tarafndan Mevakip adyla Trkeye evrilmitir.) Tefsiri Hsam (Sultan Beyazt namna) Fevatihl lhiye Mefatihl Gaybiye Cevamil Beyan Tefsiri Kelakit (Kul) ile balyan sreler tefsiri Fethurrahman El klil
M.
1494
900
Hsameddin Bitlisi Muhiddin Mehmed bini brahim Niksar eyh Nimettullah Muinddin ibni Abdurrahman El yc Celaleddin Devvani Zekeriyya El Ensar Celaleddin Syut brahim b. Hasan Safer ah Ahmed Emir Buhar Abdurrahman bin Meyyed Amasyal Cemaleddn Karaman Salhaddin Mehmed Lr S. Ahmed Esam Ahmed ibni Kemal Paa Gyasddin Mansur ibni Mehmed iraz Ebul Hasan Muhammed Bekr Bedreddin Mahmud Aydnl eyh Bedreddin Mehmed Hatip Sernb Taceddin brahim Edirneli Ahmed Karaman Mustafa bin Mehmed Bostan Muslihiddin Nureddinzade Ebussuud Mehmed Efendi Mehmed Tahir Hindi Babazade Mehmed Lrendeli
900 901 902 906 907 910 911 915 919 922 922 930 930 932 940 949 950 956 960 970 970 971 977 981 982 986 995
1494 1495 1496 1500 1501 1504 1505 1509 1513 1516 1516 1523 1523 1525 1533 1542 1543 1549 1552 1562 1562 1563 1569 1573 1574 1578 1586
T. Ban
El Vazhul Veciz Tefsiril Gazzi (Manzum) Siracl Mnir Camil Envar -
radl Aklis-Selim il Mezayal Kitabil Kerim Mecmau Biharil Envar
KUR'AN-I KERM
BLGLER
241

H. Mevlna Mehmed Mehmed Bedreddin Saruhanl M. Bedreddin Akhisarl Abdurrahman b. Abdullah Feyzi Hind Mahmud ibni dris Muhammed b. Bekr Nureddin Ali Bini Sultanl Kri Mehmed Tireli Abdlbaki Tebriz eyh smail Ankaral Abdlmecid ibni Ferite Muhsin Muhammed Murtaza Mevln Muslihiddin Beypazarl brahim Meymun
M.
1591 1591
Mni Tefsiri Nezilt Tenzil
1000 1000 1001 1002 1002 1004 1009 1010 1016 1033 1038 1044 1050 1051 1079
1592
1593 1593 1595 1600 1601 1607 . 1623 1628 1634 1640 1641 1668
Sevatil lham (Noktasz harflerle) Mevahibi liye Tercmesi
Kanun-u lh (Trke) Tefsirus Saf Fethul Mbin

H.
Mehmed Ayntab smail Hakk Aydoslu Ali Asgar Hind Erefzade zzeddin Bursal Mehmed Lbbi Hafz Ahmed Demenhur Mehmed Efendi Debba Tibyan Ruhl Beyan Sevabikut Tenzil Enisl Cenan Lbbt Tefasir (Trke) El Feyzul Amm Tibyan 1110 1138 1140 1153 1166 1192 1199
M.
1688 1725 1727 1740 1752 1778 1784
242
OSMAN KESKOLU

H.
sa B. Ahmed Erefzade Abdlkadir Necib Bursal Mehmed Efendi smail Ferruh Muhammed bin Ali evkn brahim Gzbyk Kayserli Muhammed Osman Mekk ahabeddin Muhammed Als Muhammed Salih Muhammed Hseyin Dihlev Trke hls Tefsiri Zbdetl Beyan Ragaibl Furkan Mevakib (Trke) Fethul Kadr 1200 1202 1234 1246 1250 1253 1268 1270 1281 1294
M.
1785 1787 1818 1830 1834 1837 1851 1853 1864 1877
Tact Tefasir Ruhl Maan
Tefsirl Cemali Alet-Tenzilil Celli
HCR 14. ASIR (1300 ve sonras - M. 1882 - )

H.
eyh Sekka Msr Mahmud Hamza (am Mfts) Sddk Hasan Han, Hindli Ebu Abdlmuti' Muhammed mer Nedv Aziz Mahmud Hdai, skdarl Nasiriddin Muhammed eyh Muhammed Abdh Musa Kzm, eyhlislm Abdlziz avu Mehmed Vehbi Ebu Zeyd Tantav Cevher Mehmed Hamdi Yazr Muhammed Ferid Vecdi
M.
1880 1882 1887 1889 1890 1904 1905 1919 1928 1943 1931 1939 1941
Drrl Esrar (Noktasz harfle) Fethul Beyan fi Makasidil Kuran El Mnir li Mealimit-Tenzil Tefsir'l Mecalis Tebcit'd Tenzil Tesir'l Kur'an'il Hakm (Menar) Safvet'l Beyan (Trke) Esrar'l Kur'an (15 cilt, 1926 tab, Trke) Hulsat'l Beyan El Hidayet Vel-rfan fi Tefsirl Kur'an bil Kur'an Cevahir'l Maan (25 cild, 1933 tab) Hak Dini - Kur'an Dili (8 cild, 1935-1938 tab. Trke) Safvetl rfan, Mushafl Mfessir
1315 1300 1305 1307 1308 1322 1323 1338 1347 1362 1350 1358 1360
243
Yukardaki cedvelde her srada yazlan tefsirlerin ekserisini gsterdik. Bu sahada daha esasl aramalar yaplrsa, bu cedvel daha kabarr. Kefzznun 300'den fazla Tefsir ismi sayar. lerinde ok cildli olanlar da var. Mesel, Abdsselm Kazvini Tefsiri 300 czdr. Ernest Renan, Endlste yaklan slm Ktphanelerinden birinde 300 cildlik bir tefsir mevcut olduunu syler. Yukardaki cedvele u mfessir ve tefsirleri de ilve edelim:
bni dil Dmk Ebu Ahmed Kassab Ebu Bekir Ali Kirman Ebu Abdullah Muhammed Ebul Fezail Muhammed skender erafeddin Ibni Bariz Abdullah Bin Mehmed Abdsselm Maribi Ali Bin Habib Nasreddin Ali Gaznev Nureddin Ahmed El Lbab Min Ulmil Kitab Nketil Kuran El Musavver Fissver Gurretd Te'vil Levamil Brhan Manzum Tefsir Ei Bstan fi Tefsiril Kuran El Cuman fi Mteabihatil Kur'an El Hikme fi Tefsiril Kur'an Ezhrud Tenzil Tefsirt Tefsir Sratul Mstakim.
773
1371
Trke olarak yazlan tefsirlerin bazsn dertop olarak kaydedelim:
Mevln Mehmed Hzr bni Arapah tarafndan Ebulleys tefsiri tercmesi Mehmed Efendi Debba Mehmed bini dris tarafndan Hseyin Vaizr Kifi Tefsiri Tercmesi Muhammed Hseyin Dihlev Mehmed Efendi Abdlkadir B. Osman Vehbi Abdlmecid bni Ferteh Lbbt
Tibyan Tibyan Cevahirl Esdaf Cemal Tefsiri Regaibl Furkan fi Tercmei Garaibil Kur'an Tefsiri Kur'an Kanun-u lh' fi Tercemei Lgatil Kuran Tefasir fi Marifeti Esbabin-Nzuli vet-Tefsir
854
1199 1004 1294 1234 1040 1044 1166 1246
1450 1784 1595 1877 1818 1630 1634 1752 1830 1877
Seyid Mehmed Lbbi Hafz smail Ferruh Ahmed B. Abdullah Gurabzade Bereketzade smail Hakk
Mevahibi Aliyye tercmesi: Mevakib 1294 Asaru'l Mevahib Envar Kur'aniye
244
Srr Paa Giridli
OSMAN KESKOLU
Srr Kur'an, Srr Furkan, Srr nsan, Srr Tenzil, Ahsenl Kasas, Bunlar sre ve yetler tefsiridir. Safvetl Beyan Hlsatl Beyan Hak Dini-Kur'an Dili Kur'an- Kerim'in Trke Meali Alisi ve Tefsiri Fizilalil-Kur'an Tercemesi Kur'an- Kerim Meali ve Tefsiri (Baslyor) Asrn Kur'an Tefsiri
1313
1895
Musa Kzm Mehmed Vehbi Mehmed Hamdi Yazr mer Nashi Bilmen Seyyid Kutub Talt Koyiit ve smail Cerraholu Cell Yldrm
1338 1342 1335
1919 1923 1936
1970 1983 1986
KUR'AN DNN ESASIDIR

Kur'an- Kerim, slmiyetin ana kitabdr. Dinin esasdr. mml-Kitaptr. Peygamberimiz Hazreti Muhammed'e nzil olup ondan tevatren naklolunan nazm celildir. Usul fkhta beyan olduu zere din, ahkm er'iye drt delile dayanr. Hkmler onlardan alnr. Delilsiz hkm yoktur. O drt delil de unlardr: 1-Kitap, 2-Snnet, 3- cma' mmet, 4- Kyas- fukaha. Asl deliller bunlardr. Bunlardan baka, istishab, istihsan, mesalihi mrsele, zaruret; belvayi m gibi fer' deliller de varsa onlara gre verilen hkmler azdr. Drt delili de kitap ve snnete irc ederler. nk kyas, msbit deil, muzhirdir. Yni kyasa behemehal bir maksn aleyh lzmdr. Maksn aleyhteki hkm, aradaki mterek illet dolaysiyle makise de geirilir. Oradaki hkm asln deliliyle sabit olmu olur. Bylelikle kyas dier edillenin iine girer. te kyas msbit deil, muzhirdir, demekle uslcler bunu ifade etmi oluyorlar. cma mmete gelince: cmaa da bir senedi icma' lzmdr. Senedi icma' ya kitap veya snnet olduundan bylece icma' da onlara dayanm olur. Snnet de kitabn erh ve tefsiri mesabesindedir. Bylelikle asl asil Kur'an'dr. "Tibyanen li-klli ey'in, m ferratna fil-kitbi min ey'in" ile tavsif buyurulan kitap odur. Kitab Celil de nazm elfazdan mteekkildir. Lfzn ise vaz' itibariyle, istimal itibariyle, mnasnn zuhuru ve hafas yni mnaya dellet itibariyle ve o mnaya vukuf itibariyle taksimi vardr. Lfz bir mnay ifade iin o mnaya
BEERYETE NELER BAHETT
246
OSMAN KESKOLU
vazolunur, O mnada istimal edilir, istimal olunduu mnaya delleti nasldr, o mnadan ne anlalr, ne kar, ite bunlar usul fkh etrafiyle inceler ve bu eitli itibarlarla Kur'an'n elfaz yle taksim olunur: 1- Vaz' itibariyle: hs, m, mterek ve cem'i mnekker. 2- Mnaya dellet itibariyle: Mana aksa: Zahir, nas, mfesser ve muhkem Mana kapalysa: Hafiy, mkil, mcmel ve mteabih. 3-stimal itibariyle: Hakikat, mecaz, sarih ve kinaye. 4- Mctehidin mnaya vukufu itibariyle: bre, iret, dellet ve iktiz. te bunlar ihata ederek mctehid Kur'an'dan hkm istinbat eyler. slm fkh byle metin esaslara dayanr. ok genitir. Bir ok hukuk esaslar vazetmitir. Delilsiz hkm yoktur. Her hkmn bir sebep ve illeti vardr. Hkm illetle beraber deveran eder. Fkh hkmler yle gelii gzel deildir. Bir usul ve kaideye gredir. Fukaha hkm verirken ne kadar incelikleri gznnde bulundurduklarna bir rnek vermi olmak iin burackta bir misal zikredip geelim: Yrtc kularn art temiz, yrtc hayvanlarn ise temiz deildir. Hepsi yrtc iken neden arada fark yaplyor. Fukaha u ince noktaya gre hkm ayryorlar: Ku gagasiyle su ier. Gaga kemiktir; ona necaset bulamaz, iine ilemez. Gaga necaseti nkil deildir. Hele gagasn tyne veya otlara silince bir ey kalmaz. Hayvan ise dudaiyle ier. Dudak rutubetlidir. Necaseti nkildir. Eer le falan yediyse dudanda necaset vardr. Suya onu sokup su iince su necis olur. Onun iin yrtc hayvanlarn art temiz deildir. te aradaki fark bundandr. Nazm- celil-i Kur'an'dan hkm istinbat iin usul fkha lzum vardr. Tefsirde de mhim yer alr. Gazali ve sair ulema Kur'an'da ahkm yetlerinin 500 olduunu sylerler, bazlar daha az sayar. Kur'an- Kerim btn din esaslar havidir. Onda gemi semav kitaplarn hulsas vardr. Dnyev ve uhrev hayatn kemalini vermek iin gelmitir. nsann beden ve ruh ihtiyalarn tatmin eder. Madd ve mnev ihtiyalarn arasnda tam bir henk yaratp onlar bartrr. O btn nse inmitir. Doru mizan zere halkn mesalihini korur. Saadete ulatrmak iin ne lzmsa onlar bildirir. phesiz ki, bu gayelerin tahakkuku iin bu Kitab Kerim, bir takm dsturlar kuracak, talimat vazedecek, ahkm ter eyliyecektir. Vaad ve vaidlerde bulunacak, iyilik sahiplerine mjdeler verip hayra ynelterek tevik ederken, ktlk sahiplerini de korkutacak ve rktecektir. Ykacak ve kuracak,
KUR'AN-I KERMN MEVZUU
247
sarsacak ve takviye edecektir. Bylece kurmu olduu esaslar sayesinde sliklerini lyk olduklar yksek hikalara ulatracaktr. Kur'an- Aziman, zarriyt, hciyt (ihtiyalar) ve tahsiniyat (kemaliyat) nev'inden olan yaama vastalarna dair bir takm klli ve cz'i kaideler kurmutur. Bu ahkm teri' ederken hedef tuttuu gayeler unlardr: Din, Akl, Can, Mal ve Neslin muhafazas(77) Herhangi bir er'i hkm inceliyecek olursak gayesinin bunlardan birini korumak olduunu grrz. Namaz dini muhafaza iindir. ki yasa akl korumak iindir. Katlin haram olmas can korumak, hrszln haram edilmesi mal muhafaza etmek, zinann haram klnmas nesli hfz iindir. Sonra Kur'an- Kerim'in vazettii terler esasl hat zerinden gider: Adem-i Harec, Taklil-i Teklif, Terde Tedric. Yni glk yapmamak, az teklif, tedricen ahkm vazetmek. Bunlarn uzun boylu izah yeri Tarihi Teri'dir. Burada ksaca iaret ediyoruz. Bir ok naslar dinde glk olmadn beyan eder. "Srtlarndan ar yklerini ve zerlerindeki balar, zincirleri indirip atar." (A'raf Sresi) "Allah kimseye tkatndan fazla teklif etmez. Yarabbi bize bizden evvelkilere yklediin gibi ar yk ykleme. Hem tkat getiremiyeceimiz yk bize ykleme Allahm!" (Bakara Sresi) "Allah size kolaylk diler, size asla glk murad etmez. ''(Bakara Sresi) "Sizin zerinize dinde hi bir zorluk klmamtr." (Hac Sresi) "Allah sizden hafifletmek murad eder. Allah sizin zerinize glk klmak murad etmez" Bu teriat daima kullarn mesalihine hikmet ve maslahatna binaen emir ve nehiy eder. Haram ve hell klar. u yeti kerimelere de bakn: "Sana kendilerine neler hell klndn soruyorlar. De ki: Size tayyibat hell klnmtr." "De ki: Rabbim ikr ve sakl her nevi fevahii, irkinlikleri haram etmitir." "Onlara tayyibat, ho eyleri hell eder, habaisi, murdar eyleri de haram klar." '' De ki: Allahn kullar iin kard ziynetleri, rzkn en temiz ve iyilerini kim haram etti? De ki, bunlar hep dnya hayatnda iman edenler iindir, kyamet gnnde de hassaten onlar iindir." Kur'an- Kerim ite byle din ve dnyev hayatn esaslarn vazeder. Birini, dieri urunda feda etmez. Vazettii u esaslar ne mhimdir:
(77) tbi'nin, Muvfakat'nda bu konu ok gzel ilenmitir.
248
OSMAN KESKOLU
1-Akideleri dalletten kurtarr. 2-Vicdanlara tahakkm kaldrr, 3- Hurafeleri, btl itikatlar temizleyip taklit putlarn ykar, 4-Allah ile kulu arasna bakalarn sokmaz, 5-En mkemmel ibadet ekli verir, 6-nsanlar arasnda tam msavat kurar, hukuku ibad korur, 7-Aradan rk farklarn kaldrarak btn insanln birliini iln eder, 8- Ayt- Kevniyeye, varla bakarak Allahn kudret ve birliini anlatr. 9- Kinattaki nimetlerden insancasna faydalanp daha iyi bir hayat yaama yolu gsterir. 10- nsanlar arasnda fazilet hislerini yayarak insan kmil yaratp meseli a'l verir. Faziletlerle ssl, resiletlerden temiz bir hayrl mmet ile faziletli bir medeniyet vcuda getirir. te Kur'an'n istedii insanlk cemiyeti, insanlk kitlesi byle olacak! Msrl eyh Muhammed Hudar "Tarihi Teri" inde Kur'an'n mevzuunu yle tayin eder: 1- Hukukul Allah: Allah ile kulu arasndaki ibadet, ki bunlar savm ve salt gibi srf beden olur; zekt gibi itima, mal olur; hac gibi itima, beden olur. Bunlara slmn artlar denir. 2- Hukuku ibad ksm ki bunlar da aadaki nevilere ayrlr: a) Dine dvet, b) Aile tekili iin nizamlar, evlenme, boanma, neseb, miras gibi. c) Hayatta lzm olan muamelt, al, veri, icare, d) Cemiyetin nizamn bozanlara verilecek cezalar, ukubat ksm: Hudut, ksas, tazir gibi. Bu salhiyet mahkemelere verilmitir. Msteriklerden Hirschfeld Kur'an' mevzuuna gre drt ksma ayrr: 1-Dini Tebli, . 2-Kssalar, tarih olaylar 3-Vasf ve tasvir, varl dile getirmek, 4- Hkm ve nizam vaz' etmek. Bu en ksa bir taksimdir. Fransz msteriklerinden Jules La Beaume tarafndan "Koran Analyze" adiyle bir eser meydana getirildiini ve ne maksatla yapldn mukaddemede sylemitik. (78)
(78) Bu eser Fransz mstemlekeciliine rehberlik iin kaleme alnmtr. Eser "Tafsili yatil-Kur'anil-Hakim" adiyle Arapaya evrilmitir. Bu tertibin sz tayan yerleri yok deil. Bu tarzda yazlan ilk eser olmas ve bir msterik kaleminden kmas hatalar oaltyor. Biz eserin tertibini gstermi olmak iin tertip fihristini aynen veriyoruz. Eser evvel 18 baba blnmtr: (1- Tarih, 2- Muhammed, 3- Tebli, 4- Beni srail, 5- Tevrat, 6- Hristiyanlar, 7- Mabadet-
249
Kur'an- Kerim ak yetler, kurallar, parlak deliller, sarih hccetler, aydn brhanlar, yksek kurallar, dzgn nizamlar, uygun dsturlar mecmuasdr. O, doru haberler, tesirli kssalar, ibretli vaazlar, mkemmel edeplerle doludur. O, halk slah iin Hlikin bir dsturudur. Yerdekileri hidayet iin gkten gelen nurdur. O nezih duygular, fazilet hisleri kaynadr. O, dnyann suretini, tarihin akn deitirmitir. Bedbaht insanl kurtarm, dnyay yeniden yaratma evirmitir. Kur'an- Kerim, maksat ve gayesi, lfz ve slbu, mna ve muhtevas itibariyle mcizdir.
KUR'AN FAZLET KAYNAIDIR
Tabiiye, 8- Tevhid, 9- Kur'an, 10- Din, 11- Akaid, 12- badet, 13- eriat, 14- tima nizam, 15Ulm ve fnun, 16- Ticaret, 17- Tezhibi ahlk, 18- Necah ve Muvaffakiyet.) Bu 18 babdaki meseleler furu' itibariyle 35O'ye bali olur. Her mevzua ait yetleri bir arada zikreder ve yle sralar: 1-Tarih: Ebabil, ye'cuc ve me'cuc, Zlkarneyn, Rm. 2- Muhmmed Aleyhisselam: Peygamberlii, Peybamberliini te'yid, umumi inzar ve dvet, ahsiyeti, baz fezail ve hasaisi, Hicret, Kurey, Medine, muhacirler. 3- Tebli: Dvet, lisan tebli, Peygamberler, Tevrat'taki Peygamberler, Tevrat'ta mezkr olmayan Peygamberler, uayb, Zlkifl, dris, Hd, Salih, Ad, Tufan, Firavn, Semud, Lokman, smil, akideden dolay takibat, Mesih, kelime, sar ve dilsiz. 4-Beni srail: Klliyat, ahlklar. 5- Tevrat: Klliyt, Harun, Hbil ve Kabil, brahim, Adem, Karun, Davud. lyas, Elyesa', dris, Uzeyir, srail, Eyp, Yunus, Yusuf, Lt, Musa, Nuh, Sleyman. 6- Hristiyanlar: Klliyat, Yahya, Meryem, sa. 7- Mabadt-Tbbiye: Metafizik, ruh veya nefs, kalpler, ftrat veya garize, arzuyi nefs, vicdan, kesb ve ihtiyar, ahs mesuliyet, kaza ve kader, Allahn fazl, uyku. 8- Tevhid: Allahn varl, birlii, Sfat Ztiye ve Ef'aliyesi, Kudreti, Ahiret gn, Allahn emirleri, Allah sevgisi, Allah'a tevekkl, Allah korkusu, Melekler, Cebrail, Mikil, eytanlar, blis, sihir, sihrin zarar, cin, hilkat ve mahlukat, yokluk. 9- Kur'an: Kur'an, nesih, tbir, arihler, emsal, ashab kehif, Kadir gecesi. 10- Din: Din, Takva, mukaddes kitaplar, man, Allahn dostlar, ehli kitap, slmiyet, Mslmanlar, M'minler, mnafklar, kfirler, yalanc kafirler, putlara tapmak, mlhid kafirler, mrteciler, irtidat, nifak, zan, ehitler, mucizeler ve yetler, dini neretmek, lm, dine dvet, taassub, iddet, msamaha, mcadele, frkalar, btl inanlar, hayvanlar. 11- Akaid: Vahiy, zenbi asl, kaza ve kader, hesap gn, cehennem, cennet, azap ve sevabn ebedilii, A'raf, gnah, fitne, ceza, tevbe, istifar, efaat. 12- bdat: Sbgatullah, namaz, zekat ve sadakalar, abdest, yemek ve gdalar, oru, cumartesi, camiler, Mekke, Kbe, Hac, dalmak, kurban kesmek, menasik, Allah sevgisi, papazlar, keiler. 13-eriat: Ksas, afvetmek. 14- tima nizam: Adam, tavai, kadnlar, nikah ve evlenme, talk, dargnlk, zina odalklar, bekarlk, evlatlar, stnineler, oulluk, neseb, kszler, vesayet, himaye, akraba, kle, efendiler ve cariyeler, feraiz (miras), aile, Araplar, milletler, kabileler, stn olmak, ura, irket, halkn sultas, zulm, gizli cemiyetler, suikasdlar, srgn, mlk ve temlik, gmrk, alma ve sslenme, ordu, gaza ve ftuhattan maksat, silaha davet, ehr nurum, sulh, araclk, harp talimat, harplerdeki mucizat, zafer, hezimet, demir, suvari, ganimet mallar, intikam, harp esirleri, klelik, casusluk, haberler ve istihbarat. 15- Ulm ve fnun: lim, heyet ilmi, takvim, gkler, rcum ve ehaplar, hfz shhat, denizcilik, fenler, belgat, airler, ensab, cehalet. 16- Ticaret: Ticaret, senet, akitler, rehin.
250
OSMAN KESKOLU
Gayesi itibariyle mucizdir: nk onun terii ebeddir. Talimat muhkemdir. Hkmleri parlaktr. Edebi stndr. Ahlk tehzib eder. radat btn halka mildir. Hikyeleri ibret vericidir. Hikmeti yerindedir. Fazilet destandr. slbu itibariyle mucizdir: Zira elfazn en tatlsn seer. Terkiplerin en salamn kullanr. En gzel kelimeleri, en mkemmel bir nizamla iler ve en tatl hengi verir. nci dizisi gibi dizilmi szlerdir. Tebihleri en parlaktr. Bozuk ve kaba eyler yoktur. Mna itibariyle mucizdir. nk nefsin mutmain olaca mnalar ondadr. Ruhlar sarar. Kalplere zhd takva doldurur. Gnllere ifa verir. Kur'an yalnz belgat lfziyeden kuvvet almaz. Belgat lfziye tekrarlana tekrarlana eskir. Halbuki Kur'an byle mi? O okunduka tazelenir. Ruhlara iler, ruhlar ona sarlr. Kur'an tkenmez bir fazilet ve ilham, feyz ve mit, kuvvet ve rahmet kaynadr. Her Mslman ona bavurur. Her kalp ona baldr. Dnyada en ok okunan kitap O'dur. Hangi edeb esere bu kadar okunmak erefi nasib olmutur? Etrafnda bunca eser yazlp kendisiyle bu kadar megul olunan baka bir kitap yoktur. Bu da Kur'an'n bir mucizesidir. Ruh bir ilh srdr. Onun kanunlar bambakadr. Ruhu din idare eder. Din, kalp ve ruh iidir. Din uur, ruha kuvvet, kalbe hamaset verir. Kur'an din uuru yaatr. Din uuru, din hissiyat yaatmak, tazelemek ite asl mesele budur. Kur'an- Kerim bunu yapar. nsann Allah ve kinatla olan alkas nedir? Bu alkay Kur'an temin eder, ruh hayat besler, din uuru canlandrr. Mantkla bunlar yapamayz. Mantk ne kalbe hamaset verir, ne de mana hararet. Bu hayat yalnz akl ve mantk
KUR'AN VE RUH TERBYE
17- Ahlk: Hayr, salih ameller, felah ve saadet, zhd, dost ittihaz, dostluk, teavn, ihsan, rfk ve ihsan, sadaka ve ihsan, iffet, hsni slk, merhamet, insanlarn arasn slah ve bartrmak, uyuma, niza, nefsini tutmak, borlanmak, afif olma, emaneti demek, en ve gler yzl olmak, doruluk ve istikamet, dman, hakkaniyet, dmandan saknmak, selameti kalb ve iyi niyet, kardelik, fazilet ve afv, ziyafet, tazarru ve huu, adil, afv ve gufran, adaletle hkm, tart ve lde drstlk, tevazu, itaat, bar ruhu, nas afv, fukara ve mesakin, sebat, istikamet, nezafet, temizlik, kr, slam ve iz'an, yemin ve and, birleme ve anlama, huu', ehadet, hak, fazilet, adaklar, yolcular, kt ahlk, musibet, tecavz, kurulmak, cimrilik, bhtan, gazab, temenni, boboazlk, ktlk, inad, ifsad, alay etmek, para yedirmek (rvet), diergamlk, hodgamlk, hased, israf, aldatmak, bo laflar, buuz etmek, insan ldrmek, fahielik, kfran nimet, azgnlk, zulm, sarholuk, kibirlenme, kskanlk, kumar, ham fikir, korkaklk, kstahlk, habis, gybet, yalan, maskaralk, kibir, riya, hiyanet, kendini beenmek, husumet, israf, fuhu, alay, hiyle, pis laflar, kt lakapla atmak, gulamparalk, zan, intihar, gadir, fevahi, faiz, gurur, intikam, arap, bailik ve isyan, hrszlk, hayat dnya, ihtiyarlk, zenginlik, hikmet, kalp, temenni, niyet, ehvet, izzet. 18- Necah: Muvaffakiyet, beklenmedik i karmak, amel, phe ve ek, denemek, Allahn imdad." Selme Efendi Muhammed de "Tertib-i Nususu Ayyez-Zikril Hakim" nvanl eserinde Kur'an- Kerim yetlerini mevzulara gre tertib etmitir. Kitap (H. 134 l)'de baslmtr.
251
deildir. Hayat uurdur, tahassstr, kalp ve ruhtur, heyecan ve mittir. Ruh terbiye sayesinde ancak insanlar arasnda sevgi ve sayg esaslar kk salarak cemiyete saadet salanr. Cemaatlerin birbirine efkat ve merhamet, ltuf ve inayet, ihsan ve tfet hisleriyle balanmas, yardmlamas, din terbiye ile kaimdir. Yardm ve iyilik, fazilet ve eref hislerini o besler. nsanln, msavat ve hrriyetin mnas o zaman anlalr. Eer bunlar yoksa i anaridir. nsan, hayvan derekesine der. Hatt daha beter olur. Gerek insan yalnz et ve kemik deildir. Hayat yalnz maddeden ibaret olamaz. Heyeti itimaiyeyi birbirine balayan ruhtur. Ruh balardr. Fazilet hisleridir. tima teekkller bu temel zerine kurulur. Bu ahlk balar, ruh tesand yoksa beeriyet bir madde kitle7 sidir. Bu maddeden let olur. Fakat insan olmaz; din uur olmaynca d var, i yok, kabuk var z yok demektir. Byle bir cemiyette ruhlara kasvet ker. nsanlk lr. Hayatn tad ve mnas kalmaz, hayat ekmek ve kemik kavgasna dner. Halbuki Kur'an bize en kmil ve mkemmel insan tasvir ederek rnek vermektedir. Hangi edebiyat eseri, hangi ahlk kitab byle bir kmil insan tasviri yapmtr? Kur'an'da Allahn tasvir ettii gibi kmil bir insan olmak en yce gayedir. yle bir insan ite meleklerden muazzezdir. Allahn vd kullar onlar gibi olanlar veya olmaya alanlardr. "Velekad Kerramna Beni Ademe" ( ) Adem olu mahlkatn ereflisidir. nsan hayvan gibi yaamaz. Yiyip imesi, giyip kuanmas bambakadr. Hayvan cemiyetlerinden, insan cemiyeti kat kat stndr. nsan en mtekmil bir cemiyet hayat yaar. "Mahlkatn bir oundan onu fzl kldk" srr budur. Bu faziletler din hissiyle kaimdir. nsana eref, keramet veren dindir, din duygusudur. Yoksa din bu duygular ldrmez. Takva: zl, meskenet, zhd, tezelll, mnalarna sonradan alnmtr. Asl Kur'an'da byle ey yoktur. Kur'an, izzet ve erefle, keramet ve faziletle kmil insan ister. Zelil ve perian insan deil. Acaba Kur'an'n tasvir ettii o kmil insan cemiyet ne zaman kazanacak? Kur'an'n kurduu msavat ruhu ne zaman tahakkuk edecek? Kur'an: "Allah indinde sizin en erefliniz, en ziyade mttaki olannzdr." diyor. Hira Da'nda ilk nzulnden bugne kadar btn tarih boyunca Kur'an'n sesi daima ykseklerde dalgalanmtr. Yksek olarak da kalacaktr. Onu hi bir ses boamaz. Milyonlarca ve milyarlarca insan bu sesin tatl hengiyle c ve hura gelmitir. Bar yank klar, gz yal sadklar bu sesin karsnda mebhut olmulardr. Ruhlara man, manlara iykan, kalplere itmi'nan veren bu ses kinat sarmtr. Varln her zerresinde onun hengi duyulur. Gklerin mavi kubbesinde o nlar. Bu ses susturulamaz. nk Hakkn sesidir. Onun mkesi vicdanlardr. Hayatn akna bir bak. Kur'an sesi de hayat gibidir. Hayat bir musik sesi
KURANIN SES
252
OSMAN KESKOLU
gibi tatl henkleriyle, zevkli titreyileriyle dalgalana dalgalana nasl akp giderse, ykselip uarken de bizim ruhlarmza kanat olan Kur'an sesidir. Bu ses Levhi Mahfuzdan indii zaman yer titremi, dalar sarslmt. Onu ancak ruhlar tar ve onlar duyar. Bu ses ezelden ebede doru akp giden hilkatn sesidir. lnihaye devam edecektir. Ruhlara heyecan verecektir. Ruhlar onsuz ruh bulamaz. Hayatn manas kalmaz.(79) Kur'an'dan uzaklalmaz. O bizi brakmaz. Biz ondan ayrlamayz. O varlmzdan bir paradr, bizden kopamaz. Felsefe, madd varlk onun yerini tutamaz. Kur'an sadas her sesin stndedir. Kur'an- Kerim'in nasl bir yksek ahlk verip faziletli bir cemiyet meydana getirdiini biliyoruz. Kur'an- Kerim'in yksek ahlkl, kmil insan nasl tasvir ettiini gstermek iin Kur'an'n sresinden nurlu sahife ayorum, te Kur'n'n istedii ve tasvir ettii kmil insan budur:
KUR'AN'IN TASVR ETT KML NSAN
sra Sresinden: 22- Allah'la beraber bir Tanr edinme, yoksa yerilmi ve itilip yalnz bana braklm olursun. 23- Rabbin yalnz kendisine kulluk etmenizi, anaya babaya iyilikte bulunmay buyurmutur. Onlardan biri veya her ikisi kocayarak ihtiyarlk halinde senin yannda bulunurlarsa, sakn onlara "F" bile demeyesin, onlar asla azarlamayasn. Onlara dima tatl sz syleyesin. 24- Onlara merhametinden tevzu kanatlarn indir (Alak gnll ol) ve: "Yarab, onlar beni kkken nasl efkatle bytp yetidirdilerse, Sen de onlara yle merhametli ol, de." 25- Rabbiniz iinizde olan en iyi bilendir. Eer siz; iyi kiiler olursanz, bilin ki, o gnahlardan dnp tevbe edenleri balar. 26- Yaknlara, dme, yolda kalm gariplere hakkn ver, elindekini israfla sap savurma.
(79) 1952'de stanbul'dan Amerika'ya iki gen Trk kz kamt. Bunlar hayatn ba dndrc grltlerine, kadnlarn tamah ettikleri ihtiam ve servete aldanm olabilirler. Onlar srkleyen ne olursa olsun, bunlarn hi biri gen kzlarn ruhunu tatmin etmiyordu. Pasaportsuz olduklar iin onlar bir katolik manastrna kapamlard. 17 yanda olan ailesine gzyalaryla yazd mektubunda: "Bana bir Kur'an gnder, nk Kur'an'm kaybettim!" diye yalvaryordu. Gecesi gndznden farksz olan bir medeniyet diyarndan gen Trk kz byle haykryordu. Denizler ar bir lkeden ykselen bu ses ok dndrcdr. Bu sesin mul ve manasn anlayabilmek gerektir. Maddi refah hayatn boluunu dolduramaz, hayat yalnz madde deildir. Ana baba ocandan, vatan kucandan uzakta kalan gen kzn krpe ruhu aile hasreti, vatan tahassr ile kavrulurken ruhunun tesellisini bu satrlarn dileinde buluyor: "Bana bir Kur'an gnder, nk Kur'an'm kaybettim!"
253
27- nki israf edenler, eytanlarn kardei olurlar. eytan ise, Rabbine kar pek nankrdr. 28- Rabbinden umduunun bir rahmeti elde etmek isterken, hak sahiplerinden yzevirecek olursan, onlara hi deilse, tatl sz syle. 29- Elini boynuna balam gibi yapp cimri kesilme, bsbtn de ap tutumsuz olma. Yoksa piman olur, akta kalrsn. 30- Senin Rabbin diledii kimsenin rzkn geniletir, dilediini de ksar. O kullarn gren ve haberdar olandr. 31- Yoksulluk korkusiyle ocuklarnz ldrmeyin. Biz onlara da, size de rzk veririz. Onlar ldrmek phesiz ki, pek byk gnahtr. 32- Sakn zinaya yaklap rza gemeyin, zira bu ok irkindir, kt bir yoldur. 33- Allah'n haram kld cana, haksz yere sakn kymayn. Haksz yere ldrlenin velisine bir yetki tannmtr. Artk o da ldrmekte ar gitmesin. Zira kendisi, ne de olsa yardm grmtr. 34- Yetimin malna, erginlik ana yetiinceye kadar, en gzel eklin dnda asla yaklamayn. Ahdi yerine getirin, zira verilen szden sorumlusunuzdur. 35- ldnz zaman tam ln ve doru teraziyle tartn. Byle yapmak daha hayrldr ve sonu daha iyidir. 36- Bilmediin bir eyin peine dp ardnca gitme. nki kulak, gz ve kalb, bunlarn hepsi ondan sorumludur. 37- Yeryznde bbrlenerek yrme. nki sen yeri yaramazsn, uzanan yksek dalara da eriemezsin. 38- Rabbin katnda bunlarn hepsi istenmeyen kt eylerdir. 39- te bunlar, Rabbinin sana vahyettii hikmetlerdendir. Sakn Allah'dan baka Tanr edinme, yoksa yerinerek, kovulup itilerek cehenneme atlrsn. Furkan Sresi'nden: 61- Gkte burlar var eden, orada k saan gne ve aydnlatan bir ay meydana getiren Allah yceler ycesidir. 62- bret almak veya kr etmek dileyenler iin gece ile gndz birbiri ardnca getiren O'dur. 63- Rahman olan Allah'n yle kullar vardr ki, yeryznde tevzuyla yrrler, (kendini bilmez) cahil takm onlara lf atp taklnca onlara (selmetle...) deyip geerler. 64- Onlar gecelerini Rablar iin kyama durarak ve secdeye vararak geirirler. 65- Onlar: "Rabbimiz, cehennem azabn zerimizden sav, zira onun azab srekli olup geici bir ey deildir," derler. 66- Oras ne kt bir yer, ne kt bir konaktr.
254
OSMAN KESKOLU
67- Onlar sarfedip harcadklar zaman ne israf ederler, ne de cimrilik yaparlar. kisi aras orta bir yol tutarlar. 68- Onlar, Allah ile beraber baka bir Tanr tutup da O'na yalvarmazlar. Allah'n haram kld cana haksz yere kymazlar, zina yapp rza gemezler, bunlar yapan gnaha girmi olur, 69- Kyamet gn azab ise kat kat olur, orada aalk iinde temelli kalr. 70- Ancak tevbe eden, inanp iyi iler yapanlarn ktlklerini Allah iyiliklere evirir. Allah ok balayandr ve ok merhamet sahibidir. 71- Kim tevbe edip iyi davran gsterir, o tevbesi kabul edilmi olarak Allah'a dner. 72- Onlar ki, yalan yere hidlik etmezler, bo bir eye rastladklar zaman, ondan yzcevirip vakarla geerler. 73- Kendilerine Rablarnn yetleri hatrlatldnda, onlara kar sar ve kr davranmazlar, 74- Onlar: "Rabbimiz, bize elerimizden ve ocuklarmzdan gzmzn aydnl olacak insanlar ihsan et ve bizi Allah'a kar gelmekten saknan takva sahiplerine nder kl. "derler. 75- te onlar, sabr etmelerine karlk, cennetin en yksek dereceleriyle mkfatlanrlar, orada esenlik ve dirlik dilekleriyle karlanrlar. 76- Onlar orada ebedi kalacaklardr, oras ne gzel bir konak ve ne gzel bir makamdr. Lokman Sresinden: 12- Biz Lokman'a: Allah'a kret diye hikmet verdik. kr eden kendisi iin kretmi olur. Nankrlk eden de bilsin ki, Allah mstanidir, her trl vgye lyktr. 13- Lokman oluna d vererek dedi ki: "Yavrucuum, Allah'a sakn ortak koma. Dorusu irk ok byk gnahtr." 14- Biz insana, ana ve babasna kar iyi davranmasn tavsiye ettik. Anas onu zaaftan zaafa derek skntlar iinde tad. Stten kesilmesi bile iki yl iinde olur. nce Bana, sonra da ana va babana kret, dn yine Banadr. 15- Eer bilmediin bir eyi kr krne Bana ortak koman iin urap seni zorlarlarsa, onlara itaat etme, kendileriyle dnyada iyi gein, fakat kendin Bana ynelen kimsenin yolunu tut, sonunda dnnz Banadr. O zaman yaptklarnz size bir bir haber veririm. 16- (Lokman devamla dedi ki): "Ey yavrum, ilediin ey bir hardal danesi arlnca olsa da, bir kayann iinde veya gklerde veyahud yerin derinliklerinde bulunsa, Allah onu getirip meydana kor. Dorusu Allah ok ltufkrdr, her eyden haberdardr.'' 11- "Yavrum, namaz kl, uygun olan buyurup ktl nle! Bana
255
gelene sabret. Dorusu bunlar, gerekten azmedilmeye, baarlmaya deer ilerdir. '' 18- "nsanlar kmseyip yzevirme, yeryznde bbrlenerek almla yrme. nki Allah, kendini beenmi vnen kimseyi hi sevmez." 19- ''Yrrken itidalle yr, konuurken sesini alalt, iyi bil ki, seslerin en irkini merkeb sesidir." 20- Baksanza, Allah'n gklerde olanlar da, yerde olanlar da sizin buyruunuza verdiini, zhir ve btn -ak ve gizli nimetlerini size bol bol ihsan ettiini grmez misiniz? Yine de insanlar iinde, hi bir bilgisi ve rehberi olmadan, aydnlatc bir kitab yokken Allah hakknda tartanlar var. 21- Onlara: ''Allah'n indirdiine uyun!" denildii zaman: "Biz, babalarmzn zerinde bulunduumuz (onlarn gittii) yola uyarz, "derler. Ya eytan onlar alevli atein azabna aryor idiyse? (Yine mi uyacaklar?) 22- Kim gzel davranarak kendini Allah'a verip O'na teslim olursa, gerekten en salam kulpa yapyor demektir, sonunda btn iler Allah'a dner. Kur'an'mz fazilete ite byle davet eder, insann deerini anlatr. Kur'an--Kerim, insann, mahluktn en ereflisi olduunu beyan etmi, onun onurunu kracak, insan kalbini incitecek davranlar yasaklamtr. nsann izzeti nefsi, haysiyeti her eyden stn tutulmutur. Ahlk- Fzle ad verilen gzel ahlk ve huylar saylrken bunlar ok gzel dile getirilmitir. nsanlar servete birbirinden farkldr. htiya iinde olanlar gzetmek, muhta olan yoksullara yardm etmek, din bir bortur. Ancak bunu yoksulu incitmeden yapmak, onun kalbini krmamakta ayr bir bortur. Hele dilenmeye tenezzl etmeyen, bakalarna avu amay onur krc bulan yoksullar da vardr. te slm bunlar anlatrken bakn ne diyor: "Sadakalarnz u fakirlere verin: Onlar ki, Allah yolunda kapanp kalmlardr, yeryznde gezip dolamya gleri yok. Bilmeyen kimse, onurlarn koruduklarndan isteyemedikleri iin, onlar zengin sanr. Sen onlar yzlerinden, simalarndan tanrsn. Onlar yzszlk edip insanlardan bir ey isteyemezler. Yaptnz hayr, sarfettiinizi Allah bilir. " (Bakara: 273) Dier bir srede infak, bakalarn gzetmek, muhtalara vermek yle beyan olunmaktadr: "Onlar, yoksula, yetime ve esire seve seve yemek yedirirler. "Biz size ancak Allah rzas iin yediriyoruz ve sizden bir karlk ve teekkr bile beklemeyiz, derler. " (Dehr: 8-9) Karlnda bir teekkr bile beklemeden vermek, bu ne yce bir duygudur. "Kavl-i ma'rf, tatl bir sz ve balama, baa kaklarak verilen sadakadan ok daha hayrldr. "(Bakara: 263) "Baa kakarak ve eza ederek sadakalarnz iptl etmeyin" (Bakara: 264).
256
OSMAN KESKOLU
te Kur'an- Kerim yoksullar gzetme, yardm etme konusunda da byle yce usller getirmi, yufka kalpleri incitmeden ho etme yolunu gstermitir. Kur'an- Kerim, m'minlerin vasflar ve dularn ok veciz bir surette beyan eder. Onlarn Allah'a ballklar, teslim olup her eyi O'ndan diledikleri, bir ok yetlerde zikrolunur. Bunlar dier kitaplardakilere benzemez, samimiyet ve tam teslimiyet doludur. Bazlarnn mellerini beraber okuyalm: "Allah kimseye gcnn stnde bir ey teklif etmez, herkesin kazand iyilik kendine, ktlk de kendinedir. Onlar; Rabbimiz, unutur veya yanlrsak bizi sorumlu tutma, Rabbimiz, bize, bizden ncekilere yklediin gibi, ar yk ykleme. Takat getiremiyeceimiz yk bize ykleme, Allah'm. Bizi affet, bizi bala, bize ac. Sen bizim Mevlmzsn. Kfirler toplumuna kar bize yardm
et." (Bakara: 286)
"Onlar ki, Rabbimiz biz inandk derler, bizim gnahmz bala, bizi Cehennem azabndan koru. Onlar sabr ederler, dorudurlar, boyun eip niyaz ederler, Allah iin harcarlar, seher vakti istifar ederler." (Ali mran: 16-17) "Onlar ki, ayaktayken, otururken, yanlar zereyken Allah' anarlar, gklerin ve yerin yaratln dnrler ve Rabbimiz, derler, bunu Sen bo yere yaratmadn. Sen ne ycesin. Bizi ate azabndan koru. Rabbimiz! Sen bir kiiyi atee sokarsan, onu perian edersin, zalimlerin asla yardmcs yoktur. Rabbimiz! biz: Rabbinize inann diye imana davet eden bir daveti iittik ve hemen iman ettik. Rabbimiz, bizim gnahmz bala, ktlklerimizi rt, iyilerle beraber canmz al. Rabbimiz, bize ve peygamberlerine va'dettiklerini ver, kyamet gn bizi yzst brakma. Zira Sen va'dinden asla caymazsn." (Ali-mran: 191-194) "Tevbe edenler, ibadet edenler, hamdedenler, seyahat edenler, rk' ve secde ederler, iyilii emredip ktlkten men ederler ve Allah'n yasak snrlarn koruyanlar var ya, o m'minleri sen mjdele. " (Tevbe: 112) "Rabbim, beni ve soyumu namazn klanlardan eyle, Rabbimiz, duamz kabul et. Rabbimiz, hesabn grlecei o gnde: beni, anam, babam ve btn m'minleri bala." "Bizim yetlerimize o kimseler inanr ki, onlar kendilerine, hatrlatld zaman, hemen secdeye kapanrlar, Rabblerini hamd ile tebih ederler ve asla byklk taslamazlar. Onlarn yanlar yataklardan uzak kalr, korku ve mid iinde Rabblerine dua ederler. Kendilerine verdiimiz rzktan hayra harcarlar. Yaptklarna karlk olarak onlar iin gzler aydnl niteliinde, nice nimetler sakladmz kimse bilemez. Hi inanan kimse, fsk olan gibi olur mu, elbette bir olamaz." (Secde: 15-18) "Rabbimiz Allah'tr, deyip sonra da dosdoru olanlarn zerine melekler iner ve: Korkmayn, zlmeyin, size va'dolunan Cennet'in mjdesini aln, derler. Biz dnya hayatnda da, hirette de sizin dostlarnzz, orada size canlarnzn ektii her ey var, orada istediiniz her ey mevcut. Btn bunlar size,
257
balayan ve esirgeyen Allah'tan bir ltuf ve ihsandr. Allah'a davet eden, iyi ii yapan ve: Ben, mslmanlardanm diyenden daha gzel szl kim olabilir? yilik ve ktlk bir olamaz. Sen ktl en iyi olanla sav, o zaman bakarsn ki, seninle arasnda dmanlk olan kimse, yakn bir dost oluvermi. Buna ancak sabredenler eriebilir ve bu ancak byk nasip sahibi olup o hazz tadan kimselere vergidir. " (Fussilet: 30-35) yilikle ktln asla bir olmad ve hele ktl iyilikle savmann iyi neticelerinin bu yolda beyan ne gzel bir fazilet dersidir. Bunu ancak imandan nasibini alp stn bir hazza erenler yapabilirler ve onlar Allah'n en bahtiyar kullar saylrlar. te Kur'an- Kerim'in insanla rettikleri fazilet dersleri hep byle yce eylerdir. Kur'an- Kerim, Kitap ehli olan Yahudi ve Hristiyanlara arda bulunup onlar Allah'tan bakasna tapmamak hususunda bir kelime etrafnda birlemeye davet etti. Fakat buna pek az kulak verdi, dierleri inatlarnda devam ettiler. Halbuki, ellerindeki Tevrat ve ncil'de son Peygamberin vasflar bildirilmiti, onlar O'nu tanyorlard. O'na uyanlar A'raf sresi yle anlatr: "Onlar ki, yanlarndaki Tevrat'ta ve ncil'de vasflar yazl bulduklar Resule, O mmi peygambere uyarlar. O peygamber onlara iyilii, gzel ve iyi eyleri emreder, kendilerini ktlkten meneder. Onlara gzel ve temiz eyleri hell klar, irkin ve murdar eyleri haram eder. zerlerindeki ar ykleri, zincir ve balar kaldrp atar. Onlar ki, O'na inandlar, O'nu destekleyip sayg gsterdiler, O'na yardm ettiler, O'na ve O'na indirilen Nura uydular, ite kurtulua erenler bunlardr."(A'rf:157) Kur'an- Kerim'in nazm celili yle bir yksek fesahat ve belgat haizdir ki, onun hengi beyan karsnda herkes secdeye varp "Bu Kitap Allah'n indirdii bir Kitaptr" diye itiraf eder. O engin bir icazdr. Tam mnasiyle mucizdir. Fikir ve henklerin har neir olduu bir engindir. Beeri salha gtrp refaha kavuturmak bakmndan Kur'an'n beyanat, eski hkemann ifadelerinden ok daha yksektir. Kur'an mahlkun Hlikna kar vazifelerini yle tanzim eder ki, ruhu ve kalbi tamamiyle tatmin eyler. Beerin madd ve mnevi, ruhan ve cisman ihtiyalarna cevap verir. Akl ve dima tatmin eder. Kalplere man, ruhlara iykan verir. Dimalara ktr, akllara rehberdir. Kur'an'n slbu edebiyatlara edep kayna, lisanclara kelime hazinesidir. Haiz olduu itima ve hukuk esaslar, ahlk kaideler, adl nizamlar pek yksektir. ark ve garbn en gzide dimalar ondan nur alyor, en yksek kafalar onunla megul oluyor, elfazn tefsir ediyorlar, mnasn izah eyliyorlar. Muharrirler onun yetleriyle szlerini sslyorlar. Dnyada hi bir kitap etrafnda bu kadar eser yazlmam, hi bir kitapla bu kadar megul olunmamtr. Kur'an'n grd hrmet ve takdis, baka hi bir kitaba nasip olmamtr.
KURANDAK YKSEK NEZAHET
258
OSMAN KESKOLU
Kur'an- Kerim gkten inen vahiy seslerinin en gzeli olup insanlara da her eyin en gzel ve mkemmelini vermitir. En temiz ve iyisini semitir. Her emri hak, her buyruu aktr. Teslis akidesi gibi glgeli eyler yoktur. slamiyette mukaddes sular, arab takdis etmeler, ayan teberrk eya, azizler ve putlar, itiraf znb, rl plak suya sokup vaftizler, aforozlar yoktur. Allah cennetin anahtarlarn kimseye teslim etmemitir. Kur'an'daki kssalarda ve hikyelerde son derece nezahet vardr. Kaba saba eyler yoktur. Batan baa edeb ve kemaldir. Mstehcen kelimeler yoktur. Tevrat ve ncil'de ise edebe mugayir ve ahlaka zd szler vardr. Hazreti Lt'un kzlariyle olan hikyesi nedir? Hele Sleyman'n o "Uniyetl-Egni" si nedir? O gibi mstehcen kelimeleri havi edeb eserlerin nerine bugn bile mevzuat msaade etmez! Kur'an'da ise edeb ve terbiyeye muhalif tek bir ey gsterilemez. Alenen sylenmesi nezaketsizlik saylan eyleri mecaz ve kinaye yoliyle anlatr. Hazreti uayb'n kzlarndan bahsederken kullanlan u slba bakn: "Bir tanesi utana utana yryerek geldi de seni babam aryor dedi.'' Hicap ve hay, namus ve iffet mmessili bir yry. Burada gsterilen edeb ve nezahete bak. Kibarla ve nezakete bak. Bir gen kzn en byk ziyneti olan mahcup tavr, utangalk halidir. "Utanarak mahcup bir yryle geldi." Bu kelimenin ifade ettii mna pek derindir. Kur'an'n mucizesi hep byledir. Bir yabancya sz sylerken utancndan renkten renge giren bir masum kz hli. te edebi kemal buna derler. Kemali edep te budur. Kur'an'da byle eyler var. Kur'an byle ders veriyor. En gzel fikirleri, en yksek bir henkle anlatr. Ruhlar sarar ve sarsar. En kat kalpleri fetheder. Kin ve nefret kusanlar birbirine sndrr ve kaynatrr. Hakka boyun emeye mecbur eder. Yedi Ask sahiplerinden, fesahat ve belgat meydannn yiitlerinden olan ir Lebid, Kur'an'n belgat ve fesahat karsnda susmu, iirden vazgemi, "Bu Allah Kelmdr" diyerek Mslman olmutur. mrl-Kays'n kz kardei de aabeyinin asksn kendisi eliyle indirmitir. Kur'an'n belgat yle yksektir. Kur'an koca bir irk dnyasna kar Allahn birliini iln etmitir ve 23 sene gibi etin bir mcadele ile bu yce hakikati kabul ettirmi, btn dnyaya yaymtr. Akl, mantk, felsefe bundan bakasn m sylyor? Allahn birlii hususunda Kur'an'a kim kar gelebilir? Kur'an her eyin en gzelini, btn faziletleri emretmitir. Allaha teslimiyet, doru drst hareket, temiz ahlk, insaf, merhamet, kszlere, kimsesizlere efkat, kadnlara hrmet tavsiye eder. Kadna lyk olduu mevkii vermitir. Ona bir ok haklar bahetmitir. Kur'an samimiyet ve hakkaniyet kitabdr. e akan scak bir ifade ile hitap eder. O deta ruhtur. Ruhtan kopmu bir nurdur.
259
O Ruhu Emin vastasiyle gelen bir vahiy olduu iin ruha akar. Ruhlar cezbeder. Meftun klar. Necainin papazlar onu dinledikleri zaman alamlar, gzlerinden yalar boanmtr. Kur'an'n getirdii itima nizam ok yksektir. Cemiyeti kemiren her ktl menetmitir. Zina, fuhu, sarholuk, katil, yalan, iftira, zulm, gadir, israf, hrs, hiyanet, gybet, zem, vesaire gibi kt eyleri yasak etmi, haram klmtr. Kur'an'n yasak ettii eylerin iinden bir tanesinin olsun iyi olduunu kim iddia edebilecek? Var diyenler gstersinler. Fikirler ne kadar inkiaf ederse etsin, Kur'an daima onlarn stnde kalacaktr. O, beerin saadet rehberidir. Kur'an daima terakkiye sevkeder. "Babamzdan byle grdk!" diyerek eskiliklerden, ktlklerden ayrlmayanlar ayplar. Kr krne taklidin iddetle aleyhindedir. O uyuturucu bir kitap deildir. yle olsayd Afrika sahillerinden Endls'e koan atlarn nal sesleri gelmez, mzraklarnn ucu parlayan ordular Asya ortalarnda nra atamazlar, Avrupa'nn ilerine Tuna boylarndan atlarnn yeleleri savrularak kouan aknclarn atlar oralarda kineyemezdi. Mslmanlar, Kur'an'n mnasndan ziyde elfazna ehemmiyet vermee baladktan sonra bu hle dtler. Ruhu ve z ihmal ettiler. Kur'an hi bir zaman ilim ve fenne aykr bir vaziyet almaz. Onun taalimi, kavanini tabiiyeye uygundur. Fenni hakikatlar inkr etmez. O bir mucizei akliyedir. Akla kar gelen hi bir yeri yoktur. Daima akl er. "Akll olanlar bunu anlar" der. Eski Peygamberlerde olduu gibi harikulde ahvalile insanlar artmaz. Akl ve fikir ile ftrat dairesinde tabi kanunlar iinde yrr. Kur'an mnev bir mucizedir, Peygamberin mucizesi Kur'an'dr. Mriklerin harikuldelikler istemelerine: "Sphane Rabbi hel knt ill beeran Reslen" diye cevap veriyor. mam Busyr'nin "Kasidei Br'e" sindeki bir sz ok mnaldr ve dikkate deer:(8O)
(80) mam Busyr'nin kasidesi, "Kasidei Brde" diye hret bulmusa da o "Kasidei Brde" -deil, "Kasidei Br'e" dir. "Emin tezekkri cirann bizi selemi Mezecte dem'an cer min mukletin bidemi. '' diye balar ve 162 beyt tutar. Trke muhtelif tercme ve erhleri vardr. "Kasidei Brde" ise Hazreti Peygamberden af istemek zere air Kab Bini Zheyr'in Huzuru Risalette okuduu kasidedir: "Bnet Sudu ve kalbil-yevme mekbl Mteyemmn israh lem ykde mekbl. '* diye balar. Bunun da tercme ve erhleri vardr. Nedense bu iki kasidenin isimlerini birbirine kartryorlar.
260
OSMAN KESKOLU
''Bizi pheye drecek eylerle imtihana ekmemitir, bize acmtr." Kur'an- Kerim'in insanla bahetmi olduu yce hakikatlardan bir ksm da uhuvvet, msavat, hrriyet, adalet prensipleri gibi Avrupa'nn Fransz Byk htillinden sonra tannmaa balad, bir ok insanlarn ise maalesef hl vcudundan bile haberdar olamadklar yksek kymetlerdir. slmiyet eski alarn karanlk ve kark devirlerinde msavat prensibini ok esasl olarak kurmutur. Mrikler bu dine niin kar durmulard? Ne putlarna acdklarndan, ne de atalarnn dinine sadakatlarndan deil. Yeni dinin getirmi olduu msavat hazmedemiyorlard. Ellerinden imtiyazlarnn gitmesinden korkuyorlard. nk slmiyette tam msavat vardr. Bir kle ile bir hkmdar arasnda fark yoktur. Hukkan bir obandan fark yoktur bir ehinhn. Bill Habei, Peygamberin mezzinidir, kle olu sme ordu kumandanyd. Irk ve renk farklarn da kknden skp atar. "Ey insanlar, sizi bir erkekle bir diiden yarattk. Sizi birbirinizi tanyasnz diye kabilelere, sllelere ayrdk, Allah nezdinde en erefliniz en muttaki olannzdr." nsanlk renk ve rkla llmez. Takva ve fazilet ile llr. eref budur.(81) Mrikler ite bu msavat ekemiyerek hased ve asabiyet hislerine malp olarak bu dine kar gelmilerdi. Beyhak'nin rivayetine gre: Ebu Cehl asabiyet ve hased diyesiyle, "Gkten vahiy gelen Peygamberi ekemediinden inanmayz," demiti. Tuleyha da Mseylime'ye: "Ben ehadet ederim ki sen bir yalancsn, Muhammed sadktr. Fakat Rabbinin yalancs, bize Mudarn sadkndan daha sevgilidir." demiti. Tavaf esnasnda eteine bastndan dolay bir Mslmana tokat atan kodaman, Halife mer tarafndan msavi muameleye tbi tutulduundan bunu hazmedemiyerek soluu hudut dnda almt. slmiyet ite byle tam bir msavat kurmu ve onu tatbik de etmitir. Bugn hl demokrasinin yata ve alemdar olan Amerikada renk mcadelesi yaplyor. Baz hususlarda msavata riayet olunamyor. slamiyet ise renk ve rk farkn 14 asr evvel kknden kazmt. u mbarek sese kulak tutun: Tarih byle bir ses duymu, insanln kulana byle kuds bir ses alnm mdr? "De ki, ey ehli kitap, geliniz, aramzda birleeceimiz bir kelimeye! O da: Allahtan bakasna kulluk etmemek, ona hi bir erik komamak, Allahtan gayr iimizden bazlarn Tanr edinmemektir. ayet onlar yz evirirlerse deyiniz ki, ahit olun, biz Mslmanz." (Ali mran: 64)
(81) "Arabn, Arap olmayana, Arap olmayann da Arab'a bir stnl yoktur. iledir.'' Hadis-i erif stnlk takva
261
Kur'an sair dinler erbabna hrriyet vermitir. O karanlk devirlerde hrriyet esasn kurmutur, "L ikrahe fid-din: Dinde zorlama yoktur." "trukhm ve ma yedinun, lehm mlen ve aleyhim ma aleyna" dsturdur. slm lkesinde yaayan dier din erbabna ehli zimmet adn verir. Onlar himayeden ciz kalnca cizye bile almay hell grmez. "slmn Uyan'' (82) eserinde A.Metz der ki:
"Orta alarda slam lkelerini Hristiyan Avrupa'dan ayran cihet udur: slm lkelerinde slmiyetin gayri dier dinlere kanan bir ok kimseler yaarken Avrupa'da byle deildi. slm lkelerinde kiliseler, manastrlar, havralar hkmetin sultasndan harimi gibi durdular; sanki memleketin bir paras deilmiler gibi devam ettiler. Bu hususta kendilerine verilen ahidlere, imtiyaz ve haklara dayandlar. Yahudiler ve Hristiyanlar; Mslmanlarn yanbanda yaadlar. Bylelikle Avrupa'nn Orta alarda tanmad msamahakr bir muhit meydana geldi. Yahudiler ve Hristiyanlar kendi dinlerine inanmakta hrdler. Ancak Mslman olduktan sonra tekrar irtidad ederlerse o zaman lm cezasna arptrlr. Halbuki Bizans memleketinde Mslman olan bir kimsenin cezas ise ldrlmekti."
Emile Dermenghem "Hayat Muhammed" nam eserinde Mslmanlarla Hristiyanlar arasndaki mnaferete Hristiyanlarn sebep olduunu syler. Endls'te Hristiyanlar, Mslmanlar kltan geirdiler. Devletin tanzim ettii bir katlim slm lkelerinde olmamtr. Halkn galeyan baka. Hi bir Mslman, Hristiyan Peygamberini tahkir etmez. Fakat Hristiyanlar boyuna Mslmanlarn Peygamberine dil uzatrlar. Her Mslman, her Peygamberi hrmetle anar. Musa ve sa isimlerini annca "Aleyhisselm" diyerek salt ve selm gnderir. Bunu baka hangi din erbab yapar? Mslmanlar Hristiyanlara stn ve galip olduklar zamanlar da byle msamahakr hareket etmilerdir. Hristiyanlar hkim vaziyete geince hemen Mslmanlara tahakkme balarlar. Hristiyanlar, akn akn ark lkelerine gelip Mslmanlarn z diyarnda Mslmanlar kendi dinlerinden vazgeirmee alyorlar. Misyonerler kol kol geziyor. Dini kollejler dolu, lik Fransa bile harite misyoner kullanyor. Mslmanlar, bir Hristiyan devletinde din propagandas yaptklar yok. Din hrriyetine sadktrlar. Hanefiye ulemas, bir zmmi ldren Mslmann ksasen katline fetva vermitir. slmiyet kardelik dinidir. "M'minler birbirinin kardeidir." Adalet hakkndaki naslar ok kat'dir. "Allah adaletle emreder." "nsanlar arasnda hkm ettiiniz zaman adaletle hkm etmenizi emreder." Bu yetler birer adalet ve hakkaniyet fermandr. Hazreti Peygamberin Veda Haccnda syledii hutbesinde beeriyete iln ettii talimat ok yksektir. Bunlar Hukuku Beer Beyannamesinden ok nce
(82) Bu eser Alman A. Metz tarafndan Almanca yazlmtr. Cemal Kprl tarafndan Trke tercmesi lk mecmuasnda kmtr. Hdabah tarafndan Almancadan ngilizceye tercme olunmutur. Arap, Hind lemi eseri ngilizcesinden daha ok tanr.
262
OSMAN KESKOLU
olduu gibi ok da stndr. Cemiyetlidir. Birlemi Milletlerin nsan Haklar Beyannamesi eskinin noksanlarn tamamlamaktadr: "Bara Davet" Hazreti Kur'an: "Toptan sulha girin, eytann admlarna uymayn, onun izinden gitmeyin" der. O mahz hayrdr. "Sulh hayrldr."
Mcadele iin en gzel yolu gsterir: Hikmet ve Mev'izai hasene ile Hakka davet edilir. "Rabbinin yoluna hikmetle, gzel mev'iza ile davette bulun ve onlarla en gzel tarzda mcadele et." Kur'an'n kurmu olduu yksek ahlk hakikaten ayan hayrettir. En byk mtefekkirleri bile hayran brakr. Kur'an'n ahlk, insanlk iin meseli ldr, nmunei imtisaldir. En byk rnektir. Hazreti Peygamberin ahlk kendisine sorulunca Hazreti Aye bo yere: "O'nun ahlk Kur'an'n ahlk idi." demiyor. Hazreti Peygamber hakknda Kur'an- Kerim: ( ) "Ve nneke le al hulkn azim." diyor. "Sen phesiz en byk ahlk zeresin." Hazreti Peygamber de "Ben mekrimi ahlk tamamlamak iin gnderildim.'' diyor. ''Mslmanlk ahlk gzelliinden ibarettir.'' (Hadisi erif) Kur'an- Kerim'in istedii gibi insan olabilmek beeriyet iin en byk gaye, ahass ml olmaldr. Bu yce mefkrenin tahakkuku en byk saadettir. Fevzi azm odur. Yukarda tercmesi geen yetlerde tasvir olunan Kmil insana bak. nsan ite yle olur. nsan ylesine denir. Kalan insan msveddesidir. slamiyet msamahakrlk hususunda da rnekler verir. Msamahann fazileti hakkndaki u yete bak: "yilik ile ktlk asla bir olamaz, msavi tutulamaz. Ktle en gzel eyle kar gel. Bir de bakarsn ki, seninle arasnda dmanlk olan kimse candan bir dost gibi olur." Msamahakrln, tatl szn ve iyiliin faziletini bu kadar gzel tasvir eden baka sz var m?
www.ihya.org
KUR'AN VE LMLER SLAMDA DN VE LM NZI YOKTUR
" D I N S I Z LIM TOPAL, LIMSIZ D I N KRDR." (Einstein)
Bu bahse de ksaca temas etmek isterim. Her eyden nce unu bilelim ki, bizim Peygamberimiz de dier Peygamberler gibi fenn hakikatleri talim iin gnderilmi deildir. Bunlar peygamberlerin vazifelerinden vahye bal olmayp aklla bulunur ve bilinir eylerdir. lim ve fen letlerin yardmiyle, tecrbe ve mahedeye dayanarak yaplr. Bunlar nbvvet meselelerinden deildir. Peygamberlerin vazifesi kimyagerlik ve makinistlik olamaz. te bundan dolay Kur'an- Kerim bir fen mecmuas deildir. Vahiy, akl ile bilinemiyecek hususlar bildirir. Din, halk irad ve Hakka hidayet iindir. Bizi tabiattan deil, tabiatn mverasndan haberdar eder. lhiyt, nebeviyt(83) gibi semiyta bakasndan iitmeye dayanan eyleri bildirir. Salh ve felha ulatrmak iin Kur'an tabiat ilimlerinden sz aarak, Halika delleti itibariyle kinattan bahseder. Kinattan bahsetmek asl maksat, yetin msika lehi deildir. aret ve remz yoliyle msbet ilimleri de anlatr. Kinattaki hdiselere iaret eder. te bu itibarla Kur'an'da ilim ve fenden bahis vardr, deriz. Hele u muhakkaktr ki, Kur'an fenne, msbet ilimlere kar asla vaziyet almaz, Kur'an'a aykr hibir fenn hakikat yoktur ve olamaz. Kur'an ilme tevik eder.
LM VE DNN ZELLKLER (83) Nebeviyat: Peygamberler ve Peygamberlik hakkndaki bilgilerdir.
264
OSMAN KESKOLU
Bu hususta Hamdi Yazr tefsirinde diyor ki:

"Yine itiraf etmek lzm gelir ki fnunun tecrbe sahasndaki kefiyat ve tatbikat ilerledike bunlar Kur'an'n mazmunlarna aykr gitmemi, bilkis bir ok yetlerin daha iyi vuzuh ile anlalmasna hizmet eylemitir. Eski heyet nazariyeleriyle yeni heyet nazariyeleri Kur'an bakmndan mukayese edildii zaman eski heyete nazaran tevile saplmas lzm gibi grnen nice yetleri yeni heyete nazaran tevile gidilmeksizin zahir vehile anlamak daha ziyade shulet kesbetmitir.'' (84)
Yine ayn mfessir "Kur'an'n kinat hakkndaki tenvirat asr- hazr heyet fikrinden ok yksek" olduunu sylyor.(85) Kur'an'n kurduu yksek esaslardan biri de kinata nazar, mahlkat teemml, hilkati tefekkrdr. Bu ne ulvi bir eydir: "Ve Yetefekkirne fi Halkssemvti Vel-Ard." Bu tefekkr yoliyle Ulu Yaradana ulaarak "Rabben m halakte hz btl" diye iykanla Allaha niyaz etmek, kinatn bedayii sun' karsnda hayran kalp Hlikn kudreti nnde tebcil, tekbir ve tazim ile eilmek. te kinat tefekkr Allaha gtrr. "Tefekkr gibi ibadet yoktur." Onun iin bir ok yetlerde kinata bakp ondaki ibret levhalarn szmek, gzden geirmek tavsiye olunur. u yeti beraber okuyalm: "Hi phesiz ki, gklerin ve yerin yaradlnda; gece ile gndzn birbiri ardnca geliinde, insanlara yarar eylerle denizde akp giden gemide, Allahn yukardan yamur suyu indirip de onunla arz lmken diriltmesinde, yer zerinde debelenen hayvanat yaymasnda, rzgrlar deitirmesinde, gk ile yer arasnda msahhar bulutlarda, phesiz bunlarda da akll olan bir kavim iin elbette yetler vardr. "(Bakara Sresi) nsan bu yeti grdkten sonra Kur'an'n aleyhinde nasl bulunabilir? Ulmu Kevniyyeden varlkta olanlardan bahsetmekten maksat kudreti kinat saran Allah'n azametini gstermektir. Kinatta Allahn halkettiklerinden, usuz bucaksz lemlerden, bilip bilemediimiz eylerden, ay, gne, gece, gndz, yeryzne serpilen eit eit hayvan ve nebatlar, gkler ve ziynetleri olan yldzlardan, balar gklere ykselen dalardan, dalar gibi gemilerin yzd denizlerden, binek olarak kullandmz hayvanlardan, rzgrlardan, yamurdan, rzgrn nnde srklenen bulutlardan, imekten, rl rl akan nehirlerden, bize msahhar olan her eyden ve her eyden bahis vardr. Bu kinattaki eylerin hepsi insan oluna faydalanmak iin yaratlm ve ona msahhar klnm. Bunlara bakp incelemeyi, dnmeyi, ibret almay tavsiye eder. Bylelikle akln kullanarak iletsin, yeni yeni eyler bulsun, kolaylklar icad etsin. yetlerin hepsinin sonunda bakn ne deniyor: "Bunda akln kullanan bir kavim iin yetler, ibretler vardr.''
(84) M. Hamdi Yazr, Kur'an Dili, c. VII, s. 5195. (85) Ayn Kaynak, c. I, s. 307
265
Ayn mna u yetlerde de tekrarlanyor: : Bilenler" : Dnenler" : Anlayanlar" : Hatrlayanlar" : ykan edenler" : man edenler" te byle Kur'an: "Kinata bakn!" diyerek gz aar. Ondan faydalanmaya sevkeder. Akl uyuturmaz, parlatr. Dndrr. Bylelikle ilim ve fenne, sanayie hazrlar. "Biz Kur'an' sana her eyi beyan iin indirdik." (Nahl Sresi: 89) "Biz kitapta hi bir ey eksik brakmadk." (En'am Sresi) "Ne ya, ne de kuru hi bir ey yoktur ki her halde Kitab Mbinde olmasn.''(En'am) yetlerinin iareti vehile ite bu gibi itibarlarla Kur'an'da btn ilimler var demektir. Nasl ki bir ekirdein ve tohumun iinde o nebatn btn ekli mevcut ise Kur'an'da da btn ilimlerin nvesi vardr, bni Mesud "Kur'an'da her eye dair ilim indirilmi ve her ey beyan olunmu'' demitir. Bir Arap airi derki: ''limlerin hepsi Kur'an'da vardr, fakat insanlarn anlaylarnda kusur var." Kur'an ilimlere esas itibariyle iaret etmitir. Baz misaller verelim: Tabiatta her eyin muayyen bir miktar vardr. Bir kanun ve dstur dahilindedir. Hi bir ey tesadfe bal deildir. Muayyen kanun dairesinde olur. ''Biz hereyi bir lye gre yarattk.''
"nna Klle ey'in Halknahu bi kader." Bu kanun deimez. : * "Felen tecide Lisun-netil-lhi tebdilen" Snnetullah iin deimek yoktur. lim her eyin esasdr. "Hi bilenlerle bilmeyenler msavi olur mu?", "Kr ile gren bir midir?" Akide delile dayanr. Brhansz ve delilsiz bir eye tbi olmak yoktur. Brhan yoksa iykan ve itmi'nan da yoktur. "Bilmediin bir eyin ardna dme. Kulak, gz, kalb bunlarn hepsi ondan mes'ul olurlar." te Kur'an byle esaslar kuruyor ve kinata bakarak Hlikn azamet ve kudretini dnmeye akl ve fikir sahiplerini, dvet ediyor.
266
OSMAN KESKOLU "Ulmi tabiyye, eer dudak ucuyla tadlrsa Allahtan uzaklatrr. Eer kana kana iilirse Allaha ulatrr." (Bacon) "Tabi ilimler dine aykr deildir. Din, sahih ilim bahesine kklerini saldka geliir. Doru ilim, dini takviye eder."
(Herbert Spencer)
KURANDA LM VE FENNE AT ARETLER
"Kur'an'da ilimlere ve fenlere iaret vardr" derken bilinmesi gereken baz hususlar da burada kaydetmeden geemiyeceim: 19. asrn yetitirdii byk mfessir ls'nin dedii gibi: "yetlerin hemen felsifenin her dediine, fenne tatbika kalkmamal. nk ilim ve fen deiiyor. Nazariye ve faraziyeler altst oluyor. Henz nazariye halinde olan bir eyi din akidelere kartrm oluruz..." Onun iin Kur'an' her asrn ilim ve fennine tatbika kalkmak mahzurdan slim deildir. Fennin nazariyeleri deiiyor, deimee mahkmdur. Deimezse zaten terakki de olamaz. T.G. Masaryk "Nazariyesiz ilim vcudunun zasn bir mddet besledikten sonra kuruyup den yapraklar gibidir" demektedir. Voltaire de alayl bir ifade ile: "Nazariyeler fareler gibidir, dokuz delikten geerler, fakat onuncu delikte yakalanrlar." demiti. Kinat bir maheri unat, olaylar alkants, dalgalar iinde alkanmaktadr. Esrarla rtl lemler, varlklar, usuz bucaksz fezada yzyor. Sabit bir nizam iinde daim tahavvl var. lim namna bir eyler yaplr, evvel taplr, sonra yklp atlr. Bir nazariye gidip yerine bakas gelir. Bu imdiye kadar byle olduu gibi imdiden sonra da byle olacaktr. lim de kalka, daim bir tekmle doru yrmektedir. Tbbn babas saylan Calinos bugnk tbbn emekleyen bir ocuu gibidir. Bugnk ortamektep talebesi Euclid'ten daha ok hendese bilir. Newton'un nne bir elmann dmesiyle, asrlardanberi kurulduu yksek tahtndan Batlamyus da dverdi. kibin senedir beerin ilk hocas: "Muallimi Evvel" diye taplan Aristo hakknda bakarsn bir Russel kar, "Aristo beerin bana gelen bellardan biriydi" der. Fakat Darwin baka bir beldr. Yarn Einstein hakknda ne denecek acaba? Eskiler heyul, sret, cevher, raz diye tutturdular. Bir maklt aere'dir gidiyordu. "Anasr Erbaa"(86) dediler, ta diktiler, su ve hava tahlil edilince onlar unsur olmaktan kt. Mendelef de kocaman bir unsur cedveli ile meydana kt. Demek her ey deiiyor!.. 19'uncu asrda keifler, icatlar ve ihtiralar oalnca ilme biraz gurur geldi. Yeni yeni keifler, limleri fazlaca martt. ocukcasna bir yaygara kopardlar: "Kinatn srr zlyor, ezel muamma hallolunuyor!" diye bastlar nray! Halbuki ilim hep o idi. Ayn kanunlar. Yeni keiflerle kinat muammas zlm deildi. lemlerin srr hallolunmamt, ezel muamma duruyordu. Son sr hallolunursa zaten tekml durur, beer fikri sour, hatta donar.
(86) Ansr Erbaa: Drt unsur: Toprak, su, hava, ate.
267
Dufois Reymond 1880 senesinde diyordu ki: "Kinatta yedi muamma kald. Bunlardan en az nn halli bizim iin mmkn deildir. Madde ve kuvvetin esas ve mahiyeti, hareketin asl ve menei, basit ihsaslarn ve uurun mahiyet ve menei, belki byk glklerle hallolunabilecek de unlardr: Hayatn asl ve menei, tabiattaki nizam ve zahir gaiyet, fikir ve dilin asl ve menei, fakat cz' irade, ite bunun hakknda kat' bir karar yok!" lim, kinatn srrn nasl halledebilsin. Biz kendimiz de o halletmeye altmz srrn bir parasyz. lemimizde neler var? Hazreti Ali diyor ki: "Sen kendini kck bir cisim mi sanyorsun, sende koskoca bir lem drlp toplanmtr." Bugn ilim unu diyebiliyor: "lk maddenin, molekln forml yle byle... Bu l maddenin nereden kuvvet alp da redii ve ilk tek hcreli mahlku nasl meydana getirdii henz bizim iin tamamiyle mehuldr." te ilmin itiraf bu. Atom fizii ortaya knca mark materyalistlerin sesi birdenbire ksld. Materyalizm kyor. Maddeye dayanan fiziin saltanat sarsld. Atom fizii maddeyi bambaka anlatyor ve izah ediyor. Bugnk ilme gre kinat byk bir ruhtur, Madde kuvvetten kar, kuvvet maddeden deil. Atom zerreleri maddeden kk cz' fertler, cevheri fertlerdir. Elektron ve protonlar, atomlar ba dndrc bir yap! ngiltere'nin mehur heyetinaslarndan ve riyaziyecilerinden Sir James Jeans 1932'de nerettii "The Mysteriqus Universe - Esrarla rtl kinat" nam eserinde yeni fiziin izafiyet ve atom enerjisi nazariyelerinden bahsederken diyor ki:
"Bugn limlerin byk bir ekseriyeti, hatt fizikilerin hemen hepsi, ilm fikir hareketlerinin mekanik olmayan bir e'niyete tevecch ettiinde mttefiktirler. Kinat bize artk byk bir makine gibi deil, belki bir ruh gibi grnmee balad. imdiden sonra zekya, maddenin melektuna kazara girivermi bir snt nazariyle bakamayz."
Ayn mellifin "Etrafmzdaki lem" eseri de ok enteresan fikirlerle doludur. zafiyet nazariyesi sahibi Einstein baryor: ''Mutlak zaman yoktur, mekn da zaman gibi izafidir, nisbdir!" zafiyet nazariyesi, yeni atom fizii yepyeni bir ey yapyor. Zerreler paralanyor. Madde ufalanyor. Yeni enerji, kudret menbalar bulunuyor. Bir tarafta sebepsiz, illetsiz hi bir ey husule gelemez diyen ilim ve fen, ttrad kanunu; dier tarafta yeni atom fizii. Hepsi fenni biraz ileri itiin semeresi. Atom fizii illiyet prensibini, ttrad kanununu sarsyor. Diyor ki:
"Atom fiziindeki garabetlerin izah, ancak eski ve pek aziz baz fikirlerin terkedilmesi ile kabildir. Bu fikirlerden en mhimi tabiat hdiselerinin tam ve sk bir kanuna itaat ettiine dair olan fikir, yani illiyet prensibidir."(87)
(87) Adnan Advar, "lim ve Din".
268
OSMAN KESKOLU
Bugn ilm cebriyecilik kalkyor. Lhut ulemas, ilhiyatlar artk kat'i tabiat kanunlar yerine ihtimaller kanunu kaim olduundan mucizelerin de pekl vukuunu kabul etmek mmkn olduunu cesaretle ileri srmektedirler. Atom leminde kat' ve muayyen kanunlar yerine ihtimal kanunlar yer aldn kabul etmek zorunda kalmlardr. Bugn zaten ilim ve felsefe ile din arasnda bir anlama ye uyumaya doru gidiliyor. 19. asrdaki yeni keiflerin verdii marklkla materyalistlerin dine kar aldklar saldrganlktan, yaptklar hcumlardan bugn eser yok. Niza durmutur. Hatta koyu materyalistliin bir akslmeli olarak maddeyi inkr eden koyu ruhular kmtr. Londra niversitesi profesrlerinden Wolf, "Modern ve Muasr Felsefe" namndaki eserinde diyor ki:
"Tabiat leminde illiyeti bile inkr ediyorlar. Halbuki illiyet prensibi limlerin dayana ve mekanik felsefenin temeli idi. imdi ise imkn ve ihtimaller kanunlar yer alyor. Mucizeleri ve harikulade ahvali onunla tefsir kabil oluyor. Ulemann bir ksm ona byk ehemmiyet veriyorlar. limler deta tasavvufi bir fikre gidiyorlar. Kinat bir ruhtur, fikirdir, diyorlar. lim adamlar ile din adamlar arasnda mutlu bir uyuma hasl oluyor."
Eskiden ise ilim ile din arasnda olduu gibi, ilim ile felsefe arasnda da niza vard. Byk slm filozofu bni Sina bu meseleyi tpk bugnk ihtimaller kanunu dairesinde anlamtr. "rt" nda mucize ve keramet gibi fevkalde ahvalden bahsederken der ki:
"Bu gibi eyleri iittiin vakit birdenbire inkra kalkma. nk tabiatn esrarnda bu gibilerin de esbab, illeti vardr. Kulana gelen haberin garabeti seni iz'a etse bile onun muhal olduuna delil olmadka tevakkuf ipine sarl... Bilmi ol ki, tabiatta nice acaib ve yine li kuvayi fa'le ile sefil kuvayi mnfailenin itimalarnda nice garaib vardr."
Grlyor ki filozofumuz bugnkler gibi ihtimaller kanununu kabul ediyor. lem, lemi imkndr. Atalarmz bile : "Olmaz, olmaz deme; olmaz, olmaz!" demilerdir. Burada una da iaret edelim ki, bizde garba ayak uydurmak dettir. Garp da bize hep modas gemi, khne matan srer ve yahut biz ilim cereyanlarna o kadar uzaz ki, onlar bize gelince eskiyor. Yeni kelm kitaplarnda ve tefsirlerde mucizeler akla ve fenne uydurulmu, tevil yoluna gidilmitir. Halbuki garpta ne oldu? lmi cebriyecilik sarsld. Atom fizii, mucizeleri deil, ilim ve fenni sarst. Mucizelere meydan verdi. Materyalizm kyor. Madde, ruh kudretlerin mahsul oluyor. Yeni ilmin gzyle kinat bir ruh gibi grnyor. Garpta ilim ve fen ttrad kanununu atp ihtimaller kanununu ikame, bylelikle mucizeleri kabul ederken biz eski gr alyoruz. Cahil, cahil olduklar kadar da hkmde ciz bir sr gafil, alabildiine kalem oynatp ilim ve haki katin yzn kzartacak eyleri pazara karmadlar m? in en garibi udur ki, din ve mucize ile alkal her eyi inkr eden bu rk kalemler, te yandan olur
269
olmaz ey hakknda bile mucize tbirini kullanmaktan ekinmezler. Mucize kelimesi onlarca ocuk oyunca oluyor. Mucizelik kalmyor. Hem mevzuumuz ve hem de salhiyetimiz haricinde kalan bu meselelere burada ksaca temas etmemizin sebebi: lmin dine kar bir noktas olamyacan belirtmektir. nk bugn dine zd gibi grdmz o fen kaidesi yarn deiiyor. lim ve fende deiiklik daima oluyor. Bu da terakki ve tekmln bir icabdr. Her asrda msbet ilimler dediimiz eyler karsnda akln baka baka izah var. Arz merkezi lem yapp gnei, yldzlariyle gkleri yerin etrafnda frl frl dndren veya dnyay sar kzn srtna ykleyen de hep akld! Gnei merkez yapp yeri onun etrafnda dolatran da akl!.. Mevalidi selseyi, ansr erbaaya(88) balayarak onlarla mevcudat atsn kuran da ilim ve akld. Onlar deviren de onlar oldu. lmin dine kar bir noktas olmad gibi Kur'an'n yetlerini hemen her ilm nazariyeye tatbik etmek, ite bunun iin o kadar yerli saylamaz. nk bugn msbet bir ilim ve nazariye dediimizin yarn yine msbet ilim ye fen eliyle perdesi indirilip yle olmad meydana kyor. Hi bir eyin deimiyeceine kimse teminat veremez. Maamafih insanlar asrnn ilmine sarlmak ve uymak zorundadr. Deiecek diye bekleyip ona bigne kalamaz. Zamannn ilim ve fikir cereyanlarndan az ok herkes mteessir oluyor. Onun iindir ki, eskidenberi mfessirler Kur'an'n yetlerine ilim ve fnunu tatbik edegelmilerdir. Hata ve sevap iinde byle gelmitir. ls bile bunu doru grmedii halde kendisini bundan kurtaramamtr; o da yapmtr. Kur'an- Kerim kinat hakknda en makul yolu gstermitir. Hakayk eyay, bir tohumdaki reym gibi havidir. Mufassalan deil, icmalen beyan eder. Kur'an'n hakikatleri ve esrar karsnda bir insan, esrar tabiat karsndakinin ayndr. Tabiattakini her gz grp anlayamad gibi Kur'an' da herkes anlayamaz. Akl her vakit hakem yapmak ta doru deildir. O da aldanr ve aldatr. Herkesin gz grp durur ki, yer duruyor. Fakat ilim gzyle Galile onun dndn grebildi. Demek zevahir aldatyor. Bedahete itimad caizse yer duruyor, dememiz gerekiyor. lmin mehur ttrad kanunu fizik ve kimyada caridir. Biyoloji sahasnda kabili tatbik deildir. Hele psikoloji lemi ne muammal. Biyoloji ve psikoloji gelime devresinde. Bir dm zlyor, arkasndan bin dm meydana kyor. Ruh ve ahvali hakkndaki bilgiler ksa ve glgeli. Ruh hdiseleri tahlil edebiliyor muyuz? lim bu hususta yayadr. Gzmn nnde olup biten baz tabi hdiseleri bile ilim izah edemiyor. (88) Mevlidi Selse: Cemdlar, Nebatlar, hayvanlar, Anasr- Erbaa: toprak, su, hava, ate.
270
OSMAN KESKOLU
Biyoloji, fizyoloji, psikoloji garip eylerle dolu. Yerde ve gkte, gzle grlen, teleskop ve mikroskopla tetkik olunan neler var. Hayat nedir, gayri uzv olan eyler uzviyete nasl inklp ediyor? En basit bir canl hcrenin bile yaps hayret verici. Nasl meydana geldiini bilemiyoruz. lim ypranan uzviyeti tamir edemiyor. Yaratmak, o ancak Hlikn sfat! Cerrah bir uzvu kesip yerine baka birinden uzuv koyabiliyor. Bir damla kan bile meydana getirilemiyor. Hlikn kurduu makine kan yapyor. "Sun'allhil-lezi Etkane klle ey'in, Fetebrekl-lhu Ahsenl-Hlikn" ilim bir ok eyler kefetmi ve daha da edecek. lim de kinat gibi sonsuzdur. Usuz bucakszdr. Bunlar hep Allahn azametine delildir. Bu kinat muhit olan, bir Allah var. te bunlar Resulne vahyeden O'dur. Kur'an- Kerim o Allah'n vahyidir. Onda btl yoktur. lim ile din arasnda niza bulunamaz. Baz keifleri insanlar dn hayl sayard. Bugn birer hakikat oldular. Baz fen adamlar bile yeni keiflere kar gelmilerdir. Yeni keiflere inanmamlar, alay etmilerdir. Yakn ilim tarihinde bile bu kabilden bir ok hdiselere ahit oluyoruz. lim cereyanna kar giden limler de var. Akliyet ve zihniyet deiiyor, eer deien akl gr ls tutarsak bir ok eyleri ters grrz. Akln ilmi izah her asrda baka trl. Akln hakemlii her eyde doru kmyor. lmin bir nazariyesi dyor, dieri ykseliyor. Tecrbeye mstenid msbet ilimlerde bile byle. Bir kayt ve kaide altna alnamyan ruhun ahval ve tezahrleri hakknda akl unu kabul eder, bunu kabul etmez, demek akl kr deildir. Aklm almyor, havsalama smyor demek akl sahibine yakmaz. Onun iin Kur'an- Kerim'in vahyi ilh olduunu kabul etmee hi bir zaman mni yoktur. Burada una da iaret etmek isterim: Din ile ilim baramaz deyip gidiyorlar. Hangi din ile baramaz, evvel onu bir anlayalm. Bu lflar garptan geliyor. Oradan aynen alnp tekrarlanyor. Bu hususta yazlan eserlere bak. Hep sz geerken Hristiyanlk karmza kyor. Avrupa melliflerinin szleri byle olacak. Avrupa zaten Hristiyanlktan baka bir din tanmyor ve anlamyor. O mbarek Hazreti sa'nn dini de beceriksiz papazlarn elinde ilme kar gelmi. Hristiyanlk tefekkr, ilme dmandr. lim ve din kavgalarnda giden kurbanlarn says 33 milyona bali oluyorsa ounun kanna girmee sebep papazlar olmutur. Kur'an'da ise ilimle barmayan bir yer yoktur. Bugn inkra mecal yoktur ki, ilim, slmda terakkisine hrriyet iinde devam etmitir. Yunan ilminin bir
LM VE DN BRBRYLE BADAAMAZ MI?
271
ksm Arap tercmeleri sayesinde bize kadar gelebilmitir. Medeniyet, slmiyete borludur. Hulefa saraylarnda gayr mslim limler bile byk itibar grmtr. Hristiyanlk ise bir taraftan esrarengiz eylerle akl ve mant kendinden souturken dier taraftan ilme kar cephe tutmu, ulemay takip etmitir. Nedir o teslis akidesi, sa'nn ekmek ve arapta temessl? Endljanslar, gufran hccetleri, itiraf znup, vaftiz, zenbi asl?!. Mslmanlkta ne byle esrarengiz eyler var, ne de ilme kar bir vaziyet. Hakikaten bu ekilde Hristiyanlk Avrupa'nn dine cephe almasna sebep olmutur, bo yere Hazreti Kur'an, Hazreti sa'ya bunlara byle yapn diye sen mi dedin? demiyor! te Hristiyanl l tutarak Avrupallar ilim ile din baramaz diyorlar. Bizde baz gafiller de din ile ilim baramaz deyip duruyorlar. Hangi din desek; ite Avrupallar yle diyor diye parmaiyle garb gsterecek ve bir sr muharrir ismi sayacak. Bu neden ileri geliyor bilir misiniz? Bunun bir ad var: Cehalet ve taassup. Taassubun her nev'i ktdr. nk taassup bir fikre krkrne balanmaktr. Hakikati grmeye engel olur. Cehalete karde kar. Galile "Bu dnyada cehlin ilme kar duyduu kin ve nefretten daha zorlu bir kin ve nefret yoktur." demiti. Hakikaten yledir. Cehalet hangi taraftan olursa olsun ktdr. Zararldr. Dini bilmeyen dine dman olur, ilmi bilmeyenin ilme dman olduu gibi!
"slam leminde btn ilim ve irfan ubelerinin hayrete ayan inkiaf, dolaysiyle Kur'an sayesinde olmutur.'' (Herschfeld) "Yeni ilimlerin keifleri veyahut yeni ilimlerin yardmiyle hallolunan veya hallolunmalarna uralan meseleler arasnda bir mesele yoktur ki, slmiyetin esaslar ile tearuz etsin. Bizim Hristiyanlarn Hristiyanl tabiat kanunlariyle telif etmek iin sarfettikleri gayrete mukabil Kur'an- Kerim ve onun teminat ile tabiat kanunlar arasnda tam bir ahenk grlmektedir." (Alexi Luvazun)
KUR'AN'DAK FEN'NE ARETLERE TOPLU BR BAKI
1-Smmes teva iles-semai ve hiye duhann "Sonra buhar halinde olan ge tevecch ve tecelli etti." (Hamim Secde: 11) Bu yette kinatn teekkl nazariyesine iaret vardr. 2- nnes-semavati vel-arda kneta ratkan fefetekna hma "Gkler ve arz bitiik idiler de onlar biz ayrdk. " (Enbiy Sresi: 30) Bu, arz ve dier seyyareler gneten kopmutur nazariyesine uygundur. 3-Gne kendi mihveri etrafnda dnmektedir. Veems Tecri Limstakarrin leha "Gne de kendine mahsus bir mstakar iinde ceryan etmektedir.!'' (Yasin Sresi) Mihveri etrafnda dnmesi gibi ziya ve hararet neretmesi de ceryandir.
272
OSMAN KESKOLU
4-Seyyareler fezada yzmektedirler. Ve klln fi Felekin yesbahun

"Her biri birer felekte yzerler." (Yasin Sresi)
5- Arz yuvarlak olup dnmektedir. Dalar seyyal gazlardan mrekkeptir: Ve teral-cibale tahsebha camideten ve hiye temuru merressehab "O dalar grr, camid sanrsn, halbuki onlar bulut geer gibi geerler."
(Neml Sresi: 88)
6-Arzn yuvarlak olduuna u yet de delildir: Ykev-virul-leyle alen-nehar

"Geceyi gndze dolar." (Zmer: 5)
Tekvir, yuvarlak olan eye dolamaktr. Bakara Sresindeki "Yeri size fira, yayg kld" yetinin tefsirinde Kad Beyzav yerin musattah olmas yuvarlak olmasna mni deildir, demektedir. 7-Ay Gneten ziya alr: Hvellezi Ceale-emse Ziyaen Velkamer Nuren '' O yle bir Allahtr ki, Gnei ziya verici, Ay' da aydn kld." 8-Menazili Kamer, aylar ve yllar bilmeye vesiledir:
(Yunus Sresi)
Ve kaddernah menazile li ta'lem Adedessinine velhsab. (Yunus Sresi) Gece ve gndz de takvimde esastr. Ve Caalnal-Leyle Vennehara yeten... Velita'lem adedessinine velhsab. (sr
Sresi)
,
9- Gklerde, dier seyyarelerde de hayat vardr. O saysz lemler bo deildir: Ve min yetihi halkus-semavti vel'ard vema besse fihima min dabbetin " O gklerin ve arzn yaradl ve onlara serpip yaym olduu her dabbenin remesi de onun yetlerindendir.'' (ur Sresi: 29) Mfessirlerin ba Mcahid (H. 105-M. 723) gklerde hayvanat olduunu sylemitir. 10- Gnn birinde yldzlar paralanacaktr. Buna dair mteaddit yetler vardr.
273
11- Cemadata, maddeye su hayat verir. Su hayvan ve nebatatn esasdr. Hayatn en mhim unsuru sudur. Susuz hayat yoktur. Ve Cealn Minel-mi Klle ey'in hay ''Her eyi sudan diri kldk; hayat olan her eyi sudan yaptk." (Enbiy Sresi: 30) 12- Varlkta her ey ifttir. Bu da yeni bir ilm bulutur. Elektrik bile msbet ve menfi, erkek ve dii: Ve min kll ey'in halkna zevceyn "Her eyi ift olarak yarattk." (Vezzariyat: 49) 13- Nebatatta erkeklik ve diilik vardr. Bilhassa o devirlerde nebatat lemi iin bu ne mhim bir ihtardr: Min klls-semerati eeale fiyha zevceynis-neyni "Meyvalarn hepsini ikier ift olarak yarattk." (Raad sresi: 3) 14- En mhim bir iaret de nebatatta alanma, telkih hdisesidir. Nebatatta erkek iek, dii iei alar ve bunu da rzgr yapar. Ve erselnar-riyaha levakha
"Biz rzgrlar alayc olarak gnderdik." (Hacr Sresi: 22)
te nebatlarda bu alanma bir ilm mucizedir. bni Abbas: "Rzgrlar ecar ve bulutun levakhidir." demitir. Hasan, Katade. Dahhak da byle tefsirde bulunmulardr. Onlarn bu tefsiri, bugnk ilm bulua uygundur. 15- Bulutlarn meydana gelmesine sebep olan tebahhurda rzgrn rol ok byktr. "Ve Erselnar-riyaha levakha fe enzelna minessemai maen feeskayna kmuh" yetinde buna da iaret vardr. "O ki, rzgrlar yamurun nnden bir mjdeci gnderir, gkten temiz bir
su indirdik. " (Furkan Sresi: 48)
"yle Allah ki, rzgrlar gnderir, bulutlar kaldrr, onlar l bir beldeye srerek orasn sularz da lmken o yeri suyla yeniden diriltiriz. " (Fatr Sresi: 9) te yamurun ve onun evkinde rzgrn rol bylece bir ok yetlerde anlatlmaktadr. 16- Bulutlarn havada durmas bugn fennin hayretle izahna alt bir meseledir. Kur'an'n bu husustaki iaret ve irad yledir: "Rahmetin nnde rzgr mjdeci yollar. Nihayet bunlar ar bulutlar hafif bir ey gibi kaldrp yklenir de..." (A'raf Sresi: 56) Hakikaten bulutlarn havada nasl durabildii bugn fennin hayretle izahna alt bir meseledir. Kur'an bu mhim noktay Allahn kudretinin azametine bir delil gsteriyor. Akllar hayran eden,fenni ciz brakan noktay nasl yakalyor. Bulutlarn durmasnda ve evkinde rzgrn ve havann oynad rol inkr
274
OSMAN KESKOLU
olunamaz. Tayyare bile pervanenin yapt rzgr sayesinde havada duruyor, muvazenesini salayp yzyor. O ar bulutlarn bir yerden baka yere srklenmesi mteaddit yetlerde rzgr vastasiyle olduu iaret buyurulmutur. 17- Nice nakil vastalar, binitler halk olunmutur. Denizlerdeki dalar gibi gemilerden tut da merkebe varncaya kadar hepsi insann hizmetinde, daha da nice tatlar ve binitler bulunacaktr. "Hayvanlar da yaratt, sizin iin onlarda bir snklk ve bir takm menfaatlar vardr, hem onlardan yersiniz. Akamlar getirir, sabahleyin salarken onlarda sizin iin ne ho bir zevk vardr. Yklerinizi de yklenirler canlarnzn yarsn tketmeden varamyacanz beldelere gtrrler. phesiz ki Rabbiniz size ok re'fetli, ok merhametlidir, hem binesiniz diye, hem de ziynet olarak atlar, katrlar, merkepleri de yaratt ve bilemiyeceiniz daha neler de yaratacak. " (Nahl Sresi: 8) 18- Hilkatte tetavvur ve tekml vardr. Evvel cemadat, sonra nebatat, sonra hayvanat ve en sonra da insan hayat balamtr. Ceninin ana rahminde geirdii safhalar ne ibretlidir: "anm hakk iin biz insan balktan bir slleden yarattk." "Sonra onu oturakl bir karar yerinde nutfe yaptk. "(M'mimun Sresi: 13) Bu meseleden bahsederken Hamdi Yazr yle diyor: "tedenberi maadinin, nebatatn, hayvanatn tasnifine ok ehemmiyet verilmi, zaman zaman muhtelif noktai nazardan muhtelif tasnifler yaplm, ve trl mlahazalar yrtlmtr. Ezcmle bni Trketel-sfehan Fusus erhinde demitir ki: "Arzda evvela tekevvn eden maadin, sonra nebatat, sonra hayvandr. Ve Hak Taal bu mevalid ve ahbasndan her snfn hirini onu veliy edenin evveli kld da maadinin ahirini ve nebatn evvelini mantar, nebatn hirini ve hayvann evvelini hurma, hayvann hirini ve insann evvelini maymun kld ki vahdeti ittisaliyeye halel ve inhiraftan, fasla ve inktadan mahfuz ve mazbut olsun iin..." (88a) Bugnk ilmi cemadat, nebatat ve hayvanat arasnda had fasl itibari yapyor. 19- Fotoraf glgenin tesbiti demektir. Gne yni ziya olmaynca fotoraf alnamaz. "Bakmaz msn Rabbine, glgeyi nasl uzatmakta, dilese idi onu skin de klard. Sonra nasl gnei ona delil klmz. "(Furkan Suresi: 45) 20- Maddenin unsurlar muayyen miktardadr. Elektron ve proton saylarna gre muhtelif maddeler teekkl eder. Atomlar maddeyi, saysna gre meydana getirir. Muayyen dsturlar dahilinde maddenin yaps kurulur: " H e r eyi takdirle yarattk." " O n u n indinde her ey muayyen miktarladr." (Rad Sresi: 9) (88a) Hak Dini Kur'an Dili: s, 3434.
275
Her eyi yaratt da her birinin had ve miktarn tayin etti. Eskiden cz' fertlerden daha kk bir ey olmad sanlyordu. Madde en kk ksmlara ayrlp ondan tesine geilemez sanlyordu. En kk zerreye dayanp kalyorlard. Halbuki yeni bulular elektron ve protonlar meydana kard, atom nazariyesi kuruldu. Kur'an'da zerreden daha kk eyler olduuna iaret vardr: "Ne yerde, ne de gkte zerre arlnda bir ey Tanr'dan gizli kalmaz. Ondan daha kk ve daha byk hi bir ey yoktur ki aka kitapta bulunmasn. " (Yunus: 61)
"Ne gklerde, ne yerde Tanrnn ilminden bir zerre arlnca bir ey kamaz. Bundan daha kk ve daha byk hi bir ey yoktur ki hepsi muhakkak kitapta apak bulunmasn. "(Seba': 3) Demek zerreden de kk, en kk olan eyler var. Daha talebe iken 1931'de elektron nazariyesini okuduum zaman bu yete tatbik etmeyi dnmtm. Sonra Msr Ezher ulemasndan Yusuf Dicv'nin bunu "Nurlslm" mecmuasnda yazdn grdm. 21- Mahede ve tecrbeye dayanan ttrad kanunu yannda bugnk atom fizii imknlar kanununu da kabul etmektedir. Hakikaten kinata bakyoruz. Bir ttrad ve nizam dahilinde. te yandan da tabiat ve hilkat inklb ve teceddt; daim bir tehavvl iinde alkanyor. Tehaffuzu madde diyoruz, arkasndan tehavvl geliyor. Kur'an ite bu tehavvl ve ttrad kanunlarna da iaret etmektedir. Allahn halknda deimek yoktur. Snnetullahn deitiini bulamazsn, anlamndaki yetlere ttrad kanununa iaret olduu gibi ''Klle yevmin huve e'nin" yeti de tehavvl ve imknlar gstermektedir. Mene bir, ne'et mtenevvi. Ittrad ve tahavvl iinde kinatn hdiseleri, hilkatn uunu devam edip gidiyor. Bu ne kadar akllara hayret verici kudrettir. nt- tabiatta bidayet yok, nihyet yok. Vukat- zaman bir mselsel macera buldum. Arif Hikmet 22- ''Evet, biz onun parmaklarn da dzeltmeye kaadiriz." Bu yeti kerime parmak izi hakknda byk bir iraddr. nsann zasndan en gze arpan, dikkati eken mevziler braklp ta parmaklarn tesviyesinden bahsolunmas bo yere deildir. nsanlarn parmak izleri asla birbirine benzememektedir. Onun iin parmak izi bugn adaletin tahakkukunda byk rol oynuyor. Birbirinden ok ince farkl olan parmaklar bile tesviye ederiz buyurmak, parmak srtacak bir iarettir.
276
OSMAN KESKOLU
23- Hilkatteki akllara hayret verici eylerden birisi de nebatlarn, aalarn meyvalrnn baka baka lezzette, trl trl tatda olmasdr. Herbirinin kendine mahsus lezzeti var. Nebatn kkleri topraktan bunlar nasl alyor. O da kk, bu da kk, lezzet neden mtenevvi? Nebat bu tad nasl iliyor. O devirde nebatat bunlar bilmezdi. te Allahn sun'u bediine, azameti kudretine bir delil: "Hem O, arza bir imtidat verdi. Onda oturakl dalar ve rmaklar yapt. Ve meyvalarn hepsinden onda iki ift yaratt. Geceyi gndze bryp duruyor. Her halde bunda dnen bir kavim iin yetler vardr. Arzda mtecavir ktalar, zm balar, ekinler, hurmalklar, atall atalsz hepsi bir su ile sulanr. Halbuki yemileri bazs bazsna stn ve farkl klyoruz. Her halde bunda akl olan bir kavim iin yetler var.'' (Ra'd Sresi: 3) 24- Nebatat leminden hayvanat lemine geelim. Hayvanlar arasnda nice ibret verici eylere rastlyoruz, arlar, karnca ve daha niceler acaib birer lem iinde. Gc kularn halleri ne alka ekici! Bugnk ilim bunlarla megul oluyor. Hayvanlar leminde de birer mmet var. Onlar da birer cemaat ve cemiyettirler. "Yerde debelenen hi bir hayvan ve iki kanad ile uan hi bir ku yoktur ki sizin gibi birer mmet olmasn." (En'am Sresi) te bylece Kur'an- Kerim, akl ve fikri kinattaki dikkat noktalarna ekerek dndrmeye sevkediyor.Bylece ulm ve fnunun gelimesini salyor. (89) Yukarda yazdklarmzn hepsi yeni sylenmi eyler deildir. Eskiden beri ulema bu sahada kalem oynatmlar, eserler yazmlardr. Bu hususta yeni eserler de vardr. Hatt bazlar ok ileri gitmilerdir. Buraya gelinceye kadar bazan mnasebet dtke bu gibi eylere iaret etmitik. Eskidenberi bu hususta neler dnlp denildiini grmek isteyenler Takprlzade'nin Miftahs-Saade'sinin olu tarafndan tercmesi olan Mevzatl-Ulm'dan bu bahse baksnlar.(90) Bunlar, eski tabirce edna bir mlabese, ufak bir iaretle de olsa byledir.
(89) Kur'an- Kerim'de bu gibi iaretleri yalnz bu saydklarmzdan ibaret sanmayn. Onlar daha oktur. Biz burada yalnz misaller vermek istedik. Bu konuda yazlm mstakil eserler de vardr. Onlara mracaat olunabilir. Belksn arndan uak, Yunusun balndan denizalt karanlar, "Amedin mmeddede" den buhar kazan yapanlar var. (90) ok stlahl ve mulk ifadeli olduundan ba tarafn ksaltarak, sonunu da biraz sadeletirerek alyorum. steyenler aslna baksnlar. lmi Marifetil-Ulmil Mstenbetati Minel Kur'an Hak Teala buyurmutur: Ma ferratna fil kitabi min ey'in ve dahi Nezzelna Aleykel-Kitabe Tibyanen liklli ey'in buyurmutur. Ve dahi Hazreti Resul "Setekunu Fitenun" dediler... bni Mes'ud'dan mervidir, buyurdular ki, her kim ilim isteye hemen Kur'an'a mlazim olsun, zira ol Kelm Mbn camii haberi evvelin ve hirindir... Ve dahi Said bni Cbeyr eyitti: Bana Hazreti Risaletten bir hadis yetimedi al vechihi, illa ben ann msdakn Kitabullahta bulmuamdr. Ve dahi bni Mesud eyitti: Kaanki ben size bir hadisten haber verirsem Kitabullahtan ann tasdi-
277
Syt'nin tkan'nda da geni malmat vardr. Bu hususa dair yeni kaleme alnan eserlere iaret edelim. Biri Muhammed Baht'in (M. 1935) "TenbihlUkulil-nsaniyye limaani yatil-Kur'ani Minel Ulmil-Kevniyye'si, dieri de Tantav Cevheri'nin (M. 1938) ''El-Kur'an Vel-Ulml-Asriyye" sidir. Gazi
kini dahi haber veririm... Hazreti mam afii bir kere Mekke'de eyitti: Her ne kim dilerseniz benden sual edin, ben size Kitabullahtan ann haberin vereyim... (Seleften bu gibi daha bir ok szler nakleder.) Cemiul-ilmi fil-Kur'ani, lkin Teksara anh efhamr-ricli. "...Bazlar Kur'an'n lfznn zapt ve harfinin mahreci ile megul oldular, kurra' gibi; nahivciler kavaidini tesbit ettiler. Mfessirler manasn izah eylediler, kelamclar akaidi beyan ettiler; usuli fkhlar edille ile ahkm kardlar, fkhlar meseleleri bildirdiler, tarihiler memi salifeden kssa alarak tarihi kurdular, vaizler ibret levhalar buldular ve ilmi feraizi ondan aldlar.'' "Mevzuat" szne devamla diyor ki: "Bazlar dahi bir kavimdir ki gece gndz, Gnete ve Ayda ve menazilinde, yldzlarda ve buruta ve gayrlarda olan hikemi bahire ve asr zahireye dellet eden yat ve tesirat ve almata nazar edp andan ilmi mevakib istihrac eylediler. Bazlar dahi kttab ve uaradan bir kavimdir ki, anda olan cezaleti elfaz ve bedii nazm ve hsni siyak ve mebadi ve makati' ve muhalasa ve telvini hitap ve icaz ve itnabe ve bunlarn gayr bu baptan nice dekaike nazr olup andan maani ve beyan ve bedii istinbat eylediler. Bazlar dahi ashab tarikattan bir kavimdir ki Kur'an'a nazar edp elfazndan anlara nice maani ve dekaik ve esrar rekaik lyih oldu ki anlara a'lam ve stlahat vazeylediler... mdi bu zikrolunan ol fnundur ki, milleti slmiye "Ebbedallaha zikrehm ve eyyede fikrehum" ahz ve istinbat eylemilerdir. Lkin Kur'an bunlardan maada ulmi evailden nice ulmu cmi olmutur. lmi tp ve cedel gibi ve heyet ve hendese ve cebir ve mukabele ve necamet ve bunlarn sayr nice ulum dahi. Amma ilmi tb: Ann medar hfz shhat ve itidal ve istihkam kuvvet zerinedir. Veyahut bozulduktan sonra shhati iadedir. Veya hastalandktan sonra ifa bulmaktr. Ksm evvele iaret olunmutur: (Ve kne beyne zalike kavamen" kavli ile. Ve dahi "Kl verebu ve la tsrifu" kavli ile. Ve ksm saniye: "erabn muhtelifun elvanhu ifhi ifan lin-ns" kelm erifi ile iaret olunmutur. Amma ilmi heyet: ol yttadr ki, anlarda melektu semavat ve arz ve lemi ulv ve sfl de bess olunan mahlkat ve ahvali ems ve kamer zikrolunmutur. Mesel: "Fe mehavna yetelleyli ve cealna yeten-nehari mubsraten" ve dahi "Le-ems yenbagi leha en tdrikel-kamera" kavli gibi. Ve dahi "Bi rabbil-meark vel-mearib" gibi. Ve bunlarn gayr nice yat dahi ki ihsa olunsa usuli heyetin cmlesi maa ziyadetin anda mevcuttur. Amma ilmi hendese: "ntaliku il zllin zi selsi uab" kavimdedir. Amma ilmi cedel: Kur'an'n yat haviye olmutur, cemii berahin ve mukaddemat ve netaici ve kavil bilmucib ve arzay ve bunlarn gayr nice eyay, dahi ve brahim Nemrudun mnazaras ve kavminin muhaccas bu bapta asl azimdir. Amma cebir ve mukabele; demilerdir ki, evaili suverde mddetler, yllar ve tevarih memi salife ve eyyam zikri mnderictir. Anlar da bu mmetin mddeti bakas tarihi ve tarihi mddeti dnya mndemitir. Ve gemi ve gelecek baz baznda mezruptur. Amma ilmi necamet: "Ev esarettin min ilmin" kavli kerimindedir ki, bni Abbas (R.Anh) annla tefsir eylemitir. Ve bunlardan maada Kur'an- Azim'de usuli snaat ve esmai lt ki mhimmat ve zaruret ana ilca ve kesbi tahsilini iktiza eder, nicesi Kur'an'da mezkrdur. Mesel: Hyatet (Terzilik, dikiilik) "Ve tafika yahsfani" kavlinde; ve demircilik: "Atuni zbral-hadid" ve dahi "Ve Elen-nlehul-hadid" kavlinde, ve dlgerlik nice yat adidede: ve doramaclk: Vesnail-flke bi a'yunin" ve iplik eirmek: "Nekadat gazleha" kavlinde ve dokumaclk: "Kemeselil-ankebuti ittehazet beyten" kavlinde, ve iftilik: "Eferaeytm ma
278
OSMAN KESKOLU
Ahmet Muhtar Paa ise "Serairi Kur'an" isimli eserinde yetmi kadar yeti ilim ve fen ile alkal bulur ve izah eder. En yeni eser ise "Kur'an'dan Fenne aretler'dir. Mslmanlar mmeti vasattr. Ortada olan bir millettir. Hazreti Kur'an'n ehadeti byledir. Kur'an- Kerim her iin dorusunu ve gzelini gstermitir. Ehli Kur'an, ifrat ve tefritten uzaktr. Kur'an'n iradlar Mslmanlar en doruya sevkeder. Kur'an, felsef zanlar ykarak marifetin esasn kurmutur. Kinatta Snnetullah(91) caridir. Ittrad kanunu vardr. Dier tarafta harikulde ahvalin vukuu da kaabili inkr deildir. Hrikaya inanmak iin det ve ttrad, illiyet ve sebepleri inkra hacet yoktur. Bir tarafta ttrad kanunu varsa, te yanda da tegayyr ve adem ttrad, tehavvl ve zddiyet var. mknlar ve ihtimaller kanunu var. te biz Mslmanlar, ilmi kinat saran, her yerde emri cari
KUR'AN-I KERM VE MUCZELER tahrusun" kavlinde, ve avclk nice yatta, ve dalglk: "Klle Bennain ve gavvas" ve dahi "Testahricun minhl hilye." kavlinde, ve kuyumculuk ve dkmecilik: "Min hulliyyihim iclen ceseden" kavlindedir. Ve iecilik ve sraclk: "Sarhun mmerredn min kavarir" ve dahi "El-msbahu fi zcecetin" kavlinde ve mlekilik ve kiremitilik: "Fe ev kdli ya Haman alet-tni" kavlinde ve denizcilik: "Ve emmes-sefinet" kavlinde ve kitabet: ''Alleme bil-kalem" kavlinde ve ekmekilik: "Ahmil fevka reisi hubzen" kavlinde ve alk: "Bi iclin haniz" kavlinde ve amarclk ve bez rpclk: "Ve siyabeke fetahhir" ve dahi "Kalel-havariyyun" ki anlar kassarler idi. (Kassar:Bez rpc, bezi suda tokmakla derek ykamak) ve kasaplk: "ll m zekkeytm" kavlinde ve bey'i ira' nice yatta ve boyaclk: "Sbgatel-lah" ve dahi "Cdedn bidun ve humrn" kavlinde ve taclk: "Ve tenhitune Minel cibali byten" kavlinde ve tartclk ve vezin nice yatta; ve okuluk, nianclk: "Ve ma rameyte izrameyte" ve dahi '' Ve eiddu lehm mesteta'tm min kuvvetin" kavlinde mezkr olmulardr. Bunlardan maada esmai lt ve durubi me'klt ve merubat ve fnun ve menkhat ve cemii havadis ve vakat kinattan nicesini dahi camidir ki "Ma ferratna fil-kitabi min ey'in" kavli kerimin manas an muhakkik ve ol mddeay musaddktr. Kad Ebubekir bnl-Arab "Kanunt-Te'vil" de beyan ve tafsil edp demitir ki, ulmi Kur'an yetmi yedi bin ve drtyz elli ilimdir; kelimat Kur'an adedince, ol dahi drt nev'a zarp olunmutur. Zira her kelimenin zahri ve batn ve haddi ve matla vardr. Ve bu dahi mutlaktr. Terkibi ve mabeynlerinde olan revabt itibar olunmadan. Bes bu takdirce an ilimle ihata ve ihsaya kimse kaadir olmaz. lla Hday Rabbil-Alemin kaadirdir. Ve dahi demitir ki, mm ulmi Kur'an tr: tevhid ve tezkir ve ahkam. Pes tevhidde marifeti mahlkat ve marifeti halik bil-esma' vas-sfat vel-efal cmlesi dahildir. Ve tezkirden zahir ve batn. Ve ahkmdandr. Teklifin cmlesi ve tebyini menafi' ve mezar ve emir ve nehiy ve nedib. Ol cihettendir ki Fatiha mml-Kur'an olmutur. Zira bu aksam selasenin herbirini mtemildir. Ve srei hls slsi Kur'an'dr. Zira ehad aksam selseyi mtemildir ki tevhiddir. Ve dahi bni Cerir eyitti: Kr'an eyi mtemildir: Tevhid, ahbar ve diyanat (ahkm). Ol sebeptendir ki surei hlas slsi olmutur. Zira tevhidin cmlesini mtemildir. Ve dahi Ali Bini sa eyitti: Kur'an otuz eyi mtemildir... Nazar hakikat ile nazar olunsa her ne denl fehim derrk olsa Kur'an'n acaibini ihsa ve idrk edemez. Nice ulemai a'lm Kur'an mutazammn olduu ahkm hakknda mstakillen kitap te'lif eylemilerdir. Kad smail gibi. Ve dahi Bekir Binil-Al ve Ebi Bekir-Razi ve El-Kiyal-Hiras, ve Ebi Bekir Binil-Arab ve Abdl-Mnim Binil-Fers ve bni Hiviz-Mendad gibi." (91) Snnetullah: lh kaide, nizam ve kanunlar mnasna gelmektedir.
279
ve kudreti hkmran olan Allah Zlcell'e man ettiimiz gibi mucizeleri de kabul ve tasdik ederiz. Elmall merhum Hamdi Yazr bu hususta bakn ne isabetli szler sylyor:
"Kur'an ne iin nazarlar hrikalardan ziyade kanun ve snnete, ir'a ve minhaca tevcih etmektedir? "phe yok ki, insann btn mit ve nazarn harikalara balayp da hilkatteki cereyan deti ihmal etmesi ve uzun bir tarihin haslas olan ulm fnunu istikraiye ve istintaciyeyi hie sayarak kesibin, ilim ve iradenin, terbiyenin ve teebbs ahsinin feyz ve hkmn nazar itibara almamas ve hilkatte meknuz olan defineleri istihrac ve istinbata almayp ta mcerred semadan inecek bir maide bekleyip durmas, velhasl Allah Tealya yalnz hrika noktai nazarndan tevekkl ve itimad edip de det ve mantk noktai nazarndan itimad etmemesi srat mstakimden ayrlmaktr. Ve bunun iin Kur'an nazarlar hrikalardan ziyade kanun ve snnete, ir'a ve minhace tevcih etmekte ve snneti seniyye, bid'atcilii zem eylemektedir. Fakat ayn zamanda detler muvacehesinde harikalar, vkat klliye ve mttaride mukabilinde vkat garibe ve nadire mmkn bulunduunu ve hatr ve hayale gelmez cihetlerden umulmaz hdiseler, mitler, korkular doabileceini bilmemek, yni Allah Tealann cereyan mutad hilafna bir ey yaratamyacan zannetmek te, Halik Taalann kudreti mutlakasn camid bir tabiat mantkiyle tahdide kalkmaktr ki, sebebi, detlere tekaddm eden halk evveli unutmak ve neticesi akl ve mantkn tevakkuf eyledii hudutta imanszlkla ye'si klliye boulmaktr.''
"Hi phe yok ki, gklerin ve yerin yaradlnda, gece ile gndzn birbiri ardnca geliinde, insanlara yarar eylerle denizde akp giden gemide, Allahn yukardan yamur suyu indirip te onunla arz lmken diriltmesinde, zerinde debelenen hayvanat yaymasnda, rzgrlar deitirmesinde, gk ile yer arasnda msahhar bulutta, phesiz hep bunlarda akll olan bir kavim iin elbette yetler, nianlar vardr." (Bakara Sresi) Bu yetin tefsirinde de Hamdi Yazr der ki:
"Btn ulm ve fnunun ve her trl mazhariyeti beeriyenin medar olan illiyet kanununu hsn idrk ve tatbik sayesinde akl bu yetlerden bu tariklerle vcud ve vahdaniyeti ilhiyeyi ve rahmeti amilesini bizzarure bulup anlayacan, akl teemml ve fikir, hads yoliyle bunu yaptn beyandan sonra diyor ki: Kur'an'da Cenab- Hak umum insanlar bu tarika hidayet ve sevk iin "Le-yetn likavmin ya'kln" buyurmu ve akl olmaynca dorudan doruya hislerde icray tesir edecek olan rnucizatn byk bir faydas olamyacan anlatmtr. Kur'an'n bu gibi yetlerinde, insanlar idrk ve istidlal iin mucizattan ziyade makult klliyeye sevk vardr. Ve bunun iin, Kur'an, a'zam mucizattr. Fakat bundan bazlarnn zannetmek istedii gibi mucizat enbiyann imtinana ve Hteml Enbiya Efendimizin madd mucizeler gstermediine ve gstermiyeceine iaret gibi bir mna karmaa kalkmak da doru deildir. "(92)
Mrikler bir takm suallerle Risaleti baltalamak istiyorlard. Sorduklar eyler madde perestlie dayanyordu. Onlar maddenin zebunu idiler. En byk mucize olan Kur'an gzlerinin nnde dururken daima harikulde eyler istiyorlard. Halbuki hayat yle deildir. Kur'an hayatta olduu gibi anlatr. Elmall merhumun dedii gibi:
(92) M.Hamdi Yazr, Hak Dini, Kur'an Dili, c. I, s. 538.
280
OSMAN KESKOLU
"Ne ilme, ne dine ehemmiyet vermiyerek her lhza harika peinde koarlar ve daima ibda' fikriyle yaamak isteyenler hi bir zaman iptidailikten kmayacak ve beynelbeer hi bir rabta brakmyacak derecede cahil, dal ve mdil kalrlar. Buna binaendir ki, mucizat Kur'an, mucizat sairenin fevkindedir."(93)
Bizim bu eserde isbatna altmz ey de ite budur. Kur'an, Hazreti Peygamberin en byk mucizesidir. Kur'an ruhan delillere, derun hususlar teemmle sevkeder. Hazreti sa mucizelere brnerek ilhlam bir Peygamber ekline sokuldu. Hazreti Kur'an mriklerin maddecilie dayanan taleplerine bakn nasl cevap veriyor: "Onlar dediler ki: Sana inanmayz, t ki bizim iin u yerden bir kaynak aktasn, pnar fkrtasn, yahut senin iin hurmalk, zmlk bir bahe ola da aralarndan srl rl aylar, rmaklar aktasn, yahut zuum ettiin gibi zerimize g para para dmesin, yahut Allah ve melekleri karmza getiresin, yahut senin altndan bir evin olsun, yahut ge kasn... Ona ktna da asla inanmayz, t ki okuyacamz bir kitap indiresin! Onlara de ki, Sbhanallah, ben ancak bir beer Peygamber deil miyim ? '' (sr Sresi) Furkan Sresindeki u yetleri de okuyalm: "O kfir olanlar, bu Kur'an onun uydurduu bir iftiradan baka bir ey deildir, bakalar da bu ide ona yardm etmilerdir, dediler, onlar bu iddia ile hakszlk ettiler, tezvire gittiler. Yine onlar dediler ki, bunlar onun yazd eski masallar, bunlar ona akam sabah okunuyor. Onlara de ki: Bu Kur'an' gklerde ve yerdeki srr bilen Allah indirdi. Yarlgayc ve balayc odur. Bir de onlar diyorlar ki: Bu Peygambere ne oluyor? Yemek yiyor, arda dolayor. Neden ona bir melek gnderilmedi ki kendisiyle birlikte leme ihtarlarda bulunsun. Yahut ona niin bir hazine indirilmedi. Yahut niin iinden yiyecei bahe verilmedi. Zalimler nihayet dediler ki, siz bylenmi bir adama uyuyorsunuz. Bak, senin hakknda ne temsiller getiriyorlar da hem sapyorlar ve bir daha doru yolu
bulamyorlar." (Furkan Sresi)
"Kendilerine doru yolu gsteren hidayeti geldiinde nsn man etmemelerine ancak yle demeleri mni oldu: Allah bir beeri mi Peygamber gnderdi? Syle onlara: Eer yerde uslu uslu yryen melike olsayd onlara gkten bir melek peygamber gnderirdik. "(sr Sresi) Her asrda slm ulemas Kur'an ilmine byk ehemmiyet vermi, onunla uramay en byk hayr ve eref bilmitir. bni Nedim (45) kadar tefsir ismi zikreder. Eserinde 36'nc sahifeden 60'nc sahifeye kadar Kur'an'a dair ilimlere ait eserlere yer ayrr ki, balca mevzular unlardr:
KUR'AN LMLER
(93) Ayn eser, c. I, s. 411.
KUR'AN-I
Maanii Kur'an'a dair eserler Lgt Kur'an'a dair eserler Nokta ve hareke ileri htilaf- Mesahife dair eserler Nsih ve mensuha ait eserler Ahkm Kur'an
KERM
BLGLER
Garibi Kur'an'a dair eserler Kraate dair eserler Vakf ve iptidaya dair eserler Fezili Kur'an'a dir eserler Nzuli Kur'an 'caz gibi muhtelif mevzular vesaire
281
"Mevzuatil-Ulm" da her iki cildde ulmu Kur'an'a dair yzlerce sahife tahsis ediyor. Eserde en ok yeri tefsir ilmi alyor. Baz bahislerine yle ksaca iaret edelim de ne gibi mevzulara temas ettii hakknda bir fikir edinmee alalm:
lmi Mekk ve Meden lk ve son nzil olanlar Esbb nzl Fevasl Kur'an Mukatat suver Mnsebat yat ves-sver Muhkem ve mteabih Vch ve nezir Kraatler Mfredat Kur'an Bedyil Kur'an 'cz Kur'an Mefhm ve mantuk Mutlak ve mukayyed Mkil ve garibi bilmek Nsih ve mensuh 'rab Kur'an Kur'an'n hfz Cemi' ve tertibi Hicaz lgatiyle olmayan kelimeler Arap lgatiyle olmayan kelimeler Mushaf yazs ve yazmak Kur'an'dan alnan ulm Hakikt ve mecaz Tebih ve istiareler 'cz ve tnb Tefsir usulleri ve kaideleri Tabakat mfessirin
Ulmu Kur'an'a dair yazlan mstakil eserlerden bazlarn burada zikredelim : Bu hususta geni bilgi edinmek isteyen onlara mracaat edebilir:
Ali Bini Said Sofi bni Cevz Alemddin Sehav Abdurrahman Ebu ame Bedreddin Zerke Muhammed Bini Sleyman Kfiyeci Celleddin Blkn Celleddin Syut eyh Tahir Cezairli 430 El-Burhan fi Ulmil-Kur'an 597 Fnunl-Efnan ve Ulmil Kur'an 641 Cemall Kurra' 665 El-Mridl-Veciz 794 Elburhan fi Ulmil-Kur'an 873 Ulmi Kur'an Mevakil-Ulm 911 El'itkan fi Ulmil-Kur'an 1335 Et-tibyan fi Ulmil-Kur'an(94)
282
OSMAN KESKOLU
Lokman Sresi veciz bir ekilde diyor ki: "De ki, ayet Rabbimin kelimeleri iin deniz mrekkep olsayd, Allahn kelimeleri tkenmez, o deniz tkenirdi, hatt daha bir mislini yardmc olarak getirsek bile. "(Lokman: 27) Selef-i slih arasnda Kur'an mahluk mu, kadim mi diye bir mesele yoktu. Onlar, bunu kurcalamaktan, tartmaktan kanrlard. Onlar; Kur'an, Allah kelamdr, bylece inanrz, ne mahluktur, deriz, ne de mahluk deildir deriz, derler, brakrlard. Fakat sonralar baz inan frkalar bu meseleyi ortaya kardlar. slm tarihinde Fitne, Mihne denen bu olay biraz etraflca anlatmya
KUR'AN-I KERM MAHLUK MU MESELES
alalm. nce stad Muhammed Ebu Zehra'y dinleyelim: Ahmed B. Hanbel
adl eserinde yle diyor: "Bu mes'ele yle balad: Halife Me'mun: Kur'an mahlktur, hadistir kanaatndayd, bunu Mutezile'den renmiti. imdi, limleri, fakihleri, hadis ulemasn da bunu kabule, bunu byle sylemeye dvet ediyordu. Me'mun'un akl hocalar, Mutezileydi. Vezirleri, yaknlar, dant, konutuu kimseler onlardand. Onlar kendi gibi sayard. mam Ahmed, Me'mun'un bu grne katlmad ve onun dedii gibi konumad, o yzden ona bu ok iddetli ezay yapt, sert ikencelerde bulundu. Bu i Halife Me'mun zamannda balad. Me'mun'un vasiyeti gereince Halife Mutasm ve Vsk devirlerinde de devam etti, ayn tutum srd gitti. Biz burada bu belnn ve snamann beyaniyle yetinelim, Ahmed'in valilere, halifelere hitabiyle iktifa edelim. nki biz imdi onun yaamnn safhalarn anlatmaya alyoruz."
KUR'AN MAHLUK MU, DEL M MES'ELES NASIL BALADI?
Tarihe Mihnet: Snama adiyle geen bu mes'eleyi balatan madem ki, Halife Me'mun'dur, Kur'an mahlk mu, deil mi konusunu ortaya atarak mam Ahmed'i de kendi dedii gibi dedirtmee almtr. yleyse Me'mun'un dedii nedir, sapk frkalar ve ulema ne demilerdir? Onlar bilelim.
MUTEZLENN DDALARI
(94) Msr 'da son yllarda bu mevzua dair yeni eserler yazlm, Ezher klliyelerine mzekkireler hazrlanmtr. Ebu Dakika, Muhammed Ali Selame "Minhecl-Furkan fi Ulmil-Kur'an", Muhammed Abdlazim Zarkani "Menahill-rfan fi Ulmil-Kur'an'' bunlardandr. Muhammed Bahit, Muhammed Haseneyn, Muhammed Halefin de bu hususta, kraat hakknda eserleri vardr. Mustafa Sadk Rafii'nin "'cazl-Kur'an" isimli eseri fazla takdir grm, kitab Kral Fuat kendi hesabna tabettirmitir. Abdlaziz Hl'nin "El-Kur'anilKerim"i, Abdlaziz avu'un "Eserl-Kur'an" da zikre ayandr. Tantavi Cevher'nin "El-Kur'an vel-Ulmil-asriyye" si ile Muhammed Bahit'in "Tenbihl-Ukulil-nsaniyye li maani yatil-Kur'an minel Ulmil-Kevniyye" nam eserleri de mhimdir.
283
Rivayete gre ilk defa: Kur'an mahlktur diyen Emeviler devrinde Ca'd b. Dirhem olmutur. Bundan dolay Halid b. Abdullah Kasri onu kurban bayramnda Kfe'de ldrmtr. Bayram gn sabah eli kolu bal olarak onu meydana getirdi, bayram namazn klp hutbeyi irad etti ve hutbenin sonunda unlar syledi: "Gidiniz, kurbannz kesiniz, Allah kabul etsin. Ben de Ca'd b. Dirhem'i kurban edeceim. nki o: Allah Musa ile sylemedi, Allah brahim'i dost edinmedi, diyor. Allah onun dediinden ne ycedir." Bundan sonra minberden indi ve onu ldrd. "(95) Cehm b. Safvn da buna benzer szler sylemitir. O, Allah'tan (kelm) sfatn nef etmi, Havdise ve sfatlarna muhalif olmas gerekiyor diye bundan tenzih etmi, bylece Kur'an mahlktur, kadm deildir diye hkmn vermitir. Mutezile'ye gelince: Mani sfatlarn nef ettiler, sonra daha mbalaaya katlar. Allah'n mtekellim olmasn inkr ettiler, Kur'an- Kerim'de, Allah Teala'nn Musa ile konutuunu beyan eden ayeti tevil ederek Allah aata kelm halketti manasna aldlar. Onlar, Allah Tel' hereyi yaratt gibi, kelm da yaratr, derler. te davalarn bu inan zerine kurdular ve Kur'an Allah'n mahlkudur dediler. Mutezile, Abbasiler devrinde Kur'an'n mahlk olduu konusuna iddetle taraftar ktlar ve ok sarldlar. Bu konuda, az da olsa, baz fakihler onlara katldlar. Biir b. Gys Mersi bu konuda srar edenlerdendi. Eb Hanife'nin talebesi olan mam Eb Yusuf onun hocasyd, onu bundan nehyetti, vazgeirmeye alt, fakat o vazgemedi. Bunun zerine Eb Yusuf onu dersinden kovdu. Harun Reid devrinde Mutezile ii daha da aztt, ok ileri gittiler, insanlar bu inanca davet etmeye baladlar. Fakat Harun Reid akaid mes'elelerini kurcalamaya taraftar deildi. Filozoflarn szne bakarak bunda mnakaa edilmesinden yana deildi. Onun iin Mutezile bu konuya fazla dalmak cesaretini gsteremedi. Hatt Reid'in bu kanaattaki mnakaac Mutezile'den bir ksmn hapis ettii sylenir. Biir b. Gyas'n Kur'an mahlktur sz kendisine ulanca: Eer bu herif elime geer, onu yakalarsam, ldrrm demitir. Reid'in halifelii mddetince Biir, gizlenmi, meydana kmamtr. Me'mun Halife olunca Mutezile onun evresini sardlar. Btn haiyesi, etrafndaki adamlar onlardand. Onlar kendine yaklatrd, yanna ald. Onlara son derece sayg gsterir, ikram ve izazda bulunurdu. Hatt rivayete gre, Mutezile'nin ileri gelenlerinden Eb Hiam, onun yanna girince, yerinden
ME'MUN DEVRNDE MUTEZLE YZ BULDU (95) Serhul-Uyn, s. 186.
284
OSMAN KESKOLU
biraz kmldanrm, neredeyse ona ayaa kalkacak. Halbuki ondan baka kimseye kar byle bir hareket yapmazm! Halife Me'mun'un Mutezle'ye bu kadar meyletmesinin, bu derece onlar yanls olmasnn sebebi udur: Me'mun, Ebu Hzeyl Allaf'n talebesidir. Dinler ve Frkalar hakknda onda okurdu. Eb Huzeyl ise, Mutezilenin badr. Me'mun, o zaman det olduu zere, milletler, dinler hakknda mnakaa ve mnazara meclisleri kurup tartmalar yaplnca, Mutezile karlarndakilere stn gelirler, yar kazanrlard. nki akllarn ileterek hereyi incelerlerdi. Bu yzden Me'mun zerinde byk tesir brakmlard. Onlardan beendiklerini kendisine muhsib alr, onlarla konuur, mavere eder, istediini vezir yapard. zellikle aralarndan Ahmed b. Eb Dud' (240 H./854 M.) son derece tutar, onu himaye eder, ltuf ve ihsanda bulunurdu. O derece ki, kardei Mutasm'a onu umurunda mavir yapmasn bile vasiyet etmitir. Vasiyette yle demektedir: "Eb Abdullah Ahmed b. Dud' kendinden ayrma, uzak tutma. Btn ilerinde onu mavir yap. O senin iin bu mevkie lyktr." Mutezile, halife nezdinde itibarlarnn bu kadar arttn grnce onun Kur'an'n mahlk olduunu iln etmesi iin almaya baladlar. Bylece kendi mezheblerini yayacaklar, akllarnca umum halkn takdirini kazanacaklard. Mutezile'nin bu arzusunu Me'mun uygun buldu ve Hicri 212/Miladi 827 ylnda Kur'an'n mahlk olduu grn aklad. Ancak herkesi bu konuda serbest brakt. Mesele mnakaa ediliyordu. Me'mun delillerini ortaya dkyor, davasn savunuyordu. nancnda, kanaatnda herkes serbestti. Kimse, uygun grmedii, aklnn yatmad bir dnceyi kabule zorlanmyordu. Halife Me'mun'un tutumu bu kadarla kalmad. Hicri 218, Mildi 833 ylnda -ki bu, ld yldrelinde bulundurduu hkmet kuvvetiyle, halk zorla Kur'an mahlktur diye inandrmaya kalkt. Buna zorlamas iin, Rakk'dan, Badad'ta bulunan Naibi shak b. brahim'e emirnameler gndermeye balad, kendisi o zaman Rakka'da bulunuyordu. Bu nmelerde fukahay, Hadis limlerini Kur'an mahlktur demeleri iin zorlamasn istiyordu. yle anlalyor ki, nce devlet makamlarnda bulunanlar, idarede herhangi bir vazife alanlar, hakimleri zorlamakla bu ie balamak istiyordu. Badad'daki naibi shak'a gnderdii ilk emirnmenin sonunda yle diyordu:
ME'MUN'UN, HALKI KUR'AN MAHLKTUR DEMEYE ZORLAMASI
"Orada bulunan kadlar topla. Emr'l-M'mininin sana gnderdii emirnameyi onlara oku. Bu konuda ne dediklerini denemekle ie bala. Kur'an'n mahlk ve hadis olduu hususundaki kanaatlarn anla! Onlara unu bildir ki, Emr'l-M'minin'in grne muvafakat ederlerse, onlar hidayet ve necat zere olmular demektir, orada bulunan hidlere de sor, Kur'an hakkndaki kanaatlarn anla. Kur'an mahlktur, hadistir diye ikrar etmeyenlerin ehdeti makbul saylmayacak,
285
o gibi kadlara vazife verilmeyecek, iten el ektirilecek. Oradaki kadlardan alacan neticeyi Emr'-m'minine bildir, yaz. Bu onlara benim emrimdir. Bundan sonra onlar murakabe et, kadlar; Kur'an mahlktur demeyenin ehdetiyle hkm vermesin. Allah'n hkm ancak dinde basret zere olan ve tevhide ihlasla balananlarn ehdetiyle nfiz olur."(96)
Grld zere birinci emirnamede: Kur'an mahluktur inancn kabul etmeyenlerin cezas sadece devlet memurluundan mahrum brakmak ve bir de hitliklerinin kabul olunmamas. Badad'daki Naibi shak b. brahim, mektubu alnca kadlar dvet etti, onlara mektupdakileri anlatp onlar snava ekti. O, yalnz kadlarla ii brakmad. Hadis limlerini, fetva veren, tebli ve iradda bulunan btn limleri, mderrisleri de sorguya ekip hepsinin bu husustaki kanaatlerini tesbit etti, ald cevaplar, Halk- Kur'an hakkndaki grlerini, Halife Me'mun'a gnderdi. Bu cevaplar alnca Halife Me'mun arzusuna uygun olmayan bu mdafaalar karsnda kplere bindi. Kzgn bir ifade ile: Bu cevaplarn sama eyler olduunu syledi, en sert ifadelerle onlar halarcasna azarlad. Ve ikinci emirnamesinde, onun dedii gibi Kur'an mahlktur demeyen, onun grn kabul etmeyenlere yaplacak muameleyi, verilecek cezay bildirdi. Zehir gibi olan bu mektupta, Kur'an mahlktur demeyenlerin tevkif edilerek bal bir halde kendi yanna gnderilmesini istiyor ve yle diyor: "Mektupta yazdn vehile Kur'an mahlktur demeyenlerden olanlar buraya gnder. Bunlarn iinde bulunan Bir b. Veld ile brahim b. Mehdi ve dierlerini hepsi bal olarak Emrl-M'minin'in ordughna teslim etsinler. Emin ellere teslim etmeye dikkat gstersinler. Emrl-M'minin onlar sorguya ekecek. Eer eski dediklerinden dnmezler ve tevbe etmezlerse, inaallah, hepsinin boynunu klla vuracak L kuvvete ill billahi.'' Me'mun batan inanca bask yapmazken yava yava ii aztt. Birinci emrinde Kur'an mahlktur demeyenleri vazifeden atmakla ie balad, ikinci emrinde ise, ii idam sehpasna kadar gtrd! Bu sert emri alnca, Badad'daki Naibi shak b. brahim, hemen paalar svad, Halifenin emrini yerine getirmee koyuldu. Hadis limlerini, fukahay, mftleri (ilerinden Ahmed b. Hanbel de dahil) toplad, kendilerinden isteneni yapmazlar, Kur'an mahlktur szn sylemezler ve Me'mun'un istedii hkm kabul etmezlerse sert ceza greceklerini syledi, onlar lmle tehtid etti ve bu iden dn olmadn bildirdi. Bunun zerine drd dnda, hepsi de isteneni kabul edip Kur'an mahlktur szn sylediler ve bu grn kabullenmi oldular. Ancak drt kii bu baskya boyun emedi. Allah onlarn kalbine kuvvet
BU TEHDT KARISINDA K K KANAATINDAN DNMED: BN- HANBEL VE BN- NUH
(96) Taberi Tarihi.
286
OSMAN KESKOLU
verdi. Allah'n hkmne raz oldular, baki ahireti, fani dnyaya tercih ettiler, inanlarnda direndiler, cesaretle sebat gsterdiler, onlar da Ahmed b. Hanbel, Muhammed b. Nuh, Kavriri ve Sicade olup drd de baland, kelepe vuruldu. Geceyi byle zincirler iinde geirdiler. Ertesi gn olunca: Sicade syleneni kabul etti, eli aya zlerek serbest brakld. Dier ayn halde durdu. Daha sonraki gn yine sorguya ekildiler, sorular tekrar soruldu ve cevap istendi. Bu hal canna tak diyen Kavriri, olumlu cevap verdi. Onun da balar zlerek serbest brakld. Onca ulemadan kala kala ikisi kelepeli kald. Ahmed b. Hanbel ile Muhammed b. Nuh... bu ikisi, o zaman Tarsus'ta bulunan Me'mun tarafndan sorguya ekilmek iin kelepeli olduklar halde Badad'dan yola karlp Tarsus'a gnderildi. Muhammed b.Nuh yolda ecel erbetini iip hakkn rahmetine kavutu. Bu garip yolculukta Ahmed yalnz kald. Ahmed b. Hanbel, yolda kanaat arkada Muhammed b. Nuh da lnce bu davann tek adam kald ve Tarsus'a doru yolculuk devam etti. Yolda Me'mun'un lm haberi duyuldu. Acaba Azrail imdada m yetimiti? Evet, Me'mun gt, fakat arkada vasiyet brakmt. Yerine geen kardei Mutasm'a vasiyeti vard. Kur'an mahlktur dvasndan vazgememesini vasiyet etmi, bu dnyadan yle gmt, Allah af etsin, lm ile dvasnn leceinden korktuundan, kuvvet kullanarak bu dvay yrtmesini vasiyet etmiti, bu dvay o, o kadar benimsemiti ki, bunu boynuna bor bilmiti. Vasiyetin ba tarafnda yle diyordu: "bu vasiyet Emir'ul-M'minin Abdullah b. Harun Reid'in hazr bulunanlar huzurunda yapt vasiyettir onlarn hepsini ahid gstererek der ki, Allah Teala birdir, mlknde, O'nun orta yoktur. O'ndan baka emrini yrten yoktur. Hlk ancak O'dur. O'ndan gayrisi hepsi mahlktur. Kur'an- Kerim'de: Hereyin Halik O, denir. Kur'an kendisi de o hereye dahildir. Allah Teala'nn misli hibir ey yoktur," Vasiyetin orta yerinde unlar var: "Ey Eb shak, bana yakla, grdnden ibret al. Kur'an mahlktur mes'elesinde kardeinin tutumuna uy!" te bu vasiyet yznden Me'mun'un lmnden sonra da Kur'an mahlktur davas bitmedi, belki daha ok yayld ve aclar artt. Bata Ahmed b. Hanbel olmak zere Hadis ve fkh limlerinin, zahidlerin bana bitmez tkenmez bir bel olmakta srd gitti. Halife Mutasm devrinde bu bel daha artt. Zahmetler, ikenceler oald. Ondan sonra Vsk zamannda hal byle devam etti. Biz bunlar anlatmaya gemeden nce, Halife Me'mun ile, Badad'daki Naibi shak arasndaki geen yazmay nakledelim. nki onlarda Me'mun'un insanlara zorla kabul
BU BTMEZ DAVADA
BAZI
YAZIMALAR
ettirmeye kalkt bu dvann delilleri var. Ahmed'in cevab,
Me'mun'un
tehditleri orada yazl. Bu yazlar, Taber Tarihinde kaytl olup oradan alnmtr.
287
ME'MUN'UN BRNC EMRNAMES

Badad'da Naibi shak b. brahim'e: "Mslmanlarn imam ve halifeleri zerinde Allah'n haklarndan biri de onlarn, Allah'n Dininin hkmlerini yerine getirmeye almalar, Peygamberlerin mirasn korumalar, kendilerine verilen ilmi yaymalar, teb'aya hak zere adaletle muamele etmeleri. Allah'a itaat hususunda gayret gstermeleridir. Emir'l-M'minin'in, Allah Tel'dan diledii udur ki, onu doru yolda muvaffak klsn, teb'a hakknda merhamet ve efkat gstererek adaletle hkmetmeyi nasb eylesin. Emr'l-M'minin unu anlamtr ki, halkn ounluu, teb'ann ekserisi bilgisizlik iinde olup Allah'n dinini ve hidayetini lykyla kavramam, ilmin nurundan nasibini alamam. Her tarafta cehalet ve dallet yaylm bir halde olup dininin ve tevhidin, imann hakikatndan gafil kalm. Allah' hakkyla bilmekte kusurlu, O'nun knh marifetini idrakte ciz. Hlk ile mahlku, akllarnn noksan sebebiyle tefrik edemiyorlar. Allah Tel ile inzal etmi Kur'an' msavi tuttular. Onu da kadm saydlar. Onu Allah yaratmam, ihdas etmemi gibi addettiler. Halbuki Allah Tela kalblere ifa, m'minlere rahmet ve hidayet klm olduu Kur'an hakknda yle buyurmaktadr: "Biz onu Arapa bir Kur'an kldk," Allah kld, yapt eyi halketmitir. Yine Allah Tel yle buyurur: "Hamd olsun O Allah'a ki, gkleri ve yeri yaratt, karanl ve aydnl da yaratt." Yine buyurur: "Bylece sana gemilerin kssalarn, haberlerini anlattk." Allah Tel haber veriyor ki, bunlar sonradan olmu olaylarn kssalardr. Yine buyurur: "Elif, Lam, Ra, bu yle bir kitap ki, ayetleri muhkem klnm, sonra da hakim ve hereyi haber veren tarafndan tafsil olunmutur." Her muhkem ve mufassal olann bir yapan vardr. Onu yapan da yaratc Allah'tr. "Sonra onlar batlla mcadele edip kendi szlerine aryorlar. Kendilerini Snnete nisbet ederler, halbuki Allah'n kitabnn her blm onlarn szlerini rtmekte, onlarn dvalarn yalanlamaktadr. Byle iken kendilerini ehli hak ve din sayyorlar. Bakalarn batl ve kfr zerinde gryorlar. Cahilleri aldatyorlar... Allah'n kitabn yanl anlatp iftira ediyorlar. Halbuki Allah onlardan doru sylemeleri iin ahd almtr. Onlarn kulaklar tkal, gzleri kr. Kur'an' dnmyorlar, sanki kalblerine kilit vurulmu... "Emr'l-M'minin'in anlad, bunlar mmetin ktleri, dallet balardr, imandan nasibleri az. Cehalet kaplar, yalan balar, eytan lisanlar gibidirler. Bunlarn szne gvenilmez, ameline baklmaz. nki amel yaknden sonra gelir. slmn hakikati tevhd de ihls iledir. Bir kii rt ve hidayetini kaybederse, imandan nasibi kalmaz... "Orada bulunan kadlar topla, onlara Emir'l-M'minin'in mektubunu oku. Onlar imtihana tbi tut, Kur'an mahlktur, konusunda ne diyorlar, bunu anla, onlara bildir ki, Emr'l-M'minin bu konuda kimseden meded ummuyor, kimsenin yardmna muhta deil. O teb'asndan dinine gvenilemeyenlere bakmaz. Eer onlar bu hususta Emr'l-M'minin'in grne muvafakat ederler, bunu ikrarda bulunurlarsa, o takdirde hidayete ermiler ve necat bulmular demektir. Orada bulunan ahidlere sor, Kur'an mahlk mu, deil mi hakknda bilgileri nasl? Kur'an mahlktur diye ikrar etmeyenlerin ahidlii kabul olunmayacaktr. O gibi kadlara vazife verilmeyecektir. Alacan neticeyi Emr'l-M'minine yaz, bildir. Bu emir onlaradr. Bundan sonra onlar murakabe et, ahvallerini aratr. Allah'n hkmleri dinde basret ve tevhd'de ihlas sahibi olanlarn ahidliiyle nafiz olsun. Bundan sonra olanlar Emr'l-M'minine yazp bildiresin." Yazl: Rebiulevvel 218 Hicri
OSMAN KESKOLU
ME'MUN'UN KNC EMRNAMES kinci mektupta Me'mun, shak b. brahim'e yedi kiinin adn verdi ki, onlar Muhammed s. Sa'd Vakd ve dierleri. Onlar yanna ard ve snava ekti. Onlara Kur'an mahlk mu, deil mi diye sordu. Hepsi de mahlktur diye cevap verdiler. shak b. brahim onlara Me'mun'un emri gereince bunu Hadis limlerinin ve fukahann huzurunda sordu. Hepsi de Me'mun'un dedii gibi cevap verdiler. Sonra serbest brakldlar.
Me'mun'un, Naibi shak b. brahim'e kinci Emirnamesi udur
"Allah Tel'nn yeryznde kullar iin emin olarak setii halifesi zerindeki haklarndan bir takm da: Dinin hkmlerini yerine getirmek, halk korumak, onlara hkmn ifa etmek, adalet zere i grmek, onlarn hayrna almaktr. Allah'n kendine ihsan ettii ilmi onlara da aktarmak, yoldan sapanlar hidayete getirmek, onlar iman hududu iinde korumak, fevz ve nacat yollarn gstermek, kapal eyleri aklamak, pheleri gidermek ve onlar aydnla kavuturmaktr. Onlarn btn maslahatlarn koruyup dnya ve hiret mutluluuna kavuturmaktr. Allah Tel kullarn gzetmekte olup, yaptklar her ey sorulacaktr. Emr'l-M'minin'in tevfki Allah'n kudretiyledir. Allah kuluna yeter. "Emr'il-M'minin basiret ve dikkatiyle unu beyan eder ki, Mslmanlar iin iman ve nur kld, Resul Kibriyasna vahyettii Kur'an- Kerim hakknda mslmanlar arasnda pheli eyler uyanm, o mahlk deildir sanlm... Halbuki Allah Tel, her eyi halk edendir. Herey O'nun mahlkudur. Mslmanlarn Kur'an mahlk deildir sanmalar, Hristiyanlarn Hz.sa mahlk deildir iddiasna benzer bir eydir. Onlar sa, Allah'n kelimesidir, mahlk olamaz dediler. Mslmanlarn tutumu da bunu andrr. Halbuki Allah Tel yle buyurur: "Biz onu Arapa Kur'an kldk." Buradaki kldk -yarattk demektir. Nasl ki baka yetlerde ceale-yaratt manasnadr. "Ona e yaratt.'' "Geceyi elbise, gndz geim iin yaratt." "Sudan hereyi diri kld." Allah Tel, Kur'an ile kendi kudret ve azametine delil kld bu mahlklar beraber tuttu. Kur'an' yaratan O'dur. "O Levhi Mahfuzda olan bir anl Kur'an'dr." Bu yet gsteriyor ki, Kur'an Levhi Mahfuzdadr, Levh onu ihata etmitir. hata edilen herey mahlktur. Yine Allah Teala yle buyurur: "Kur'an' dilinle acele syleme", "Rablarndan hadis olan bir zikr, her geldike" Allah Tel Kur'an'a: Zikr, iman, nur, hd, mbarek, Arapa kssa" isimleri vermitir. Onun nnden, ardndan, bandan ve sonundan batl gelmez buyurmutur. Bu Kur'an'n mahdud ve mahlk olduuna dellet eder. Baz cahiller Kur'an hakknda yanl sylyorlar... Allah'n sfat olan eylerle Allah'n mahlklarn vasfediyorlar. M'minlerin emri, byle hatal konumalarn dinden nasibi yok, diyor. Onlardan birine itimad edemez. Onlarn adaleti yoktur, ehadetleri kabul edilmez... Bir kimse Allah'n dinini bilmezse, baka eyleri hi bilmez, her ey hakknda krdr, yolunu grmez. Emr'l-M'mininin sana yazd bu mektubu Cafer b. sa'ya, Kad Abdurrahman b. shak'a oku. Onlarn Kur'an konusunda grlerini tesbit et. Onlara unu duyur ki, Emr'l-M'minin, Mslmanlarn ileri hususunda ancak tevhd ihls olanlara ve mevsuk kimselere itimad eder ve Kur'an mahlktur, demeyenlerden bakasnn tevhidi tam olmaz. Eer bu ikisi Kur'an hakknda Emr'l-M'mininin dedii gibi derlerse, onlar meclislerine hid olarak gelenlere sorsunlar, Kur'an hakkndaki kanaatlerini rensinler. Eer Kur'an'n mahlk olduunu kabul etmeyen bulunursa,
onlarn ehadetlerini kabul etmesinler. Onlarn szlerine bakarak hkm vermesinler. Dier kadlar
hakknda da ayn eyi yap, onlar murakabe et, basiretle gzet, bu konuda olup bitenleri Emr'l-M'minine yazp bildir."
289
te Kur'an olay bu iki resm emirle balad. Birinci mektup gelir gelmez, shak b. brahim imtihana balad, bu i ancak ikinci mektup geldikten sonra tamamland. Burada bu limlerin cevaplarn beyan etmemiz yerinde olur. Sonra Me'mun'un, daha doru ve ince bir tbirle Ahmed b. Dud'n onlara yapt ek cevaplar, ondan sonra da bu snavn en etin safhasn, dayak ve ikence fasln dinleriz.
KMLER SORGUYA EKLD, NELER SORULDU, NE DEDLER, MEKTUPLARDAN DNLEYELM
l s h a kB . b r a h i ms o r g u y a e k i l m e ki i nf a k i h l e r ,
Me'mun'dan ald talimat zerine ie balayan hakimler ve hads limlerind toplad. Ebu Hassan Ziyad, Bir b. Velid Kind, Ali b. Eb Mukatil b. Gnim, Zeyyal b. Heysem, Sicade, Kavariri, Ahmed b. Hanbel, Kuteybe, Sa'duye Vsit, Ali b. Ca'd, shak b. Eb srail, bni Hir, bni Aliyye Ekber, Yahya b. Abdurrahman meri, Rakka'da kad olan mer b. Hattab evldndan dier bir eyh, Eb Nars Temmr, Eb Ma'mer Kati, Muhammed b. Hatem b, Meymn, Muhammed b. Nuh, bni Ferhn dier bir cemaat ta onlara katld ki, Nadr b. umeyl, bni Ali b. Asm, Ebul-Avam Bezzz, bni uca', Abdurrahman b. shak, bunlarn hepsi shak b. brahim'in yanna geldiler, toplandlar. Sorguya, Me'mun'un mektubunun onlara okunmasyla balad ve iyice anlasnlar diye mektup iki defa okundu. Sonra sorular sorulmaya baland. shak nce Bir b. Velid'e sordu. Kur'an hakknda ne dersin? Cevap verdi: Bir ok defalar Emr'l-M'minine ne sylediimi biliyorsun. Grdn gibi Emr'l-M'minin'in mektubiyle sorulan yenilendi. Ben derim ki, Kur'an Allah'n kelmdr. Sana bunu sormuyorum. O mahlk mu, deil mi? Buna cevap ver. - Allah hereyin Hlikdr. Kur'an da ey midir? O da, eydir. yleyse o da mahlk mu? Hlk deildir. Sana bunu sormuyorum. O mahlk mu? Sana bu sylediimden baka bir ey syleyemem. Bu konuda konumamak zere Emir'l-M'minin'e and verdim. Benim bu sylediimden baka diyeceim yok. shak b. brahim nnde duran bir yazy ald, onu ona okuyup dedi ki: Allah'n birliine ehadet ederim, O tekdir. O'ndan nce bir ey yoktu, sonra da olmayacak, mahlkatndan hi birey O'na ne mnada, ne suret bakmndan hibir vehile benzemez.
290
OSMAN KESKOLU
Bunun zerine Bir: Evet dedi, ben, insanlara bundan baka trl m sylerdim! Bunu duyunca shak ktibe: Sylediini yaz, dedi. Sonra Ali b. Eb Muktil sorguya ekildi: Ya Ali, sen ne diyorsun? Konu bakalm. Defalarca Emr'l-M'minin'e dediklerimi iittin. Benim o iittiklerinden baka bir diyeceim yok. Onu da yazl kat ile denedi, o da onda yazl olanlarn hepsini ikrar etti. Sonra ona sordu: Kur'an mahlk mudur? Kur'an Allah kelmdr. Sana bunu sormadm. O Allah kelmdr. Eer Emr'l-M'minin bize birey emrederse bamz zere, ona itaat ederiz, uyarz. Bunun zerine ktibe: Onun szn yaz, dedi. Bundan sonra Zeyyle de, Ali b. Muktil'e sorduklarna benzer eyle sordu, o da onun cevaplar gibi cevap verdi. Sonra Eb Hassan Ziyadi'ye sordu: Sen ne dersin? stediini sor, dedi. Ona da yazl kad okudu, o da ondakileri ikrar etti ve bu sz sylemeyen kfirdir, dedi. shak ona sordu: Kur'an mahlk mudur? Kur'an Allah kelmdr. Allah hereyin hlikdr. Allah'tan gayri herey mahlktur. Emr'l-M'minin bizim imammzdr, onun sayesinde btn ilimleri rendik. O bizim duymadklarmz duydu, bizim bilmediklerimizi rendi. Allah bizim umurumuzu ona teslim etti, onun eline verdi. Haccmz onun sayesinde yapyoruz, namazmz o kldryor, malmzn zekatn o topluyor, onunla cihada gidiyoruz, onun hak mam olduunu kabul ediyoruz. Bize bir buyruu olursa ona uyuyoruz. Emrini tutuyoruz, bireyden nehyederse ondan saknyoruz. Bizi bir eye davet ederse ona icabet ederiz. Kur'an mahlk mudur, sen onu syle? Eb Hasan ayn szleri tekrar etti. Bunun zerine shak: ---Emr'l-M'minin'in sz bu ite. Emr'l-M'minin'in sz bu olabilir, fakat onu insanlara emretmez, insanlar ona davet etmez. Eer bana Emr'l-M'minin'in bu sylememi emrettiini haber verirsen, ben de o emir ettiini sylerim. nki sen ondan bana naklettiin eyde gvenilir bir kimsesin. Sen, ondan bir emir bana tebli edersen ben ona uyarm. Sana birey tebli etmemi emir buyurmu deil! Ebu Mukatil sze kart:
291
Onun sz, Resulllah'n ashabnn feriz ve miras mes'elelerindeki ihtilaflar gibi olabilir. Onlar bunlar kabule zorlamazlard, dedi. Eb Hassan szn yle bitirdi: Ben emre itaattan baka birey yapmam. Bana emret, ben de ona uyaym! shak cevap verdi: Sana emir etmemi bana emretmi deil, bana ancak seni imtihan etmemi, sorguya ekmemi buyurdu. Bundan sonra Ahmed b. Hanbel'e dnd ve ona sordu: Kur'an hakknda ne dersin? O, Allah kelmdr. O, mahlk mudur? O, Allah kelmdr, bundan baka diyeceim birey yoktur. Bunun zerine yine Ahmed'i de katta yazl olanlarla imtihana ekti. "Allah, hibir mna ve hibir vehile mahlkatna benzemez" szne gelince, burada Ahmed yle dedi: Onun misli hi birey yoktur. O iitir ve grr. bni Bekk Asgar buna itiraz etti ve unu syledi: Allah hayrn versin, seni slah etsin, o kulakla iitir, gzle grr m? dedi. shak, Ahmed b. Hanbel'e yine sordu: Allah iitir, grr, sznn manas nedir? O cevap verdi: O zat- kibriyasn vasflad gibidir. Bunun anlam ne? Gerei bilemem, o zat- kibriyasn tavsif ettii gibidir. Bundan sonra oradakilerin hepsini birer birer ard ve hepsi de "Kur'an Allah Kelmdr'' deyip kesti. Ancak Kuteybe, Ubeydullah b. Muhammed b.
Hasan, bni Aliyye Ekber, bni Bekk, Abdlmnm b. dris b. Binti Veheb b.
Mnebbih, Muzaffer b. Merc byle demediler. Fkh ehlinden olmayp bu konuda hi birey bilmedii halde araya sokuturulmu olan kr bir adam, Rakka'da kad bulunan mer b. Hattab evldndan bir zat, bni Ahmed de onlar gibi sylediler. bni Bekk Ekber'e gelince o, Kur'an mecldr, yani klnmtr, dedi. nki Allah Tel: Biz onu Arapa Kur'an kldk buyurmutur. Keza Kur'an hdistir, nki Allah: "Rablar tarafndan hdis olan zikir geldiinde" buyurmaktadr. Bunun zerine shak ona: Mecul olan mahlk olmaz m? diye sordu. Oda: Evet, dedi. yleyse Kur'an mahlktur? Mahlktur diyemem, fakat mec'uldr, dedi ve dedikleri bylece yazld.
292
OSMAN KESKOLU
Cemaatn bu suretle sorgular tamamlanarak bu tatsz imtihan bitip dedikleri yazlnca, bni Bekk Asgar itiraz etti: Allah seni slah etsin, bu iki kad bamzdr, onlara emir etsen de szleri tekrar etseler, dedi. shak b. brahim buna u cevab verdi: Onlar Emir'l-M'mininin huccetiyle kaim. kisine emretsen szlerini dinleyelim, onlardan bunu naklederiz, dedi. shak yle dedi: Onlarn huzurunda bir ahitlikte bulunursan, o zaman onlarn szn renirsin. shak, bu cemaattaki adamlarn birer birer hepsinin sylediklerini yazd ve onlar Halife Me'mun'a gnderdi. Bu zatlar dokuz gn beklediler. Sonra onlar ard. shak bni brahim'in Me'mun'a gnderdii mektubun cevab gelmiti. te cevap mektubu udur: NC MEKTUP
Bismillhirrahmanirrahm. "Emr'l-M'minin'in gndermi olduu emirnameye cevap olarak yazdn mektup geldi. Kendilerini ehli kbleden sayan, Mslmanlarn ilerine ehil olmadklar halde baa gemek isteyen bu adamlarn Kur'an hakknda ne diyeceklerini anlamak iin Emr'l-M'minin, onlarn imtihann ve durumlarnn tesbitini istemiti. "Sen de onlar anlatyorsun: Cafer b. sa ile Abdurrahman b. shak' Emr'l-M'minin'in mektubu gelince armsn. Keza kendilerini fkh ehlinden sayan, Hadis okutmaya oturan ve Medinet'l-Selm olan Badad'da fetva makamna oturanlar da davet etmisin. Kur'an hakkndaki inanlarn sormusun, Allah'n benzeri, ebihi hakknda grleri, Kur'an hakkndaki ihtilflar tesbit etmisin. Kur'an mahlktur demeyenleri, Hadis okutmaktan, gizli, aikr fetva vermekten menetmisin. ahitlik yapacaklar da ayn ileme tabidir. Etraftaki kadlara da yazlar gnderip onlardan Emr'l-M'minin'in izdii esasa uyacaklar bildirilmi, yaznn sonuna imtihana tbi tutulanlarn isimleriyle syledikleri szler kaydolunmu. Emr'l-M'minin anlattklarnn hepsini anlad. Emr'l-M'minin, Allah'a hamd ve senalar ile Resul ve kulu Muhammed Aleyhisselma salat ve selm eder. Allah Tela'dan taatna muvaffak buyurmasn diler, rahmetliler onu iyi niyet sahibi klmasn, salih ilere ehil klmasn tazarru ve niyaz eder.'' Kendilerine Kur'an hakkndaki grlerini sorduun kimselerin adlarn yazmsn, Emr'l-M'minin bunlar, kendilerine sorulanlar ve onlarn szlerini inceledi. O marur Bir b. Velid'in ebih -benzerlik- hakkndaki sz, Kur'an mahlktur demekten ekinmesi, bu konuda konumaktan vazgeme hususunda Emr'l-M'minin'e and verdii yalandr. Nankrlk yapyor, yalan sylyor, onunla Emr'l-M'minin arasnda bu konuda ve baka bir hususta byle bir and asla yaplmamtr. Onun ihls szn kullanmasna itibar olunmaz. Kur'an hakkndaki sznden dolay onun tevbe ettirilmesi gerekir. nki Emr'l-M'minin'e gre, Kur'an hakknda onun dedii gibi konuann tevbesi lzmdr. Zira bu sz sarih bir kfrdr; Emr'l-M'minin'in grnce bu irktir. O kfr ilhdi yznden Kur'an'n mahlk olduunu inkr eden sznden tevbe ederse, onun bu durumunu herkese akla, eer bu trl irkinde direnirse, kfre saplanarak, Kur'an'n mahlk olduunu inkr ederse, o takdirde onun boynunu vur, kellesini Emir'l-M'minin "e yolla, inaallah! brahim b. Mehdi de byle. Bir'i imtihana ektiin gibi onu da
293
imtihana ek. nk o da Bir'in dedii gibi dermi, Emr'l-M'minin'e onun hakknda ok eyler ulat. Eer Kur'an mahlktur derse, onu her tarafa duyur, halini akla. Yok, bunu demezse onun da boynunu vur, kellesini Emr'ul-M'minin'e gnder, inallah. Ali b. Eb Mukatil'e gelince, ona: Emr'l-M'minin'e: Helal ve haram klmak senin elindedir, diyen sen deil misin? diye sor. Buna benzer daha nice szleri var, Emr'l-M'minin'in hafzasndan onlar henz silinmedi. Zeyyal b. Heysem 'e bildir, Anbr taraflarnda iken yiyecek alan o deil mi? Emr'l-M'minin Ebul'Abbas'n ehrinde neler yapt. ayet o Selef-i Salih'in asarna uymu olsa, onlarn yolundan gitse byle mi yapar? mandan sonra irke mi sapar? Eb Avvam diye tannan Ahmed b. Yezid, Kur'an hakknda ben iyi cevap vermem diyor. Ona syle, o yayla deil ama, aklyla henz bir sabidir. Birey bilmeyen bir cahildir. Eer Kur'an hakknda iyi konuamazsa, ktekle te'dip balaynca yle bir iyi konuur ki, blbl gibi ter, eer o zaman da konumazsa bunun arkasnda kl oynar, inaallah. Ahmed b. Hanbel ve onun hakknda yazdklarna gelince: Ona, bildir ki, Emr'l-M'minin onun sznn ihtiva ettii many ve bundaki tutumunu anlad ve bundan onun bilgisizliini ve cehlin ktln rendi. Fazl b. Gnim'e unu syle, Msr'da iken onun yaptklar, bir yldan az bir srede, ne kadar mal kazand Emr'l-M'minin'e gizli deil. Bu konuda Muttalib b. Abdullah ile aralarndaki ekime malum. Tutumu yle olan, dnyada dirhem ve dinardan baka bir arzusu olmayan kimsenin para urunda, menfaat iin imann satmas ok grlemez. Bununla beraber o Ali b. Ham'e diyeceini demi, muhalefet edeceinde de etmitir. Eb Hassan Ziydi'ye gelince, ona syle: slmda ilk olarak babasndan bakasna nisbet edilen oulluk yaplm bir soyu var. Bunda Hz. Peygamberin hkmne aykr davranld. Halbuki onun izinden gitmek gerekirdi.(Ziyad'a, Eb Sfyan'n gayr meru ocuu denir, babas bilinmediinden tarihte Ziyad bni Ebih diye geer.) Eb Hassan, bu Ziyad'la mnasebeti olduunu inkr eder, Ebu Ziyd'a herhangi birey dolaysyla nisbet olunduunu syler. Ma'ruf Eb Nasr Temmr, Emr'lM'minin bunun aklnn ktln, ticaretinin ktlna benzetmektedir. Fazl b. Ferhan'a gelince: Ona unu bildir: O Kur'an hakknda syledii bu szlerle, Abdurrahman b. shak'n tevdi ettii emanetleri, mallar almak sevdasnda. Elindeki mallara bunlar da katp oaltmaya temah ediyor. Zamann ilerlemesi, gnlerin uzamasyla buna yol bulamayacak. Abdurrahman b. shak'a syle ki, Allah hayrn vermesin, bylelerine gveniyor. Bu bir nevi irk kapandr, tevhdden syrlmadr. Muhammed b. Hatem, Muhammed b. Nuh ve Ma'ruf Eb Ma'mer'e bildir ki, onlar riba yemekle, faizcilikle meguldrler. Tevhde sra gelmiyor. Emr'l-M'minin, onlarla savamay uygun grr. Allah Tel nazil kld kitabnda yleleriyle mcadeleye msaade eder, onlarn emsa-. liyle caiz olunca, onlarla neden olmasn, onlar ribaya bir de irk katyorlar. Nasr misli oldular. Ahmed b. uc'a syle, sen onun dne kadar arkadasn, onu korudun, Ali b. Hiam'm malndan almasn saladn. Onun dini, iman; dirhem ve dinardr. Vastl Sa'du'ya haber ver, mevki kapp baa gemek hrsyla bu kadar tasannu gsteren, yapmack hareketler yapan kimsenin Allah yzn kara etsin, o bu Kur'an mahlk mu imtihan vaktini frsat bilip onun sayesinde emeline yaklamak istiyor ve ne zaman sorguya ekilip mevkiye oturacan bekliyor. Sicade'ye de ki, Fkh ve Hadis ehlinden dersine oturduu kimselerden, Kur'an mahlktur diye iitmediini sylemesi ok garip, o zaman ekirdek saymakla, seccadesini dzeltmekle meguld belki, Ali. b. Yahya'nn ona verdii emanetler akln m ald ki, onu tevhdden artyor? Ona tekrar sor bakalm. Yusuf b. Eb Yusuf, Muhammed b. Hasan ne derlerdi? Eer onlar grd ve derslerinde bulundu ise, sylesin. Kavriri, onun hali belli. Rvet ve yapmaca hareketler onun mezhebini ve kt yolunu aklamaya yeter. Akl kt, dini az. Cafer b. Hasan onu soruturmaya ekecektir.
294
OSMAN KESKOLU
Yahya b. Abdurrahman meri, her ne kadar mer b. Hattab evldndan ise de cevab belli. mer b. Hasan b. Ali b. Asm, eer selefinden gemilerin yolunda olsayd, bu anlattn frkalarn yolunu tutmazd. yle anlyorum ki, o henz bir sabi, daha talime muhta. Emr'l-M'minin sana Eb Misheri gnderdi, ona Kur'an hakknda sordu, ak birey sylemedi, kem-km etti, onun zerine iddet kullanp kl grnce istemiyerek ikrar etti. Onu yokla, ikrarnda duruyor mu, yoksa dnd m, eer ikrarnda duruyorsa bunu halka akla, iln et. Emr'l-M'minin'e gnderdiin mektupta adlarn yazdn kimselerden bu irk kokan sznden dnmeyen, Emr'l-M'minin'in yazd kimselerden veyahut burada ismi gemeyip de Kur'an mahlktur demeyen kimler varsa hepsini bal olarak, yanndaki muhafzlarla Emr'l-M'minin'in, kararghna yolla. Yolda iyi muhafaza edilsinler, Emr'l-M'minin'in kararghna gelince orada emin grevlilere teslim olunsunlar. Emr'l-M'minin onlar sorguya ekecek. Eer dediklerinden dnmezler ve tevbe etmezlerse, hepsini kltan geirecek, inaallah. Lkvvete ill billah. Emr'l-M'minin bu emirnameyi sahil ehrinden Haritati Bendariye'den yazyor. (arapca metin) verdii hkm gereince, mid ettii sevaba nail olup Allah'n rzasna yaklamak emeliyle acele gnderiyor. Emr'l-M'minin'den sana gelen emirleri yerine getir, Emr'l-M'minin'e acele cevap yaz, Haritati Bendariye'de neler oluyor bilsin, neler yapyorlar malumu olsun, inaallah. Yazl: 218 H. yl
BU MESELEY TARH MZANINDA TARTMAK GEREK
te bu ac olay dile getiren mektuplar. Ne kadar gereksiz yere, bu tatsz grlt. Fakat olan olmu. Fakat imdi biz, Halife Me'mun'u bu yaptklaryla, babaa brakalm m, lzumsuz yere bu limleri snava ekip onlara bunca ez ve cef yapmas yanna m kalacak? Elleri bal zincirler iinde bu ulema kafilesini uzun yollara dkmesi, yolda bu zahmete dayanamayp ehid denlerin h sorulmayacak m? Tarih bunu olsun yapmayacak m? Ahmed b. Hanbel, bu uzun yolculua ancak vcudunun salaml, imannn kuvveti, ruhunun azimkrl, sabr ve sebat sayesinde dayanabildi. Me'mun kendi yaptklaryla hncn alamad, bu ikencenin srdrlmesini vasiyet etmeden gitmedi. Onu buna srkleyen sebep nedir? Bu sarp ve dikenli yola ulemay sokup onlara eziyet etmekten maksad ne? Bunun sebeplerini aratrp renelim, onu hakl gsterecek bir ey varsa, mazur grrz, yoksa tarih nnde sulu mevkiinde kalr. Tarih, bu mes'elenin ana hedefi olan Ahmed b. Hanbel'e kar insafl davrand, ona hakkn vererek onu evliyalar, azizler derecesine kard. Hatt baz taraftarlar mbalaada ileri giderek onu Kddsler arasnda saydlar. Onun hayranlarndan biri yle demitir: "Eer Ahmed, Beni srail arasnda bulunsayd Peygamber sayarlard. "
295
Me'mun'u bu ie iten sebebi gizli brakmayp amak, kapal brakmayp meydana karmak istiyoruz. Tarih bunu zikrederken, kitaplar nakil yaparken bunun cereyan tarz ve mektuplarn yazl dili, btn bunlar baz ipular veriyor. Buna Me'mun'u tevik eden o kimse en byk sorumluluu yklenir. Me'mun, Mutezile limlerinden Ahmed b. Eb Dud' kendine vezir yapmtr. zel ktibi, devlet ilerinde maviri, arkada oydu. Onun nezdinde ok yksek mevkii vard. Hatt kardeine, kendisinden sonra onu mevkide tutmasn, sakn uzaklatrmamasn vasiyet etti. Me'mun'un yazd mektuplarn dili aka gsteriyor ki, bunlar Ahmed b. Dud'n kaleminden kmadr. Bunlar o yazmtr. Mektuplar, gryoruz ki, uzun ve teferruatl. Halifeler kendileri yazdklar zaman, byle uzun yazmadklar bilinen birey. Sonra mektupta Halife kelimesi daima gip sgasiyle, nc bir ahs gibi geiyor. Mektubu yazan Halife kendisi olsa, birinci ahs sias kullanr, hep nc ahs sias kullanlm. Demek yazan halife deil bakas. Sonra mektupta unun bunun fetvalarna taan etmek, birinin ribay helal saymas var, Me'mun gibi kltr geni biri bunlardan uzak kalr. Bu durum karsnda biz: Bu mektuplar Me'mun hasta iken yazlmtr, diyebiliriz. Bitkin bir halde hasta olduundan bu yazlanlara izin vermitir, yoksa kendisi shhatte ve rahat yerinde olsa, una buna taan edip dil uzatan, bakalarnn kusurlarn bulup ayplarn meydana karan bir mektubun, kendi namna gnderilmesine asla msaade etmezdi. Yksek ilere ynelen, kk eylere tenezzl etmeyen Me'mun gibilerinden byle kusurlu eyler beklenmez. Eer bunlar kendisi yazm olsayd, byle yazmazd, shhati ve kuvveti yerinde olsayd, bakalarnn yazdklarn da incelemeden imzalamazd. Onun iin bizim tercihimiz udur: Mektuplar gnderilirken onlara muttali olmad, her ne kadar muhtevasn bilse de dikkatle gz atmad veyahut da gz atsa da ok zayf olduundan, iindekilere tam vakf olamad. Zaten mektuplarn gnderildii sralarda ld.
BU FIRTINA KOPARAN MEKTUPLARI ME'MUN YAZMI OLAMAZ, ONLAR EB DUD'IN
Biz biliyoruz ki, Me'mun eskidenberi bu grteydi, halife olmazdan nce dahi Kur'an mahlktur, diyordu. Bunu mnakaa eder, mnazara meclislerinde bu dvay savunurdu. Fakat o zaman bunu gnl krmadan, kalb incitmeden, akllar imtihana ekmeden, kimseye ez ve bel vermeden yapyordu. Hayatnn sonunda neden bu kadar birdenbire deiti, bu adama ne oldu? Niin bu ilm mes'eleyi byle bell ve ikenceli bir hle soktu? phe yok ki, bu iin tevikisi, bu mektuplar yazan Ahmed b. Eb Dud'dr. Me'mun'un hastaln, zayf halini frsat bilerek kendi iindekileri onun kaleminden ortaya dkm, mektuplar, bu ateli, zehirli dille yazmtr. Mektuplarn yle ac olmasna hrsla sarlmtr.
BU N BA SORUMLUSU EB DUD'DIR
296
OSMAN KESKOLU
Burada artc bir iki sual daha kald: Me'mun bu yapacaklar eyleri kendisi Badad'da iken neden yapmad. O zaman i daha kolay olacakt. Ulemann hepsi orada, onun etrafnda, o zaman onlar imtihana ekip soru sormad da, neden Badad'dan ayrldktan sonra mektup gndererek yazma yoluna bavurdu? Hem de tam lmne yakn? Bu tam mnasyla Ahmed b. Eb Dud'n bir tuza ve kurnazl. Bu ide Me'mun'un adn ktye kulland, onu siper yaparak kendi zehirlerini dkt. Me'mun hasta olduundan iradesine tam hkim deildi, zayf dmt. Eski ihtiyatl hareketleri, hazmi kalmamt. Eskiden salamken, shhati yerinde iken, uzun yllar ulem ile mnakaa ve mnazaralar yapard, sertleip ii ezaya, sopaya gtrmezdi. Badad'da iken byle bir hali grlmemitir. Demek oluyor ki, bu frtnal iin en ba sorumlusu Ahmed b. Eb Dud olmu oluyor. Me'mun'un kusuru varsa, o da, o vakit cumhurun kabul etmedii, benimsemedii Mutezile Mezhebi adamlarn yanna alp, mavir ve vezirlerini onlardan yapmasdr. Shhati ve kuvveti yerinde iken, ii itidal halinde yrtyordu, fakat sonra ipler elden kat. Olan oldu, ulema kafilesi grlmedik bir snama geirdi.(97) stad fazla yormamak iin imdilik szn biraz keselim, baka satrlar okuyalm. Sorguya ekip imtihan yapmann dokuzuncu gn Me'mun'un drdnc emri geldi. Onda u keskin ve sert emirleri veriyordu: "Bir Bini Velid'i ar, eer Kur'an mahlktur demezse boynunu vur ve kellesini bana gnder!'' brahim bini Mehdi hakknda da ayn korkun emri veriyordu. Bu ikisi eer ''Kur'an mahlktur!" derlerse hemen halka iln et, herkese duyur!" Ebl-Avam hakknda ise yle diyordu: "Daya grnce yle gzel bir cevap verir ki, blbl gibi ter! ayet vermezse ensesinde kl oynayacak!" Me'mun, ite byle tehdidi bir emirle ulemaya meydan okudu. Menf cevap verirlerse Bir ile brahim'in boyunlarn vurmasn, dierlerini ise kelepeliyerek, zincire vurarak muhafaza altnda Emiril-M'minin'in kararghna gndermesini emir buyuruyordu. Kendisi huzuruna alp birer birer sorguya ekecekti. Menf cevap verirlerse kellelerini alacan sylyordu. M e ' m u n ' u n acele postayla gnderdii bu dehetli emri alnca, Badat valisi shak Bini brahim; kad, muhaddis, fakih olmak zere otuz kadar limi toplayarak onlara Me'mun'un bu titiz mektubunu okuyarak tekrar deneme yapt. Ahmet Bini Hanbel, Muhammed Bini Nuh, Sicade ve Kavarir'den bakas "Kur'an mahlktur!" dediler. Sonraki sorgularda Sicade ve Kavarir de dnd. Yalnz Ahmet Bini Hanbel ile Muhammed Bini Nuh ikisi kaldlar. Kur'an mah(97) M.E. Zehra, Ahmed bni Hanbel Tercemesi, s. 57/76.
297
lktur diyenlerin hepsi serbest brakld. Onlar saldlar. Ahmet ile Muhammed'i demir kelepeler iinde Tarsus'a gnderdiler. Vali bu ikisine zincir vurarak gnderdiini yazarken, ancak dierlerinin de kanaatlar hilafna zor altnda cevap verdiklerini syliyerek te'vile kalktklarn da ilveyi unutmad. Bunun zerine Me'mun, beinci bir emirle byle te'vil yoluna sapanlarn da gnderilmesini istedi. Bunun zerine yirmi bir kiilik bir lema kafilesi zincir iinde, esirler sevkolunur gibi muhafaza altnda yola karld. Muhaddisleriyle, mftleriyle, kadlariyle, fakihleriyle Badat lemas zincirle sorguya ekilmeye gidiyordu. Badat'tan kalkarak Tarsus'a gelen bu lema kafilesi, fikir hrriyetinden hesap vermeye geliyordu. te hrriyet taraftar saydmz ve sandmz Mu'tezile byle zorla kendi akidesini kabul ettirmek istiyordu. Kanaatlarndan dolay sorguya ekilip hesap vermeye giden bu kafile, Rakka'ya ulatklar zaman Me'mun'un lm haberi duyuldu (18 Recep 218). Rakka Valisi de onlar geriye Badad'a evirdi. Badat Valisi de ounu serbest brakt. Bylece biarelerin imdadna Azrail yetimi oldu. Bu kafilenin iinde bulunan ve Kur'an mahlktur demeyenlerin ikincisi olan Muhammed Bini Nuh, Me'mun'un lm zerine Badad'a dnerken yolda kelepeler iinde lmt. Ortada muhalefetin banda Ahmet Bini Hanbel kalmt. Hkmet onu serbest brakmad. nk Me'mun lrken Mu'tasm'a: "Kur'an hususunda kardeinin yolunu tut!" diye vasiyet etmiti. Mu'tasm da etrafa sert emirler vermeye balad. inada binmiti. Hkmet dediini zorla kabul ettirmeye azmetmiti. Hatt kk ocuklara bile bunun retilmesini emrediyordu. Mu'tasm daha ileri giderek emirle, fermanla mezhep kuruyor, ba hakkna dediini yaptryordu. Dediini demeyen lemay ikenceler altnda kvrandra kvrandra ldryordu. te Mu'tezile hrriyeti! "Kur'an mahlktur" demeye yanamyanlarn bayMAM AHMED'E raktar Ahmet Bini Hanbel'di. Muhalefet liderlii DAYAK ATILDI onun stnde toplanmt. 219 senesi Ramazannda shak bini brahim onu evinde hapsetti. Sonra onu (H. 220 senesinde) umum hapishaneye naklettiler. Halife Mu'tasm'n emriyle mam Mslimin Ahmed'e dayak attlar. Vcudundan kanlar akncaya kadar dvdler. Ahmet, fikrinde sebat ediyor, hkmet ise zorla dayak altnda "Kur'an mahlktur!" dedirtmeye alyordu. Hkmetin iltizam ettii mu'tezile gibi "Kur'an mahlktur" demedike hapisten kp ak dnya yz gremiyecekti. 30 ay hapiste kald. Ona acyanlar takyyeten olsun korunmak iin bu sz demesini, kendini kurtarmak iin bari istediklerini yapmasn sylyorlard. Onlara cevab u olmutu: "lim takiyyeten cevap verirse, cahil zaten bilmiyor, ya hak ve hakikat ne zaman meydana kar?"
298
OSMAN KESKOLU
Mu'tasm, Ahmed'i yine bir deneyecekti. eri getirildi. Mu'tasm oturmutu. bni Ebu Du'ad ve arkadalar huzurda idiler. erisi tklm tklm kadlar, fukaha devlet etba dolu idi. Mnazara balad. Mu'tasm sordu: Ne dersin, syle bakalm! Ben Allah'tan baka Tanr olmadna ehadet ederim. Ata bni Abbas rivayet etmitir ki, Abdikays'tan bir heyet Resulullaha geldikleri zaman onlara Allaha man emretti:''Allaha man nedir bilir misiniz?'' dedi. Onlar da: "Allah ve Resul bilir" dediler. O da: "man, Allahtan baka Tanr olmadna, Muhammed'in Allahn Peygamberi olduuna ehadet etmek, namaz klmak, zekat vermek, Ramazan orucunu tutmaktr." dedi. "Ganimetin bete birini verirsiniz... Y Emir'l-M'minin, Kitabullahtan ve Resulnn snnetinden birey ortaya atn ki, syliyeyim." Oradakilerden biri ortaya atld: Allah Teala buyurmutur ki: u M a Ye'tihim min zikrin min Rabbihim muhdesin" (Muhdes olan mahlk deil midir?) Ahmet: Allah Teala buyurur ki: "Vel-Kur'ani Ziz-zikri" buradaki Ez-zikir Kur'andr. Fakat yukarki yettekinde harfi tarif yok. Dieri: Allah her eyin hliki deil midir? Ahmet: Allah Tdemmiru klle ey'in biemri Rabbiha" demitir. Ancak Allahn murad ettii tedmir olunmuyor mu? nc biri: mran Bini Hseyn'in u hadisine ne dersin: Allah zikri "Kur'an' halk etti. Ahmet: Bu yanltr. Rivayet "Allah zikri (Kur'an') yazd" tarzndadr." Drdnc biri: bni Mes'ud hadisinde yle bir ey var: "Allah Teala Cennet, Cehennem, gk, yerden hibir eyi yetel-Krs'den daha byk yaratmamtr. Ahmet: Halk, yni yaratmak, Cennet, Cehennem, gk ve yere vki olmutur. Kur'an'a vki olmamtr. Beinci biri: Allahn kelm mahlk deildir, sz tebihe gtrr, mebbiheden yapar.
299
Ahmet: Allah birdir, sameddir, benzeri ve dengi yoktur. O nefsini tavsif buyurduu gibidir. Mu'tasm: Sen nelerden bahsediyorsun? Ahmet: Y Emir'l-M'minin, Allahn kitabndan ve Peygamberinin snnetinden bir ey sorun bana! Oradakilerden bazlar akl deliller ortaya attlar. Ahmet: Anlamyorum, ne oluyor, nedir bu? Ne Allahn Kitabnda, ne Peygamberin hadisinde byle ey yok... te byle mnazaralar uzayp gitti. Bir netice alamadlar. Yine hapse attlar. Gnlerce bu mnazaralar srd. Artk dediklerine eviremiyeceklerini, kendilerine katamyacaklarn anlaynca Mu'tasm dayak atlmasn emretti. Krbalar iniyordu! Mesudi'nin dediine gre 38 krba vuruldu. Vcudu al kanlar iinde kald. Yaralarndan kanlar akyordu. Bu haliyle yine zindana atld. Yaralarna bakmak iin doktor gnderildi. (98)
(98) Mevzutl-Ulm, bu hususta unlar kaydediyor: "mam Ahmed kendi anlatyor: "219 senesi Ramazannda shak bni brahim beni evinde hapsetti. Sonra umumi hapishaneye naklettiler. 30 ay kaldm. shak bana dedi ki: "Ya Ahmet, Emirl-M'minin seni klla ldrmez. Lakin azmetmitir ki; sen onun szne gelmezsen sana dayak attra attra seni helak eder. Seni yle bir yerde ldrr ki orada ne ay, ne gneten eser gremezsin." Ben skt ettim. Beni bir ay kapadlar. Ayamdaki balarn arlndan yz koyun der gibi olurdum. Beni bir karanlk odaya kapadlar. stmden kilitler vurdular. Kandil yoktu. Sabah olunca beni yine alp halk ile dolu bir odaya soktular. Oradan baka yere geirdiler. Orada ellerinde kllar ve krbalar tutan nice taifeler vard. Bakalar da geldi. Herbiri benimle konuup mnazara yaparlar, ben de cevap verirdim. yle bir sra geldi ki, benim sesim onlarn sesinden yksek oldu. Mu'tasm emretti. Beni yzm st sryerek yerimden kardlar. Elbisemi soydular, Mu'tasm imamn sebatn ve din emrinde salabetini grnce biraz yumuad. Fakat bni Ebu Du'ad tevik ederdi. Eer sen bunu brakrsan btn halk senin iin: Me'mun'un mezhebini brakt, onun kavlini kabul etti," derler diyordu. Bylece krba iki krba vurup giderdi. Dier biri gelip o da vururdu. Onlar vurduka mam Ahmed: "Kuvvetli vur, ellerin krlsn" diyerek sebatn ilan ederdi. 19 kam vurulduktan sonra Mu'tasm kalkp: Y Ahmed, niin kendini helak edersin? Vallah ben sana acyorum, hemen kail ol! dedi. Etraftan eitli sesler ykseldi. Bazlar: Bunca kalabala sen mi galip geleceksin? diyor, dierleri: Arkadalarndan hangisi senin gibi yapt. "Mahlktur!"deyip kurtuldular. Bir sen kaldn, diyorlard. Halifenin mezhebini kabule tevik ediyorlard. Kuvvete dalkavukluk yapan atlak bir ses duyuldu: Y Emirl-M'minin, bunu ldr! Kan benim boynuma olsun! te bu grltler arasnda bile mam Ahmed onlar asl meseleye aryor:
300
OSMAN KESKOLU
Bu mnazaralar hakknda tafsilat almak isteyenler bni Sbki'nin "Tabakat afiiyye" sine baksnlar. Msterik Walter Patton da Ahmet Bini Hanbel snamasna ait btn naslar toplamtr. Sonra Mu'tasm, Ahmed'i serbest brakt. 227 senesinde Mu'tasm lnceye kadar mam Ahmed'e yedi yl kimse dokunmad. Mu'tasm'dan sonra Vsik Halife oldu. O da Ahmet Bini Hanbel'e dokunmad ise de, Halk- Kur'an meselesini hep eski rnda devam ettirdi. Ahmet Bini Nasr'i yakalayp Kur'an mahlktur demedii iin kellesini ok kt ekilde kendi eliyle vurmutur. in garibi bu Ahmed'in kellesi Badat'ta meydanlara aslarak tehir olunmu ve kulana u levha aslmtr." "Bu Ahmet Bini Nasr'n kellesidir. Emirl-M'minin Vsik onu Kur'an mahlktur demee davet ettii halde inat gsterip bunu demedi. O da onu Cehenneme gnderdi!" 232 senesinde Vsik de ld. Yerine Mtevekkil geti. Halk- Kur'an meselesi biraz yavalad. 234 senesinde ise Halifenin bir emriyle bu defa "Kur'an mahlktur" demek menolundu. Etrafa byle emirler gnderildi. Mslmanlar geni bir nefes ald. tersine dnd. Siyaset, dinle ite byle oynad. Muhammed Abduhu'nun siyasetten Allaha snmasna insan hak veriyor! Mevzuatl-Ulm diyor ki: "Mihnette drt kii ok sebat gsterdi ve felkete katland. Ve bu sebat edenlerin cmlesi Meriv ehlindendir: 1- Ahmet Bini Hanbel'i Mu'tasm dvd; 2- Ahmet Bini Nasr' Vsik ehit etti; 3- Muhammed Bini Nuh Me'mun zamannda dvld ve yolda ehit dt; 4-Naim bni Hamad, Vsik zamannda hapiste ld. Hilfet merkezi olan anl Badat'ta iin cereyan suretini arz ettik. Abbasilerin idaresi altnda bulunan dier slam merkezlerinde de, Msr, am ve ran'da da i ayn ekilde idi. Emirler oralara da ayn veriliyordu. Msr'da da bu takip ve imtihan ii ok ateli olmutur. Bazlar evlerine kapanp bir yere kmam; bazlar da, mehur sofi Zennuni Msr gibi, kamlard. Vsik, her nedense Msr'a kar daha iddetli davranmtr. Onun
Bana Allahn Kitabndan ve Resulnn Snnetinden bir ey verin, delil getirin, beni onlarla ilzam edin, diyordu. Mu'tasm tekrar tekrar yanna gelip yalvaryor, mam Ahmed, bana Allahn Kitabndan ve Peygamberinin Snnetinden delil getirin, deyince, dnp krbaya: Vur! diyordu. Ahmed'in olu Salih der ki: "Babam, derdi; o esnada aklm bamdan gidip bayldm. Neden sonra ayldm. Baktm ki balarm zmler, kelepeleri almlar. Bana biraz kavut getirip; bunu i ve kus dediler. Ben ise orulu olduumdan iftar etmem, dedim. Sonra beni shak Bini brahim'in evine gtrdler. le namaz olmutu. Namaz kldm. bni Semmaa dedi ki: Sen namaz klardn amma elbisenden al kanlar akard. (Yani abdestin bozulmutu.) Ben de dedim ki: Hazreti mer edi salt eyledi, yarasndan kan akarken... Sonra saldlar." (Mevzuatl-Ulm'dan ksaca)
301
zamannda Msr'da fakih, muhaddis, muallim, mezzin imtihana ekilmedik kimse kalmamt. ou da kamtr. Hapishaneler dolmutur. Mescidlere (L ilhe illal-lh Rabbl-Kur'anil-mahlk" "Mahlk olan Kur'an'n Rabbi Allah'tan baka Tanr yoktur" yazlmasn Muhammed Bini Ebil-leys emretmitir. Fustat (Eski Kahire)'deki mescidlere hep bu ibare yazlmtr. Msr'da en kt ekilde tenkil edilenlerden birisi Yusuf Buveyti'dir. afii ulemasndandr. Snamada "Kur'an mahlktur" demeye yanamad. Demitir ki: "Eer Vsik'in yanna gtrlsem de byle derim. Bu demirlerin iinde can veririm. Sonra gelenler grsnler ki bu uurda zincirler iinde can verenler olmutur!" Msr'dan Badad'a gtrld ve orada 231 ylnda hapiste ld. Halk- Kur'an, gnn meselesi olmutu. Her yerde o konuuluyordu. Hkmet ie kartka i byyordu. Hkmet iddetini arttrdka halk br tarafa geiyordu. Umum efkr Ahmet Bini Hanbel'i gnden gne seviyordu. Her yerde, her zaman bu mesele konuuluyordu. e kin ve ihtiras, garaz ve ivaz da karyordu. Birinin dierine fkesi mi var, itham lekesi hazrd: Kur'an mahlk deildir, diyor diye damgay yaptryorlard. Buhari de byle bir tuzaa drlmek istendi. Nisabur'a geldii zaman halk etrafna topland. Bir adam kalkarak sordu: Y Ebu Abdullah, Kur'an mahlk'mudur, deil midir? Bu hususta ne dersin? dedi. Buhari bu mkl durumdan kmak iin yzn evirdi, cevap vermedi. Soran adam sorusunu tekrarlad. Yine cevap vermedi. nc defa yine sorunca Buhari ona dnerek, u etin ve doru szleri syledi: Kur'an Allah szdr. Mahlk deildir, kullarn fiilleri mahlktur. mtihan da bid'attir! Hkmet bu meselede halk zorlamakla bir netice alabildi mi? Hayr. Bu hdise tekrar gstermitir ki zorla, cebirle, iddetle, tehdit ve terrle kalpler ve dimalar fetholunamaz, vicdanlara tahakkm edilemez. Zulm ve istibdadn sonu her zaman hsrandr! Demiri, Hayatl Hayevanda anlatr:
Vsik'in huzuruna demir kelepelerle elleri bal bir limi getirdiler. Kabahati "Kur'an mahlktur!" demekte devletin mezhebine muhalif olmas. Tahkikat balad. bni Ebi Du'ad sordu: Kur'an hakknda ne dersin? htiyar lim, bni Ebi Du'ad'a dedi ki: nsaf buyurun, nce ben bir ey soracam! Sor bakalm, dediler. Dedi ki: Bu sorduun meseleye Hazreti Peygamber davet etti mi? Bunu Hz. Ebubekir, Hz. mer, Hz. Osman, Hz. Ali biliyor muydu, yoksa bilmiyor muydu? bni Ebi Du'ad, zor duruma dt. Bilmiyorlard dese olmaz. Onun iin: Biliyorlard, dedi.
302
OSMAN KESKOLU
lim: Halk sizin gibi buna davet ettiler mi, yoksa bu hususta skt mu ettiler? Skt ettiler. Onlarn skt ettiklerine sen skt edemedin mi? Onlara uygun olan sana olmad m? ok yerinde olan bu hakl sze bni Ebi Du'ad cevap bulamad ve sustu. htiyar limin bu sz Vsik'in de pek houna gitti. "Hell vesiake ma vesiahm" diye bu sz tekrarlad durdu ve ihtiyarn serbest braklmasn emretti.
te Mu'tezilenin kopard bu frtna da byle geti. Bu devir de byle kapand. Kur'an yine meydanda muzaffer ve galip kald. Bu snama ve denemede en byk felketlere katlanan Ahmet Bini Hanbel ld zaman cenazesinde 1.300.000 kii vard. ar, pazarda alveri durmutu. Bunun ifade ettii mana ok byktr. Onun iin Ahmed'e kl oyunu oynayamyorlard. Mtevekkil 234 senesinde Halk- Kur'an meselesini kurcalamay yasak etti. Bylelikle kl ve krbatan sonra yine Ahmet Bini Hanbel'in dediine geldiler. Hanbel mezhebinden bazs da bu hususta ileri gittiler. Mu'tezilenin yaptnn akslmeli olacak ki bu defa i tersine dnd. 218 senesinde balayan bu iddetli frtna 234 ylnda Mtevekkil tarafndan durduruldu. Biz yine stad Ebu Zehra'y dinleyelim: Dininde ihtiyatl davranmak, felsefe tartmalarndan korunmak, bo eyleden uzak kalmak bakmndan, mam Ahmed'in tutumu vgye lyk. nki o bu grltl mes'eleye ne msbet, ne menfi surette karmak istemiyordu. Bu hususta tarafsz bir tutum iindeydi. Onun kanaatnca bu yle bir mes'eledir ki, bir mslmana bunu kurcalamak yakmaz, bunu incelemekten bir netice alnmaz, bu hususta selef-i salihten bir sz naklolunmamtr. Hem Ahmed b. Hanbel, din mes'elelerde seleften bir ey naklolunmayan konulara dalmazd. O, esere uyan bir Hadis limidir. Onlarn hidayetini izler, onlarn gittii yoldan giderdi. Onun bu konudaki tutumunu ileride grlerini beyan ederken aklayacaz. Fakat mes'eleye: Kur'an mahlk mu, deil mi diye hkm verme noktasndan bakarsak, Ahmed bni Eb Dud'n gerek bu mektuplarda getirdii deliller, gerek akl ve mantk, bizi Mutezile'nin grnn doruluunu kabule sevketmektedir. nki okunan Kur'an Allah kelm olmakla beraber mahluktur. Bunun byle olmas, kelm sfatnn, Allah'n Kdem sfatyla birlikte kadim olmasna mani deildir. Nasl ki Allah Teala kudretiyle halkeder, Allah'n kudreti kadimdir, onun mahlkat bu kadim kudretiyle yaratmas, mahlklarn
AHMED'N HAKLI OLDUU YN OLDUU GB MUTEZLE'NN DE HAKLI YANI VAR; ANCAK TUTUMU YANLI
303
kadm olmasn gerektirmez. te bylece: Kur'an'n Allah kelam olmas, onunla peygamberi Hz. Muhammed'e hitabetmesi, kudretiyle onu inzal etmesi, Zat Kibriyasn tavsif ettii kelamnn kadim olmas, Kur'an'n kadim olmasn icabetmez. Biz burada Ahmed bni Dud'n ve umumiyetle Mutezile'nin bu mes'eledeki grlerinin doru olduunu sylemekle, insafl davrandmz gibi, yine insaf icab syleyelim ki, muhaliflerine byle ez etmelerini, zellikle takva ve fazilet sahibi kimseleri incitmelerini asl doru bulamayz. nanlar zorlayarak vicdanlara bask yapmak, fikirlere tahakkm etmeye kalkmak, gizli eyleri aklamaya zorlamak, ite bu olamaz ve tenkid noktas da burasdr. Daha Ahmed zamannda, insanlar bunu tenkid etmi, Mutezile'nin grnde olanlardan bile bunu tenkid edenler bulunmutur. Ahmed'in ada olan Mutezile limlerinden Edip Chiz bunu savunmaya mecbur olmutur. Yazlarndan birinde bu imtihan mes'elesini, vicdanlara bask, kfre nisbet etmek iini ele alarak yle der:
"Biz ancak delile dayanarak tekfir ettik, ancak itham altnda olanlar imtihana tabi tutup sorguya ektik. tham altnda olan bir kiiyi sktrmak, tecesss saylmaz. Zanl kiiyi sorguya ekmek, gizli eyleri aratrmak, her imtihan tecesss olsayd, o zaman her kad, hkim, insanlarn iinde srlar deip aa vuranlarn, insanlarn ayp ve kusurlarn aratranlarn banda gelirdi, nki sorgu yapyor."
Mutezile'den Chz'n bu szleri doru deildir. nki onlar yalnz thmet altnda olanlar sorguya ekmekle kalmadlar, bu ii umum yaptlar, herkesi ektiler. En byk fazilet bidelerini bile hrpaladlar. Ahmed b. Hanbel dininde thmet altnda olanlardan myd? Eer Ahmed gibileri de thmet ehlinden saylrsa, o zaman ortada din namna, dindarlk namna birey kalmaz. Dnya neye yarar. Onun iin Chz'n bu szlerinin burada yeri yoktur. byle olunca, bask ve ez asla doru olamaz. Bize gre bunu hakl gsterecek hibir sebep yoktur. Fakat biz, onlarn bu yapn her ne kadar doru bulmuyorsak da, acaba onlar temize karacak hi birey yok mu? Bu ulemaya yaplanlar hibir sebep olmadan, sadece ez ve cef iin midir? te insann iini kurcalayan bir soru bu. nsan buna kesin bir cevap bulamyor. Uzaktan, yakndan, olumlu, ya da olumsuz kesin bir cevap olmaynca, o zaman zan ve tahmin yoluna bavurmak kalyor. Bu kesin deilse bile rcih bir sebebe gtrr. Tercih sebepleri elimizdedir, kesin hkme imkn yoksa da zan kaps aralk. Me'mun'un, daha dorusu Ahmed bni Dud'n yazd mektuplardan birinde Kur'an kadmdir, diyenlerin sznn batl olduunu isbat iin deniyor ki; Kur'an kadmdir diyenler, Hristiyanlarn sa b. Meryem kadmdir, Tanr'dr, demeleri szne benzer, onu taklid ediyorlar. nki sa, Allah'n kelimesi
304
OSMAN KESKOLU
olduundan mahlk saylmyor. Bundan anlyoruz ki, Me'mun ve Mutezile baktlar ki, Kur'an kadmdir iddias ve bu inancn avamn iinde yerlemesi, Taadddi Kudema'ya gtrecek, kadmler oalacak, bu dnce onlarn hayalini doldurdu. Kadmler oalnca, Tanrlar da oalr, onlara ibadete balarlar, ortaya Allah'a irk kar, sandlar. Bunun rnei de var. Hristiyanlar, sa'y kadm tandlar ve ona tapdlar. Mutezile ile Me'mun, bu szn halk arasnda, mektupta denildii zere, milletin kaba tabakas arasnda yayldn grdler, fukaha ve Hadis limleri bunu onlara ho gsterdiler O zaman Me'mun bunun mmeti dallete gtrmesinden endie etti, nasl ki daha nce Hristiyanlar sa Aleyhisselma tapmak dalletine dmlerdi. Bunu nlemek iin nce rad yoluyla Kur'an'n mahlk olduunu halka anlatmaa uratlar, netice alamaynca bu defa kuvvete bavurdular, beyanla yapamadklarn sultanla yapmaa kalktlar.
HRSTYANLARIN MSLMANLARI AIRTMAK N PLANLARI
Bu olaya bunun sebep olduu yazlan mektuplardan aka anlalmaktadr. Bunda biraz iyi niyet ve ihls da bulunmaktadr. nki Mutezile, daha nce slm'a hcum edenlere kar mcadele etmee ve onlara cevp vermee almlard. Cahz'n Nesr risalesinde yazd zere: slma pusu kuranlar, bizim fukahann ve Hadis limlerinin halk arasnda yaylan szlerini alkla karlyorlar, nki onlar, Allah'n kelam kadmdir hkmnden, Hz. sa'nn da kadm olduu neticesini karmak iin yol buluyorlar. Kur'an s iin: "Allah'n kelimesi, diyor, madem ki Allah'n kelimeleri kadmdir, sa'da kadimdir, diyorlar ve buna Kur'an delil olmu oluyor. Belki de Mutezile'nin kafasnda dolaan ey: Kur'an- Kerim'in Allah kelm olmas dolaysiyle kadm olduu fikrinin yaylmas hiristiyanlarn bir hiylesi olabilir. nki hristiyanlar o zaman mslmanlar artmak olduu mslmanlarca kolayca kabul olundu.
BUNA BR RNEK
Salam haberlerle sabit bir husustur ki, mslmanlar arasnda yaayan hristiyanlarn slm dinini kabul ederek mslman olmalar, hristiyanlar ok zyor, buna kzyorlard. slam kk drmek iin mslmanlar arasna baz fikirler atyor, sonra onlar ele alarak mslmanlarla din hususunda mcadele ediyorlard. Trs'l-slm (slm Kltr) adl kitapta yle denilmektedir. aml Yohanna ki, Ham b. Abdlmelik devrine kadar Emevilerin saraynda hizmet grmtr, o baz hristiyanlara mslmanlarla nasl mcadele edeceklerini telkin eder, onlara yol gsterirdi. yle ki: Arap sana, s hakknda ne dersin? diye sorduu zaman, O Allah'n kelimesidir diye cevap ver. Sonra hristiyan o mslmana: s hakknda Kur'an ne demektedir? diye sorsun. Ve mslman cevap verinceye kadar hibir ey sylemesin. nki mslman
305
Kur'an'daki ayetle cevap vermek zorunda kalacaktr. Ayet yle der: "Meryem olu s, Allah'n Rasldr, ve Meryem'e ilka ettii kelimesidir, ondan ruhtur." Mslman byle cevap verince, bu defa ona: Allah'n kelimesi ve ruhu mahlk mudur, yoksa deil midir? diye sorsun. Eer mahlk derse o zaman ona yle red cevab versin: Allah vard, kelime ve ruh mevcut deildi. Arap buna verecek cevap bulamaz ve susar kalr. nk bu grte olan kii, mslmanlara gre zndk saylr. Hristiyanlarn bu tutumlar, dier din erbabiyle ve zndklarla mcadele eden Mutezile'nin gznden kam deildir. Onlar biliyordu ki, Kur'an kadmdir, mahluk deildir, diyenler, Mslmanlarla mcadele etmeleri iin hristiyanlarn eline silh vermi oluyordu. yleyse bu sz sylemeyi ortadan kaldrmaldr, tki dmann eline slmn aleyhine kullanlacak bir delil gemesin. slm'a hcum iin bir gedik almasn. Kur'an kadmdir diyen, hristiyanlarn s hakkndaki szn takld ediyor, kadmlerin okluunu kabul ediyor, insanlarn diliyle syledikleri Kur'an' deta kadm klm oluyor, demektir. Mes'ele, Mutezile'nin bak asndan byle. Bu slmda vahdaniyet inancn korumak iin son derece ihtiyatl ve derin bir bak. Bu takdire deer bir tutum ve selm bir iman yolu! Ahmed b. Hanbel de dinde ok ihtiyatl davranan bir zat, Selef-i Salihin'in dalmad bir konuya dalmak istemez. Mutezile de dini korumak iin ihtiyatl davranmak arzusunda. slama hcum iin tuzak kurmak isteyenlerin yzne kaplar kapamak istiyorlar. En iyisi bu mahlk mu, deil mi konusunu hi kurcalamamak, onu kartrmamakt, nasl ki Ahmed b. Hanbel bu kanaattadr, fakat slm'n hayrn istemeyenler, bunu yaptlar, farkna varmadan buna hizmet edenler oldu. slm gerek haliyle korumak isteyenlere hakikati olduu gibi anlatmak dt. te Mutezile de bunu yapmaya alt, fakat izdii yol yanlt. Buraya kadar Ahmed Ebi Dud' ve Mutezile'yi gr bakmndan hakl bularak onlara insafl davrandmz belli. Fakat tatbikat bakmndan onlar ok hatal bulmaktayz. ok ar gittiler, ok sert davrandlar. Nedir o kl ve sopa oyunlar? Nedir o Ahmed b. Hanbel gibi takva sahibi, faziletli, temiz yrekli, alak gnll bir adama ettikleri? O kadar ileri gittiler ki, dayak attlar, baylncaya kadar dvdler, kelepeli yollara drdler, hapse attlar, zindana tkdlar! Bu; Kur'an mahlk mu iini o kadar rndan kardlar ki, halk nazarnda bu bir fikir ve gr mcadelesi olmaktan kt. Meydan daya kavgasna dnt. Allah'n hereyden mnezzeh, ondan baka kadm olmadn isbat byle mi olur? Bu slama inen bir darbe, mslmanlara yaplan bir eziyet ve ikencedir. Din ve hidayet rehberlerine zulmdr. Vicdanlara ve kalblere baskdr. Gnllerin gizledii eyleri aratrmak, srlar teftitir, hatay zorla
MUTEZLE'NN BU YOLU TUTUMU OK HATALI
306
OSMAN KESKOLU
kaldrmaa almak, bundan hayr gelmez. Dnceler, iddet, cebir ve zorla ldrlemez. Zor tepki yaratr, halk kuvvetle zorla davet olunan eyi benimsemez, onu kt bilir. Burada da yle oldu. Kuvvetle, iddet kullanarak yerletirmek istenen grler, galip gelemez. Ak bir hak olduu meydanda olsa bile, benimsenmez, zorla gzellik olmaz. Mutezile basksn arttrdka, halkn idarecilerden nefreti artt, sorguya ekilenler gzlerinde byd de byd, onlar evliya saydlar ve onlara ballklar artt. Eer bu dvet ettikleri ey hayrl bir i olsayd, ona byle azapla dvet etmezlerdi, onun yolu byle zindan ve zincire vurulmak olmazd, dediler ve ondan uzak durdular. Halife Me'mun ld. Ahmed bni Hanbel o zaman eli kolu bal, kelepeli bir halde sorguya ekilmek zere ona gtrlyordu. Fakat Me'mun'un lm ile bu bell i tarihlerin mihnet dedii bu ikence bitmedi. Belki aksine daha artt. Daha sert, daha iddetli, daha sivri ve daha umum bir hal ald. nki kardei Mu'tasm'a yapt vasiyette u iki ey vard: 1- Kur'an mahlktur dvasn yrtmesi, bundan asla vazgememesi, 2- Ahmed Eb Dud' yerinde tutup, ona dayanmas ve gvenmesi. nki bu dvann sahibi o, insanlar sultan kuvvetiyle, imtihan ve sorgu iddetiyle, dayak ve hapis korkusiyle, elini kolunu balayp kelepe vurmakla Kur'an mahlktur, diye zorlama fikri ondan gelme. Mutasm, Me'mun gibi, ilim adam deildi, o kl adamyd. Boynundan klcn karmazd. Kur'an mahlktur davasn Ahmed b. Dud'a brakt. Me'mun'un vasiyetini yerine getirmek iin, ii istedii gibi yrtsn dedi. HALFE MUTASIM EN KORKUN EY YAPTI: 28 AY ZNDANDA TUTTU VE DAYAK ATTI
Biliyoruz ki, Me'mun ld zaman Ahmed b. Hanbel yoldayd.
Badad'dan sorguya ekilmek zere zincirler iinde Tarsus'a getiriliyorlard. (Abbas Halifeleri bazen Tarsus'da otururdu) Me'mun'un lm haberi zerine Badad'a geri gtrld. Hakknda bir emir kncaya kadar hapsedildi. Bir ara serbest brakld. Sonra Mutasm'n huzuruna karld. Mutasm ona Kur'an mahlktur dedirtmek iin ok urat, zor kulland, tehdit etti. Fakat ne tergp, ne tehdit, bunlarn hi birinden netice alamad. Bundan sonra sra dayaa gelinmi olacak ki, zindanda defalarca dayak atld. Dvlrken bayld olurdu, o zaman ara verirler, aylnca yine krbalarlard. Akl bandan gidinceye kadar dverlerdi. Byle sorguya ekilerek, dayak atlarak 28 ay zindanda kald. Kendi grlerini zorla kabul ettiremeyeceklerini anlaynca, ilerinde biraz acma duygusu eseri kalm ki, acdlar ve onu serbest braktlar. Evine geldi, vcudu yara bere iindeydi. Devaml dayak yediinden, zindan hayat onu
bitirmiti.) (99)
(99) Kur'an mahlk mu, deil mi diye ortaya atlan bu fitne tarihte "Mihnet-i Kur'an" diye anlr. Bu konuda daha geni ve ilgin bilgi isteyenler Osman Keskiolu'nun (Kur'an Trihi) adl eserinin onbeinci blmne (232-244. sahifelere) mracaat etsinler.
307
MUTASIM SONRADAN DERS OKUTMASINA MSAADE ETT, VSIK DAYAK ATMADI AMA DERSN YASAKLADI
Ahmed b. Hanbel yllarca sren bu ikenceli hayattan, 28 ay sren zindan gnlerinden sonra evine geldi Fakat dayaktan o kadar zayf dmt ki, yrmeye takat yoktu. O, davada imannn kuvvetiyle galip geldi, bakalar kuvvetli de olsalar hezimete uradlar. Ahmed yaralar iyileip kendini toplayncaya kadar evinde kald, hibir yere kmad, ders vermedi. Biraz kendine gelince camiye kmaya balad. Yaralar kapanp dayan izleri ve uzun zindan hayatnn aclar gemesi uzun srd, vcudunda baz arlar ve izler kald. Nihayet shhat ve afiyete kavutu. Ondan sonra mescidde ders vermeye, Hadis okutmaya balayp eski vazifesine dnd ve Mutasm lnceye kadar ona kimse dokunmad, bu vazifesine devam etti. Mutasm'n lmnden sonra Hilafet makamna Vsk geti. Onun devrinde de Bu Halk- Kur'an davas srp gitti. Ancak Vsk, ondan nce Mutasm'n yapt gibi kamya ve klca sarlp Ahmed'e dayak attrmad. nk bakt ki, bu yolda bir netice alnmyor, bu tarz tutum, halk arasnda onun mevkiini arttryor, derecesini ykseltiyor, onun fikri daha ok yaylyor. Halifenin gr snyor, geriliyor. Bundan baka bu yolda sert tutum, ayrca umumun nefretini uyandryor. Ahmed bni Dud'n Havul'mme (milletin bo kalabal) dedii halkn kinini krklyor. Akll olan kimse halkn nefretini kazanmaktan kaar, umum efkr hesaba katar, onun iin Ahmed bni Eb Dud ve Vsk, Mutasm'n denemesinden ibret alarak, ondan sonra byle cismani cezaya, dvmeye kalkmadlar. Vsk, ona ancak halkla toplanty yasaklad ve u emri verdi: "Kimseyle toplant yapmayacaksn, benim bulunduum ehirde oturmayacaksn!" Bunun zerine Ahmed evine kapand, bir yere kmazd, hatt camiye namaza bile gitmezdi. Vsk lnceye kadar byle gz hapsinde yaad. Bylece Ahmeb b. Hanbel 232 ylna kadar be yldan fazla bir sre dersten kesildi. Ondan sonra izzet ve ikram iinde ders vermeye balad. Takv izzeti iinde yann verdii celdet ve vakarla, kanaat ve zhd dolu temiz bir hayat yaad.
VSIK VE EB DUD, VERECEK CEVAP BULAMIYORLAR
Tarihin hakkn vermi olmak iin syleyelim ki, bu davann ikence fasl sadece Ahmed b. Hanbel'e mnhasr deildi. Ahmed merkezi saylsa da dierleri de bu belya maruz kaldlar. Etraftaki fukaha, sorguya ekilmek zere baka ehirlerden ulam ulam Badad'a getiriliyor, orada ne dndkleri inceleniyor, kalblerinde gizledikleri aratrlyor, vicdanlarna da bask yaplyordu. Bu belya urayanlardan biri de mam afii'nin talebesi olan Msr'n fakihi Yusuf b. Yahya Buveyti'dir. Kur'an mahluktur demeye dvet olundu, fakat
308
OSMAN KESKOLU
bunu kabul etmedi, mahluktur demedi. Bunun zerine elleri bal, kelepeler iinde sorguya gtrld, elleri bal halde vefat edip hakkn rahmetine kavutu. N. b. Hammad da ayn ikenceye urad, elleri kelepe iinde olduu halde Vsk onu zindana att ve orada hakkn rahmetine kavutu. Bu iin tehlikesi gnden gne artt, feci bir hal ald. Millet bundan bkt, usand. Hatt bu ii balatanlar da usanmaa baladlar. Piman oldular. Mes'ele halk arasnda alay, aka konusu bile yapld. Rivayet olunduuna gre, bir defa mehur akac Abbade, Hlife Vsk'n yanna girdi ve: Ya Emr'l-M'minin, Allah hayrnz versin, Kur'an hususunda banz saolsun, dedi. Vsk: Yazklar olsun sana, hi Kur'an lr m? dedi. Oda: Ya Emr'l-M'minin her mahlk lr, deil mi? dedi. Ve szne ekledi: Y Emr'l-M'minin, Allah akna, Kur'an lnce halka teravih namazn ne ile kldracaklar? Halife farkna vard ve glerek: Allah beln versin, dilini tut, deyip sz kapatt.(100)
www.ihya.org
(100) M. Ebu Zehra, Ahmed bni Hanbel tercemesi, s/77/84.
TAHRF DDALARI
Batnn Kur'an- Kerim'e dair garip iddialar bitip tkenmez. Bunlarn yenilerinden biri: Kur'an'da gramer yanll bulunduu szdr. Sanki onlar Arapay Arap ediplerinden daha iyi biliyorlar? Mrikler bile byle acayip bir iddiaya kalkamadlar. Asr- Saadetten beri nice edipler, irler geti, hepsi de Kur'an'n belgat ve stnl karsnda hayranlk duymular, onu rnek tutmulardr. Bu noktaya bir ok yerde deindik. Bu kabil rk iddialar, Muhammed Mtevelli a'rv en gzel surette rtmektedir .(101) Kur'an hakkndaki garip iddialara slm alimleri yeniden cevaplar vermektedirler. Vaktiyle Hindistan'da faaliyet gsteren protestan misyonerlerinden Fander'in Miznl-Hak adl eserinde slama ve Kur'an'a hcumlarna, o zamann byk limlerinden Hoca Rahmetullah zhrul-Hak kitabyla ok gzel cevap vermiti. Bu konuda en yeni eser Cmiul-Ezher limlerinden Him Abdlfetth Gude tarafndan yazlmtr. Havlel-Kur'anil-Kerim Vel KitbilMukaddes adn tayan bu eser. Mezkr Mizanl-Hak'taki yanl ve yersiz iddialar bir bir ele alp gayet ilm bir surette red etmektedir. Eser 1984'te baslmtr. Yeni kan bu iki nemli esere iaret ettikten sonra eskidenberi sregelen baz iddialara cevap verelim: Sahih slm kaynaklarnda Kur'an'da fazlalk olduuna, Kur'an'dan olmayan bir eyin ona katldna, ziyade edildiine dair rivayet yoktur. Mushafn iki kapann arasndakiler vahiydir. Bu hususta bir ey uyduramamlardr. nk Kur'an'n cemi ve istinsah ii ok sk bir kontrol altnda yapldndan buna kimseyi inandramyacaklardr. Yalnz bni Mesud'un, Muavvazateyn hakkndaki rivayeti varsa da onun doru olmadn yerinde isbat etmi bulunuyoruz. Bylelikle birinci noktay kapayabiliyoruz.
KUR'AN'DA ZYADELKVE NOKSANLIK ASLA YOKTUR
(101) M. Mtevelli a'rv, El-Fikrul-slmiyyil-Mu'sr,s. 407/410
310
OSMAN KESKOLU
Kur'an'da vahiy olmayan bir ey yoktur. Bunda btn Mslmanlar mttefiktir. kinci noktaya gelince: Bu hususta biraz uzunca konumak icabedecektir. Kur'an'da baz yetlerin konulmadna dair eski kaynaklardan baz garip rivayetler szyor. Bunlar birer birer bahis konusu yapp incelemek istiyoruz. T ki bu rivayetlerden yle bir ey karmak doru mu, onlara bakarak Kur'an'da eksiklik var diye cretkrane hkm vermek kaabil mi? Bunu herkes grsn. 1- bni shak ve Mlik tarafndan baka baka yollar ve lfzlarla Hazreti Aie'den u hadis rivayet olunuyor: "Kur'an'da nzil olanlardand: On emzirme ile st akrabal olurdu. Sonra bunlar be emzirme ile nesih olundu. Resul Ekrem irtihal ettiinde bunlar Kur'an iinde okunurdu." Evvel bu hadisten Kur'an'dan bir ey hazfolundu diye bir ey karmaya kalkmak asla doru bir hareket olamaz. Burada nesihten bahsolunuyor. On emzirme, be emzirme ile nesih olunmu. Nesih olunduktan sonra bunun tesi kalr m? ncelendii zere neshi kabul ettikten sonra bu hadisten yle bir ey asla karlamaz. Bu hususta bir diyecek kalmaz. Kur'an'dan nesih olunanlar vardr. On emzirmenin hem hkm, hem tilveti mensuh. Be emzirmenin ise tilveti mensuh, hkm baki. Meseleyi dier bir zaviyeden de inceliyelim: St kardelii ve akrabal hakknda muteber olacak miktar, emzirme Hanefiye ile afiiye arasnda ihtilafldr. afiiye gre rza'da had, be defa emzirmedir. Hanefiye bu hadisi reddeder. Rida' babnda bizzat Hazreti Aie'den muhtelif, birbirine uymaz hadisler rivayet olunuyor. Hanefiye bunlar kabul etmiyor. nk bunlar "Usuli Fkh" ta incelendii zere mtevatir olan Kur'an yetlerine aykrdr. Kur'an'dan olsalard tevatrle sabit olurlard. Arap itima hayatnda st kardelii son derece yaygn, mhim bir ey olduundan bunlar herkesin bildii eylerdendi. Gizli kalacak rivayetlerden deildi. Kur'an cem ve istinsah olunurken Hazreti Aie sa idi. Onun byle bir ey ortaya attna dair en zayf bir rivayet bile yoktur. Mnadiler: "Kimde Kur'an'dan bir ey varsa getirsin!" diye barp dururken byle bir ey olsa Hazreti Aie durur mu? Demek ortada byle bir iddia yok. Hazreti Aie Kur'an'dan rza' yeti hazfolundu iddiasnda deil. Bu hadisten yle bir rivayet karlamaz. Bu gibi rivayetler sonradan kmtr. te onun iin Hanefiye ulemas bunlar reddediyor. Muhaddisler, Hanefiye ulemasna kzsalar da Hanefiye nakil ve akl altnda yrr. Hanefiye mezhebinin kurucusu mam Azam rey hrriyetinin ve msamahakarln kahramandr. Akl selim ve mantk rehberidir. Sahabe bile bunlarla ameli reddetmilerdir. Hazreti Abdullah bni mer'e; "bni Zbeyr, bir veya iki emzirmede bir
311
beis grmyor." demiler; o da cevabnda: "Allahn kazas ve hkm, bni Zbeyr'in kazasndan daha hayrldr" demi, nas ile rey arasn bak nasl buluyor. bni Zbeyr'in szn reddediyor. "Sahabidir" deyip de durmuyor. Hazreti mer de Fatma Binti Kays hadisini reddetmitir. "Unuttu mu, uzca belledi mi, uzca bilemediimiz bir kadnn szne bakarak Allahn kitab ile ameli brakamayz" demitir. afii de Hazreti Aie'nin bu rivayetini kabul etmez. Be emzirmeyi baka bir hadisten alyor. Grlyor ki bu rivayet haberi vahittir, kabul edilmemitir. Kabul edilse bile nesih vardr. Bundan "Kur'an'da noksan v a r " diye bir hkm asla karlamaz. Zaten Hazreti Aie'den "yet yledir' diye bir ibare rivayet olunmuyor. Fkh hkm beyan olunuyor. 2-Recm yeti: Baka trl rivayetler de vardr. Mesel: Bu seci'den baka bir ey midir, hem de baya bir seci'. Evvel bu ibareye bak, Kur'an'dan olmadn insann yzne haykryor. (Fercumuhma elbette) gibi kelimeler nazm Kur'an'n selseti ile baramaz ve rivayet eitlidir. in garibi, bu rivayet Hazreti mer'e nisbet olunuyor.(102) Yni bunlarn Kur'an'dan olduklarn Hazreti mer sylemi. O mer ki, Kur'an'dan bir ey zayi olmasn diye, Yemame harbinden sonra herkesten nce Halife Ebubekir'e mracaat ederek Kur'an'n cem'i iini salam, bu ie Ebubekir'i yalvara yalvara kandrm ve bu iin banda bulunmutu. imdi o kalkp da Kur'an'dan hazif olunanlar var diyecek. Bunu hi akl kabul eder mi? Mescid kapsnda durup: "Kur'an'dan kimde ne varsa getirsin" diye baran oydu. Onun iin Hazreti mer'e nisbet olunan bu iddia hi doru deildir. Hazreti mer'in Recm, zina yapan lin etme hakkndaki sz, onunla ameli takrir iindir. Sylendiine gre Hazreti mer Recm hkmne ok ehemmiyet verirdi. "Eer halkn mer Allahn kitabna ziyade yapt, katt demesi olmasa, bunu ona yazardm." demi. Bizzat Hazreti mer'in sz bunun Kitabullahtan olmadn haykryor deil mi? Bu Kur'an'dan deil ki, mer halkn katt demesinden ekiniyor. Yazarsa Kitabullahtan olmayan bir ey katm olacak. Yazmazsa atm olmak yok. Bu fkh hkmne mer fazla ehemmiyet veriyordu. eriattaki ahkmn hepsi yetle sabit deil ki. Snnet, icm', kyas ile sabit ahkm ne kadar ok. Bu drt asl delilden baka fer' deliller de vardr. Kur'an cemolunurken bu rivayetlerin birisi ortada yoktu. Kimse Kur'an'dan (102) slm Ansiklopedisi, bu rivayetlerin gayri mevsuk olduklar bedihi gibi grnmektedir, diyor.
312
OSMAN KESKOLU
olarak bunlar ileri srmedi. Ashab arasnda bu hususta bir ihtilaf kmad. Bu ihtilaflar hep sonradan ortaya kmtr. Kur'an cemolunurken hi bir sahabe ortaya kp da Recm ve Rda' yeti udur dememitir. Halbuki cem ii iln olunmutu. Ashab hakkn ziyana gz yumanlardan deildi. En ufak bir ey bile olsa onu dzeltirlerdi. in hakikati udur: Hazreti mer: "Kur'n'dan bu yet hazif olundu" demiyor, "bu yet nesih olunmutur." diyor. Mslim'in, bni Abbas'tan rivayet ettiine gre, mer Bini Hattab, Peygamberin minberi zerinde otururken demi ki: "Cenab Allah, Muhammed'i hak ile gnderdi. Ve ona Kitab vahyetti. Ona vahyettii eylerden biri Recm yetidir. Biz bu yeti okuduk, anladk. Aklmza koyduk. Resul Ekrem recm etti. Ondan sonra biz de recm ettik. Zaman getike biri kalkp ta Allahn kitabnda recmden bahis yoktur, demesin. Bylece insanlar Allahn vahyettii bir farizeyi ihmal ederek dallete dmesinler. Muhsan olan her zani ve zaniyenin recmi Allahn kitabnca haktr. u artla ki beyyine bulunsun. Yahut gebelik vaki olsun, veyahut ta crm ititraf edilsin.'' Bu recm meselesi de usuli fkhta uzun boylu bahis konusu olmu ve mnakaa edilmitir. Bir ksm bu rivayeti inkr eder. Bir ksm ise yetin mevcudiyetini kabul eder ve onu tilveti nesih olunup hkm baki kalan nesih ksmndan sayar. Hanefiyenin mezhebi budur. O zaman ortada mesele kalmaz. nk Kur'an'dan byle nesih olunanlar vardr. Rivayet dorudur. Bundan, yle Kur'an'da noksanlk bulunduu karlamaz. Bu yetin mevcudiyeti kabul olunduu takdirde bile Kur'an'da eksiklik var diyemeyiz. O yet hazif olunmam, nesih edilmitir, in baka trlsne akl yatmaz. Kur'an'a en byk hizmeti dokunan Hazreti mer, kalksn da Kur'an'dan bir ey hazif olunmasna raz gelsin, bu akla sar m? Onun iin kesin olarak diyoruz ki bu hazif deil, nesihtir. Bu rivayetten noksanlk iddias karmak sonralar zndklar tarafndan ortaya srlmtr. Nice eyler uyduruldu. Bu da o kabildendir. 3- Yine Mslim'e yle bir rivayet var: "Ebu Musa El'a'ar Basra hafzlarn arm, huzuruna Kur'an' ezbere bilen yz kii gelmiti. Onlara dedi ki: "Siz Basra halknn en iyisisiniz, onlarn hafzlarsnz. Kur'an' okuyunuz. Kur'an okumay ihmal etmeyiniz. Sonra yrekleriniz katlar, nasl ki sizden evvelkilerin de yrei katlamt. Ben uzunluu ve iddeti itibariyle Tevbe Sresine benzeyen bir sre okurdum ki, bunu unutmu bulunuyorum. Yalnz hatrmda uras kalm: "Adem olunun iki vdi dolusu mal veya altn olsa nc bir vdi daha olmasn isterdi. nsann hrs karnn ancak toprak doyurabilir. Tevbe edenin tevbesini Allah kabul eder."
313
At bini Yesr rivayetinde ise bu ibare yledir:
Ayn ey, bey bini Kab'dan ok daha baka trl rivayet olunur ve Beyyine Sresinin sonundan olarak gsterilir, o da udur:
Evvel unu kaydedelim ki, arapasn yazdmz u ibarenin Kur'an'a benzer bir yeri var m? Ayetlerdeki insicam ve henkten bunlarda hi eser yok. Kur'an'da "Beni dem" tbirleri ok geer. Burada "ibni dem" tbiri hi te yakmyor. Zaten Mslim daha nce bunu hadis olarak rivayet ediyor. Ortada o zaman mesele de kalmam oluyor. Fakat biz meseleyi yine inceliyelim: Hem bunu Kur'an olarak rivayet edenlerin kimisi o sreden, kimisi bu sreden rivayet ederler, szleri birbirine uymaz. Mslim ayn hadisi daha nce Yahya Bini Yahya, Said Bini Mansur ve Kuteybe Bini Said'den Peygamberin sz olarak rivayet ediyor. Bunlar mutemed ve gvenilir ahslardr. Onlarn rivayetinde, yukarya aldmz rivayette Kur'an'dan olarak zikrolunan szler, hadis olarak naklolunur. Mslim'in usul zaten yledir. Doru ve sahih rivayetleri batan nakleder. Sonra zayflar da ekler. Buhari bu hadisi hi nakletmemitir. Mslim'in artlar daha geni olduundan o rivayet etmitir. Fakat bu seneddeki ravi Sveyd Bini Said, nakdi rical ilmine gre itimada ayan bir kimse deildir. Buhari ona katiyen itimad etmemitir. Ebu Davud onun kymetsiz olduunu sylyor. bni Hibban zndklkla itham ediyor. Hasl muhaddislerin ou onu kabul etmiyor. Yalana karyor. ok yaam, ihtiyarlnda kr olmu, kendine ait olmayan eyleri rivayet etmi, iilie mtemayil bir adamm. Mslim bile ayn szleri daha mutemed bir senedle hadis olarak naklediyor. phesiz ki, btn muhaddislerin re kardklar, hatta zndklkla ve iilikle itham ettikleri bir adama kar mutemed ve mevsuk kimselerin rivayeti tercih olunur. Doru olan budur. Bizzat Mslim, Sveyd'in rivayetini sona brakmtr. Onu zayf bulmaktadr. Bunu niin yazdna gelince, muhaddislerin ilmi rivayette tuttuklar bir usul vardr. Ona uyarak bunu da yazmtr. Nice zayf rivayetler, hatta mevzu szler naklolunmutur. Fakat erbab bunlar seip meydana karr. Muhaddis yazar, nakdi rical ayrr. Nice rivayetler reddolunmutur. Hadis baka, tefsir baka, fkh ve usul fkh yine bakadr.
314
OSMAN KESKOLU
Sonra bu ve emsali Kur'an'dan olmak zere naklolunan szlere bakn. Arapaya in olan her insan bunlarn Kur'an'n slbu ile bir mnasebeti olmadn derhal sezer. in dier bir noktas da dikkate deer: Haydi Ebu Musa El'a'ar, bu rivayette olduu gibi unutmu diyelim. Bakalar da m unuttu. O unuttu ise dier bilenler var. Hem Ebu Musa El'a'ar Kur'an cem ve istinsah olunurken vazife alanlardand. Bunu heyete syliyebilirdi. O zaman byle bir ey sylememitir. Demek byle bir ey yok. Burada esasl olarak incelediimiz bu noktadan baka dier ihtilaf konusu olan bahislere de iaret edelim: 1- Abdullah bni Mesud'un Muavvazateyni kendi Mushafna yazmad rivayet olunuyor. Bunu mahallinde reddetmi bulunuyoruz. 2- bey Bini Kab'n "Kunut Dualar'n kendi mushafna yazd rivayet olunuyor, bu da mahallinde gemi ve halledilmi bulunuyor. 3- Mlikiye ve afiiye arasnda Besmele hakkndaki ihtilaf, bu da balca bir bahiste incelenmitir. 4- Hazreti Aie'den bir rivayette Ahzab Sresinin 200 yet kadar olduu syleniyorsa da bu bir ey ifade etmez, zayftr. 5- Tevbe Sresinin banda Besmele varm. Bu da geti. 6- Rafizlerden bir ksm Kur'an'dan bir ksmn zayi olduuna, Mehdi'ye inmek zere ge ekildiine inanrlar. Bunu redde bile lzum yoktur. te eski kaynaklara gre sylenen garip, aciyb, zayf, mevzu ne varsa hepsini getirdik. Bunlarn nasl hasl ve ne yolda bize vsl olduunu Allah bilir. Mustafa Sadk Rafi "'cazl-Kur'an" da bu noktaya temas ettii srada diyor ki: "Bunlar yazdk. Hepsini getirdik. Ne kadar az olduklarn grsnler ve sonra birbirlerini tutmaz, birbirine uymaz rivayetler olduunu da bilsinler. Eer byle bir ey olsayd cem'i Kur'an ve istinsahta kibar ashab susmazlard. htilflar duyulurdu. Halbuki byle bir ey yok. olmu bitmi, ses karan olmam.... bni Mesud'a, bey Bini Kab'a, Hazreti Aie ve Hazreti mer'e bu dine hile iin iftira edip onlarn azndan yalan uydurulmas uzak deildir. Bunlar da o kabilden olabilir." "Biz Kur'an'dan bir ey gitti, veya Kur'an'dan olan bir ey kald denilmesini btn varlmzla reddederiz. Bu hususta istedikleri kadar tevil yapsnlar. Hatt rivayeti Cibril ve Mikil'e isnad etseler bile. Bunlar kabul edersek: "Kur'an'n koruyucusu biziz" demek nerede kalr. Sahabeye her nisbet olunan sz nass kat' gibi alnamaz. Onlar da aralarnda ihtilaf etmilerdir. Kelmullahtan bakas sz tar.(103)
(103) M. Sadk Rafi, 'cazl-Kur'an, Kahire.
315
Bu ihtilaf konusu olan meseleleri hulsa edersek u neticeye varrz. Bunlardan bir ksm elde: Muavvazateyn, Besmele gibi. Bir ksm mensuhtur: Rida', Recm gibi. Bir ksm Rafizlerin rivayetleri ki sze demez. Ortada: Ebu Musa El'e'ar'den gelen "Vadii Zeheb" kalr ki onun da hadis olduu meydanda. Demek bu bahis te bylece bitiyor. Bunca ihtilaflar iinde Kur'an'n bir harfinin bile zayi olmadan tahriften zade kalabilmesi en byk bir mucizedir. Dinler tarihini tetkik edin, tarihi vesikalarda aranan btn artlar tam olarak toplayan ancak ve ancak Kur'an- Kerim'dir. O Allah tarafndan Peygamberi ve elisi Hazreti Muhammed'e vahyolunmutur. Zamannda ezberlenmi, yazlm, bylece bugne kadar tevatren nakledilmitir. Her nevi tahriften zadedir. Hi kimse Kur'an' bakasna nisbet edemez. Dnyann drt bucanda trl mezheplerde olan Mslmanlarn el stnde tuttuklar Kur'an hep birdir. Mezhepleri, inanlar farkl olsa da btn Mslmanlarn Allah gibi Kur'an'lar da birdir. Hatta Kur'an'n kelimelerinin harekeleri bile bir trldr. Bunun aksini kimse iddia edemez ve gsteremez. Kur'an'n mevsukiyeti hususunda bni Hazmi Zahir'nin (H. 456/M. 1063) szn ele alarak rahmetli Ahmet Naim diyor ki: "Kitabullahn nazm mtevatiri, elyevm tilavet ettiimiz kelimat, huruf, harekat ve sekenat ve kraati mtenevvia ile Muhammed Bini Abdullah Bini Abdlmuttalib (S.A.) Efendimiz tarafndan tebli buyurulduu ehli marik ve maribin karnen bade karnin gayr mnkati' bir tevatr ile phesiz olarak herkesin malumudur..'. Ve Kur'an- Kerim'in yetleri peyderpey nzullerinde nasl mmete talim buyurulmu ise ylece herkes tarafndan okunmu ve ilk zamandaki gibi hi bir asrda inktaa uramakszn seleften halefe intikal etmitir. Kitabullahn sureleri ve yetleri her devirde kaffei mmetin kffei mmete teblii suretinde bir tevatr haiz olduu gibi ehli kraat denilen snfa ulemann isnad- muttasl ile mahfuz olan mselsel rivayetleri ile de ayrca bir tevatr haizdir. Dnyada elfaz ve mebanisi ihtilafsz olarak bu kadar malum ve mahfuz, tahrif ve tayirden masuniyeti bu kadar muhakkak hi bir sz, hi bir kitap yoktur ve olmayacaktr. Kur'an- Kerim'i okuyan kimse sahibi eriatn tebliini olduu gibi bil noksan tekrar ettiinde zerre kadar phe etmez. Bunda biraz ek eden -Hangi milletten olursa olsun- aklnda hffte var demektir. Meer ki Kur'an'n ne demek olduunu ve takriben on drt asrdan beri nasl bir ihtimam emanetle sudurdan sudura ve suhuftan suhufa nakledildiini bilmiyecek kadar cahil ola."(104)
KUR'AN'DA TAHRF OLAMAZ
ve hakikat byle iken eskiden ve yeniden baz btl mezheplerin, sapk frkalarn yle byle szlerine bakarak Kur'an'a dil uzatanlar olmu. Onlardan bazlarn syliyelim: Baz Hristiyan muharrirler iann Kur'an' noksan addettiklerini sylerler. Gya Hazreti Ali'ye ait olan yetler Hazreti Osman tarafndan hazif olunmu. (104) Ahmed Naim, Buhari Tercmesi, Diyanet Bakanl tab.
316
OSMAN KESKOLU
Bunu akl kabul eder mi? Hazreti Osman Halife iken kard ise, Hazreti Ali Halife olunca niin koymad? Vaka "gult ia" dediimiz btniyenin sapk kavillerine gre byle bir ey iddias gidiyor. Hatta Hseyin Bini Muhammed, Naky'nin "Fasll-hitab f tahrifi kitab Rabbil-erbab" diye bir eseri bile var. (1298 Hicr Acem tab') Bu eser btl szlerle, samalarla doludur. Fakat asl ada byle bir itikad yoktur. Ve olamaz. ran Mushaf ehli snnet mushafnn ayndr. Bir kelimesinde bile fark yoktur. Gult iann bu gibi iddialarna kulak tutacak deiliz. Onlarn yalnz Kur'an hakknda deil, bizzat Allah, din ve Muhammed hakknda nice btl szleri vardr. Nasl ki onlara bakmyorsak Kur'an hakkndakini de kabul etmeyiz, a ulemasndan Molla Muhsin diyor ki: ''imizden baz kimseler Kur'an'da tahrif ve noksan olduunu sylyorlar. Fakat dostlarmzn ve ekserimizin itikad buna muhaliftir. nk Kur'an Hazreti Muhammed'in mucizesidir. Ulmu diniyenin menbadr. Mslmanlar bu kitab muhafaza iin btn gayretlerini sarfetmi ve her hangi bir tahrife mni olmulardr. Kur'an elimizde bulunan ekliyle Resul Ekrem'in hali hayatnda toplanm ve tertip olunmutur. ia'nn Kur'an hakkndaki akidesi byledir:
Grlyor ki, a, Kur'an zayi oldu demiyor. Yalnz cemi erefini Hazreti Ali'ye veriyor. Salam a kaynaklarnn sz budur, akidesi bu merkezdedir. Bunun dndaki szler aya iftiradan baka bir ey saylamaz. bni Haldun'un esasl bir surette izah ettii ve yukarda getii zere Araplar yazda o kadar usta olmadklarndan trl trl yazarlard. Yaz iin henz muayyen bir kaide vazolunmamt. Resmi hat kavaidine muhalif yerler Mushaf Osman'da bile olmutu. Hazreti Osman Mushafa bakm: "ok gzel yapmsnz, lkin iinde bir ey grrm ki onu biz lisanmzla dzeltiriz." demiti. Bu grd eyler imlya ait idi. Tabut gibi". Yoksa bazlarnn karmak istedii gibi ziyade ve noksan meselesi olamaz. nk bunlarn lisanla dzeltilmekle ne alkas var? Lisanla dzeltilecek olan imls yanl olanlardr. Bir ok defalar getii ve temas ettiimiz zere Kur'an aleyhinde sylenen eyler hep byle sama sapan. Tutunabilecek bir itiraz yok. in en garip taraf, bugn Kur'an'n karsna kanlar, eskiden putperest ve mrik Araplarn dediklerini tekrarlamaktan baka birey yapamyorlar. Mrikler "Ona bunu bir insan retiyor" demilerdi. Bugn baz misyoner ve msterikler de ayn eyi
(105) Kn, Essafi, s. 9.
317
sylyorlar. Onlar da, aramlar, taramlar, dnmler, tanmlar, Muhammed bu yksek ilmi, metin esaslar nereden rendi? Meerse i kolaym. Arabistan'da Yahudi ve Hristiyan ehli kitap varm. Hazreti Muhammed de onlarla temasa gelirmi, ite btn bu din, ahlk, itima, hukuk nizamlar onlardan alm, yirmi ylda yapt ve baard esiz inklb, insanla yeni bir medeniyet ve hayat veren, tarihin seyrini deitiren hamleyi meerse onlardan renmi! Mrikler de byle sylyordu. Yirminci asrn kafas da mrikler gibi dnrse, medeniyet ve terakki nerede kalr? Bu adamlar yalnz una cevap versinler: Muhammed'e bunlar retenlerde mademki bu kuvvet vard, onlar kendileri neden bu ileri yapmadlar da bu erefi, kahramanl bakasna devr ve mal ettiler? Bunun baka misali var mdr? slm Ansiklopedisi: "Muhammed mriklerin bu iddialarn cerh edememitir!" diyorsa da bu pek hatdr. Mriklerin Muhammed'e rettiini iddia ettikleri o kimse ve ismi hakknda ihtilaflar oktur. Kimi bir Rum kle diyor, kimi demirci diyor. Hatt Peygamberliinin son devirlerinde Mslman olan Selman diyecek kadar aknlk gsterenler var. ark ve Garp btn kafalar megul eden bu Kitab Mbn'i bir demirci kleden renmek, ne aacak ey? Hatt bir ka saat veya dakika grt Bahra'ya bile ii gtrenler var. Ne diyelim! Kad Iyaz'n dedii gibi: Selman, Bel'am, Yaiy, Cebr, Yesar her kim olursa olsun, aralarnda idi.(106) mrleri boyunca mrikler de onlarla konuurlard. Onlardan birinden byle bir ey naklolundu mu? Dmanlarn says bol, hasedi ok olduu halde o klenin yanna oturup onlar da ondan renemezler miydi? Bylelikle Kur'an tehaddi edip meydan okuduu zaman ona mukabele edemezler miydi? Buna engel var mdr? Hasl bu hususta sylenenlerin asl fasl yok, senetsiz, isbatsz eyler olduu meydanda. Bunlarn hepsi garazkrlk, kin ve hased mahsul eylerdir. Vaktiyle Baku'da kan "Hayat" gazetesi yazar Talip Zade Ahond Yusuf "Hakikat- slm" diye bir eser neredip bunda Tevrat ve ncil'in tahrife uradn, Kur'an'n ise her trl tahriften zade bulunduunu yazm. Bir Hristiyan lim ve propagandacs olan "Emir Han" da buna kar "Tevrat, ncil mi tahrif, yoksa Kur'an m?" unvanl bir risale yazp bunu Mslmanlar arasna yaym. eyhl-slm Musa Kzm Efendi, o zaman bu Hristiyan limle mnakaalar yapp ona gzel cevaplar vermi, iddialarn reddetmitir. O mbahaseleri grmek isteyenler Musa Kzm'n Klliyatna baksnlar. Msr'da misyonerlerin yazd "Mebahisi Kur'aniye" eserinde "Kitab erifte tahrif var m?" bahsinde pek sama olarak yedi kraat ta tahrife hamlo(106) Kad yad: El-ifa: c. I, s. 300, stanbul, H. 1290
318
OSMAN KESKOLU
lunmak istenmitir. Yusuf Dicv'nin bu gibi iftiralar rtmek maksadiyle yazd: Ezher limlerinden "Elcevabs-sedid Fir-reddi al mddeit-tahrif" eserinde gzel malmat vardr. Clair Tisdull da "Kur'an'n Menbalar" diye ngilizce bir eser yazmtr. Kitabn banda iaret ettiim gibi msteriklerden Emile Dermenghem "Muhammed'in Hayat"(107) namndaki eserinde Kur'an'dan batan takdirkr ve sitayikr szlerle bahseder. Orada der ki:
"Kur'an Muhammed'in yegne mucizesidir. Bu kitaptaki bugn bile halledilemez, bir muamma gibi grnen, edebiyat fevkindeki gzellii ve ilham kuvveti, onu okuyanlarn en az dindar olanlarnda bile bsbtn ayr bir meftunluk ve heyecan hali uyandrr. Onun Resulln isbat iin ortaya koyduu yegne byk mucize bu kitap oldu."
Muharrir bu szlerden sonra Kur'an'n cem ve tertibine sz getirerek unlar ortaya atar:
"Son ve kat' metne gelince Halife Muaviye zamannda Haccac tarafndan -tpk Osman'n tatbik ettii usul zere- tertip edilmitir. Kur'an'da saysz tekrarlar vardr ve yetlerden bir ounun yerinde olmad aka grlmektedir. Asl metne bir takm ilveler ve haiyeler katlmad, yahut baz paralarn karlmad bilinemedii gibi bu artk ve eksiklerin nisbetini tayin etmek de imknszdr.(108)
Dermenghem, burada balca u iddialar, daha dorusu iftiralar ortaya atyor: 1- Son ve kat' metin Muaviye zamannda Haccac tarafndan tertip olunmu! 2- yetlerin bir ou yerinde deilmi! 3- Asl metne ilveler katlmad veya atlmad bilinemiyecei ve bunlarn nisbetini tayinin imknszl... Yukarda cem ve tertip ilerinden uzun boylu bahsetmi ve bu meseleyi lzumu kadar tenvir eylemi bulunuyoruz. O bahislere tekrar dnmeye lzum yok. Ancak burada byk bir tarihi hataya iaret etmeden geemiyeceim. Kur'an Haccac tarafndan tertip olunmamtr. Haccac tarafndan harekelenmitir. Hareke konmasiyle tertibi farketmek gerektir. nc noktaya gelince tahrif iddialar yalnz Dermenghem'in kaleminden km deil. Gryoruz ki, karanla ta atma kabilinden byle iftiralar rastgele savuranlar var. Bu da onlardan biri. Zaten bu kuru iftiray tutturamyacaklarn biliyorlar ki, biraz insafl davranarak, bu iin bilinemiyeceini ve imknszln da sylyorlar. Mademki bilinemiyeceini biliyorlar, neye ortaya atyorlar m diyeceksiniz? Su bulandrmak kabilinden. Muharrir isbat edemiyecei bir iddiaya kalktnn farkna vararak daha aada "Biz Kur'an meselesini halletmek
(107) Bu eser Read Nuri Gntekin tarafndan Trkeye evrilmi ve 1930'da baslmtr. (108) E.Dermenghem, Muhammed'in Hayat, tercmesi, s. 346-347.
319
iddiasnda deiliz" diyorsa da ok yaydan boanm bulunuyor. Atlan ta geri dnmez. Bir Fransz msterikinin szlerine bir ngiliz msterikinin szleriyle cevap vereceim. Kendi cinsinden delil getireceim. (109) Sir William Muir "Life Of Mohammed - Muhammed'in Hayat" isimli eserinde Kur'an'n tahrifi iftirasn kknden reddeder. O ki, Hristiyanla son derece bal bir msteriktir. Mslmanlarn Peygamberinde tenkit edilecek frsat buldu mu hi karmaz. yle iken Kur'an hakknda diyecek bir ey bulamyor ve onun asla tahrif olunmadn srarla beyan ediyor. Sz kendisine veriyorum. Bilhassa Garpllarn szlerine meftun olanlar dikkatle dinlesinler: Muir, Kuds vahiy slmn esas olduunu, namazda ve namaz haricinde daima Kur'an okunduunu, bunun iin Kur'an Mslmanlarn hepsinin' deilse bile ounun hafzalarnda mahfuz bulunduunu, Araplarn hfza kuvvetinin son derece inkiaf ettiini syledikten sonra aynen yle diyor:
"Araplar hafzasnn kuvvetiyle seilmi olmalarna ramen biz yine yalnz buna gveniyor deiliz... Bizi bu itikada gtren sebepler var: Peygamberin ashab, onun hayatnda Kur'an'n muhtelif eczasn toplayarak mteaddit nshalar yazdlar. Bu nshalar Kur'an' tescil etti. Takriben hepsini tescil etti. Yaz yazmak, Muhammed'in bisetinden az nce Mekke'de malum idi. Peygamber mektup ve nameler yazdrmak iin Medine'de ashaptan bir oklarn bu vazifede kulland. Bedir esirlerinin fakirlerini, Ensara okuyup yazma retmek mukabilinde serbest brakmt. Medine halk, Mekkeliler kadar kltr sahibi olmamakla beraber, slamiyetten nce de aralarnda okur yazarlar vard. Bylece okuyup yazmay bildikleri sabit olduktan sonra hi hataya dmeden u neticeye kolayca varrz ki: Byk bir dikkatle hfzalarn belledikleri yetleri, yaz da ayn dikkatle tesbit ve tescil eylemitir. "Sonra biz biliyoruz ki, Muhammed slmiyete giren kabilelere Kur'an talim etmek ve dini retmek iin ashaptan bir veya daha ziyade kimseler gnderirdi. Bir ok yerlerde okuyoruz ki, bu gnderilen murahhaslar, yanlarnda din hakknda yazlm eserler tarlard. Pek tabii olarak bu meyanda nazil olmu olan vahiy de vard. Bilhassa eairi slama, dini esaslara ait olanlar ve ibadet esnasnda okunanlar yanlarnda bulunurdu, onlar da gtrrlerdi. Bizzat Kur'an, kendisinin yazl olarak bulunduunu sarahaten syler. Siyer kitaplar, mer'in Mslman olmasn anlatrken, yirminci sreden "Taha" bir parann kz kardeinin ve ailesinin nezdinde bulunduunu zikrederler. mer'in Mslman olmas Hicretten veya drt sene evvel idi. te vahiy, Mslmanlarn az olduklar ve trl ikencelere maruz kaldklar sralarda, ilk zamanlarda daha bylece tedvin olunup elden ele dolarsa, kesin olarak diyebiliriz ki, Peygamber nfuz ve kudretinin son zirvesine ulat ve kitab btn Araplarn kanunu olduu esnada hi phesiz yazl nshalarn adedi oald ve tedavl artt." "Peygamberin hayat esnasnda Kur'an ite bu halde idi ve irtihalinden bir sene sonraya kadar bu hal zere kald: man edenlerin kalblerinde yazl idi. Her gn adedi artan nshalarda eczai muhtelifesi mseccel idi. Bu her iki menban (yani hafzalarla nshalarn) birbirine tamamen uygun olmas gerekti. Daha Peygamberin hayatnda iken Kur'an'a Kelamullah olduundan byk bir hrmet ve hayetle bakarlard. Onun nassnda ihtilaf vaki oldu mu, halli iin bizzat Peygambere mracaat olunurdu. Bizim elimizde bu kabil misaller vardr: Amr Bini Mesud ile bey bini Kaab, Peygambere (109) Kur'an'n bugnk metninin sonradan ilendii hakknda Vollers tarafndan atlan iddia, R. Geyer ve Nldeke tarafndan hakl olarak reddedilmitir.
320
OSMAN KESKOLU
mracaat etmilerdi. Peygamberin irtihalinden sonra ihtilaf vukuunda yazl metinlere, Peygamberin yakn ashabnn hafzalarna ve vahiy katiplerine mracaat olunurdu."
Bundan sonra muharrir, Yemame Harbinde bir ok hafzlarn ehit dmesi zerine Hazreti mer'in teklifi ile Hazreti Ebubekir'in Hilafetinde Zeyd Bini Sabit'in riyasetinde bir heyet tarafndan Kur'an'n cemedildiini, Kur'an'n cem'i bahsinde getii gibi, anlatyor. Ve sonra Hazreti Osman'n Hilfetinde kraatta ihtilaflar ktndan gkten inen vahyin vahdetinin bozulmasndan slm leminin son derece endie ettiini, Ermenistan ve Azerbaycan harplerinde Irakllarla Suriyeliler arasndaki kraat ihtilaf yznden Huzeyfe'nin, Halife Osman'a mracaat ederek: ''Yahudiler ve Hristiyanlar gibi kitaplarnda ihtilafa dmeden Mslmanlarn yardmna ko" demesi zerine Hafsa nezdinde mahfuz bulunan nsha alnarak yine Zeyd Bini Sabit'in riyasetinde bir heyeti ilmiyye tarafndan istinsah edilip etrafa gnderildiini, bilindii vehile, anlattktan sonra diyor ki:
"Mushaf Osman bize kadar gelmitir. Onun muhafazasna o kadar inayet ve dikkat gsterilmitir ki, bu sayede geni slm leminin her tarafna yaylan ve saysz olan nshalar arasnda hi bir ihtilaf bulamayz. Muhammed'in eyrek asr sonra bizzat Osman'n katliyle slam leminin birliini sarsan ve hal da sarsmakta devam eden ihtilalci ve kskn iyann kyam bile bunu bozamamtr. Zira bir tek Kur'an, ebed olarak slm leminin Kur'an' olarak, devam etmektedir. Asrlarn ihtilaf ile beraber btn Mslmanlarn bir kitap zerine tarih boyunca ittifak, bugn nmzde bulunan Kur'an'n, talihsiz Halifenin emriyle toplanan naslar ve metinler olduuna en kat' delildi. Racih olan udur ki, btn dnyada tam on iki asr bu derece safveti asliyesini btn dikkatle muhafaza eden Kur'an'dan baka bir kitap yoktur. Bugn kraat ihtilaflar, hayret uyandracak derecede azdr. Bu ihtilaflarn da ou harekeli harflerin telffuza, vakf ve durak mahallerine mnhasrdr . Bu meseleler de sonraki tarihlerde karlmtr. Mushaf Osman'la ilgisi yoktur." "Artk tebeyyn etti ki, tilavet ettiimiz Kur'an, Mushaf Osman'n ayndr. "Metin deimemitir. yle ise imdi de bu metin, says az ve ehemmiyetsiz kraat ihtilaflarn ortadan kaldrarak ittifakla Zeyd Bini Sabit'in cemetmi olduu eklin tam mazbut bir sureti midir, bunu aratralm. Elimizde bulunan deliller iin byle olduuna bizi tamamiyle ikna etmektedir." "Eski veya tasdik ve itimada ayan haberlerin hibirinde, kendi maksadn teyid iin Kur'an' tahrif etmek istedi, diye Osman'n zerine phe konduracak hi bir ey yoktur. Evet sonralar ia Hz. Ali'yi tezkiye eder baz yetleri almadn iddiaya kalktlar. Lkin, akl byle bir zulmu asla tecviz edemez. Mushaf Osman istinsah olunduu esnada Emevilerle Aleviler arasnda hi bir ihtilaf belirmi deildi. slam birlii o zaman tamd. Onu hi bir ey ihlal ve tehdit etmiyordu. Sonra, Ali isteklerini, emellerini tam olarak tasavvur etmi deildi. yle ise, Mslmanlarn son derece nefret gzyle bakacaklar byle bir gnah irtikaba Osman' srkliyecek ortada hi bir sebep yoktur. Osman, Mushaf cemettii esnada, Peygamber Kur'an' okurken ondan iittikleri gibi Kur'an' ezberlemi olanlardan ok sayda kimseler sa idiler. Eer Ali'yi tezkiye eder yetler nzil olmu olsayd, onlarn metinleri Ali'nin pek ok olan taraftarlarnda bulunurdu. te bu iki sebep, bu yetlere gz yummaa kalkmay nlemeye kfi gelirdi." "Buna unu da ilve edelim: Osman'n vefatndan sonra Ali'nin taraftarlar mstakilen ie hkim oldular. Ali'yi Halife setiler. Hi akl kabul eder mi ki, onlar byle nfuz ve iktidar sahibi olduktan sonra, eflerinin maksat ve emellerini sndrmek maksadiyle noksan braklanlara gz yumsunlar! Byle Kur'an'a raz olurlar m? O atlanlar koymazlar m? Halbuki onlar, dmanlarnn okuduklar Kur'an'n aynn okumakta devam ettiler, onun etrafnda hi bir itiraz glgesi bile
321
dolatrmadlar. Hatt bizzat Ali ondan (Mushaf Osman'dan) bir ok nshalarn yaylmasn emretti. Kendi eliyle ondan bir ka nsha yazdn sylerler. Evet ihtilalciler, Osman'n Kur'an' cemetmesini, Mushaf Osman'dan baka mushaflarn idamn emreylemesini, Osman'a hcuma vesile yaptlar. Fakat onlarn itirazlar, bizzat Osman'n icraatn hedef tutard. Bunlar caiz olmayan haram eyler sayarlard. Fakat hibirisi Mushafta tahrif veya tebdil var diye bir ey sylemedi. Zira byle bir btl zannn, o gn fesad meydanda idi. iya bunu sonralar kendi garez ve maksatlar iin uydurdular. "yle ise itmi'nanla u neticeye varrz: Mushaf Osman dier rivayetlerle Kurey lehesi arasn tevfik ederek ve sonra memleketin her tarafna yaylm olan kraatlar uzaklatrmasiyle beraber, Zeyd Bini Sabit'in cemetmi olduu eklin en mazbut sureti idi. Ve yle de devam etmektedir. Bununla beraber nmzde en mhim mesele henz durmaktadr ki, o da udur: Zeyd'in cemetmi olduu, Muhammed'e vahiy olunann tam ve doru bir sureti mi idi? Aadaki noktalar bize o gn eriilmesi mmkn olan her ey yaplarak tam ve doru ekilde toplanm olduu kanaatn yakinen vermektedir. 1- Birinci cemi' Ebubekir'in himayesinde tamam oldu. Ebubekir, Muhammed'in en sadk bir arkada, sahabesi idi. Keza Kur'an'n kuds menbandan geldiine man kmil bir Mmindi. Hayatnn son yirmi senesinde Peygamberle samimi bir suretle ittisali, Hilafette sadelikten ve hikmetten ayrlmamas, her trl tama'dan uzak olmas, baka trl hi bir farz ve takdire yer brakmaz. Arkada Muhammed'e vahiy olunann Allah tarafndan vahiy olunduuna kuvvetli man, bu vahyin tam olarak muhafazasn onun en byk emeli yapmt. Bu szn ayn, mer hakknda da sylenebilir. Cemi' onun zamannda tamamland. Keza bu sz, o gnk btn Mslmanlar hakknda da byledir. Bu hususta cemi' iiyle uram olan ktiplerle, kemik veya aa yapraklarna yazlm elindeki vahyi Zeyd'e gtren fakir halli bir Mmin arasnda asla fark yoktur. Btn hepsinin en sadk emelleri, en byk arzular Peygamberlerine Allah indinden gelip kendilerine tilavet ettii vahyin elfaz ve ibarelerinin en doru olarak meydanda kalmas idi. Ve hepsini byle byk ve temiz bir dikkat uuru kaplamt. Zira onlarn kalplerinde, Allahn kelm olduuna itikad tam olan bu mukaddes kitabn takdisinden baka bir ey yer almamt. Kur'an'da Allah zerine yalanla iftira atanlar veya O'nun vahyinden bir ey saklayanlar iin dehetli inzarlar vardr. lk Mslmanlarn dinlerine olan gayret ve hamasetleri, onu takdisleriyle beraber, mana bu derece kar olan byle bir ii dnmeye cr'et edeceklerini tasdike asla yanaamayz. 2- Cemi' ii, Hazreti Muhammed'in irtihalinden iki veya sene sonra tamam oldu. Biliyoruz ki, onun ashabndan bir taife btn Kur'an' ezbere biliyordu ve Mslmanlardan herbiri Kur'an'dan bir ksmn bilmek mecburiyetinde idi. Kur'an'dan bir ksmn devlet tayin ederek eairi diniyeyi ikame, halka dini retmek iin slm diyarnn her tarafna gnderiyordu. te bunlar, Hazreti Muhammed'in tilavet ettii Kur'an ile Zeyd'in cemettii Kur'an arasnda bir ittisal halkas idi. Mslmanlar yalnz Kur'an' bir Mushafta toplamak maksadnda sadk olmakla kalmadlar, belki de bu maksadn tahakkuku ve cemiden sonra ellerine verilen kitabn dikkat ve kemalle cem'i yapldn tekeffl eden btn vesail ve esbab ellerinde tam olarak mevcuttu. 3- Bizim elimizde bu iin dikkatle ve tam olarak yapld hakknda daha bol teminat var. O da udur: Daha Hazreti Muhammed'in hayatndan itibaren Kur'an'n cz'leri, ksmlar yazl olarak bulunuyordu. Hi phesiz Kur'an'n cem'inden nce bunlarn says oalmt. Meselenin daha mhimmi, bu nshalar okumay bilenlerin hepsinin elinde mevcut idi. Biliyoruz ki, Zeyd'in cemetmi olduu Kur'an' halk, cem'inden sonra hemen elden ele tedavl ettiler. Dorudan doruya onu tilavete koyuldular. Pek makul olarak u neticeyi karabiliriz: Zeyd o yazl olan btn czleri, paralar toplad. Bu, ashabn bildiklerine uygundu. te ondan dolaydr ki, btn ashabn ikrar ve kabuliyle o yazl eczann yerine Zeyd'in toplad Mushaf kaim oldu. Kur'an' cemedenler, onun bir ksmn, baz yetleri veya elfaz ihmal ettiler, diye bir haber gremiyoruz. Veyahut o yazl czlerde bulunan bir eyin cemolunan Mushaftakilerden baka trl olduuna dair bir eye rastlamyoruz. Eer byle
322
OSMAN KESKOLU
bir ey olmu olsayd, phesiz ki gzden kamaz ve Hazreti Muhammed'in en ufak i ve szlerini ihtiva eden ve hatta en ehemmiyetsiz olan bir eyi bile karmyarak eski senetlere tedvin olunurdu. 4- Kur'an'n muhteviyat, tertip ve nizam, cemi'nin dikkatle yapldn kuvvetle sylemektedir. Muhtelif ksmlar birbirine tam bir sadelikle zann olunmutur. Orada tasannu' ve tefenn yok. Bu cemi', maharet ve ustalk kasteden bir elin eseri deil. Bu da onu cemedenin mannn ihlasna delildir. O bu mukaddes yetleri bir araya toplayp onlar birbiri yanna koymaktan daha ziyade bir ey gtmemitir. "tmi'nan ile syliyebileceimiz netice udur: Zeyd'in ve Osman'n Mushaf yalnz dikkatle yaplm deil, belki vakalarn dellet ettii vehile tam ve kmildir. Onu cemedenler vahiyden hi bir ey ihmal etmi deildirler. Yine bylece, en kuvvetli delillere dayanarak te'kiden syliyebiliriz ki, Kur'an'dan her yet, Muhammed'in okuduu gibi dikkatle doru olarak zaptolunmu ve harekelenmitir."
te aziz okuyucu, Sir W. Muir eserinin mukaddimesinde byle diyor. Byle syliyen yalnz bir kii deildir. Lammens, Hammer vesair msterikler de ayn reydedirler, Bugn slm dnyasnn okuduu Kur'an'n Hazreti Muhammed'e vahiy olunan Kur'an'la ayn olduu phesizdir. in baka trlsn sylemee akl ve iz'an, ilim ve vicdan zaten msaade etmez. Dn olduu gibi bugn de slm dnyasnn her kesinde, her trl akide ve mezheplerde olan dank Mslmanlar arasnda tek bir Kur'an vardr. Akide ve mezhepleri ayrlan Mslmanlar bir eyde birleiyorlar: Kur'an'da. O Kur'an'n deil bir sre ve yetinde, bir kelime ve harekesinde bile ihtilaf bulamazsnz. te dikkatli aratrmalar yapanlar, bu neticeden baka bir eye varamazlar. Ezbere sz sylemek, cehlin ve taassubun krdr. lim iftiradan uzaktr. Hakiki lim hakikatten ayrlamaz. Kur'an'n vahiy olduuna en ak delillerden birisi de Hazreti Muhammed'in aleyhinde olan yetlerin bulunmasdr. Hi bir insan kendi aleyhinde bir ey uyduramaz. Halbuki Hazreti Peygamber Bedir esirleri hakknda verdii hkmden dolay muahaze olunuyor. "Ma Kne linebiyyin en yekne lehu esra" eer vahiy gelmese byle muahaze olunur mu? Bir adamn kendini muahaze etmesi mutasavver midir? Vahiy ile olmayp ithad ile olan hdiseleri bildirirdi. Mesel harp iin bir yere iniyorlar. Ashaptan Hubab Bini Mnzir: ''Buraya vahiy ile mi indin, yoksa re'y ile mi?'' diye sordu. Peygamber de: "Re'y ve itihad i l e " dedi. Demek vahiy ve itihad ile olanlar belli. Tarihin akn deitiren Peygamber tevazuu, asaleti brakmazd. Bir kere Mekke ulularndan birisiyle konuurken fakir bir kre iltifat etmemiti. Hemen vahiy indi. Muahaze etti: "Abese ve tevell en caehl-m" Kendi arzusuna bal deildi. Vahiy idi. bda etmiyor: "Kendiliimden onu deitirmek benim iin asla olamaz"(Kur'an). Bir yerini
KUR'AN VAHYDR, BDA' DELDR
KUR'ANI KERM BLGLER
323
deitiremez. Allahn vahyi ne ise onu tebli eder. O teblie memurdur. Leh ve aleyhinde ne vahiy olunursa onu aynen mmetine tebliden baka bir ey yapmamtr. Byle, Peygamberi muahaze eden yetlerin bulunmas Kur'an'n vahiy olduuna ak bir delil olduu gibi, Kur'an'n mteferrik nzul de onun vahiy olduunu gsterir. Hi bir edeb eser bu ekilde meydana gelmemitir. air, muharrir balar, syler, yazar bitirir. Byle bir cmle oraya, bir ksm buraya serpitirerek meydana getirilsin, ileriden, geriden yazlsn, sonra 23 senenin mahsul hepsi bir araya dizilince bir kl tekil etsin. te bu vahiyden bakasnda kaabil deildir. Haydi batan hazrlam diyelim. Kur'an hdiselere ve suallere cevap olarak iniyordu. On, yirmi sene sonra ne sorulaca, hangi hadise olacan ne ile bilir. Demek bu vahiydir. lmi her eyi muhit olan Allah indinden nzil olmutur, ylece mahfuzdur. Kur'an- Kerim, semav kitaplar arasnda gkten indii gibi asln muhafaza eden ve hi tahrife uramayan yegne kitaptr. Bunda asla phe yoktur. Bu eref dierlerine nasip olmamtr. Kur'an- Kerim'in her trl tahriften uzak kald, vahiy olunduu zere asl sfiyetini koruduu herkese bilinen bir gerektir. Bu hususta snn ve i btn mslmanlar mttefiktir. Kur'an- Kerim'in cemedilip mushaf halinde bir araya, iki kapak arasnda toplanmasn ve bata bu ii yrten Zeyd bni Sbit olmak zere Ashabn bunda ne kadar dikkatli ve titiz davrandklarn yukarda geen bahislerde anlatm bulunuyoruz. Sonralar, btn asrlar boyunca mslmanlarn ayn dikkati gsterdiklerini anlatmak iin u vak'ay nakledelim: Byk Hadis limi Beyhak (Vefat: 458 H. / M. 1065) anlatyor: Bir yahudi, bir gn Abbasi halifelerinden Me'mun'un huzuruna girer. Her konudan gzel gzel bahseder. Yahudinin konumas, halifenin houna gider ve onu slama davet eder. Yahudi bu teklifi kabul etmez, kar gider. Aradan bir yl geer. Yahudi yine halifenin huzuruna gelir ve mslman olduunu syler. Halife ona, eskiden yapti teklifi reddettii halde sonradan mslman olmasnn sebebini sorar, o da yle anlatr: "Sizden ayrldktan sonra iimde bir ey uyand, u dinleri bir anlayaym dedim. Evvel Tevrt'la ie baladm. nsha yazdm, ziyde ve noksan yaptm, bazsna kattm, bazsndan attm. de birbirinden farkl oldu. Bunlar havraya gtrdm, n de satn aldlar. Sonra ncil'i ele aldm, nsha yazdm, yine ziyade ve noksan yaptm. Onlar kiliseye gtrdm, n de sattm. Sra Kur'an'a geldi. nsha yazdm, ziyade ve noksan yaptm. Onlar kitaplara gtrdm, alp baktlar, incelediler, ziyade ve noksan olduunu grnce almadlar. Anladm ki, bu Kitap vahiy olunduu gibi mahfuzdur, Mslmanlar bu hususta ok dikkatlidir. te benim mslman olmamn sebebi budur."
KUR'AN VE SLAM HAKKINDA BAZI BATILILARIN GRLER

Batllar, slm' anlayamadlar, dorusu eskiden pek anlamaya da almadlar. Zira eer anlasalard, STN KLMAK ZERE, tarihe leke olan o Hal Savalar olmazd. Tarih PEYGAMBERINI, HIDAYET REHBERI KUR'AN VE boyunca kilise ve siyaset, slm dmanl yapt. HAK D I N LE GNDEREN O ' D U R . Fakat edebiyat ta onlara katlmaktan kendini alaAHIT OLARAK ALLAH YETER." mad. Haydi, kilise ve siyaseti bir yana itelim, ya (Fetih: 28) edebiyata ne oluyordu? O, kendini mazur gsterecek hi bir sebep bulamaz. Nedir o kin ve garaz kusan Rolland Destan? Dante'nin (1321) lh Komedyasnda kendisine lyk olan cehenneminde, Resl-i Zin'a yer ayrmas, hi insafa sar m? Voltaire'in (1778), gcendirdii Papann gzne girmek ve kendisini affettirmek iin Peygamberimiz aleyhinde kalem oynatmas ne kklktr. Diyeceksiniz ki, batllarn kendilerine bile merhameti yoktu! Engizisyonlarn yzbinlerce kiiyi haksz yere atete yakt, idam ettii, krek cezasna arptrd zihinlerden hi kar m? Goethe (1832) ve Tolstoy (1912) istisn edilirse, batl yazarlarn slm'a dil uzattklarn grrz. Hugo gibi ar bal bir edip bile, bundan kendini alamamtr. Hele siyaset hi durmaz. 1918'de Lord Mareal Allenby, Kuds' Osmanllar'dan alp Mttefikler namna igal ettii zaman, Hazret-i Sleyman'n ant dibinde: "Bugn Hal seferi sonuna geldi."(110) demitir. Hal seferi son buldu mu, onu bilmem, ancak Lavrens'in kurnazlkla o yerlerde aldatp baar gstermesi sonucu deien haritada, Yaral Filistin'in solgun ehresine bir baksnlar; insanlk utansn! Ne de olsa, Bat'nn eski taassubunun azaldn syleyebilirz. Baz batllarn
" D I E R B T N DINLERE
(110) M.H. Heykel Paa, Hayat- Muhammed, s. 248, Kahire, 1938.
325
slm' ve Kur'an' anlamya altklarn gryoruz. Aaya nakil edeceimiz satrlar, her snftan insafl kiilerin grlerini aklamaktadr. slm' anlayanlardan bazlar Mslman olmutur, Lord Hedly bunlardandr, baz sebeplerle inancn aklamaktan ekinenler de vardr. Biz burada bazlarnn dediklerini nakledelim. (Bu konuda geni bilgi iin mer Rza Dorul'un Kur'an Nedir? adl eserine baklsn.) Bartelemi Sentier, "Muhammed'in Hayat'' adl eserinde yle der:
"Kur'an'a Arap dilinin kyas kabul etmez aheseri gzyle baklabilir. eklin dzgnl ve gzellii, btn lemin mttefikan verdii rey gereince mevzuunun azametine msavidir. Fikirlerden nce kalpler O'na kaplp sarlr."
Alman filozoflardan Johan Jacob Reisig, baz Arapa eski eserleri basan bu kimse, diyor ki:
"Biraz Arapa renen baz kimseler, Kur'an ile istihzaya kalkyor. Fakat bunlar Kur'an'n te'sirli, fasih ve inananlar elektrikleyen okunuunu dinlemi olsalar, Hazreti Peygamberin Ashbna Kur'n anlatrken kulland akllara hayret verici lisan duysalar. Allah'n huzurunda secdeye kapanrlar ve hepsi de "Ya Reslullh! bizim elimizden tut ve bizi senin mmetine dahil olmak erefinden mahrum etme, derlerdi."
Dr. Johnson, Kur'an hakknda yle der:

"Kur'an iir midir? Deildir. Fakat O'nun iir olup olmadn ayrmak mkldr. Kur'an, iirden daha yksek bir eydir. Bununla beraber Kur'an ne tarihtir, ne de hal tercemesidir. O s'nn dada irad ettii mev'za gibi bir iir mecmuasdr... O bir peygamberin sesidir. yle bir ses ki, O'nu btn dnya dinleyebilir. Bu sesin akisleri saraylarda, llerde, ehirlerde, devletlerde nlyor. Bu sesin tebli ettii din, nce nirlerini bulmu, sonra yenilemiye can atan ve imr edici bir kuvvet eklinde tecelli etmitir. Bu syededir ki, Yunanistan ile Asya'nn birleen Avrupa'nn zerine ken bunaltc karanlklarn yarm ve bu hdise Hristiyanln en karanlk devirlerini yaad bir zamanda olmutur."
ngiliz bilginlerinden H. Leider, Mslmanlarn bu gnk medeniyet zerindeki etkilerinden bahsederken der ki:
"slam ocuklar tahsillerine Kur'an ile balyorlard. nki Kur'an btn din ve dnya faziletlerinin kaynadr. Fakat bu mekteplerin yanlarnda yine Kur'an'n ilhamyla felsefe ve hikmet dersleri okunan medreseler vard, sonradan bu medreseler niversite olmutur. Bundan dolaydr ki, Afrika'nn o zamanlar dnyann en karanlk noktas denen keleri, madd terakkiler itibariyle, ada olan Avrupa lkelerinden ok yksek bulunuyordu."
Baka biri de yle der:

"arkta mstebid hkmdarlar ve diktatrleri zulm ve bask iddetinden alkoyan bir ey varsa, o da onlarn karsnda korkusuz ve lekesiz bir mridin okuduu bir Kur'an yetidir."
Londra'da kan Near East - Yakn ark 1922'de unlar yazmtr:

"Hazreti Muhammed (s.a.s.) hakknda dncemiz ne olursa olsun, unu itiraf etmek zorundayz ki, Kur'an nazil oluu ve tertibi itibariyle hayrete yan ve m'ciz bir kitaptr.''
326
OSMAN KESKOLU
Kur'an'n ngilizceye Sale tarafndan yaplan tercemesine nsz yazm olan Sir Edward Ross der ki:
"Son binyz yllk btn bunalm ve ihtilaller iinde Kur'an Trklerin, ranllarn ve Hindlilerin drtte birinin kitab olarak pyidar olmutur. Bunlar, Kur'an gibi bir kitabn garbn her tarafnda mutlaka tetkik edilmesi gerektii fikri zerinde, zellikle fenni keiflerin, zaman ve mekan kayd tanmadan genel menfaatlarn cihana hkim olmaya balad son zamanlarda, bunda srar etmilerdir."
Kur'an' ngilizceye eviren Rodwil diyor ki:

"Kur'an' okuduka, O'nun bizi etkilediini ve hayrete drdn, nihayet bize stnln teslim ettirdiini ve nnde secdeye kapandrdn grrz. Kur'an temas ettii konular ve gtt maksatlar itibariyle slbu temiz, yksek ve hayet vericidir. Belgat bakmndan ise en yksek hikadadr."
ngiliz siyaset adamlarndan Edmond der ki:

"Kur'an' tetkik ettike, O'nun kemal ve yceliini tanrz. nce insan cezbeden Kur'an, sonra onu hayrete srkler, sonra da onda bir tutkunluk uyandrr, insan kendisine hrmete mecbur eder ve bu suretle herkesi derinden etkiler."
Msteriklerden Scott yle der:

"Giydiimiz elbiseler, ektiimiz tohumlar, topladmz meyveler, kokladmz iekler, bunlarn hepsi, bizim Mslmanlara olan borcumuzu ifade eder. Mslmanlar asrlarca adleti tevzi eden devletler, nesilleri ilimle donatan lkeler vcuda getirdiler. Onlar insan diman, eyaya hkim klan dehlar yetitirmilerdir."
nl Tolstoy yle demitir:

"Peygamber Muhammed (s.a.s.) byk bir slahatdr. nsanla ok byk hizmette bulunmutur. Bir mmeti, Hak nuruna kavuturdu, O'na bu eref olarak yeter. Onlar kan dkmeden kurtard, bara eritirdi. Onlara terakki ve ykselme yollarn at. Bu yle byk bir itir ki, lh hikmete ve ilme mazhar olmayan bir kimse, yapamaz. O'nun gibi byk bir zat her trl hrmet ve ta'zime lyktr."
Ansiklopedia Britannica, Kur'an iin yle yazar:

"Kur'an'n muhtelif blmleri, muhtelif konulardan bahseder. Ayetlerin bir ou, dini ve ahlk meseleleri aklar. Bazlar da tabiattaki mevcut tecelli ve olaylar ifade ederek Allah'n ltuf ve azametini, O'nun sonsuz ululuunu tertil edip dile getirir... Ancak Hazret-i Muhammed (s.a.s.)'in peygamberlii iledir ki, Cenb- Hakk'n, bir ve tek Kadir-i Mutlak olduu gsterilmitir. Puta tapmak, yahut Allah'n olu sfatyla s'ya ibadet gibi mahlkata tapmak, Kur'an'da iddetle reddedilmitir. Kur'an'n dnyada en ok okunan kitap olduu muhakkaktr."
1926 ylnda, Fransz Eitim ve Dileri Bakanlklar emriyle yaplan Kur'an tercemesinin nsznde denir ki:
"Kur'an'n slbuna gelince, o phesiz ki, yce ve ulu Hlk'n beyandr. Zira kendisinden byle bir slp sadr olacak, ancak varln srlarna vakf bulunan Cenab- Hak olabilir. Gerek udur ki, O'nda ek ve phe zere olan yazarlar bile, O'nun yce beyannn tesirine boyun emilerdir. Yeryzne yaylm olan 300 milyon (bu adet bugn 1 milyardr) mslmann zerinde O'nun tesir ve nfuzu o derecededir ki, btn misyonerler, imdiye kadar, bir mslmann, O'nu beenmiyerek dininden dndn ispat edecek bir olay gsterememilerdir."
327
Londra niversitesi Arapa Profesr msterik Thomas Arnold, "slm'n Teblii" adl eserinde der ki:
"Afrika'nn o iptidai okullarnda yalnz Kur'an okunuyorsa, bu az bir ey ve kk bir terakki deildir. nk Kur'an daha byk bir terakki kayna olabilir. Kur'an'n Afrika'da bu ekilde okunmasnn dourduu faydalardan biri, oradaki reislerin kendi arzularna gre hareket edecekleri yerine, Kur'an'n iradna uygun davranmalardr. Bu hareket tarz Afrika'nn hayatnda yle bir deiiklik yapmtr ki, bu onlar medeniletirmi, onlar sanayi, ticaret ve dier ileri gelitirmeye sevketmitir. Mslmanlarn iradyla, slm'n tesiriyle Afrika'nn her tarafna muhteem ehirler kurulmutur. Avrupal seyyahlar, bunlar ziyaret ederek hemehrilerine anlattklar zaman Avrupallar bu ihtiama inanmak istememilerdir."
ngiliz ictimiyats H.G. Wells yle der:

"Avrupallar iinde Kur'an' tetkik edenler azdr. Bu cehlet yznden O'na btl isnadlar yaplmaktadr. Kur'an Allah'n emirlerine uygun olarak Mslmanlar en sk kardelik balaryla balam ve yle bir kardelik vcda getirmitir ki, rk, renk, dil farklarnn stne kmtr. Hristiyanlar arasnda kardelik balar, slm kardelii ile kyaslanacak gibi deildir. Mslmanlar, madencilik, hendese, astronomi, mimarlk, gzel sanatlar ve felsefeyi inkiaf ettirmilerdir, onlar buna sevk eden mil, ancak Kur'an'n insanlar birletirerek onlar fazilet ve irfan servetini elde etmiye tevik etmesinden ileri gelmektedir."
ngiliz bilgini Dr. sac Taylor, 1865'te Times Gazetesi'nde yle yazmtr:
"Mslmanlk, medeniyetin parlak bir me'alesi olan Kur'an'a mstenittir. Bu kitap insanlar, bilmediklerini renmeye tevik eder. leri atlp ykselme, doruluk ve onur sahibi olmann, insanlar iin gerekli olduunu anlatr. phesiz ki, slm'n faydalar aktr. O'nun balca zellii, kltr ve medeniyetin esas, belki en byk temel ta olmasdr."
Musevi bilgini Emanuel Due, "slamiyet" bal altnda yazd makalesinde yle diyor:
"Araplar, Byk skender'in imparatorluundan daha ok geni memleketler fethine, Roma Devleti'nden daha byk bir devleti, ancak bu devletin tesisi iin geen zamann altda biri kadar ksa bir zaman zarfnda kurmaya sevk eden Mukaddes Kitap'tan bahsedeceiz. Bu kitap Kur'an'dr, bu O kitaptr ki, O'nunla Mslmanlar Avrupa'ya hkim olarak zaferle girmilerdir. Fenikeliler Avrupa'ya tccar, Yahudiler Avrupa'ya mlteci veya esir olarak girdikleri halde, Mslmanlar oraya hkim olarak girdiler ve bu Mslmanlar, Kur'an'n yardmyla Avrupa'ya ilim me'alesini tamlardr. Gerekten Mslmanlar Avrupallara ve arkllara felsefe, tp, astronomi ve edebiyat retmilerdir. Yunan'n l dimana ve l irfanna hayat vermiler, btn dnyay cehalet karanlklar sarmken, onlar her tarafa nur samlar, k tutmulardr. Ve bylelikle bu insanlar yeni ilimlerin temellerini atmlardr."
ngiliz tarihisi Edward Gibbon, "Roma mparatorluu'nun k" adl eserinde diyor ki:
"Ganj nehriyle Atlantik Okyanusu arasndaki memleketler, Kur'an' bir esas kanun gibi yasama hayatnn ruhu olarak tanmt. Kur'an'n nazarnda satvetli bir hkmdar ile zavall bir fakir arasnda hukuk bakmndan fark yoktur. Bu gibi esaslar zerinde yle bir teri vcuda gelmitir ki, dnyada bir benzeri yoktur. lim ve hikmet kavram bir dimaa malik olan bir mvahhid, Allah'n birliini tanyan bir din adam, slam Dini'nin hkmlerini kabul etmekte hi tereddt etmez. Mslmanlk belki bugnk fikr inkiaflarmzn seviyesinden daha stn ve yksek bir dindir."
328
OSMAN KESKOLU
Fransz filozoflarndan Alexi Luvazun yle demitir:

"nsanlarn hidayeti iin Hazreti Muhammed (s.a.s.)'e vahyolunan Kur'an hikmetle dolu parlak bir kitaptr, Hz.Muhammed (s.a.s.)'in gerek Peygamber olduunda ek ve phe yoktur. Bundan baka Hz.Muhammed (s.a.s.), yle yksek bir ilahi peygamberdir ki, Allah'n iradesine tevfikan Mslmanlk gibi dnya apnda bir dini getirmi ve O'nun tesisinde Allah'n inayetine nil olmutur. Neticede O'nun dinini kabul edenlerin says 300 milyonu (o zaman) am ve bu mslmanlar atlarnn nallaryla Roma mparatorluu'nu inedikten sonra, mzraklarnn ucuyla dalleti kknden kazmlar daha sonra da Dou ve Bat'nn en azametli devletleri bile onlarn karsnda titremilerdir." "Yeni ilimlerin kefettikleri veya yeni ilimlerin yardm ile hallolunan veyahut hallolunmaya uralan meseleler arasnda bir mesele yoktur ki, slm'n esaslar ile atm olsun. Bizim hristiyanlarn, hristiyanl tabiat kanunlar ile te'lif etmek iin sarf ettikleri gayrete karn, Kur'an- Kerim ve O'nun tlimat ile tabiat kanunlar arasnda tam bir ahenk ve uygunluk grlmektedir."
Fransz msteriki Sediyu, "Arabistan'n Ksa Tarihi" adl eserinde diyor ki:
"Kur'an her hrmete ayan olan bir kitaptr. Kur'an insanlara Allah haklarn tantm, mahlktn Hlk'tan ne beklediini, kullarn Hlk ile mnasebetini en ak, sarih ekilde retmitir. Kur'an ahlk ve felsefenin temellerini kapsar. Fazilet ve ktlk, hayr ve er, eyann hakiki mahiyeti, hlasa herey ve konu Kur'an'da ifadesini bulmutur, Kur'an'n yetleri, zamann ihtiyalarna ve devrin hadiselerine gre Hazreti Muhammed (s.a.s.)'e vahyolunmutur. Bundan dolaydr ki, Araplar toplu bir millet halinde birlemiler aralarnda dmanlktan baka bir ey olmayan kabileler, bu dmanln errinden kurtularak, grlmedik bir ekilde birbirine balanmlar, kaynamlardr. Hikmet ve felsefenin esas olan kideler, adlet ve eitlik reten nizamlar, bakalarna iyilik yapmay, faziletli olmay talim eden esaslar, bunlarn hepsi Kur'an'da vardr. Kur'an insan iktisada, her eyden itidale sevkeder. Dalletten korur. Ahlak bozukluu bataklklarndan karr. Yksek ve gzel ahlakn doruk noktasna eritirir. nsann kusurlarn dzeltir, hatalarn slah eder." "Mslmanla barbar diyenler: uurdan yoksun kiilerdir, nk bunlar Kur'an'n ak yetlerine kar gzlerini yumuyorlar ve Kur'an'n asrlar boyunca ktlkleri, irkin eyleri nasl skp attn, silip sprdn tetkik etmiyorlar."
ngiliz bilgini Manuel King, 1915'te Mslmanlk ve Kur'an hakknda yle demitir:
"slm'n semavi kitab Kur'an'dr. Bu kitap Hazret-i Muhammed (s.a.s.)'in peygamberlii sresi esnasnda telakki etmi olduu vahiylerin mecmuudur. Kur'an, Mslmanln inanca dair olan esaslardan baka bir ok ahlak kurallarn, gnlk hayatla ilgili prensipleri de hvidir. Bu cihetten Mslmanlar Hristiyanlara stndr. slam, idare ekli bakmndan cumhuriyet esaslarna dayanr. Bu din, btn insanlara eitlik tanr ve insann ruhunu Allah'a pek yakndan balar." "slam'n toplumsal esaslarndan bir ksm kadnlara ittir. Kur'an'da kadnlar zikrolunduka, haklarnda saygl szler kullanlr. Analara sevgi ve sayg, elere efkat ve ballk Kur'an'da srarla tavsiye edilir." "Mslmanlarn yksek ahlk gerekten takdire deer. Bu ahlk kuran ve yerletiren slam Dini'nin buyruklar ve retileridir. Allah'a teslim olup O'na dayanmay reten Mslmanln mensuplar: doru drst, insafl, sznn eri, vefal, vadine bal, efkatli olmak gibi gzel sfatlar alm kimselerdir. Baka trl syleyecek olursak, akl ve mantk szmz rtp atar.''
329
Alman devlet adam Prens Bismark, Kur'an hakknda demitir ki:

"Muhtelif devirlerde insanlar idare etmek iin Allah tarafndan gnderildii sylenen btn indirilmi ve semv kitaplar tam ve etrafl surette tetkik ettimse de hibirinde bir hikmet ve isabet gremedim. Bu kanunlar, deil bir cemiyeti, bir hane halknn saadetini bile temin edecek mahiyetten pek uzaktr. Lkin Mslmanlarn Kur'an' bu kayttan zdedir. Ben, Kur'an' her cihetten tetkik ettim. Her kelimesinde byk hikmetler grdm. Mslmanlarn dmanlar, bu kitabn Muhammed'in sz olduunu iddia ediyorlarsa da, en mkemmel ve hatta mtekmil bir dimadan byle hrikann doacan iddia etmek, hakikatlara gz yumup kin ve garaza let olmak mnsn ifade eder ki, bu da ilim ve hikmetle badamaz." "Ben unu iddia ediyorum ki, Muhammed mmtaz bir kuvvettir. Kudret elinin byle ikinci bir vcudu imkn sahasna getirmesi ihtimalden uzaktr." "Ben sana ada olamadmdan mteessirim, Ya Muhammed! reticisi ve niri olduun bu Kitap, senin deildir. O, lh'dir, O'nun ilh olduunu inkar etmek, mevzu ilimlerin batl olduklarn iddia etmek kadar glntr. Bunun iin insanlk senin gibi mmtaz bir kudreti bir defa grm, bundan sonra grmiyecektir. Ben sevgi dolu huzurunda derin bir hrmetle eilirim.''
Doktor Stengass diyor ki:

"Kur'an' sde edebi ve bedi ksmetlerle lmek yeterli deildir. O'nu yapt tesir ile lmek gerekir. Madem ki Kur'an, dinleyicilerin kafalarna ve kalplerine bu derece kudretli ve inandrc bir surette hitap ederek karmakarklk iinde ve birbirine dman unsurlardan toplu bir heyet vcuda getirmitir. Bu toplulua o zamana kadar Araplarn kafasna yerleip hkim olan fikirlere nisbetle, ok yksek fikirler alamtr. O halde O'nun belgat mkemmeldi. nk O'nun sayesinde vahi kabilelerden medeni bir millet meydana gelmi, O tarihe yeni bir hz vererek akn deitirmitir."
Msteriklerden Hirschfeld yle demitir:

"Kur'an hiz olduu ikn gc, belgat ve beyn tarz itibar ile mertebesine eriilmeyecek bir kitaptr. slam leminde, btn ilim ve irfan ubelerinin hayrete ayan gelimesi, dolaysyla Kur'an sayesinde olmutur."
Kur'an' ngilizceye tercme eden Sale der ki:

"Kur'an muhakkak ki, Arap dilinin en kymetli lsdr. Kur'an'n stn slbu umumiyetle gzel ve akcdr. Bilhassa Allah'n azamet ve yce ann beyan eden yetlerin slubu son derece yksek ve muhteemdir."
Kahramanlar yazar Cariyl, Hazreti Peygamber'i ve Kur'an' ver, "Eler arasna sevgi ve merhamet koydu"(111) melindeki yete hayran kaldn syler ve "Kur'an batan baa samimiyet dolu bir kitaptr." der. ngiliz edibi Bernard Shaw, insanln geirmekte olduu bunalmdan onu slam'n kurtaracan syler ve: Gelecein dini Mslmanlk olacaktr, der. Bodley, "Hazreti Muhammed" adl eserinde Kur'an hakknda yle demektedir:
"Kur'an hayrete ayan bir kitaptr... Ayetler, insann iine rperti verecek bir ihtiam tar. nsanlk Kur'an'n srelerine iir deyip dememesi, tamamyle bir kanaat meselesidir. Sreler birer iir deildir, fakat ok byk bir heyecan tarlar. Bu iire mahsus hassalar tamas, Kur'an' bir kanun, bir rf ve det, ahlk, bir toplu ibadet kitab ve tarihi hdiselerin toplanm olduu bir kitap (111) Rum sresi: 21.
330
OSMAN KESKOLU
olmaktan menetmiyor. O'nun mslmanlarn zerine alacak derecede byk bir tesir yapan mistik bir havas vardr. Neticede hepimiz Kur'an'n ilahi kaynaklarn kaytsz artsz kabul etmek mecburiyetindeyiz.''
B.Smith'in "Muhammed'in Hayat" adl eserindeki bir cmlesiyle szmze son verelim:
"Kur'an Muhammed'in dim mu'cizesidir ve hakkaten Kur'an bir mu'cizedir."
www.ihya.org
BALICA KAYNAKLAR
Abdlazm Zrkn Abdlaziz avi Abdallah Zincani Abdurrahman B. Ali Ahmed b. Hacer Ahmed Emin Ahmed Naim ve Kamil Miras Ayni, Bedreddin Bklln, Ebu Bekr Muhammed Buhari Muhammed b. smail Dni, ebu Amr Osman Ebul Hasen Vahd bni Abduh Rabbih bni Cerir Taberi bni Ebu Davud b. Sleyman bni Haldun bni Hazm bni Nedim lyas Sergis Gazali, Ebu Hamid Hamdi Yazr Hibetullah b. Selam
Menhill-rfn fi Ulmil-Kur'an Esrr- Kur'an Tarih-i Kur'an Teysirul-Vusl Fethul-Bri fi erhil-Buhri Fecrul-slm ve Duhal-slm Tecrid-i Sarih tercemesi Umdedtl-Kr erh-i Buhri 'czl-Kur'an El-Camius Sahih El-Mukni' Esbbun-Nzl kdl-Ferid Cmiul-Beyn ve Tarih'i Kitab'ul Meshf Mukaddime El-Milel vel-Nihal El-Fihrist Muceml-Matbutil-Arabiyye hy Ulmid-Din Hak Dini Kur'an dili El-Nsih Vel Mensh
Hoca Rahmetullah
zharul-Hak
332
Ktib elebi M. lsi M. Ebu Zehra M. Ferid Vecdi Muhammed Hudar M. Hseyin Heykel M. Molla Hsrev M. Mtevelli a'rv M. Reid Rza M. Sadk Rfi Mslim Keyr Nevevi, Ebu Zekeriyya mer Rza Dorul Syt, Celaleddin ah Veliyyullah Dehlev tb, brahim Takprlzde Zahid Kevser Zerke Muhammed Kefz-Zunun Ruhul-Meni Ahmed b. Hanbel Diretl-Merif Tarihut-Teriil-slm Hayt Muhammed Mir'tl-Usl
OSMAN KESKOLU
El-Fikrul-slmiyyil Musr El-Vahyl Muhammedi 'czl-Kur'an Es-Sahh Mslim erhi Asr Saadetler tercemesi El-tkn Huccetullahil-Bliga El-Muvafakt Mevztl-Ulm Makltl-Kevser El-Burhan fi Ulmil-Kur'an Mecelletl-Ezher Dergisi Nurul-slm Dergisi Sebilrred Dergisi Srat Mstekim Dergisi El-Hidaye Dergisi Minberul-slm Dergisi

Osman Keskinoglu - Kurani Kerim Bilgileri

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Osman Keskinoglu - Kurani Kerim Bilgileri

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Nuzulunden Gnmze

Kuran Kerim Bilgileri

25 Temmuz 2005 Avusturya - Tirol

KUR'AN-I KERM BLGLER

BRET ALNACAK BELGELER VARDR KI, ONLARN YANNDA YZLERINI

Can kafesten ayrlnca

KUR'AN-I KERIM BLGLER

KUR'AN-I KERM BLGLER

KUR'AN-I KERM BLGLER

Ragb Isfahani der ki:

(4) Kmus tercemesi, Okyanus-Mtercim Asm Efendi.

KUR'AN-I KERM BLGLER

KUR'AN-I KERM BLGLER

KUR'AN-I KERM BLGLER

KUR'AN'A GRE VAHY

KUR'AN-I KERM BLGLER

Yukardaki yette geen "a'cem" kelimesi hakknda Kmusun u beynn dinleyelim:

(7) Kamus Tercmesi, Mtercim Asm Efendi.

KUR'AN-I KERM BLGLER

Buhar, Hazreti Aie'den u Hadsi erifi rivayet ediyor:

Zad'l Maad, c. I, s. 24-25, 1934, Kahire

KUR'AN-I KERM BLGLER

Ya eyyhel-mddessir, demi. Ikra' Bismi rabbike, deil mi, demiler,

KUR'AN-I KERM BLGLER

KUR'AN-I KERM BLGLER

KUR'AN-I KERM BLGLER

KUR'AN-I KERM BLGLER

SLAMA DAVET BALAYINCA KUR'AN-I KERMN TESR KARISINDA MRKLER

SONRA RABLERINI ANMAKLA H E M DERILERI H E M KALBLERI YUMUAR. TE A L L A H ' N

KUR'ANI KERM BLGLER,

KUR'ANI KERM BLGLER

KUR'AN-I. KERM BLGLER

KUR'ANI KERM BLGLER

KUR'AN-I KERM BLGLER

(15) Yni eski dininden dnd.

KUR'AN-I KERM BLGLER

(15a) Hz. mer'in slam kabul Hateml-Enbiya kitabmzda tafsilatl yazldr.

KUR'AN-I KERM BLGLER

MEKKE ve MEDNE DEVRNDE KUR'AN'IN NAZL OLMASI

Peygamberlere dair bir eyler iitmilerdi. Romallardan ve Yunanllardan kap

KUR'ANI KERM BLGLER

devam ediyordu. Mekke'de iken mnakaa ve mcadele ok alevli olduundan

KUR'AN-I KERM BLGLER

"Bugn sizin iin dininizi ikmal ettim.".

1- Farzlara ve ahkma dair olan yetlerin ekserisi Medendir. Mekkler din

KUR'AN- KERM BLGLER

KUR'ANI KERM BLGLER

"Kur'an Dili" sahibi merhum M.Hamdi Yazir bu hususta diyor ki:

KURANIN MTEFERRK NZUL

KUR'AN-I KERM BLGLER

KUR'AN- KERM BLGLER

KUR'AN-I KERM BLGLER

KUR'AN-I KERM BLGLER

KUR'AN-I KERM BLGLER

6- "zce" gibi art cmleleri olup 7 srededir ve sre numaralar

HZ. PEYGAMBERN EN BYK MUCZES

KUR'AN-I KERM BLGLER

KUR'AN-I KERM BLGLER

KUR'AN-I KERM BLGLER

KUR'AN-I KERM BLGLER

"Muhakkak ki sen Kur'an- Hakim ve Alm olan Allah tarafndan telakki

"Biz sana Kur'an' ksm ksm indirdik.'' (nsan Sresi)

"Dorusu o Kur'an' Meciddir, Levhi Mahfuzdadr." (Brc Sresi: 21,22)

"Kur'an' tane tane, dzgn oku. Biz sana ok ar bir sz vahyedeceiz."