ORGANK KMYA

Organik maddeler Organik kimya, karbon bileiklerinin kimyasdr; hcrenin kuru arlnn yarsndan daha fazlasn karbon ( C ) elementi oluturur. Organik maddelerin moleklleri, genellikle karbon ( C ), hidrojen (H), oksijen (O), azot (N), kkrt (S). fosfor (P) gibi ametallerin atomlarnn stabil kovalent balar vastasyla birbirlerine balanmalar suretiyle olumulardr. Organik maddelerin molekllerinde birbirlerine balanm atomlar, dz veya dallanm zincir, siklik ve kafes benzeri iskelet yaplar oluturabilirler; organik maddeler de buna gre eitli snflara ayrlarak incelenirler. Organik maddelerin tm, alifatik bileikler ve aromatik bileikler olarak iki ana snfa ayrlrlar. Alifatik bileikler Alifatik bileikler, molekl yaplarnda, eitli atomlarn birbirlerine kovalent balanarak olumu dz veya dallanm zincir eklinde iskelet ieren organik bileikler ve bunlarn trevleridirler. Alifatik bileiklerin yalnzca karbon ( C ) ve hidrojen (H) atomlarndan oluan nemli bir grubu hidrokarbonlar olarak bilinirler. Bir organik bileik moleklnde C ve H atomlarndan baka atomlara heteroatomlar denir. Hidrokarbonlarn doymu hidrokarbonlar denen bir grubunda molekl iskeleti, birbirlerine CC tek balar vastasyla balanm ve dier balar hidrojen (H) atomlar tarafndan igal edilmi karbon ( C ) atomlarndan olumutur. H | | H H | | H H | | H H | | H H | | H H | | H H | | H H | | H

HCCCCCCCCH

(H3CCH2CH2CH2 CH2CH2CH2CH3) Hidrokarbonlarn doymam hidrokarbonlar denen bir grubunda molekl iskeletinde birbirlerine CC tek balar vastasyla balanm karbon ( C ) atomlarndan baka birbirlerine C=C ift balar ve hatta CC l balar vastasyla balanm karbon ( C ) atomlar da bulunur. Hidrokarbonlarda karbonlara bal hidrojen (H) atomlar kabilir; bunlarn yerine fonksiyonel gruplar denen ve molekle spesifik kimyasal zelliklerini veren atom veya atom gruplar eklenerek hemen hemen snrsz eitlilikte organik bileik oluabilir. Hidrokarbonlarda bir karbon atomuna bal hidrojen (H) atomlarndan birinin kndan sonra geri kalan ksm, radikal (kk) olarak tanmlanr ve ksaca R olarak gsterilir. rnein en basit hidrokarbon olan metan (CH4) bileiinde karbon atomuna bal hidrojenlerden biri kacak olursa geriye metil (CH3) radikali (kk) kalr.

Hidrokarbon ve hidrokarbon trevi olan alifatik bileikler de eitli snflara ayrlarak incelenirler: 1) Alkanlar (parafin hidrokarbonlar, doymu hidrokarbonlar) 2) Alkenler (etilen hidrokarbonlar, olefinler) 3) Alkinler (asetilen hidrokarbonlar, asetilenler) 4) Organik halojen bileikleri 5) Alkoller 6) Eterler 7) Karbonil bileikleri (aldehit ve ketonlar) 8) Karboksilik asitler 9) Alifatik aminler ve nitroalkanlar 10) Organik kkrt, fosfor ve silisyum bileikleri 11) Karbonik asidin organik trevleri 12) Birden ok fonksiyonel grubu olan organik bileikler Alkanlar, doymu hidrokarbonlardr. Alkenler ve alkinler doymam hidrokarbonlardr. Dier alifatik bileikler hidrokarbon trevleri olarak kabul edilirler. Alkanlar (parafin hidrokarbonlar, doymu hidrokarbonlar) Alkanlar, CnH2n+2 genel forml ile gsterilebilen doymu hidrokarbonlardr. En az karbon atomu ierenden itibaren nemli alkanlar ve radikalleri unlardr: Alkan Radikali ( R ) Molekl forml Radikal ad Forml CH4 Metil CH3 C2H6 Etil C2H5 (CH3CH3) 3 Propan C3H8 n-Propil C3H7 (CH3CH2 CH3) (CH3CH2CH2) n-Butil 4 n-Butan C4H10 CH3CH2CH2 CH2 CH3CH2CHCH3 [CH3(CH2)2CH3 s-Butil ] 5 Pentan C5H12 Pentil C5H11 6 Hekzan C6H14 Hekzil C6H13 7 Heptan C7H16 Heptil C7H15 Bir alkandan treyen kk genel olarak alkil diye tanmlanr. Metandan bir hidrojen ayrlmasyla treyen metil (CH3) kknden baka iki hidrojen ayrlmasyla treyen metilen (CH2) ve hidrojen ayrlmasyla treyen metin (=CH) kk de tanmlanr. Buna gre CH3Cl, metil klorr; CH2Cl2, metilen klorr (diklormetan); CHCl3, metin klorr (kloroform) olarak adlandrlr. Etandan bir hidrojen ayrlmasyla treyen etil (C2H5) kknden baka iki hidrojen ayrlmasyla treyen etilen (C2H4) kk de tanmlanr. Buna gre C2H5OH, etil alkol; C2H4Br2, etilen bromr olarak adlandrlr. Karbon says (n) Bileik ad 1 Metan 2 Etan

Propan moleklnde karbonlara bal iki tr hidrojen bulunmaktadr; molekln ucundaki 6 tane CH3 hidrojenlerine primer hidrojenler denir, molekln ortasnda bulunan 2 tane CH2 hidrojenlerine sekonder hidrojenler denir. Primer ve sekonder hidrojenlerin fiziksel ve kimyasal zellikleri farkldr. n-Propil kk, propandan bir primer hidrojen ayrlmasyla trer; bundan baka propandan iki primer hidrojen ayrlmasyla treyen propilen (C3H6) kk ve propandan bir sekonder hidrojen ayrlmasyla treyen izopropil (i-propil) [(CH3)2CH] kk de tanmlanmtr. 4 karbonlu butan ve daha sonraki alkanlarda dallanma izomerleri meydana gelir. i-Butan, CH3CH(CH3)2 ak formlyle gsterilebilir. zobutanda ortadaki karbona bal tek hidrojene, tersiyer hidrojen denir. n-Butil ve s-Butil, n-Butandan treyen kklerdir; izobutandan da i-Butil[(CH3)2CHCH2] ve t-Butil[(CH3)3C] kkleri trer. Sekonder alkil kklerinden treyen bileiklerde sekonder karbon atomuna bal olan gruplar R, H, CH3 ve Xdir; yani drd de birbirinden farkldr. Bir moleklde kendisine drt farkl grup bal olan karbon atomlarna asimetrik (iral, kiral) karbon atomu denir. Asimetrik karbon atomu ieren molekllerin en nemli zellii, dissimetrik (simetrisi olmayan) molekl olmas, birbirinin ayna grnts olan ve st ste aktrlamayan, enantiyomerler diye tanmlanan iki uzay izomerinin olmasdr:

Enantiyomerler gibi dissimetrik molekll maddeler, optike aktif maddelerdir; polarize n titreim dzlemini belirli bir miktar saa (+) veya sola () evirirler. Enantiyomerler gibi dissimetrik molekll maddeler, optik izomerler olarak tanmlanrlar. Enantiyomerlerin sa el ve sol elin durumuna benzemelerinden dolay optik izomerlie bazan irallik (kirallik) de denir. Enantiyomerlerden biri polarize k dzlemini ne kadar saa eviriyorsa dieri ayn derecede sola evirir. Bir maddenin optik izomerlerini eit miktarlarda ieren karma rasem ekli veya rasemat denir; rasem eklin optike aktivitesi yoktur:

Alkanlarn 1-4 karbonlular normal artlarda (25oC scaklk ve 1 atmosfer basn artlar) gaz, 5-17 karbonlular sv, 18 ve daha fazla karbonlular kat halde bulunurlar. Alkanlarn gaz ve kat olanlar kokusuz olduu halde sv olanlarnda benzin kokusu belirgindir. Fonksiyonel grup ieren birok organik bileik, birtakm reaksiyonlarla doymu hidrokarbonlara dntrlebilir. Alkanlar, reaksiyonlar bakmndan tembel bileiklerdir; verdikleri reaksiyonlar az saydadr; halojenlerle substitsyon reaksiyonlar, alkenlerle alkilleme reaksiyonlar, yeterli oksijenle tam yanma reaksiyonlar, yetersiz oksijenle ykseltgenme (oksitlenme) reaksiyonlar verirler. Alkanlar yeterli miktarda oksijen iinde tam yandklarnda karbon dioksit (CO2) ve su (H2O) meydana gelir ve s enerjisi aa kar. Alkanlarn yetersiz oksijen nedeniyle tam olmayan yanmalar sonucunda karbon monoksit (CO), aldehitler, ketonlar, karboksilik asitler ve is eklinde karbon meydana gelir; bunlar da nemli hava kirletici maddelerdir. Halojenler, F, Cl, Br, I elementleridir. Substitsyon, bir organik moleklde bulunan bir atom veya grubu, baka bir atom veya grupla deitirmedir. Halojenlerle olan substitsyon reaksiyonlarnda, alkandaki hidrojenlerin yerine halojen geer. Alkanlarn halojenlerle substitsyon reaksiyonlar sonucunda alkil halojenrler oluur. Bir organik molekln ykseltgenmesi, moleklden hidrojen kmas anlamndadr; indirgenmesi de molekle hidrojen girmesi anlamndadr. Metan (CH4), daha ok petrol kaynaklarndaki yer gazlarnda bulunur; maden ocaklarnda skm halde iken serbest hale geerse havann oksijeni ile grizu denen patlama reaksiyonunu verir; bataklklarda ve canl organizmada barsak gazlar arasnda da yer alr. Etan (C2H6), yer gazlarnda bulunur; genellikle stmada kullanlr. Propan (C3H8), n-butan [CH3(CH2)2CH3] ve izobutan [CH3 CH(CH3) CH3], daha ok yer gaznda bulunurlar; kolayca sv hale getirilebildiklerinden yakacak olarak kullanlmak zere metal tplerde svlatrlrlar.

Alkenler (etilen hidrokarbonlar, olefinler) Alkenler, CnH2n genel forml ile gsterilebilen doymam hidrokarbonlardr. En az karbon atomu ierenden itibaren nemli alkenler ve radikalleri unlardr: Karbon says (n) 2 3 4 Alken Radikali ( R )

Bileik ad
Eten (etilen) Propen (propilen) 1-Buten (-Butilen)

Molekl forml

Radikal ad
Vinil Propenil Allil

Forml

2-Buten zobutilen (zobuten) 5 1-Penten C5H10 ki ift ba ieren alkenlere alkadienler denir; ift ba ieren alkenler alkatrienler denir; ok sayda ift ba ieren alkenlere alkapolienler denir. Birden fazla sayda ift ba ieren alkenlerde ift balarn dzeni, allende (H2C=C=CH2) olduu gibi birbirine bitiik (kumule) olabilir; 1,3-Butadiende (H2C=CHCH=CH2) olduu gibi bir atlamal (konjuge) olabilir ve 2-Metil-1,3-butadiende (izopren, CH2=CCH=CH2) olduu gibi birbirinden

C2H4 (CH2=CH2) C3H6 (CH3CH= CH2) C4H8 (CH2= CHCH2CH3) (CH3 CH=CHCH3) [(CH3)2C=CH2]

CH2=CH CH3CH=CH CH2=CHCH2

uzak (izole) olabilir. CH3

ift badaki karbona bal olan hidrojenlere vinil hidrojenleri denir; vinil hidrojenleri kimyasal reaksiyonlar glkle verir. ift baa komu karbona bal olan hidrojenlere allil hidrojenleri denir; allil hidrojenleri kimyasal reaksiyonlar kolaylkla verir. 2-Butenin 2 geometrik izomeri vardr. ift baa gre metil gruplar ayn ynde olan cis-2buten (Z-2-buten)dir; ift baa gre metil gruplar zt ynde olan trans-2-buten (E-2buten)dir. Cis- ve trans- izomer ekiller, geometrik izomer ekillerdir. ift ban evresindeki atom veya atom gruplar ayn tarafta ise cis- izomer, zt tarafta ise trans- izomer sz konusudur:

Alkenlerin fiziksel zellikleri alkanlarnkinden pek farkl deildir: Kaynama noktalar ve erime noktalar molekl bydke byr; normal artlarda 2-4 karbonlular gaz, 5-15 karbonlular sv, daha fazla karbonlular katdr. Alkenler de suda znmezler; organik zclerde znrler. Alkenlerin hepsi sudan daha hafiftir; younluklar 1den kktr. Alkenlerde molekl dallandka kararllk artar. Trans-izomerler de cis-izomerlerden daha kararldr. Geometrik izomerler (cis- ve trans- izomerler) ve optik izomerler (enantiyomerler) uzaysal izomerler (stereoizomerler)dir. Belirli bir uzaysal izomerin belirli baka bir uzaysal izomere dnmesi stereospesifik reaksiyon olarak tanmlanr; geometrik izomerin optik izomerlere veya optik izomerlerin geometrik izomerlere dnmesi stereoselektif reaksiyon olarak tanmlanr. Alkenler, alkan veya alkan trevlerinin eliminasyon reaksiyonlaryla ya da alkinlere monokatlmalarla elde edilebilirler. Organik kimyada eliminasyon, ayrlma anlamndadr. Alkenlerin katlma ve polimerizasyon reaksiyonlar nemlidir. Alkenlere hidrojen katlmas ile alkanlar meydana gelir. Bu reaksiyonlarda hidrojenleme katalizrleri denen platin ve nikel gibi metal katalizrler kullanlr. ok ince dalm nikel olan Raney nikel ile yaplan hidrojenleme reaksiyonu, margarin retiminde sv yalarn hidrojenlenerek kat yalara dntrlmelerinde yaygn olarak kullanlmaktadr. Alkenlere hidrohalojen asidi katlmasyla alkil halojenrler meydana gelir. Bir hidrohalojen asidi, genel olarak H-X biiminde gsterilir; burada X, bir halojeni temsil eder. Markovnikof kural veya katlmalarda Markovnikof ynlenmesi olarak bilinen kurala gre; ift ba evresinde simetrik olmayan alkenlere hidrohalojen asitleri katlmasnda hidrojen, ift ba evresinde en ok hidrojeni olan karbona katlr, halojen ise dier karbona katlr. rnein, propilen (propen)e bir hidrohalojen asidi (H-X) katlmas sonucunda n-propil halojenr (1-halojen propan) deil, izopropil halojenr (2-halojen propan) meydana gelir: CH3CH=CH2 + H-X CH3CHCH3 X Alkenlere renkli olan brom (Br) ve iyot (I) gibi halojenlerin katlmas sonucunda alken halojenrler (dihalojen alkanlar) meydana gelir ve halojenin rengi kaybolur; bu da ift ban varln gstermesi bakmndan nemlidir: HCH=CHH + Br2 CH2CH2 Br Br

Etilen bromr (1,2-Dibrometan) Asit katalizli bir reaksiyonla alkenlere su katlabilir ve alkoller meydana gelir: Seyreltik H2SO4, s RCH=CH2 + H2O RCHCH3 OH Alkenlere oksijenin allotropu ve etkin bir ykseltgen olan ozon (O3) katlmas ile ozonrler zerinden aldehit ve/veya ketonlar oluur:

Alkenlerin ail (RC=O)lenmi hidrojen peroksitler (H2O2) olan perasitler (RC=O) ile O OOH etkiletiinde epoksit ve karboksilik asit meydana gelir:

Alkenlerin polimerizasyon reaksiyonlar, deiik mekanizmalarla gerekleir ve sonuta etilenin polimerlemesiyle oluan polietilen ve propilenin polimerlemesiyle oluan polipropilen gibi, endstride nemli rnler oluur. Alkinler (asetilenler) Alkinler, C C l ba ieren bileiklerdir; genel formlleri C2H2n-2dir. Alkinlerin RCCH eklinde olanlarna u asetilenleri denir; RCCR eklinde olanlarna dialkil asetilen denir ve bunlar, l ban bulunduu yere gre adlandrlrlar. Baz nemli alkinler unlardr: Alkin ad Etin (Asetilen) Propin (Metil asetilen) 1-Butin (Etil asetilen) 2-Butin (Dimetil asetilen) 1-Pentin (n-Propil asetilen) 2-Pentin (Metil-etil asetilen) 1-Hekzin (n-Butil asetilen) 2-Hekzin (Metil-propil asetilen) 3-Hekzin (Dietil asetilen)

Forml
HCCH CH3CCH CH3CH2CCH CH3CHCHCH3 CH3CH2CH2CCH CH3CH2CHCHCH3 CH3CH2CH2CH2CCH CH3CH2CH2CHCHCH3 CH3CH2CCCH2CH3

Alkinlerin kaynama noktalar ve erime noktalar dktr; sudan hafiftirler yani younluklar 1den kktr. Alkinler suda znmezler; aseton ve benzen gibi organik zclerde znrler. Alkinler, organik halojen bileiklerinden, aldehit ve ketonlardan, eliminasyon ve substitsyon reaksiyonlaryla elde edilebilirler. Organik kimyada eliminasyon, ayrlma anlamndadr; substitsyon, bir organik moleklde bulunan bir atom veya grubu baka bir atom veya grupla deitirme olaydr. Alkinler, katlma reaksiyonlar, ykseltgenme reaksiyonlar, indirgenme reaksiyonlar verebilirler ve u alkinler alkin tuzlar oluturabilirler.
7

Alkinlere hidrohalojen asitleri ve halojenler katlabilir; bu katlmalarda da Markovnikof ynlenmesi vardr. Alkinlerdeki l ba, alkenlerdeki ift badan daha kararldr; bu nedenle alkinlere katlma reaksiyonlar alkenlere katlmadan daha yava yrr. Alkinlere su katlmas, alkenlere su katlmas gibi asit katalizli bir reaksiyondur. Bu katlmada nce enol meydana gelir; sonra bu, daha kararl yap olan tautomerine yani keto- ekline dnr. rnein, asetilene su katlmas vinil alkol zerinden asetaldehit verir; metil asetilene su katlmas da izopropenil alkol zerinden aseton verir: HCCH + HOH HC=CH CH3C=O

(Asetilen)

H OH (Vinil alkol)

H (Asetaldehit)

CH3CCH + HOH CH3C = CH CH3C=O

(Metil asetilen)

OH H (izopropenil alkol) (enol)

CH3 (Aseton) (keto-)

Tautomerlik, organik kimyada bir izomerlik eklidir. Bir molekl iinde C=C ift bandaki karbonlardan birine karbon atomuyla ift ba yapabilen ve zerinde hidrojen olan bir heteroatom( OH, SH, NH rneklerindeki gibi) bal ise, ift ba, karbon ile hetero-atom arasna kayarken hetero-atom zerindeki hidrojen de ift ban dier karbonu zerine geerek baka bir molekl meydana getirir:

Burada ift ba kaymalar ve hidrojen geileri tersinirdir (geri dnml); rezonans veya mezomeri denen zellik gsterirler. Oluan bileiklere birbirinin tautomerleri denir ve bunlar sv veya gaz halinde iseler kararllklarna gre bir denge meydana gelir ki buna da tautomerlik dengesi denir. Keto- (CC=O) ile enol (C=COH) arasnda keto-enol tautomerlii; tiyon (CC=S) ile tiyol (C=CSH) arasnda tiyon-tiyol tautomerlii; imin(CC=NH) ile amin(C=CNH2) arasnda imin-amin tautomerlii olabilir: Keto-enol tautomerlii Tiyon-tiyol tautomerlii min-amin tautomerlii HCC=O C=COH HCC=S C=CSH HCC=NH C=CNH2

Etkin koullarda alkinlerin l ba elektronlar gl ykseltgenlerle alnarak CC ba kopar ve karboksilik asitler meydana gelir. Asetilen (Etin), nemli bir endstriyel bileiktir; parlak bir alevle yanar ve byk miktarda s aa kar. Asetilen, asetilen kaynanda karpit (kalsiyum karbr)n su ile etkiletirilmesi suretiyle elde edilir ve saf oksijen veren bir flele yaklarak 2700oCye varan scaklklar elde edilir. Karpit, kok kmr ve kirecin elektrik frnnda 3000oCye kadar stlmasyla elde edilir: 3C + CaO CaC2 + CO

Organik halojen bileikleri Organik halojen bileikleri, karbon atomuna bal bir veya daha ok halojen ieren organik bileiklerdir. Sentetik reine, ila, boyarmadde gibi yararlandmz pek ok organik halojen bileii vardr: Organik halojen bileiinin ad Klormetan (Metil klorr) Diklormetan (Metilen klorr) Triklormetan (Metin klorr, kloroform) Tetraklormetan (Karbontetraklorr) Brommetan (Metil bromr) Tribrommetan (Bromoform) yotmetan (Metil iyodr) Triiyotmetan (yodoform) Kloretan (Etil klorr) Brometan (Etil bromr) yotetan (Etil iyodr) 1,2-Dikloretan (Etilen klorr) 1,2-Dibrometan (Etilen bromr) 1-Kloreten (Vinil klorr) 3-Klor-1-Propen (Allil klorr) Bromklortrifluoretan (Halotan) Forml CH3Cl CH2Cl2 CHCl3 CCl4 CH3Br CHBr3 CH3I CHI3 C2H5Cl C2H5Br C2H5I CH2ClCH2Cl CH2BrCH2Br CH2=CHCl CH2=CHCH2Cl F3CCHClBr

Organik halojen bileikleri, alkanlardan, alkenlerden, alkinlerden, alkollerden ve daha birok organik bileikten elde edilebilir. Organik halojen bileiklerinin balca reaksiyonlar, eliminasyon reaksiyonlar, nkleofilik substitsyon reaksiyonlar, etkin metallerle organo-metal bileiklerinin olumas eklindedir. Organik kimyada eliminasyon, ayrlma anlamndadr; organik bir moleklden iki grup ayrlarak doymam bir bileik ya da halkal bir bileik meydana gelebilir. Organik halojen bileiklerinden hidrohalojen asidi (HX) ayrlmas (dehidrohalojenasyon), baz katalizli bir reaksiyondur ve sonucunda bileik, alkene dnr. Bir organik moleklde bulunan bir atom veya grubu baka bir atom veya grupla deitirme olayna substitsyon denir. Ayrlan grup elektron iftiyle ayrlr ve onun yerine elektron ifti ieren bir grup girerse, buna nkleofilik substitsyon reaksiyonu denir; ayrlan grup elektron iftini brakarak ayrlr ve onun yerine elektron ifti eksik olan bir atom veya grup girerse, buna elektrofilik substitsyon reaksiyonu denir; ayrlan grup tek elektronla yani radikal olarak ayrlyor ve yerine yine radikal trde olan bir atom veya grup balanyorsa, buna radikal substitsyon reaksiyonu denir. Nkleofilik substitsyon reaksiyonlarnda, bir organik moleklden bir grup elektron iftiyle birlikte ayrlr ve onun yerine elektron ifti ieren bir grup girer:
9

NaOH + CH3-Cl CH3-OH + NaCl Nkleofiller, zerinde elektron ifti bulunan atom veya atom gruplardr. Nkleofiller, yksz veya anyon eklinde olabilir; rnein H2O oksijen zerinde elektron iftleri bulunduundan ve molekl yksz olduundan yksz bir nkleofildir, OH ise negatif ykl yani anyon halinde bir nkleofildir. eitli reaksiyonlarda en ok rastlanan nkleofiller unlardr:

Nkleofilik substitsyonlar, sentezler bakmndan nemli reaksiyonlardr; bu reaksiyonlarla alkil halojenrlerden alkoller, eterler, esterler, tiyoller, tiyoeterler, aminler gibi birok bileiin sentezi yaplabilir:

Organik kimyada Na ve K ok etkin metallerdir; Li ve Mg orta etkinlikte olan metallerdir; Zn, Fe, Cu ve dierleri etkinlii az olan metallerdir. Organo-metal bileikleri, metil sodyumda (CH3Na) olduu gibi metal katyonunun karbon karsnda bulunduu bileiklerdir. Fransz bilgini V. Grignard tarafndan 1912 de bulunan ve organik sentezlerde nemi kantlanan organo-magnezyum bileikleri (RMgX), Grignard bileikleri olarak bilinirler; Grignard bileikleri ile gerekleen reaksiyonlar da Grignard reaksiyonlar olarak adlandrlrlar. Etil klorr (C2H5Cl), lokal enestezide, zellikle di saaltmnda nemli narkotiktir; pskrtme ile souk anestezi iin kullanlr Metilen klorr (CH2Cl2) de narkotik etkilidir; ayn zamanda endstride ok kullanlr. Kloroform (CHCl3), zc olarak zellikle baz maddeleri ekstrakte etmek iin kullanlr. Narkotik olarak kloroform, solunumu, eterden daha az etkiler; fakat toksik etkisi kalp ve karacier bozukluklarna neden olabilmektedir. Kloroform solunmas, doum srasnda kramplar azaltr. Kloroform emdirilmi pamukla kompres, di arlarn ve romatizma arlarn azaltr. %0,5lik kloroform zeltisi inat kusma ve mide arlarn geirebilir. Kloroform, ekstraktlarn ve idrarn saklanmasnda koruyucu antiseptik olarak da kullanlr. Bromoform (CHBr3), eczaclkta alkol ile kartrlarak kullanlr; stle birlikte bomaca ksrne kar etkilidir.

10

yodoform (CHI3), sar pul eklinde kristalleri ve karakteristik kokusuyla tannr, antiseptik etkilidir. Karbontetra klorr (CCl4), organik zc olarak kullanlr. Karbontetra klorrn belirli bir narkotik etkisi vardr; fakat kronik zehirlenme sonucu karacier harabiyeti oluturur. Halotan (F3CCHClBr), bayltc etkilidir; ameliyat iin narkoz olarak kullanlr. Alkoller Alkoller, hidroksil (OH) grubu ieren bileiklerdir. Alkoller, molekldeki hidroksil grubunun saysna gre monoalkoller, dialkoller (glikoller), trialkoller, polialkoller olarak snflanabilirler. Moleklnde iki hidroksil (OH) grubu ieren maddelere glikoller denir. Glikoller ve daha fazla sayda hidroksil grubu ieren alkoller, yksek deerli alkoller olarak adlandrlrlar. Alkoller, hidroksil grubunun bal olduu karbon atomunun primer (RCH2), sekonder (R2CH), tersiyer (R3C) olmasna gre primer alkoller (RCH2OH), sekonder alkoller (R2CHOH), tersiyer alkoller (R3C) olarak snflandrlrlar. nemli baz alkoller unlardr: Alkol ad Metanol, hidroksimetan (Metil alkol) Etanol, hidroksietan (Etil alkol) 1-Propanol, 1-hidroksipropan (n-Propil alkol) 2-Propanol, alkol) 2-hidroksipropan (izopropil Forml CH3OH C2H5OH CH3CH2CH2OH CH3CH(OH)CH3 CH3CH2CH2CH2OH CH3CH2CH(OH)CH3 (CH3)2CHCH2OH (CH3)3COH CH3CH2CH2CH2 CH2OH CH3CH2 CH2CH(OH)CH3 HOCH2CH2OH HOCH2CH(OH)CH2OH HOCH2(CHOH)4CH2OH

1-Butanol, 1-hidroksibutan (n-Butil alkol) 2-Butanol, 2-hidroksibutan (s-Butil alkol) 2-Metil-1-hidroksipropan (i-Butil alkol) 2-Metil-2-hidroksipropan (t-Butil alkol) 1-Pentanol (n-amil alkol) 2-Pentanol (s-amil alkol) 1,2-Etandiol (Etilen glikol) 1,2,3-Trihidroksipropan (Gliserol, gliserin) 1,2,3,4,5,6-Hekzahidroksihekzan (Sorbitol)

Alkoller, hidrokarbon trevi (hidroksillenmi hidrokarbon) veya suyun trevi (alkillenmi su) olarak kabul edilebilirler. Alkollerin moleklleri arasnda hidrojen balar bulunduundan kaynama noktalar dier bileiklerinkinden yksektir. Su moleklleri arasndaki hidrojen balar boyutludur, yani btn ortaklanmam elektron iftleri hidrojen ba yapmtr. Alkollerin hidrojen balar ise iki boyutludur, yani oksijenler zerinde hidrojen ba yapmam elektron iftleri vardr. Alkollerde molekller aras hidrojen ba kuvveti sudaki kadar gl olmadndan kaynama noktalar suyunkinden daha dktr; rnein, suyun kaynama noktas 100oC olduu halde daha byk molekll metanoln kaynama noktas 65oCdir.

11

Metanol, etanol ve propanoller suda her oranda znrler. Butanolden itibaren suda znme azalmaya balar; znmeyen ksm ayr bir faz olarak kalr. Alkol molekl bydke znme hzla azalr ve C>12den sonraki alkoller pratik bakmdan suda znmezler. Alkollerdeki OH grubu, sudaki znrl salayan (hidrofil=suyu seven) gruptur; R grubu ise sudaki znmeyi nleyici (hidrofob=suyu sevmeyen) gruptur. Hidroksil gruplarnn says arttka byk molekller bile suda znebilirler. Hidrofil gruplar, heteroatoma bal hidrojen ieren hidroksil grubu (OH), karboksilik asit grubu (COOH), sulfonik asit grubu (SO3H), amin grubu (NH2), tiyol grubu (SH) gibi polar gruplardr. Hidrofob gruplar, alkil, aril, eter, ester, nitro, halojen gruplar gibi nonpolar gruplardr. Polar gruplar ieren bileikler polar bileikler olarak adlandrlrlar ve suda znrler; hidrofiliktirler. Nonpolar gruplar ieren bileikler nonpolar bileikler olarak adlandrlrlar ve suda znmezler; hidrofobiktirler. Hem polar hem nonpolar gruplar ieren bileikler amfipatik bileikler olarak adlandrlrlar ve suda miseller olutururlar:

Alkoller, alkil halojenrlerden, alkenlerden, primer aminlerden ve baz doal bileiklerin fermantasyonuyla elde edilebilirler.

12

Alkoller, OH ba ile, suyun OH ba gibi asitlik reaksiyonu verirler; oksijen zerinden proton ayrlr ve yerine baka bir atom veya grup girer. Alkoller sudan yaklak 100 kat daha zayf asittirler. Alkollerin anyonlarna (RO) alkolat veya alkoksit denir. Alkoller, hidrohalojenr asitleriyle stldklarnda alkil halojenrleri verirler; reaksiyon, CO ba reaksiyonudur. Alkoller, karboksilik asitlerle karboksilat esterlerini (RCOOR), nitrik asitle nitrat esterlerini (RONO2), slfrik asitle alkil slfat esterlerini (ROSO3H) olutururlar. Primer ve sekonder alkollerin -hidrojenlerinin CH bann elektronlar, uygun ykseltgenlerle alnrlar. Bylece primer alkollerden aldehitler, sekonder alkollerden ketonlar meydana gelir; tersiyer alkoller, normal koullarda ykseltgenlerden etkilenmezler: 2H RCH2OH RC=O

H (aldehit) H

RCOH R

2H

RC=O R (keton)

Bir organik moleklde fonksiyonel grubun baland karbona -karbonu, bu karbona bal hidrojenlere -hidrojenleri denir; -karbonunun hemen yanndaki karbona -karbonu, buna bal hidrojenlere -hidrojenleri denir. Metanol (CH3OH), ilk kez odunun damtlma rnnden yaltlmtr; endstride, sentetik reinelerin retilmesinde kullanlan formaldehidin sentezi iin gereklidir. Metanol, organik zclerle kolayca karr. Metanol, vcuttan ok yava atlr; zellikle gz sinirlerine zarar vererek krle neden olabilir. Etanol (C2H5OH), endstride zc olarak, sentezlerde, hekimlikte ve eczaclkta kullanlr. Alkoll ikileri retmek iin gerekli olan etanol, daha ok ekerli maddelerin veya niastann fermantasyonuyla elde edilir; sulu fermantasyon karmndan, birka kez damtlarak ayrlr; bunun konsantrasyonu en ok %96dr. %100lk etil alkole mutlak alkol veya absol alkol denir. Etanol, vcutta sedatif ve narkotik etkilidir; %70-80lik etil alkol, dtan kullanldnda dezenfekte edicidir. Eterler Eterler, genel forml ROR eklinde olan bileiklerdir. Eterler, alkillenmi alkol veya iki kez alkillenmi su olarak kabul edilebilirler. Eter moleklnde oksijen zerinde hidrojen bulunmadndan molekller arasnda hidrojen balar meydana gelmez; bu nedenle eterlerin kaynama noktalar dktr.

13

Eter molekl, su moleklleriyle hidrojen balar yapabilir; bu nedenle kk molekll eterler suda biraz znrler, byk molekll eterler ise hidrofob etkiden dolay suda znmezler. Her iki alkil grubu ayn olan eterlere simetrik eterler denir; alkil gruplar farkl olan eterlere kark eterler denir. Simetrik eterler, alkil grubuna gre dimetil eter, dietil eter gibi adlandrlrlar; kark eterler ise metil-etil eter, benzil-propil eter gibi adlandrlrlar. Eterler, asit katalizli ve baz katalizli reaksiyonlarla alkollerden elde edilirler. Eter grubu, etkin bir fonksiyonel grup deildir; bu nedenle eterlerin verdikleri reaksiyonlar snrldr. Eterlerin asitlerle verdii reaksiyonlar, oksijen zerindeki bir elektron iftine proton balanarak dialkiloksonyum katyonu vermesi eklindedir: ROR + H+ RO+R

H Dietil eter (C2H5OC2H5), ksaca eter olarak bilinir; pratikte etil alkol+slfrik asit karmlar stlarak elde edilir; bu nedenle bazen eter slfrik diye de adlandrlr. Eter, halk arasnda lokman ruhu olarak bilinir; ok nceleri az miktarda koklanmak veya suya damlatlp iilmek suretiyle ferahlatc ve rahatlatc olarak kullanlmtr. 1 ksm eter+3ksm alkol karm, Hoffman damlas olarak bilinir; kolik tarznda arlar dindirmek iin kullanlmtr. Eter buhar ok miktarda solunduunda bayltc ve anestetik etkilidir. Gnmzde ameliyatlar iin kullanlan anestetik eter %10 etanol ierir; bylece zamanla iinde ok zehirli olan eter peroksitlerinin olumas nlenir. Eter anestezisinde bulant ve kusma yan etki olarak ortaya kar; bunu nleyici olarak atropin kullanlr. Eter, kimya laboratuvarlarnda ekstraksiyon ileminde ok kullanlan bir zcdr; nemli sakncas, kolay yanc olmasdr. Hava-eter karmlar patlaycdr; laboratuvarda eterle alrken evrede yanan bek alevi bulunmamaldr. Karbonil bileikleri (aldehit ve ketonlar) Organik bileiklerde karbonil grubu, C=O grubudur; bu grup, aldehit, keton, karboksilik asit ve ester gibi karboksilik asit trevlerinde bulunur. Ancak, karbonil bileikleri deyince aldehit ve ketonlar akla gelir. Aldehitler Aldehitler, genel forml yaplar RCHO eklinde olan karbonil bileikleridirler. Aldehitler, zel adlandrmada ierdikleri ailgrubuna gre adlandrlrlar; nemli baz aldehitler unlardr: Aldehit ad Forml Formaldehit (Metanal) HCHO Asetaldehit (Etanal) CH3CHO Propiyon aldehit (Propanal) CH3CH2CHO n-Butiraldehit (Butanal) CH3CH2 CH2CHO i-Butiraldehit (3-Metilpropanal) (CH3)2CH2CHO Ail grubu, RCO grubudur. CH3CO, aset aili; CH3CH2CO, propiyon aili; CH3CH2CH2CO, btir aili olarak adlandrlr. Aldehitler polar olmakla birlikte moleklleri arasnda hidrojen balar meydana gelmez; bu nedenle kaynama noktalar alkollerinkinden daha dktr.

14

Aldehitlerin kk molekll olanlar suda znrler; nk su moleklleriyle hidrojen balar yapabilirler. Molekl bydke hidrofob etkiden dolay suda znrlkleri azalr. Aldehitler, primer alkollerin ykseltgenmesi, asit klorrlerinin indirgenmesi, Grignard katlma reaksiyonlaryla elde edilebilirler. Aldehitler, reaksiyon yetenei fazla olan bileiklerdir; ykseltgenme, indirgenme, katlma, kondensasyon reaksiyonlar verebilirler. Kondensasyon reaksiyonlar, birisi organik molekl olmak zere iki molekl arasnda kk ve polar bir molekln ayrlarak yeni bir molekln meydana geldii reaksiyonlardr. Gl ykseltgenler, aldehitleri soukta karboksilik asitlere ykseltgerler: [O] RCHO RCOOH (karboksilik asit) Aldehitler ykseltgenirken ykseltgen maddeyi indirgerler; aldehitler, indirgen maddelerdir. Aldehitlere ykseltgenlerin etkisi, aldehitleri tanma reaksiyonlar bakmndan nemlidir. Tollens belirteci, aldehitlerle scakta gm aynas verir. Tollens belirteci, bazik, amonyakl gm nitrat zeltisidir; AgNO3+NH3+NaOH ile hazrlanr. Fehling belirteci, aldehitlerle scakta kiremit krmzs Cu2O keltisi verir. Fehling belirteci, bazik Cu2+tartarattr; CuSO4+Potasyum sodyum tartarat+NaOH ile hazrlanr. Farkl indirgenler, aldehitleri primer alkollere ve hidrokarbonlara indirgerler: +2H RCHO RCH2OH (primer alkol) Aldehitlere hidrosiyanik asit (HCN) katlmasyla aldehit siyanhidrin; sodyum bislfit (NaHSO3) katlmasyla aldehit bislfit katlma bileii; HCl katlmasyla kararsz 1,1klorhidrinleri; su katlmasyla kararsz aldehit hidratlar (1,1-dioller) oluur:

Kloral (triklorasetaldehit)e su katlmasyla kloral hidrat [Cl3CCH(OH)2] oluur. Kloral hidrat, uyku ilac (hipnotik) olarak kullanlan bir maddedir.

15

Aldehitlere alkoller H+ ve OR eklinde katlrlar; aldehitlere alkol katlmasyla da dengede kararsz yar asetaller oluur. Yar asetaller, asit katalizli bir reaksiyonla alkollerle asetalleme reaksiyonu sonunda asetallere dntrlebilirler:

Aldehitlere tiyoller (RSH) de alkoller gibi, fakat ondan daha hzl bir reaksiyonla katlarak tiyoyar-asetallerolutururlar; bunlardan da asit katalizli bir reaksiyonla su ayrlarak tiyoasetaller meydana gelir. Aldehitlere amonyak, H+ ve NH2 eklinde katlr; ilk katlma rn aldehit-amonyaktr; bundan da su ayrlarak aldimin meydana gelir:

Aldehit-amonyak ve aldimin bileikleri dengede bulunurlar; ancak kararsz olduklarndan yaltlamazlar. Formaldehide amonyak katlmas durumunda oluan katlma bileii hidroksimetil amin, biraz kararldr; buna, daha hzl bir reaksiyonla bir formaldehit molekl katlabilir ve bishidroksimetil amin meydana gelir; buna da bir formaldehit molekl daha katlabilir ve sonunda tris-hidroksimetil amin meydana gelir. Tris-hidroksimetil aminin ksa ad trisdir. Tris-hidroksimetil amin, kararldr ve biyokimyasal aratrmalarda baz tampon zeltilerin hazrlanmasnda kullanlr. Aldehitlerin kondensasyon reaksiyonlarnn mekanizmas, aldehitlere amonyak katlmas gibidir; ancak kondensasyon rnleri kararldr. Aldehitlerin nemli bir reaksiyonu, aldol reaksiyonu (aldolizasyon, aldol dimerlemesi, aldol kondensasyonu)dur: OH CH3CHO + CH3CHO CH3CHCH2CHO (asetaldehit) (asetaldehit) R (aldol) Genel aldol bileii, CH2CHCHCHO eklinde gsterilebilir. OH R

Seyreltik bazl ortamda asetaldehidin verdii aldol reaksiyonu, kondensasyon tanmna uymaz. Aldol ad, aldehit+alkolden tretilmitir. Aldol bileikleri, -hidroksi karbonillerdir. Bunlarn CC balar (C2C3 karbonlar arasndaki ba) gevektir; baz koullarda ayrabilir ve aldol rnn veren bileikler yeniden meydana gelirler; buna da retrograd aldol reaksiyonu denir. Aldol ve retrograd aldol reaksiyonlar, biyokimyada nemlidir; glukoz metabolizmasnda aldol reaksiyonlarn aldolaz enzimi katalizler.
16

Aldol bileiklerinde H ve OH gruplar da gevemitir; buradan su molekl kolaylkla ayrlarak ,-doymam karboniller meydana gelir. Bir organik moleklden su ayrlmas reaksiyonu, dehidratasyon reaksiyonu olarak tanmlanr. Kk molekll aldehitlerin C ve O atomlar arasnda kovalent balar oluarak polimerler veya halkalaarak oligomerler meydana gelebilir.

Formaldehit (HCHO), normal artlarda gaz halde, karakteristik kokulu bir maddedir; endstride metanolden elde edilir. %40lk formaldehit zeltisi, formol veya formalin diye bilinir; formolde hala %10-15 metanol bulunur. Formol, kuvvetli bir dezenfeksiyon maddesidir; anatomik dokularn, organlarn saklanmasnda kullanlr. Formaldehit, proteinleri denatre eder; bu nedenle tahri edicidir; gaz ve zelti halinde ellere, yze ve gze demesinden saknlmaldr. Formol uzun sre beklerse kabn dibinde beyaz bir madde toplanr; bu, formaldehidin izgisel bir polimeri olan paraformaldehittir. Paraformaldehitte 50-100 formaldehit birimi bulunabilir; yumuak toz halinde bir maddedir; kuru olarak stlnca formaldehide ayrr. Kuru formaldehit ile, susuz ortamda ve zel katalizrlerle ok daha fazla formaldehit birimi ieren, ticari ad delrin olan dayankl izgisel polimerler elde edilebilir; bunlardan da rnein tekstil iplikleri yaplabilir. Asetaldehit (CH3CHO), renksiz, kaynama noktas 21oC olan, bayltc kokuda bir maddedir. Asetaldehit, asetik aside ykseltgenebilir veya etanole indirgenebilir. Asetaldehit, sulu asitli ortamda kolaylkla paraldehit adnda halkal bir trimer verir. Paraldehit de zel kokulu bir svdr; bir zamanlar uyku ilac olarak kullanlmtr; nefeste kt bir koku oluturur. Ketonlar Ketonlar, genel forml yaplar RCOR eklinde olan karbonil bileikleridirler. Ketonlar, zel adlandrmada C=O grubuna bal alkil gruplarna gre adlandrlrlar; nemli baz ketonlar unlardr: Keton ad Aseton, dimetil keton (2-Propanon) Metil-etil keton (2-Butanon)
Forml

CH3COCH3 CH3CH2COCH3

Ketonlar polar olmakla birlikte moleklleri arasnda hidrojen balar meydana gelmez; bu nedenle kaynama noktalar alkollerinkinden daha dktr. Ketonlarn kk molekll olanlar suda znrler; nk su moleklleriyle hidrojen balar yapabilirler. Molekl bydke hidrofob etkiden dolay suda znrlkleri azalr. Ketonlar, sekonder alkollerin ykseltgenmesi, asit klorrlerinin indirgenmesi, Grignard katlma reaksiyonlaryla elde edilebilirler.
17

Ketonlar, reaksiyon yetenei fazla olan bileiklerdir; ykseltgenme, indirgenme, katlma, kondensasyon reaksiyonlar verebilirler. Kondensasyon reaksiyonlar, birisi organik molekl olmak zere iki molekl arasnda kk ve polar bir molekln ayrlarak yeni bir molekln meydana geldii reaksiyonlardr. Ketonlar, gl ykseltgenlerle normal koullarda reaksiyon vermezler; nk ketonlarda karbonil grubuna bal hidrojen bulunmaz. Ancak ok etkin koullarda CCO balar kopar ve meydana gelen karbokatyonlara OH balanarak karboksilik asitler meydana gelir. Bir organik molekln ykseltgenmesi, moleklden hidrojen kmas anlamndadr; indirgenmesi de molekle hidrojen girmesi anlamndadr. Karbokatyon ( C+ ), organik reaksiyonlarda etkin olan kararsz karbonlu ara rnlerden biridir. Bu rnlerin dierleri, karbanyon ( C: ), karbon radikali ( C ) ve karben ( C: )dir:

Karben, elektronik konfigrasyonlar farkl singlet ve triplet olmak zere iki farkl yapda olabilir. Singlet karbende elememi elektronlarn dnleri (spinleri) zt ynldr () ve karbon polardr; triplet karbende ise elememi elektronlarn dnleri (spinleri) ayn ynldr () ve karbon polar deildir. Metil ketonlarn bazik ortamda halojenlerle verdii ykseltgen bir blnme reaksiyonu, haloform reaksiyonu olarak adlandrlr. Cl2, Br2, I2 halojenleriyle gerekleen haloform reaksiyonu sonucunda srasyla kloroform, bromoform ve iyodoform meydana gelir. Haloform reaksiyonunu metil grubu ieren sekonder alkoller, asetaldehit ve primer alkol olan etil alkol de verir. Haloform reaksiyonu, metil ketonlar tanmak iin kullanlabilir; bu amala reaksiyon, I2+NaOH ile yaplr ve iyodoform reaksiyonu adn alr. Farkl indirgenler, ketonlar sekonder alkollere ve hidrokarbonlara indirgerler: +2H RCOR RC(OH)HR (sekonder alkol) Kk molekll ketonlara hidrosiyanik asit (HCN) katlmasyla keton siyanhidrin; sodyum bislfit (NaHSO3) katlmasyla keton bislfit katlma bileii; su katlmasyla kararsz keton hidratlar (1,1-dioller) oluur:

18

Ketonlara alkoller, H+ ve OR eklinde katlrlar; ketonlara alkol katlmasyla da dengede kararsz yar ketaller oluur. Yar ketaller, asit katalizli bir reaksiyonla alkollerle ketalleme reaksiyonu sonunda ketallere dntrlebilirler:

Ketonlara tiyoller (RSH) de alkoller gibi, fakat ondan daha hzl bir reaksiyonla katlarak tiyoyar-ketaller olutururlar; bunlardan da asit katalizli bir reaksiyonla su ayrlarak tiyoketaller meydana gelir. Ketonlara amonyak, H+ ve NH2 eklinde katlr; ilk katlma rn keton-amonyaktr; bundan da su ayrlarak ketimin meydana gelir: OH RC=O + HNH2 RCR R NH2 (keton-amonyak) -H2O RC=NH R (ketimin)

Keton-amonyak ve ketimin bileikleri dengede bulunurlar; ancak kararsz olduklarndan yaltlamazlar. Ketonlarn kondensasyon reaksiyonlarnn mekanizmas, ketonlara amonyak katlmas gibidir; ancak kondensasyon rnleri kararldr. Ketonlarn nemli bir reaksiyonu da aldol reaksiyonudur.

Aseton (CH3COCH3), kaynama noktas 56oC ve kendine has kokusu olan bir svdr. Asetonun organik bileikleri zme gc yksektir; genellikle zc olarak kullanlr. Aseton, su, etanol ve eterle kolayca karr. Aseton, diabetes mellituslu hastalarn vcudunda da patolojik olarak fazla miktarda oluur; idrarla ve solunumla atlr.

19

Karboksilik asitler Karboksilik asitler, genel formlleri RCOOH eklinde olan organik bileiklerdir. Karboksilik asitler, heteroatom olarak sadece oksijen ieren organik bileikler arasnda asit gc en yksek olanlardr. Bir organik bileik moleklnde C ve H atomlarndan baka atomlara hetero-atomlar denir. Karboksilik asitler, zel adlandrmada ail (RCO) kklerine gre adlandrlrlar; -ik sonekli ail kk adndan sonra asit denir ( asetik asit gibi). Baz karboksilik asitler unlardr: Karboksilik asit ad Formik asit (Metanoik asit) Asetik asit (Etanoik asit; sirke asidi) Propiyonik asit (Propanoik asit) Butirik asit (Butanoik asit) zobutirik asit (3-Metilpropanoik asit) Valerik asit (Pentanoik asit) zovalerik asit (4-Metilbutanoik asit) Kaproik asit (Hakzanoik asit) Kaprilik asit (Oktanoik asit) Kaprik asit (Dekanoik asit) Laurik asit (Dodekanoik asit) Miristik asit (Tetradekanoik asit) Palmitik asit (Hekzadekanoik asit) Stearik asit (Oktadekanoik asit) Araidik asit Behenik asit Lignoserik asit Serotik asit

Forml
HCOOH CH3COOH CH3CH2COOH CH3CH2CH2COOH (CH3)2CH2COOH CH3CH2CH2CH2COOH (CH3)2CH2CH2COOH C5COOH C7COOH C9COOH C11COOH C13COOH C15COOH C17COOH C19COOH C21COOH C23COOH C25COOH

Kk molekll karboksilik asitler suda ok znrler ve kaynama noktalar alkollerinkinden daha yksektir. Formik asit, asetik asit, propiyonik asit ve butirik asitler suda znrler; daha fazla karbonlu karboksilik asitlerde R grubunun hidrofob etkisi ortaya kar ve znrlk gittike azalr. Palmitik asit, stearik asit gibi byk molekll karboksilik asitler suda znmezler. Btn karboksilik asitler alkol, eter, benzen gibi organik zclerde znrler; ancak byk molekll olanlar alkolde az znrler. Karboksilik asitlerin erime noktalar da alkollerinkinden daha yksektir; 7 karbonluya kadar olanlar sv, daha fazla karbonlu olanlar katdr; kat olanlarn kristal yaplar mumsu, yani yumuak yapldr. Formik asit ve asetik asit ok sert kokarlar ve tahri edicidirler. Butirik asit kt kokar; bozunmu tereyann kokusu bundan ileri gelir. Valerik asit de kt kokuludur. Molekl bydke koku zayflar; byk molekll karboksilik asitler kokusuzdur. Karboksilik asitler, primer alkol, aldehit, alken ve alkinlerin ykseltgenmeleriyle elde edilebilirler.

20

Karboksilik asitlerin katld reaksiyonlarda, karboksilik asidin karboksil (COOH) grubundaki H yerine metal veya alkil gruplar geebilir. Bylece sodyum asetat (CH3COONa) ve etil asetat (CH3COOC2H5) gibi maddeler meydana gelir. RCOO, genel olarak karboksilat kkdr. Sodyum asetat ve etil asetatta molekl yaps benzerlii deil, sadece ad benzerlii vardr. Sodyum asetat, iyonik bir bileiktir ve katdr; etil asetat ise kovalent bal bir bileiktir ve svdr. Karboksilik asitler zayf asitler olmakla birlikte alkali ve toprak alkali hidroksitleri, karbonatlar ve bikarbonatlaryla tuz oluturabilirler. Karboksilik asitler, amonyak ve aminlerle de amonyum asetat (CH3COONH4) ve metil amonyum asetat (CH3COOH3NCH3) gibi tuzlar oluturabilirler. Karboksilik asitlerin katld reaksiyonlarda, karboksilik asidin karboksil (COOH) grubundaki OH yerine halojen, azot, kkrt gibi heteroatomlu gruplar geebilir. Bylece karboksilik asidin trevleri meydana gelir. Karboksilik asidin OH grubu yerine Cl gemesiyle oluan asit klorrleri (RCOCl), karboksilik asitlerin dier trevlerini elde etmek iin anahtar bileiklerdir. Asit klorrleri (RCOCl), baz bileiklerin sentezinde ve alkollerin, aminlerin, trevlerini yaparak tanma reaksiyonlarnda sk kullanlan bileiklerdir. Asit klorrleri, genellikle uucu svlardr ve su ile kolay hidroliz olurlar; asit klorr iesinin kapa aldnda, hava nemiyle hidroliz nedeniyle duman kt gzlenir. Hidroliz, byk bir organik molekle su katlmasyla, byk molekln iki kk molekle ayrlmas olaydr. Asit klorrlerinin alkollerle reaksiyonu, esterleri (RCOOR) verir. Asit klorrleri, karboksilat tuzlar (RCOOOCR) olutururlar: ile etkileerek karboksilik asit anhidritleri

Anhidritler, karboksilik asitlerin dimer dehidratlardrlar. RCOOOCR molekl yapsndaki anhidritler, kark anhidritler olarak adlandrlrlar. Bir karboksilik asit baka bir karboksilik asidin anhidridiyle stldnda ail gruplar yer deitirerek yeni bir anhidrit oluur; bu olay, anhidrit deimesi olarak tanmlanr. Kk molekll karboksilik asitlerin anhidritleri, keskin kokulu ve tahri edici svlardr. Aset anhidrit (CH3COOOCCH3), birok bileiin asetil trevini yapmak iin en ok kullanlan bir reaktiftir. Asetil aili (CH3CO), Ac eklinde ksaltlarak yazlr. Asit klorrlerinin tersiyer aminlerle etkiletirilmesiyle karboksilik asitlerin monomer dehidratlar yani moleklden bir su ayrlm ekilleri olan ketenler elde edilirler. Ketenlerin R2C=C=O trne keto-keten denir; RCH=C=O trne ise aldo-keten denir. Ketenler, olaanst etkin bileiklerdir; ok keskin kokulu ve gl tahri edicidirler. En basit keten olan asetil keten (H2C=C=O), ksaca keten olarak adlandrlr. Karboksilik asit esterleri (RCOOR), asit katalizli bir reaksiyonla, karboksilik asitler ile alkollerden oluurlar: RCOOH + ROH RCOOR + H2O

21

Esterlerin deiik kullanm alanlar vardr. Etil asetat, metil asetat, etil format gibi kk molekll esterler, ekstraksiyon zcs ve boya seyreltme zcs (tiner) olarak ok kullanlrlar; ayn zamanda birtakm sentezlerin k maddesidirler. Butirik asit, valerik asit gibi karboksilik asitlerin baz esterleri elma, armut, muz gibi meyve kokusunda olduundan yiyecek ve ieceklere yapay koku vermek iin kullanlrlar. Aromatik esterler parfm olarak kullanlrlar. Byk molekll asit ve alkollerin esterleri mum olarak kullanlabilirler. Hayvansal ve bitkisel yalar trigliserittirler yani gliserinin ya asidi triesterleridirler; bunlarn baz (rnein NaOH) katalizli hidrolizleri, ya asitlerinin sodyum tuzlar karmn verir; olay sabunlama (saponifikasyon) olarak adlandrlr, oluan madde de sabun olarak adlandrlr. Saponifikasyon, sonuta sabun olumasa bile baz katalizli ester hidrolizlerinin genel addr. Sabun, doal bir deterjandr. Deterjan, sulu zeltilerde yal kirleri (hidrofob kirler) temizleyen maddelere gnmzde verilen genel bir addr. Yal kirleri susuz ortamda benzin veya trikloretilen ile temizlemeye kuru temizleme denir. Sabun yal kirleri temizlerken miseller oluur:

Miselin orta ksm hidrofobdur; hidrofob kirler buraya van der Waals kuvvetleriyle tutulur. Miselin d ksm ise hidrofildir; bu ksm miselin suda kolloidal olarak dalmasn salar:

Ykama ile miselin bulunduu sulu ksm ykanan eyadan ayrlrken kirler de misel ile birlikte giderler. Ail bileiklerinin amonyak veya amonyak trevleriyle etkilemeleri sonucunda azot ieren ail bileikleri elde edilebilir; bunlar, amitler (RCONH2), N-Alkil amitler (RCONHR), ail hidroksilaminler (RCONHOH) ve hidrazitlerdir (RCONHNH2). Amitlerin (RCONH2) geleneksel adlar, formamit (HCONH2), asetamit (CH3CONH2), propiyonamit (CH3CH2CONH2) gibi ail grubuna gredir. Amitler, monoail amonyak yapsndadrlar. Diail amonyak trevlerine imitler denir; ancak bunlarn halkasz olanlar kararsz olduklarndan elde edilemezler. Amitlerin en belirgin zellikleri, olduka polar bileikler olmalardr; moleklnde amit-imit tautomerlii ve rezonans ekiller nemlidir:

22

Amitlerin erime noktalar ve kaynama noktalar, ayn karbon sayl karboksilik asitlerinkinden daha yksektir; formamit (HCONH2) sv, dierleri katdr. Karbon says 6ya kadar olanlar suda znr; molekl bydke R grubunun hidrofob etkisi nedeniyle suda znrlk azalr. Amitler, asitli yada bazl ortamda karboksilik asitlere hidrolizlenirler: RCONH2 + HCl + H2O RCOOH + NH4Cl RCONH2 + NaOH RCOO Na+ + NH3 Bazik ortamda hidroliz sonucu aa kan amonyak, kokusundan veya krmz turnusol kadn maviye dntrmesinden anlalabilir; bu nedenle de amitlerin tannmasn salayabilir. Amitlerin nitrz asit (HNO2) ile reaksiyonu, azot kyla karboksilik asit verir: RCONH2 + HNO2 RCOOH + N2 + H2O Amitler, uygun reaktiflerle aminlere indirgenebilirler. Aminler, alkillenmi amonyak trevleridirler; RNH2 primer amin, R2NH sekonder amin, R3N tersiyer amindir; aminler ayrca inceleneceklerdir. Amitler, su kaybederek nitrillere (RCN) dnebilirler: RCONH2 RCN + H2O Nitriller (RCN), alkil siyanrlerdir; ail kkne gre asetonitril (CH3CN), propiyonitril (CH3CH2CN), butironitril (CH3CH2CH2CN) eklinde veya alkile gre metil siyanr (CH3CN), etil siyanr (CH3CH2CN), propil siyanr (CH3CH2CH2CN) eklinde adlandrlrlar. Nitriller az ok gzel kokulu svdrlar, kaynama noktalar yksektir, organik kimyada polar zc olarak kullanlabilirler. Nitrillerin kk molekll olanlar suda znrler; nk, su moleklleriyle azot zerindeki ortaklanmam elektron iftleri arasnda hidrojen balar oluabilir. Nitrillerin izomerleri izonitrillerdir (RN+C); izonitrillerde alkil grubu azota balanmtr. zonitriller, alkil halojenrlerin AgCN ile etkilemesiyle, primer amin+kloroform+KOH karmnn stlmasyla elde edilebilirler. zonitriller ok kt kokulu ve ok zehirli bileiklerdir. zonitriller, deiik indirgenlerle N-metil sekonder aminlere (RCH2NHCH3) indirgenirler; gl ykseltgenlerle de belirli bir rn meydana gelmeden paralanrlar. -Halojen karboksilik asitler, karboksilik asitlerin -hidrojeninin (veya hidrojenlerinin) yerine, fosforun katalitik etkisiyle, halojen gemesi sonucu oluurlar:

23

+Cl2(P) CH3COOH (asetik asit) HCl CH2ClCOOH

+Cl2(P) HCl

+Cl2(P) CHCl2COOH HCl CCl3COOH (triklorasetik asit)

(monoklor asetik asit)

(diklorasetik asit)

-Halojen karboksilik asitlerin halojenleri yerine de eitli nkleofiller kolaylkla girerek karboksilik asitlerin ok sayda trevleri yaplabilir. Nkleofil, ekirdek seven demektir; nkleofiller, zerinde elektron ifti bulunan atom veya atom gruplardr. Nkleofiller, yksz veya anyon eklinde olabilirler. H2O, oksijen zerinde elektron iftleri bulunduundan ve molekl yksz olduundan yksz bir nkleofildir; OH iyonu ise negatif ykl yani anyon halinde bir nkleofildir. Glikolik asit, tiyoglikolik asit, glisin, siyanoasetik asit, glioksalik asit, oksalik asit, laktik asit, alanin, pirvik asit gibi birok madde -Halojen karboksilik asitlerin halojenleri yerine de eitli nkleofillerin girmesiyle elde edilebilir. Alifatik aminler (alkanaminler) ve nitroalkanlar Alifatik aminler Aminler, amonyan alkillenmi (veya aromatik aminlerde arillenmi) trevleridirler. Hidroksilamin (NH2OH) ve hidrazin (NH2NH2) de nemli amonyak trevleridirler. Amonyan hidrojenleri yerine bir, iki, veya drt alkil grubu balanabilir ve srasyla primer aminler (RNH2), sekonder aminler (R2NH), tersiyer aminler (R3N) ve kuarterner amonyum katyonu (R4N+) meydana gelir. Alkollerde karbon atomu zerine balanan alkil gruplarnn says primer, sekonder ve tersiyerlii belirledii halde primer, sekonder ve tersiyer aminlerin belirlenmesinde amonyak azotuna balanan alkil (R) veya aril (Ar) gruplarnn says temel alnr; R3CNH2, tersiyer deil, primer bir amindir. Aril, arenler iin alkil karldr. Arenler, molekllerinde zel bir doymamlk bulunan halkal bileiklerdir; bunlar, aromatik hidrokarbonlar olarak da adlandrlrlar; genel formlleri CnH2n6 eklindedir; en basit aren, kapal forml C6H6 olan benzendir. Baz alifatik aminler ve formlleri aadadr: Amin ad
Primer aminler

Forml CH3NH2 C2H5NH2 C3H7NH2 (CH3)2CHNH2 CH3NHCH3 C2H5NHC2H5 (CH3)3N (C2H5)3N (C3H7)3N

Metilamin Etilamin Propilamin zopropilamin

Sekonder aminler

Dimetilamin Dietilamin
Tersiyer aminler

Trimetilamin Trietilamin Tripropilamin

24

Metilamin, etilamin, dimetil amin, trimetilamin gibi kk molekll aminler oda scaklnda gaz, dierleri svdr. Kk molekll aminler suda znr; molekl bydke suda znme azalr. Aminlerin hepsi eter, alkol, benzen, kloroform gibi ok kullanlan organik zclerde znrler. Aminler, amonyan alkil trevi olduklarndan baz zellii gsterirler; serbest elektron ifti, maddeye bazik zellik verir; madde kolayca proton alr. Aminler, sulu zeltilerde su moleklnden bir proton alarak alkilamonyum katyonu ve hidroksil iyonu olutururlar: RNH2 + H2O RNH3+ + OH R2NH + H2O R2NH2+ + OH R3N + H2O R3NH+ + OH Aminler, gl asitlerle tuz olutururlar. Bu tuzlar katdrlar; suda znrler ve hidroliz sonucu asit reaksiyon verirler. Soukta ve asitli ortamda nitrz asitle (HNO2) primer aminler, azot kyla primer alkolleri (RCH2OH); sekonder aminler, Nnitrozaminleri (R2NNO) olutururlar; tersiyer aminler ise reaksiyon vermez. Primer aminler aldehitlerle Schiff baz (CH=N) olutururlar. Ketonlarn sekonder aminlerle asit katalizli bir kondensasyon reaksiyonunda, en kararl rn olan enaminler (RCH=CRNR2) meydana gelir. Tersiyer aminler, hidrojen peroksitle (veya perasitlerle), oda scaklnda bekletmekle, azot zerine oksijen balanmas sonucu, tersiyeramin oksitleri oluturur: R3N + H2O2 R3N+O + H2O Tersiyeramin oksitler, moleklnde + ve ykler bulunduundan i tuz (Zwitter iyon) niteliinde polar bileiklerdir. Bunlar, katdrlar; erime noktalar yksektir.Tersiyeramin oksitler, suda znr, eterde znmezler; sya kar kararszdrlar. Sekonder aminlerin hidrojen peroksitle dialkilhidroksilamine izomerleir. verdii sekonderamin oksit kararszdr;

Primer aminler, hidrojen peroksitle aldehit ve amonyaa dnrler. Primer ve sekonder aminlerin azota bal hidrojenleri, pozitif halojenle yer deitirebilir. Klor ile, primer aminlerden N-kloramin ( RNHCl) ve N,N-dikloramin (RNCl2); sekonder aminlerden N-klor sekonder amin (R2NCl) meydana gelir. N-kloraminler, sulu zeltilerde kararszdrlar; ksa bir srede aldehit ve amonyaa ayrrlar. N-klor sekonder aminler, sulu ortamda daha kararldrlar; ancak bazl ortamda HCl eliminasyonuyla, kararl olan N-alkil aldimin (RCH=NR) yani Schiff bazlarna dnrler. Metilamin, baz antihistaminik maddelerin sentezinde n maddedir; trimetilamin de kolin sentezinde n maddedir.

25

Kuarterner amonyum tuzlar, amonyum katyonunun tetra alkil trevleridirler: R [RNR ]+ X R Alkil gruplar birbirinden farkl olan kuarterner amonyum tuzlar iral (asimetrik) molekllerdir. iral molekll maddelerin optike aktif yani polarize n titreim dzlemini saa veya sola eviren izomerleri vardr. Bu izomerlere, enantiyomerler denir. Bir maddenin enantiyomerlerini eit miktarlarda ieren karma rasem ekli denir; rasem eklin optike aktivitesi yoktur. Kuarterner amonyum tuzlar rasem eklinde elde edilirler ve rezolsyonlar (ayrmalar) yaplabilir. Kuarterner amonyum tuzlar, erime noktalar yksek olan kat ve kristalli bileiklerdir; suda ve birok organik zcde znrler; zeltileri elektrii iletir, bundan yararlanlarak organik zcler iletken hale getirilebilir ve bunlarla elektrokimyasal almalar yaplabilir. Bir amino alkol olan kolin [HOCH2CH2N+(CH3)3] de bir kuarterner amonyum bileiidir; hayvan ve bitkilerde serbest ve bal olarak bol bulunur. Kolinin bir asetik asit esteri olan asetil kolin [CH3COO CH2CH2N+(CH3)3], sinir sisteminde nemli etkileri olan doal bir maddedir. Nitroalkanlar Nitroalkanlar (RNO2), azotun en yksek ykseltgenme basama olan nitrik asidin (HNO3) trevleridirler ve olduka kararl bileiklerdir. Kk molekll nitroalkanlar endstriyel bileiklerdir; kk molekll alkanlarn nitrik asit buharyla 400-500oCye kadar stlmasyla elde edilebilirler. Alkil halojenrlerin sulu ortamda sodyum nitritle (NaNO2) etkilemesi sonucu da nitroalkanlar elde edilebilir. Kk molekll nitroalkanlar renksiz veya hafif sar, zel kokulu svlardr; suda biraz znrler. Byk molekll olanlar suda daha az znrler. RCH2NO2 primer nitroalkan, R2CHNO2 sekonder nitroalkan, R3CNO2 tersiyer nitroalkanlardr. Primer ve sekonder alkanlarn -karbonunda srasyla iki ve bir H bulunduundan tautomerleri olan aci-ekline dnebilirler: Primer nitroalkan: RCH2N+=O RCH=N+OH O

O (Aci-nitro ekli)

(Nitro-ekli)

Nitroalkanlarn aci-nitro ekli, NaOHde znecek kadar asitlik gsterir. Bunlara nitronik asit denir; nitronat tuzlarn verirler. Nitroalkanlar, nitroalkenler, nitroalkoller ve dier nitro-bileikleri, kolaylkla kendilerine karlk olan primer aminlere indirgenebilirler. Nitroalkollerin indirgenmesiyle meydana gelen nitro-aminler, efedrin gibi etkin ilalarn sentezinde kullanlabilir.

26

Diazoketonlar da azot ieren ve sentezler bakmndan nemli bileiklerdir. Bunlardan diazometan (CH2=N+=N) rezonans ile kararllk kazanmtr; kimyasal bakmdan ok etkin, biyolojik bakmdan ok zehirlidir. Organik kkrt, fosfor ve silisyum bileikleri Organik kkrt bileikleri Kkrdn (S) en kararl inorganik bileikleri, -2 deerlikli slfrler ve +6 deerlikli slfatlardr; bunlarn organik trevleri de kararldr. Organik kimyada 2 deerlikli kkrt bileikleri olduka yaygndrlar. Bunlar, Tiyoller (merkaptanlar), tiyoeterler, dislfrler, tiyoasetaller, tiyoketaller, tiyore, tiyoasitler ve dierleridir. Tiyoller (merkaptanlar), alkollerin 2 deerlikli oksijeni yerine 2 deerlikli kkrt gemi trevleridirler. Merkaptan ad, cva yakalaycs anlamndaki Latince Mercurium captans dan gelir; suda znen cva tuzlarnn znmez duruma gemesi olay ile ilgilidir. BAL simgesi ile gsterilen British Anti Lewisite [HOCH2CH2(SH)CH2SH], ar metal zehirlenmelerinde antidot (panzehir) olarak kullanlr. Tiyollerin genel forml RSHdir.

Baz tiyoller ve formlleri aadadr: Tiyol ad Metantiyol (Metil merkaptan) Etantiyol (Etil merkaptan) 1-Propantiyol (n-Propil merkaptan) 2-Propantiyol (zopropil merkaptan) Forml CH3SH CH3CH2SH CH3CH2CH2SH CH3CH(SH)CH3

Tiyollerin kaynama noktalar alkollerinkinden daha dktr ve suda znmezler. Tiyollerin dier bir zellii ok kt kokulu ve zehirli olmalardr; kokarca adl hayvann savunma ve dmanlarn karma amacyla salglad kt kokulu maddeler arasnda butantiyoller (C4H9SH) de vardr. Sznt halinde gaz kaann hemen anlalabilmesi iin, ok az miktarda kk molekll tiyoller likit petrol gaz (LPG) ve doal gaza katlr. Tiyoller, alkollerden yz bin kat daha asidiktirler; alkali hidroksitlerle, tiyolatlar olarak adlandrlan tuzlar oluturabilirler: RSH + NaOH RS Na+ + H2O Tiyolatlar, suda znen kat maddelerdir; asitli ortamda tiyollere dnrler. Hidrojen peroksit (H2O2), iyot (I2), FeCl3, bazik ortamda oksijen, periyodik asit (HIO4) gibi zayf ykseltgenler tiyolleri dislfrlere dntrrler: 2RSH RSSR + 2(H) Baz biyolojik olaylarda Tiyol Dislfr dnm nemlidir. Tiyol grubu ieren sistein amino asidinin dislfr ekli olan sistine dnm ile oluan dislfr kprleri, baz proteinlerin yapsnn oluumu iin gereklidir. Bir tripeptit olan glutatyon da tiyol grubu ierir ve kolaylkla dislfr haline dnebilir; bu reaksiyonla da biyokimyasal molekller arasnda elektron tanr. Bellek olaynn da nronlarda birtakm molekller arasnda dislfr oluumuyla ilgili olduu dnlmektedir.
27

KMNO4, HNO3 gibi gl ykseltgenler tiyolleri sulfonik asitlere (RSO3H) ykseltgerler. Tiyoeterler (organik slfrler), eterlerin oksijen yerine kkrt gemi benzerleridir; genel formlleri RSR eklindedir. Baz tiyoeterler ve formlleri aadadr: Tiyoeter Dimetil slfr Metil-etil slfr Metil-propil slfr Dietil slfr Forml CH3SCH3 CH3SC2H5 CH3SCH2CH2CH3 C2H5SC2H5

Tiyoeterler suda ve bazda znmezler; organik zclerde znrler. Tiyoeterler, ok saf olduklarnda kokusuzdurlar. Tiyoeterler, tiyollerin ya da tiyolat tuzlarnn alkil halojenrlerle etkilemesiyle elde edilebilirler. Kkrt atomunun zelliinden dolay tiyoeterler eterlere gre daha eitli reaksiyon verebilirler. Alkil halojenrlerle tiyoeter kkrdnn elektron iftine alkil grubu balanarak sulfonyum katyonu meydana gelir. Bir tiyoeter yapsnda olan metiyonin amino asidine adenozil grubu balandnda Sadenozilmetiyonin (SAM) sulfonyum katyonu meydana gelir; bu da bir substrata enzimatik olarak metil karbokatyon aktararak onu metiller ki bu olay, organizmada nemli bir olaydr. Tiyoeterler, cva, platin gibi ar metal tuzlaryla kopleks olutururlar. Tiyoeterler, zayf ykseltgenlerle dialkilsulfoksitlere (R2S+O R2S=O), gl ykseltgenlerle dialkil sulfonlara (R2SO2) ykseltgenirler. Sulfonlarn uyku ilac olarak kullanlan iki tipi, sulfonal ve trionaldir. Tiyoaldehitler (RC=S) ve tiyoketaller (RC=S), ok kararsz bileiklerdir. H R

Tiyokarboksilik asitler (RCOSH), asit klorrlerine kkrtl hidrojen etkimesiyle elde edilebilirler. Bunlarn, tiyol-karboksilik asit ve tiyon-karboksilik asit olmak zere iki tautomer ekli vardr; zeltide her ikisi denge halinde bulunur: RC=O RC=S SH OH

(tiyol-asit) (tiyon-asit) Tiyokarboksilik asit anyonunun rezonans da tiyolat ve tiyonat eklindedir:

Ditiyokarboksilik asitler (RCSSH), kt kokulu ve kararsz bileiklerdir.

28

Organik kimyada +6 deerlikli kkrt bileikleri, sulfonik asitler ve alkil slfrik asitlerdir; bunlar, slfrik asidin (H2SO4) organik trevleridirler.

Sulfonik asitler (RSO3H), slfrik asitte bir OH yerine alkil veya aril grubu girmi olan slfrik asit trevleridirler; gl asitlerdir. Alkil slfrik asitler (ROSO3H), slfrik asitte bir H yerine alkil grubu girmi olan slfrik asit trevleridirler; bunlar da gl asitlerdir. Byk molekll alkil slfrik asitlerin sodyum tuzlar deterjan olarak kullanlabilir. Organik kimyada +4 deerlikli kkrt bileikleri, slfinik asitlerdir; bunlar, slfrz asidin (H2SO3) organik trevleridirler. Slfinik asitler (RSO2H), Grignard bileiklerinin (RMgX) kkrt dioksit (SO2) ile etkiletirilmesi suretiyle elde edilebilirler. Slfinik asitler ve trevleri, inorganik +4 deerlikli kkrde karlk gelirler; fazla kararl deillerdir. Organo-fosfor bileikleri Azot grubundan olan fosfor (P), koordinasyon says bakmndan eitlilik gsterir; bylece oluturduu bileik says da fazladr. Fosforun inorganik bileiklerinin ounda bir veya daha ok hidrojen bulunur. Hidrojenlerin yerine alkil veya aril gruplarnn gemesiyle birok organo-fosfor bileii tretilebilir; uygulama alannda fosforlu insektisitler, sinir gazlar, fosfonyum tuzlar, fosforamitli zcler saylabilir. Canllarn temel bileiklerinden nkleik asitler de fosforik asidin[(HO)3PO] diesterleridirler; metabolizmada eker fosfatlar nemlidir. Koordinasyon says 3 olan organo-fosfor bileikleri aadaki izelgededir: Organo-fosfor bileii Fosfin (PH3) trevleri Alkilfosfin Dialkilfosfin Trialkilfosfin Fosforz asit[(HO)3P] trevleri Trialkilfosfit Fosfonz asit[HP(OH)2] trevleri Alkil-fosfonz klorr Dialkil-alkilfosfonit Alkilfosfonz diamit Fosfinz asit (H2POH) trevleri Dialkilfosfinz klorr (dialkil klor fosfin) Alkil-dialkil fosfinit Forml RPH2 R2PH R3P (RO)3P RPCl2 RP(OR)2 RP(NH2)2 R2PCl R2POR

Organofosfinler, 3 deerlikli fosfor zerinde elememi elektron ifti bulunduundan bazik zellik gsterirler; asitlerle fosfonyum tuzlarn oluturabilirler. Trialkil (veya triaril) fosfinler, alkil halojenrlerle alkillenerek tetraalkil fosfonyum (kuarterner fosfonyum) katyonu verirler:
29

Tetraalkilfosfonyum katyonu iindeki bir alkil grubundan gl bir baz ile, -H alnmas sonucu fosfor yliydleri denen alkaliden fosfinler oluur:

Koordinasyon says 4 olan organo-fosfor bileikleri aadaki izelgededir:

Organo-fosfor bileii
Fosfinoksitler

Forml
R3PO (RO)3PO (RO)2XPO (H2N)X2PO (RNH)3PO RPO(OH)2 RPOCl2 RPO(OR)2 RPO(NH2)2 ( R)HPO(OH) R2PO(OH) R2POCl

Trialkilfosfin oksit Fosforik asit [(HO)3PO] trevleri Trialkil fosfat Dialkilhalo-fosfat Dihalo-fosforamit N,N,N-Trialkil-fosforamit Fosfonik asit [HPO(OH)2] trevleri Alkil-fosfonik asit Alkilfosfonik diklorr Dialkil-alkilfosfonat Alkilfosfonik diamit Fosfinik asit [H2PO(OH)] trevleri Alkilfosfinik asit Dialkil fosfinik asit Dialkilfosfinik klorr

Fosforz asit [(HO)3P] ve Fosforik asit [(HO)3PO]in mono-, di- ve tri- esterleri; Fosfonz asit [HP(OH)2] ve Fosfonik asit [HPO(OH)2]in mono- ve di- esterleri; Fosfinz asit (H2POH) ve Fosfinik asit [H2PO(OH)]in mono- esterleri vardr. Biyokimyasal reaksiyonlarda eker fosfatlar nemlidirler:

30

nsektisitler (tarmsal bcek sava ilalar), fosforik asidin ester ve/veya tiyoesterleridirler. Bunlarn en nemlileri paratiyon, malatiyon ve paroksandr:

Sinir gazlar, fosforik, fosfonik veya fosfinik asidin halojenli esterleri veya siyanoamitlerdir. Bunlarn bazlar; DEP (diizopropil-fluorfosfat), SARN (P-metil-izopropil-fluorfosfat), TABUN (etil-dimetilamidosiyanofosfat)tr.

Sinir gazlar, olaanst hzl etkiyen kimyasal sava maddeleridir; alndktan birka saniye sonra sava fel olur. Sinir gazlarnn etki mekanizmas, sinir sisteminde uyar iletimini salayan Asetilkolin esteraz Asetil kolin Kolin + asetik asit reaksiyonunun enzimi olan asetilkolin esteraz, tersinmez (geri dnmsz) ekilde inhibe etmesine dayanr; asetilkolin esterazn inhibe olmas durumunda sinir sisteminde uyar iletimi olmaz. Organo-silisyum bileikleri Silisyum (Si), karbon gibi IV. Grup elementidir; hidrojen, oksijen, azot elementleriyle, karbonun yapt gibi bir takm bileikler yapabilir; ancak bu bileikler karbon bileikleri kadar kararl deildir. Alkanlara karlk silisyum-hidrojen bileikleri silanlardr (SinH2n+2); alkollere karlk organo-silisyum bileikleri silanollerdir; eterlere karlk organo-silisyum bileikleri siloksanlardr; primer aminlere karlk organo-silisyum bileikleri silanaminlerdir; sekonder aminlere karlk organo-silisyum bileikleri silazanlardr:

31

Btn organo-silisyum bileiklerinin k maddesi, silisyum tetraklorrdr (SiCl4). Silisyum tetraklorr Grignard reaktifleriyle (RMgX) etkiletiinde organo-silisyum bileikleri meydana gelir. Silanoller, alkil-klorsilanlarn havann nemiyle bile etkileerek klor yerine oksijen gemesi sonucu meydana gelirler. Siloksanlar, silanol moleklleri arasndan hzla su ayrlmas sonucu meydana gelirler. Bu, ayn zamanda bir polimerleme olaydr. Dialkilsilandiollerin deiik zelliklerde siloksanlara dnmeleri, endstriyel bir reaksiyondur; polimerleme derecesine gre olduka kararl olan ve silikon denen sv, jel veya kat maddeler elde edilebilir. Silikonlarn en yaygn olan metil silikonlardr:

Silikonlar, kimyasal reaksiyonlara kar olaanst inert yani tembeldirler, hibir zehirli etkileri yoktur. Uygun zellikleri nedeniyle silikonlarn geni kullanm alanlar vardr: Meme ameliyatlarnda dolgu maddesi olarak kullanlabilirler. Olaanstu hidrofob olduklarndan yaplarda yaltm malzemesi olarak kullanlabilirler. Likit (sv) olanlarnn sv alanlar yani kat hal ile buhar hali arasndaki scaklk fark ok byktr, yksek scaklkta bozunmazlar, havada okside olmazlar, viskozluklar (akclklar) scaklkla ok fazla deimez; bu nedenle stma banyolarnda yelenerek kullanlrlar. Kat silikonlardan parke ve mobilya cilalar yaplr, uygun zelliklere sahip tekstil malzemeleri ve dokumalar yaplabilir. Karbonik asidin organik trevleri Karbonik asit (H2CO3), ve bunun tuzlar olan bikarbonatlar (HCO3) ve karbonatlar (CO3 ) inorganik bileiklerdir.

32

Karbonik asit (H2CO3), kararsz bir bileiktir; serbest halde elde edilemez. Karbondioksit (CO2), suda ok az miktarda CO2 moleklleri halinde znr; bunun ok az bir ksmna da su (H2O) katlarak dengede bir miktar karbonik asit ve bunun ayrmasyla oluan bikarbonat anyonu ve hidroksonyum katyonu bulunur:

Karbondioksite alkol (ROH), amonyak (NH3), HCl gibi bileikler katldnda da srasyla karbonik asidin mono esteri, karbaminik asit, monoklorkarbonat gibi, kararl olmayan ve dengede az miktarda bulunan bileikler oluur:

Karbonik asidin mono esteri, karbamik asit, monoklorkarbonat bileiklerinde serbest bir OH vardr; karbonik asidin 2 OH grubundan sadece bir tanesi baka bir grupla deimitir ve bu bileikler kararszdr. Karbonik asidin her iki OH grubu baka gruplarla deiirse kararl bileikler meydana gelir. Fosgen (O=CCl2), dietil karbonat [O=C(OC2H5)2], etilklor karbonat [O=C(OC2H5)Cl], karbamil klorr [O=C(NH2)Cl], uretan [O=C(OC2H5)(NH2)], re [O=C(NH2)2], tiyore [S=C(NH2)2], guanidin [HN=C(NH2)2], karbonik asidin kararl organik trevleridirler:

Bunlardan baka, hidroliz olduklarnda CO2 veren siyanik asit (HOCN), izosiyanik asit (O=C=NH), karbodiimit (HN=C=NH) gibi organik bileikler de karbonik asidin organik trevleri olarak incelenirler. Fosgen (Karbonil klorr; O=CCl2), oda scaklnda gaz olan ok zehirli bir bileiktir; Birinci dnya savanda, Almanlar tarafndan Franszlara kar sava gaz olarak kullanlmtr. Fosgen, yeni biilmi imen kokusundadr; solunduunda akcier hcrelerinin iine geer ve hidrolizi sonucu oluan HCl, hcrenin yklmasna neden olduundan solunum gleir. Etilklor karbonat [O=C(OC2H5)Cl], oda scaklnda svdr; sv halde deriyi tahri edicidir; buharlar ok keskin kokulu, gz yaartc ve zehirlidir.

33

Dietil karbonat [O=C(OC2H5)2], ho kokulu ve zehirli olmayan bir svdr; sentezlerde kullanlr. re [O=C(NH2)2], ilk sentezlenen organik ve biyokimyasal bileiktir; Alman bilgini Whler, 1828de kat amonyum siyanat starak reye dntrmeyi baarmtr. Gnmzde re, azotlu gbre olarak ve baz sentezlerde k maddesi olarak kullanlan nemli bir bileiktir. re, moleklndeki rezonans ve tautomerlikten dolay ok polar bir bileiktir:

Bu molekl yaps, renin kat ve erime noktasnn yksek oluunu, suda ok znmesini aklar. re, ok zayf bir bazdr; gl asitlerle mono-tuz oluturur:

re, 5oCde nitrik asit/slfrik [O=C(NHNO2)(NH2)] meydana gelir:

asit

karmyla

nitrolanabilir

ve

nitrore

Nitrore, kararsz ve patlayc bir bileiktir. re, asitli veya bazl ortamda stldnda, reaz enzimiyle oda scaklnda hidrolizlenebilir; karbondioksit ve amonyak meydana gelir:

re, soukta nitrz asitle (HNO2), scakta sodyum hipobromitle (NaOBr) azot vererek paralanr:

34

Bu reaksiyonlarda oluan azotun hacmi bir gaz bretinde llerek volmetrik nicel re tayini yaplabilir. re, alkil halojenrlerle N-zerinde alkillenerek N-alkilreleri verir. N-alkilreler nitrz asitle bozunmazlar; N-zerinde nitrozolanrlar. re, erime noktasnn (132oC) biraz stnde stldnda amonyak kar ve biret+siyanrik asit karm meydana gelir. Bu reaksiyon, renin molekler amonyak yitirerek siyanik aside dnmesiyle balar; oluan siyanik asit, reye katlarak biret verir veya halka verecek ekilde trimerleerek siyanrik asit verir:

Biret, Cu2+ iyonlaryla, koyu mavi renkli bir kompleks verir. re nkleofil, formaldehit elektrofil olarak birbirine katlr. lk oluan rn metilol re (hidroksimetil re)dir. Zayf asitli ortamda hidroksimetil grubundan su ayrlarak metilen re meydana gelir. Metilen re molekllerinin birbirine katlmasyla poliamit trnden izgisel bir polimer meydana gelir:

Bu izgisel polimer suda znr ve yaptrc olarak kullanlabilir; sentetik aa tutkal budur. Tutkal kururken, formaldehit ile izgisel polimerler arasnda CH2 kprl apraz balar oluarak suda znmeyen dayankl reine ekline dnr. reidler, renin halkal kondensasyon rnleridirler. Parabanik asit ve barbitrik asit (malonilre), sentetik reidlerdir:

35

Pirimidin, imidazol ve purin trevleri doal reidlerdir. Barbitrik asit, erime noktas 245oC olan renksiz kristalli bir bileiktir; suda znr ve asetik asitten biraz daha gl br asittir. Barbitrik asidin baz C,C-dialkil trevleri, yattrc ve/veya uyku ilac olarak kullanlrlar. Bunlardan yaygn olarak kullanlan bazlar C,C-dietil barbitrik asit (veronal, barbital) ve C-etil-C-fenilbarbitrik asit (luminal)dir. Tiyore [S=C(NH2)2], 2 deerlikli O yerine 2 deerlikli S gemi re trevidir. Tiyorenin erime noktas 180oCdir; suda znen, kristalli bir katdr; sulu zeltisinin tad acdr.

Guanidin [HN=C(NH2)2], bir imino redir; ok higroskopik (nem ekici) kat bir bileiktir. Guanidin, ok gl bir anhidrobazdr; havadan nem ve CO2 balayarak guanidinyum bikarbonata dnr:

Guanidin, gl asitlerle sadece mono-tuz oluturur. rnein deriik slfrik asitle sadece guanidinyum hidroslfat, nitrik asitle guanidinyum nitrat oluturur:

Guanidinyum tuzlar kristalli katlardr; suda znrler. Guanidinyum nitrat, amonyum nitrata ok benzer; onun gibi patlayc olarak ve tarmsal gbre olarak kullanlabilir. Guanidinin deriik nitrik asit+slfrik asit karmyla nitrolanmas sonucu nitroguanidin meydana gelir. Nitroguanidin, kat bir maddedir; patlayc olarak kullanlabilir. Siyanik asit (HOCN), biraz kararl, izosiyanik asit (O=C=NH), ise kararsz bileiklerdir; izosiyanik asidin alkil trevleri olan izosiyanatlar kararl bileiklerdir.
36

zosiyanatlara su katlmasyla N-alkil veya N-aril karbaminik asitler oluursa da bunlar ok kararszdrlar; hemen karbondioksit ile primer amine ayrrlar. zosiyanatlara alkol katlmas, uretanlar [O=C(OC2H5)(NH2)], verir:

Uretanlar [O=C(OC2H5)(NH2)], N-alkil (aril) karbaminik asit esterleridirler; kat ve iyi kristallenen kararl bileiklerdir; alkolleri tanmak iin trev olarak yaplabilirler. Poliuretanlar, sentetik kpk veya sentetik snger denilen ve bata s yaltkan olmak zere birok alanda kullanlan sentetik reinelerdir. Bunlar, aromatik diizosiyanatlarn diollerle etkilemesiyle elde edilirler. Alkil tiyosiyanatlar (RSCN), tiyosiyanat anyonunun (SCN) alkillenmesiyle elde edilebilirler. SCN anyonu, rodanr anyonu olarak da bilinir. zotiyosiyanatlar [(Ar)RN=C=S], primer amin ve karbonslfrden (CS2) karak elde edilebilirler. Hardal yanda, zel kokulu allil izotiyosiyanat bulunur; bu nedenle izotiyosiyanatlara hardal yalar da denir. Tiyosiyanat ve izotiyosiyanatlar, siyanatlardan farkl olarak ntr ortamda su ile etkilemezler, ama asit veya baz katalizli reaksiyonla scakta hidroliz olurlar. Tiyosiyanatlarn hidrolizi, tiyol (merkaptan)+CO2+NH3 verir; izotiyosiyanatlarn hidrolizi, primer amin+CO2+H2S verir:

zotiyosiyanatlara alkol katlmas, N-alkil tiyokarbaminik asit esterlerini verir. zosiyanatlara amonyak katlmas, N-alkil releri, amin katlmas ise N,N-dialkil releri verir. zotiyosiyanatlara amonyak veya amin katlmas ise bunlara karlk olan tiyore trevlerini verir. zosiyanatlara ve izotiyosiyanatlara amino asit katlmasyla N-aminoasit re oluur. Bundan da asit katalizli bir reaksiyonla su ayrlarak halka kapanr ve srasyla hidantoin ve tiyohidantoinler meydana gelir:

37

Ksantatlar (ditiyokarbonatlar), alkollerin bazik ortamda karbonslfre katlmasyla oluurlar:

Ksantantlarn alkali tuzlar, sar renkli ve kararl bileiklerdir; renklerinin sar olmasndan dolay ksantat ad verilmitir. Ksantatlarn endstride birok uygulama alan vardr; bir rnei selllozdan viskoz iplii ve sellofan retilmesidir. Bir ksm ksantatlar, bcek ldrc ila (insektisit) olarak kullanlabilirler. Karbodiimit (HN=C=NH), kararszdr; elde edilemez. N,N-dialkilkarbodiimitler az ok kararldrlar ve elde edilebilirler.

Birden ok fonksiyonel grubu olan organik bileikler Dioller ve polialkoller Moleklnde iki OH grubu bulunan bileiklere dioller veya glikoller denir; daha fazla OH grubu bulunan bileiklere de polioller veya polialkoller denir. Dioller ve poliollerin kk molekll olanlar suda ok znen kvaml svlardr ve kaynama noktalar yksektir; byk molekll olanlar katdr. Molekl byk ve OH grubu az olanlar suda az znrler; OH grubu ok olanlar suda znrler. Bu zellikler, OH grubunun hidrojen ba yapmasndan ileri gelir. Bu bileiklerin lezzeti tatldr ve doal kkenli olanlar zehirli deildir. Etilen glikol (glikol; etan-1,2-diol; HOCH2CH2OH), ilk kez Wrtz tarafndan elde edilen sentetik bir bileiktir. Glikol, kaynama noktas 197oC olan renksiz ve kvaml bir svdr, suda ok znr ve higroskopik bir maddedir. Glikoln gnmzde birok kullanm alan vardr: 1920lerden beri sulu zeltisi otomobillerde antifriz olarak yani k aylarnda radyatr suyunun donmamas iin kullanlr. Etilen glikol ve dier dioller, mono alkollerin btn reaksiyonlarn verirler. Etilen glikol ve dier komulu glikoller, asit katalizli bir reaksiyonla aldehitlerle halkal asetalleri, ketonlarla halkal ketalleri verirler:

38

Etilen glikol ve dier glikoller fosgen ile oda scaklnda halkal karbonat esterlerini verirler. Etilen glikoln ykseltgenmesiyle, ykseltgene ve koullara bal olarak glikol aldehit, glioksal, glikolik asit, glioksalik asit, oksalik asit ve karbondioksit verebilir. Gliserol (gliserin; propan-1,2,3-triol; HOCH2CH(OH)CH2OH), kken bakmndan biyokimyasal bir bileiktir; bitkisel ve hayvansal yalarn bileiminde bulunur. Gliserol, suda ok znen, olduka kvaml, higroskopik bir maddedir; havadan nem kapar. Gliseroln kaynama noktas 290oC yani ok yksektir ki bu, molekldeki 3 OH grubunun molekller aras gl hidrojen ba oluturduunu gsterir. Gliserin, ayn zamanda nemli bir endstriyel bileiktir; klasik bir patlayc olan nitrogliserinin sentezinde, aklid reinelerinin elde edilmesinde, plastik yumuatclarn sentezinde, farmastiklerin, parfmeri rnlerinin, baz krem ve di macunlarnn katk maddesi olarak ve daha birok yerde kullanlmaktadr. Nitrogliserin, gliserin trinitrattr; nitro-bileii deildir, ama nitrogliserin ad yerlemitir. Gliserinin elde ediliinde en eski yntem, yalarn hidroliziyle elde ediliidir; gnmzde de bundan yararlanlmaktadr; rnein, sabun endstrisinde yan rn olarak ortaya kar ve deerlendirilir. Fermantasyonla gliserin elde edilmesi Almanlar tarafndan 2.Dnya savanda gelitirilmitir: Glukozun bira mayas veya ekmek mayas ile fermantasyonuyla etanol elde edilirken her zaman %5 kadar gliserin meydana gelir; ortama sodyum bislfit (NaHSO3) katlrsa gliserin verimi %50ye kar. Gliserinin her OH grubu da etkindir ve baka bileiklere dntrlebilir. Gliserin deriik HCl ile stldnda basamakl olarak molekln 1 ve/veya 2 OH grubu yerine klor geerek -klorhidrin [ClCH2CH(OH)CH2OH] ve sonra 1,3-diklorhidrin [ClCH2CH(OH)CH2Cl] meydana gelir:

1,3-Diklorhidrin NaOH ile etkiletiinde HCl eliminasyonuyla epoksit halkas kapanr ve epiklorhidrin (klormetil-etilen oksit; CH2CHCH2Cl) meydana gelir. O

Epiklorhidrin, epoksi reinelerinin monomer bileenlerinden biridir; dier bileen olan bisfenol ile, nce eter trnde izgisel bir polimer meydana gelir, sonra bu uzun zincirli bir diamin ile kartrldnda apraz balar meydana gelerek ok dayankl yaptrclar elde edilebilir. Piyasada bulunan iki bileenli ve plastik elik ad verilen yaptrclar bu trdendir.
39

Gliserin, asit klorrleriyle baz katalizli bir reaksiyonla mono-, di- ve tri-ester verebilir; sonuta monoail gliserin [RCOOCH2CH(OH)CH2OH], diail gliserin triail gliserin [RCOOCH2CH(OH)CH2OOCR], [RCOOCH2CH(OOCR)CH2 OOCR] meydana gelir:

Ail gruplar ya asitlerinin ailleri olmak kouluyla triail gliserinler doal yalardr. Bunlara trigliseritler veya triailgliseroller de denir; enzimatik olarak gliserinin ya ailiCoA ile verdii biyokimyasal reaksiyonlarla biyosentezlenirler. Mono- ve diail- gliserinler metabolizmada ara rnler olarak meydana gelirler. Gliserinin mono-ail esterleri, endstride zellikle parfmeride sv preparatlarn hazrlanmasnda emlsifiyer olarak kullanlrlar. Susuz ve saf gliserin uygun bir nitrik asit/slfrik asit karmyla 10-25oCde tutulursa, bir sre sonra gliserinin hidroksil grubu da nitrik asitle esterleerek nitrogliserin meydana gelir ve ayr ya halinde ayrlr:

Nitrogliserin, oda scaklnda hafif sar renkli, biraz kvaml, yas bir svdr; suda az,alkolde ok znr. Nitrogliserin, ok kararszdr; scaklk ve vurma ile patlar. Patlama olay, byk oranda gaz rnlerin olutuu ok hzl bir kimyasal bozunmadr:

Patlama sonucu meydana gelen scak gazlarn hacmi nirtogliserin hacminin binlerce kat olur ve evresine ykc, paralayc bir ok etkisi yapar. Nitrogliserin, ilk kez 1846da sentezlenmitir. 1875de sveli bilgin Alfred Nobel, %90 nitrogliserin+%10 nitroselllozu kartrarak kat jel kvamnda ve vurmaya kar duyarll ok azalm olan dinamit lokumunu buldu. Kat bir rn olan %30 nitrogliserin+%70 nitrosellloz karmna pamuk barutu denir; bu, top mermilerinin iticisi olarak ve dinamit fitillerinin yapmnda kullanlr. Nitrogliserinin klcal damarlar genileterek kan basncn drme zellii vardr. Bu zelliinden yararlanarak alkoldeki seyreltik bir zeltisi, kalp hastalarnn kan basnlarn drerek rahatlamalar iin ila olarak kullanlr; Trinitrin, bu tr ilatr. Gliserin, deiik ykseltgenlerle deiik rnleri verecek ekilde ykseltgenebilir. rnein, H2O2/FeSO4 ile gliseraldehide [OHCCH(OH)CH2OH]; seyreltik nitrik asitle gliserik aside [HOOCCH(OH)CH2OH] ykseltgenebilir:

40

Gliserinin asit katalizli bir reaksiyonla su yitirmesiyle doymam bir aldehit olan akrolein (OHCCH=CH2) meydana gelir:

Akrolein, keskin kokulu ve zehirli bir bileiktir; besin olarak kzartma yaparken yalardaki gliserinden de oluabilir; kzartma yaparken yalar ar derecede stmamaldr. Hidroksi aldehitler ve hidroksi ketonlar Hidroksi aldehitler ve hidroksi ketonlar, moleklnde OH ve karbonil (C=O) bulunan bileiklerdir. Aldehit ve/veya ketonlarn baz katalizli aldol reaksiyonuyla elde edilebilirler:

Dikarbonil bileikleri Dikarbonil bileikleri, dialdehitler, aldehit-ketonlar ve diketonlardr. Glioksal (OHCCHO), iki karbonlu bir dialdehittir; sar renkli, formaldehit kokusunda ve ok uucu bir svdr. Glioksal, kolaylkla polimerleerek amorf ve renksiz bir reine verir; buna paraglioksal denir. Metil-glioksal (piruvik aldehit; CH3COCHO), sar renkli uucu bir svdr. Diasetil (butan-2,3-dion; CH3COCOCH3), sar renkli, keskin kokulu bir svdr; frndan yeni km ekmekte ok seyreltik olarak bulunur ve onun zel kokusunu verir. Hidroksi asitler Hidroksi asitler, hem OH hem de COOH grubu ieren bileiklerdir. Kk molekll hidroksi asitler biyokimyasal bileiklerdir; bunlarn metabolizmada rolleri vardr; en nemlilerinin formlleri u ekildedir:

Amino asitler nitrz asit ile etkiletirildiinde N2 yitirirler; bylece -hidroksi asitler meydana gelir:
41

Hidroksi asitler, molekllerinde bulunan OH ve COOH gruplarndan dolay ortak reaksiyonlar verirler; ayrca OH grubunun COOH grubuna uzaklna bal olarak farkl reaksiyonlar da verirler. -Hidroksi asitler stldklarnda iki molekl arasndan iki edeer su ayrlarak halkalama olur ve halkal bir i diester olan laktitler meydana gelir; -hidroksi asitler stldklarnda moleklden bir edeer su ayrlarak ,-doymam asitler meydana gelir; -hidroksi asitlerden bir edeer su ayrlarak halkalama olur ve -laktonlar; -hidroksi asitlerden ise ayn ekilde su ayrlarak -laktonlar meydana gelir:

Glikolik asit (HOCH2COOH), en basit hidroksi asittir; asetik asitten yaklak 100 kat daha gl bir asittir. Glikolik asit, higroskopik bir maddedir; meyve ve sebzelerde bulunur. Glikolik asit stlrsa, iki molekl arasndan 2 edeer su ayrlarak halkalar ve glikolid meydana gelir.

Laktik asit [st asidi; CH3CH(OH)COOH], doal bir bileiktir; ilk kez 1870de Scheele tarafndan ekimi st suyundan yaltlmtr. 1807de Berzelius, kaslarn su ile ztlenmesiyle bir asit elde etti ve buna kas asidi adn verdi. Sonradan yaplan incelemelerle st asidi ve kas asidinin fiziksel zelliklerinin ve molekl yaplarnn ayn olduu kantland ve kkenleri farkl olsa da bunlarn ayn bileikler olduu kabul edildi.
42

Ancak, daha sonralar polarize n organik bileiklere uygulanmas ve optik izomerliin bulunmasndan sonra bu iki bileiin polarize a kar davranlarnn ayn olmad; st asidinin polarize 12o sola (12o), kas asidinin ise 12o saa (+12o) evirdii yani bunlarn birbirlerinin optik izomerleri olduu anlald. Tartarik asit[tortu asidi; HOOCCH(OH)CH(OH)COOH], arap tortusu asididir; zmde ve dier meyvelerde bulunur. arap tortusu, tartarik asidin mono-potasyum tuzudur ve alkolde az znd iin zm suyunun fermantasyonu srasnda kerek kabn eperlerine yapr. Bunun asitlenmesiyle (+)-tartarik asit (polarize saa evirir) elde edilir; arap tortusunda ayrca az miktarda ()-tartarik asit (polarize sola evirir) ve ()-tartarik asit (polarize evirmeyen rasem ekli) de bulunur. Tartarik asidin deiik kullanm alanlar vardr: Gm aynas yapmnda kullanlr. Saf potasyum mono-tartarat, pasta kabartma tozu olarak kullanlr; hamura katlan potasyum tartarat, hamur 200oCde pierken gliserik asit+karbondiokside ayrr. Saf tartarik asit, gazoz tipi karbondioksitli ieceklere katk maddesi olarak katlabilir. Tartarik asitten Fehling belirteci yaplr. Fehling zeltisi, Cu2+tartarat kompleksidir; koyu mavi renkli olan bu belirte, scakta aldehitleri karboksilik asitlere ykseltgerken kendisi de kiremit krmzs Cu2Ote indirgenir:

Malik asit [elma asidi; HOOCCH(OH)CH2COOH], hidroksi sksinik asittir; ham elma bata olmak zere dier meyvelerde bulunur. Sksinik asit, bir dikarboksilik asittir: HOOCCH2CH2COOH. Elma suyundan yaltlan doal malik asidin erime noktas 101oCdir; suda ok znr ve polarize sola evirir. Malik asit stlrsa, molekl ii su yitirerek iki doymam asit yani maleik asit (cis-) ve fumarik asit (trans-) meydana gelir; stmaya devam edilirse, maleik asit molekl ii su yitirerek maleik anhidride dnr, fumarik asit ise deimez:

Sitrik asit [limon asidi; HOOCC(OH)(COOH)CH2COOH], limon ve dier turungillerde bulunan bir trikarboksilik asittir; erime noktas 135oCdir; limon suyundan Ca2+ tuzu zerinden yaltlabilir. Sitrik asit, suda ok znr; asetik asitten yaklak 100 kat daha gl bir asittir; molekl dissimetrik deil simetrik olduundan optike aktif deildir.

43

Sitrik asit, endstride melasn zel bakterilerle fermantasyonuyla retilir. Melas, eker pancarndan eker yani sakkaroz yaltldktan sonra geride kalan ve kristallenmeyen bir yan rndr; genellikle hayvan yemi olarak kullanlr veya fermantasyonla bata etanol olmak zere eitli rnler elde edilebilir. Sitrik asit, bazik ortamda Cu2+ iyonlaryla koyu mavi bir kompleks verir. Bu komplekse, Benedict belirteci denir; Fehling belirteci gibi, aldehitlerin veya glukoz gibi indirgen ekerlerin belirlenmesinde kullanlabilir. Sitrik asit, glukoz metabolizmasnda Krebs dngsnn bir esidir; sitrat sentaz enziminin katalizrlnde, oksalasetik aside asetil-CoA aracl ile asetik asit katlmas sonucu biyosentezlenir.

Keto asitler Keto asitler, glioksalik asit, pirvik asit, asetoasetik asit, levlinik asit gibi moleklnde C=O grubu bulunan karboksilik asitlerdir. Baz -keto asitler, metabolizmada rolleri olan biyokimyasal bileiklerdir:

Glioksalik asit [HOOCCHO], kvaml bir svdr; belirli bir erime noktas yoktur; stlnca deiik rnler vererek bozunur. Glioksalik asit, en ok ham meyvelerde bulunur; ham meyveye eki tadn veren asitler arasndadr. Glioksalik asit, gl ykseltgenlerle karbondiokside ykseltgenlerle oksalik aside (HOOCCOOH) ykseltgenir. kadar ykseltgenir; lman

Pirvik asit [keto-propiyonik asit; CH3C(O)COOH], -ketopropiyonik asittir; olduka gl doal bir asittir; oda scaklnda svdr. Pirvik asit, glikoliz olaynn son rndr ve Krebs dngsne giren asetil-CoAy oluturan rn olmas bakmndan karbonhidrat metabolizmasnn anahtar bileiidir. Pirvik asit, lman koullarda laktik aside indirgenebilir. Bu indirgenme, metabolizmada laktat dehidrojenaz enzimi ve NADH koenzimi ile olur:

Pirvik asit, seyreltik slfrik asitle scakta asetaldehit+karbondiokside; deriik slfrik asitle scakta asetik asit+karbonmonokside ayrr.

44

Pirvik asit, alkollerle asit katalizli bir reaksiyonla esterleebilir. Pirvik asit, karbonil grubu ile, katlma ve kondensasyon reaksiyonlarn ok kolaylkla verir. Asetoasetik asit [-ketobutirik asit; CH3C(O)CH2COOH], nemli bir biyokimyasal bileiktir; ya asitlerinin biyosentezinde oluan ara rnler arasnda asetoasetil-CoA vardr; ya asitlerinin -oksidasyonunda sondan bir nceki basamakta da asetoasetil-CoA vardr. Plazmada bulunan serbest asetoasetik asit anyonu, keton cismi olarak adlandrlr; glukoz azaldnda nronlarn enerji gereksinimi iin kullanlr. Asetoasetik asit, 100oCnin stnde stldnda karbondioksit yitirerek asetona dnr:

Levlinik asit [-ketovalerik asit; CH3C(O)CH2CH2COOH], glukozun deriik hidroklorik asitli ortamda scakta bozunmasyla, formik asitle birlikte oluur. Levlinik asit, bir keto-asit olduundan, keton ve karboksilik asit gruplarnn btn reaksiyonlarn verir. Dikarboksilik asitler Dikarboksilik asitler, moleklnde iki karboksilik asit grubu bulunan organik asitlerdir. Bunlardan genel formlleri HOOC(CH2)nCOOH eklinde gsterilebilen, karboksilik asit gruplar molekln iki ucunda bulunanlar nemlidir: Dikarboksilik asit Oksalik asit (Etandioik asit) Malonik asit (Propandioik asit) Sksinik asit (Butandioik asit) Glutarik asit (Pentandioik asit) Adipik asit (Hekzandioik asit) Forml HOOC(CH2)0COOH [HOOCCOOH] HOOC(CH2)1COOH HOOC(CH2)2COOH HOOC(CH2)3COOH HOOC(CH2)4COOH

Molekl en kk dikarboksilik asit olan oksalik asidin erime noktas en yksektir. Sudaki znrl en yksek olan malonik asittir; eter, alkol gibi organik zclerde znrlkleri sudaki znrlklerinin zttdr. Oksalik asit, asetik asitten yaklak 1000 kat daha gl bir asittir; bundan sonraki asitlerde asit gc hzl bir ekilde der ve sonra yaklak olarak sabit kalr. Dikarboksilik asitler, diollerin veya dialdehitlerin ykseltgenmesiyle elde edilebilirler. Dikarboksilik asitler de birer karboksilik asit olduklarndan, ester, asit klorr, amit oluturmak gibi reaksiyonlar verirler. Oksalik asit ve malonik asit, erime noktalarnn stnde stldklarnda karbondioksit ayrlmasyla bozunurlar. Oksalik asit [HOOCCOOH], olduka gl bir organik asittir; suda 9 g/100mL znr; higroskopiktir. Oksalik asit, doal bir maddedir; kuzukula bitkisinde monopotasyum tuzu, spanakta sodyum tuzu halinde bulunur. Oksalik asidin kalsiyum tuzu suda az

45

zndnden, bbreklerde szlen oksalik asit Ca2+ ile birleerek bazan kalsiyum oksalat olarak idrar yollarnda veya mesanede idrar yollar ta oluturur. Oksalik asit, Fe3+ ile suda znen bir kompleks verir. Bu zelliinden yararlanlarak pas temizleyici ve elbiselerdeki pas lekelerini karmakta kullanlabilir. Oksalik asidin mono- ve dibazik tuzlar vardr; monobazik tuzlarna asit tuzlar da denir. Ca2+ tuzu (kalsiyum oksalat), suda az zndnden gravimetrik nicel analizlerde Ca2+ ve oksalik asit tayinlerinde kullanlabilir. Oksalik asit, asitli KMnO4 zeltisiyle scakta karbondioksite ykseltgenir. Oksalik asit, metil alkol veya etil alkolle kartrlp stlrsa kolaylkla metil ve etil esterleri elde edilebilir. Oksalik asidin sulu zeltisi, suda znmeyen berlin mavisini (siyanoferriferrat) zer ve koyu mavi renkli bir zelti elde edilir; bu zelti, kmaz mrekkep olarak kullanlabilir. Malonik asit [HOOCCH2COOH], suda en ok znen dikarboksilik asittir; alkolde de ok znr. Malonik asit, doal bir rndr; ya asitlerinin biyosentezinde ara rn olarak oluur. Malik asidin havada stlmasyla oluan bozunma rnleri arasnda malonik asit de bulunur. Malonik asit, sya kar kararszdr; erime noktasnn biraz stnde stldnda karbondioksit yitirerek asetik aside dnr. Kat ve kuru malonik asit, fosfopentoksit ile stldnda , moleklde bulunan btn hidrojenlerini su olarak yitirir ve trikarbondiokside (O=C=C=C=O) dnr:

Trikarbondioksit, oda scaklnda sv olan keskin kokulu bir gazdr. Sksinik asit [kehribar asidi; HOOC(CH2)2COOH], suda az znen ve asit gc yaklak asetik asit kadar olan beyaz kristaller halinde bir dikarboksilik asittir. Sksinik asit, doal bir bileiktir; glukoz metabolizmasnda Krebs dngsnn bir esidir; ilk kez, doal bir fosil reine olan amberin (kehribar) stlmasyla elde edilmitir. Sksinik asit, tartarik asit veya malik asidin zel bakterilerle fermantasyonuyla elde edilebilir. Sksinik asit, btn genel diasit reaksiyonlarn verir. Glutarik asit [ HOOC(CH2)3COOH], suda az znen zayf bir asittir. Glutarik asit, btn genel diasit reaksiyonlarn verir. Adipik asit [ HOOC(CH2)4COOH], suda az, alkolde ok znen zayf bir asittir; yalarn veya ya asitlerinin ykseltgen maddelerle stlmasyla meydana gelir Nylon (naylon), diasitlerle diaminlerin oluturduu bir homopoliamittir; genelde diasit olarak adipik asit, diamin olarak 1,6-diaminohekzan kullanlr. Alisiklik bileikler Ak dz zincir veya az ok dall karbon zincirleri ieren alifatik bileiklerin ucunda bulunan karbonlarn, bir halka zincir oluturacak ekilde birbirlerine balanmalar olasdr. Bylece siklik (halka yapl) bileikler oluur; bu maddelere, kimyasal davranlarnn alifatik bileiklere benzerlii dikkate alnarak alisiklik bileikler denir.

46

Sikloparafinler Sadece karbon ve hidrojen ieren siklik bileiklere siklikhidrokarbonlar denir. CnH2n genel formlne uyan, alkanlara karlk gelen doymu siklikhidrokarbonlar, sikloparafinler olarak bilinirler; ayn karbon sayl, dz zincir yapl parafinlerin adlar bana siklo- neki getirilerek adlandrlrlar. Siklikhidrokarbonlarn alkenlere karlk gelen doymam trleri de vardr; bunlar da sikloalkenler olarak adlandrlabilirler. Sikloparafinlerde de karbon atomlarna bal hidrojenlerin yerine eitli fonksiyonel gruplar geerek alkol, karboksilik asit, aldehit, keton, amin gibi ok eitli trev bileikler oluabilir. Stabil yapl nemli sikloparafinler unlardr: Sikloparafin Siklopropan Forml

Siklobutan Siklopentan Siklohekzan

Karbon says 3, 4 ve 5 olan sikloalkan moleklleri dzlemseldir; halkadaki karbon atomlarna bal fonksiyonel gruplar bu dzlemin dnda bulunduklarndan cis- ve transeklinde geometrik izomerlikler meydana gelir. Siklopropan (C2H6), 32,8oCde sv hale getirilebilen bir gazdr; kimyasal davranlar etilene (CH2=CH2) ok benzer; eter yerine genel anestezik madde olarak kullanlmaktadr. Siklobutan (C4H8), kaynama noktas 12oC olan bir maddedir; siklopropandan daha dayankldr. Siklopentan (C5H10), 52oCde kaynayan bir svdr. Siklopentan halkasnda drt karbonun bir dzlemde yer ald, beinci karbonun ise da eilimli olduu saptanmtr. Siklohekzan (C6H12), 81oCde kaynayan, benzine benzer kokulu bir svdr. Siklohekzan ve trevlerinin yapsal konumlar dzlemsel olmayp sandalye konformasyonundadr. Siklohekzan ve baz trevleri, terpen ve campher gibi nemli doal bileiklerin temel maddeleridirler. Bisiklik ve polisiklik alkan sistemleri Bisiklik ve polisiklik alkan sistemleri, kondense halka sistemi ve kpr halka sistemi olmak zere iki farkl ekilde olur. Kondense halka sistemlerinde, iki sikloalkan moleklnn iki karbonlu kenarlar birbirini rterek ortak olmu, bylece iki halkal yeni bir molekl meydana gelmitir. rnein iki siklohekzan moleklnden oluan dekalin ve 1 siklohekzan molekl ile 1 siklopentan moleklnden oluan hidrindan, kondense halka sistemleridirler:

47

Dekalin

Hidrindan

Dekalin ve hidrindan, yap elemanlar olarak terpenler ve steroidlerde nemli rol oynarlar. Triketohidrindana su katlmasyla oluan triketohidrindan hidratn zel ad ninhidrindir; ninhidrin, amino asitlerin nemli bir belirtecidir.

Kpr halka sistemleri, bir sikloalkan moleklndeki iki karbon atomu arasnda bir veya daha fazla metilen (CH2) grubu ile bir kpr kurulmas sonucu oluurlar. rnein bir siklohekzan moleklnde 1.karbon ile 4.karbon arasnda bir metilen kprs kurulmasyla kamfan oluur:

CH2

Kamfan, doal terpenlerin en basit snfn temsil eder. Aromatik bileikler Aromatik bileikler, zel bir doymamlk gsteren benzen (benzol) ve trevleriyle, kondense benzen halkalarnn oluturduu eitli bileiklerdir. Benzen (C6H6) ve trevleri Benzen (benzol), aromatik bileiklerin en basiti ve ayn zamanda bilinen en eski organik bileiklerden biridir. Alman bilgini Kekul, yksek derecede doymam bir bileik olmasna karn kimyasal reaksiyonlara kar tembel olmasn gz nne alarak, benzenin ak formlnn iinde ift ba bulunan altgen eklinde olmas gerektiini nerdi:

48

Zamann organik kimya bilginleri, Kekulnin nerdii forml benimsemeyip kendileri baka formller nerdiler. Daha sonralar, benzenin Kekul forml dier bilim adamlarnn nerdikleri formllere yelenerek kabul grmtr. Benzen moleklnn molekler orbital kuramna gre yorumlanmasyla, son yllarda ierisine ember izilerek aromatik yapnn belirtilmesi yaygnlamaktadr:

Benzen, donma noktas 5,5oC, kaynama noktas 80oC olan, sudan hafif, zel kokulu bir svdr. Benzen, zehirlidir; buharlarnn kronik bir lsemi etmeni olduu kantlandndan i yerlerinde zc ve ztleme arac olarak kullanlmas yasaklanmtr. Benzen, endstri bakmndan nemli bir bileiktir; nitrolanarak, klorlanarak, sulfolanarak sentezler iin gerekli olan bir ok ara rn elde edilir. Benzen moleklndeki hidrojenlerin yerine deiik fonksiyonel gruplarn gemesiyle benzen trevleri diye bilinen nemli bileikler olumaktadr. Benzen halkasnda 6 karbon atomu vardr ve bunlarn her biri zerine bir fonksiyonel grup balanm olabilir. Bunlarn yerleri genellikle numaralarla gsterilir; yani 1, 2, 3, 4, 5, 6 substite benzen trevleri olanakldr. Komu bileikler arasnda CH2 kadar bir fark olan metilbenzen (toluen; toluol), etilbenzen, propilbenzen, bileikleri, benzenin mono-substite trevleridirler ve benzenin homologlar veya alkil benzenler olarak bilinirler:

metilbenzen (toluen)

etilbenzen

propilbenzen

izopropilbenzen

Benzen halkasnda iki substitent olduunda bunlarn yerleri zel simgelerle gsterilebilir. Substitent, asl bileimde bulunan atomun yerini alan baka atom demektir; benzen ve hidrokarbonlar iin, hidrojen atomu yerine geen baka atomlardr. Benzen halkasnda 1,2disubstite konuma orto- denir ve o-simgesiyle gsterilir;1,3-disubstite konuma meta- denir ve m- simgesiyle gsterilir; 1,4-disubstite konuma para- denir ve p- simgesiyle gsterilir.

Benzen ve alkil benzenlerin halka zerinde bir veya daha ok halojen, nitro grubu, sulfonik asit grubu gibi substitentler bulunan trevleri de vardr; bunlar, genelde numara dzenine gre adlandrlrlar:

49

Aromatik bileikler, kk adlar ve zel adlaryla adlandrlrlar. Aromatik hidrokarbonlardan treyen kkler de eitlidir: Aromatik hidrokarbon Kk rnek bileikler

(C6H5; )

50

Aromatik halojen bileikleri Aromatik halojen bileikleri, halojen atomunun dorudan aromatik halkaya bal olduu bileiklerdir. Bunlar, X=F, Cl, Br, I olmak zere Ar-X genel formlyle gsterilirler. Ayrca yan zincirde ve aromatik halkaya yakn bir yerde halojen bulunan bileikler de vardr.

klorbenzen

1,3-diklorbenzen

1,2,4-triklorbenzen

o-klortoluen

2,4-diklortoluen Aromatik nitro bileikleri

benzil klorr

benzal klorr

benzotriklorr

Aromatik nitro bileikleri, nitro (NO2) grubunun dorudan aromatik halkaya bal olduu bileiklerdir.

nitrobenzen

m-dinitrobenzen

2-nitrotoluen

2,4,6-trinitrotoluen (TNT)

Aromatik nitro bileiklerinin nemli reaksiyonlar, indirgenmedir; nitrobenzen ve nitrotoluenler, deiik indirgenlerle anilin ve toluidinlere indirgenebilirler:

Dinitro bileikleri, gl indirgenlerle diamine; zayf indirgenlerle nitranilinlere indirgenirler.

51

Aromatik aminler Aromatik aminler, monoaril aminler, diaril aminler, triaril aminler eklinde ve primer, sekonder, tersiyer olabilirler.

anilin

N-metilanilin

N,N-dimetilanilin

Toluidinler (o-, m-, p-)

Nitranilinler (o, m-, p-)

Fenilendiaminler (o-, m-, p-)

Aromatik aminler, bazik zellikleri, tuz oluturmalar, elde edilileri ve N-zerinde alkillenme, N-zerinde aillenme gibi birok reaksiyonlar bakmndan alifatik aminlere benzerler. Aromatik aminlerin en basit rnei, primer amin yapsndaki anilindir (C6H5NH2; NH2). Anilin, kaynama noktas 184oC olan bir svdr; suda az znen ok zayf bir bazdr. Anilin, N-metilanilin, N,N-dimetilanilin bata boyar maddeler olmak zere ilalar, ve dier maddelerin sentezinde k maddesi olarak kullanlrlar. Anilinin N-zerinde asetillenmesiyle oluan asetanilit (N-Asetil anilin; N-Fenil asetamit; bir maddedir. Aromatik sulfonik asitler Aromatik sulfonik asitler, sulfonik asit (SO3H) grubunun dorudan aromatik halkaya bal olduu bileiklerdir: ) antipiretik (ate drc)

Benzensulfonik asit

Benzen-m-disulfonik asit

Toluen-m-sulfonik asit

Aromatik sulfonik asitlerin en belirgin zellii, inorganik asitler kadar gl birer asit olmalardr. Bunlar, ok polar ve kat bileiklerdir, suda ok znrler ve olduka higroskopiktirler; saf halde elde edilmeleri gtr. Sulfonik asitler ve bunlarn tuzlar, tiyonil klorr (SOCl2) veya fosforpenta klorrle (PCl5) etkiletiinde aromatik sulfoklorrler (ArSO2Cl) meydana gelir. Aromatik sulfoklorrler etkin bileiklerdir; suyla hidroliz sonucu sulfonik asitleri; alkolle alkoliz sonucu sulfonik asit esterlerini; amonyakla amonyaliz sonucu sulfonamitleri verirler.

52

p-Aminobenzensulfonik asit (sulfanilik asit; )in trevi olan slfamitler, pek ok patojen bakteriye kar bakterisit etki gsteren, 2.Dnya savandan sonra bulunmu ilalardr; bunlarn yapsnda, sulfonamit azotu zerinde, halka yapda karbondan baka atom da ieren heteroaril grubu vardr.

Sentetik bir tatlandrc olan sakkarin, benzen karboksilik asit-sulfonik asit ortak imididir.

Sakkarin, ekerden 550 kat daha tatldr; besin deeri olmad iin diabetes mellituslu hastalarn ay ve besinlerini tatlandrmak iin kullanlr. Sakkarin, ilk kez 1880de sentezlenmitir; daha sonralar birok sentetik tatlandrclar bulunmutur. Fenoller Fenoller, hidroksiaren veya arenoldrler:

Hidroksibenzen (Fenol)

Krezoller (o-, m-, p-)

Aminofenoller (o-, m-, p-)

Nitrofenoller (o-, m-, p-)

Gayakol

Timol

Fenoller aril alkol deillerdir; zellikleri, elde edili yntemleri ve reaksiyonlar alkollere hi benzemez. Yan zincirde OH grubu varsa, bunlar alkoldr. Kk molekll fenollerin erime noktalar dktr; suda biraz znrler. Fenol (hidroksibenzen) suda %8, krezoller daha az znrler. Krezollerin sulu zeltisi, lizol ad ile hastanelerde dezenfektan olarak kullanlr; hastane kokusu bundan ileri gelir. Byk

53

molekll fenollerin erime noktalar yksektir ve suda znmezler; ama hepsi organik zclerde znrler. Fenoller, zayf asittirler; asitlik dereceleri alkoller ile karboksilik asitler arasndadr. Fenollerin reaksiyonlar, OH grubu zerinde ve aromatik halka zerinde olmak zere iki gruba ayrlabilir. Fenoller, NaOH ile tuz verirler. Fenol tuzlarna fenolat veya fenoksit denir.

Fenolat tuzlar, suda znrler; mineral asit, karboksilik asit veya karbonik asit ile serbest fenollere dnrler. Bundan da fenollerin yaltlmasnda yararlanlr: Fenol ieren organik karm, sulu NaOH ile ztlenir, NaOHli faza fenolat ve karboksilat tuzlar geer. Bu faz ayrlr ve iinden karbondioksit geirilir; fenolattan fenol serbest hale geer. Karm bir organik zc ile ztlenerek fenoller yaltlr. Fenoller, bazik ortamda alkil halojenr ve alkil slfatlarla oksijen zerinde alkillenerek arilalkil eterler (ArOR) meydana gelir. Fenoller, asit klorrleri veya asit anhidritleriyle oksijen zerinde aillenerek fenil esterler meydana gelir.

Fenollerin aromatik halka zerindeki substitsyon reaksiyonlar nemlidir. ehir suyu bakterilerden artmak iin klorlandnda bazan belirgin olarak hissedilen klor kokusu, klorfenollerden ileri gelir; su borularn onarmak iin kullanlan yaltma malzemelerinde fenol bileikleri bulunur ve bunlar suya geerler, su klorlandnda da klorfenoller meydana gelir.

Fenoln nitrolanmasyla 2,4,6-trinitrofenol (pikrik asit; ) meydana gelir. Pikrik asit, suda olduka ok znen sar renkli kat bir maddedir. Pikrik asit, patlaycdr; 1.Dnya savanda mermileri doldurmak iin kullanlmtr, ancak gl bir asit olduundan korozyona (metallerde anmaya) neden olmaktadr, gnmzde bu amala kullanlmamaktadr. Pikrik asit gnmzde, boyarmadde olarak yn ve ipei sarya boyamak iin kullanlr; dezenfektan ve bzc etkisi olduundan seyreltik zeltileri yank yaralarnn iyiletirilmesinde kullanlr; bir polinitro-bileii olduundan baz organik bileiklerle suda znmeyen kompleksler verir ve bu organik bileikleri yaltma ileminde kullanlabilir. Fenol-formaldehit sentetik reineleri (bakalit ve novolak), endstride kullanlan ilk sentetik reinelerdir; hem yaptrc hem de scaklkla yumuamayan ve ekil deitirmeyen reine olarak kullanlabilirler; gnmzde de birok eyann yaplmasnda kullanlmaktadrlar. Polifenoller, aromatik halkada birden ok OH grubu ieren organik bileiklerdir. Balca difenoller unlardr:

54

1,2-dihidroksibenzen (Katekol)

1,3-dihidroksibenzen (Rezorsin)

1,4-dihidroksibenzen (Hidrokinon)

Katekol (pirokatein), doada birok trevleri bulunan bir difenoldr. Karanfil yanda bulunan eugenol, kayn aac katrannda bulunan guayakol, baz bitkilerde bulunan ve zehirli bir madde olan urushiol, katekol trevleridirler. Bbrek st bezinden salglanan hormonlar olan adrenalin (epinefrin) ve noradrenalin (norepinefrin) de katekol trevidirler. Rezorsin (rezorsinol), antiseptik olarak kullanlabilir; ayrca fenol-formaldehit reinelerinin zelliklerini iyiletirmek iin katk maddesi olarak kullanlmaktadr. Hidrokinon, zellikle fotoraflkta ok kullanlan indirgen bir maddedir. Balca trifenoller de unlardr:

Pirogallol

Floroglsin

Hidroksihidrokinon

Kinonlar, halkal konjuge endionlardr; aromatik bileik deillerdir, fakat aromatik bileiklerle yakn ilikileri vardr:

1,2-Kinonlar krmz renkli ve kararsz; 1,4-kinonlar sar renkli ve daha kararl bileiklerdir. Kinonlarn reaksiyon yetenekleri fazladr; katlma ve zellikle indirgenme reaksiyonunu kolay verirler. Kinon (1,4-benzokinon), deiik indirgenlerle hidrokinona indirgenebilir. Kinonun hidrokinona indirgenmesi veya hidrokinonun kinona ykseltgenmesi, tek elektron aktarmyla olur. Metabolizmada nemli rol olan iki doal kinon, plastokinon ve koenzim Qdur. Ayrca K vitaminleri ve birok doal boyar madde de kinon yapsndadrlar:

55

Aromatik aldehitler (ArCHO) Aromatik aldehitler (ArCHO), aromatik halkaya dorudan bal aldehit grubu ieren bileiklerdir:

Benzaldehit

Salisilaldehit

Benzaldehit, kaynama noktas 179oC olan, ac badem kokulu bir svdr; boyarmadde, ila, parfm gibi birok bileiin sentezinde k maddesi olarak kullanlr. Benzaldehit, doada glikozitleri halinde bulunur; en nemli glikoziti, ac bademlerde bulunan ve ona aclk veren amigdalindir. Amigdalin, gerekte bezaldehitsiyanhidrinin glikozitidir; enzimatik olarak hidrolizlendiinde benzaldehit+hidrosiyanik asit+glukoz meydana gelir ki ac badem kokusu buradan ileri gelir. Aromatik aldehitler de dier aldehitler gibi ykseltgenme, indirgenme, katlma ve kondensasyon reaksiyonlar verirler. Aromatik aldehitler, indirgen bileiklerdir; gl ykseltgenlerle ok hzl, hava oksijeniyle orta hzda, zayf ykseltgenlerden olan Tollens belirteci ile scakta aromatik karboksilik asitlere ykseltgenirler. Bazik ortamda iki molekl aromatik aldehitten birisi dierine iki elektron vererek karboksilik aside ykseltgenir; elektronu alan ise alkole indirgenir:

Aromatik aldehitler, H2NZ tr reaktiflerle kondensasyonlar vererek, oksim, fenilhidrazon, semikarbazon, gibi bir takm trevler elde edilebilir; hidrazinin (H2NNH2) her iki NH2 grubu ile de kondensasyon vererek sadece azinler meydana gelir:

56

Aromatik ketonlar (ArCOR veya ArCOAr) Aromatik ketonlar (ArCOR veya ArCOAr), karbonil grubuna aromatik bir veya iki grubun bal olduu bileiklerdir.

Asetofenon (Metil-fenil keton)

Propiyofenon

Benzofenon (Difenil keton)

Karbonil grubunun bir yannda fenil grubu, dier yannda herhangi bir grup olan aromatik ketonlarn genel ad ailofenon dur. Aromatik ketonlar da dier ketonlar gibi karbonil grubu zerinde indirgenme, katlma ve kondensasyon reaksiyonlar verebilirler. Aromatik karboksilik asitler (ArCOOH) Aromatik karboksilik asitler (ArCOOH), karboksilik asit grubunun (COOH) dorudan aromatik halkaya bal olduu bileiklerdir.

Benzoik asit

Nitrobenzoik asitler

Aminobenzoik asitler

Salisilik asit (o-hidroksibenzoik asit)

Ftalik asit

zoftalik asit (m-ftalik asit)

Tereftalik asit (p-ftalik asit)

Btn aromatik karboksilik asitler katdr; suda az, alkolde ok znrler; alifatik asitlerden yaklak 50 kat daha gl asittirler. Aromatik karboksilik asitler, NaOH, Na2CO3 ve

57

NaHCO3 ile tuz olutururlar. Benzoik asidin sodyum tuzuna sodyum benzoat denir; bu tuzlar suda zndnde anyonu hidroliz olur ve bazik reaksiyon gsterir. Aromatik karboksilik asitlerin reaksiyonlar, alifatik karboksilik asitlerinkinden farkl deildir; alkollerle ester olutururlar, tiyonil klorr veya fosfor pentaklorrle asit klorr olutururlar. o-Aminobenzoik asit, antranilik asit olarak bilinir; amfoter bir bileiktir; asitlerde ve bazlarda tuz oluturarak znr; zellikle bir boyarmadde olan indigo sentezinde kullanlr. o-Hidroksibenzoik asit, salisilik asit olarak bilinir; kat ine kristalli bir maddedir; suda az znr; bazlarla oluturduu tuzlar suda znr. Salisilik asidin trevlerinin en nemlisi, analjezik (ar kesici) ve antipiretik (ate drc) olarak kullanlan aspirin (asetilsalisilik asit)tir. Salisilik asidin baka bir trevi, kaynama noktas 223oC, sv bir bileik olan metil salisilattr; keskin kokulu bir bileiktir; romatizma arlar iin dtan srlerek kullanlabilir. Fenil salisilat (salol), antiseptik bir maddedir; barsak dezenfektan olarak kullanlabilir; suda znmedii iin kana gemez. Aromatik dikarboksilik asit olan ftalik asit ve trevleri, endstride nemli bileiklerdir. Kondense halkal (bitiik halkal) aromatik bileikler ki veya daha ok benzen halkasnn bitimesiyle oluan bileiklere bitiik halkal aromatik bileikler denir. Bunlarn en basiti, iki benzen halkasnn bitimesiyle oluan naftalindir. , drt, be benzen halkasnn izgisel olarak bitimesiyle srayla antrasen, naftasen (tetrasen), pentasen,meydana gelir. Bitimeler, fenantrende olduu gibi al ekilde, ya da koronende olduu gibi kme eklinde olabilir.

Naftalin Naftalin, erime noktas 80oC, kaynama noktas 218oC, sublimleme zellii olan renksiz pulcuklar halinde kristalli bir bileiktir; keskin bir kokusu vardr; suda znmez, organik zclerde znr. Naftalin, evlerde gve tozu olarak kullanlmaktadr. Naftalin, halojenlenme, nitrolanma, sulfolanma gibi tipik aromatik substitsyon reaksiyonlarn verir. Naftalin halkasnda tek substitent var ise bu, 1- veya 2- ya da - veya - simgeleriyle gsterilebilir; birden ok substitent var ise bunlarn yerleri numaralarla belirtilir:

1-Metilnaftalin (-Metil naftalin)

1-Aminonaftalin (-Naftilamin)

2hidroksinaftalin (-Naftol)

2-Nitronaftalin (-Nitro naftalin)

1,4-Diklor naftalin

58

Antrasen ve Fenantren Antrasen ve Fenantren, benzen halkasnn bititii bileiklerdir. Antrasende izgisel, fenantrende al bitime vardr.

Antrasen

Fenantren

Antrasen ve fenantren ta kmr katrannda bulunur ve oradan yaltlabilir; sentezlerde kullanlabilirler. Heterosiklik bileikler Halka ii atomlarndan en az biri hetero-atom olan halkal bileiklere heterosiklik bileikler denir. Halka, 3l, 4l, 5li, 6l veya daha byk olabilir; hetero-atom ise iki veya ba yapabilen oksijen (O), kkrt (S) ve azot (N) gibi herhangi bir atom olabilir. l ve drtl halkal heterosiklik bileikler l ve drtl halkal heterosiklik bileikler, a gerginliinden dolay fazla kararl yapya sahip deillerdir. Oksijen, kkrt ve azot ieren l ve drtl heterosiklik bileikler unlardr:

Oksiran (etilenoksit; epoksit), alkenlere perasit etkisiyle elde edilebilir. Tiiran (etilen slfr), etilen oksidi potasyum izotiyosiyanat (potasyum rodanr) ile stmak suretiyle halkadaki oksijen yerine kkrt geirilerek elde edilebilir. Aziridin (etilen imin), etilenden klarak elde edilebilir. Oksetan, tietan ve azetidin, biri veya ikisi halojen olan 1,3-disubstite bileiklerin halka kapanmasyla elde edilebilir; bu reaksiyonlarda yan rn olarak lineer polimerler oluur. l ve drtl halkal heterosiklik bileiklerin reaksiyonlar, genelde halka almas eklindedir. Beli halkada tek hetero-atomlu bileikler Beli halkada tek hetero-atom ieren bileikler, pirol, furan ve tiyofendir.

Pirol

Furan

Tiyofen

Pirol, furan ve tiyofen, aromatik zellikler gsteren olduka kararl bileiklerdir.

59

Pirol Pirol halka sistemi, klorofil ve hemi oluturan porfirin halkasnda ve dolaysyla hemoglobin, koproporfirin, roporfirin gibi bileikler ile safra renk maddeleri olan bilirubin ve biliverdinde, vitamin B12 (siyankobalamin)deki korrin halkasnda, baz enzimlerde, prolin ve hidroksiprolin amino asitlerinde ve baz alkaloidlerde bulunur; yani doal bir halkadr. Pirol, kaynama noktas 131oC olan bir svdr; kendine zg ve ho olmayan bir kokusu vardr; havada kararr; suda az, organik zclerde ok znr. Pirol, ilk kez, kemiklerin havasz ortamda stlarak damtlmasyla oluan krmz renkli katrandan yaltlmtr. Piroln N-, 2- ve 3- yerlerine proton balanabilir; her nde de pozitif yk N zerinde bulunur; bunlardan NH2+ tr (1H-tr), 2H- ve 3H- trlerinden daha fazladr.

Pirol, deriik asitlerle veya stlnca polimerleir. Pirol halkas etkin bir aromatik sistem olduundan kolaylkla aromatik substitsyon reaksiyonlar verebilir; pirol halkasn halojenleme, nitrolama, sulfolama, ailleme reaksiyonlar nemlidir.

Piroln indirgenme rnleri, pirolin (dihidropirol;

) ve pirolidin (tetrahidropirol;

)dir. Bunlarn her ikisi de halkal birer sekonder amindir; kararldrlar, polimerlemezler, pirol reaksiyonlarn vermezler; bazik zc olarak veya kimyasal sentezlerde kullanlrlar.

ndol (benzopirol; ), erime noktas 52oC olan renksiz kristalli bir katdr. ndol halkas, doada birok bileikte bulunur: Bir amino asit olan triptofan, -indolil alanindir; triptofann metaboliti olan ve insan dksnda bulunan skatol, -metilindoldr; indol-3-asetik asit, bir bitki byme hormonudur; baz alkaloitlerde indol halkas vardr. Fizyolojik etkisi olan baz indol trevleri unlardr:

Bunlardan baka yohimbin, reserpin ve striknin de indol alkaloitleridirler.

60

ndol, ok zayf bir bazdr; olduka deriik asitlerle proton balayabilir; proton, en ok 3Hyerine balanr.

ndoln halojenlenmesi, nitrolanmas, sulfolanmas, aillenmesi, alkillenmesi gibi substitsyon reaksiyonlar da hemen hemen sadece 3- yerinde meydana gelir; 3- yeri dolu ise 2- yerinde meydana gelir. 2-Hidroksi indol (oksindol) ve 3-hidroksi indol (indoksil), nemli hidroksi indollerdir.

2-Hidroksi indol (Oksindol)

3-Hidroksi indol (ndoksil)

ndoksil, nemli bir boyarmadde olan indigonun k maddesidir; indigo, indoksilin ykseltgen dimerlemesiyle meydana gelir.

Karbazol (dibenzopirol; katrannda bulunur.

), erime noktas 245oC olan kristallerdir; ta kmr

Porfirin, 4 pirol halkasnn birbirine metilen (CH2) ya da metin (CH=) kprleriyle balanarak oluturduu halkal bir sistemdir. En basit porfirinler, 4 metilen kprs ieren porfinojen ve 4 metin kprs ieren porfindir.

Porfinojen

Porfin

Pirol halkalar zerinde substitentler bulunan porfin trevleri, porfirinler olarak bilinirler. Doal porfirinlerde bulunan substitentler, metil (M), etil (E), vinil (V), asetik asit (A) ve propiyonik asit (P)tir. Hemoglobin, krmz renkli nemli bir kan proteinidir; hem ve globin olmak zere iki ksmdan oluur. Hem, porfin halkasnn merkezinde Fe2+ koordine etmi olan krmz renkli bir porfirin trevidir:

61

Hem, globin proteinine prostetik grup eklinde balanarak hemoglobini oluturur. Hemoglobin de dier biyokimyasal bileikler gibi paralanr ve yeniden biyosentezlenir; hem ksmnn paralanma rn, halkasz bir tetrapirol olan bilirubindir.

Bilirubin, demir iermez ve sar renklidir; safra ile dar atlr; sarlk durumlarnda idrarla da atlr. Klorofil, bitkilerde bulunan bir fotosentez pigmentidir; yeil renklidir; porfin halkasnn merkezinde Mg2+ koordine etmi bir porfirin trevidir. Ftalosiyaninler, de halkal tetrapirol trevleridirler, porfirinlere gre u deiiklikler vardr: Pirol halkas, 3,4-benzopiroldr; meten kprleri nitren (=N) eklindedir; halka iinde Cu, Co, Ni, Pb, Fe, Mg, gibi renk verici katyonlar bulunur. Bunlar, yal boya pgmenti olarak kullanlrlar. Furan Furan ( ), kaynama noktas 32oC olan, uucu ve ho kokulu bir svdr; suda az znr, organik zclerde ok znr; am odununun kuru damtlmasyla elde edilen svda bulunur. Furan trevleri, hayvansal organizmada bulunmaz, bitkilerde ise ok azdr. Pentozlara scakta seyreltik mineral asitlerin etkisiyle oluan furfural ( ) ve bundan elde edilen

tetrahidrofuran ( ) ile heksozlara scakta seyreltik mineral asitlerin etkisiyle oluan 5hidroksi metil furfural gibi baz furan trevleri nemlidir; nitrofuran trevleri bakterisit ila olarak kullanlrlar; furfuril merkaptan ve 2-tiyolmetilfuran, kavrulmu kahve kokusunu veren balca bileiklerdir. Furann 1-, 2- ve 3- yerlerine proton balanabilir; pozitif yk hepsinde oksijen zerindedir.

Furan, aromatik substitsyon reaksiyonlar verebilir; furan halkasn halojenleme, nitrolama, sulfolama, ailleme reaksiyonlar nemlidir.

62

Kumaron (benzofuran; ), kaynama noktas 170oC olan bir svdr; kararszdr; kolay polimerleir; kumarondan elde edilen sentetik reine yal boya katk maddesi olarak kullanlabilir. Kumaronol, 3-hidroksi kumarondur; enoldr. Bunun keto-ekli olan kumaranon (3oksikumaran) daha kararldr.

Tiyofen Tiyofen ( ), kaynama noktas 83oC olan, benzen kokusunda bir svdr; ta kmr katrannda bulunur. Tiyofen, pirol ve furandan ok daha zayf bir bazdr; ancak gl ve deriik asitlerle proton balayabilir. Tiyofen, aromatik substitsyon reaksiyonlar verebilir; tiyofen halkasn halojenleme, nitrolama, sulfolama, ailleme, alkilleme reaksiyonlar nemlidir. Benzotiyofen (Tiyonaften; ), erime noktas 32oC, kaynama noktas 221oC olan renksiz bir bileiktir; indoln kkrtl kartdr; sentezi ve reaksiyonlar indolnkiyle benzerlik gsterir. Beli halkada birden ok hetero-atom bulunan bileikler (Azoller) Beli halkada iki hetero-atom bulunan bileiklere diazoller denir; bunlar 1,2-diazoller ve 1,3diazoller olmak zere iki farkl ekilde olabilirler. Beli halkada hetero-atom bulunan bileiklere triazoller, drt hetero-atom bulunanlara ise tetrazoller denir. Bunlara azol denmesinin nedeni, hetero-atomlardan en az birinin azot olmasdr; azotla birlikte oksijen ierenlere oksazol, kkrt ierenlere ise tiyazol denir. ki azotlu diazoller:

Azot ve oksijenli azoller: Azot ve kkrtl azoller:

Triazoller: Tetrazol

63

Pirazol (1,2-diazol;

Pirazol (1,2-diazol; ), erime noktas 70oC, kaynama noktas 188oC olan renksiz, kararl bir bileiktir; aromatik zellikler gsterir; bazlk zellii zayftr.

Pirazolin ( ) ve pirazolidin ( ), pirazoln indirgenme rnleridirler. Pirazolin ve pirazolidinde aromatik zellik kaybolmutur; bunlar, azot ieren halkal bazlardr. Pirazolinlerin 4-keto- veya 5-keto- trevleri, pirazolonlardr. 1-fenil-3-metil-5-pirazolon, ticari ad antipirin ve piramidon olan baz ilalarn k maddesidir. ndazol, benzo-pirazoldr. 1,3-azoller (midazol, oksazol ve tiyazol) Oksazol ve tiyazol, piridin kokusunda, sv ve kararl bileiklerdir; imidazol, ok daha kararl, renksiz ve kokusuz kat bir bileiktir. midazol, oksazol ve tiyazol, suda ve organik zclerde znrler; bazlk bakmndan imidazol, dierlerinden daha gl bir bazdr. midazol ve tiyazol doal halkalardr; doada bulunan birok bileikte imidazol ve tiyazol halkas bulunur. midazol ve tiyazol halkas ieren birok sentetik ila da yaplmtr. midazol, yar-eksojen bir amino asit olan histidinde, adenin ve guanin gibi prin bazlarnda, rik asitte, hidantoin gibi ilalarda, B grubu vitaminler arasnda yer alan biotinin yapsnda bulunur. Histidin kalnts ieren birok enzim vardr; bunlarn ou hidrolitik enzimlerdir ve imidazol ksm enzimin aktif merkezini oluturur. Hormon etkisi gsteren histamin de 4-aminoetilimidazoldr. Tiyazol halkas, vitamin B1 (tiyamin)in etkin halkasn oluturur. Tiyamin pirofosfat (TPP), pirvik asidi asetil-CoAya dntren pirvat dehidrojenaz enzim kompleksinin dekarboksilaz ksmnn bir koenzimidir. Bir slfonamid olan slfatiyazol ile antibiyotik olan battromisin ve penisilinin yapsnda da tiyazol halkas bulunmaktadr. Altl halkal heterosiklik bileikler Altl halkal heterosiklik bileiklerde, halkada tek veya daha ok hetero-atom bulunabilir; S ierenler kararsz olduundan nemli deildir. Altl halkada tek hetero-atom olarak N bulunan heterosiklik bileikler Altl halkada tek hetero-atom olarak N ieren bileik, piridindir.

Piridin (

Piridin ( ), suda ve organik zclerde znen kt kokulu bir svdr; organik kimyada ve endstride zc olarak, bazik katalizr olarak ve baz piridin trevlerini sentezlemek iin kullanlr. Piridoksin (vitamin B6), nikotin, nikotinik asit (niasin), nikotinamit, nikotinamit adenin dinkleotid (NAD), nikotinamit adenin dinkleotid fosfat
64

(NADP) nemli piridin trevlerinden bazlardr. Nikotinamit adenin dinkleotid (NAD) ve nikotinamit adenin dinkleotid fosfat (NADP), ykseltgenme-indirgenme tepkimelerinde grevli enzimler iin gerekli koenzimlerdir. Benzopiridinler, piridin halkasna bitiik benzen trevleridirler:

Kinolin (2,3-benzopiridin)

zokinolin (3,4-benzopiridin)

Akridin (2,3;5,6-dibenzopiridin)

Kinolin, kaynama noktas 239oC olan bir svdr; kokusu piridin kadar kt deildir; organik kimyada yksek derecede kaynayan bazik bir zc olarak ve baz sentezlerde kullanlr. zokinolin, erime noktas 30oC olan, renksiz kristalli bir bileiktir. zokinolin halkas, doal bileiklerden morfin, papaverin gibi haha alkaloitlerinde ve emetin gibi dier alkaloitlerde bulunur. Akridin, erime noktas 110oC olan, renksiz kat bir maddedir. Akridinin baz trevleri ila ve boya olarak kullanlmaktadr.

Piperidin ( ), siklohegzan yapsnda halka yapldr. Analjezik ve narkotik etkili bir bileik olan dolantin, piperidin trevidir. Altl halkada iki azot bulunan heterosiklik bileikler (Diazinler) Altl halkada iki azot ieren heterosiklik bileikler, piridazin (1,2-diazin), pirimidin (1,3diazin) ve pirazin (1,4-diazin)dir. Bunlarn benzen halkas ile bitiik trevleri de piridazininkiler sinnolin ve ftalizin, pirimidininki kinazolin, pirazininki kinoksalindir; pirazinin dibenzo-trevi de fenazindir.

Piridazin (1,2-diazin)

Pirimidin (1,3-diazin)

Pirazin (1,4-diazin)

Diazinlerin en nemli zellikleri, elektrofilik substitsyon reaksiyonlarna kar ok direnli olmalardr; nitrolanma ve sulfolanma reaksiyonlarn vermezler, halojenlenmeleri ise ok snrldr.

65

Piridazin (1,2-diazin,

Piridazin (1,2-diazin, ), kaynama noktas 205oC olan sv bir bileiktir. Piridazin trevlerine doada rastlanmaz.

Pirimidin (1,3-diazin,

), kaynama noktas 124oC olan renksiz bir svdr. Pirimidin Pirimidin (1,3-diazin, halka sistemi, doada en yaygn bulunan bir heterosiklik halka sistemidir. Pirimidin trevleri olan urasil, timin ve sitozin ile pirimidinin imidazol bitiik halkal trevleri olan prinler (adenin ve guanin), yaamn zn oluturan nkleik asitlerde bulunurlar. Kahve ve ayn etkin bileii olan kafein de bir prin trevidir. Vitamin B1 (tiyamin)de, riboflavinde ve folik asitte de pirimidin halkas vardr. Vitamin B1 (tiyamin)nin yapsnda, metilen kprleri ile birbirine balanm tiyazol ve pirimidin halkalar yer almaktadr. Prin, imidazol ve pirimidin halkalarnn kaynam eklidir.

Prinin amino- ve hidroksi trevleri olan adenin, guanin ve hipoksantin, nkleik asitlerin temel gesi olan heterosiklik bazlardr.

Nkleik asitler, DNA (deoksiribonkleik asit) ve RNA (ribonkleik asit) olmak zere iki trdr. Adenin ve guanin DNA ve RNAda bulunur; hipoksantin ise RNAnn bir tr olan mRNAda bulunur. Nkleik asitler, yaamn anahtar bileikleridirler. DNAlar, genetik bilgilerin saklanmas ve kuaktan kuaa aktarlmasn stlenmilerdir; RNAlar ise genetik bilgilerin yapsal proteinlere ve enzimler gibi fonksiyonel proteinlere evrilmesini stlenmilerdir. DNAnn biyosentezine replikasyon denir; DNAya baml olarak RNAlarn biyosentezine transkripsiyon denir; mRNA, rRNA ve tRNA trlerinin hep birlikte gerekletirdikleri protein biyosentezine translasyon denir. Ykseltgenme-indirgenme tepkimelerinde grevli enzimler iin gerekli koenzimler olan nikotinamit adenin dinkleotid (NAD) ve nikotinamit adenin dinkleotid fosfat (NADP), flavin adenin dinkleotid (FAD), canllarda enerjinin molekler taycs olan adenozin trifosfat (ATP) yapsnda prin halka sistemi bulunmaktadr.
66

rik asit (2,6-dihidroksi-8-oksoprin) ve ksantin de nemli prin trevleridirler.

rik asit (2,6-dihidroksi-8-oksoprin)

Ksantin

Kafein, 1,3,7-trimetil ksantindir; kahve ve ayda bulunur; merkezi sinir sistemini uyaran bir bileiktir. Teofilin ve teobromin de srasyla 1,3- ve 3,7-dimetil ksantinlerdir; ayda bulunurlar; her ikisi de diretik (idrar sktrc) bileiklerdir.

Pteridin de pirimidin ve pirazin halkalarnn kaynam eklidir:

Pteridin halkas, suda znen vitaminlerden olan folik asidin ve riboflavinin yapsnda bulunur. Ykseltgenme-indirgenme tepkimelerinde grevli enzimlerin koenzimi olan flavin adenin mononkleotid (FMN) ve flavin adenin dinkleotidin (FAD) yapsnda pteridin halkas bulunmaktadr.

Pirazin (1,4-diazin,

),

Pirazin (1,4-diazin, ), erime noktas 57oC olan renksiz kristalli bir bileiktir. Pirazin trevleri doada yaygn deildir, yine de rastlanr; rnein aspergilik asit ve ate bceinin salglad karanlkta ldayan madde olan lusiferin, pirazin trevleridirler. Pirazinin

tamamen indirgenmi ekli, piperazin (hekzahidropirazin,

o

) halkasdr.

Kinoksalin (Benzopirazin), erime noktas 27 C, kaynama noktas 229oC olan bir bileiktir; baz trevleri doada bulunur; rnein kelebeklerin kanatlarndaki renkli maddeler kinoksalin trevleridirler. Dibenzo-pirazinler , fenazin, fenoksazin ve fenotiyazin ile bunlarn trevleridirler.
67

Dibenzo-pirazinler, doada bulunmazlar; ancak baz nemli boyarmadde ve ilalarn temel molekl yaplarn olutururlar. Altl halkada bir oksijen bulunan heterosiklik bileikler Altl halkada bir oksijen bulunan bileikler, kararl olan pirilyum katyonu, -piron ve -piron ile kararsz olan -piran ve -pirandr.

Pirilyum katyonu

-piron (Kumalin)

-piron

-piran

-piran

Altl halkada bir oksijen bulunan bileikler doada bulunmazlar; ancak baz benzo- trevleri bitkilerde yaygn olarak bulunur. Benzopiranlar, piran halkasna bitiik benzen trevleridirler:

Benzopiranlardan kumarin trevleri, kromon trevlerinden olan flavonlar ve kromilyum katyonu trevleri olan flavilyum tuzlar doada, bitkilerde yaygn olarak bulunurlar. Flavonoid bileikler, falavon (2-fenilkromon)un bitkiler aleminde yaygn olarak bulunan trevleridirler. Bunlardan 3-OH ierenlere flavonoller denir; 2,3- ift ba indirgenmi olanlara flavanlar denir; fenil grubu 3- yerinde olanlara izoflavonlar denir. Genellikle bu bileikler sar renkli bitkisel pigmentlerdir:

68

Flavon:

Flavonol:

Flavan:

Flavonoidler, bitkilerde serbest halde deil, glikozitleri halinde bulunurlar. rnein apigeninin 7- yerine eker balanm glikoziti apiin adn alr; kersetinin 3- yerine ramnoz balanm glikoziti kersitrin (quercitrin) adn alr. Antosiyaninler, ieklerin krmz ve mavi rengini veren doal pigmentlerdir; molekl yaplar 2-fenilkromilyum katyonu eklindedir. Bunlar, doada glikozitleri halinde bulunurlar; glikozit durumlarna antosiyanidinler denir. Krmz gl ve gelincikte siyanin (glikoziti siyanidin), mavi iekli menekede ise malvin (glikoziti malvidin) bulunur. Plastosiyaninler, siyanin moleklnn bir proteine bal olduu doal bileiklerdir; bitkilerin yaprak hcrelerinde bulunan kloroplastlardaki foto-sistemlerde bulunurlar ve fotosentezin baz ara basamaklarnda elektron aktarma rol grrler. Terpenler ve steroidler Terpenler

Terpenler, izopren (2-metil-1,3-butadien; ) oligomerleri olarak tanmlanabilirler; doada yaygn olarak bulunan bileiklerdir; genellikle bitkilerde bulunurlar ve kk molekll olanlar bitkilerin yapraklar, iekleri ve meyve kabuklarnn sekin kokularn olutururlar.

69

zopren, C5 bileiidir; doada bulunmaz; bunun oligomerleri yani C10, C15, C20, C30, C40 bileikleri doada bulunurlar. zopren oligomerlerinden C10 olanlara monoterpenler, C15 olanlara seskiterpenler, C20 olanlara diterpenler, C30 olanlara triterpenler, C40 olanlara tetraterpenler denir. Terpenler, doymu veya doymam, dz zincirli veya halkal hidrokarbon olabilecei gibi, alkol, aldehit veya keton gruplar ierebilirler. Monoterpenlerden moleklnde sadece karbon ve hidrojen bulunan terpenler (hidrokarbon terpenler), bitkilerde bulunurlar. Bunlarn en ok rastland bitkiler, am trleri, kalipts ve turungillerdir; monoterpen olan rnekler unlardr:

Moleklnde oksijen ieren monoterpenler, genelde aldehit veya alkol eklindedirler. Aldehit ve alkol eklinde olan baz monoterpenler unlardr: Sitral izomerleri:

Geranyol izomerleri:

Nerol izomerleri:

Sitronellol izomerleri:

Linalool izomerleri:

Moleklnde oksijen ieren monoterpenlerin kokular daha belirgin ve daha hotur; bunlar genellikle parfm ve kolonya retiminde kullanlrlar. rnein gl yanda yaklak %30 orannda geranyol bulunur. Molekl halkal ve oksijen ieren monoterpenlerden mentol, timol, karvakrol, sineol ve kamfor nemlidir.
70

Mentol nane yanda, timol ve karvakrol kekik yanda, sineol okalipts yanda bulunurlar. Btn bu bileiklerin mikrop ldrc etkileri vardr; hekimlikte kullanlrlar. ononlar ve ironlar, meneke bitkisinin ieklerinde ve yapraklarnda bulunan ho kokulu uucu yalardr. ononlarn kapal formlleri C13H20O, ironlarn ise C14H22O eklindedir; tam anlamyla terpenler snfna girmezler ama, uucu bitki ya ve gzel kokulu olmalar nedeniyle terpenlerden saylrlar.

Seskiterpenlerden farnesol, bisabolen ve kadelen, bitkisel uucu yalarda yaygn olarak bulunurlar.

Diterpenlerin en yaygn iki rnei, fitol (C20H36O2) ve reine asitleri (C20H30O2)dir.

Fitol, klorofil moleklnn uzun yan zincirini oluturan bir allil alkol trevidir; reine asitleri ise, am reinesinin kat ksmnn temel bileenlerini olutururlar. Triterpenler, ounlukla hayvansal kkenlidirler. Skualen (C30H50), dz zincirli ve doymam bir hidrokarbondur; balk karacieri yanda bulunur. Abrein (C30H52O) ise bisiklik altl iki halka ierir; amber yanda bulunur.

71

Tetraterpenler, karotenler veya karotenoidler olarak da bilinirler; havucun portakal renkli pigmentlerini olutururlar. -, -, - olmak zere tr karoten vardr; -karoten, vitamin Ann provitaminidir; karacierde vitamin Aya dntrlr.

-karoten moleklnn tam orta yerinden blnmesiyle iki tane vitamin A (retinol) molekl meydana gelir.

Vitamin A (retinol), renksiz yas bir bileiktir; grme olaynda ve epitel dokunun geliiminde rol vardr. Karotenler, yeil yapraklarda da bulunurlar; fotosentezin yardmc pigmentleridirler; fotosentez etkinliini yeil a kadar geniletirler. Moleklnde halka bulunmayan yani dz zincirli, doymam bir tetraterpen olan likopen, domateste bulunur ve onun krmz rengini verir.

Steroidler zopren (2-metil-1,3-butadien)den treyen bileikler, genel olarak izoprenoidler diye bilinirler. Siklik izoprenoidlerin yaygn bir grubu da steroidlerdir. Steroidler, doymu bitiik drt halka ieren, gonan (steran) olarak bilinen bir ekirdek yap ile karakterizedirler:

Birok steroidin temel yap ta kolestandr; bu da steroid ekirdeinin sonunda bir yan zincir ierir:

Steran yaps iindeki halkalar, A, B, C, D harfleri ile simgelenirler ve karbon atomlar numaralanmtr. Hayvansal kkenli nemli bir sterol olan kolesteroln molekl yaps u ekildedir:
72

Steroidlerin en nemli snf, steroller, safra asitleri ve steroid hormonlardr:

Steroller:

Kolesterol

Ergosterol

Safra asitleri: Kolik asit Kenodeoksikolik asit

Deoksikolik asit

Litokolik asit

Steroid hormonlar: Kortizol Aldosteron

Progesteron

stradiol

Testosteron

Kalsitriol (Aktif vitamin D3)

73