Ahmet Akgndz _ Harem www.kitapsevenler.

com Merhabalar Buraya Yklediim e-kitaplar Aada Ad Geen Kanuna stinaden Grme Engelliler in Hazrlanmtr Bizler Ekran Okuyucu, Braille 'n Speak Sayesinde Bu Kitaplar Dinliyoruz Amacm Yayn Evlerine Zarar Vermek Deildir Bu e-kitaplar Normal Kitaplarn Yerini Tutmayacandan Kitaplar Beyenipte Engelli Olmayan Kitapsevenler Sadece Kitap Hakknda Fikir Sahibi Olduunda Aada Ad Geen Yayn Evi, Sahaflar, Ktphane, ve Kitaplardan Temin Edebilirler Bu Kitaplarda Hi Bir Maddi karm Yoktur Byle Bir eyide Dnmem Bu e-kitaplar Kanunen Hi Bir ekilde Ticari Amal Kullanlamaz Bilgi Paylatka oalr MESUT HEKMHAN lgili Kanun 5846 Sayl Kanunun "altnc Blm-eitli Hkmler " blmnde yeralan "EK MADDE 11. - Ders kitaplar dahil, alenilemi veya yaymlanm yazl ilim ve edebiyat eserlerinin engelliler iin retilmi bir nshas yoksa hibir ticar ama gdlmeksizin bir engellinin kullanm iin kendisi veya nc bir kii tek nsha olarak ya da engellilere ynelik hizmet veren eitim kurumu, vakf veya dernek gibi kurulular tarafndan ihtiya kadar kaset, CD, braill alfabesi ve benzeri 87matlarda oaltlmas veya dn verilmesi bu Kanunda ngrlen izinler alnmadan gerekletirilebilir."Bu nshalar hibir ekilde satlamaz, ticarete konu edilemez ve amac dnda kullanlamaz ve kullandrlamaz. Ayrca bu nshalar zerinde hak sahipleri ile ilgili bilgilerin bulundurulmas ve oaltm amacnn belirtilmesi zorunludur." maddesine istinaden web sitesinde deneme yaynna geilmitir. T.C.Kltr ve Turizm Bakanl Bilgi lem ve Otomasyon Dairesi Bakanl Ankara Bu kitaplar hazrlanrken verilen emeye harcanan zamana sayd duyarak Ltfen Yukardaki ve Aadaki Aklamalar Silmeyin Not bu kitaplar Grme engelliler iin taranm ve dzenlenmitir. Tarayan MESUT HEKMHAN mesuthekimhan@gmail.com Ahmet Akgndz _ Harem Prof. Dr. Ahmed Akgndz SLAM HUKUKUNDA KLELK - CARYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM OSAV OSMANLI ARATIRMALARI VAKFI DRDNC BASKI'YI TAKDM EDERKEN BAZI TRAZLAR VE CEVAPLARI "islm Hukukunda Klelik-Criyelik Messesesi Ve Osmanl'da Harem" adl eserimizin ilk basks, Rabbimin ltfu ve ihsanyla birbuuk sene gibi ksa bir zamanda tkendi ve drdnc basknn hazrlklar bir ka aydr devam ediyor. Aslnda drdnc baskya ilve edilecek fazla bir ey yoktu. Ancak ilk basklardan sonra, hem kitabmz erevesinde koparlan frtnalar ve hem de bir ksm ilim ve fikir adamlarnn meseleye fevkalade hassas yaklamlar, drdnc baskya baz ilveler yapmaya ve bu nsz de yazmaya zorlad. 70 yldr harem'i gayr-i meru bir elence alemi olarak takdim eden ve szm ona yazdklarn da tamamen edebe ve dine aykr resimlerle ssleyen belli kesimlerin, Osmanl'da Harem adl eserimizi takdir etmesini asla bekleyemezdik. Ancak yine bize ait olan Osmanl Kanunnmeleri adl esere yazd gayr- ilm tenkitlerle bize hakaret etmeyi gazetecilik sayan bir arkadamza Osmanl Kanunnmeleri ile ilgili itirazlarna verdiim cevaplarn takdim yazsnda ifade ettiim gerei buraya aktarmay bir vazife addediyor ve deerlendirmeyi tarihe, ilme ve aratrmaclara brakyorum:

"Aratrma ve bilim adna hareket edenlerin ykc olmaktan ziyde, yapc tenkitlerle bu tr almalara yaklamalar gerektii kanaatindeyim. Zirve dediiniz ve benim de istifde ettiim ahslarn, braknz iml hatalar eklinde, tamamen ilm mahiyette nice hatalar yaptklarn benim kadar, siz de biliyorsunuz. Neredilen bu eser, onlarn ciddi bir ksm hatalarn dzeltmesinin yannda, elbetteki baz hatalar da bulunabilecektir. Ancak satr atlamalarn ve altn izerek ifade ediyorum, baz iml hatalarn (kevseni, nker gibi), Osmanlca bilmemek ile ithama vardrmak ve eserin umumuna temil etmek, ilim anlayna uymasa gerektir. Eer nevker yazlan Bolu Kanunnmesinin bulunduu 5. Cildin Kavram Fihristine bakabilme zahmetine katlansaydnz, ayn ciltte nker eklinde dokuz defa doru okunduunu, bir yerde nevker ve bir yerde de nevkern tarznda iki kerre iml hatas bulunduunu grrdnz. Ayrca hatal okuduumuz kelimelerin olmadn da iddia etmiyoruz. Tashih edenlere de teekkr ediyoruz; elbetteki tahkire varmamak artyla. Eserin telifi ve er'at ile ilgili szlerinize gelince, bizim sizinle bu konuda ayn kanaatte olmamz mmkn deildir. Kur'an'n emri olan ksas sizin gibi mstehzi bir slubla tenkit etmemiz de mmkn deildir. Gayeye ynelik tenkitlerinizi saygyla karlyorum. Ancak bizim dekanlmzn ve retim yeliimizin bu eserin gayesi ve bizim Kur'an'n hkmlerini nerediimizle ne alakas vardr? Bilemiyorum. ilim adamlar ve aratrmaclar arasndaki mnsebetlerin byle olmamasn dnyor ve yaynlamanz midiyle, daha nce Kanunnmelerin nszlerinde de ifade etttiimiz baz cevaplarmz okuyucunuza duyurmanz istirham ediyorum. Biz, muhabbet fedaileriyiz, husmete vaktimiz yoktur." Tarihini, dinini ve medeniyetini renmek istiyen deerli ilim adamlar, vatandalar ve aratrmaclar, bu esere ylesine alaka gstermilerdir ki, bunlarn takdiri, duas ve varsa eksikliklerimizin tamamlanmas iin yaptklar ikazlar, yukarda zikrettiim tarzdaki tenkitlerin verdii znty kat kat gemitir. Bu tarz tenkitlerin ne gibi maksatlarla yapldn, kendisini tanmadm ve adresime gnderilen Sinan Memolu isimli vatandamzn u cmleleri aka ortaya koymaktadr: "Konuya dardan ve genel olarak bakan bir kiinin aklna ilk olarak, "vatandan biri bir kitap yazm, onu ekemeyen biri de onu eletiriyor" gibi bir dnce gelebilir. Ama biraz dnmek istersek, ikinci aamada grrz ki, saldr ok deerli slm dnrlerinin arkasna geilip sanki onlardan da destek alnarak Akgndz'n ahsna yaplyor. Ama ne var ki, biraz daha akl'selim le dnrsek, saldr deil adet bir cephe oluturulmu ve sava yaplyor. Neye kar? Birincisi Osmanl gereine yani ecdadmza; ikincisi, Osmanl gereini oluturmu ve halen varln srdren slmiyet'e kar. Yaplan eletirilere cevap verilecek blmleri vardr; bir de haya edip cevap verilmesi hi de uygun olmayan blmleri vardr. Ferdi olduum milletim adna slm'n bayran tayan ve ona sahip kan her kiiyi bam stnde tutar, zerime vazife olduunu hissettiim konularda da fikrimi beyn ederim. Bana gre herkes bunu yapmal."1. Bizim kanaatimize gre, verilmesi gereken cevabn muhtevasn Sayn Memolu zetlemitir. Biz de bunu yaptk. Gelen msbet teklifler dorultusunda Kitabmzdaki baz eksiklikleri giderdik. Menfi tenkitlere ise, edebimiz ve llerimiz erevesinde cevap verdik. Ancak bize hakaret etmeyi hedefSinan Memolu'nun 15 Temmuz 1996 tarihli Mektubu. ieyenler, cevabmz yaynlamamay tercih ettiler. Biz de bu vatan, bu milleti ve tarihini ve dinini sevenlerin duas ve tenkitlerin doru olup olmadn merak saikasyla da olsa, kitab okuyup gerei renmeleri bize yeter dedik. Ancak kitabmza yneltilen ve haksz olan tenkitlere verdiimiz cevaplar, Kitabmzn Yedinci Blmnde nerettik. ... BAZI TENKTLERE CEVAPLAR 1 Ekim 1995 tarihli Hrriyet Gazetesi'nin 20. sayfasnda deerli aratrmac Murat Bardak'nn, Osmanl'da Harem adl eserimizle ilgili bir sayfalk tenkit yazs kt. Bu yaz, bize gre ok gzel noktalara deinmek ile beraber, baz hususlarda yine arptmalarla doludur. nemli olanlarndan bir iki misal verelim:

1) Harem'de bulunan cariyelerin tamamnn hizmeti olduunu, ibadetle megul olduklarn ve hi bir ekilde Padiahn bunlarla cins hayat yaamadn Kitabn hi bir yerinde zikretmedik. Bilakis, bu zamana kadar bir iftira mahiyetinde yazlan ve ileri srlen, Padiahlarn yzlerce kadnla ve Harem'deki btn cariyelerle kar-koca hayat yaad iddiasnn doru olmadn ifade ettik. Osmanl Saraynda Harem denilen Padiahn evinde herhalde Padiah kzlarnn ve hanmlarnn yemek yapmasn ve amar ykamasn bekleyemezsiniz. Elbetteki bunlar bu ileri yapamayacana gre, bunlar yrten hizmetliler olacaktr. Bu hizmetliler de gnmzde olduu gibi, kadn erkek kark deil, sadece kadnlardan olacaktr. Hr kadnlar bu ii grmeyeceklerine gre, o zaman kle olan kadnlar yani cariyeler bu ileri greceklerdir. te Osmanl Hareminde saylar 50'yi, 70'i ve bazan da 400-500' bulan cariyeler, bu manada kadn hizmetlilerdir. Bu gn evinize gelen hizmetli bir kadnla veya temizliki bir hanmla ev sahibinin cins .mnsebet kurmas ne kadar irkin ise, Padiahlarn da bu manada cariyelerle cins mnsebet kurmalar o kadar irkindir. Elimizde Harem'deki amarhanede ne kadar, mutfakta ne kadar ve sairede ne kadar criye alt listeleri ile mevcuttur. u anda ankaya Kknde ne kadar kadn grevli bulunduu malumdur; ama Sayn Cumhurbakannn bunlar ile aile hayat yaadn kimsenin ileri dahi sremeyecei de ok iyi bilinmektedir. . Cariyelerin ikinci eidi ise, mliklerinin ve sahiplerinin hem intifa' ye hem de istifr hakkna sahip olduu cariyelerdir. Bunlar, bir nevi nikhl e durumundadrlar. Cins hayat yaad einden bakasna haramdrlar. Erkekler bunlara da kendi kars gibi mu'mele etmek zorundadrlar. Bunlardan ocuk sahibi olunca, mm-i veled adn alrlar ve artk bakasna satlamazlar. Hr adamn ocuunu dourduklarndan hrriyetlerine kavuurlar ve beylerinin vefatndan sonra hrriyetlerini elde ederler. Hr kadnlardan farklar, nikh akdi yaplmad srece, drtten fazla kadnla evlenme snrnn olmaydr. Bu cariyelerle, nikh yaparak tamamen e durumuna getirmek de mmkndr. Ancak bata Hanefi mezhebi olmak zere, Kur'-an'n konuyla ilgili yetine dayanan ou hukukular, hr kadn varken, bu eit cariyelerle nikh yapmay tavsiye etmemilerdir. Osmanl Hareminde bulunan cariyelerin ok az bu eit cariyelerdir. Daha da nemlisi, Osmanl Padiahlar, Ftih Sultn Mehmed'e kadar hr kadnlarla evlilik yapmlardr. Ftih'den sonra gelen Padiahlar, iki evlilik mstesna, hr kadnlarla deil, ikinci gruba giren cariyelerle evlenmiler ve bazan da nikh yapmlardr. Mesele, hakknda 472 sayfalk kitap yazlmasna ve bu konu yanl deerlendirildii iin Kitabn iinde iki defa tekrar edilmesine karlk anlalamaynca, elbetteki konuyu soran Cumhurbakanna edeb dairesinde ve meseleyi anlatmak iin byle bir misal verilmesinde gayr- ilmlik veya Cumhurbakanl makamna saygszlk gremiyoruz. Asl deerlendirmeyi, uurlu okuyuculara brakyoruz. 2) Sayn Murat Bardak'nn Ak Mektuplar ad altnda zikrettii mektuplar, hem kar-kocann birbirine yazd ve gizli kalmas gereken yazlardr ve hem de buna ramen gayr-i meru bir ifadeye ve hatta kendisinin seip de naklettii mektuplarda dahi edebe aykr kelimelere rastlamak mmkn deildir. Yoksa ak denilen olgunun, mslmanlarda olmadn syleyen yoktur. Belki meru dairede olduunu ve bugnk gibi gayr meru aklarn yaanmadn syleyen vardr. Bir de Sayn Bardak'nn naklettii ve ak mektuplar dedii eyler, I. Abdlhamid'in kendi hanm yani Ba Kadn Efendisi olan Hatice Ruh ah'a yazd mektuplardr. Bugn bile, bir insann kendi hanmna yazd gizli mektuplar aklansa, elbetteki umuma gre ayplanabilecek baz cmle ve kelimeler bulunabilir. Halbuki bu zikredilen mektuplarda er'an yasak olan bir ifade yoktur. Osmanl Padiahlar ve haremde yaayan kadnlar da insandr. Bunlar da hem sevecek ve hem de sevdiklerini kskanacaklardr. Dolaysyla insanlk gerei aralarnda geen baz srtmeleri veya aralarnda alnp verilen ve Osmanl Devleti yklncaya kadar aileye has kalan zel arivlerdeki muhabbet mektuplarn, hep menfi manada deerlendirmek veya bunlar arasndan suiistimal edilebilir birini seip hepsine temil etmek doru deildir."

3) slam toplumlarnda ve dolaysyla Osmanl cemiyetinde, fertler, cins mnsebet konusunda, edebe ve meruiyyete aykr olmayacak ekilde elbetteki bilgilendirilmitir. Sayn Murat Bardak'nn zikrettii ve bir ksmna bizim de atf yaptmz kitaplar, cim'n dab bal altnda db- muaeret veya tahssen bu konuya ait telif edilen kitaplarda belirtilen hususlar ihtiva etmektedir. Elbetteki hem Kur'an'da, hem snnette ve hem de bunlardan ilham alan islm limlerinin eserlerinde cima' yani cins mnsebetle ilgili bilgiler olacaktr. Cins hayatn makul ller ierisinde ve meru dairede yrmesinin art da budur. Eer brahim Hakk'nn Ma'rifetnmesine ve Kabusnme'nin ilgili bahislerine Sayn Bardak atf- nazar edebilirse, meru dairede ve ancak heriye aklayacak ekilde yani onun tabiriyle sansrsz bir tarzda cins bilgilerin verildiini grecektir. Bu, tamamen shh ve ilm olan bilgilerle bugnn seks dergilerini ve cinsellii suiistimalini kyaslamak mmkn deildir. Daha ayrntl cevab ise, Yedinci Blmde vermi bulunuyoruz. 4) Sayn Murat Bardak'nn yazsnn drtte birini tekil eden ve bir plak cariye grnts ad altnda okuyuculara sunduu resmin kaynan aklamasn arzu ediyoruz. Zira bu ve benzeri resimlerin tamamen Avrupal seyyhlarca ve ressamlarca izilmi hayal resimler olduunu, insafl olan btn aratrmaclar kabul etmektedirler. Yine bu sebepledir ki, Topkap Saray resim galerisinde mevcut olan Hrrem Sultn'n muhtelif tablolaryla kz Mihrimah Sultn ve Gln Sul-tn'a ait resimlerin otantik (gvenilir) olup olmadklar zerinde hakl olarak durup dnmemiz icabetmez mi?"1. . Cumhuriyet dneminde haremle ilgili olarak kaleme alnan kitaplarda yer alan veya kapaklarn tekil eden gayr-i meru resimlerin tamam, batl ressamlarn hayal rnleridir. Mesela Meral Altndal'a ait Osmanl'da Harem adl kitabn kapandaki plak resim, Kari Briullov'a ait olduu gibi, ayn yazarn Osmanl'da Kadn adl kitabnn kapandaki plak resim de Camille Rogier'e aittir...:, - Sayn Bardak, Kitabmzn ikinci basksnda kendisinden istememize ramen, tenkit yazsnda kulland plak cariye resminin kaynan henz Uluay, Harem'den Mektuplar, 11; Bu konuda, mahas bir misl iin bkz. Hans Dernschwam, istanbul Ve Anadolu'ya Seyahat Gnl (ev. Yaar nen), Ankara 1992, sh. 59, 82, 83, 88, 89, 93 vd.,184; Bu Kitap Trkiye Cumhuriyeti Kltr Bakanl tarafndan Dnya Edebiyat blm iinde neredilmi olup yazar, sansre tabi tutulan ksmlarn dnda neredilen ksmda dahi Trklere ve mslmanlara hcum etmekte ve bahsettiimiz arptmalara ok mahhas misller bulunmaktadr. 2 Altndal, Meral, Osmanl'da Kadn, istanbul 1994, sh. 2; Osmanl'da Harem, sh. 2 8 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM aklamad. Ancak biz aklamak istiyoruz ve diyoruz ki, bu da tamamen Avrupal bir ressamn hayal rn olan bir resimdir. Bu resim, Jean-Auguste Dominique Ingres, La Grande Odalissque, sh. 180den alndn, Sayn Alev Lytle Croutier kayd etmektedir1. Yani tamamen Avrupal bir ressamn hayal rndr. Netice itibariyle islm Hukukundaki er' hkmler nazara alnarak ve bu zamana kadar yaplan almalar elden geldiince deerlendirilerek kaleme alnan "Osmanl'da Harem" adl eserimiz daha da tartlmaya devam edecektir. Ancak tenkidlerini bize yneltenlerin, insafl olmalarn, eseri iyice inceledikten sonra tenkitlerini yapmalarn ve iml hatalar konusundaki eksikliklerin ikinci baskda giderileceini istirham ediyoruz. Ayrca kitabn muhtelif yerlerinde akladmz gibi, Osmanl Padiahlarnn masum olmadklarn ve bir ksmnn meru dairede baz suiistimalleri yapm olabileceini ve ancak biri iki insann suiistimalinin btn bir nesle temil edile-miyeceini ve hele hele tamamen dindar olan bu insanlarn cins sapk asla ilan edilemeyeceini ve bu zamana kadar cariyelik ve haremle ilgili yazlanlarn ounluunun arptma ve tahrifatlarla dolu olduunu ifade etmek istiyoruz. Byle bir kitabn, btn gayesi slm ve Osmanl Devletini ktlemek cilan baz kalemleri memnun etmesini beklemek ise, elbetteki safdillik olacaktr. Belgeler konutuka, bir ksm tabular da yklacaktr."2. MSBET TEPKLERDEN BAZI KESTLER

Kitabmz, saylar ok az olan bu kastl tenkitlerin yannda ilim, fikir ve vatanda evrelerinden ok takdir ve dua almtr. Bunlardan bazlarn Kitabmzn Sekizinci Blmne alm bulunuyoruz. Bunlarn banda Tarihi Bymz Ylmaz ztuna, Do. Dr. Said ztrk, Dr. Niyazi zdemir, Aratrmac Cemal Aydn, Yrd. Do. Dr. Musa Duman, Yazar Ahmed ahin ve szl kanaatini telefonla ifade eden ve kaleme almaya sz veren kymetli Hocam Prof. Dr. Halil nalck gelmektedir. Muhterem Hocam Halil nalck'a kendisiyle ilgili bir tesbitimizin ar gelmesini frsat bilenler, sanki bizim Hocaya kar edebe aykr davrandmz ilettiklerini rendik. Hocamz ise, kendisinin eserlerinden oka istifade ettiimizi, ancak baz tashih edilmesi gereken hususlar olursa, bunu da ilim dab erevesinde yapmann yine bir ilim olduunu bildiinden, fevkalade bir edep ve ilim kokan sl1 Alev Lytle Croutier, Harem The VVorld Behind the Veil, sh. 4. 2 Konuya verilen ayrntl cevaplar, Yedinci Blm'de okuyabilirsiniz. GR VE NDEKLER buyla, "slbunu daha yumuak kullanabilirsin; fakat btn bunlara ramen slm Hukuku bilinmeden gerek tarihimiz ve zellikle de Osmanl Tarihi ve messeseleri tam olarak aratrlamaz. Bu eksiklii gidermede el ele vermemiz gerekir. Sizleri bu almalarnzdan dolay tebrik ediyorum" diyerek teekkrlerini ifade etmilerdir. Biz de yanl anlalabilecek olan ksm tashih etmi bulunuyoruz. Konuyla ilgili tesbitlerden baz cmleler aktaralm ve merak edenleri Kitabmzn Sekizinci Blmne havale edelim: Ylmaz ztuna: "Akgndz'n kitab, diyebilirim ki , Osmanl'ya, bilhassa padiahlarmza yaplan iftiralarn milli vicdandaki znt ve tepkisine tercman oluyor. Prof. Akgndz'n bir tarihi deil, bir hukuk tarihisi olduunu tekrar belirtiyorum. Eserinin ilgi ekicilii biraz bu ihtisas alanndan geliyor. Konuyu, u bakmdan vurgulayarak incelemi: Padiahlarmzn fiilleri, aile hayatlar, davranlar, yce dinimize, Osmanl terminolojisi ile yazaym er'at-i garr-y Muhammediyye'ye uygun'mu, deil mi, yahut ne dereceye kadar uygun? ite Akgndz, bu sorunun cevabn 480 sayfa halinde, her bahsi kolaylkla okunabilecek bir kalem maharetiyle vermeye alyor. nce hi bir tarihinin, bir tarih konusuna veya tarihi kiiye, davranlar dine ve hukuka uygun mu, deil mi yaklamnda bulunmadn belirtmeliyim.". Dr. Said ztrk: "23 Haziran 1996 pazar gn Hrriyet'te Murat Bardak imzasn tayan bir yaz yaynland. Yaz, kamuyu belli bir konuda aydnlatmadan ok, bir bilim adamn hedef alarak tenkit perdesi ad altnda tezyif ve tahkir etmeyi amalamaktadr. Dorusu, yazy grnce ardm. Hi bir insaf snrn gzetmeden kaleme alnan yazda cmbzla ekilmi cmle ve satrlar, yazarn malzemesini tekil etmitir. Burada bizi zen bir bilim adamnn grlerinden dolay ald tenkidlerden ok, tenkidin slbudur. stelik tenkid edilen noktalar da yaplan tenkidi hak etmemektedir. ;i \ Murat Bardak'nn yazs Prof Dr. Ahmet Akgndz'n zellikle Osmanl Kanunnmeleri ve Harem adl iki eseri ile ilgilidir. Akgndz hocann Osmanl Kanunnmeleri adl eseri bu gn dokuzuncu cildi elimizde bulunan dev bir klliyattr. Bir komisyonun altndan kalkamayaca devasa bir klliyata imza atan Akgndzn bu eseri deil Trkiyede, Trkiye'nin dnda da pek ok ilim, kltr ve siyaset adamnca da hsn kabul grm, lkemiz hakknda yerleik yanl kanaatlarn izalesinde rol oynamtr. Yirminin zerinde esere, ikiyzn zerinde makaleye imza atan Prof. Dr. Ahmet Akgndz'n tefekkr seviyesine, ilm vukufiyetine ve sahip olduu 10 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM perspektife, tarihi magazinletirmeye alan ya da magazin yazlarna tarihi klf hazrlamaya alan bir gazetecinin intikal etmedeki gl yazlarna yansyarak karsndaki kiiye tahkire varan szler sarfetmesine neden olmaktadr, "kasap olacana hukuku olmu", "haremci profesrn yumurtlad en son cevher" gibi ifadelerini bu vukufiyetsizliin bir gstergesi olarak

alglamak mmkndr. Tenkid ve fikir ileri srme yerine, tahkir yazarn yegane sermayesi oluyor. Tenkid edilen noktalar, yazara bu szleri syletecek bir vahamet sergilememektedir. Yanl doru cetveli kararak gya Akgndz'n kanunnmeleri yanl okuduu kamuoyuna yanstlmak istenmektedir. Halbuki kitabn ilgili sahifelerine baklrsa sadece bir yerde "mevkuf olm" yerine "mevkuf olmam"n dnda bir yanlln olmad, yanl olarak gsterilen yerlerde sadece birer satr atlanld grlmektedir. Bardak ylesine iddialar -gya inanmyor- serdediyor ki, hocay, eserlerini ve arivi tanmayan birisine olduka inandrc gelir. Akgndz'n nerde ise Osmanl Arivinde daha nce yaplan bir almann stne oturduunu ve hazra konduunu lanse etmiye alyor. Dedi kodulara kulak kabartacana yanbamda Devlet Arivleri yetkililerinden endielerinin izalesine almasn salk veririz. Ariv uzmanlarnn Akgndz'n dt hatalara hi bir zaman dmeyeceini belirtiyor da, bu uzmanlarn yetimesinde ve hizmet ii eitimlerinde Akgndz'n hocalk yaptn her halde bilmiyordur. msellemdir. Sayn Bardaknn konumu, ne kadar da Voltaire'nin ayakkab tamircisi komusuna benziyor. Hikaye malum; stadn ayakkab tamircisi bir komusu varm. Merak m dersiniz, imrenme mi dersiniz veyahut da hased mi dersiniz, bizim ayakkab tamircisi balam iir yazmaya. Komusu Voltaire yazar da o yazmaz m? Tamircimiz anlalan fazla kibirli olmasa gerek, yazd iirleri stada gsterir, iirleri hakknda dncelerini sorarm. Tabii ki stad komusunu kracak deil, yazdklarna yle bir gz gezdirirmi. Nihayet stadmz u nazik tavsiyesini bir kada yazarak komusuna gndermi: "Sadece ayakkab yap, , Sadece ve sadece ayakkab yap, Sen sadece ve sadece ayakkab yap." Elhasl; tahkir ve tezyifi amalamayan, sadece yapc olma zellii bulunan tenkidlerin bilim adamlarnn disiplinize olmasnda yapc rol olduu phesizdir. Ancak u bilinmelidir ki, tezyif ve tahkir ehlinin deil, gerek hi bir mnekkidin bile heykeli dikilmemitir. inaa tulalar st ste koymaktr, didiklemek deildir. Uslb- beyan ise ayniyle insandr.". GR VE NDEKLER 11 Musa Duman: "Bir ok insan gibi ben de, ilgi alanma giren almalarnz imknm lsnde takip etmeye alyorum. lim hayatmza yaptnz katklarn yan sra, kiiliiniz ve fiil abalarnzla da takdire deer bir hareketlilik iindesiniz. Bu haliniz de ayrca size gvenenlere iftihar vesilesi olmaktadr. Malm- lniz olduu zere, Cumhuriyet sonras ideolojik yapnn temellendirilmesi maksadyla, kendi mant iinde belki hakl grlebilecek bir tarzda, yeni nesillere, yaplanlar gerekli ve sevimli gstermek dncesine matuf "eskiye svg, Osmanl'y her eyiyle tahkir etme ve ktleme" anlayn ifade eden ok eyler sylendi, yazld. O kadar ki, Cumhuriyet ocuklarna bile ar gelmeye balad bu yazlp sylenenler. Bununla birlikte ayn inad srarla srdrenler de yok deil maalesef. Her akl- selim sahibi insan gibi bendenizi de rahatsz etmekteydi bu tahkirler, sulamalar ve yalanlar... Ksaca "Osmanl'da Harem" adl eserinizle, milletine, tarihine, ecdadna saygl her insann gnlne serinletici bir su serpmi oldunuz; Allah sa'yinizi mekr e'tsin, kaleminize kuvvet versin. Bir ok konuda olduu gibi, bu eserinizde temas ettiiniz hususlarda da muarzlarnz olacaktr hi phesiz. Akllar ve kalpleri artlanm insanlara biz kullarn yapaca pek bir ey kalmyor ne yazk ki!". ite bu ve benzeri deerlendirmeleri merak edenler, Kitabmzn Sekizinci Blmne mracaat edebilirler. Gelen tenkitleri ve tavsiyeleri nazara alarak, drdnc baskda kitab yeniden gzden geirdik. Belli yerlerde izah ilaveleri, sonunda bir blm ilavesi yaptk ve yeni gelen binlerce soru ierisinden baz nemli olanlarn da ilveten Yedinci Blmde cevaplandrmaya gayret gsterdik. Elbetteki yine baz tesbit, okuma ve benzeri hatalarmz olacaktr ve ecdadmza hakaret etmeyi maharet bilenler bulunduka bu Kitabn daha yeni basklar da inallah yaplacaktr.

Bu basky da okuyuculara ve aratrmaclara takdim ederken, bir iki mjdeyi de vermek istiyoruz. Osmanl'da Harem kitabmzn ingilizce tercmesi tamamlanm bulunmaktadr. kran Vahide Hanmefendi'nin msl-man bir ngiliz titizliiyle yapt bu tercmeyi, Allah maddi imkn nasip ederse yaknda neredeceiz ve bu ynde yurt dndan gelen istekleri de karlamaya alacaz. Bu arada Arapa tercmesi iin de talepler gelmeye balamtr. Ancak btn bunlar, maddi imkn gerektirmektedir. Son basky takdim ederken, yine btn almalarmda bana destek cilan eim Saime Belks Akgndz Hanmefendiye; Vakfmzn ok kymetli Mdr Mehmed Emin ahin Bey'e; birinci basknn kt bedelini deyen Vakfmz Mtevelli Heyet Bakan Yardmcs brahim Aslan Beye; eserden 12 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM 1000 adet satn alarak retmen arkadalara datan Vakfmz mtevelli heyet yesi Mustafa Kuralkan Beye; eseri tetkik ederek deerlendirmelerini bize kadar ileten deer ilim ve fikir adamlaryla btn okuyucu ve aratrmaclara teekkr ediyor, Rabbimin bizi hayrl ilerde muvafffak etmesini ve rzsndan ayrmamasn niyaz eyliyoruz. 25.01.1997 Prof. Dr. Ahmed Akgndz Osmanl Aratrmalar Vakf Bakan St-, m m NDEKLER DRDNC BASKI'YI TAKDM EDERKEN BAZ TRAZLAR VE CEVAPLARI--------------3 BAZI TENKTLERE CEVAPLAR-------------------------------------------------------------------------------------5 MSBET TEPKLERDEN BAZI KESTLER-----------------------------------------------------------------------8 KTABIN BRNC BASKISININ TAKDM---------------------------------------------------------------25 ! mfm i nokta- op, TARHMZ HER KONUDA OLDUU GB HAREM KONUSUNDA DA SAPTIRILARAK AMI ATIl IYOR __ _____ __.........._________ __________ -9fi KNC NEML NOKTA;----------------------------------------------------------------------------------------------29 SLM'DA KLE VE CRYE KONUSU NASIL DZENLENMTR?-------------------------------------29 NC NEML NOKTA;------------------------------------------------------------------------------------------31 OSMANLI DEVLETNDE HAREM UYGULAMASI---------------------------------------------------------------31 DRDNC NEML NOKTA;--------------------------------------------------------------------------------------35 ARPITILAN OLAN, HADIM VE BENZER MESELELER-----------------------------------------------35 BYLE BR KTABA NEDEN HTYA DUYULDU?------------------------------------------------------------36 BRNC BOLUM KONUNUN ARPITILMASI VE KASDEN YANLI ANLATILMASI . 1- KONU ARPITILIYOR VE KASDEN YANLI ANLATILIYOR-41 I- OSMANLI DEVLETNDE PADAHLARIN K YASAINI DELDKLER VE GAYR- MERU' ELENCELER TERTP EYLEDKLER HAKKINDAK PARPITMAI AR____ ____ ____ ______ ___ 4'?

II- OLAN KAVRAMI LE LGL ARPITMALAR--------------------------------------47 1) Kelimelerin Manalar arplmaktadr-------------------------------------------------47 2) Osmanl Tarihi'ndeki Olan Meselesi Bilinmeden Konuuluyor-------------53 III- OSMANLI PADAHLARININ ALE HAYATLARIYLA ALKALI ARPITILAN RA7I HAKKAT AR ^ 14 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM 1- dris-i Bitlis'nin arptlan ifadeleri------------------------------------------------------56 2- idris-i Bitlis'nin Osmanl Padiahlarnn Aile Hayatlaryla Alkal Tesbit Ve Tavsiyeleri-----------------------------------------------------------------------------------57 IV- CUMHURYETN LK YILLARINDA YAPILAN FTRALAR VE PADAHLARIN ALE HAYATI LE ALAKALI ARPITMALAR---------------------63 V- GENEL OLARAK KLELK VE CARYELK KONUSUNDAK ARPITMALAR-------------------------------------------------------------------------------65 . 2- BATILI YAZARLARIN HAREM'LE LGL FTRA VE ARPITMALARI---------66 I- BATILI YAZARLARIN HAREM'LE LGL KTAPLARI---------------------------------66 II- HAREM'E AT GB GSTERLEN IPLAK RESMLER------------------------------68 . 3- SLAM HUKUKUNUN HKMLER K KISIMDIR-----------------------------------72 KNC BLM TARH BOYU MUHTELF TOPLUMLARDA VE DNLERDE KLELK-CRYELK MESSESES . 1- ESK HUKUK SSTEMLERNDE KLELK----------------------------------------------77 I- ESK HNT HUKUKUNDA KLELK--------------------------------------------------------77' II- N HUKUKUNDA KLELK-----------------------------------------------------------------78 III-MISIR'DA KLELK---------------------------------------------------------------------------78 IV- MEZOPOTAMYA MEDENYETLERNDE KLELK----------------------------------79 V- TEVRAT DA VE BRANLERDE KLELK-----------------------------------------------81 VI- ESK YUNAN MEDENYETNDE KLELK---------------------------------------------82 VII- ROMA HUKUKUNDA KLELK (M.. 500-M.S. 467)-------------------------------84 VIII- ESK TRK MEDENYETLERNDE KLELK---------------------------------------87 IX- ESK ARAP MEDENYETNDE KLELK-----------------------------------------------88 . 2- ORTAA VE SON ASIRLARDA KLELK--------------------------------------------89 I- FEODALTE NZAMI VE YARI KLELK--------------------------------------------------89 1 - Feodalitenin Siyas Mahiyeti--------------------------------------------------------------91 2- Feodalitenin iktisad Mahiyeti------------------------------------------------------------93 3- Feodalitenin Sosyal Mahiyeti-------------------------------------------------------------94 4- Tmr Nizm ile Feodalite Sistemi Arasndaki Farklar----------------------------96

II-ORTAA VE SON ASIRLARDA MUHTELF MLLET VE MEDENYETLERDE KLELK--------------------------------------------------------------100 GR VE NDEKLER 15 1. Fransa'da Ortaa Ve Son Asrlarda Klelik---------------------------------------101 2. ingiltere'de Klelik------------------------------------------------------------------------103 3- Amerika'da Klelik-----------------------------------------------------------------------103 III- HRSTYANLIK'TA KLELK--------------------------------------------------------------106 . 3NETCE-----------------------------------------------------------------------------------------108 NC BLM SLM HUKUKUNDA KLELK VE CARYELK MESSESES . 1. SLM HUKUKUNDA KLELK MESSESESNE BAKI, DER HUKUK SSTEMLERNDEN FARKLIDIR...........................................................113 . 2- KLELK VE CARYELK KAVRAMLARI..............................................115 . 3- SLMYET KLELN SEBEPLERN TAHFF EYLEM VE KLELN KAYNAKLARINI KURUTMUTUR----------------------------------------------------118 I- SLMYETTEN NCEK DN VE HUKUK SSTEMLERNDE GENEL OLARAK KLELK SEBEPLER---------------------------------------------------------118 II- SLM HUKUKUNDA KLELN YEGANE KAYNAI OLARAK MUHAREBE VE ESRLK STATS--------------------------------------------------119 1- Genel Olarak Cihd Ve artlar--------------------------------------------------------119 2- Esirlik Statsne Gei Ve artlan---------------------------------------------------121 A) Erkek Esirlerin (Esr=ser) Klelik Statsne Geii---------------------124 a) Erkek Sava Esirleri ldrlebilirler (Kati)-----------------------------124 b) Erkek Esirleri Kle haline Getirebilir (istirkak)-----------------------------125 c) Gayr-i Mslimlerden Hara ve Cizye Almak artyla Onlarla Zimmet AH Yanar ____________ 19R A"\r\UI 1 d|JCil " ---------- I .\J d) Esirleri Karlksz Olarak Serbest Brakabilir (Menn) Veya : Memleketlerine Gnderebilir---------------------------------------------------126 e) Esirleri Bir Bedel Karl (Fidye) Serbest Brakabilir (Fid)----------127 B) Esir Kadn Ve ocuklarn Durumu (Seby-Zerr)-------------------------127 C) Yal, Sakat Ve Din Adamlar------------------------------------------------------129 . 4- SLMYET KLELER HRRYETE KAVUTURMAK N BR KISIM M'ESESELER KURMU VE KLE ZD ETMEY ETL YOLLARLA TEVK VE TAVSYE ETMTR..........................................................129 I- GENEL OLARAK------------------------------------------------------------------------------129 16 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM

II- ZDLIK SZLEMES (MKTEBE AKD)-----------------------------------------130 IV- LME BALI ZDLIK SZLEMES (TEDBR AKD= MDEBBER KLE)------------------------------------------------------------------------------------------136 V- CU'L LE KLE ZDI----------------------------------------------------------------------138 VI- ZD ETME (1TK=TK) YOLUYLA KLELER HRRYET-LERNE KAVUTURMAK----------------------------------------------------------------------------138 1- Genel Olarak Itk (zd Etme) Mefhumu--------------------------------------------138 2- Mecbur Olan Kle zd ekilleri-----------------------------------------------------139 A) Adam ldrmenin Keffreti Olarak Kle zd Etme (Keffret-i Kati) 139 B) Zhr Keffreti Olarak Kle zd (Keffret-i Zhr)--------------------------140 C) Yemin Keffreti Olarak Kle zd (Keffret-i Yemin)----------------------141 D) Ramazan Orucunun Keffreti Olarak Kle zd (Keffret-i Savm)-----141 3- ihtiyar Olan Kle zd Yollan---------------------------------------------------------142 . 5. SLMYET KLELERE OLAN MU'AMELEY MEDEN HALE GETRM (EFENDLER AISINDAN ZORLATIRMI) VE KLELER LE CARYELERN HUKUK DURUMLARINI AYRI AYRI TANZM ETMTR.....146 I- SLMYET KLELERE VE CARYELERE Y VE GZEL MU'MELEY EMRETMTR-------------------------------------------------------------------------------146 II- SLM HUKUKUNDA GENEL OLARAK KLELERN HUKUK DURUMLARI VE EFENDLERYLE MNASEBETLER-----------------------------------------------153 1- ahsn Hukuku Asndan--------------------------------------------------------------153 2-Aile Hukuku Asndan-------------------------------------------------------------------154 3- Eya Ve Borlar Hukuku Asndan--------------------------------------------------156 4- Kamu Hukuku Asndan----------------------------------------------------------------157 III- SLM HUKUKUNDA CARYELERN HUKUK DURUMU VE EFENDLERYLE MNASEBET---------------------------------------------------------159 1- Genel Olarak Cariyelerin Durumu-----------------------------------------------------159 2- Hizmeti Statsndeki Cariyeler------------------------------------------------------161 3- E Statsndeki Cariyeler Veya istifr Hakk Bulunan Cariyeler-----------170 DRDNC BLM OSMANLI UYGULAMASINDA KLELK VE CARYELK LE LGL BAZI MESSESELER . 1- KLELERN TAKSM; KAMUYA VE AHISLARA AT KLELER-------------177 . 2- OSMANLI DEVLETNDE ZEL AHISLARA AT KLELER--------------------179 GR VE NDEKLER 17 I- GENEL OLARAK------------------------------------------------------------------------------179 II- OSMANL DEVLETNDE KLELERLE LGL BAZI RAKAMLAR VE TPQRTl PD 1 AO li- OSMANLI DEVLETNDE KLENN TEMN VE KLE TCARET--------------181

IV- OSMANLI DEVLETNDE KLE TCARETNN YASAKLANMASI VE GELEN OLAYLAR-----------------------------------------------------------------------183 V- OSMANLI DEVLET ADAMLARININ EVLERNE HAREM VE OTURDUKLARI YERLERE KONAK DENRD; DEVLET ADAMLARININ VE ZENGNLERN EV KK BRER HAREM GBYD--------------------------------------------------184 . 3- OSMANLI DEVLETNDE DEVLETE VE KAMUYA AT KLELER VE BECT FR __________________________________ ^-^l LLIM-*---"-_____-_-- -.~___s._ - __ IORTAKI KULLAR-------------------------------------------------------------------------185 I! V\ II k'PMPl FR 100 III- SIIRCI KULLAR VE KOYUN KFRLER--------------------------------------------191 IV- KAPI KULLARI: PENK OLANI VE DEVRME SSTEMNN TARH VE HUKUK ESASLARI------------------------------------------------------------------------191 1- Penik Olanlar Ve Acemi Ocaklar-------------------------------------------------192 2- Devirme Usl Ve Acemi Olanlar-------------------------------------------------195 3) Kap Kulu Askerleri Ve Yenieri Aas-----------------------------------------------198 BENC BLM OSMANLI'DA HAREM . 1- GENEL OLARAK HAREM VE SARAY NE DEMEKTR?---------------------------203 . 2- OSMANLI DEVLETNDE KURULUTAN YIKILIA KADAR PADAHLARIN DA KAMET ETT DEVLET SARAYLARI....................- 204 . 3- TOPKAPl SARAYI (SARAY-I CEDD- MRE) VE FA ETT FONKSYONLAR------------------------------------------------------------------------------207 I- GENEL OLARAK TOPKAPl SARAYI-----------------------------------------------------207 II- BRN KISMI (BRNC VE KNC YERLER)------------------------------------------208 III- ENDERUN (NC YER VE DRDNC YER=BB'S-SA'DE DHL=DEVLET BAKANLII KK) VE OLANLAR MESELES -217 1- Enderun Ve Devlet Bakanl Saray-----------------------------------------------217 2- Enderun'da alan Devlet Bakanl Personeli Ve i Olan Kavram ile ilgili arptmalar---------------------------------------------------------------------------219 A) Kelimelerin Manalar arplmaktadr-------------------------------------------219 B) Osmanl Tarihi'ndeki i Olan Meselesi Bilinmeden Konuuluyor Ve Yazlyor--------------------------------------------------------------------------------226 18 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLIDA HAREM . 4- HAREM-I HMAYUN DARES (PADAHIN EV)...................................235 . 5- HAREM'DE YAAYAN NSANLAR: PADAH'IN ALES VE HAREM PERSONEL (HAREM TEKLTI).......................................................263 I- YANLI BLNEN BR HUSUSUN TASHH: HAREM'DEK HER CARYE PADAHIN KARI-KOCA HAYATI YAADII KADIN DEMEK DELDR -263 1- Hizmeti Statsndeki Cariyeler: Hazinedar Usta'nn Emri Altnda Sarayn

 Hizmetlerini Gren Cariyeler------------------------------------------------------------265 2- E Statsndeki Cariyeler Veya istifr Hakk Bulunan Cariyeler-----------271 II- HAREM TEKLATI'NIN ERKEK PERSONEL---------------------------------------274 1- Genel Olarak Hadm Aalan-----------------------------------------------------------274 2- Harem'de alan Erkek Personelin Ortak zellii: Hadmlk----------------275 3- Hadm Aalarnn (Harem Aalarnn) Reisi: Kzlar Aas=Bb's-Sa'de Aas----------------------------------------------------------------------------------------280 4- Dier Harem Aalar----------------------------------------------------------------------281 5- Kzlar Aalarnn Devlet daresine Mdheleleri----------------------------------283 III- HAREM'DEK KADIN PERSONEL VE TEKLTI: CARYELER, KALFALAR VE USTALAR (GEDKL CARYELER)---------------------------------284 1- Genel Olarak Saray'daki Cariyeler----------------------------------------------------284 2- Acemiler Ve Harem'e Alnlar--------------------------------------------------------285 3- Cariyeler, Saylar Ve Vazife Taksimleri---------------------------------------------288 4- Kalfalar, Vazifeleri ve rak Edilmeleri-----------------------------------------------295 ;; ; 5- Hnkr Kalfalar (Ustalar=Gedikli Cariyeler)---------------------------------------297 6- Harem'deki Cariyelerle Alakal Baz Meseleler------------------------------------302 IV- PADAH'IN ALES: VALDE SULTN'LAR, KADIN EFENDLER, EHZADELER, GELNLER (EHZADE HAREMLER) VE HANIM q || TAMI AR -__-_-_-........ ____ ^0"} ^L 1- Harem'deki Kadnlarn Reisi: Valide Sultn----------------------------------------303 2- Padiah'n Zevceleri Ve Kar Koca Hayat Yaadklar Cariyeler: Kadn :: Efendiler, kballer, Gzdeler, Peykler Ve Odalklar-------------------------------305 A) Ftih Devrine Kadar Osmanl Padiahlarnn Aile Hayatlar ve OcIci |- -~~__._*_-__-_~_^__-___^_.*-.__ ________*_____ 11 P>L\7\ n^MM RFY I">\ ili TANI ORHAN .... "*\ mil TN MI IRD I...... GR VE NDEKLER 19 A\ VII niRIM RYF7n 1?flQ c\ pp pR MPUMPn 1^0Q Q j \j ^,L_^C31 IVl ^l IVl ^LJ 1 --"--- """""1"" jy^ fi\ ^1 II T M M R An II_ ^10 B) Ftih Devrinden Sonra Osmanl Padiahlarnn Aile Hayatlar Ve Zevceleri--------------------------------------------------------------------------------311 a) Padiahlarn Cariyelerle Kar-Koca Hayat Yaamasnn er' Dayana Ve Yaadklar Cariyelerin Hukuk Stats------------------311

b) Ftih Dneminden itibaren Osmanl Padiahlar Hr Kadnlarla Evlenmeyi Neden Terk Ve Cariyelerle Aile Hayat Yaamay Neden tercih Etmilerdir?----------------------------------------------------------------315 c) Osmanl Padiahlarnn Eleri Saylan Cariyeler: Kadn Efendiler 316 d) kbller------------------------------------------------------------------------------321 e) Gzdeler, Peykler Ve Has Odalklar-----------------------------------------324 3- ehzade Haremleri----------------------------------------------------------------------325 4- Padiah Kzlar: Sultn Efendiler------------------------------------------------------326 . 6- FTH'DEN TBAREN OSMANLI PADAHLARININ ZEVCELER VE OCUKLARI....................................................................... ..............331 ^ |l y~ f\ | ] f^ ^ u L. I /\^J IVl tm Iv t^LJ 11 ---"-'-*-'---'--' O 0*5 0\ ^lll TM RYF7n II* 'K'K'K "K\ YAV117 ^FI M I-___ _______________________________________________________^4 4) KANUN SULTN SLEYMAN:-------------------------------------------------------------335 5) SULTN SELM II:------------------------------------------------------------------------------335 6) SULTN MURAD III----------------------------------------------------------------------------336 7) SULTN MEHMED III:-------------------------------------------------------------------------337 R\ ^111 TANI AHlUIFn ! _______-___________________________________^R t -. - . UJ O W L I A^I1! /Al I IVI L_L*/ ! \J^%J 9) SULTN MUSTAFA I:--------------------------------------------------------------------------338 10) SULTN OSMAN II (GEN OSMAN):---------------------------------------------------338 11 \ ^l II TNI MI P AH IVT}Q ||l O U L ^^J IVI KJ l\/ALy i V O*J^ 19\ ^1 II TAKI RRAMM MM^^Q 11\ ^111 TN MFHMFn IV1AC\ A\ ^111 TANI m"ll FYMAM II________-____________-___ ?41 I "T J w w ^ I /A IX w \*J ^Im I IVl/AIX ll< Ot i

15) SULTN AHMED II:--------------------------------------------------------------------------341 16) SULTN MUSTAFA II:------------------------------------------------------------------------342 17) SULTN AHMED III:-----------------------------..............................................3 42 1R\ <l II TM MAMMIIPt I'.AI 19) SULTN OSMAN III:-------------------------------------------------------------------------344 ?Dl 9MI TN MUSTAFA III-'AH i>w| w \J L-p I r^l X lifi ^J vJ I /Al /A III -!-*- *J*r%J 99\ mil TN FI M III-................. 1AR 24) SULTN MAHMD II:-------------------------------------------------------------------------347 25) SULTN ABDLMECD I-------------------------------------------------------------------348 20 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM ARni'il A77 I-_______..........__........................ M Mi RAP) \/' ___ ___ ___ __ __ "K^O 28) SULTN ABDLHAMD HN II------------------------------------------------------------352 29) SULTN MEHMED RED V.......................-------------------------------.........353 30) SULTN MEHMED VI VAHDDDN-----------------------------------------------------354 31) HALFE ABDLMECD II--------------------------------------------------------------------354 . 7- HAREM'DE HAYAT, ELENCELER VE RESM MERASMLER----------------354 I- GENEL OLARAK KONUNUN ARPTIRILMASI---------------------------------------355 II- HAREM'DE HAYAT VE HALVET---------------------------------------------------------358 III- GEZLER VE ELENCELER--------------------------------------------------------------360 ALTINCI BLM ON SENE HAREM'DE RETMENLK YAPAN BR HANIMEFEND'NN GZYLE HAREM HAYATININ ANA HATLARI (SAFYE NVAR: SARAY HTIRALARIM) (KiSA BR ZET) . 1- NEDEN BYLE BR ZETE HTYA DUYDUK?---------..........................369 . 2-SAFYE NVAR: SARAY HTIRALARIM--------------------------------------------369 "BU HATIRALARI NEDEN YAZDIM?--------------------------------------------------- 369 DARAYA NTHARIM **7fl YM I~17 CARAYl'NinA *^71 VAZFEM VE LK TALEBELERM-----------------------------------------------------------------375 SULTAN READ'IN HANIMLARINI ZYARET-------------------------------------------------376

Bakadn Kmures Hanm Efendi'yi Ziyaret...............-----------------------------------377 kinci Kadn Efendi Mihrengiz Kadn Efendi'yi Ziyaret-.................................--378 nc Kadn Efendi Nazperver Kadn Efendi'yi Ziyaret--------------------------378 Drdnc Kadn Efendi Dilfirib Kadn Efendi'yi Ziyaret.......... .....................378 PADAHIN GELNLERN ZYARET-------------------------------------------------------------379 PADAHIN VASITAMLA TALEBELERME BR RADES---------------------------------380 EVVEL KUR'N-I KERM DERSLERNE BALADIK------------------------------------382 HATM MERASM------------------------------------------------------------------------------------382 TALEBELERM VE BABALARI ZYAEDDN EFEND--------------------------------------386 DRT GN TATL VE GEZMELER---------------------------------------------------------------387 HTYAR BYK KALFA DA KUR'N-I KERM DERS ALIYOR-------------------------387 Talebe Sultanlar Fazlalayor -....................---..............................................388 SULTAN READ'IN HUZURUNA KABULM--------------------------------------------------388 Huzura Kabul ve Dolmabahe Saray----------------------------------------------------------389 Sultan Read'n Hususiyetleri-------------------------------------------------------------------391 GR VE NDEKLER 21 SULTAN READ'A BBREK AMELYATI---------------------------------------...............395 Sultan Hamidin Vefat ve Sultan Readn Kendi Vefatna Hazrl-------------------395 KADIN EFENDLER, GELNLER, EHZADELER, HANIM SULTANLAR--------------396 SULTAN EFENDLER--------------------------------------------------------------------------------398 EHZADE HAREMLER-----------------------------------------------------------------------------399 HANIM SULTAN VE BEYZADE--------------------------------------------------------------------399 SARAYDA SENEBAI TEBR-------------------------------------------------------------------399 HAZNEDAR USTALAR VE HAZNEDAR KALFALAR--------------------------------.......400 KHYA KADIN VE DER USTALARIN VAZFELER--------------------------------------401 H N KR KALFALARI-------------------------------------------------------------------------------402 YEN GELEN SARAYLILAR----------------------------------------...........---------------------403 SARAYDA YAPLAN LLAR---------------------------------------------------------------------403

HASTA OLAN SARAYLILAR HAKKINDA-------------------------------------------------------404 SARAYA GR VE MSAFR KABUL........ --------------------------------------------404 Ljp^A i cppip 7VARFT An*\ nr\r\r\-l cf\r .1 I H\L 1 I .'----- *ty*j SARAYDA HUSUS MUSK GECELER (Tebdil- Kyafet Ettiim Geceler)--------406 ARAVnA UTAHVF TAKnM 4,flfi SARAYDA BULUNAN BYK KALFALARIN VAZFELER--------------------------------407 SARAYDA BAZI DET VE ELENCELER-----------------------------------------------------408 cppc Al av dflR BEKTA SARAYINDA MUYEDE (BAYRAMLAMA) MERASM--------------------410 Sarayda Tarihi Tahtn Hazrlanmas-------------------------------------------------------------410 LJ^"&V*t U1 rY"**x\it*ir\* rl^ A ^ C\ Muayede Merasimini Grmee Gidi----------------------------------------------------------411 Kahveci Ustann Maiyeti---------------------------------------------------------------------------411 Padiah Kahvecilerinin Almeti------------------------------------------------------------------411 Sefir Haremleri----------------------------------------------------------------------------------------411 Kadn Efendilerin Muayedesi (Bayramlamas) *---------------------------------------412 KANDL GECES Padiahn Huzurunda Okunan Mevlid-i erif-----------------------414 SARAY-I HMAYUN N YETTRLEN KURBANLAR----------------------------------415 SON PADAH SULTAN VAHDETTN LE MLAKATIM-------------------------415 YEDNC BOLUM KLELK, CARYELK VE HAREM HAKKINDA BAZI SORULARA CEVAPLAR 1-Harem'deki kadnlardan Padiahlara veya Devlet Adamlarna; Padiah ve devlet adamlarndan da Harem'deki baz kadnlara veya sultnlara ak mektuplar yazld syleniyor. Doru mu?-----------------------------------------419 2-Padiahlarn Harem'in bahesinde bulunan havuzlarda cariyeleri rlplak soyduu ve bunlara st banyosu yaptrarak bununla elendii iddia edilmektedir? Bunun hakknda ne dersiniz?---------------------------------424 3-Efendilerin Cariyelerin avret yerlerini grmeleri caiz midir? Caiz olduunu iddia edenler, havuz safalarn da buna balamaktadrlar. Durumu fkh kitaplar asndan izah eder misiniz?------------------------------------------------426 22 KLEK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM 4-Harem'de ve Topkap Saray'nn sofralarnda altn ve gm kaplarn kullanldn duyuyoruz. Halbuki altn ve gm kap ve kaak kullanmak dinen yasaktr. Bunu nasl izah ediyorsunuz?--------------------------------------428 5-0smanl Padiahlar, Kur'an'n msaade etmemesine ramen, neden hr kadnlar varken, cariyelerle evlenmilerdir?----------------------------------------428 6- "Osmanl'da Harem" adl eserinize Murat Bardak tarafndan yneltilen itirazlar ve cevaplar ksaca zetler misiniz?----------------------------------------430 7Eyp an'n konuyla ilgili sorduu sorulara verdiiniz cevaplar zetler

rncni79 _ *. A'**r\ II IO! le. '------------------____-_.-.__..- _ _ tJU 8) "Osmanl Devleti,cinsellik konusunda gnmzden ileridedir; ayrca Akgndz, Harem adl eserinde, "Osmanlnn Muzrlan" diyebileceimiz kitaplardan bahsetmiyor." eklinde ahsnza yneltilen bir sulama var. Gerekten Endernlu FzPn eserleri, yani Defter-i Ak', Hbnnme'si; Ts'nin Behnme'si hakknda neler diyeceksiniz?--------------------------------------------------------------------------------------448 SEKZNC BLM HAREM KONUSU VE KTABIMIZLA LGL YAPILAN DEERLENDRMELERDEN BAZI KESTLER OSMANLI ARATIRMALARI: OSMANLI'DA HAREM (Ylmaz ztuna, TarihiYazar).......................................................................... ..........................455 AKGNDZN KTABI-----------------------------------------------------------............... ............455 POLTK KLER...------------------------------------------------------------------------------------------456 TADUPl FR TPRRK .^7 I Mr\inylLL.r\l I l_Ej\I f\-- --~~~"-_----,____------________----_-__-__------___._-__________ t^^j / CEVAP HAKKI (Do. Dr. Said ztrk).........................................-..............................4 58 PADAHLARIMIZIN HAREM (Cemal Aydn, Aratrmac Yazar)....................464 Cahil Ke Yazarlar....................................................................... ....................465 RI f QA(^AW^I ___ ____ _____ Afifi Ol L_\_)1 w/"\\J/"\lx/A\J i __________________________ ______ __________ *.______ ^_____ ________ ___ *^\j\j "ESKYE SVG, OSMANLI'YI HER EYYLE TAHKR ETME VE KTLEME" ANLAYIINI'NA DARBE (Yard. Do. Dr. Musa Duman)..........................................................-467 TAHLL: OSMANLI'DA HAREM (Dr. Mehmed Niyazi zdemir)..............................................................469 OSMANLI'DA HAREM VE GEREKLER (Taha Levent, GazeteciYazar)............................................................472 OSMANLIDA HAREM (Kzm Gleyz, GazeteciYazar).......................................................474 SOHBETLER: "OSMANLI"DA HAREM HAYATI" (Ahmed ahin, GazeteciYazar)----------------------------------------------------------476 GR VE NDEKLER 23 OSMANLI'DA HAREM (Ekrem Kaftan, Gazeteci Yazar)..................-.......................................478 rporPK r*ARPiTi vrtp ________ _17R

vjc_r\v^c>r\ ynr\r 111_11 v_/r\------------------___-__-----------__________ ______ ^t ^ fc^TAD 7 RI l'lMnPKI fil I IQ1 [YOR _________ _7Q r\l I nr / DULUIIUCI>I Wl_U> U I \_/r\""""~-------_- ----------___________ _ ______ ^ / j TOPKAPl SARAYI DARES----------------------------------------------------------------------------------479 KAYNAKLAR--------------------................................................... ........483 KARMA NDEKS-------................................................................... 499 KTABN BRNC BASKISININ TAKDM islmda klelik ve cariyelik meselesinin ve zellikle de harem konusunun, bilen bilmeyen herkes tarafndan eitli mahfillerde dile getirildiini ve kastl olarak slmiyet ve Osmanl Devleti aleyhinde bir iftira kampanyas eklinde kullanldn esefle mahede ediyoruz. zellikle Cumhuriyet kurulduktan sonra kaleme alnan eserlerin ounda, tamamen Osmanl Devle-ti'ni ktlemeye ynelik kullanlan malzemelerin arasnda harem ve cariyelik konusu ba ekmitir. Harem'de on sene muallimelik (retmenlik) yapm olan kltrl bir Hanmefendi'nin 1950 ncesinin deil ve hatta 1960 ncesinin de deil, 1964 ylnda Osmanl haremi ile ilgili yazlp izilenleri grdke nasl bu yalanlardan dolay kvrandn, Osmanl ve smiyet lehine konumann bir nevi yasak olduu dnemlerde kaleme ald u satrlar ok gzel tasvir etmektedir: "Osmanl Sultanlarnn hkim olduu zamanlara ait pek ok neriyat yapld. Hepsini dikkat ve alka ile okudum. Diyebilirim ki, bunlarn ou, hele son devirlere ait olanlar uzaktan tutulmu objektifin titrek, bulank akislerinden ibaret kalmtr. Bir ksm da hayal mahsul olan romantik maceralar ihtiva eder. Yazarlarn geni karihalarna ve hayallerine olan hrmetim dolaysyla hibirini tekzib cr'etinde bulunmak niyetiyle deil; sadece bizzat bu hayatn iinde yaam olmann verdii salhiyyet ve ahslarn yakinen tanmaktan gelen bilgi ile olaylar daha ziyade hakikate uygun olarak kaydetmek arzusu ile bu hatrata baladm. Ve bunda kk, fakat canl noktalar ele alarak vcuda getirdiim izgileri ve kroki halindeki portrelerin devrinin ihtiamna yakacak ekilde yaldzl erevelerine yerletirmeye altm"1. Konuyla ilgili 20'den fazla Kitap ve Makale kaleme alan ve eserleri bizim de temel kaynaklarmz arasnda bulunan M. aatay Uluay'n u tesbitleri-ni de aynen aktarmak istiyoruz: "Padiahn haremine dhil kadnlar, ok sk bir disiplin altnda yaarlard. Dairelerinde byle kapal yaadklar gibi, gezinti ve glerde de bu hususlara ok dikkat ederlerdi. Durum byle iken, baz romanlarda, bilhassa son zamanlarda evrilen filimlerde, Kadn Efendi ve Sultnlarn hayatlarn ifade etmek iin Safiye nvar, Saray Hatralarm, istanbul 1964, sh. 3 V 26 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM onlar ak sak gstermek, tarih hakikate uyar m? Bu, hakikaten yaanan bir tarihin akisleri veya uydurma ekilleri midir? Bunun zerinde insafla ve iz'anla durmak ve dnmek icabeder. Biz, var olan bir tarihi, milletimize yaatmyor, onu ykyor, tahrif e-diyoruz. Bu bakmdan kitleler zerinde byk tesirler yapan roman yazanlara ve filim evirenlere biraz insafl ve bilgili olmalarn tavsiye etmeyi, yerinde yaplm bir ikaz sayyoruz. Yerli eserlerin noksan ve ok kere yanl izahlar, ne harem tekiltn, ne de haremde mevcut olan Kadn Efendi, kbal, Usta, Kalfa ve Cariyelerin hususiyetlerini, vazife ve hayatlarn anlatacak durumda deildir"1. te bylesine istismar edilmi ve Batl yazarlarn gayretiyle konuyla ilgili ok sayda erotik roman diyebileceimiz kitaplarn neredilidii cariyelik ve

harem hakknda, senelerdir notlar alyor ve Rabbim'den bu konuda bildiklerimizi ve kaynaklarda olanlar, doru olarak kaleme almay temenni ediyorduk. u anda Allah'n inyetiyle konuyla ilgili ve harem mevzuunun mmkn mertebe btn ynlerini aklayan izahlarmz, bir kitap haline getirmi bulunuyoruz. Kitabn nce takdimini okuyarak, bu kitab tamamen okumann zaruretine inanacanz kanaatindeyiz. Bu sebeple ve bu dnce ile Kitabn ns-z'n deil, burada ksa bir zeti'ni yapacaz. Bu kitap incelendiinde, Gerek Harem Nedir? sualinin cevab iin u hususlarn bilinmesi gerektii anlalacaktr: Birincisi; Her konuda olduu gibi harem konusunda da tarihimiz arptlm ve saptrlmtr. kincisi; islm hukukunda ve mukayeseli hukukda kle ve cariye konusu bilinmeden harem konusu tam olarak anlalmayacaktr. ncs; Osmanl Devletindeki harem uygulamas bataki iki konu zetlendikten sonra ksaca ve doru olarak aydnlatlmaldr. Aksi takdirde Harem'den bahsetmek yanltr. BRNC NEML NOKTA; TARHMZ HER KONUDA OLDUU GB HAREM KONUSUNDA DA SAPTIRILARAK ANLATILIYOR Evvela, her konuda olduu gibi, Osmanl Padiahlarnn aile hayat konusunda da byk tahrifatlar ve yanl izahlar bulunmaktadr. Bir ksm ilim Uluay, M. aatay, Harem'den Mektuplar I, istanbul 1956, sh. 6-10. GR VE NDEKLER 27 adamlarnn yanl izah ve beynlar, maalesef turizm ve seyahat acen-talarnn kitaplarna ve turizm rehberlerine kadar yaylmtr. Yaplan arptmalardan birini zetlemek mahhas bir misal olacaktr. Mesela slm Hukukunda hr bir kadn ile mahrem kadnlar ve cariyelerin avret mahallerinin farkl olmas, fkh kitaplarnda cariyelerin kol, ayak, yz ve balarna efendilerinin bakabilmesi eklindeki hkmn yer almas, meseleyi bilmeyen iyi niyetli tarihilerimiz tarafndan bile farkna varlmadan yanl nakledilebilmitir: "Cariye, mslman kadn gibi "avret yerlerini rtme"ye mecbur deildir; Sultann onlar plak olarak havuza atp oynamalarn seyretmekte dini bir saknca yoktur."1. Bu cmleler kendisine ait olan Hocamzn tarih bilgisine sayg duymamza ramen, slm Hukukunun hkmleri tam tetkik edilemediinden dolay, o da ciddi hatalar yapabilmektedir2. Zira islm hukukunda iki eit avret kavramnn bulunduunu, cariyelerin efendileri yannda sadece el, kol ve balarn aarak dolaabileceklerini, bunun da i zaruretinden meydana geldiini; rlplak havuza girip oynamalarnn asla caiz grlmediini; nk bir cariyenin bu manada dier cariyelere bakamadn daha ayrntlaryla kitabmzda izah edeceiz. Mesele, avret kavramnn erkek, hr kadn, mahrem kadn ve cariye asndan ayr manalar ifade ettiinin anlalamamasn-dan ve bunlara dair er' hkmlerin szkonusu edilmemesinden ve bilinmemesinden ileri gelmektedir. Kii de, bilmediinin dmandr3. Buna son rnek de, hem de bir ilahiyat hocas olan Prof. Dr. Ne'et aatay'n, "slm'da Ve Osmanl'da Klelik ve Cariyelik" adyla nerettii rportajdr. Bu yazda dile getirilen grlerin nemli bir ksmnn, slm Hukuku ile ilgisi yoktur4. Bu meselede en ok itham edilen Padiah III. Murad'dr. Halbuki III. Murad'n sofi mereb ve Farsa bir Divan' bulunacak kadar ve hele hele 1 inalck, Halil, Harem Bir Okuldu, Tempo 10-16 1994 Kasm Sy. 175, sh. 34; Altnda!, Meral, Osmanl'da Harem, sh. 181-183. ' Prof. Dr. Halil nalck, Osmanl Tarihini en doru tarzda Dnya efkr- umumiyesine aktarmay baarm bir hocamzdr. Ancak kendisinin de yerinde ifadesiyle, islam Hukukunu bilmeyen bir ilim adamnn, Osmanl messeseleri hakknda tatmin edici izahlar getirmesi ve zellikle de Harem gibi bir konuda dora yorumlar yapmas ok zordur. Bizim ilk basklardaki ifadelerden kasdettiimiz mana budur; yoksa eserlerinden oka istifade ettiimiz hocamza olan hrmetimize, mezkr ifadelerimiz mani deildir. 3 Bkz. Damad, Mecma'ul-Enhr, I, sh. 80-81; II, sh. 538-539 aatay, Ne'et, islm'da Ve Osmanl'da Klelik ve Cariyelik, Bilim ve topya, O-cak 1996, sh. 1, 6-7.

28 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM kendisine caiz olsalar bile, cariyelerin birbirine haram olacaklarn bilecek kadar slm ilimiere vukufu vardr. zlerek ifade edeyim ki, ou kaynaklarda Hnkr Sofas Harem'in elence yeri olarak tarif edilir. Hedefi Osmanly ve slm ktlemek olan kaynaklarda ise, buras Padiahlarn seks alemi yaptklar yerler olarak tavsif edilir. u ilimden uzak tesbitler, bu tr iftiralarn en basitleri arasnda yer almaktadr: "Hnkr Sofasnda nl ve yetenekli mzisyenler sekin faslllarla mzik yaparken, gzel sesli, gzel yzl, gzel vcutlu gen kzlar, tatl ezgilerle Padiahn canna can katar, o da yumuak yastklar iinde yar yatm vaziyette oturup rak ierdi....."1. Btn bu iddialara cevap vermek yerine, bu kitab okuyanlarn vicdanlarna u soruyu sormak istiyorum: Acaba byle gzel bir salonun duvarlarndaki kitaplklar Kur'an ve tefsirlerle ssleseniz; salon'daki masalarn zerine Kur'an sayfalarn asanz; sonra da her taraf Kur'an yetleriyle sslenen byle bir salona memleketin veya dnyann en ahlaksz ve rezil fahie bir kadn ile en hovarda bir erkeini davet etseniz; salona geldiklerinde kendilerine bu Kur'an yetlerini gsterdikden sonra salonda seks alemi yapmalarn teklif etseniz ve bu rezil i karlnda kendilerine bir de nemli saylabilecek bir para teklif etseniz, acaba dnyann en ahlaksz olan bu iki kii byle bir teklifi kabul ederler mi? Veya dier bir ifadeyle bu teklifi kabul edecek iki ahlaksz dnyada bulmak mmkn mdr? Bizim kanaatimize gre, akl banda olan her insan (akl banda olmayanlar iin szmn yoktur), bu soruya hayr diyecektir. Peki, bylesine rezil teklifi dnyann en ahlaksz olan iki erkek ve kadn yapmazken, asrlarca slam temsil eden Osmanl padiahlar yapar m? te Hnkr Sofas, duvarlar Kur'an yetleri ve hadislerle dolu olan bir salondur. Burada bu tr elencelerin yapldn iddia etmek, tamamen meseleyi bilmemek ve arptmak demektir2. Bu misalden hareket ederek, harem konusunda yazlan ve izilenlerin de daha fazla arptlarak yazldn ve izildiini sylemek mbalaa olmayacaktr. Bu sebeple, Kitabmzn Birinci Blm'n "Klelik Ve Harem Konusundaki arptmalara ayrdk. Okuyuculardan istirhammz, bu Birinci Blm' mtalaa ederek meselelerin nasl arptldn ve kasden tahrif edildiini daha yakndan grmeleridir. 1 Dndar, Cemal, Osmanl Sarayndan Erotik Oyunlar, Playman, sh. 85-87. 2 Uluay, Osmanl Saraylarnda Harem Hayatnn i Yz, sh. 13-14: Altndal, Osmanl'da Harem, sh. 181-183. GR VE NDEKLER 29 imdi de harem konusunun temelini tekil eden kle ve criye konusunun bu kitapda nasl zetlendiine bakalm: KNC NEML NOKTA; SLM'DA KLE VE CRYE KONUSU NASL DZENLENMTR? "Her ey zddyla bilinir" kidesince nce islm hukuku dnda kalan hukuk sistemlerinde kle ve cariyeye bak tarzn ksa da olsa zetlemek mecburiyetindeydik. Zira bunlar bilinmeden Osmanl toplumundaki ve slm Hukukundaki klelik messesesini anlamak ok zordu. Avusturya Krallarnn istedikleri kadnla meru gayr-i meru demeyip beraber olmalarn, beraber olduklar kadnlarn resimlerini yaptrp saray duvarlarna diktiklerini bilmeden, Osmanl Harem'indeki meru dairede devam ettirilen aile hayatn anlamak ok zordur. Bu hakikati gz nnde bulundurarak Kitabmzn kinci Blmn "Dier Toplumiarda Klelik Messesesi "ne ayrdk. Gerekten ilm kaynaklar ve yaanan tarih, bize gsteriyor ki, temelini Kur'an ve snnetin tekil ettii slam Hukukunun gelmesiyle, daha nce var olan insana kar vahi hkmler ortadan kaldrlmtr. Aristo'nun "insanlar iki grup halinde doarlar; birisi hizmet edilenler yani hrler, dieri ise hizmet edenler yani hizmetiler ve kleler" sznden ilham alan bat medeniyeti yerine, insan ahsen-i takvim suretinde yaratlm ve yeryznde Allah'n halifesi mkerrem bir mahluk olarak gren slm Medeniyeti tesis edilmitir. Meseleye bu zaviyeden bakmak icabeder.

Avrupa'da bunun belirtilerini grmek mmkndr. Mesei Avrupa'da Ortaa boyunca hkim olan feodalite sistemi, bir nevi yar klelik rejimidir. Servaj usul de denilen bu sistemin temel nizamna gre, fef denilen toprak paralarnn sahiplen olan senyrler, serf denilen toprak alanlarnn bir nevi' mlikleri saylyor ve kendilerine onlarn zerlerinde teri', icr ve kaz yetkiler tannyordu. Mesela Alman arivlerindeki bir ksm belgelere gre, fief denilen toprak paras satld zaman, zerindeki serfler de satm akdine konu tekil ediyordu1. Yine Ortaa Avrupa'snda iki eit hukuk mevzuatnn bulunduunu burada hatrlatmak icabeder. Birincisi; asl insan saylan beyazlara tatbik edilen ve Avrupa Hukuk Tarihinde inceleme konusu yaplan hukuk mevz'tttr. i Konu ile ilgili ayrntl bir aratrma iin bkz. zelik, Seluk, Feodalite Nizami Ve Tmr Usul, Doktora Tezi, , Hukuk Fak. Kt. 30 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM ikincisi ise, rengi siyah olan btn insanlara tatbik edilen Karalar Kanu-nu'dur ki, baz hkmlerini okumak bile u anda insan dehetlere drmektedir. Yine sonradan Hristiyan boyasyla boyanm olan Roma Hukukundan da burada bir iki cmle ile bahsetmek gerekmektedir. Bilindii gibi Roma Hukukunda ehliyeti ortadan kaldran sebeplerin banda klelik geldii gibi, insanlarn kle yaplma sebeplerinin banda da borluluk gelmektedir. Yani borlular, borcunu deyemedikleri zaman alacakllar tarafndan kte olarak kullanlabilmektedirler. . . Bu arada Avrupa'daki krallarn beraber olduklar kadnlarn heykellerini saraylarnn muhtelif yerlerine diktirdiklerini ve bunlarn ounun criye gibi mu'mele grdklerini burada tekrar hatrlatmak icabeder. nemle ifade edelim ki, daha sonra izah edeceimiz zere, slm hukukundaki hkmler iki ksmdr: Birincisi; slmn dorudan doruya vaz' ettii ve daha nceki hukuk sistemlerinde bulunmayan hukuk hkmlerdir ki, bu hkmlerde slm Dini messis yani tesis edici durumdadr, islm hukukularnn izahlarna gre, bu eit hkmler, tamamen insanln menfaatine ve hayrnadr. Zekt messesesi gibi. kincisi; slmn dorudan doruya vaz' etmedii, belki daha nceki hukuk sistemlerinde vah bir tarzda bulunan ve slmiyetin onlar meden bir kalba soktuu hkmlerdir, ite klelik, bu eit hkmlerdendir, islmiyet klelii hi yokken ilk defa vaz' etmemitir. Belki daha nce vah bir ekilde toplumlarda yerlemi olan bu messeseyi medeni bir kalba sokmutur. slmiyet, daha nceki hukuk sistemlerinde bulunan klelik messessini iki adan meden bir kalba sokmutur: A) Kleliin sebeplerini hafifletirmitir. Daha nce ve zellikle Roma ve benzeri byk hukuk sistemlerinden dokuz ona kan klelik sebeplerini ikiye indirmitir. Kle, tabiri, erkek ve kadn kle iin geerlidir. Kadn kleye criye denmektedir. Ayrca insanln ftratna ters olan bu msesseseyi ortadan kaldrmak iin eitli tedbirler almtr. Kle zd etmenin manen tevik edilmesi; klelere imkn tannarak bedelini demek artyla zd olabilme imknnn verilmesi (mktebe); klelerin bu durumdan kurtarlmas iin onlara zekt verilmesinin tavsiye edilmesi ve zhr, yemin bozma ve benzeri baz sulardan dolay din bir meyyide olarak konulan keffretlerin birinci alternatifi olarak kle zd etmeyi art komas bunlara misal olarak verilebilir. B) Kleliin medeni hale sokulmaya allmasnn ikinci yolu da mevcut klelelere iyi mu'mele edilmesini srarla tavsiye etmesidir. Bugn bile bir GR VE NDEKLER 31

ksm mslmanlar srf mslman olduklar iin medeniyim diyen insanlar tarafndan ldrlrken ve onlara temel hak ve hrriyetleri dahi ok grlrken, slmiyet kleleri, bulunduklar ailenin fertleri gibi kabul etmi ve korumutur. Hatta Osmanl arivlerinde bulunan mahkeme kararlarnda Hristiyan klelerin din inanlarna uygun tarzda yemin etmesi ve mesela "ncil'i Hz. sa'ya indiren Allah'a yemin ederim ki..." demesi, bu zikrettiimiz geree en mahhas delildir. ite bu sebepledir ki, Harem'i anlatmadan evvel Kitabmzn nc Blmn "slm Hukukunda Klelik Ve Cariyelik Messesesi'ni anlatmaya ayrdk. Ayrca Osmanl Devletinde btn vatandalar devletin ve zellikle Padiahn klesi gibi takdim eden ve bunun iin de kapkulu ve benzeri tabirleri istismar eden bir ksm insanlarn arptmalarn durdurmak maksadyla, "Klelik Ve Cariyelik Messesesinin Osmanl Toplumunda Ald ekilleri", Kitabmzn Drdnc Blm olarak ele aldk. islmiyette klelik konusu ile alakal bu ksa bilgilerden sonra kadn klelerin yani cariyelerin Osmanl Devletindeki uygulama ekillerinden biri olan Harem kadnlar konusuna geebilmek mmkndr. NC NEML NOKTA; OSMANLI DEVLETNDE HAREM UYGULAMASI Harem konusunu anlayabilmek iin u hususlarn mutlaka bilinmesi ve yaplan yanllarn ylece dzeltilmesi gerekmekteydi: Harem, Padiahlarn Evleri Ve Aileleri Demektir: Topkap Sarayn gezen insanlarmz ve buray bilmedikleri halde bir ksm kastl kiilerce yanl bilgilendirilen turistler ve yabanc misafirler, Topkap Saraynda Osmanl Padiahlarnn tam bir zevk safa iinde yaadklarn zannederler. Halbuki durum byle deildir. Topkap Saray, 300 seneye yakn Osmanl Devletini idare eden merkez devlet tekiltnn bulunduu resm devlet binalarnn mecmuudur, btndr. Yani Cumhurbakanl kkdr; babakanlktr; baz nemli bakanlklardr ve genelkurmaydr ve sairedir. Gerekten Kitabmzda btn ayrntlaryla ve belgeleriyle ve fotoraflaryla ortaya koyduumuz gibi, Topkap Saray blmden olumaktadr: Birincisi; Brn yani D Saray'dr ki, Sancak- erifin bulunduu Aka-alar Kapsna kadar olan ve geni bahesi bulunan ksmdr. Burasnn Pa32 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM dia'hlarn saraylar ile ilgisi yoktur. Burada ilk dnemlerde Sadr- A'zam, bakanlar kurulu demek olan Divn- Hmyn ve saire bulunmaktadr. kincisi; Enderun'dur ki, Saray demektir ve Osmanl Devleti'nin nceleri Hazinesi, Enderun Mektebi, Genelkurmay ve nihayet Padiah Kk gibi ksmlar vardr. ncs ise, Padiahlarn evleridir. Bugn bir memurun ancak lojman olarak kabul edebilecei yerlerde Osmanl Padiahlar kalabalk aileleri ile birlikte oturmulardr ve Padiahlarn ailelerinin kald bu lojmanlara, slmn hkmlerine gre yabanc erkekler ve bakalarnn girmesi yasak olduundan dolay Harem-i Hmyn denmitir. Bilindii gibi, eskiden atalarmz evlere, girilmesi yasak olan blge anlamna harem demilerdir. imdi Padiahlarn ancak nmahrem olmayan insanlarn girip kabildii evler demek olan harem nerede? Padiahlarn oyun elence ile iret hayat yaad ve baz yazarlarn kendi yaadklar lemlere benzettii harem manas nerede? Aradaki fark, idrkinize havale ediyorum. Gelelim Padiahlarn aile hayatna ve bu mnsebetle criye mevzusu-na. Criye Ne Demektir? Kitaptaki bilgilerden anlyoruz ki, islm hukukunda criye, kadn kle demektir. Ancak kadn kle demek olan cariyeler de iki ksmdr: Birincisi; Sahiplerinin ve efendilerinin sadece mlk-i menfaat ve mlk-i rakabe yani cariyenin gnlk almasndan istifade edebildikleri; bunun dnda onunla cins hayat yaamalarnn yasak olduu ve istifr hakkna sahip olmadklar cariyelerdir. Bunlarn bugnk tabirle evlerde alan hizmeti kadnlardan ve hatta kadrolu hizmetli kadnlardan fark yoktur. Sabahleyin erkenden efendisinin evine gelir. Orada temizlik yapar, yemek piirir, bebeini bytr. Bu tip cariyelerle sahibi olan erkeklerin mnsebeti sadece hizmet akdindeki gibidir. Cariye de olsa bu Kadn Efendisine haramdr. Zaten ounlukla bu cariyeler, kendileri gibi kle olan kiilerle evlidirler; onlarn kardrlar. Sadece

ilerde anlatacamz gibi, Harem'deki bu tr cariyeler, ra edilmedike evlenemezler. Bilindii gibi beeriyet eitli devirler geirmitir. Bir zaman esaret devri, sonra klelik devri ve imdi de cretlilik devridir. Kle ad dnda ve bir ksm snrlamalar istisna edilirse, bu tr klelerle gnmzdeki hizmetli kadnlarn ok az fark vardr. Osmanl Saraynda Harem denilen Padiahn evinde herhalde Padiah kzlarnn ve hanmlarnn yemek yapmasn ve amar ykamasn bekleyemezsiniz. Elbetteki bunlar bu ileri yapamayacana gre, bunlar yrten hizmetliler olacaktr. Bu hizmetliler de gnmzde olduu gibi, kadn erkek kark deil, sadece kadnlardan olacaktr. Hr kadnlar bu ii grmeyecekGR VE NDEKLER 33 lerine gre, o zaman kle olan kadnlar yani cariyeler bu ileri greceklerdir. te Osmanl Hareminde saylar 50'yi, 70'i ve bazan da 400-500' bulan cariyeler, bu manada kadn hizmetlilerdir. Bu gn evinize gelen hizmetli bir kadnla veya temizliki bir hanmla ev sahibinin cins mnsebet kurmas ne kadar irkin ise, Padiahlarn da bu manada cariyelerle cins mnsebet kurmalar o kadar irkindir. Elimizde,Harem'deki amarhanede ne kadar, mutfakta ne kadar ve sairede ne kadar criye alt listeleri ile mevcuttur. u anda ankaya Kknde ne kadar kadn grevli bulunduu malumdur; ama Sayn Cumhurbakannn bunlar ile aile hayat yaadn kimsenin ileri dahi sremeyecei de ok iyi bilinmektedir. kincisi; Cariyelerin ikinci eidi ise, mliklerinin ve sahiplerinin hem intifa' ve hem de istifr hakkna sahip olduu kle kadnlardr. Bunlar, bir nevi nikhl e durumundadrlar. Cins hayat yaad einden bakasna haramdrlar. Erkekler bunlara da kendi kars gibi mu'mele etmek zorundadrlar. Bunlardan ocuk sahibi olunca, mm-i veled adn alrlar ve artk bakasna satlamazlar. Hr adamn ocuunu dourduklarndan hrriyetlerine kavuurlar ve beylerinin vefatndan sonra hrriyetlerini elde ederler. Hr kadnlardan farklar, nikh akdi yaplmad srece, drtten fazla kadnla evlenme snrnn iinde olmaydr. Bu cariyelerle, nikh yaparak tamamen e durumuna getirmek de mmkndr. Ancak bata Hanefi mezhebi olmak zere, Kur'an'n konuyla ilgili yetine dayanan ou hukukular, hr kadn varken, bu eit cariyelerle nikh yapmay tavsiye etmemilerdir. Osmanl Hareminde bulunan cariyelerin ok az bu eit^criyelerdir. Daha da nemlisi, Osmanl Padiahlar, Ftih Sultn Mehmed'e kadar hr kadnlarla evlilik yapmlardr. Ftih'den sonra gelen Padiahlar, iki evlilik mstesna, hr kadnlarla deil, ikinci gruba giren cariyelerle evlenmiler ve bazan da nikh yapmlardr. Bu muameleyi yaparken, Mlik Mezhebinin hukuk grn zmnen esas aldklarn da burada kaydedelim. Yani Ftih'den itibaren Osmanl Padiahlarnn ou hanmlar, ikinci gruba giren criye durumundadrlar. Osman Gazi iki hr kadnla evlenmitir. Ftih'e kadar gelen Osmanl Padiahlar, bir ksm criye olmak zere iki ila be kadnla aile hayatn devam ettirmitir. Ftih'den sonra gelen Osmanl Padiahlarnn aile hayat yaad kadnlar, bazan iki, bazan , bazan drt, bazan be ve bazan da aada a-klayacamz zere yedi sekiz tane ve en fazla da 18 tane olabilmitir. Bunlar yle sralamak mmkndr: 34 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM - Birinci Gurup; Kadnefendiler; birden drde kadar olan bu tr cariyelerle Padiahlar bazan nikh yaparak evlenmitir ve ou kere de nikh olmadan ancak e gibi hayat srmlerdir. Bunlarn birincisine Bakadnefendi ad verilmektedir. XVII. yzyln sonuna kadar bunlara Haseki veya Haseki Sultn da denmitir. lla her padiahn drt kadnefendisi olacak demek deildir. Mesela Yavuz Sultn Selim'in iki kadnefendisi vardr. kinci Gurup: ikbller; Osmanl Devleti'nin son zamanlarna doru bir iki Padiahn (kesinlikle tamamnn deil) drt criye ile veya bir ksm cariye bir ksm hr kadn olmak zere drt kadnla evli olmalarna ramen, ikinci gurup cariyelerden en fazla drt tanesi ile aile hayat yaad vkidir ki, bunlara ikbl denmektedir. Birinciye Baikbal ve hatta Padiah kendisiyle nikh akdi

yaptrrsa Beinci Kadnefendi dierlerine de srayla 2., 3. ve 4. kbal ad verilir. nc Gurup: Padiahn ikbl ve kadnefendi aday olabilecek cariyeleri da mevcuttur. Bunlar en fazla 8 tane olabilir. lk drdne gzde ve son drdne de peyk ad verilir. Gzdesi ve peyki olan bir ve en fazla iki Padiah olduunu, beinci blmde verdiimiz Padiah Zevceleri listesinden daha iyi anlamak mmkndr. Btn bu izahlardan u neticeler kar: 1) Osmanl Padiahlarnn bir ikisi hri en az iki ve en fazla drt be kadn ile aile hayatn srdrd grlmektedir. Ancak hayatlar sresince bu saynn en fazla 20 kadna kt grlmektedir. 2) Padiahlarn Beinci Kadnefendi ile evlenmeleri, islmn drtten fazla evlenme yasana aykr deildir. Zira bu elerinin ounluu yukarda anlattmz manada nikh akdi yapmadan kar-koca hayat yaadklar cariyelerdir ve nikh akdi mevcut deildir. Drt ile snrlama, nikhl kadnlara hasdr. 3) Bir zamanlar 24 milyon km2 kare genilikteki topraklara hkmeden Osmanl Sultnlarnn bakalarnn namuslarna gz dikmemeleri ve nefsi arzularn meru dairede tatmin etmeleri iin, Kur'an'n yasaklamad bu yolu semeleri normaldir. zellikle gnmzde duyulan ve iitilen metres hayatnn yannda, btn bu anlatlanlar rezalet diye vasflandrmak ok byk hatadr. 4) Harem denilen blmde cariyelerin rlplak yzd, seks alemi yaptklar ve benzeri iftiralar, tamamen uydurma eylerdir. zellikle Harem Dairesini gezerseniz, Padiahlarn yatak odalarnn duvarlarnda, ehzadelerin kaldklar odalarn duvarlarnda ve uygun olan her yerde, aile ii eitimi tevik eden yet ve hadislerle sslendiini greceksiniz. Yani Harem, GR VE NDEKLER 35 bir nevi Padiah'a kadnlk yapacak hanmlarn manev ve madd bir eitim merkezidir. 5) Padiah'n zorla kimsenin kzn karsn kard vki' deildir. Bilakis Osmanl Sarayna girmek ve mmknse Padiahdan bir ocuk sahibi olabilmek iin, ok mehur aile kzlar, hr olduklar halde cariye diye kendilerini Saray'a sattrmlardr. Buna ramen her gelen alnmam; dindar ve tecrbeli ilim sahibi kadnlar, krimonolojik ve psikolojik adan bunlar imtihan ederek seime tabi tutmulardr. 6) Padiahlarn hr kadnlarla deil de cariyelerle evlenmeleri ise, tamamen 24 milyon km kareyi idare etmekle grevli olan Padiahlarn aile iinden darya sr kmamas ve gnmzde yaanan bacanak-kaynpeder ve akraba tasallutundan devletin kurtarlmas iindir. Nitekim iki hr kadnla evlenen Padiahlardan, birisinin kayn babas eyhlislm olduu halde, bunun skntsn ekmiler ve bylesini uygun grmlerdir. : ite bylesine nemli konular ihtiva eden Harem konusunu Kitabmzn Beinci Blmn'de inceledik. Btn bu Haremle ilgili olanlar daha yakndan okuyucuya takdim etmek zere, Harem'de on sene muallimelik yapm olan Safiye nvar'n Saray Htralarm adl eserini, Kitabmzn Altnc Blm'nde zetlemeye altk ve saray yakndan tanyan birinin diliyle Osmanl Haremini anlatmak istedik. DRDNC NEML NOKTA; ARPITILAN OLAN, HADIM VE BENZER MESELELER Burada kitapta aklanan iki nemli konuya temas etmek istiyoruz. Birincisi: olan Meselesidir. Baz ke yazarlar, Osmanl Padiahlarnn da kendileri gibi sapk ilikiler iine girdiklerini zannederek, Osmanl Tarihileri tarafndan uzun uzadya incelenen iolan meselesini dillerine dolamlardr. olan, Topkap sarayn tekil eden ksmdan birisi olan Enderun'da yani i Saray'da alan gen grevlilere denmektedir. Ayrca Yenieri Ocanda da bir gurup iin bu tabir kullanlr. Merak edenler, ismail Hakk Uzunarh'nn Saray Tekilt Kitabn inceleyebilirler. Hatta bunun da tesinde bir mesele daha vardr: islm hukukunda bir hkm mevcuttur: "Gen bir hoca veya terbiyeci, gen ve by bitmemi ocuklarla, fazla yalnz kalmasn; zira nefis insan ktlklere sevkedebilir. Hatta bu tr genler, yzlerine pee bile rtebilirler. Bu tr genlere bb- emred denilir". Fevkalade bir edeb

kaidesi olan bu hkme, baz Osmanl Padiahlar uymular ve bir ksm saray grevlisi iolanlarna yzlerini pee ile rtmelerini emret36 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM mislerdir. imdi soruyoruz, Kur'an'n emrine uymak iin gsterilen bu hassasiyet nerede? Bunu Hammer gibi bir Hristiyan tarihinin iftirasna uyarak tamamen edeb d yorumlara gitmek nerede? Ayrca bu iddiay ileri srenlerin, bir cariyenin mektubunu ve Kbusn.me'den alnan baz cmleleri saptrarak, baz Padiahlar erkekler ile ilikiye giren sapklar olarak nasl arpttklarn, Olan' anlatrken btn delilleriyle rttk. kincisi; Hadm yani baz insanlarn zorla cins iktidarszla itildii iddiasdr. Bunun da asl udur: zellikle Msr ve Habeistan evresindeki baz kabileler, Osmanl Sarayna girmek hevesiyle kendi kendilerini hadm ettirmilerdir. Ayrca baz zorba esir tccarlar da esir zencileri hadm ettirerek stanbul'a kadar getirip satmlardr. Osmanl Padiahlarnn aile hayatnn getii yer olan Harem'e yabanclarn girmesi yasaktr. Ancak dardan alnacak baz eyleri almak ve bir ksm ar ileri yapmak da kadn kleler iin ya caiz deildir veya ok zordur. te bu hizmetler, hadm denilen insanlara yaptrlmtr. Bunlar, zannedildii gibi, Harem'in ta yatak odalarna kadar giremezler. Btn bu sylenenlerden sonra unu da belirtmeliyiz ki, Padiahlar da insandr. Baz kadnlara kar ar sevgi duymu ve hatta k da olmulardr Padiahn hanm olmak istiyen kadnlar arasnda, elbette ki baz tatsz hadiseler de meydana gelmi olabilir. Ancak Osmanl Haremi, Padiahlar, Ftihleri, Yavuzlar ve Kanunileri yetitiren bir terbiye yuvasdr; bir ksm insanlarn kendi hayatlarnda yaptklar gibi seks lemi yaplan ve seks partileri dzenlenen irkin meknlar deildir. Bunu merak edenler, duvarlar terbiyeye dair yet ve hadislerle sslenen Harem'i geziversinler. Daha nce de ifade ettiimiz gibi, bu tr zellikle merak edilen konular i-in Soru-Cevap tarznda Kitabmzn Yedinci Blmn tahsis ettik. ite "slm Hukukunda Klelik-Criyelik Messesesi Ve Osmanl'da Harem" adl kitabmzn akla kavuturduu konularn nemli olanlarnn ksaca zetil byle izilebilir. Bu ve benzeri konularn ayrntlaryla izahn ve belgelerle bir ksm iddialarn rtlmesini merak edenleri, kitabn tamamn mtla'a etmeye davet ediyoruz. , , BYLE BR KTABA NEDEN HTYA DUYULDU? 1990 ylnda "Osmanl Kanunnmeleri Ve Hukuk Tahlilleri" adl eserimizin Birinci Cildi'nin neredilmesinden beri, okuyuculardan ve eitli evrelerden binlerce mektup aldm. Bu mektuplarda dile getirilen ortak talep, slm'da klelik ve cariyelik meselesinin ve zellikle de harem konusunun GR VE NDEKLER 37 aklanmasn stlenecek bir kitabn yazlmasyd. Anadolu'nun muhtelif yerlerine konferans ve benzeri mnsebetlerle gittiimde de ayn talep dinleyicilerden gelmekteydi. Biz, hem ecdadmzn iftiraya maruz kalan aile hayatn gn yzne kartmak, hem dinimizin itiraz edilen bir messesesini hakka k insanlara izah etmek ve hem de gelen kymetli talepleri deerlendirmek gayesiyle, be yldr "slm Hukukunda Klelik-Criyelik Messesesi Ve Osmanlda Harem" adl almamz srdrdk. u anda be yllk almann rnleri sizlere takdim edilmek zere neredildi. Yaklak 500 sayfay bulan bu almada; Klelik-Criyelik ve Haremle ilgili arptmalara ve tahriflere ait baz rnekleri Birinci Blm'de; Dier Toplumlarda ve Dinlerde Klelik Ve Cariyelik Messesesini kinci Blm'de; slm Hukukunda Klelik Ve Cariyelik Messesesini nc Blm'de; Klelik Ve Cariyelik Messesesinin Osmanl Devletinde Ald ekilleri Drdnc Blm'de; Gerek Harem Nedir? sorusunun cevabn Beinci Blm'de; Kltrl Bir Muallime'nin Harem Htralarn Altnc Blm'de ve nihayet Klelik-Criyelik ve Haremle ilgili baz mhim sorularn cevaplarn Yedinci Blm'de anlatttk. Okuyucularmzdan istirhammz, kendilerinin merak ettikleri blmleri ncelikle okumalar ve husus istirhammz da Birinci, Beinci ve Yedinci Blmleri

mutlaka mtalaa etmeleridir. kinci Blm'n biraz daha konuya uzak olduunu biliyoruz. Ancak slm'da ve Osmanl'daki klelii mukayese edebilmek iin bunun incelenmesinin de zaruret olduu kanaatini tayoruz. Bir hususu daha hatrlatmakta yarar gryoruz: Akla gelebilir; acaba bu zamana kadar harem konusunda kalem oynatan ve bu mevzuyu izah gayesiyle telif edilen eserler yok mudur? ayet varsa byle bir esere neden ihtiya duyulmutur? nemle ifade edelim ki, bu zamana kadar yerli ve yabanc ilim adamlar ve tarihiler tarafndan harem ile alakal ok sayda telif eser vcuda getirilmitir. Topkap Saray ve Harem'le ilgili Abdurrahman eref Bey'in makaleleri, smail Hakk Uzunarl'nn "Saray Tekilt"; aatay Uluay'n "Harem II", "Harem'den Mektuplar I"; "Ak Mektuplar"; "Harem Hayatnn Yz" ve benzeri birbirinden kymetli ve bizim de harem konusunda malumat kaynamz olan eserleri, Ahmed Refik Bey'in "Kadnlar Saltanat" adl kitab, Millerin "Beyond The Sublime Port" adl kitab, Alev lytle Croutier'in Harem The VVorld Behind the Veil adl eseri ile Penzer'in The Harem" adl eseri bunlardan sadece bir kadr. Btn bu almalar bizim iin de temel kaynak olmakla beraber, konuyu yeterince aydnlatamamlardr. Zira bu eserleri yazanlar, islm hukukundaki klelik ve cariyelik mevzunuunu tam olarak anlatamamlar ve dolaysyla haremi yorumlamakta ciz kalmlardr. u noktay belirtmekte yarar gryo38 KLEK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM ruz ki, islm hukukunu ve dier islm kaideleri bilmeyenler, Osmanl tarihi ve zellikle de Harem gibi messeseler hakknda tatmin edici izahda bulunamazlar ve hatta isabetli deerlendirmeler yapamazlar. Zira Osmanl Devleti islmiyetin yazl tatbikat rnekleridir; biri birisiz olamaz. Uzunarl bile, bu tr yanl deerlendirmelerden malesef yer yer kurtulamamtr. Bu arada son zamanlarda neredilen Saray Hatralar'na da deinmek yararl olacaktr. Cemile Sultn'n torunu Mevhibe Cellddin'in Sara Erturul'a anlatt "Gemi Zaman Olur ki.." adl eseri; Halit Ziya Uaklgil'in ciltlik "Saray Ve tesi" adl eseri; Aye Osmanolu'nun "Babam Sultn Abdlhamid" adl kymetli eseri; Safiye nvar'n "Saray Htralar" adl bizce ok kymetli olan eseri ve benzerleri de yeterince meseleyi izahtan uzaktrlar. Zira bunlar anlatanlar, hem Harem'i btn ynleri ile anlayabilecek kapasiteye sahip deildirler ve hem de bir ksm hdiselerin tesiriyle hiss olabilmektedirler. Yine de bu eserlerin bizim iin birinci elden kaynak olduklarnda phe yoktur. nsz tamamlarken bu kitabn hazrlanmasna tevikleri ve srarl talepleri ile vesile olan ve her zaman ecdadnn doru tarihini renmeyi hasretle bekleyen kadirinas milletimize, byle bir eserin mutlaka telif edilmesini arzulayan ok sayda ilim ve fikir adamlarna ve bu konuda bize tevik ve yardmlarda bulunan herkese teekkr ediyoruz. Bu arada eseri tamamladm 1995 yaznda, istanbul'un nemli scaklarn benimle birlikte eken ve Kitab batan sona okuyarak tenkit ve tavsiyelerini bana ileten Eim Saime Belks Akgndz'e; kitabn bilgisayar tashihlerini yapan olum Emrullah Akgndz'e; Kitab okuyup baz tashih ve tenkitleri yapan Muhterem Aabeyim Vahdet Ylmaz'a; deerli kardeim Mustafa Karaman'a; aziz meslektam Yrd. Do. Dr. Said ztrk'e; bir an evvel kmas iin beni tevik eden Osmanl Aratrmalar Vakf Mdr Mehmed Emin ahin Bey'e ve de kitabn basm iin her trl yardm temin eden Vakfmz mtevelli heyet yelerine ayr ayr teekkr etmeyi bir vazife addediyorum. almak bizden ve muvaffakiyetin ise Allah'dan olduuna gnlden inanyorum. .. 15. 08.1995 stanbul Prof. Dr. Ahmed AKGNDZ BRNC BLM KONUNUN ARPITILMASI VE KASDEN YANLI ANLATILMASI . 1- KONU ARPITILIYOR VE KASDEN YANLI ANLATILIYOR slm Hukukunda klelik-criyelik messesesi ve Osmanl Devletinde harem uygulamas konusuna girmeden nce unu bilmek zaruridir ki, konu, slm dmanlar ve Osmanl dmanlar tarafndan istismar edilmitir. Baz ferd ve ahs hatalar umumletirilmi ve sanki slm'da ve Osmanl Devletinde durum hep yleymi gibi takdim edilmek istenmitir. Ayrca Cumhuriyetin ilk yllarnda d

dmanlarmz ile birlikte Osmanl Devletini ve islamiyeti karalama hareketleri, mill eitimin gayeleri arasna girince, bizdeki belli evreler ve yayn organlar da, d dmanlarn yaynlarna rahmet okuturcasna bu arptma ve kasden yanl anlatma faaliyetlerini 70 yla yakn srdrmlerdir. Hl da bu arptmalarna devam etmektedirler. Saray'da doktorluk yapan Operatr Cemil Paa'nn bile Cumhuriyet dnemindeki arptmalar teamlne uyarak bizzat yaad harem hayatndaki meseleleri, nasl saptrarak anlatmak mecburiyetinde kaldn merak edenler, Aye Osmanolu'nun "Babam Sultn Abdlhamid" adl eserinin bu meseleye ayrlan blmn mtalaa edebilirler1. Osmanl aleyhinde konumak, Cumhuriyetin ilk yllarnda maalesef prim yaptndan, kalemini menfaati iin kullananlarca, harem meselesi tam bir malzeme olmutur. nemle ifade edelim ki, Osmanl Devleti de insanlardan meydana gelen hkm bir ahsiyettir. Osmanl Devletini tekil eden insanlarn tamamnn masum ve gnahsz olduklarn iddia etmek de mmkn deildir. Elbetteki onlarn da kusurlar ve gnahlar vardr. Ancak uzun yllar bizlere anlatld gibi, Osmanl Devleti, tamamen gnahkr insanlardan meydana gelen bir devlet de deildir. Meseleyi iyiliklerin ve ktlklerin muvzene ve mukayesesi yaplarak neticelendirmek daha doru olacaktr. Aye Osmanolu, Babam Sultan Abdlhamid, sn. 275-288. 42 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM I- OSMANLI DEVLETNDE PADAHLARIN K YASAINI DELDKLER VE GAYR- MERU' ELENCELER TERTP EYLEDKLER HAKKINDAK ARPITMALAR Gnmzde, Osmanl Devletine cephe alan belli mihraklar ve karanlk gler, iki kol halinde, en uzun mrl slm Devleti olan Osmanl devletine hcum etmektedirler: Birinci kol, islm'a dmanlklarn akdan ortaya koyamayan ve bunu Osmanl dmanl ad altnda yrten din ve tarih dmanlardr. Bunlar, kusurlaryla birlikte, islm hayatn btn safhalarnda yaayan ve yaatmaya alan Osmanl Devleti'ni tenkid etmekle, akdan yapamadklar islm dmanln da bylece yapm oluyorlar. Bu grubun ban, aslen gayr- mslim olan aznlk mensuplarnn veya bir ksm dnmelerin ekmesi ok dikkat ekicidir. kinci kol ise, altyz sene, slm' neretme hizmetindeki Osmanl Devleti'ne ayak ba olmu, slm' kendi safiyetinden karmaya alm bir devletin fikir propogandalarna kanan ve tarihimizi tam bilmeyen saf mslmanlardr. Her iki kolun da ellerinde koz olarak kullandklar en nemli mevzulardan biri, Osmanl padiahlarnn ve Osmanl Devleti'nin, slm dininin, iki yasa ile alkal hkmlerini hie saymalar ve ar bir iki mbtels olmalar eklindeki iddiadr. Harem mevzuu da bu tr iddialarla bezenerek ve sslenerek vatandan nne karlmak istenmektedir. Burada u gereklerin bilinmesinde fayda mlahaza ediyoruz: A) Osmanl Devletini tekil eden fertler ma'sm ve gnahsz deillerdir. lerinde Ftih ve II. Abdlhamid gibi "veliyyullah" denilen fertler bulunduu gibi, iki ve benzeri gnahlar irtikb eden ahslar da bulunabilir. Nazar plnda islm'n btn dsturlarnn kabul edilerek tatbik edildii bir vkfadr. Ancak tatbikatta bu esaslara muhalefet edenlerin bulunduu da bir vkfadr. Her ikisini de inkr etmek mmkn deildir. Her eyde olduu gibi, Osmanl Devleti'nin iyilikleri de vardr, hatalar da vardr. Ancak 600 sene boyunca hasenatnn seyyitna ar bast iindir ki, kader-i ilhi bu uzun sre iinde slm'n bayraktarl unvann onlara ihsan etmitir. Seyyit hasenatna ar basnca da, bu erefli unvan yine kaderin hkmiyle ellerinden alnmtr. En kt zamanlarnda bile, deil iki gibi islm'n ak bir hkmne muhalefet, itihad meselelerde dahi er' hkmlere ri'yet etmek iin elden gelen gayreti gsterdiklerini, saylar milyonlar bulan ariv belgeleri isbat etmektedir. B) Maalesef, Osmanl tarihi ve edebiyatnda geen baz tabirler, Osmanl Devleti'nde ikinin tamamen serbest olduu m'nsna gelecek ekilde ntn ke CARYELK VE HAREM'LE LGL KASD ARPITMALAR 43

te'vil ve izah edilmek istenmektedir. Bu tbirlerden bazlarna dikkat ekmek istiyoruz. " iret", bunlarn banda gelmekte ve tarihlerdeki "padiah, ireti severdi" tarznda geen ifadeler, iki ve sefahet hayat yaard eklinde yorumlanmaktadr. Halbuki bu ifadenin asl mns, =yaama, iret=keyifli hayat ve elence demektir. Yaamann tadn karma ve keyifli hayat, meru dairede olduu gibi, gayr-i meru dairede de olabilir. O halde, bu tbirleri, baka karine olmadan gayr-i meru hayat diye izah etmek, pein fikirlilik olur. Ancak Yldrm Byezid gibi baz devlet adamlarnn iki itiine dair ak delliler varsa, bunu baka trl yorumlamak da doru olmaz. "Sk" kelimesi de manas arptlan kelimelerdendir. Kelime manas, keyif meclislerinde kadehle iilecek eyleri takdim eden ahs manasn ifade eder. Ancak mevlidde erbet datana sk dendii gibi, meyhanede arap datana da ayn ad verilir. Sk kelimesini, her yerde, iki kadehini datan diye aklamak, elbetteki pein fikirliliktir. Osmanl Saraynda skler elbette vardr. Ancak bunlarn, iki kadehlerini datan ve dolduran kiiler olduklarn, serbeste iki dattklarn ve bunun ak bir ekilde yapldn sylemek insafszlk olur. "arap" kelimesi de yledir. Aslnda her eit iki demek olan bu kelime, gnmzde haram olan ve Arapa'da "hamr" kelimesiyle ifade edilen iki karlnda kullanlmaktadr. Halbuki Osmanl dneminde, erbet ve su da dahil olmak zere btn iilecek eylere yani bugnk karlyla merubata da "arap" dendii bir vk'adr. slm hukukunun yasaklad sarholuk verici ikileri ienlere, hadd-i irb denilen er' cezay uygulayan devlet adamlarnn kendilerinin, aka bu fiili ilemeleri mmkn deildir. Bu arada, mezkr kelimelerin tasavvfdaki manalar ile bir ksm metinlerde kullanldn da unutmamak icab etmektedir. C) Trkler mslman olduktan hemen sonra, islm'a muhalif olan btn detlerini de kideten ve nazar olarak tamamen terketmilerdir. slm'n te'siri altnda ve ilk mslman Trk Devleti olan Karahanllar devrinde (X. asr) kaleme alnan Kutadgu Bilig'deki u cmleler, bunun en brz mislidir: "Bey iki imemeli ve fesatlk yapmamaldr; bu iki hareket yznden, sonunda ikbl elden gider. Dnya beyleri arabn tadna ularlarsa, memleketin ve halkn bundan ekecei zahmet ok ac olur. Bey iki ier ve oyunla vakit geirirse, memleket iini dnmee ne zaman frsat kalr?"1. Daha sonraki mslman Trk devletlerinin iki hakkndaki tutumlarn ise, kendilerine resm kod olarak kabul ettikleri fkh kitaplarnda ifadesini bulan er' hkmler ortaya koymaktadr. I I Yusuf Has Hacib, Kutadgu Bilig, sh. 157-158 (Reit Rahmeti Arat tercmesi). 44 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM Osmanl hukukular, iki hakkndaki hkmlerde slm hukukularnn kabul ettikleri esaslar aynen benimsemilerdir. Btn slm hukukular ise, bata arap (hamr) olmak zere, sarholuk verici ikilerin aznn ve ounun haram, yani kesin olarak dinen yasak olduunu kabul etmilerdir. Ancak slm'n tesbit ettii ve had denilen cezay gerektirecek iki ime suunun tarifinde farkl grler ortaya kmtr, imam- A'zam Ebu Hanifeye gre, az veya ok arap (hamr) imek yahut sarho edecek kadar dier ikileri kullanmak, had cezasn gerektiren bir sutur. Dier islm hukukulan ise, her eit ikiyi, az veya ok imenin had cezasn gerektiren bir su olacan aklamlardr. Ebu Hanife arap demek olan hamr ile dier ikileri ayrd ederken, dier islm Hukukular hepsini ayn hkme tbi klmaktadrlar. - Osmanl Devletinde tercih edilen birinci gre gre had cezasn gerektiren iki ime suunun (ki buna irb denmektedir) iki unsuru vardr: Birincisi, az da olsa arap imek veya dier ikileri ierek sarho olmaktr. Yani btn ikilerin haram olduunda ittifak etmekle beraber, had cezasn gerektirecek suun teekklnde kk bir gr ayrl vardr. kinicisi, ceza kasd ve irdedir. Zorla iirilen ikiler, had cezasn gerektirmez. Bu unsurlardan biri eksik olduunda, had cezas tatbik edilmez; ancak devletin tesbit ettii ta'zir cezalar uygulanr. Had cezas ise, eksik ve fazla olmadan iki iene sopa ile seksen krba vurmaktr1.

Osmanl Devleti'nin son on ylna kadar, btn mslman Trk Devletlerinde, slmn iki iin tesbit ettii ceza aynen tatbik edilmitir. Bunu er'iye sicillerinde grmek mmkn olduu gibi Osmanl Kanunnmelerinde de grmek mmkndr. Osmanl Devletinde konuyla ilgili er' hkmler, Avrupal bir hukukunun diliyle "1810 tarihine gelinceye kadar, mer' olmudur. Geri bu hkmler, tatbikatta tam icra olunmad da sylenebilirse de, nazariyatta kuvvetine riyet olunmutur"2. Aratrmalar, Osmanl Devletinin son on ylna kadar bu tatbikatn devam ettiini gstermektedir. Ancak Osmanl Devletinin son yllarnda kabul edilen Men'-i Mskirat Kanunu, iki ienlere verilen cezalan, alternatifli olarak dzenlemi ve bunlardan birini de hadd-i er' olarak zikretmitir. Bu kanun, devletin iinde ve dnda ok byk tartmalara yol amtr3. Osmanl padiahlar, ok az istisnalar dnda, hern fiilen ve hem de kavlen slm'n getirdii iki yasana uymular ve bu yasaa uyulmas iin gerekli hukuk tedbirleri almlardr. Bunlardan II. Bayezid'e ait olan bir fer' Kur'an, Mide, 90; Molla Hsrev, Drer Ve Gurer, II, 69-70 2 BOA. YEE. 14-1540, sh. 53-54 3 Cin/Akgndz, Trk Hukuk Tarihi, I, 267-268 CARYELK VE HAREM'LE LGL KASD ARPITMALAR 45 mann, sadeletirilmi metnini, sonra da orijinalini, sizlere takdim ederek, meseleyi btn ynleriyle vuzuha kavuturmak istiyoruz: "1. Derghma arz olundu ki, sancanza bal ehir, kasaba ve kylerde, dn lerde, toplantlarda ve benzeri yerlerde, aka arap iildii, eitli sarho edici ikiler kullanld, her trl rezalet ve sefahetin irtikb edildii grlmtr. Ayrca islm'n eirine ri'yet edilmeyerek fsklarm bu gibi gayr-i meru fiilerinden, btn mslmanlarn ve zellikle de limler ve slihlerin rahatsz olduu bildirilmitir. 2. Durum byle ise, emr-i bil-ma'rf nehy-i anil-mnker vazifesi boynumuzun borcu olmas hasebiyle, bu gayr-i meru' fiillerin yasaklanmas iin, grevli olarak Hamza'y gnderdim ve aadaki talimat verdim: 3. Emrim size ulanca, bu konuda tam ihtimam gsteresiniz. Sen ki, sancak beisin, kdlarsnz. Bizzat bu iin zerinde durub kazanzdaki halka, ehirlerde, kylerde ve kasabalarda tekrar te'yd ve tehdit ile yasak edesiniz. 4. Bundan sonra hi bir yerde, fsklar toplanp aka gnh ilemeye-ler ve islm'n e'airine gerei gibi ri'yet edeler. 5. Sen ki, sancak beisin, bu hususu grp gzetip emrime aykr hareket edenleri kd kararyla hakkndan gelip, er' hkmleri ve emirlerimi icra edesin. 6. Bu memleketlerin subalar (emniyet mirleri) ve yardmclar da, bu konuda, kadlara yardmc olalar. Gayr- meru fiillerin kaldrlmas hususunda kadlarn yannda yer alalar ve kimseye dnlerde ve toplantlarda, slm'n emirlerine aykr i ettirmeyeler. Edenleri mahkemeye sevkedip, er' yarglama neticesinde haklarndan geleler. 7. Siz ki, kdlarsnz, her biriniz, bu fermanmn bir rneini er'iye sicillerine kaydedesiniz ve daima icra edesiniz. Bu konuda ihmal ve msamaha gstermeyesiniz. ihmal ve msamaha ettiiniz duyulursa, sadece grevinizden azledilmekle kalmazsnz, byk cezalara arptrlrsnz. Bu yazl emrimin, size ulatn, grevli memurum ile bana bildiresiniz. yle bilesiniz ve almet-i erife itimat edesiniz"1. Fermann Orijinali, Bursa er'iyye Sicilleri, A 33/21, Vrk. 338/B. 46 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM Fermann Orijinali, Bursa er'iyye Sicilleri, A 33/21, Vrk. 338/B CARYELK VE HAREM'LE LGL KASD ARPITMALAR 47 Osmanl Padiahlarnn bu yasaklarna ve er'ate kar bu hassasiyetlerine ramen, aka er' hkmleri inemeleri nasl dnlebilir? Bu mislden de anlalmaktadr ki, Osmanl Padiahlar hakknda sylenen "sarho" ve "aile

hayat berbat" gibi ithamlar, tamamen iftiradr ve belli bir vesikaya dayanmamaktadr. . :, II- OLAN KAVRAMI LE LGL ARPITMALAR Bu konuyu yeri gelince yeniden ele alacaz. Ancak yalan ve iftiralara ok gzel ve arpc bir misl olmas sebebiyle burada sadece yaplan arptmaya dikkatleri ekerek meseleyi zetlemek istiyoruz. 1) Kelimelerin Manalar arptlmaktadr Bilindii gibi, "Herkes kendi aynasnn mhedtna tbi'dr". Baz ke ve kitap yazarlar, Osmanl Padiahlarn da kendilerine kys ederek onlarn da sapk ilikiler iine girdiklerini zannederek, Osmanl Tarihileri tarafndan uzun uzadya incelenen iolan meselesini dillerine dolamlardr. olan, Topkap sarayn tekil eden ksmdan birisi olan Enderun'da yani i Saray'da alan devirme grevlilere, endern personeline veya dier bir ifadeyle Devlet bakanl personeline denmektedir. Ayrca Yenieri Ocanda da bir gurup iin bu tabir kullanlr. Merak edenler, smail Hakk Uzunarh'nn Kap Kulu Ocaklar Kitabn inceleyebilirler1. '- olan kelimesini rezil hallere yorumlayanlara, burada ksaca cevap vermek ve arptmalara rnek olarak okuyucularn da nazarlarna takdim etmek icabedecektir. Bir ksm yazarlar, Padiahlarn Enderun denilen i Saray'da kendileriyle gayr-i meru mnsebette bulunduklar i olanlar denilen gen ve gzel delikanllar bulundurduklarn ve hatta bunlar bakalarndan kskandklarndan dolay bazlarnn yzlerini dahi rttrdklerini; baz Osmanl Padiahlarnn ise tamamen erkek dkn olduklarn utanmadan kaleme almaktadrlar2. Ayrca Kbsnme ile ilgili iddialar da bunun gibi samadr. imdi iddia sahiplerinin delil olmak zere Kbusnme'den ve Yavuz Sultn Selim'in kz Fatma Sultn'a ait kocas Mustafa Paa'ya yazUzunarl, Kap Kulu Ocaklar, c. l-ll 2 Mesela bkz. Meral Altnda!, Osmanlda Harem, istanbul 1993, sn. 163-165 i. 48 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM d bir mektuptan nakledilen cmleleri ve bunlar nasl arpttklarn gzler nne sererek, dier arptmalarn da bunlar gibi olduunu okuyucuya anlatmak istiyoruz: ddia sahiplerine gre, Osmanl Hareminde btn arpk ilikilerin yannda Padiahlarn ve Enderun halknn erkeklerle ve hem de i olan denilen Saray Hizmetlisi olan erkeklerle arpk ilikileri vard. IV. Murad bunlardan biriydi. "Btl tasvir, safi zihinleri iyice tadll edeceinden yani saptacandan", biz tasvir yerine bunlarn iddiasna cevap vermek istiyoruz, iddialarn isb'at iin getirdikleri nemli bir delil u: Ziyar Oullarndan Emr Keykavus tarafndan 475/1082 tarihinde olu i-in Nasihat-nme tarznda telif edilen Kbs-nme adl bir kitabdan alnan bir iftiradr. ddiaya gre, Osmanl Padiahlar tarafndan da benimsenen bu Kitap'taki tlerden kadnlarla cins mnsebetle ilgili olanlarndan birisi udur: "Ve yaz olunca avretlere meylet, kn olanlara ki, salk ve esenlik iinde olasn. nk olan teni scaktr, yazn iki scak bir araya gelirse sala zarar verir. Ve avret teni souktur, kn iki souk bir araya gelirse teni kurutur."1. ddiaclara gre, bata IV. Murad olmak zere, baz Osmanl Padiahlarnn yazlar kadnlarla ve klar da erkeklerle beraber olduklar nakledilmektedir. Kbsnme'nin XIV. yzyl yani Ftih'in babas II. Murad zamannda Mercimek Ahmed tarafndan yaplan tercme olduunu ve o zamanki ifadeler kullanldn kendileri de kabul etmektedirler. Daha da ileri giderek, bu iin Osmanl damadlarna kadar uzandn ve hatta Yavuz'un kz Fatma Sultn'm bu yzden ilk kocas Antalya Sancak Bei Mustafa Paa'dan ikyet ettii bilinmektedir. Fatma Sultn'm kime yazld belli olmayan bir mektubundan aldklar u cmleyle iddialarn isbt etmeye kalkrlar. Cmle udur: "Benim Devletl Sultn Babam, Dirliim yoktur. Bir kiiye dtm ki, beni bir kelb (kpek) hesabna saymaz. Elin olanlarn zulm ile atasndan ve anasndan alur; hemen ii gc olanlar derdinedir."2. iddiaclara gre, bu cmleler, Osmanl beylerinin erkekler ile iliki

kurduklarn isbat etmektedir. Ancak bu mektubun XV. yzyla ait olduunu kendileri de kabul etmektedirler. O asrda kelimenin manasnn gen kz ve erkek demek olduu ise, lgatlerden anlyoruz. Bu arada unu da ifade edelim ki, konuyla ilgili arptmalarn bana bir yazarn "nk siz kadnlar brakp ehvetle erkeklere yaklamaktasnz" ir-, oa sc, -n1 - Altndal, Meral, Osmanl'da Harem, sh. 163; Kr. 37-40. Altndal, Meral, Osmanl'da Harem, sh. 163-164, 37-40 CARYELK VE HAREMLE LGL KASD ARPITMALAR 49 mealindeki ayeti koymas ve dipnotta da 80-84. yetleri vermesi ok manidardr1. imdi gelelim meselenin izahna: nce bir konunun izah gerekiyor: Kur'an'dan nakledilen yet, Hz. Lut'un livta gnahn ileyen kendi milletine syledii bir szn parasdr. Tamam yledir: "Siz, sizden evvelki insanlarn ilemedii bir fuhu ve byk gnah m iliyeceksiniz? nk siz, kadnlar brakp ehvetle erkeklere yaklamaktasnz. Gerekten de siz arlklar ve gnahlar iine giren bir milletsiniz."2. Kur'an, Hz. Lut'un bu szlerinden sonra kavminin kendisini memleketten karmak zere harekete getiklerini ve ancak Yce Allah'n bylesine arla giderek livta suunu ileyen Lut Kavmini iddetli bir azapla azaplandrdn beyn buyurmaktadr. Nakledilen yet meali ile konunun hi bir mnsebet ve alakas olmad aka grlmektedir. Gelelim ikinci hususa; Bilindii gibi, her zamann bir lehesi ve konuma az vardr. Yani kelimeler farkl zamanlarda farkl manalarda kullanlmaktadr. Erzurumlular, "Misafiri yola vurmak" tabirini kullanrlar; herhalde bundan, misafiri kaldrp yola arpmak deil, uurlamak manas anlalmaldr. Azeriler, "Kulluun edeyim" demektedirler; bunun manas da senin klen olaym deil; sana nasl yardmc olabilirim manasna olduu aktr. te hem Kbusname'de ve hem de Fatma Sultn'm Mektubunda geen olan kelimesinin de manas arptlmaktadr. Zira XIV. ve XV. asr Trke metinlerde olan kelimesinin manas, bugn kullanlan manadan -nemli derecede farkldr. Temel kaynaklardan anladmza gre, bu asrlarda "olan" kelimesinin iki temel manas vardr: "olan" kelimesinin birinci manas, cins ayrt etmeksizin "ocuk", ikinci manas ise, yine erkek olsun kz olsun "gen" demektir. Bu kelimenin srf erkek cinsi karlamaya balamas, bundan sonraki devirlerde sz konusudur3. Buna delil ok ise de, en gzel delil, Erzurumlu Mustafa Darir'in XIV. yzylda yani Kbusnme'nin Trke'ye tercme edildii asrda kaleme alnan Yz Hadis Tercmesindeki u ifadedir: "Bu kez Resul Hazreti cevb verdi, buyurd kim, "Evlenn unun bigi avretler ile kim, erden kamaz ola, ' Kr. Uluay, Osmanl Saraylarnda Harem Hayatnn i Yz, istanbul 1959, sh. 76-78; Altndal, Meral, Osmanl'da Harem, sh. 37-40; Bkz. Kur'an, A'rf, yet, 80-84 2 Kur'an, A'rf, yet, 80-81 , . , 3 Bu kymetli zet, eserin birinci basksn inceleyen ve ok nemli kabul ettiim bir deerlendirme yazs gnderen, deerli meslekdam Dr. Musa Duman'a aittir. Ayrntl bilgi iin bkz. Duman, Musa, Olan Kelimesi Ve Genlik Kavram zerine, Trkiyat Mecmuas, Sy. XX. 50 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM olan dourgan ola, mmetim ok ola kim, ben mmetimin okluu ile fahrlanurum yarn kyamet gnnde"1. Yani "ocuk douran ve erkeinden kamayan hanmlarla evlenin."2. Tesbitlerimizi teyid eden bir husus da, Kbus-nme'yi tercme eden mtercim ile Yz Hadis Tercmesini yapan mtercimin ayn asrda yani Ftih Sultn Mehmed'in babas II. Murad zamannda yaam olmalardr. Zaten Tarama Szl bata olmak zere, filolojik kaynaklar da bu dediklerimizi dorulamaktadr. Ancak kelime oyunlaryla tarihi ve islmiyeti ktlemek istiyenlere, elbetteki diyebileceimiz fazla bir ey yine de bulunmamaktadr. Bizi asl zen husus ise,

Uluay gibi bir aratrmacnn da ayn dedikodulara nem vermesidir ve hatta Harem II Kitabnda yalanladn Harem Hayatnn Yz adl eserde dorulama veya sadece nakilde bulunma yoluna girmesidir. ' Ma'kl bin Yesr adl sahabenin naklettiine gre, bu Hadis-i erifin tamamnn bahsettiimiz asrdaki Trke'ye tercmesi yledir ve bizim iddilarmz isbt edecek ok sayda kelime gemektedir: "Resul Hazretine -Sallellhu Aleyhi Ve Sellem- bir kii geldi. Eydr: Y Reslellah! Bir avret buldum, gkek, hem asl ho, ill olan eylemez (yani ocuk dourmaz). Evlenrin, ne buyurursan? dedi. Resul Hazreti buyurdu: Ol avreti alma. Bir zamandan sonra ol kii yine geldi kim, ol avretti alaym m Y Reslellah? dedi. Yine destur vermedi. nc kez ol kii yine geldi. Alaym m Y Reslellah? dedi. Bu kez Resul Hazreti cevab verdi, buyurdu kim: "Evlenn unun bigi avretler ile kim, erden kamaz ola; olan dourgan ola, mmetim ok ola kim, ben mmetim okluuyla fahlanurn, yarn kyamet gnndedir" Mustafa Darir bin Yusuf, Yz Hadis Tercmesi, Millet Ktphanesi, Ali Emir, er'yye Blm, No: 1287/1, Vrk. 24/B-25/A; Tarama Bzl, Trk Dil Kurumu, V, sn. 2923-2926 2 Ayrntl bilgi iin bkz. Duman, Musa, Olan Kelimesi Ve Genlik Kavram zerine, Trkiyat Mecmuas, Sy. XX. Deerli meslektamzn u tesbitleri de ok nemlidir: "Edebiyat Fakltesi rencisi olduum yllardan beri zaman zaman duyduum ve okuduum, Divan Edebiyatnda bir ksm irlerin olanc olduklar sulamas karsnda, ta o zamanlar bir phe ve bu pheyi bertaraf edecek alma konusunda bir sorumluluk duygusu kaplamt iimi. Akademik hayatmn ilk yllarndan itibaren, byle bir eyin gereini renmek iin aratrmaya baladm. Neticede, "olan" kelimesinin anlamyla ilgili olarak sizin aklamanz ve yorumunuzla benim tarih kaynaklardan faydalanarak vardm sonu birbirine mutabktr." *! u CARYELK VE HAREM'LE LGL KASD ARPITMALAR 51 XIV. Asrda Olan Kelimesinin Gen Kz Ve Erkek Manasna Geldiine Dair Hadis-i erifin Tercmesi (Mustafa Darir bin Yusuf, Yz Hadis Tercmesi, Millet Ktphanesi, Ali Emir, er'yye Blm, No: 1287/1, Vrk. 24/B-25/A) \2}\)V V JL> ^ I- 3 -vy ra) ^ u r. -O' "^ ^ " ! - di' T^ VJ~r^vx *."'__* vJl^' v*1 P "-^ \* .1 ^ L_ 52 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM Ayrca u cmle de bu konuda aktr: "Eer olan kzsa, kz dourmu avrat sdn emzireler; eer er ise er olan dourmu avrat sdn em-zireler." 1. O halde XIV. ve XV. asrlarda olan tabiri gen kz ve erkekler iin ve avrat tabiri ise yal kadnlar iin kullanlmaktadr. Nitekim Kbsnme'nin asl dili olan Farsa'daki olan kelimesinin karl bulunan gulam kelimesinin de manas byle zikredilmitir: "Gulm; ocuk ve gen demektir. Doutan genlik dnemine kadarki safha"2. Bu giriten sonra Kbsnme'deki ve Fatma Sultn mektubundaki ifadeler daha iyi anlalmaktadr: , Kbus-nme, biraz evvel de belirttiimiz gibi, bir Nasihat-nme mahiyetindedir. Her konuda yet ve hadislerle veya eski devlet byklerinin ahlak esaslaryla ssleyerek evladna nasihatta bulunan bir devlet adamnn nasihatlar durumundadr. te Kbsnme'nin 15. Kitab, ahlak bir konu o-lan Kar-Koca Mnsebeti (Cim'n yisi ve Kts) hakkndaki tavsiyeleri ihtiva eylemektedir. Buradaki tavsiyelerden biri de, birden fazla hanm bulunan ve cariyeleri de var olan oluna yapt u tavsiyedir: "Ve yaz olcak avretlere meylet ve kn olanlara; ta ki, ten-drst olasn. Zira ki, olan teni ssdur, yazn iki ss

bir yere gelse teni azdur ve avret teni sovuktur, kn iki sovuk bir yere gelse teni kurudur. Vesselam."3. Yani birden fazla kadnlarn olmas halinde, yazn ksmen yal kadnlarla ve kn da gen kadnlarla beraber ol ki, salk ve esenlik iinde olasn. nk gen kadnn teni scaktr, yazn iki scak bir araya gelirse sala zarar verir. Ve gen olmayan kadnn teni souktur, kn iki souk bir araya gelirse teni kurutur. imdi bu manay arptarak, erkeklerle beraber olmay tavsiye manasn karmak, ilimden ve dilden haberdar olmamak demektir. Fatma Sultn da, kocas, gen cariyelerle beraber olup kendisine iltifat etmediini yazmaktadr. "Benim Devletl Sultn Babam, Dirliim yoktur. Bir kiiye dtm ki, beni bir kelb (Kpek) hesabna saymaz. Elin olanlarn zulm ile atasndan ve anasndan alur; hemen ii gc olanlar derdinedir." Bu cmlelerle kendisini bir kpek yerine bile koymadn, anasndan babasndan zorla cariye diye ald gen kadnlarla beraber olduunu babas olan Osmanl Padiahna ikyet etmektedir. Gen cariyeler ile beraber olmak 1 Eref bin Mehmed, Hazin's-Sa'dt, Topkap Saray Ktphanesi, III. Ahmed, No: 557, Vrk. 10/B; Tarama Szl, Trk Dil Kurumu, V, sn. 2923-2926 2 Aga Seyyid Muhammed Ali, Ferheng-i Nizm, c. III, Haydarabad 1934, sh. 737 3 Emir Keykavus, Kbs-nme (Tere. Mercimek Ahmed, II. Murad'n emriyle, Nere Hazrlayan, Orhan Saik Gkyay), Ankara 1974, sh. 112-113 CARYELK VE HAREM'LE LGL KASD ARPITMALAR 53 demek olan "ii gc olanlar derdinde olmak" manas nerede? Erkeklerle beraber olmak manas nerede?1. Bu iddialar ileri sren yazarlar da biliyor ki, braknz bir Osmanl damadnn arpk iliki kurmasn, Sultnlar ile evli iken baka kadnlar ile evlenmeleri dahi fiilen yasaklanmtr. Konuyu Sultnlarn evlenmeleri bahsinde ele alacaz. Ancak szkonusu mektubun manasn anlamyanlar, bir ksm ifadeleri kendilerine gre yorumlamaya kalkmlardr2. 2) Osmanl Tarihi'ndeki Olan Meselesi Bilinmeden Konuuluyor Btn bu iddialara imdi de Osmanl Devlet Tekilatndaki olan Meselesi asndan, ksa ekilde cevap vermek zaruret haline gelmitir: Evvel, iolan kelimesini tarif etmek gerekmektedir. Iolan, Enderun denilen Saray'da alan zenle ve dikkatle seilmi saray grevlilerine denmektedir. Osmanl tarihinde, Topkap, Galata, brahim Paa ve Edirne Saraylarnda yetitirilen ve zamanla muhtelif devlet hizmetlerine kan devirmeler olarak tarif edilmektedir. Bunlara Saray Acemi Olanlar veya Celeb de denmektedir. Bir de Yenieri Ocann acemileri vardr; aslnda bunlara i olan dense de, bunlar Saraydakilerden ayrmak iin Sadi ad verilmektedir3. O halde i olan, bir terimdir. Oian kelimesi, illa da kt niyetle seilmi gen ocuk manasna gelmez. Belki Enderun denilen Saray'da istihdam edilmek zere seilen devirmelere de denmektedir. olan denmesi, Saray'da istihdam edilmelerinden kaynaklanmaktadr. Ayrca burada istihdam edilecek devirmeler, Enderun Mektebinde yetimektedirler. Yani Enderun ayn zamanda devlet adam yetitiren bir faklte durumundadr. Nitekim buradan yetien devlet adamlar arasndan pek ok belerbeiler ve sancakbeleri kmtr. 1 Bkz. Uluay, M. aatay, Padiahlarn Kadnlar Ve Kzlar, sh. 31, Maalesef, Harem konusunu derinlemesine inceleyen Uluay da ayn hataya dm ve Fatma Sultn'n beyi Mustafa Paa'y cins sapk olarak vasflandrmtr. Halbuki Mustafa Paa, gen cariyelerle beraber olup Fatma Sultn' ihml ettiindoen ondan ayrlmlardr; Uluay, M. aatay, Osmanl Saraylarnda Harem Hayatnn i Yz, sh. 49 vd.. ; Kr. Altndal, Meral, Osmanl'da Harem, sh. 163-164, 37-40 2 Bkz. Uluay, M. aatay, Osmanl Saraylarnda Harem Hayatnn i Yz, sh. 49 vd. 3 Sertolu, Osmanl Tarih Lgati, sh. 159; Uzunarl, Saray Tekilat, 297 vd. 54 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM kinci olarak, baz yabanc seyyahlarn ve bir ksm slm dman tarihilerin anlattklar gibi, Enderun yani Saray'da almak zere yetitirilen i

Olanlarnn yakkl olmas, Padiahlarn gayr-i meru arzularn tatmin iin deildir. Belki Saray yani Osmanl Devleti'nin en geni snrlara ulat dnemlerde toprak alan 24 milyon km2yi bulan,bu muhteem devletin Devlet Bakanl saray demek olan bu mahalde alacak personel dikkatle seilmeliydi. Bugn bile babakanlk ile cumhurbakanl Kknde alan personel ile normal bir devlet dairesinde alan personelin ayn zelliklere sahip olmadn, aslnda bu iftiralar kitaplarna alanlar da bilirler. Gerekten Saray'da alacak personel, sr tutmal, eli aya dzgn olmal, yalanc ve hin insanlar olmamalyd. te btn bu zelliklere sahip devirmeleri i olan adyla tesbit edebilmek iin bugn Krimonoloji veya benzeri ilimlerin yerine Osmanl dneminde de ilm-i Sm veya ilm-i Kyafet denilen bir ilim dal vard. Elinin ayann gznn kulann zelliklerine gre, bir insann ahlaki yaps az ok tesbit edilmekteydi. te Enderun denilen Saray'da alacak i olan denilen personel, bu konuda uzman olan kiilerce seilmekteydi. Glmn veya olan denilmesinin bir sebebi de, burada bugnk gibi kadn personel altrlmamasndandr. Bunu, ilgili blmde daha ayrntl olarak anlatacaz. nc Olarak, Saray'da alan i olanlar yakkl genlerden o-lumas sebebiyle, Padiah asndan deil, kendi aralarnda muhtemel bir gayr-i meru durumdan saknmak iin ok dikkat ekenlerin yzlerine pee rtmesinin emredilmesi doru olabilir. Ancak bu Padiahn onlar bakalarndan kskanmalarndan dolay deil, bu konudaki er' bir hkmn tatbikinden ileri gelmektedir. Gerekten slm hukukunda bir hkm vardr: "Gen bir hoca veya terbiyeci, gen ve by bitmemi ocuklarla, fazla yalnz kalmasn; zira nefis insan ktlklere sevkedebilir. Hatta bu tr genler, yzlerine pee bile rtebilirler. Bu tr genlere bb- emred denilir"1. Fevkalade bir edeb kaidesi olan bu hkme, baz Osmanl Padiahlar uymular ve bir ksm saray grevlisi iolanlarna yzlerini pee ile rtmelerini emretmilerdir. imdi soruyoruz, Kur'an'n emrine uymak iin gsterilen bu hassasiyet nerede? Bunu Hammer gibi bir Hristiyan tarihinin iftirasna uyarak tamamen edeb d yorumlara gitmek nerede? Drdnc olarak bir hususa daha dikkat ekmek istiyoruz: Biraz sonra anlatacamz gibi, i olanlar, deiik hizmetleri grmektedirler. Bu hizmetlerden biri de Has Oda'nn hizmetlerini grmektir. Has Oda, Padiahn i olanlar ile beraber olduu ve gayr-i meru hayat yaad bir mekn deildir. Kr. bn-i bidin, Redd'l-Muhtr, Kerhiyye Ve istihsn Bahsi, VI, sh. 382. CARYELK VE HAREM'LE LGL KASD ARPITMALAR 55 Biraz sonra Has Oda'nn mahiyetini renince byle bir iddiadan titrememek mmkn deildir. Gerek Has Oda, Enderun odalarnn birincisi ve en itibarls olup Ftih tarafndan personel mevcudu otuz kii olmak zere kurulmutur. Daha sonra dier Padiahlar tarafndan geniletilmitir. Harem'de deil Enderun'da yer almaktadr. Has Oda'da Hrka- Sa'det ve dier mukaddes emnetler bulunmaktadr. Has Odallarn asl vazifelileri de Hrka- Sa'det Diresini sprmek, tozunu almak, mbarek gecelerde gzel kokularla donatmak ve gl suyu serpmek, Kur'an- Kerim okumak, Padiaha ait hizmetleri grmek yani Saray iinde Padiahn husus personeli olmaktr. imdi bu mana ile, ileri srlen iftiralar arasnda ne mnasebet olabilir? Bylesine ulv gayelerle istihdam edilen personeli Padiahn erkek cinsel arkadalar diye takdim etmek, eytann dahi aklna zor gelen bir iftiradr1. III- OSMANLI PADAHLARININ ALE HAYATLARIYLA ALKALI ARPITILAN BAZI HAKKATLAR Tanzimattan beri ieride ve dardaki slam dmanlar, slam dmanln dorudan iln etmekten korktuklarndan ve mslman milletimizden ekindikleri iin, bu dmanlklarn Osmanl Dmanl ile ortaya koyma abasna girmilerdir. Bu abalarn banda ise, milletin doru tarihi bilmesini nlemek ve bu arada mmkn olduunca arptlan tarihi, onlara telkin etmeye almak gelmitir. Osmanl dmanlnn yaplmasna vesile klnan konularn banda, Osmanl Padiahlarnn aile hayat ve Osmanl Tarihine has tabiriyle Harem Hayat vardr. Harem Hayatn, bir sefhet ve gayr- meru elence hayat gibi takdim etmeye alanlarn ounluunun, Osmanl Devleti'nin paralanmasnda

nemli rol bulunan Yahudi, Ermeni yahut Dnme denilen eski tfeklerin olmas ok dikkat ekicidir. Bunlarn yazd eserler, ok gzel basklar yaplarak ve de eitli dillere evrilerek, kitaplarn vitrinlerini, hem d dnyada ve hem de kendi lkemizde sslemeye, maalesef devam etmektedir. Bu arada bunlarn tesiri altnda kalan iyi niyetli bir ksm ilim adamlarmzn ve bu yaynlar okuyan halkmzn, yangna krkle gitmesi de, iin cabas olmaktadr. Abdurrahman eref, Topkap Saray- Hmynu, Tarih-i Osmn Encmeni Mecmuas, Cz, 7, sh. 393 vd.; Sertolu, Osmanl Tarih Lgati, sh. 142-143; Uzunarl, Saray Tekilat, 322-335 56 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM nemle ifade edelim ki, Osmanl padiahlar mslmandrlar ve en az bu asrdaki mslmanlar kadar Allah'n emir ve yasaklarna kar titiz ve hrmetkardrlar. lerinde ok sayda veliyyullah bulunduu ifade edilen bu insanlar, elbette gnahsz deillerdir. Baz gnhlar ilemeleri de mmkn ve hatt ne acdr ki, vki'dir. Bununla birlikte XIX. yzyln balarna kadar hemen hemen btn hukuk sistemlerinin ve bu arada baz artlar altnda islam hukukunun criye messesesi mevcutken, Osmanl padiahlarnn zina gibi ve aka kadn oynatp iki ime gibi fuhiytlan yaptklarn hibir akl banda insan iddia edemez. Cariyelik messesesini suiistimal eden padiahlar km olabilir, fakat aka er'i hkmleri ineyerek gayr- meru elence partileri dzenleyen padiah bulunduu iddia dahi edilemez. Biz bu meseleyi kitabmzn dier blmlerinde inceleyeceimizden, burada ksa kesiyoruz. Ancak Osmanl padiahlarnn aile hayat ile alkal bir kaynan verdii bilgilerin nasl arptldn ve meselenin aslnn nasl olduunu belgeleriyle burada hemen takdim etmek istiyoruz. 1-dris-i Bitlis'nin arptlan fadeleri Osmanl padiahlarndan Yavuz'un yakn mavirliini yapan byk slam limi ve Osmanl tarihisi dris-i Bitlis, slam hukukularnn Siyaset-i er'iye denen eserlerinden de yararlanarak, Halife ve Sultanlarn siyas, ahlk ve ailev durumlarn inceleyen Kanun- ehinh adl eserini telif eylemi ve bir gre gre heybetli padiah Yavuz Sultan Selim'e ve bir dier gre gre ise, onun erken vefat etmesi sebebiyle Kanun Sultan Sleyman'a eserini takdim eylemitir. Bizi ilgilendiren husus, bu eserde Osmanl padiahlarnn ailev hayatlarn ilgilendiren blm ile ilgili yaplan yanl tercme ve tahrifatlardr. ran asll bir ilim adam, konuyla ilgili ksmn baln, "Drdnc Kaide; Meclis-i ns tertibinde (alma-tanma toplantlar dzenlemede), iret (iki ime), tenezzh ve kaynama bezminin tensikindedir." diye tercme eder1. Bir dier aratrmac ise, bu ksm, "Burada Sultan'a zevk ve safda, ar olmamak artyla izin verilir (kadn, iki, ark ve alg dinleme gibi)" diye zetler2. Bu nakilleri gren birisi, Osmanl padiahlarnn ikili ve kadnl elence partileri dzenlediklerini ve bunun kanun haline geldiini zanneder. 1 Tavakkol, Hasan, idris-i Bitlis'nin Kanun- ehinh'sinin Tenkidli Neri ve Trkeye Tercmesi, istanbul . EF-DT. No: 37. Sn. 105. 2 Uur, Ahmet, Osmanl Siysetnmeleri, istanbul, tarihsiz. Sri. 101. CARYELK VE HAREM'LE LGL KASD ARPITMALAR 57 Halbuki meselenin asl yledir: "Sohbet ve iret meclisinin tertibi ve tenezzh il muaeret toplantlarnn tanzimi hakkndadr." Bilindii gibi, iret, elence ve keyifli hayat demektir. Elence ve keyifli hayat, meru direde olabilecei gibi, gayr-i meru direde de olabilir. Bunu iki meclisi diye tercme etmek byk hatadr. Zira devamnda yet ve hadislerle, hell diresinin keyfe kfi olduu ve padiahlarn da meru direde elenmesi gerektii zerinde uzun uzadya durulmaktadr. Meru direde sohbet ve elence meclisleri tertip etmek nerede? "Ar kamamak artyla kadn, iki ve alg toplantlar dzenlemek" nerede?1 kisi arasndaki fark daha yakndan anlamak ve Osmanl Padiahlarnn ailesiyle ilgili mnsebetlerinde uymalar gereken kaideleri daha yakndan renmek iin, dris-i Bitlis'nin konuyla alkal izahlarn buraya nakletmekte yarar vardr.

Bylece Osmanl padiahlarnn aile hayatlaryla ilgili temel e-saslar, ehliyetli bir limin dilinden dinlemi oluruz: 2- dris-i Bitlis'nin Osmanl Padiahlarnn Aile Hayatlaryla Alkal Tesbit Ve Tavsiyeleri Kanun-i ehinh adyla Yavuz'a takdim ettii Risale'sinin 50. maddesinde Osmanl padiahlarnn hususi hayatlaryla alkal dsturlar yle zetlemektedir: "50. Drdnc Esas: nsiyet ve muaeret meclisi tertibi ve tenezzh i-in gerekli eylerin tanzimi hakkndadr. Ehl-i akl indinde karar klnmtr ki, dil sultanlarn, gizli ve ak sohbet ve muaeret meclisleri tanzim etmeleri zaruridir. Husus ve aile ii gizli sohbetlerin yaplmas, sultann gizli srlarn amas ve gnln ferahlandrmas yani iini dkmesi asndan icab etmektedir. Beden ve nefsin muvafk ve meru bir ekilde tedbiri, menzil ve meskenin nizm iinde idaresi, sultana ait kanun ve esaslardandr2. En uygun tarzda neslin ve nefsin devam ve bekas iin gerekeni yapmak her ferde vcibdir. Hususan, cemiyetin nizm ve intizmna vesile olan ahs yani Sultan iin daha da lzumludur. Yce Allah insan denilen sarayn te'sisi ve nev'-i insann bekas hususunda "Uykunuzu sizin iin bir istirahat vesilesi kldk. Geceyi rahatnz iin bir rt, gndz de geiminiz iin msait bir zeAkgndz, Ahmet, Osmanl Kanunnmeleri, III, sh. 12-13. 2 Acdr ki, Hasan Tavakkol ve onu takip eden bir ksm ilim adamlar, "Meclisi iref'i, iki meclisi olarak tercme etmiler ve bu bahisdeki izahlar alabildiine tahrif etmilerdir. (Tavakkol, 105). . 58 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM min kldk"1 buyurmaktadr. Hz. Peygamber de bu mnya iaretle "phesiz nefsinin senin zerinde bir hakk vardr" buyurmaktadr. Gerekten beden, yeme ve ime ile takviye edilmezse, nikh dairesindeki aile hayt ve muaeret ile (menkih ve muert- mergbt) nefis gemlenmezse, btn iler felce urar. Miza za'fa urar ve Hz. dem'in belirttii gibi, "Nefis zorlanrsa, krlesin" Bu sebepledir ki, Reslullah, "Ben sizin dnyanzdan eyi severim: Gzel koku, kadnlar ve gzmn nuru olan namaz" diye ikazda bulunmutur. Bazan ehl-i islam nefislerini muhafaza iin, devaml orutan men etmi ve "Yl boyunca oru tutann orucu oru deildir" buyurmu; bazan da nefsan riyziytda i'tidle davet ederek ve "islam'da ruhbanlk yoktur." buyurarak hakka ird etmitir. Zira Din-i Muhammedi, adalet ve i'tidl dinidir. Bu millete ifrat ve tefrt yasaktr. Padiahlar iin, bedenin rahatn temin etmek zere haram ve er' yasaklardan kanmalar; ancak nefsin gemlenmesi iin hikmet-i Nahiyesinin iktizsna uymalar emredilmitir. Fazla rahat ve cisminin ar kendi haline braklmas, hususan sultanlar iin, divan ve sohbet meclislerinde asla tavsiye edilmez. Herey i'tidlinde olmaldr. Dier nimetler de buna kyaslanr. Tekellfsz hayat ve baz rsum ve detlerin terki, siret-i nebevidir. Hz. Pey-gamber'in husus meclislerine avamn dahi etmemesi iin yet nazil olmutur ki, melen, "Peygamberin evlerine size izin verilmedike girmeyiniz"2 buyu-rulmaktadr. Bugn ise, cumhurun mhim meseleleri belli resm ve detlere gre karara balanmakta ve hatta zlim Kayser ve Kisralar gibi meliklerin divan kanunlarna riyet edilmektedir. Byle bir dnemde, elbetteki sultanlarn husus bir encmeni ve zel bir divan olmaldr. Sultan, husus mes'eleleri ve srlar orada grmelidir. Bilmi olasn ki, sultanlar, husus meclislerinde er' haramlardan iddetle kanmallar ve nefislerini yasaklar irtikbdan temiz tutmallar. Eer nefs-i emmre, ihtiyarn yularn akln elinden alr da kuvve-i eheviye ve gadabiye ifrata giderse, en azndan nehy-i er'ye muhalefeti mutlaka setr etmeliler, ilh emir ve nehiylere muhalefeti setretmek, manev korkuyu gsterir. Aka gnahlar irtikb ise, inad ve srar muhbirdir ki, padiahlarn bu hali, re'ya ve sipahilerin de, kstaha ilh hkmlere kar hrmetsizlik etmelerine sebep olur. Kur'an, Amme Sresi. 2 Kur'n. Ahzb, 53.

CARYELK VE HAREM'LE LGL KASD ARPITMALAR 59 Dier mhim bir husus da, mehm emken sultanlarn sarholuk verici ikiler (mskirat) ve gayr- meru elencelerden saknmalar lzumudur. Zira onlarn akllar, nizm- lemin vesilesidir, iyi ve kty birbirinden ayrmak isteyen her fert aklnn tekmilini ister. Akln ve ilminin eserleri, btn memleketi ihata etmesi gereken sultanlar, haydi haydi bununla mkellefdirler. Haram olan sarholuk verici ikilere cr'et edildii takdirde, en az zararl olan zm arabdr. Dier haram ikiler ve uyuturucular daha zararldr. Ehl-i hikmet indinde hepsinin de akl ve idrke verdii zarar bilinmektedir. Sultanlarn gayr- meru tarzda ifratla araba devam etmeleri, mlk ve devletlerinin harabna yol aar; din ve milleti ihtille ma'ruz brakr. Bu mn ehl-i er' ve hikmet yannda, burhanlarla ve bu fakir katnda tecrbelerle isbt olunmutur. Gayr- meru ikilere srarla devam eden Acem Melikleri, din ve devlet binalarn ykmlardr. Gayr- meru elencelere (melh) dalanlar, vakitlerini boa verirler ve kumarn da sonu yoktur. Bunlarn lezzetleri zevale mahkmdur ve mrn zayi edilmesi demektir. Nitekim Allah (c.c) buyuruyor: "phesiz iki, kumar, ta-plmaya has dikili talar ve fal oklar, eytann emelinden birer pisliktirler. Ondan kannz ki, felaha kavuasnz."1 Saz ve benzeri letleri ve gzel sesleri dinleyerek, gnllerin almas ve dertlerin giderilmesine gelince, bu anlay Yunan felsefesinin kanunlarna uygundur. Baz seslere ehl-i eriat da ruhsat ve msade vermitir. Mesel gzel sesle Kur'n okumak bunun banda gelir ki, Kur'n'da "Kur'n' tertl ile oku"2 buyurulmutur. Hz. Peygamber'in u hadsi de bunu teyid etmektedir: "Kim Kur'n' gzel sesle (teann yapmadan) okumazsa, bizden deildir". Gazel okumak ve iir ind etmek de, meru'dur. Hz. Peygamber de iir inadna ve gzel teannsine msade etmitir. Def ve ney gibi bir ksm alg letlerine de, ekseri afii imamlar ruhsat vermitir. Ud ve kanuna, baz afii hukukular, mbahdr demitir. Fetva Kitablarnda bu husus kaytldr. Baz ehlullah ve evliya da, sema' ve benzeri hallere caiz nazaryla bakmlardr. Bu fakir, ud ve ney gibi baz letlerin caiz olduu hususunu, delilleriyle aklayan bir Risale yazdm. Sultanlarn nikh yoluyla hanmlaryla muaeretine ve nefsin arzularn "Size hell olan kadnlardan halinize gre iki ve drde kadar nikh edebilirsiniz"3 iznine uygun olarak gemlemelerine gelince, bu makbul, meru ve Kur'n, Mide, 90. Kur'n, Mzzemmil, 4 Kur'n, Nisa, 3 60 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM tabiata uygundur. Bununla yetinmeyip gen ve gzel kzlar arzu ederlerse, bunun da meru yolu cariyelerdir. Bu meru yolda, ok sayda hanm ve cariyeye sahip olan Hz. Sleyman, dokuz hanm ve ok sayda cariyenin sahibi Hz. Davud nmune-i misldir. '...;, Sultan ve halifelerin hanmlar ve kzlaryla muaeret ve sohbet meclisinde beraber olmas, nikhl eleri ve cariyeleri ile husus dairede halvette kalmas, elbetteki nefsin arzularn gemlemek ve eytan hevesleri durdurmak iin gereklidir. Onlarla her zaman beraber olmas, din ve devletin mhim meselelerini bunlara ap onlarla meveret etmesi ise, muteber deildir. Nikhl hanmlar ve criyeleriyle de olsa vaktini fazlaca onlarla geirmesi, vaktin zayi edilmesi demektir. Nefsin yeme, ime ve karn doyurma ile lezzetlerini tatmin yoluna gitmesine gelince, elbetteki itidal dairesinde btn meru yiyecek ve iecekler caizdir. Her trl nimeti tatma kaps aktr; ancak mubah da olsa israf haramdr. Zaruret mikdarlarndan fazla yeme ve ime, erbb- akln melmn mcibdir. Hikmet-i lhi, taamn azaltlmasn maliyata ycelme asndan iktiz etmektedir ve bu many anlatmak iin "Alk Allah'n taamdr" buyurulmutur. Gda ve taamdan gaye, bedenin hayatiyyetinin devamdr. frat derecede yeme ve ime ise, bedene zarardr; trl maraz ve illetlere yol aacaktr. Yani hem din ve hem dnyev zarar netice vermektedir.

Velhsl sultanlarn gnl halvethne-i ilhdir ve nihayetsiz feyizlerin mehbetidir. Bu sebeple halvet vakitlerini daha ok tat, ibdet, Kur'n okuma, zikir, dua ve ihlsla amel gibi ulv eylere ayrmaldrlar. Husus sohbetlerinde hemdemleri ve nedimleri, ehlullah ve limler olmaldr. T ki nefsi tezkiye edilsin, hakik ilm ve marifetlerden istifade ve eriatn dabn renme ile, din ve devletin maslahatlarn tedbir ve tanzim etsin. Vaktini mly'niyt ile zayi' etmesin". Osmanl Padiahlarnn bir gnlk hayatlarn merak edenler ve Osmanl Padiahlarnn devletin ilerini brakp elencelere daldklarn iddia edenlere kar u Siysetnme'deki tavsiyeyi zikretmek zaruri hale gelmitir: "Ve evkt- erifeleri dahi ekser zamanda mute'ayyen olub, Mesel yirmidrt s'atn sa'ati 'ibdet ve tilvete ve iki s'ati tevrih ve ir latif kitblar mutla'asna ve drt s'ati ahvl-i memlekete mte'allk olan umr, vzer-i 'izam ve ir 'akl- selim ve tab'- mstakime mlik olan shib-i tedbir kullar ile mavereye ve alt s'ati seyr ikra ve kaib-i hmynlar mnerih olacak kra ve tokuz s'ati 'lem-i feragat ve hb- rhate masruf buyurulmak mnsibdir." Yani Padiahlarn gnlk vakitleri ve programlar ekseriyet itibariyle bellidir. 24 saatin saati ibCARYELK VE HAREM'LE LGL KASD ARPITMALAR 61 I det ve Kur'an okumaya; iki saati tarih ve benzen kitaplar okumaya; drt saati memleketin meselelerini vezirleri ve dier mavirleri ile grmeye; alt saati gezmeye ve av avlamaya ve benzeri tenezzhlere; dokuz saati de ailesi ile beraber olmaya ve uykuya ayrlmtr. Bu maddeyi okuduktan sonra Osmanl Padiahlarnn bir gnlk hayatlarn daha iyi renmi oluruz1. Akgndz, Osmanl Kanunnmeleri, c. VIII, Hrz'l-Mlk, sn. 36-37. 62 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM Belge 1: Kanun- ehinh'nin lgili Sayfas 3. 1i w CARYELK VE HAREM'LE LGL KASD ARPITMALAR 63 IVCUMHURYETN LK YILLARINDA YAPILAN FTRALAR PADAHLARIN ALE HAYATI LE ALAKALI ARPITMALAR VE ilkokul, ortaokul, lise ve hatta niversite sralarnda okuduumuz tarih kitaplarnda grdklerimizle Cumhuriyet dnemine ait hereyin iyi ve Osmanl dnemine ait hereyin kt olduunu mukaddes bir dinin prensipleri gibi bize yorulmadan anlatan Gaziantep imam Hatip Lisesindeki (1974-1975 yllar) tarih hocasnn anlattklar, hep zihnimizde sualler ve pheler olarak kalmtr. Osmanl Padiahlarnn vatan ecnebi glere peke ektikleri ve kendilerinin elence iinde yaadklar anlatlyordu. Hele Sultan Vahdeddin'in bir vatan hini olduu yana yakla izah ediliyordu. II. Abdlhamid'in olmadk zulmler ve er'ata aykr fiiller yapt, kazanlan zaferler gibi heyecanla naklediliyordu. Biz ise krpe dimalarmzda beliren u tip suallerle megul idik; Bizans'a ve Avrupa devletlerine kar asrlarca zaferler kazanarak bu mukaddes topraklar ehit kanlaryla alp bize miras brakan Osmanl Sultanlar, nasl olur da 600 sene canlarn feda ederek ve bir ksm harp meydanlarnda vefat ederek muhafaza ettikleri bu vatan, birden bire satmaya kalkrlar? Dnyaya fazilet dersi veren bu insanlar, nasl olur da birden bire hyanet ebekesinin ban tekil ederler? Aklmz, kalbimiz ve gnlmz, bu insanlarn vatan hini olamayacaklarn haykryordu. Ancak kalemimiz imtihandan 10 puan alabilmek iin, hocann anlattklarn kda dkmek zorundayd. Zaman geldi. Arivlere girebilecek kltr seviyesine ulatk. Mill Ktphanedeki Cumhuriyetin ilk yllarnda ve Ankara'da yaynlanm bulunan ba'z

gazete ve dergilere gz attk. Grdk ki, bu gazeteler de, tpk tarih hocalarmz gibi, istanbul'da oturan Padiah ve ksaca btn Osmanl aleyhine haberlerle doluydu. Bu gazetelerin yaptklarn yapan bir nemli kaynak daha vard; bunlar da tarih hocamz ve Ankara'da kan yayn organlarn destekliyor ve hatta Osmanl'ya hakarette onlar da geride brakyorlard. Bu kaynak, 1919 ve 1920'li yllarda yaynlanan Avrupa gazeteleriydi. Hepsinin ortak hedefi, Osmanllarn her trl fesad yaptklarn efkr- mmeye anlatmak ve Osmanl Padiahlarnn vatan hini olduklarn ve ahlaksz insanlar grubuna dhil bulunduklarn her tarafa yaymakt. Baknz, henz Cumhuriyet ilan edilmeden evvel I. Cumhuriyet Halk Partisi demek olan ittihd ve Terakk'nin emriyle yazlan ve "Abdlhamid ve Devr-i Saltanat, Hayt- Hussiyye ve Siysiyyesi" ad altnda II. Abdlhamid'in hayatn konu edinen bir kitbda meseleler nasl arptlyor? Bu eserin yazar, Osman Nuri adl bir ittihd Terakki sempatizan subaydr. II. Abdlhamid'in namaz klmadn, Cuma Selmlnda dahi, millet Camide 64 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM namaz klarken, kendisinin milletin bir nevi gz nnde Hnkr Mahfilinde neler yaptn, onun dilinden bir iki cmle dinleyelim: "Cuma namaz devam ederken Hnkrn kaps nnde iki nbeti beklerdi. Padiah dahi Mahfile girdikten sonra oradaki masann bana (Camide masa ne aryor?) oturur, sigarasn yakar, aadaki cemat namaz bitirinceye kadar, gizli ajanlarnn kendisine sunduklar jurnalleri okur. ite herkes Padiah' namaz klyor zannettii bir srada, o, bunca muhafzlara ramen belki secdeye varmaktan korkarak kendi ilerini grmekle megul olurdu."1. Bu yalan, eytanlar dahi dehete drecek derecede irkindir. II. Abdlhamid gibi, Bedizzaman ve benzen byk zatlar tarafndan bir nevi veli makamnda grlen bir zatn, hem de Cuma Namaz klnrken, denilenleri yapmasn, her halde eytan bile hayalinden geiremez. Bu zlim kalem, Abdlhamid'e bylesine iftiralar ederken, Osmanl devletini ykmak iin uraan ve bu gaye ile kendilerine engel grdkleri II. Abdlhamid'i ldrme planlar kuran ve saltanatnn son gnlerine doru 9 Temmuz Bomba Olay diye mehur olan suikast plann hazrlayan Ermeniler hakknda ise u ifadelen kullanmaktadr: "Nihayet, hakikat tamamyla meydana karld. Osmanl Milletini Abdl-hamid'in zulmnden kurtarmak iin bu kahramanca hareketin Ermeni vatandalarmz tarafndan icra olunduu anlald. Bombann Juris ve arkadalar olan Ermeni vatandalarmz tarafndan bin trl mkilt ile hazrland ve Cuma gn Selmlk resm-i lsi icra olunduu srada Abdl-hamid'i temaaya gelen ziyareti arabalar ile beraber Cami yaknna getirildii..."2. Bu satrlar, Osmanl vatanda olan Ermenilerin dahi kaleme alacan tasavvur etmek mmkn deildir. nsann siyasi hrs yznden tarihine ve gemiine bu kadar dman olmas da asla dnlemez. Genel olarak Osmanl Padiahlarnn aile hayat ve evi demek olan Ha-rem'le ilgili 70 yllk bak tarzmz, insafl bir aratrmac gazeteci biraz da edebe aykr tarzda yle zetlemektedir: "Osmanl Saray bir yasak ehir. O Yasak ehir'in en gizemli kesinde gzeller gzeli bir bakireler ordusu. Her gece fet-i devranlarndan birini ya da bir kan yatana buyur eden Tann'nm yer yzndeki glgesi azametli bir Padiah... 1 Osman Nuri, Abdlhamid ve Devr-i Saltanat, Hayt- Hussiyye ve Siysiyesi, istanbul 1327, c. II, sn. 493. 2 Osman Nuri, Abdlhamid ve Devr-i Saltanat, Hayt- Hussiyye ve Siysiyesi, c. III, sh. 1135. CARYELK VE HAREM'LE LGL KASD ARPITMALAR 65 te bugne kadar Bat kaynakl htra kitaplarndan en ciddi tarih aratrmalara, ucuz televizyon dizilerinden sper starl sper prodksiyonlara kadar, anlatla anlatla bitirelemiyen mehur Osmanl Haremi. Aratrmalarn tm yetersizliine ramen ortaya bir gerek kyor: Harem, sanld gibi, Padiahlarn gem vurulmayan sonsuz cinsel itihalar nedeniyle oluturulmu bir kurum deil. Haremin kurulmasnn cinsel istekle alakas yoktur."1.

V- GENEL OLARAK KLELK VE CARYELK KONUSUNDAK ARPITMALAR Kitabmzn ilgili blmnden anlalaca zere, klelik ve cariye konularnda asl tenkit edilmesi gereken, slm dinini ve Osmanl devletinin tatbikatn dillere dolayan Avrupallardr ve bizdeki Avrupa kaselisleridir. Halbuki durum tam tersine evrilmitir. Sanki tarih boyu, btn Avrupa devlet adamlar namuslu ve iffetli yaamlar gibi ve sanki Avrupa devletlerinde ve zellikle de Amerika'da klelik ve criye konusu hi yokmu gibi meseleyi gndeme getirmektedirler. Durum tam tersinedir. Amerika'da 196O'l yllara kadar fiilen klelik devam etmitir. Zenciler ve kzlderililier asndan durum u anda da fiili halini korumaktadr. Bu konu ile alakal ok ac bir htray Osmanl Devletinin son zamanlarnda ksmen mstakillik kazanan Msr Hidivliinin Dileri Bakanl makamna gelen ve ayn zamanda Paris Siyasal bilgiler ve hukuk fakltesi mezunu olan Ahmed efik Be'den nakledelim: "1888 senesinde tesadfen Paris'de Saintts ul Pie Kilisesinde bulunarak Kardinal La Vije'nin nutkunu dinledim. Kardinal byk bir kalabaln huzurunda Orta Afrika'daki esir ticaretinin irkin ynlerini tavsif ediyordu. Bir ara sz islm lkelerindeki klelik mssesesinin irkinliine getirdi. Kardinal mslmanlar sulamakla kalmyordu; belki esaret ve kleliin msebbibi olarak slm dinini gsteriyordu. Bu iftiralarn asl astar olmad halde Kardinal'n nutkunun Londra ve Brksel'deki baz gazetelerde neredildiini grnce, hakikata olan muhabbetim beni fkh kitaplarnda bulunan klelikle ilgili hkmleri tetkik etmeye tevik etti. Allah'n inayeti de yar olunca, "Meselenin Kardinal'n anlatt gibi olmadn ve Kur'an'n kleleri hayvanlar mertebesinde saymadn; bilakis onlara ri'yet ve ltufla mu'mele edilerek merhamet ve zd edilmelerini" emreden ok sayda yet ve hadisin bulunduunu isbata muvaffak oldum. Nokta Dergisi, 2 Nisan 1989 Kapak Yazs, sh. 49-50 66 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM Bu husus imdiye kadar btn Avrupallarca ve hatta arkta ikamet eden yabanclarn bir ou tarafndan bilinmiyordu ve bilenler varsa da ndirttan idi. , ...... Brksel'de neredilmekte olan nde Pendant Belge adl gazetenin 16 A-ustos 1888 tarihli nshasnda Kardinal'n konumasn nakledip destekleyen yle bir makale kmt: "Kardinal, Mslmanlarn kle ve criye avlamay din grev manasnda bir hak kabul ettiklerini aklamaktan kendini alamamtr. Gerekten kle ve criye avlamak mslmaniar iin bir haktr, bir vazifedir. nki onlarca siyah rk insanlk ailesinden saylmaz; insan ile hayvan arasnda orta bir snf tekil eder. Hatta bazlar hayvandan daha aadr."1. nsan bu satrlar okurken dahi tyleri rpermektedir. Zira Hz. Peygamberin biraz sonra zikredeceimiz hadisleri ile ve hele hele mezzini Bill ile bu szlerin ne alakas vardr? Bu tesbitler, tam aksine ta Aristo'dan beri, Avrupallarn bak alardr. Bu yalanlarna kendileri inand gibi, bizleri de inandrmlardr. . 2- BATL YAZARLARIN HAREM'LE LGL FTRA VE ARPITMALARI Harem'ie ilgili, Cumhuriyet sonras Trkiye'sinde yaynlanan iftira ve yalan dolu roman, hikye yahut makalelerin ounun kaynan, maalesef, Osmanl Tarihi ile alakal batl seyyahlarn ve baz devlet adamlar ile aratrmaclarn hayal rnleri olan eserleri tekil etmektedir. Batl yazarlar, meseleyi ylesine arptmlar ve maalesef kendi krallarnn aile hayat ile ylesine kartrmlardr ki, yazdklar eserler, gnmzde yaynlanan en ahlaksz erotik romanlar ve hikyeleri bile geride brakmtr. Avrupal yazarlarn Haremle ilgili yazdklarn iki noktada tahlil etmek gerekmektedir: , I-BATILI YAZARLARIN HAREM'LE LGL KTAPLARI Batl yazarlarn Harem'ie ilgili kitaplar, erotik romanlar gibidir ve tamamen hayal olan sahnelerle doludur. Harem iin odalk cariye temini hakknda, ilk kalem oynatanlar Batl Yazarlar olmutur. XVII. yzylda balayan bu yazlarn ilkini, III. Mehmed'in harem kadnlarn tasvir eden Thomas Dallam

Ahmed efik Be, Er-Rkku Fil-slm, istanbul 1314, sh. 4-6 CARYELK VE HAREM'LE LGL KASD ARPITMALAR 67 (1599) 'm yazlar tekil etmektedir. Bunu Venedik Elisi Ottaviano Bon (16061609), Robert VVthers (1650), Rico, Madam Monteg (1717-1718) ve Fransz Fabrikatr Flachat (1745-1755) takip etmitir. Mesela Venedik Elisi Bon'un Padiahlara odalklarn takdimi ile alakal ve tamamen erotik romanlar hatrlatan tasvirini, maalesef, btn Batl Yazarlar tekrar etmilerdir. Biz, bunlarn yalanlarn nakletmeye utandmz gibi, mevcut belgelerin ve htralarn hibiri, bu nakledilenleri tasdik etmemektedir1. in dorusunu ve Batl Yazarlarn nasl meseleyi arpttklarn ise, 196O'l yllarda Haremin restorasyonunda grev alan ve bir Fransz tarihisi olan Robert Anhegger ile evli olan Mualla Anhegger'den dinlemek icabediyor: "Haremin Avrupallarn yzyllarca yazp izdii ile hi bir alakas olmadn farkettim. Harem Padiahn diledii kadnla yatmas iin dzenlenmi bir kurum deil. Mimarisi bile buna gre dzenlenmemi. Padiahn cariyeleri grebilmesi ve aralarndan birini seebilmesi mmkn deil. Kaplar, daireler, geiler buna gre planlanmam. Cariyeler 25 kiilik koularda yatyor, st katta yatan kalfalarn sk denetimi szkonusu. Padiahn annesi kendi blmnde, padiahn kadnlar kendi blmlerinde, padiah ise kendi dairesinde. Padiahn kadnn annesi seip, oluna sunabilir. Padiahn kalkp cariyelerin blmne gemesi iin ku olup umas lazm! Harem, bir niversite gibi dnlm. Cariyeler ise renci. Zaten cariyelerin yaad blmn kapsnda "Allahm bize de hayrl kaplar a" yazyor. Ve bu yaz dorultusunda, ou, padiah tarafndan eyizleri verip evlendirilmi. nk cariye kle deil, cinsel kle hi deil, bence doru deyim cariyenin padiahn evlatl olduudur. Ve gerekten de evlatlk gibi ho tutulup, iyi eitildikleri anlalyor. Haremin mimarisi dzenlenirken, burada yaayan herkesin bir dakika bile bo kalmamas hedeflenmi olmal. Dans, mzik, diki, eitim... Harem sanki asker bir tekilat. Bu askeri tekilat dncesini haremi restore ederken sk sk fark ettim. Ve sonunda kendimi ylesine kaptrdm ki , kabul edilemez nedenlerle, devlet tarafndan yvmiyem kesildii halde, gn boyu almay srdrdm. Ksacas harem restorasyonundan elime maddi olarak hi bir ey gemedi, ama karanlkta kalm bir kurumu, el yordamyla da olsa kavramay baardm. Haremdekiler son derece iyi yetimi, terbiye edilmi, zeki ve yetenekli kimseler. Yalnzca gzel deil, ayn zamanda zeki de olanlar devlet kademelerinde ykselmek istiyorlar. Bunda alacak, ya da ayplanacak bir yn 1 Mesela bkz. Penzer, N. M., The Harem, 178-182; Lady Montegu, ark Mektuplar (Trkeye eviren: Ahmed Refik, stanbul 1933; Robert VVthers, A Discription of the Grand Signoir Sereglio, London 1650, sh. 42-43; Uluay, Harem II, 26-29 . 68 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM gremiyorum. Kendilerine gvenen erkekler gibi, haremin kadnlar da anslarn sonuna kadar zorluyorlar. Sanlann aksine, ykselmek iin dnya gzeli olmaya gerek yok. Kendisine verilen eitimi en iyi zmsemi olan, gzel yazan, gzel konuan bu yara avantajl balyor. te bu nedenle de haremin, belirli dnemlerde politik iktidara el koymu olmas son derece doal. Elbette haremden acmasz ve muhteris sultanlar kmtr. Ama ben, harem kadnlarn, anslarn kendileri yaratmaya alan, aynen erkekler gibi bunu bazen baaran, bazen baaramayan ve bu uurda, artlar gerektiinde, erkekler kadar acmasz olabilen kimseler olarak deerlendiriyorum." 1. Bu cmleleri, Kitabmzn zeti diye takdim etmek bile mmkndr. Gerekten "Yabanclarn yazdklar eserler, ok kere hayal mahsldr. Kulaktan kulaa gelenlerin yaz ve resimle ifadesinden baka bir ey deildir. Bu eserlerin hi birisi, haremi hayal yuvas olmaktan, karanlk ve srlar leminden kurtaramamtr. Bu durum, muhtelif sebeplerden ileri gelmektedir: Bunlarn banda mslman olan kadnlarmzn, erkeklerden kamas, darda rtl gezmesi, kadnl erkekli toplantlara itirak etmemeleriyle izah e-dilebilir. Avrupa hkmdarlarnn kadn ve kzlarnn hayatlarna, grn ve giyinilerine dair bir ok resim, heykel ve yazlar mevcud olduu halde -bir ka sefir

hanmnn saraylarla grmesi ve onlar tasviri bir tarafa braklrsa-, bizimkiler iin byle kaynaklar mevcut deildir" 2. Asl zldmz nokta lkemizde yetien Cumhuriyet dnemi yazarlarnn da, belgelere dayal bir ilm aratrma yapmak yerine, bu yabanc yazarlar aratmayacak ekilde ve onlarn yazdklarn yahut izdiklerini aynen taklid ederek yazlar kaleme almalardr3. II- HAREM'E AT GB GSTERLEN IPLAK RESMLER Harem'le ilgili, baz kitaplarda ve baz dergilerde yaynlanan plak resimlerin de asl esas mevcut deildir ve Batl yazarlarn hayallerinin mahsldr. Bir ksm Batl yazarlar, kendi hayallerindeki harem hayatn, resNokta Dergisi, 2 Nisan 1989 Kapak Yazs, sh. 52-53; Mualla Anhegger, ayn zamanda Harem'le ilgili "Topkap Saraynda Padiah Evi" adl eserin de yazardr. Zaten bizim de tesbitimiz, Harem'in Padiah'n evi olduu ynndedir. Uluay, Harem'den Mektuplar, 10. ^ Mesela hem kaynaklar ve hem de kulland resimleri, tamamen bat meneli olan bir yaz iin bkz. Ba, Il, Cariyelik: Kadnn Cinsel Klelii, Bilim Ve topya, Ocak 1996, sh. 12-14. CARYELK VE HAREM'LE LGL KASD ARPITMALAR 69 samlar eliyle resme aktararak, meru ve gayr-i meru demeden neretmi-lerdir. Bunlar arasnda zellikle Padiahn st banyosu yaptn, rlplak cariyelerin ortasnda poz verdiini gsteren resimler, tamamen hayal rndr1. Bunlardan Hubbnme'de kayd edilen ve bir doum sahnesini canlandran resim, Osmanl Kaynaklarnda mevcut olanlarn en ak olandr. Zaten husus dairede kalmak artyla gayr-i meru da deildir2. Bu konuda bir uzmann tesbitlerine kulak vermemiz ve harem ile alakal grdmz resimleri buna gre deerlendirmemiz gerekiyor: "Trkiye'yi ziyaret eden seyyahlardan ounun Trke'yi bilmemeleri, Hristiyan olduklar iin aznlklarla dp kalkmalar ve onlarn verdikleri ok zaman hakikate uymayan malumat en ufak tetkik szgecinden geirmeden kitaplarna kaydetmeleri, onlar fahi hatalar yapmaya srklemitir. Deil Trk Kadnlar, erkekleriyle bile konuamayan ve anlaamayan yabanc seyyah ve ressamlarn, bizler hakknda verdikleri hkmler, yaptklar resimler, yazdklar kitaplarn ne dereceye kadar doru olacan siz dnn ve hkmnz verin. Yine bu sebepledir ki, Topkap Saray resim galerisinde mevcut olan Hurrem Sultn'n muhtelif tablolaryla kz Mihrimah Sultn ve Gln Sul-tn'a ait resimlerin otantik (gvenilir) olup olmadklar zerinde hakl olarak durup dnmemiz icabetmez mi?" 3. Cumhuriyet dneminde haremle ilgili olarak kaleme alnan kitaplarda yer alan veya kapaklarn tekil eden gayr-i meru resimlerin tamam, batl ressamlarn hayal rnleridir. Mesela Meral Altndal'a ait Osmanl'da Harem adl kitabn kapandaki plak resim, Kari Briullov'a ait olduu gibi, ayn yazarn Osmanl'da Kadn adl kitabnn kapandaki plak resim de Camille Rogier'e aittir4. 1 Nokta Dergisi, 2 Nisan 1989 Kapak Resmi; Tempo 10-16 1994 Kasm Sy. 175; Bu dergideki resimlerin tamamna yakn uydurmadr ve Batl Yazarlarn kitaplarndan alnmtr. 2 Uluay, Harem II, Resim 25. 3 Uluay, Harem'den Mektuplar, 11; Bu konuda, mahas bir misl iin bkz. Hans Dernschvvam, istanbul Ve Anadolu'ya Seyahat Gnl (ev. Yaar nen), Ankara 1992, sh. 59, 82, 83, 88, 89, 93 vd.,184; Bu Kitap Trkiye Cumhuriyeti Kltr Bakanl tarafndan Dnya Edebiyat blm iinde neredilmi olup yazar, sansre tabi tutulan ksmlarn dnda neredilen ksmda dahi Trklere ve mslmanlara hcum etmekte ve bahsettiimiz arptmalara ok mahhas misller bulunmaktadr. 4 Altndal, Meral, Osmanl'da Kadn, istanbul 1994, sh. 2; Osmanl'da Harem, sh. 2. 70 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM 1989 ylnda Amerika'da neredilen ve Alev Lytle Croutier adl hanmefendi tarafndan kaleme alnan Harem The VVorld Behind the Veil adl e-serdeki plak

resimlerin tamamna yakn da, Avrupal ressamlarn veya seyyahlarn kendi hayllerinden uydurduklar resimlerdir. zellikle Trkiye'deki belli evrelerin de kulland kapaktaki resim, Osmanl Haremi ile u-zaktan yakndan ilgisi bulunmamaktadr1. zldmz nokta, bu hanm efendinin bir konakta doduunu ve bydn syleyip kendisiyle alakal kitabna ald resimlerden hi birinin gayr-i meru olmamasdr. Neden kendisinin de doup byd konaklarla ilgili kitabnda zikrettii gayr- meru resimlere benzer gerek bir resmi bulamamtr? Dorusu aratrlmaya deer bir konudur. Bu yazarn Haremdeki banyolarla ilgili anlatt erotik hikyelerin ise, gerekle hi bir ilgisi yoktur ve tamamen kendi hayalini tavsif e-den Batl seyyahlarn htralarndan ibarettir2.. . Osmanl Padiahlarn bu uydurma resimlerle itham etmeye kalkan Batl yazarlar, kendi krallarnn nasl gayr-i meru hayat yaadn ok iyi bilmekte ve Padiahlar da kendi krallarna kyaslamaktadrlar. Mesela bizzat gidip ziyaret ettiimiz Viyana'daki tarih Kraliyet Saraynda grdm manzara, dorusu beni artmtr. Zira Saray'da oturan Krallar, beraber olduklar kadnlarn heykellerini yaptrarak Saray'n muhtelif yerlerine diktirmilerdir. Yani Avrupal krallarn yaad rezaletin delili, bizdeki hareme ait uydurma resimler deil, u ana kadar varln devam ettiren Saraylarn duvarlarndaki kadn heykelleridir. Bunlardan bir tanesini ibret olsun diye, edebe aykr olmayacak ekilde kitaba almak istiyoruz. Kyana Alev Lytle Croutier, Harem The VVorld Behind the Veil, New York, 1989. Alev Lytle Croutier, Harem The VVorld Behind the Veil, sh. 80-92 CARYELK VE HAREM'LE LGL KASD ARPITMALAR 71 Viyana'daki Avusturya Kraliyet Saraynn Duvarlarna Yerletirilen Ve Kraln Beraber Yaad Kadn Heykellerinin Uzaktan Grn (Sarayn Duvarlar zerinde Dikkatlice Bakldnda Dikilen Kadn Heykelleri Grlmektedir) <m&gm II II 72 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM . 3- SLAM HUKUKUNUN HKMLER K KISIMDIR Burada kartrlan ve arptlan bur husus da udur; sanki klelik ve cariyelik messesesi slmiyetten nce yokmu da, islmiyet getirmi gibi slama hcum edilmektedir. Halbuki Islmn hkmleri iki ksmdr: Birincisi; slmiyet'in, daha nceki hukuk sistemlerinde yok iken, ilk defa kaide olarak ortaya koyduu yani Islmn messisi olduu hkmlerdir. Zekt gibi, miras paylar gibi. islm limlerinin aklamasna gre, bu eit hkmler, yzde yz insanolunun yararnadr; insanlar tarafndan anlal-masa da hikmetleri ve maslahatlar vardr. kincisi; slmiyetin ilk defa ortaya karmad ve belki daha evvel var olup da slmiyetin sonradan tadil yoluna gittii yani islmiyetin mu'addil olarak rol oynad hkmlerdir. Yani slmiyet bu hkmleri ilk defa ortaya karm deildir. Belki bu hkmler, daha nceden eitli toplumlarda ve hukuk sistemlerinde vardr ve vah bir ekilde uygulanmaktadr. slmiyet, bu tr hkmleri, birden bire kaldrmak insan yaratlna aykr olduu iin, tadil etmitir. Vah bir suretten meden bir kalba sokmutur. Birden fazla evlilik, slmn ta'dil ettii hkmlerdendir. Gerekten slmiyet daha evvel birden fazla evlenme yok iken kendisi getirmemitir. Birden fazla evlenme slmdan evvel de vardr; hem de vah bir ekilde vardr. slmiyet bu vah tarz meden kalblar iine ekmitir. Yani islm hukuku bir kadnla evlenme imknn drde karmam; belki sekiz dokuz kadnla evlenmeyi, belli artlar altnda drde indirmitir. Bu artlara uyulmad takdirde, cez' meyyideler getirmitir. "Sizin iin hell olan kadnlardan ikier, er ve drder kadnla evlenebilirsiniz. Ancak adaleti temin edememekten endie ederseniz, o zaman tek kadnla yetineceksiniz"1 mealindeki yetle bu mana anlatlmaktadr. Bu yet geldikten sonra drtten fazla kadnla evlenen sahabelerin, Bunlardan drdn seerek dierlerini boamalar emredilmitir. Nitekim Gaylan bin meyye,

10 Hanm'ndan drdn semi ve gerisini boamtr. 8 hanmla evli olan Haris bin Kays da ayn yolu takip etmitir2. Ayn ey klelik iin de geerlidir. slmiyet, daha evvelki toplumlarda yok iken klelii getirmi deildir. Belki daha nceki toplumlarda var olan klelii tadil ederek kabul eylemitir. Nisa Suresi, yet , 3 Kurtub, Muhammed bin Ahmed, El-Cmi' Li Ahkm'il-Kur'an, Beyrut 1965, V, sn. 17-18. CARYELK VE HAREM'LE LGL KASD ARPITMALAR 73 Bu hususta Bed'zzaman'n tesbitlerini zetlemeye altk. Ehemmiyetine binen hlasa olarak sorulan soruyu ve cevabn aktarmak istiyoruz: "Birden fazla e ile evlenme, esir ve kle gibi baz meseleleri, baz ecnebiler ileri srerek, medeniyet nokta-i nazarnda islmiyete baz pheler ird ediyorlar? te slmiyetin hkmleri iki ksmdr; Birisi; er'atona messisdir; bu ise hsn-i hakiki ve hayr- mahzdr. kincisi; er'at mu'addildir. Yani gayet vahi ve gaddar bir suretten karp ehven-i er ve mu'addel ve tabiat- beere tatbiki mmkn ve tamamen hsn-i hakikiye geebilmek iin zaman ve zeminden alnm bir surete ifra etmitir. nki, birden tabiat- beerde umumen hkm-ferm olan bir eyi birden kaldrmak, bir tabiat- beeri birden deitirmek gerekir. Buna gre er'at esaretin vz' deildir; belki en vah suretten byle tamamen hrriyete yol aacak ve geebilecek surete indirmitir, tadil etmitir."1. Gerekten de slmiyet geldii zaman Arap Yarm Adasnda yaayan insanlarn yarya yakn kle idi. Her insann evinde mevcut olan nfusun yarya yakn ve bazan daha fazlas klelerden oluuyordu. Eer slmiyet, klelik messesesini birden kaldrsayd, hem kle sahibi efendiler ve hem de klelerin kendileri asndan ok byk skntlar meydana gelecekti. Efendilerin, asrlardr altklar bu iden birden bire vazgemeleri ftratlarn deitirmek kadar zor olacakt; belki de islmiyetin kaldrc emrine itiraz ettikleri gibi baz zulmlere de yol aacaklard. Kleler ise, ounlukla aile hayatndan kopuk ve uzak bir hayat yaadklarndan dolay, sokaa atlm sahipsiz yetim ocuklar gibi olacaklard. Bu da sosyal ve ekonomik bir felket demekti. nc Blm'de vereceimiz bilgilerden anlalacaktr ki, slmiyette, Ahmed Cevdet Paann ifadesiyle "Mslmanlkta kle almak, kle olmaktr"2. Burada bilinilmesi gereken udur; slmiyet kleliin vz' deildir. O halde dier toplumlarda ve dinlerde klelik messesesi nasldr? Klelere kar dier din ve milletler nasl davranmtr? "Her ey zddyla bilinir" kide-since bu noktann bilinmesi, slm hukukunda klelik-criyelik messesesi ve Osmanl devletindeki harem uygulamasnn anlalmas iin zaruridir. 1 Bedizzaman Said Nursi, Mnzart, stanbul 1960, sh. 74-75 2 Kmil Miras, Tecrd.i Sarih tercmesi, VII, sh. 465-467. 74 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM Burada nemle Hz. Peygamberin daha sonra izah edeceimiz mktebe akdi ile alakal Kur'an yetini izah eden ve ok nemli bir hakikati ihtiva eden bir hadisine iaret etmek istiyoruz: Neden islm hukuku, bu tr messeselerle klelii tedricen kaldrmay gaye edindii halde, birden bire klelii lavetmedi? sorusuna Hz. Peygamber, sosyoekonomik adan ok nem arzeden bir cevap vermektedir: Bilindii gibi yette mktebe akdi, "Eer onlar hakknda hayl olduunu biliyorsanz" artna balanmtr. Bu hayrl olmay, Hz. Peygamber u ifadeleri ile aklamaktadr: "Yani bir san'at sahibi olup da kendi geimlerini temin edecek durumda iseler ve hayat tek bana yrtebilecek g kendilerinde var ise akid yapnz. Aksi takdirde onlar insanlarn zerine yrtc kpekler gibi salvermeyiniz."1. Yani ister mktebe akdiyle veya isterse baka yollarla kleleri hrriyetlerine kavuturarak zd etmek de her zaman hayrl deildir. Dnn ki, cemiyeti tekil eden fertlerin yzde ellisi kledir. Bir anda bunlar hrriyetlerine kavuturup sokaklara babo salverdiinizi tasavvur ediniz. Cemiyet hayat fel olacaktr. Yllarca belki asrlarca bakalarnn yannda almaya alm

ve mstakil hayat hi denememi insanlar birden sokaa salverirseniz, hem sosyal adan ve hem de ekonomik adan bu insanlar felkete srklemek manas tayacaktr. Kleliin tedrc olarak kaldrlmasnn en nemli hikmetlerinden birisi de budur. O halde nce dier toplumlarda klenin durumuna ksaca atf- nazar e-delim. nk "Her ey zddyla bilinir" kll bir kaidedir. Zira Osmanl Tarihinde klelik ve cariyelii anlatan baz kalemler, sanki bu messeseler Avrupa lkelerinde ve dier toplumlarda hi yokmu gibi hkmler karmaktadrlar. Ksn, Bedyi'us-Sanyi', c. IV, sh. 134. BL KNC BLM TARH BOYU MUHTELF TOPLUMLARDA VE DNLERDE KLELK-CRYELK MESSESES cefe . 1- ESK HUKUK SSTEMLERNDE KLELK Birinci Blmn'n sonunda ifade edildii gibi, klelik msessesi, sadece islmiyet tarafndan ortaya atlm ve Osmanl Devleti tarafndan uygulanm bir msessese deildir. Bu msessese, sava tarihi kadar eskidir ve en eski cemiyetlerde dahi, hem de vah bir ekilde mevcuttur. "Her ey zddyla bilinir" kidesince, slmiyet geldii gnlerden evvelki cemiyetlerde ve geldii gnlere rastlayan toplumlarda ve hukuk sistemlerinde klenin nasl bir mu'meleye tbi' tutulduunu ksaca zetleyelim: I- ESK HNT HUKUKUNDA KLELK Brahman kanunlarna gre insanlar iki gruba ayrlrlar; Birincisi, hizmet edilenler, ikincisi, hizmete mecbur olanlar. Hizmete mecbur olan ahslar da iki kategoride toplanmlardr; Birincisi, hizmetkrlar, dieri de klelerdir. Temiz ilerde hizmetkrlar grev yapmaktadr; pis ve aalk ilerde ise kleler almaktadr1. Bilindii gibi, eski Hint dininde kast sistemi klelii son derece geni ve salam olarak kurmutu. Kastn en alt derecesinde bulunan Sudralar ve kastn dnda kalar Paryalar, kle kabul edilmekteydiler. Bu iki gurup ok zor artlar altnda yaamaktaydlar2. Manu Kanunundan klelerle ilgili bir iki hkm beraber okuyalm: "Eer bir Sudra bir Brahmana kar itaatsizlik gsterirse, o Sudra mutlaka ldrlmelidir. Eer sudradan biri Dudyas yani st tabakadan birine hakaret ederse, o adamn cezas dilini koparmaktr. Zira onun dili Brahman'n a-a ksmndan gelmitir."3. Klelik, Hint Sanskrit Hukuk kitaplarnda tanzim edilen bir msessese olarak karmza kmaktadr. Hatta Manu kanunu yedi klelik sebebi say1 Ahmed efik Be, Er-Rkku Fil-islm, istanbul 1314, sh. 9-11 2 Ene. of Religion and Ethics, c. XI, sh. 618; Saymen, Ferit, Trk Medeni Hukuku, c. II, istanbul 1960, sh. 9 3 Ahmed efik Be, Er-Rkku Fil-islm, istanbul 1314, sh. 10 78 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM maktadr; sava klelii, ailesine para salamak iin gnll klelik, kle anadan doma, satlmak veya hediye edilmek yoluyla klelik, miras braklma ve ceza sebebiyle klelik. Buna baz Hint Hukukular sekiz sebep daha ilave eylemektedirler; bor sebebiyle klelik, rehin alnan borlunun satlmasyla ortaya kan klelik, kumar yoluyla klelik, kle kadnla beraberlikten dolay klelik ve benzeri adi sebebler. Babalar, kendi ocuklarn kle olarak satabildikleri gibi kle diye hediye de edebilmektedirler1. II-N HUKUKUNDA KLELK in hukukunda da insanlar asiller ve kyller diye ikiye ayrlmtr. Kleler de kyller arasnda dk bir snf olarak kabul edilmilerdir. Fakat dier medeniyetlerden farkl olarak inlilerde kle says azd. Zira hukuk esaslarna gre, inliler kle olamazd. Sebebi de her inlinin bir Sip'e mensub olmasyd. Sip bir nevi airet ve kabile demekti. Ancak yabanclardan elde edilen kleler vard. Bunlara kar iyi muamele etmekle emr ediliyordu. M.S. I. yzylda

karlan bir kanunla, imparator Wang Mang, insanlarn ancak devlet klesi olabileceklerini, husus ahslarn kle edinemiyeceklerini karara balamt2. Klelerin iyi muameleye tbi tutulmalar iin M.S.35 ylnda in imparatoru olan Kovanon u emri karmtr: "nsan gk ve yerde bulunan mahlk-tn en ereflisidir. Kim ki, klesini kati ederse, suunu gizlemek iin bir yol bulamaz. Kim ki, klesini ate ile dalarsa, kanun zere muhakeme olunur ve atele dalanan kle zd edilmi olur."3 Bu arada unu da belirtelim ki, M.S. III. yzyldan itibaren inlilerin de kle olabilecekleri kabul edilmeye balanmtr. XX. Yzylda Komnizm vastasyla milyonlarca insan kle haline getirdiklerini de sadece zikr edelim. III-MISIR'DA KLELK Klelik, eski Msr'da da mevcut idi ve en nemli kayna sava esirlii i-di. Daha nceleri esirler ldrlrd; sonradan nce kadnlar ve bunu takiben 1 Ene. of Religion and Ethics, c. XI, sh. 618-619; Arsal, Sadri Maksud, Hukuk Tarihi, Ankara 1941, sh. 47. 2 Okandan, Rec, Umum Hukuk Tarihi Dersleri, istanbul 1951, sh. 30; Ene. of Religion and Ethics, c. XI, sh. 673; Eberhard, VVolfram, in tarihi, Ankara 1947, sh. 86 vd. 3 Ahmed efik Be, Er-Rkku Fil-slm, istanbul 1314, sh. 14-16. MUHTELF TOPLUMLARDA VE DNLERDE KLELK VE CARYELK 79 de erkek esirler kle olarak kullanlmaya baland. Btn esirler ncelikle Firavunlara aitti. Kleler, Msr'da i yapmak iin kullanlan bir letden ibaretti. Bununla birlikte ss, byklk, gsteri ve seyir iin kullanlan ss eyas olarak kullanldn, dolays ile hkmdarlarn saraylarnda kleler bulunduu gibi, asker ve mlk erknn evlerinde de bu manada klelerin yer aldn belirtmek icabeder. Eski Msr'da klelik, hayat idam veya ibka etmek hakkndan ibaretti. Btn esirler devletin mal kabul edildikleri iin, Msr blgesinin Piramitler ve saraylar gibi imar faaliyetleri bunlara yaptrlmt. Kamu yarar iin kullanldklar sylenen klelere iddetle muamele edilirdi. Daha sonralar bu durum ksmen de olsa deiti. Hatta "Bir kleyi kati edenin cezas idamdr" hkm dahi hukuk kaideleri arasnda grlyordu1. IV-MEZOPOTAMYA MEDENYETLERNDE KLELK Bu medeniyetlerden kasdmz, Smerler, Akatlar, Babil ve Asur medeniyetleridir. Hepsinde de klelik messesesi mevcuttur. Ksaca bir deinelim. 1) Smerler: Smer Kanunlarnda kleler ile ilgili hkmler mevcuttur. Bunlara gre kleliin birinci sebebi savalardr. Savata esir alnan insanlar, tapnaklarda, saraylarda ve zengin insanlarn evlerinde kle olarak istihdam edilmilerdir. Bunun yannda babaya kar gelmek, evlatln ailesi tarafndan reddedilmesi, babann mutlak irdesi, borcunu deyememek ve benzeri haller klelik sebebleri olarak kabul edilmilerdir. Smerler, kleleri, mal kabul etmilerdir. Ancak Smer tabletlerinde grlen klelerlerle ilgili hkmler, biraz sonra aklayacamz gibi, Yunan ve Roma hukuk sistemlerindeki dzenlemelere gre daha yumuak ve merha-metlicedir. nk klelere mlk edinme hakk tannmtr. Klenin evlenmesi meru saylmtr. Ayrca kle anadan doan ocuklarn hr babaya tabi tutulmalar da Smer Hukuk sisteminin nemli zellikleri arasnda yer almaktadr. Btn bu haklar kleye tannmasna ramen, kleler, her eit kt muamelelere kar korumaszdrlar. Mesela bir hr ldren bir dier hr para cezasna arptrlrken, hr ldren klelere, gze gz, die di yani ksas cezas tatbik edilmektedir. 1 Ahmed efik Be, Er-Rkku Fil-lslm, istanbul 1314, sh. 8-9; Ene. of Religion and Ethics, c. XI, sh. 482; Encyclopedia Britannica, Volume XX, sh. 630. i 80 KLELK-CRYEK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM

Smer Hukukunda grlen enteresan bir durum da kleler ile ilgili hususi kanunlarn bulunmas ve baz krallarn klelik msessesini kaldrmak iin baz teebbslere girimeleridir. Kral Urugakine (M.. 2350) bunlardan bisidir1. 2) Akatlar: En nemli klelik sebebi bor iin klelik olan Akatlarda da klelerin durumu farkl deildi. Bunlarda da hrn iledii bir suun cezas, onun klesine ektiriliyordu. Mesela efendi bir adam ldrdnde, onun yerine klesi ksas ediliyordu2. 3) Babiller: Babillerde Hammurabi Kanunu, insanlar Amelu (st snf), Mushkinu (orta snf) ve kleler olmak zere snfa ayrmtr. Kle ithali ve sava, kleliin birinci derecede kaynaklardr. Daha sonralar bunlara bor, isizlik gibi baka sebebler de ilve edilmitir. Babil asll kleler darya karlmyordu ve ayrca bir hr kararak kle yapmaya alanlar lm cezas ile cezalandrlyordu. Ana babalar ocuklarn paraszlk yznden kle olarak satabilme yetkisine sahiptiler. Evli kadnn kocasna kar itaatsizlii ve sadakatsizlii de klelik sebebleri arasnda yer almaktayd. Hammurabi Kanununda kleler ile ilgili ok nemli hukuk dzenlemeler mevcuttur. Kanuna gre, kleler mal kabul edilmekte ve ak pazarlarda alnp satlmakta idiler. Efendi klesini borcuna karlk rehin verebilmekte veya satabilmekteydi. Kleler ile ilgili cezai hkmler de enteresand. Bir klenin lmne sebep olan ahs, efendiye baka bir kle vermekle cezasn ekmi saylyordu. Bir hre saldran ya da efendilerine kar kan ya da onu inkr eden klenin kula kesilirdi. Kaak kleler ile alakal cezalar da ok iddetliydi. Babil hukukunda klelik, bir kast sistemi eklinde deildi. Hrler de kle statsne debilirlerdi. Kleler birbirleriyle evlenebirlerdi. Efendileri kadn kleleri yani cariyeleri odalk olarak kullanabilirlerdi. Ayrca kle kadndan ocuk sahibi olan hr bir erkek ocuklar tanyabilirdi ve bylece kadn da hr hale getirebilirdi3. Okandan, 115; Tosun, Mebrure/Yalvar, Kadriye, Smer-Babil-Asur Kanunlar Ve Amni-saduqa Ferman, Ankara 1975, sh. 41 vd.; Kramer, Samuel Noah, The Sumerians, Chicago, 1970, sh. 78 Ene. of Religion and Ethics, c. XII, sh. 43 3 Abadan, Yavuz, Hukuk Balangc Ve Tarihi, stanbul 1943, sh. 115; Ene. of Religion and Ethics, c. IV, sh. 159; Driver, G. R./Miles John C, The Babyllonian Laws, Vol. I, Oxford, 1960, sh. 91, 222, 306-307,485; Hammurabi Kanunlar, md. 15, 16, 19, 77, 91, 116-118, 132, 219-220, 251, 278-281. MUHTELF TOPLUMLARDA VE DNLERDE KLELK VE CARYELK 81 4) Asurlular: Asurlularda da insanlar hrler ve kleler olmak zere iki snfa ayrlmlard. Asurlular tarihi incelendiinde grlecektir ki, eski asrlarda bunlarda da klelik pek yaygn ve saraylar ila kkler cariyeler ve klelerle lebleb idi1. . ; . Asurlularn klelerle ilgili hkmlerini kanunlardan ziyde mukavelelerden reniyoruz. Eya olarak kabul edilen klelerin ceza hkmleri hrlerin-kine gre ok iddetliydi. Mesela bedeni ceza. sadece klelere tatbik edilmekteydi. Hrlerin para cezas vererek kurtulduu ayn sulardan dolay kleler beden cezaya arptrlyorlard. Byclk yapan hr insann para cezas vermesi istenirken klelerin bu sutan dolay katledilmeleri hkme balanyordu. Kle ticareti, Mezopotamya medeniyetlerinin ekonomisinde nemli bir rol oynamaktayd. V-TEVRAT'DA VE BRANLERDE KLELK Bu millet iinde klelik mevcut idi. Kleler, en byk meguliyetleri seyahat ve harb olan bu milletin ileri gelenlerinin yannda servet olarak kabul edildikleri gibi hayvandan da farkl deillerdi. Fakat nasl ki, bir at sahibi atna tahammlnden fazla yk ykletmek ve naslki bir deveci devesini fazla yormak istemez ise, ayn ekilde akll bir efendi takatinden fazla taleplerde bulunarak klesini ezmezdi. Kleler, yabanc ve ibran kleler olmak zere ikiye ayrlmlard. Yabanc klelerin artlar daha ard. brani hukukunda klelerin genellikle yabanc asll olmalarna dikkat e-dilmi, btn Yahudilerin karde olduklar devlet byklerince belirtilerek b-ranilerin

birbirlerinin kleleri olmalar engellenmi ve istisna durumlarda kle olabilecekleri haller ve sebebler tahdit edilmitir2. Btn bunlarla birlikte klelerin ibrani Hukukunda ok nemli haklar vardr. Bunlar ana balklar ile zetleyelim: Kleler, miras, balama ve satm akdi ile devredilebilirdi. Eski medeniyetler ierisinde klelere muamele asndan en iyi muamele ibrani Hukukunda idi. Ancak Tevrat'ta kleliin kaldrlmas ile alakal herhangi bir hkm 1 Ahmed efik Be, Er-Rkku Fil-lslm, 11-12; Galant Avram, Asur Kanunlar, istanbul 1933, sn. 7; Okandan, 155 2 Ene. of Religion and Ethics, c. XI, sn. 620; Tevrat, Bab, 21, 25; Ahmed efik Be, Er-Rkku Fil-isim, sh. 16 82 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM mevcut deildi. Hz. Musa'nn er'at, efendilerin kleleri zerinde sahip olduklar haklar snrlamt. Tevrat'a gre, kle 6 gn altrlp bir gn dinlendirilmesi icabeder. Efendi'nin klesine kar merhametli olmas ve klenin de geni anlamda aileden saylmas gerekmektedir. Klesini dverek lmne sebep olan kimse, cezalandrlr. brani asll klenin gzn karan ya da dilerini kran Efendi'nin klesi zad olur. ibrani olmayan klelere kt muamele edildii takdirde ise, yetkililer kle sahibini ikaz ederler. ...-.. Hz. Musa'nn er'atnda klelerin evlenmelerine de izin verilmitir. Bir klenin efendisinin kz ile dahi evlenmesine msaade edildii haller vardr. Klelerin mlk edinmeleri ise, iddetle yasaklanmtr. Bakalarndan ald ve bulduu eyleri, efendisine vermekle mkelleftir. Talmut Hukukunda, sk skya ekle bal olmakla beraber, klelerin a-zad da gndeme getirilmitir. Hatta Yahudilikte 50 ylda bir genel bir zd etme merasimi icra edilir. Bunun dnda da klelerin zd edilme yollar mevcuttur. Mesela klesini hr bir kadnla evlendiren, klesinin bann zerine bir muska koyan, cemiyet huzurunda kanundan msra okumasn kleye teklif eden veya sadece hrlerin yapmas gereken ileri yapmak zere klesine emir veren kimse, klesini zd etme irdesini ortaya koymu saylrd. Hlsa kleler, Yahudilik'te ve bran toplumunda, ilh vahye dayanmas hasebiyle, btn tahriflere ramen, Yunan ve Roma ile kyaslanmayacak derecede ltuf ve himayeye mazhar idiler. zellikle de Hz. Musa'nn er'atnda yer alan u hkm bunun mahhas bir misali haline gelmitir: "Kle cezaya mstahak olursa, bu konuda hkm sadece ve sadece hkimden sadr olmaldr."1. VI- ESK YUNAN MEDENYETNDE KLELK Klelik, Yunanistan'n her tarafnda yaygn bir vaziyette olduu halde, Yunan milletinin bugn dahi medar- iftihar olan Yunan filozoflarndan hi biri, klelii irkin, adalete aykr, adb ve ahlaka muhalif grmemilerdir. Hatta Eflatun, Cumhuriyet rejimini, baz haklardan mahrum ve mahkm bir snfn yani klelerin varl zerine kurmutu. Aristo daha da ileri gitmekte ve 1 Bkz. Tevrat, II. Kitap, Bab 20, 21; Huru, 21, 23, 26, 12; Tesniye, 16, II, 12, 13; III. Kitab Bab 19; Ahmed efik Be, Er-Rkku Fil-slm, 17; Ene. of Religion and Ethics, c. XI, sh. 619-620; Okandan, Umum Hukuk Tarihi, 190. , . MUHTELF TOPLUMLARDA VE DNLERDE KLELK VE CARYELK 83 "Politika" adl mehur eserinde kleliin nasl tab' ve meru bir ey olduunu isbt etmeye almaktadr. Aristo'ya gre "nsanlar doutan hr ve kle olarak iki ayr snf halinde doarlar. Kleler, ruhlu bir let yahud hayat sahibi bir met'drlar. insanlarn mlk iktisap etmeleri yeterli deildir. Bu mlkleri kullanacak ve ileyecek canllara yani klelere zaruret vardr."1. Aristoya gre, ii, esnaf ve tccar gibi bedeniyle alanlar vatanda saylamazd. Onun zamannda vatanda saylmayanlar, nfusun % 95'ini tekil ediyordu. Zaten eski Yunan Demokrasisine gre nfusun ancak % 5'i vatanda statsnde idi2..... ... . ... . , ,:

ilerde de greceimiz gibi, kleye byle bir yaklam slmiyet tarafndan tamamen bertaraf edilmitir. Btn insanlarn Hz. Adem'den geldii belirtilmi ve Allah katnda stnln sadece takva ile olabilecei srarla vurgulanmtk. Yunanllara gre kleler, birbirinden farkl iki gruba ayrlrlar; Birinci grup, feth edilen memleketlerin sakinleridir ki, bunlar kendi arazilerine bal mtemmim cz (tamamlayc para) gibi kabul edilirler. Bunlara yabanclar da denirdi. Avrupa'da uzun asrlar uygulanan feodalite rejiminin ilham kayna da bu anlaytr, ikinci grup ise, dier klelerdir. Bu ikinci grup zerinde efendilerin mutlak bir hkimiyet haklar mevcuttur. Klelik, doum, fakirlik, sava, bor, korsanlk ve ailesi tarafndan satlmak gibi sebeblere dayanyordu. Sebeblerin snr yoktu. Yunanistan'da hemen her hrn bir ka klesi vard. Klelerin ksm- a-zam ikinci grup kleydi. Peloponnes savalarndan nce Atina'da 75.000 kle vard. Bunlar, toprak ve ev ileri yannda ktiplik, hocalk, doktorluk gibi yksek ilerde de alrlard. Hatta tacirlik de yaparlard. Yunan medeniyetinde klelerin cemiyet iindeki yeri, hem nazar ve hem de tatbk adan tek kelime ile aa idi. Tarihi Plonark'n Roma iin syledii Yunanistan'da ok az farkla cri idi: "Burada bir hr, hrlerin sahip olabilecekleri haklarn en yksek derecesinde bulunduklar gibi, bir esir de esirlerin debilecekleri hukukdan mahrumiyet derekesinin e aasnda idi."4. 1 Arsal, sh. 142; Ahmed efik Be, Er-Rkku Fil-islm, 18 2 Fendolu, Hasan Tahsin, Aristoteles'in Devlet Felsefesi Ve nceki Anayasa Hukukumuz, DHF Dergisi, Sy. 6, 1993, sh. 269-270 3 Kur'an, Hucurt, 13; Nisa, 25 : . . ....,..4 Ahmed efik Be, Er-Rkku Fil-islm, 20-21 .; 84, KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM Kleliin en nemli sebebleri, esaret ve korsanlk idi. Klasik Yunan Medeniyetinde ele geirilen ehirlerin askerlik andaki erkekleri kltan geirilip kalan ehir halk kle yaplmt. Gerekten kle, btn haklardan mahrumdu. Hukuk asndan ahs deil, mal addediliyordu. Mal gibi alnr, satlr ve rehnedilirdi. Efendi kleye snrsz ceza vermek ve onu terbiye etmek hakkna sahipti. Kleye ikence edebilir ve hatta hakl sebeblerle onu ldrebilirdi. Kleye kar vatandalarn iledikleri sular, komik cezalarla geitirilirdi. Sadece sebebsiz yere kle ldrenler, srgn edilirdi. Mehur kanunlarn sahibi Solon, klelerin jimnastik yapmalarn yasaklamt. Kaak kle, bir daha kamasn diye damgala-nrd1. Btn bunlarn yannda Yunan Hukuk nizam, klelerin hayatlarn ve ahslarn himaye eden baz hkmler de vaz' eylemiti. Kleye efendisinin izniyle para biriktirme ve zulme kar mahkemeye ba vurma hakk tannd haller vard. Bu klelere kar olan insaniyetlerinden kaynaklanmamaktadr. Bilakis Yunan medeniyetindeki i hayatnn neticesidir. Yunan medeniyetinde kleliin sona erdii haller de vardr. Gerekten, sahibi dilerse resmen klesinin zd olduunu ilan edebilirdi. Vasiyetname yoluyla, bir ma'bede satlmak veya hibe edilmek suretiyle veya ehir meclisinin emriyle de kleler zd edilebilirlerdi. Yunanistan'da kle sat ve kle pazarlar, M.. 500-150 tarihleri arasnda ortaya kt. Atina'da her ayn ilk gn kle pazarlar kurulurdu. Kleler plak olarak bir krsye karlr ve sata arzedilirdi. nk kadn kleler yani cariyelerle efendilerinin cins mnsebet haklar da vard. Yunan sahilleri tarih boyu, kle ticaretinin yapld en nemli merkezlerden olmutur2. VII- ROMA HUKUKUNDA KLELK (M.. 500-M.S. 467) Eski zamanlarda esirlerin kle yaplmas yolunda mevcut olan dete, ta-bi' olarak Romallar da uymulardr. Evvelemirde Roma'da her trl iler, hrlerden meydana gelen iiler tarafndan grlyordu. Tarihinin balangcnda byk bir hret kazanan Romallar, yeni memleketler istil edip zenginletike, hem hrlerin almasn zl telakki etmiler ve hem de ok kle 1 Okandan, Umum Hukuk Tarihi, 273 vd.; enel, Alaaddin, Eski Yunan'da Eitlik Ve Eitsizlik stne, Ankara 1970, sh. 272

2 Arsal, 142; Ahmed efik Be, Er-Rkku Fil-slm, 20-21; VVestermann, VVlliam, The Slave Systems of Greek and Roman Antiguity, Philidelphia 1955, sh. 55. MUHTELF TOPLUMLARDA VE DNLERDE KLELK VE CARYELK 85 sahibi olmay zenginlik almeti saymaya balamlardr. Roma'da da insanlar hr (liber) ve kle (sen/us) olarak ikiye ayrlmtr. Roma'da ahsn Hukuku u madde ile balar: "ahsn hukukunda yaplan en esasl taksim, insanlarn hr veya kle olularna dair olandr."1. ..-.,. Roma Hukukunda Klelerin Hukuk Durumu: Roma Hukukunda kleler, hukuken mal ve eya olarak kabul edilirler. Bu sebeple de kadn ve erkek klelerin kurduklar ortak hayat evlilik olarak kabul edilmez. Daha sonra Hristiyanln tesiri ile bu rezalete son verilmeye allm ise de, bu sertlii tamamen izle edememitir. Kleler mlik de olamazlard ve hibir ahs hakka sahip deillerdi. ... ... Kleler, hukuken hak ehliyetine sahip deillerdi. Efendileri ile arasndaki mnsabet hkimiyet esasna dayand iin, bunlarn haklarna efendileri sahip oluyordu. Ancak baz ilemleri yapabilmek zere ksm bir fiil ehliyetleri vard. Klelere kar yaplan saldrlar, efendisine ve efendisinin malna kar yaplm saylyordu. Buna karlk, insan olduklar iin iledikleri kamu sularndan dolay devletin yetkili makamlar tarafndan hrlere nisbetle daha iddetli cezalarla cezalandrlmaktaydlar. Romallarda kleleri cezalandrma hakk efendilerin klelere mlikiyyeti esasna bina edilmiti. Dolaysyla cezalar ok iddetliydi. En hafif cezalandrma, elleri ar bukalar iinde olduu, her eit ikencelere maruz bulunduklar halde arazi srp ekmekte istihdam edilmeleriydi. Kam ile kleleri cezalandrma da katlk ve iddetin zirvesine ulamt. ou kere bu muameleye tabi tutulan kleler lrd. Ellerinden asarak ayaklarna ar eyler balamak da klelerin maruz kaldklar cezalandrmalarn eitleri arasnda idi. Efendi, klesine zarar verebilirdi ve bu haksz fiil saylmazd. nk Efendi'nin klesi zerinde, onu ldrmeye kadar varan snrsz bir hkimiyet hakk var idi. imparator Costantinus zamannda (M.S. 306-337) bile, efendi klesini cezalandrrken lmne sebep olmak, adam ldrme suu saylmyordu2. . , , te bu biareler byle eitli ikencelere ve felketlere maruz kala kala sonunda kanun koyucularn merhamet ve efkatlerini celbetmilerdir. Bu ar ikenceli halleri ksmen ortadan kaldracak hukuk dzenlemeleri yapma ihtiyacn hissetmiler ve konu ile alakal ilk kanun Praetor hukukunda tedvin ' Ahmed efik Be, Er-Rkku Fil-slm, 21; Saymen, Ferit, Trk Medeni Hukuku, c. istanbul 1960, sh. 7. 2 Karadeniz, Roma Hukuku, sh. 136-140 86 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM edilmitir. Bu kanunla, klelerin yrtc hayvanlar ile penelemeleri yasaklanm ise de, ayet bir kle bu gibi bir cezaya mstahak olursa hkim tarafndan muvafakat edilmek artyla icrasna da msaade edilmitir1. Roma Hukukunda Klelik Sebepleri: Roma Hukukunda kleliin sebeplerini ksaca iki grupta zetlemek mmkyndr: 1- Doum: Kle kadndan doan ocuklar, babalar kim olursa olsun, kle saylrlar. unu belirtmek gerekir ki, kleliin asl kayna doum deildir. 2- Hrriyetin kaybedilmesiyle meydana gelen klelik: Hrriyeti kaybettiren ve klelik neticesini douran baz halleri zetleyelim: a) Sava esirlii bunlarn banda gelmektedir. Kleliin esas kayna da buydu. Roma'nn gl dnemlerinde ok kolay yolla elde edilen klelere ok zlimce davranlyordu. b) Ar cezaya arptrlma neticesinde hrriyetin kaybedilmesi de nemli bir sebeptir. c) Borlarn deyemeyenler de belli artlar altnda kle olurlard.

d) Askerlik grevinden bile bile kaanlar da ceza olarak kle statsne getirilirlerdi. e) Aile babas tarafndan hr iradeyle baz evlatlar kle olarak satlabiliyordu. f) 20 yan gemi hr bir Romal kendisini kle olarak satabilirdi. Ancak satn Roma dnda yaplmas gerekliydi. Ksaca Roma hukukunda klelik sebepleri snrl deildi, insanlar ok deiik sebeplerle hrriyetlerini kaybedebilirlerdi2. Kleliin Sona Ermesi: Roma hukukunda kleliin sona ermesi mmknd. Bunlarn banda Efendi'nin hukuk bir muamele ile klesinin hrriyetini kazandrmas (manumissio) gelmekteydi. Bunun dnda kalan kleliin sona erme ekilleri us Civile'de yle tanzim olunmutu: Denekle zd etme (Magistra nnde hayal bir hrriyet davasyla kleyi hrriyetine kavuturmak demektir); Saym yolu ile zd etme (Klenin efendisinin izni ile kendisini be ylda bir yaplan nfus saymnda hrler listesine kaydettirmesi demektir); Vasiyet1 Ahmed efik Be, Er-Rkku Fil-islm, 23-25; Umur, Ziya, Roma Hukuku, stanbul 1974, sn. 363 vd.; Cowvel F. R., Everyday Life in Ancient Rome, Nevvyork 1961, sh. 77 2 Umur, Roma Hukuku, sh. 360 vd.; Ahmed efik Be, Er-Rkku Fil-islm, 2223; Karadeniz, zcan, Roma Hukuku, Ankara 1982, sh. 132-135 '''* t r t i MUHTELF TOPLUMLARDA VE DNLERDE KLELK VE CARYELK 87 nme ile Efendi'nin klesini artl veya artsz zd etmesi; Hristiyanlktan sonra din adamlar huzurunda veya Kliede kle zd etme. Ayrca Preator hukukunda da zd ekilleri vardr. Dostlar arasnda zd etme, mektupla zd etme ve sofrada zd etme bunlarn banda gelmekteydi. Azd edilen kleler, ikinci derecede vatanda saylrlard. Yani zdlk, kleler zerindeki btn snrlamalar ortadan kaldramyordu. Roma Hukuk tarihinde klelelerin zd edilmelerini kstlayan veya arta balayan baz mparator emir-nmeleri ve kanunlar da kartlmtr. Justinianus zamannda btn bu snrlamalar kaldrlmtr. Epictetos gibi aslen kle olan bir takm filozoflar ve Stoisizm akm gibi fikir cereyanlar, klelii kaldrmaya gleri yetmemise de, klelerin yar insan saylmasna yol amlardr. Bu da Justinianus Hukuku ile temin edilmiti1. Stoa dncesinin mimarlarndan ve Neron'un yardmcs olan Seneca, "lm herkesi eit klar" slogan ile klelie kar sava aanlardan idi2. VIII-ESK TRK MEDENYETLERNDE KLELK Trklerin ana yurdu Orta Asya'dr. Burada gebe ve bozkr kltr hkimdir. Bu kltrlerin hkim olduu eski Trk medeniyetlerinde de klelik messesesi vardr. Ancak kle tabiri, nerdeyse esir sz ile e anlamldr. Eski Trk Medeniyetlerinden Hun, Gktrk, Uygur ve nihayet Moollarda klelik messesesi ile alakal ksaca bilgiler vermek yararl olacaktr. Hun Devleti: Trklerin ve Moollarn atalar olarak kabul edilen Hun devletinde (M.. 220-M.S. 553) klelik ve cariyelik vard. Ancak bu, ahs kleliinden ziyde, bir kabile klelii idi. Hun hkmdar demek olan an Yu vefat edince, yaknlar ve sevgili cariyelerinden bir ou ona elik ederlerdi. Btn bunlarla birlikte, anlattmz medeniyetlerde olduu gibi, Hunlarda klelik yaygn deildi3. Gktrk Devleti (M.S. VI-VIII. Yzyl): Gktrklerde kleliin yaygn olmad bir gerektir. Ancak insanlar arasnda kle ve hr ayrm mevcuttur. Divan beylerinin cariyelerinin olmas yannda kitabelerde sk sk geen Tigin 1 Umur, Roma Hukuku, sh. 372; Ahmed efik Be, Er-Rkku Fil-islm, 24-25; Karadeniz, Roma Hukuku, 144 vd. 2 Tuncay, Mete, Batda Sosyal Dnceler Tarihi, c. I, Eski Ve Orta alar, Seilmi Yazlar, stanbul 1985, sh. 294-295 3 ok, Cokun/ Mumcu, Ahmet, Trk Hukuk Tarihi, Ankara 1987, sh. 16 88 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM

kelimesi de kle demektir. Alp Tigin terimi yiit kle iin, Kutlu Tigin terimi ise uurlu kle iin kullanlmtr1. Uygur Devleti (M.S. VIII-XIII. Yzyl): Uygurlarda klelik messesesinin varln klelerle alakal mahkeme kararlarndan anlyoruz. Zira bu belgeler arasnda klelik, kle satm ve kle azad ile alakal olanlar vardr. Uygurlar, kleye karaba, kul, kitay olan (erkek kle), kng, eci karaba (kadn kle) derlerdi. Kle sahibinin kleler zerinde mutlak haklar vard. Kleyi miras brakabilir ve satabilirdi. Ancak kle efendisinin izni ile evlenebilirdi, mahkemeye mracaat hakk vard2. . Mool Medeniyetinde Klelik: Xl-Xll. yzyllarda eski Mool kabilelerinde hkim snf demek olan unogon-bogol ile kk demirba vassallar, kle demek olan adi kleler ve uak manasna gelen jalalar vard. Sava ve istila yoluyla hakimiyet altna alnan kavimlere bool denirdi. Boollar, Mool kabilelerinin kleleri saylr ve onlarn hizmetine koarlard. Moollarda klelere ek kt davranldn, tamamyla efendilerinin hkimiyeti altnda bulunduklsrn, kaak kle bulup da sahibine iade etmeyen hrlerin lm cezasna arptrldklarn gryoruz. Bu arada Moollarn tle-bool adn verdikleri kleleri azad ettiklerini de kaydetmeliyiz. Bunun neticesi olarak efendi denilen noyan ile kleler arasndaki mnasebetler sona erebilmektedir. Cengiz kanununda kleler ile ilgili ok sert hkmler de yer almaktadr3. Tamamen Trk Medeniyetini yanstan Hun, Gktrk ve Uygurlarda, Roma ve Yunan Medeniyetinde olduu gibi klelikle ilgili vahi ve zlimce hkmler mevcut deildir. Ancak tamamen bir Trk Medeniyeti saylamayacak olan Mool Medeniyetinde Roma hukukunu andracak ar hkmler yok deildir. IX-ESK ARAP MEDENYETNDE KLELK Eski Arap medeniyetinde de klelik vard. Kleliin sebepleri arasnda doum, borluluk ve ahsn kendisini satarak kle olmas gibi haller mev1 Akgndz, Ahmed/Cin, Halil, Trk Hukuk Tarihi, c. I, sh. 48, 58; Orkun, H. Namk, Eski Trk Yaztlar, istanbul 1936, sh. 39; Arsal, Trk Hukuk Tarihi, sh. 287. 2 Akgundz/Cin, 66; ok, Cokun/ Mumcu, Ahmet, Trk Hukuk Tarihi, Ankara 1987, sh. 29-33 .:. 3 Alinge Kurt, Mool Kanunlar, (Tere. Cokun ok), Ankara 1967, sh. 116-117 MUHTELF TOPLUMLARDA VE DNLERDE KLELK VE CARYELK 89 cuttu. slmiyet ncesi Arap cemiyetinde "herkes herkes ile sava halindeydi." Araplarda kle zd etmek, hayrl insanlar iin Allah'a yaklamak olarak telakki olunurdu. Cahiliye devri Araplarndan kle tccar Abdullah bin Cd'n, ya ilerledike kle azad ediyordu, imam Mslim, Hkim bin Hi-zam'dan naklen yle bir hadiseyi nakletmektedir: "Bir gn Hz. Peygamber'e Ey Allah'n Peygamberi! Ben cahiliye devrinde kle zd etmek kabilinden baz ibadet saylabilecek iler yaptm. Ne buyurursunuz? Cevabnda Hz. Peygamber; Sen eskiden yaptn hayrlarla mslman oldun" buyurdu. O halde cahiliye devrinde bu tr uygulamalar var idi1. Ayrca slm Hukuku blmnde anlatacamz zere, Cahiliye devrinde mktebe yoluyla kle zd deti de mevcut idi. Cahiliye devri Araplarnda kleler evlenme akdi yapabilmekteydi. Klelerin oalmalar icabediyorsa, bunu hayvanlarn oalmalar gibi kabul ediyorlard. Hr ile kle asla evlenemezierdi. Evlendikleri takdirde, idama kadar giden ar cezalarla cezalandrlrlard. Kleler, evlat edinilebilirdi. slmiyet bunu kaldrd. Araplarda da klelik bir messese haline gelmiti. Kleliin sebepleri a-rasnda sava, adam ldrme, zina ve benzeri ar sular, borluluk ve aile babasnn evlatlarn kle olarak satmas gibi haller yer alyordu. Komu medeniyetler gibi, sava esirlerine zlimce davranlyordu2. . 2- ORTAA VE SON ASIRLARDA KLELK I- FEODALTE NZAMI VE YARI KLELK

Ortaada Avrupa'da uygulanan feodalite rejimi, insanlarn kle olarak iftliklerde ve maliknelerde altrlmas veya en azndan iftilerin yar kle olarak kabul edilmesi manasyla e anlamldr. Feodalite rejimini deiik ynleriyle yani, siys, iktisad ve sosyal adan biraz sonra tarif edeceiz. Bu tarifden nce burada cevaplandrlmas gereken nemli bir soru vardr; Osmanl Devletinde tatbik edilen tmr rejimi Ortaa boyunca kleliin bir vastas olarak Avrupa'da uygulanan feodalite rejimine ne derece benzemekte1 Davudolu, Ahmed, Sahih-i Mslim Tercme Ve erhi, istanbul 1977, c. I, sh. 458-463 2 Engin, Nihat/Akyz, Vecdi, Asr- Sa'det'te Klelik ve Cariyelik, istanbul 1994, c. I, sh. 493-494 .. ; 90 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM dir? Her ne kadar, feodalite rejimini anlattkdan sonra, bu mukayeseyi daha ayrntl olarak ileyecek isek de, girite de ksa bir mukayese yapmak yerinde olacaktr. Zira bir ksm evreler, Ortaa Avrupasnda tatbik edilen feodalite rejimi ile Osmanl tmr rejimini eletirmiler ve Osmanl Devletini de insanlar kle olarak kullanma noktasnda Ortaa Avrupasna kyaslamaya kalkmlardr1. Esasen, feodal kelimesi, rejimin sosyal, zirai, politik veya idar gr tarzlarna gre, ayr manalar tayaca, feodal diyebileceimiz rejimlerin yalar ve memleketleri itibariyle zellikler arzedecei gayet aktr. Bu bakmdan ele alacamz kriterler daha ziyade ematik baz modellere ait bulunacaktr. Bilindii gibi X - XIII. asrlara ait klasik modellerindeki Bat Avrupa memleketleri feodalizminde senyr maliknelerinin (seigneuries rurales) topraklar, zel bir zirai iletme tipi halinde deerlendirmek maksadyla, iki ksma ayrlm bulunuyordu: 1. Feodalite rejiminde senyrn dorudan doruya kendi nam ve hesabna iletmek zere ahs iin ayrd ve Fransa'da domaine yahut reserve, ingiltere'de Manor denilen byk iftliklere ait topraklar bulunmaktadr. Trke'de vaktiyle kullanlm olan bir tabirle Hssa iftlik diye adlandrlmas mmkn olan ve baz blgelerde bu devrede maliknenin ilenebilir topraklarnn 1/4 veya 1/3 gibi mhim bir ksmn kapsad tahmin edilen bu topraklar iletebilmek iin kalabalk bir ii zmresine ihtiya olduu aikrdr. Halbuki, byk bir iktisad boulma ve kapanma devrine mahsus artlar dolaysyla, bu srada serbest bir emek piyasasndan emekleri parayla denecek ziraat iileri bulmak mmkn olmad gibi; vaktiyle Romal toprak sahiplerinin iftliklerinde kullandklar bol ve ucuz esir emei de artk mevcut deildi. Bu sebeple, ii tedariki ve emein karln deme ekilleri iin devrin genel artlarna uygun yeni bir usul bulmak icap etmiti. Bu usul yeni bir klelik rejimi veya yar klelik demek olan servaj usul idi. 2. Bu usule gre, senyrn zel iftlii olarak ayrlm olan topraklardan geri kalan ksmlar, gerekli iletme aralaryla birlikte, kk bir kyl iletmesi (manse, tenure) tekil edecek tarzda topraa yerletirilmi klelere veya byk kargaalk ve yoksulluk zamanlarnda senyrn himaye ve yardmna snm olan iftilere datlmtr. Bu suretle, kendilerine tahsis edilmi olan toprak ve iletme aralaryla dier yardmlarn, himaye ve adalet Muzaffer ilhan Erdost, Osmanl imparatorluunda Mlkiyet likileri-Asya Biimi Ve Feodalizm, Ankara 1989, sh. 48 vd. MUHTELF TOPLUMLARDA VE DNLERDE KLELK VE CARYELK 91 teminatnn karl olarak baz vergilerle birlikte haftann belirli gnlerinde senyr hesabna cretsiz almak ykmlln de kabul etmi farz edilen bu ifti aileleri, senyrn hususi iftliinin ve maliknenin atlye ve mdafaa tesisleri gibi dier hizmet sahalarnn daima el altnda bulunmas lazm gelen igc rezervlerini tekil etmekteydi. Senyrn yalnz toprak sahibi olarak deil, fakat ayn zamanda devlete ait olmas lazm gelen askeri ve mali hakimiyet hak ve yetkilerine de sahip bulunmas, bu devrede maliknelerin ekonomik olduu kadar siyasi, hukuk ve idari bakmdan da kendi kendisine yeter ve da kar kapal bir dzen olarak tekilatlanmasn mmkn klm-

ti1. . ... . . : 1-Feodalitenin Siyas Mahiyeti Feodalite siyasi adan, siyasi hakimiyetin paralanmasndan ibarettir. Yani siyasi bakmdan lke birbirinden farkl byklkte yani kkl, bykl paralardan meydana gelmi yamal bir bohadr. Tek devlet ve tek hkimiyet prensibinin tatbiki tarihe karmtr. Artk boha paralarnn her bir yamasnda ufak ufak hkimiyetlerin mevcudiyeti szkonusudur. Devletin en nemli mmeyyiz vasf olan merkez hkimiyetin yokluu, yani senyrlerin, Devletin hkimiyetini temsil etmeleri; yani adaleti tevzi etmeye; asayii temin eylemeye ve ksaca devlete ait hak ve yetkileri kullanmaya kalkmalar, feodalitenin siyasi zelliini tekil eder2. Feodalite rejiminde arazi sahibi olmak, ayn zamanda, o arazi dahilindeki ahali zerinde siyasi hkimiyet hakkn elde etmek demektir. Bu hkimiyete sahip olan toprak mliklerine senyr, sahip olduklar topraklara ise fief ad verilmektedir. Gya nemli hizmetleri ve sadakatleri karlnda feodal bir mukavele ile senyrlere bu toprak paralar tevcih edilmitir. Toprak paralarn veren tarafa szren, alan tarafa ise vassal denmektedir. Szren ve vassallarm kendi aralarnda mertebeleri ve dereceleri mevcuttur. O zaman senyrlkler ve vassallklar deta birbirlerine tbilik ve metbu'luk balar ile (I 1 Barkan, mer Ltf, Trkiye'de Toprak Meselesi, sh. 876-880; Klbay, Mehmet A-li, Feodalite Ve Klasik Dnem Osmanl retim Tarz, Ankara 1982, sh. 238 vd.; Cin, Ha-lil/Akylmaz, Gl Blbl, Tarihde Toplum Ve Ynetim Tarz Olarak Feodalite Ve Osmanl Dzeni, Konya 1995, sh. 31 vd. 2 zelik, A. Seluk, Avrupa Fedolitesinin Siyasi Ve ktisad Mahiyeti, HFM, c. 16, Sy. 1-4, sh. 324-326; Arsal, Sadri Maksudi, Hukuk Tarihi Dersleri, Ankara 1926-1927, 220-221 ..;...- 92 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM bal bir ebeke halinde girift bir rmcek a manzaras tekil ederler1. Feodal devirde zellikle Fransa'da "Senyrsz hi bir toprak yoktur" sz mehur olmutur. Senyrlerin bu topraklar elde edi yollarn da iki ana balkta toplamak mmknd: : \ : Birincisi; Byk birsenyrn kendi arazisinden bir parasn ayrarak bir vassala vermesi. kincisi; Komusunda olan bir fief sahibini zorla kendisine tabi olmaya zorlamasdr. En yksek senyr, Kral veya imparatordu. Bunlarn dndaki senyrler arasnda da derece ve mertebeler vard. Ancak her senyr, kendisinden yksek senyre yani szrene kar belli grevleri ifa etmek artyla, hkim olduu topraklar zerinde mstakil bir hkmdar gibi davranyordu. Fransa'da mevcut olan senyrleri iki ana grupta toplamak mmkndr: Birinci Grup, Byk Senyrlerdi. Bunlarn fieflerine unvanl fief denirdi. Bunlara geni anlamda baron da denilirdi. Kendi aralarnda hiyerarik bir yapya sahip olan byk senyrleri yukardan aaya doru ylece sralamak mmkndr: Dk, Marki, Kont, Vikont, dar anlamda Baron, Satolen ve valyeler. kinci Grup ise, kk senyrlerdi ki, sahip olduklar araziye unvansz fief denirdi2. Bizi asl ilgilendiren konu ise, feodalite nizamnda senyrlerin fiefleri dahilindeki ahali zerinde sahip olduklar haklardr ki, bunlara senyrlk haklar denmektedir. Senyrlerin szrenlerine veya vassal olmadklar senyrlere kar olan haklarna ise feodal haklar denmektedir ve bizim konumuzu ilgilendirmemektedir. Senyrlk haklar sayesinde zellikle byk senyrler, fief arazileri dahilinde bulunan yar klelere yani servajlarna kar yasama, yarg, yrtmeyi ilgilendiren tm haklara yani tam bir hakimiyet hakkna sahip idiler. Hatta baz senyrler para bile bastrabiliyordu. Her byk fief adeta bir kk devlet idi. Genellikle senyrlk haklarn drt ana grupta toparlamak mmkndr: Birincisi: Yasama yetkisi; Her senyr, maliknesi dahilinde her konuya ait kararlar bizzat kendisi verir ve verdii kararlar bir ferman gibi yaynlanr ve o toprakta yaayan insanlar kanun gibi balar. Bu kanun kuvvetindeki

1 zelik, A. Seluk, Avrupa Fedolitesinir Siyasi Ve iktisad Mahiyeti, HFM, c. 16, Sy. 1-4, sh. 326-328; Arsal, Hukuk Tarihi Dersleri, 220-221 2 zelik, A. Seluk, Avrupa Fedolitesinin Siyasi Ve iktisad Mahiyeti, HFM, c. 16, Sy. 1-4, sh. 328-339; Arsal, Hukuk Tarihi Dersleri, 259-263 MUHTELF TOPLUMLARDA VE DNLERDE KLELK VE CARYELK 93 kararlar veren senyrleri balayan, anayasa, temel hak ve hrriyetler veya benzeri hukuk esaslar mevcut deildir1. ikincisi: Yarg yetkisi; Her senyr, yarg hakkna sahiptir. Senyrler mahkemesinin kararlarna kar, ancak daha yksek senyr mahkemesine veya belli konularda kral mahkemesi veya ruhaniler mahkemesine itiraz etme hakk vardr. Ksaca, senyrler, fief denilen arazilerinde yaayan insanlarn hem kanun koyucular ve hem de hakimleridirler2. ncs: Mali Yetki; Feodal devirde ahalinin mali mkellefiyetleri pek oktu. Ahaliden vergi talep etme hakk sadece devletin deil, ayn zamanda senyrlerin de hakk idi. Vergilerin tahsili ile kamu yarar arasnda bir mnasebet yoktu. Vergiler dorudan doruya senyrn ahs menfaatini tatmin iin tahsil olunmaktayd. Senyrlerin gelir kaynaklarn, yarg ilerinden aldklar resimler yani para cezalar, msadereler ve benzeri gelirler; vergi mahiyetini andran ancak tamamen keyfi olan gelirler ve bunun dnda kalan kaidesiz gelirler tekil etmekteydi3. Drdncs: Asker Yetki; Senyrlerin asker toplama yetkileri, onlarn halka zulmederken kullandklar en dehetli yetkilerinden biridir. Ahalinin ocuklarn kendi keyiflerine gre istedikleri zaman silah altna almakta ve bazan yzlerce kiiyi sonu gelmeyen savalara srklemekteydiler4. 2- Feodalitenin ktisad Mahiyeti Feodal devirde toprak servetin en nemli kaynadr ve ahslarn sosyal mevkilerini tayin eden balca mildir. Neticede toprak belli ellerde toplanmtr. Topraa sahip olanlar, onunla beraber zerinde yaayan insanlarn da 1 zelik, Avrupa Fedolitesinin Siyasi Ve iktisad Mahiyeti, HFM, c. 16, Sy. 1-4, sh. 339-350; Arsal, Hukuk Tarihi Dersleri, 264-27; Klbay, Mehmet Ali, Feodalite Ve Klasik Dnem Osmanl retim Tarz, Ankara 1982, sh. 238; Cin, Halil/Akylmaz, Gl Blbl, Tarihde Toplum Ve Ynetim Tarz Olarak Feodalite Ve Osmanl Dzeni, Konya 1995, sh. 31-32. 2 zelik, Avrupa Fedolitesinin Siyasi Ve ktisdi Mahiyeti, HFM, c. 16, Sy. 1-4, sh. 339-350; Arsal, Hukuk Tarihi Dersleri, 264-27; Cin/Akylmaz, Feodalite Ve Osmanl Dzeni, sh. 35-37. ^ zelik, Avrupa Fedolitesinin Siyasi Ve ktisdi Mahiyeti, HFM, c. 16, Sy. 1-4, sh. 339-350; Arsal, Hukuk Tarihi Dersleri, 264-27; Klbay, Feodalite Ve Klasik Dnem Osmanl retim Tarz, sh. 239; Cin/Akylmaz, Feodalite Ve Osmanl Dzeni, sh. 32-35. ^ zelik, A. Seluk, Avrupa Fedolitesinin Siyasi Ve iktisdi Mahiyeti, HFM, c. 16, Sy. 1-4, sh. 3339-350; Arsal, Hukuk Tarihi Dersleri, 264-27 94 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM efendisidirler. Bunlar zerinde hakimiyet hakkna sahiptirler. Fief denilen topraklarn, kendilerine tabi hr kyllere veya yar klelere kiralamaktadrlar. Bunlar o toprakla zerinde kirac mahiyetindedirler ve senyrn hakimiyeti altndadrlar. . , Topraa sahip olan senyr, siyasi iktidara da sahipti. Topraa malik olmak hakkn kaybetmi olan kyl ise, iktisad bakmdan olduu gibi, siyasi, hukuk ve sosyal bakmdan da toprak sahibine bal olarak klelemekteydi. Fief zerinde senyrn hakk olduu gibi, szerin de hakk vard; kraln da hakk vard ve hatta kylnn de hakk vard. Ancak bu haklardan hibiri gerek manada mlkiyet hakk deildi. Belki bunlar topran kullanma ekline ve tasarruf hakkna yani tenure sahip idiler. Elbette ki, toprak zerinde siyasi gce sahip kiilerin sahip olduu tenr'ler ile normal hr insanlarn sahip olduklar

tenrler ve de yar klelerin sahip olduklar tenrler, mahiyet itibariyle tamamen birbirinden farkl idi. Bu grubu ksaca zetlemekte yarar vardr: A) Asillerin tasarrufundaki araziye fief deniliyordu. Fief iki asil kii arasnda yaplan, feodal szleme ile birine tevcih ediliyordu. Fief i tevcih edene Szren; alana da vassal dendiini daha evvel belirtmitik. Szren ile vassal her ikisi de senyr idi. Arazi tevcihi, iktisad ve hukuk bir olay olduu kadar, ayn zamanda siys bir hadiseydi. B) Hr insanlarn tasarruflar altndaki araziye adi tenr denir. Burada, topran sahibi senyrdr. Hr kyl kirac durumundadr. Senyr ile aralarndaki ba sadece hukukdir. Kirac olarak hr kyller, baz vergileri senyre demek durumunda olduklar gibi, senyrn hkimiyeti altnda yaamaya da mahkmdurlar. Yani senyr, bunlar zerinde de yasama, yrtme ve yarg yetkilerine sahiptirler. Bunu bir derece nleyen tek ey, aralarndaki kira mukavelesidir. C) Senyr tarafndan serflere yani yar kle insanlara kira yoluyla verilen arazilerdir. Burada serflerin senyre kar olan grevleri, tamamen senyrlerin keyf iradesine tabi olarak tesbit edilmektedir1. Kleliin deiik tarz asl budur ve bunlar tamamen yar kle durumundadrlar. . 3- Feodalitenin Sosyal Mahiyeti Feodalite nizamnda ahali, birbirinden farkl snflara ayrlmtr. Bunlarn her birine dahil fertlerin hukuk durumlar dierlerinden farkldr. Bu devirde 1 zelik, A. Seluk, Avrupa Fedolitesinin Siyasi Ve iktisad Mahiyeti, HFM, c. 16, Sy. 1-4, sh. 350-3360; Arsal, Hukuk Tarihi Dersleri, 283-300. MUHTELF TOPLUMLARDA VE DNLERDE KLELK VE CARYELK 95 fertlerin sosyal statlerini etkileyen ikinci bir etken de arazi vaziyeti ile fertlerin sosyal durumlar arasndaki mnsebettir. Feodalite nizamnda bulunan snflar yukardan aaya doru Hindistan'daki Kast sistemini andran bir hiyerari tekil ederler, r . , \ : Feodal devirde insanlar sosyal durumlar itibariyle drt snf idiler: 1) Ruhaniler. Bunlarn mevkileri yksek ve nfuzlar bykt. Hristiyan ruhanilerinden kast, papaz ve piskoposlardr. Bunlarn saylar snrldr. 2) Asiller: Bunlar, feodalite nizamnda idare eden senyrler snfdr. Daha nce bilgi verilmitir. Asaletin menei, doum, valye snfna mensup olmak ve fief elde etmektir, imtiyazlarn daha evvel zikretmitik. Bunlarn da saylar snrldr. Kral, Dk (Lord), Marki, Kont, Vicont, Baron ve valye eklinde ngiliz Feodalitesinde de kendi aralarnda hiyerarik bir yapya sahiptirler1. 3) Hr nsanlar. Bunlar, asiller ile yar kleler arasnda bir snf tekil ederler. Hr kyller ve hr ehir ahalisi olmak zere ikiye ayrlrlar. Asl hr olanlar hr ehir ahalisidir. Hr kyller, zamanla yar kle durumuna dmlerdir. 4) Yar Kleler=Serfler. Roma dnemindeki klelerin biraz hafifletilmi eklidir. Bunlarn efendilerinin arazilerine baldrlar; oturduklar fiefi terk e-demezler. Ancak senyr de onlar toprakdan sremez. Sertlik, tam anlamyla bir kleliktir; fakat kleler ey olmaktan kurutulup ahis haline gelmilerdir. Her ne kadar serflere, evlenmek, menkul ve gayr-i menkul sahibi olmak gibi baz medeni haklar tannm ise de, senyrlere tannan yetkilerle bunlar yar kle haline getirilmilerdi. Serflerin senyre kar mkellef olduklar iki temel grev vard: Birincisi; Serfler, senyre kar ar vergilerle mkellef idiler. Bunlarn ayrntsna girmiyoruz, ikincisi ise, esas ve kaidesi bulunmayan angaryalard2. Serfler medeni hukuk alannda da nemli snrlamalar altndaydlar; Serfler, hr bir kadnla evlenemezlerdi. miraslk haklar nemli lde tahdit edilmiti. Ve nihayet, senyrlerin bunlar zerinde daha evvel izah ettiimiz yasama, yrtme ve yargdan kaynaklanan mutlak haklar vard. Neticede serfler yar kle anlmaya layk insanlard. Klbay, Feodalite Ve Klasik Dnem Osmanl 238 vd.; Cin/Akylmaz, Feodalite Ve Osmanl Dzeni, sh. 41-42. retim Tarz, sh.

2 Huberman, Leo, Feodal Toplumdan Yirminci Yzyla (ev. Murat Belge), istanbul 1991, sh. 14-18; Cin/Akylmaz, Feodalite Ve Osmanl Dzeni, sh. 48 vd. 96 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM Serfliin menei, doum, evlenme, feodal hukukun baz kurallarn ihlal ve nihayet belli bir sre eflerin iinde yaama yani mruruzaman gibi hallerdi. Tpk tam klelikte olduu gibi, sertlikten kurtulmann yolu da, senyrlerin kendilerini azat etmesi ve benzeri sebeplerdi1. ' te Osmanl Devletindeki tmr sistemi ile mukayese edilen Avrupadaki feodalite nizmnn ksaca esaslar bunlardan ibarettir ve grld zere bu sistemde ounluu tekil eden iiler ve iftiler, yar kle durumundadrlar. 4- Tmr Nizm le Feodalite Sistemi Arasndaki Farklar Mukayese etmeden nce Osmanl Devletinde asrlarca tatbik edilen tmr nizmn ksaca bilmemiz gerekmektedir: slm ve Osmanl hukukundaki arazi eitlerinden biri de, rakabesi (kuru mlkiyeti) ve tasarruf hakk devlete ait olan mir arazidir. Devletin icra organ, bu eit arazileri kamu yarar bulunmak artyla diledii gibi iletebilir veya devlet hazinesinden hakk olan gazilere, ilim adamlarna ve devlet adamlarna iletme hakkn veya tamamen mlkiyetini devredebilir. Nitekim, bata Hz.Peygamber olmak zere, slmn ilk dnemindeki idareciler de devlete ait arazilerin ya tamamen mlkiyetini (temlken ikta') veya tasarruf hakkn ve gelirlerini (istilken ikta'), gazilere, byk devlet adamlarna veya benzeri yerlere ikta' adyla tahsis etmilerdir. Bu usul ikta' adyla Seluklularda ve l adyla da lhanllarda devam etmitir2. slm hukukunun kendilerine tand bu yetkiyi, asker gce dayal gl bir devlet kurmak iin kullanan Osmanl Padiahlar, Osman Gazi'den balayarak ve Fatih Sultan Mehmed zamannda kemlini bularak devlete ait gelirlerinin (tasarruf hakknn) belirli bir ksmn belli hizmetler karlnda muayyen ahslara tahsis ve tevcih etmilerdir. te belli bir hizmet karlnda devlete ait arazilerin gelirlerinin ve tasarruf hakknn muayyen ahslara tahsisi ilemine dirlik ve tmar ad verilmitir. Bu sistemin kaynan, Avrupa'daki feodalite messesesinde aramak tamamen manaszdr. Zira feodalite sisteminde halk kle veya yar kle durumundadr (servaj usul). Topra1 zelik, A. Seluk, Fedolitenin timi Mahiyeti, Menei, Avrupann Siyasi Ve Meden inkifndaki Rol, 'HFM, c. 17, Sy. 1-2, sh. 351-360; Arsal, Hukuk Tarihi Dersleri, 277-282; Huberman, Leo, Feodal Toplumdan Yirminci Yzyla (ev. Murat Belge), istanbul 1991, sh. 14-18; Cin/Akylmaz, Feodalite Ve Osmanl Dzeni, sh. 48 vd. 2 Kalkaand, Subh'l-A', 13/104 vd.; Halis Eref, Klliyt- erh-i Kanun- Arazi, 14 vd.; Akgndz, Ahmet, Vakf Messesesi, 487 vd.; Cin, Halil, Mir Arazi ve Bu Arazinin zel Mlkiyete Dnm, Konya, 1987, sh. 56vd. MUHTELF TOPLUMLARDA VE DNLERDE KLELK VE CARYELK 97 n gerek sahibi senyrler ise tam anlamyla efendidir. Tmar sisteminde durum tamamen farkldr. Konunun anlalmas iin dirlik veya dier adyla timar sisteminin hukuk mahiyetini daha yakndan grelim; Mlkiyeti ve tasarruf hakk devlet ait olan mir araziyi devlet bizzat iletmez ve zaten iletemez. Belki yerli halka snrsz sreli bir kira akdiyle veya ariyet yoluyla tasarruf hakkn devreder (tefviz eder). Halkn grevi, araziyi iletmek ve elde edilen gelirden belli bir ksmn devlete vergi olarak demektir. te Osmanl Devletinde rey denilen halkn devlete deyecei vergi gelirlerini devletin reisi olan padiah, asker hizmetleri karlnda belli ahslara tahsis eder. Bu ahslara sipahi veya sahib-i arz denir. Bunlar arazinin gerek maliki deildir, sadece nezret ederler. Halk da bunlarn klesi deildir. Belki halk hrdr, devletin kiracsdr ve sipahiler de devletin vergi tahsil yetkisi tand ahslardr. Ancak topladklar vergi gelirleri, belli hizmetler (genellikle asker) karlnda kendilerine aittir. Bu gelirleriyle mnasip baz asker hizmetleri ifa edeceklerdir, islm hukukunda bu asker ahslarn

elde ettikleri gelirlere mal-i muktele denir1. Yani asker hizmetler ve dmana kar sava karlnda tahsis edilen mal demektir. imdi de tmar sisteminin asker amalarla nasl kullanldn grelim: Dirliklerin yani gelirleri belli ahslara tahsis edilen arazilerin miktarlar kl itibariyle tayin edilirdi. Kl, dirliin eitleri olan tmar veya zeametin ekirdeini tekil eden ksma deniyordu. Kl denen temel ksmn miktar ake ile belirlenir ve eyaletlere yahut dirlik eitlerine gre farkllk gsterirdi. Her kl, bin akeden balayp altbin akeyi gemezdi. Her kl bir tmar itibar edilir ve timar sahibi 3000 ake iin bir cebel denen savaa hazr mcehhez svari asker karmakla mkellefti. Ake miktar arttka karlacak asker says da artyordu. Bu sebeple ake miktarna gre dirliklerin eitli ksmlar vard2. Dirlik arazilerinin ake gelirlerine gre eidi vardr: Birincisi; hasdr ki, yllk geliri 100 bin akeden fazla olan dirliklere denir. Sultanlara, ehzadelere, vezirlere veya beylerbeyilerine ait dirlikler gibi. 1 Cin, Mir Arazi, 64 vd.; Halis eref, 28 vd.; Hezarfen, Telhis'l-Beyan, Vrk. 56/b vd; Akgndz, Osmanl Kanunnmeleri, IV, 474 vd. 2 Halis Eref, 29; Millet Ktphanesi, Kavnin blm, No: 92, sh. 758; Akgndz, Osmanl Kanunnmeleri, IV, 474 vd. ' 98 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM kincisi; Zeamettir. Yllk geliri 20 bin akeden 99.999 akeye kadar olan dirliklerdr. Sahiplerine zim veya oul olarak zuam denir. Zeamet sahipleri her bebin ake iin bir cebeli (svari asker) hazrlamakta mkellefetirler. ncs; Tmarlardr ki, yllk geliri 19.999 akeye kadar olan dirliklerdir. Tmar sahipleri (ehl-i tmar), senelik gelirden kl ad verilen belli bir ksmn ayrlmasndan sonra her 3000 ake iin bir cebeli getirmee mecburdurlar. Kl bedeli, kl hakk ad altnda kendi ulufesine karlktr1. Dirlikler (tmarlar), Tmar sahiplerinin grdkleri ilere gre ekinci tmarlar (harp annda cebelileriyle birlikte cepheye giden tmarlar); mstahfz tmarlar (kaleleri korumakla grevli tmarlar) ve hizmet tmarlar (hudut boylarnda bulunan baz zaviye ve camilerin korunmas ve hizmeti ile ilgili tmarlar) olmak zere e ayrlr2. Ayrca Kanun Sultan Sleyman zamannda 1530 ylna kadar, btn tmarlar beylerbeyiler tarafndan veriliyordu. Bu tarihten itibaren ikiye ayrld. Beylerbeyi'nin dorudan vermeye yetkili olmad ve onun tezkeresi zerine padiah fermanyla verilen byk tmarlara tezkireli tmarlar; dorudan beylerbeyi tarafndan verilebilen tmarlara da tezkiresiz tmarlar dendi. Bunun yannda, arazi gelirlerinin dndaki baz istisna vergi gelirlerinin de (gerdek, crm cinayet ve klak resm gibi) tmar sahiplerine veya devlete ait oluu, tmarlarn serbest tmarlar veya serbest olmayan tmarlar eklinde ikiye ayrlmasna sebep olmutur3. Bir ksm aratrmaclar, Osmanl devletinde arazinin timar, ze'met ve has diye ahslara tevcih edilmesini, Avrupa'daki feodalite sisteminde var olan fieflere ve dirlik sahiplerini de feodal devrin senyrlerine benzeterek, timar sistemini feodal bir sistem gibi grmek istemilerdir. Halbuki tmar sistemi feodal sistemden tamamen farkldr. Zira; 1) Feodalite sisteminde halk kle veya yar kle durumundadr (servaj u-sul). Topran gerek sahibi senyrler ise tam anlamyla efendidir. Tmar sisteminde durum tamamen farkldr. Timar sisteminde sipahi veya sahib-i arz denen ahslar arazinin gerek maliki deildir. Halk da bunlarn klesi deildir. Halk hrdr, devletin kiracsdrve sipahilerde devletin vergi memurudur. Ancak topladklar vergi gelirleri, belli hizmetler (genellikle asker) karHalis Eref, 29 vd.; Cin, 69 v<; Akgndz, Osmanl Kanunnmeleri, IV, 474 vd. Bu ayrmlar konusunda bkz. Barkan, IA, Tmr Maddesi, sn. 295-296. 3 Halis Eref, 29 vd.; Cin, Mir Arazi, 69-73; Akgndz, Osmanl Kanunnmeleri, IV, 474 vd, 582 vd. . . . MUHTELF TOPLUMLARDA VE DNLERDE KLELK VE CARYELK 99

lnda kendilerine aittir. Bu gelirleriyle mnasip baz asker hizmetleri ifa edeceklerdir. 2) Avrupa feodalitesinde merkez hakimiyet ve devlet, zaafa uramtr. lke dahilinde devletin tek siyasi otoritesi geerli deildir. Bunun yerine senyrlklerin says kadar kk devletikler ve ufak krallk numuneleri mevzubahistir. Halbuki Osmanl devletinde, tam aksine merkez hkmet ok gldr. Dirlik sahipleri denen sipahiler, devletin sadece vergi memurudurlar. Merkez tarafndan tayin edilirler ve grevden alnrlar. 3) Feodalite rejiminde senyre fief yani arazinin sahiplii de verilmektedir. Halbuki tmar sisteminde, sipahiye verilen arazinin kendisi deildir. Kuru mlkiyeti devlete ait olan mr arazide devlete ait olan vergileri toplama hakkna sahiptirler. Bu vergiler de er'at ve kanun tarafndan belirlenen vergilerdir. 4) Avrupa feodalitesinde fief'e sahip olan senyrler, arazi zerinde yaayan ahali zerinde siys hkimiyet sahibidir; bu sebeple hem yasama, hem yrtme ve hem de yarg yetkilerine bizzat kendisi sahiptir ve kendisi bu haklarn kullanr. Yani senyr, fief denilen araziler zerinde yaayan ahalinin hem kanun koyucusu, hem bu kanunlarn uygulaycs ve hem de problem knca onlarn hkimidir. Halbuki timar sisteminde sipahilerin sadece asker adan baz yetkileri vardr. Bunun dnda ahali zerinde ter', kaz veya icr bir yetkiye sahip deildir. Zira ahaliye tatbik edilen hukuk, slm hukukudur; bunlar icra eden sancak ve kaza tekiltlardr; yarg ise er'iye mahkemelerinin elindedir. Gerektiinde sipahiler de yarglanmaktadr. 5) Feodal rejimde her senyrn mstakil bir askeri ve ordusu vardr. Bununla krala kar bile savaabilir. Orduyu senyr kurar ve askeri ise yine senyr toplard. Halbuki timar sisteminde cebel denilen askerler, Osmanl ordusunun bir paras olarak, sadece sipahi tarafndan yetitirilirdi. 6) Feodalite sisteminde ahali, asiller, hrler ve yar kleler olmak zere eitli snflara ayrlmtr. zellikle ounluu tekil eden serfler, mutlu aznln klesi durumundadrlar. Halbuki Osmanl toplumunda bu manada bir snflama mevzubahistir. Asker olan ve olmayan eklindeki ayrm ise, devlet memuru olan olmayan tarzndaki ayrma benzemektedir. Zira bu tabakalama, mal sebeplerden kaynaklanmaktadr1. zellikle re'y denilen halk kesiminin asker kesim tabir edilen mlk, asker ve ilmiye tabakalarnn klesi olmas ise, asla szkonusu deildir. H Tabakolu, Ahmet, Trk iktsad Tarihi, istanbul 1994, sh. 138. 100 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM 7) Feodalite nizamnda serfler, istedikleriyie evenemezler. Baka senyrlerin sertleri veya hr kadnlar ile evlenmeleri yasaktr. Sertlerin miras miraslarna hr insanlarn miras gibi intikal etmez. Sertlerin istedikleri meslei semekte ve yerlerini deitirmekte, alp almamakta serbest olduklar sylenemez. Serfler senyrlerine kar angarya almaya, hediyeler takdim etmeye ve belli hizmetleri yapmaya mecburdurlar. Serfler hakknda kovuturma amak, yarglama yapmak ve hatta cezalandrmak, senyrlerinin yetkisindedir. Serfler ruhban snfna ve manastrlara giremezler, mahkemelerde ahitlikleri hr adamlara kar kabul edilmez. Ksaca serfler hukuk stat asndan eski kleleri andrmaktadrlar. Halbuki hi bir zaman tmar sisteminde yer alan sipahiler, ahali zerinde bu tarz bir yetkiye sahip deildirler1. Avrupa feodalitesinde grlen sertleri, Osmanl devleti timar sisteminde grlen re'ay ile deil, belki havss- hmyn ad verilen Padiah hslarnda alan ortak kullar ile kyaslamak mmkndr. Zaten ortak kullar da kle veya cariyelerden ibarettir2. Bu konuya ilerde dneceiz. II- ORTAA VE SON ASIRLARDA MUHTELF MLLET VE MEDENYETLERDE KLELK Ortaa ve Yenia'n ilk dnemlerinde Avrupa'da kleliin nasl yrdn, feodalite nizamn hlsa etmekle anlatm olduk. imdi de Ortaa ve Yenia'da kleliin durumunu farkl devlet ve milletlere gre daha yakndan grelim.

Afrika'da Kuzey Afrika'nn yerlisi olan Berberler, islmiyetle ereflenmeden evvel, hukuk sistemleri itibariyle Romallara benziyorlard. Bunlar da kleleri adi bir eya, hatta at, kz ve dier ehl hayvanlar mertebesinde telakk ediyorlard. Bir mlik kendi mlkiyetinde olan eyada nasl her eit tasarruf Barkan, mer Ltf, Trkiye'de Servaj Var myd?, Trkiye'de Toprak Meselesi, sh. 717-724. 2 zelik, A. Seluk, Avrupa Feodalitesi le Trklerin Timar Tekilatnn Mukayesesi, HFM, c. 17, Sy. 3-4, sh. 847-857; Hammer, L'histoire de l'empire Ottoman, Tere. J.J Hellert. Tom. 6 Livre XXXIV, Paris 1836; Barkan, mer Ltf, Trkiye'de Servaj Var myd?, Trkiye'de Toprak Meselesi, sh. 717-724; Osmanl mparatorluunda ifti Snflarn Hukuk Stats, Trkiye'de Toprak Meselesi, sh. 725 vd. : MUHTELF TOPLUMLARDA VE DNLERDE KLELK VE CARYELK 101 hakkna sahipse, kleler zerinde de yle tasarruf hakkna sahipti. Hatta bir efendi, kendi klesini ldrebilirdi1. Hindistan ve in'de de durum ilkalar andracak ekilde devam ediyordu. Avrupa'da XV. asra kadar btnyle devam eden ve ilk alar aratmayan klelik, bu asrdan sonra hzn kaybetmeye balam ise de, tamamen ilgas iin asl fikr hareket, XVIII. asrda balamtr. Montequeu (1689-1755) ve Voltaire (1694-1778) gibi mtefekkirler, kleliin ilgasna btn insanl davet ederken, Adam Smith ve Guyot gibi iktisatlar da bunlar desteklemilerdir. Ancak btn bu gayretlere ramen, klelik, btn dehetiyle Avrupa'da ve burann uzants olan Amerika'da 1900'l yllara kadar devam etmitir2. Bu genellemelerden sonra baz devletlerdeki durumu zellikle zetlemek istiyoruz. Zira Osmanl Devletini bu konuda itham eden Avrupa ve Amerika'da durumun ok daha kt bir halde olduunu, ancak mukayese ile anlayabiliriz: 1. Fransa'da Ortaa Ve Son Asrlarda Klelik Fransa'da Ortaa'n hukuk sembol olarak bilinen ve 400 maddeden i-baret bulunan Loi Saligue Kanunu, klelerle ilgili zulmn zirvesini tekil ediyordu. Bu Kanun, evvela hrler ile kleler arasnda ciddi mniler ve engeller koymutu. Bu iki snf arasnda evlenmeyi kesinlikle yasaklad gibi, "Ahaliden birisi, kle bir kadn ile evlenirse, kendisi de kle olur" hkm ile bu yasan perinlemiti. 1300'l yllarda kleler ve kadnlarn idarecilikle u-zaktan yakndan ilgileri olmad hususu iyice temel devlet kanunlar arasna girdi3. . . .; Ortaa'dan sonraki asrlarda Fransa'da klelik denince, o dnemde btn Avrupa lkelerinde bir yz karas olarak tatbik edilen "Karalar Kanunu" akla gelmelidir. Zira btn Fransz mstemlekelerinde bulunan esirler, kleler ve bunlarn zdllar hakknda tatbik edilmek zere 17 Mart 1685 tarihinde tanzim olunan Karalar Kanunu, tashih edilmi ve tadil edilmi ekli olmasna ramen, insann tylerini rperten hkmlerle doludur. 1 Ahmed efik Be, Er-Rkku Fil-lslm, stanbul 1314, sh. 25-26 2 Bkz. Karako, Serkiz, Kllyt- Kavnn, Kleliin iptali ile alakal resm andla-malar, c. 1. 3 Ahmed efik Be, Er-Rkku Fil-lslm, istanbul 1314, sh. 28; 102 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM Bu Kanunla, esir ve kle sahiplerine bir ksm devler de yklendii iddia edilmesine ramen, asl uygulanan yine klelerle ilgili iddet ve cinayet hkmleriydi. Mesela, bu kanun gerei, zenciler, eer cz' bir kabahatle efendilerine veyahut hrlere tecvz eder veyahut en kk bir hrszlk suunu irtikb ederlerse, idam veya en azndan darb gibi beden ceza ile cezalandrlrlard. Efendilerinden kaan kleler hakknda vaz' olunan cezalar ise, dehet verici vaziyettedir. yle ki; Bunlarn birinci ve ikinci defalardaki cezalar kulak kesmek ve kzdrlm demirle alnlarn dalamaktr; ncs ise i-damdr. Bu cmleyi yazarken, islm hukukunda abd-i bk yani kagun kle ile ilgili vaz' edilen meden hkmler ile bunu esas alarak hukuk dzenlemeler yapan Osmanl Kanunnmelerini hatrlamamak mmkn deildir. Yeri gelince kanunnmelerden baz hkmleri aynen aktaracaz1.

Fransa'daki Karalar Kanununun en fena hkmlerinden biri de udur: "Kle sahibi veyahut reisi, kleler hakknda katil cinayeti dahi ilese, hkimler, bunlar beraat ettirmede hr ve serbesttirler ve hatta beraat ettirilmeleri tavsiye olunur". Bu durum, beyaz insanlar asndan insan hak ve hrriyetlerinin gelitii dnemlerde de devam etmitir. Merkez hkmetler, baz iyiletirmelere gitmeye almlarsa da, btn dzenlemelerinde kleleri ve hatta btn zencileri gerek manada insan saymama detlerine devam etmilerdir. Bunlardan iki emirnameyi misal olarak vermek istiyoruz: Birincisi; Bir fikir adamnn Domanik Cumhuriyetinde zencilere kar yaplan muamelelerin 1865'lerde dahi ne durumda olduunu belirten ifadeleridir: "1865 tarihinide sadr olan Emirname, zincirlerle balanmak yahut denekle vurulmak, lnceye kadar dayak atmak ve zalim bir ekilde yaklmak gibi yollarla kle soykrmn engelleyemiyor. Btn beyaz renkli adamlar, kara renkli olanlara pek kaba ve vahi bir tarzda muamele etmelerine ramen karlan emirnamelerin faydas grlmyor.". kincisi; Ekim 1767 tarihinde karlan bir emirdir ki, siyahlarn Fransa'ya girmesini yasaklamaktadr. Buna gre, "Her ne mertebede bulunursa bulunsun, siyahlarn adi ve hakir saylaca hkm hafifletirilemez. Kral Hazretleri, bunlarn beyaz adamlara ait imtiyazlar elde etmelerine ve hatta Fransa'ya girme yasann delinmesine asla taraftar deildir2. 1 Mesela, Akgndz, Osmanl Kanunnmeleri, IV, 374, 400. 2 Ahmed efik Be, Er-Rkku Fil-islm, istanbul 1314, sh. 31-34; Armaan, Servet, islm Hukukunda Temel hak ve Hrriyetler, Ankara 1987, sh. 59 MUHTELF TOPLUMLARDA VE DNLERDE KLELK VE CARYELK 103 1789 Fransz htillinden sonra, ihtill Meclisi 1791 tarihli kanunla klelii ilga etmise de, 1802 tarihinde Napolyon tekrar bu messeseyi meru hale getirmitir. Fransa'da kleliin iptalinin ciddi olarak gndeme gelebilmesi iin, 1848 tarihli Sanayi devrimini beklemek icabetmektedir. Gerekten 1848 ubatnda Fransa'da meydana gelen byk karklklar zerine, klelik iptal edilmitir. Ancak insanlara ifte standartl muameleleri bugn dahi devam etmektedir. 2. ngiltere'de Klelik Ortaa'da Anglo-Sakson hukukunda klelik, dier milletlerde olduu gibi, acmasz ve zlimce idi. ngilizler kleleri iki ksma ayrmlard; birincisi; menkul gibi kabul edilen kleler. Bunlarn satlmas, balanmas caizdi. ikincisi ise, gayr-i menkul gibi kabul edilen ve feodalite nizamnn gerei olarak ziratle megul olduklarndan araziye baml olan klelerdi. Hristiyanlkta klelikle ilgili hkmler, biraz sonra zetleneceinden, burada daha fazla ayrntya girmek istemiyoruz1. Hukuk durumlar ksaca zetlenen klelik, XIX. asra kadar ngiliz Hukuku tarafndan tevik ediliyordu. Kralie Elizabeth (1558-1603) bizzat kle ticareti yapyordu. Bir seferinde 47.146 kleyi Afrika'dan bir gemi ile getirtmiti. ngiltere'deki Karalar Kanunu da Fransa'dakinden farkszd. Bu Kanunda da, efendisine kar gelen klenin cezasnn idam olduu hkme balanyor ve kagun kleler ldrlerek cezalandrlyordu. ingiltere'de grnrde kle ticareti 1807'de kaldrld. Ancak Afrika'nn eli olmadan ekonomimiz gelimez diyenlerin sz ar bast. Brezilya'ya bu tarihten sonra da 1848'de 60.000 kle ve 1849 tarihinde de 54.000 kle getirilmiti. Halbuki ingiltere'de kleliin ilgas, 1833 tarihinden itibaren balamtr ve hatta bu tarihlerde Osmanl Devletine kleliin ilgas iin basklara balamtr. Gerek manada Batda kleliin kaldrlmas iin ise, 1948 tarihli nsan Haklar Beyannmesini beklemek icabetmektedir. Bugn eski Karalar Kanununu aratacak derecede siyahlar ve Asyallara kar bir ksm kt hkmlerin bulunduu da ingiliz hukukunu bilen insanlarca inkr edilemez2. 1 Ahmed efik Be, Er-Rkku Fil-slm, stanbul 1314, sh. 30 2 Atay, Gezerek Grdklerim, 283 vd. 104 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM

3-Amerika'da Klelik Amerika'daki klelik meselesini iki adan ele almak icabetmektedir; Birincisi; Amerikallarn, btn karalar esir ve kle kabul etme zihniyetleridir ki, Avrupa'da grdmz Karalar Kanunu, aynsyla Amerika'da da geerlidir. Bunlardan baz misaller verelim: Kzlderililerin ldrlp kklerini kurutan Amerikallar, geni arazilere sahip olduklarndan siyah esir ve klelere ihtiya duydular. Afrika'ya seferler yapan ingiliz, spanyol, Portekiz, Alman ve dier Avrupa kkenliler, ateli silahlarla kuattklar Afrikal siyahlar, esir olarak Amerika'ya sevk ediyorlard. zel esir depolar ina ettikleri ve bu i iin byk filolar hazrladklar tarihe bilinen bir eydir. Hatta 1697 tarihinde Portekiz Devleti, bu kle ticaretini resmen yapmaya balad. ngiltere, 200 yl esir ticaretini tekelinde bulundurdu. Afrika'da esir depolarnda toparlanan siyahlar, hayvanlar gibi gemilerle sevkedilirler ve yollarda oklar telef olurlard. Bir seferinde 300.000 esirden ancak 180.000 tanesi sa kalabilmiti. u tesbitler aynen vki idi: "Zenciler, hayvanlar gibi, gemilere gelii gzel ylrd. Gnee, yamura ve hatta her eye kar koruma tedbirlerinden mahrumlard. Bu, bir eit esirlik idman idi. syanlara kar durmak iin prangalar, havasz anbarlar ve benzeri tedbirler vard. Sevkiyattan sonra bazan te biri ve bazan da drtte biri lrd ve gemilerde kokard. Amerika'ya ulanca iftiler, kendilerine den esirlerin derilerine kzgn demirlerler adlarn yazarlard."1. Bylesine zulm ve ikencelerle XVI. asrdan sonra Amerika'ya getirilen siyahlara tatbik edilen Karalar Kanunlarndan, zellikle Lunisiana ve Karolina Eyleti Karalar Kanunundan baz hkmler aktaralm: "Bir efendi, klesi zerinde mutlak mlkiyet ve tasarruf hakkna sahiptir. Efendi klesini satabildii gibi, ldrebilir de. Onunla kumar oynayabilir. Kle ise, efendisine ve ailesine kar mutlak bir itaatle grevlidir. Hayatn buna borludur. Kleler, kendilerine kar vuku bulan taarruzlara kar mukabele edemezler. Klelerin izinsiz bir yere gitmeleri caiz deildir. Resm izinname olmadan tarladan dar kamazlard. Bu kanunlarn ak hkmlerine gre, klelerin nefis ve ruhlar yoktur. Kleler iin cinayet ve kabahat saylan bir ok eyler, beyazlar iin su saylmazd. Mesela, efendisini, hanm'n veya ocuklarndan birini dven, yaralayan, beyaz rktan birinin bir uzvunu kesen veya defa vuran, efendisine isyan eden veya bunlara benzeyen sular Atay, Falih Rfk, Gezerek Grdklerim, istanbul 1970, sh. 273 vd. MUHTELF TOPLUMLARDA VE DNLERDE KLELK VE CARYELK 105 ileyen bir zenci, idam edilirdi. Kagun kle denek ile vurulur, ikinci defa vuku bulursa idam olunurdu1. Kleler, Amerika'da kan gazetelerdeki ilanlarla alnr satlrd. nk insan deil, eya olarak kabul edilmekteydiler. Rio de Janeiro'da bugn de yaynna devam eden Commercio Gazetesinin 5 Eyll 1868 tarihli bir ilan yleydi: "Diki ve t bilir; 14 yanda gen bir zenci kz satlktr. ay verebilir. Mkemmel bir odalktr". Klelerin isimleri, efendilerinin maazalarnn ve iyerlerinin isimleriydi. Kleler, kle olmakla braklmyor ve ayrca mthi bir rk ayrm yaplyordu. Siyahlar, milyonlarca kilo kahveyi, her biri 72 kilo arlnda uvallarla maazalardan rhtma tarlard ve uval balarnda tutmak ve hzl admlarla komak det idi. plak admlarla kaldrm talar zerinde koarken eer beyaz adamlara rast gelirlerse, hemen kenara ekilmeleri ve "Ge beyazm." demeleri mecburi idi. .... kincisi; Amerikallarn kleler gibi ve hatta daha kt muamele ettikleri ikinci gurup insan da Amerika Ktasnn asl sahipleri olan Kzlderililerdir. Avrupallarn 1492 tarihinde Amerika'y kefetmesinden 1890 ylndaki VVo-unded Knee olayna kadar geen 400 sene iinde, 50 milyona yakn Kzlderili soykrma tbi tutularak katledilmilerdi. Aratrmaclar, tam 20 neslin soykrma tbi tutulduklarn belirtmektedirler. Baz aratrmaclar, bu rakam yzlerce milyon diye ifade etmektedirler2.

1830 tarihli Kzlderili Srgn Kanunu, 1887'de karlan Genel Taksim Kanunu, 1932 tarihli Davves Kanunu gibi kanunlarla, yakn zamanlara kadar, yllar yl sinsi ve ak yollarla Kzlderililerin topraklarna el konulmutur3. te Amerika'da zencilere ve Kzlderililere kar gsterilen bu iddetli muameleler asrlarca devam edegelmitir. Bu iki snf da insandan saylmamlardr. 1859 senesinde Kansas Eyleti Kanunlar Meclisi, Eylet snrlar ierisinde bulunan ve beyaz renkli olmayan kimselerin eyleti terk etmelerini isteyen bir Nizmnme ilan etti. 1860 senesinde karlan ikinci bir Nizmnme ile de bu hkme uymayan ve rengi beyaz olmayan btn insanlarn hemen tutuklanarak kle diye satlmalar isteniyordu. 1 Ahmed efik Be, Er-Rkku Fil-lslm, istanbul 1314, sh. 34-39; Atay, Gezip Grdklerim, 286 vd. 2 Bu konuda bkz.: Atay, Gezip Grdklerim, sh. 273 vd.; Msrlolu, Kadir, Amerika'da Zenci Mslmanlk Hareketi, istanbul 1967, sh. 40 vd.; Milliyet Gazetesi, 4 Ocak 1992. 3 Ayrntl bilgi iin bkz. Baaran, Ftih, Amerika'nn Mazlum Sahipleri Kzlderililer-Toprak in Bir Irk Kurutuldu, Zaman Gazetesi, 25.10.1992. 106 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM Bu arada kleliin aleyhinde olan fikir sahipleri de yok deildi. Ancak bunlar, Karalar Kanununu inediklerinden dolay kendi toplumlar iinde a-zarlanyordu. ilk defa klelik aleyhine ba kaldran Kuzey Amerika Kolonileriydi. 4 Temmuz 1776 tarihli Bamszlk Beynnmesinde "Btn insanlarn eit olduklarn, hrriyet ve hayat hakk gibi haklarn Allah tarafndan ihsan edildiini" aklyorlard. Bunu, zellikle ngiliz aslllar reddettiler. Kuzey Eyletleri, 1787 ila 1804 tarihleri arasnda klelii kaldrmak iin bir sr tedbirler aldlar. Ancak ncil'e, iktisad artlara ve yeni treyen Marksizme dayanan Gney Eyletleri, hl klelii savunuyorlard1. Amerika'da 1800'i yllardan itibaren balayan klelik aleyhindeki fikirler, neticede 1862 tarihinde ba gsteren i harple msbet bir sonuca doru gitmeye balad. Bu i harp tamamen Amerika'da siyahlara ve Kzlderililere kar yaplan zulmlerin neticelerini kusan bir savat. Ve bu i harbin sonucu olarak 1865'de resmen klelik ilga edildi. Ancak fiilen devam ediyordu2. Amerikan i savandan nceki 200 yl boyunca, 10 ya da daha fazla klenin giritii 250 ksur isyan belgelenmitir3. Amerika'da siyahlarla beyazlarn eit olup olmad bugn de hala tartlmaktadr, "ingiliz ve Amerikal, siyaha kar sarslmaz bir irenme hissi ierisindedir. Ayrm hayatn btn safhalarnda 1990'i yllara kadar devam etmitir ve hl da devam etmektedir. Ayrnty okuyucular bizim kadar bilmektedirler4. Btn bu millet ve devletlerin ounluunun ortak paydas Hristiyanlk'tr. Peki insann aklna u gelmektedir: Avrupa'da ve Amerika'da Hristiyan beyazlar, klelere kar vahi bir muamele ierisine girerken, dinleri olan Hristiyanlk bunlara bir ey sylemiyor muydu? Veya Hristiyan ruhanleri hangi grte idiler? te bu sualin cevabn verebilmek iin Hristiyanlk'ta kleliin durumunu ksaca izah etmemiz gerekmektedir: III-HRSTYANLIK'TA KLELK Evvela unu ifade etmek gerekmektedir ki, u anda Hristiyanlarn ellerinde bulunan ncil, drt nshas da dahil olmak zere, Kur'an'n beynna Encyclopedia Britannica, c. XX, sh. 638 2 Ahmed efik Be, Er-Rkku Fil-lslm, istanbul 1314, sh. 38-39. 3 Milliyet Gazetesi, 4.1.1992. 4 Atay, Gezerek Grdklerim, 292 vd. MUHTELF TOPLUMLARDA VE DNLERDE KLELK VE CARYELK 107 gre tahrif edilmitir1. Drt nshadan kast, Metta, Yuhanna, Markos (Butros) ve Luka indileridir. Tahrif edildiini son zamanlarda Hristiyan limleri ve hatta Papalk dahi kabul etmek zeredir. Bu tesbiti yaptktan sonra Hristiyanlk'ta klelikle ilgili zetle unlar sylemek mmkndr: ncil'de btn insanlarn birbirini karde bilmesi ve sevmesi gerektii belirtilmesine karlk, klelik aleyhinde ak bir yasak mevcut deildir. Zaten

ncil, hukuk meselelerde Tevrat' nesh etmediinden, oradaki hkmler Hristiyanlar iin de aynen geerlidir. Hz. isa, klelik meselesi ile alakal ber ey sylemedii gibi, havarileri de bu konuda kesin ve ak bir ey sylememilerdir. Ancak kleliin haram olduunu iddia eden hi bir hristiyan millet ve devlet de olmamtr. Roma, Yunan medeniyetlerinde olduu gibi, Katolik ve Protestan Kiliselerinde de durum byledir. Hz. isa'nn havarilerinden Pavlos'un Efeslilere gnderdii bir mektupta yle dedii nakledilmektedir: "Ey Kleler! Hz. sa'ya itaat ettiiniz gibi efendilerinize de yle itaat ediniz". Havarilerden sonra gelen ruhan reisler de havarilerin izinde gitmiler ve klelii caiz grmlerdir. Bunlardan zidoros yle demektedir: "Efendin seni zd etmek istese bile esir kalmakl tavsiye ve nasihat ederim. nk bu suretle hem semdaki hem de yerdeki efendilerine hizmet etmi olacandan hesab gnnde az hesap verirsin."2. Hristiyanlk leminin byk filozoflarndan saylan Aquiono'lu Thomas da u cmle ile klelik hakkndaki grlerini zetlemitir: "Tabiat, baz insanlar kle olmak iin tahsis eylemitir". Bu gr, Aristo'nun ortaya att grn aynsdr. Le Mans Kilisesi ruhan reisi Bovye, Manastrlarda esas kabul edilen Ahkm- Lhutiye adl eserinde klelii itiraf etmekten de te, kle ticaretinin meruiyyetini savunacak kadar ileri gitmitir. Ve nihayet XIX. asr ruhan reislerinden Patris Larok, konu ile ilgili kaleme ald eserinde, Hristiyanln hi bir ekilde klelii yasaklamad gibi ilga da etmediini delilleriyle aklamaktadr3. te yukardaki izahlardan anlalmaktadr ki, Ortaa'dan XX. Yzyla kadar Avrupa ve Amerika'da klelere, zencilere ve Kzlderililere kar beyaz adamlar tarafndan yrtlen vah muameleler, muharref olan Hristiyanlk tarafndan tenkid deil, belki yer yer destek ve tevik grmtr. Papazlarn ve Papalarn szleri bu tesbitlerimizi desteklemektedir. 1 El-Bakara, 75, 79; El-Mide, 116-117. 2 izoros, Resil, 4. Kitab, 12. Fasl; Ahmed efik Be, Er-Rkku Fil-slm, istanbul 1314, sh. 39-44; incil, VI. Blm. 3 Patris Larok, mem-i Nasrniyye'deki stirkk Hakknda Mutla't, Paris 1864'den naklen Ahmed efik Be, Er-Rkku Fil-slm, istanbul 1314, sh. 47-48. 108 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM . 3- NETCE Yaplan izahlardan anlalyor ki, tarih boyu, klelik messesesini fikren veya fiilen kabul etmeyen millet ve devlet hemen hemen yok gibidir. Ayrca bugn de kleliin kesinkes kalktn sylemek ok zordur. 1789 tarihli Fransz nsan Ve Yurtta Haklar Beynnamesinin 1. Maddesinde "nsanlar hr doar ve hr yaar." demesine ramen klelii kaldramadn mahede ettik. 1815 tarihli Viyana Kongresi ile kle ticareti yasaklanmasna ramen kle ticaretinin devam ettiini arivlerden reniyoruz. 1865 tarihinde Amerika'da kleliin ilga edildii ilan edilmesine ramen, hala Amerika'daki siyahlarn kle muamelesi grdklerini gazetelerden okuyoruz. Avrupa'da ise, 1846 ylnda kleliin ilgasnn asl sebebi, insan deil ekonomik idi. nk kleler gibi alan makinalar canl ve masrafl olan klelere ihtiya brakmyordu. Burada son dnem Osmanl Allmelerinden Bedizzaman Said Nursi'nin izah ettii u hususa dikkat ekmek istiyoruz: Siyasi ve sosyal hayat itibariyle insanlk bir ka devir yaamtr: Birinci devir; Vahet ve bedevilik devri. kinci devir; Klelik devri. nc devir; Esir devridir ki, bir manada kleliin daha hafifletilmi eklidir. -..... Drdnc devir; Ecir (gndeliki ve ii) devri. Beinci Devri; Mlikiyyet ve serbestiyet devridir. Vahet devri dinlerle ve hkmetlerle tebdil edilmi ve yar medeniyet devri almtr. Ancak insanolunun zekileri ve kuvvetlileri insanlarn bir ksmn kle ve memlk edinip hayvan derecesine indirmiler. Sonra bu kleler dahi bir uyan ierisine girip gayrete gelerek o devri e-sir devrine evirmiler. Yani klelikten kurtulmalarna ramen "Hkm

kuvvetlinindir." eklinde ifade edilen zalimane dstur devreye girmi ve yine insanlarn kuvvetlileri zayflarna esir muamelesi yapmlardr. Sonra Fransz Byk ihtilli gibi ok inklblarla bu devir de ecr yani gndeliki ve ii devrine dnmtr. Yani zenginler olan havas tabakas avam ve fukaray cret karlnda hizmetkr edinmilerdir. Yani sermaye sahipleri gndeliki ve emek sahiplerini kk bir crete mukabil istihdam etmilerdir. Bu devirde suiistimaller o dereceye varmtr ki, bir sermayedar kendi yerinde oturup, bankalar vastasyla bir gnde milyarlar kazand halMUHTELF TOPLUMLARDA VE DNLERDE KLELK VE CARYELK 109 de, bir biare ii sabahtan akama kadar yer altnda madenlerde alp lmeyecek kadar bir azk kazanmaktadr. u hal avam ve fukarada ylesine bir kin ve ibirar kustu ki, avam tabakas isyan etti ve sosyalizm, bolevizm ve komnizm gibi gayr-i meru veledlerini dourdu. Rusya'y ve in'i altst etti. kinci Dnya Harbinden de istifade ederek her yere kk saldlar. 70 seneye yakn milyonlarca insan ii ad altnda eski kleleri ve esirleri aratacak ekilde bir hayat yaadlar. Bu esaret ve klelii 100 milyona yakn mslman Trk'n de tatttn Komnizmin yklndan sonra duyduklarmz ve grdklerimiz aka gstermektedir. Hl bir ksm da devam etmektedir1. Burada iki hususu ifade etmek istiyoruz; Birincisi; nsan olunun yaad ve btn milletlerin mutlaka urad bu devirler gznne alnmadan tarihdeki olaylar hakknda doru hkmler vermek mmkn deildir. Mesela, beerin yaad klelik ve esirlik devrinde kendilerine kadn kie veya criye denen insanlar, bugn de deiik adlar altnda var olmaya devam etmektedirler. Avrupa'da ve Trkiye'de de Avrupallaan sosyetik ailelerde hizmeti kadnlara yaplan muameleler, klelik ve esirlik devrindekinden sadece isim ve sfatlar itibariyle farkldr. ayet, klelik devrinde bir mslman aile, evinde bir kle altrmsa, ona slmn dsturlar erevesinde muamele etmek artyla bugnn hizmetilerinden daha iyi durumda olduklarn sylemek mmkndr. Avrupa'da ve hatta mslman Arap lkelerinde evlerde altrlan Uzakdou asll insanlara hizmeti ad altnda yaplan muamelelerin, eski kle ve cariyelerden fazla bir fark yoktur. kincisi; Hukuk devleti ve hmanizm ad altnda bugn de esaret ve klelii srdren ve kendilerine hukuk devleti diyen devletler vardr. Rusya'nn eenlere yapt, Fransa'nn Cezayir'de tatbik ettii ve btn Hristiyan dnyasnn Bosna'da uyguladklar klelikten baka bir ey deildir ve tabir caiz ise modern kleliin en acmasz eklidir. Birlemi Milletler nsan Haklar Komisyonuna bal Klelik zerine alma Grubunun varl da bu dediklerimizi dorulamaktadr. Gazeteler, Gney Afrika'da, Mozambik'de ve Uzakdou'da hl kle adyla satlan insanlarn da bulunduunu gsteren haberlerle doludur. Demek ki, beeriyet, henz beinci devir olan mlikiyyet ve serbestiyet devrine tam olarak ulaamamtr2. Bedizzaman, Mektbt, Osmanlca Teksir, sh. 562; ahiner, Necmeddin, Bilinmeyen Taraftaryla Bedizamman Said Nursi, istanbul 1988, sh. 196-198 2 Fendolu, Hasan Tahsin, Eski Hukukumuzda Klelik, Diyarbakr 1994, Baslmam Doentlik tezi, sh. 48-50'den naklen Trkiye Gazetesi, 22.7.1993, sh. 1,13; Dnya Gazetesi, 18.6. 1992, sh. 7; Nokta Dergisi, 14-20 Mart 1993, sh. 80 vd. L NC BLM SLM HUKUKUNDA KLELK VE CARYELK MESSESES . 1. SLAM HUKUKUNDA KLELK MESSESESNE BAKI, DER HUKUK SSTEMLERNDEN FARKLIDIR Batl yazarlar, "slm, ebeveyni olan iki tek tanrl din yani Musevilik ve Hristiyanlk gibi kleliin ilgasn bir doktrin olarak hibir zaman retmedi, onlar (ok deiik bir tarzda da olsa) izleyerek klelii lml bir duruma getirmeye, hukuk ve ahlk ynlerini hafifletmeye alt"1 eklindeki ifadelerle ok az farkna varsalar da, islm Hukukunda klelik messesesine bak tarz, dier dinler ve hukuk sistemlerinden tamamen farkldr. Bunun aksini iddia etmek, islm Hukukunu bilmemek ve konuyla ilgili er'i kaynaklar de-erlendirememek demektir. Nitekim kendisini ilahiyat retim yesi ilan eden

bir zat, islm Hukukunu bilmediinden dolay, u cmleleri syleyebilmitir: "Klenin rzna geilebilirq kle sahibi tarafndan ldrlebilir, bu durumda ksas uygulanmaz; Kur'an'da kleliin kaldrlmasna ilikin hkm olmadna gre, kleliin kaldrlmas Kur'an'a aykrdr." 2. ite bu farkll ifade etmek zere, iki hususu nemle ve tekrara girmemize ramen tekrar hatrlatacaz: I) Daha nce bir ka defa tekrar ettiimiz bir hakikati tekrar ve nemle ifade edelim ki, islm hukukundaki hkmler iki ksmdr: Birincisi; slmn dorudan doruya vaz' ettii ve daha nceki hukuk sistemlerinde bulunmayan hukuk hkmlerdir ki, bu hkmlerde islm Dini messis yani tesis edici ve kurucu durumdadr, islm hukukularnn izahlarna gre, bu eit hkmler, tamamen insanln menfaatine ve hayrnadr. Zekt messesesi gibi. ikincisi; slmn dorudan doruya vaz' etmedii, belki daha nceki hukuk sistemlerinde vah bir tarzda bulunan ve islmiyet'in onlar meden bir kalba soktuu hkmlerdir, ite klelik, bu eit hkmlerdendir, islmiyet klelii hi yokken ilk defa vaz' etmemitir. Belki daha nce vah bir ekilde toplumlarda yerlemi olan bu messeseyi medeni bir kalba sokmutur. slmiyet, daha nceki hukuk sistemlerinde bulunan klelik messessin! iki adan meden bir kalba sokmutur: 1 R. Brunsschvg, Abd Maddesi, El2, I, Leiden 1960, sh. 25; Ehud R. Toledano, Osmanl Kle Ticareti 1840-1890, istanbul 1994, sh.3 vd. 2 aatay, agm, Bilim Ve topya, Ocak 1996, sh. 6-7. 114 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM Evvel; Kleliin sebeplerini hafifletirmitir. Daha nce ve zellikle Roma ve benzeri hukuk sistemlerinden dokuz ona kan klelik sebeplerini ikiye indirmitir. Kle tabiri, erkek ve kadn kle iin geerlidir. Kadn kleye zellikle criye denmektedir. Ayrca insanln ftratna ters olan bu msesseseyi ortadan kaldrmak iin eitli tedbirler almtr. Kle zd etmenin manen tevik edilmesi; klelere imkn tannarak bedelini demek artyla zd olabilme imknnn verilmesi (mktebe); klelerin bu durumdan kurtarlmas iin onlara zekt verilmesinin tavsiye edilmesi ve zhr, yemin bozma ve benzeri baz sulardan dolay din bir meyyide olarak konulan keffretlerin birinci alternatifi olarak kle zd etmeyi art komas bunlara misal olarak verilebilir. Saniyen; Kleliin medeni hale sokulmaya allmasnn ikinci yolu da mevcut klelelere meru dairede iyi mu'mele edilmesini srarla tavsiye etmesidir. Bugn bile bir ksm mslmanlar srf mslman olduklar iin medeniyim diyen insanlar tarafndan ldrlrken ve onlara temel hak ve hrriyetleri dahi ok grlrken, slmiyet, kleleri, bulunduklar ailenin fertleri gibi kabul etmi ve korumutur. Hatta Osmanl arivlerinde bulunan mahkeme kararlarnda Hristiyan klelerin yemin ederken din inanlarna uygun tarzda yemin etmesi ve mesela "ncil'i Hz. isa'ya indiren Allah'a yemin ederim ki..." demesi, bu zikrettiklerimize en mahhas delilidir. O halde slm hukukundaki klelik messesesini, esirlik ve klelikten hrriyete gei safhas olarak vasflandrabiliriz. Bunun nasl yrdn biraz sonra tafsilatyla anlatacaz. slm Dini geldiinde, klelik, btn dehe-tiyle devam eden sosyal ve ekonomik bir vakayd, islm Hukuku, yukarda izah ettiimiz ekilde tedbirler alarak, klelii istisna bir msessese haline getirdi1. II) slm Dininin ortaya kt zamanlarda, her yerde olduu gibi Arap toplumunda da klelik mhim bir yer igal ediyordu. Toplumun yarya yakn kle olan bir durumda, klelik messesesini birden ilga etmek, hem kle sahipleri ve hem de daima bir efendi'nin yanna snm olan kleler iin, sosyal ve ekonomik adan mmkn deildi. Hedefi insanlar kfrden kurtarmak olan bir Peygamberin, senelerce toplum fertlerinin lfet ettii, ahlaken ve hayat itibariyle imtiza ettikleri bu messeseyi, birden bire ilga etmesi iradn ruhuna da aykrdr, ite bu sebeple islmiyet klelik messesesini hemen ilga etmemitir. Fakat olduu gibi de brakmamtr. Tedricen ortadan kaldrmak iin, nce kleliin menban kurutmaya, izlerini azaltmaya ve o

Zerka, Mustafa Ahmed, El-Fkh'ul-slm F Sevbih'il-Cedd, Dmak 1967-1968, c. I, sh. 44. SLM HUKUKUNDA KLELK VE CARYELK 115 gnlerde cri olan hkmlere aykr olarak klelere de normal insan gibi nazar etmeye insanlar tevik etmitir. Burada Gustav Lebon'un u tesbitlerini aktarmak yerinde olur kanaatindeyim: "Rk yani klelik kelimesi, otuz sene nce kaleme alnan Amerikan romanlarn okumaya alan bir Avrupalnn nnde telaffuz olunursa, derhal hatrna, ayaklarna ar zincirler, ellerine demir kelepeler taklan, sopalarla dvlerek hayvan srleri gibi bir yerden bir yere sevk edilen, bedbaht ve yeterli ekmee bile kavuamayan, karanlk bir tadan baka evi ve barna olmayan o Amerikan kleleri gelir. Ben burada bu durumu isbt etmek zere ayrntlara girecek deilim. Fakat gerek udur ki, slmiyetteki klelik Hristiyanlarn anlad manadaki klelik messesesine tamamen aykrdr."1. Yani bu ikinci nokta ile sylemek istediimiz udur: Biraz sonraki izahlardan da anlalaca zere, slmiyetteki klelik ve cariyelik messesesi, Hristiyan leminde bilinen klelie benzememektedir ve islm bilmeyen insanlarn anlattklar gibi deildir. imdi konuyu daha yakndan grelim: . 2- KLELK VE CARYELK KAVRAMLARI Klelik ve cariyelik kavramlarnn, toplumumuzda ayr kavramlar olarak alglandn ve zellikle criye kelimesinin ok yanl manalarda kullanldn esefle mahede ediyoruz. Bu sebeple kelime ve kavramlar zerinde ksaca duracaz. slm Hukukunda klelik messesesini ifade etmek zere, rk veya rkkyet kelimeleri kullanlmaktadr. Bu kelimenin yannda, genel olarak klelii ifade etmek zere, rakabe, kn ve milk-i yemn ifadelen de kullanlmtr. ster slm Hukukunda ve ister Osmanl tatbikatnda kle olan erkeklere, rakk, abd, memlk, esir ve kul denmektedir. Kadn kleler iin ise, criye, eme (oulu im), rakka ve memlke tabirleri kullanlmaktadr. lerde aklanaca zere, cihadda elde edilen erkeklere esir denirken, kadn ve ocuklara da seby veya oulu olarak seby ad verilmektedir2. Kul demek olan Abd kelimesi Kur'an- Kerim'de Allah'n kulu manasnda btn insanlar ve ' Gustav Lebon, Arap Medeniyeti adl kitaptan naklen Ahmed efik Be, ErRkku Fil-islm, stanbul 1314, sh. 50-51 Mtercim sim, Kamus Tercmesi, ilgili maddeler; Teftazn, Sa'dddin mer, Hiyet't-Telvh Alet-Tavdh, c. II, sh. 170 vd.; Hamidullah, Muhammed, TDVA, Abd Maddesi, c. I, sh. 57 116 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM havyanlar iin kullanld gibi1, kle manasnda da kullanlmtr2. Kle manasnda kullanlan abd kelimesinin oulu, genellikle abd eklindedir. Halbuki Allah'n kulu manas iin genellikle ibd eklindeki oulu kullanlmaktadr. Burada nemle ifade edilmesi gereken husus udur: Kle tabiri ile criye tabiri arasnda hukuk muhteva itibariyle hibir mana farkll yoktur. Her ikisi de rkkyet yani klelik manasn ifade etmek zere kullanlmtr. Sadece klelie maruz erkekler iin kul veya kle tabiri kullanlrken, klelie maruz kadnlar hakknda da criye veya eme tabiri kullanlmaktadr. Toplumda yerleen mana ise, criye denilince, sahibinin ve efendisinin istedii zaman cinsi duygularn tatmin iin bir zevk aleti olarak kulland kadnlar eklindedir ki, bu mana islam Hukuku asndan doru deildir. Criye denilen kadn kleler ile efendilerinin, islm hukukunun arad artlara uymak kuralyla kar-koca mnsebetine girmeleri ve meru' dairede bunu bir evlilik messesesi gibi yrtmeleri mmkndr. Ancak her criye, efendisi ile kar-koca mnsebetine giriyor demek deildir. Kur'an- Kerim'deki u yet de bahsettiimiz ayrm aka ifade etmektedir: "Aranzdaki bekrlar, erkek klelerinizden ve cariyelerinizden (Kur'an, burada kadn kleler iin im kelimesini kullanmtr) durumu msait olanlar evlendiriniz. Eer bunlar fakir iseler, Allah kendi ltf ile onlar zenginletirir."3.

imdi sormak gerekmiyor mu? Eer her criye, efendisinin cins mnasebetleri iin kulland bir zevk leti ise, bir efendi, Kur'an'n bu emri gerei bakasyla (Bu, hr veya kle bir erkek olabilir) evlendirdii cariyesi ile yine kar-koca mnasebetini srdrecek midir? H.. Byle bir hkm slmiyet tasdik edemez. Peki nasl olacak? Efendi, cariyesini evlendirecek. Cariyesi, bakasnn kars olacak. Ancak tpk bugn zellikle evlerde alan hizmetli kadnlar gibi, fakat klelik statsnde olarak efendisinin evine gelip hizmetlerini grmeye devam edecek. Efendisinin klesi ve kocasnn da kars olacak. Demek ki, criye demek, klenin kadn demektir; efendisiyle istedii gibi kar-koca hayat yaayan ortalk kadn demek deildir. Peki cariyelik kavramnda, efendisi ile kar-koca hayat yaayan kle kadn manas yok mudur? islm hukukunda, cariye ile kar-koca hayat yaama hakkna istifra hakk veya teserr denmektedir. er' artlar ve hkmler erevesinde, bu statde olan cariyeler de vardr. Ancak bunlar, evli kadn' Kur'an, Nisa, 172; isr, 1. 2 Kur'an, Bakara, 178, 221 3 Kur'an, Nur, 32 SLM HUKUKUNDA KLELK VE CARYELK 117 lardan ok az hkmlerle ayrlmaktadr. Sadece efendisi ile yatp kalkmakta ve bunun iin de belli snrlar bulunmaktadr. Bu mana ayrm hakknda Reslllah'dan da bir misal vererek bu konuyu kapatalm: Hz. Peygamberin kadn kleleri vardr: Bunlarda iki ksmdr; Birinci grup, Hz. Peygamberin kar-koca hayat yaad cariyelerdir. Bunlara misai olarak nceleri Yahudi olan ve sonradan islm kabul eden Reyhne bint-i Zeyd'dir. Hz. Peygamber, kendisine hrriyeti ve evlilii teklif etmesine ramen, o criye olarak Hz. Peygamber ile beraber yaamay tercih etmitir. Bir dieri de, Hz. Peygamberin ocuklarndan brahim'in annesi olan kbt asll Mariye bint-i em'n'dur. Bu ikisi de, tpk dier hanmlar gibi muamele grmlerdir1. . . , .... .; . . , ..... ikinci grup ise, bakalar ile evlendirdii kadn cariyeleridir. Yani bunlar, Reslllah'n evinde kle olarak hizmet ederlerdi; ancak baka erkeklerle evli idiler. Bunlara misal olarak, yine Reslllah'n erkek klelerinden Zeyd ile evlendirdii mm Eymn' zikredebiliriz. imdi sormak hakkmz deil midir? ayet her cariye, efendisinin istedii zaman kar-koca mnsebeti kurduu kadn kle demektir eklindeki manay kabul edecek olsak, Reslllah'n bakasyla evlendirdii kadnlarla h mnsebetini mi kabul edeceiz? unu da belirtelim ki, Reslllah, vefat etmeden evvel btn erkek klelerini ve kar-koca hayat yaamad btn kadn klelerini hrriyetlerine kavuturmu ve zd eylemitir2. Bu konuyu ileride biraz daha ayrntlaryla zikredeceimizden bu kadarla iktifa ediyoruz. imdi de u sorularn cevaplarn vermek gerekiyor: slmiyet eski din ve hukuk sistemlerindeki klelik messesesini aynen almadna ve ancak tamamen ilga da etmediine gre, klelik ve esirlikten hrriyete geii nasl hazrlamtr? Klelik messesesini hangi hkmler ile vah bir durumdan medeni bir kalba sokmutur? slm Hukukunun klelikten hrriyete gei iin ald tedbirler incelenmeden, islm Hukukundaki ve Osmanl uygulamasndaki klelik ve cariyelik messesesi tam olarak anlalamaz. Ayrca slm Hukukunun ngrd tedbirlerin ilh bir irde tarafndan tesbit ve tayin edildiini de gzard etmemek icabetmektedir. , ..,.... . . . 1 Hamidullah, Muhammed, islm Peygamberi, c. II, istanbul 1980, sh. 742-750. 2 Hamidullah, Muhammed, islm Peygamberi, c. II, sh. 742-750. 118 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM . 3- SLMYET KLELN SEBEPLERN TAHFF EYLEM VE KLELN KAYNAKLARINI KURUTMUTUR I- SLMYETTEN NCEK DN VE HUKUK SSTEMLERNDE GENEL OLARAK KLELK SEBEPLER

slam Hukukunun kleliin kaynaklarn nasl tahfif ettiini yani hafiflettiini daha iyi anlamak iin muhtelif toplum ve dinlerdeki klelik sebeplerini ksaca yeniden hatrlatmak icabetmektedir. Ta ki, islmiyetin, kleliin sebeplerini nasl on on beten ikiye ve hatta hrriyete gei iin ald tedbirlerle bire indirdii daha iyi anlalsn. slmiyet ncesi din ve hukuklarda kleliin ok sayda ve basit sebepleri olduuna daha nce yer verildi. "Ancak herey zddyla bilinir" kidesince tekrar zetleyeceiz: 1) Savalar. Srf kle edinmek iin seferler dzenlendiini hatrlatalm. 2) Aristo'nun felsefesini devletin temeli olarak gren toplumlarda, aristokrat zmreye hizmet etmek zere, zellikle beyaz olmayanlarn zulmle kle yaplmas; insanlar yaratltan hr veya kle doar felsefesi. 3) Sulularn kle statsne getirilerek cezalandrlmas usul. Hatrlanaca zere, Roma Hukukunda idamlk sular, ayn zamanda klelik sebebidir. Cinayet ve soygun gibi baz ar sular da klelik sebebi saylyordu. 4) Fakirlik sebebiyle, bir insann kendisini, ocuklarn ve dier yaknlarn kle olarak satmas usl. 5) Terkedilmi insanlarn kle olarak kabul edilmesi. Mesela Kur'an'da zikredildii zere kuyuda terkedilmi olarak bulunan Hz. Yusuf, kervan tarafndan alnarak Msr'da kle arsnda satlmtr. 6) Borluluk, zellikle Roma hukuku gibi baz hukuk sistemlerinde klelik sebebiydi. 7) Feodalite rejiminde iilik yani serfiik, bir nevi yar klelik sebebiydi. 8) Kle anne-babadan veya kle anneden doma da kleliin nemli bir sebebiydi. . 9) Ticret gayesiyle hr insanlar kle yapmak, zellikle Amerika ve Avrupa'da uygulanan vahi bir klelik sebebiydi. SLM HUKUKUNDA KLELK VE CARYELK 119 10) Btn bu sebeplere korsanlk, haydutluk ve baka sebepleri de ilve ettiimizde, Islmiyetten nceki toplumlarda kleliin sebeplerin hem ok ve hem de vahce olduunu gryoruz1. slmiyet gelmekle klelik konusunda iki nemli eyi yapt: Birincisi; Kleliin sebeplerini on on beten ikiye indirdi. Bunlardan birincisi, sava esirlerinin btn hallerde deil, ancak belli artlarda kle statsne geirilmesi halidir, ikincisi ise, doumdan kleliktir. Bu sebep, ancak erkek bir kle ile kadn bir klenin evlenmeleri halinde mmkndr. Kadn klelerin hr olan efendilerinden veya evlendikleri hr kocalarndan sahip olduklar ocuklar da hrdrler. Byle olunca doumla klelik nerdeyse ortadan kalkmaktadr. Bu sebeple daha ziyade kleliin sebebi olarak sava esirleri zerinde duracaz. Her iki sebebin de neticelerini hafifletirmek iin ok ciddi tedbirler alnmtr2. kincisi; Hr ana ve babadan doan mslman bir insann her hal krda kle statsne getirilmesi kesinlikle yasaklanmtr. Yani sava esiri de olsa, hr bir mslman, kle haline getirilemeyecektir. Bu da nemli bir snrlamadr3. II- SLM HUKUKUNDA KLELN YEGANE KAYNAI OLARAK MUHAREBE VE ESRLK STATS 1-Genel Olarak Cihd Ve artlan slm hukukunda muharebe kleliin yegne kaynadr. Ancak bu muharebeden kast, meru muharebe yani cihddr. Cihd, Allah yolunda, can, mal, lisan ve dier vastalarla i'ly- kelimetullah iin elden gelen btn gayreti gstermek ve gerekli mcdeleyi yapmak eklinde tarif edilmektedir4. Muharebenin cihd olabilmesi iin iki nemli art vardr; Kur'an, Yusuf, 20, 75; Akgndz, Ahmet, Umumi Hukuk Tarihi Ders Notlar, Konya, 1991, sh. 34; Encyclopedia Britannica, c. XX, sh. 629-630 o Baz Avrupal yazarlar, evvela akn yani bir eit sava olan dmana ani baskn ile karmay birbirine kartrmlar ve sonra da aknlar ve karma yoluyla kle elde edilmesinin mslman bir devlet olan Osmanl Devletinde var olduunu iddia etmilerse de, bunu kendi yorumlarndan ortaya karmlardr; Bkz. Ehud R. Toledano, Osmanl Kle Ticareti 1840-1890, 14-15. 3 Kur'an, Hucurt, 9; Ahmed efik Be, Er-Rkku Fil-slm, sh. 49-52

4 Ksn, Aladdin Ebu Bekr, Bedyi'us-Sanyi', c. VII, sh. 97 vd. 120 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM Birincisi, muharebenin meru, kanun ve muntazam olmasdr. Bunun i-in de asgar art vardr: nce harb edilecek devlet ve milletlere islamiyet tebli edilmelidir; sonra cizye vermeleri teklif edilmelidir; nihayet bu iki art kabul edilmezse cihd ilan edilerek meru snrlar ierisinde harb yaplmaldr. ikincisi; cihdn slm dmanlarna kar yaplmasdr. Ya'ni savan cihd olabilmesi iin, ya mazlumlar zlimlerin zulmnden kurtarmak iin cihada karar verilmesi ya slm lkesini mdafaa iin yaplmas ya da yaplan andlamay bozanlara kar yaplm olmas yahut fitneye kar durmak veyahut slm himaye etmek gibi sebeplerle sava alm bulunmas art mevcuttur, islm Hukukular bu manay, "cihd, i'ly- kelimetllah, Allah'n dinini i'zz ve Allah'n kullarndan errin defi iin farz klnmtr" eklinde zetlemektedirler1. Bir ksm slm Hukukular, sadece slmlatrmak iin cihd yaplamayacan ve "Dinde zorlama yoktur" yetinin de byle anlalmas gerektiini ifade etmektedirler2. Kur'an- Kerim, btn bu sylenenleri u yet-i kerimede zetlemektedir: "Allah'a ve hiret gnne inanmayanlar, Allah ve Resulnn haram kld iki ve kumar gibi eyleri haram kabul etmeyenler, ehl-i kitabdan Hak din olan islm kabul etmeyenler ile, sizlere teslim olup cizyelerini verinceye kadar harb ediniz."3. Btn bu izahlardan sonra unu ifade etmek gerekiyor; slm Hukukuna gre bir memleket fethedilmeden evvel, evvela onlar slama davet etmek ve sulh mzkereleri yapmak zere bir heyet gnderilir. Kar tarafa ksaca u teklifler yaplr: Dinimizi kabul ediniz veya cizye denilen vergiyi vermeyi tercih ediniz. Kabul etmezseniz, sizinle harb edeceiz. Eer dinimizi kabul ederseniz, bizim kardeimizsiniz. Etmediiniz takdirde, dinimizin ortaya koyduu artlar altnda belli zamanlarda denmek zere cizye ad altnda yllk bir vergi veriniz. Bu durumda, sizi canmz gibi koruyacak ve size verdiimiz ahidlerde duracaz. Bunu da kabul etmezseniz, aramzda muharebe vardr". Islmn dmanlar, bu iki arttan birini kabul ettikleri takdirde, mslmanlara den vazife, verilen ahde tam vefa gstermektir. Bu iki arttan birini kabul etmedikleri takdirde, tek yol muharebedir. 1 eyh-zde. Abdurrahman bin eyh Muhammed (Bundan sonra Damad diye zikredilecek), Mecma'ul-Enhr F erhi Mlteka'l-Ebhur, istanbul 1322, c. I, sh. 640; Ksn, Aladdin Ebu Bekr, Bedyi'us-Sanyi', c. VII, sh. 98. 2 Bu konuda bkz. Kur'an, Bakara, 256; Tevbe, 29, 73, 123; ra, 40-43; Ksn, Aladdin Ebu Bekr, Bedyi'us-Sanyi', c. VII, sh. 98, 102 vd. 3 Kur'an, Tevbe, 29. ,,.' SLM HUKUKUNDA KLELK VE CARYELK 121 Muharebelerde islm dmanlar malup olduklar takdirde, esir alnan erkekler ile seby edilen kadn ve ocuklar, ancak islm Hukukunun koyduu artlar erevesinde ve Halife'nin yetkisine bal olarak kle statsne getirilebilmektedirler. Yoksa esir edilen erkeklerin veya seby olunan kadn ve ocuklarn kendiliinden her hal krda kle olmalar szkonusu deildir. Kle haline getirilenlerin bu halden kurtulmalar iin ok eitli kaplar ald gibi, henz kle statsne getirilmeyen esirlerin de illa da kle yaplmalar diye bir durum szkonusu deildir1. Biraz sonra ayrntlarn vereceimiz, esirlerin kle statsne getirilmelerinin art olmadn ifade eden u yeti hemen nakledelim ve meseleyi batan doru dnelim: "Muharebede kfirler ile karlatnz zaman, boyunlarn urun. Onlar malup ettiinizde, zarar ve firardan korumak iin esir edip balayn. Esir ettikden sonra ise, dilerseniz ivazsz olarak zd ediniz yahut fidye alarak yani mallaryla canlarn bedel ederek onlar salverin."2. O halde islm Hukukunda bir insan kle statsne getirebilmek iin a-ranan artlar ksaca bunlardr. Bu hkmlere aykr olarak bir insan kle yapmak, byk ma'siyetler ve gnahlar arasnda yer alr. Hz. Peygamberin u hadisi bu mevzuda cidden manidardr: "nsanlardan nn Kyamet Gnnde ben davacsym.

Birincisi, benim admla ahid yapp da sonra ahdinde durmayan. kincisi, hr bir insan satp da bedelini yiyen insan. ncs de, bir iiyi altrp da emeinin karln vermeyen insan."3. 2- Esirlik Statsne Gei Ve artlar Cihaddan sonra elde edilen erkek dmanlara "esir" denmektedir. oulu, esr, esr veya sr eklinde gelmektedir. Cihadda bir insann esir olabilmesi iin, savatan sonra diri olarak ele geirilen gayr-i mslim erkek olmas gerekir. Sava olmayan kadn ve ocuklara ise seby yahut bunun oulu olan seby denmektedir. Her iki grup da ganimet kavram iinde mtalaa edilmektedir4. Ayrca sava meydannda olmasa bile harb ehli olanKsn, Aladdin Ebu Bekr, Bedyi'us-Sanyi', c. VII, sh. 98, 100 vd.; Damad, Mecma'ul-Enhr F erhi Mlteka'l-Ebhur, c. I, sh. 641-643. 2 Kur'an, Muhammed, 4, 5; Kr. Ahmed efik Be, Er-Rkku Fil-lslm, sh. 5255. 3 Ebu Davud'un Snen'inde zikrettii bu hadis ve izah iin bkz. Ahmed efik Be, Er-Rkku Fil-slm, 55-58. Kur'an, Enfl, 67; Bakara, 85; Damad, Mecma'ul-Enhr F erhi Mlteka'l-Ebhur, c. I, sh. 647 vd.; Ksn, Bedyi'us-Sanyi', c. VII, sh. 114 vd. 122 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM lar, mste'men olup da Dr- slm'a girenler veya ehl-i harb olup da mslmanlara snanlar da esir kavram iinde mtalaa edilmektedir. Cihaddan sonra dman tarafndan elde edilen insanlar veya geni anlamda esirleri, tbi olacaklar hkmler asndan ayr gruba ayrmak icabetmektedir: . . A) Kadn ve ocuklar (seby ve zerr). B) Yal, sakat veya din adam olanlar (Aceze grubu). C) Teknik anlamda esir olanlar (esr). Hanefiler dndaki islm Hukukularnn esirin kapsam ile ilgili baz farkl grleri var ise de, Osmanl Devleti'nin esas ald Hanefi mezhebinde durum budur1. slm Devleti tarafndan dman tarafna emn verildii takdirde, yukarda zikredilen grubun da esirlii ve dolaysyla kle veya cariye statsne geirilmeleri otomatik olarak der. Emn muvakkat veya devaml yani zimmet akdi eklinde olur2. slm Hukukuna gre, devlet, sava esirlerine yiyecek, iecek, giyecek ve mesken salamak ile mkelleftir. Hz. Peygamber'in u talimat bu meselede esas kabul edilmitir: "Esirlere iyi muamele ediniz; onlarn zerinde gnein harareti ile klcn kzgnln birletirmeyiniz'3. Esirlerin, devlet srlarn ifa etmek zere zorla konuturulmalar da islmiyette iddetle yasaklanmtr. Ehl-i harb olanlar, esir edilmeden evvel mslman olmularsa, artk onlarn esir edilmeleri veya edilse bile kle statsne geirilmeleri mmkn deildir. Ancak esir olduktan sonra mslman olan esirin bu durumu, onun kleliine mani olmaz; fakat kesin olarak lmden kurtulur ve mslman devlet yetkilileri iin zt edilme asndan takdir hakk dourur. Osmanl Devletinde, kitabmzn daha sonraki ksmlarnda anlatacamz penik sisteminin esas da, ll-emre verilen bu takdir hakkdr. Btn bunlar da gsteriyor ki, slm Hukukunda klelikle ilgili hkmlerin genel gerekesini slmlatrma siyseti tekil etmektedir. Mslman olan esirler iin ihtimal gelnle oci Damad, Mecma'ul-Enhr F erhi Mlteka'l-Ebhur, c. I, sh. 648 vd.; Ksn, Bedyi'us-Sanyi', c. VII, sh. 119vd. 2 Ksn, Bedyi'us-Sanyi', c. VII, sh. 106 vd.; Serahs, erh'us-Siyer'ilKebr, c. I, 256 vd. , 3 Zuhayl, Vehbe, El-Alkt'd-Devliyye Fil-slm, Beyrut 1989, sh. 78-79 SLM HUKUKUNDA KLELK VE CARYELK 123 szkonusudur: karlksz olarak serbest braklabilirler (menn); kle haline getirilebilirler (istirkak); bir bedel karl salverebilirler (fid)1.

Ehemmiyetle ifade edelim ki, cihd manasnda bir sava olmadan sava esirlii szkonusu olmad gibi, cihaddan sonra esir alnmas veya esirlerin kle statsne geirilmeleri de ancak halife yani islm devlet reisi yahut onun naibinin izni ile caiz olur. Fertlerin, gazi de olsalar, byle bir yetkileri yoktur2. Kur'an- Kerim'de esirlikten klelie gei ve daha dorusu esirlerin akbetleri ile alakal iki ayet vardr. Bu yetleri izah eden hadislerle birlikte slm Hukukular farkl baz neticeler de karmlardr. Biz ayrntya girmeden sadece bu iki temel yeti zikredeceiz ve neticeyi zetleyip erkek, kadn ve ocuklara gre ayrma gideceiz: Birinci yetin Meali: "Muharebede kfirlerle karlatnz zaman, boyunlarn vurun. Onlar mecalsiz bir hale getirip malup ettiinizde, artk esirlik ban sk tutun. Bundan sonra ise ya karlksz serbest brakarak iyilik yapn (menn) yahut fidye aln. Yeter ki, savaanlar arlklarn ve silahlarn braksnlar."3. kinci yetin Meali: "Hi bir Peygamber, yeryznde galip gelip zaferler kazanncaya kadar, muharip dmandan esirler alamaz"4. Bu iki yeti ve bunlar izah eden hadisleri gznne alan.slm Hukukular esirlerle alakal u muameleleri ayr ayr tartmlar ve hkme varmlardr: 1) Esirlerin ldrlmesi (Kati). 2) Kle haline getirilmeleri (istirkak). ; 3) Mal veya esir karl salverilmeleri (fid). 4) Parasz salverilmeleri5. Biz aklamalarmz, daha ziyde Osmanl Hukukunda resm hukuk kodu olarak kabul edilen Hanefi mezhebi fkh kitaplar ve zellikle resmen ka1 Damad, Mecma'ul-Enhr F erhi Mlteka'l-Ebhur, c. I, sh. 648 vd.; Ksn, Bedyi'us-Sanyi', c. VII, sh. 119 vd. Bu yetkinin immn yani devlet reisinin olduuna dair bkz. Damad, Mecma'ul-Enhr F erhi Mlteka'l-Ebhur, c. I, sh. 648 vd.; Ksn, Bedyi'us-Sanyi', c. VII, sh. 119; Yanl bir deerlendirme iin bkz. Ehud R. Toledano, Kle Ticareti 1840-1890, sh.14-15. 3 Kur'an, Muhammed, 3, 4 4 Kur'an, Enfl, 67 5 Damad, Mecma'ul-Enhr F erhi Mlteka'l-Ebhur, c. I, sh. 648 vd.; Ksn, Bedyi'us-Sanyi', c. VII, sh. 119. 124 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM nun mahiyetinde kabul edilen Mlteka'ya gre srdreceiz, ihtiya olduunda dier mezheplere de atflar yapacaz. A) Erkek Esirlerin (Esr = ser) Klelik Statsne Geii slm Hukukular, baz klarda gr ayrl iinde bulunsalar da, sava neticesinde esir alnan erkek esirlerle ilgili, ll-emrin yani bata Halife olmak zere devletin en yksek otoritesinin, maslahat prensibine bal kalmak artyla drt alternatifli yetkisi bulunduunu aklamlardr. Yani savata esir alnan her erkek, sadece kle haline getirilmez. Baka alternatifler de bulunmaktadr. yle ki; a) Erkek Sava Esirleri ldrlebilirler (Kati) Bu, sadece savata srar eden ve neticede malup olup esir den erkek esirler iin szkonusudur. Sulh yoluyla teslim olan esirler, slm Hukukularnn ittifakyla asla ldrlemez. Zaten tarih boyunca tatbikat da byle olmutur. Hatta Ftih Sultn Mehmed, istanbul'u sava yoluyla fethettii ve stanbul'da kalan Yahudi ve Hristiyanlarn savaa katlan erkeklerini ldrmeye dahi yetkili olduu halde, haham ve papazlarn araya girmesiyle sanki sulh yoluyla fethedilmi gibi muamele yapmtr1. slm Hukukular, slm Devleti ve milleti iin maslahat bulunmak artyla ve kfrn kkn kazmak gayesiyle, erkek esirlerin ittifakla ldrlebi-leceini kabul etmilerdir. Bu grn gerekelerini, hem Kur'an yetleri2 ve Hz. Peygamberin ok az da olsa bize kadar nakledilen tatbikat tekil etmektedir3. , ........

nemle tekrar ifade edelim ki, esirlerin ldrlmesi caizdir; yani alternatifli ve maslahat artna bal bir yetkidir. Yoksa esirler mutlaka ldrlecekler demek deildir. Hatta mam Muhammed, katlin caiz ancak mekruh olduunu ifade etmektedir4. mam Ebu Yusuf ile mam afi' ise, ancak zaruret halinde Akgndz, Osmanl Kanunnmeleri, Galata Ahidnmesi, c. I, sh. 476-479. 2 Kur'an, Tevbe, 5; Enfl, 57; Muhammed, 4 3 Damad, Mecma'ul-Enhr F erhi Mlteka'l-Ebhur, c. I, sh. 648 vd., Ksn, Bedyi'us-Sanyi', c. VII, sh. 119; Serahs, erh'us-Siyer'il-Kebr, c. III, sh. 1025. 4 Serahs, erh'us-Siyer'il-Kebr, c. III, sh. 1024. SLM HUKUKUNDA KLELK VE CARYELK 125 bu yetkinin kullanlabileceini ve bunun iin de yarglamann art olduunu ifade etmektedirler1. Tarihden misl verilecek olursa, Hal seferleri srasnda Hal ordularnn komutanlarndan Richard, bir gnde 3.000 esiri ldrtr-ken, buna karlk Selhaddin Eyyb, Kuds'te alabildiine zulm yapan Hristiyanlardan ald erkek esirleri dahi, ya fidye karlnda veya bedelsiz olarak salvermitir. Hanefi Hukukular, Arap mrikleri ile mrtedlerin, ya katle tbi tutulacaklarn veya mslman olabileceklerini, dier klarn bu iki grup hakknda tatbik edilemeyeceini ifade etmektedirler. Ancak dier slm Hukukular ise bundan sonraki klarn, mezkr iki gruba da tatbik edileceini kabul etmektedirler2. b) Erkek Esirleri Kle haline Getirebilir (stirkak) Evvela unu hatrlatmak gerekiyor ki, mslman olan esir, kle statsne konulamaz. Ancak esir olduktan sonra mslman olmusa, ou hukukulara gre kle yaplmas caizdir; fakat artk kati kk bunun hakknda tatbik edilemez. Ayrca hrriyetine kavumas iin yeni kaplar alr. Mslman olmayan erkek sava esirleri, ll-emr tarafndan kle haline getirilebilir. Bunun iin iki art szkonusudur; Birincisi, esirin esaret annda gayr-i mslim olmasdr, ikincisi, kle haline gelmesi iin devlet reisinin ve yetkili kld makamn kle statsne geirme karar bulunmasdr3. nemle ifade edelim ki, zimmlerin kle haline getirilmesi caiz deildir. Hatta 1847'de Krt Beylerinden Bedirhan'm idare ettii ayaklanma srasnda, Nastr, Yakub ve Yezid kadn ve ocuklar esir alnarak kle haline getirilmiler ve sonra da Musul Blgesinde kle diye satlmlardr, ingilizlerin de araya girmesi zerine, Fetvahane, bunlarn zimmi olmas hasebiyle kle haline getirilemeyeceini ifade eden kararlar almtr4. 1 Ebu Yusuf, Kitab'l-Harc, 199 vd. 2 Damad, Mecma'ul-Enhr F erhi Mlteka'l-Ebhur, c. I, sh. 648 vd.; Ksn, Bedyi'us-Sanyi', c. VII, sh. 119. 3 Damad, Mecma'ul-Enhr F erhi Mlteka'l-Ebhur, c. I, sh. 648 vd.; Ksn, Bedyi'us-Sanyi', c. VII, sh. 119; Bilmen, mer Nasuhi, Hukuk- islmiye ve Istlht- Fkhiyye Kamusu, c. II, sh. 429. 4 BOA., rade-Meclis- Vl, No: 2961; Damad, Mecma'ul-Enhr F erhi Mlteka'l-Ebhur, c. I, sh. 648 vd.; Ksn, Bedyi'us-Sanyi', c. VII, sh. 119, Bilmen, mer Nasuhi, Hukuk- islmiye ve Istlht- Fkhiyye Kamusu, c. II, sh. 429 126 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM c) Gayr-i Mslimlerden Hara ve Cizye Almak artyla Onlarla Zimmet Akdi Yapar Devlet reisi, esir erkeklerle, zimmet akdi yapabilir; yani onlar mslmanlara hara ve cizye demeyi kabul eder. Mslmanlar da onlar bu artlar karlnda hrriyetlerine kavutururlar. Bylece zimmi ad altnda slm lkesinin vatanda olurlar. stanbul'da Ftih sultn Mehmed'in Rumlara tatbik ettii k bu gruba girmektedir. Tpk sulh hkmleri gibi zimmet akdi yaplmtr1. Zimmet akdinin kimlerle yaplabilecei de, fkh kitaplarnda tartlmtr. Uygulamada zimmet akdinin kar tarafn tekil eden insanlarn kapsam ok geni tutulmu ve mesela biraz nce aktardmz gibi, Nastrler, Ya'kubler ve Yezdler dahi zimm kabul edilmilerdir. Hanefi hukukular, bundan sonraki klar kabul etmemektedirler.

d) Esirleri Karlksz Olarak Serbest Brakabilir (Menn) Veya Memleketlerine Gnderebilir Esirlerden hi bir ey alnmadan serbest braklmalarna menn denilmekter ve Hanefi Hukukular dnda, btn slm Hukukular tarafndan byle bir muamele caiz grlmtr. Hanefi Hukukulara gre, Tevbe Sresinin 5. yeti, bu yetkiyi veren Muhammed Sresinin 4. yetini neshetmitir. Dier slm hukukular ise, bu nesih hdisesinin szkonusu olmadn ve llemrin maslahat icabediyorsa, esirleri bedelsiz olarak serbest brakabileceini ifade etmektedirler. Ancak bu salverme, artl veya artsz yaplabilir. artl yaplp da arta uyulmad takdirde, cezalandrma yoluna gidilebilir2. 1 Akgndz, Osmanl Kanunnmeleri, c. I, sn. 476 vd ; Damad, Mecma'ul-Enhr F erhi Mlteka'l-Ebhur, c. I, sh. 648 vd.; Ksn, Bedyi'us-Sanyi', c. VII, sh. 121. 2 Damad, Mecma'ul-Enhr F erhi Mlteka'l-Ebhur, c. I, sh. 648 vd.; Ksn, Bedyi'us-Sanyi', c. VII, sh. 119; Serahs, El-Mebst, c. X, sh. 24 vd. SLM HUKUKUNDA KLELK VE CARYELK 127 e) Esirleri Bir Bedel Karl (Fidye) Serbest Brakabilir (Fid) Fiddan kast, bir bedel karlnda esiri tamamen serbest brakmak veya esir mbadelesinde bulunmaktr. Tarifden de anlalaca zere iki eit fid szkonusudur: . Birincisi, mfdt bil-maldr ki, fidye tabir edilen bir mal karl esirleri salvermektir. Bu mal, her ey olabilir. Nitekim Bedir harbi sonrasnda, Hz. Peygamber tarafndan okuma yazma bile bedel olarak kabul edilmitir. Bilindii gibi, Bedir Harbi esirleri hakknda, yaplan meveretten sonra, fidye ile salvermeyi tavsiye eden Hz. Ebu Bekr'in gr tercih edilmitir. Hz. mer de, Malatya'nn mslmanlara teslimi karlnda 100.000 Bizans esirini serbest brakmtr. Hanefi hukukular, ancak yal esirlerin bu ekilde salverilebileceini belirtmilerdir ki, biraz sonra konunun zerinde duracaz. Hanefi hukukularn, baz istisna haller dnda kabul etmedii bu k, dier slm Hukukular tarafndan ittifakla kabul edilmektedir. kincisi; Mfdt'l-esir bil-esirdir ki, esirlerin mbadelesi demektir. Bu durum, mam Ebu Yusuf ve imam Muhammed ile dier slm hukukular tarafndan caiz grlmtr. Uygulamada esas alnan da budur1. Grld gibi, erkek esirlerin kle haline getirilmeleri slm hukukunun llemre tand be yetkiden sadece birisidir. Kle haline getirdikten sonra neler yaplmas lzm geldii zerinde ise, ayrca durulacaktr. O zaman islm Hukukunda esir edilen btn dmanlarn hemen kle yaplmas eklinde bilinen husus yanltr. B) Esir Kadn Ve ocuklarn Durumu (Seby-Zerr) Malub edilen dmann ocuklar ve kadnlar, ganimet kapsamna dahil olurlar. Bunlar hakknda yaplacak olan muamele ve ll-emre verilen salhiyetler ise ylece zetlenebilir: a) Sava esirlerinden kadn ve ocuk olanlarn ldrlmeleri, islm Hukukunda caiz grlmemitir. Sava esnasnda dahi, kadnlarn, ocuklarn, yallarn, din adamlarnn ve hastalarn ldrlmelerini yasaklayan bir nizam, esir alndktan sonra ldrlmelerine asla msaade etmez. Ancak bunlar a-rasndan savaa itirak edip de mslmanlar ldrm olanlar elbetteki bu hkmn istisnasn tekil ederler ve bunlarn ldrlmeleri caiz olur. Ayrca 1 Damad, Mecma'ul-Enhr F erhi Mlteka'l-Ebhur, c. I, sh. 648 vd.; Ksn, Bedyi'us-Sanyi', c. VII, sh. 119-120. . 128 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM savata stratejik grev ifade eden veya casusluk yapan kadn ve ocuklar da bunun istisnasna dhildirler1. Gnmz asndan durum yeniden deerlendirilmelidir. nk savan artlar deimitir.

b) Sava esiri olan kadn ve ocuklar, criye ve kle statsne sokulabi-lirler. Bu k da, dierlerinin yannda, maslahat prensibi altrlmak artyla bir alternatif hkmdr. Bilindii gibi, kadn klelere criye denmekteydi. Criye'den ne anlamamz gerektiini ve efendisi ile olan mnsebetlerini ise, daha sonra kle ve cariyelere yaplacak muameleler bal altnda inceleyeceiz. Ancak kadn ve ocuk esirlere seby ve zerr dendiini; kle haline getirilince de kadnlara cariye veya eme ad verildiini daha evvel hatrlatmtk. Kocalarnn sava meydannda ldrlm olmas, bu sebeple kendilerine bakacak insanlardan mahrum braklmalar, eski dinlerinden vazgeiril-meleri, slm hukukundaki kadn ve ocuklar ldrme yasa ve de mmkn mertebe onlar slamlatrma gibi sebepler, sava esirleri arasndan kadn ve ocuklarn erkek esirlere oranla daha ok kle haline getirilmelerine vesile olmutur. Osmanl Devletindeki devirme usul ve kapkulu ocaklarn tekil eden Acemi Olanlar ve Yenieri tekiltnn temelinde de slmn ortaya koyduu bu er' hkm ve gerekeler mevcuttur. Bu konuyu ayr bir balk altnda incelemeyi tercih ediyoruz2. c) Harc ve cizye alnacaklardan bunlar almak artyla zimmet akdi yapar ve hepsini de hrriyetlerine kavuturur. d) Hanefi hukukularn dndaki slm hukukularna gre, bedelsiz olarak serbest brakabilir (menn). e) Hanefi ve Hanbel hukukularnn dndaki islm hukukular, mal yani fidye karl da serbest braklabileceklerini kabul etmektedirler. Esir mbadelesini ise, ou islm hukukular reddetmemektedirler (fid). Yine hatrlatalm ki, sava esirleri arasnda yer alan kadn ve ocuklarn kle ve criye haline getirilmeleri, sadece be alternatifli haktan biridir ve maslahat artna sk skya baldr. 1 Damad, Mecma'ul-Enhr F erhi Mlteka'l-Ebhur, c. I, sh. 648 vd.; Ksn, Bedyi'us-Sanyi', c. VII, sh. 101 vd.; 119 vd.; Serahs, El-Mebst, c. X, sh. 5 vd.. Akgndz, Osmanl Kanunnmeleri, c. II, Penik Kanunnmeleri, sh. 128 vd.; Damad, Mecma'ul-Enhr F erhi Mlteka'l-Ebhur, c. ls sh. 648 vd.; Ksn, Bedyi'us-Sanyi', c. VII, sh. 119. SLM HUKUKUNDA KLELK VE CARYELK 129 C) Yal, Sakat Ve Din Adamlar Bunlarn, ok az hkmler dnda, kadn ve ocuklarn hkmlerine tbi olduklarn belirtmenin yeterli olaca kanaatindeyiz. slm Hukukular, klelii kfrn cezalarndan biri olarak grdklerinden dolay, slama yaklaan klelerin bu badan kurtarlmas iin her trl hukuk kolayl Kur'an ve Snnetten istihra eylemilerdir. Gerekten slm tarihinde ve zellikle de Osmanl Devletinde klelik messesesi tam bir slh messesesi olarak kullanlmtr. Islh olan ve -zellikle de mslman olan klelerin klelikleri eitli yollarla ortadan kaldrlmtr. Hedefin insanlara zulm olmad bundan da anlalmaktadr. te slh ve islmlatrma gayesinin tahakkuku halinde klelie nasl son verildiini ve islm Hukukunun getirdii hkmlerin klelikten hrriyete gei vetresi olarak ilediini, imdi vereceimiz bilgilerden anlamak daha kolaydr. . 4- SLMYET KLELER HRRYETE KAVUTURMAK N BR KISIM M'ESSESELER KURMU VE KLE ZD ETMEY ETL YOLLARLA TEVK VE TAVSYE ETMTR I-GENEL OLARAK slmiyet, bir ksm maslahatlar ile devam ettirdii ve de sebeplerini sadece savaa ve douma indirgedii klelik messesesinin, zaman iinde yava yava cemiyet hayatndan tamamen kmas iin ok ciddi tedbirler almtr. Bu tedbirlerin nemli olanlar zerinde duracaz. Alnan bu tedbirler neticesinde, islm cemiyetinde klelik messesesi nemini kaybetmi ve hatta mesela Osmanl devleti zamannda XVII. yzyla doru normal ailelerden kle ve cariye istihdam nerdeyse ortadan kalkar hale gelmitir. Mesela istanbul Mftl er'iye Sicilleri Arivindeki Tereke Defterlerine bakarsanz, vefat eden insanlardan ancak yzde ikisinin nn klesi ve cariyesi olduunu grrsnz. Osmanl devletinde klelik messesesinin ekil deitirerek devam ettii kap kulu ocaklar ve benzeri konulara ise, ayrca gireceiz. Ancak Bat'nn ve

Amerika'nn klelii kaldryoruz eklindeki andlamalar, szlemeleri ve kopardklar yasak yaygaralar, islm Hukukunun biraz sonra zikredeceimiz tedbirlerinin onda biri kadar msbet netice vermemitir. imdi bu tedbirleri srasyla ve nemli olanlarn grelim. 130 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM II- ZDLIK SZLEMES (MKTEBE AKD) Mktebe veya kitabet akdi de denen zdlk szlemesi, kle ile efendisi arasnda yaplan ve belirli bir bedel karlnda kleyi hrriyetine kavuturan bir akittir. Mktebe szlemesini yapan kleye mkteb kle denir. Mktebe akdini tavsiye eden bizzat Kur'an- Kerim'dir. Kur'an, "Kle ve cariyelerinizden sizinle mktebe akdi yapmak istiyenlerle, eer onlar hakknda hayrl olacana kani' iseniz, onlar ile mktebe akdi yapnz ve bedeli demede yardmc olmak gayesiyle Allah'n size ihsan ettii maldan onlara veriniz"1 buyurmaktadr. Bu yetten hareket eden bir ksm slm Hukukularna gre, mktebe talebinde bulunan kleler iin byle bir akdi yapmak, kle iin hak ve efendi iin de din bir grevdir. ounluk ise, mktebe akdinin Kur'an'n tavsiye ve tevik ettii bir hayr olduu kanatindedirler2. ounluun gr esas alnsa bile, slm Hukuku mktebe akdini sadece tevik etmemi, bir ksm hkmlerle mslmanlar buna mecbur da etmi denilebilir. Bunlardan bazlarn ve mktebe akdinin bir ksm hkmlerini hatrlatmakta fayda vardr: A) Zekt ve sadakalarn masraflarn yani verilmesi gereken yerleri sekiz snf halinde sayan Kur'an, bu sekiz snf iinde "boyunlar klelik bandan kurtarlmak zere olan mkteb kleler"i de saymtr. Hatta zektn verecek mslmann klesini hrriyetine kavuturmas halinde, kymeti kadar zektndan deceini hkme balamtr. Burada Osmanl Hukukularndan Dede Efendi'nin mezkr yeti izah ederken zikrettii u cmleyi de aktarmak istiyoruz: "Zekt ve sadakalarn boyunlar klelik bandan kurtulmak zere olan mkteb klelere verilmesi tavsiye olunmutur. Zira bylece arz olarak klelik bann altna girmi olan bir insan insann asl hali olan hrrriyete kavuturma neticesine ulalmaktadr"3. Grlyor ki, slm Hukukunda insan iin asl hal hrriyettir; klelik ise arz bir durumdur. Bu arz durumu ortadan kaldrmak iin insanlar zekt ve sadaka vermeye tevik olunmutur. nemle ifade edelim ki, kitabet bedelini demekten ciz duruma den klelere, devlet btesinin zekt faslndan bu ayet gereince tarih boyu yar1 Kur'an, Nur, 33 2 Damad, Mecma'ul-Enhr F erhi Mlteka'l-Ebhur, c. II, sn. 405 vd.; Ksn, Bedyi'us-Sanyi', c. IV, sh. 133 vd.; Bilmen, Hukuk- islmiye, c. IV, sh. 48 vd. 3 Akgndz, Osmanl Kanunnmeleri, Dede Efendi, Risale, IV, sh. 223; Kur'an, Tevbe, 60; El-Cesss, Ebubekr, Ahkm'l-Kur'n, c. III, sh. 125; Ksn, Bedyi's-Sanayi', II, sh. 45 vd. SLM HUKUKUNDA KLELK VE CARYELK 131 dmlar yaplmtr. mer bin Abdlaziz'in bu fonu kullanarak kleler satn aldn ve daha sonradan da bu kleleri hrriyetlerine kavuturduunu islm tarihi kitaplarndan rendiimiz gibi, Osmanl devletinde de bu usuln kanun haline geldiini belgelerden anlyoruz. B) Mktebe bedeli, hukuken mal saylabilen her ey olabilir. Hizmet de olabilir. te skdar er'iye Mahkemesinin bununla alakal verdii bir kararda hizmet kitabet bedeli olarak tesbit edilmektedir: "Bu yazl belgenin yazl tarihinden itibaren drt ay bitinceye kadar drst bir ekilde almak artyla ad geen kle ile zdlk anlamas (mktebe) yaptm. Zikredilen aya kadar drst bir ekilde altktan sonra, dier hr insanlar gibi hr olsun."1. Ayrca kitabet bedelinin pein veya taksitle denebilmesi de, slm Hukukunun bu ii nasl tevik ettiinin dellileridir. Mesela Bursa'da kuma dokuma karlnda kitabet akdi gerekletii oka grlmektedir. ........

C) Kitabet bedelinin denmesinde efendi de klesine yardm edecektir. Bir ksm hukukular (mam afi' gibi), kitabet bedelinin bir ksmnn efendi tarafndan denmesinin farz olduunu syleyecek kadar meseleyi tevik etmilerdir. D) Mktebe akdinde, kitabet bedeli dendii an, kle tamamen hrriyetine kavuur. Hanefi hukukularn da katld cumhurun grne gre, mktebe akdi ile kle efendisinin elinden kar; ancak mlkiyeti devam e-der. Yani fiilen hrriyet, akdin yaplmasyla balar2. E) Mkteb kle, artk hr insanlar gibi bir ksm hukuk tasarruflarda bulunabilir; al-veri yapabilir; rehin alp verebilir; cret karlnda ii olarak alabilir veya ii altrabilir. Efendisine kar mkellefiyeti sadece kitabet bedelini demektir; dolaysyla kazandklarna mlik hale gelir. Kitabet bedelini dedikten sonra, hrriyetine kavumas iin efendisinin "hrsn" demesine gerek kalmaz. Mktebe akdi, Efendi'yi balayan lzm akitlerden-dir. Mkteb kle artk satlamaz ve efendisi tarafndan istihdam edilemez. Mktebe cariye ile efendisi, daha evvel istifr yani kar-koca hayat yaama hakk olsa bile, mktebe akdinden sonra bu hakk sakt olur. Ancak mehrini deyerek ve onunla nikh akdi yaparak yaayabilir3. 1 Akgndz/Heyet, er'iye Sicilleri, I, 227. 2 Damad, Mecma'ul-Enhr F erhi Mlteka'l-Ebhur, c. II, sh. 405 vd.; Ksn, Bedyi'us-Sanyi', c. IV, sh. 133 vd. 3 Damad, Mecma'ul-Enhr F erhi Mlteka'l-Ebhur, c. II, sh. 409 vd.; Ksn, Bedyi'us-Sanyi', c. IV, sh. 143 vd; Bilmen, Hukuk- islmiye, c. IV, sh. 51 vd. 132 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM Osmanl er'iye Sicilleri ve fetva kitaplar tetkik edildiinde grlecektir ki, Osmanl Devleti zamannda da mktebe akdi tavsiye edilmi ve kle zd iin bu yola oka ba vurulmutur. Burada Hz. Peygamber'in mktebe akdi ile alakal Kur'an yetini izah eden ve ok nemli bir hakikati ihtiva eden bir hadisine iaret etmek istiyoruz: Neden islm hukuku, bu tr messeselerle klelii tedricen kaldrmay gaye edindii halde, birden bire klelii lavetmedi? sorusuna Hz. Peygamber, sosyo-ekonomik adan ok nem arzeden bir cevap vermektedir: Bilindii gibi yette mktebe akdi, "Eer onlar hakknda hayrl olduunu biliyorsanz" artna balanmtr. Bu hayrl olmay, Hz. Peygamber u ifadeleriyle aklamaktadr: "Yani bir san'at sahibi olup da kendi geimlerini temin edecek durumda iseler ve hayat tek bana yrtebilecek g kendilerinde var ise akid yapnz. Aksi takdirde onlar insanlarn zerine yrtc kpekler gibi salvermeyiniz."1. . : ; ; Yani ister mktebe akdiyle veya isterse baka yollarla kleleri hrriyetlerine kavuturarak zd etmek de her zaman hayrl deildir. Dnn ki, cemiyeti tekil eden fertlerin yzde ellisi kledir. Bir anda bunlar hrriyetlerine kavuturup sokaklara babo salverdiinizi tasavvur ediniz. Cemiyet hayat fel olacaktr. Yllarca belki asrlarca bakalarnn yannda almaya alm ve mstakil hayat hi denememi insanlar birden sokaa salverirseniz, hem sosyal adan ve hem de ekonomik adan bu insanlar felkete srklemek manas tayacaktr. Kleliin tedric olarak kaldrlmasnn en nemli hikmetlerinden birisi de budur. Osmanl er'iye Mahkemesi kararlarndan bir rnek karar buraya alalm: ..;.: . , ;. Mktebe Akdi (zdlk Szlemesi) ile alalakl er'iye Mahkemesi Hcceti (Sadeletirilmi Metin)2 "Oldur ki: skdar'a bal ile Kasabas sakinlerinden Kondor ocuu Firfeni isimli zmm (gayr-i-mslim), deeri ve saygnl yce er'i yarg meclisinde, orta boylu, sarn, Rus asll ve bu yazl belgenin yazlmasna sebep tekil eden klesi, Abdullah olu Vasl huzurunda, kendi rzasyla yle ikrarda bulundu : 1 Ksn, Bedyi'us-Sanyi', c. IV, sh. 134. 2 MSA, skdr Mahkemesi, No: 6-147, sh. 7; Kr. Akgndz/Hey'et, er'iye Sicilleri, 1,227.

SLM HUKUKUNDA KLELK VE CARYELK 133 "Bu yazl belgenin yazm tarihinden 4 ay bitinceye kadar drst bir ekilde almak artyla ad geen kleyle azadlk andlamas (mktebe) yaptm. Zikredilen aya kadar drst bir ekilde altktan sonra, dier hrler gibi hr olsun." Ad geen ikrarcnn ikrar beyann, lehine ikrarda bulunan kle de ifahen tasdik edince, durum talep zerine sicile kaydedildi. 10-20 Cemziyelevvel 1032/1623 Mustafa Olu Mehmet Efendi, Sleyman Olu ivaz Bee, Hamza Olu Mehmed, Usta Dimoteo, Hac Bayram olu Hac Musl, Hac Musl Olu Sleyman elebi, isteme Olu Menol, Ve Dierleri" Grld gibi, Osmanl uygulamasnda, Fkh Kitaplarndaki er' hkmlere aynen ri'yet edilmitir. Bunu dier ilm ve hccetlerden de anlamak mmkndr. Uzatmamak iin misalleri oaltmyoruz. 134 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM Mktebe Akdi le Alakal er'iyye Mahkemesi Hcceti'nin Asl Ve Transkribe Edilmi Metni "Oldur ki; Medine-i skdar muzftndan Kasaba-i ile sakinlerinden Firfeni veled-i Kondor nm zmm meclis-i er'-i hatr-i lzm't-terfde orta boylu sarn Rsiyy''l-asl abd-i memlki olan ibu b'is'l-kitb Vsl bin 'Abdullah mahzarnda bi tav'ih ikrar ve i'tirf idb trih-i kitb gnnden drt ay tammna dein istikmet ile hidmet etmek zere kitabna kesdim mrr'zzikr olan aydan vki" olan hidmet-i lzmesin m'eddi-i ibra klndkdan sonra ir ahrr- asln gibi hr olsun didikde mukrr- mezbrn minvl-i merh zere olan ikrarn mukarrun leh el-merkm bi'l-muvcehe tasdk idicek mhve'l-vki' gbbe't-taleb ketb olund. Tahriren f evst- Cemziye'l-evvel min isneteyn ve selsin ve eli uhd'l-hl Mehmed Efendi bin... Mustaf, Sleyman elebi bin el-Hc Musl, El-Hc Musl bin el-Hc Behram, Mehmed bin Hamza, Menol veled-i Andon ve gayruhum. 'vaz Bee bin Sleyman, Menol veled-i isteme, SLM HUKUKUNDA KLELK VE CARYELK 135 III- EFENDNN CARYESNDEN OCUK SAHB OLMASI (STLD =MM-I VELED OLMA HAL) slm Hukukunun zellikle kadn klelerin yani cariyelerin hrriyetlerine kavumalar iin ortaya koyduu messeselerden biri de mm-i veled veya istld messesesidir, istld, szlk manas itibariyle ocuk taleb etmek demektir. Terim olarak ise, bir mslmana ait cariyenin, efendisinden ocuk sahibi olmasdr. Efendisinden ocuk sahibi olan cariyeye de mm-i veled denilir. nemle ifade edelim ki, daha sonra izah edeceimiz zere, efendi, her kadn kle ile karkoca hayat yaayamaz. Kar-koca hayat yaayabildii yani eski hukukumuzun tabiriyle istifr hakknn bulunduu cariyeden ocuk sahibi olduu takdirde, bu ocuu tanma yoluyla kabul ederse, o zaman cariyesinin kendi lmne bal olarak hrriyetini ilan etmi demektir. slm Hukuku, cariye ile ilgili karkoca gibi yaama hakkn ylesine sk artlara balamtr ki, bu hkmlere riayet edildii takdirde cemiyet iindeki btn cariyelerin hr haline gelecekleri ekilde dzenleme yapm bulunmaktadr1. Osmanl Padiahlar da, kendilerinden ocuk sahibi olduklar cariyelerini, hemen kadn efendi veya ikbal haline getirmiler ve vefatlarndan sonra da bu cariyeler hr saylmlardr. Harem bahsinde konu btn ayrntlaryla anlatlacaktr. Bir cariyenin mm-i veled olmasnn iki art olduu grlmektedir:

Birincisi, fira yani Efendi'nin cariye zerinde istifr hakknn (kar-koca hayat yaama hakknn=teserr hakknn) bulunmasdr. nk efendi, her cariye zerinde bu hakka sahip deildir. Sadece hizmeti olarak istihdam edilen cariyeler de vardr. : kincisi ise, di've yani Efendi'nin cariyeden doan ocuunu tanmasdr. Efendi, tanmadan sonra bu tanmadan dnemez; artk lmne bal olarak cariyenin hrriyet hakk sabit olmutur. Hz. Peygamberin istifr hakk olan cariyelerinden Mariye, olu brahim'i dourunca mm-i veled olmu ve Reslllah da yle buyurmutu: "O'nu ocuu zd eyledi. Artk o mm-i veleddir; satlamaz, hibe edilemez ve efendisi vefat edince hr olur."2. Cariyenin mm-i veled olmasnn iki nemli hukuk sonucu vardr: Birincisi, efendisinden doan ocuk hr olarak doar. kincisi, ocuk do1 Damad, Mecma'ul-Enhr F erhi Mlteka'l-Ebhur, c. I, sh. 543 vd.; Ksn, Bedyi'us-Sanyi', c. IV, sh. 123 vd. 2 Ksn, Bedyi'us-Sanyi', c. IV, sh. 124, 129; Hamidullah, islm Peygai, II, sh. 745-746; Beyhak, Es-Sne'l-Kbr, X, sh. 342-343. . > , 136 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM urduktan sonra efendisi kendisini zd etmese bile, efendisi vefat edince baka bir ileme gerek kalmadan ocuun annesi olan cariye de hrriyetine kavuur. Bu hrriyete kavuma hadisesi, vefat eden Efendi'nin btn terekesini balar. Vefat edinceye kadar e gibi yaamaya devam eder. Genellikle slm tarihinde ve zellikle Osmanl uygulamasnda cariyesinden ocuk sahibi olan efendiler, cariyelerini zd etmiler ve onlarla nikh akdi yaparak evliliklerini kar-koca olarak srdrmlerdir. Osmanl Devletindeki harem hayatnda da durum byledir. Buna daha sonra dneceiz. mm-i veled olan cariyeyi, efendisi kendisi e olarak beraber hayat yaayabilecei gibi, evinde sadece istihdam etmesi de caizdir. Ayrca bakasnn yannda hizmeti olarak altrabilme hakk da vardr. Bunun yannda kendi ocuunu douran cariyeyi, kendisiyle olan alakasn kestikten sonra, baka bir kle veya hr erkekle evlendirme hakk da vardr. Fakat btn bu haklar, kendisi vefat edince sona erer ve mm-i veled olan cariye vefatyla kendiliinden hrriyetine kavuur1. Hemen kaydedelim ki, efendi ocuk sahibi olduu mm-i veled cariyesini, evlendirme veya baka bir yolla, hidne mddeti yani ocuun terbiye velayeti zaman doluncaya kadar, ocuundan ayramaz. Bu ya da erkeklerde en az 7 ila 9 ve kzlarda ise en az 9 ila 11 yalardr. Kanun Sultn Sleyman'n mehur hanm Hurrem Sultn, mm-i veled olduktan sonra nikh akdi ile onun haremine giren kadnlardandr2. IV- LME BALI ZDLIK SZLEMES (TEDBR AKD= MDEBBER KLE) Tedbr, kelime anlam itibaryla arkasn dnmek ve bir eyin sonu, arkas ve srt gibi manalar ifade etmektedir. Terim olarak ise, bir kimsenin lmne bal olarak klesini zd etmesine denmektedir. Hakknda efendisinin "lmmden sonra hr olsun" veya "Ardmdan zdlsn" dedii klelere mdebber kle ad verilmektedir3. islm Hukukunun klelikten hrriyete gei iin te'sis ettii messeselerden biri olan tedbr yoluyla mdebber hale gelen erkek veya kadn kleler 1 Damad, Mecma'ul-Enhr F erhi Mlteka'l-Ebhur, c. I, sh. 542 v<; Ksn, Bedyi'us-Sanyi', c. IV, sh. 129 vd. 2 Uluay, M. aatay, Padiahlarn Kadnlar Ve Kzlar, sh. 34-35. 3 Damad, Mecma'ul-Enhr F erhi Mlteka'l-Ebhur, c. I, sh. 539 vd.; Ksn, Bedyi'us-Sanyi', c. IV, sh. 112 vd. SLM HUKUKUNDA KLELK VE CARYELK 137 yani mdebber ve mdebbereler, bu muameleden sonra artk satlamazlar ve balanamazlar. Cariye yani kadn klenin mdebbere olmas halinde, efendisi onu evlendirebilme yetkisine sahip olsa da, doacak ocuklar da, babalar kle olmas durumunda, mdebber kle olarak domu saylrlar. Tedbir muamelesi,

ta'lk veya arta balanabilir. Bu sebeple eitli tedbir nevileri mevcuttur. Ancak Hanefi hukukularn da iinde bulunduu ounluun grne gre, tedbr muamelesi Efendi'yi balayan bir muameledir; efendi artk dnemez1. Tedbr muamelesinin hukuk sonularn bu muameleyi yapan Efendi'nin yani mdebbirin hayatna ve vefatna gre ikiye ayrarak zetlemek mmkndr: A) Mdebbirin yani Efendi'nin hayatnda iken geerli olan hkmler unlardr: Herhangi bir arta ve olaya bal olmayan mutlak tedbr muamelesinde, efendi bu muameleden dnemez. Dolaysyla kleyi bakasna satamaz ve balayamaz. Sadece onu istihdam edebilir. Onunla mktebe szlemesi yapabilir. B) Mdebbirin vefatndan sonraki hkmler ise unlardr: Mdebbir vefat edince, kle terekesinin 1/3'nden zd olur. nk tedbr muamelesi bir eit vasiyet gibidir. Mdebbirin bu muameleden sonra ehliyetini kaybetmesi, mdebber kleye zarar vermez. Mdebbere klenin ocuu annesine tbidir; yani efendisi kendisini bir kle ile evlendirdiinde ondan doacak ocuk da vfir kle yani knn deil mdebber kle olur2. Osmanl Devletinde tedbr muamelesi ile zd edilen mdebber kleler sayca ciddi bir yekn tutmaktadr. Konu ile ilgili bir fetva yledir: "Zeyd shhatinde yannda veledi olmayan cariyesi Hind iin "Benden veled getrdi; mm-i veledimdir" dey ikrar ettikden sonra Zeyd fevt olsa, Hind, Zeyd'in cem'-i malndan zd olur m? El-Cevb: Olur. Drr-zde Mustafa."3 1 Damad, Mecma'ul-Enhr F erhi Mlteka'l-Ebhur, c. I, sh. 539-542 ; Ksn, Bedyi'us-Sanyi', c. IV, sh. 112 vd.; ztrk, istanbul Tereke Defterleri, sh. 195-196. 2 Damad, Mecma'ul-Enhr F erhi Mlteka'l-Ebhur, c. I, sh. 540-542.; Ksn, Bedyi'us-Sanyi', c. IV, sh. 120 vd. 3 Drr-zde Es-Seyyid Mehmed Arif Efendi, Netcet'l-Fetv, sh. 122. 138 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM V-CU'L LE KLE ZDI Kitabet akdinden farkl olarak cu'l ile yani Efendi'nin klesine bir bedel karlnda kendisini zd edeceini sylemesi ve klenin de bunu kabul etmesiyle, kle hrriyetine hemen kavuur ve va'd edilen bedel klenin zimmetinde bir bor olarak kalr. Efendi'nin kle ile olan balar tamamen ortadan kalkar1. VI- ZD ETME CITK=I'TK) YOLUYLA KLELER HRRYETLERNE KAVUTURMAK 1- Genel Olarak Itk (zd Etme) Mefhumu slm Hukuku, klelikten gerek manada hrriyete gei iin mktebe, istld ve tedbr gibi hrriyet yollarn messeseletirmekle kalmam, ayrca dorudan doruya kle zd iin, mecbur ve ihtiyari olmak zere baz yollar amtr. Dorudan doruya kle azadna biz 'tk veya i'tk adn veriyoruz. Kelime anlam kuvvetlenmek demek olan tk veya i'tk, terim olarak bir kimsenin klesini zd etmesi ve mlkiyetinden kararak hrriyetine kavuturmas manalarn ifade etmektedir. Efendi'nin kle zerinde sahip olduu mlkiyet hakkn skat etmesi, klesini zd etmesi demektir. Itk da tpk talk gibi, hak drc hukuk bir muameledir2. slm hukuku, tedrc olarak klelikten mutlak hrriyete geii planlad iin, birden bire klelii ilga etmemi; ancak klelii ortadan kaldracak btn tedbirleri de almtr. te kle zd etmeyi de bu zaviyeden incelediimizde karmza ok manidar bir manzara kmaktadr. yleki; slm Hukukunun kle azad ile ilgili hkmleri tetkik edildiinde, iki eit kle zd olduunu gryoruz: Birincisi, slm Hukukunun baz sularn cezas olarak vaz' ettii hukuk meyyide eklindeki kle azaddr ki, buna mecbur kle zd diyebiliriz. Biraz sonra anlatacamz gibi, slm Hukuku bir ksm sularn ilenmesi durumunda birinci meyyide yani ceza olarak, eer sulunun mlkiyetinde mevcut ise kle zd etmeyi emretmi bulunmaktadr. Bu cezalarn dzenli 1 Damad, Mecma'ul-Enhr F erhi Mlteka'l-Ebhur, c. I, sh. 536 vd.; ztrk, istanbul Tereke Defterleri, sh. 195-196. 2 Damad, Mecma'ul-Enhr F erhi Mlteka'l-Ebhur, c. I, sh. 513 vd.; Ksn, Bedyi'us-Sanyi', c. IV, sh. 45 vd.

SLM HUKUKUNDA KLELK VE CARYELK 139 bir ekilde tatbik edildiini dnrseniz, belli bir zaman sonra msl-manlarn elinde otomatikman kleler ya azalacak veya tamamen ortadan kalkacaktr. Nitekim yle de olmutur. kincisi ise, Kur'an, Snnet ve dier kaynaklarla kle azadnn tevik e-dilmesi ve kle zd edenlere manev mkfat mjdeleri verilmesidir. Bu, ihtiyar bir zd yoludur. imdi bu iki zd ekli hakknda da ksaca bilgi verelim: 2- Mecbur Olan Kle zd ekilleri slm tarihi boyunca ve Osmanl tatbikatnda da en ok kle zd edilen yollarn banda mecbur zd etme yollar gelmektedir. Zira mslmanlarn iledikleri sulardan dolay meyyide olarak vaz' edildiinden ve btn er'iye Mahkemeleri de bu meyyidenin icras iin vazifeli olduklarndan, madd ve manev meyyide olarak klelerin azd edilmesi szkonusudur. Mecbur kle zd etmenin yollar, eitli keffretlerdir ve sadece msl-manlar iin vaz' edilmi bir meyyidedir. Keffretden kast, mslmann ilemi olduu gnah affettirmek midiyle baz ibadet kabul edilen ileri yapmasdr. bdet kabul edilen ilerden biri de, eer varsa kle zd etmektir, iin espirisi de buradadr. Zira slm hukuku, kle zd etmeyi, gnahlar affettirecek ibdetler yani keffaretler arasnda grmektedir. slm Hukukunda vaz' edilen mecbur kle zd etme yollarn ksaca zikretmekte yarar vardr: A) Adam ldrmenin Keffreti Olarak Kle zd Etme (Keffret-i Kati) slm Ceza hukukunda be eit adam ldrme suu anlatlmaktadr. Bunlardan nn cezalarndan biri de keffaretdir. Adam ldrmenin keffreti olarak ise, birinci derecede kle zd etme, bu k mmkn olmazsa, iki ay aralksz oru tutma cezas vaz' olunmutur. a) Kle zd etme eklindeki keffreti gerektiren adam ldrmelerden birincisi, kasda benzer adam ldrmedir (Katl-i ibh-i Amd). Bunun asl cezalar diyet ve keffrettir. Keffret, katilin ilemi olduu bu byk gnah affettirmek midiyle bir kle zd etmesidir. Kle zd edemeyen, bunun yeri140 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM ne iki ay oru tutacaktr. Yaralayc letle olmayan adam ldrmeler bu gruba girer1. b) Haten adam ldrmenin (Haten Kati) asl cezalar da diyet ve keffarettir. Kur'an- Kerim, "haten bir m'mini ldren kimsenin, m'min bir kle zd etmesi ve lenin ailesine taslim edilmek zere diyet vermesi gerekir. Meer ki, lenin ailesi o diyeti balam ola."2. Grld gibi, diyet affedilebilir olmasna ramen kle zd etme cezasnn aff mmkn deildir. Klesi varsa mecburen zd edecektir3. c) Hat mecrasna car katlin cezas da tpk haten adam ldrme gibidir. Bu, bir insann iradesi dnda vki olan bir fiil ile meydana gelen ldrme olayna denmektedir. Uykuda iken bir bakasnn zerine derek onun lmne sebep olmak gibi4. Grld gibi, adam ldrmenin be eidinden nn asl cezalar a-rasnda keffret bulunmaktadr. Keffretin de birinci meyyidesi kle zd etmektir. Osmanl er'iye Sicillerinde, ldrmenin cezas olarak kle azadna karar veren mahkemelerin kararlar oka bulunmaktadr. B) Zhr Keffreti Olarak Kle zd (Keffret-i Zhr) Zhr, yasak benzetme demektir. Kelime anlam itibaryla "srt evirmek" demek olan bu kelimeyi, terim olarak, kocann karsn veya karsnn bir mahrem uzvunu, aralarnda mutlak evlenme engeli bulunan hsmlarndan bir kadna veya onlardan birinin mahrem bir uzvuna benzetmesi manasn ifade eder. "Yemin ederim ki, srtn annemin srt gibidir." demek gibi. Zhr, bir boanma deildir. Ancak yapld andan itibaren koca, keffretini vermedike kars ile cinsi mnsebette bulunamaz. Hatta kadn, hkime ba vurararak kocasnn bu yoldaki arzularn engelleyebilir. Zhr keffretinden kast, kocann evvela bir kle zd etmesi demektir. Bu mm-

1 Akgndz/Cin, Trk-islm Hukuk Tarihi, c. I, sh. 327; mer Hiimi, Mi'yr- Adalet, m. 16; Ksn, Bedyi'us-Sanyi', c. VII, sh. 256 vd.; Udeh, Abdlkadir, Et-Ter'ul-Ciniyy'l-slm, II, sh. 92 vd; 172 vd. 2 Kur'an, Nisa, 92. 3 Molla Hsrev, Drer ve Gurer, II, sh. 90-91; Akgndz/Cin, Trk-islm Hukuk Tarihi, c. I, sh. 328; mer hilmi, Mi'yr- Adalet, m. 17, 22-24; Udeh, Abdlkadir, Et-Ter'ul-Ciniyy'l-slm, II, sh. 200 vd. 4 mer Hilmi, m. 19, 22; Molla Hsrev, Drer ve Gurer, II, sh. 90-91 SLM HUKUKUNDA KLELK VE CARYELK 141 kn olmazsa 2 ay oru tutacaktr; bu da mmkn olmazsa 60 fakiri doyuracaktr1. Netice itibariyle slm Hukuku, zhr keffretinin birinci kkn bir kle zd eklinde tanzim ederek, mecbur kle zd etmenin bir yolunu daha belirlemitir. C) Yemin Keffreti Olarak Kle zd (Keffret-i Yemin) Yemin keffreti, yapt bir yemine ri'yet etmeyip yeminini bozan bir mslmana lzm gelen keffrettir. Bu durumda olan bir mslmann yerine getirmesi icbeden keffreti Kur'an- Kerm yle aklamaktadr: "Allah, kastsz olarak aznzdan kveren yeminlerinizden (yemin-i lav) dolay sizi mes'l tutmaz. Fakat bilerek yaptnz yeminlerden dolay (yemin-i mn'akid) sizi sorumlu tutar. Bunun keffreti de udur: Ailenize yedirdiiniz yemein orta hallisinden on fakire yedirmek yahut on fakiri giydirmek veyahut da (mslim veya gayr-i mslim) bir kleyi zd etmek."2. Grld gibi, yeminin keffreti olarak da kle zd dzenlenmi bulunmaktadr. D) Ramazan Orucunun Keffreti Olarak Kle zd (Keffret-i Savm) Ramazan orucunu, kasden yemek ve imek, kasden ila almak veya kasden cins mnsebette bulunmak gibi sebeplerden biriyle bozan oruluya, bozduu bu farz orudan dolay hem kaza ve hem de keffret icab etmektedir. Buna keffret-i savm denilmektedir. Kasden Ramazan orucunu bozmann keffreti tpk zhr keffreti gibidir. Yani birinci etapta bir kle zd edeceketir; eer buna gc yetmezse iki ay kesintisiz oru tutacaktr. Buna da gc yetmezse altm fakiri doyuracaktr3. 1 Akgndz/Cin, Trk-islm Hukuk Tarihi, c. II, sh. 115; Damad, I, sh. 454462; Molla Hsrev, Drer Ve Gurer, I, sh. 393 vd. 2 Kur'an, Mide, 89; Damad, Mecma'ul-Enhr F erhi Mlteka'l-Ebhur, c. I, sh. 546 vd.; Bilmen, mer Nasuhi, Byk islm ilmihali, sh. 306-307. . . 3 Damad, Mecma'ul-Enhr F erhi Mlteka'l-Ebhur, c. I, sh. 239 vd. 142 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM SLAM!Buraya kadar zikredilen keffret olarak kle zd etmelerden anlalaca zere, islm Hukuku, kleliin ortadan kalkmas iin ortaya koyduu yollarn en messiri olarak keffaretleri iletmitir. nk bunlarn yerine getirilmelerini takip etmek mahkemelerin de grev alanlarna girmektedir. Bir an iin hayal ediniz; Btn bu zikredilen gnahlar ileyenlerin saysnn ne kadar olabileceini ve bunlarn keffreti yerine getirirken evlerinde kle bulunmas halinde mutlaka kle zd kkn tercih etmeleri mecburiyetlerinin bulunduunu. O zaman slm Hukukunun zamana brakarak makul bir tarzda klelikten hrriyete geiin btn hazrlklarn yaptn anlayacaksnz. Mlik ve Hanbeli hukukularn kabul ettii bir hkme gre, efendiler klelerine iyi muamele etmek zorundadrlar. Eer efendiler, klelerine kt muamele ederler ve zellikle de onlar dverlerse, Mlik ve Hanbeli hukukulara gre, dvlen kleler hrriyetlerine kavuurlar; kendiliklerinden hr olurlar1. n\!\) verir sk ver 3- htiyar Olan Kle Azd Yollan Buraya kadar yaplan izahlardan unlar anladk: islm hukuku, cemiyet hayatnda alabildiine yerleen ve birden bire ilgas hem hr insanlar ve hem de kleler asndan felket olacak olan klelii, kurduu

mseseseler ve mecbur zd etme yollar ile tere yandan kl ekme kolaylnda bertaraf etmeyi planlamtr. Kur'an, efendilere elleri altnda bulunan ve cemiyette kendi mstakil hayatn devam ettiribilecek olan klelerle zdlk szlemesi yapmay tavsiye eylemi (mktebe akdi); bakasyla evli olmayan ve sadece efendisiyle kar koca hayat yaayan cariyelerden efendi ocuk sahibi olursa, efendisinin lmyle otomatikman hrriyetine kavuacan hkme balam (istld); Efendi'nin lmnden sonra hrriyetine kavumak zere vasiyet tarznda hukuk muamele yapmay efendilere tavsiye eylemi (tedbr); bununla da kalmayarak, kasda benzer tarzda, haten veya hat mecrasna cri olacak ekilde adam ldren kimselere, karsn mahremlerine benzeten ve yasak benzetmede bulunanlara, yemin edip yemininde durmayanlara ve kasden orucunu bozan ahslara keffret olarak bir kle zd etmelerini mecbur eylemitir. 1 evkn, Neyl'l-Evtr, c. III, sh. 207; Bilmen, Hukuk- islmiye, IV, sh. 3334; Hanbeli hukukular, bu hkm, mam Mslim'in rivayet ettii bir hadise dayanarak istinbt eylemilerdir. .- . SLM HUKUKUNDA KLELK VE CARYELK 143 Peki btn bunlardan sonra, mezkr durumlardan biri yoksa, kle zd edilmeyecek midir? ite burada ihtiyar kle zd etmeyi tevik ve bu fiili ileyenlere manev mkfat ve cennet tebiri yaplmtr. Kur'an, kle azadn, insann hiret yolu zerindeki sarp yokular amann yollarndan biri olarak tavsiye etmekte, yetimi doyurmak ve fakire sadaka vermekle e tutmaktadr: "O (sarp yokuu amak), kle zd etmek yahut skntl bir gnde yetimi doyurmak veyahut da hi bir eyi bulunmayan fakir ve miskinlere yardmc olmaktr."1. Kur'an- Kerim, zellikle kadn kleler yani cariyeler hususunda u irengi noktaya dikkat ekmektedir: "Dnya hayatnn geici menfaatlerini elde edeceiz diye namusu ile yaamak istiyen cariyelerinizi asla fuha zorlamayn". Fuha zorlanan kle ve cariye hr olur2. Hz. Peygamber ise, ok saydaki hadisleri ile, mslmanlar elleri altnda bulunan kleleri zd etmeye tevik eylemitir. Bunlardan sadece bir iki tanesini aktaralm: "Hangi m'min, bir kleyi zd ederse, Allah da zd ettii klenin her uzvuna karlk kendisinin bir uzvunu cehennem ateinden zd eder."3. Sahabenin birisi anlatyor: Biz, Reslllah ile birlikte Tifde idik. O'nun yle buyurduunu bizzat kulaklarmla duydum: "Kim Allah yolunda bir ok atarsa, onun iin Cennet'de bir derece vardr. Kim genliini slm direde geirirse, genlii kyamet gnnde onun iin bir nur olur. Hangi mslman erkek, mslman bir kleyi zd ederse, her kemii onun kemiklerini cehennemden koruyucu bir kalkan olur. Hangi mslman kadn bir mslman cariyeyi zd ederse, o da ona cehennem iin bir kalkan olur."4. Ber ibn-i zib'in anlattna gre, bedevi bir Arab Raslllah'a gelerek yle sordu: Ey Allah'n Peygamberi! Bana bir amel ret ki, beni Cennet'e gtrsn. Reslllah buyurdu: "Kle zd eyle ve boyunlarn klelik bandan zlmelerini temin et." Dedi ki; ikisi ayn deil mi? Cevap verdi: "Hayr. Birincisi, tek bana kle zd etmendir. kincisi ise, zd edilmek gayesiyle kimin olursa olsun klelere yardm etmendir."5. Bunun uygulamaya nasl yansdn da Osmanl Dneminde verilen u mahkeme kararndan anlayalm: ' Kur'an, Beled, 11-13 2 Kur'an, Nur, 33; Bilmen, Hukuk- islmiye, IV, sh. 33. 3 Buhari, Itk, 1, c. I, Cz, 3, sh. 117; Mslim, Itk, No: 21 (1509), c. II, sh. 1147; Ksn, Bedyi'us-Sanyi', c. IV, sh. 45 vd. Ksn, Bedyi'us-Sanyi', c. IV, sh. 45 vd. . 5 Ksn, Bedyi'usSanyi', c. IV, sh. 45 vd. 144 KLELK-CARYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM htiyar Kle zd Etmekle lgili er'ye Mahkemesi Hcceti1 "Itknme An Gulm-i Mehter Mustafa Aa (Mehter Mustafa Aa'nn Klesine Dair Azad Belgesi)

Anadolu Vilyeti'nde bulunan Amasya asll ve hl Sultan Bayezid Mahallesi sakinlerinden olan eski sadrazam rahmetli Ahmed Paa'nn Endern mehterlerinden Hac Mehmed olu Mehter Mustafa Aa, erefli ve nurlu er' yarg meclisinde ve parlak din mahfelinde, kendisi kle olduunu itiraf eden orta boylu, kara kal, ehl gzl ve yazl belgenin sahibi Abdullah olu brahim'in huzurunda yle ikrarda bulundu: Ad geen ve vasflar tayin edilen klemi, sadece Yce Allah'n rzas rahmet sahibi Rabbim'in honudluu ve Allah'a selim kalp ile gelenler dnda mal, mlk ve evladn kimseye fayda vermeyecei kyamet gnnn azab korkusu iin azad ettim. Bu azad ileminde Hz. Peygamberin "Kim bir mmin kleyi azad ederse, yce Allah da onun her uzvu karlnda sahibinin bir uzvunu cehennem ateinden azad eder" (Syleyen sekin insan ok doru sylemi) hadisine uymay amaladm ve bu klemi asl hrlere kattm. Bu gnden sonra ad geen ahs, dier asl hrler gibi olup vel hakkmdan (mirasclk hakk) baka kendinde hibir hakkm kalmamtr. Bu ikrar beyan zerine beyan mahkemece tasdik edildi ve talep zerine durum sicile kaydedildi. 11 Safer 1169/1755 ahitler Muhammed olu Molla Hasan, Abdullah olu Kuruncu Mustafa aa, Muhammed olu Abbas Bee, mer Efendi olu Mehmed Efendi, Mutasarrf mer Efendi olu Mustafa Aa, Mehmed Efendi olu Ahmed Efendi (Ktip) Kk Kale Kalemi Kesedar". MSA, Beikta Mahkemesi, No: 23-127, sh. 47; Akgndz/Heyet, er'cilleri, I, sh. 225-226. SLM HUKUKUNDA KLELK VE CARYELK 145 htiyar Kle zd Etmekle lgili er'ye Mahkemesi Hcceti Itknme An Gulm-i Mehter Mustafa Aa "Itknme an Glm-i Mehter Mutala Aa; Vilyet-i Anadolu'da vki' fi'l-asl Amasya ehri'nden Sultn Byezid Mahallesi sakinlerinden olup, sabkan sadr- a'zm- merhum Ahmed Paa'nun, Endern mehterlerinden Mehter Mustaf Aa ibn-i el-hc Mehmed, meclis-ier'-i erif-i enver ve mahfel-i dn-i Mnf- ezherde kendsi nkktn mu'terif orta boylu, kara kal ehl ibu hfzu'l-kitb ibrahim ibn-i 'AbduSah mahzarnda ikrr- tam ve takrr-i kelm edb mevsf- mezbr hasbeten-iillahi'l-aliyyi'l-'azm ve taleben li-mardti Rabbi'r-Rahm ve hereben min ukbatin alm yevme l yenfe'u maln vel benn ill men etallahu bi-kalbin selm ve iktden ti kavlinNebiyyi'l-Kerm "Men e'taka rekAbeten m'mineten ataka Allahu Ta'al bi-klli uzvin minh uzven minhu fi'n-nr" sadaka kailuhul-muhtr mlndan tahrir ve i'tk ve zmre-i harir-i aslyyta idrc ve ilhak eyledm. Ba'de'l-yevm mevsf- mezbre ir harir-i asliyytdan olup zerinde veldan gayr hakkum kalmad didikde gbbe't-tasdki'-er'i m vaka'a bi't-taleb ketb olund. Fi'l-yevmi'l-hdiy aare f Saferi'l-hayr sene ts'in ve sitne ve mietin ve elf. uhOd'l-hl Molla Hasan ibn Muhammed, Fahr'l-emsl Mehmed Efendi ibn 'mer Efendi, Kuruncu Mustaf Aa ibn-i 'Abdullah, Fahr'l-akrn Mustaf Aa ibn 'mer Efendi mutasarrf. Abbas Bee ibn- Muhammed, Fahr'l kttb Ahmed Efendi ibn Mehmed EfendiKesedr- kalem-i Kk Kale 7 /\ (f^ti^zy^A 146 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM Kur'an ve Snnetten dersini alan slm Hukukular da kle azadn tevik ve Snnet hkmlerini tatbik gayesiyle, u kaideyi srarla vurgulamlardr:

hukuk muamelede, cidd irde beyn ile aka olan irde beynlarn ayn hkm dourur; Evlenme beyn, Boama beyn ve Kle Azd Etme beyn. Bu nden birini, aka ile de olsa syleyen insan, aklad beyn ile bal hale gelmektedir. Yine slm Hukukular, kleliin tpk uyku, kklk ve benzen sebepler gibi ehliyet arzalarndan olduunu ifade ederek, insanlkta esas olann hrriyet ve tam ehliyet olduunu ifade etmek istemilerdir. Btn bunlara kleliin tek sebebi olduunu ve tek sebep olan sava neticesinde alnacak esirler iin de be ayr alternatifli hkm mevzubahis olduunu; llemrin ancak maslahat yani kamu yarar artyla bu be kdan birisi olan klelii tercih edebileceini de ilve etmek ve ylece dnmek gerekecektir. Bu hkmleri inceleyen akl banda bir insan, kleliin insanlk tarihinden silinmesinin tek milinin islm hukukunun alm olduu bu tedbirler olduunu hemen idrak edecektir. Pein fikirli olmamak artyla.... criye vt c karlr ,.:, kat art' icabete -:" . 5. SLMYET KLELERE OLAN MU'MELEY MEDEN HALE GETRM (EFENDLER ASNDAN ZORLATIRMI) VE KLELER LE CARYELERN HUKUK DURUMLARINI AYRI AYRI TANZM ETMTR I- SLMYET KLELERE VE CARYELERE Y VE GZEL MU'MELEY EMR ETMTR Islmiyetin klelii kaldrmak zere ald tedbirlerden biri ve en nemlisi de, klelere kar olan muameleyi, efendiler asndan zorlatrmas ve kleler asndan ise, meden ve insan bir kalba sokmasdr. Zira muamele ve yaay itibariyle islmiyette, efendi ile kle arasnda uzun bir mesafe ve ciddi bir farkllk olduunu, er' hkmleri bilen kimse iddia edemez. nk mslmanlar arasnda klelik, ar ve utan vesilesi bir durum deildir. Kleler de, sosyal hayattan dlanan ve toplum tarafndan bir tarafa itilen ikinci snf insanlar topluluu deildir. Kur'an- Kerim, klelere de normal insanlar gibi iyi ve gzel muamele edilmesini zellikle emrederek muhtemel kt davranlar ortadan kaldrmak istemitir: "Ana-babaya, akrabaya, yetimlere, miskinlere, yakn komulara, uzak komulara, yolculara ve ellerinizin altnda bulunan kle, SLM HUKUKUNDA KLELK VE CARYELK 147 /a Jafis ten E|keve eler criye ve benzerlerine iyilikle muamele eyleyin; Allah, kendini beenen ve bbrlenen kimseleri sevmez."1 Bat hukuk sistemlerinde kleler hakknda zel ve kat Karalar Kanunu karlrken ve klelere uygulanacak ceza hkmler hrlere gre en az iki kat arttrlrken, slm Hukuku, klelere tatbik edilecek hkmleri ve zellikle de ceza hkmleri, en az yzde elli hafifletmitir. Bunun sebebi, klelere yaplacak muhtemel zulmleri ortadan kaldrmak ve engellemektir. Kur'-an'dan buna misl olarak u yeti vermek ve daima hatralarda tutmak icabetmektedir: "M'min cariyeler, evlendikten sonra zina ederlerse, onlara er'an hr kadnlara tatbik olunan had ve ta'zir cezalarnn yars tatbik olunur."2 Klelere kar efkat ve merhametle muamele etme ile alakal emirleri ve tevikleri Hz. Peygamberin snnetinde de gryoruz. Hz. Peygamber, deiik yollarla nakledilen bir hadislerinde "Namaz ve mlkiyetiniz altnda bulunan kleler hususunda Allah'dan korkunuz" buyurmaktadr ve lm hastal srasnda syledii son szn de "namaz ve mlkiyetiniz altndaki kleler" ifadesi olduu rivayet edilmektedir. Hz. Peygamber'in u hadisi de bu manay perinletirmekte ve tarih boyu toplumlarda haklar inenmi iki grubu iaret ederek yle buyurmaktadr: "Toplum iinde zayf grlen iki grup yani kadnlar ve kleler hakknda Allah'dan korkunuz.". Bir hadis-i erifte ise, "Hz. Cibril, bana klelere iyi muamele konusunda yle tavsiyelerde bulundu ki, zannettim ki, insanlar artk kle edinemeyecekler ve onlar istihdam edemeyecekler.". Baz

rivayetlerde ise, manidar ve islm hukukunun gayesini belirten bir ilve daha vardr: "Belirli bir zaman sonra klelerin hepsi hr olacaklar."3. Aileye hizmet eden klelere, nasl muamele edilecei konusunda ise, yine Reslllah'n hadislerinden bir ka tanesini aktarmak yeterli olaca kanaatindeyiz: Bir hadisde buyuruyor: "Biraderleriniz olan kleleriniz, sizin hizmetkrlarnzdrlar. Yce Allah, onlar sizin tasarrufunuza verdi. Bu sebeple eli altnda kle bulunduran her insan, klesine yediinden yedirmeli ve giydiinden giydirmelidir (Hatta sahibi mahrumiyet iinde yaasa bile, klesini mahrumiyet iinde yaamaya mecbur edemez). Onlara tahammllerinin zerinde i teklif etmeyiniz. Ayrca onlara teklif ettiiniz ilerde yardmc olunuz." 1 Kur'an, Nisa, 36 . .-..:. 2 Kur'an, Nisa, 24 ^ Bu hadisleri toplu olarak grebilirmek iin bkz. eyh Mansr Ali Nsf, Et-Tc El-Cmi' Lil-Usl F Ahds'ir-Resl, Kahire 1961, II, sh. 269-271; Ahmed efik Be, Er-Rkku Fil-islm, sh. 60-63. 148 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM Bir baka hadisde ise, bunun devam mahiyetinde yle buyurmaktadr: "Yce Allah onlar sizlere kle eyledi. Eer isteseydi, sizi onlara kle ederdi."1 ...,.-. -. .. .-.. Hz. Peygamberin bu son syledii baka hadislerle de teyid edilmitir. Bu sebeple Avrupa'da grlen klelerin ellerini ve ayaklarn kesmek ve benzeri ikencelere maruz brakmak, islmiyette tamamen yasaklanmtr. Hatta bu manada ikence edenlerin klelerinin, er'an zd kabul edildiklerini daha evvel nakletmitik. Hatta klesine zulm eden bir sahabinin durumu Hz. Pey-gamber'e ulatnda, hemen Efendi'yi muhasebeye ekmi ve sonra da kleye, "Haydi git. Artk hrsn" talimatn vermitir. Bunun zerine kle, "Peki bundan sonra kimin klesi olacam?" eklinde soru sormas zerine de tarih ve manidar olan u cevabn vermitir: "Allah ve Resulnn....". Bu cevabn manas, kleler maddi adan zor duruma dmeleri halinde, onlarn nafakalarnn devlet tarafndan karlanaca ve bunlarn zillete dmelerine msaade edilmeyecei eklinde olsa gerektir2. slmiyette klelere riyet ve onlarn refah iinde hayatlarn devam ettirmelerinin yannda, kk grlmemeleri ve efendileri tarafndan tahkir olunmamalar iin de eitli tedbirler alnmtr. Hz. Peygamberin "Kim klesini tokatlar ve dverse, cezas klesini zd etmektir." hadisini esas alan Hanbeli hukukular, byle bir hal vukuunda klenin otomatikman zd olacan bile ileri srmlerdir. Dier hukukular ise, bunun ahlk bir dstur olduunu ifade etmilerdir. Dier tarafdan yine anl Peygamberin u szleri, klelere nasl efkatle muamele edilmesi gerektii hususunda mhim bir dsturdur: "Sizden hi kimse, klesine "Klem ve cariyem" dememeli. "Olum, kzm, evldm" demeli. nk hepiniz Allah'n kullarsnz."3. Hz. Ali'nin "Allah, Rabbimdir diyen bir insan kle edinmekte Allah'dan utanyorum" eklindeki sz de bu manay teyid eylemektedir. Hz. Peygamberin tavsiyelerine gre bir hizmetkr, hr olsun kle olsun, efendisine yemek getirecek olursa, efendisinin onu beraber oturtturup yemek 1 Kmil Miras, Sahih-i Buhari Muhtasar Tercmesi, c. VII, sh. 464 vd.; Buhari, Kitb'ul-ltk, Bb, 18; Ahmed efik Be, Er-Rkku Fil-islm, sh. 63-64; Bu hadisleri toplu olarak grebilirmek iin bkz. eyh Mansr Ali Nsf, Et-Tc El-CmP Lil-Usl F Ahds'ir-Res, Kahire 1961, II, sh. 269 vd. 2 Bu hadisleri toplu olarak grebilirmek iin bkz. eyh Mansr Ali Nsf, Et-Tc El-Cmi' Lil-Usl F Ahds'ir-Res, Kahire 1961, II, sh. 269-276; Ahmed efik Be, Er-Rkku Fil-islm, sh. 63-66 3 Kmil Miras, Sahih-i Buhari Muhtasar Tercmesi, c. VII, sh. 464 vd.; Buhari, Kitb'ul-ltk, Bb, 17; Ahmed efik Be, Er-Rkku Fil-islm, sh. 67-68. yemesi veyahut ^n bu edenleri

H kabu, ^ im bir tek de% binmek 20runda fc itenin oldusunda a, bT ^ yo f V "azar . bir yolda Hz. 149 mi"e Seriye biner- Halife Et,, "* 9*. Ancak 6ye t>lnme 150 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM hakiri idik. Allah, bizi slm Dini ile aziz kld. Eer biz baka bir yolla aziz olmay istersek, Allah yine bizi zelil klar."1. islm Tarihinde yaanan benzeri olaylar oaltmak mmkndr. Ancak zetle u cmlelerle yetiniyoruz: Tarihten rendiimize gre, same bin Zeyd, Hz. Peygamberin klesi idi. Hz. Peygamber, onu kk iken kucana alp torunu Hz. Hasan ile birlikte dizlerine oturturdu. Beraber oynard. Her ikisini de per, okard. same byynce, kabiliyetinden dolay Filistin'i fethetmek zere gnderilen orduya komutan tayin etmiti. Komutan olduu ordu iinde Hz. Ebubekir, Hz. mer ve benzeri ahsiyetler de vard2. ikinci Misl: Osmanl Devleti zamanndaki tatbikatttr. Daha sonraki izahlarmzda konuya ayrca deineceimiz iin burada tek bir misl ile yetinmek istiyoruz. Hatrlatalm ki, sava esirlerinden elde edilenler, bilinen anlamyla kleletirilmeyen Osmanl devletinde, sava esirleri Acemi Ocaklar ve Yenieri Oca vastasyla slama uygun bir muameleye tabi tutulurlar ve neticede yzde doksan bu gzel muameleden dolay mslman olurlard. Osmanl devletini, asrlarca zaferden zafere koturanlarn nemli bir ksm devirmelerden veya sava esirlerinden olup da sonradan mslman olan ve Trke'ye Trklerden daha gzel konuan kimselerden teekkl ediyordu. Osmanl Devleti'nin en byk mimar Mimar Sinan, bu manada insanlardan olduu gibi, asrlarca Osmanl Denizcilinin adn dnyaya duyuran Sokollu Mehmed Paa da sava esirlerinden ve devirmelerdendi. Ksaca, sava esiri sfat ile Osmanl devletinin eline geen insanlardan yzlerce paa, yzlerce sancakbei ve binlerce benzeri devlet makamlarn igal etmi insanlarn bulunduunu grmek istiyenler, Mehmed Sreyya'nn Sicill-i Osmn adl drt ciltlik eserini mtalaa edebilirler3. Osmanl Devletiyle alakal daha fazla ayrntl bilgiyi imdilik tehir ederek, klelere muamele konusunda slmn hkmlerine ayna olmu ok sayda hukuk olaydan birini, sadece misal olsun diye arz edelim: , Bugn mslman milletlerin kendi dinini rahat yaayamad lkemizde ve dnyada, barts ve milletvekili yeminleri konusunda hangi olaylarn meydana geldiini, okuyucular, bizlerden daha iyi bilmektedir. Mslman bir Devlette bartsne mdahele edilmektedir. Mslman bir milletvekili dinine gre yemin edememektedir. Hele Hristiyan olan Avrupa devletlerinde ise, mslman olduklar iin Bonaklara hayat hakk tannmamaktadr. Bu sayvac d 1 Makriz, El-Hitat'ul-Msriyye, c. I, sh. 166 2 Ahmed efik Be, Er-Rkku Fil-slm, sh. 71-75 3 Mehmed Sreyya, Sicill-i Osmn (Tezkire-i Mehir-i Osmaniyye), 1308, IIV. SLM HUKUKUNDA KLELK VE CARYELK 151 dklarmz, hukuk devletiyim diyen devletlerde ve hr dnyada, ayrca hr insanlar iin reva grlen muamelelerdir. Halbuki, Osmanl Devletinde, braknz hr olan gayr-i mslimlerin hak ve hrriyetlerine mdhele edilmeyi, kle ve

cariye olan insanlar dahi slm Hukukunun kendilerine tand haklar ve hrriyetleri gzel bir hrriyet ortam ierisinde yaadklarn gsteren, binlerce ariv vesikas mevcuttur. Bunlardan, Hristiyan bir klenin er'iye Mahkemesinde nasl inancna ve dinine uygun yemin ettirildii ile alakal olay ksaca zetleyeceiz: Hristiyan Klenin Kendi nancna Gre Yemin Etmesiyle Alakal Hccet-i er'iyye (MSA, stanbul Kadl, No: 1-89, sh. 649) 13 "Bu yazl belge sahibi Azdi olu Lambo adl ahs, yce er' yarg meclisinde, Abdullah olu aban huzurunda, bu ahsn aleyhinde yle iddia ve beyanda bulunudu: Bundan nce daval aban'a pastrmalk iki ba sr 600'er akeden 1200 akeye sattm ve teslim ettim. O da kabul ederek teslim ald. Sonra bedelin 70 akesini pein aldm. Zimmetinde 1130 ake alacam kalm idi. Durumun soruturularak, borludan alacamn alverilmesini istiyorum. Davacnn bu iddias zerine durum soruturuldu. Daval aban iddiay inkr edince, davac Lambo'dan iddiasn isbat ederek kesin delil taleb olundu. Ancak davac delil getirmek zereyken daval yeniden sze balayarak yle bir defi'de bulundu: Gerekten davac Lambo'dan yukarda zikri geen iki ba sr iddia edildii ekilde 1200 akeye satn aldm. Semenleri olan sz konusu mebl tam olarak alacaklya ed ve if eyledim idi. Davalnn iddiay inkr etmesinden sonra daval aban'dan cevab iddiasn isbat edecek kesin delil talep olundu. Kesin delil getire-meyince, sz konusu iddiay ikrar ve i'tirf ettiinden, zikredilen mebla davac Lambo tam olarak teslim alamadna dair davacya yemin teklif olunmasn istedi. Davac da istenilen tarzda "ncil'i Hz. sa'ya indiren Allah'a" yemin edince, yemin gerei, sz konusu mebla davacya teslim etmesi iin er'i mahkeme tarafndan daval aban'a tenbih olundu. Ve durum talep zerine sicile kaydedildi. ibrahim elebi bin Sabn, Bnyd, olu Zlfikr Mustafa olu Mehmed Arslan Bee Mbir'Abdi olu Ahmed Mansr olu Ali ve dierleri" 152 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM Hristiyan Klenin Kendi nancna Gre Yemin Etmesiyle Alakal Hccet-i er'iyye1 "Shib-i hze-i-krtb Lambo Veled-i Az'udi meclis-i er"-i erfde, Sabn bin 'Abaduliah mahzarnda zerine daV edb bundan akdem mezkr a'bn'a bastrmalk iki re's sr altar yz akeden bin ikiyz akeye bey've teslim edb ol dahi itira ve kabz ve tesellm etdikden sonra yetmi akesin alup kabz etdim, zimmetinde bh yz otuz ake bak kalmd. Vk hl sul olunup alverilmesi matlbumdur dedikde gbbe's-sul merkum a'bn huss- merkumu nkr edicek mdde'-i mezbur Lambo'dan da'vasna mutabk beyyine talep olundukda ikmet-i beyyine sadedinde iken mezbr a'bn i'de- kelm db fTI-hakka mezbr Lambo'dan zikr olunan ki re's sr minvl-i muharrer zere bh kiyz akeye tira idb semenleri tem meblag- merkumu bi't-tamrn mezbr Lambo'ya ed ve if eyledim idi deyb gbbe'l-inkr mezbr abn'dan da'vasna mutabk beyyine taleb olundukda ikme-i beyyineden 'ciz olub huss- merkuma mukr ve mu'terif oldukdan sonra semen- merkumu in mezbr Lambo'yu bi't-tamm istifa ve kabz itmediine istihalt itdikde ol dahi 'i vefk-i mes'le yemin-i billahi ellezi enzelel-ncil'e 'l 'Isa aleyhissalm edicek meblag- mezbrun teslimi ile mezkr a'bn'a kbel-i er'den tenbih olunub vki1 hl bi't-taleb ketb olund. Tahriren fi'l-yevm es-slis min safer'l hayr sene sneyn ve 'irn ve elf hd'l-hal Sabn olubrshim elebi Metmed bin Mustafa Ahmed bin 'Abdi embir, Zlfikr bin Bnyd, Arslan Bee er-rec, . 'Ali bin Mansr ve gayruhm 1 MSA, istanbul Kadl, No: 1 -89, sh. 649 SLM HUKUKUNDA KLELK VE CARYELK 153

Bu zetlemeden sonra imdi de klelerin ve cariyelerin hukuk durumlaryla efendileriyle olan mnasebetleri hakknda ksa bilgiler verelim. IISLM HUKUKUNDA GENEL OLARAK KLELERN HUKUK DURUMLARI VE EFENDLERYLE MNASEBETLER 1-ahsn Hukuku Asndan slm Hukukunda klelik, ehliyeti snrlayan hallerden biri olarak kabul edilmektedir. Yani kle insan olarak kabul edilmekte, ancak muvakkat hkm acizlik durumu sebebiyle snrl ehliyete sahip olduu ifade edilmektedir, insan olarak kabul edilen klenin hak ve fiil ehliyeti vardr. Ancak bu ehliyetlerin gereini yapmaktan hkm bir acizlik szkonusudur. Mal konularda mlkiyet hakkndan mahrum edilmitir. Yani mlik olamaz. Bunun dndaki ahs haklar mevcuttur1. Buna gre, klenin de ahsiyet haklarna tecvz olunamaz; islm Hukukularnn verdii garip bir misalle ifade edilecek olursa, "klenin sakaln kesene kar tazminat davas alr."2. Efendi'nin kle zerindeki velayet ve terbiye hakk, kendi ocuu zerindeki velayet ve terbiye hakkndan fazla deildir3. Kleler, slm Hukukunda tam bir ibdet hak ve hrriyetine sahiptirler. Hatta bugn bir ok devletlerin, hr insanlara tanmad ibdet hrriyeti, tarih boyunca mslman ve gayr-i mslim btn klelere islm Hukuku tarafndan tannmtr. Bir ksm Padiah hanmlar dahi belli bir sre kendi dinini yaamaya devam etmi ve daha sonra kendi rzasyla islm Dinini tercih eylemitir. Yalnz, klelik sebebiyle zekt, fitre, Cuma namaz, Bayram namaz, hac ve umre gibi ibdetlerden, hrriyet art sebebiyle veya mlkiyet hakk konusundaki snrlar nedeniyle kleler muaf tutulmutur4. Kleler, islm hukukuna gre aslnda mahcur (kstl) deillerdir. Zira bunlar, irde sahibi mkellef insanlardr. Bu noktada hrlerden farklar yoktur. Ancak zilyedi olduklar mallar, efendilerine ait olduundan, efendisinin 1 Sava Paa, islm Hukuku Nazariyat Hakknda Bir Etd, Ankara 1958, II, sn. 339 vd; Molla Hsrev, Mir't, sh. 611 vd.; Cin/Akgndz, Trk-islm Hukuku Tarihi, M, sh. 27-29 2 ibn-i Nceym, Zeynddin, El-Ebh Ven-Nezir, Beyrut Ofset 1985, sh. 312. 3 1267 tarihli Ceza Kanunnme-i Hmynu, Fasl 3, md. 19; Akgndz, Mukayeseli slm ve Osmanl Hukuk Klliyt, Diyarbakr 1986, sh. 830-831 4 ibn-i Nceym, Zeynddin, El-Ebh Ven-Nezri, Beyrut Ofset 1985, sh. 312 vd.; Molla Hsrev, Mir't, sh. 611 vd 154 KLEK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM rzas olmadan tasarruf hakkna sahip deillerdir. Bu sebeble efendisinin malnda keyf tasarruflarda bulunmamas iin, mahcur yani kstl olmasn kabul etmilerdir. Bu kstlama, zd oluncaya kadar devam eder. Buna gre, kleler, mutlak maslahatlarna olan lehlerine hibe ve veda gibi tasarruflar, efendilerinin izni bulunmasa da yapabilirler. Klenin ahitlik ve velayet gibi mutlak aleyhine olan tasarruflar ise, izin verilse de caiz deildir. Klenin lehine veya aleyhine olabilecek tasarruflar ise, -alm-satm szlemesi, kira szlemesi ve benzerleri gibi-, efendisinin izni ve ruhsat bulunmadan caiz deildir. Klenin kstll, zd olmas veya efendisinin tasarruf izni ve ruhsat vermesiyle ortadan kalkar. Kendisine tasarruf izni verilen kleye me'zn kle denmektedir1. 2- Aile Hukuku Asndan Avrupallarn zellikle Ortaa'da klelerle evlenen erkek ve kadnlar hakknda vaz' ettikleri cezalan ve meyyideleri birazck da olsa dnen insanlar, insanlk adna ne gibi cinayetler ilendiini ve buna karlk islm Hukukunun ortaya koyduu hkmlerin her birinin birer hukuk inklb olduunu daha iyi anlarlar. Mesela Vizigotlarn konu ile ilgili kanun hkmleri ylesine zalimce idi ki, "Klesiyle veya zd ettii klesiyle evlenen hr bir kadn, ei ile birlikte diri diri yaklr" eklindeki hkm bunlardan sadece biri idi. Benzeri hkmlere, Karalar Kanunlarnda da rastlamak mmkndr. Buna karlk, slm hukuku, zd edilen kle ve cariyelerle, evlenmenin kaytsz ve artsz caiz olduunu ve artk hrriyetlerine kavutuklarndan dolay dier hr insanlardan farklar kalmadn srarla vurgulamtr. Hatta Hz. Peygamber, Kurey'in ileri gelen ailelerinden ve kendisinin yaknlarndan

olan Cah kz Zeyneb ile zadl klesi Zeyd bin Hrise'yi evlendirerek bu hkm bizzat icra eylemitir2. Henz zd edilmemi kle ve cariyelerle evlilik konusunda ise, genelde mbh ve serbest olduu esas batan kabul edilmitir. Ancak evlendikleri elerin durumlarna gre, baz hkm ayrlklar mevcuttur. Konu ile alakal Kur'an yetini burada hatrlatp sonra da baz hukuk hkmleri zetleyelim: "inizden m'mine hr kadnlar ile evlenmeye imkn bulamayanlar, elleriniDamad, Mecma'l-Enhr, II, sh. 437 vd.; 445 vd. 2 Kur'an, Ahzb, 37; Bedizzaman Said Nursi, Mektbt, 7. Mektb; Engin, Nihat/Akyz, Vecdi, Asr- Sa'det'te Klelik ve Cariyelik, istanbul 1994, sh. 493-511 (Btn Ynleriyle Asr- Sa'det'te slm). SLM HUKUKUNDA KLELK VE CARYELK 155 zin altnda bulunan m'mine cariyeleriniz ile evlensinler. Allah sizin imannz daha iyi bilmektedir. Hepiniz ayn kkten gelmektesiniz. yle ise iffetli yaamalar artyla ve efendilerinin izniyle cariyeleri nikahlayp aln, mehirlerini de ma'ruf ller ierisinde verin."1. . Osmanl devletinde de tatbik edilen Hanefi hukukularn beynna gre, efendisinin iznini almak ve mslman olmak artyla, her eit kle ve cariyenin nikh akdi geerlidir. Efendisinin izinleri olmad takdirde, yaplan nikh akdi, mevkuf yani tek tarafl balamazlk meyyidesi ile Efendi'yi balamaz hale gelir. Ancak nemle ifade edelim ki, kle veya cariyenin evlenmesi iin efendileri kastl olarak izin vermiyorsa, Ebssuud Efendi'ye gre mahkeme kararyla izin vermeye cebr olunabilir2. Kle ve cariyelerin, hr kadn ve erkekler ile veya kendileri gibi kle olan kadn ve erkeklerle evlenmeleri ayr ayr hkmlere tbi'dir. Ayrntl bilgiyi, cariyenin hukuk durumu bal altnda vereceimizden, burada ksa kesiyoruz. Sadece unu ifade edelim ki, slm Hukuku, klelerini istedikleri kle ve hrlerle evlendirme meselesinde efendilerine tam bir hrriyet vermitir. "Klelerinizinden ve cariyelerinizden evlenmeye uygun olanlar evlendirin. Eer onlar fakir iseler, Yce Allah onlar fazi u insaniyle zengin klar."3. Evlendirdikten sonra, kar-kocay ayrma hakkn efendilere deil, elere vermitir. Ayrca erkek bir klenin arada nikh akdi olmadan cariyeler ile karkoca hayat yaamalarna da msaade etmemitir. Kle ve cariyelerin evlenmelerinden doan ocuklarn neseb durumlar da nemlidir, islm hukukuna gre, meseleyi elerin durumlarna gre ylece zetlemek mmkndr: a) Elerin her ikisi de kle olmalar durumunda, doacak ocuklar da kle olarak doar. Doumla klelikten kastedilen de budur. b) Erkein kle ve kadnn hr olmas durumunda, doan ocuk hr olan anneye tabi olarak hr kabul edilir. Burada hr bir kadnn ancak evlenmek artyla klesiyle kar-koca hayat yaayabileceini de hatrlatmak icabeder. c) Hr bir erkek ile cariyenin beraberliklerinden doan ocuklarn durumunu ikiye ayrmak gerekmektedir; 1 Kur'an, Nisa, 25 Damad, Mecma'ul-Enhr, I, 364-369; Ebssuud Efendi, Fetv, Sleymaniye Ktphanesi, ismihan Sultn, 223-225; Dzda, Erturul, Ebssuud Efendi Fetvalar, sh. 122-123, Fetva No: 556-557. 3 Kur'an, Nur, 3233. .. . 156 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM Birinci durum, cariyenin efendisi ile olan beraberliinden doan ocuklar (mm-i veled meselesi), babalarna tbi olarak hr olarak dnyaya gelirler. Bu ocuk, istifr edilen yani nikahsz olarak kar-koca hayat yaanlan hallerde hr kabul edildii gibi, Efendi'nin cariyesi ile nikhl olarak yaad hallerde de hr kabul edilir. Osmanl Padiahlarnn cariyelerinden doan ocuklar bunun en gzel misalidir ve nemli bir ksm Padiah dahi olmutur. Bu ayrntya, kitabmzn ilgili blmnde gireceiz.

kinci Durum, cariyenin efendisinin izniyle kle veya hr bir erkek ile evlenmesi durumudur. Kle ile evlenmesi durumunda ocuun da kle olacan birinci kta izah eyledik. Ancak Efendi'nin izniyle hr bir erkek ile evlenen (zaten evlenme dnda beraberlik efendisi olmayan erkeklerle mmkn deildir) cariyenin doan ocuklar, nikh akdinde aksine art yoksa, anneye tbi olarak kle kabul edilir1. 3- Eya Ve Borlar Hukuku Asndan Evvela unu tekrar etmekte fayda vadr ki, kle ve cariyeler, insan olmalar hasebiyle sahip oldukar temel hak ve hrriyetlerden mahrum deillerdir. Belki baz hak ve hrriyetleri snrlanm bulunmaktadr, islm hukukunda mlkiyet kavram, mlk-i rakabe ve mlk-i menfaat diye ayrma tbi tutulduundan ve kiralanan maln kullanmnn dahi mstakil mlkiyet mevzuu olabilecei kabul edildiinden, klenin hizmeti de bu manada efendisinin mlkiyetine dhil kabul edilmi ve kleye fkh kitaplarnda "memlk" denmitir. Bu, bildiimiz manada mal demek deildir. Belki izah ettiimiz anlamda bir mlkiyet hakkdr2. Klenin durumu bu ekilde zetlendikten sonra imdi de klenin mlkiyet hakkna sahip olup olmadn inceleyelim, islm Hukukular bu mevzuda iki ayr gre sahiptirler; Bir gruba gre (ki, imam Mlik ve bir grnde mam afi' ve baz hukukularn grdr), klelerin mlkiyet hakkna sahip olmalar iin hi bir engel yoktur. Hanefi hukukularn ban ektii ikinci ve ounluu tekil eden gruba gre ise, kle muvakkaten yani klelikten kurtuluncaya kadar mlkiyet hakkna sahip deildir; kendisi efendisinin memlkdr. Ancak bu gr sahiplerinin beyn ettii baz nemli hususlar gzard edilmemelidir. Hanefi hukukulardan mam Ebu Yusuf ve imam Muhammed'e gre, klenin elde ettii gelir ve onun lehine yaplan balar, Bkz.Ansay, Hukuk Tarihinde islm Hukuku, sh. 36. Bkz. Teftezn, H yet'tTelvh, II, h. 171 vd. SLM HUKUKUNDA KLELK VE CARYELK 157 efendisine ait deil kendisine aittir1. Bu ve benzeri hkmlerden hareket e-den 1274/1858 tarihli Arazi Kanunu da, efendisinin rzas ile kleye mr arazinin tefvz edilebileceini hkme balam bulunmaktadr. Efendi batan izin verdikten sonra artk bu hakk klenin elinden alamaz ve klenin lm ile arazi efendisine intikal etmez2. Klenin bolar hukuku asndan yapabilecei tasarruflar konusunda fkh kitaplarnda yer alan u tesbiti aktarmak yeterli olacaktr: Kleye hukuk tasarruflarda bulunmak zere, izin ve ruhsat verilebilir. zin verildikten sonra, kle insan olmas hasebiyle eskiden beri var olan ancak klelik sebebiyle hkm acizlik iinde bulunan kadim ehliyetiyle kendisini balayacak hukuk tasarruflarda bulunabilir. Yapt tasarruflar, efendisini balamaz. Kleye hukuk tasarruflar iin verilen izin, belli bir zaman veya mekn ile snrlanamaz3. 4- Kamu Hukuku Asndan Anayasa hukuku asndan zikredilmesi gereken hususlardan birisi, klenin, hrriyet art bulunduundan dolay, halife olamayacadr. Bunun dndaki devlet grevlerinin tamamna, kadlk gibi baz istisna grevler dnda, kle getirilebilmektedir. Yani kleler, kadlk ve halifelik dnda btn devlet makamlarna gelebilmektedirler. Nitekim bu hkmden istifade eden Osmanl devlet adamlar, bir ksm kle asll insanlar, paala ve sadrazamla kadar ykseltmilerdir4. Ceza hukuku asndan getirilen hkmler, hep klelerin lehine olarak tanzim edilmitir. Konuyu ana balklaryla zetlemekte fayda vardr. Kleye kar ilenen sular iin tertip edilen cezai meyyidelerde, hr insanlar ile kleler arasnda ciddi bir farkllk szkonusu deildir. Kle, kasden ldrld takdirde, katil hr de olsa, Hanefi hukukulara gre, ksas cezasna arptrlr. Bunun tek istisnas, klenin efendisi tarafndan ldrlmesidir. Babann evladn ldrmesi halinde ksas uygulanmad ve dier cezalarla yetinildii gibi, Efendi'nin de klesini ldrmesi halinde, ksas cezasnn tatbik

1 Akgndz, Karahanllarn Byk Hukukusu Ebu Zeyd Debbs Ve Mezhepleraras Mukayeseli Hukuka Tesirleri, SHFD, c. II, Konya 1989, sy. 2, sh. 100 vd. 2 1274 Tarihli Arazi Kanunnme-i Hmynu, md. 112; Aksi gr iin bkz. Cin, Halil, Mr Arazi Ve bu Arazinin Mlk Haline Dnm, Konya , sh. 3 Damad, Mecma'ul-Enhr, II, sh. 445 vd. 4 Ebu Ya'l El-Ferr, El-Ahkm's-Sultniyye, sh. 4, 15-17; Cin/Akgndz, Trk-slm Hukuk Tarihi, I, sh. 206, 229 vd. . . , . 158 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM edilmeyecei ve dier cezalarla cezalandrlaca kabul edilmitir. Bata afiiler olmak zere, dier islm hukukular ise, kleyi ldren hr bir insann ksas cezasna arptrlmayacam ileri srmlerdir. Hanefi hukukulara gre, mslmann kan, zimminin kan ve klenin kan, hepsi de korunmaya mstahaktr ve kasden ldrld takdirde cezas da kssdr1. Buna karlk, klenin kasden adam ldrmesi halinde, kendisinin de ksas cezasna arptrlaca kesindir. Ancak diyet gerektiren hususlarda, denecek diyet tazminatn kle deil efendisi deyecektir. Efendi'nin demekle mkellef olduu diyet tazminat, klenin kymeti kadardr; isterse kymeti kadar diyet der ve isterse kleyi terkederek diyet borcundan kurtulur2. Kleler iin dier sularda da ciddi hafifletmeler mevzubahistir. Klenin hrszlk etmesi halinde, unsurlar mevcutsa, Hanefi hukukularnn ounluuna gre, el kesme cezas tatbik edilir. Kle, zina suundan dolay, unsurlar tam olmadndan recm cezasna arptrlmaz. En nemlisi de, ister had cezas olarak ve ister tazir cezas olarak, kleye tatbik edilecek celd (sopa) cezalar, hrlere tatbik edilenin genelde yars kadardr. Kur'an'n hkmyle bu hafifletirici hal szkonusudur3. slm Hukukunun zellikle ceza hukuku ile alakal konularda klelere tatbikini emrettii hkmler, hususan Avrupa'daki Karalar Kanunlarndaki ceza hkmlerle mukayese edildii zaman, her ikisinin fark daha iyi anlalr. Bu cmle ile yetinmek istiyoruz. Bu arada, klenin efendisinin izni olmadan cihd mkellefiyeti olmadn belirtmek icabetmektedir. Aslnda buraya kadar anlattmz ve erkek kleleri ilgilendiren btn er' hkmler, ok az deiikliklerle kadn kle demek olan cariyeler hakknda da geerlidir. Ancak cariyelerin zellikle efendileriyle mnsebetleri ve istifr hakk dolaysyla konuyu ayrca ve ayrntl olarak aklamak icab etmektedir. Damad, Mecma'ul-Enhr, II, sh. 618 vd.; Ksn, Bedyi', VII, sh. 235 vd. Damad, Mecma'ul-Enhr, II, sh. 665 vd. Damad, Mecma'ul-Enhr, II, sh. 665 vd.; El-Cesss, Ahkm'l-Kur'an, c. II, 169. SLM HUKUKUNDA KLELK VE CARYELK 159 IIISLM HUKUKUNDA CARYELERN HUKUK DURUMU VE EFENDLERYLE MNASEBET 1-Genel Olarak Cariyelerin Durumu slm hukukunda bir kadnn hangi artlarla cariye yani kle statsne gelebilecei daha evvel aklanmt. Ksaca hatrlatacak olursak, sava neticesinde esir alnan kadnlarn cariye olabilmesi, slm Hukukunun devlet yetkililerine tand be seimlik haktan biriydi ve sk skya mme maslahat artna balyd. Ayrca halifenin kamu yararna gre verdii karar bulunmadan bir esir kadnn cariye olamayaca da zikredilmiti. Cariyeden doan kz ocuklarnn tekrar cariye olmalar yani doumla klelik ise, ok az ve ar artlarda szkonusuydu. Bunun iin, her iki ein de kle ve cariye olmalar veya cariyenin efendisi dnda bir hr erkekle evlendikten sonra ocuklarn hr olmas artnn koyulmam olmas art aranyordu. Yani slm hukuku, cariye statsne gelecek kadnlarn kaynan bylece azaltmt ve hatta tabir yerinde ise kurutmutu. imdi asl meseleye gelelim: Acaba, slm hukukunda cariyelerle efendileri snrsz bir kar-koca mnasebetine sahip midir? Cariyeler, bugnk metresler

gibi, her gc yeten hr erkek ile yatp kalkmakta mdrlar? Cariyeler, cins zevkleri tatmin iin kullanlan zevk leti midirler? Maalesef cariyelik messesesi denilince, bugn iin kamu oyunda bu tr manalar akla geldiinden, bu sorular sorararak konuya girme mecburiyetini hissettik. Aslnda buraya kadar yaptmz izahlar ve zellikle klenin hukuk stass ile ilgili hkmler, btn bu sorularn cevabnn "Hayr" olduunu haykryor. Cariye de kle olduundan dolay, yukarda zikredilen hkmler kadn kle demek olan cariyeler iin de geerlidir Ancak biz bu balk altnda zellikle cariyelerle efendileri arasndaki mnsebetleri ayrntl olarak takdim edeceiz. Cariye, kadn kle demektir. Cariyeler de dier kleler gibi, islm Hukukunun kleler iin tesbit ettii hukuk statye sahiptir. islm Hukukundaki cariyelerin ounluu, asrmzdaki ii kadnlar veya evlere gelen hizmeti kadnlar gibidirler. Deien sadece isimleridir. Yani her cariye ile illa da kar koca mnasebeti akla gelmemelidir. Bakalarnn hanm bulunan ve sadece efendisinin evindeki hizmetleri grmekle mkellef olan cariyelerin says, belli artlar erevesinde kar-koca hayat yaanlan cariyelere nisbetle en az on katdr. Bugn hizmetli kadnlar ile iverenleri arasnda hangi mnsebet varsa, islm hukukunda da cariye ile efendi arasnda o mnsebet vardr. Kendisi ile Efendi'nin kar-koca hayat yaad cariyenin 160 efendisiyle olan mnsebeti ise, ok az hkmler dnda hr kadn ile kocas arasndaki mnsebet gibidir. Efendi'nin, cariyesi ile kar-koca hayat yaama hakkna istifr hakk diyoruz. Efendi'nin kle veya cariye zerinde sahip olduu mik-i menfaatten kaynaklanan onlar altrma hakkna ise istihdam hakk diyoruz. Cariye demek, Efendi'nin birinci derecede istihdam hakk bulunan kadn kle demektir. Efendilerin istifr hakkna yani istedikleri zaman cins mnasebet hakkna sahip olduklar cariyelerin husus statleri vardr. Bu husus stat incelendiinde grlecektir ki, bugn gayr- meru bir ekilde yrtlen ve adna metres, sevgili yahut ak hayat denilen gayr-i meru ilikilere gre, aranan artlar altnda cariye hayatn devam ettirmek zikredilenlere kyasla evlilik kadar mkemmeldir. Nitekim bu manay Kur'an da tesbit etmi ve zellikle cariyeler zerindeki eer var ise, istifr hakknn artlar erevesinde ve fuha sevketmeyecek ekilde kullanlmasn srarla tavsiye etmitir: "imdi cariyeleri efendilerinin izniyle nikahlayn ve herhangi bir mazeret ileri srmeden maruf bir ekilde mehirlerini verin; ancak iffet sahibi cariyelerle zinadan ve onlar gizli dost hayat yaamaktan yani metres edinmekten iddetle kanmak artyla."1. Fuha zorlanan cariyelerin Mlik ve Hanbel hukukulara gre hrriyetlerine kavuacaklarn daha evvel izah ettik. Dier taraftan ise, Kur'an, cariyeleri mmkn mertebe evlendirmeyi ve onlar aile hayatna kavuturmay tavsiye ve tevik eylemektedir: "Cariyelerinizden evlenmeye uygun olanlar evlendirin; eer onlar fakir iseler de, Allah onlar fazi u ihsan ile zenginletirir."2. , . Bu ksa genellemeden sonra imdi de cariyelerin ayr ayr statlerini grelim: Yukardaki hkmlerden anladk ki, kle olan kadnlar yani cariyelerin iki ayr stats vardr: Birincisi; hizmeti statsndeki cariyeler. kincisi; baz farklar ile birlikte istifr hakk bulunan e statsndeki cariyeler. Bu her ikisini de renmeden, Beinci Blm'de ele alacamz Harem konusunun anlalmas ok zordur. Bu sebeple baz konular, yeri gelince tekrar etmekten de ekinmiyeceiz. 2- Hizmeti! Bunlarda! I yan yan cinsi J cariyelerdir. I hakk yoktur, f iznini alarak I eklerdir Dahil kasden Efe Cariyesi t dm hakk c kle bir f Byle bire hizmetsi| mnsebet dan kast, t mas ve e camla t cakefends, Bvd

dir E' met > metle d ar m nafal diin1 Kur'an, Nisa, 24 2 Kur'an, Nur, 32 SLM HUKUKUNDA KLELK VE CARYELK 161 2- Hizmeti Statsndeki Cariyeler Bunlardan kast, efendilerinim kendileri zerinde istifr hakk bulunmayan yani cinsi mnasebet hakk olmayan, sadece istihdam hakk bulunan cariyelerdir. Bu tr cariyelerle efendisi dahil kimsenin cinsi mnsebet kurma hakk yoktur. Bu cariyeler, slm hukukunun hkmlerine gre, efendilerinin iznini alarak hr veya kle baka erkeklerle evlenmilerdir veya evlenebileceklerdir. Daha evvel zikrettiimiz gibi, baka erkeklerle evlenmek iin kasden Efendi'nin cariyesine izin vermemesi halinde, mahkeme yoluyla ceb-redilebilir. Biraz nce zikrettiimiz yet de bu manaya iaret etmektedir. Cariyesi bakas ile evli ve nikhl olan Efendi'nin cariye zerindeki istihdam hakk ortadan kalkmaz. nk bakasnn cariyesi ile evli olan hr veya kle bir erkein einin dier elerden fark da buradan kaynaklanmaktadr. Byle bir cariye, kocasna kar sorumluluklar olduu kadar, bugnk tabirle hizmetisi ve o gnk tabirle cariyesi olmas hasebiyle efendisi ile de bir i mnsebeti vardr. Cariyenin kocasnn tebvi'e hakk yoktur. Tebvie hakkndan kast, bakasyla evli olan cariyenin kocasnn evinde onunla birlikte olmas ve efendisinin evinde veya iinde ona hizmet etmemesi demektir. Kocamla beraberim diyerek, efendisi olan insann hizmetini ihml edemez. Ancak efendisi, bu hakk cariyesine verebilir1. Bu durumdaki cariyenin, efendisi ile mnasebeti, sadece i mnsebetidir. Efendisine yemesinde, imesinde, temizliinde veya baka ilerinde hizmet edecektir. Kocas ile kar-koca hayat yaayaym diye efendisinin hizmetlerini ihmal eylemeyecektir. Kocas ile tebv|e hakkn elde etmise, efendisi artk nafakasn temin etmekten vazgeer. Yani asl olarak kocas ile yaayan ve efendisine arada srada urayp baz hizmetlerini gren cariyenin nafaka hakk, kocas zerinedir. Tebvie hakk olmayan ve asl itibariyle efendisinin hizmetleriyle megul olan cariyenin nafaka hakk ise, efendisine aittir2. Tesbit ettiimiz kadaryla, bugn Trkiye'nin mehur zenginlerinin birinin stanbul Boazndaki yalsnda yirmiye yakn kadn hizmeti vardr. Her halde bu hizmetilerle, bunlar hizmeti olarak altran zenginimizin cins mnsebete girdiini dnemezsiniz. Bu hizmetilerin grevleri, sabahtan gelip ve hatta bazlar kkte gece de kalp yalnn yemek, temizlik ve benzeri hizmetlerini yrtmektir. Bu hizmetleri karlnda ivereninden cretini alacakDamad, Mecma'ul-Enhr, I, sh. 364-365. Damad, Mecma'ul-Enhr, I, sh. 365-366 162 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM SLM h tr. Hizmeti statsndeki cariyelerin de bunlardan isim ve baz hkmler dnda ciddi bir fark yoktur. Osmanl Saray'nn Harem ksmnda baz tarihiler tarafndan verilen 60, 70 ve hatta 100 cariye vard eklindeki ifadelerden de, hizmeti statsndeki cariyeleri anlamak icabettiini, kitabmzn Harem blmnde ayrntlaryla anlatacaz. Ancak hemen unu belirtelim ki, aada vereceimiz bir liste dahi, Harem'de alan cariyelerin % 90'nn hizmeti statsndeki cariyeler olduunu aka gstermektedir. imdi bununla ilgili bir rnek listeden baz paralar metne girelim: "Nefert- Harem-i hmyn derSaray- Cedd-i mire El-Vki' Fehr-i a'ban sene 1176 Berber anigir Vekil Usta ikinci haziibrikdr Kahveci lcenb 90 Mehriah Usta Usta 100 nedar 120 Usta Usta 80 100 160 100 100

Dilsiz Aie Pr Safa 80 Zb Vekil Usta erefi Zeliha mine 57 Nzende 80 80 100 60 60 571" Topkap Saray Hareminde alan Kadn Neferler" baln tayan listede 112 adet cariyenin olduu kaytldr. Kaytl olan bir husus da bunlarn gndelik olarak aldklar maalar ve nerde altklardr. Yani tamamen Harem'de istihdam edilen hizmetli statsndeki klelerdir. Listeye devam ediyoruz ve ayn tarihli belgeden bir baka liste daha o-kuyoruz: Kilerci Usta Safiyye Hsn-i ah mmhan 170 70 50 46 Zeyneb Hanm Ftme Glfem 20 20 20 20 i Amre- Harem- Hmyn Zeliha Aie Hanife Ftme 40 40 20 20 Mhitb Aie Ra'n Mektme 20 20 20 202" i: Topkap Saray Merkez Arivi (Bundan sonra TSMA eklinde ksaltlacaktr), E. 53/2. 2 TSMA, E. 53/2 SLM HUKUKUNDA KLELK VE CARYELK 163 la* Saylar 22'yi bulan ve Haremin kiler'inde alan cariyeleri her halde koskoca bir Osmanl devleti'nin Devlet Bakanl sarayndaki evi iin ok deildir. "Nefert- Nefs-i Klhan derSaray- Cedd-i mire-i Harem-i Hmyn emisjyah Hanife Hatice Hanm Zeyneb Rstem Sadef Ftme 60 40 40 20 20 20 20 20" Ha52. 164 KOLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM Harem'deki Hizmeti Statsndeki Cariyelerin Listesi (TSMA, E. 53/2) - ife* &- ^^ **'J-x- wits:.. "Mit & ^ &< W. -4 %*>i^s^ se.a SLM HUKUKUNDA KLELK VE CARYELK 165 m m m N Sft Byle bir cariyenin, kocas olan hr veya kle erkek ile mnsebeti ise, tamamen kar-koca mnsebetidir. Ancak e olarak mnsebetleri, efendisi ile olan i mnsebeti sebebiyle snrlandrlmtr. Hatta baz hukukular, iini ihmal eder korkusuyla, kocasndan ocuk sahibi olma konusunda efendisinin rzsna ba vuracaktr demektedirler1. Hizmeti statsndeki cariyelerin, bakalarnn hanm olan hr kadnlardan ayrld bir nokta da, efendisinin evinde ve iinde onun hizmetlerini ifa ederken, hr kadnlara gre daha serbest davranmasdr. ok suiistimal edilmesi sebebiyle, evvela avret ve mahremiyet tabiri zerinde durmak istiyorum. Avret, bakalarnn grmesi haram olan yerlerdir. Bakalarnn grmesi yasak olan vcudun blgeleri, insanlarn erkek, kadn ve kle yahut cariye olmalarna gre deimektedir. Mesela, erkein avreti yani grlmesi yasak olan vcud blgeleri, gbei ile dizleri arasndaki ksmdr. Hr bir kadnn avret mahalli ise, yz, elleri ve bir gre gre a-yaklar dndaki

btn vcududur. Halbuki btn eitleriyle cariye yani kadn klelerin avret mahalli, dizden yukarsndan itibaren kollar ve ba hari vcudunun btn blgeleridir. Yani cariyenin kollar, ayaklar (dizlerine kadar) ve ba, avret mahalli saylmamaktadr. Btn bunlarn art, ehvetle bakmaya vesile olmamas ve ehvetle baklmamasdr. ehvetle bakma sz konusu olmad takdirde, ban, kollarn ve dizden aa ayaklarn, efendisinin yannda aabilmektedir2. Zaten bir erkek, kendi mahremi olan kadnlarn (mesela annesi ve kz kardeinin) ve de zerinde istifr hakk bulunmayan cariyelerin, ehvet hissi bulunmamak ve bu konuda emin olmak artyla, yzlerine, balarna, kollarna ve dizden aa olan ayaklarna bakabilmektedir. Sebebi de, hem mahremi olan kadnlara ve hem evinde alan ve ehvet duygular asndan fazla ekici olmayan cariyelere kar, ehvet duygularnn insanlk gerei dier kadnlar gibi kabarmamasdr3. Tahrik szkonusu ise, zaten normal hallerde caiz olanlar da haram hale gelmektedir. "nsan, hemire ve anne gibi mahremlerine kar, ftraten ehvan his tayamyor. nk mahrem kadnlarn simalar, yaknlk ve mahremiyet cihe-tindeki efkat ve meru muhabbeti ihsas ettii cihetle, nefs ve ehvan temaylleri krar. Fakat bacaklar gibi er'an mahremlere de gstermesi caiz olmayan yerlerini ak sak brakmak, sfl nefislere gre, gayet irkin bir hissin uyanmasna sebebiyet verebilir. nk mahremin simas mahremii 1 Damad, Mecma'ul-Enhr, I, sh. 366 2 Damad, Mecma'ul-Enhr, I, sh. 80-81 3 Damad, Mecma'ul-Enhr, II, sh. 538-539 166 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM yetten haber verir ve n-mahreme benzemez. Mesela, mahrem kadnlarnki ile bakalarnn ak bacaklar eittir. Mahremiyeti haber verecek bir lemt-i farikas olmadndan, hayvn bir nazar- hevesi, bir ksm sfl mahremlerde uyandrmak mmkndr. Byle nazar ise, tyleri rpertecek bir sukt- insaniyettir."1. Hr bir kadn ile mahrem kadnlar ve cariyelerin avret mahallerinin farkl olmas, fkh kitaplarnda cariyelerin kol, ayak, yz ve balarna efendilerinin bakabilmesi eklindeki hkmn yer almas, meseleyi bilmeyen evreler tarafndan, maalesef akl almaz ekilde tahrif edilmitir. Kitabmzn Birinci Blmnde zikrettiimiz bir misali buraya aynen almay ve tekrar nazarlara vermeyi bir vazife addediyoruz: Padiahlarn haremi ile alakal olarak byk bir tarihimiz bile nasl bilmeden hatalar ilediini Cumhuriyet Devrinin en ak dnemlerini yaadmz 1994 ylnn 10-16 Kasm'nda ve hem de Halil nalck gibi deerli bir tarihinin dilinden okuyalm. Aslnda Harem'i ok gzel anlatan cmleleri de bulunan Hocamzn makalesindeki aada zikredeceimiz cmleleri ok artcdr. "Harem Fuhu Yuvas Deil, Okuldu" balkl yazda bile, slm Hukukunun hkmleri bilinmediinden dolay ok ciddi hatalar yaplmtr: "Efendi, istedii sayda cariye ile yatabilir. Cariye Efendisinden olan ocuk zerinde velilik hakk iddia edemez. Mslman olmak, cariye ve gulami esirlikten kurtarmaz. Cariye, mslman kadn gibi "avret yerlerini rtme"ye mecbur deildir; Sultann onlar plak olarak havuza atp oynamalarn seyretmekte dini bir saknca yoktur"2. Hocamzn tarih bilgisine sayg duymamza ve eserlerinden istifade etmemize ramen, slm Hukukunu bilmediinden dolay, aynen batllar gibi o da Haremle ilgili baz tesbit hatalar yapabilmektedir. Zira slm hukukunda bir ka eit avret kavramnn bulunduunu, cariyelerin efendileri yannda sadece el, kol ve balarn aarak dolaabileceklerini, bunun da i zaruretinden meydana geldiini; rlplak havuza girip oynamalarnn asla caiz grlmediini; nk bir cariyenin bu manada dier cariyelere bakamadn daha sonraki izahlarmzda isbat edeceiz. Mesele avret-i hafife ve avret-i galize terimlerinin bilinmemesinden, avret kavramnn erkek, hr kadn, mahrem kadn ve cariye asndan ayr manalar ifade ettiinin anlalamamasm I 1

Bedizzaman, Said Nursi, Lem'alar, 24. Lem'a, nc Hikmet, istanbul 1990, Szler Yaynevi, sh. 189. 2 inalck, Halil, Harem Bir Okuldu, Tempo 10-16 1994 Kasm Sy. 175, sh. 34. SLM HUKUKUNDA KLELK VE CARYELK 167 Ip I* dan ve bunlara dair er' hkmlerin szkonusu edilmemesinden ileri gelmektedir. Kii de, bilmediinin dmandr1. Hizmeti statsndeki cariyeler, kiminle kar-koca hayat yaarlar? sorusunu da ksaca izah etmek gerektir: Birinci htiml, bunlar, ya kendileri gibi kle olan bir erkek ile efendilerinin iznini alarak evlenebilirler. Havss- Kostantniyye Kanunnmesi'nde cariyelerin kullar yani erkek klelerle evlenmeleri konusunda ayrntl hkmler bulunmaktadr. Burada beytlmala ait hssa kullar ile hssa cariyelerin yani devlete ait olan cariyelerin hangi artlarda ve nasl evlenecekleri konusunda uzun bilgiler bulunmaktadr. Kendileri gibi kle erkeklerle evlenmeleri durumunda, doacak ocuklar da doumla klelik statsne sahip olurlar2. nemle ifade edelim ki, kleler, Hanefi hukukulara gre en fazla iki cariye ile evlenebilirler. Yani onlarda birden fazla evliliin snr, ikidir. Mlik Hukukular, tpk hr erkekler gibi drt cariye veya hr kadnla evlenebileceklerini kayd etmektedirler. Osmanl Hukukunda zikr edilen er' hkmlerin aynen tatbik edildiini gsteren Havss- Kostantnyye'nin 19-25. maddeleri aka isbt eylemektedir. Bu maddelere gre, hanm vefat eden kullar veya hizmete yeni girmi mcerred yani bekr kullar, cariyelerle evlenirler. Eer cariyeler, onlarla evlenmeyi reddeder ve hricden hr erkeklerle evlenmeyi isterlerse, kullar da zaruret gerei gayr-i mslim hr kadnlar ile evlenebilirler. Ayrca mslman kullarla cariyelerin birbiriyle evlenmeleri iin cebredilmemesi er'an tavsiye edilmektedir. Kullarn hr kadnlarla evlenmesi durumunda, ocuklarnn hr olmas durumu Kanunnme'de zellikle belirtilmektedir ve hatta bir ok klenin bu yolla neslini hr hale getirdii de ifade edilmektedir. Dikkatimizi eken noktalardan biri de gerdek resminin hr kadnlarn bakire olanlar iin 60 ake ve dul olanlar iin 30 ake olmasna ramen, cariyelerden evleneceklerin bakire olanlarna 30 ve dul olanlarna 15 ake gerdek resmi veya resm-i ars denilen verginin takdir edilmi olmasdr3. kinci ihtiml, cariyelerin hr erkekler ile evlenmeleri halidir. Kur'an- Kerim, hr erkeklerin cariyelerle nikh yaparak evlenmelerini, mslman hr kadnlarla ile evlenebilme gc ve imkn bulunmama artna balamaktadr. Bu art gereklemesi halinde de, ayrca cariyelerin mslman veya ehl-i 1 Ltfen tekrar bkz. Damad, Mecma'ul-Enhr, I, sh. 80-81; II, sh. 538-539. Akgndz, Osmanl Kanunnmeleri, c. II, sh. 311 vd.; Damad, Mecma'ul-Enhr, I, sh. 364 vd. Akgndz, Osmanl Kanunnmeleri, c. II, sh. 311-312.; Damad, Mecma'ul-Enhr, I, sh. 364 vd. 168 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM ISLAH H kitap olmalar art aranmaktadr1. Hanefi hukukular, hr bir erkein cariye ile evlenebilmesi iin, hr bir kadnla evlenmeye imknnn bulunmamasn, aksi takdirde evlenmenin gayr- sahih ve bazlarna gre de mekruh grldn beyn etmektedirler. Bir ksm hukukular, bu durumun hr erkein birinci Hanm'nn hr bir kadn olmas halinde szkonusu olduunu, halbuki hr bir kadnla evlenme imkn varken, nceden hr bir kadnla evli olmamak artyla, cariye ile evlenmesinin sahih ve caiz olduunu ifade etmektedirler. Fetvaya esas olan da bu olduundan dolay, Osmanl Padiahlar, hr bir kadnla evlenme imknlar bulunmasna ramen, cariyelerle evlenmeyi det haline getirmilerdir. Osmanl Devletinin resm Kanun- Ummsi saylan Mltek'daki ifade aynen yledir: "Hr bir

erkein, daha evvel evlendii hr bir kadn yoksa, ehl-i kitap veya mslman olan bir criye ile evlenmesi, hr bir kadnla evlenme imkn bulunsa dahi, sahih ve caizdir. Hr bir kadnla evli olan hr erkein bir cariye ile evlenmesi ise sahih deildir. Zira Hz. Peygamber, "Hr bir kadn zerine cariye ile evlenmek sahih olmaz" buyurmulardr. Bu hususda mm Mlik, hr kadnn rzasyla byle bir evlliin caiz olacan ifade ederken, mm fi' de kocann kle olmas halinde byle bir evliliin caiz olduunu sylemektedir"2. II. Byezid dneminde tedvn edilen Havss- Kostantnyye Kanunnmesinde konuyla ilgili tatbikattan rnekler yer almaktadr3. Yukarda da belirttiimiz zere, byle bir evllikte, nikh akdinde aksine art yoksa ve cariyelerin evlendikleri erkekler kendi efendileri deilse, doan ocuklar, anneye tabi olarak, kle statsnde doarlar. Efendi kendi cariyesiyle evlenmesi durumunda ise, doan ocuklarn hr olacaklarn ve mm-i veled messesesinin devreye gireceini daha evvel ifade etmitik. Bu sebeple, cariyeler, kendi efendileri ile evlenmeyi isterler veya ondan ocuk sahibi olmay arzu ederler. Ayrca erkek klelerin, genellikle hr kadnlar ile evlenmeyi istemeleri de nesebierinin hr olarak devam etmesi arzularndandr4. 1 Kur'an, Nisa, 25 2 Damad, Mecma'ul-Enhr, I, sh. 328-331 3 Akgndz, Osmanl Kanunnmeleri, c. II, sh. 311 vd; Damad, Mecma'ul-Enhr, I, sh. 328 vd. ^ Akgndz, Osmanl Kanunnmeleri, c. II, sh. 311 vd. SLM HUKUKUNDA KLELK VE CARYELK 169 I I f Cariyelerin Erkek Kle le Ve Hr Erkeklerle Evlenmeleri Ve ocuklarnn Durumu le Alakal Havss- Kostantnyye Kanunnmesinden Baz Hkmler (Akgndz, Osmanl Kanunnmeleri, II, 311-312, 322-232) ' t i\f \ > A^ 170 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM 3- E Statsndeki Cariyeler Veya stifr Hakk Bulunan Cariyeler slm Hukukunun cariye kabul ettii kadn klelerin ikinci stats, e statsndeki veya istifr hakk bulunan cariyeliktir. Bu tesbitten de anlalaca zere, kle veya hr baka erkekler ile evli olmayan cariyeler, iki ekilde efendileriyle kar-koca hayat yaayabilirler: Birincisi; Efendi'nin eli altndaki cariyesi ile nikh akdi yaparak evlenmesidir. Bu da iki ekilde olur; A) Efendi evlenmeden nce cariyesini zd eder yani hrriyetine kavuturur ve bu durumda hr bir kadnla evlenmi olur. Byle bir evlilik halinde, daha evvel hr bir kadnla evli olmas, drt kadnla evlilik snrn amam olmak artyla, cariyesini zd ederek evlenmesine mni tekil etmez, Bu durumda, zd ederek evlendii criye ile hr olarak evlendii dier hanmlar arasnda hibir hkm ve stat fark mevcut deildir. Osmanl Padiahlar, bu yolu ok az tercih etmilerdir. Misal olarak sadece Sultn brahim'in Telli Haseki diye mehur olan Kadn Efendisi Hma ah' buna misl verebiliriz. Sultn brahim'in Hmaah ile hem de debdebeli bir dn merasimi icra ederek evlendii ve bu konudaki gelenei bozmak istedii dorudur. Ancak zd ettikten sonra m nikhn yaptrd yoksa cariye olarak m nikh altna aldrd belli deildir1. Kuvvetle muhtemel olan zd ettikten sonra evlendii grdr. B) Cariyesi cariye statsnde kalmakla beraber, efendi nikh akdiyle o-nunla evlenir. Bu durumda yukardaki hkm gndeme gelecektir. Yani e-fendi daha evvel hr bir kadnla evli ise, baz hukukular cariye ile olan nikh akdinin, Nisa Sresindeki yetin hkm gerei mekruh olacan ve bir ksm hukukular ise bu akdin sahih olmayacan ifade etmilerdir. Eer efendi hr bir kadnla evli

deilse, o zaman ehl-i kitap veya mslman olmalar artyla cariyesiyle nikh akdiyle evlenebilecektir. Her iki halde de evlilik sahihidir ve hukuk sonularn dourur. Her ikisinde de doan ocuklar hr olarak doar2. Osmanl Padiahlarndan bazlar, cariye statsnde kalmakla birlikte, baz cariyeleri ile nikh akdi yaptrmlardr. zellikle Kadnefendilerin o0. ,.V! !.' ** i' M 1 BOA, bnl-Emin Tasnifi, Saray, No: 939; Ahmed Refik, Kadnlar Saltanat, c. III, sh. 16-17, 37-39, 131 vd; Uluay, Padiahlarn Kadnlar Ve Kzlar, sh. 61-62. 2 Akgndz, Osmanl Kanunnmeleri, c. II, sh. 311 vd.; Damad, Mecma'ulEnhr, I, sh. 364 vd.; 328 vd. SLM HUKUKUNDA KLELK VE CARYELK 171 unluunun nikhl olduklar da baz tarihiler tarafndan ifade edilmektedir. Mesela Kanun Sultn Sleyman'n mehur ve kudretli Kadn Efendisi, Hur-em Sultn, nikh ile Kadn Efendi olmutur. Cariye statsnn devam ettii ise, aralarnda meydana gelen mektuplardan anlalmaktadr. Zira evlendikten ve ocuk sahibi olduktan sonra dahi, mektubunu Cariyeniz diye balamaktadr1. Nikh ile alnmas halinde, yine nikhl kadn saysnn son snr, drttr. Nikhl olmas halinde drtten fazla kadnla, ayn anda hayatn devam ettiremez. Drt kadnla olan snrlamada, nikh edilen kadnlarn hr veya cariye olmas farketmez. Ancak lm ve boama gibi sebeplerle, bunlardan biri ile olan evlilik son bulursa, o zaman yerine baka bir cariyeyi nikahlayabilir2. kincisi; slm hukukuna gre, efendi, kle veya hr, baka bir erkek ile evli olmayan bir cariyesi ile herhangi bir nikh akdi olmadan kar-koca hayat yaayabilir. Efendi iin sabit olan bu hakka istifr hakk denmektedir. Asl cariye hukuku burada szkonusudur. Ancak nemle belirtelim ki, bu istifr hakk da, Kur'an'n ifadesiyle zinaya yol amamas ve gizli metres hayatna dnmemesi iin nemli kaidelere balanmtr. Hatta ylesine kaideler konulmutur ki, hr ve evli bir kadn ile istifr hakkna dayanlarak kar-koca hayat yaanan cariye arasndaki tek fark, cariyenin efendisinin mirasndan istifde edememesidir. Miras mnsebetinin dnda baz farklar da vardr. Mesela istifr hakk ile bir criye ile karkoca hayat yaama poligami=birden fazla kadnla evlilik snrna tbi olmama, iddet ve boamada bekleme srelerinin yarya indirilmesi ve daha nce de ifade ettiimiz gibi cariyenin rtnme konusunda hr kadnlar gibi olmamas gibi farklar, aile ierisindeki staty fazla etkilemeyen hallerdir3. nemle ifade edelim ki, biraz nce de iaret olunduu gibi, efendi, cariye ile nikh akdi yapt takdirde birden fazla evlenmenin snrna riyet edecektir. Ancak istifr hakk ile kar-koca hayat yaamas halinde, byle bir snr mevzubahis deildir. Efendi'nin istifr hakkna dayanarak cariyesi ile karkoca hayat yaamasna teserr de denmektedir4. Osmanl Padiahlar bir ksm cariyeleri ile nikh akdi yapmasna karlk, istifr hakk bulunan bir ksm cariyeleri ile de teserr yani nikh olmadan kar-koca hayat yaamtr. H Ahmed Refik, Kadnlar Saltanat, c. I, 50 vd.; Uluay, Padiahlarn Kadnlar Ve Kzlar, sh. 34-35. 2 Damad, Mecma'ul-Enhr, I, sh. 329. 3 Akgndz, Osmanl Kanunnmeleri, c. II, sh. 311 vd.; Damad, Mecma'ul-Enhr, I, sh. 329 vd. . . 4 Damad, Mecma'ul-Enhr, I, sh. 329 vd. 172 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM Bu sebeple birden fazla evlenme konusundaki snra riyet edilmeye ihtiya kalmamtr. Yeri gelince ayr ayr inceleyeceiz. Osmanl Padiahlarnn ikbal, gzde, peyk ve has odalk tabir edilen cariyelerle olan mnsebetleri bu kka girmektedir. Kadn Efendilerin ise, ounluu ile nikh akdi yaplmtr. Yaplmayan kadn efendiler de vardr.

Gelelim istifra hakknn ve buna dayanlarak teserr yani cariye ile kar-koca hayat yaamann hukuk stats ve snrlarna: Savatan sonra esir alnan bir kadnn bu manada cariye olmas iin, yukarda anlatlan hkmler dnda ayrca ganimet taksiminin halife tarafndan yaplm olmas ve resm statnn tamamlanmas art da aranr. Bunun yannda efendisi ile istifra hakk ile yaayabilmesi iin mutlaka iddet sresine riyet edilmesi gerekir. Btn bu artlardan sonra efendisi ile kar-koca hayat yaayan criye, efendisinin kars gibi olur. Efendisi dnda kimse ile kar-koca hayat yaayamaz. Hanefi hukukulara gre, efendi, mslman veya ehl-i kitap olan cariye ile istifra hakkna dayanarak kar-koca hayat yaayabilir. afi' hukukular, bu konuda Yahudi ve Hristiyanlar ehl-i kitap saymadklarndan daha sert hkmlere taraftardrlar1. Byle bir cariyenin efendisi ile yaad kar-koca hayatnn sonularn de ikili bir ayrma giderek izah edelim: a) stifra hakkna dayanarak kar-koca hayat yaad cariyesinden e-fendi ocuk sahibi olunca, cariye de mm-i veled statsne geer. Bu durumda, Efendi'nin cariyeden doan ocuu hr olarak dnyaya gelir. Ayrca Efendi'nin lmne bal olarak annesini de hrriyetine kavuturur. Hz. Pey-gamber'in Mariye isimli cariyesinden brahim adndaki olu dounca "Onu, ocuu azad etti" buyurmutur, istld'n tecezzi kabul etmediini yani mm-i veled olan cariyenin zerinde bakasnn hissesi varsa, efendisinin bu hisseyi satn alma mecburiyetinin doacan burada tekrar etmekte yarar vardr. Ksaca ifade etmek gerekirse, slm hukuku, cariye statsn bile kle kadnlarn hrriyetlerine kavumalar iin vesile klmtr2. b) Efendi, kar-koca hayat yaad cariyesinden ocuk sahibi olmayabilir. Bunun yolu azldir. ocuk sahibi olmadan kar-koca ilikisini devam ettirebilir. Ancak bunun da baz kaideleri vardr. Efendi, iki kz kardei cariye olarak eli altnda ve bu statde bulundaramaz. Bununla birlikte byle bir cariyenin baka biriyle kar-koca mnasebetine girimesi zina saylr. En nemlisi .1?" S'"' 'M k '*% K r (* fa' e' -t \\ ' Akgndz, Osmanl Kanunnmeleri, c. II, sh. 311 vd.; Damad, Mecma'ul-Enhr, I, sh. 328 vd. 2 Damad, Mecma'ul-Enhr, I, sh. 542 vd. . SLM HUKUKUNDA KLELK VE CARYELK 173 de, byle bir cariyeyi baka bir efendiye satabilmesi ve Efendi'nin istifr hakkn elde edebilmesi iin, ayrln zerinden iki hayz mddetinin gemesi gerekir. ayet cariye hamile ise, birinci kta belirttiimiz mm-i veled hkmleri devreye girer. Hamile deilse, bekleme sresi bitince yeni efendi ile kar-koca hayat yaamaya balayabilir. Hz. Peygamber, bu durumda bulunan cariyelerin dahi mmknse evlendirilmelerini ve cariyelerin eitimlerine dikkat edilmesini tavsiye etmektedir: "Kimin bir cariyesi varsa, ona bir eitim, fakat iyi bir eitim versin. Cariyesini hr bir kadn olarak evlenebilmesi iin efendisi onu azd etsin. Byle yapan efendiler, Allah tarafndan iki ecirle mkftlandrlacaktr."1. Hanefi hukukularna gre, efendi, kendisiyle mktebe akdi yani zd-lk szlemesi yapt cariyesi ile kar-koca hayat yaayamaz. stifr ederse mehrini demek mecburiyetinde kalr2. Burada zikredilmesi gereken bir husus da, erkek klelerin, cariyeler ile istifr hakkna dayanarak kar-koca hayat yaama haklarnn bulunmad hususudur. Osmanl uygulamasnda da bu esas aynen kabul grmtr. Zaten Osmanl Devleti'nin, resm hukuk kodu olarak slm Hukukunu tatbik ettiini defalarca belirtmi ve belgelerle isbt etmi bulunmaktayz.

p Buhari, Itk, 49. Damad, Mecma'ul-Enhr, II, sh. 413 vd.; Ibn-i Receb, El-Kavid, sh. 41, Kaide 32 K BL DRDNC BLM OSMANLI UYGULAMASINDA KLELK VE CARYELK LE LGL BAZI MESSESELER I . 1- KLELERN TAKSM; KAMUYA VE AHISLARA AT KLELER Bilindii gibi islm Hukukunda kleliin iki temel kayna vard. Bunlardan birisi sava esirleri ve dieri de doum ile klelik idi. Bu iki yol ile klelik statsne geen kleler ve cariyeler de iki ayr statye sahip olabilirlerdi: Birincisi; Devlete ait messeselerde ve beytlmala ait olmak zere kle ve cariye olarak kullanlrlar ki, bunlara devlete ait kleler diyebiliriz. kincisi de ahslara ait klelerdir. Bu ayrm islm hukukunun hkmlerinden kaynaklanmaktayd. yle ki: slm Hukukularna gre, sava yoluyla gayr-i mslimlerden alnan menkul ve gayr- menkul mallara ganimet ve sava olmadan alnan mallara da fey' denmektedir. kisine birden mal-i muktele de denmektedir. Ganimet ve fey' grubuna giren dier mallar gibi, savata elde edilen esirler de, iki ana gruba ayrlr: Birinci grup, savaa katlan gazilere taksim edilen blmdr ki, ganimet ve fey' mallarnn bete drdn tekil eder. Bu bete drtlk ksm gazilere taksim olunur. Ancak mme maslahat icabettii zaman bu ksmdan da Halifenin tasarrufda bulunabilecei ve mslmanlarn maslahatlarna zellikle fey' grubuna giren eser ve mallardan harcayabilecei slm Hukukularnn bir ksm tarafndan izah edilmitir1. Hatta Halife ve Sultn'n kendi ocuklarna dahi fey' kabul edilenden pay ayrmasnn caiz olduu bir ksm hukukular tarafndan ifade edilmitir2. ikinci Grup ise, Kur'an'n beyn dorultusunda bete biri yani fkh kitaplarndaki ifadesiyle hums'u Hz. Peygamber'e, yakn akrabalarna, yetimlere, miskinlere ve yolda kalanlara taksim edilecektir. Devlet reisi, bete birlik ksm, bu saylanlardan birine verebilecei gibi her snfa da ayr ayr databilir. slm Hukukular, Reslllah'a ait olan payn vefatndan sonra mslmanlarn maslahatna sarfedilebileceini ve dolaysyla beytlmala ait bir pay olarak kaldn aklamlardr3. 1 1 Ebu Ya'l, El-Ahkm's-Sultniyye, sh. 120-123, 235-237; Ksn, Bedyi', VII, sh. 124 vd.; Damad, Mecma'ul-Enhr, I, sh. 647 vd., 653 vd. 2 Ebu Ya'l, El-Ahkm's-Sultniyye, sh.123, 235-237. 3 Kur'an, Enfl, 41; Kr. Ebu Ya'l, El-Ahkm's-Sultniyye, sh. 120-123, 235-237; Ksn, Bedyi', VII, sh. 124 vd.; Damad, Mecma'ul-Enhr, I, sh. 647 vd., 653 vd. 178 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM te Osmanl Devleti, Kur'an'n belirledii hums ad altndaki bete birlik pay, Farsa ifadesiyle pen-yek ve halkn dilinde ald ekliyle penik ad altnda beytlmaia tahsis etmi ve elde edilen esirlerin befe birini de devlete ait kleler haline getirmitir. Tursun Bey Tarihinde yer alan u ifadeler de dediklerimizi tasdik etmektedir: "Ftih, klla fethettii Memlik-i Kffrdan seby sr getrb etrf- istanbul'a kondurub kyler ve mezri' vaz' etti. yle ki, hl yer kalmayub tamam ma'mr eyledi."1. Tevrh-i l-i Osman'da geen u ifadeler de fkh kitaplarndaki hkmleri tasdik eder mahiyettedir: "Andan sonra Sultn Mehmed Laz Eli'ne vard. Sivrice Hisr' ve Umut Hi-sr'n feth edb vilyetin yama eyledi. Andan sonra kan esirlerin hesabn Allah bilir; istanbul diresinde olan kafirlerin ekseri andan kanlardr. Hicretin 858 ylnda feth olundu"2. Bu arada unu da belirtmekte yarar vardr ki, Osmanllarda devlete ait kleler, sadece bu bete birlik pay deildir. Devlet adamlar, mme maslahatnn

icabettii zamanlarda, zel ahslara ait olan kleleri de devlet ilerinde veya devlete ait olan messeselerde satn alarak istihdam edebilmektedir3. Bu sebeple, biraz sonra izah edeceimiz devlete ait klelerin kaynan, sadece sava esirlerinin bete biri olarak dnmemek gerekmektedir. Kurulan esir pazarlarndan zel ahslar kadar, devletin yetkili makamlar da ihtiyalarn karlamak zere kle ve cariye satn alabilmektedir. Zengin bir ahs kendine ait tarla ve bahelerde i yapmak zere kle ve cariye satn ald gibi, geliri Beytl-Mal-i Hssaya ait olan Havss- Hmyn'da altrlmak zere devlet de kle ve c'ariye satn alabilir. Ve yine Saray'da hizmet etmek zere de bu manada kle ve cariye satn almak her zaman mmkndr. imdi srasyla Osmanl Devletinde grlen zel ahslara ait kleler ile devlete ait kleler hakknda biraz daha ayrntl bilgi verelim: 1 Tursun Bey, Trih-i Ebl-Feth, istanbul 1330, sh. 67 2 Tevrh-i l-i Osman, Breslave 1922, sh. 111; Kr. Barkan, Trkiye'de Toprak Meselesi, sh. 593 3 Akgndz, Osmanl Kanunnmeleri, II, sh. 128 vd.; Molla Hsrev, Drer ve Gurer, I, 285-286; Uzunarl, smail Hakk, Kapkulu Ocaklar, I, sh. 6 vd. e ait jslaOSMANLI UYGULAMASINDA KLELK VE CARYELK 179 . 2- OSMANLI DEVLETNDE ZEL AHISLARA AT KLELER I-GENEL OLARAK nemle ifade edelim ki, Osmanl toplumunda grlen zel ahslara ait kleler ile daha nceki blmde incelenen islm Hukukundaki klelerin stat asndan hi bir farklar yoktur. Ayn er' hkmler, Osmanl Devletinde de tatbik edilmitir. er'iye Sicillerindeki mahkeme kararlar, Osmanl Arivindeki uygulama belgeleri ve konu ile alakal hukuk dzenlemeler, aka bunu gstermektedir. Osmanl tatbikatndan anladmza gre, devletin dndaki ahslara ait kleleri iki ksma ayrmak mmkndr: Bunlardan birincisi, gerek ahslara ait olan klelerdir. Genellikle gerek ahslara ait klelerin, zel ahslarn obanln yaptklar, ev, tarla ve bahe gibi ticar ve sn' hayatta istihdam edildikleri grlmektedir. zel ahslara ait cariyelerde de hizmeti olarak istihdam edilenlerle e olarak el altnda bulundurulanlar arasnda fark gzeltildii ve bu konudaki er' hkmlere aynen uyulduu, elimizdeki belgelerden anlalmaktadr, islm Hukukundaki klelik ve cariyeli'i anlatrken uygulama misllerini genellikle Osmanl tatbikatndan verdiimizden, burada tekrara girmek istemiyoruz, ikincisi de, vakflara ve benzeri yar resm messeselere ait olan klelerdir. Osmanl devletinde erkek kleye kul ve kadn kleye de cariye denirdi. Her ikisine birden esir dendii de olurdu. Kle ve cariyeler, Esir Pazar denen yerlerde alnr satlrd. stanbul'daki Esir Pazar, Tavuk Pazar civarndayd. Tarada da esir pazarlarnn bulunduunu elimizdeki hukuk dzenlemelerden anlyoruz. Esir alp satmay kendilerine san'at edinenlere esirci veya e-sirci esnaf denirdi. Esirci esnaf kendilerine ait olan esirleri istedikleri fiyata alp satmaktaydlar. Esir Pazarlarnda genellikle iki resmi grevlinin bulunduunu mahede ediyoruz; Bunlardan birisi, kle ve cariye satyla alakal teekkln reisi olan esirciler eyhidir. Dieri ise, bunun yardmcs durumunda bulunan esirciler kethdsdr. Her ikisi de rus- hmyn ile tayin olunurlard. Mehur Itr Efendi, Avc Mehmed tarafndan Esirciler eyhi olarak tayin edilmiti. Osmanl Kanunnmeleri arasnda nerettiimiz Bursa Esr Pazar Kanunnmesinde konuyla ilgili ayrntl bilgiler bulunmaktadr1. 1 Pakaln, Tarih Deyimleri, I, sh. 552-554; Kr. Akgndz, Osmanl Kanunnmeleri, c. II, sh. 235 vd. 180 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM II- OSMANLI DEVLETNDE KLELERLE LGL BAZI RAKAMLAR VE TESBTLER Konu ile ilgili olarak, XVII. Yzyl er'iye Sicillerinde 1000 tereke yani 1000 Osmanl vatandann vefatndan sonra miras olarak geride brakt

malvarlnn taksimi ile alakal kaytlar inceleyen bir aratrmacnn vard sonular zetlemek istiyoruz: Tedkik edilen 1000 kiiye ait muhallefat (tereke) listelerinden 241 kiinin mal varlklarn meydana getiren kalemler ierisinde kle ve cariyeleri bulunmaktadr. Yani istanbul'da oturan ve varlkl olan 1000 ailenin % 24'inin klesi bulunmaktadr. Kle ve cariye bulunan terekelerin toplam terekeler iindeki yeri %24.1'dir. eitli nedenlerle kaydedemediklerimiz de hesaba katlrsa bu rakam biraz daha ykselecektir. 1000 kiiye ait terekeler iinde 102 kiinin klesi, 199 kiinin ise cariyesi bulunmaktadr. Kle sahibi olan sadece 2 kadn vardr. Kle sahibi erkelerin says 100'r. 1000 tereke iinde geride brakt miras mal iinde cariyesi olan 199 kiiden 159'u erkek, 4O' kadndr. Kle sahibi 100 erkein altm nn her birinin 1, yirmi birinin 2, onunun 3, birinin 4, nn 5, birinin 7, birinin 8 klesi vardr. Kle sahibi iki kadnn ise birer klesi bulunmaktadr. Cariyesi olan 159 erkein doksan birinin herbirinin 1, krk ikisinin 2, ondrdnn 3, sekizinin 4, ikisinin 5, birinin 7, birinin 12 aded cariyesi vardr. Cariye sahibi 40 kadn iinde yirmi nn herbirinin 1, onunun 2, yedisinin 3'er aded cariyesi olduu tespit edilmitir. Kle sahibi yz erkein toplam 169 adet kleleri bulunmaktadr. Kle sahibi 2 kadnn sahib olduu kle says ise 2'dir. Cariyesi olan 159 erkein toplam cariyeleri says 278, cariye sahibi 40 kadnn sahib olduu cariye says ise 64'dr. Cariyelerin iinde hizmeti statsnde olanlar da istifr hakkna sahip olunanlar da vardr. Muhallefat iinde kle ve cariye brakan 241 kiiden 201'ini (%83. 4) erkekler, 40'n (%16. 6) kadnlar meydana getirmektedir. 1000 kii ierisinde 241 kiinin miras olarak brakt toplam 513 kle ve cariye ierisinde, klelerin says 171 (%33. 3) cariyelerin says ise 342 (66. 6)'dr. WR VE e yan il kiinin stolun"'r|rSI fc:ntk 1,,'Sd bu cariyesi pelerin 1199 |2,onu-[i iki kafim 2, vardr. sinin Kle )er; ve B42 (66. OSMANLI UYGULAMASINDA KLELK VE CARYELK 181 Askeri zmre yani mlk, asker ve ilmiye mensuplar ierisinde cariye istihdam oran kle istihdam oranndan daha yksek olduu grlmektedir. Kle ve cariyesi olanlarn arasnda cariye istihdam edenlerin oran 2/3, kle istihdam edenlerin oran 1/3 dzeyindedir. Kadnlar arasnda kle istihdam hemen hemen hi yok gibidir. 40 kadn ierisinde sadece 2 kadn kle istihdam etmektedir. Kle ve cariylerin saylar bakmndan kleler 1/3, cariyeler ise 2/3 oranndadr. Grld zere toplumun meyli kleden ziyade cariyeye ynelmitir. Kle sahibi erkekler iinde tek klesi olanlar %63, cariye sahibi erkekler iinde tek cariyesi olanlar ise %57'dir. Kadnlar iinde tek cariyesi olanlarn oran da %55'dir. Kle ve cariye istihdam etme ihtiyac duyanlarn %60'nn tek kle veya cariye ile yetindikleri anlalmaktadr. Netice itibariyle stanbul gibi bir ehirde, zengin ve rtbe sahibi aileler arasnda, kle ve cariye sahibi lanlarn nisbeti, % 24.1'l gememektedir1. Bu kaytlar incelendiinde grlmektedir ki, Osmanl toplumunda, islm Hukukunun ald tedbirler neticesinde, klelik ve cariyelik messesesi, bir nevi zengin ailelere ve konaklara has bir det olarak devam etmitir ve ehirlerde ancak

kleler ve cariyeler grlr olmutur2. Devam eden kleler ve cariyeler iin de, tamamen slm Hukukunun daha nce anlattmz hkmleri esas alnmtr. III- OSMANLI DEVLETNDE KLENN TEMN VE KLE TCARET Osmanl Devletinde klelik sebeplerinin islm Hukukundaki klelik sebepleri olduunu daha evvel belirtmitik. Gerekten Osmanl toplumunda kle temin edilen yollar ikidir: Birincisi, savata esir alma yoluyla kle teminidir ki, bunun artlarn daha evvel anlatmtk. Bir eit sava olan aknlar da buna dahildir. Baz yazarlarn aknlar karma yoluyla ayn tutup Osmanl Devletinin kle temin yollarndan birisi olarak karma ve aknlar gstermesi, meseleyi yanl deerlendirmekten kaynaklanmaktadr3, ikincisi satn alma 1 Said ztrk, istanbul Tereke Defterleri, istanbul 1995, Osmanl Aratrmalar Vakf Yaynlar, sh. 201-209. 2 Pakaln, Tarih Deyimleri, i, sh. 554-555; Ehud R. Toledano, Osmanl Kle Ticareti 1840-1890, sh. 12 vd.. 3 Pakaln, Tarih Deyimleri, I, sh. 554-555; Ehud R. Toledano, Osmanl Kle Ticareti 1840-1890, sh. 12 vd. 182 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM yoluyla kle teminidir, islm Hukukuna gre, zorla bir insann kle olarak satlmak zere alnmas caiz deildir. Ancak zellikle XVIII. yzyldan itibaren Afrika toplumlarndan farkl din ve milletlere mensup tccarlarn getirdikleri ve esir pazarlarnda sattklar siyah kleler ile Kafkaslardan gelen erke, Rus ve Grc kleler, istanbul bata olmak zere Osmanl ehirlerindeki esir pazarlarnda satlm ve alnmtr. Nitekim Osmanl Kanunnmelerinde de konuyla ilgili yani esir pazarlar ile alakal hkmler bulunmaktadr1. Yalnz bir aratrmacnn bahsettii haksz vaz'ul-yedden ksaca bahsedilebilir: Haksz Vaz'u'l-yed, Haksz olarak azad edilen bir kle veya cariyeye yahut da aslnda hr olan bir insana kle diye elkoymak bunlarn hala eski statlerinde veya kle olduklar kanaati ile yaplmaktadr. Hayatnda kle veya cariyeyi azad eden ya da tedbir-i mutlak veya tedbir-i mukayyed ile mdebber eden kiinin varisi varsa varisleri veya varislerinin vasisi, varisi yoksa Beytlmal Emini mteveffann azadl kle ve cariyelerinin azadl olup olmad, mdebber ise mdebberlii akla kavuuncaya kadar terekeden addederek elde edecekleri mirasn ziyade olmasn salamaya almaktadrlar. Azad edilen ya da efendisinin lmyle hrriyetini elde etmesi gereken mdebber kle ve cariye bu gibi durumlarda elinde taknamesi varsa, takn,-mesini beyan eder. Yoksa azad olduuna dair iki ahid gstererek ispat e-derdi. Sahibi tarafndan tedbir-i mutlak veya tedbir-i mukayyed ile mdebber klnan kle/cariye de buna dair iki ahid gstererek sahibinin lmnden dolay azadlklarn elde eder ve bylece Beytlmal Emini veya varislerin e-linden kle/cariye muamelesi grmekten kurtulurdu. Abd-i bk (kakun kle) zanniyle Beytlmal Emini tarafndan azadlklarn elde etmi kle asll kiilere el konduu da olurdu. Kitabete kesilen kle/cariyenin kitabetini, miraslarn tanmayarak satmak istedikleri ve sahibi lnce hrriyetini elde etmesi gereken mm-i veled bir cariyeye, cariye zannyla el konduuna ilikin belgeler de bulunmaktadr2. m mi 1 ztrk, istanbul Tereke Defterleri, sh. 193-194; Ehud R. Toledano, Osmanl Kle Ticareti 1840-1890, sh. 15 vd.; Pakaln, Tarih Deyimleri, I, sh. 554-555; Leyla Hanm, Harem Ve Saray dt- Kadmesi, Vakit Gazetesi 1332. 2 ztrk, istanbul Tereke Defterleri, sh. 200; Bkz. Beytlmal Eminin abdi bk zanniyle el koyduuna ilikin belge rnekleri: istanbul Mftl, Ksmet-i Askeriye Mahkemesi, 1/48-a, 1/149-b, 2/97-b, 3/12-b, 3/34-a, 4/14-a, 4/39-a, 4/64-b, 4/97-a, 4/97-b, 5/47-a, 6/76-a. Varislerin veya varislerin vasisinin kle/cariye zaniyle el koyduuna ilikin rnekler: 2/89-a, 2/102-a, 2/109-b, 2/115-a, 3/4-b, 3-49-a, 3/76-b, 3/102-a, 3/116-b, 4/61-b, 5/10a, 5/18-b, 5/32-b, 5/54-a, 5/61-b, 5/62-b, 5/80-b, 5/113-b, 5/133-b, 5/135-b, 5/136-a, 5/165b, 6-1-b, 6-4-a, 6-76-a, 6/78-b, 6/83-b, 6/90-b, 6/130-a, 6/158-b, 6/172-b. OSMANLI UYGULAMASINDA KLELK VE CARYELK 183

veKafa fekaOsmanl toplumunda Bat ve Amerika'da olduu gibi profesyonel bir kle ticreti mevzubahis deildi ve kle mafyas yoktu. Bir sene iinde Afrika'dan Osmanl ehirlerine gelen kle saysnn yaklak 15-20 bin civarnda olduu sylenirse, ayn tarihlerde Bat'da telaffuz edilen 200-500 bin rakamlarnn yannda fazla olmad grlecektir1. IV- OSMANLI DEVLETNDE KLE TCARETNN YASAKLANMASI VE GELEN OLAYLAR nemle ifade edelim, dnyada kle ticaretinin yasaklanmas ve klelie kar alnan tedbirler, balangta Osmanl Devleti bata olmak zere mslmanlar ilgilendirmiyordu. Zira slm Hukukunda klelerin durumu Bat lkeleri ve Amerika'daki hr olan beyazlar dndaki insanlardan ok daha iyiydi. Ancak kleliin vahet manasna alnd Bat'da ve Amerika'da kle ticareti XIX. yzyldan itibaren yasaklanmaya balaynca, hem zayf durumdaki Osmanl Devletini o adan hrpalamak ve hem de sanki kle ticaretini dnyada yapan tek milletin mslmanlar ve tek devletin de Osmanl Devleti olduunu gstermek iin, bata ingiltere olmak zere, Batl devletler, Osmanl Devletine bask yapmaya baladlar. Batl bir muasr yazarn ifadesiyle "Osmanl'da kleliin sosyal ve bir lye kadar da ekonomik nemi, lml yaps ve islmca onaylanmas, Osmanl'da bu kurumu kaldrmak iin istek ortaya karmamt."2. , ,, Buna ramen her konuda Avrupal devletlerin emrine giren Osmanl Devleti, Ocak 1847 tarihli bir Fermanla kle ticaretini yasaklayan hukuk bir dzenleme ortaya koydu3. 1847 ylnda Sultn Abdlmecid'in rde-i Seniyye'si ile stanbul Esir Pazar kaldrld4. 1857 tarihli Fermanla da Afrikal I" telli HaiSai-15/47-irnek-1.5/10-651 Pakaln, Tarih Deyimleri, I, sh. 554-555; Ehud R. Toledano, Osmanl Kle Ticareti 1840-1890, sh. 46-76; Bu son kitapta Osmanl'daki kle ticaretinin hacmini veren kaynaklar arasnda Osmanlya has bir kaynak mevcut deildir ve sadece Afrika'dan ve Hindistan'dan yaplan kle ticaretinin hacmi esas alnmtr. Halbuki buralardan yaplan kle ticareti tamamen Osmanl Devletine mal edilemez. Dolaysyla bu kaynan ihtiyatla karlanmas gerekir. 2 Ehud R. Toledano, Osmanl Kle Ticareti 1840-1890, sh. 77 vd. 3 BOA, Mesii-i Mhimme, ingiltere, 822, 828, 829; Ehud R. Toledano, Osmanl Kle Ticareti 1840-1890, sh. 77 vd. 4 BOA, Cevdet- Maliye, No: 3177; Ehud R. Toledano, Osmanl Kle Ticareti 1840-1890, sh. 90-91. 184 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM kle ticareti btn Osmanl lkesinde tamamen yasakland1. 1880'de Kle Ticretinin lga edilmesi iin Osmanl-ingiliz Andlamas imzaland ve dolaysyla Osmanl Devleti de milletleraras kle ticareti yasana katlm oldu2. V- OSMANLI DEVLET ADAMLARININ EVLERNE HAREM VE OTURDUKLARI YERLERE KONAK DENRD; DEVLET ADAMLARININ VE ZENGNLERN EV KK BRER HAREM GBYD unu ifade etmekte yarar gryoruz ki, biz, her ne kadar Padiah'a ait Harem-i Hmyn'u ilerde anlatacak isek de, Osmanl Devlet adamlarnn, zenginlerin ve durumu msait olanlarn evleri, birer kk haremdi ve zaten ilerde anlatacamz sebeplerle her mslmann evine de harem denmekteydi. Bu sebeple devlet byklerinin ve zenginlerin haremlerinin oturduu konaklarnda hadm klelerden seilen harem aalar, aalarn hizmetileri demek olan zobular, konaklarn klandrmasndan sorumlu Kandilci Kalfalar, konaklarn i idaresini yrten Khya Kadnlar, yan ban alm Mushibeler ve Nedime Hanmlar ve de bunlara benzer hizmeti statsndeki cariyeler mevcuttu. Biz, harem esas olmak zere, Harem-i Hmyn'u mstakil bir blmde kaleme alacamzdan dolay, burada ayrntya girmek istemiyoruz3. . 3- OSMANLI DEVLETNDE DEVLETE VE KAMUYA AT KLELER VE ETLER Bir ksm tarihiler ve hukukular tarafndan srarla, Osmanl Devletinde btn vatandalarn Padiahn ve dier devlet yetkililerinin kleleri olduklar ve

Osmanl Topraklarnda yaayan insanlar arasnda nerdeyse hr insann ok az sayda bulunduu tarznda iddialar mevcuttur. Bu iddialarn temelini, Osmanl Devlet yapsn ve islm hukukunu bilmemek tekil etmektedir. Hatta Osmanl Devletinde vatandaa ra'iyyet dendiinden dolay, sanki Padi-ah'n sr kabul edilen vatandalarn oban olduu tarzndaki iddialar da, benzeri bir fikrin rndr. 1 BOA, irde, Meclis-i Vl, No: 16623, Ek 70; Ehud R. Toledano, Osmanl Kle Ticareti 1840-1890, sh. 114 vd.. 2 Ehud R. Toledano, Osmanl Kle Ticareti 1840-1890, sh. 193. 3 Abdlaziz Bey, Osmanl det, Merasim Ve Tabirleri, I, sh. 170-195. OSMANLI UYGULAMASINDA KLELK VE CARYELK 185 mmtileri Osmanl hukukunda halka "raiyye" veya bunun oulu olan "re'y" denmektedir. Bu kelimenin halk iin kullanlmasna sebep Hz. Peygamber'in bir hadisidir. Hz. Peygamber, edeb bir benzetme ile her konuda reislik sfatn hiz olanlara yle bir ihtarda bulunmutur. "Hepiniz birer obansnz ve emriniz altndakilerden (raiyyetinizden) obann srsnden mes'ul olduu gibi sorumlusunuz. Koca ailesinin obandr ve onlardan sorumludur. Kadn evinin ve ocuklarnn obandr ve onlardan sorumludur. Devlet adam (emir) da insanlarn obandr ve raiyyetinden sorumludur". te bu hadisin manasn unutturmamak iin din bir gelenek olarak halka "raiyyet" denmitir. Yoksa eski hukukumuzda halka "sr" nazaryla bakld iin bu ad verilmemitir1. Bu tr iddalar ber taraf etmek zere Osmanl Devletindeki kle ve cariyelerin kamuya ait olanlarn tasnif ederek, vatandan Osmanl Padiahnn klesi olup olmadn ksaca vuzuha kavuturmak ihtiyac ortaya kmtr. /ideI- ORTAKI KULLAR Feodalite nizm ile Osmanl devletindeki timar sistemini mukayese e-derken belirttiimiz gibi, baz evrelerin iddia ettii tarzda, Osmanl Devletindeki re'y denilen vatandalar ile, Feodalite rejiminde grlen serfleri birbiriyle mukayese etmek mmkn deildir. Osmanl Devletinde btn vatandalar, Padiahn kulu ve klesidir eklindeki iddia da tamamen mesnedsiz bir iddiadr. Ancak harplerde elde edilen esirlerin bete birinin Devlete kalm olmas veya ihtiya halinde satn alma yoluyla devletin messeselerine veya devlet vakflarnda istihdam iin kle alnmas yollaryla kamuya ait kleler olarak karmza kan ve kul ad verilen bir grup elbetteki vardr. Bunlar, re'y ile kartrmak tamamen hataldr. 1 Cin/Akgndz, Trk Hukuk Tarihi, istanbul 1990, I, sh. 189; ok/Mumcu, Trk Hukuk Tarihi, 205 vd. Bu arada Osmanl Devletinde ahslara ait kleler iin daha ayrntl bilgi almak zere bkz. Sahilliolu, Halil, Onbeinci Yzyln Sonu ile Onaltnc Yzyln Banda Bursa'da Klelerin Sosyal Ve Ekonomik Hayattaki Yeri, ODT, Gelime Dergisi, 1979-1980, zel Say, sh. 74; ztrk, istanbul Tereke Defterleri, sh. 189-195; Abdlaziz Bey, Osmanl det, Merasim Ve Tabirleri (dt Ve Mersim-i Kadme, Tabirt Ve Mumelt- Kavmiyye-i Osmniyye), Tarih Vakf Yaynlar, istanbul 1995. 186 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM te kamuya ait kleler diye ifade edebileceimiz bu kleler grubundan birisi, devlete ait hssa iftliklerde alan ortak kullardr1. Genel olarak ortak, beylikten, vakf idaresinden veya toprak sahibi husus ahstan ald tohumu, ekseriya iletme sermayesi de toprak sahibine ait olmak zere eken bien ve mahsulden tohum ve r karldktan sonra geriye kalan ksm belikle, vakf idaresiyle veya toprak sahibi olan hususi ahsla ortaklaa yahut ikili birli, ikili l bir ekilde paylaan kul veya hr toprak iisidir. Bizim burada kasdettiimiz kul ortaklardr. Bu ortak kullar anlatmak zere, istanbul Haslar kazasndaki ortak kullar rnek olarak alacaz ve bunlarla ilgili Havss- Kostantnyye Kanunnmesini esas kabul edeceiz. Bu hassa iftliklere,

iinde kul taifesinin ii olarak almalar sebebiyle kulluklar ad da verilmektedir. , Bilindii gibi, Osmanl devletinde mr arazi e ayrlyordu: Timar, ze'met ve hs. Bunlardan zellikle Padiahlara ait olan ve vergi geliri 100.000 akeden fazla bulunan iftliklere hss- hmyn denmekteydi, ite bu hss- hmyn veya bunun oulu olarak havss- hmyn denilen iftlikler, iki grup insan tarafndan iletilmekteydi: Birincisi, re'yy- zir'at-szn denilen hr kyllerdi. Bunlar ortak iftiler diye ifade etmek mmknd. Bunlarn kullukla veya klelikle alakalar yoktu. Belli bir bedel veya kira karlnda hassa iftlikleri ekip biiyorlard. Bunlardan ne kadar vergi veya rn alnca Hssa Kanunlarnda belirtilmekteydi. Nitekim Havss- Kostantnyye kanunnmesinde bunlar teker teker izah edilmektedir2. kincisi, im ve abd-i enbzn ad verilen ortak kullard. Bunlar, savalarda esir alnan veya kle pazarlarndan satn alnan klelerdi. Ancak bildiimiz manada kle olarak altrlmak yerine Padiah Haslarna ifti olarak yerletirilmilerdi. Bunlara topraa yerletirilmi kleler veya kullar demek mmknd. Aralarnda kle veya cariyeler bulunmaktayd3. 1 Akgndz, Osmanl Kanunnmeleri, II, 305 v<; Barkan, XV. ve XVI. Asrlarda Osmanl imparatorluunda Toprak iiliinin Organizasyon ekilleri, Toprak Meselesi, I, sh. 575 vd. 2 Akgndz, Osmanl Kanunnmeleri, II, 307 vd.; Barkan, XV. ve XVI. Asrlarda Osmanl imparatorluunda Toprak iiliinin Organizasyon ekilleri, Toprak Meselesi, I, sh. 577 vd. 3 Akgndz, Osmanl Kanunnmeleri, II, 307 vd.; Barkan, XV. ve XVI. Asrlarda Osmanl mparatorluunda Toprak iliinin Organizasyon ekilleri, Toprak Meselesi, I, sh. 577 vd. OSMANLI UYGULAMASINDA KLELK VE CARYELK 187 te istanbul Hslar kazasnda yer alan Padiah haslarnda alan bir ksm ortaklar, ortak kul durumundayd. Tursun Bey Tarihinde yer alan "Ftih, klla fethettii Memlik-i Kffrdan seby sr getrb etrf- stanbul'a kondurub kyler ve mezri' vaz' etti. yle ki, hl yer kalmayub tamam ma'mr eyledi"1 tarzndaki ifadelerden ve Tevrh-i l-i Osman'da geen "Andan sonra Sultn Mehmed Laz Eli'ne vard. Sivrice Hisr' ve Umut Hisr'n feth edb vilyetin yama eyledi. Andan sonra kan esirlerin hesabn Allah bilir; istanbul diresinde olan kafirlerin ekseri andan kanlardr. Hicretin 858 ylnda feth olundu."2 eklindeki beynlardan, bu hssa iftliklere yerletirilen kullar ve cariyelerin slm hukukunun meru kabul ettii yollarla devlete kalan veya devlete satn alnan kullar olduunu anlyoruz3. Ortak kullarn zellikle harp esirleri arasndan ayrlm olduklarn ve bu itibarla resmen zd edilmedikleri mddete sahiplerinin kleleri kalmakta devam ettiklerini gryoruz. Ancak hssa iftliklerde ortak olarak alan ve hr olan kyllerin ise bunlara kartrlmadn, tapu-tahrir defterlerindeki kaytlarda klelerin zerine ortak kul ve hr kyllerin zerine ise, ra'iyyet kaydnn ehemmiyetle dldn gryoruz. Hatta bu iki snf birbirine kartrld zaman yaplan teftilerle bunun nlendiini u kayttan idrk ediyoruz: "Mezkr karyenin ortaklar ehl-i zimmetz; Khne Defterde ortak kayd olmak hilf- vki'dir dey taleb ettkleri arz olub emr olundu ki, ihtimamla tefti olunub er'an hrriyetleri sabit olan ol muceble kayd oluna"4. , .-. ....-,. Osmanl Kanunnmeleri adl eserimizde tamamn nerettiimiz Hslar Kanunnmesinden anladmza gre, Hslarda iskn edilen ortak kullar veya hriden gelip bu kulluklardaki cariyelerle evlenmek suretiyle ortakl kabul etmi bulunan ortak kyller, her sene birer md (yirmi kile) budayla yarmar md arpa ve yulaf ekip bimekle mkelleftirler. Elde edilen rn, tohum karldktan sonra hs sahibi devlet ile ortak kul ve hr kyller ara1 Tursun Bey, Trih-i Ebl-Feth, istanbul 1330, sh. 67

2 Tevrh-i l-i Osman, Breslave 1922, sh. 111; Kr. Barkan, Trkiye'de Toprak Meselesi, sh. 593 3 Barkan, Toprak Meselesi, XV. ve XVI. Asrlarda Osmanl imparatorluunda Toprak iiliinin Organizasyon ekilleri, I, sh. 582-584. 4 Atatrk Kitapl, M. C, 0.77, Vrk. 82; Barkan, Toprak Meselesi, XV. ve XVI. Asrlarda Osmanl imparatorluunda Toprak iiliinin Organizasyon ekilleri, I, sh. 585-587. 188 KLEK-CRYEK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM snda taksim olunmaktadr. Ancak ortaknn eline geen hisseden ayrca slrlk ad altnda bir vergi alnmaktadr1. Bu iftliklerde yaayan kleler, kendi aralarnda yani kleler cariyelerle evlenmek durumundadrlar. iftlikteki huzurun bozulmamas iin hriten gayr- mslim hr erkeklerle evlenmemeleri mme maslahat gereidir. Yani bu iftliklerdeki erkek ve cariyelerin kle olmas demek, yukarda bahsettiimiz gibi her eyleriyle Padiah'a veya efendilerine ait olmalar demek deildir. Bunlar, kendi aralarnda evlenebilirler, oluk ocuk sahibidirler2. Ayrca Kanunnmeden anladmza gre, bu iftliklerde alan ortak kullar vefat ettikleri zaman, muhalleft tabir edilen terekeleri yani geride braktklar mallar, devlete veya efendilerine kalmaktadr. Zaten slm hukukunun emri de budur. Netice itibariyle Havss- Kostantnyye de denilen Padiah haslarnda ve hssa iftliklerde alan ortaklarn dahi tamam kle ve cariye deildir. Burada alan iftciler bile ortak kullar ve ortak iftiler olmak zere ikiye ayrlmaktadr. Ortak kullar hakknda tamamen fkh kitaplarnda anlatlan ve bizim de bir ncemki blmde tatbik edilen klelik ve cariyelik ile ilgili er' hkmler uygulanmaktadr. Ortak iftiler hakknda ise, hr insanlar iin uygulanan hukuk kaideleri tatbik olunmaktadr. O halde Osmanl lkesinde yaayan btn insanlar Padiahlarn kulu ve klesi olarak gsterenlerin delil olarak ileri srdkleri Hssa iftliklerin durumu ksaca bundan ibarettir, ileri srdkleri iddialar destekleyecek tek bir hkm dahi bulunmamaktadr. 1 Akgndz, Osmanl Kanunnmeleri, II, 307-311, md. 1-19.; Barkan, Toprak Meselesi, XV. ve XVI. Asrlarda Osmanl mparatorluunda Toprak iiliinin Organizasyon ekilleri, I, sh. 587-590. 2 Akgndz, Osmanl Kanunnmeleri, II, 311, md. 20-22; Barkan, XV. ve XVI. Asrlarda Osmanl imparatorluunda Toprak iiliinin Organizasyon ekilleri, Toprak Meselesi, I, sh. 590-591 OSMANLI UYGULAMASINDA KLELK VE CARYELK 189 stanbul Hslarndaki Ortak Kullarn Statsn Belirleyen Havss- Kostantmyye Kanunnmesinden Birinci Sayfa (Atatrk Kt. M.C., 0.77, Vrk. 1) ^& 190 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM II-KUL KESMCLER .-'. stanbul Hslarnda ortak kullar adyla grdmz devlete veya baz vakflara ait ortak kullarn bir benzerini de, Bursa ve Biga tarafndaki baz iftliklerde, maliknelerde ve vakf arazilerinde kesimci veya ellici adyla gryoruz. Ortakyla kesimci arasndaki fark, esas itibariyle fazla deildir. Ortak, beylikten, vakf idaresinden veya toprak sahibi husus ahstan ald tohumu, ekseriya iletme sermayesi de toprak sahibine ait olmak zere eken bien ve mahsulden tohum ve r karldktan sonra geriye kalan ksm belikle, vakf idaresiyle veya toprak sahibi hususi ahsla ortaklaa yahut ikili birli, ikili l bir ekilde paylaan kul veya hr toprak iisidir. Kesimci ise, ziri iletmesi iinde daha ok istiklal sahibi bir ii durumundadr. Ne ekerse eksin, az ok, kt bol, her sene belli bir maktu (kesim) rn vermeyi taaaht etmitir. Kesimciler de kul olan ve olmayan olmak zere ikiye ayrlrlar. zellikle Bursa ve Biga'daki baz iftliklerde bulunan kesimciler, Tapu-Tahrir Defterlerindeki kaytlara gre, "Sultn Orhan'n kullardr". Baz yerlerde ise, vakfn kullar

vardr. Baz kul kesimciler de, vakf idaresi tarafndan istihdam edilmek zere satn alnm kullardr. Bu tr iftlik veya maliknelerde kesimci olan hrlerin ise, buralardaki cariyelerle evlenmek suretiyle kesimci olmu Hristiyan kesimciler olduunu belirtmek icabeder. Ayrca bunlarn arasnda zd edilmi kle ve cariyeler de bulunmaktadr. Netice itibariyle, kesimcilerin bir ksm da kul veya cariye kesimcilerdir. Bunlar, slm Hukukundaki hkmler gerei, harpte esir alnma yahut da satn alnma veyahut da cariye anadan doma yoluyla klelik statsne gemi insanlardr. Kesimcilerin tamam da kle veya cariye deildir. Bunlar arasnda, ra'iyyet diye kayt dlen hr kesimciler bulunduu gibi, zd edilmi kle veya cariyeler de vardr. Yani kesimcilerin tamam da kul deildir1. Bir de bu blgelere srgn edilen srgn kfirler denilen hr insanlar vardr. Bu insanlar da kul kesimcilerle kartrmamak icabetmektedir. Bunlar birbirine kartrararak Osmanl vatandalarnn tamamn Padiahn kullar diye vasflandrmak akl kr deildir. 1 Barkan, Barkan, XV. ve XVI. Asrlarda Osmanl imparatorluunda Toprak iiliinin Organizasyon ekilleri, Toprak Meselesi I, sh. 611-624. HAREM i baz ii baz ( zere a lir, Kei vertteimc ilerdir. |da sa-ni lasn-iilmi H.Br it. Bu ime evaOSMANL UYGULAMASINDA KLELK VE CARYELK 191 III-SIIRCI KULLAR VE KOYUN KFRLER Bir ksm harpte esir alnarak devlete ait kle durumuna getirilen kul ve cariyeler de, Bursa ve evresinde grld gibi, Hss- Hmynlarda devlete ait olarak beslenen srlarn veya koyunlarn korunmas, bakm ve otlatlmas iin istihdam edilmilerdir. Bunlara src kullar veya koyun kfirleri denmektedir. lerinde harc veren hr gayr-i mslimler de vardr. Yani bunlarn da tamam kle statsnde deildir. Bunlarla ilgili hukuk dzenlemelerden anladmza gre, her kyden Suba hesabna birer kile tohum ekilmesi, kfirlerin bayramlar olduu zaman her evden ake, rek ve tavuk gibi baz hediyelerin subana verilmesi gibi hrlere tatbik edilmeyen baz mkellefiyetlerin bulunduu grlmektedir1. Bunlarn dnda elliciler adyla anlan grubun arasnda, hssa balar ileten babn kfirler arasnda ve benzeri snflar beyninde de, kamuya veya vakflara ait kullarn ve cariyelerin bulunmas mmkndr. Btn bunlar, cariye de olsalar, kendi aralarnda evlenen ve bir nevi bugnn iileri gibi bir statye sahip olan harp esirleri yahut esir pazarlarndan satn alnm kle veya cariyelerdir. Bu sebeple daha fazla uzatmyoruz2. IV- KAPI KULLARI: PENK OLANI VE DEVRME SSTEMNN TARH VE HUKUK ESASLAR Bugn Avrupallar kadar memleketimizde de en ok merak edilen ve meselenin esas bilinmeden deiik yorumlar yaplan ve arptlan konulardan biri de KAPI KULLARI VE BUNUN KAYNAINI TEKL EDEN devirme usuldr. Bu sebeple zellikle devirme usulnn hukuk ve tarih gerekelerini bilmek icabeder. Kap kullar tabirini bahane ederek, btn devlet memurlarnn Padiahn kleleri olduklarn ileri srenler ise, bu meselenin izahn zaruri hale getirmektedirler. nemle ifade edelim ki, Osmanl Devletinde penik olan, acemi olan veya devirme olan ifadeleriyle anlatlan ve halk ila Batllar arasnda Hristiyan ailelerin ocuklarnn zorla alnarak nce kle yaplmas, sonra da 1 Barkan, XV. ve XVI. Asrlarda Osmanl imparatorluunda Toprak iiliinin Organizasyon ekilleri, Toprak Meselesi, I, sh.631-638; BOA. Vakf Defteri, No: 1049, Vrk. 239-240, 262

Daha geni bilgi iin bkz. Barkan, XV. ve XVI. Asrlarda Osmanl imparatorluunda Toprak iiliinin Organizasyon ekilleri, Toprak Meselesi, I, sh. 638-716. 192 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM Osmanl ordusunda grev verilmesi ve ocuklar eliyle ana ve babalarnn ldrlmesi eklinde takdim edilen asker messese, Yenieri Tekiltdr. Bu tr anlayn nasl hatal olduu, biraz sonraki izahlardan daha iyi anlalacaktr. Herkesin bildii gibi, Kap Kulu Ocaklar ve bunlarn banda gelen Yenieri Tekilt, Osmanl devletinin merkez ordusundaki vurucu gtr ve bu sebeple de Kapkulu Ocaklar denilen asker tekiltn ekirdek ksmdr. Yenierilerin sahip olduklar iktisad, sosyal ve idar imtiyazlardan dolay, devletin ykselme devirlerinde, Osmanl Devletinin Yenieri Tekiltnda grev almak, mslman ve gayr-i mslim herkes iin bir erefdir. Zira devletin asker ve mlk erknnn ou da bu ocaktan yetimedir. Osmanl devletinde Yenieri Ocaklarna asker temin eden iki nemli kaynak vardr: '-*% 1- Penik Olanlar Ve Acemi Ocaklar Birincisi; I. Murad'dan Ftih Sultn Mehmed zamanna kadar Yenieri Tekiltnn ihtiyc olan genleri temine yarayan penik olanlardr. Penik olanlar ne demektir ve nasl devirilir? Bunu biraz izah etmeliyiz. Bilindii ve daha nce izah edildii gibi, islm'a gre sava esirleri ganimetlerden saylmaktadr. Ganimetin bete biri ise, Kur'an'n emriyle devlete aittir. Devlet, bu bete birlik hakknda, kamu yararna uygun olarak istedii gibi tasarrufda bulunur, ite genel olarak Osmanl hukukunda devletin bu bete birlik Kur'an'la sabit olan hakkna Farsa olarak pen-yek (1/5) ve halk dilindeki ifadesiyle penik ad verilmitir, islm hukukuna gre, savalarda elde edilen esirler hakknda yaplacak muamele hususunda mslman devlet idaresi, yine daha evvel izah olunduu zere, en azndan u seimlik haklara sahiptir: fJSava hukukunun gerei ve islmiyeti yaymak gayesiyle gerekiyorsa devlet reisi onlar ldrtebilir. 2jMslmanlara hizmet etmeleri iin onlar kle olarak kullandrabilir. 3JOnlarla zimmlik anlamas yapabilir. 4jHanefi mezhebinde tartmal olmakla birlikte, bedel (fidye) karl onlar salverebilir. ite I. Murad Hdvendigr, byk hukuku Karamanl Rstem'in teklifi ve andarl Kara Halil Efendi'nin meruiyetinin izah zerine, harpte esir alnan erkeklerden bete birini devlet hesabna ve asker ihtiyacn karlamak zere almay kanun haline getirmi ve bu tarihden sonra, bu usule yanl telffuzla penik ad verilmitir. Devlet, askerlie elverili olmayanlardan da penik resmi alm, asker olarak alnanlara penik olan denmitir. OSMANLI UYGULAMASINDA KLELK VE CARYELK 193 |!ataser Kik Toyca denilen aknc subaylarnn ve aknclarn ald esirler, peniki denilen bir memur tarafndan toplanyordu. Acemi ocann temelini bu penik olanlar tekil ediyordu. Penik olanlar adyla toplanan bu sava esiri genler, bir nevi devletin kleleri statsne sahip oluyor; ancak kendilerine kle muamelesi yaplmyordu. Evvela Gelibolu'da ve sonra da stanbul'da tekil olunan Acemi Ocaklarna verilmeden evvel mslman ve Trk ailelerin yanna veriliyordu. Mslman olup Trk terbiyesi aldktan sonra da Acemi Ocaklarnda asker eitim gryorlard. Burada asker eitim gren ve dolaysyla hrriyetine de kavuan bu genler, asrlarca Osmanl Devletinin vurucu gcn tekil eden Yenieri Ocann ekirdeini oluturmulardr. Osmanl Devleti, esirleri kle yapmak veya Avrupallar gibi satmak yerine, hem onlara bir nevi yar hrriyetlerini kazandrm, hem de kendi rzala-ryla mslman olmalarn salamtr. Bu ekilde devirilen penik olanlarnn,

zulmle veya hakszlkla alakas yoktur. Bunun Kanunnmesini neretmi bulunuyoruz1. Kanunla dzenlenen bu mevzuyu merak edenler, Osmanl Kanunnmeleri adl eserimizde nerettiimiz Devirme ve Penik Kanunnmelerini tetkik edebilirler. jan-llete bu fcte1 Akgndz, Osmanl Kanunnmeleri, II, Devirme Kanunnmesi, sn. 123-127; Penik Kanunnmesi, 128-134. 194 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM II. Byezid Devrinde Hazrlanan Penik Kanunnmesinin Birinci Sayfas <"- i * " o ui Aij j X; u 12A- f-s u del BM HAREM Sayfa OSMANLI UYGULAMASINDA KLELK VE CARYELK 195 2- Devirme Usl Ve Acemi Olanlar Yldrm Bayezid'in Ankara malbiyetinden sonra fetihlerin duraklamas, hatt muvakkaten gerilemesi sebebiyle yeniden esir elde edilememesi Acemi olan ihtiyacn arttrmtr. Ayrca bugn Amerikan ordusunda asker olmak iin can atan ok sayda nc dnya lkesi vatanda insanlarn mevcut olduu inkr edilemedii gibi, o gnn tek sper gc olan Osmanl Devletinin en nemli ordusu olan Yenieri Tekiltnda grev almak iin mslman ve hristiyan her evreden talepler gelmeye balamtr. Bir dier nemli sebeb de gayr-i mslimlerin askerlik edemeyileri ve buna kar cizye vergisi demeleri szkonusu olduundan, gayr-i mslim-lerden ve zellikle Osmanl hayran Bulgar, Arnavut, Bosnal ve Ermenilerden Osmanl Ordusunda grev alma arzulan gittike art gstermitir. ite btn bu sebeblere dayanan Osmanl Devleti, belli bir kanun ve kaide erevesinde, sadece gayr-i mslim Bulgar, Arnavut, Bosna yerlileri ve Ermenilerden, hem rzlar dahilinde olmak ve hem de belli bir kaide dhilinde yaplmak artyla, her krk haneden bir tane 14 ila 18 ya arasnda genci, Osmanl Ordusunun temelini tekil eden Yenieri Tekiltna girmek veya Saray'da nemli vazifeler yapmak zere devirmeye balamtr. Bu usule devirme adnn verildiini ve bunun Kanunnmesinin hazrlandn gryoruz. Usl hakknda bilgi vermeden evvel u bir ka hususun bilinmesinde zaruret olduu kanaatindeyiz: , A) Yenieri tekiltna girmek veyla Saraya girmek nemli bir eref olmasndan ve hatta bu yolla Yenieri olan yahut Saray'a girenler, belli bir mddet sonra nemli mlk ve asker makamlara geldiklerinden dolay, gayr-i mslim genler ve ailelerin bunu arzuladklarn aka gryoruz. Diyrbekir Belerbei ve sonradan da Msr Belerbei olan Hsrev Paa bu ykselenlere verilecek en bariz misldir. Hatta mslman Bonaklar, mslman olduklarndan dolay kendi ocuklar devirilmeye tbi tutulmadndan, srarla bu kanun gerei ocuklarnn toplanmasn kendileri arzu etmilerdir. Israrl arzular zerine, mslmanlardan sadece Bonaklar devirme kanununa tabi olmulardr. Bunlara Poturoullar denmektedir1. , ....-. Sertolu, Osmanl Tarih Lgati, Devirme ve Bonak Maddeleri. 196 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM B) Bu devirmeden kast, rzs dairesinde kalmak artyla nce mslman Trk ailelerin yanna verilerek mslmanlatrmak ve Trkletirmektir.

Ancak bunun zorla ve cebirle yapldna dair bir ikyet szkonusu deildir. Belki devirmeye tbi olmayan Yahudi, Rus ve Rumlardan neden bizden de almyorsunuz? eklinde sitemli arzular vardr. C) Biraz sonra zikr edeceimiz gibi, Avrupallarn anlatt tarzda, kk ocuklar ana ve babalarndan zorla alnyor deildir. Belki 14-18 yalar arasndaki delikanllar alnmaktadr. D) En nemlisi de devirme yoluyla Acemi Ocana ocuunu veren gayr-i mslimler belli vergilerden muaf tutulduklarndan, kendi elleriyle ve hile yaparak ve hatta devirme memuruna rvet vererek ocuunu Acemi Olan yapmaya almlardr. E) Btn bunlarn yannda insan unsurunun girdii hi bir ite suiistimal olmamas mmkn grlmediinden, bu konuda da baz suiistimaller olmu olabilir. imdi de devirme usul hakknda ksa bilgi verelim: htiyaca gre be senede bir ve bazan daha uzun faslalarla Hiristiyanlarda 14-18 ya arasndaki ocuklarn grbz ve salam olanlar alnrd. Evvel, Arnavutluk, Yunanistan, Bulgaristan'dan, daha sonralar Srbistan ve BosnaHersek'ten ve Macaristan'dan XV. Yzyln sonlarndan itibaren yava yava Anadoludaki Hiristiyan tebadan, XVII. Yzylda ise umumi olarak btn Osmanl memleketlerindeki Hristiyan tebaadan devirme alnd. Devirmeye lzum hsl olunca Yenieri Aas Divana ba vurarak ihtiya miktarn bildirir ve devirmeye gidecek olan Ocak Aalarn seerdi. Bunun zerine devirilecek mntkalara emirler gnderilerek Sancakbei, Kadlar ve Toprakl svarilerin yardm temin olunur, ayrca Ocaktan bir Devirme emini ile bir Devirme memuru tyin edilirdi. Devirme Aas da denilen Devirme memurunun eline fermandan baka ayn eyleri bildiren bir Yenieri Aas mektubu verilirdi. Fermanda, her mntkadan alnacak olan adedi kazalara gre tesbit edilmiti. Devirme memuru bu mntkalar bizzat gezerek evsaf haiz ocuklardan krk evden bir olan hesabyla devirirdi. 14-18 ya arasnda olanlar tercih olunur ve evliler alnmazdr. Devirilen olann ky, kazas, sanca, baba ve anasnn ve sipahinin isimleri, ya, btn ekli ve Src denilen sevk memurunun ad bir deftere yazlr, bu defter iki nsha olur, biri Devirme memurunda, biri Src denilen grevlide bulunurdu. Kanun mucibince ocuklarn en asilleri, papaz ocuklar, iki ocuu olann biri birka ocuu olann en gzeli ve shhatlisi seilirdi. Bir olu olann ocuu alnmazd. Alnacak olanlarn orta boylu olmasna dikkat edilirdi. Uzun boyluI J'DA HAREM 1yla nce | Turkletirszkonusu San neden ,kk ar araj veren iyle ve hile ni Olai suiistimal aller olmu f faslalarla olanlar Srrndan iti-e umumi lalnd. fek ihti-I BuOSMANLI UYGULAMASINDA KLELK VE CARYELK 197 ali ve S nsha ,.Kalardan ise vcudu mtenasip olanlar saray iin devirilirdi. Yahudiler hi alnmazd. Rus, ingene ve Acemlerden olan devirmek katiyen yasak idi. Devirilen ocuklar, hkmet merkezine sevk olunurdu. ocuklarn devirildii yerden sevk masraf ve Kzl aba ile Sivri klah'dan ibaret elbise paralar iin beher olan bana Hil'atbaha veya Kul akesi adiyle bir miktar para alnrd. Bu para ilk zamanlar yz ake kadarken XVII. Yzylda 600 akeye kadar kmt. Tek oul, Yahudi ve evlilerden baka ky kethdas olu, oban ve srtma, kse, kel, doutan snnetli, Trke bilen, sanat sahibi, istanbul'a gelip gitmi, ok uzun veya ok ksa boylu olanlar da devirilmezdi. Yalnz Bosnal olan ve Poturoullar denilen Mslman ocuklarnn saray ve Bostanc Oca iin

devirilmelerine msaade edilmiti. Trabzon Hristiyanlarn-dan da olan devirilmezdi. Yavuz Selim devirme usuln kaldrmsa da, XVI. Yzyln sonlarnda gene konmutu. istabl- mireye ait ayrlar bitikleri, muhafaza ettikleri, atlara bakp daha baz hizmetler grdkleri iin istanbul civarnda Kartal ve Kadky Hristiyanlar da devirme vermekten muaf tutulmulard. Devirilen olanlar devlet merkezine gelince iki gn istirahat eder, olanlara ehadet getirtilip Mslman edilirdi. Sonra Yenieri Aas tarafndan tefti olunur, ilerinde snnetli bulunup bulunmadna baklr, uygun kanlar ekl defterine kaydolunup Acemi Oca cerrah tarafndan snnet edilirlerdi. Bunu mteakip becerikli ve seviyeli olanlar saray iin, grbzceleri Bostanc Oca iin ayrlr, brleri Anadolu ve Rumeli aalar vastasyla Trk kyllerine datlrd. Buna Trke vermek denirdi. Orada muayyen bir mddet hizmet ettikten ve hem slm ve hem de Trkeyi rendikten sonra ekali yoklanp Acemi Olan yazlrlard. Bu yazlmaya Torba yazs, yazlanlara da Torba olan denirdi. Acemi Ocanda asker ve meslek eitim grenler, kabiliyetlerine gre Yenieri Tekiltna, Enderun Mektebine veya baka yerlere alnrd. Bunlardan sadrazam, paa, sancakbei ve benzeri mlk ve asker makamlara ykselenler ounluktayd. te Yenieri Tekiltnn iki nemli kayna bunlard. Bu iki kaynak suiistimal ile bozulunca Yenieri Tekilt ve Devlet Tekilt da bozulmutu. imdi Yenieri Tekiltn da kapsayan Kap Kulu Askerlerini daha yakndan zet bir ekilde grelim: 198 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM osv3) Kap Kulu Askerleri Ve Yenieri Aas ta' Devlet reisi demek olan padiaha bal olmak zere daim ve maal (ulfeli) bir yaya ve atl ordusu demek olan kap kulu askerleridir. Bunlara kap kulu denmesinin sebebi udur: Daha evvel de akladmz gibi, slm hukukuna gre savalarda elde edilen esirler hakknda yaplacak muamele hususunda devlet bakan u seimlik haklara sahiptir; a) Sava hukukunun gerei ve slmiyeti yaymak amacyla gerekiyorsa devlet reisi onlar ldrtebilir. b) Mslmanlara yararl olmas iin onlar kle olarak kullandrabilir. c) Onlarla zimmilik andlamas yapabilir. d) Hanefi mezhebinde tartmal olmakla birlikte, bedel karl onlar salverebilir1. te I. Murad, bizzat kendisi ve bata Gazi Evranos Bey olmak zere deerli beyleri tarafndan yaplan fetihler sonucu ok sayda esir elde edilince, "ganimet malnn bete biri devlete aittir" kaidesinin iletilmesinde bir mahzur grlmemi, her esirden 25 ake penyek (bir eit fidye, 1/5 anlamnda) alnm ve her be esirden birisi de devlet adna zaptedilmitir (732/1323). Biraz nce zikredilen seimlik haklardan ikincisi kullanlarak devlet adna zaptedilen bu esirler, Trkletirilmeleri ve mslmanlara hizmet ederek sl-m gelenekleri renmeleri iin, mslman ailelerin yanna verilmilerdir. Sonra devirilip bata Gelibolu ve stanbul Acemi Oca olmak zere Acemi Ocaklarnda yetitirilip, andarl Kara Halil'in gayretleriyle Yenieri adyla padiahn daim hassa ordusu haline getirilmilerdir. Zamanla devletin en -nemli vurucu gc haline gelen bu asker grubun ilk ekirdei "esirlerin mslmanlar yararna kul (kle) olarak istihdam" eklindeki er' hkmden kaynakland iin2 kapkulu askerleri adn almsa da, daha sonraki dnemlerde bunlara kle muamelesi yaplmad gibi, ayn zamanda fethedilen lkelerin mslmanlatrlmas ve Trkletirlmesine hizmet eden devirme usulyle, esir olan ve olmayan hristiyan ocuklar da Yenieri Oca'nn -nemli kayna haline gelmilerdir. Ulfeli askerler de denen kap kulu askerleri yayalar ve svariler diye ikiye ayrlmtr. aaa) Yayalar: Bunlarn en nemlileri;

Acemi Olanlar: Rumeli ve Anadolu eyletlerinden devirilen yarar olanlar, devlet erknnn hizmetine ve acemi ocaklarna tevzi edilirdi. Belli i! Molla Hsrev, Drer-l-Hkkm, I/285-286. Molla Hsrev, I/285; Hezarfen, Telhis'l-Beyan, Vrk. 79/A vd. MU DA HAREM ve maal jr. Bunlara fei, slm | muamele ikiyorsa t onlar I pzere de3 edilince, bir mahzur lamnda) 12/1323). : adna lerek isl-dir. e Acemi pa en -isirlerin taden OSMANLI UYGULAMASINDA KLELK VE CARYELK 199 bir hizmet mddetinden sonra acemi olan olur ve yenierilie gemeye hak kazanrlard. Yenieriler: Bunlar Osmanl ordusunun temelini tekil ediyordu. Kendi aralarnda cemaat ortalar (ser piyadegn), aa blkleri ve sekbanlar, diye e ayrlmlard. . Cebeciler: Orduya harp malzemelerini temin eden bir asker snft. bbb) Svariler: Bunlar da Sipah (krmz bayrak bl), Silahdar (sar bayrak bl), Azep (hafif piyade) ve Aknclar gibi ksmlara ayrlmlard. Yaya, yrk ve msellem gibi gruplar artk nc plndayd1. Kapkulu askerlerinin temelini tekil eden Yenierilerin miri Yenieri Aasdr (Aay- Yenieriyn- Dergh- Ali). Yeneri aas, Yenieri oca ve Acemi ocaklarndan sorumlu tek yetkilidir. Vezirlik rtbesine sahip olan Yenieri Aalar, Divan- Hmyn'un yesidirler. Ayrca divanda grevli olan ve Rikab- Hmyn veya zengi Aalar denen aalarn reisidir. En nemli yetki ve vazifeleri unlardr: istanbul'da ve evresinde er'e ve kanuna aykr grd eyleri yasaklar; sulular eer bal bulunduu bir daire varsa yetkililere teslim eder, yoksa bizzat er' cezalarn verir.. ehrin asayiini temin iin daima kol dolap gezer. Tutuklad sulular Yenieri ocandan deilse ve cezalar idam ise sadrazama gnderir. Ocaktan ise sadrazamdan izin almak artyla lm cezasn da kendisi verir. Bu adan Yenieri Aasnn asker yarg yetkisi de olduu grlmektedir. Yenieri aas, ocan btn idar ilerini yrtmeye ve tayinleri yapmaya da yetkilidir. Bu hususlarda padiahn vekilidir. Ancak nemli meseleleri sadrazama arzetmekle memurdur. Bunun iin her aramba sadrazama gelir2. Yenieri aas, ocan ilerine, yenierilerin maa ve terfilerine, ocak gvenliine ve yenieriler arasndaki davalara bakan ve ikyetleri dinleyen Aa Divannn da reisidir. Divann yeleri arasnda Sekbanba, Kul Kethdas ve istanbul Aas gibi zabitler bulunmaktadr. Divan, Aa Kapusu denen yerde toplanr ve dava, er' bir meseleye taalluk ediyorsa kadya havale olunurdu. Bu bir eit asker mahkemeydi3. 1 Hezarfen, Telhis'l-Beyan, Vrk. 79/A vd.; Uzunarl, Kapkulu Ocaklar, I, Ankara 1984, sh. 1 vd. 2 Tevki Kanunnmesi, MTM, 1/524-527; Hezarfen, Telhis'l-Beyan, Vrk. 79/B vd.; Uzunarl, Kapkulu Ocaklar, 1/177 vd. 3 Uzunarl, Kapkulu Ocaklar, I/379 vd. , .-.:..' 200 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM Osmanl Devletinin nce genilemesine ve sonra da bozulmasna vesile olan Yenieri Oca, 464 yllk uzun bir mrden sonra,1241/1826 ylnda ilga edilmitir ve ilga ediliine vak'a-i hayriye ad verilmitir1. zetlemek gerekirse, Osmanl ordusunun ilk ksmn tekil eden ulfeli yani mill ve profesyonel askerler ksmd; Birincisi, Kapkulu askerleriydi. kincisi, saray halk ve i halk da denen saray askerleriydi. ncs de, kaptan- deryann emrindeki tersane halkyd 2.

Netice olarak, devirme sistemi, penik olan ve kap kulu askerlerinin durumu hakknda ksaca bilgi sahibi olduktan sonra, saylar snrl ve genellikle harp esirlerine yahut dier meru klelik kaynaklarna dayanan, ancak kle gibi muamele edilmeyip de devletin vurucu gc haline getirilen bir eit kamuya ait bu klelere kul denilmesinin, btn Osmanl vatandalarnn Padiahn kulu olmas iddiasyla uzaktan yakndan bir alakasnn olmadn anlam bulunuyoruz. Burada bir hususu daha hatrlatmak icabetmektedir: u anda Azerbaycan'da bir tabir kullanlmaktadr: "Kulluun edeyim." Yani gelen misafire ilk sorulan soru udur: Ne kulluun varsa edeyim? Buradaki kulluk mecaz anlamyla hizmet etmek manasna kullanlmaktadr. te bu manada Osmanl tarihinde de kul ve kulluk tabiri, bazan hizmet ve vatandalk grevi manasnda kullanlmtr. Mesela, re'ynn verdii vergilerden ift resminin bir ksm, Ftih devrinde kulluk ad altnda ifade edilmitir. Bunu kartrmamak gerekmektedir. Uzunarl, Kapkulu Ocaklar, I/548 vd. Hezarfen, Telhis'l-Beyan, Vrk. 79/A. A HAREM a vesile mda ilga fegenefk ancak in Pa afire ilk zan bir BENC BLM OSMANLI'DA HAREM (fc T SilO lertei fl . 1- GENEL OLARAK HAREM VE SARAY NE DEMEKTR? Osmanl Devletinde harem'den sz edilince akla hemen Topkap Saray gelmektedir. Topkap Saray'nn tamamen Padiahlarn evi ve elence yeri olduu ok kii tarafndan ifade edilmekte ve hatta aksine fikirler kabul dahi grmemektedir. Turist rehberleri, Topkap Saraynn grevlileri ve hatta kastl olan bir ksm ilim ve fikir adamlar dahi, Topkap Saray'n, Osmanl Padiahlarnn elence saray olarak nitelendirmekte ve daha da ileri giderek bir de bu nitelendirmeleri yaparken "Amma da ihtiaml hayat srmler" ifadesini de eklemekten kendilerini al-koyamamaktadrlar. Bu almaya koymak zere, Harem'den baz dia ekimleri yapmak gayesiyle Harem Dairesine girdiimizde, Padiahlarn elence ve hatta cariyelerle alemler yapt yer olarak bilinen Hnkr Sofas denilen salonu ben diaclara anlatmaya altm ve zellikle aile hayat ve terbiye ile alakal baz yetlerin ve hadislerin nasl duvarlara nakedildiini anlattm. Bunu dinleyen grevlilerden birisi, "Hocam, biz bu yazlar Padiahlarn cariyeler ve gzel kadnlar iin yazd tahrik edici ak iirleri olduunu sylyorduk. Gerekten bunlar yet ve hadis midirler?" diye sordu ve benden evet cevabn alnca da alamaya balad. Biraz sonra Topkap Saray'n rnek alarak meseleyi btn ynleriyle anlatacak isek de, bir iki paragrafla da olsa, balangta u gereklerin bilinmesini arzu ediyoruz: Evvela ister Topkap Saray isterse Yldz Saray olsun, Saray denilince, sadece Padiahlarn evleri ve aileleriyle beraber oturduklar kaneler ve kkler akla gelmemelidir. Zira bu saraylar, bugn Cumhurbakanl Kk, Babakanlk Konutu ve bakanlklar gibi devlet daireleridir. Bu saraylarda, Padiahn yani bugnk anlamyla Cumhurbakannn lojman veya konutu demek olan meknlar, sadece Harem denilen yerlerdir. Bu Harem denilen yerler incelendiinde, bugnk devlet adamlarmzn evlerinden daha ok ihtiaml olduu sylenemez. Saniyen, Harem, girilmesi yasak olan yer manasnadr. Mekke-i Mker-reme'nin snrlar belli yerlerine ihramsz girmek yasak olduundan Harem-i erif denildii gibi, Hem Mekke ve hem de Medine'ye gayr- mslimler giremediinden dolay her ikisine birden HAREMEYN ad verilmektedir. 204

KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM i ''O.1 Ayn manadan hareketle, kadnlarn ikamet ettikleri ve yabanc erkeklerin girmesi yasak olan evlere de slm leminde harem ad verildii gibi, yabanc erkeklere haram olan kadnlara da harem ad verilmektedir. Osmanl zamannda evler ve devlet adamlarnn konutlar demek olan saraylar, haremlik ve selamlk diye ikiye ayrlmt; girilmesi yasak olan harem ksm kadnlarn ikametine tahsis edilmiti. te Osmanl Padiahlarnn hanmlarna da harem denildii gibi, bunlarn yaad meknlara da Padiah Haremi veya Padiah Evi manasna Ha-rem-i hmyn ad verilmiti. Aslnda Osmanl Devleti tarihinde Padiahn evine Dr's-Sa'det yani sa'det evi ad verilmekteyse de, Harem-i hmyn yahut sadece Harem kelimesi kullanlmtr1. Bu ksa giriten sonra meseleyi daha iyi takdim edebilmek iin, hem Osmanl Saraylar ve bunlarn iinden de rnek olarak Topkap Saray ve hem de Saraylarn yannda Padiah Konutu olarak grev ifa eden Harem daireleri hakknda bilgi vereceiz. . 2OSMANLI DEVLETNDE KURULUTAN YIKILIA KADAR PADAHLARIN DA KAMET ETT DEVLET SARAYLARI Osmanl Padiahlarnn hem devlet ilerini yrttkleri ve hem de ikamet ettikleri binalar demek olan Saraylar, 600 senelik tarih boyunca ok deiik yerlerde ve meknlarda in edilmi bulunmaktadr. Bu devlet binalar ve Padiahlarn ikamet ettikleri konutlar, hakknda ksaca tantmakta yarar gryoruz: I) Osmanl Devleti'nin ilk devlet merkezi Bursa'dr. Osman Gazi vefat ettii zaman henz beylik tam kurulmadndan devlete ait bir saraydan bahsetmek ok zordur. Ancak Evliya elebi'nin verdii bilgilere baklrsa, Bur-sa'nn i kalesinde Osmanl Devleti'nin ilk devlet saray yaplm ve Ftih Sultn Mehmed'e kadar buras devlet saray olarak Bursa'da fonksiyonunu ifa etimitir2. II) Osmanl Devleti'nin ikinci byk saray Edirne'de kurulmutur. Gerekten 1365 ylnda I. Murad tarafndan ilk defa olarak Edirne'de Kavak Meydannda Cihannm Kasr adyla bir saray ina ettirilmi ve daha sonra buras Yldrm Byezid'in olu Musa elebi tarafndan geniletilerek etraf sur1 Uzunarl, Saray Tekilt, sh. 147; Uluay, aatay, Harem II, sh. 7 vd; Pakaln, Tarih Deyimleri, I, sh. 742-747. 2 Uzunarl, Saray Tekilt, sh. 9; Uluay, aatay, Harem II, sh. 1 vd. * HAREM rkekle-i, yaOSMANLI'DA HAREM 205 lar, ha- ksm fena Ha-diahn hem ray ve Harem KADAR lamet lan ve r gltet-bahI larla evrilmitir. Padiahlardan I. Murad, Yldrm Byezid ve II. Murad, devlet saray olarak burasn kullanmlardr. Sonradan II. Murad'n 1447 ylnda Tunca Nehri kysnda bir kk yaptrdn ve Ftih Sultn Mehmed'in de burasn genileterek bir saray haline getirdiini biliyoruz. Bu tarihden itibaren I. Murad'n in ettirdii birinci saraya Saray Atk yani Eski Saray, Ftih'in genileterek Saray haline getirdii ikinciye ise Saray- Cedd-i mire yani Yeni Saray ad verilmitir. Bu Saray'a Hnkrbahesi Saray da denirdi. 1457 ylndaki Edirne Yangnnda yanan Yeni Saray, daha sonra Ftih tarafndan yeniden ina ettirilmitir. Edirne Saray'nn, zamanla iinde bine yakn

personeli bulunan bir devlet merkezi haline geldiini kaynaklar kaydetmektedirler. Bu sebeple Padiahlardan IV. Mehmed, II. Sleyman ve II. Ahmed, hemen hemen Padiahlklarn burada geirmilerdir. II. Ahmed, II. Mustafa ve III. Ahmed'in tahta oturular da Edirne Saray'ndadr. u anda Edirne Saray'nn bulunduu yere Sarayii denmektedir1. III) Belgelerde Saray- Atk-i Ma'mre diye anlan ve stanbul'un fethinden sonra Fatih tarafndan bugn niversite merkez binasnn bulunduu yerde yaptrlan saraydr. Bir ad da Saray- atk veya Saray- atk-i m'mure idi. Sonra burada oturulmayarak Topkap Saray yaplm ve Eski Saray, vefat eden padiahlarn valide ve zevcelerine tahsis olunmutur. Eski sarayda hem hizmet ve hem muhafaza vazifesiyle mkellef olarak bir hayli Harem Aas, Kap aas, Kapc, Baltac ve saire vard. Bayramn nc gn hkmdarlarn Eski Saraya gelerek oradaki kadnlarla aalarn tebriklerini kabul etmeleri detti. Eski Sarayn havi olduu btn binalar topluluu, yksek ve kaln duvarlarla evrili bulunup bu surlarn harice alan kaps da kapclarn nezaretinde idi. Bu kaplardan dou tarafndaki Divan Kaps (Mercan Kaps), gneydeki Bayezd Kaps ve batdaki Sleymaniye Kaps diye anlrd. Eski saray ilk defa 1540 senesinde bir yangn sonunda tamamen yand iin Kanuni tarafndan Mimar Sinan'a yeniden yaptrlm. 1715 ylnda yine ksmen yand gibi, 1726 ylnda Baltaclar (Saray'da hizmet edenlere baltac denmektedir) dairesi de yandndan bu ksmlar ertesi yl geniletilerek bir de muhteem hamam ilvesiyle tekrar ina ettirilmitir. 1 Dr. Rfat Osman, Edirne Saray, Ankara 1989, sh. 3 v<; Uzunarl, Saray Tekilt, sh. 10-12; Uluay, aatay, Harem II, sh. 1-2; nver, A. Sheyl, Edirne Ftihinin Ci-hnnm Kasr, istanbul 1953. 206 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM 1826 ylnda Yenieri Ocann ilgas zerine iinde bulunan kadnlar ksmen Topkap Sarayna ve ksmen iftesaraylar'a nakledilmilerdir. (ifte Saraylar, bugnk stanbul Lisesinin deniz tarafna dmekteydi. Hl mevcut olan arsas iftesaraylar diye anlr). Boalan eski saray ise Serasker Kaps (Genelkurmay Bakanl) ittihaz olunmu, sonradan bu bina yandndan yerine 1870 ylnda bugnk niversite merkez binas olan yer yaplp 1922 ylna, yani mparatorluun sonuna kadar Harbiye Nezareti olarak kullanlmlardr. Harem'in Eski Saray'dan Topkap Saray'na tanma tarihi, baz tarihiler tarafndan 1541 yl ve bazlar tarafndan da 1550 yl olarak ifade edilmitir. Yani her iki halde de Kanun zamannda naklin yapld kesindir. Osmanl padiahlar ise, III. Murad zamanna kadar Eski Saray' tam olarak terk etmemilerdir1. IV) Yeni Saray veya Topkap saray da denilen Saray, hl Osmanl Devleti'nin sembol halindedir. Harem dairesini tantrken buray esas alacamzdan, Topkap Saray'n ayrca tantacaz ve ne maksatlar ile kullanldn anlatmaya alacaz. Ancak unu ifade edelim ki, bu Saray, 1478 ylnda tamamlanm, III. Murad'dan itibaren tamamen buraya tanlm ve 1853 ylnda Dolmabahe Saray'na tanlncaya kadar Osmanl devleti buradan idare edilmi ve Osmanl Padiahlar da burada yaamlardr. Bu sebeple Harem denilince, Topkap Saray akla gelmektedir. V) 1853 ylnda Dolmabahe2 sarayna tanncaya kadar Topkap Saray nemini ksmen de olsa devam ettirdi. Geri I. Ahmed'in (1603-1617) Belerbei'nde stavroz Saray adyla ina ettirdii, Byk Oda, Kiler, Hazine ve Hasoda gibi ksmlarnn da bulunduu Saray, Enderun Halk iin ikinci bir saray hkmndeydi. zellikle IV. Murad'n (1623-1640) buraya iltifat ettiini grmekteyiz3. III. Ahmed'in yaptrd raan Saray ve Sadabad Kasr da Topkap Saraynn nemini azaltan saraylar olmutur. zellikle Harem halk buraya itibar etmitir. XIX. yzyl Padiahlarndan II. Mahmud'un Beikta ve raan Saraylarn yeniden yaptrmas, Topkap Saray'nn itibarn tamamen sarst. Nihayet 1853 ylnda Sultn Abdlmecid Dolmabahe Saray'n yaptrnca Saray ve harem halkn tamamen buraya nakletti. Kendisinden sonra gelen Sultn Abdlaziz ise, Beylerbeyi Saray ile raan Sarayn yeniden canlandrd. 1

Pakaln, Tarih Deyimleri, I, sh. 555-556; Sertolu, Midhat, Osmanl Tarih Lgati, sh. 102-103; Uzunarl, Saray Tekilt, sh. 13-14; Uluay, aatay, Harem I 2 Pakaln, Tarih Deyimleri, I, sh. 471-473. 3 Uzunarl, Saray Tekilt, sh. 14. , sh. 2-3. m OSMANLI'DA HAREM 207 1876 ylnda II. Abdlhamid'in Yldz Kasrn ina ettirmesi dier saraylar gzden drd ve Osmanl devleti'nin ykld gne kadar btn Padiahlar bu saray mekn olarak kullandlar. Saray'n i alemini yanstmak zere kitabmzn son blm halinde zetleyeceimiz Saray Muallimesi Safiye nvar'n hatrat ayn zamanda bu Sarayn da anlatm tarznda olacaktr. imdi biz, 300 ksur yl Osmanl devletinin merkez binas ve Padiahlarn konutlar olarak kullanlan Topkap Saray'n ksaca anlatalm. . 3- TOPKAPI SARAYI (SARAY-I CEDD- MRE) VE FA ETT FONKSYONLAR I-GENEL OLARAK TOPKAPI SARAYI I '/e til' I Bu bal atmamzn sebebi, bugne kadar anlatlan yanl tantmlarda ifade edildii gibi, Topkap Saray'nn sadece Padiahlarn zevk ve elence mekn ve hatta onlara has bir kk olmayp, ayn zamanda 300 yllk dnemde Osmanl Devleti'nin merkez ve temel devlet saray olduunu anlatmak iindir. Bu sebeple, bu zamana kadar ounlukla yanl tantlan Topkap Saray'n, sadece fizik adan deil ayn zamanda ifa ettii fonksiyonlar asndan da anlatmaya alacaz. 1478 tarihinde inas tamamlanan Topkap Saray'nn dier ad Saray- Cedde-i Ma'mre veya Yeni Saray'dr. stanbul alnd zaman ilk nce bugn niversite merkez binasnn bulunduu yerdeki saray yaplm, sonra burada oturulmayp Sarayburnu'na yakn ve sonradan Topkap Saray denilen saray ina olunmu, ilk yaplan saray bundan sonra Eski Saray ve sonradan yaplan ise Yeni Saray diye anlmlardr. 1853 ylna kadar Saray Erkn ile Harem Halknn ikamet mahalli olmutur. Saray Erkn ile Harem Halknn kimler olduunu daha iyi anlayabilmemiz iin, nce Saray' tanmamz gerekiyor1. Bir ad da Saray- Cedide-i Mamure olan Topkap Saray, stanbul'un en gzel yerinde, hem Marmara denizine, hem de Boaz'a ve Halic'e nezareti olan mahalde ina edilmitir. Bu yerin denize doru kntl olan ucuna da Sarayburnu denir. Gene deniz kysnda olup vaktiyle yerinde ahap bir saray bulunan kaplardan birisi Topkap adn tadndan bu isim Yeni Saraya alem olmutur. Pakaln, Tarih Deyimleri, I, sh. 554-555; III, 515-519. 208 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM Yeni Sarayn inasna 1465 ylnda balanm ve 1478'de sona ermitir. Geni baheler iinde birok binalardan mrekkeb olup her taraf surla evrilidir. Yeni Saray, Brun, Enderun ve Harem olmak zere balca ksmdan ibarettir. Birun ksmnda sarayn bostanc, baltac, Has ahr mensuplar, mteferrika, anigir, kapc, solak, peyk, atr ve mehterler, matbah mensuplar, zengi aalar, ehremini, arpa emini, darphane emini, hekimba, mnec-cimba ilh.. gibi hizmetliler bulunurdu. Bunlarn yeri, sarayn Ayasofya camii yanndaki Bb Hmyun diye anlan birinci kapsndan, Bab's-Saade diye anlan nc kapsna kadar olan saha idi. nc kapdan enderun balar ve buradan da hareme geilirdi. Topkap saraynn muhtelif ksmlar muhtelif zamanlarda yanm, tamir olunmu, yeniden yaplm olduu gibi bir ok padiahlar da ayr ksmlar ve kkler ilavesiyle geniletmileridir. IV. Murad'n Revan ve Badad Kk, II. Osman Kk, III. Selimin validesi iin deniz tarafnda yaptrd kk, Abdlmecid'in yaptrd Mecidiye Kk ve saire gibi. Bundan baka Sinan Paa Kk, Kara Mustafa Paa kk gibi vezirlerin himmetiyle vcuda gelen ve onlarn adyla anlan ksmlar da vardr1.

Bu ksa tarifden sonra daha yakndan Topkap Sarayn grelim: Topkap Saray, temel olarak ksma ayrlr: Brn, Enderun ve Harem. Orta Kap'dan itibaren haremin de dahil olduu blgeye Dire-i Harm de denmektedir. II-BRN KISMI (BRNC VE KNC YERLER) ' Brn kelimesi, manas D demek olan farsa bir kelimedir. Umumiyetle saraylarn ve konaklarn d hizmetlere mahsus ksmna bu isim verilir ve buralarda alanlara Brun halk veya D halk denirdi. Topkap saraynn birinci kaps olan Bb- Hmyun ile nc kaps olan Bbssaade aras yani Birinci ve kinci Yerler Brun diye anlrd. Brn ksmna Bb- Hmyn ile girilirdi. Bu Kap, Fatih'in yaptrd Saray- Cedid-i mire (Topkap Saray) yi ehirden ayran ve yine ayn padiah tarafndan yaptrlan Sur-u Sultan zerindeki kaplardan biridir. Ayasofya Camii ile III. Ahmed emesi karsndadr. 1 Pakaln, Tarih Deyimleri, I, sh. 554-555; III, 515-519; Abdurrahman eref, Topkap Saray- Hmynu, Tarih-i Osmn Encmeni Mecmuas, Cz, 5, sh. 265-274; Uzunarl, Saray Tekilt, sh. 15 vd. OSMANLI'DA HAREM 209 fflfeHaSaltanat kaps adn da tayan bu yer, 1478 ylnda sarayn son olarak ina edilen ksmlarndandr. Alaylarda ve protokol girilerinde bu kap kullanlrd. Kapnn zerinde en stde besmele-i erife ve onun altnda da u -yet-i kerme yazldr1: -ar Bb- Hmyun i ie iki kap olup bunlarn arasnda sal sollu kapclara mahsus odalar vardr. Baz kaynaklarda Yavuz'un Msr'dan getirdii sanatkrlara ayrlan ve sonradan mahzurlu grldnden uzaklatrldklar odalardan da bahsedilmektedir. Bu kapnn zeri geni bir terasa benzer. Eskiden burada Ftih'in bir kk vard. Rum 1283/1868'de yanmtr. Kap mtemilt son olarak Abdlziz devrinde tamir edilmi ve bir hayli deitirilmi, imdiki emeler o zaman yaplmtr. 1922'de kapnn zerindeki kubbe ve mtemilt Fransz Senegal askerlerinin sebep olduklar bir yangnda harap olmu, bugnk hale gelmitir. Sarayn bu kaplar eskiden Bevvbn- Bb- Hmyun denilen kapclar tarafndan korunurdu. Bununla beraber daha XVI. Yzyln bandan beri bu kapdan giri aa yukar serbest gibiydi2. 1 Kur'an, Hcr, yet, 45-46; yet-i Kerimenin manas da yledir: "Hi phe yoktur ki, ehl-i cennet olanlar, cennetler ve cennetlerdeki emelerde olacaklardr. Kendilerine, Cennet sekenesi tarafndan "Buyurunuz cennete, emniyet ve selm iinde buyurunuz" denilecektir." 2 Abdurrahman eref, Topkap Saray- Hmynu, Tarih-i Osmn Encmeni Mecmuas, Cz, 5, sh. 274 vd.; Uzunarl, Saray Tekilt, sh. 15 vd.; Mehmed ipirli, Bb- Hmyn, DA, IV, sh. 361-362. 210 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM Topkap Saray'nn Birinci kaps Olan Bb- Hmyn'un Dardan Grn Ftih tarafndan yaplan ve zerinde Kur'an'dan nemli bir yet bulunan Bb- Hmyn, Topkap Saray'nn Ayasofya Cami'i yanndan girilen ilk kapsdr. Birinci Yer'e bu kap ile girilir, alaylarda ve protokol girilerinde bu kap kullanlr. Avrupa Krallarnn saraylarnn kaplar zerine kadn heykelleri dikilirken, Bb- Hmyn'unun zerinde insana hireti ve cenneti hatrlatan Kur'an yeti mevcuttur. yet-i Kerimenin manas da yledir: "Hi phe yoktur ki, ehl-i cennet olanlar, cennetler ve cennetlerdeki emelerde olacaklardr. Kendilerine, Cennet sekenesi tarafndan "Buyurunuz cennete, emniyet ve selm iinde buyurunuz" denilecektir" . te Osmanl Padiahlar her saraya giride bu Kur'an yetini okuyarak girmektedirler. (Kur'an, Hcr, yet, 45-46) OSMANLI'DA HAREM 211 fit girilir, k iize-|f Hali ehl-i elseke-.Ite |i,Hcr,

Topkap Saray'nn Brn denilen ksm, orta kap ile iki ayr sahaya ayrlmtr: Birinci Saha: Birinci Yer (Bb- Hmyn le Orta Kap Arasndaki Saha=Birinci Avlu): Topkap saraynn Bb- Hmayun denilen birinci kapsyla Bb's-Selm veya Orta Kap arasnda bulunan alana denmektedir. Bu birinci yer'de devletin ok nemli kamu hizmetlerini ifa eden bakanlklar ve devlet daireleri bulunmaktadr. Bb- hmyundan buraya girilince sa tarafta daha nce var olup 1886 ylnda yanan Maliye Hazinesi ve sonra Maliye nezareti diye a-nlan binann arsas bulunur. Yani Osmanl devleti'nin maliye bakanl 300 ksur yl burada hizmet vermitir ve binalar da buradadr. Bundan sonra saa, aaya doru inen yolun banda imdi mevcut olmayan izme Kaps vard. Bu yoldan Cebe-hane meydanna inilirdi. izme kapsndan sonra Limonluk bahesi, Saraya ait hastahane, Has frn ve Fodla frn vard. Orta kapya yakn bir yerde ise, er' hkmler erevesinde had cezalarnn ve ksas cezalarnn tatbik edildii Siyaset emesi veya Cellat emesi bulunuyordu. er'iye Mahkemeleri bir sulunun cezalandrlmasna karar verdikten ve verilen cezalar da Sadrazam veya Padiah tarafndan tasdik edildikten sonra burada siyset edilir yani tatbik olunurdu. Tam Orta kapnn nnde bulunan kesik balarn tehir edildii Seng-i bret adl mehur ibret ta Tanzimattan sonra kaldrlmtr. O halde Osmanl devletinin ceza infaz genel mdrl de Birinci Yer denilen bu mekndayd. Birinci Yer'in sol tarafnda ise sra ile Simkehne'nin yerinde bulunan ve 1716 ylnda buraya naklonulan Darphane, sonra Souk eme tarafna inen yolun banda Darphane Kaps ve evvelce silh deposu, daha sonra Asker mze binas olarak uzun yllar kullanlan Ayairini kilisesi, bununla sur arasnda Sim Sakalar Oca ve Hasrclar Kouu bulunmaktayd. Burada -nemle ifade etmek gerekir ki, Osmanl devleti ve onun anl Padiah Fatih Sultn Mehmed, Bizans'dan kalma bir Kilise olan Aya rini Kilisesi'ni hemen tahrip etmemitir. Bu binay asrlarca Cebe-hne yani silah anbar olarak kullanmtr. Burasn Kilise olarak devam ettirdii manas asla karlmamaldr. Bu tr iddalarn hakikatle ilgisi yoktur. Bundan sonra Orta Kap'ya doru gidilirken Devi Kasr (yani bir nevi icra memurluu ve Adalet bakanl) denilen ve Divan toplants srasnda her gn Kubbe vezirlerinden birinin, verilen dilekeleri toplamak ve davaclar dinleyip dvalarn Divana sunmak zere ksaltmak ve sraya koymak iin oturduu kk vard. 212 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM Yine, ayn kasrn yannda bugn Saytay diye bildiimiz ve devletin gelir ve giderlerini kontrol eden mal bir mahkeme mahiyetinde bulunan Babakikulu dairesi, istanbul belediye tekilat demek olan ehremini dairesi, Kzlaraas ktibinin dairesi, Birinci imrahor dairesi hep bu tarafdayd. Orta kap hizasnda ve sol tarafta kk bir demir kap vard ki, Meyyit (i) kaps diye anlrd. Buradan istabl- mire'ye geilirdi. Sarayda padiahtan baka lenlerin cenazesi bu kapdan karlrd. Grld gibi Topkap Saray'nn Brn Blmnn Birinci yer denilen sahas, bugn bir ka bakanlk olarak ifade edebileceimiz devlet tekiltlarnn binalaryla doluydu1. Bir ksm insanlar, Padiahlarn evlerinin giri kaps olarak Bb- Hmyn'u ve bahelerinden biri olarak da Birinci Yer'i gstermektedirler ki, bunlarn gereklerle bir ilgisi yoktur. Abdurrahman eref, Topkap Saray- Hmynu, TOEM, Cz, 5, sh. 274-299; Uzunarl, Saray Tekilt, sh. 23-27 gelir OSMANLI'DA HAREM 213 l Bb- Hmyn Ve Birinci Avlunun Hnernme'den Alnan Manzaralar 214 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM

kinci Saha: kinci Yer (Orta Kap (Bb's-Selm ile Bb's-Sa'de Arasndaki Saha=kinci Avlu): Topkap saraynda Bb's-saade ile Bb's-selm arasndaki sahaya denmektedir. Buraya Bb's-selm ile girilirdi. Kapnn banda ok gzel bir celi hatla Kelime-i Tevhd yazldr. Topkap saraynn ikinci kaps olup daha ziyade Orta Kap diye anlrd. Bugn Topkap Saray mzesinin giri kapsdr. Bunun iki tarafnda iki kule vardr. Bunlarn altnda koruyucu kapclara mahsus odalar vardr. Bbsselm, i ie iki kapdan ibarettir. Ortasna Kap Aras denirdi. Sadrazamlarla baz devlet erkn ekseriyetle saraydan klar srasnda ve saraya gelirken tevkif olunurlarsa burada hapsederlerdi. Kap arasnda bir de eme vard. Bu kapnn d Birinci yer ve ii kinci yer diye anlrd. Orta kapy Bevvbn- Dergh- li denilen kapclar korurlard. Buradan, hkmdarlardan baka hi kimse at srtnda geemezdi. kinci Yer, 160 m uzunluunda ve 130 m geniliinde bir dikdrtgen sahadr. Bayram ve ulufe alaylar da burada yapld iin bir ad da Alay Meydan idi. Bu meydann drt taraf, Divan- Hmyun binasnn bulunduu yer hari, mermer direkli ve revakldr. Burada, Orta kapya yakn yerde bir eme vardr. Meydann sa tarafnda Matbah- mire denilen saray mutfa bulunurdu. Sola dnlnce sarayda bir vefat vaki olduu zaman cenazenin karlmasna mahsus Meyyit Kaps vard. Akamlar Orta kap erkenden kapandndan bilhare girip kmak lzm gelse buradan ilendiinden Koltuk Kaps diye anlrd1. . ''. .';,., 1 Abdurrahman eref, Topkap Saray- Hmynu, TOEM, Cz, 5, sh. 274-299; Uzunarl, Saray Tekilt, sh. 23-27 OSMANLI'DA HAREM 215 Bb's-selm Veya Orta Kap Denilen Yerin Bugnk Hali 3uiyer W Eski adyla Bb's-Selm yani selmet ve saadet kaps ve yeni adyla Orta Kap, Topka-p saray'nn ikinci Yerine girilen Kapsdr. Bugn ziyaretiler biletle bu kapdan girmektedirler. Divn- Hmyn gibi Osmanl Devleti'nin ra Meclisinin yer ald ksma bu kapdan girilir. zerinde ok gzel cel bir hatla Kelime-i Tevhd yazldr. Kelime-i Tevh-d'in hemen altndaki tura Sultn II. Mahmud'a aittir. Yan taraflarda grlen Turalar ise Sultn Mustafa'ya aittir. Sa tarafdakinin altnda yazl bulunan u cmle manidardr: "Hfz- adi er'at Hazret-i Zll-i Hod" yani er'at ve adaletin koruyucusu, Allah'n er' hkmleri icra etmesi sebebiyle yeryzndeki glgesi. Kapnn i yznde ise, ok manal kasideler yazlmtr. Rabibmizden niyazmz, zerinde dalgalanan bu anl bayramzn Kyamete kadar dalgalanmaya devam etmesi, i'ly- Kelimetllah'a vesile olmasdr. I 216 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM Bundan sonra Kzlar aalarndan Hac Beir Aann yaptrd Mescit ve nihayet hamam dairesi gze arpar. Mescidin karsndaki uzun bina Has Ahr ktip ve memurlarna mahsustu. Bilhare Harem aalar hastahanesi, Bahevanlar kouu ve Yakal Baltaclar Oca olarak kullanlmtr. Soldaki revaklarn sonunda Harem dairesinin ve yannda Zlfl baltaclar kouunun kaplar vardr. kinci yerin en mhim binas ise, Divan- Hmyundur. Yani Osmanl devleti'nin Babakanlk binas demek olan Sadret, bakanlar kurulu demek olan Divn- Hmyn ve bakanlar demek olan vezirlerin makamlar, asrlarca Topkap saray'nn ikinci yer tabir edilen bu sahasndayd. Divn- Hmynun ayn zamanda Yargtay ve Dantay olarak vazife ifa ettiini de burada zikretmek icabetmektedir. O halde Topkap Saray'nn Brn Ksmnn kinci yeri de devlete ait merkez tekilt binalaryla doluydu1.

Devletin nemli fonksiyonlarn ifa eden organlarnn yer ald BRn'da alan personele Brn Halk dendiini daha evvel belitmitik. Sarayn Brun halk yani personeli kendi arasnda alt ksma ayrlmaktayd: 1- Ulema snf: Padiah hocas, Hekimba, Cerrahba, Kehhalba, Mneccimba, Hnkr imam. 2- mera Snf: ehremini, Arpa Emini, Matbah emini, Darphane Emini, Kat Emini. 3- zengi veya Rikab Aalar: Emir-i lem, Kapcba, Kapclar kethdas, avuba, ikr aalan diye anlan akrcba, ahinciba ve Atma-cacba, imrahor, Yenieri aas, Cebeci ba, Topu ba, Arabacba, alt blk Kapkulu Svarileri aalar. 4- Mteferrikalar. 5- Baltaclar. 6- Mteferrik hizmetliler. Peykler, Solaklar, Satrlar, Mehterler, Sakalar, Hizmet blkleri efrad yani amarc, A, Ekmeki, Terzi vesaire, sanatkrlar yani Hattatlar, Hakkklar, Kuyumcular, Demirciler, Silahlar ve bakalar... . ' Ksaca Osmanl Devletinin siys, asker ve mal beyni Brn Halk denilen personelden oluuyordu. Ayr ayr tantlmas konuyu uzatacandan dolay, ayrntya girmiyoruz. 1 Abdurrahman eref, Topkap Saray- Hmynu, TOEM, Cz, 6, sh. 329-364; Uzunarl, Saray Tekilt, sh. 27-30. OSMANLI'DA HAREM 217 III- ENDERUN (NC YER VE DRDNC YER=BB'S-SA'DE DHL=DEVLET BAKANLII KK) VE OLANLAR MESELES 1-Enderun Ve Devlet Bakanl Saray Topkap Saray'nn nc kaps olan Bab's-saade veya Akaalar kapsndan sonra balyan ksmna nc yer veya Enderun denilirdi. Kapnn n ksmnda mermer stunlara dayanan bir revak vardr. Cluslarda, Ayak Divan denilen fevkalde divanlarda, hkmdarla bayramlamalarda Padiahn taht buraya kurulurdu. Bayramlamalarn burada oluu Abdlziz devrine kadar devam etmitir. Arz kaps ve Taht kaps da denilen ve Sarayn nc kaps olan Bb'sSa'de'nin giride zerinde J__a. J\ ~ Jl 4_UI 4 ".I LJL, aj\ yeti1 yazldr. Enderun ve Birun'u birbirinden bu Kap ayrrd. Bir ad da Akaalar Kaps idi. Buras i ie iki kap olup n ksmnda mermer stunlara dayanan bir revak vardr. Padiahlar tahta otururken veya karken, ayak divanlarnda ve bayramlama trenlerinde padiahlarn taht burada kurulurdu. Abdlaziz'in ilk saltanat yllarna kadar sarayn bayramlama trenleri de burada yaplmtr. Yine, herhangi bir sebeple Sancak- erif karlacak olsa, bu kapnn nnde st baka zamanlarda mermer bir kapakla rtl duran delie dikilirdi. Yine bu kapnn sa tarafndaki narn altnda padiahlarn cenaze namaz klnrd. ki kap arasnn sanda drt be odal Kap Aas dairesi, solda ise Akaalar kouu vardr. Enderun da kendi arasnda nc yer ve Drdnc yer diye iki sahaya ayrlmaktadr: nc Yer: Bu kapdan sarayn nc Yeri de denilen Enderun ksmna girilir. Hemen karsnda Arz odas vardr. Buras, Padiahlarn arz gnlerinde, eli kabulnde ve Sadrzam deiikliklerinde Vezirleri, Kazaskerleri, Defderdarlar ve bundan baka mhim vazife alan devlet ricalini kabul ettii salondur. Kur'an, Nemi, yet, 30; Meali ksaca yledir: "phesiz o mektup Sleyman'dan gelmektedir ve "Rahman ve Rahm olan Allah'n adyla diye balamaktadr". 218 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM Bb's-S'de (Ak Aalar Kaps)'nn Bugnk Hali "MM Osmanl Devleti'nin Bakanlar Kurulu veya ra Meclisi mahiyetinde olan Divn- Hmyn jnr ald kararlar bu kapdan girilince karda yer alan Arz Odasnda

Padiah'a tasdik ettirildii iin Arz kaps ve Padiah'n Kk veya Mbeyn denilen Kkn yer ald Enderun'a buradan girildii iin Taht Kaps denilen Bb's-Sa'de'nin zerinde yeti yazldr. Meali ksaca yledir: "phesiz o mektup Sleyman'dan gelmektedir ve "Rahman ve Rahm olan Allah'n adyla diye balamaktadr". (Kur'an, Nemi, yet, 30 ). Enderun ve Birun'u birbirinden bu Kap ayrrd. Bir ad da Akaalar Kaps idi. Reslllah'n "Her i ki, Bismillah ile balamaz, onun neticesi kadktr ve hayrszdr" hadisini bilen Osmanl devlet adamlar, Devlet Bakanl Sarayna girerken bu manay dnmek istemilerdir. Bu Kapnn nnde Sancan dikildii delik bulunmaktadr. Bu delie dikilen Osmanl Sanca, asrlarca 24 milyon km2'lik topraklara hkim olmutur. OSMANLI'DA HAREM 219 Arz odasnn arkasnda III. Ahmed'in yaptrd ktphane bulunmaktadr. Buna bakan tarafta Osmanl padiahlarnn altn yaldzla yazlm isimlerini tayan byk levha vardr. Babssaadeyi, Kap aas denilen Bbs-saade aasnn gzetimindeki aalar beklerdi. Bu yzden bir ad da Akaa-lar Kaps idi. nc yer, bir dikdrtgen eklindedir. Bunun n kenarnda Akaalar kaps, sa kenarnda Seferli kouu ve Byk Oda ile Hazine-i Hmayun, kar kenarnda Kiler Kouu ile Hazine Kouu ve aralarnda Drdnc Yer'e giden st kapal, merdivenli yol, sol kenarnda Hrka-i Saadet ve sair mukaddes emanetlerin durduu Has Oda ve Enderun aalarnn mescidi, Kk Oda ile Kuhane denilen Padiahlarn hususi mutfa ve asl harem dairesine geilen kap vardr. nemle ifade edelim ki, Osmanl devyleti'nin maddi hazinesi demek olan Hazine-i Hmyn, Enderun Mektebi ve de manev hazinesi demek olan Hrka- Sa'det buradadr. .-... Drdnc Yer: Tamamen Boaziine ve Marmara'ya nazrdr. Cumhurbakanl Kk Makamndadr. Badad Kk, Revan Kk, Kara Mustafa Paa Kk, Mecidiye Kk ve lle bahesi buradadr. Ayrca set zerinde Sultan brahim'in yaptrd Snnet Odas ve tfaiye Kk bulunmaktadr1. . , : . : 2- Enderun'da alan Devlet Bakanl Personeli Ve Olan Kavram le lgili arptmalar A) Kelimelerin Manalar arptlmaktadr Bilindii gibi, "Herkes kendi aynasnn mhedtna tbi'dir". Baz ke yazarlar, Osmanl Padiahlarn veya baz Osmanl Devlet adamlarn, sapk ilikiler iine girdiklerini zannederek, Osmanl Tarihileri tarafndan u-zun uzadya incelenen ioian meselesini dillerine dolamlardr. olan, Topkap sarayn tekil eden ksmdan birisi olan Enderun'da yani Saray'da alan devirme grevlilere, endern personeline veya dier bir ifadeyle Devlet bakanl personeline denmektedir. Ayrca Yenieri Ocanda Abdurrahman eref, Topkap Saray- Hmynu, TOEM, Cz, 7, sh. 393 vd.; Sertolu, Osmanl Tarih Lgati, sh. 142-143; Uzunarl, Saray Tekilat, 297339; Bkz. Hzr bin ilyas, Letif-i Endern (Tarih-i Enderun), istanbul 1276; lk Akkutay, Endern Mektebi, Ankara 1974. 220 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM da bir gurup iin bu tabir kullanlr. Merak edenler, ismail Hakk Uzunarl'nn Kap Kulu Ocaklar adl iki ciltlik Kitabn inceleyebilirler1. i olan kelimesini rezil hallere ve cins sapklklara yorumlayanlara, burada ksaca cevap vermek icabedecektir. Bir ksm yazarlar, Padiahlarn Enderun denilen i Saray'da kendileriyle gayr-i meru mnsebette bulunduklar i olanlar denilen gen ve gzel delikanllar bulundurduklarn ve hatta bunlar bakalarndan kskandklarndan dolay bazlarnn yzlerini dahi rttrdklerini; baz Osmanl Padiahlarnn ise

tamamen erkek dkn olduklarn utanmadan kaleme almaktadrlar2. Ayrca Kbsnme ile ilgili iddialar da bunun gibi samadr. imdi iddia sahiplerinin delil olmak zere Kbusnme'den ve Yavuz Sultn Selim'in kz Fatma Sultn'a ait bir mektuptan nakledilen cmleleri ve bunlar nasl arpttklarn gzler nne sererek, dier arptmalarn da bunlar gibi olduunu okuyucuya anlatmak istiyoruz: ddia sahiplerine gre, Osmanl Hareminde btn arpk ilikilerin yannda Padiahlarn ve Enderun halknn erkeklerle ve hem de i olan denilen Saray Hizmetlisi olan erkeklerle arpk ilikileri vard. IV. Murad bunlardan biriydi. "Btl tasvir, safi zihinleri iyice tadll yani saptacandan", biz tasvir yerine bunlarn iki iddiasna cevaplandrmak istiyoruz. ddialarn isbat iin getirdikleri nemli bir delil u: Ziyar Oullarndan Emr Keykavus tarafndan 475/1082 tarihinde olu i-in Nasihatnme tarznda telif edilen Kbs-nme adl bir kitabdan alnan bir cmledir. ddiaya gre, Osmanl Padiahlar tarafndan da benimsenen bu Kitap'taki tlerden kadnlarla cins mnsebetle ilgili olanlarndan birisi udur: "Ve yaz olunca avretlere meylet, kn olanlara ki, salk ve esenlik iinde olasn. nk olan teni scaktr, yazn iki scak bir araya gelirse sala zarar verir. Ve avret teni souktur, kn iki souk bir araya gelirse teni kurutur"3. Bunlardan bazlar, bata IV. Murad olmak zere, baz Osmanl Padiahlarnn yazlar kadnlarla ve klar da erkeklerle beraber olduklarn iddia etmektedirler. Kbsnme'nin XIV. yzyl yani Ftih'in babas II. Murad zamannda Mercimek Ahmed tarafndan yaplan tercme olduunu ve o zamanki ifadeler kullanldn kendileri de kabul etmektedirler. ' Uzunarl, Kap Kulu Ocaklar, c. l-ll. 2 Mesela bkz. Tokmakolu, Erdoan, Osmanl Kadn Alemleri, istanbul 1991; Meral Altndal, Osmanlda Harem, istanbul 1993, sh. 163-165; Hiylmaz, Ergun, Eski istanbul'da Muhabbet, istanbul 1989. 3 Altndal, Meral, Osmanl'da Harem, sh. 163; Kr. 37-40. OSMANLIDA HAREM 221 Daha da ileri giderek, bu iin Osmanl damadlarna kadar uzandn ve hatta Yavuz'un kz Fatma Sultn'n bu yzden ilk kocas Antalya Sancak Bei Mustafa Paa'dan ikyet etmektedir. Fatma Sultn'n kime yazld belli olmayan bir mektubundan aldklar u cmleyle iddialarn isbt etmeye kalkrlar. Cmle udur: "Benim Devletl Sultn Babam, Dirliim yoktur. Bir kiiye dtm ki, beni bir kelb (Kpek) hesabna saymaz. Elin olanlarn zulm ile atasndan ve anasndan alur; hemen ii gc olanlar derdinedir"1. Bu cmleler ile de kasdedilen Osmanl beylerinin erkekler ile iliki kurduklarn isbat etmektir. Ancak bu mektubun XV. yzyla ait olduunu kendileri de kabul etmektedirler. Bu arada unu da ifade edelim ki, konuyla ilgili arptmalarn bana bir yazarn "nk siz kadnlar brakp ehvetle erkeklere yaklamaktasnz" mealindeki ayeti koymas ve dipnotta da 80-84. yetleri vermesi ok manidardr2. imdi gelelim meselenin izahna: nce bir konunun izah gerekiyor: Kur'an'dan nakledilen yet, Hz. Lut'un livta gnahn ileyen kendi milletine syledii bir szn parasdr. Tamam yledir: "Siz, sizden evvelki insanlarn ilemedii bir fuhu ve byk gnah m iliyeceksiniz? nk siz, kadnlar brakp ehvetle erkeklere yaklamaktasnz. Gerekten de siz arlklar iine giren bir milletsiniz"3. Kur'an Hz. Lut'un bu szlerinden sonra kavminin kendisini memleketten karmak zere harekete getiklerini ve ancak Yce Allah'n bylesine arla giderek livta suunu ileyen Lut Kavmini iddetli bir azapla azaplandrdn beyn buyurmaktadr. Nakledilen yet meali ile konunun hi bir msbet alakas olmad aka grlmektedir. Gelelim ikinci hususa; Bilindii gibi, her zamann bir lehesi ve konuma terimleri vardr. Yani kelimeler farkl zamanlarda farkl manalarda kullanlmaktadr. Erzurumlular, "Misafiri yola vurmak" tabirini kullanrlar; herhalde bundan maksat, misafiri kaldrp yola arpmak deil, uurlamak manas anlalmaldr. Azeriler, "Kulluun edeyim" demektedirler; bunun manas da senin klen olaym deil; sana nasl yardmc olabilirim manasna olduu atktr.

te hem Kbusnme'de ve hem de Fatma Sultn'n mektubunda geen olan kelimesinin de manas arptlmaktadr. Zira XIV. ve XV. asr Trke metinlerde olan kelimesinin manas, bugn kullanlan manadan nemli de1 Altndal, Meral, Osmanl'da Harem, sh. 163-164, 37-40 2 Kr. Uluay, Osmanl Saraylarnda Harem Hayatnn Yz, istanbul 1959, sh. 76-78; Altndal, Meral, Osmanl'da Harem, sh. 37-40; Bkz. Kur'an, A'rf, yet, 80-84 3 Kur'an, A'rf, yet, 80-81 222 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM recede farkldr. Temel kaynaklardan anladmza gre, bu asrlarda "olan" kelimesinin iki temel manas vardr: "olan" kelimesinin birinci manas, cins ayrt etmeksizin "ocuk", ikinci manas ise, yine erkek olsun kz olsun "gen" demektir. Bu kelimenin srf erkek cinsi karlamaya balamas, bundan sonraki devirlerde sz konusudur1. Buna delil ok ise de, en gzel delil, Erzurumlu Mustafa Darir'in XIV. yzylda yani Kbusnme'nin Trke'ye tercme edildii asrda kaleme alnan Yz Hadis Tercmesindeki u ifadedir: "Bu kez Resul Hazreti cevb verdi, buyurd kim, "Evlenn unun bigi avretler ile kim, erden kamaz ola, olan dourgan ola, mmetim ok ola kim, ben mmetimin okluu ile fahrlanurum yarn kyamet gnnde"2. Yani "ocuk douran ve erkeinden kamayan hanmlarla evlenin." 3. 1 Bu kymetli zet, eserin birinci basksn inceleyen ve ok nemli kabul ettiim bir deerlendirme yazs gnderen, deerli meslekdam Dr. Musa Duman'a aittir. Ayrntl bilgi iin bkz. Duman, Musa, Olan Kelimesi Ve Genlik Kavram zerine, Trkiyat Mecmuas, Sy. XX. 2 Ma'kl bin Yesr adl sahabenin naklettiine gre, bu Hadis-i erifin tamamnn bahsettiimiz asrdaki Trke'ye tercmesi yledir ve bizim iddilarmz isbt edecek ok sayda kelime gemektedir: "Resul Hazretine -Sallellhu Aleyhi Ve Sellem- bir kii geldi. Eydr: Y Reslellah! Bir avret buldum, gkek, hem asl ho, ill olan eylemez (yani ocuk dourmaz). Evlenrin, ne buyurursan? dedi. Resul Hazreti buyurdu: Ol avreti alma. Bir zamandan sonra ol kii yine geldi kim, ol avretti alaym m Y Reslellah? dedi. Yine destur vermedi. nc kez ol kii yine geldi. Alaym m Y Reslellah? dedi. Bu kez Resul Hazreti cevab verdi, buyurdu kim: . "Evlenn unun bigi avretler ile kim, erden kamaz ola; olan dourgan ola, mmetim ok ola kim, ben mmetim okluuyla fahlanurn, yarn kyamet gnndedir" Mustafa Darir bin Yusuf, Yz Hadis Tercmesi, Millet Ktphanesi, Ali Emir, er'yye Blm, No: 1287/1, Vrk. 24/B-25/A; Tarama Bzl, Trk Dil Kurumu, V, sh. 2923-2926 3 Ayrntl bilgi iin bkz. Duman, Musa, Olan Kelimesi Ve Genlik Kavram zerine, Trkiyat Mecmuas, Sy. XX. Deerli meslektamzn u tesbitleri de ok nemlidir: "Edebiyat Fakltesi rencisi olduum yllardan beri zaman zaman duyduum ve okuduum, Divan Edebiyatnda bir ksm irlerin olanc olduklar sulamas karsnda, ta o zamanlar bir phe ve bu pheyi bertaraf edecek alma konusunda bir sorumluluk duygusu kaplamt iimi. Akademik hayatmn ilk yllarndan itibaren, byle bir eyin gereini renmek iin aratrmaya baladm. Neticede, "olan" kelimesinin anlamyla ilgili olarak sizin aklamanz ve yorumunuzla benim tarih kaynaklardan faydalanarak vardm sonu birbirine mutabktr." OSMANLI'DA HAREM 223 Birinci Blm'de de ifade ettiimiz gibi, tesbitlerimizi pekitiren bir husus da, Kbus-nme'yi tercme eden mtercim ile Yz Hadis Tercmesini yapan mtercimin ayn asrda yani Ftih Sultn Mehemd'in babas II. Murad zamannda yaam olmalardr. Zaten Tarama Szl bata olmak zere, filolojik kaynaklar da bu dediklerimizi dorulamaktadr. Ancak kelime oyunlaryla tarihi ve slmiyeti ktlemek istiyenlere, elbetteki diyebileceimiz fazla bir ey yine de bulunmamaktadr. Bizi asl zen husus ise, Uluay gibi bir aratrmacnn da ayn dedikodulara nem vermesidir ve hatta Harem II Kitabnda yalanladn

Harem Hayatnn i Yz adl eserde dorulama veya sadece nakilde bulunma yoluna girmesidir. 224 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM XIV. Asrda Olan Kelimesinin Gen Kz Ve Erkek Manasna Geldiine Dair Hadis-i erifin Tercmesi (Mustafa Darir bin Yusuf, Yz Hadis Tercmesi, Millet Ktphanesi, Ali Emir, er'yye Blm, No: 1287/1, Vrk. 24/B-25/A) 1 ;\2/ v^v ^ v3T\ - -^> v^v VT *5 i_ v^ "JJ ^xi,v v\ ? x!.yx \.^? vw^ \rp \^? 1^ v-i ^? ^ -i)v^ ^f-;? v v^v OSMANLI'DA HAREM 225 is-i es.Ai l'.ft 'T i v Ayrca u cmle de bu konuda aktr: "Eer olan kzsa, kz dourmu avrat sdn emzireler; eer er ise er olan dourmu avrat sdn emzireler." 1. O halde XIV. ve XV. asrlarda olan tabiri gen kz ve erkekler iin ve avrat tabiri ise yal kadnlar iin kullanlmaktadr. Nitekim Kbs-nme'nin asl dili olan Farsa'daki olan kelimesinin karl olan gulam kelimesinin de manas byle zikredilmitir: ."Gulm; ocuk ve gen demektir. Doutan genlik dnemine kadarki safha"2. Bugn de "kz olan kz" ifadesinden bikri zail olmam (evlenmemi,sebette bulunmam) gen kzlar manas anlalmakta ve kasdedilmektedir. Bu giriten sonra Kbsnme'deki ve Fatma Sultn mektubundaki ifadeler daha iyi anlalmaktadr: Kbus-nme, biraz evvel de belirttiimiz gibi, bir Nasihat-nme mahiyetindedir. Her konuyu yet ve hadislerle veya eski devlet byklerinin ahlak esaslaryla ssleyerek evladna nasihatta bulunan bir devlet adamnn nasihatlar durumundadr, ite Kbsnme'nin 15. Kitab, ahlak bir konu o-lan Kar-Koca Mnsebeti hakkndaki tavsiyeleri ihtiva eylemektedir. Buradaki tavsiyelerden biri de, birden fazla hanm bulunan ve cariyeleri de var olan oluna yapt u tavsiyedir: "Ve yaz olcak avretlere meylet ve kn olanlara; ta ki, tendrst olasn. Zira ki, olan teni ssdur, yazn iki ss bir yere gelse teni azdur ve avret teni sovuktur, kn iki sovuk bir yere gelse teni kurudur. Vesselam."3. Yani birden fazla kadnlarn olmas halinde, yazn ksmen yal kadnlarla ve kn da gen kadnlarla beraber ol ki, salk ve esenlik iinde olasn. nk gen kadnn teni scaktr, yazn iki scak bir araya gelirse sala zarar verir. Ve gen olmayan kadnn teni souktur, kn iki souk bir araya gelirse teni kurutur. imdi bu manay arptarak, erkeklerle beraber olmay tavsiye manasn karmak, ilimden ve dilden haberdar olmamak demektir. Fatma.Sultn da, -kocasnn, gen cariyelerle beraber olup kendisine iltifat etmediini yazmaktadr. "Benim Devletl Sultn Babam, Dirliim yoktur. Bir kiiye dtm ki, beni bir kelb (Kpek) hesabna saymaz. Elin olanlarn zulm ile atasndan ve anasndan alur; hemen ii gc olanlar derdinedir". Bu cmlelerle kendisini bir kpek yerine bile koymadn, anasndan babaAhmed, ' Eref bin Mehmed, Hazin's-Sa'dt, Topkap Saray Ktphanesi, No: 557, Vrk. 10/B; Tarama Bzl, Trk Dil Kurumu, V, sh. 2923-2926. 2 Aga Seyyid Muhammed Ali, Ferheng-i Nizm, c. III, Haydarabad 1934, sh. 737. Emir Keykavus, Kbs-nme (Tere. Mercimek Ahmed, II. Murad'n emriyle, Nere Hazrlayan, Orhan Saik Gkyay), Ankara 1974, sh. 112-113 226 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM sndan zorla cariye diye ald gen kadnlarla beraber olduunu Osmanl Padiahna ikyet etmektedir. Gen kz cariyeler ile beraber olmak demek olan "ii gc olanlar derdinde olmak" manas nerede? Erkeklerle beraber olmak

manas nerede?1. Bu iddialar ileri sren yazarlar da biliyor ki, braknz bir Osmanl damadnn arpk iliki kurmasn, Sultnlar ile evli iken baka kadnlar ile evlenmeleri dahi fiilen yasaklanmtr. Ancak szkonusu mektubun manasn anlamyanlar, bir ksm ifadeleri kendilerine gre yorumlamaya kalkmlardr2. leride sultnlarn evlenmeleri konusunda meseleyi inceleyeceiz. B) Osmanl Tarihi'ndeki Olan Meselesi Bilinmeden Konuuluyor Ve Yazlyor Btn bu iddialara imdi de Osmanl Devlet Tekilatndaki olan Meselesi asndan, ksa ekilde cevap vermek zaruret haline gelmitir: Evvel, iolan kelimesini tarif etmek gerekmektedir, iolan, Enderun denilen Saray'da alan zenle ve dikkatle seilmi saray grevlilerine denmektedir. Osmanl tarihinde, Topkap, Galata, brahim paa ve Edirne Saraylarnda yetitirilen ve zamanla muhtelif devlet hizmetlerine kan devirmeler olarak tarif edilmektedir. Bunlara Saray Acemi Olanlar veya Celeb de denmektedir. Bir de Yenieri Ocann acemileri vardr; aslnda bunlara da i olan dense de, bunlar Saraydakilerden ayrmak iin Sadi ad verilmektedir3. O halde i olan, bir terimdir. Olan denilmesi, illa da kt niyetle seilmi gen ocuk manasna gelmez. Belki Enderun denilen Saray'da istihdam edilmek zere esirler arasndan seilenlere ve husus olarak getirilen devirmelere denmektedir, i olan denmesi, Saray'da istihdam edilmelerinden kaynaklanmaktadr. Ayrca burada istihdam edilecek devirmeler, Enderun Mektebinde yetimektedirler. Yani Enderun ayn zamanda devlet adaBkz. Uluay, M. aatay, Padiahlarn Kadnlar Ve Kzlar, sh. 31, Maalesef, Harem konusunu derinlemesine inceleyen Uluay da ayn hataya dm ve Fatma Sultn'n beyi Mustafa Paa'y cins sapk olarak vasflandrmtr. Halbuki Mustafa Paa, gen cariyelerle beraber olup Fatma Sultn' ihml ettiinden ondan ayrlmlardr; Bkz. Uluay, Ha-rem'den Mektuplar, sh. 44-47; Kr. Altndal, Meral, Osmanl'da Harem, sh. 163-164, 37-40 Bkz. Uluay, M. aatay, Osmanl Saraylarnda Harem Hayatnn i Yz, sh. 49 vd. Sertolu, Osmanl Tarih Lgati, sh. 159; Uzunarl, Saray Tekilat, 297 vd. VE OSMANLI'DA HAREM r olduunu Osmanl raber olmak demek |' Erkeklerle beraber ir da biliyor ki, brak- ie evli iken ba-1 Arak szkonusu jlne gre yo-lusunda meles, Bilinmeden MeEndern |safay grevlilerine ve Edirne ; kan dev-anlar veya Celeb bunlara n Sadi ad veriltle seil-istih|olarak getirilen im edilmele-Enla devlet ada: Maalesef, HaFatma Sultn'n a, gen carilUluay, HaB-164,37-40 llz, sh. 49 OSMANLI'DA HAREM 227 m yetitiren bir faklte durumundadr. Nitekim buradan yetien devlet a-damlar arasndan paalar, belerbeiler ve sancakbeleri oka kmtr. kinci olarak, baz yabanc seyyahlarn ve bir ksm slm dman tarihilerin anlattklar gibi, Enderun yani Saray'da almak zere yetitirilen i Olanlarnn yakkl olmas, Padiahlarn gayr-i meru arzularn tatmin iin deildir. Belki Saray'da yani Osmanl Devleti'nin en geni snrlara ulat dnemlerde toprak alan 24 milyon km2yi bulan bu muhteem devletin Devlet Bakanl saray demek olan bu mahalde alacak personel dikkatle seilmeliydi. Bugn bile babakanlk ile cumhurbakanl Kknde alan personel ile normal bir devlet dairesinde alan personelin ayn zelliklere sahip olmadn, aslnda bu iftiralar kitaplarna alanlar da bilirler. Gerekten i Saray'da alacak personel, sr tutmal, eli aya dzgn olmal,

yalanc olmamasna gayret gstermeli ve hin insanlar olmamalyd. te btn bu zelliklere sahip devirmeleri i olan adyla tesbit edebilmek iin bugn Krimonoloji veya benzeri ilimlerin yerine Osmanl dneminde de lm-i Sm veya ilm-i Kyafet denilen bir ilim dal vard. Elinin ayann gznn kulann zelliklerine gre, bir insann ahlaki yaps az ok tesbit edilmekteydi. te Enderun denilen Saray'da alacak i olan ad verilen personel, bu konuda uzman olan kiilerce seilmekteydi. Glmn veya i olan denilmesinin bir sebebi de, burada bugnk gibi kadn personel altrlmamasndandr. te ilm-i Sima veya lm-i Kyafet tabir edilen bu ilimle ilgili Kbs-nme'den baz tesbitler: "insan satn almak kuvvetli ilimdir. nk onlarn ierdeki ayb dardaki aybndan ok olur. Hem ok kullar vardr ki, alrken bir bakta gzel grnr; ama ferasetle bakarsan irkin grnr. Geldik imdi akll, devletli ve talihli olan kulun nianlarna... Boyu doru olsun, boynu dk ya da kambur olmasn. imanlkta ve zayflkta orta olsun. Sa da orta olsun, yani ne ok sert ne ok yumuak olsun. Yznn renginini ak ak, kzl kzl olsun. Ayas yass, parmaklarnn aras ak ve gzlen el olsun. Ak gnll, gle yzl olsun. Bu dediim nianlarn olduu her kulu, ilim retmeye, yazcla, khyala, hazinedarla ve her ne ie koyarsan koy, gayet inanlr ve gvenilir olur"1. Bu arada hadm alrken de lm-i Sima denilen ve insanlarn fizik zelliklerinden onlarn ruh haletlerini ortaya karmaya yarayan baz zellikler arandn, Saraya alnan hadmlarn ok eskiden beri bu ilmi bilen insanlarn e-lemelerinden getiini, Kbus-nme'deki u tavsiyelerdan anlyoruz: ' Keykavus, Kbs-nme (Tercme, Mercimek Ahmed, Sadeletirme, Atilla zkrml, c. I, stanbul, 1001 Temel Eser, sh. 219-221; Orhan Saik Gkyay Neri, sh. 144 vd. 228 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM "Geldik imdi hadm olarak istihdam etmek iin alacan kulun nianlarna... Gayet kara ve eki yzl ve yz buru buru olsun. Gvdesi zayf, derisi kuru, sa yufkack, dileri seyrek, sesi incecik ve baldr ince olsun. Duda kaln, burnu yass, parmaklar ksack, boyu br ve boynu ince olsun. Bu dediimi gibi olunca sarayda hadm olmaya yarar. Amma sarayda ak hadm olmas gerekmez. Hele ki benzi kzl olursa. Sonra gayet sakn sarn hadmdan, ok ekin bu cinsten. Hele sa yoluk, gz sulanr, apakl ve yaarr olursa. Derler ki, kendi sever avreti ya da bakasna sevdirmek iin pezevenklik eder. Hsl bunun gibiden hayr gelmezmi."1. ; . Btn bu sylenenleri brahim Hakk Hazretlerinin Ma'rifet-nmesi'nden setiimiz u beyitler tasdik eylemektedir: Eri omuzlu kii Sadr kk olann Arkas yass kii Aya enli kii Erilik olur i Hulk da beddir ann. Oldu sefhet ii. Cevr cefdr ii2. Gnmzde zellikle Hukuk Fakltelerinde okutulan Kriminoloji ilmi de bu esaslar zerinde kurulmutur ve suluyu tesbite yaramaktadr. nc Olarak, i Saray'da alan i olanlar yakkl genlerden o-lumas sebebiyle, Padiah asndan deil, kendi aralarnda muhtemel bir gayr-i meru durumdan saknmak iin ok dikkat ekenlerin yzlerine pee rtmesinin emredilmesi doru olabilir. Ancak bu Padiahn onlar bakalarndan kskanmalarndan dolay deil, bu konudak er' bir hkmn tatbikinden ileri gelmektedir. Gerekten slm hukukunda bir hkm vardr: "Gen bir hoca veya terbiyeci, gen ve by bitmemi ocuklarla, fazla yalnz kalmasn; zira nefis insan ktlklere sevkedebilir. Hatta bu tr genler, yzlerine pee bile rtebilirler. Bu tr genlere bb- emred denilir"3. Fevkalade bir edeb kaidesi olan bu hkme, baz Osmanl Padiahlar uymular ve bir ksm saray grevlisi iolanlarna yzlerini pee ile rtmelerini emretmilerdir. imdi soruyoruz, Kur'an'n emrine uymak iin gsterilen bu hassasiyet nerede? Bunu Hammer gibi bir Hristiyan tarihinin iftirasna uyarak tamamen edeb d yorumlara gitmek nerede? Keykavus, Kbs-nme (Tercme, Mercimek Ahmed, Sadeletirme, Atilla z Krml, c. I, istanbul, 1001 Temel Eser, sh. 222; Orhan Saik Gkyay Neri, sh. 144 vd.

ibrahim Hakk, Ma'rifetnme, istanbul, Sultan Read Dnemi Basks, sh. 212-213 3 ibn-i bidin, Redd'l-Muhtr, c. VI; Kr. Pakaln, Tarih Deyimleri, II, sh. 28-29. OSMANLI'DA HAREM 229 !<& . Dao-lbir len t bir Drdnc olarak bir hususa daha dikkat ekmek istiyoruz: Biraz sonra anlatacamz gibi, i olanlar, deiik hizmetleri grmektedirler. Bu hizmetlerden biri de Has Oda'nn hizmetleridir. Has Oda, Padiahn i olanlar ile beraber olduu ve gayr-i meru hayat yaad bir mekn deildir. Biraz sonra Has Oda'nn mahiyetini renince byle bir iddiadan titrememek mmkn deildir. Gerek Has Oda, Enderun odalarnn birincisi ve en itibarls olup Ftih tarafndan personel mevcudu otuz kii olmak zere kurulmutur. Daha sonra dier Padiahlar tarafndan geniletilmitir. Harem'de deil Enderun'da yer almaktadr. Has Oda'da Hrka- Sa'det ve dier mukaddes emnetler bulunmaktadr. Has Odallarn asl vazifeleri de Hrka- Sa'det Diresini sprmek, tozunu almak, mbarek gecelerde gzel kokularla donatmak ve gl suyu serpmek, Kur'an- Kerim okumak, Padiaha ait hizmetleri grmek yani Saray iinde Padiahn husus personeli olmaktr. imdi bu mana ile, ileri srlen iftiralar arasnda ne mnasebet olabilir? Bylesine ulv gayelerle istihdam edilen personeli Padiahn erkek cinsel arkadalar diye takdim etmek, eytann dahi aklna zor gelen bir iftiradr1. Ksaca, nc ve drdnc yerde hizmet eden personele iolanlar, Enderun aalar, Glmnn- Enderun veya ksaca Enderunlular denirdi. Bu devlet bakanl Saraynda alanlara da i olanlar denmekteydi. Enderun'a alnacak devirmeler, Edirne Saray, Atmeydan veya ibrahim Paa Saray ve Galatasaray iolanlar arasndan ve bazan bizzat hkmdar tarafndan seilirdi. Maamafih bazan da bunlarn haricinde esir edilen asilzade ocuklar, Bonak ve Arnavut devirmeleri ve hkmdarlarn ahsen beenip setikleri kimseler de Enderuna alnrd. Enderunda iolanlarna mahsus alt oda veya kou vardr ki, derece srasiyle unlardr: 1-HasOda : 2- Hazine Odas. ; 3-Kiler Odas. 4- Seferli Kouu. , 5-Doanc Kouu. . , . 6-Byk ve Kkodalar. ., , ,. ; .-.. .. Hepsine birden Yeni Saray olanlar da denilen Enderunlular Dola-mal ve Kaftanl olmak zere iki ksmdlar. Byk ve Kk odallara dolaAbdurrahman eref, Topkap Saray- Hmynu, Tarih-i Osmn Encmeni Mecmuas, Cz, 7, sh. 393 vd.; Sertolu, Osmanl Tarih Lgati, sh. 142-143; Uzunarl, Saray Tekilat, 322-335. 230 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM ^ mal, brlerine kaftanl denirdi. Bu da, giydikleri elbiseden tr idi. Yeni Saray olanlarnn maandan baka, btn giyecek ve yiyecek ihtiyalar da saray tarafndan temin olunurdu. Hane-i kebir ve Hane-i sagir diye de anlan Byk ve Kk odalara, Acemiolan yetitiren saraylardan ilk gelenler verilirlerdi. Burada mteaddit hocalardan ders grrler, Trk-slam kltr ve akidesiyle yetiirlerdi. Bundan baka, gre, atlama, me, ok gibi talim ve sporlarla da megul olurlard. En yallar on be yanda bulunurdu. Bu oda olanlar zaman gelince, Seferli Kouu'na

naklolurlar, buraya geemiyenler kmalarda sekiz ile yirmi ake yevmiye ile Svari Ocaklarnn Sipah veya Siiahdar blklerine karlard. Bu odalar 1675 ylnda lavolunmutur. Seferli kouu krk kiilik idi. IV. Mehmed zamannda ilga edilmi olduklarndan sonralar ismine rastlanmamaktadr. Bunlarn mirine Doanba denirdi. Seferli kouunun bir ismi de Hane-i seferli idi. IV. Murad Revan seferine giderken, 1635 tarihinde bir ksm byk oda olanlarn ayrp burasn tekil etmiti. Burada tahsil seviyesi yksek olup ayrca musikiinaslar, hanendeler, kemankeler, tellklar, amarclar buradan yetiir. Dilsiz, cceler, soytarlar da bu koua mensup idiler. Buradan birok alimler de yetimitir. Mevcutlar yz kadar olup mirleri Saray Kethdas idi. Kdemlileri Kiler odasna geer veya en az yirmi, en ok 35 aka yevmiye ile Sipah blne karlard. Bu kou, 1831 ylnda ilga olmutur. Kiler kouu Fatih devrinde kurulmutur. miri Kilerciba veya Ser kilr-i hassa denilen kimse idi. Vazifesi Padiahn yemeini nne koymakt. Kilerkouu iolanlar, hkmdarn ve harem halknn ekmek, et, yemi, tatl, erbet ve saire gibi eylerini hazrlar ve saklarlard. Adetleri otuz kadard. Bu kouta bir de kk revir vard. Kiler kouunun en kdemli olan terfi ederse Has odaya, brleri ise hazine odasna geerlerdi. Hazine kouu veya odas, Fatih devrinde kurulmutur. Mevcudu 60 kadar iken XVIII. Yzylda yze, hatt yzelliye kmtr. mirleri Serhzin-i Enderun denilen Hazinedarba idi. Hazineliler, Enderun hazinesini muhafazaya memurdurlar. Odann en kdemlileri terfi ederse Hasodaya geer, dar karlarsa Mteferrika olurlard. br olanlar, kmalar da nadiren Mteferrika, daha ziyade, anigir olurlard. Kdemsizleri Kapkulu Svari blklerinden Sipahi blne verilirlerdi. Hasoday da Fatih yaptrm ve tekiltn o kurmutur. Enderunun en muteber birinci odasyd. Bir ad da Hane-i hast. Buradaki olanlarn says otuz ile krk arasnda deiirlerdi. Has odann miri has odabayd. Ondan sonra srayla Siiahdar, uhadar, Rikabdar, Tlbent Gulm, Miftah Gulm OSMANLI'DA HAREM 231 Bunlarn ilk drdne arz aalar veya ar erkn-i havass- cvani denirdi. Alt aaya birden ise Erkn- Havass- Cvani ad verilirdi. Has odaya, Hazine, Kiler ve Seferli odalarndan geilirdi. Bir de padiahn emriyle defaten bu odaya alnmak mmkn idi. Hasodallarn asl vazifesi Hrka-i erif odasnn sprlmesi, tozunun alnmas, muayyen ve mbarek gecelerde d aac yaklp gl suyu serpilmesi, Kur'an- Kerim o-kunmasyd. Gene, ibriktar, Berberba, Kahveciba, Sr Ktibi, Hnkr mezzini gibi hizmetliler de Hasoda efrad arasndayd. kmalarda Hasodallarn alt byk aadan gayr kdemlileri Mteferrika, acemileri anigir olurlard. Bazan bunlara sancak beylii de verildii olurdu. Enderunda bu koular halkndan baka i olan olarak seyyar hizmette kullanlan bir de Zlfl Baltaclar vard. Enderunun birinci kouu olan Has Odann altbyk aas, byk devlet memuriyetleriyle ktklar ve daha aa derecelerle kanlar da zamanla bu cins vazifelere namzet olduklar iin Enderun uzun zaman devlet ricali yetitiren bir mektep vazifesini grmtr. Bundan baka birok hattat, nakka, musikiinas, kemanke, lim air ve sanat sahibi kimseler bu ocaktan yetimilerdir. Enderunlular, birbirlerini ok tutarlar ve d hizmetlerde de bu rabtay muhafaza ederek birbirlerini korurlar, grp gzetirler ve kayrrlard. Sarayda bulunduklar mddete evlenemezler ve geceleri darda kalamazlar, esasen husus msaade olmadka saraydan ayrlamazlard1. Abdurrahman eref, Topkap Saray- Hmynu, Tarih-i Osmn Encmeni Mecmuas, Cz, 7, sh. 393 vd.; Sertolu, Osmanl Tarih Lgati, sh. 142-143; Uzunarl, Saray Tekilat, 297-339; Kr. Pakaln, Tarih Deyimleri, I, sh. 533-540 232 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM Topkap Saray'nn 184O'l Yllarda Bb- Hmyn'dan Grlen Manzaras (Babakanlk Osmanl Arivi, Sultan Abdlaziz Albm)

Sultn Abdlaziz zamanndaki Topkap Saraynn halini grntleyen bu resimde, ilk grlen kap, Bb- Hmyn'dur. Kapnn arkasnda sada grlen bina ise, Maliye Nezreti'inin ilk binalardr. Maliye Nezreti'nden sonra uzanan bir katl binalar ise, Saray'a ait hastahane ve fodla frnlardr. Birinci Yer denilen ve resimde genie yer alan meydanda Cebe-hne yani silah deposu olarak kullanlan Aya irini Kliesi, Ayos Siemos Stunu, baz temel ve setlerden baka Bizans Devrinden kalma hi bir ey bulunmamaktadr. Resmin daha ilerisinde Orta Kap veya Bb's ve arkada da Topkap Saray'nn ikinci ve nc Yerleri genel olarak grlmektedir. te Osmanl Devletinin 300 sene idare edildii, devlet binalarnn nemli ve byk ekseriyetinin yer ald Topkap Saray'nn orijinal hali byledir. Dikkatimizi eken nokta, o dnemde Topkap ve evresinin sahip olduu dzendir. Maalesef bugn, bu dzen kalmad gibi, bir tarafdan da Osmanl eserleri yok edilirken, Bizans eserlerinin yeniden ihysna allmaktadr. KOSMANLI'DA HAREM OSMANLI'DA HAREM 233 len Manzaras Topkap Saray'nn Haritas (TOEM, Abdurrahman eref) inlen * neve 234 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM Topkap Saray Plan 1. Bb's-Selm, Orta Kap 24. Divn- Hmyn (Kubbealt 24a. Divan Yeri 24b. Divan- hmyn Hocalarnn Yeri 24c. Defter-hne 40. Bb'sSa'de, Ak Aalar Kaps 41. Bb's-Sa'de Aas Dairesi 55. Arz Odas Harem'in Plan 12. ehzadeler Mektebi 13. Dr"s-Sa'de Aas Dairesi 17. Harem'in Cmle Kaps 20. Valide Sultn Tal Ve Kaps 36. Valide Sultn Dairesine Giri 66. Kadn Efendiler Dairesi 69. Mbeyn (Padiah Kk). OSMANLI'DA HAREM 235 . 4- HAREM- HMYN DRES (PADAHIN EV) imdi hakknda ok dedikodular yaplan ve Osmanl dmanlar tarafndan bir gayr-i meru zevk lemi diye tantlmaya allan Harem diresini yani Padiahlarn ailelerinin kald konutu tantacaz. Bu tantacamz Harem dairesi, 300 yl boyunca Topkap Saray'nda Padiahlarn ikamet ettii mekndr. Bu tantmay yaparken, bir ksm turist rehberlerinin ve hatta baz grevlilerin harem dairesi ile alakal ahlaksz tasvirlerine de yer yer deinecek ve onlarn yalan ve iftiradan ibaret olduunu grmeyen gzlere gstermeye alacaz. Anlattklarmzn havada kalmamas iin, Harem Dairesini adm adm gezdik ve usta bir el ile Harem'de mutlaka hatrlarda tutulmas gereken baz fotoraflar aldk. Bunlar da yeri geldike kitabmza ve koyacaz. Nazar adan en nemli kaynamz Abdurrahman erefin TOEM'-deki makalesidir1. Harem'in Kaps: Harem-i Hmayunun veya harem dairesinin balca kaps kinci yer denilen meydanda Kubbealt ile Zlfl baltaclar kouunun kapsnn arasnda bulunan Araba Kaps'dr. Saraya gidip gelen kadnlar bu kapdan araba ile girip ktklar iin bu ismi almtr. Harem'in bundan baka kaplar da vardr. Nitekim nc Yerin sonunda yer alan Kubbeli Kap da bunlardan biridir. Araba Kapsnn zerinde III. Murad'n 996/1588 tarihli uzun bir kitabesi mevcuttur. Kitbe'de uHarm-i Cennet-i l'de Bb- Sultan' diye vasflandrlan Kap, Harem'in en nemli giriini tekil etmektedir. Araba Kapsnn i yznde tahta bir levha zerinde gzel bir besmele ile birlikte u

satrlar yazldr: "Medine-i Mnevvere'de Hazret-i Peygamberin ravza-i mutahhara ve hcrelerinin pencerelerinin allardr". Osmanl Padiahlarnn, harem-i hmyn denilen evlerinin girilerini dahi manev bir havaya sokmak istemeleri, dikkat eken hususlardandr. Abdurrahman eref, Topkap Saray- Hmynu, Tarih-i Osmn Encmeni Mecmuas, Cz, 8, sh. 457 vd.; Sertolu, Osmanl Tarih Lgati, sh. 136-137; Uzunarl, Saray Tekilat, 34 vd.; Uluay, Harem II, 7 vd.; Pakaln, Tarih Terimleri, I, 747. 236 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM Harem-i Hmyn'un Araba Kaps Padiahlarn evlerinin kaplarndan biri. Mualla Anhegger'in de deyimiyle Haremin mimar yaps da islm bir aile hayatnn yaanmasna uygun olarak tasarlanm. Harem-i Hmayunun veya harem dairesinin balca kaps, ikinci yer denilen meydanda Kubbealt ile Zlfl balta-clar kouunun kapsnn arasnda bulunan Araba Kapsfdr. Saraya gidip gelen kadnlar bu kapdan araba ile girip ktklar iin bu ismi almtr. Harem'in bundan baka kaplar da vardr. Nitekim nc Yerin sonunda yer alan Kubbeli Kap da bunlardan biridir. Araba Kapsnn zerinde III. Murad'n 996/1588 tarihli uzun bir kitabesi mevcuttur. Kitbe'de "Harim-i Cennet-i Al'de Bb- Sultan' diye vasflandrlan Kap, Harem'in en nemli giriini tekil etmektedir. Araba Kapsnn i yznde tahta bir levha zerinde gzel bir besmele ile birlikte u satrlar yazldr: "Medine-i Mnevvere'de Hazret-i Peygamberin ravza-i mutahhara ve hcrelerinin pencerelerinin allardr". Osmanl Padiahlarnn, harem-i hmyn denilen evlerinin girilerini dahi manev bir havaya sokmak istemeleri, dikkat eken hususlardandr. OSMANLI'DA HAREM 237 (Kf. Silaf il :rini Harem'in Medhali (Antresi): Topkap Saray Brn, Enderun ve Harem adyla ana ksmdan teekkl ettii gibi, Harem-i Hmyn da Haremle ilgili haric hizmetleri gren grevlilerin ikamet ettikleri Antre (Medhal) ile asl Harem-i Hmyn olan ksmdan meydana gelmektedir. nemle ifade edelim ki, harem-i hmyn'a yiyecek, iecek ve benzeri eyler temin eden ve haric ileri yrten hadm aalar ve benzeri erkek grevliler, asl harem-i hmyna asla girmeye yetkili deildirler. Harem'in dahilindeki hizmetleri tamamen kadn olan cariyeler ifa etmektedir. Bu yzden kendilerine Harem Aas veya Kzlar Aas denmektedir. Zira bunlar, harem'deki kadnlarn haric hizmetlerini grmektedirler. nemle ifade edelim ki, erkek olan hi kimse, asl hareme girememektedir. Zaten asl Harem'in kapsnn zerinde "Bakalarnn haremlerine (evlerine) size izin verilmeden girmeyiniz" 1 mealindeki yet yer almaktadr. Bu konuya tekrar dneceiz. Araba Kapsndan girilince birinden brne geilen ksm havi antreye (medhal'e) dahil olunur. Harem'in iki mhim ksmndan birisi olan Medhal (Antre), uzun bir yol ve etrafnda birden fazla binalar bulunan bir dehlizden ibarettir. Bir taraftan Kubbealt ve Ak Aalar Diresi ile ve dier taraftan da asl Harem ile evrilidir. Bu medhal (antre), birbirine bitiik Dolap Kaps (Birinci ksm) ile "Kule Kaps Hademe Nbet Mahalli" (ikinci ksm) adl iki kap aras ile Dr's-saade Aas ve Bakapgulm dairelerini (nc ksm) havi ksmlardr. Bu iki dairenin arasndaki sahann sa ksmnda sonradan papuluk denilen Ortanca Tevkifhanesi vardr. Ortanca rtbesindeki harem aalar neferlikten ortancaia Ramazann onbeinci gn terfi ederler ve terfi iradesi gelinceye kadar burada alkonurlard. Harem'in medhalini simgeleyen bu kapdan Araba kapsna birinci kap, Dolap kapsna ikinci kap ve Kule Kapsna da nc kap diyeceiz.

Araba kapsndan girildiinde on adm kadar ilerde ikinci kap gze arpar. ok gzel bir yaz ile zerinde "Ey Allahmz ve ey btn kaplar aan Rabbimiz! Bize de en hayrl kaplar aver." manasndaki dua yazl olan bir levha vardr. Birinci kap ile i-kinci kap arasnda 10 m2 geniliinde kare eklinde bir mekn vardr. Bu mahallin drt tarafnda dolaplar bulunduundan ikinci kapya dolap kubbesi ad verilmektedir. Kur'an, Nr, yet 27. 238 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM kinci kapdan girilince hemen nc kap ile karlalr. Bu iki kapnn aras yaklak 20 x 8 m byklnde bir dikdrtgen tarzndadr. Sa tarafnda kapya adn veren Byk Kulenin kaidesi ve sol tarafnda da Aalar Mescidi vardr. Harem'de hizmet eden hadm aalar burada ibadetlerini ifa edeceklerdir. Bu mahal, bir kemer ile ikiye blnmtr. Birinci blm kubbeli ve ikinci ksm ise tavanldr. Ba kap gulam neferlerinin bir ksm odalar bunlarn zerindedir. nc Kapnn zerinde gzel bir hat ile Kelime-i Tevhid yer almaktadr. Ayrca "Bir saat adaletle hareket etmek, yetmi sene nafile ibdetten daha hayrldr" manasn tayan hadis-i erif bu kapnn zerine yazlmtr. nc kapdan girildiinde ise, asl Harem kapsna kadar uzanan -nc saha balar. Buras yaklak 60 x 8 ila 12 m geniliinde bir koridordur. Geniliinin farkl olmas sa tarafda bulunan binalarn ayn srada olmamalarndan kaynaklanmaktadr. Bu koridorun iki ucunda iki ayr kubbe vardr ve harem tarafndaki kubbe tek kemerli ve cameknldr. Bu 60 m u-zunluundaki koridorun sa tarafnda altl stl odalar bulunmaktadr ve bu odalar Ba Kap Gulam aalara mahsustur. Buraya Harem Aalar Kouu da denmektedir. Ba Kap Olan Direlerinin iki kaps vardr; birisinin zerinde Besmele ve dierinin zerinde de wLJI j+!> LJ 2_Li>l w I ^ Tl I jllLo L (i^JLfl "Ey Allahmz ve ey btn kaplar aan Rabbimiz! Bize de en hayrl kaplar a-ver." manasndaki dua yazl olan bir kitabesi vardr. Bu dairenin yannda zemin katda Harem Aalarnn Nbeti Odas bulunmaktadr. Haremin kapsna nazrdr. Nbet bekleyen harem aalar tenbihat ve talimatlar buradan alrlar imi. Nbet odasnn zerinde olan odalar da harem aalarna ait olup Nbet Odasnn yanndaki merdivenlerden buralara klr. Ayn koridorun sol tarafnda yine ba kap gulamna ait bir daire mevcuttur. Kaps zerinde hareme bakan tavailerin (harem aalarnn ve hizmetkrlarn) aralarnda iyi geinmeleri iin yazlm anlaml bir yet-i kerme mevcuttur: "Hi phesiz btn mminler kardetir. Bir anlamazlk olduunda anlaamayan kardelerinizin arasn bulun ve sulh yapn."1. Ayrca iniler zerine celi hatla yazlm ve evlere aslmas det haline gelen Kaside-i Brde Kur'an, Hucurt, Ayet, 10 OSMANLI'DA HAREM 239 ain-irMes-feedeuzeveya Br'e mevcuttur. Bu sol tarafdaki bina kattr. Zemini ba kap gulamna, orta kat neferlere ve st kat da ortanca denilenlere mahsustur1. Ba kap gulam harem aalarnn Bb's-Saade Aasndan sonra gelen ikinci rtbelisidir. Harem'deki kadnlarn muhafazas, haric hizmetlerinin grlmesi ve benzeri vazifeleri ifa ederler. nemle tekrar ifade edelim ki, asl harem kapsndan ieri bunlar da giremezler. Bunlarn istihdamlarnn er'-i erife uygunluu ve hadm aalarnn istihdam meselesi daha sonra tekrar ayrntlaryla ele alnacaktr. Ayrca harem aalarnn asl hareme giremeyecekleri ve bununla ilgili sonradan karlan talimatlara da daha sonra deinilecektir. dor3 0zeI kalenin r.Ha-Nlar darna

tiz-tfme a anrde 1 Abdurrahman eref, Topkap Saray- Hmynu, Tarih-i Osmn Encmeni Mecmuas, Cz, 8, sh. 458-480.; Sertolu, Osmanl Tarih Lgati, sh. 136-137; Uzunarl, Saray Tekilat, 34 vd.; Uluay, Harem II, 7 vd. 240 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM Ba Kap Gulam Dairesinin Soldaki Ksm Ve Kaps ^^^ Araba Kapsndan Harem'e girildiinde, kap ile karlarsnz. nc kapdan girildiinde ise, asl Harem kapsna kadar uzanan nc saha balar. Buras yaklak 60 x 8 ila 12 m geniliinde bir koridordur. Bu 60 m uzunluundaki koridorun sol tarafnda,Harem Aalarnn ikinci reisi durumunda olan ba kap gulamna ait bir daire mevcuttur. Kaps zerinde hareme bakan tavailerin (harem aalarnn ve hizmetkrlarn) aralarnda iyi geinmeleri iin yazlm anlaml bir yet-i kerme bulunmaktadr: "Hi phesiz btn mminler kardetir. Bir anlamazlk olduunda anlaamayan kardelerinizin arasn bulun ve sulh yapn." (Kur'an, Hucurt, yet, 10). Ayrca iniler zerine celi hatla yazlm ve evlere aslmas det haline gelen Kaside-i Brde'nin ilk beyitleri okunmaktadr. Daha sonra da gelecei zere, Kaside-i Brde, Reslllah'a k olan imam Busr'nin O'nu medh etmek iin kaleme ald mehur bir kasidedir. Bu sol tarafdaki bina kattr. Zemini ba kap gulamna, orta kat neferlere ve st kat da ortanca denilenlere mahsustur OSMANLI'DA HAREM 241 Ba Kap Gulam Dairesinin Sadaki Ksm Ve Kaps Bu 60 m uzunluundaki koridorun sa tarafnda altl stl odalar bulunmaktadr ve bu odalar, yine Ba Kap Gulam aalara mahsustur. Buraya Harem Aalar Kouu da denmektedir. Ba Kap Olan Direlerinin iki kaps vardr; birisinin zerinde Besmele ve dierinin zerinde de wLJI j+* LJ "Ey Allahmz ve ey btn kaplar aan Rabbimiz! Bize de en hayrl kaplar a-ver." mana-sndaki dua yazl olan bir kitabesi vardr. Bu dairenin yannda zemin katda Harem Aalarnn Nbeti Odas bulunmaktadr. Haremin kapsna nazrdr. Nbet bekleyen harem aalar tenbihat ve talimatlar buradan alrlar imi. Nbet odasnn zerinde olan odalar da harem aalarna ait olup Nbet Odasnn yanndaki merdivenlerden buralara klr. 242 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM nc kapdan girince karmza kan 60 ksur metrelik koridorun sa tarafndan Ba kap Guiam Dairesinden sonra Dr's-saade Aasnn dairesi gelmektedir. Dars-sa'de aasnn dier ad, kzlar aasdr. Harem aalarnn reisidir. Bu aalk bazan ak hadm aalarnn elinde ve bazan da zenci hadmaalarnn elinde kalmtr. Dars-saade aalar ayn zamanda Haremeyn vakflarnn da nazrlardr. Bu aalara ait bina krgir olup iki kattr. Kapdan girince sa tarafta Dr's-saade Aasnn ve solda Hazinedar aann dairesi vardr. Hazinedar Aa, harem aalarnn bir vekil-i harcdr. Harem'in masraflarna bakar. Dr's-saade Aas dairesinin st ise ehzade mektebidir. Dar's-Saade Aalna girilen kapnn zerinde "Sizlere selm olsun. Ho geldiniz ve ebediyyen orada kalnz." mealinde bir yet-i kerime vardr1. Asl Harem Ksmna Giri: Buradan ieri geilince Antrenin (Medhal'in) sol ksmnn nihayetinde asl harem dairesinin kaps gze arpar. Bu asl harem

kapsnn yanndaki kk kapdan Kuhane Meydan'nn (Arz Odasnn bulunduu yere doru haremden alan kapdan sonraki kk meydann) antresine geilir. Buras lo ve kubbeli bir yerdir. Kuhane meydanna geince iki daire grlr: Bunlardan biri hkmdarlarn ahsna mahsus yemeklerin pitii Kuhane Matbah, br ise hastahanedir. Kuhane meydannn br ucundaki kap nc yer'e, eskiden Akaalar mescidi olan ve bugn Topkap Saray Ktphanesi olarak kullanlan tarafa alr2. 1 yet iin bkz. Kur'an, Zmer, 73; Dier bilgiler iin bkz. Abdurrahman eref, Topkap Saray- Hmynu, Tarih-i Osmn Encmeni Mecmuas, Cz, 8, sh. 480-483; Sertolu, Osmanl Tarih Lgati, sh. 136-137; Uzunarl, Saray Tekilat, 34 vd.; Uluay, Harem II, 7 vd. Abdurrahman eref, Topkap Saray- Hmynu, Tarih-i Osmn Encmeni Mecmuas, Cz, 8, sh. 483.; Sertolu, Osmanl Tarih Lgati, sh. 136-137; Uzunarl, Saray Tekilat, 34 vd.; Uluay, Harem II, 7 vd. Indaireirem aa|nda zenci Haretlr KaOSMANLI'DA HAREM 243 Drs-Sa'de Aa'nn Diresi Kaps iarem in | Bu asl iOdasKlanna ss ye|meydalan ve tiMec-1 Saray Araba Kapsndan Hareme girilince arka arkaya iki kap daha gelir, kapdan ncsnden girince de, 60 ksur metrelik koridorun sa tarafnda yer alan Ba kap Gulam Dairesinden sonra Dr's-saade Aasnn dairesi gelmektedir. Dars-sa'de aasnn dier ad, kzlar aa-sdr. Harem aalarnn reisidir. Dars-saade aalar ayn zamanda Haremeyn vakflarnn da nazrlardr. Bu aalara ait bina krgir olup iki kattr. Kapdan girince sa tarafta Dr's-saade Aasnn ve solda Hazinedar aann dairesi vardr. Dr's-saade Aas dairesinin st ise ehzade mektebidir. Kzlaraas, bir ksm insanlarn zannettii gibi, Saray'daki cariyelerle gayr-i meru hayat yaayan birisi deildir. Hac Beir Aa gibi, kurduu Ktphane gnmze kadar gelen lim ve fzl insanlar, bunlar arasndan yetimitir. Zaten Dar's-Saade Aalna girilen kapnn zerinde "Sizlere selm olsun. Ho geldiniz ve ebediyyen orada kalnz." mealinde yet-i kerime vardr. 244 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM Asl Harem: nc Kapdan sonra girilen nc sahann sonundaki kubbenin altnda Harem-i Hmyn Kaps vardr. Bu kapdan nce de duvarlar inili ve nc sahadan duvarla ayrlm 3x3 m2 alannda bir yer vardr. Bu duvardaki levhalardan bynn zerinde Harem'e aileden olan erkeklerin dnda kimsenin izinsiz giremiyeceine dair er' hkm ifade eden yet-i Kerime yer almaktadr "Ey iman edenler! Evleriniz dndaki evlere izin istemeden ve orada sakin olanlara selam vermeden girmeyiniz. Byle hareketiniz sizin iin daha hayrldr."1. imdi dnmek gerekmez midir ki; Giriine Kur'an yetlerinin ilgili lanlar yazlan byle bir evde Kur'an'n reddettii kadn lemlerinin yaplmas mmkn m? Maalesef bu yetleri ak iirleri diye anlatan baz turist rehberleri ve hatta turistlere verilen rehber kitaplar bulunmaktadr2. Asl Harem kaps bu byk kapnn tam karsndadr ve bunun zerinde de Kelime-i ahadet yazl ve 1078 tarihli bir levha mevcuttur. Asl harem-i hmyn kapsnn her iki

tarafna nbeti harem aalarnn kullandklar tokmaklar ile sahura kaldrmak iin Ramazan gecelerinde alnan davul asl bulunmaktadr. Haremin Cmle kaps da diyebileceimiz bu kap, Padiah ailesi ve cariyelerin yaad asl Harem'i harem aalarnn yani erkek hizmetilerin yaad blmden ayrr. Kap, harem'in ana blmnn baland nbet yerine alr. Nbet meknnn solundaki kap cariye koridoru ile cariye ve kadnefendiler talna; ortadaki kap Valide talna ve sadaki kap ise Altn Yol ile Padiah Dairesine alr. Eer dikkat edilirse Padiah'n cariyeleri ve kadnefendilerin talna giden koridorun sol tarafndan yemek kablarmn ve benzeri ihtiyalarn braklaca ta mahaller mevcuttur. Zira sarayn mstahdemi demek olan cariyeler bile, izinsiz olarak bu mahalden teye geemezler. 1 Kur'an, Nur Sresi, 27 2 Mesela bkz. Hiyorulmaz, Eski istanbul'da Muhabbet; Bardak, Murat, Osmanl'da Seks, istanbul 1992. UDA HAREM Bnce de dui olan er-de eden fi iin daha inin ilgili o8 turist reh-lAsl Harem e-i mvn ka-lar ile esi ve ca-iern ya cariye ve ise a gi|rn brak-ten cariyer iranl'da OSMANLI'DA HAREM 245 Asl Harem Kaps ve zerinde Evlere Girilme dabn fade Eden Kur'an yeti \ i -4, Harem in asl kaps ve zerindeki Kur'an yeti. Dnmek gerekmez midir ki; Giriine Kur'an yetlerinin ilgili olanlar yazlan byle bir evde Kur'an'n reddettii kadn lemlerinin yaplmas mmkn m? Maalesef bu yetleri ak iirleri diye anlatan baz turist rehberleri ve hatta turistlere verilen rehber kitaplar bulunmaktadr. Halbuki yabanc seyyah ve yazarlar da Harem'e dinen girii meru' kabul edilen erkeklerin dnda kimsenin alnmadn htralarnda nakletmektedirler. Bu duvardaki levhalardan bynn zerinde Asl Harem'e aileden olan erkeklerin dnda kimsenin izinsiz giremiyeceine dair er' hkm ifade eden yet-i Kerime yer almaktadr: "Ey iman edenler! Evleriniz dndaki evlere izin istemeden ve orada sakin olanlara selam vermeden girmeyiniz. Byle hareketiniz sizin iin daha hayrldr." (Kur'an, Nur Sresi, 27). 246 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM Cmle Kapsndan Girilen Nbet Yeri Ve Cariye Koridoru ile Cariye ve Kadnefendi Talna Alan Kap Harem'in erkek personeli, nbet yeri tabir edilen bu kk odaya kadar gelebiliyor. Burada nbet tutan grevlilerin, duvarda asl tokmaklar ve davullar var. Harem sakinlerini buradan sahura kaldryorlar. Ayrca resimde sa tarafda grlen kap, cariyeler ve kalfalar talna giden yol. Nbet yerindeki byk ayna da dikkat ekmektedir. Dikkat edilirse, zerinde wLJI jjoLJ LL u-l^-p^l LjjLo L |>4 "Ey Allahmz ve ey btn kaplar aan Rabbimiz! Bize de en hayrl kaplar a-ver." manasndaki dua yazl olan bir levha bulunan kap var ve kapdan te, dardan gelen yiyecek ve ieceklerin brakld tatan dolaplar yer almaktadr. Yani haremin erkek personeli, bu koridora kadar yiyecek ve iecekleri getirmekte ve buradan ileriye girememektedir. Bilenlerin de tarif ettii gibi, Harem'in mimar yaps ve plan, bir ksm iftiraclarn anlatt

gibi, gayr-i meru iler yapmaya msait deildir ve tamamen haremlik ve selmlk esasna gre yaplmtr. OSMANLI'DA HAREM 247 Bu kapdan ksmen tavanl ve ksmen kubbeli bir yere girilir. Bunun sa tarafnda Altn Yol denen uzun koridora alan byk kap vardr. Bu uzun yol ta delidir ve Hrka-i saadet dairesine bitiik olup I. Selim tarafndan ina edilen daireye kadar devam eder. 46 metre uzunluunda ve 4 metre geniliinde olan Altn Yol'a bu ismin verilmesinin sebebi, yeni Padiah olan ehzade buradan geerken kadn efendilerin, ikballerin ve cariyelerin bu yolda sal sollu dizilmeleri ve Yeni Padiah'n bunlara altn samasdr. Hatta II. Mahmud'a bu bahsi geen Altn Yol'da lm tuza kurulduu ve bu tuzaktan Kalfalar Dairesine kaarak kurtulduu anlatlmaktadr1. Bunun ortasnda Kadnefendilerin dairesine kan ta merdiven vardr. Nbet meknnn solundaki kap cariye koridoru ile cariye ve ka-dnefendiler talna ular. Nbet mahallindeki Altn yola alan kapnn yanndaki baka bir kapdan ise yedi sekiz metrekare ta deli bir meydana girilir. Buras Valide Tal-'dr. Valide Tal denilen bu meydann sa taraf Altn Yo, sol taraf Valide Dairesidir. Girilen tarafda Cariyeler dairesinin kaps vardr. Girilen kapdan baknca tam karda ve ta yolun takip ettii ynde Taht Kaps vardr. Bunun yanndaki binek tandan padiahlar kl alayna giderken ata binerlerdi. Taht Kapsnn bulunduu ksm, Kadn Efendiler Dairesi ve Ocak So-fasdr. Valide Tal denilen meydann sa tarafndan Altn Yol'a kan bir kap mevcuttur. Taht Kaps ile Altn Yola kan kap arasnda kiler ve benzeri ihtiya yerlerine kan kaplar vardr. Taht Kapsndan Ocak Sofas'na girilirdi. Ocak Sofas denmesinin sebebi burada mkellef bir ocan bulunmasndandr. Bunun sanda ka-dnefendiler dairesi, solunda Hnkr Sofa'sna giri olan eme Sofas bulunurdu. Kapnn karsndaki duvarn arka taraf ehzadeler Dairesi idi. O-cak sofasndan mermer bir merdivenle Hazinedarlar Dairesi'ne klrd. Hnkr Sofas Ve irkin ftiralar: Harem Diresinin en ok yanl tasvir edilen ksm, Hnkr Sofas denilen yerdir. nce tantalm, sonra da bu salonla ilgili baz arptmalar tashih edelim: emeli Sofa'dan girilince Ha-rem'in en muhteem yerlerinden biri olan Hnkar Sofas karmza kar. Hnkr Sofas, fevkalde muhteem yaldzl ve ssl, dikdrtgen eklinde olup Harem'in oturma salonu vazifesini gryordu. Burada hkmdarlarn oturmasna mahsus glgelik bir taht vard. Tabir caiz ise Harem dairesinin Uluay, Osmanl Saraylarnda Harem Hayatnn Yz, sh. 41-45 248 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM misafir arlanan salonu buras idi. En nemli zellii, duvarlarnn tamamnn, gzel inilerle ve san'at eserleriyle sslendii kadar, ayn duvarlarn aile hayat, ocuk terbiyesi ve benzeri ulv meselelere ait yet, hadis veya kasidelerle sslenmesiydi. Hnkr Sofas ile alakal arptmalar tashih etmeden evvel konuyla ilgili bir hatram nakletmek istiyorum: 1993 ylnn bir k gnyd. Gztepe'deki evime bir sohbet sebebiyle gece saat 24'e doru ancak gelebilmitim. Eve girdim. Hemen alan telefonda bir ehl-i imann u cmleleri yansyordu. "Hocam, filan televizyon kanalnda Osmanl ile ilgili bir film oynatlyor. Bunlar doru mu? Allahakna syleyin." Gerekten bu ikaz zerine televizyonu atmda, bir zel televizyon kanalnda, sonradan Kltr Bakanlnn izniyle ekildiini esefle rendiim bir filim oynatlyordu. Filmin adnn sonradan "Gzde" olduunu rendim. Aar amaz grdm manzara dehetli idi. Zira bir kadn ile bir erkek anadan doma halde plak olarak birbirine sarlmt. Beni artan bu manzara deildi; asl beni artan yanllkla atm bu zel tv'nin ekranlarnda bir iki saniye iinde seks alemi yapan bu kadn ile erkein plak bacaklar arasndan bu irkin ii yaptklar odann duvarlarndaki baz Kur'an yetlerini grmem idi. arpldm ve dehete kapldm. Sonra rendim ki, buras Hnkr Sofas imi ve o erkek ile kadn da Harem'de padiah'n bir cariyesi ile olan seks alemini canlandryormu. O gece uyuyamadm. Sabahleyin Topkap Saray'na

gittim. Akam gsterilen ve seks alemi yapld iddia edilen Hnkr Sofasna vardm. Grdklerim doruydu ve Hnkr Sofasnn duvarlar Kur'an yetleri, hadisler ve Kaside-i Brde'nin beyitleriyle doluydu. Filimde oynayan kadnla erkein bacaklar arasndan grlen ve okunabilen yetlerin balangc uydu ve Hz. ibrahim'in Nemrud'a verdii tevhid dersini konu edinen yetlerle devam ediyordu: oLJLIaJI "Hi phesiz ki, Allah, iman edenlerin sahibi ve dostudur; Allah, onlar zulmetlerden nura karr. Ve yine hi phe yok ki, kfredenlerin sahibi ve dostu, tttur; onlar nur'dan zulmetlere karr."1. teki duvarda ise, insan, ailesini ve yurdunu maddi ve manev musibetlerden koruduuna inanlan mam Busir'nin Kaside'-i Brde'si besme-le'den sonra ok gzel cel bir hatla yazlmt. Kur'an, Bakara, 257 OSMANLI'DA HAREM 249 bilgili m i. Eve rdu. blar naJriyle ;onra W a ive Irrusslm Ve Osmanl Dmanlarnn Padiahlarn Elence Yerleri Olarak Tarif Etmeye altklar, Ancak Gerekte Duvarlar yet Ve Hadislerle Dolu Olan Ha-rem'in Misafir Ve Oturma Salonu (Hnkr Salonu) Hnkr Sofas denilen ve bir ksm iftiraclar tarafndan Haremin elence yeri diye anatij. salondan bir manzara seyrediyorsunuz. Kapnn zerinde ve pencerelerin altnda bir kemer halindeki yazy okumaya alrsanz, bunlarn Bakara Sresinin 257-263. yetleri olduunu grrsnz. Gerekten Salonun duvarlar, dnyann fniliini, hayatn da memtn da Allah'n elinde olduunu, iman edenlerin krda ve imanszlarn ise zararda olacaklarn anlatan ve bu konuda Uzeyr Peygamber ile Hz. ibrahim'den misller veren yetlerle sslenmitir. Acaba byle gzel bir salonun duvarlarndaki kitaplklar, Kur'an ve tefsirleri ile ssleseniz; salon'daki masalarn zerine Kur'an sayfalarn asanz; sonra da her taraf Kur'an yetleriyle sslenen byle bir salona memleketin veya dnyann en ahlaksz ve rezil fahie bir kadn ile en hovarda bir erkeini davet etseniz; salona geldiklerinde kendilerine bu Kur'an yetlerini gsterdikden sonra salonda kadn alemi yapmalarn teklif etseniz, acaba dnyann en ahlaksz olan bu iki kii byle bir teklifi kabul ederler mi? Benzerlerini bugn dahi bulamadnz bu insanlara, asrlarca slmn bayraktarln yapm olan Osmanl Padiahlarn nasl kyaslayabilirsiniz? 250 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM zlerek ifade edeyim ki, ou kaynaklarda buras Harem'in elence yeri olarak tarif edilir. Hedefi Osmanly ve islm ktlemek olan kaynaklarda ise, buras Padiahlarn kadn alemi yaptklar yerler olarak tavsif edilir. u ilimden uzak tesbitler, bu tr iftiralarn en basitleri arasnda yer almaktadr: "Hnkr Sofasnda nl ve yetenekli mzisyenler sekin faslllarla mzik yaparken, gzel sesli, gzel yzl, gzel vcutlu gen kzlar, tatl ezgilerle Padiahn canna can katar, o da yumuak yastklar iinde yar yatm vaziyette oturup rak ierdi....."1.

Btn bu iddialara cevap vermek yerine ve hatta bunlarn iddialarn tekrarlamak yerine, bu kitab okuyanlarn vicdanlarna u soruyu sormay yeliyorum: Acaba gzel bir salonun duvarlarndaki kitaplklar, Kur'an ve tefsirleri ile ssleseniz; salon'daki masalarn zerine Kur'an sayfalarn asanz; sonra da her taraf Kur'an yetleriyle sslenen byle bir salona memleketin veya dnyann en ahlaksz ve rezil fahie bir kadn ile en hovarda bir erkeini davet etseniz; salona geldiklerinde kendilerine bu Kur'an yetlerini gsterdikden sonra salonda seks alemi yapmalarn teklif etseniz ve bu rezil i karlnda kendilerine bir de nemli saylabilecek bir para teklif etseniz, acaba dnyann en ahlaksz olan bu iki kii byle bir teklifi kabul ederler mi? Veya dier bir ifadeyle bu teklifi kabul edecek iki ahlaksz dnyada bulmak mmkn mdr? Tabii ki vicdani ve ftrat bozulmu olanlar bu kaidenin dndadrlar. Bizim kanaatimize gre, akl banda olan her insan, bu soruya hayr diyecektir. Peki, bylesine rezil teklifi dnyann en ahlaksz olan iki erkek ve kadn yapmaz da, asrlarca islam temsil eden Osmanl padiahlar m yapar? Burada unu da hatrlatmak icabedecektir: Peki bylesine bir iftiray baz turist rehberleri olan Trkler ve ou da mslman olan insanlar ve zellikle de baz Topkap Saray grevlileri, nasl oluyor da gelenlere utanmadan anlatmaktadrlar? Veya Devletin yetkili makamlar, bu meknlar gayelerinden saptrarak anlatmaya ve bunu filim haline getirmeye alan yabanc para destekli filimlerin ekimine nasl izin vermektedir? Bunun cevab da ok acdr. Daha evvel de ifade ettiimiz gibi, bu Hnkr Sofasnda ekim yaparken, ben duvarlardaki yetleri okuduka ve manasn anlattka yanmdaki grevli hkrklarla alamaya balad. Neden alyorsun? diye sorduumda syledii szler daha da dehet vericiydi: Hocam, biz bu Hnkr Sofasn anlatrken bu tahtta ve bazan da st katta Padiahn Dndar, Cemal, Osmanl Sarayndan Erotik Oyunlar, Playman, sh. 85-87. OSMANLI'DA HAREM 251 syeSzik yaet den oturduunu, salonda plak cariyelerin oynadn ve duvarlardaki yazlarn Padiahn cariyelere ve cariyelerin de Padiahlara yazdklar ak ve seks iirleri olduunu anlatyoruz. imdi bunlarn Kur'an yetleri mi olduunu sylyorsunuz? Hnkr sofasn tanmaya devam edelim: Hnkr Sofasnn bahsettiimiz giri kaps dnda, yanndaki hamama ve hamam koridoruna, III. Murad'm Dairesine ve nndeki arala alan kaplar da vardr1. unu da ifade edelim ki, bu salonda aile toplantlar yaplmas, yabanc kadnlar bulunmamak kaydyla ailenin yani padiahn, kadnefendilerinin, ocuklarnn, cariyelerinin ve benzeri haram olmayan kimselerin de bulunduu meclislerde slama aykr olmayacak ekilde ilahiler sylenmesi, sazlar alnmas ve hatta meru dairede glnp elenilmesi elbetteki inkr edilemez. Zaten biz de bu salonu, Haremin oturma odas ve misafir arlama salonu diye tarif ettik. Burada ne gibi elencelerin yaplabileceini Safiye nvar'dan nakledeceimiz ksa harem hayatndan anlamak mmkndr2. Ayrca Kitabmzn banda anlattmz gibi, idris-i Bitlisi, Padiahlar iin mmkn olan meru elenceleri teker teker anlatmtr. Bedizzaman'n ifadesiyle "Hell dairesi keyfe kfidir; harama girmeye hi lzum yoktur." :.- rnufsve La PU Abdurrahman eref, Topkap Saray- Hmynu, Tarih-i Osmn Encmeni Mecmuas, Cz, 9, sh. 521-527; Sertolu, Osmanl Tarih Lgati, sh. 136-137; Uzunarl, Saray Tekilat, 34 vd.; Uluay, Harem II, 7 vd. ' Safiye nvar, Saray Htralarm, istanbul 1964. 252 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM

Elence Yeri Olarak Vasflandrlan Hnkr Sofasndan Bir Baka Manzara Harem'in misafir salonu demek olan Hnkr Sofasndan bir ke manzaras daha. Hem sanatyla, hem hattaki gzelliiyle ve hem de seilen yetin manasyla gnlleri ayor. Grdnz bu resimdeki Kur'an yeti, yine Bakara Sresinden ve Hz. ibrahim'in Nemrud ile olan tevhd mcdelei gndeme getiren 258. yet. Nemrud'a kar Kur'an'n tevhid dersini, duvarlarna yazdran devlet adamlar, Nemrudlar gibi hayat yaarlar m? Bu manzaray, tarihi arptanlarn suratlarna arpmak gerekmiyor mu? Buraya alnan Kur'an yetinin ifadesiyle "Allah, aziz ve hakmdir." Yani hem Aziz'dir, kendisine ve kendini sevenlere dman olanlarn haklarndan gelir ve hem de Hakm'dir, hereyi hikmetle idare eder. Her halde 500 sene slmn bayraktarln yapm olan insanlarn intikamn da meseleyi arptanlardan mutlaka alacaktr. OSMANLI'DA HAREM 253 Kadn Efendi Direleri, Haremin Yatak Odalar Ve eh-zadeler Dairesi: Hnkr Sofasn esas alarak bu ksmlar tantmaya devam edelim. O-cakl Sofa'daki mermer merdivenlerden Hazinedarlar Dairesine kldn daha evvel ifade etmitik. Hazinedarlar Dairesi tamamen Valide Sultn Di-resi'nin zerindedir. Ocakl Sofada bulunan Kadn Efendiler Dairesi kapsndan girildiinde i-se, Altn Yol'da son bulan dar bir koridora klr. Ocak Sofas tarafndaki ksm Ba Kadn Efendi'ye ve Altn Yol cihetindeki ksm dier Kadn Efendiye aittir. Kadn Efendilerin hazine, yatak ve cariyelerine mahsus odalarla buras arasnda bir irtibat yoktur. Cariyelerin bulunduu yere Altn Yol'daki ta merdivenden klr. Bunun sebebi, islm'daki mahremiyyete riyettir1. ^ Abdurrahman eref, Topkap Saray- Hmynu, Tarih-i Osmn Encmeni Mecmuas, Cz, 10, sh. 585-594; Sertolu, Osmanl Tarih Lgati, sh. 136-137; Uzunarl, Saray Tekilat, 34 vd.; Uluay, Harem II, 7 vd. 254 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM Harem'in kinci Talndan Kadn Efendi Dairelerinin Grn Kadn efendiler, Padiahlarn zevceleridirler. Bir ksm nikhl e durumundadrlar. Bir ksm ise, Padiah'dan ocuk sahibi olan cariye (mm-i veled) durumundadrlar. Bunlar, nikhl olduklar zaman, saylar en fazla drd bulmutur. Yani islm'n bu konudaki emrine harfiyyen ri'yet edilmitir. Her Padiah'n mutlaka drt tane kadn efendisi olacak demek te deildir. Baz Padiahlarn bir, bazlarnn iki veya tane kadn efendisi vardr. te Padiahlarn hanmlarnn kendilerine tahsis edilen Kadn Efendi Direleri'nin Harem'in ikinci Tal dediimiz yerden grlen manzaras yukarda grlmektedir. . OSMANLI'DA HAREM 255 Ocakl Sofadaki Ocan dayand duvarn arkas ehzdegn Daire-si'dir. ehzadeler dairesi de altl stl iki ksmdr. Alt ksm kk, lakin ssl olup veliahtlere mahsustu. st ksm daha geni, lkin sadedir ve br ehzadelere tahsis olunmutu. Burada unu da belirtmekte yarar gryoruz ki, maalesef ehzadelerin de haremdeki gayr-i meru hayatn bir paras olduklar utanlmadan baz yazarlar tarafndan kaleme alnmaktadr. Halbuki ehzadelerin kald dairelerin de duvarlar, ya Kasde-i Brde'den beyitlerle ya Besmele ve Kelime-i Tevhidler ile ya da Kur'an'dan yetlerle sslenmitir. Bunlardan Kaside-i Brde ile bezenmi olan bir fotoraf buraya aynen almak istiyoruz. Ancak genlikleri dneminde bunlarn da beraber olduklar meru dairede cariyeleri olduunu elbetteki belirtmek icabeder1. ehzadeler Dairesinin duvarlarnda yazl olan Kasde-i Brde'den bir beyti buraya alalm: Bilindii gibi, maddi ve manev hastalklara if olarak kabul edildii iin Kaside-i Br'iyye veya Ka'b bin Zheyr'in Kaside-i Brde'sine kyasla Kasde-i Brde, mam Busir isimli islm lim, suf ve irinin Reslllah' medih ve sena iin yazd uzun bir kasidedir. Buraya aldmz beytin manas yledir ve Kasidenin balang beytidir:

"Huzur, sa'det ve selmet kayna dostlar (Veya Selem'deki dostlar) ve yaknlar hatrladmdan mdr? Ey dost, seni hatrlamam bile gzden akan yalar ile kanlar birbirine katverdi. Gzlerminin yalarn ve cismimin hastaln grdkten sonra; , Sana olan muhabbetimi inkar edecek birisi bulunabilir mi? ki cihan Seyyidi, ins ve cin Muhammed'i; Hak O'na bende eyledi btn Arab Acem'i." 2. 1 Abdurrahman eref, Topkap Saray- Hmynu, Tarih-i Osmn Encmeni Mecmuas, Cz, 10, sh. 585-594; Sertolu, Osmanl Tarih Lgati, sh. 136-137; Uzunarl, Saray Tekilat, 34 vd.; Uluay, Harem II, 7 vd. 2 imam Bsr, Kaside-i Brde, istanbul 1297, sh. 18- 22 256 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM Maalesef ehzadelerin de haremdeki gayr-i meru hayatn bir paras olduklar utanlmadan baz yazarlar tarafndan kaleme alnmaktadr. Halbuki ehzadelerin kald dairelerin de duvarlar, ya Kasde-i Brde'den beyitlerle ya Besmele ve Kelime-i Tevhidler ile ya da Kur'an'dan yetlerle sslenmitir. ehzadeler Dairesinin duvarlarnda yazl olan ve yukarda grdnz Kasde-i Brde'den bir beyti buraya alalm: L J J (J.L*. (jx> < Bilindii gibi, maddi ve manev hastalklara if olarak kabul edildii iin Kaside-i Br'iyye veya Ka'b bin Zheyr'in Kaside-i Brde'sine kyasla Kasde-i Brde, imam Busir isimli islm lim, suf ve irinin Reslllah' medih ve sena iin yazd uzun bir kasidedir. Buraya aldmz beytin manas yledir ve Kasidenin balang beytidir: "Huzur, sa'det ve selmet kayna (Veya Selem'deki) dostlar, ve yaknlar, hatrladmdan mdr? Ey dost, seni hatrlamam bile gzden akan yalar ile kanlan birbirine katverdi. 'DA HAREM rr.adan tjfan'dan Rujunuz mdr? OSMANLI'DA HAREM 257 eme Sofasndan Sultan Murad dairesine geilirdi. Burada III. Murad'n yatak odas ile I. Ahmed'in okuma ve III. Ahmed'in Yemek odalar vardr. ki taraf binadan hli olup, bir taraf Hnkr Sofasna ve dier taraf da eh-zdegn Dairesine bitiiktir. Sultn Murad Dairesinin nnde bir medhal vardr ve bu medhalin eme Sofasndaki kapdan baka eh-zdegn Dairesi aralna ve koridoruna ve Hnkr Sofasna ayr ayr kaplar mevcuttur. I. Ahmed'in Odasndaki bir kapdan III. Ahmed'in Yemi Odas ad verilen kk ve bask tavanl Yemek Odasna girildii gibi, bunun bir dier kaps da Hnkr Sofasndaki irvan altna alr. Sultn Murad'n yatak odas, Harem'in en muhteem olan yerlerinden biridir. Harem-i hmyn'un bu ksm, III. Murad'dan III. Ahmed'in saltanatnn sonuna kadar Osmanl Padiahlarnn en ok nem verdikleri yerler olmutur1. Harem dairesine bitiik bir de Sultan Osman kk denilen mehur kk vardr ki, Topkap Saraynn Glhane Park ve Demirkap tarafna bakan yksek duvarlar stne rastlar. unu da ifade edelim ki, Harem-i hmyn kapsn takip eden araln kaplarndan birisi de Altn Yol denilen koridora almaktayd. Bu koridor, aralarnda ina edilen kaplarla drde blnmtr. Son kapdan sonra girilen yer tavanldr. Solunda evvela Kadn Efendiler dairesi, sonra ehzdegn dairesi yer alr. Koridorlarn sonunda kinci talk diye ifade edilen ve husus bir ismi bulunmayan geni meydana klr. Koridorun sonunda bulunan iki kapdan sadaki Hrka-i Sa'det'e giden arala ve soldaki de I. Selim Dairesine gider2. I. Abdlhamid, bu ikinci tala bakan yerde kballer ve gzdelerin kald kballer Ve Gzdeler Dairesini in ettirmiti. kballer ve gzdeler, Osmanl

Devletinin son dnemlerinde bir iki Padiah iin mevzubahis olduundan, burada ayrntya girmedik ve yeri gelince bunlar hakknda daha ayrntl bilgileri vereceiz. Abdurrahman eref, Topkap Saray- Hmynu, Tarih-i Osmn Encmeni Mecmuas, Cz, 11, sh. 649-657; Sertolu, Osmanl Tarih Lgati, sn. 136-137; Uzunarl, Saray Tekilat, 34 vd.; Uluay, Harem II, 7 vd. Abdurrahman eref, Topkap Saray- Hmynu, Tarih-i Osmn Encmeni Mecmuas, Cz, 12, sh. 726-730; Sertolu, Osmanl Tarih Lgati, sh. 136r137; Uzunarl, Saray Tekilat, 34 vd.; Uluay, Harem II, 7 vd. 258 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM kinci Talk Ve kballer Ve Gzdeler Dairesi I. Abdlhamid, bu ikinci tala bakan yerde ikballer ve gzdelerin kald kballer Ve Gzdeler Dairesini in ettirmiti, ikballer ve gzdeler, Osmanl Devletinin son dnemlerinde bir iki Padiah iin mevzubahistir ve Padiah'n Kadn Efendisi olmaya namzet cariyeler manasna gelmektedir. Bu cariyelerin e statsndeki cariyelerden olduunu ve saylarnn ok snrl tutulduunu ariv belgelerinden anlyoruz. \M HAREM OSMANLI'DA HAREM 259 iadeler boelHamamlar, Valide Sultn Dairesi: Hnkr Sofasnn bir kaps da Hamam Koridoruna almaktayd. Valide Sultn Dairesine kadar uzayan bu koridorun sonundaki kapdan Valide Sultn Diresine klr. Bu koridorda bulunan hamamlardan biri Padiahlara ve dieri de Valide sultn hanmlara mahsustur ve her ikisi de, koridor iinde dahi birer kap ile birbirinden ayrlmtr. Hamamlar, tamamen slm kaidelere uygun olarak in edilmitir. Bir ksm aratrmaclarn anlattklar hamam safalarnn aksine, her hamamn iinde slm usullere gre plak olarak ykanlabilecek ayrca blmeler vardr. Yani braknz, hamamda cariyelerle plak olarak ykanmay, kendi kadn efen-disiyle veya cariyesiyle beraber olduu zamanda dahi, tamamen soyunup vcudun her yerini ykamak icabettiinde kadn ve erkein ayr blmelerde ykanabilmeleri iin er'-i erifin verdii llere uygun kk blmeler yaplmtr1. Hamamlarn kelerinde yer alan kk blmeler bunun delilidir. Hamam koridorunun sa taraf III. Selim Dairesidir. Bu daire iki katl ve drt odadr. III. Osman ve I. Abdlhamid Han'n da buray yatak Odas olarak kulland kitabelerinden anlalmaktadr. ok gzel, ssl ve bezekli bir dairedir. Valide Talndan Harem Bahesine kadar devam eden ksm ise, Valide Sultn Dairesidir. Bir tarafnda cariyeler dairesi ve dier tarafnda da hamam koridorunun bitiii olan uzun bir aralk vardr. Tamamen birinci kattadr. st Hazinedar Dairesi ile III. Selim Dairesinin bir ksmdr. Valide Sultn Dairesinin duvarlar ve kaplar da ok gzel levhalar ve cel yazlarla bezenmi ve sslenmi durumdadr. Kalfalar Ve Cariyeler Dairesi Tal: Haremin asl kapsndan girildikten sonra mevcut olan nbet mahallinin solundan girilen koridor, Cariyeler Dairesine kar. Cariyeler Dairesi, Haremin en sonunda olup Valide Sultn Diresi, Harem Bahesi, Ba Kap Gulam ve Dars-Sa'de Aas Daireleri ile snrldr. Yalnz Valide Dairesine bir kaps vardr. Bu nokta nemlidir. Merkezinde byk bir talk bulunmaktadr. Sa tarafda ocakl ve ortanca kalfalarn, vekil ustann, saray ustasnn ve hastalar kahyasnn daireleri mevcuttur. Solda hastalar ustas dairesi, hamam ve saire bulunmaktadr. Cariyelerin taksimat harem aalarnnkine benzer. Harem'deki btn cariyelerin miri Hazinedar Usta'dr2. Bu konuyu daha sonra inceleyeceiz. ' Abdurrahman eref, Topkap Saray- Hmynu, TOEM, Cz, 12, sh. 713 vd.; Sertolu, Osmanl Tarih Lgati, sh. 136-137; Uzunarl, Saray Tekilat, 34 vd.; Uluay, Harem II, 7 vd. Abdurrahman eref, Topkap Saray- Hmynu, TOEM, Cz, 12, sh. 714-726 Sertolu, Osmanl Tarih Lgati, sh. 136-137; Uluay, Harem II, 7 vd. 260

KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM Harem'de En ok stismar Edilen Hamamlardan Bir Grn Hnkr Sofas'nn bir kaps da Hamam Koridoruna almaktayd. Valide Sultn Dairesine kadar uzayan bu koridorun sonundaki kapdan Valide Sultn Diresine klr. Bu koridorda bulunan hamamlardan biri Padiahlara ve dieri de Valide Sultn Hanmlara mahsustur ve her ikisi de, koridor iinde dahi birer kap ile birbirinden ayrlmtr. \ Hamamlar, tamamen islm kaidelere uygun olarak in edilmitir. Bir ksm aratrmaclarn anlattklar hamam safalarnn aksine, her hamamn iinde islm usullere gre plak olarak ykanlabilecek ayrca blmeler vardr. Yani braknz, hamamda cariyelerle plak olarak ykanmay, kendi kadnefendisiyle veya cariyesiyle beraber olduu zamanda dahi, tamamen soyunup vcudun her yerini ykamak icabettiinde kadn ve erkein ayr blmelerde ykanabilme-leri iin er'-i erifin verdii llere uygun kk blmeler yaplmtr. I HAREM OSMANLI'DA HAREM 261 Cariyeler, Ustalar Ve Kalfalar Dairelerinin Bulunduu Talk k y-i soSaray'n hizmetlileri demek olan cariye, kalfa ve ustalarn kaldklar dairelerin ald talk. Alt katta cariyeler ve stte ise usta ve kalfalar oturmaktadr. Biraz sonraki sayfalarda anlatacamz zere, Osmanl Harem'indeki cariyeler iki ksmdr. Bu iki ksmdan birinci ksm, hizmeti statsndedir. Bunlarn rtbelilerine kalfalar ve ustalar denmektedir. Bunlarn vazifesi Harem'deki ev ilerini yapmaktr. Naslki gnmzde de devlet bakanl saraylarnda ve kklerde saylar epeyce kabark olan kadn hizmetiler bulunuyorsa ve bunlar ile devlet bakan veya cumhurbakan olan insanlaca hayat yaamyorsa, Osmanl Hareminde olan ve hizmeti statsnde bulunan cariyeler de byledir. Kahveci Usta ve Hnkr Kalfalar gibi. 262 KLELK-CRYEK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM Harem'in kinci Tal'ndan Genel Bir Harem Manzaras Topkap Saray'nn dillere dolanan Harem ksmnn ikinci Talk'tan bir manzarasdr. Harem, Padiahn diledii kadnla yatmas iin dzenlenmi bir kurum deil. Mimarisi bile buna gre dzenlenmemi. Padiahn cariyeleri grebilmesi ve aralarndan birini seebilmesi mmkn deil. Kaplar, daireler, geiler buna gre planlanmam. Cariyeler 25 kiilik koularda yatyor, st katta yatan kalfalarn sk denetimi szkonusu. Padiahn annesi kendi blmnde, padiahn kadnlar kendi blmlerinde, padiah ise kendi dairesinde. Ksaca Harem, Osmanl Padiahlarnn evi. Elbetteki bu evin hizmetlileri de var ve bunlarn da kalacaklar yerler var Harem'de. OSMANLI'DA HAREM 263 . 5HAREM'DE YAAYAN NSANLAR: PADAH'IN ALES VE HAREM PERSONEL (HAREM TEKLTI) I- YANLI BLNEN BR HUSUSUN TASHH: HAREM'DEK HER CARYE PADAHIN KARI-KOCA HAYATI YAADII KADIN DEMEK DELDR Bu zamana kadar harem hayat ile ilgili yerli ve yabanc yazarlarn yalan yanl izahlarndan dolay, Osmanl Padiahlar ve harem hayat hakknda u fikir ve kanaat olumu bulunmaktadr: Padiah, Harem'de yaayan yzlerce cariye ile yatp kalkmtr. Hatta III. Murad vefat ettii zaman, Harem'de 100'den fazla beiin salland nakledilir. Halbuki belgeler ve tarih bilgileri, bu iddialarn hibirinin doru olmadn ve bu iddialara inananlarn Harem hayatn bilmediklerini ortaya koymaktadr1. O halde Harem'de kimlerin yaadn iyice renmek ve Saray'da istihdam edildii belirtilen, ilk dnemlerde saylar 50 ve 6O' bulan ve III. Murad'-dan itibaren saylar artan ve hatta bazan 450'ye kadar ykselen cariyelerin, ne

gibi maksatlarla Harem'de bulundurulduklarn belgeleriyle ortaya koymak icabetmektedir. ''-'' ' . "' unu nemle hatrlatalm ki, bilindii zere, Osmanl harem'ini fiziki adan ikiye ayrmtk: Birinci ksm, asl harem kapsna kadar olan Hareme Medhal (Antre) ksmdr ki, burada Drs-Sa'de Aas ve Harem Aalarnn emri altndaki erkek kleler istihdam olunmaktadr. Bu blmde alan bir tek kadn kle yani cariye bulunmad gibi, izin alnmadan bu blmde alan tavailerden kimsenin asl hareme girmeleri de mmkn deildir. Bu ksm Harem'deki Erkek Personel bal altnda inceleyeceiz. kinci ksm, asl harem'de yaayan Kadn Efendilerin, ehzade haremlerinin, padiahlarn ve Padiah ailesi mefhumu iine giren herkesin hizmetisi durumunda olan cariyelerdir. Bunlar, Harem'in ii personeli durumundadr. Reisleri de Hazinedar Usta denilen cariyedir. Bunlarn Padiahlarn kar-koca hayat ile ilgileri yoktur. nc ksm, asl harem'de yaayan ve Padiah'n ailesi kavram altnda toplanan Kadn Efendiler, valide sultnlar, ehzade haremleri ve kenKr. Uluay, Harem II, sh. 59. 264 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM dileri ile kar-koca hayat yaanan cariyelerdir. Bu grubun reisi, zaman iinde deimekle birlikte bazan Ba Kadn Efendi ve bazan da Valide Sultan olmutur. imdi bu ksm ayr ayr inceleyeceiz. : Bu ksm incelemeden evvel ok nemli olan bir hususu tekrar hatrlatalm: Acaba, Osmanl Hareminde cariyelerle Padiahlar snrsz bir kar-koca mnasebetine sahip midirler? Cariyeler, bugnk metresler gibi, her gc yeten Padiah veya ehzade ile yatp kalkmaktadrlar m? Cariyeler, cins zevkleri tatmin iin kullanlan zevk leti midirler? Maalesef cariyelik messesesi denilince, bugn iin kamu oyunda bu tr manalar akla geldiinden, bu sorular sorararak konuya girme mecburiyetini hissettik. Aslnda daha nceki blmlerde yaptmz izahlar ve zellikle klenin hukuk stass ile ilgili hkmler, btn bu sorularn cevabnn "Hayr" olduunu haykryor. Cariye de kle olduundan dolay, yukarda zikredilen hkmler kadn kle demek olan cariyeler iin de geerlidir. unu tekrar ifade edelim ki, cariye, kadn kle demektir. Cariyeler de dier kleler gibi, slm Hukukunun kleler iin tesbit ettii hukuk statye sahiptir. Yine nemle ifade edelim ki, islm Hukukundaki cariyelerin ounluu, asrmzdaki ii kadnlar veya evlere gelen hizmeti kadnlar gibidirler. Deien sadece isimleridir. Yani her cariye dedike illa da Padiah ile kar koca mnasebeti olan kadn manas akla gelmemelidir. Padiah'n Harem'indeki hizmetleri, ald belli bir cret mukabilinde cariye olarak bulunan cariyelerin saylar, kar-koca hayat yaanlan cariyelere nisbetle en az on katdr. Bugn hizmetli kadnlar ile iverenleri arasnda hangi mnsebet varsa, Osmanl haremindeki bu tr cariyeler ile Padiahlar arasnda o mnsebet vardr. Kendisi ile Padiahn veya bir ehzadenin kar-koca hayat yaad cariyenin efendisiyle olan mnsebeti ise, ok az hkmler dnda, hr kadn ile kocas arasndaki mnsebet gibidir. Kadnefendilerin, ikballerin ve gzdelerin durumu byledir. Bilindii gibi, Efendi'nin, cariyesi ile kar-koca hayat yaama hakkna istifr hakk diyoruz. Kle veya cariye zerinde sahip olduu mlk-i menfaatten kaynaklanan onlar altrma hakkna ise istihdam hakk diyoruz. Cariye demek, Efendi'nin birinci derecede istihdam hakk bulunan kadn kle demektir. Efendilerin istifr hakkna yani istedikleri zaman kar-koca hayat yaama hakkna sahip olduklar cariyelerin ise, husus statleri vardr. Bu husus stat incelendiinde grlecektir ki, bugn gayr- meru bir ekilde yrtlen ve adna metres, sevgili yahut ak hayat denilen gayr-i ' ANLI'DA HAREM OSMANLI'DA HAREM

265 , zaman iinde lide Sultan olsu tekrar hatr: bir kar-koca 3, her gc yeler, cins oyunda bu tr i mecburiyetini t zellikle k- "Hayr" \ zikredilen eler de di-fstatye saunluu, ir. Dei-i kar koca rem'indeki I cariyelerin atdr. Bu-I varsa, Oslsebet var- cari-r kadn ile s gzdeie3 hakkna k-i menfajoruz. Ca-dn kle ta hayat i bir meru ilikilere kyaslandnda, aranan artlar altnda cariye hayatn devam ettirmek, evlilik kadar mkemmeldir. Nitekim bu manay Kur'an da tesbit etmi ve zellikle cariyeler zerindeki, eer var ise, istifr hakknn artlar erevesinde ve fuha sevketmeyecek ekilde kullanlmasn srarla tavsiye etmitir: "imdi cariyelerinizi efendilerinin izniyle nikahlayn ve herhangi bir mazeret ileri srmeden maruf bir ekilde mehirlerini verin; ancak iffet sahibi cariyelerle zinadan ve onlar gizli dost hayat yaamaktan yani metres edinmekten iddetle kanmak artyla."1. Dier taraftan ise, Kur'an, cariyeleri mmkn mertebe evlendirmeyi ve onlar aile hayatna kavuturmay tavsiye ve tevik eylemektedir: "Cariyelerinizden evlenmeye uygun olanlar evlendirin; eer onlar fakir iseler de, Allah onlar fazi u ihsan ile zenginletirir."2. Bu ksa genellemeden sonra imdi de Harem'de yaayan cariyelerin ayr ayr statlerini grelim: Yukardaki hkmlerden anladk ki, kle olan kadnlar yani cariyelerin iki ayr stats vardr: Birincisi; hizmeti statsndeki cariyeler. Hazinedar Usta'nn riyaseti altnda Osmanl Hareminde hizmet gren btn cariyelerin durumu byledir. kincisi; baz farklar ile birlikte istifr hakk bulunan e statsndeki cariyeler. Kadnefendilerin, ehzade haremlerinin, ikballerin ve gzdelerin durumu byledir. 1- Hizmeti Statsndeki Cariyeler: Hazinedar Usta'nn Emri Altnda Sarayn Hizmetlerini Gren Cariyeler Bunlardan kast, efendilerinin kendileri zerinde istifr hakk bulunmayan yani cinsi mnasebet hakk olmayan, sadece istihdam hakk bulunan cariyelerdir. Bu tr cariyelerle efendisi dahil kimsenin cinsi mnsebet kurma hakk yoktur. Bu cariyeler, islm hukukunun hkmlerine gre, efendilerinin iznini alarak hr veya kle baka erkeklerle evlenmilerdir. Daha evvel zikrettiimiz gibi, baka erkeklerle evlenmek iin kasden Efendi'nin cariyesine izin vermemesi halinde, mahkeme yoluyla efendisi cebredilebilir. Biraz nce zikrettiimiz yet de bu manaya iaret etmektedir. Cariyesi bakas ile evli ve nikhl olan Efendi'nin cariye zerindeki istihdam hakk ortadan kalkmaz. nk bakasnn cariyesi ile evli olan hr veya kle bir erkein einin dier elerden fark da buradan kaynaklanmaktadr. Kur'an, Nisa, 24 Kur'an, Nur, 32 266 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM Byle bir cariye, kocasna kar sorumluluklar olduu kadar, bugnk tabirle hizmetisi ve o gnk tabirle cariyesi olmas hasebiyle efendisi ile de bir i mnsebeti vardr. Cariyenin kocasnn tebvi'e hakk yoktur. Tebvie hakkndan kast, bakasyla evli olan cariyenin kocasnn evinde onunla birlikte olmas ve efendisinin evinde veya iinde ona hizmet etmemesi demektir. Kocamla beraberim diyerek, efendisi olan insann hizmetini ihml edemez. Ancak efendisi, bu hakk cariyesine verebilir1. Burada unu kaydetmek gerekir ki, harem'in gizli srlarnn darya kmamas iin, Harem'den kncaya kadar ii statsndeki cariyelerin evlenmesine pek msaade edilmez. Bu sebeble bunlarn arasndan birisini Padiah veya ehzadelerden birisi sever ve beenirse, hizmeti grubundan dier gruba geerler. Hizmeti statsndeki cariyenin, efendisi ile mnasebeti, sadece i mnsebetidir. Efendisine yemesinde, imesinde, temizliinde veya baka

ilerinde hizmet edecektir. Zaten ibriktar usta, kahveci usta, kilerci usta ve benzeri isimlerle anlmalar da bunu gstermektedir, istisna olsa bile evli olmalar halinde, kocas ile kar-koca hayat yaayaym diye efendisinin hizmetlerini ihmal eylemeyecektir. Kocas ile tebvie hakkn elde etmise, efendisi artk nafakasn temin etmekten vazgeer. Yani asl olarak kocas ile yaayan ve efendisine arada srada urayp baz hizmetlerini gren cariyenin nafaka hakk, kocas zerinedir. Tebvie hakk olmayan ve asl itibariyle efendisinin hizmetleriyle megul olan cariyenin nafaka hakk ise, efendisine aittir2. Bu durumda olan cariyelerin zaten harem'le olan ilikileri kesilir ve ra edilirler. Tesbit ettiimiz kadaryla, bugn Trkiye'nin mehur zenginlerinin birinin stanbul Boazndaki yalsnda yirmiye yakn kadn hizmeti vardr. Her halde bu hizmetilerle, bunlar hizmeti olarak altran zenginimizin cins mnsebete girdiini dnemezsiniz. Bu hizmetilerin grevleri, sabahtan gelip ve hatta bazlar kkte gece de kalp yalnn yemek, temizlik ve benzeri hizmetlerini yrtmektir. Bu hizmetleri karlnda ivereninden cretini alacaktr. Hizmeti statsndeki cariyelerin de bunlardan isim ve baz hkmler dnda ciddi bir fark yoktur. Burada Rahmetli Cumhurbakan Turgut zal ile olan bir hatramz nakletmek mnsip olur kanaatindeyim. Vefatndan bir ka ay evvel kendisini ziyaret ettiimde, sorduu suallerden birisi de Harem oldu. Kendisi, "Osmanl Padiahlarnn Hareminde 200-300 kadnn olacana inanmadn ve 1 Damad, Mecma'ul-Enhr, I, sh. 364-365 2 Damad, Mecma'ul-Enhr, I, sh. 365-366 IDA HAREM ide bir i lakkn-likte ol-ir. Ko-:.Ananya k-n evlenOSMANLI'DA HAREM 267 - 3 et benle; 31 ve Jilizslmiyetteki evlillik hukukunun buna msaade edemeyeceini ve ancak baz tarihilerin Harem'de bu kadar sayda cariyenin yaadn belgelerle ortaya koyduklarn" ifade ettiler. Bunun zerine ben de kendisine baz sorular tevcih ettim: "Sayn Cumhurbakanm, acaba Cumhurbakanl Kknde Yani ankaya Kknde ka tane erkek ve kadn hizmeti alyor?" Cevab, "Epeyce fazla." eklinde oldu. ikinci sorum yleydi: "Gelen misafirlerinize takdim edilen yemek ve pastalar hanmefendi mi yapyor?" "Hayr olamaz. Grevliler yapar" dedi. Peki "Temizlik ilerini de Hanmefendi mi yapyor?" diye sordum. Buna da hayr cevabn verdi. Son sorum dehet vericiydi ve onu da oke etmiti: "Sayn cumhurbakanm, Kk'de temizlik yapan, yemek piiren ve benzeri hizmetleri yrten kadn hizmetlilerle kar koca hayat yayor musunuz?". Bu soru zerine nce bir ok geirdi ve sonra da "imdi Osmanl Saray'ndaki saylar 100' bulan cariyelerin srrn anladm" dedi. Ben de ilve ettim: "Osmanl Harem'inde, bugn olduu gibi erkek hizmeti istihdam yasaktr. Btn hizmetiler, kadn cariyelerden seilir. Bu hizmeti cariyelerle Padiahlarn kar-koca hayat yaamas, sizin Kk'deki kadn hizmetilerle kar koca hayat yaamanz kadar gayr- makul ve mantkszdr. Ancak Harem'de elbetteki Padiahlarn bugnknden farkl olarak birden fazla Hanmefendi ile veya has odalk denilen cariyelerle hayatlarn yaadklar bir vakadr." Osmanl Saray'nn Harem ksmnda baz tarihiler tarafndan verilen 60, 70 ve hatta 100 cariye vard eklindeki ifadelerden de, hizmeti statsndeki cariyeleri anlamak icabettiini, biraz sonra daha iyi anlayacaz. Ancak hemen unu belirtelim ki, aada vereceimiz bir liste dahi, Harem'de alan cariyelerin % 90'nn hizmeti statsnde cariyeler olduunu aka gstermektedir. ite harem'de ok cariye bulunduu dnemlere ait bir belgeden misller: "Nefert- Harem-i hmyn derSaray- Cedd-i mire El-Vki' F ehr-i a'ban

sene 1176 Berber anigir Vekil Usta ikinci haziIbrikdr Kahveci lcenh 90 Mehriah Usta Usta 100 nedar 120 Usta Usta 80 100 160 100 100 268 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM Zb Vekil Usta eref Zeliha mine 57 Nzende 80 100 60 60 571" Dilsiz Aie Pr Safa 80 Topkap Saray Hareminde alan Kadn Neferler" baln tayan listede, 112 adet cariyenin olduu kaytldr. Kaytl olan bir husus da bunlarn gndelik olarak aldklar maalar ve nerde altklardr. Yani listedeki cariyeler, tamamen Harem'de istihdam edilen hizmetli statsndeki klelerdir. Listeye devam ediyoruz ve ayn tarihli belgeden bir baka liste daha o-kuyoruz: "Nefert- Kiler der Saray- Cedd-i mire-i Harem-i Hmyn Kilerci Usta Safiyye Hsn-i ah mmhan 170 70 50 46 Zeyneb Hanm Ftme Glfem 20 20 20 20 Zeliha Aie Hanife Ftme 40 40 20 20 Mhitb Aie Ra'n Mektme 20 20 20 202. Saylar 22'yi bulan ve Harem'in kiler'inde alan cariyeleri, her halde koskoca bir Osmanl Devleti'nin Devlet Bakanl sarayndaki evi iin ok grmezsiniz. 1 TSMA, E. 53/2 2 TSMA, E. 53/2 M HAREM '.:.'* I an itin N|:I3ir !3h3 0.,2l: cok OSMANLI'DA HAREM 269 Harem'deki Hizmeti Statsndeki Cariyelerin Listesi (TSMA, E. 53/2) l-<-TUij'-> J <gv ' ^! itk.\j, 270 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM Padiahlar ile cariyelerin Haremde ve Harem'in bahesi ile havuzunda plak olarak beraber olmalar gibi gln ve yalan iddialar sebebiyle, konuyu daha nce izah etmemize ramen burada da bir hususu tekrar etmek istiyoruz: Evvela, avret tabiri zerinde durmak istiyoruz. Avret, bakalarnn grmesi haram olan yerlerdir. Bakalarnn grmesi yasak olan vcudun blgeleri, insanlarn erkek, kadn ve kle yahut cariye olmalarna gre deimektedir. Mesela, erkein avreti yani grlmesi yasak olan vcud blgeleri, gbei ile dizleri arasndaki ksmdr. Hr bir kadnn avret mahalli ise, yz, elleri ve bir gre gre ayaklar dndaki btn vcududur. Halbuki btn eitleriyle cariye yani kadn klelerin avret mahalli, dizden yukarsndan itibaren kollar ve ba hari vcudunun btn blgeleridir. Yani cariyenin kollar, ayaklar (dizlerine kadar) ve ba, avret mahalli saylmamaktadr. Btn bunlarn art, ehvetle bakmaya vesile olmamas ve ehvetle baklmamas-dr. ehvetle bakma

szkonusu olmad takdirde, ban, kollarn ve dizden aa ayaklarn, efendisinin yannda aabilmektedir1. Zaten bir erkek, kendi mahremi olan kadnlarn (mesela annesi ve kz kardeinin) ve de zerinde istifr hakk bulunmayan cariyelerin, ehvet hissi bulunmamak ve bu konuda emin olmak artyla, yzlerine, balarna, kollarna ve dizden aa olan ayaklarna bakabilmektedir. Sebebi de, hem mahremi olan kadnlara ve hem evinde alan ve ehvet duygulan asndan fazla ekici olmayan cariyelere kar, ehvet duygularnn insanlk gerei dier kadnlar gibi kabarmamas-dr2. Padiahlarn ve ehzadelerin de haremi olmayan cariyelerle olan mnasebetini bu er' hkmler dzenlemektedir. te hr bir kadn ile mahrem kadnlar ve cariyelerin avret mahallerinin farkl olmas, fkh kitaplarnda cariyelerin kol, ayak, yz ve balarna efendilerinin bakabilmesi eklindeki hkmn yer almas, meseleyi bilmeyen evreler tarafndan akl almaz ekilde tahrif edilmitir. Kitabmzn banda zikrettiimiz bir misali buraya aynen almay ve tekrar nc defa nazarlara vermeyi bir vazife addediyoruz: Padiahlarn haremi ile alakal byk bir tarihimiz bile nasl bilmeden hatalar ilediini Cumhuriyet Devrinin en ak dnemlerini yaadmz 1994 ylnn 1016 Kasm'nda ve hem de Halil inalck gibi deerli bir tarihinin dilinden okuyalm: mecbura da i. dan ve bunlara memesinde/; jJg% rnek de, Damad, Mecma'ul-Enhr, I, sh. 80-81 Damad, Mecma'ul-Enhr, II, sh. 538-539 REM OSMANLI'DA HAREM 271 istiyolas-(zden kendi irinde Relere masJna"Harem Fuhu Yuvas Deil, Okuldu" balkl yazda bile, slm Hukukunun hkmleri bilinmediinden dolay ok ciddi hatalar yaplmtr: "Efendi, istedii sayda cariye ile yatabilir. Cariye Efendisinden olan ocuk zerinde velilik hakk iddia edemez. Mslman olmak, cariye ve gulam esirlikten kurtarmaz. Cariye, mslman kadn gibi "avret yerlerini rtme"ye mecbur deildir; Sultann onlar plak olarak havuza atp oynamalarn seyretmekte dini bir saknca yoktur."1. Bu cmleler kendisine ait olan Hocamzn tarih bilgisine sayg duymamza ramen, slm Hukukunun hkmleri tam tetkik edilemediinden dolay, o da ciddi hatalar yapabilmektedir2. Zira islm hukukunda iki eit avret kavramnn bulunduunu, cariyelerin efendileri yannda sadece el, kol ve balarn aarak dolaabileceklerini, bunun da i zaruretinden meydana geldiini; rlplak havuza girip oynamalarnn asla caiz grlmediini; nk bir cariyenin bu manada dier cariyelere bakamadn daha ayrntlaryla kitabmzda izah edeceiz. Mesele, avret kavramnn erkek, hr kadn, mahrem kadn ve cariye asndan ayr manalar ifade ettiinin anlalamamasn-dan ve bunlara dair er' hkmlerin szkonusu edilmemesinden ve bilinmemesinden ileri gelmektedir. Kii de, bilmediinin dmandr3. Buna son rnek de, hem de bir ilahiyat hocas olan Prof. Dr. Ne'et aatay'n, "slm'da Ve Osmanl'da Klelik ve Cariyelik" adyla nerettii rportajdr. Bu yazda dile getirilen grlerin nemli bir ksmnn, slm Hukuku ile ilgisi yoktur4. 2- E Statsndeki Cariyeler Veya stifr Hakk Bulunan Cariyeler pey Bu konuyu daha evvel genel olarak slm Hukuku asndan izah etmitik. Ancak meseleyi tekrar zetlemekte yarar vardr. slm Hukukunun cariye 1 inalck, Halil, Harem Bir Okuldu, Tempo 10-16 1994 Kasm Sy. 175, sh. 34 Prof. Dr. Halil inalck, Osmanl Tarihini en doru tarzda Dnya efkar- umumiyesine aktarmay baarm bir hocamzdr. Ancak kendisinin de yerinde

ifadesiyle, islam Hukukunu bilmeyen bir ilim adamnn, Osmanl messeseleri hakknda tatmin edici izahlar getirmesi ve zellikle de, Harem gibi bir konuda dora yorumlar yapmas ok zordur. Bizim ilk basklardaki ifadelerden kasdettiimiz mana budur; yoksa eserlerinden oka istifade ettiimiz hocamza olan hrmetimize, mezkr ifadelerimiz mani deildir. 3 Bkz. Damad, Mecma'ul-Enhr, I, sh. 80-81; II, sh. 538-539 aatay, Ne'et, slm'da Ve Osmanl'da Klelik ve Cariyelik, Bilim ve topya, O-cak 1996, sh. 1, 6-7. : 272 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM kabul ettii kadn klelerin ikinci stats, e statsndeki veya istifr hakk bulunan cariyeliktir. Bu tesbitten de anlalaca zere, kle veya hr baka erkekler ile evli olmayan cariyeler, iki ekilde efendileriyle kar-koca hayat yaayabilirler: Birincisi; Padiahn eli altndaki cariyesi ile nikh akdi yaparak evlenmesidir. Bu da iki ekilde olur; A) Efendi evlenmeden nce cariyesini zd eder yani hrriyetine kavuturur ve bu durumda hr bir kadnla evlenmi olur. Byle bir evlilik halinde, daha evvel hr bir kadnla evli olmas, drt snrn amam olmak artyla, cariyesini zd ederek evlenmesine mni tekil etmez. Bu durumda, zd ederek evlendii criye ile hr olarak evlendii dier hanmlar arasnda hibir hkm ve stat fark mevcut deildir. Osmanl Padiahlar, bir ksm kadnefendilerini, bu ekilde zd ettikten sonra, nikhlar altna almlardr. Ancak Osmanl Padiahlar, bu yolu ok az tercih etmilerdir. Hatta misal olarak sadece Sultn ibrahim'in Telli Haseki diye mehur cilan Kadn Efendisi Hma ah' buna misl verebiliriz. Sultn brahim'in Hmaah ile hem de debdebeli bir dn merasimi icra ederek evlendii ve bu konudaki gelenei bozmak istedii dorudur. Ancak zd ettikten sonra m nikhn yaptrd yoksa cariye kalmakla beraber mi nikh altna aldrd belli deildir1. Kuvvetle muhtemel olan zd ettikten sonra evlendii grdr. B) Cariyesi cariye statsnde kalmakla beraber, Padiah nikh akdiyle onunla evlenir. Bu durumda yukardaki hkm gndeme gelecektir. Yani e-fendi daha evvel hr bir kadnla evli ise, baz hukukular cariye ile olan nikh akdinin, Nisa Sresindeki yetin hkm gerei mekruh olacan ve bir ksm hukukular ise bu akdin sahih olmayacan ifade etmilerdir. Eer efendi hr bir kadnla evli deilse, o zaman ehl-i kitap veya mslman olmalar artyla cariyesiyle nikh akdiyle evlenebilecektir. Her iki halde de evlilik sahihdir ve hukuk sonularn dourur. Her ikisinde de doan ocuklar hr olarak doar2 Osmanl Padiahlarnn bir ksm, cariye statsnde kalmakla birlikte, baz cariyeleri ile nikh akdi yaptrmlardr. zellikle Kadnefendilerin ounluunun nikhl olduklar da baz tarihiler tarafndan ifade edilmektedir. Mesela Kanun Sultn Sleyman'n mehur ve kudretli Kadn Efendisi, 1 BOA, bnl-Emin Tasnifi, Saray, No: 939; Ahmed Refik, Kadnlar Saltanat, c. III, sn. 16-17, 37-39, 131 vd; Uluay, Padiahlarn Kadnlar Ve Kzlar, sh. 61-62. 2 Akgndz, Osmanl Kanunnmeleri, c. II, sh. 311 vd.; Damad, Mecma'ul-Enhr, I, sh. 364 vd.; 328 vd. lif baka \ evlenOSMANLI'DA HAREM 273 , zd ihif ksm Ilur o-(atim'in pdijji ve % sonra rdii (Brle-likh Iism i hr ityla Bifve \t m, Hurrem Sultn, nikh ile Kadn Efendi olmutur. Cariye statsnn devam ettii ise, aralarnda meydana gelen mektuplardan anlalmaktadr. Zira evlendikten ve ocuk sahibi olduktan sonra dahi, mektubunu Cariyeniz diye balamaktadr1.

Nikh ile alnmas halinde, yine nikhl kadn saysnn son snr, drttr. Nikhl olmas halinde drtten fazla kadnla, ayn anda hayatn devam ettiremez. Drt kadnla olan snrlamada, nikh edilen kadnlarn hr veya cariye olmas farketmez. Ancak lm ve boama gibi sebeplerle, bunlardan biri ay-rlrsa, o zaman yerine baka bir cariyeyi nikahlayabilir2. kincisi; slm hukukuna gre, efendi, ister kle ister hr, baka bir erkek ile evli olmayan bir cariyesi ile herhangi bir nikh akdi olmadan kar-koca hayat yaayabilir. Efendi iin sabit olan bu hakka istifr hakk denmektedir. Asl cariye hukuku burada szkonusudur. Ancak nemle belirtelim ki, bu istifr hakk da, Kur'an'n ifadesiyle zinaya yol amamas ve gizli metres hayatna dnmemesi iin nemli kaidelere balanmtr. Hatta ylesine kaideler konulmutur ki, hr ve evli bir kadn ile istifr hakkna dayanlarak kar-koca hayat yaanan cariye arasndaki tek fark, cariyenin efendisinin mirasndan istifde edememesidir. Miras mnsebetinin dnda baz farklar da vardr. Mesela istifr hakk ile bir criye ile kar-koca hayat yaama poligami=birden fazla kadnla evlilik snrna tbi olmama, iddet ve boamada bekleme srelerinin yarya indirilmesi ve daha nce de ifade ettiimiz gibi cariyenin rtnme konusunda hr kadnlar gibi olmamas gibi farklar, aile ierisindeki staty fazla etkilemeyen hallerdir3. nemle ifade edelim ki, efendi cariye ile nikh akdi yapt takdirde birden fazla evlenmenin snrna riyet edecektir. Ancak istifr hakk ile kar-koca hayat yaamas halinde, byle bir snr mevzubahis deildir. Efendi'nin istifr hakkna dayanarak cariyesi ile kar-koca hayat yaamasna teserr de denmektedir4. Osmanl Padiahlarnn ikbal, gzde, peyk ve has odalk tabir edilen cariyelerle olan mnsebetleri bu kka girmektedir. Kadn Efendilerin ise, ounluu ile nikh akdi yaplmtr. Yaplmayan kadn efendiler de vardr. Bu giriten sonra imdi de Harem Halk denen ve Harem'de yaayan insanlar tanyalm. Ahmed Refik, Kadnlar Saltanat, c. I, 50 vd.; Uluay, Padiahlarn Kadnlar Ve Kzlar, sh. 34-35. 2 Damad, Mecma'ul-Enhr, I, sh. 329. 3 Akgndz, Osmanl Kanunnmeleri, c. II, sh. 311 vd.; Damad, Mecma'ul-Enhr, I, sh. 329 vd..... , Damad, Mecma'ul-Enhr, I, sh. 329 vd. 274 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM I- HAREM TEKLATI'NIN ERKEK PERSONEL 1- Genel Olarak Hadm Aalar Daha nce de izah edildii gibi, Harem'in Asl Harem Kaps'na kadar olan ksmna Hareme Medhal (Antre) denir ki, burada Drs-Sa'de Aas ve Harem Aalarnn emri altndaki erkek hadm kleler (tavler) istihdam olunmaktadr. Bu blmde alan bir tek kadn kle yani cariye bulunmad gibi, izin almadan bu blmde alan tavailerden kimsenin asl hareme girmeleri de mmkn deildir. Bu konuyu Batl bir yazar yle tasvir etmektedir: "Doktorlardan baka hi bir erkek hareme ayak basamaz. Onlar bile Padiahn zel izni ile ve harem aalarnn eliinde girerler. Hasta kadn ve evresindekiler, uzun allara brnrler. Doktor nabzna bakmak isterse, hastann bilei bir tlle rtlr; dilini veya gzlerini grmek istiyorsa, yzn kalan ksmlar tamamyle rtk olmak artyla gsterebilir. Kzlaraas bile haremdeki kadnlardan birine dikkatlice bakamaz."1. Osmanl Devletinde harem tekiltnn Ftih Sultn Mehmed'in istanbul'u fethinden sonra balad, aratrmaclar tarafndan kabul edilmektedir. Enderun tekiltna benzeyen Harem'de XV. yzyldan itibaren devirme u-slne benzer bir usul uygulandn grmekteyiz. Nasl devirilen erkek ocuklar, devletin en yksek memurluklarna kadar kabilmiler ise, hareme eitli yollardan alnan hizmeti erkek kle ve cariyelerin de kendi aralarnda belirlenen belli makamlara ykseldiklerini gryoruz. Bu arada Harem'in Bi-zans'dan veya baka yerlerden alndn iddia eden ve meseleyi farkl ekillerde yorumlayan yabanc yazarlarn da bulunduunu ifade etmek gerekir2.

Haremin ve harem halknn ba durumunda olan Bab's-Sa'de Aas, Kzlar Aas veya Kap Aas diye de bilinen Aann reislii altnda Harem'e ait ileri yrten tekilat daha yakndan tanmadan evvel, bunlarn yani Ha1 d'Ohson, Ignatius Mouradja, Tableau General de l'Empire Othoman, Paris 1790, c. III, Harem-i Hmyn (Trkeye eviren: Ayda Dz, stanbul 1972, Hayat Tarih Mecmuas lvesi), sn. 10 ^ Penzer, N. M., The Harem, London 1936, sh. 177 vd.; Ziya Ergnis, Osmanl Haremi Ne Zaman Kuruldu? Tarih Dnyas I, stanbul 1950; Uluay, M. aatay, XVIII. Asrda Harem, Tarih Dergisi, XVII, istanbul 1963, sh. 269 vd. PHSREM OSMANLI'DA HAREM 275 rem'de alan erkek personelin mterek zellii olan hadmlk messesesi zerinde ksaca durmak istiyoruz. 2- Harem'de alan Erkek Personelin Ortak zellii: Hadmlk mam baka ve haE rtk la. 8 Bilindii gibi, hadmlk veya bir dier ifadeyle tavailik, doutan veya sonradan yaplm bir ameliye yznden erkeklik zelliinin kaybedilmesi manasn ifade etmektedir. Hadm etme ameliyesinin nasl yapldna dair ayrntl bilgilere sahip deiliz. Bir insan, cins hayatndan mahrum etmek demek olan hadmlk, slm hukukunda caiz grlmemitir. Hadmla his veya ihtis denilmektedir. Hatta btn Osmanl eyhlislamlar hadmln caiz ve meru bir fiil olamayacana dair kesin fetvalar vermilerdir. slm Hukukunda erkein cinsel organnn kesilerek hadm edilmesi tamamen yasakland gibi, hayalar kesilerek veya tesirsiz hale getirilerek hadm edilme de yasaklanmtr. Bu ikinciye ihtis denmektedir. Konuyla ilgili bir hadis-i erifi buraya almak istiyoruz: Eb Hreyre (RA), Hz. Peygamber'e karak, "Y Reslellah! Yam ok gen, zinaya dmekten korkuyorum. Evlenmek iin gerekli maddi imkana da sahip deilim. Msade ederseniz, husye bezlerimi aldraym." Drt defa sormas karsnda sktla cevap veren Allah'n Peygamberi, sonuncuda biraz da kzgnlkla "Ey Ebu Hreyre! Senin kavuacan mukadderat yazan kalemin mrekkebi kurumutur. Durum byle olunca ister hadmla ve ister hadmlama, msavidir". Burada Ebu Hreyre sadece muhayyer braklma-maktadr; belki azarlanmakta ve Allah'n kaderini deitirmeye yeltenmekle sulanmaktadr1. nsanlar hadm etmenin slmiyette caiz olmamasnn asl delili ise, Kur'an'daki u yettir ve btn Osmanl eyhlislmlar hadml yasaklayan fetvalarn bu yete dayanarak vermilerdir: " (eytan devamla yle der): Onlara emirler vereceim, ta ki, Allah'n yarattn deitirmeye kalkacaklar. Kim Allah' brakp da eytan dost edinirse, ak ve byk bir hsrana maruz kalr"2. Bu yet-i kermeyi deerlendiren islm Hukukular, hadmlk konusunda u gr aklamlardr: nsann hadm edilmesi, haramdr; ancak bir 1 brahim Canan, Ktb- Sitte, istanbul 1995, fndan naklolunmutur. 2 Kur'an, Nisa, yet, 119 sh. 210-211; Bu hadis, Buhari tara276 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM menfaat ve maslahat iin olursa insanlar dndaki canllarn mesela atn ve kzn hadm edilmeleri caiz olur1. Hatta slm Hukukular ve Osmanl eyhlislmlar, hadm fiilini tevik edeceinden dolay, bakalar tarafndan hadm edilmi insanlarn istihdamnn dahi mekruh olduunu ifade etmilerdir. Mekruh ile haram arasndaki fark malumdur2. Bu konuda Osmanl eyhlislm Drr-zde Es-Seyyid Mehmed Arif Efendi'nin verdii u fetva yeterlidiri zannederim:

"Habe ve zenci taifesinden Msr ve havalisinden celb olunan rical ve sbynn ba'zlarnn alet-i tenasllerini kat' edb mecbb (erkeklik organ kesik) yahud hasy (hayalar hadm eylemek) etmek er'an caiz olur mu? El-Cevb: Haramdr. *JLN 4I nass- cellinin mazmununda E'imme-i tefsir his mnderic olduunu tasrih etmilerdir. erh-i Kenz'de nakl edb ol fi'lin hrmetini Fetvy- Feyziye'de ve gayrda tasrh etmilerdir . Ol makle umur-i en'a (bu trl irkin ilere) tasaddi edenler, eytn- Aleyhill'ne'nin emrine ittiba' edb eytan veli ittihaz etmeleriyle yetin va'dinde dhiller olub ism-i azm ile -simler olurlar." "Bu sretde bu makle rical ve sbynn bazlarnn ol tarikle katillerine ve bazlarnn inkt'- nesillerine (lmlerine veya nesillerinin kesilmesine) b'is olan fi'l-i muharremi i'tibr edenlere er'an ne lzm gelr? El-Cevb: Ta'zr-i edd ve habs-i medd ile zecr olunub ol emr-i mnkerin definde hkkm (hkimler) msamaha ve imz- ayn ederler ise simler olub azle mstahak olurlar."3 slam hukukunun caiz grmemesine ramen, baka eller tarafndan hadm haline getirilen veya doutan hadm olan insanlarda, ayn zamanda bir takm ruh bozuklukular ortaya kmaktadr. Bu sebeple hadm erkekler, huysuz, ocuksu ve sinirli olmann yannda basit, saf, zararsz, iki yzl insanlardr. 1 Haskef, Drr'l-Mntek erh'l-Mltek, II, 553 (Damad erhi kenarnda); Damad, Mecma'l-Enhr, II, sh. 553; Haskef, Drr'l-Mntek erh'l-Mltek, II, 553 (Damad erhi kenarnda); Damad, Mecma'l-Enhr, II, sh. 553; 3 Drr-zde Es-Seyyid Mehmed Arif Efendi, Netcet'l-Fetv, Dersa'det 1226, sh. 580-581 jonhn n* ln},. Bu? karmaya I eskiden < da ka hayata ^ b/r da Osu yenideni resinin I yazl HAREM ;-ia atn ve ,e Osmanl dar tarafndan etmilerned Arif ian rical ve iki organ : olduunu Fetvy- Fa (bu trl tfiba' edb - azm ile le katillerine (kesilmesine) emr-i pederler ise s tarafndan im zamanda n erkekler, in'.'ia.tDamad, SDamad, e! 1226, sh. OSMANLI'DA HAREM 277 Btn bu er' hkmlere ramen, Osmanl Devlet adamlar, Padiahlardan paalara kadar, kendileri, insanlar asla hadm etmemilerdir. Ancak, hadm olarak Afrika'dan getirilen kleleri, evlerinde ve bu arada Harem'de istihdam etmek

zere satn almlar ve Hizmeti olarak kullanmlardr. Bu fiilin haram deil, sadece mekruh olduunu daha evvel aklamtk. Bu arada Harem'e hadm hizmeti alrken de lm-i Sima veya ilm-i kyafet denilen ve insanlarn fizik zelliklerinden onlarn ruh haletlerini ortaya karmaya yarayan baz zellikler arandn, Saraya alnan hadmlarn ok eskiden beri bu ilmi bilen insanlarn elemelerinden getiini, Kbus-nme'deki u tavsiyelerdan anlyoruz: "Geldik imdi hadm olarak istihdam etmek iin alacan kulun nianlarna... Gayet kara ve eki yzl ve yz buru buru olsun. Gvdesi zayf, derisi kuru, sa yufkack, dileri seyrek, sesi incecik ve baldr ince olsun. Duda kaln, burnu yass, parmaklar ksack, boyu br ve boynu ince olsun. Bu dediimi gibi olunca sarayda hadm olmaya yarar. Amma sarayda ak hadm olmas gerekmez. Hele ki benzi kzl olursa. Sonra gayet sakn sarn hadmdan, ok ekin bu cinsten. Hele sa yoluk, gz sulanr, apakl ve yaarr olursa. Derler ki, kendi sever avreti ya da bakasna sevdirmek iin pezevenklik eder. Hsl bunun gibiden hayr gelmezmi."1 Hayalar veya erkeklik uzuvlar kesilen hadmlarn, tamamnda olmasa bile bir ksmnda, sonradan erkeklik uzvunun yeniden gelitii ve hatta cinsi hayata hazr hale geldii de aratrmalarn ve tarih olaylarn ortaya koyduu bir gerektir. Osmanl devlet adamlarnn bizzat hadm iini yapmadklarn biraz sonra ayrntlarya anlatacaz. Ancak bu konuda gerek olan bir husus da Osmanl Haremine hizmeti olarak alnan hadmlarn erkeklik hayatnn yeniden balamas ve ortaya kmas halinde, muhtemel fitnelerin hemen bertaraf edilmesi iin u tedbirlerin alnm olmasdr: A) slmn hkmlerine uyularak, hadm olan hizmetiler, Harem'in antresinin dnda serbest dolatrlmamlar ve asl harem'e ancak izinle ve ailenin nezareti altnda alnmlardr. Nitekim asl haremin kapsnn banda yazl olan konuyla ilgili Kur'an yetini daha evvel zikretmitik. Bu konuyu teyid eden ve harem aalarnn hareme girmelerini yasaklayan bir yasak da IV. Mehmed'in tahta getii yllara rastlayan Ksem Sultn'a aittir. yle ki: "Ba'del-yevm kend halinize olasz. Gerek harem umuruna ve gerek tara umuruna karmayasz. Cmleniz zdsz klesiz. Ancak harem kaps ' Keykavus, Kbs-nme (Tercme, Mercimek Ahmed, Sadeletirme, Atilla zkrml, c. I, stanbul, 1001 Temel Eser, sh. 222. 278 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM nnde oturmaktan gayr iiniz yoktur. Size tayin olunan harem kaps nnde olan odalardr. Eer harem kapsndan ieri bir adm duhlnz tezkire irsal eylediiniz mesm'um olur ise, bil emn vel te'hir kati olunursunuz. Eer umr- mhimme olub tarafmza bildirmek iktiz eder ise, bir tezkire ile Kethda Kadna ifade edesiz. Ol dahi bize ifade eder."1 B) Bat ve in saraylarnda meydana gelen ahlakszlklar hesaba katlarak, Osmanl haremine alnan hadmlarn erkeklik organlarnn tamamyle kesilmi olduuna dikkat edilmitir. Ayrca alnan hadmlarn irkin olmalar da dikkat edilen hususlar arasndadr. .-,., C) istisnai olarak hareme alnan hadmlarda sonradan erkeklik organnn olumas halinde, bunlarn belli bir maa balanarak hemen haremden karldklar grlmektedir. II. Mahmud dneminde yaanan bir olay ksaca nakledelim. II. Mahmud'a yle bir takrir gnderilmitir: "Bab's-Sa'adet'l-Aliyye nefertmdan Gebzeli brahim Aa ve Geyveli Ali Aa ve Rumelili Abdullah Aa kullarna recliyyet arz olmaktan ni...". Bu takrire II. Mahmu-d'un cevab ise yle olmutur: "Manzrum olmutur. neferin beherine mahiye ellier kuru verilip mahalline masraf kayd oluna."2. Burada nemle ifade edelim ki, btn bu tedbirlerin yannda, elbetteki hem cariyelerden ve hem de hadm aalarndan tedbirlere ramen bir ksm fitnelere sebep olanlarn kabileceini, bu fitneleri eytann devaml tevik edeceini ve hatta baz irkin olaylarn da olduunu inkr edemeyiz. Zira insan unsurunun bulunduu ve hele de erkek ile kadnn beraber olabilecei meknlarda bu tr fitnelerin tamamen olmadn iddia etmek de mmkn deildir. Ayrca bata Dr's-Sa'de Aas olmak zere, Osmanl tarihi iinde

1 Dervi Abdullah, Risle-i Teberdriyye F Ahvl-i Aay- Drs-Sa'de, Kprl Ktp. No: 233, Vrk. 59 2 Uluay, Harem II, sh. 128-131; Lebib Muammer, Harem ve i Yz, Tarih Dnyas, stanbul 1950, sh. 67; nemle ifade edelim ki, hem bu yazar ve hem de bu konuyla ilgili baz kalem oynatanlar, hadm erkeklerin in ve Avrupa saraylarnda iledikleri rezaletleri zikrederek ve bu olanlar Osmanl Haremine de tatbik ederek, kendilerine gre harem'in islm yzn kirletmek istemilerdir. Bkz. Osman Nuri, Abdlhamid-i Sn ve Devr-i Saltanat, istanbul 1326'da zikredilen olaylar ise, kitabmzn banda ayn kitabdan Sultn Abdlhamid ile alakal yaptmz iktibaslardan anlalaca zere ounluu iftira olan yalan yanl tasvirlerdir. Halbuki Lebib Mu'ammer, ayn makalesinin sonuna doru u tesbitleri yapmadan geememitir: "Kprl Ktphanesinde bulunan yazma bir eser (bir sonraki dipnotta zikr e-deceimiz eseri kasdetmektedir), zenci hadm aalarna hcum ederek bunlardan ounun hakikatte hadm olmadklarn ve Harem'de bir ok rezaletlere sebep olduklarn kaleme almaktadr. Bu eserin ok tarafgirne yazlm olduuna phe yoktur.", sh. 69. pi nn-fca tezkire aranuz. p'ez&e ile OSMANLI'DA HAREM 279 Sbaz aalarda hadm olma art aranmam ve cariyelerle evlenmelerine ve odalk cariyelere sahip olmalarna msaade edilmitir. Mesela Ba Mushib Rasim Aa'nn odalklar, Bb's-Sa'de Aas Hayrullah Aa'nn da nikhl haremi vardr1. : Osmanl haremine alnan hadm erkek hizmetiler (tavailer) iki gruba ayrlmaktayd: Birincisi; Ak Hadmlardr. slm hukukunda erkeklerin hadm edilmesi yasaklandndan dolay, Osmanl devletinin genileme yllarnda, stanbul'a ok sayda Macarlar'dan, Almanlar'dan ve Slavlar'dan esir getiriliyordu. lk ak hadmlar bunlar arasndan temin ediliyordu. Daha sonralar Grc, Ermeni ve erkezler'den hadm olanlar satn alnarak temin edilmeye baland. Osmanl hareminde istihdam edilen bu ak hadmlara ak aalar ad verilmekteydi. III. Murad'n 1582 tarihinde Bab's-Sa'de Aaln yani kzlar aaln zenci kzlar aas Habei Mehmed Aa'ya tesilm ediine kadar, kzlar aas ak aalardan seilirdi. Akaalarn en nemli grevi, Padiahn mbeyn direleri ile harem dairesini korumak ve gerekli hizmetleri grmekti. D greve atandklarnda vezret payesi verilir ve genellikle Msr Valiliine gnderilirlerdi2. kincisi; Siyah Hadmlardr. Hem fitneye daha ok yol ama ihtimali, hem teminindeki glk ve hem de hadm edilmelerinin zorluu ve dayanksz olmalar sebebiyle, zellikle III. Murad zamannda Osmanl Hareminde ak hadmlarn yerini zenci olan siyah hadmlar alnmaya baland. Bunun zerine esir tccarlar, Msr, Habeistan ve Orta Afrika'ya kadar giderler, trl yollarla elde ettikleri zenci ocuklarn hadm ettirdikden sonra bata Msr ve stanbul olmak zere Akdeniz limanlarnda satarlard. Bu yollarla Harem'e alnan zenci hadmlardan bir ocak kuruldu ve adna da aalar oca dendi. Aalar ocana alnan zenci ocuklar, kendilerinden daha byk hadm aalarnca yetitirilirdi. Bunlara Trke retilir ve gzel isimler taklrd. Sarayn ve haremin dab hem nazar ve tatbiki olarak retilirdi. Enderun okulunda olduu gibi, harem de bir okuldu. Belli bir yaa kadar eitilen ve eitimlerini tamamlayan hadmlar, daha sonra Harem'deki hizmetlere tevzi edilirlerdi3. Bkz. Dervi Abdullah, Risle-i teberdriyye F Ahvl-i Aay- Drs-Sa'de, Kprl Ktphanesi, Ksm II, No: 233, Vrk. 91; Leyla Saz, Saray ve Harem Hatralar, Yeni Tarih Dergisi, II, istanbul 1958, sh. 430 vd.; nvar, Saray Htralarm, sh.78; Penzer, The Harem, 140-149 Uzunarl, Saray Tekilt, sh. 172 vd.; Uluay, Harem II, sh. 127 vd.; Penzer, The Harem, 118; Sertolu, Osmanl Tarih Lgati, sh. 10-11 3 Uluay, Harem II, sh. 118,119; Penzer, The Harem, 139 vd. 280

KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM Harem'in Medhalinde grev yapan hadmaalar veya bir dier ad!a harem aalarnn saylar, Ftih zamannda 20'yi, 1517 tarihinde 4O', 1537 tarihnde 20'yi ve nihayet 100' gememesine ramen, batl kaynaklar, bu sayy 500, 600 ve hatta 800 olarak ifade etmiler ve karalamak istemilerdir1. Bu hususta Batl yazar ve seyyahlarn verdikleri rakamlar ise, tamamen hayale ve zellikle mslman bir devlet olan Osmanl Devleti'ni karalamaya yneliktir. 3- Hadm Aalarnn (Harem Aalarnn) Reisi: Kzlar Aas= Bb's-Sa'de Aas Sarayda bulunan haremaalarnn ba ve en byk miri Kzlar Aas, Bb'sSa'de Aas veya Kap Aas da denilen mirleriydi. Resmi unvan Drs-saade aas idi. Kzlar aas, Osmanl saray'nn ve btn i ve harem halknn ba idi. Derecesi sadrazam ve eyhlislmdan sonra gelirdi. lerini emrindeki harem aalarna grdrrd. En nemli grevleri ise, Padiahn haremini korumak, harem iin gereken cariyeleri temin etmek, harem'de bulunan cariye ve hadmlarn terfi ve cezalandrma ilemlerini Padiah'a arzetmek, surre alaylarn dzenlemek, haremin btn haric ihtiyalarn harem aalarna yaptrmak, kendine bal bulunan personelin tayinlerini yapmaktr. 1582 ylna kadar kzlar aal, saray ak hadmlarnn ba olan ve Bb'ssaade aas da denen Kap aalarna mahsus idi. XVI. yzyln sonuna kadar devam eden ak aalarn hakimiyetindeki kzlaraalnm altnda ise u aalklar vard (rtbe srasyla): Has odaba, Hazinedrba, Kilerciba, Saray aas ve Saray Kethdas. Bunlardan sonra ise, Keba, Ba Eski Aa ve iki zengi Aas gelir. 1582 ylnda III. Murad'n kzlaraaln Habei Mehmed Aa'ya teslim etmesinden sonra, kzlaraal zenci haremaalarna gemitir. III. Murad'n lmnden itibaren yeniden akaalara gemise de 1594'ten sonra kat' olarak yeniden zencilere intikal etmitir. Kap Aalarnn yani kzlaraasnn geni yetkileri sonralar bsbtn daraltlm ve III. Ahmed zamannda bir ara saray amirlii silhdarlara bile verilmitir. Hatta III. Ahmed'in sadrzam olan ehid Ali Paa zamannda 1715 senesinde Msr havalisindeki habelerin hadm edilmemeleri hakknda Msr Uluay, Harem II, sh. 119; Miller, B., Beyond The Sublime Porte, Yale 1931, sh. 91 vd. OSMANLI'DA HAREM 281 1537 "aya has, valisine bir hkm gnederilmise de ksa zaman sonra onun ehid olmas zerine bu hkm tatbik olunmam ve bu usul devam etmitir. Zenci haremaalarndan Yenisaray Ba Kap Gulaml derecesine e-renler, sonra Eski Saray aas ve mnhal vukuunda Drs-saade aas o-lurlard. Sarayda, maiyyetlerinde cariye bulundurmaya yalnz onlar izinli idiler. XVII. Yzyldan itibaren bilhassa nfuzlar artm ve padiahlarn zerinde ok messir olmulardr. Azl olunduklar zaman Msr'a gnderilirler ve orada azadlk ismi verilen bir maala yaarlard. Drs-saade aalan, ayn zamanda Haremeyn-i erifeyn denilen Mekke ve Medine'ye ait vakflarn nazr idiler. Bundan baka, hkmdar namna olarak seltin evkafnn idaresine de bakarlard. Btn bu ileri grmek iin her aramba gn sarayda, Orta kapnn dndaki Has Ahr kaps tarafnda Drs-saade yazcsnn dairesi tarafndaki kkte bir divan akdederlerdi. Bu divanda evkaf mfettii, haremeyn evkaf muhasebecisi ve mukataacs, ruznameci, bahalife, aa yazcs ve saire bulunurlard. Bundan baka gerek sarayda ve gerekse harite bulunan sultanlarn maalar Drs-saade aalarnn tertib ettii cetvele gre datlrd. Her yl yaplan surre alay gene bunlarn nezaretinde olurdu. Sarayn enderun ve Harem ksmnn en byk aas ve miri olmak dolaysiyle resm terifatta sralar sadrazam ve eyhlislmdan sonra gelirdi1. 4- Dier Harem Aalar la ise

5 Ilstr Haremin Medhalinde kendilerine ayrlan yerlerde vazife gren erkek hadm (tavai) klelere, Harem-i Hmyunda yani sarayn kadnlara mahsus ksmnda hizmet, muhafaza ve nezrette bulunduklarndan kendilerine harem aas denmitir. Kzlaraasnn dnda kalanlar, hadm aalar, ak aalar, siyah aalar veya harem aalar diye anlrlar. Harem-i Hmayuna alnan hadm aalan ilk defa en aa unvanyla yad olumlard. Sonra srasyla Acemiaa, Nbet kalfas, Ortanca ve Hasll (veya Hasrl) olurlard. En eski hasll terfi ederse Yaylba gulm ve sonra Yeni Saray Ba Kap Gulm olurdu. lerinden talihli olanlar Eski Saray aalna ve en nihayet Kzlaraalna kadar ykselirlerdi. 1 Aye Osmanolu, Babam Sultan Abdlhamid, sh. 91-93; nvar, Saray Htralarm, sh. 76-77; Uluay, Harem II, 119-128; Uzunarl, Saray Tekilat, 172 vd. 282 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM Harem Aalarnn kendi aralarndaki rtbeleri, Osmanl Tarihinin deiik dnemlerinde ve hatta ak aalar yahut siyah aalarn kzlaraalm ellerine geirdikleri dnemlere gre, az da olsa farkllk arzetmitir. A) XVI, yzyln sonlarna kadar kzlaraalnn altnda srasyla u aalklar vard (Rtbe srasyla): Has Odaba, Hazinedar Ba (Harem-i Hmynun masraflarna bakan aa ki, Harem'deki cariyelerin ba demek olan Hazinedar Usta ile kartrlmamas icabeder), Kilerci Ba, Saray Aas ve Saray Kethdas. Bunlardan sonra ise, Keba, Ba Eski Aa ve iki zengi Aas gelir. . . B) Daha sonra ise, ak aalar ve siyah aalarn iktidar ele geirmelerine gre yle bir sralama ve izah mmkndr: - Kap Aas (Kzlar Aas): Harem Aalarnn reisi. - Saray Aas: Ak hadm aasdr. Kzlar aasnn birinci yardmcsyd. Hazinedar ba ak hadmlardan ise, kzlaraasmdan sonra o gelir; yoksa bu gelirdi. Sarayn temiz tutulmas ve tamirinden sorumluydu. Kilerci ba da hadmlardan olmas halinde bunun nne geerdi. Ancak hadmlardan deilse, saray aas tekaddm ederdi. Hazinedar ba ve kilercibann hadmlardan olmas nadirdi. - Saray Kethdas: Ak hadmlarn saray aasndan sonra gelen mirleri idi ve Kap Olan Kethdas diye de adlandrlrd. Kapy bekleyen ak hadmlarn idare ve inzibatndan dorudan sorumluydu. Zenci hadm aalarnda kzlar Aasndan sonra gelen bu iki mertebe yoktu. - Ba Kap Glam: Bunlar, zenci hadmaalarnda kzlaraasmdan sonra gelen makam sahipleriydiler. - kinci Ba Kap Gulam: Biraz ncekinin yardmcsyd. - Ortanca: Yani Binba rtbesindeki aa demekti. Besim Aa bunlardand. - Nbit Kalfa: Umum nefer olanlarnn zabiti ve sorumlusu olan bir aa idi. Maamafih, Valide Sultan aalar ile ehzadelerin muhafz olan aalar ve saray kadnlarnn namaz kldklar mescidin imam ve mezzini olan aalar da itibarl aalardand. Dikkat edilirse, Haremin irtibatl bulunduu Cami ve Mescidlerin imam ve mezzinleri dahi harem aalarndan seilirdi. Harem-i Hmayun masraflarna bakan Hazinedar Aa, Oda lalas, Valide Sultn Aa, Hazine kethdas ve vekili de aalarn ileri gelenlerindendir. HAREM I ellerine i u aIm-i H< olan .gas ve (zengi melerine lyoksa bu i ba da n deiltdmlar-

jirleri f'haOSMANLI'DA HAREM 283 Harem aalar arasnda yer alan nemli bir grup da musahiblerdir. Ba, ikinci ve nc mushibler adyla bizzat Padiahlar tarafndan tayin edilen bu insanlar, Padiahlarn odalar nnde nbet tutarlar ve Sultann emirlerini harem halkna ve divan azalarna duyururlard. Sultn Hamid'in 12, Sultan Read'n 6 ve Sultn Vahidddin'in de 4 musahibi bulunduu nakledilmektedir1. 5- Kzlar Aalarnn Devlet daresine Mdheleleri Kzlar Aalarnn genellikle Saray Aal veya Hazinedar Balkdan bu makama geldikleri bilinmektedir. Ancak bu kesin bir kaide deildir. Server Aa ve Behram Aa, saray aalndan; Yusuf Aa ve Ali Aa da Hazinedarlktan; Osman Aa ve Sleyman Aa da Valide Sultn Aalndan bu makama gelenler arasndadr. Kzlar aalarndan bazlar uzun sre bu grevde kalabilmilerdir: Mesela, Hac Beir Aa 30, Habe Mehmed Aa 17, idris Aa 16, Yusuf Aa 16 ve Hac Mustafa Aa 15 yl bu vazifeyi srdrmlerdir. Kzlar aalar azledildiklerinde stanbul'dan ayrlrlar; Msr'a gidip orada otururlard. Limni'ye ve Kbrs'a gnderilenler de vardr. Zenci hadm aalar, 1582 ylndan itibaren aal ele geirince devlet idaresinde de messir olmaya baladlar. Mesela I. Ahmed, I. Mustafa ve II. Osman zamannda kzlar aal yapan Hac Mustafa Aa, ulem ve devlet ricali arasnda byk hrete sahipti. Kzlar Aalarnn en mehurlar arasnda yer alan Hac Beir Aa (Sleymaniye Ktphanesinde bulunan kymetli Kitap Koleksiyonu ile mehurdur) ve Beir Aa, Sadrazamla kendi adamlarn getirecek kadar Saray'da messir olmulardr. I. Mahmud'a yakn7olan Hac Beir Aa, devlet hayatnda da messir olmutu. Bundan sonra greve getirilen Beir Aa ise, bu yaknlktan istifade ederek baz zulmlerin yaplmasna sebep olmutur. 1752 tarihinde ldrlmesinden sonra Kzlar Aalarnn saltanat sona ermitir denilebilir2. 1 Ahmed bin ibrahim, Hmilet'l-Kiibr, Topkap Ktphanesi, E. H. No: 1403, Vrk. 3/b-18/b (Bu kitap kzlaras ile alakal Osmanl Dneminde yazlm en nemli eserlerdendir ve I. Mahmud'un Harem Aas Beir Aa'nn emriyle 1163 tarihinde kaleme alnmtr); Uzunarl, Saray Tekilt, sh. 172 vd.; nvar, Saray Hatralarm, sh. 76-77; Uluay, Harem II, 119-120; Aye Osmanolu, Babam Sultan Abdlhamid, sh. 93-94. 2 Ahmed bin ibrahim, Hmilet'l-Kbr, Topkap Ktphanesi, E. H. No: 1403, Vrk. 14/b-22/b; Uzunarl, Saray Tekilt, sh. 174 vd.; nvar, Saray hatralarm, sh. 76-77; Uluay, Harem II, 120-126. 284 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM II. Merutiyetin ilan edilmesinden sonra Kzlar aalarnn tesirleri iyice azald. Eskiden vezir payesinde idiler; kendilerine "Devletl inyetl" diye hitab edilirdi. Sultn Read'n iradesiyle devletl kaldrld ve sadece inyetl kald. Sultn Mehmed Read'n konuyla ilgili bir ferman ise, kzlaraasnn son vazifelerini yeterince aydnlatmaktadr: 1- Harem'de yaayan kadnlarn kyafetlerine dikkat edecekler; ahlaka aykr giyinenlere engel olacaklar. 2- Sarayl kadnlar, darya giderken yanlarnda bir harem aas bulunacak ve kt yerlere gitmekten onlar al koyacak. 3- Akamlar saat yarmdan sonra harem aalar haremde kalamayacak. 4- Bohac, ii ve benzerlerinin hareme alnmasna engel olacaklar. 5- Hareme gelen ziyaretiler kzlaraasndan izin alacaklar, yoksa hareme sokulmayacaklar."1. III- HAREM'DEK KADIN PERSONEL VE TEKLTI: CARYELER, KALFALAR VE USTALAR (GEDKL CARYELER) 1-Genel Olarak Saray'daki Cariyeler Osmanl Padiahlar, Harem direlerinde istihdam ettikleri veya kar-koca hayat yaadklar cariyelere er'-i erifin hkmlerini aynen tatbik etmilerdir. Osmanl Hareminde Orhan Bey zamanndan beri cariyelerin bulunduu ve istihdam edildii ifade edilmektedir. Ancak harem'deki cariyelerin sayca artmas, Fatih dneminden itibaren balar. Zira Ftih devrinde devlet idaresi devirmelerin eline getii gibi, harem'de de byle olmutur. Nasl devirilen erkekler,

Enderun Mektebinde terbiye edilerek Osmanl Devleti'nin asker ve idar st makamlarna ykselme imknlarn elde etmilerse, Harem Mektebine alnan cariyeler de zeklarna, ahlaklarna ve gzelliklerine gre, evvela haremin hizmeti statsndeki grubu olan cariye, kalfa ve ustalar makamlarna ve sonra da Padiahlar tarafndan seilmeleri halinde Padiah ile kar koca hayat yaayan gzde, ikbal ve Kadn Efendi ve neticede valide sultn payelerine kadar ykselme imknlarna kavuabilmektedirler2. Abdurrahman eref, Topkap Saray- Hmynu, Taril-i Osmn Encmeni Mecmuas, Cz, 8, sn. 465-475.; 2 Uluay, Harem II, sn. 10-11 OSMANLI'DA HAREM 285 fice afaayaa hare<etO halde harem mektebinde yetien cariyeleri iki gruba ayrmak icabedecektir: Birinci Grup, asl haremin ve Padiah ile ailesinin hizmetlerini gren cariyeler grubudur ki, haremde saylar bazan 400'e ve 500'e ulaan cariyelerin %90'n bunlar tekil etmektedir. Bunlarn haremin ve Padiah ailesinin hizmetlerini ifa dnda her hangi bir ekilde Padiah ile kar koca hayatlar mevzubahs deildir. kinci Grup ise, Padiahn ailesi arasnda yer alan gzdeler, ikballer ve kadnefendiler grubu idi. Burada birinci grubu anlatacaz. Haremin ve Padiah ailesinin hizmetlerini ifa mkellef olan ve hizmeti kadnlar statsnde bulunan saray cariyelerini drt ayr grubta toplamak mmkndr: 1-Acemiler. 2-Criyeler. 3-Kalfalar (kirdler). 4-Ustalar (Gedikli Cariyeler). Bu drt grubu ayr ayr incelemek, harem hayatn anlamak ve Padiahlarn yzlerce kadnla yatp kalkyor eklindeki iddialarn ortadan kaldrmak iin zaruri grnmektedir. Bu drt grub incelenince grlecektir ki, haremdeki cariyelerin % 9O' tamamen bugnk kadn hizmeti grubundadrlar ve bunlar aldklar belli cretler karlnda harem'de hizmet etmektedirler. Ancak bunlarn bekr olmalar ve harem'de bulunduklar mddete evlenmelerinin fiilen mmkn olmamas sebebiyle, her an ehzade veye Padiah'h haremi arasna girmesi mmkndr. Padiah'n haremi arasna girmediinden veya giremediinden dardan evlenmek isteyenler, ra edilme ad altnda evlendirilip haremden karlrlard. imdi srasyla bunlar ve nasl temin edildiklerini, vazifeleri ile birlikte grelim: 2- Acemiler Ve Harem'e Alnlar IftcOsmanl devletinde ilk zamanlarda kendileriyle sava yaplan milletlerden alnan esir kadnlar ve kzlar arasndan Harem'e cariye alnrd. erkez, Grc ve Rus asll cariyeler ise genellikle satn alnarak hareme sokulurdu. Harem'e giren yeni kzlara acemi denilirdi. Bunlarn ekserisi kyden geldiinden dolay, bir mddet saray db ve usullerini mirleri olan cariyelerden, 286 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM kalfalardan ve ustalardan renirlerdi. Bunlar reninceye kadar efendilerinin huzuruna kmazlard. zellikle erkez kzlar ince ruhlu, hassas ve zeki olurlard. erkez kzlar, birok hanedan erkekleriyle evlenmiler, byk itibara ve mevkilere ykselmilerdir. Bir ok erkez kadnlar, kzlarn beikten itibaren "Padiah haremi olup ihtiam ve elmaslar iinde hayat sr!" diye yetitirirlerdi. stanbul Esir pazarnda en ok erkez, Abaza ve Grc cariyeler satlmaktayd1. Baz yeni gelen acemiler, Trke dahi bilmedikleri halde, zeklar sayesinde derhal Trkeyi renirler ve btn saray detlerini de pek abuk anlarlard.

Baz eski sarayllarn ifadesiyle "Saray'da terbiye olmayan, hi bir yerde terbiye renemez. Harem terbiye mektebidir". XVII. yzyldan itibaren zeklar ve gzellikleri sebebiyle hareme alnan acemilerin ou Kafkasyal olmutur2. Hareme alnan cariyelerin ikinci kayna da, devlet adamlarnn bunlar Padiah'a armaan etmeleri idi. Bata yabanc devlet adamlar olmak zere, Sadrazam, Vezirler, Belerbeileri ve Sancak Beleri, Padiah'a satn aldklar cariyeleri hediye ederlerdi. Hediye edilen cariyelerin de %90' haremde hizmeti statsnde altrlmak zere hareme alnrlard. Geriye kala %10'luk blm ise odalk veya gzdeler grubuna alnmaktayd3. 1 Robert VValch, XVII. Yzyl istanbul'unda Harem (Trkeye Tercme, Aydn Filiz), Hayat Tarih Mecmuas, istanbul 1970, Sy. 10, sn. 46-49; Uluay, Harem II, sh. 12-14 ^ nvar, Saray Htralarm, sh.70-71; Uluay, Harem II, 10-12; Hurit Paa'nn Saray Ht-ralar, Hayat Tarih Mecmuas, stanbul 1965, V, sh. 60-61 3 TSMA, No: E. 1511; E. 4792; Uluay, Harem II, 12 OSMANLI'DA HAREM 287 Harem'e Beler Bei Tarafndan erkez, Abaza ve Rus Cariye Temin Edilmesi le Alakal Bir Arza (TSMA, No: E. 1511) . -V J b'j a1 ^ , ^, 288 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM XIX. yzylda Osmanl devleti esirlerin alnp satlmasn yasaklaynca Kafkasyal baz aileler kendi rzalar ile kzlarn Hareme cariye statsnde vermeye devam etmilerdir1. unu da belirtelim ki, cariye satan esir tccarlar da sattklar cariyeleri ksma ayryorlard: 1) Harem'de hizmeti olarak istihdam edilecek cariyeler. Bunlar gzel olmakla birlikte, genellikle yalar byke idi. 2) Terbiye edilip satlmak zere alnan 5-7 ya arasndaki cariyeler. Bunlar, hizmeti olarak veya odalk eklinde bula erdikten sonra ayrlrlard. 3) Hareme dorudan doruya odalk ve gzde yani Padiah ve hanedan erkeklerinin ailesi olmak zere alnanlar. Bunlar ok az olurdu. Zira Padiah ve hanedan erkeklerine harem olacaklar, genellikle Harem Mektebinde terbiye edilirlerdi2. Hareme satn alnan cariyeler khya kadn, ebeler veya hastalar ustas tarafndan ciddi manada muayene edilirlerdi. Satandan ailesi ile alakas kalmadna dair bir sened alnrd3. Hastalkl olanlar sahibine geri verildii gibi, uykusu ar olan, horlayan veya baka kusurlar olanlar da pek alnmazd. Ancak bazan bu cariyeler arasnda dilsizler, maskaralar, zenciler ve ccelerin de bulunduunu gryoruz. Btn bunlarn bulunmas, Padiahn haremdeki her kadnla yatp kalktn iddia eden ve bunlarn hizmeti statsnde olduunu bilmeyenlere de iyi bir cevap tekil eder. Zira saraya alnan cariyelerin makbuzlar incelendiinde, baz yal kadnlarn, st annelerinin ve daylk edecek tahsilli kadnlarn da bulunduu grlecektir4. Cariyeler, hareme alnrken, ilm-i sima ve ilm-i kyafet kaidelerinin nasl tatbik edildiini daha evvel anlatmtk. 3- Cariyeler, Saylar Ve Vazife Taksimleri Saraya yani Harem'e alnan acemiler ksa bir sre sonra artk harem-i hmynun cariyesi olurlard. Aslnda acemiler ile cariyeleri ayn grupta top61 Hurit Paa'nn Saray Htralar, Hayat Tarih Mecmuas, istanbul 1965, V, sh. 602 Uluay, Harem II, sh. 14

3 Bu senedlerden birisi iin bkz. TSMA, No: D.8079; Uluay, Harem II, sh. 14 4 Uluay, Harem II, sh. 15 OSMANLI'DA HAREM 289 eleri t,eer. pn lamak da mmkndr. Bir ksm aratrmaclar bu ekilde davranarak cariyeler, kalfalar ve ustalar tarznda l ayrm yapmlardr. Biz, yeni alnanlara acemi, biraz saraya alanlara ise cariye demeyi tercih ettik1. Bu cariyelerin % 9O' haremde istihdam edlmek zere alndndan, biraz sonra anlatacamz gibi, kalfalarn ve ustalarn yanna verilirlerdi. Ustalarn ve kalfalarn emirleri altnda almak ve yetitirilmek zere onlara teslim edilirlerdi. Gzeller ve odalk niyetiyle alnanlar ise, terbiye edilmek zere, Padiahn yakn hizmetkrlar demek olan hnkr kalfalarna ve zellikle de haznedar ustalara teslim olunurlard. ehzadelere harem olmas muhtemel olanlar iin de ayn kaide geerli idi. Saray cariyesi olanlara yaplan ilk i, kendilerine gzellikleri, karakterleri veya fiziki grnleri gznnde bulundurularak yeni isim verilmesi idi. Padiah tarafndan da verilen bu isimlerin herkes tarafndan bellenmesi ve unutulmamas iin ilk zamanlarda bir kda yazl olarak ine ile gslerine ilitirilirdi. Verilen isimler genellikle Farsa'dr. em-i Ferah, Honev, Handem, Ruhisr, Ne'e-yb ve Nergiz-ed gibi2. Hareme alman cariyelere kalfalar tarafndan terbiye, nezket ve byklere kar hrmet gibi db- muaeret kaideleri btn ayrntlarna kadar nazar ve tatbiki olarak retilirdi. Hareme ait htralar okunduu zaman, bunlara nasl dikkat edildii ve haremdeki cariyelerin nasl kibar olduklar daha iyi anlalacaktr. Cariyeler mslman olduklarndan dolay mutlaka Kur'an okumak mecburiyetinde idiler. Sultan Mehmed Red'n harem muallimesi Safiye n-var'a verdii u talimat bunu ortaya koymaktadr: "Namaz klmayanlara, o-ru tutmayanlara, verdiim tuz ve ekmei haram ediyorum. Bu irdem hoca hanm tarafndan saray kadnlarna sylensin " Bunun zerine muallime Hanm'n snfn kapsna u levhay yazdrdn gryoruz: "Namaz klmayan, oru tutmayan dershaneden ieri giremez."3. Osmanl harem'inin en son zamanlarndaki hali bu olursa, daha salam olduu dnemlerdeki halini kyaslarsanz, haremle ilgili iftiralarn ne kadar aslsz olduunu o zaman anlarsnz. Harem, Halifenin evi olduundan onun evindeki herkes ibdetini yapmalyd ve Kur'an'n okumalyd. Bunun iin de okumak ve yazmak gerekiyordu. Geri elimizdeki saray kadnlarna ait mektuplardan bunlarn imla hatalar 1 Uluay, Harem II, sh. 19 2 nvar, Saray Htralarm, 71; TSMA, No: E. 4002; Uluay, Harem II, 17-18. 3 nvar, Saray Htralarm, 71; TSMA, No: E. 4002; Uluay, Harem II, 17-18 290 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM yaptklar ve fazla iyi yazlar olmad anlalmaktadr. Ancak bu istenen seviyede tahsillerinin olmadn gsterirse de tamamen tahsilsiz oldukladn gstermez. Harem'de hemen hemen hepsinin odasnda mutlaka bir kitapln bulunmas da dediklerimiz isbat eder mahiyettedir. Harem'deki cariyelerin ayrca meru dairede mzik letlerini de rendikleri, htralardan renilmektedir1. Osmanl hareminde sarayn2 hizmetini gren cariyelerin saylar ile Padiahlarn ve hanedan erkeklerinin haremleri olan kadnlarn saylar, Osmanl Devletinen ilk zamanlarnda sayca az idi. Zira bata ehzadeler ve onlarn valideleri olmak zere hanedann bir ksm fertleri, tara sancaklarda hayatlarna devam etmeyi tercih ediyorlard. Bu sebeple III. Murad'a kadarki saray cariyelerini 200-300 rakamlaryla ifade etmek mmkndr. Ancak III. Murad'dan itibaren saylar artmaya balam ve I. Ahmed'in veraset usuln kaldrp yerine ailenin en byk ve en layk evlad padiah olmas kaidesini getirmesiyle de, ehzadeler ve anneleri sarayda kaldklar iin bu say iyice kabarmtr. Nitekim III.

Murad zamannda 500', I. Mahmud zamannda 456'y, I. Abdlmecid zamannda 688'i, Sultn Abdlaziz zamannda 809'u, II. Mahmud zamannda 298'i bulduu grlmektedir. Bu rakamlarn iinde, saylar hakknda daha sonra ayrntl bilgi vereceimiz Padiahlarn ve hne-dn erkeklerinin haremleri olan kadnlar da vardr3. Bir ksm Osmanl dman yabanc yazarlarn ve bunlarn yerli destekilerinin iddia ettikleri gibi, bu rakamlara ulaan kadnlar ile Padiahlarn kar koca hayat yaamalar hem mmkn deildir ve hem de bu tr iddialar doru deildir. Bugn devlet bakanl kknde alan hizmeti kadnlar ile Cumhurbakan'nn veya zenginlere ait bir Kk'te alan hizmeti kadnlar ile Kk sahibi iadamnn kar-koca hayat yaama iddialar ne kadar gln ise ve bunlarn saylar da azmsanmayacak kadar fazla ise, Harem'de hizmeti olarak alan kadnlar ile Padiahn kar-koca hayat yaamas o kadar glndr. Harem'deki bu cariyelerin hangi hizmetlerde istihdam edildiini ise, zamannda haremde en ok cariye bulunan bir ka Padiah'dan biri olan I. Mahmud zamanndaki listeyi ksaca zetlemekle daha iyi anlayacaz: 1 Uluay, Harem II, 19 Saray tabiri, burada harem manasna kullanlmaktadr. Saray kadnlar, saray halk, saray ustalar tabirlerinde de genellikle bu mana kasdedilmektedir. 3 Bu rakamlar ve bu kadnlarn yaptklar hizmetler iin bkz. TSMA, No: E. 53/3, D. 8075, E. 4002, D. 8003, D. 743. OSMANLI'DA HAREM 291 Topkap Saraynda bulunan bu listeye gre; 0sliice Kilerde 17 Klhan yani banyolarn temizliinde 6 Haremdeki makam sahibi kimseler yannda 23 ehzade Osman Dairesinde (Hareminin, ocuklarnn, yemeinin ve benzeri hizmetlerinin grlmesi iin) 19 ehzade Mehmed Dairesinde 14; 14 ehzade Mustafa Diresinde 13 ehzade Beyzd diresinde 12 ehzade Numan Diresinde 14 ehzade Mustafa Diresinde 7 Ba kadn dairesinde 20 kinci kadn Diresinde 11 nc kadn Diresinde 14 Drdnc kadn Diresinde 8 Beinci Kadn Diresinde 10 Haznedar kadn diresinde 13 Ba ikbal Diresinde 6 ikinci ikbal Diresinde 6 nc kbal Diresinde 4 Drdnc ikbal Diresinde 5 Dier grevlerde 230 Toplam 456 imdi de bu listeden bazlarn isimlendirelim ve vazifelerini daha yakndan grelim: "Kilerde Olan cevr: Fatma Yevmiye 30 ake Rukiyye Yevmiye 25 ake Aie Yevmiye 20 ake Hatice Yevmiye 20 ake Safiye Yevmiye 20 ake Rukiyye Yevmiye 20 ake EmineYevmiye 15 ake Rukiyye Yevmiye 10 ake Hanife Yevmiye 10 ake Hsniah Yevmiye 10 ake 292 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM mmhan Yevmiye 10 ake Zeliha Yevmiye 5 ake Emine Yevmiye 5 ake Aie Yevmiye 5 ake Fethiye Yevmiye 5 ake Ftma Yevmiye 5 ake Mehrinz Yevmiye 5 ake OSMANLI'DA HARE I. Mahmud'unl

Klhanclar ve Dier Cariyelerden Bazlar: Cmeuy Ustann Cariyesi Abde Yevmiye 5 anigir Ustann Cariyesi Rukiyye Yevmiye 5 ikinci Hazinedarn Cariyesi Hanife Yevmiye 5 ikinci Cmeuy Ustann Cariyesi Aie Yevmiye 5 kinci Hazinedarn Cariyesi Mnevver Yevmiye 5 ehnaz Kalfa'nn Cariyesi Hubzdr Yevmiye 5 ikinci hazinedarn Cariyesi Mehrinz Yevmiye 5 Ftma Kadn Yevmiye 5 Mustafa Aa'nn Cariyesi Nzende Yevmiye 5 Glin Kalfann Cariyesi Hafife Yevmiye 5 Cce-i mm-i Glsm Yevmiye 15 emisiyah Yevmiye 15 Zeyneb Yevmiye 5 Hanife Yevmiye 5 Hatice yevmiye 5 Hanm Yevmiye 5^ Burada dikkatimizi eken bir husus da, Harem'de alan cariyelerin tpk gnmzdeki hizmeti kadnlar gibi, gndelik olarak belli bir cret almalardr. Cariyelere verilen gndelikler, Harem'deki eskiliklerine gre deiiyordu. II. Byezid devrinde ehzade Abdullah'n 15 Cariyesi gnde 15'er ake; Eski Saray'da alan 7 cariye 10'ar ake alrken, I. Mahmud zamannda haremdeki cariyelerin gndelikleri epeyce ykselmi ve 4 cariye 30'ar ake; 2 cariye 25'er ake ve dierleri de 20'er, 15'er, 10'ar ve en az beer ake alr olmulardr. II. Mahmud zamannda ise cariyelerin gndelikleri, 100, 80, 70, 60, 55, 45, 40, 40, 35 ve en d 30'ar akeydi. Dikkat edilirse II. Byezid devrine nazarla beon kat artmtr. Bunda Osmanl akesinin deer kaybnn da tesiri szkonusudur2. 1 TSMA, No: D. 8075 2 Uluay, Harem II, 21-22; Bkz. TSMA, No: D. 8003; D. 743; D. 8075 fe Yevmiye neuy UstajesiAie rsiye 5 ttin Yevmiah Yevmiye l/canye Lirol-80,70, lijezid fciaybOSMANLI'DA HAREM 293 I. Mahmud'un Zamannda Harem'de Bulunan Cariyelerin Vazife Taksimatn Gsteren Belge, TSMA, No: D. 8075 294 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM I. Mahmud'un Zamannda Harem'de Bulunan Cariyelerin Vazife Taksimatn Ve simlendirmesini Gsteren Belge, TSMA, No: D. 8075 di- 'e OSMANLI'DA HAREM 295 Btn bu aktarlan bilgiler, yukarda verdiimiz esaslar takviye etmekte ve Harem'i bir fuhu yuvas olarak tasvir edenleri mahcup eylemektedir. O halde Harem'deki cariyelerin % 9O' hizmeti statsndedir ve esirlik sresini dolduranlar zd kdn alp Saray'dan kabilirler. 4- Kalfalar, Vazifeleri ve rak Edilmeleri Kalfa, Saraylarda ve konaklarda hizmet veren cariyeler iin kullanlan bir tabirdir. Usta tabiri XVIII. yzyldan itibaren belgelerde grlrken, kalfa tabirine XVI. yzyl belgelerinde rastlanmaktadr. XVI. yzyldan nce ise, kalfa tabiri yerine bula tabiri kullanld grlmektedir. Osmanl hareminde kalfa, Saray'da bir mddet hizmet grp ilk acemilik devrini geirmi ve tecrbe kazanm cariyelere denmektedir ve ayrca bunlar kird diye de anlmaktadr1. Kalfa haline gelen saray cariyeleri, gzelliklerine ve i bilirliklerine gre hnkr, Kadn Efendi, valide sultn, ehzade ve ikbal direlerine hizmeti olarak verilirlerdi. Kdemlerine gre, byk kalfa, ortanca kalfa ve kk kalfa diye gruba ayrlmlard. Dairelere verilen kalfalarn en eskisi ve yals, o dairenin byk kalfasdr. Emrinde ortanca ve kk kalfalar bulunur. Bunlar, onlara nedmelik yaparlar. Kalfalar da kendilerine verilen dairelerin ilerini, daha alt seviyedeki kalfalar ve cariyelerle yrtrler2.

Ehemmiyetle ifade edelim ki, kalfalar, bulunduklar dairenin btn ilerini emirlerine verilen cariyelerle ifa ettikleri gibi, ehzadeler ve Padiahlar da haremlerini ve Kadn Efendilerini, bu kalfalar arasndaki gzel ve iyi ahlakl olanlardan seerlerdi. Byle bir durumda kalfalkdan karak yani hizmeti statsn brakarak padiah'n veya hanedandan bir erkein haremi olma erefine ykselme imknlar vard. Ayrca kalfalarn tamamna yakn okur yazar snfndan idi. Bu arada musikiinas olanlar da yok deildi. Cariyelerin her alanda yetitirilmelerinden kalfalar sorumluydu3. Kalfalarn oda ve a nbetleri de nemli grevleri arasnda yer almaktadr. Kalfalar, bulunduklar dairelerin her trl hizmetini grrlerdi. Byk kalfa, ar iler yapmazd. Kalfalar, yanndaki cariyelerle bir haftalk daire ' Pakaln, Tarih Terimleri, II, 150; Sertolu, Osmanl Tarih Lgati, sh. 320; Uluay, Harem II, sh. 142; TSMA, No: D. 9629; D. 7844. 2 Uluay, Harem II, sh. 143; TSMA, No: E. 1239; D. 189; D. 199. 3 Pakaln, Tarih Terimleri, II, 150; Uluay, Harem II, sh. 143. 296 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM nbeti tutarlard. Perembe gn, btn daireyi temizlerlerdi. Buna perembe hizmeti denirdi. Cuma gn, nbeti br kalfaya teslim ederler, sralar gelinceye kadar dinlenirlerdi. Yine bir hafta sre ile a nbeti tutarlard. Her dairenin kalfas, yanndaki cariyelerle beraber, tablakrlarn daireleri iin getirmi olduklar yemekleri ieri alrlar; kurulmu olan sofralara datrlard. Sofralar temizleme ve kablar ykama iini acemi cariyeler yaparlard1. Kalfalarn harem nbetine katlmalar ve genel temizlii yapmalar asli vazifeleri arasnda bulunmaktadr. Sarayn en eskilerinden bir iki kiinin maiyetinde her gece 10-15 kalfa nbet tutarlar; haremin hnkr sofrasnda, yatsdan sabaha kadar oturup ikier er, btn daireleri ve baheleri dolarlard. Bunlara nbeti kalfalar denilirdi. Gece bir kaza veya hastalk olursa hemen ba ktibeye haber verirlerdi. Her ay banda haremde genel temizlik yaplrd. Ortanca kalfalar, genler, btn sofalar, koridorlar, merdivenleri, hamamlar, bodrum katn hep beraber temizlerlerdi. Heryeri ve yere serili ince Msr hasrlarn sabun kp serperek silerlerdi. Temizlie ok dikkat edilirdi2. Kalfalarn rak Edilmeleri, Evlendirilmeleri Ve Devlet Hayatnda Oynadklar Roller: Padiahlar deitii zaman eski kalfalar, biraz sonra anlatacamz ustalar ve ktibeler de yeni padiaha geerdi. Sadace haznedar usta ve kalfalar saraydan ayrlrd. Bunlar Eski Saray'a gnderilirdi. Padiahdan yz grmeyen kalfalar da Eski Saray'a gnderilirdi. Kalfalar, hizmet srelerini tamamlaynca darya kabilmekteydiler. Ancak bunlarn bir ksm Saray'da kalmay tercih ederlerdi. Acemilikten yetimi kalfalar darya kmak ve evlenmek isterlerse, onlarn istekleri gznnde bulundurulurdu ve buna kalfalarn ra edilmesi denirdi. Bayramlarda veya kandillerde bir kda "Kulun istedii murd, ihsan efendimizindir" diye yazar, altn imzalayp grnecek bir yere koyard. Bir daha efendisine grnmemek iin odasna kapanrd. Bunun zerine efendisi eyizini yaptrr, gerekli akeyi verir ve uygun bir ksmeti knca da evlendirirdi3. 1 Uluay, Harem II, 143-144; Leyla saz, Saray Ve Harem Htralar, Yeni Tarih Dergisi, II, stanbul 1958, sh.509; nvar, 63 2 Uluay, Harem II, 143-144; Leyla Saz, Saray Ve Harem Htralar, Yeni Tarih Dergisi, II, istanbul 1958, sh.509; . 3 Uluay, Harem II, 144-145; Penzer, The Harem, 183-185 . . .. OSMANLI'DA HAREM 297 Valide Sultnlar gibi, baz dnemlerde Kalfalarn da Osmanl devlet idaresine etki yaptklar sylenebilir. III. Murad zamannda Padiah'n annesi Nurbn Sultn ile Safiye Sultn arasndaki ekimeden istifde eden Canfed Kalfa'nn Nurbn Sultn m yannda yer alarak III. Murad'a tesir ettii ve hatta kardei

brahim'i liykati olmad halde Diyarbekir Beler beliine tayin ettirdii nakledilmektedir. Kanun Sultn Sleyman zamanndan beri Haremin dileriyle megul olan ve Yahudi asll olduu sylenen Esther Kira isimli Kalfa'nn da Sipahilerin isyanna sebep olduu ve neticede kard fitne sebebiyle Sultn Ahmed Meydannda idam edildii nakledilen ac olaylar arasnda yer almaktadr1. Sultan Abdlaziz'in tahttan indirilme-sinede, Harem'deki srlar Hseyin Avni Paa ve arkadalarna ileten ikinci Ktibe Ebrnigr'n maalesef nemli bir rol vardr2. Harem'de hizmet eden tecrbeli cariyelere kalfa dendiini ifade etmitik. te bu kalfalarn en stnleri, Harem'in Kadn Personeli arasnda nemli bir yerleri olan Hnkr Kalfalar yani bir dier adlaryla ustalar veya gedikli cariye denilen cariyelerdir. imdi bunlarn durumun grelim. 5- Hnkr Kalfalar (Ustalar=Gedikli Cariyeler) Harem'in kadn personeli arasnda cariyelerin ykselebilecekleri en yksek makam, Padiahlarn hizmetlerini gren cariye olmaktr ki, bunlara hnkr kalfalar, ustalar veya bir dier adyla gedikli cariyeler denirdi. Bunlar, Padiah'n gnlk ileriyle yemeini hazrlama ve yatp kalkmas nevinden hizmetlerle megul olurlard3. Padiahlarn hizmetlerini gren ve usta unvanyla anlan bu kadnlarn aralarndaki rtbeleri itibariyle muhtelif ksmlar ylece zetlenebilir: A) Hazinedarlar Ve Hazinedar Usta: Padiahlarn husus ve ahsi hizmetlerini gren kadnlara hazinedar denir. Hnkr Kalfalar tabiri zellikle bunlar iin kullanlr. Hazinedarlarn says zaman zaman deimitir. Mesela II. Abdlhamid'in 20 hazinedar varken, Sultn Read'n 17 Hazinedar' vard. Bunlarn reislerine Hazinedar Usta veya Ba Haznedar denmekteydi. Harem'de yaayan Padiah ve Hanedan Erkeklerinin haremlerinin ba Valide 1 Uluay, Harem II, 145-147; Ahmed Refik, Kadnlar Saltanat, istanbul 1332/1923, I, sh. 99-134 2 bnl-Emin Mahmut Kemal nal, Osmanl Devrinde Son Sadrazamlar, I, 545; Uluay, Harem II, 147. ...,,-_.. -.--.. . 3 Sertolu, Osmanl Tarih Lgati, sh. 156-157; Uluay, Harem II, 132; nvar, 67 vd. 298 KLELK-CRYEK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM Sultn olduu gibi, hizmeti statsndeki kadnlarn reisi de Hazinedar Usta'dr. Hatta baz kaynaklar, Valide Sultan'n yardmcs ve haremdeki kadnlarn ondan sonraki en rtbelisi eklinde ifade etmektedirler. Haznedarlarn en rtbelileri ikinci, nc, drdnc ve-beinci haznedarlard. Btn haznedarlar, bilgili ve terbiyeli idiler. Sade ve zarif giyiniyorlard. Hazinedarlarn en nemli grevleri, Hnkrn ahs hizmetini grmekti. Padiah haremde olduu mddete, onlar da Hnkr Diresinde bulunurlard. Haznedar Usta, Padiah'n yannda oturabilirdi, girip kabilirdi; ikinci, -nc ve drdnc haznedarlar ise ancak arlnca huzura girebilirlerdi. Haznedar Usta, Harem'deki vazifelerini maiyyeti ile birlikte yapard. nc, drdnc ve beinci haznedarlar, yanlarna aldklar kalfalarla gece gndz Padiah Dairesinin nnde nbet tutarlard. Ayrca harem'deki hazinelerin btn anahtarlar da Haznedar Usta'dayd. Haznedarlar, resm gnlerde kendilerine has altn kordonla mhr-i hmyn boyunlarna taktklarn, btn cariyelere kumanda ettiklerini, husus cariyeleri, maa ve Kurban Bayramlarnda adna kurban olduunu burada kaydetmek icabeder. Haznedarlar, Padiahlar Harem'de bulunan cariyeler arasndan seerlerdi. Padiahlarn en yaknlar ve en yakn srdalar olmalar hasebiyle, yeni Padiah gelince haznedarlarn kendisi seer ve eski padiaha ait haznedarlar, ya rak olurlar veya Eski Saray'a g ederlerdi. nemle ifade edelim ki, bazan ikballer de bunlardan seilirdi1. Daha nce de ifade ettiimiz gibi, Hazinedar Usta Dairesi, Valide Sultn Dairesinin st katndayd. Dolmabahe ve raan Saraynda ise Hnkr Dairesinin altnda oturmaktaydlar. Khya Kadn (Kethda Kadn): Rtbe itibariyle Kadn Efendilerden hemen sonra gelmektedir. Haremin teriftsdr. Resmi gnlerde, dnlerde ve bayramlarda,

haremde yaplan btn merasimleri o idare eder. Memuriyetinin g ve yetkisini gstermek zere gm ilenmi bir asa tar; hnkr dairesindeki eyalar mhrlemek zere yannda mhr-i hmyn bulundurur. Bir ksm yazarlar, bunun ile Saray Usta'y ayn makam sahipleri olarak izah etmilerse de, belgelerin verdii bilgi bunlar dorulamamakta-dr2. Kendine has cariyeleri ve ma"iyyeti vardr. 1 nvar, Saray Htralarm, 69-70; Uluay, Harem II, 132-133; TSMA, No: D. 8075; Aye Osmanolu, Babam Sultan Abdlhamid, sh. 85-86 2 TSMA, No: D. 8075; nvar, Saray Htralarm, 68; Uluay, Harem II, 136-137; Aye Osmanolu, Babam Abdlhamid, sh. 85-91; Aksi gr iin bkz. Pakaln, Mehmed Zeki, Tarih Deyimleri, III, sh. 125-126. : OSMANLI'DA HAREM 299 anigr (eniyr) Usta: Sofra hizmetlerini gren ustalara denmektedir. Emri altnda alan cariyeler ve kalfalar vardr. Sultn veya ehzade yemek yerken, evvela gdann zehirli olup olmadn kontrol etmek iin bunlar tadarlard, ondan sonra efendilerine takdim olunurdu1. Topkap'da imir-lik'teki dairelerinde otururlard. amar Usta (Cmeuy Usta): Sarayn amar ve yatak takmlarna bakan ustalara denirdi. Emrinde alan kalfalara ve cariyelere de amar kalfalar ad verilirdi, ilk amarc kadna Yavuz dneminde rastlyoruz2. briktar Usta: nceleri ehir suyu olmadndan dolay leen ve ibrik takmlarna bakan, Padiahn elini yzn ykamasna, ona havlu tutulmasna ve abdest almasna yardmc olanlara ibriktar ve reislerine ibriktar usta denilirdi3. Kahveci Usta: Resm gnlerde Harem'de kahve takdim edilirdi ve kahve iiyle megul olanlara kahveci ve reislerine de Kahveci Usta denilirdi. Trenlere gelen kadnlara ve sultnlara ksa zamanda kahve hazrlayp takdim etmek bunlarn vazifesiydi. Padiah'a kahve piirip takdim etmeye de bunlar bakard. Maiyyetinde bazan krk adet kalfa bulunurdu. Hnkr kahvecilerinin almeti ve gslerine taktklar nianlar vard4. Kilerci Usta: Padiahn kilerine ve kiler takmlarna bakan kalfalarn reislerine denirdi. Yardmcs ikinci kilerci idi. Grevini emrine verilen cariyelerle yapard. Padiah'a ait erbetler, meyveler ve erezler, Hnkr'n kilerinde saklanrd. Kilerci Usta, anigir Usta ile beraber, Padiah yemek yerken hizmet ederdi5. 1 TSMA, No: D. 8075; D. 9917; D. 9583; D. 2233; nvar, Saray Htralarm, 68; Uluay, Harem II, 133; Aye Osmanolu, Babam Abdlhamid, sh. 86-91 2 TSMA, No: D. 8075; D. 9917; D. 10052; nvar, Saray Htralarm, 68; Uluay, Harem II, 133-134; Aye Osmanolu, Babam Abdlhamid, sh. 86-91. 3 TSMA, No: D. 8075; nvar, Saray Htralarm, 68; Uluay, Harem II, 134; Aye Osmanolu, Babam Abdlhamid, sh. 86-91. 4 TSMA, No: D. 8075; nvar, Saray Htralarm, 68, 82, 98-99; Uluay, Harem II, 135; Pakaln, Mehmed Zeki, Tarih Deyimleri, I, sh. 332-333; Aye Osmanolu, Babam Sultan Abdlhamid, sh. 86-91. 5 TSMA, No: D. 8075; nvar, Saray Htralarm, 68; Uluay, Harem II, 135; Aye Osmanolu, Babam Abdlhamid, sh. 86-91; Pakaln, Mehmed Zeki, Tarih Deyimleri, III, sh. 332-333. , 300 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM Kutucu Usta: Sultnlarn, kadnefendilerin ve ikballerin hamamlarda ykanmalarna yardmc olan ustaya denmektedir. Hamam ve ba takm ve buna benzer eyaya nezaret eder1. Klhanc Usta: Harem'de bulunan hamamlarn yaklmasn ve temizlenmesini stelenen kalfalara denir ve reisleri Klhanc Usta diye anlr2. Ktibe Usta: Haremin disiplinini, terft ve nizamn salayan mirine Ktibe veya Ktibe Usta denilir. Bunlarn saylar betir. B Ktibe, kinci ktibe,

nc Ktibe diye arlrlar. Ktibe kalfalar, Haremin eskilerinden gz ak ve i bilenleri arasndan seilirdi3. Btn bu ustalarn yannda, Harem'de hasta olan cariyelere bakan Hastalar Ustas; bunun yardmcs olan Hastalar Kethdas; doum ve ocuk drme ilerine bakan ebeler; Padiahlarn kzlarna ve ehzadelerine st emzirmek iin getirilen Dyeler (Taye=Stanne) ve nihayet Padiahlarn ocuklarna bakan dadlar vard4. nemle ifadelim ki, usta adyla anlan kalfalarn tamam, uzun etekli entari giyerlerdi. Her birinin yeteri kadar maalar vard. I. Mahmud zamannda Saray Usta, Camauy usta, kilerci usta 100; ba ktibe, berber usta 80; anigir usta, kahveci usta, ibriktar usta ve ikinci haznedar 50 ake; kiler kalfas, ikinci ktibe 40; ikinci amarc 35; nc haznedar, ikinci kahveci, ikinci anigir, drdnc haznedar ve beinci haznedar 30'ar ake maa almaktaydlar5. ..... 1 TSMA, No: D. 8075; nvar, Saray Htralarm, 68; Uluay, Harem II, 136; Aye Osmanolu, Babam Sultan Abdlhamid, sh. 86-91. 2 TSMA, No: D. 8075; Uluay, Harem II, 136; Aye Osmanolu, Babam Sultan Abdlhamid, sh. 86-91. 3 TSMA, No: D. 8075; Uluay, Harem II, 137; nvar, Saray Htralarm, 80; Aye Osmanolu, Babam Sultan Abdlhamid, sh. 86-91. 4 TSMA, No: D. 8075; Uluay, Harem II, 138-140; nvar, Saray Htralarm, 63; Ahmed Refik, Kadnlar saltanat, III, 33. . . -. . 5 TSMA, No: D. 8075; Uluay, Harem II, 140-141. OSMANLI'DA HAREM 301 I. Mahmud Zamannda Baz Ustalarn simlerini Ve Aldklar Gndelikleri Bildirir Listeden Bir Sayfa, TSMA, No: D. 8075 i$ o \ / 302 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM 6- Harem'deki Cariyelerle Alakal Baz Meseleler Cariyelerin Evlenmeleri: Harem'deki cariyelerin evlenmeleri meselesini bunlarn statsne gre ayr ayr izah etmek gerekmektedir: Birinci Grup, Padiahlarn veya ehzadelerin has odal olan cariyelerdir. Daha sonra da aklanaca zere, Padiahlar, kendileri iin odalk olarak terbiye edilen cariyelerin hepsi ile mnsebet kurmuyordu. Mnsebet kurduklar belli saylarda idi. Bunlar biraz sonra anlatacaz. Bunlarn bir ksm Kadn Efendi, bir ksm ikbal oluyordu. ocuk sahibi olanlar genelde ikbal ve kadn olmaktaydlar. Ayn ey ehzadeler iin de geerliydi. Eer Padiah olurlarsa, odalklar kadn veya ikbal olurlard. Olmazlarsa ehzade haremi olarak kalrlard. Padiahlarn veya ehzadelerin mnsebette bulunup da beenmedikleri veya ocuklar olmayanlar ise, ra edilirler ve hricden mnasip bir kimse ile evlendirilirlerdi; eyizleri ve evi Padiahlar tarafndan temin edilirdi. . kinci Grup, hizmet cariyeleri, kalfalar ve ustalar ise, daha nce de ksaca deindiimiz gibi, cariyelik sreleri olan 9 yl doldurduktan sonra zd edilirler ve ellerine ra kd denilen bir belge verilerek saraydan ayrlmalarna msaade edilirlerdi. Ayrlmak istemeyenler haremde kalr veya Eski Saray'a gnderilirlerdi1. Her iki grup cariyelerden de harem'den ayrlanlara, ayrldktan sonra da baklmaktayd. Saraydan ayrlan bu cariyelere sarayllar ad veriliyor ve bunlarn dmemeleri iin her trl tahsisat yaplyordu. Kocalar lenlere maa balanyordu2. Bu arada cariyeler, harem iinde iledikleri sulardan dolay, Khya Kadn tarafndan cezalandrlmaktayd. Ayrca su ileyen cariyelerden birinin Sakz

Adasna srld ve bu tr srgnlerin de az da olsa yaand, eldeki belgelerden anlalmaktadr3. Bir ksm Padiahlar tahta kar kmaz, sevmedii eski Padiahn hareme ald cariyeleri, nadir de olsa, haremden kard ve hatta bazan bu 1 Bkz. Abdlaziz Bey, Osmanl det, Merasim Ve Tabirleri (dt Ve Mersim-i Kadme, Tabirt Ve Mumelt- Kavmiyye-i Osmniyye), Tarih Vakf Yaynlar, istanbul 1995, sh. 134-136. Burada genel olarak istanbul'daki konaklarda istihdam edilen cariye ve kalfalarn ra edilmeleri yani evlendirilmeleri zerinde durulmaktadr. 2 Uluay, Harem II, 30-32; BOA. Muallim Cevdet Tasnifi, Saray, 2838, 4405, 7139 3 Uluay, Harem II, 34-35; BOA. Muallim Cevdet Tasnifi, Saray, 681 OSMANLI'DA HAREM 303 yzden perian hallerin yaand, maalesef nakledilen hadiseler arasndadr. Ancak bu durumu tamim etmek yanldr ve doru deildir1. islm Miras hukuku hkmlerine gre, cariyelerin miraslar yani Osmanl belgelerindeki ifadesiyle muhalleft ve terekesi, lmeden zd edilmi olmadka, efendilerinindir. Bu sebeple haremdeki cariyeler vefat ettiklerinde, muhalleftlar, devlet tarafndan zabtedilir ve hazineye ird kayd olunurdu2. IV- PADAHIN ALES: VALDE SULTN'LAR, KADIN EFENDLER, EHZADELER, GELNLER (EHZADE HAREMLER) VE HANIM SULTNLAR Bunlar, asl harem'de yaayan ve Padiah'n ailesi tabiri altnda toplanan Kadn Efendiler, valide sultnlar, ehzade haremleri ve hanedan erkeklerinin kendileriyle kar-koca hayat yaad cariyelerdir. Bu grubun reisi, zaman iinde deimekle birlikte bazan Ba Kadn Efendi ve bazan da Valide Sultan olmutur. Osmanl Devletinde ilk zamanlarda Padiah kadnlarna ve kzlarna, Seluklularda olduu gibi, "Hatun" denmekte idi. Ancak XVI. yzyldan sonra daha ok "Kadn" veya "Kadn Efendi" tabirini kullanmaya baladlar. Osmanl Tarihinde Sultn ad ile anlan ilk kadn Yavuz'un kars ve Kanu-n'nin annesi Hafsa Sultn'dr. Bu tarihden itibaren sadece Padiah annelerine sultn denilmitir. Sonralar, Padiahlarn annelerine Valide Sultn denilirken, Padiah veya ehzade kzlarna sultn denilmeye balanmtr. Bu kaidenin baz istisnalar mevcuttur. 1-Harem'deki Kadnlarn Reisi: Valide Sultn Osmanl Hareminin en yksek makam Osmanl Padiahlarnn anneleri demek olan Valide Sultnlk'dr. Padiahlarn annelerinin resm ad dier baz Mslman memleketlerinde olduu gibi Mehd-i Uly veya Mehd-i Ulyy- Saltanat olup valide sultan tbiri rivayete gre ilk defa III. Murad'n annesi iin kullanlm ve sonra taammm etmitir. II. Abdlhamid'in annesi Tirimjgan Kadnefendi ve Sultn Vahdeddin'in annesi Glustu Kadnefendi gibi baz istisnalarn dnda, ou Padiah anneleri bu unvan kullanmlar ve en son kullanan da Abdlaziz'in annesi Pertevniyal Valide Sultn olmutur. Valide bnl-Emin Mahmut Kemal inal, Son Sadrazamlar, I, 585; Uluay, Harem II, 35-36. Mesela bkz. TSMA, D. 8254; D. 8251; D. 8199; Uluay, Harem II, sn. 37. 304 KOLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM Sultanlar ise oullarna "arslanm" diye hitab ederlerdi. Bu tbir, saltanatn ilgasna kadar devam etmitir1. Bir padiah vefat ettii zaman eer varsa annesi ve zevceleri Topkap Saray'ndan Eskisaraya gtrlr ve Eskisarayda bulunan yeni padiahn annesi muayyen bir merasimle ve alayla Topkap Sarayna getirilirdi. te buna valide alay denirdi. lk Valide Alay'nn III. Mehmed'in lm zerine, I. Ahmed'in annesi Handan Valide Sultn iin yaplmas icabeder. IV. Murad'n ve Sultn brahim'in annesi Ksem Sultn, II. Mustafa ve III. Ahmed'in anneleri Gln Sultn, kendileri iin Valide Alay yaplan Valide Sultnlardandr. Valide Sultn'n Harem'e geliinin ikinci gn, Sadrazama veya Sadret Kaymakamna bir hkm yazlarak geldii haber verilirdi. Harem'de Hnkr Sofasndan sonra en geni direnin Valide Sultn Diresi olduunu daha evvel zikretmitik2.

Valide Sultanlar, oullarndan ekseriya byk bir hrmet grrlerdi. Kendilerine pamaklk adiyle haslar tayin olunur ve darphaneden de muayyen aidatlar bulunurdu. Validelerin kalabalk bir maiyyeti vard ve onlar drst ve namuslu kimseler arasndan seilen valide kethdas adl bir memur idare ederdi. Bu zat, devlet ricalinden olup itimata lyk grldnden bu vazifeye seilirdi. Ancak bazan bu kethdalarn Valide Sultnlara tesir ederek onlar ktye kullandklar da olmutur. Valide Sultn'n geni bir cariyeler ordusu emrindeydi. Daha dorusu Haremin kadn personelinin miri Valide Sultn idi ve onun adna bu personeli daha evvel anlattmz vehile Haznedar Usta idare ederdi. III. Murad, III. Mehmed, IV. Mehmed, III. Osman, III. Selim validelerine pek fazla bal ve hrmetkar olmakla mehurlardr3. Valide Sultan deyince akla gelenlerin banda Kanun Sultn Sleyman'n annesi ilk Valide Sultn gelmektedir. Ancak bunlarn iinde en mehuru ve kudretlisi IV. Murad ve Sultn brahim'in anneleri olan Ksem Sultn idi. Gerekten Valide Sultnlardan bir ksm devlet ilerine da fazla miktarda mdahalede bulunmulardr ki, bunlar arasnda III. Murad'n annesi Nurbnu Sultan, III. Mehmed'in annesi Safiye (Venedikli Bafa) Sultan, oullar IV. Murad, ibrahim ve torunu IV. Mehmed devirlerinde devlet idaresini zaman zaman uzun mddet elinde tutup olu Sultan ibrahim hal' ve katledildii halde tek bir istisna olarak eski saraya gnderilmiyen Ksem lkab ile mehur 1 Uzunarl, Saray Tekilt, sh. 155-156; Uluay, Harem II, 62-64. 2 Uzunarl, Saray Tekilt, sh. 155; Uluay, Harem II, 61-62; Ayn Yazar, Ha-rem'den Mektuplar, istanbul 1956, sh. 19, 21, 79, 80, 150-155; Ayn Yazar, Osmanl Sultnlarna Ak Mektuplar, istanbul 1950, 66-72 3 Uluay, Harem II, 64; Ayn Yazar, Harem'den Mektuplar, 18-21 OSMANLI'DA HAREM 305 Mahpeyker Sultan bata gelirler. IV. Mehmed'in annesi Turhan Sultn'n mdahelesi ile Ksem Sultn'n errinden Osmanl Devleti kurtulmu oldu. Avc Mehmed'in zevcesi, II. Mustafa ve III. Ahmed'in anneleri olan ve tam 20 yl Valide Sultanlk makamnda oturan Gln Sultn da devlet hayatnda messir olan Valide sultnlardand. II. Mahmud'un zevcesi ve Abdlmecid'in annesi Bezmialem Valide sultn da, devlet ilerine karan ve Padiahn bulunmad zamanlarda devlet adamlarna emirler veren bir Valide Sultn idi. Bu arada tpk Kadn Efendiler ve dier saray kadnlar gibi, Valide Sultnlarn da ok ciddi manada yaptklar vakflar ve hayr messeseleri mevcuttur. Bezmialem Valide Suitn'in Vakf Guraba Hastahanesi gnmze kadar yaayarak gelmitir. Venedikli Bafa diye bilinen Safiye Sultn'n dahi kendi adna in ettirdii camisi, medreseleri ve emeleri vardr. Burada nemli bir hususu aklamak icabeder: Bilindii gibi, mslman bir erkek, ehl-i kitap olan yani Hristiyan veya Yahudi kadnlarla evlenebilir. Ancak doacak ocuklar slm Dinine tabidir. Ayrca bir insan aslen Hristiyan veya Yahudi olup da sonradan mslman olan bir kadnla da evlenebilir, ite Osmanl Padiahlarnn anneleri arasnda, eskiden Hristiyan veya Yahudi olan kadnlar bulunmaktaysa da, Hristiyan veya Yahudi olarak vefat eden hi bir kadn yoktur. Osmanl Padiahlarnn zevceleri arasnda Hristiyan olarak vefat eden Kadn Efendiler ok az da vardr. Ancak bunlarn ocuklar olmamtr. Venediklilerin bir casusu olarak deerlendirilen Safiye Sultn dahi ok nemli hayr messeseleri brakm olan bir Valide Sul-tn'dr1. v 2- Padiah'n Zevceleri Ve Kar Koca Hayat Yaadklar Cariyeler: Kadn Efendiler, kballer, Gzdeler, Peykler Ve Odalklar Osmanl Padiahlarnn aile hayatn, Osmanl tarihini Ftih Dnemini.e-sas alarak ikiye blerek anlatmak icabetmektedir. Zira bu iki dnem arasnda mhim farkllklar mevcuttur. Bkz. Uluay, Harem II, sh. 66; 306 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM OSM/lf. A) Ftih Devrine Kadar Osmanl Padiahlarnn Aile Hayatlar ve Zevceleri

Osmanl Padiahlar, Ftih Sultn Mehmed zamanna kadar, bulunduklar yerin mehur aileleri, Anadolu Beylerinin, Bizans mparatorlarnn, Srp ve Bulgar Krallarnn kzlaryla nikh akdi yaparak evlenmilerdir. Bu evlenmeler, hiss olmann yannda arlkl olarak siys idi. Kurulu safhasnda Osmanl Devleti akrabalk yoluyla kuvvetlenmeye ve karsndakinden miras yoluyla toprak taleb ederek genilemeye muhta idi. Ayn zamanda bey, imparator ve kral kzlar asil ailelerdendi. Osman Gazi, eyh Edebal'nn kz Bl Hatun ve Anadolu Seluklu veziri mer Abdlaziz Bey'in kz Ml Hatun ile evlenmiti. Olu Orhan' ise, Yarhisr tekfurunun kz Nilfer Hatun ile evlendirdi. Bizans mparatoru'nun kz Aspora Htn da Sultn Orhan'n evlendii hanmlar arasnda yer almaktayd. Osmanl sultnlar, kurulu yllarnda sfendiyaroullarndan kz alarak Trabzon Rum Imparatorluu'nun ve Akkoyunlu Devleti'nin yolunu, Germiyonoullarndan kz alarak Karaman Beyliini Osmanl Devletine dost etmilerdi. Osmanl Padiahlar, kendileriyle evlendikleri gayr-i mslim kadnlar, Kur'an'n "Dinda ikrah ve icbar yoktur"1 emri gerei, ne mslman olmaya ve ne de adlarn deitirmeye zoriamamlardr. Ancak bunlarn bazlar adlarn deitirmese de, tamamna yakn dinlerini deitirmiler ve mslman olarak vefat etmilerdir. simlerini muhafaza edenler arasnda Orhan Bey'in hanm Bizans mparatorunun kz Theodora Htn, yine mharatorun kz Aspora Htn ve I. Murad'n hanm Bulgaristan Kralnn kz Marya Thamara Htn bulunmaktadr. Bunlar, kardeleri ile birlikte mslman olmulardr. Ancak isimlerini deitirmemilerdir. II. Murad'n hanm ve Sirbistan Despotu'nun kz Mara Htn ise, ismini de dinini de deitirmedi ve ancak Ortodoks olan bu kadndan Osmanl Padiah ocuk sahibi olmad. nemle ifade edelim ki, bu kadn, Ftih'in vey annesidir; ancak annesi deildir. Ftih'in annesi elimizde vakfiyyeleri de bulunan Hm Htn'dur ve mslmandir2. unu da ifade etmek gerekir ki, ilk Osmanl Padiahlar, beylerin ve krallarn kzlar ile nikh akdi yaparak aile hayat yaam iseler de, bu nikhl hanmlarnn yannda baz cariyelerle de kar-koca hayatn srdrmlerdir. Bunlarn saylar snrldr ve meru ller ierisindedir. 1 Kur'an, Bakara, 256. ztuna, Ylmaz, Devletler ve Hnednlar-slm Devletleri, Ankara 1989, II, sh. 100-122; Uluay, Harem II, 39 W HAREM imin Aile OSMANLI'DA HAREM 307 M, Srp ve i evlenme-snda Os miras a bey, imalmn kz I tel Hatun tun ile evn'n evjynun ve Karaman imdi Ftih zamanna kadar olan Osmanl Padiahlarnn zevceleri ve bunlardan doan ocuklar hakknda ksaca bilgi vermek istiyoruz. Ancak unu ifade edelim ki, hr kadnlar ile evlendikleri zaman, ayn anda drtten fazla kadnla nikh akdi yapmamlardr. Belki birisinin lm veya ayrlmas zerine beinci ile evlenmilerdir. Cariye ile istifr hakkna dayanarak kar-koca hayat yaamak ile, yine cariye ile nikh akdi yaptrp e olarak beraber yaamay birbirine kartrmamak icabeder. Birincide drt kadnla evli olma snr ve hr kadnla evli olmas halnide cariye ile beraber olmann mekruh olmas szkonusu deildir. kincide ise, cariye de olsa drtten fazla nikhl kadnla evlenmek yasaktr ve hr bir kadn ile evliyken cariye bir kadnla evlenmek de en azndan mekrhdur. Btn bunlar daha evvel izah ettiimizden burada tekrara girmek istemiyoruz. FATH ZAMANINA KADAR OLAN OSMANLI PADAHLARININ ZEVCELER VE OCUKLARI Si olmaya ve \ adlarmslman ? Bey in 1) GAZ OSMAN BEY: jetin ve

ZEVCELER (Siyah Yazlanlar Kesin BiliOCUKLARI nenler Ve Dierleri se Tahmin Edilenlerdir) 1- Ml Htn; Anadolu Seluklu Veziri 1Aladdin Ali Bey mer Abdlaziz Bey'in kz ve 2Fatma Hatun Orhan Gazi'nin Annesi. 3Savc Bey 2- Rab'a Bl Htn; eyh Ede4Melik Bey. bal'nn kz ve ehzade Aladdin'in annesi. 0*" oban Bey /.., . 6Hamid Bey , ; . ;. 7Pazarl Bey 8, 9 ve10 - Halil Bey, Bayat Bey ve Ahmed Bey1. 1 Bu ocuklarn zikredilen iki anneden olduu kesin deildir. Belki de bazlar cariyelerden domadr. Fakat kesin bilgi bulunmadndan buraya dercedilememitir. Bkz. Uzunarl, Gazi Orhan Bey Vakfiyyesi, Belleten V, sn. 284-285; Osmanl Tarihi, I, sh. 560-561; ztuna, Devletler Ve Hanedanlar, II, 103-104; Ayn Yazar, Padiahlarn Kadnlar Ve Kzlar, 3. ............ 308 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM 2) SULTN ORHAN: ZEVCELER (Siyah Yazlanlar Kesin Bilinenler Ve Dierleri se Tahmin Edilenlerdir) OCUKLARI 1- Nilfer Htn; Yarhisr Tekfurunun kz ve I. Murad ve ehzade Ka-sm'n Annesi. Eski ad Holofiro. 2- Aspora Htn; Bizans imparatorunun kz ve ehzade brahim'in Fatma Hatun'un annesi. 3- Theodora Htn; ehzade Halil'in annesi ve mparator kz. 4- Eftandise Hatun; Mahmud Alp'in kzdr. 1- Gazi Sleyman Paa 2-1. Murad , ....,...., 3- ibrahim Bey .,...-4-Sultn Bey. 5-Kasm Bey 6-Halil Bey 7- Hatice Htn 8-Fatma Htn1. 3) SULTAN MURAD I: 2 [EVCELER (Siyah Yazlanlar Kesin BiliOCUKLARI nenler Ve Dierleri se Tahmin Edilenlerdir) 1Gliek Htn; Yldrm Bye- 1Yldrm Beyzd zid'in ve Yahi Bey'in Annesi. 2-Ya'kub elebi 2Marya Thamara Htn; Bulgar 3Savc Bey Kralnn kz. 4ibrahim Bey. 3Paa Melek Htn; Kzl Murad 5Yahi Bey bey'in kz. J 6Halil Bey 4Flne Htn; Candar Oullarndan 7zer Htn bir beyin kz. 5Flne Htn2; Bulgar Beyinin kz. 8Sultn Htn 9Nilfer Htn 10- Nefise Melek Sultn Htn3. 1 Bkz. Uzunarl, 106-107; Uluay, Padiahlarn Kadnlar Ve Kzlar, 35; ztuna, Devletler Ve Hanedanlar, II, 104-105 2 Flne tabiri, ismi tam bilinmeyen Htnlar veya ocuklar hakknda kullanlmaktadr. 3 Bkz. Uzunarl, Murad Hdvendigar'n Kz Ve Karamanolu Alaaddin Bey'in Zevcesinin Ad Nedir?, Belleten XXI, 1957, sh. 178-180; Uluay, Padiahlarn Kadnlar Ve Kzlar, 6-7; ztuna, Devletler Ve Hanedanlar, II, 107-108 1HAREM OSMANLI'DA HAREM 309 4) YILDIRIM BYEZD I: ZEVCELER (Siyah Yazlanlar Kesin BiliOCUKLARI nenler Ve Dierleri se Tahmin Edilenlerdir) - Germiyanolu Devlet ah H- 1- Erturul elebi tn; isa, Mustafa ve Musa'nn an- 2- sa elebi nesi. 3- Mustafa elebi -

2-

Devlet Htn; Yine Germiyanolu 4- Byk Musa elebi. olduu sylenen ve Sultn Meh-med elebi'nin annesi ve ilk Valide 5ibrahim elebi : ........ Sultn. 6- Kasm elebi 3Hafsa Htn; Aydnolu sa Bey'in 7-Yusuf elebi : . kz. 8- Hasan elebi 4Sultn Htn; Dulkadirolu Sley- 9- Erhondu Htn ; ' ; man ah Kz. 10-Fatma Htn 5Marya Olivera Despina Htn; 11-Paa Melek Htn Sirbistan Kral Lazar'n kz. 12- Flne Htn 13-Oruz Htn 14-Hund Htn1. 5) ELEB MEHMED I: ZEVCELER (Siyah Yazlanlar Kesin Bilinenler Ve Dierleri se Tahmin Edilenlerdir) OCUKLARI : 1- eh-zde Kumru Htn; Amasyal bir Paa'nn torunu. 2- Emine Htn; Dulkadirolu Meh-med Bey'in kz ve II. Murad'n annesi. 1- ehzade Kk Mustafa 2- II. Murd 3- ehzade Mahmud 4- ehzade Yusuf. 5- ehzade Ahmed 1 Bkz. Uzunarl, Osmanl Tarihi, 70, 200; Uluay, Padiahlarn Kadnlar Ve Kzlar, 7-10; ztuna, Devletler Ve Hanedanlar, II, 110-112; Ahmed Refik, Kadnlar Saltanat, I, 22-25 310 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM OCUKLARI OCUKLARI 6- ehzade Kasm 11- Hatice Htn 7- ehzade Orhan 12-Fatma Htn 8- ehzade Mehmed 13- Hafsa Htn 9- Seluk Sultn 14-Aye Sultn 10-Sultn Htn 15- lald Htn1. 6) SULTN MURAD II: ZEVCELER (Siyah Yazlanlar Kesin BiliOCUKLARI nenler Ve Dierleri se Tahmin Edilenlerdir) 1Dulkadirolu Alme Htn. 1Ftih Sultn Mehmed . . : 2Yeni Htn; Amasyal Mahmud 2Ulu ehzade Alaaddin Bey beyin kz. 3ehzade Byk Ahmed . :; 3Hma Htun; Abdullah isimli bir 4ehzade sfendiyar. ahsn kz ve Ftih'in annesi. 5ehzade Hseyin " \ Fitih'in annesinin devirme olduu nakledilmektedir. Ancak msl6ehzade Orhan man olduu kesindir ve hele Orto- 7ehzade Hasan : doks olan Mara Htn ile Ftih'in 8ehzade Kk Ahmed vey annelik dnda alakas yok- 9Yusuf dil ah tur. 10-Hatice Sultn : . 4Tcnnis Hatice Halme Htn; 11 -Hafsa Sultn Candarolu sfendiyar Bey'in kz. 12-Fatma Sultn 5Mara Htn; ocuksuz ve orto13- Erhondu Sultn doks olarak len ve Ftih'in vey annesi olan bu kadn, Srbistan 114- ehzade Seluk Sultn2. Despotu Corc Bronkovi'in kz. 1 Bkz. Uluay, Padiahlarn Kadnlar Ve Kzlar, 10-13; ztuna, Devletler Ve Hanedanlar, II, 118-120 2 Bkz. Uzunarl, Osmanl Tarihi, 394, 452; Uluay, Padiahlarn Kadnlar Ve Kzlar,13-18; Ali Rza Saman, Fatih'in Anas, Resimli Tarih Mecmuas IV, istanbul 1953, 2312; ztuna, Devletler Ve Hanedanlar, II, 122-124

A HAREM OSMANLI'DA HAREM 311 B) Ftih Devrinden Sonra Osmanl Padiahlarnn Aile Hayatlar Ve Zevceleri a) Padiahlarn Cariyelerle Kar-Koca Hayat Yaamasnn er' Dayana Ve Yaadklar Cariyelerin Hukuk Stats Aslnda bu konuyu Kitabmzn nc Blmnde btn ayrntlaryla zetlemitik. Ancak burada da zetin zetini tekrarlayarak konuya girmek istiyoruz. Ftih Sultn Mehmed'den sonra, nasl devlet ve kapkulu kadrolar, devirme erkeklere braklmsa, Harem'deki kadnlar saltanat da devirmelerden ve dardan satn alnan deiik milletlere mensup cariyelere terk edilmitir. Ftih devrinden Osmanl Devletinin yklna kadar, kahir ekseriyetle Osmanl Padiahlar, nikh akdiyle ve hr kadnlarla evlenmeyi terketmiler ve bunun yerini cariyelerle ve nikh akdi yapmadan kar-koca hayat yaama usul almtr, islm Hukukuna gre, cariyelerle nikh akdi ile evlenmek caiz ise de, nikh akdi yapmadan istifr hakkn kullanarak yine kar-koca hayat yaamak mmkndr. slm Hukukunun cariye kabul ettii kadn klelerin bir stats de, e statsndeki veya istifr hakk bulunan cariyeliktir. Bu tesbitten de anlalaca zere, kle veya hr baka erkekler ile evli olmayan cariyeler, iki ekilde Padiahlar ile kar-koca hayat yaayabilirler: Birincisi; Padiahn eli altndaki cariyesi ile nikh akdi yaparak evlenmesidir. Bu da iki ekilde olur; aa) Padiah evlenmeden nce cariyesini zd eder yani hrriyetine kavuturur ve bu durumda hr bir kadnla evlenmi olur. Byle bir evlilik halinde, daha evvel hr bir kadnla evli olmas, drt snrn amam olmak artyla, cariyesini zd ederek evlenmesine mni tekil etmez. Bu durumda, zd ederek evlendii criye ile hr olarak evlendii dier hanmlar arasnda hibir hkm ve stat fark mevcut deildir. Bir ksm aratrmaclara gre, Kanun Sultn Sleyman, bir akn srasnda esir edilerek Padiah'a takdim edilen Hurrem Sultn' nce zd etmi ve sonra da nikh akdi ile eliine alm,ve Ftih zamanndan beri devam eden cariyelerin nikhsz istifr e-dilmesi kaidesini bozmutur1. Ancak ou tarihiler, bu kaidenin Sultn Uluay, Padiahlarn Kadnlar Ve Kzlar, sh. 34-35; Harem II, sh. 40-41 312 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM brahim'in Telli Haseki'yi nce zd edip sonra da nikh akdi ile onunla evlenmesi ile bozulduunu ifade etmektedirler. bb) Cariyesi cariye statsnde kalmakla beraber, Padiah nikh akdiyle onunla evlenir. Bu durumda yukardaki hkm gndeme gelecektir. Yani e-fendi daha evvel hr bir kadnla evli ise, baz hukukular cariye ile olan nikh akdinin, Nisa Sresindeki yetin hkm gerei mekruh olacan ve bir ksm hukukular ise bu akdin sahih olmayacan ifade etmilerdir. Eer Padiah hr bir kadnla evli deilse, o zaman ehl-i kitap veya mslman olmalar artyla cariyesiyle nikh akdiyle evlenebilecektir. Her iki halde de evlilik sahihdir ve hukuk sonularn dourur. Her ikisinde de doan ocuklar hr olarak doar1. Hurrem Sultn'nkinin bu gruba girdii ve cariyelikten kurtulamad daha evvel ifade olunmutu. kincisi; slm hukukuna gre, Padiah, baka bir erkek ile evli olmayan bir cariyesi ile herhangi bir nikh akdi olmadan kar-koca hayat yaayabilir. Efendi iin sabit olan bu hakka istifr hakk denmektedir. Asl cariye hukuku burada szkonusudur. Ancak "nemle belirtelim ki, bu istifr hakk da, Kur'an'n ifadesiyle zinaya yol amamas ve gizli metres hayatna dnmemesi iin nemli kaidelere balanmtr. Hatta ylesine kaideler konulmutur ki, hr ve evli bir kadn ile istifr hakkna dayanlarak kar-koca hayat yaanan cariye arasndaki tek fark, cariyenin efendisinin mirasndan istifde edeme-mesidir. Miras mnsebetinin dnda baz farklar da vardr. Mesela istifr hakk ile bir criye ile kar-koca hayat yaama poligami=birden fazla kadnla evlilik snrna tbi olmama, iddet ve boamada bekleme srelerinin yarya indirilmesi ve daha nce de ifade ettiimiz gibi cariyenin rtnme konusunda hr kadnlar

gibi olmamas gibi farklar, aile ierisindeki staty fazla etkilemeyen hallerdir2. nemle ifade edelim ki, Padiah, cariye ile nikh akdi yapt takdirde birden fazla evlenmenin snrna riyet edecektir. Ancak istifr hakk ile kar-koca hayat yaamas halinde, byle bir snr mevzubahis deildir. Efendi'nin istifr hakkna dayanarak cariyesi ile kar-koca hayat yaamasna teserr de denmektedir3. Osmanl Padiahlar bir ksm cariyeleri ile nikh akdi yapmasna karlk, istifr hakk bulunan bir ksm cariyeleri ile de teserr yani nikh olmadan kar-koca hayat yaamtr. Bu sebeple birden fazla evlenme konusundaki snra riyet edilmeye ihtiya kalmamtr. OsAkgndz, Osmanl Kanunnmeleri, c. II, sn. 311 vd.; Damad, Mecma'ul-Enhr, I, sh. 364 vd.; 328 vd. Akgndz, Osmanl Kanunnmeleri, c. M, sh. 311 vd.; Damad, Mecma'ul-Enhr, I, sh. 329 vd. 3 Damad, Mecma'ul-Enhr, I, sh. 329 vd. NLI'DA HAREM OSMANLI'DA HAREM 313 S onunla evh akdiyle ir. Yani e-|ile olan nikh it ve bir ksm er Padiah alan ar(sahihdir hr olarak Ufalamad yli olmayan yaayabilir, i hukuku ki da, Kur'-'nmemesi jfur ki, ti yaanan ide edeme-ela istifr :la kadnla inin yarya Itasunda manii Padiahlarnn aile hayatlarnda ri'yet ettikleri hukuk stat ounlukla budur. Bu sebeple zellikle Kadn Efendiler, Padiahlarn zevceleri yani eleri olarak takdim edilmitir ve doru olan da budur. stifr hakknn ve buna dayanlarak teserr yani cariye ile kar-koca hayat yaamann hukuk stats ve snrlar da bunu desteklemektedir: Padiah ile kar-koca hayat yaayan criye, Padiahn kars gibi olur. Efendisi dnda kimse ile kar-koca hayat yaayamaz. Hanefi hukukulara gre, efendi, mslman veya ehl-i kitap olan cariye ile istifr hakkna dayanarak kar-koca hayat yaayabilir. afi' hukukular, bu konuda Yahudi ve Hristiyanlar ehl-i kitap saymadklarndan daha sert hkmlere taraftardrlar1. Byle bir cariyenin Padiah ile yaad kar-koca hayatnn akbetini de ikili bir ayrma giderek izah edelim: aa) stifr hakkna dayanarak kar-koca hayat yaad cariyesinden efendi ocuk sahibi olunca, cariye de mm-i veled statsne geer. Bu durumda, Efendi'nin cariyeden doan ocuu hr olarak dnyaya gelir. Ayrca Efendi'nin lmne bal olarak annesini de hrriyetine kavuturur. Ksaca ifade etmek gerekirse, slm hukuku, cariye statsn bile kle kadnlarn hrriyetlerine kavumalar iin vesile klmtr2. Bu kaideye uygun olarak Osmanl tarihinde Padiah'dan hmile kalan bir cariye, daha nceden olmasa bile, hemen Kadn statsne geer, Padiahlarn zevceleri gibi saylrd. Padiahn zevceleri gibi dememizin sebebi, tam zevce olarak kabul edilmemeleridir. Zira tam zevce kabul edilince, drt kadn snr sz konusudur. Halbuki bu statde olunca, Kadn Efendilerin says yediye kadar kmtr3. bb) Padiah, kar-koca hayat yaad cariyesinden ocuk sahibi olmayabilir. Bunun yolu azldir. ocuk sahibi olmadan kar-koca ilikisini devam ettirebilir. Ancak bunun da baz kaideleri vardr. Padiah, iki kz kardei cariye olarak eli altnda ve bu statde bulundaramaz. Byle bir cariyenin baka biriyle kar-koca mnasebetine girimesi zina saylr. En nemlisi de, byle bir cariyeyi baka bir efendiye satabilmesi ve Efendi'nin istifr hakkn elde edebilmesi iin, ayrln zerinden iki hayz mddetinin gemesi gerekir. ayet cariye hamile ise, birinci kta belirttiimiz mm-i veled hkmleri devreye girer. Hamile deilse, bekleme sresi bitince yeni efendi ile kar-koca hayat yaamaya balayabilir4. Padiahlarn kendileriyle cinsi mnsebette bulun' Akgndz, Osmanl Kanunnmeleri, c. II, sn. 311 vd; Damad, Mecma'ul-Enhr, I, sh. 328 vd. 2 Damad, Mecma'ul-Enhr, I, sh. 542 vd. r 3 Sertolu, Osmanl Tarih Lgati, sh. 121; Uluay, Harem II, sh. 41-42

4 Buhari, Itk, 49 .. . ....... 314 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM duklar ikballer ve son zamanlarda ortaya kan gzdeler ve peykler bu statdedirler1. O halde Osmanl Padiahlarnn Ftihden itibaren beraber olduklar kadnlar, drt gruba ayrmak mmkndr: Birinci Grup: Nikh akdi yaparak e kabul ettikleri kadnlardr ki, bunlarn says mahduttur. Nikh akdi yaparak evlendikleri hemen kadn efendi unvann alrlar. kinci Grup: Nikh akdi yapmadan beraber olduklar ve ancak mm-i veled statsndeki yani ocuk sahibi olduklar Kadn Efendilerdir. Bunlarn saylar, en fazla sekize kmtr. Aye Osmanolu'na gre bunlarn ou nikh ile alnmaktadr. Nikh ile alnmas, evlenilen kadn criye de olsa, ayn anda drt kadndan fazla olan haram haline getirir. Ancak birisinden boandktan sonra dierini nikahlayabilir. Halbuki bir anda drtten fazla cariye ile Kadn Efendiler olarak hayat yaayan Padiahlar vardr. Bu duruma gre, byle bir iddia btn kadn efendiler iin doru deildir2. Kadn Efendi demek, mutlaka nikh ile evlendii cariye demek deildir. Ancak drt kadn snrn zorlamadka kadn efendiler ile nikh akdi yapt da dorudur. nc Grup: Beraber kar-koca hayat yaadklar ve ancak genellikle ocuk sahibi olmadklar cariyelerdir ki, bunlara ikbal ad verilmitir ve II. Mustafa'dan itibaren balamtr. kballer ocuk dourduklar zaman ounlukla Kadn Efendi olmular ve bazan da nikh akdi ile zevce haline getirilmilerdir. Drdnc Grup: Her Padiahn olmamakla birlikte, son zamanlarda grlen ve ikbal adaylar demek olan gzdeler, peykler ve has o-dalklardr. Bunlarn azami snr da drttr. Yani Padiahlarn Kadn Efendi ve kballer dnda kar-koca hayat yaadklar cariyelerin saylar snrldr. Osmanl Padiahlarnn ayn anda drt be kadn ile beraber olanlar ve yaayanlar ok azdr. Her birinin ayr ayr hanmlarn ve ocuklarn liste halinde verince, bu dediimiz daha iyi anlalacaktr. Sertolu, Osmanl Tarih Lgati, sn. 121; Uluay, Harem II, sh. 38 Kr. Damad, Mecma'l-Enhr, I, 329; Aye Osmanolu, Babam Abdlhamid. OSMANLI'DA HAREM 315 ustal) Ftih Dneminden tibaren Osmanl Padiahlar Hr Kadnlarla Evlenmeyi Neden Terk Ve Cariyelerle Aile Hayat Yaamay Neden tercih Etmilerdir? ki, iii Ftih devrinden itibaren Osmanl Padiahlar, nikh ile ve zellikle de hr kadnlar ile evlenmeyi terketmiler; bunun yerine Kadn Efendi, ikbal, gzde veya peyk denilen cariyeler ile yaamay tercih etmilerdir. Bu teamln Osmanl Devletinin ykl zamanna kadar devam ettiini ve pek az istisnalarnn bulunduunu gryoruz. nce istisnalar grelim ve sonra da sebebleri zerinde ksaca duralm. Ftih'den itibaren hr kadnlar ile veya cariyeler ile nikh akdi icra ederek Padiahlarn evlenmeleri tamamen istisnai bir durum haline gelmitir. Bu istisnalar unlardr: 1- Faitih'in henz tahta gemeden Dulkadirolu Sleyman Be'in kz Sitti Htn ile evlenmesi, saltanattan nce olmas hasebiyle pek istisna da saylmayabilir. 2- Olu II. Byezid'in Karaman Olu Nasuh Bey'in kz Hsnah Htn ile ve nikh akdi yaptrarak evlenmesi ilk istisnadr denilebilir. 3- Kanunnin cariye olan Hurrem Sultn', bir gre gre zd edip hrriyetine kavuturdukdan sonra ve bir gre gre de cariye kalmakla beraber nikh akdiyle evlenmesi, szkonusu kaidenin ilk cariyeden olan istisnasdr. 4- Gen Osman'n eyhlislm Esad Efendi'nin kz kile Hanm' hr bir kadn nikh akdiyle almas eklinde deerlendirirsek, nemli bir olaydr. 5- Sultn brahim'in Telli Haseki de denen Hmaah' debdebeli bir dn ile ve nikh akdi ile eliine kabul etmesi de nemli bir istisnadr. Ancak cariye olan

bu kadn, zd ederek hr olarak m evlendii yoksa yukarda izah ettiimiz gibi cariye olarak m yoksa onunla nikh kyd tam belli deildir1. 6- Sultn Abdlmecid, Msrl Bezmir Hanm' nikh akdiyle zevceleri arasn sokmutur ve muhtemelen hr olarak nikh akdini icra eylemitir. Sultn Abdlaziz'in Mehmed Ali Paa ailesinden gelen Tevhde Hanm ile evlenme arzusunu ise Keeci-zde Fuad Paa engellemitir. Peki Osmanl Padiahlar neden Ftih'den itibaren cariyelerle aile hayat yaamay tercih etmilerdir? Bu soru, farkl ekillerde cevaplandrlmtr. Bizce baz sebepleri unlardr: 1 BOA. bnl-Emin tasnifi, Saray, No: 939; Uluay, Padiahn Kadnlar Ve Kzlar, sn. 61-62; Harem II, 41; Ahmed Refik, Kadnlar Saltanat, III, 16-17, 37-39, 131, 141; 316 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM 1- Bugn Trkiye'de ve baka dnya devletlerinde, devletin ban en ok artan hadise devleti ynetenlerin ailesi ve hanedan sylentileridir. Rahmetli Cumhurbakan Turgut Bey'i ypratan hanedan dedikodular olduu gibi, imdiki Cumhurbakann da ypratan yeen dedikodulardr. Dnyada baz babakanlarn beylerinin adlar, Mafya liderlerinin isimleriyle birlikte telaffuz edilmektedir. Byle olmasa bile, yaknlarnn ie kart ve devlet pastasndan pay talep ettikleri bir vakadr. Bugn byle olduu gibi, Osmanl tarihinde de byle olmutur. Nikh akdiyle alnan Hurrem Sultn'n devletin bana alan ilk ve en byk gaile olduu ok iyi bilinmektedir. Ayn ey Sultn ibrahim'in nikh akdi ile ald Hmaah Hanm iin de szkonusudur. Osmanl Padiahlar, devleti, kaynbiraderlerden, yeenlerden, daylardan ve amcalardan korumak iin byle bir riske girmemeyi tercih etmitir. Osmanl Devletinin ykl sebeplerinin banda, Padiah kzlar ile evlenen damadlarn suiistimali gelmektedir. 2- Osmanl Devleti'nin snrlar bir zamanlar 24 milyon km2'yi bulmutur. Bylesine geni bir lkeyi idare etmek devlet srlarnn darya szmamasn gerektirmektedir. Bunun iin de Padiah'n ailesinin tara ile alakasnn olmamas gerekmektedir. Bunun da yolu Harem'den baka varaca yer olmayan cariyelerle aile hayatn devam ettirmektir. 3- Birden fazla evli olan Osmanl Padiahlarnn nikh ve dn yapmamalar, devletin btesini sarsacak dn ve nikh masraflarndan ve yaplacak israflardan kanma sebebini de ihtiva etmektedir. Dn trenlerine yaplacak masraflar ve bu dnlerde hediye ad altnda dnecek dolaplar da bir hesaba katarsanz, neden devirme yani cariye usulne dnldnn sebebini kolay anlarsnz. 4- Bu arada, evrede beylik ve fethedlecek memleketin kalmamas, yakn devlet olarak iran ve benzeri Osmanllarn sevmedii slalelerin bulunmas da, eski bey ve kral kzlar ile evlenme detini ortadan kaldran sebepler arasnda saylabilir1. c) Osmanl Padiahlarnn Eleri Saylan Cariyeler: Kadn Efendiler Bunlar, Osmanl Padiahlarnn bazan drt kadnla evlenmek snrna riyet ederek nikh akdi ile evlendikleri ve bazan da nikh akdi yapmadan beraber yaadklar ve ancak mm-i veled statsndeki yani ocuk sahibi olduklar kadn veya Kadn Efendi denilen cariyelerdir. Bunlarn saBkz. Uluay, Harem II, sh. 40 AREM en eridir, lduu myada te-f devlet p ve snieri-lapla-luuOSMANLI'DA HAREM 317 ylar, en fazla sekize kmtr. Aye Osman Olu'na gre bunlarn ou nikh ile alnmaktadr. Nikh ile alnmas, evlenilen kadn criye de olsa, ayn anda drt kadndan fazla olan haram haline getirir. Drt adedine ulalnca ancak

birisinden boandktan sonra dierini nikahlayabilir. Halbuki bir anda drtten fazla cariye ile Kadn Efendiler olarak hayat yaayan Padiahlar vardr. Bu duruma gre, byle bir iddia btn Kadn Efendiler iin doru deildir1. Padiahn ilk kadnna Ba Kadn Efendi denilirdi. Dierleri de kinci, -nc, Drdnc, Beinci, Altnc, Yedinci ve sekizinci Kadn Efendi diye anlrlard. Ba kadn ve dier Kadn Efendilere husus daireler tahsis olunur ve emirlerine cariyeler ve kalfalar verilirdi. Kadn Efendilerden birisi vefat ederse veya Padiah'dan ayrlrsa, yerlerine Padiahn tercih ettii ikballerden birisi, Kzlar Aasnn arziyle Kadn Efendi olurdu. Kadn Efendiye bir bert verilirdi. Mesela I. Abdlhamid'in kalfalarndan Mehtb Kalfa'ya Kzlar Aas beir Aa'nn arzyla Beinci Kadnlk bert verilmiti2. Yeni Kadn Efendi alndnda kendisine ayr bir oda tahsis edilir, elbiseler smarlanr, haznedar usta ve kalfalar tarafndan saray detleri retilirdi. Padiahlarn Kadn Efendilerine Haseki de denirdi. Baz yazarlara gre, en ok sevilenlere Haseki ve ocuk sahibi olanlara Haseki Sultn unvan verilirdi. XVI. yzyl ile XVIII. yzyl arasnda kullanlan bu unvan, ilk olarak Sultn ibrahim'in kadn Hsrev Sultn'da gryoruz3. Osmanl Padiahlar, nikhl eleri olmamalarna ramen, Kadn Efendileri arasnda fkh kitaplarnda izah edilen kasm yani eler arasnda kalb muhabbet dndaki btn muamelelerde adaleti gzetme prensibine azami derecede riyet ederlerdi ve buna nbet denirdi. Nbetin tanzimi ve tatbiki haznedar ustann greviydi. Hatta cuma gecesi ihml edilen Kadn Efen-di'nin Kdi'ye ikyet etme hakk olduunu yabanc seyyah ve temsilciler de grm ve kaleme almlardr4. Fkh kitaplarnda "Kasm" bal altnda incelen birden fazla kadnlar arasndaki adalet esaslarna uymayan Padiahlarn, kadnlar arasnda fitnelere yol at ve kskanlk rzgarlarn dalgalandrdklar, yaanan olaylardan anlalmaktadr. Kanun Sultn Sleyman'n Ba Kadn ve ehzade Mustafa'nn annesi Mahdevran Ba Kadn ile ehz1 Kr. Damad, Mecma'l-Enhr, I, 329; Aye Osmanolu, Babam Abdlhamid, 2 BOA. Muallim Cevdet, Saray Tasnifi, No: 4791; Uluay, Harem II, 41-43 3 Uzunarl, Saray Tekilt, 148-149; Sertolu, Osmanl Tarih Lgati, 121; Uluay, Harem II, 44 4 M. Mikes, Trkiye Mektuplar (ev. Sadrettin Karatay), Ankara 1944-1945, I, 196; II, 232; Uluay, Harem II, 44-45 318 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM de Selim'in annesi Hurrem Sultn arasndaki srtmeler, bu adelet esaslarna riayet edilmemesinden kaynaklanmtr1. Maalesef Osmanl devleti'nin duraklamasnda ve hatta gerilemesinde en byk rol oynayan sebeplerden biri de, bir yzyla yakn, Kadn Efendilerin devlet ilerine karmalar olmutur. zellikle Kanuni'nin kars Hurrem Sultn, Mahidevran' Manisa'ya srdrp bakadnl ele geirdikten sonra, bir zamanlarn Valide Sultnlar gibi, haremin reisi haline gelmi ve daha da ileri giderek devletin ilerine karmtr. ehzade Mustafa'nn ldrlmesinde mhim rol oynamtr denilirse, mesele daha iyi anlalacaktr. Kanun Sultn Sleyman'n vefatndan sonra Padiahlarn ordularnn bana geerek sefere gitmeyilerinde ve Saraya kapanp kalmalarnda maalesef bu ekildeki Kadn Efendilerin mhim rol olmutur. li. Murad'n ba kadn Safiye Sultn'n ve bunu takip eden Ksem Sultn'n hem ba Kadn Efendi ve hem de Valide Sultn sfatlaryla nasl devleti idare etmeye kalktklar, maalesef tarihin ac sayfalarnda kt rnekler olarak doludur. IV. Mehmed'i idare eden Turhan Sultn'dan sonra bu iin ortadan kalktn syleyebiliriz2. Ancak unu da belirtelim ki, Turhan Sultn, Harem-i Hmyn'da, kadnlarn asla siysete karmamalar gerektii terbiyesini ylesine kurdu ki, Osmanl saltanatnn sonuna kadar bu terbiye devam etti. Bu suretle Hurrem-Safiye-Ksem Sultn lsnn balatt kt dnem kapanm oldu3. Sarayn iinde Kadn Efendiler, msaade olmadka Padiahn huzurunda oturmazlar ve konuurken daima resm konuurlar ve resm hareket e-derlerdi. Padiah Kadn Efendilere "Kadnm" diye arr ve Kadn Efendiler de birbirine "Yoldam" diye hitab ederlerdi. Kadn Efendiler, kltrl, okuma yazma bilen, tarih mtalaasndan ve musikiden holanan kimselerdi. Anneler ehzade oullarndan

"Efendi Hazretleri" diye bahsederlerdi. ehzade anneleri kendisini ziyarete gelen ocuklarn daima ayakta kabul ederler ve kendilerine "Arslanim" diye seslenirlerdi. Sarayl dier kadnlar, hrmeten Kadn Efendilerin eteklerini pmek istedikleri zaman, onlar da nezketen "Etme" diye mukabelede bulunurlard. Kadn Efendiler, ortaklaryla grmek istedikleri zaman, eli olarak bir kalfa gnderirler ve msaadelerini isterlerdi. Ortaklarn birbirleriyle laubali olduklar hi grlmemiti. ehzadeler hangi 1 Uluay, Harem II, 45-46 2 Uluay, Harem II, 47-50 3 ztuna, Osmanl Hareminde Haseki Sultn, sh. 243-244; Bu Kitap, tarih roman tarznda kaleme alndndan buradaki baz tasvirleri roman eklinde deerlendirmek gerekiyor. Baz tesbitler ise, hakikatlere uymuyor. Ayrca kr. Altndal, Osmanl'da Harem, sh. 95-102. OSMANLI'DA HAREM 319 3Mne en neni inini rse'em-tteyata olurlarsa olsunlar, Kadn Efendilerin ellerini perler; onlar da kendilerini samimiyet ve efkatle kucaklar ve alnlarndan perlerdi1. Kadn Efendilerin tablaclar, harem aalar, baltaclar ve ok sayda cariyeleri ve kalfalar vard.ki ekip halinde alrlar ve Perembe gnleri nbet deitirirlerdi. Kilerci, a nbetisi ve benzen ksmlara ayrlmlard. Hademelere baltac denmekteydi. Kadn Efendilerin sokaa kmalar ok zor olurdu. Arabac ve harem aasnn nezaretinde maiyyetlerine aldklar kalfalarla birlikte Glhne park ve Eyb sultn gibi yerlere giderlerdi. Rtbe sras ile Kadn Efendilerin arabalar katiyyen birbirini gemezdi. Kadn Efendilerin hepsinin hayr hasenat yaptklar fakirleri vard2. Harem'de yaayan dier kadnlar gibi Kadn Efendiler de, giyimlerine ve zellikle salarna dikkat ederlerdi. Bunun iin Saray'da Berber Usta ve Kutucu Usta bulunmaktayd. Baa hotoz giyildii zaman, salar bu hotozlarn iine toplanrd. XIX. yzylda Padiah kzlar, ta giymeye balamlard. Harem kadnlar makyaj ihml etmezler ve gzlerine srme ekerlerdi. Kulaklarda ise deerli talardan yaplma kpeler bulunurdu. Srta giyilen entariler mevsimine gre deiirdi. Kadn Efendiler yazn manto ve kn da krk giyerlerdi. II. Mahmud zamanndan itibaren ferace ve araf giymeye baladlar. Tanzimat sonras saray kadnlar, ak sak gezmeseler de, Avrupallar gibi giyinmeye heveslenmilerdir3. Tahsisatlar Ve Maalar: Kadn Efendilerin hepsinin tayint ve denekleri vard. Bunlara ve maiyyetlerine yetecek kadar, yiyecek, giyecek ve yakacak verilirdi. Burada hatrlatmamz gereken bir husus vardr: Baz aratrmaclar, bir Sultn Hanm'a bir gnde ayrlan tahsisat veya bir Padiah'n bir gnde yedii et ve benzeri gda maddeleri bal altnda, Osmanl Hare-mindeki kadn ve erkeklerin birer obur yaratk olduklarn ve Osmanl Devletini yiyip bitirdiklerini hissettirmek isterler. Halbuki, bir sultn'a yaplan tahsisat grnce, evresindeki cariyeleri, kalfalar ve hatta bazan ocuklar ve onlarn hizmetilerini de birlikte mtalaa etmek icabetmektedir4. Bu noktadan deerlendirerek bir misal verelim: II. Byezid Kadn Efendilere, her yl 15 bin ake ve iki samur krk tahsis ediyordu5. nvar, Saray Htralarm, 60-61 nvar, Saray Htralarm, 62-63 Penzer, The Harem, 161-173; Uluay, Harem II, sh. 52-53 Bkz.Altndal, Osmanl'da Harem, 121-122. Uluay, Harem II, 53; Belediye Ktphanesi, Cevdet Yazmalar, No: 0.71, sh. 531 320 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM Daha sonralar Kadn Efendilere "hslar" ve iftlikler tevcih edilmeye baland. Mum, sabun ve odun gibi ihtiyalar, senede iki defa Muharrem ve Receb aylarnda toptan veriliyordu. Yemeklerini kendi dairelerinde yiyen Kadn Efendilere, gnde

5 okka et, 3 tavuk, 2 okka sade ya, yazlar bir denk kar, bir tabak kaymak, bir okka meyva, 4 has ekmek, 200 dirhem bal, hoaf, 2 yumurta, 4 pili ve mevsimine gre yeteri kadar sebze verilmekteydi. Tanzimat devrinde, Kadn Efendilerin bu tahsisatlar maaa evrildi. Onlarda devlet memurlar gibi maalarn Hazine'den almaktaydlar. Bundan gaye israf nlemekti; ancak tam muvaffak olunduu sylenemez1. Boanmalar Ve Evlenmeleri: Osmanl Padiahlarndan biri vefat edince, onun ocuk dourmam yahut da erkek ocuk dourmu olup da vefat etmi olan kadn ve hasekileri, devlet ricalinden biriyle evlendirilebilirdi. Mesela Ftih Sultn Mehmed, ilk olarak bu gelenei balatm ve II. Murad'n kadn Halime Hatice Htn'u babasnn adamlarndan ishak ile evlendirmiti. Kendisi de boad Trabzon Rum imparatorunun kzn, Zaanos Paa ile evlendirmitir2. Daha sonra da benzer bir olaya III. Murad devrinde rastlyoruz. Ancak unu nemle belirtelim ki, Padiah'n vefatndan sonra onun kadnlarnn evlenme hadisesine ok az rastlyoruz. Bu say drd bulmamaktadr. Ayrca Osmanl Padiahlar, Ftih'in kendi fiili olanlar hari, bu tr hadiselere hiynet olarak bakmaktadrlar3. Osmanl Padiahlarnn, baz sular sebebiyle, saylar drd gemeyen kadnlarn idam ettirdikleri nakledilmektedir. Mesela Kanuni Sultn Sleyman'n kendisine isyan eden ve izzet-i nefsini kran Glfem Kadn' i-dam ettirdiini ve sonra da yarm kalan Camiini tamamlattrdn ve II. Mustafa'y kendisini ldrmeye tevik eden Peykidil Kadn Efendi'yi II. Mahmud'un idam ettirdiini tarihiler nakletmektedir4. Bu arada Harem'de idam ettirilen bir ka kadn, yzlerce kadnn katledildii, Harem'in bir nevi katliam yeri olduu ve insanlarn hayatlarnn bu meknda kymetini kaybettii eklinde aklayan Batl Yazarlarn yalanlar ve iftiralar da ok dikkat ekicidir. Bunlardan bir tanesini nakledelim, ta ki dierlerinin de nasl yalan olduunu bylece anlayalm: "Sarayburnu'nda bir 1 Bu konuda bkz. Uluay, Harem II, 54-55; TSMA, E. 815; E. 7004; D. 4665; D. 10366; D. 8019 Uzunarl, Saray Tekilt, 152; Uluay, Harem II, 54-55 Uzunarl, Saray Tekilt, 153; Uluay, Harem II, 56. Uluay, Padiahlarn Kadnlar Ve Kzlar, 37-38, Harem II, 56-57 OSMANLI'DA HAREM 321 kaza oldu. Bir dalg denize dald zaman, dipte uvallara dolmu bir sr kadn cesedlerinin bulunduunu, aknt dolaysyla saa sola sallandn titrek bir sesle anlattt."1. Kadn Efendilerin Eski Saray'a Gnderilmeleri: Padiahlardan birisi vefat edince, tamamen kendisine ait olan annesi Valide Sultn, eleri durumundaki Kadn Efendiler, kballer, hatta ok sevdii cariyeler ve de onlarn yakn hizmetinde bulunan haznedar ustalar, btn imtiyazlarn kaybederler ve Harem Dairesinden alnarak Eski Saray'a gnderilirlerdi. III. Murad devrinden 1826 ylna kadar eski Padiahlarn kadnlarn arlayan ve u andaki stanbul niversitesinin yerinde bulunan Eski Saray'a Gzya Saray ad verilmitir. 1826 tarihinde buras Bb- Serasker'ye tahsis olununca, buradaki kadnlar da Topkap Saray ile ifte Saraylara nakledildiler. Netice olarak, Harem konusunda, baz yanl deerlendirmeleri bulunmakla birlikte, eserleri bizim ve herkesin temel kayna haline gelen bir aratrmacnn tesbitlerini aktarp konuyu bitirelim: "Bir ok yerli ve yabanc yazarlar, padiahlarn, yzlerce cariye ile yatp kalktklarn ileri srmlerdir. Hatta ///. Murad ld zaman, haremde 100'den fazla beiin salland tarihlerde yazldr. Bunlarn doru olmadn tarihler ve belgeler ortaya koymutur. Belgeler ve tarihlere gre, Osmanl Padiahlarnn kadnlarnda ve kzlarnda art Sultan ibrahim'den sonra balamtr. Bizdeki tescile gre ok kadnl padiahlar unlardr: III. Ahmed 18, Abdlmecit 18, II. Mahmud 13, III. Selim 12, I. Abdlhamid 11, II. Bayezd 8. Tabi listelere lkballer de dahildir. ok kadnl padiahlara karlk, pek az ei olanlar da grlmektedir: I. Mustafa'nn hi kadn tesbit edilmemitir. Yavuz, II. Selim, III. Mehmed, IV.

Murad, II. Ahmed'in birer; Osman Bey, elebi Sultan Mehmed, III. Murad, I. Ahmed, II. Osman ve III. Osman'n da 2 er kadn olduu tesbit edilebilmitir.* d) kbller kballer, Padiahlarn beraber kar-koca hayat yaadklar ve ancak genellikle ocuk sahibi olmadklar cariyelerdir ki, bunlara ikbal ad verilmitir. Bazan ocuk sahibi olur olmaz Kadn Efendilie ykselmilerdir. II. Mah-mud'un ikbali Pertevniyal Sultn gibi. Bazan da ocuk sahibi olmalarna ra1 Bu ve benzeri yalanlar iin bkz. Penzer, The Harem, 186; Uluay, Harem II, 57-58 Uluay, Harem II, 59-60; Kadn Efendilerle ilgili baz abartl tasvcirler iin bkz. Uluay, Osmanl Saraylarnda Harem Hayatnn i Yz, sn. 82-122. 322 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM men, kadn unvann hemen almamlar ve ikbal olarak kalmlardr. Abdlmecid'in Ba kbali Nlndil Hanm gibi. Evvela unu hatrlatmak icabeder ki, ikbal messesesi, Osmanl Tarihinde II. Mustafa ile balamaktadr ve ismi de ahin Fatma Hanm'dr. Bundan sonra III. Ahmed'in 1, I. Mahmud'un 4, III. Mustafa'nn 1, III. Selim'in 1, II. Mahmud"un 4, Abdlmecid'in 6 ve II. Abdlhamid'in 4 ikbali tesbit edilebilmitir1. kballer, Padiah'n kadnefendilerden sonra gelen ve kar-koca mnasebetinde bulunduu cariyelerdir. Eer Padiah, biraz sonra aklayacamz has odalk, peyk veya gzde tabir edilen cariyeler ile mnsebette bulunur, bunlar gebe kalrlar ve sonradan da ra edilmezlerse, ad geen cariyelere ikbl ad verilir. Birden fazla olmalar halinde srasyla ba ikbal, ikinci ikbal, nc ikbal ve drdnc ikbal adlaryla anlrlard. Saylar ayn anda drd gememitir. Zaten biraz evvel grdmz gibi, ikbal meselesi, XVII. yzyl sonunda, duraklama ve gerileme devri padiahlarnn tahta ktkdan sonra aldklar kadnlar olarak balam ve XIX. yzylda ise Haremin itibarl kadnlar arasnda yerlerini almlardr. I. Abdlhamid'e kadar husus daireleri olmayan ikballer iin, I. Abdlhamid, Topkap Saray'nda Gzdeler-kballer Dairesini in ettirmitir2. Kadn Efendiler ile ikballerin en nemli zellii, Padiah'n vefatndan sonra da statlerini koruyabilmeleridir. kballer, Kadn Efendilerin lm, boanma ve benzeri sebeplerle Padi-ah'dan ayrlmalar ile terfi' ederler. Yani Padiahn kadnlarndan birisi vefat eder veya gzden dp Eski Saray'a gnderilirse, ikballerden biri ve genellikle Ba kbal onun yerine geerek Kadn Efendi unvann alrlard. Mesela II. Mahmud'un ikinci ikbali iken Abdlaziz'i douran Pertevniyal Sultn, hemen beinci Kadn Efendilie ykselmitir3. kballer arasnda Padiahlarn kadnlarndan fazla sevdikleri de vardr. II. Abdlhamid'in sonradan drdnc kadnla ykselen Ba kbali Mfika Kadn Eefendi gibi. kballer de, kn krkle kapl elbise giymek hakkna sahiptirler4. kballerin husus maiyyetleri vard ve hizmetlerine tahsis edilen cariyeleri bulunmaktayd5. 1 TSMA, No: D. 9988; Uluay, Harem II, 38 2 ztuna, Devletler Ve Hanedanlar, II, sn. 901-902; Uluay, Harem II, 38 3 TSMA, No: D. 8218; Uluay, Padiahlarn Kadnlar ve Kzlar, sh. 124; Mehmed Sreyya, Sicill-i Osmn, I, 27 4 Kr. Sertolu, Osmanl Tarih Lgati, 121 5 Uluay, Osmanl Saraylarnda Harem Hayatnn Yz, sh. 123-125. OSMANLI'DA HAREM 323 I. Mahmud'un Drt kbali ve Kendilerine Tahsis Edilen Cariyeleri Gsteren Liste, TSMA, No: D. 8075 v Ol J 324 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM e) Gzdeler, Peykler Ve Has Odalklar

Daha evvel de ifade ettiimiz gibi, Padiahn saylar genellikle drd bulan ve ayn anda olmasa bile btn hayat boyunca bazan yediye ve sekize ulaan Kadn Efendiler, ikballer arasndan seilirlerdi, ikballer arasndan Kadn Efendilie seilen cariyeler, yine cariye statsndeydi; ancak bazan ey-hlislm'n nikh akdi icra etmesiyle nikhl olarak e tarznda ve bazan da nikhsz cariye e statsnde Padiahlarn zevceleri tarznda hayatlarn srdrrlerdi. Genellikle kadnefendilerin kendileri arasndan seildii ikballer ise, has odalk, peyk veya gzde ad ile anlan cariyeler arasndan seilirlerdi. II. Mustafa zamannda ikbal messesesi ortaya kncaya kadar, Kadn Efendiler de dorudan has odalk, peyk veya gzde tabir edilen bu cariyeler arasndan Padiah tarafndan seilirlerdi. Kitabmzn daha evvelki blmlerinde anlattmz gibi, slm Hukukuna gre, efendiler ve bu arada elbetteki Padiahlar, bakalaryla evli olmayan ve istifr hakk kendilerine ait bulunan cariyeleriyle kar-koca hayat yaayabilmekteydiler. Osmanl Padiahlarnn ka-rkoca hayat yaayacaklar cariyeler, Harem'e alnan cariyeler arasndan temin edilirdi. Hazinedar Ustann nezreti altnda saray terbiyesi alan cariyelerden, nce Padiah'n ahsi ve husus hizmetlerini grmek zere Hnkr Kalfalar seilirdi. Hnkr Kalfalar arasndan Padiahn beendikleri, peyk, gzde veya has odalk adyla Padiah iin ayrlrlard. Has odalk, peyk veya gzde adyla ayrlan cariyelere bir daire tahsis edilir. Has odalklar da peyk ve gzde adyla ikiye ayrlr. Peyk ve gzdeler de en fazla drder aded olurlar. Bunlar arasndan Padiah ile mnsebette bulunan ve Padiah'n beenisini kazananlar ile Padiah'dan ocuu olanlar ikbal veya Kadn Efendi olurlar. Dierleri ise, Harem hricinde bulunan erkek klelerden biriyle evlendirilirlerdi. Erkek ocuk douran kadnlar mutlaka kadn statsn kazanr ve dourduu ocuk ilk erkek ocuk ise ba Kadn Efendi olurlard1. Osmanl Padiahlarndan Kadn Efendilerinin yannda ikballeri bulunanlarn says yedi sekiz tanedir; ikballerinin yannda gzdeleri de bulunanlarn says ise ok azdr; gzdelerinin yannda peykleri bulunanlar ise bir veya iki 1 Uluay, Harem II, 29-30; Deiik bilgiler iin bkz. Uluay, Osmanl Saraylarnda Harem Hayatnn Yz, sh. 126-135; ztuna, Devletler ve Hanedanlar, II, 902 OSMANLI'DA HAREM 325 t tanedir. Yoksa her Padiah'n illa da 4 Kadn Efendisi, drt ikbali, drt gzdesi ve drt de peyki olacak demek deildir. Bu arada unu da belitmeliyiz ki, bata Penzer olmak zere, Batl Yazarlar, Padiahn ikbal ve Kadn Efendilerinin ilerinden tesbit edildii has odalk cariyelerin teminini ve seiliini, ylesine gayr-i meru tarzlarda ve ylesine kt sekilerde tavsif etmilerdir ki, bunlarn verdikleri bilgileri, ne bir Osmanl Tarihi ve ne de arivlerdeki belgeler tasdik etmemektedir. Oynatp oyununu seyrederken zerine mendil atlmas, hamamlarda ykanrken tercihlerde bulunulmas ve buna benzer halvet tasvirleri, gerekle ilgisi olmayan yalanlardan ibarettir1. ..... ...-,. ... ..... ,- ... 3- ehzade Haremleri Bilindii gibi, ehzadeler, I. Ahmed devrine kadar Harem'de deil vazifelendirdikleri eylet veya sancaklarda yaarlard. Kendileri ile birlikte anneleri de giderdi. Padiah'n vefat zerine bunlardan biri Padiah olurdu. Padiah olamayanlar, Harem'de kalamazlard. I. Ahmed, ailenin en byk ve en lyk ferdinin Padiah olma detini yerletirince, bu devirden itibaren ehzadeler de Harem'de yaamaya baladlar2. ehzade haremlerine sarayda "hanm" tbir ederlerdi. Bunlar kkken saraya alnrlar, husus terbiye ve tahsil grrlerdi. ehzadeye hanm olmak iin alndysa gzel olmas artt. lerinde lisan renenler de vard. Bu arada son zamanlarda musikiye de nem verirlerdi. Nitekim ekserisi ud veya keman alarlard. Bu hanmlar, zevceleri olduklar ehzadeye "Efendi Hazretleri" diye hitap ederlerdi. Her ne kadar saray dahilinde hanm denilirse de harite Hanm Efendi Hazretleri diye hitap edilirdi. Byk eh-zadelerin hanmlar bir ka tane olursa, birincisi "Ba Hanm" diye, dierleri ise isimleri ile arlrd3.

Ftih zamanndan itibaren ehzadeler de elerini cariyeler arasndan semeye balamlard. Bu sebeple II. Byezid'den itibaren Sancaklara gnderilen ehzadelere, saraya alnan cariyelerden de gnderilirdi. Ancak I. 1 Penzer, The Harem, 178-182; Uzunarl, Saray Tekilt, 151; Uluay, Harem II, 26-29; Ayrca kr. Altndal, Osmanl'da Harem, sh. 195 vd. Akgndz, Ahmed, Osmanl Kanunnmelerine itirazlar ve Karde Katli Meselesi, Osmanl Kanunnmeleri Ve Hukuk Tahlilleri, c. II; Uluay, Osmanl Saraylarnda Harem Hayatnn i Yz, sh. 35 vd. . " 3 nvar, Saray Htralarm, 65 . . 326 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM Abdlhamid'e kadar ehzade hanmlarnn ocuk dourmalarna msaade edilmemitir. Hatta gebe kalanlarn ocuklar drlmtr. Bu deti ilk bozan I. Abdlhamid idi ve Sultn Abdlaziz zamannda ise bu yasak tamamen kaldrld1. 4-Padiah Kzlar: Sultn Efendiler Osmanl Padiahlarnn kzlarna, ilk zamanlarda Seluklu geleneine u-yularak Htn denilmekteydi. Ftihden itibaren Sultn, ismi bilinmeyenlere ise, Devlet Htn ve Sultn Htn gibi tabirler kullanlmaktayd. Sultnlarn ise, kz ocuklarna Hanm Sultn ve oullarna ise Bey veya Beyzade ad verilmekteydi. ehzadelerin kzlarna da Hanm sultn denmekteydi. Bir ksm yabanc tarihilerin, Osmanl padiahlarnn sultnlardan doan ocuklarn ldrldkleri yolundaki iftiralar asla doru deildir ve hatta Ftih Kanunnmesinde Sultn ocuklarnn hangi grevlere geleceklerine dair hkmler vardr2. Sultnlarla ilgili baz tarih bilgileri zetlemeden evvel, konuyla alakal bir htradan ksa kesitler takdim etmek istiyoruz: "Sultan diye padiah veya ehzade kzlarna denirdi. Bunlara ya Sultan Efendi Hazretleri, Sultan Efendi, Arslancm, Efendiciim eklinde hitap edilirdi. Gyaplarnda ise, isimleri ilve olunarak; Mesel: Zekiyye Sultan, Drriye Sultan denirdi. Sultan Efendilere valideleri nezaret ederlerdi. Bunlarn da ehzadeler gibi taya (st anne), dad, ok sayda cariyeleri, aalar, husus yemek tablalar, tablakrlar vard. Oturduklar daireye validelerinin isimleri verilirdi. Mesel Perzad Hanm Dairesi gibi. Annelerine Valide, byk annelerine yani dier Kadn Efendilere Cici anne; anne annelerine de byk anne derlerdi. Resm ve mbarek gnlerden baka, haftada bir defa cici annelerini ziyaret ederler ve ellerini perlerdi. Kadn Efendiler de torunlarn hem kucaklar ve hem de alnlarndan perlerdi. Sultanlara daha kkten fukaray sevmei retirlerdi. : Valideleri ve dadlar da sultnlara ekseriyetle din ve ahlk hikyeler sylerlerdi. Bydkleri zaman cizlere kar lkayd kalmazlar, kendilerinden byk olanlara hangi seviyede olursa olsun yalarna hrmet ederlerdi. Bazen kendi yalarndaki kalfalar alarak beraberce oyun oynarlard. ok sevdikleri kt oyunu papaz karmakt. Velhsl hibir eyde ifrata girmezler, 1 Uluay, Harem II, 22, 32; TSMA, No: E. 4002 2 Akgndz, Osmanl Kanunnmeleri, I, sn. mel.; Uluay, Harem II, 67 OSMANLI'DA HAREM 327 sokaa nadir karlar, akam ezanndan evvel de saraya avdet ederlerdi. Esasen Padiahn iradesi byle idi."1 Osmanl Padiahlarnn kzlarna daha ok Aye, Fatma, Emne ve Esma gibi slm isimler verilmekte ve nne de Aye Sultn tarznda Sultn kelimesi ilave edilmekteydi. Eer bir sultn kk yada vefat ederse, ondan sonra doan kz ocua da ayn ad verilmekteydi. Mesela III. Ahmed, kzlarnn ne Zeyneb ismini vermiti. XVII. asra kadar sultnlarn doumlarna ait elimizde fazla belge yoktur. XVIII. ve XIX. asrlarda ise sultnlarn veldet yani doumlar ile alakal ok ciddi belgeler vardr. En eski liste III. Mustafa'nn kzlarna aittir2. Daha sonraki kaytlarda ise, ok ayrntl bilgiler mevcuttur; doum gn, saati, dakikas, yeri ve annesinin kim olduu teker teker yazlmtr. Mesel, II. Mah-mud'un

kz Sliha sultn ile ilgili u kayt bir misl tekil etmektedir: "Veldet-i Slihe Sultn- Aliyyet'-an Hazretleri, tul'u Beinci Kadn E-fendi Hazretlerinden, f 27 Ca sene 1226. Tarih-i vefat f 5 M. sene 1295 Pazar Gecesi Saat 3, Divan Yolu'nda kin trbe-i Sultn Mahmud Hn- Sn'de medfndur."3. Bu kaytlar sebebiyle Osmanl Devletinin son iki yz ylndaki btn Padiah ocuklarn, btn ayrntlaryla bilmekte ve tanmaktayz. Ayrca veldet-i hmyn yani doum trenlerini de yakndan renmekteyiz. Sultnlarn Doumu (Veldet-i Hmyn): Padiahlarn Kadn Efendiler ve ikballerden ocuklarnn domasna veldet-i hmyn ad verilir ve son zamanlarda ok byk masraflara mal olurdu. Bu masrafl dn trenleri, Sultn Abdlaziz ile balamtr denilebilir. Doum ilerini Valide Sultn yrtrd. Konuyla ilgili talimatlar haznedar usta ve kahya kadna verilirdi. Doum iin harem'de bir daire tahsis olunur ve burada ebe, daye=st nine ve dier ihtiyalar hazrlanrd. ocuun dier eyalarnn yannda en ok itina ile hazrlanan beii idi. Beiin ba ucuna Kur'an kesesi, prlanta elmasl Maallah ve benzeri eyler mutlaka konurdu. Sultnlarn doumuna veldet-nmeler yazlrd. Maalesef son zamanlarda doum hazrlklar iin ok fazla masraflar yapldn gryoruz4. nvar, Saray Htralarm, 64-66 : TSMA, No: E. 6364; Uluay, Harem II, 68-69 Topkap Ktp. Yazma, Yeni, No: 151, sh. 1 Aye Osmanolu, Babam Sultan Abdlhamid, sh. 82-85; Uluay, Harem II, 70-74; TSMA, No: D. 8031; Bu belgede kaydedildiine gre II. Mahmud'un kznn doum hazrl iin 6.164.924 kuru harcanmt ki, bu ok parayd. . 328 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM Sultnlarn doumu nce Dr's-Sa'de Aasna duyurulur. Doumu e-beler, cariyelerin yardm ile yaptrrlard. Aa, durumu silhdar aaya haber verir ve o da sarayda ilan ederdi. Doum erefine 3 iia 5 arasnda kurbanlar kesilirdi ki, bu kurbanlar, dinimizin emri olan akka kurbanlardr. Erkek iin 7 ve kz iin 3 defa top at yaplarak stanbul'a duyurulduu da belgelerin ifade ettii bir baka gerekti. Dellllar stanbul sokaklarnda halka duyururken ccelerden veya mushiblerden biri de Vezir-i A'zama durumu mjde verirdi. Vezir-i A'zam da bir telhs ile doumu padiaha iletirdi. II. Mahmud'dan itibaren, Padiah ocuklarnn doumunun Anadolu ve Rumeli halkna da duyurulduunu ve er'iye sicillerine kaydedildiini baz belgeler ifade etmektedirler1. Padiah ocuklar dounca Valide Sultn'n hazrlatt beik ile yorgan ve pde denilen srmal beik rts, byk bir trenle Beyzd-Divan YoluAyasofya yolu izlenerek Eski Saray'dan Yeni Saray'a tanrd ki, buna Valide Sultn Beik Alay denirdi. Asl Beik Alay bu idi. Doumun altnc gn ise, Sadrazam tarafndan altn ve mcevherlerle ssl bir beik hazrlanr ve ocuk erkekse buna bir de sorgu eklenirdi. Bu beiin Paa Kapsndan Topkap Saray'na gtrlmesi iin de merasim yaplrd ve buna da Sadrazam Beik Alay denirdi2. Maalesef btn bunlar, Osmanl devletinin Sultn Abdlaziz'den sonra yaad debdebelerdi ve Hazine'ye byk yk getirmekteydi3. Sultnlarn ocukluklar Ve Terbiyeleri: Sultnlar, doar domaz, kendilerine bir daire ayrlr; emrine dad, st nine, kalfa ve cariyeler verilirdi. Eitimiyle de kendi anneleri, dadlar ve kalfalar ilgilenmekteydi. Okuma ana gelince rde-i Seniyye ile derse balarlar ve kendileri iin tayin edilen hocalardan ders alrlard. Trenle baladklar ilk dersde bazan Besmele'yi bizzat Padiah ektirirdi. Okumada zerinde hassasiyetle durulan husus, Halifenin ocuklarnn Kur'an- Kerim'i ok iyi okumay renmeleri idi. Bundan sonra Trke Kraat, Kavid-i Osmn, Matematik, Tarih, Corafya, Arapa ve Farsa renmeleri idi. III. Murad gibi ok tenkit edilen bir Padiah dahi, Farsa Divan kaleme alacak kadar limdi. Son zamanlarda musiki derslerine

1 BOA. Cevdet Tasnifi, Saray, No: 833; TSMA, No: E. 9255; Uluay, Harem II, 75-76 2 Uzunarl, Saray Tekilt, 168-171; Uluay, Harem II, 78-82; Sertolu, Osmanl Tarih Lgati, sh. 49 3 Uluay, Harem II, 82-85; Ayrca bkz. Uluay, stanbul'da XVIII. ve XIX. Asrlarda Sultnlarn Doumlarnda yaplan Trenler Ve enliklere Dir, istanbul Enstits Mecmuas, istanbul 1958, Sy. 4, sh.199-213; TSMA, No: D. 8004. , OSMANLI'DA HAREM 329 de nem verilmiti. Padiah kzlarnn iyi okuyup iyi yazdklarn, elimizdeki mektuplarndan anlyoruz1. Evlenmeleri Ve Padiah Damatlar: Osmanl Padiahlar, kzlarn, vezirler, kaptan paalar ve benzeri byk devlet adamlar ile evlendirirlerdi. Sultnlarn devlet adamlaryla evlendirilmeleri siys olduu gibi, damatlarn ortak zellikleri de Enderun Mektebinden yetien devirmeler olmalaryd. Padiah, kzn veya kardeini evlendirmek isteyince, sadrazama bir hatt- hmyn yazar ve damad olacak ahsn nian takmlarn yollamasn emrederdi. Uygun grlen aday ferman alr almaz, sultnlara hrmeten, eer evli ise, dier kadnlarn boamas bir det haline gelmiti. Mesela Sokollu Mehmed Paa, mevcut iki karsn bu yzden boanmt. II. Mahmud zamanna kadar sultnlarn rzs formalite icab alnyor ve genellikle de kendilerinden daha yal insanlarla evlendiriliyorlard. Ancak II. Mahmud'dan itibaren durumun deitiini ve en azndan fotoraflarla biribirini nceden tandklarn gryoruz2. Sultnlarla evlenen ahslara, damat, enite, gveyi veya mehur adyla damad- ehriyr denilirdi. Damatlar arasnda ok sayda devlet adam vard ve bir ksm da damad oldukdan sonra sadrazam olmutu. Hersek-zde Ahmed Paa, Koca Rgb Paa ve Makbul brahim Paa bunlardan bir ka tanesidir. Padiah, saltanatn vrisi olmak yannda hanedann da reis olmasndan dolay, sultnlar evlendirmek zorundayd. Sultnlarla evlenen damatlar, baka kadnlarla evlenemezler ve cariyelerle mnasebette bulunamazlard. Ayrca sultnlara hrmeten evli olduklar hanmlardan ayrldklarn biraz evvel belirtmitik. Sultn kocas ile geinemezse, Padiah'dan izin almak artyla onlardan boanabilirdi. Bazan aileye yapt saygszlktan dolay Padiah'n da damadlar boamaya zorladklar vki'dir. Mesela Vezir-i A'zam damad Ltfi Paa, zevcesi ah Sultn'n hakaret etmesi sebebiyle damatlktan ve Vezir-i A'zamlktan Kanun Sultn Sleyman tarafndan atlmt3. Sultnlarn evlenme yalar ile alakal baz hususlarn vuzuha kavuturulmas gerekmektedir. Bilindii gibi, bir kadnn normal evlenme ya, bulua ermesinden sonra balar yani 14-16 yalar normal evlenme yalardr. I. Ahmed zamanna kadar, sultnlar da ergenlik yana geldikten sonra evlennvar, Saray Htralarm, 14, 27, 88; Aye Osmanolu, Babam Abdlhamid, ; Uluay, Harem II, 85-87 ..-. 2 I. Abdlhamid'in kz Sliha Sultn'n vezir ve kaptan- derya Mehmed Ali Paa ile evelndirilmesi ile ilgili belge iin bkz. TSMA, No: E. 7019; Dier belgelerin numaralar iin bkz. Uluay, Harem II, 89-91 3 Halit Zya Uaklgil, Saray Ve tesi, I, 187-194; II, 93-94; Uluay, Harem II, 91-92. 330 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM dirilmilerdir. Ancak slm Hukukuna gre, fiilen evlenmeseler de, bir erkek ile bir kadn, nikh akdi ile kk yalardan itibaren de evlendirilebilirler. Bu, sadece nikh akdinin yaplmas anlamna gelir. Fiilen evliliin balamas iin, kadn ve erkein yani her iki tarafn da bul yani ergenlik ana gelmeleri ve fiziken evlilie hazr olmalar gerekir. Bu durumu bilmeyen bir ksm aratrmaclarn, Padiahlarn kzlarn iki yanda ve bazan da yedi sekiz yanda srf siyasi menfaat mlahazasyla devlet adamlaryla evlendirdiklerini iddia eder ve bunu ayplarlar. Halbuki nikh akdi yapmakla evlenmenin ayr eyler olduunu bilmezler. Bu hususda u anda Trkiye'de tatbik edilen hukuk sistemi ile islm Hukuk sisteminin meseleye bak tarzlar tamamen farkldr1. te sadece nikh akdinin yaplmas manasnda, baz siys sebeplerle, I.

Ahmed'in zevcesi Ksem Sultn'n balatt bir uygulama ile, sultnlara, 2 yandan itibaren devrinin kalbur st ve mehur paalaryla nikh akdi yaplmaya balanmtr. Bu dediimizin doruluuna delil, Sultn brahim'in kz Gevher Sultn' 3 ve Beyhan Sultn' da 2 yanda nikahlam olmasdr. O halde bu durum, evlendirme deil, belki sadece nikhlamadr. II. Mahmud, ocukken sultnlarn mehur devlet adamlarna nikahlanmas detini kaldrd ve yeniden ergenlik yana gelince evlendirme yolunu tercih etti2. Sultnlarn bir ksm, birden fazla evlilik yapmlardr. Ayrca yukarda anlatlann tersine yal iken evlenen sultnlar da mevcuttur. Bu arada sultnlarn evlenmeleri ile alakal, Batl yazarlar yine bir sr yalan ve iftiralarda bulunmular ve kendilerine gre baz yalan tasvirler yapmlardr. Bunlardan bir yalann rtlmesi iin, deerli aratrmac aatay Uluay'n naklettii bir tesbiti okumak dahi yeterlidir. Konuyu uzatmamak iin sadece kaynak vermekle yetiniyoruz3. ou zaman damadlara, arlklar yani balklar ve hediyeleri temin edebilmesi iin hazineden para verilirdi. eyizler de bu hazineden verilen para ile yaplrd. Mesela smihan Sultan Sokollu Mehmed Paa'ya verilirken kendisine 15.000 flori para verilmiti4.Sultnlarn nikhlar, eyhlislm tarafndan, bazan Divn- Hmyn'da, bazan Drs-Sa'de Aasnn odasnda veya misafir odasnda kylrd. Nian ve nikh merasimleri ayn gn yapld gibi, ayr ayr gnlerde de yaplmaktayd. Burada ok debdebeli geen kna 1 Bu tr yanl deerlendirmelerden bazlar iin bkz. Uluay, Osmanl Saraylarnda Harem Hayatnn i Yz, sh. 49 vd. 2 Uluay, Harem II, 92-93; BOA, Cevdet Tasnifi, Saray, No: 1304 3 Uluay, Harem II, 93-94; Busbeq, Trk Mektuplar (ev. Hseyin Cahid Yaln), istanbul 1939, I, 195-196 . -. :. : 4 Uluay, Harem II, 94-95; TSMA, No: D. 7859 OSMANLI'DA HAREM 331 gecesi, nian alay, nikh merasimi ve gelin alay ile alakal ayrntl bilgiler vermeye gerek grmyoruz. Merak edenler, dipnotlarda verdiimiz kaynaklar mtalaa edebilirler1. Sultnlar doar domaz, haremde yaayanlara verildii gibi kendilerine de tahsisat ayrlrd. Ancak evlenince bu tahsisatlar kesilirdi. Damadlara husus saraylar veya konaklar tahsis edilirdi. XVI. yzyla kadar sultnlar, damadlarn gittikleri yerlere gitmiler ve ounluu tarada hayat srmlerdir. Kanun'nin kz Mihrimah Sultn ile evlenen Rstem Paa ile bu det sona erdi ve damad tara grevine gitse de sultnlar, istanbul'da kendilerine ayrlan saraylarda yaamaya devam ettiler. Padiahlar, kzlarna ve kardelerine hslar ve iftlikler tahsis ederlerdi. Ancak ldkleri zaman, muhalleftna hazine adna el konurdu2. nemle ifade edelim ki, iki kz kardein birbirini kskand gibi, bazan babalar ve bazan da anneleri ayr olan ok sayda sultnn birbiriyle mnsebetleri srasnda arada srada birini kskanmalar veya sultnlarn baz erkekleri sevmeleri ve hatta k olmalar, meru daire iinde kalmak artyla mmkndr. Btn bunlar, sanki Osmanl Padiah kzlar sevmeyecek ve k olmayacak gibi, farkl deerlendirmek yanltr. . 6- FTH'DEN TBAREN OSMANLI PADAHLARININ ZEVCELER VE OCUKLARI Osmanl Padiahlarnn Ftih'den ve II. Byezid'den itibaren daha ziyde Harem'e alnan cariyelerle evlendiklerini daha evvel ifade etmitik. "Bir ok yerli ve yabanc yazarlar, padiahlarn, yzlerce cariye ile yatp kalktklarn ileri srmlerdir. Hatta III. Murad ld zaman, haremde 100'den fazla beiin salland tarihlerde yazldr. Bunlarn doru olmadn tarihler ve belgeler ortaya koymutur. Belgeler ve tarihlere gre, Osmanl Padiahlarnn kadnlarnda ve kzlarnda art Sultan brahim'den sonra balamtr. Bizdeki tescile gre ok kadnl padiahlar unlardr: III. Ahmed 18, Abdlmecit 18, II. Mahmud 13, III. Selim 12, I. Abdlhamid 11, II. Bayezd 8. Bu saylara (kballerde dahildir. 1

Uluay, Harem II, 96-108; Ayn Yazar, Fatma ve Safiye Sultnlarn Dnleri, stanbul Enstits Mecmuas, Sy. IV, 1958, sh. 135-148 2 Uzunarl, Saray Tekilt, 164; Uluay, Harem II, 114-115; BOA, Cevdet Tasnifi, Saray, No; 6312; Kr. Aye Osmanolu, Babam Sultan Abdlhamid, sh. 6873; Sultnlarla ilgili olarak kr. Uluay, Osmanl Saraylarnda Harem Hayatnn Yz, sh. 46-81. 332 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM ok kadnl padiahlara karlk, pek az ei olanlar da grlmektedir: I. Mustafa'nn hi kadn tesbit edilmemitir. Yavuz, II. Selim, III. Mehmed, IV. Murad, II. Ahmed'in birer; Osman Bey, elebi Sultan Mehmed, III. Murad, I. Ahmed, II. Osman ve III. Osman'n da 2 er kadn olduu tesbit edilebilmitir."1. te srf bu iddialar rtmek ve zihinlere nakedilen Osmanl Padiahlarnn yzlerce kadnla beraber olduu safsatasn rtmek iin, Osmanl Padiahlarnn kadnlarn ve bunlardan doan ocuklar, tesbit edilebildii kadaryla liste halinde vereceiz. Burada dikkat edilmesi gereken bir husus udur: Genellikle Ftih'den itibaren cariyelerle evlenilmitir. Bunlarn babalar, Abdullah, Abdlmu'n, Abdlvehhb ve Abdurrahman" gibi isimler olarak gsterilmitir. Mesela Kanun'nin annesi Abdlmu'n isimli bir ahsn kz Aye Hafsa Sultn'dr. Yani Kanun'nin annesi cariyedir. Bu, Padiah hanmlarnn babalar belli deil manasna alnmamaldr. Belki, cariye olduklarndan babalarnn bilinmemesi tercih olunmaktadr. Zira cariye olmakla ailesi ile alakas kesilmitir. Padiahlarn ocuklar konusunda da baz yazarlar tarafndan mbalaal rakamlar verilmektedir. Hem bunlar rtmek ve hem de gerei doru olarak ortaya koymak iin, kadnlarnn yannda ocuklarnn da tesbit edilebildii kadar listesi verilecektir. Uluay, Harem II, 59-60 OSMANLI'DA HAREM 333 1) FTH SULTN MEHMED II: ZEVCELER OCUKLARI (Siyahlarn dndakiler kesin deildir) 1Glbahar Htn; II. Byezid ile 1ehzade Sultn Mustafa Hn Gevher Sultn'n annesi. 2Gevher Sultn 2Glah Htn; Karaman Oulla3ehzade Cem Hn rndan brahim Be'in kzdr. 4ehzade Byezid Hn1 3Sitti Mkrime Htun; Dlkadirolu ve ismi bilinmeyen iki kz daha vardr. Sleyman bey kzdr. 4iek Htn; Trkmen Beyi kzdr. 5Helene Htn; Mora Despotu Demetrus'un kzdr. 6Anna Htn; Trabzonu mparatorunun kzdr; evlilikleri ksa srmtr. 7Alexias Htn; Bizans Prenseslerindendir. 2) SULTN BYEZD II: ZEVCELER (Siyah yazlanlarn dndakiler kesin deildir) OCUKLARI 1- Nigr Htn; ehzade Korkut ile Fatma Sultn'n annesi ve Abdullah Vehbi kz. 2- irin Htn; Abdullah kz ve ehzade Abdullah'n annesi. 1ehzade Sultn Abdullah Hn 2- Gevher Mlk Sultn 3- ehzade Sultn Korkut Hn 4- ehzade Sultn Ahmed Hn 5- Yavuz Sultn Selim Hn 1 Uluay, Padiahlarn Kadnlar Ve Kzlar, 18-21; Harem'den Mektuplar, 18-20; Byezid ll'nin Ailesi, Tarih Dergisi, X, Sy. 14, stanbul 1959, sh. 105; ztuna, Devletler Ve Hanedanlar, II, 130-134. T334

KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM 3- Glruh Htutv Abdlhayy kz ve Alemah ile Kamer Sultn'm annesi 4Blbl Htn; Abdullah kz ve ehzade Ahmed ile Hundi Sultn'm annesi. 5Hsnah Htn; Karamanolu Nasuh Bey'in kz. 6- Glbahar Htn; Abdssamed kz ve muhtemelen Yavuz'un annesi. 7- Ferhd Htn; Kefe sancak Bei Mehmed'in annesi. 8- Aye Htn; Dlkadirolu Alaad-devle Bozkurd Bey'in kz ve bir gre gre Yavuz'un annesi. 6- ehzade Sultn ehinh Hn 7- ehzade Sultn Mahmud Hn 8- ehzade Sultn Mehmed Hn 9- ehzade Sultn Alem ah Hn 10-Seluk Sultn 11-Hatice Sultn 12-Mald Sultn 13-Aye Sultn ' . 14-Hundi Sultn 15-Ayn-i ah Sultn 16-Fatma Sultn 17-ah Sultn : 18-Hma Sultn 19- Kamer Sultn1. 3) YAVUZ SELM I: ZEVCELER OCUKLARI 1- Aye Htn; Mengli Giray l'in kz 1-Kanun Sultn Sleyman Hn ve Beyhan ile ah Sultn'm annesi. 2- ehzade Orhan 2- Aye Hafsa Htn; Kanun, Hatice, 3- ehzade Musa Fatma ve Hafsa Sultnlarn annesi. 4- ehzade Korkut 5- Gevher Hn Sultn 6- Hatice Sultn 7- Beyhan Sultn 8- Hafsa Sultn 9- Fatma Sultn 10- Devlet-ah Sultn1. 1 Uluay, Padiahlarn Kadnlar Ve Kzlar, 21-29; Byezid ll'nin Ailesi, Tarih Dergisi, X, Sy. 14, stanbul 1959, sh. 105-107; ztuna, Devletler Ve Hanedanlar, II, 136-148. OSMANLI'DA HAREM 335 4) KANUN SULTN SLEYMAN: ZEVCELER (Siyahlarn dndakiler kesin deildir) OCUKLARI 1- Hurrem Haseki Sultn; Kanunnin nikh ald ve aslen Ukran bir Ortodoks rahibin kz yahut Fransz veya talyan olduu hususunda iddialar bulunan cariyedir. ehzade Mehmed ve Selim N'nin annesi. 2- Mahidevran Kadn; Abdullah kz ve ehzade Mustafa'nn annesi. 3- Glfem Htun; Cariyelerden ve ehzade Murad'n annesi. 4Flne Htn; Abdullah kz ve ehzade Mahmud'un annesi. 1- ehzade Sultn Mahmud Hn 2- ehzade Sultn Mustafa Hn 3ehzade Murad 4- ehzade Sultn Mehmed Hn 5- ehzade Abdullah ...... 6Mihrimah Sultn 7- ehzade Sultn Selim Hn II. 8- ehzade Sultn Byezid Hn 9Fatma Sultn 10-Rziye Sultn 11-ehzade Sultn Cihangir 12-ehzade Orhan2. 5) SULTAN SELM II: ZEVCELER OCUKLARI (Siyahlarn dndakiler kesin deildir) 1- Nurbn Sultn; III. Murad'n an1Sultn Murad III nesi ve talyan asll bir cariyedir. 2Ismihn Sultn ; 3ehzade Mehmed 4ehzade Ali 1 Uzunarl, Osmanl Tarihi, II, 295; TSMA, No: E. 7351, 2629, 3079; Uluay, Padiahlarn Kadnlar Ve Kzlar, 29-34; Harem'den Mektuplar, 44-47, 97-99; ztuna, Devletler Ve Hanedanlar, II, 149-154.

2 TSMA, No: D. 5290; E. 3362; D. 2497; Uluay, Padiahlarn Kadnlar Ve Kzlar, 34-40; ztuna, Devletler Ve Hanedanlar, II, 158-163; Ahmed Refik, Kadnlar Saltanat, I, 50, 89-90; Penzer, The Harem, 174-175. > 336 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM OCUKLARI OCUKLARI 5- ehzade Sleyman 9- ehzade Osman 6- ehzade Mustafa 10-Gevherhn Sultn 7- ehzade Cihangir 11-ah Sultn 8- ehzade Abdullah 12- Fatma Sultn1. 6) SULTAN MURAD III (Osmanl Padiahlar iinde en ok cariyelerle mnasebette bulunan ve en fazla ocuu olan Padiah'dr. Biraz sonra sayacamz tahmnen drt kadn dnda 40'a yakn haseki denilen gzdesi bulunduu sylenmektedir. ocuklarnn says 100' gemektedir. Ancak bunlarn bebekken veya kk yalarda ldklerinden dolay, lmnde hayatta 19'u erkek ve 30'u kz olmak zere 49 ocuunun bulunduu iddia edilmektedir. Maalesef 19 ehzadesi, Mehmed III Padiah olunca zayf fetvalarla fitnenin defi iin ldrld ve ehid sayldklarndan cenaze namazlarn eyhlislm Bostan-zde Efendi kldrd. nemle ifade edelim ki, III. Murad 40'a yakn cariye ile yaamas, meru bir hakkn suiistimali veya ifrat olabilir. Ancak meru dairede kald ve bakasnn namusuna deil, has odalk olarak ald cariyelerle beraber olduu kesindir. Bunlardan devaml olarak hayat yaad 4 kadnn olduu ifade edilmektedir. III. Murad'n bu hayat yaamasnda devlet ilerine karan Safiye Sultn ile Valide Sultn Nurbn'nun mhim rol vardr. Kim, ne derse desin, Osmanl Padiahlar arasnda her konuda en ok suiistimal yapan Padiah III. Murad ve olu III. Mehmed olmutur. Buna ramen, Farsa bir divan yazacak kadar lim ve air olan III. Murad, meru daire dna kmamtr.)3: 1 TSMA, No: E. 1993; D. 7859; D. 34; E. 6877; Ahmed Refik, Kadnlar Saltanat, I, 95; Uluay, Padiahlarn Kadnlar Ve Kzlar, 40-42; ztuna, Devletler Ve Hanedanlar, II, 165-168. 2 Uluay, Padiahlarn Kadnlar Ve Kzlar, 7; ztuna, Devletler Ve Hanedanlar, II, 89-9. 3 Uluay, Padiahlarn Kadnlar Ve Kzlar, 43; Ahmed Refik, I, 105 vd.; ztuna, Devletler Ve Hanedanlar, II, 170-171; Meselenin arptlarak anlatlmasna misal iin bkz. Altndal, Osmanl'da Harem, 13-16. OSMANLI'DA HAREM 337 ZEVCELER OCUKLARI (Siyah yazlanlarn dndakiler kesin deil(Saylar 4O' bulmasndan tamamn yazmadir) dk) 1Safiye Valide Sultn (Venedikli 1- ehzade Osman Baffo); III. Mehmed ile Aye Sul- 2-ehzade Sleyman tn'n annesi ve cariye. Osmanl 3- ehzade Cihangir hareminde devlet ilerine en ok mdahele eden Kadn Efendi. 4- ehzade Mahmud 2ems-i Ruhsr Haseki; Rukyye 5-Sultn Mehmed III Suitn'n annesi. Medine'de vakf 6- ehzade Byezid var. 7- ehzade Mustafa 3h-i Hbn Haseki 8- ehzade Abdullah 4Nz-perver Haseki. 9- Aye Selim 10-Fahri Sultn 11- Fatma Sultn 12-Mihriban Sultn 13-Rukyye Sultn 14- ehzade Abdurrahman1. 7) SULTN MEHMED III: ZEVCELER OCUKLARI

(Siyah yazlanlarn dndakiler kesin deil(simleri bilinmeyen be alt tane daha odir) cuunun )ulunduu sylenmektedir) lHndn Valide Sultn; 1. Ahmed'in 1ehzade Sultn Selim Hn annesi. 2ehzade Sultn Cihangir Hn er Flne Valide Sultn; Abaza asll 3ehzade Mahmud Hn ve 1. Mustafa validesi. 4ehzade Ahmed 3Flne Haseki; ehzade Mahmud 5ehzade Mustafa annesi. 6Hatice Sultn 4Flne annesi. Haseki; ehzade Selim 7Aye Sultn1. 1 Uluay, Padiahlarn Kadnlar Ve Kzlar, 43-46;Ahmed Refik, Kadnlar Saltanat, I, 113-114; ztuna, Devletler Ve Hanedanlar, II, 170-173. 338 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM 8) SULTN AHMED I: ZEVCELER (Siyahlarn dndakiler kesin deildir) OCUKLARI 1Hatice Mahfirz Sultn; Gen Osman'n annesi. 2- Ksem Sultn (Mahpeyker Sultn); IV. Murad'n annesi ve Osmanl Hareminin en namdr kadn. 3- Fatma Haseki; Cariyelerdendir. 1- ehzade Osman II 2- ehzade Sultn Mehmed Hn 3- ehzade Murad IV 4-ehzade Cihangir Hn 5- ehzade Hasan 6-ehzde Byezid 7-ehzade Kasm. .'--.. 8-ehzade Sleyman 9- Sultn brahim 10-Aye Sultn 11-Fatma Sultn 12-Hn-zde Sultn 13- Burnaz Atike Sultn 14ehzade Orhan 15- ehzade Hseyin2. 9) SULTN MUSTAFA I: (III. Mehmed'in olu olan Sultn Mustafa'nn tesbit edilen kadn ve ocuklar mevcut deildir.) \ ,; 10) SULTN OSMAN II (GEN OSMAN): ZEVCELER (Siyahlarn dndakiler kesin deildir) OCUKLARI 1 TSMA, No: D. 1830; E. 2768; Uluay, Padiahlarn Kadnlar Ve Kzlar, 47; ztuna, Devletler Ve Hanedanlar, II, 176-177. 2 TSMA,.No: D. 3831; E. 8365; E. 8661; Uluay, Padiahlarn Kadnlar Ve Kzlar, 47-53; ztuna, Devletler Ve Hanedanlar, II, 178-183; Ahmed Refik, Kadnlar Saltanat, III, 37. OSMANLI'DA HAREM 339 1kile (Rukyye) Hnm; eyhlis1ehzde mer lm Esad Efendi'nin kzdr ve hr 2ehzade Mustafa kadnlardan nikh ile evlenen ndir 3Zeyneb Sultn1. kadnlardandr. 2Aye Hanm; Pertev Paa'nm torunu. I I 11) SULTN MURADIV: ZEVCELER OCUKLARI (Siyahlarn dndakiler kesin deildir) 1- Aye Haseki Sultn. (Bilinen tek 1ehzade Ahmed Hanm'na ramen ok sayda o2ehzade Sleyman cuu olduuna gre, ocuklarn bir 3ehzade Abdlhamid ksm cariyelerden olup ocuklar kk yata ldklerinden ka- 4ehzade Mehmed dnla ykselememilerdir. 5ehzade Alaaddin 6Gevher Hn Sultn 7Hnzde Sultn. 8Kaya smihn Sultn 9Safiyye Sultn 10- Rukyye Sultn2.

12) SULTN BRAHM HAN: ZEVCELER (Siyahlarn dndakiler kesin deildir) OCUKLARI ' Uluay, Padiahlarn Kadnlar Ve Kzlar, 53-54; ztuna, Devletler Ve Hanedanlar, II, 185. 2 BOA, bnl-Emin Tasnifi, Saray, No: 914, 939; Uluay, Padiahlarn Kadnlar Ve Kzlar, 54-56; Harem'den Mektuplar, 102-103; ztuna, Devletler Ve Hanedanlar, II, 186-190. .-...-.. . -. . i ;>-" 340 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM 1Hatice Turhan (Tarhn) Valide 1- ehzade Mehmed IV Sultn; Rus asll bir cariyedir ve 2- ehzade Sleyman II uzun yllar nibe-i saltantlk yap- 3- ehzade Murad mtr. IV. Mehmed'in annesi. 4- ehzade Selim Hn 2Sliha Dil-ab Valide Sultn; II Sleyman'n annesi ve cariye. III. 5- ehzade Osman Haseki olduu sanlyor. 6- ehzade Ahmed II 3Hatice Muazzez Sultrv II. Hase7- ehzade Sleyman. ki'dir ve II. Ahmed'in annesidir. 8- ehzade Byezid 4Hma ah Haseki Sultn (Telli 9-Fatma Sultn ." Haseki); Sultn brahim'in en ok 10- mm ( 3lsm Sultn sevdii Haseki'si. Nikh ile ka- 11-Aye Sultn dnla alnd. 12-Gevher Hn Sultn 5Aye Sultn; 4. Haseki. 13-Kaya Sultn 6Mh-i Enver Sultn; 5. Haseki. 14- Beyhan Sultn . .. .; 7ivekr Sultn; 6. veya 7. Haseki. 15-Atka Sultn1. 13) SULTN MEHMED IV: ZEVCELER OCUKLARI (Siyahlarn dndakiler kesin deildir) 1Meh-pre Emetllah Rbi'a 1ehzde Sultn Mustafa II Gln Valide Sultn ; Gln 2ehzade Sultn Ahmed III Sultn diye bilinir. Giritli bir ailenin 3ehzade Beyzd kzdr. II. Mustafa ve III. Ahmed'in annesidir. 4ehzade brahim 2Afife Kadn. ehzade Sleyman 6Fatma Sultn 3Glnar Kadn. 7Hatice Sultn 1 TSMA, No: E. 2457, 5948; E. 7001-7002; Uluay, Padiahlarn Kadnlar Ve Kzlar, 56-65; ztuna, Devletler Ve Hanedanlar, II, 192-197; Ahmed Refik, Kadnlar Saltanat, 13-18, 35-37, 131-140; IV, 124, 235-245; 257-258; Penzer, The Harem, 189. OSMANLI'DA HAREM 341 4- Kniye Haseki ..,.-......:.. -.. 5-Siyavu Haseki. ...... 8- Emetllah Kk Sultn -9- Fatma Sultn 10-mm Sultn1. 14) SULTAN SLEYMAN II: ZEVCELER (Siyahlarn dndakiler kesin deildir) OCUKLARI (II. Sleyman'n ocuu olmamtr) 1- Hatice Haseki; Ba Kadndr. 2-Behzd Haseki. 3- vaz Haseki. 4- Sln Haseki ' 5-eh-svr Haseki 6-Zeyneb Haseki 2 15) SULTAN AHMED II: ZEVCELER (Siyah yazlanlarn dndakiler kesin deildir) OCUKLARI

1Rbi'a Haseki Sultn; Haseki Sultn diye anlrd. 1-siye Sultn 2- Hatice Sultn :. : 3-tika Sultn ' ' " : 4-ehzade Selim ' : "' " ; 5-ehzade Abdullah . ' 6- ehzade Sultn ibrahim Hn3. i 1 TSMA, No: E. 145; E. 1188; Uluay, Padiahlarn Kadnlar Ve Kzlar, 65-70; ztuna, Devletler Ve Hanedanlar, II, 200-204; Ahmed Refik, Kadnlar Saltanat, IV, 239-242; Mehmed Sreyya, Sicill-i Osmn, I, 60 2 TSMA, No: E. 7004-7005; Uluay, Padiahlarn Kadnlar Ve Kzlar, 70-71; ztuna, Devletler Ve Hanedanlar, II, 205-206. 3 TSMA, No:E. 7004; D. 691; Uluay, Padiahlarn Kadnlar Ve Kzlar, 71-72; ztuna, Devletler Ve Hanedanlar, II, 207-208. " .:...;.-. 342 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM 16) SULTN MUSTAFA II: l* ZEVCELER OCUKLARI KADIN EFENDLER 1- ehzade Sultn Mahmud I 1l-cenb Ba Haseki. 2- ehzade Sultn Osman III 2eh-svr Valide Sultn; 4. Hase- 3- ehzade Murad ki ve III. Osman'n annesi. 4- ehzade Mehmed 3Sliha Sebkat Valide Sultrv Ca- 5-ehzade Sleyman riyelerden ve I. Mahmud'un annesi. 6- ehzade Hseyin 4Hm ah Haseki. 7- ehzade Selim . 5Affe Haseki. 8-ehzade Ali 6Hatice Haseki. 9- Safiyye Sultn , , , KBALLER 10-Aye Sultn 7Hafsa Sultn; nc Haseki ol11- Emetullah Sultn ... ,. duu syleniyorsa da Kadn Efendi olmas kuvvetle muhtemeldir. 12ehzade Hasan Hn . 8Hanife Htn; ikinci veya nc 13- Zeyneb Sultn kbaldir. 14- Rukyye Sultn1. 9Fatma ahin Htn. 17) SULTN AHMED III: ZEVCELER (III. Ahmed'in hanmlarnn says baz tarihilere gre 13' ve bazlarna gre de 18'i bulmutur. Biz, Kadn Efendileri ile birlikte 18 Hanm'n tesbit edebildik.) OCUKLARI (III. Ahmed, Osmanl Padiahlar arasnda en ok kadnla evlenen devlet adamlarndandr ve bir ksm taihilere gre ocuklarnn says 50'yi bulmaktadr. Biz sadece bilinen ______ve mehur olanlarn zikrettik.)______ 1 TSMA, No: D. 9988; E. 3362; D. 10, 20, 23; Uluay, Padiahlarn Kadnlar Ve Kzlar, 73-79; ztuna, Devletler Ve Hanedanlar, M, 211-215; Uzunarl, Osmanl Tarihi, IV. Ksm, I, 28-29, 338. OSMANLI'DA HAREM 343 KADIN EFENDLER 1- ehzade Mehmed 1- Emetullah Ba Kadn. Ba Haseki. 2-ehzade Abdlmelik ...... 2- Rukyye kinci Kadn. 3- ehzade Murad 3- Emine Mihriah kinci Kadn; III. 4- ehzade Mehmed Hn Mustafa'nn annesi. 5- ehzade Sleyman Hn 4- Hatice kinci Kadn. 6-ehzade Mustafa III 5- Rbi'a ermi Kadn. 7-ehzade Selim . 6-Zeyneb Kadn 8-ehzade Ali ' * : 7- Emne Musall Kadn. 9-Fatma Sultn ' ' ^ 8- Hanife Kadn 10-tike Sultn '

9- Glsen Kadn. 11-Zeyneb Sultn ' ' 10-mm Glsm Kadn. 12- ehzade Byezid Hn 11-Hurrem Kadn. 13- mm Glsm Sultn 12-Meyl Kadn. 14-Sliha Sultn 13- Fatma Hm ah Kadn. 15-Aye Sultn . 14- Nijad Kadn. 16-Hatice Sultn 15-Nazfe Kadn. 17-Nazife Sultn v ! : 18-Esma Sultn ; .. V 19-Zbeyde Sultn 20- ehzade Sultn Nu'man Hn 21- ehzade brahim KBALLER 22Abdlhamid I 16-yeste Sultn. 23ehzade Seyfeddin 17- Aye Hanm; kinci veya nc 24Emetullah Sultn kbaldir. 25Aye Sultn (Kk) 18-Htem Htn. 26Emine Sultn1. 18)SULTANMAHMUDI: 1 Uluay, Padiahlarn Kadnlar Ve Kzlar, 79-95; ztuna, Devletler Ve Hanedanlar, ,216-227. 344 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM ZEVCELER OCUKLARI KADIN EFENDLER Hi ocuklar olmamtr1. ..,.1Hce l-cenb Ba Kadn. 2Hce Aye Kadn. ..; , ':: : -'. : ;.:.>-. 3Hce Verd-i Nz Drdnc Kadn. 4Hatice Rami Altnc Haseki. 5Htem kinci Kadn. ' . ' '/' ---S" 6Rziye Kadn. . KBALLER 7Meyyse Hanm; Ba kbal. ,'.', 8Fehm Hanm; kinci kbaldir. 9Habbbe Hanm. 10- Srr Hanm 19) SULTN OSMAN III: ZEVCELER OCUKLARI KADIN EFENDLER ocuklar olmamtr2. 1Leyla Ba Kadn. 2Zevk nc Kadn. 3Ferhunde Emne Drdnc Kadn. 1 TSMA; No: D. 8075; Uluay, Padiahlarn Kadnlar Ve Kzlar, 95-96; ztuna, Devletler Ve Hanedanlar, II, 228-229. 2 Uluay, Padiahlarn Kadnlar Ve Kzlar, 97; ztuna, Devletler Ve Hanedanlar, II, 230. . OSMANLI'DA HAREM 345 20) SULTN MUSTAFA III: ZEVCELER OCUKLARI 1- ehzade Mehmed KADIN EFENDLER 2- ehzade Sultn Selim III 3-ah Sultn 1Ayn'l-Hayt Ba Kadn Efendi. 4-Beyhan Sultn . <-:' 2Mihr-i h Valide Sultn; Ba Ka- 5- Hatice Sultn ; " : . dn Efendi ve III. Selim'in annesi. 6- Fatma Sultn . : ; 3Rif'at kinci Kadn Efendi. 7-Hatice Sultn

4-

5: 6Binnaz nc Kadn Efendi. 21) SULTN ABDLHAMD I: ZEVCELER OCUKLARI KADIN EFENDLER 1ehzde Sultn Mustafa IV 1Aye Sine-perver Valide Sultn; 2ehzade Sultn Mahmud II IV. Mustafa'nn annesi ve IV. Ka- 3ehzade Abdullah dnefendi. 4ehzade Mehmed 2Nak- Dil Valide Sultn; II. 5ehzade Ahmed vMahmud'un annesi ve nce ikinci ikbal sonra Kadn Efendi. 6ehzade Abdlaziz \ 3Hatice Ruh-ah Ba Kadn Efen7ehzade Abdurrahman . di 8ehzade Mehmed Nusret 4Hm ah Ba Kadn Efendi. 9Ahter-Melek Hanm 1 Uluay, Padiahlarn Kadnlar Ve Kzlar, 98-105; ztuna, Devletler Ve Hanedanlar, II, 231-236. 346 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM 5- Aye Ba Kadn Efendi. 10Aye Drr-i ehvar Sultn 6- Binnaz kinci Kadn Efendi. 11Esma Sultn 7- Dilpezr Kadn Efendi. 12Ayn-i ah Sultn 8- Mehtbe Drdnc Kadn Efendi. 13Hatice Sultn 9- M isi-i N-yb Kadn Efendi. 14Emne Sultn 10-Mu'teber Kadn Efendi. 15Rbi'a Sultn 11- Nevres nc Kadn Efendi. 16Fatma Sultn 12- Fatma eb-saf Drdnc Ka17lem-ah Sultn dn Efendi. 18Sliha Sultn ; ' '' 13- Mihrbn nc Kadn Efendi. 19Hibetullah Sultn ' = KBALLER 20Rbi'a Sultn 1. 14- Nkhet-sez Hanmefendi; Ba ikbal. 15-Aye Hanmefendi; kinci ikbaldir. 22) SULTN SELM III: ZEVCELER OCUKLARI KADIN EFENDLER 1- Nef'-i Zr Ba Kadn Efendi. 2- Hsn-i Mh Ba Kadn Efendi. 3- Zb-i Fer' kinci Kadn Efendi. 4- fitb nc Kadn Efendi. 5- Re'fet Drdnc Kadn Efendi. 6- Nr-i ems Kadn Efendi. 7- Gonca-nigr Kadn Efendi. ocuklar olmad2. ;..':.: ; : ./'. 1 Uluay, Padiahlarn Kadnlar Ve Kzlar, 105-115; ztuna, Devletler Ve Hanedanlar, II, 237-241. Uluay, Padiahlarn Kadnlar Ve Kzlar, 116-118; ztuna, Devletler Ve Hanedanlar, II, 242-244. OSMANLI'DA HAREM 347 8- Dem-ho Kadn Efendi. ocuklar olmad1. 9- Tab'- Safa nc Kadn Efendi. 10-Ayn- Safa Kadn Efendi. 11-Mahbbe Kadn Efendi. KBALLER 12- Meryem Hanmefendi. 13- Mihribn Hanmefendi. 14- Fatma Fer'-i cihan Hanm Efendi. 23) SULTN MUSTAFA IV: ZEVCELER OCUKLARI

Aye dil-ah nc Kadn E- 8 - Hibetullh Sultn fendi. 9-Mihrimah Sultn Fehme nc Kadn Efendi. 10-Mihriah Sultn1.

KADIN EFENDLER evk-i Nr Ba Kadn Efendi. 1-Emne Sultn2. Dil-pezr kinci Kadn Efendi. Seyyare nc Kadn Efendi-. Peyk-i Dil Drdnc Kadn Efendi. 24) SULTN MAHMD II: L 1 Uluay, Padiahlarn Kadnlar Ve Kzlar, 116-118; ztuna, Devletler Ve Hanedanlar, II, 242-244. 2 Uluay, Padiahlarn Kadnlar Ve Kzlar, 119; ztuna, Devletler Ve Hanedanlar, II, 245 348 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM ZEVCELER OCUKLARI KADIN EFENDLER 1Bezm- lem Valide Sultn; I 1- ehzade Sultn Abdlmecid I Abdlmecid'in annesi ve kinci Ka- 2- ehzade Sultn Abdlaziz dnefendi. 3- ehzade Sultn Abdlhamid Hn 2- Pertev-niyl (Nihi) Valide Sultn; 4- ehzade Mehmed Sultn Abdlaziz'in annesi ve Beinci Kadn Efendi. 5- ehzade Ahmed 3- Hciye Pertev-Piyle Nev-fidn 6- ehzade Byezid Ba Kadn Efendi. 7- ehzade Murad v 4- l-cenb Ba Kadn Efendi. 8- ehzade Mehmed 5- Fatma Ba Kadn Efendi. 9- ehzade Nizmeddin 6-b-i Can kinci Kadn Efendi. 10-Sliha Sultn 7- Hciye Ho-yr kinci Kadn E- 11-Mihrimah Sultn fendi. 12-Ayn-i ah Sultn 8- Nurtb Drdnc Kadn Efendi. 13-Atiyye Sultn 9- Misl-i N-yb kinci Kadn Efendi. 14-dile Sultn 10Pervz-felek Drdnc Kadn 15- Rbi'a Sultn Efendi. 16- Fatma Sultn 11- Vuslat nc Kadn Efendi. 17-Aye Sultn 12-Zer-nigr nc Kadn Efendi. 18- Hayriye Sultn 13- Ebr-i Reftr kinci Kadn Efendi. 19-Zeyneb Sultn 20- MnreSultn KBALLER 21- h Sultn 14- Hsn-i Melek Hanmefendi; Ba 22- Hamide Sultn ikbal. 23-Cemile Sultn1. 15-Zeyn-i Felek Hanmefendi; kinci kbaldir. 16-Tiryl Hanmefendi; nc ikbal. 17-Lebrz-Felek Hanmefefendi; Drdnc kbl. 1 Uluay, Padiahlarn Kadnlar Ve Kzlar, 120-138; ztuna, Devletler Ve Hanedanlar, II, 246-254. OSMANLI'DA HAREM 349 25) SULTAN ABDLMECD I ZEVCELER OCUKLARI KADIN EFENDLER 1Servet-sez Ba Kadn Efendi. 1-ehzade Sultn Murad V 2evk-efz Valide Sultn; Sultn V. 2- ehzade Sultn Abdlaziz Murad'n annesi ve ikinci Kadn E- 3- Sultn Mehmed Red V fendi. 4- ehzade Mehmed Ziyaddin Efendi 3Ho-yr kinci Kadn Efendi. 5- ehzade Mehmed Vahidddin E4Tr-i Mjgn Valide Sultn; n- fendi (Sultn Vahidddin) c Kadn Efendi ve II. 6- ehzade Ahmed Nreddin Efendi Abdlhamid'in annesi. 1234-

7- ehzade Mehmed bid Efendi Verd-i Cenan nc Kadn Efendi. 8- ehzade Mehmed Fuad Efendi 6Gl-ceml Drdnc Kadn E- 9- ehzade Mehmed Burhneddin Efendi fendi. 10- Behce Sultn ' 7Rahme Perest Valide Sultn; Drdnc Kadn Efendi ve II. 11- Medha Sultn Abdlhamid'in manevi annesi. 12- Senha Sultn 8Glistu (Glistan) Drdnc Ka13-Ref'a Sultn dn Efendi. 14-Naile Sultn 9Dzd-i Dil nc Kadn Efendi. 15- Rbi'a Sultn 10- Bezm (Bezmr) Altnc Kadn 16-Fatma Sultn Efendi. 17-Mevhibe Sultn 11 - Mhitb Beinci Kadn Efendi. 18-Sbiha Sultn . 19- Fatma Nzme Sultn 20- MnreSultn 21- Bed'a Sultn 22- Na'me Sultn 350 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM KADIN EFENDLER 1- Servet-sez Ba Kadn Efendi. 2- evk-efz Valide Sultn; Sultn V. Murad'n annesi ve kinci Kadn E-fendi. 3- Ho-yr kinci Kadn Efendi-, 4- Tr-i Mjgn Valide Sultn; nc Kadn Efendi ve II. Abdlhamid'in annesi. 5- Verd-i Cenan nc Kadn E-fendi. 6Gl-ceml Drdnc Kadn E-fendi. 7Rahme Perest Valide Sultn; Drdnc Kadn Efendi ve II. Abdlhamid'in manevi annesi. 8- Glistu (Glistan) Drdnc Kadn Efendi. 9- Dzd-i Dil nc Kadn Efendi. 10- Bezm (Bezmr) Altnc Kadn Efendi. 11- Mhitb Beinci Kadn Efendi. KBALLER 12- Nln- Dil Hanmefendi; 3. ikbal. 13-Ceyln-yr Hanmefendi; kinci kbaldir. ; ; 14- Aye Ser-firz Hanmefendi; 2. ikbal. Sarayn adn batran bir kadndr. 15- Nergis (Nergizu) Hanmefefendi; Drdnc ikbl. 1- ehzade Sultn Murad V 2- ehzade Sultn Abdlaziz 3- Sultn Mehmed Red V 4- ehzade Mehmed Ziyaddin Efendi 5- ehzade Mehhied Vahidddin E-fendi (Sultn Vahdddin) 6- ehzade Ahmed Nreddin Efendi 7- ehzade Mehmed bid Efendi 8- ehzade Mehmed Fuad Efendi 9ehzade Mehmed Burhneddin Efendi 10- Behce Sultn 11- Medha Sultn 12-Senha Sultn 13- Ref'a Sultn 14-Naile Sultn 15-Rbi'a Sultn 16-Fatma Sultn 17-Mevhibe Sultn 18-Sbiha Sultn \ 19-Fatma Nzme Sultn 20- MnreSultn 21- Bed'a Sultn 22- Na'me Sultn 23- Cemile Sultn 5-

24- Mehmed Rd Efendi 25- Osman Safiyyddin Efendi 26- Ahmed Kemleddin Efendi 27-Mehmed Vmk Efendi OSMANLI'DA HAREM 351 16Nvek-misl Hanmefendi; 4. 28Nizmeddin Efendi ikbal 29Burhneddin Efendi 17- Nesrin Hanmefendi; ikinci ikbal. 30Neyyire Sultn 18- yeste Hanmefendi; 4. ikbal. 31Aliye Sultn 19- Nkhet-seza Hanmefendi; Ba 32Smiye Sultn ikbal. 33Nzme Sultn ' ' GZDELER 34Mukbile Sultn 20- Yldz Hanmefendi; 2. Gzde. 35Fehme Sultn 21- Sf-dern Hanmefendi; 4. Gz- 36ehme Sultn de. 37Sleyman Efendi1. 22- Hsn-i Cenan Hanmefendi; 3. Gzde 26) SULTN ABDLAZZ I: ZEVCELER OCUKLARI KADIN EFENDLER 1- Yusuf zzeddin Efendi 1Drr-i Nev Ba Kadn Efendi. 2- Mahmud Cellddin Efendi 2Hayrn- Dil kinci Kadn Efendi. 3- Mehmed Selm Efendi 3Ed-Dil kinici Kadn Efendi. 4-Abdlmecid II 4Ne'erek (Nesrin) nc Kadn 5- Mehmed evket Efendi Efendi. 6- Mehmed Seyfeddin Efendi 5Gevheri Drdnc Kadn Efendi. 7- Sliha Sultn 8- Nzme Sultn . -', 9- Emine Sultn : 10-Esma Sultn ' 11-Fatma Sultn . . ""' 12- Mnre Sultn 13-Emne Sultn2. 1 Uluay, Padiahlarn Kadnlar Ve Kzlar, 139-162; ztuna, Devletler Ve Hanedanlar, M, 255-273. 2 Uluay, Padiahlarn Kadnlar Ve Kzlar, 162-166; ztuna, Devletler Ve Hanedanlar, II, 274-288. 352 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM 27) SULTN MURAD V: ZEVCELER OCUKLARI KADIN EFENDLER 1Mehmed Salhaddin Efendi 1Elr Mevhibe Ba Kadn Efendi. 2Sleyman Efendi 2Reftr- Dil kinci Kadn Efendi. 3Seyfeddin Efendi 3yn 3. Kadn Efendi. 4Aliyye Sultn 4Meyl-i Servet Drdnc Kadn 5Hatice Sultn Efendi. 6Fehme Sultn KBALLER 7Fatma Sultn1. 5Resn Hanmefendi; Ba ikbal. 6Cevher-rz Hanmefendi; kinci ikbaldir. 7_ Nev-Drr Hanmefendi; nc ikbal. 8Remi-Nz Hanmefefendi; 9Filiz-ten Hanmefendi; GZDELER 10- Visl-i Nur Hanm; Gzde 28) SULTN ABDLHAMD HN II ZEVCELER OCUKLARI KADIN EFENDLER 1Mehmed Selim Efendi 1Nzik-ed Ba Kadn Efendi. 2Mehmed Abdlkadir Efendi

23-

Bedr-i Felek Ba Kadn Efendi. Sfi-nz Nur-efzn 2. Kadn Efendi.

34-

Ahmed Nuri Efendi Ulviyye Sultn

1 Uluay, Padiahlarn Kadnlar Ve Kzlar, 166-171; ztuna, Devletler Ve Hanedanlar, II, 289-296. OSMANLI'DA HAREM 353 4- Bdr 2. Kadn Efendi. 5- Dilpesend 3. Kadn Efendi. 6- Mezde Mestn 3. Kadn Efendi. 7- Emsl-i Nr 3. Kadn Efendi 8-Aye Dest-i Zer Mfika (Kayhn) 4. Kadn Efendi KBALLER 9- Sz-kr Hanmefendi; Ba ikbal. 10-Peyveste Hanmefendi; kinci ikbaldir. 11-Fatma Pesende Hanmefendi; nc kbal. 12Behce (Maan) Hanmefefendi; Drdnc ikbl. 13- Sliha Naciye Hanmefendi; 4. kbal. GZDELER 14- Drdne Hanm; Ba Gzde 15- Clibos Hanm; 2. Gzde 16- Nazlyr Hanm; 3. Gzde_______ 5- Naile Sultn 6- Zekiyye Sultn 7- Fatma NimeSultn 8- Seniyye Sultn 9- Senha Sultn 10-diye Sultn 11- Hamde Aye Sultn (Babam Sul-tanhamid adl kitabn yazar) 12- Ref'a Sultn 13-Hatice Sultn 14-Aliyye Sultn 15-Cemle Sultn 16-Smiye Sultn 17- Mehmed Burhnddin Efendi 18-Abdrrahim Hayri Efendi 19-Ahmed Nureddin Efendi 20- Mehmed Bedrddin Efendi 21- Mehmed bid Efendi1. 29) SULTAN MEHMED READ V ZEVCELER OCUKLARI 1- Km-res Ba Kadn Efendi. 2- Drr-i Adn kinci Kadn Efendi. 3- Mihr-engz kinci Kadn Efendi. 4- Nz-perver nc Kadn Efendi. 5- Dil-firb 4. Kadn Efendi. 1- Mahmud Necmeddin Efendi 2- mer Hilmi Efendi 3- Mehmed Zyaddin Efendi 4-Ref'a Sultn1. 1 Aye Osmanolu, Babam Sultan Abdlhamid, sn. 257-274; Uluay, Padiahlarn Kadnlar Ve Kzlar, 171-183; ztuna, Devletler Ve Hanedanlar, II, 297-329. 354 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM 30) SULTN MEHMED VI VAHDDDN ZEVCELER OCUKLARI KADIN EFENDLER 1Emne Nzik-ed Ba Kadn E1Mehmed Erturul Efendi fendi. 2Mnre Sultn 2diyc Meveddet kinci Kadn 3Rukyye Sbiha Sultn Efendi 4Fatma Ulviyye Sultn 3nirah Kadn Efendi. 5Fenre Sultn2. 4Nevvre nc Kadn Efendi. 5Ni'met Nev-zd Hanm Efendi. 31) HALFE ABDLMECD II ZEVCELER OCUKLARI KADIN EFENDLER 1Frk Efendi CN Hatice Hayriyye Drr-i ehvr Sul1eh-svr Ba Kadn Efendi. tn3.

23-

Hayrnnis kinci Kadn Efendi. Atyye Mehist nc Kadn Efendi. 4Bihrz 4. Kadn Efendi. 1 Uluay, Padiahlarn Kadnlar Ve Kzlar, 183-184; ztuna, Devletler Ve Hanedanlar, II, 330-338. 2 Uluay, Padiahlarn Kadnlar Ve Kzlar, 184-187; ztuna, Devletler Ve Hanedanlar, II, 339-345. 3 ztuna, Devletler Ve Hanedanlar, II, 346-353. OSMANLI'DA HAREM 355 . 7- HAREM'DE HAYAT, ELENCELER VE RESM MERASMLER I- GENEL OLARAK KONUNUN ARPTIRILMASI nce unu ifade edelim ki, "hell diresi genitir, keyfe kfi gelir; harama girmeye hi lzum yoktur"1 kidesince, slmiyette de elence vardr. Bu elence, meru dairenin snrlar iinde kalmak artyla, erkekler ile erkekler arasnda, kadnlar ile kadnlar arasnda veya mahremiyet dsturlarna riyet edilerek birbirine yasak olmayan kadnlar ile erkekler arasnda yaplabilir. Mesela bir aile reisi, hanm ve ocuklaryla meru dairede elenebilir. Aynen bunun gibi, Harem-i Hmyn denilen Padiahlarn evi de bir aile yuvasdr. Padiah, eleri ve ocuklaryla birlikte meru olarak elbetteki elenebilecektir. Bu aile elencelerine, Padiah'n kar-koca hayat yaad cariyeler de katlabilecektir. Elbetteki bu elenceler, Harem'in msait bir yerinde ve mesela Hnkr Sofasnda yaplacaktr. Ancak bir ksm kitaplarda tasvir edildii gibi, gayr- meru elencelerin yapld yer manasna alnmamaldr. Zira evvela bu Sofa'nn duvarlarndaki yet ve hadisler, tasvir edilen elencelere msaade etmeyeceini, harem'i tantrken ksmen anlatmtk, ikinci olarak, meru dairenin snrlar, tasviri belli evrelerce yaplan elencelere msaade etmemektedir. Tekrar gibi gelse de, Harem'in elence yeri olarak kabul edilen ve bir ksm kaynaklarda tam bir gayr-i meru elence merkezi olarak takdim edilen Hnkr Sofasndaki elence ve hayatla ilgili u tesbitleri aktarmak istiyoruz: ou kaynaklarda Hnkr Sofas Harem'in elence yeri olarak tarif edilir. Hedefi Osmanly ve slm ktlemek olan kaynaklarda ise, buras Padiahlarn seks alemi yaptklar yerler olarak tavsif edilir. Btn bu iddialara cevap vermek yerine, bu kitab okuyanlarn vicdanlarna u soruyu sormay yeliyorum: Acaba gzel bir salonun duvarlarndaki kitaplklar Kur'an ve tefsirleri cilan kitaplarla ssleseniz; salon'daki masalarn zerine Kur'an sayfalarn asanz; sonra da her taraf Kur'an yetleriyle sslenen byle bir salona memleketin veya dnyann en ahlaksz ve rezil fahie bir kadn ile en hovarda bir erkeini davet etseniz; salona geldiklerinde kendilerine bu Kur'an yetlerini gsterdikden sonra salonda seks alemi yapmalarn teklif etseniz ve bu rezil i karlnda kendilerine bir de nemli saylabilecek bir para teklif etseniz, acaba dnyann en ahlaksz olan bu iki kii byle bir teklifi kabul ederler mi? Bedizzaman Said Nurs, Szler, Szler Yaynevi, istanbul 1993, 6. Sz, sh. 26 354 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM 30) SULTAN MEHMED VI VAHIDDDN ZEVCELER OCUKLARI KADIN EFENDLER 1- Emne Nzik-ed Ba Kadn E-fendi. 2- diye Meveddet kinci Kadn Efendi. 3- nirah Kadn Efendi. 4- Nevvre nc Kadn Efendi. 5- Ni'met Nev-zd Hanm Efendi. 1- Mehmed Erturul Efendi 2- Mnre Sultn 3- Rukyye Sbiha Sultn 4- Fatma Ulviyye Sultn 5- Fenre Sultn2. 31) HALFE ABDLMECD II ZEVCELER OCUKLARI KADIN EFENDLER _ Frk Efendi 2Hatice i Hayriyye Drr-i ehvr Sul1eh-svr Ba Kadn Efendi. tn3. 2Hayrnnis kinci Kadn Efendi. 3Atyye Mehist nc Kadn E-

fendi. 4Bihrz 4. Kadn Efendi. 1 Uluay, Padiahlarn Kadnlar Ve Kzlar, 183-184; ztuna, Devletler Ve Hanedanlar, II, 330-338. 2 Uluay, Padiahlarn Kadnlar Ve Kzlar, 184-187; ztuna, Devletler Ve Hanedanlar, II, 339-345. 3 ztuna, Devletler Ve Hanedanlar, II, 346-353. ; ;~-S^\'j^-"'-->f 2.<^'i'^'^-^:-'-;:"'' V^"',":-;i- .:''4 ^-'-/^ OSMANLI'DA HAREM 355 . 7- HAREM'DE HAYAT, ELENCELER VE RESM MERASMLER I- GENEL OLARAK KONUNUN ARPTIRILMASI nce unu ifade edelim ki, "hell diresi genitir, keyfe kfi gelir; harama girmeye hi lzum yoktur"1 kidesince, slmiyette de elence vardr. Bu elence, meru dairenin snrlar iinde kalmak artyla, erkekler ile erkekler arasnda, kadnlar ile kadnlar arasnda veya mahremiyet dsturlarna riyet edilerek birbirine yasak olmayan kadnlar ile erkekler arasnda yaplabilir. Mesela bir aile reisi, hanm ve ocuklaryla meru dairede elenebilir. Aynen bunun gibi, Harem-i Hmyn denilen Padiahlarn evi de bir aile yuvasdr. Padiah, eleri ve ocuklaryla birlikte meru olarak elbetteki elenebilecektir. Bu aile elencelerine, Padiah'n kar-koca hayat yaad cariyeler de katlabilecektir. Elbetteki bu elenceler, Harem'in msait bir yerinde ve mesela Hnkr Sofasnda yaplacaktr. Ancak bir ksm kitaplarda tasvir edildii gibi, gayr- meru elencelerin yapld yer manasna alnmamaldr. Zira evvela bu Sofa'nn duvarlarndaki yet ve hadisler, tasvir edilen elencelere msaade etmeyeceini, haremi tantrken ksmen anlatmtk. kinci olarak, meru dairenin snrlar, tasviri belli evrelerce yaplan elencelere msaade etmemektedir. Tekrar gibi gelse de, Harem'in elence yeri olarak kabul edilen ve bir ksm kaynaklarda tam bir gayr-i meru elence merkezi olarak takdim edilen Hnkr Sofasndaki elence ve hayatla ilgili u tesbitleri aktarmak istiyoruz: ou kaynaklarda Hnkr Sofas Harem'in elence yeri olarak tarif edilir. Hedefi Osmanly ve slm ktlemek olan kaynaklarda ise, buras Padiahlarn seks alemi yaptklar yerler olarak tavsif edilir. Btn bu iddialara cevap vermek yerine, bu kitab okuyanlarn vicdanlarna u soruyu sormay yeliyorum: Acaba gzel bir salonun duvarlarndaki kitaplklar Kur'an ve tefsirleri o-lan kitaplarla ssleseniz; salon'daki masalarn zerine Kur'an sayfalarn asanz; sonra da her taraf Kur'an yetleriyle sslenen byle bir salona memleketin veya dnyann en ahlaksz ve rezil fahie bir kadn ile en hovarda bir erkeini davet etseniz; salona geldiklerinde kendilerine bu Kur'an yetlerini gsterdikden sonra salonda seks alemi yapmalarn teklif etseniz ve bu rezil i karlnda kendilerine bir de nemli saylabilecek bir para teklif etseniz, acaba dnyann en ahlaksz olan bu iki kii byle bir teklifi kabul ederler mi? Bedizzaman Said Nurs, Szler, Szler Yaynevi, istanbul 1993, 6. Sz, sn. 26 356 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM Veya dier bir ifadeyle bu teklifi kabul edecek iki ahlaksz dnyada bulmak mmkn mdr? Bizim kanaatimize gre, akl banda olan her insan, bu soruya hayr diyecektir. Peki, bylesine rezil teklifi dnyann en ahlaksz olan iki erkek ve kadn yapmaz da, asrlarca slam temsil eden Osmanl padiahlar m yapar? Burada unu da hatrlatmak icabedecektir: Peki bylesine bir iftiray turist rehberleri olan Trkler ve ou da msiman olan insanlar ve zellikle de Topkap Saray grevlileri, nasl oluyor da gelenlere anlatmaktadr? Bunun cevab da ok acdr. Daha evvel de ifade ettiimiz gibi, bu Hnkr Sofasnda ekim yaparken, ben duvarlardaki yetleri okuduka ve manasn anlattka yanmdaki grevli hkrklarla alamaya balad. Neden alyorsun? diye sorduumda syledii szler daha da dehet vericiydi: Hocam, biz bu Hnkr Sofasn anlatrken bu tahtta ve bazan da st katta Padiahn oturduunu, salonda plak cariyelerin oynadn ve duvarlardaki yazlarn Padiahn

cariyelere ve cariyelerin de Padiahlara yazdklar ak ve seks iirleri olduunu anlatyoruz. imdi bunlarn Kur'an yetleri mi olduunu sylyorsunuz? -i-- .: . '> ,. ?gSs? OSMANLI'DA HAREM 357 Harem'in En ok Dillere Dolanan Hnkr Sofasndan Baka Bir Manzara Hnkr Sofas denilen ve bir ksm iftiraclar tarafndan Harem'in elence yeri diye anlatlan salondan bir manzara daha seyrediyorsunuz. Kapnn zerinde ve pencerelerin altnda bir kemer halindeki yazy okumaya alrsanz, bunlarn Bakara Sresinin 256-257. yetleri olduunu grrsnz. Bu yette "Dinde ikrah ve icbar olmad" anlatlmakta ve daha sonra da "Allah, iman edenlerin dostu ve sahibidir; onlar zulmattan nura karr" mealindeki yetle devam etmektedir. Acaba byle gzel bir salonun duvarlarndaki kitaplklar, Kur'an ve tefsirleri olan kitaplarla ssle-seniz; salon'daki masalarn zerine Kur'an sayfalarn asanz; sonra da her taraf Kur'an yetle-riyle sslenen byle bir salona memleketin veya dnyann en ahlaksz ve rezil fahie bir kadn ile en hovarda bir erkeini davet etseniz; salona geldiklerinde kendilerine bu Kur'an yetlerini gsterdikden sonra salonda kadn alemi yapmalarn teklif etseniz, acaba dnyann en ahlaksz olan bu iki kii byle bir teklifi kabul ederler mi? Benzerlerini bugn dahi bulama-dmz bu insanlara, asrlarca islmn bayraktarln yapm olan Osmanl Padiahlarn nasl kyaslayabilirsiniz? 358 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM unu da ifade edelim ki, bu salonda aile toplantlar yaplmas, yabanc kadnlar bulunmamak kaydyla ailenin yannda padiahn, kadnefendilerinin, ocuklarnn, cariyelerin ve benzeri haram olmayan kimselerin de bulunduu meclislerde Islama aykr olmayacak ekilde ilahiler sylenmesi, sazlar alnmas ve hatta meru dairede glnp elenilmesi elbetteki inkar edilemez. Zaten biz de bu salonu, Harem'in oturma odas ve misafir arlama salonu diye tarif ettik. Burada ne gibi elencelerin yaplabileceini Safiye nvar'dan nakledeceimiz ksa harem hayatndan anlamak mmkndr1. Ancak biz burada Harem'deki hayat ve elenceler ile ilgili ksa bilgiler vermeyi tercih ediyoruz: Bu balk altnda ana konuyu ileyeceiz: Birincisi; halvet tabir edilen Padiahn ailesi ile olan hayatn. kincisi; Elenceler bal altnda, gezileri, musiki ziyafetlerini, oynanan oyunlar. ncs de; haremi ilgilendiren merasimleri. il-HAREM'DE HAYAT VE HALVET Harem'de hayat denilince, haremdeki insanlarn yemeleri, imeleri, giyinmeleri ve en nemlisi de Padiah'n ailesi ile halvet olmas akla gelir. Halvet, kelime anlam itibariyle yalnz kalmak ve babaa olmak manalarn ifade etmektedir. Harem'de halvet veya halvet-i hmyn ise, Harem'de yaayan kadnlarn serbest ve meru bir ekilde Harem'in bahelerinde veya mesire yerlerinde elenmelerine denmektedir. Kapal havalarda Padiah, kadnlar, ikballeri, sultnlar yani kz ocuklar ve oullar ile grmek isterse, onlar dairesine artr, konuur ve grrd. Padiahn sadece kendi aile efrad ile yapt bu toplantya muhtasar halvet denmekteydi2. Burada bir de Has Bahe'de yaplan halvetlerden ksaca bahsetmek gerekecektir. Zire tamamen bir aile toplants ve aile halk ile muaeret ve sohbet toplantlar demek olan halveti, sanki haremin bahelerinde dzenlenen seks alemleri gibi takdim etmek isteyen insanlar bulunmaktadr. Kitabmzn daha nceki blmlerinde cariyeler mnsebeti ile zikrettiimiz bir hususu burada tekrar hatrlatmak istiyoruz: Safiye nvar, Saray Htralarm, istanbul 1964. 2 Sertolu, Osmanl Tarih Lgati, 132-133; Uluay, Harem II, 148; Aye Osmanolu, Babam Sultn Abdlhamid, 24-25

OSMANLI'DA HAREM 359 1 Hr bir kadn ile mahrem kadnlar ve cariyelerin avret mahallerinin farkl olmas, fkh kitaplarnda cariyelerin kol, ayak, yz ve balarna efendilerinin bakabilmesi eklindeki hkmn yer almas, meseleyi bilmeyen evreler tarafndan akl almaz ekilde tahrif edilmitir. islm hukukunda iki eit avret kavramnn bulunduunu, cariyelerin efendileri yannda sadece el, kol ve balarn aarak dolaabileceklerini, bunun da i zaruretinden meydana geldiini; rlplak havuza girip oynamalarnn asla caiz grlmediini; nk bir cariyenin bu manada dier cariyelere bile bakamadn fkh kitaplarndan reniyoruz. Mesele avret-i hafife ve avret-i galize terimlerinin bilinmemesinden, avret kavramnn erkek, hr kadn, mahrem kadn ve cariye asndan ayr manalar ifade ettiinin anlala-mamasndan ve bunlara dair er' hkmlerin szkonusu edilmemesinden ileri gelmektedir. Kii de, bilmediinin dmandr1. te bu ve benzeri arptmalarla, Padiahlarn harem'deki ailesi ve ailesine hizmet eden cariyelerle bahelerde veya harem'in uygun yerlerinde yapt halvet ad verilen toplantlar ve aile beraberlikleri, maalesef akla hayale gelmeyecek sahnelerle anlatlmak istenmitir. Btn bu arptmalarn karsnda zellikle has bahelerde yaplan bir halveti ve hazrlklarn zetlemek istiyoruz: Padiah, halvet yaplacan bir hatt- hmyn ile yetkililere bildirir ve ailenin rahatsz edilmemesini emrederdi. Has Bahe'nin baz yerlerinde mahremiyete riyet maksadyla halvet sokaklar ve halvet perdeleri bulunurdu. Halvet gn nc avlu, tamamen boaltlr; bahenin dardan grlebilecek yerleri halvet bezleri ile rtlrd. Bahe'de (genellikle imirlik Bahesinde) kadnlarn ve cariyelerin dolaaca yollar zerine adrlar kurulur; hususi kapal sokaklar ve oturma yerleri meydana getirilirdi. Bunlarn yannda namaz klnacak meknlar; ocuklarn oyun oynayabilecekleri yerler hazrlanr; yemek yenilecek ve oturulacak adrlar kurulurdu. adrlarn iine haremden ssl ve ilemeli yastklar, minderler ve perdeler getirilirdi2. Baz batl yazarlar, Harem'e yabanc erkein girememesini ve Harem'deki kadnlarn da istedikleri zaman rastgele darya kamamalarn, haremdeki hayatn skcl ve yeknesakl olarak aklamlardr. Mahremiyete riyetle ilgili er' hkmleri anlatrcasna meseleyi tasvir eden bir batl yazarn u ifadeleri enteresandr: "Kadnlar Padiahn izni olmakszn sarayn , sh. 538-539 ' Ltfen tekrar bkz. Damad, Mecma'ul-Enhr, I, sh. 80-81; 2 Uluay, Harem II, 148-149; TSMA, No: D. 10749; E. 2457; BOA, Cevdet-Saray, No: 2529; imirlik'teki bir halvet iin bkz. TSMA, No: D. 9916; Sa'dabad'daki halvet iin bkz. TSMA, No: 9917; Ayrca kr. Penzer, The Harem, 259. 360 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM bahesinde de gezinemezler. Sadece arasra, gnlerini bahedeki kklerden birinde geirme izni alrlar. O zaman beki durumunda olan bostanclara uzaklama izni verilir ve rtler rtlr."1. "Doktorlardan baka hi bir erkek hereme ayak basamaz. Onlar bile Padiahn zel izniyle ve harem aalarnn eliinde girerler. Hasta kadn ve evresindekiler, uzun allara brnrler. Doktor nabzna bakmak isterse, hastann bilei bir tlle rtlr; dilini veya gzlerini grmek istiyorsa, yzn kalan ksmlar tamamyle rtk olmak artyla gsterebilir. Kzlaraas bile haremdeki kadnlardan birine dikkatlice bakamaz."2 Harem'de Padiah'm kendi ailesi ve hizmetkarlaryla halvet etmesi usul, saltanatn kaldrlmasn kadar devam etmitir. Yldz, raan ve Beikta Saraylarnda yaanrken de halvetler srdrlmtr. III-GEZLER VE ELENCELER Harem'deki eelnceleri ana balk altnda toplamak mmkndr: 1) Geziler: Harem'de yaayan kadnlar, btn btn kapal yerlerde kalmasnlar diye, zellikle yaz aylarnda haremin dndaki yerlere beylik gezintiler dzenlerlerdi. Baharlarda ve yaz aylarnda, has bahe ve saray dndaki gezi

yerlerine yaplan gezilere beylik gezi denmekteydi. Bu gezi yerlerinin banda Lale devrinin mehur mesire yerlerinden Kthane gelmekteydi. Geziye klmadan evvel, gidilecek yerlere adrlar gnderiliyordu. adrlar, mahremiyete riyet edilmesi iin halvet sokaklaryla birbirine balanr; kadnlar ve cariyeler serbeste bu halvet sokaklarnda yryebilirlerdi. Has Bahelerde dzenlenen aile toplantlarnda ve elence yerlerinde bile, in edilen halvet sokaklaryla, dinin emirlerine aykr fiillerin olmamas iin tedbirler alnmaktayd. Halvet sokaklar sebebiyle bir kadn veya cariye bir adrdan dier bir adra geziye katlan erkeklere grnmeden geebilirdi. Ba ve ikinci Ktibe bu gezileri tanzim ederlerdi. Geziye katlacak kadnlar, sultnlar, ustalar, kalfalar ve cariyeler arabalarna binerler ve g yerine hareket 1 d'Ohson, Ignatius Mouradja, Tableau General de l'Empire Othoman, Paris 1790, c. III, Harem-i Hmyn (Trkeye eviren: Ayda Dz, istanbul 1972, Hayat Tarih Mecmuas lvesi), sh. 10-11. 2 d'Ohson, Ignatius Mouradja, Tableau General de l'Empire Othoman, Paris 1790, c. III, Harem-i Hmyn (Trkeye eviren: Ayda Dz, istanbul 1972, Hayat Tarih Mecmuas lvesi), sh. 10 OSMANLI'DA HAREM 361 ederlerdi. Kafilenin nnde ve yanlarnda atlar zerinde harem aalar bulunurdu1. Bu arada Osmanl Padiahlarnn kadnlarnn, ou kere, oullarnn belerbelii yahut sancakbelii yapt yerlere gitmeleri ve hayatlarnn nemli ksmn oralarda geirmeleri vardr ki, buna G-i Hmyn veya Nakl-i Hmyn denmekteydi. Oullaryla beraber gitmeyenler ise, Edirne Saray'na g ederlerdi. III. Ahmed'den sonra Edirne Saray'nn yerini Yldz, raan, Beikta ve Dolmabahe Saraylar ald2. 2) Musiki Ziyafetleri: Bilindii gibi islmiyette baz sesler hell ve bazlar da haram klnmtr. Gerekten insanda ulv ve yce duygularn, Rabb-n aklarn domasna vesile olan sesler helldir. Bu, nefsi susturur; kalbi, akl ve ruhu yce eylere ve ebed lemlere tevik eder. Halbuki yetmne hznleri ve nefsn ehvet ve arzular tahrik eden sesler ise, haramdr. e-ratn tayin etmedii ksm ise, insann ruhuna ve vicdanna yapt tesire gre hkm alr3. ite bu er' hkmlerden dolay Osmanl Hareminde, baz slm Hukukularnn verdii fetvalara dayanlarak, ud, keman, def, alpare, ney ve tambur gibi sz ve mzik letleri alnmtr. Bunlar almak zere, cariyelerden, oyun, saz ve hanende takm kurulmutur. Bu hareme alnan cariyelerden seilen sazende takm, Mekhne'de yahut hocalarn hususi dairelerinde musiki hocalarndan zellikle son zamanlara doru mzik dersleri almlardr. Sazendeler, genellikle kalfalk payesine gelen ve Padiah yahut dier hanedan erkekleri ile aralarnda mahremiyet bulunmayan cariyeler arasndan seilirlerdi. Bunlara sazende kalfalar dendii gibi, reislerine de szendeba veya baszende denmekteydi4. XIX. yzylda batllama balaynca, eski sazlar arasna piyano da girmitir. Hatta son zamanlarda piyano almak, Osmanl hareminin modas haline gelmitir. Sultnlar, ehzadeler ve hatta kadnefendiler, piyano almaya balamlardr. 1 Uluay, Harem II, 150-151; BOA, Cevdet-Saray, No: 3858; Gler iin bkz. Hzr Ilyas, Tarih-i Enderun (Vakyi'-i Letyif-i Enderun, stanbul 1276, sh. 51 (Beikta Sarayna G); 63 (istanbul Sarayna G); 71, 96 2 nvar, Saray Htralarm, 19; Uluay, Harem II, 151-152; TSMA, No: E. 4002, 11842; Hzr lyas, Tarih-i Enderun, sh. 51 (Beikta Sarayna G); 63 (stanbul Sarayna G); 71, 96 3 Bedizzaman, rt'l-'cz, sh. 77-78 4 Uluay, Harem II, 152-154; BOA, bnl-Emin, Saray, No: 710, 711, 883, 877, 946, 1254, 1272, 1317 362 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM Osmanl Tarihi boyunca, son zamanlardaki baz elenceler dnda, sazendelerin ulv duygular tevik eden ilahiler okuduklar, bunlara uygun ud ve ney gibi sazlar aldklar, gayr-i meru denebilecek olaylarn pek ndir meydana

geldii, Saray htralarndan anlalmaktadr. Baz kitaplarda tasvir e-dilen, elenceler, algl ve sazl lemler ise, tamamen hayalidir. 3) Oyunlar Ve Elenceler: Harem halknn yeknesak olan hayatn deitirmek iin, meddahlar, karagzler ve orta oyuncularn gsteri yaptklar ve harem halknn kendi aralarnda bekiz, ks ve srme oynadklar bilinmektedir. XIX. asrda bunlara dama, tavla ve domino da eklenmitir. skambil ise, hareme asla girmemitir. Bu arada sarayl cariyeler, kendi aralarnda haftada iki defa oyun ve saz geceleri dzenlemekteydiler. Bu oyun ve saz geceleri, kendilerine tahsis edilen yerlerde yaplrd. Cariyelerin kendi aralarnda dzenledikleri bu gecelerde tekil edilen oyun takm grev alrd. nceleri, erkek oyunculara engi denirken, sonralar erkek oyunculara kek ve kadn oyunculara da engi denmeye baland. Kek oyunu erkekler arasnda oynanrd. Ancak bazan haremde cariyeler de erkek elbisesi giyerek kek o-yunlarn taklid ederlerdi1. Tanzmt'dan sonra eskiden beri oynanan bu oyunlar, tamamen terkedilmi ve yerini yava yava Avrupa elencelere brakmtr. III. Selim zamannda hareme dans girmi ve bunu operet ve tiyatro takip etmitir2. Ancak dans, operet ve tiyatro da hep meru dairede yaplmaya allmtr. 3) Merasimler: Osmanl Hareminde, doum, nian ve dn merasimleri dnda, harem iinde veya dnda kadnlarn da katld baz merasimler mevcuttur: ^ ! ' , ' Cuma Selml; Osmanl Padiahlar, istanbul'da bulunduklar zaman, cuma gnleri, namazlarn mehur camilerden birinde ve Hnkr Mahfilinde klarlard. Son devir Padiahlarnn anneleri ile haznedar ustalarn da kendilerine ayrlan yerde namaz klmak zere, bazan Padiah ile birlikte Cumaya gittikleri nakledilmektedir. Bunlara istiyen kadn veya sultn da itirak edebilirdi. Bu det, son zamanlara hasdr3. Uluay, Harem II, 154-157; Osmanl Saraylarnda Harem Hayatnn Yz, sh. 135-142. Aye Osmanolu, Babam Abdlhamid, 73-77 Aye Osmanolu, Babam Abdlhamid, 62 vd OSMANLI'DA HAREM 363 Cuma Selmln Temsil Eden Bir Resim (Hnernme'den) I 364 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM Kandiller Ve Surre Alay: Kandil geceleri haremde ok hareketli geerdi. Kandil tebrikleri, zellikle son zamanlarda, bunun iin hazrlanan salonda yaplrd. Salonlarda kadnlar iin de kafesli yerler hazrlanr ve davetli kadnlar ile birlikte Kadn Efendiler ve sultnlar yerlerini alrlard. Mevlt okunur, dualar edilir ve bitince Padiah kalkard. Padiah oradan hareme geer ve harem kadnlarnn tebriklerini kabul ederdi. Bert Kandilinde Mahfil-i erif, kzlaraas ve harem aalarnn tekbir sesleri arasnda haremin bahesine getirilir braklrd. Mahfil-i erifi btn sultnlar, Kadn Efendiler ve kalfalar ziyaret ederlerdi. Ertesi gn surre alay tertiplenirdi. Saraydaki kadn ve sultnlarn, Mekke veya Medine'de bakmn stlendikleri fakir aileler bulunurdu. Bunlara para ve benzeri yardmlar gnderirlerdi. Bu yardmlar torbaya konulur, balanr ve mhrlenirdi. Kzlaraas vastasyla Surre Alayna taslim edilirdi. Surre Alayn kadnlar ve sultnlar da uygun yerlerden seyrederlerdi1. Ramazan Ay: Ramazan gelince, sarayda ve haremde dier aylara gre daha byk bir din hava eserdi. Saray ve haremde yaayanlarn hepsi oru tutarlar; okuyup yazma bilenler hatim indirirlerdi. "Sarayda Ramazanlar ok gzel olurdu. Bir hafta evvelden hazrlk balard. Temizlik yaplr, kiler-i hmayundan btn dairelere byk srahiler iinde trl uruplar, birok iftariyeler gelirdi. Ramazann ilk gecesi btn dairelerin sofalarna altn yaldzl kafesler kurulur, seccadeler yaylr, harem a-alaryla bir imam, iki gzel sesli mezzin gelirdi, ilahiler okunarak namaz klnrd. Gece kaplar alr, sahur tablalar girer, top atlncaya kadar herkes ayakta kalrd. le zeri de her daireye bir hoca gelir va'z verirdi. Akam topla beraber zemzem-i eriflerle oru alr, iftar takmlar hazrlanr,

buzlu limonatalar, uruplar iilirdi... Haremin saray dairesi Ramazanda deta cami haline girer, herkes ibadetle vakit geirirdi..."2 Hkmdar, devlet erknn iftara ard gibi, Kadn Efendi ve sultanlar da haremde bulunan br kadnlar iftara arrlar, derecelerine uygun birer di kiras verirlerdi. Teravih namazndan sahura kadar dairelerde trl elence ve sohbetler yaplr, gecenin tatl gemesine allrd. Hrka-i Sa'det'i Ziyaret; Ramazann 15'inde bata padiah olmak zere, ehzadeler, sultanlar, Kadn Efendiler, ikballer ve ustalar, Hrka-i saadet 161 Aye Osmanolu, Babam Abdlhamid, 65-68; nvar, 103; Uluay, Harem M, 160nvar, sn. 84-85; Aye Osmanolu, Babam Sultan Abdlhamid, sn. 65-68. J '-- .- * OSMANLI'DA HAREM 365 dairelerini ziyaret ederlerdi. Harem 1854'de Topkap Saray'ndan Dolma-bahe'ye tannca bu merasim daha ok nem kazand. Ramazann 15'inci gn haremde yayan sultanlar, Kadn Efendiler, valde sultan, usta ve kalfalar en gzel elbiselerini giyerler; haremin nnde hazrlanan arabalara binerek Dolmabahe veya Yldz Saray'ndan byk bir alay halinde hareket ederlerdi. Arabalarn nlerinde ve yanlarnda harem a-alar bulunurdu. Arabalar, bu minval zerine Topkap Saray'nn araba kapsna gelirler; orada harem aalar tarafndan karlanrlar. Hareme gelince de Topkap Saray'nda yayan ve terifat idare eden kadnlar, Hrka-i Saadet'in kaps alncaya kadar dinlenecekleri daireye gtrrlerdi. Hrka-i Saadet kaps alnca, kadnlar rtbe srasna gre dizilirler; Hrka-i Saadet'e doru ilerlerlerdi. Eer sa ise, en nde valde sultan bulunurdu. Herkes bana bir rt rterdi. Her tarafta, buhurdanlarda yanan buhurun kokusu hissedilir, perdelerin arkasndan ok gzel sesli bir mezzinin okuduu Kur'n- Kerm duyulur; ar ar bir masa zerine konan Hrka-i erife yz srlr; daha sonra padiah selmlanr ve sonra da herkes dairelerine dnerlerdi. Kadir Alay; Ramazan'n 27.ci gecesi olan Kadir Gecesinde kadir alay dzenlenirdi. Tophanedeki Nusretiye Camiinde veya Yldz'daki Hamidiye Caimiinde yaplan Kadir Alay, ok muhteem olurdu. Harem'de bulunan kadnlar ve sultnlar, iki atn ektii arabalar binerler, meydanda kendilerine ayrlan yerlerde dururlard. Namaz bitinceye kadar, meydanda atlan fiekler seyredilirdi ve namazdan sonra Kadn Efendiler ve sultnlar, ehirde yaplan enlikleri seyretmek iin ksa bir tur yaparlar ve sonra da hareme dnerlerdi1. Bayram Tebrikleri (Mu'yedeler); Harem halk bayram tebrikleri iin gnler ncesinden hazrlanrlard. Harem, bir hafta ncesinden temizlenir ve bayramlklar alnrd. Saray bahesinde bayram elenceleri iin dnme dolap, atl karnca ve salncaklar kurulurdu. ehzadeler ve geceleri de sultnlar buralarda elenirlerdi. Saraydaki bayramlamaya mu'yede denmekteydi. nceleri Topkap Saray'ndaki Babs-Sa'de nnde yaplrd. Sonradan 1854'den itibaren Dolmabahe Sarayndaki Muyede Salonunda yaplmaya baland. Topkap Saraynda iken Padiahlar, bayram namazlarn Ayasofya veya Sultanahmed Camilerinde klarlar ve Saray'dan camiye byk bir alayla giderlerdi. Buna bayram alay denirdi. Haremdeki kadnlar ve cariyeler, bayram Aye Osmanolu, Babam Abdlhamid, 88; nvar, 110; Uluay, Harem II, 163. 366 KOLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM alay balamadan evvel, bayram alaynn geecei yerlerde arabalarna binerek yerlerini alrlar ve seyrederlerdi. Bayram Sabah, Padiahn bayramn tebrik iin evvela darda bulunan sultnlar, hanedan mensubu olan vkel kadnlar hareme gelirlerdi. Harem kapsnda harem aalar tarafndan selamlandkdan sonra kethda kadn ve ktibeler bunlar hareme alrlard. Sultnlar ve misafirler kendileri iin ayrlan dairelere yerleirlerdi. Ayn ey daha sonra Doimabahe Sarayndaki Muyede Salonunda yaplr oldu.

Kendi aralarnda bayramlamay bitiren harem halk Padiah beklemeye balarlard. Haznedarlarn ve ba ktibelerin terifatlar iinde Padiah ieri girince "Efendim, terf-i hne oldu, buyurunuz muyedeye" diye ba ktibe barrd. Srasyla Valide Sultn, sultnlar, kadnefendiler, ikballer, byk rtbeli ustalar (Hnkr Kalfalar), haznedar usta, khya kadn, br ustalar, byk kalfalar, kahveciler ve misafir kalfalar Padiah' balaryla yerlere kadar eilerek tebrik ederlerdi. Padiah, kzlarna ve kadnlarna ide-i ziyarette bulunurdu. . , , , ,; Harem odalarnda, kadnlar birbirlerini tebrik ederlerken, haremin avlusunda bayram elenceleri yaplrd. Bir tarafdan zurnasyle ve ifte narasyle Zuhur kolu, dier tarafdan kekler, bir dier tarafdan da hokkabaz ve kukla, karlarnda toplanan ocuklar hayran ederlerdi. Harem kadnlar, bu elenceleri kafes arkalarndan ve pencerelerden seyrederlerdi. Gece de misafirler ve harem halk, mabeyne davet edilir ve burada da meru dairede elenceler tanzim olunurdu1. 1 Uzunarl, Saray Tekilt, 202-208; Aye Osmanolu, Babam Abdlhamid, 7279; nvar, 97-103; Uluay, Harem II, 163-165; Harem hayat ile alakal olarak insafl bir batl yazarn izahlar iin bkz. d'Ohson, Ignatius Mouradja, Tableau General de l'Empire Othoman, Paris 1790, c. III, Harem-i Hmyn (Trkeye eviren: Ayda Dz, istanbul 1972, Hayat Tarih Mecmuas ilvesi), sh. 1-32. .i" - .; ' it* t " 1 # * * .rv--. >::- iv,-.-.;. L ALTINCI BLM ON SENE HAREM'DE RETMENLK YAPAN BR HANIMEFEND'NN GZYLE HAREM HAYATININ ANA HATLARI (SAFYE NVAR: SARAY HTIRALARIM) (Ksa Bir zet) . 1- NEDEN BYLE BR ZETE HTYA DUYDUK? Buraya kadar, islm Hukukunda klelik ve cariyelii, bu messesenin canl bir tatbikat yeri olan Osmanl Devletindeki harem hayatn ilm metodlarla anlatmaya altk. imdi de Harem'in hem en bozulmu kabul edilen zamannda dahi haremdeki hayatn islmn esaslarna nemli lde uygun olarak nasl devam ettiini; hem daha ziyade Topkap Sarayndaki haremi nazara vermemiz hasebiyle Yldz ve dier saraylarda harem hayatnn nasl cereyan eylediini, Harem'den bir kadnn veya sultnn azyla deil de, Harem'de on sene muallimelik yapm bir Hanmefendi'nin (Safiye nvar) dilinden dinlemeyi konuyu merak eden herkesin arzu edecei kanaatindeyiz. Ancak "Saray Htralarm" adyla 1964'de yaynlanan bu eseri, aynen deil, ciddi manada ksaltarak Kitabmza alacaz. Bu konuda -nemli bir Hatrat kitab olan Aye Osmanolu'nun htralar daha muhteval ise de Hanedandan olmas asl maksada uygun dmemektedir. Bir dier nemli husus da, bu htralarn Harem'in en ok bozulduu dnemlerdeki halini aksettirmesidir. Bu dnemde byle olursa, Ftih, Yavuz ve Kanun zamanlarnda nasl olacan da tahmin etmek kolay olacaktr. Kitab mtalaa edenlerden Safiye nvar'n bu hatralarn 1964'i yllarda yani Osmanl lehine konumann ve yazmann yasak ve su olduu dnemlerde kaleme aldn unutmamalarn ve zellikle niin yazdn ifade eden girii defalarca mtalaa etmelerini istirham ediyorum. . 2- SAFYE NVAR: SARAY HTIRALARIM "BU HATIRALARI NEDEN YAZDIM? Osmanl Sultanlarnn hkim olduu zamanlara ait pek ok neriyat yapld. Hepsini dikkat ve alka ile okudum. Diyebilirim ki, bunlarn ou, hele son devirlere ait olanlar uzaktan tutulmu objektifin titrek, bulank akislerinden ibaret kalmtr. Bir ksm da hayal mahsul olan romantik maceralar ihtiva

eder. Yazarlarn geni karihalarna ve hayallerine olan hrmetim dolaysyla hibirini tekzib cr'etinde bulunmak niyetiyle deil; sadece bizzat bu 370 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM hayatn iinde yaam olmann verdii salhiyyet ve ahslarn yakinen tanmaktan gelen bilgi ile olaylar daha ziyade hakikate uygun olarak kaydetmek arzusu ile bu hatrata baladm. Ve bunda kk, fakat canl noktalar ele alarak vcuda getirdiim izgileri ve kroki halindeki portrelerin devrinin ihtiamna yakacak ekilde yaldzl erevelerine yerletirmeye altm. Maksadm ne bir tarih kitab yazmak ve ne de methiyeler mecmuas meydana getirmektir. Sadece Osmanl Saraylarnda on senesini geirmi bir insan sfat ile edindiim intibalar canlandrmak ve daha ziyade bu devre ait hatralarm kk kk birer tablo haline getirmektir. Bunu bir tarih veya bir hatra defteri olarak kabul etmek takdirinize kalm bir meseledir. lerinde ununttuum veya bilemediim noktalar msamaha ile karlanrsa imdiden zrlerimin kabuln niyaz ederim. SARAYA NTSABIM Benim Saraya intisabm, Sultan hocal yapmak gibi gzel bir vazife ile balad. Halamn kocas, Sultan Read'n Ba imam smail Hakk Efendi sal gnleri sarayda nbeti olur, cuma gnleri de selamla kan padiaha namaz kldrrd. Bylece haftada iki gn saray arabas evimizin nne gelirdi. Halamn kocasnn, cuma gnleri resm kisvesi ile arabalara biniini bugn de hayal meyal hatrlyorum. Pek gen hatta ocuk yamda bu saray arabalar ok messir olurdu. Gzmden kayboluncaya kadar kafesli cumbamdan onlar takip ve seyr e-derdim. Bu baklarma, ne yalan syleyeyim, biraz da gpta dolu acaip bir his karrd. Halamn vefat, o sralara tesadf eder. Padiah srf enitem iin bir teselli diye kendi hazinedarlarndan Glnisar adndaki saraylsn ona zevce olmak zere ra etmek ltfunda bulundu. Halamn vefatndan 41 gn sonra evimize gelen bu saraylya nceleri biraz yabanclk ve gcenme duyduk, fakat sonralar yakn bir arkada olmutuk. Son derece terbiyeli, ahlak gzel ve dindar bir kadnd. Artk evimiz sarayllarla dolup, taar olmutu. Sultan Ahmed'deki bu e-vimiz bir gece yand.Yangn gecesi akta kalanlar civardaki evlere taksim olunuyorlard. O aralk padiah tarafndan gnderilen mabeyinci bizleri evine gtrmek istedi, irade-i ahaneye ramen enitem her nedense bu daveti kabul etmemiti. Biz Nuruosmaniyede eref sokana tandk. imdi ne zaman eref sokandaki onbe numaral evin nnden gesem, mazinin bu tatl gnlerini yaarm. / HAREM HTIRALARI 371 Hatralarm yazarken saraya intisabmdan balamak lzm geliyor. Bence bu hadisenin ahsm ilgilendiren deerinden baka, bilhassa, saraya ait baz zellikleri ortaya koymas bakmndan ehemmiyeti vardr. Sene 1331 (1915) hi unutmam, Martn dokuzu idi. eref sokandaki e-vimizde o gece bir rya grmtm. Ablama anlattm. ayan- dikkat buldu. - Enitene anlat, dedi. Odasna girdiim zaman rahmetli enitem Kur'n- Kerm okuyordu. Tereddt ettim. Eskiden byklerimizin yanna her zaman girip karak rahatsz etmezdik. Bir ey isteyip istemediimi sordu. Ryam ablamn kendisine anlatmam istediini syledim. Elinden Kur'n- Kerm'i brakt ve: - Anlat bakaym yavrum, dedi. . Anlattm. Rya u idi: "Selmlk odasnda imiim (eskiden aile reisinin erkek misafirleri iin ayrlan odaya selmlk odas denirdi.). Bam kaldrp gkyzne baktmda fevkalde bir mehtap var. Her taraf prl prl; bakyorum ay yava yava yere inmeye balyor. Tam bizim kapnn hizasna gelince birden hayret iinde kalyorum. nk ay derhal Sultan Read oluveriyor. Ge bakyorum, ay tekrar yerine dnm. Fakat Sultan Read kapmzn nnde. Ahmz Azime kendisine kapy ayor. Ve Padiah da doru benim odama geliyor. Derhal frlayp elini ayan pyorum. Kanapeye oturuyor. Ben de sa tarafnda gsterdii iskemleye oturuyorum. Sa elini omuzuma koyarak okar gibi bana bir

eyler sylyor. Ne dediini anlamyorum, kalkp gidiyor. Uyandm zaman btn hatrlamak gayretime ramen ne sylediini toparlyamyorum." te rya bundan ibaretti. Enitem ryam dinledikten sonra duvardaki takvimden bir yaprak kopararak tebessm etti. Tabi bana da odadan kmak dyordu. Enitemin Sal gnleri sarayda nbeti olduunu yazmtm. O gn de bulunmas icab ettii iin saraya gitmiti. Padiah kendisini huzura kabul edip diyor ki: - imam efendi, sarayda bulunan kalfalara Din Dersleri verdirmek istedim. Meseleyi Batabip Hayri Paa'ya atm. Bir hanm getirdi. Dersler balad. Fakat iittiime gre talebelerine Kur'n- Kerm dersi okuturken kendisi iskemleye oturup sigara iiyormu. Bu halini beenmedim. Derhal alt aylk maan verdim, iaesi iin lzm gelen paray da emrettim. Kendisini vazifeden affettik. imdi bir muallimeye (retmene) ihtiyacm var. Siz vasta olur, byle bir hoca bulabilirseniz pek memnun olacam. Drriye, Rukiye, Hayriye ve Ltfiye Sultanlarla Nazm ve Fevzi efendileri okutacak. Valideleri de bu arzudadrlar. (Drd de olu Ziyaeddin Efendi'nin ocuklardr.) 372 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM rade-i seniyyeyi dinledikten sonra enitemin gzleri yaarm. Padiah, dikkat gznden kanmad bu halin sebebini sormu. Enitem de ryay anlatm ve Dr-l Muallimat'tan (Kz retmen Okulu) mezun olduumu, bu sene Dr-l Fnun'un Riyaziye ubesine (niversite'nin Fen Fakltesi Blm) imtihan vermeye hazrlanmakta bulunduumu sylemi. Kendisini muallimelie derhal kabul ettim, buyurmular. Ryadan sonra bama devlet kuu konmutu. O akam yemekte enitem bana bakp bakp glyordu. Biraz sonra aynen unlar syledi: Sana mjdem var kzm. Saray- Hmayunda Sultanlar Hazertna muallimelik erefini Cenab- Hak nasip eylemi. Bugn evket-meap Efendimizden aldmz iradeyi sana tebli ediyorum. Allah hayrl eylesin. Bu ni haber karsnda bir hayli afallamtm. atal elimden dt. Gzlerim dald. Boazma birey dmlendi. Sanki dilimi yutmu gibi idim. Bu hl ruhuma dolan acaip iki hissin arpmas neticesi idi. Saraylarn i hayat bizim iin mehuld. Birden hatramda parlayan bu mhim ve esrarengiz hayatn iine girmek mecburiyeti bende tarif edilmez bir heyecan hasl etti. Saraylar ve saray hayat hayalimde geniliyordu. eri girenin stne kapanan saray kaplar, girenin kaybolan ryalarnn hasretlerine karlk, binbir gece masallarnn muhayyel cennetine de gtrebilirdi, iimde korku ve sevin el ele vermi, bu cazip fakat ne de olsa yabancsna kar korku veren bir gelecein ekingenlii ile rperiyordum. Sonra "peki, diyorum, Dar-l Fnun ne olacak? Oraya girmek hayallerim mahvolmuyor mu idi?" Halbuki ben ne tatl hayallerle tahsilimi tamamlamak istyordum. Enitemin sesi birden beni iine yuvarlandm bu karma kark ryadan uyandrd. Kzm, dedi, bu tarihe kadar diplomal hi bir kimse Saray- Hma-yun'dan ieri girmemitir. Erkekler, selmlkta husus hocalardan, kadnlar ise ieride yetimi kalfalardan, son zamanlarda sultanlar da seyyar muallimlerden ders almtr. Halbuki sen Harem-i Hmayun'da kalacaksn. Sarayn durumlarn bizzat mahade edeceksin. Sanrm ki, bundan memnun olman lzm geliyor. Susuyor, nme bakyordum. imden uzun bir mcadeleden sonra, saraya gitmeye karar vermitim. Ama saraya nasl gidilir? Neler gtrmek lzmdr? Bunu iimizde sarayl hanmdan baka pek bilen de yok. Onun ikaz ve direktifi ile icab edenleri hazrlamaa baladk. Zaten ok birey de lzm deilmi. Aklmda alanlar: takm amar, ikisi uzun ve ikisi ksa etekli olmak zere 4 elbise, hamam takm, alt ift orap ve ift iskarpin ki bunlarn biri yazlk biri klk, ncs de resm elbise ile giyilecek ayakkablardr, hepsi bu kadar. Sarayl hanma gre, hatt bunlara bile lzum yokmu. Orada hereyi tedarik ederlerHAREM HATIRALARI 373 mi. Ama ablamn aklna gre, yine koca bir bavulu dolduracak eya ile yola kacaktm. Mthi heyecan iinde gn geirdim. Bende artk geceleri uykudan eser yoktu. Biran evvel bu hayata kavumann tel vard.

Bu bana bir baka dnyadan bir baka leme g ediyormuum gibi tesir etti. Yalan da deildi. Hakikaten saray bal bana bir lemdi. Bence olduu kadar btn millete de mehul bir hayatn iine karmak, az deiiklik saylmaz. Kaln ve muhkem duvarlar arasnda mahsur kalan saray hayatnn, nasl ve ne gibi maceralar olabileceini kestirebilmek tabi imknszd. Nihayet 9 Mays 1331 (1915) cumartesi gn geldi. Sabah saat 10.30 kapmzn nnde mkellef bir saray arabas bekliyor. Bu araba, beni sanki mehul bir diyara gtrecekmi gibi heyecandan tirtir titriyordum. Endielerimi ve hznm gzlerimden okuyan ablacm. etrafmda pervane kesilmi, ne syleyeceini arm, deta mrldanr gibi cesaretlendirmek ve teselli iin bir eyler sylyordu. - Allah'a mtevekkil ol kardeim. naallah sonu hayrdr. Her zaman iindekilere gpta ile baktmz arabaya nihayet binecektim. Arabacnn yannda oturan kahveciba Ahmed Efendi beklenmedik bir eviklikle inip kapy at. teden beri pek beendiim koyu renk atlas deli kupa arabasna bindim. Hademe bavulumu ald. Arabann iinde hissiz bir halde, adeta donup kalmtm. Alayan ablamn ve sevinten dudaklar titreyen sarayl Hanm'n ellerini ptm. Vedalatk. Araba kpry geiyordu, iki arafl Hanm'n bana gpta ile baktklarn farkettim ve glmsedim. Artk Beikta'tan Yldz'a doru yol gidiyorduk. YILDIZ SARAYI'NDA Saraya geldiimiz vakit, birinci kapdan geerken bir ka hademe yerlere kadar keml-i hrmetle selmladlar. Harem kapsnda bir ok aalar beni bekliyorlard. Refakatimizdeki kahveci ba Ahmet Efendi nbeti aas Seyfettin Aa'ya beni teslim etti. Ve: Muallime hanm hazinedar ustann dairesine gtrnz, dedi. Aa ile birlikte hareme gittik. Beni birbirinden gzel gen sarayllar karladlar. Sonradan rendiime gre bunlar misafirleri karlamak ile vazifeli kalfalarm. ikinci kata ktk. Batan baa Hereke kumalar ile ve zevkle denmi ssl bir salona girdik. arafm kardm. Aralk kapdan mtecessis balar grnyordu. Byle gzetmeler saray detidir. Bunlar daha evvelden mualli374 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLIDA HAREM me Hanm'n geleceinden haberdar olan sarayllarm. Eilip birbirlerinin kulana benim hakkmda baz eyler sylyorlard, iitebildiklerim arasnda unlar vard: . : - A! Ne gen deil mi Kaaim? ( Kardeim kelimesini sarayllar byle telffuz ederler.) Haklar vard. nk imdiye kadar sarayda tedris (eitim) ile vazifelendirilmi olan hoca hanmlarn hepsi yal bal hanmlard. Elbette ki karlarna bu yeni muallimenin de yle olacan zannedeceklerdi. Halbuki ben o zamanda Dr-l Muallimat'tan yeni diploma alm gen bir kzdm. Ellerinden geldii kadar sayg ve ikram gstermeye alyorlard. Biraz sonra gayet zarif zarfl bir fincan iinde kahvemi getirdiler. Nihayet belki onbe dakika sonra kzlar dald. Kalfa hanm gelmiti. Bu kalfa hanm sarayda hazinedar ustadan sonra en ziyade itibar sahibi olan bir sarayl idi. Hizmet eden nedimelerin hepsi kendisine "Kaafam" diyorlard. (Kaafam, sarayllar dilinde kalfam demektir.) Arkasnda uzun etekli bir entari, banda hotoz, hotozun sol tarafna ilitirilmi prlanta bir ine, uzun boylu, vakarl, nazik sarayl idi. Rikidil Hanm. Ayaa kalktm. - Estafurullah, etmeyiniz, diye selm vermekle iktifa ve ilve etti: - Dinlendiniz ise sizi hazinedar ustann yanna gtreceim. teden beri isimlerini iitip yzlerini grmediim saray bykleri ile tanmak benim zerimde phe yok ki, pek byk te'sirler yapyordu. Beraberce ayn dairenin st katna ktk. k, zarif denmi bir koridordan getik. Nihayet bir salona, aradan da odalardan birine girdik. Altm yalarnda kadard. Topuklarna kadar uzun bir entari giymiti. stne Salta tbir olunan ksa bir caket almt. Byle, ayakta pr ihtiam bir Hanmefendi ile kar karya idim. Rikidil kalfa beni takdim etti. Bana doru iki adm att ve gayet mfik bir sesle:

- Kzm dedi. evket-meb Efendimiz sizi sultan efendilere ve mektep zaman gelinceye kadar iki ehzademize muallim tayin buyurdular. Msait zamanlarmzda da arzu eden kalfalara (sarayllara) din dersleri vermenizi irade eylediler. Ona gre alp evket-meb Efendimizin tevecchlerine mazhar olmanz temenni ederim. Biraz durdu ve devam etti: - Selefiniz Kur'an- Aziman okuturken baz hrmetsizliklerde bulunmu, bu yzden vazifesine son verilmi. Siz ise ulema evldsnz. Bu ciheti bizden iyi takdir edersiniz. Cenab- Hak muvaffakiyet ihsan buyursun. Rikidil kalfaya dnerek: - Kalfacm, muallime hanm, kendilerine tahsis edilen daireye gtr-nz. Her ikimiz de hazinedar ustay selmlyarak oday terk ettik. Tuhaf deil mi? Ancak o zaman rahat bir nefes alabilmitim. . . '. i.---/ HAREM HTIRALARI 375 Hazinedar ustann dairesine bitiik daireye getik. Geni mermer merdivenden ktk. Ayaklarmz uzun tyl yol keelerine gmld. Karmza gelen caml kapdan ieri girer girmez, bizi yine uzun etekli entarisi ile yal bir kalfa istikbal etti. Buraya gelinceye keder yolda Rikidil kalfa unlar anlatmt: - Kalfanzn ad Piyaler'dur. Efendimizin nc haremi, ya'ni nc Kadn Efendi Drraden Kadn Efendi'nin daire kalfas idi. Vefatndan sonra, vasiyeti mucibince olu ehzade Necmeddin Efendi'ye ba kalfa oldu. Bundan pek az evvel Necmeddin Efendi de Rahmet-i Rahmana kavuunca kendilerinin hatralarna hrmeten kalfay Beikta ve Yldz saraylarndaki dairelerinden alkoydular. Allah kimseye efendi acs gstermesin. Muhterem bir kadndr. Maiyyetinde be kii var: evkidil, Nigaristan, Sipentayyar adnda kz ile Said Aa isimindeki harem aas ve tablakr hademe Halil Aa bunlarn hepsi Necmeddin Efendi'den kalmadr. mid ederim ki, seveceksiniz kendilerini. O da sizin her iinize bakacaktr. Piyaler kalfa bana hitaben: -- Efendim yorulmusunuzdur, buyurunuz size odanz gstereyim, dedi ve beni yanndaki odaya gtrd. Buras, gzel denmi, irin bir oda idi. Artk hayatm iinde geireceim bu drt duvar nedense benim zerimde iyi bir tesir yapmt. Belki bu, insanlarn kadere kar gsterdikleri rzaya benzer bir eydi, kim bilir? O gn akama kadar sarayllar bana "Safa geldin" yine onlarn tbiri ile "beyan- ho amedfye geldiler. lerinde gzel, terbiyeli, munis sarayllar vard. Hep saray adetlerinden bahsederek beni tenvir ettiler. Kzlarn bu terbiye ve nezaketlerini grnce paalarn, beylerin evlenme iinde neden saraydan kan hanmlar tercih ettiklerini anlam ve kendilerine hak vermitim. Ertesi gn pazard. Odam yine sarayllarla dolup tayordu. Tatl ve etrefil bir erkez edasyla konuuyorlard. Bu arada padiahn emriyle Hsn Aver bir cariyenin, saraya alnarak benim hizmetime verileceini renmi oldum. VAZFEM VE LK TALEBELERM ehzade Ziyaeddin Efendi, Sultan Read'n en byk oludur. nsiyar Hanm Ziyaeddin Efendi'nin hanmlarndan biri idi. Durriye ve Rukiyye Sultanlar ile Nazm Efendi'nin anneleri. Pazartesi gn nsiyar Hanm'n beni grmee geleceini haber vermilerdi, hazrlandm kendilerini bekledim. Saat 11 'de geldi. Orta boylu imanca imdiye kadar grdm hanmlardan daha k ve daha gzel. Kk ekik gzleri, kaln ve etli dudaklar vard. Yannda annesi Firdevs Hanmla beraberdiler. nsiyar Hanm sze balad: 376 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM Sizinle grtme memnun oldum. Sultan Efendiler (evltlarna bu ekilde hitab ederlerdi) imdiye kadar Mustafa Efendi ismindeki bir limden Kur'n- Kerm dersi alyorlard. evket-meb Efendimizden ehdetnameli bir muallime istedim. Allah mr- ahanelerini mzdt buyursun. Derhal kabul ettiler. Ve sizi lutf- ihsan buyurdular. Teekkr ettim. Devamla: Tedrisatnzn mektep pogramlarna uygun olacana eminim. Ne lazmsa ltfen bana bildiriniz, dediler. Ben de ikier kiilik mektep sralar ile siyah yaz

tahtas ve benim iin bir masa ve saireyi yazarak lzumlu malzemeyi bir liste haline takdim ettim. Merak etmeyiniz. Hepsi derhal tedarik olacaktr. Yalnz sizden ricalarm udur: Dershaneden ieri girer girmez sultanlk yoktur. stediiniz gibi kendilerine muamelede serbestsiniz. Dier hocann vazifesine nihayet verilecektir. Bu vazifeyi size devrediyoruz. evket-meb Efendimizin iradeleri ile evvel Kur'n- Aziman hatmedilecek, ondan sonra mektep derslerine balanacaktr. Siz de ona gre hareket edersiniz, dedi ve ayaa kalkt. Ve ktlar. Sultanlarn valideleri, zerimde iyi bir tesir brakm, ho bir hanmd. Sultan hanmlar iin sipari edilen ders levazmat gelinceye ben de okumak isteyen sarayl hanmlarn isimlerini kayda baladm. Talebelerim oaldka oalyordu. Kur'n- Kerm, Ulm- Diniye, Kr'at, imla, hesap, hendese, Terbiye-i Bedeniye dersleri reneceklerdi. Says gittike artan talebelerimden hatrmda kalanlarn sralayalm. Ispantayyar, Ferhamet, Suzidil, Lem'an, Ne'e Resan, Ne'eriz, Ller, Cemidilber, emiferah, Melhat, Nevzat (Sonra Sultan Vahdeddin'in zevcesi olmutur.) Nesrin adr, Nigr, Milnigr, Nigristan, Bezminigr, Zlfitab, Mihrimah, Mihriban, Pesend, Ferzan, Virdirevan, Zermisal, Nzhet, Dilikr, Feriha, rfanter, Nazikeda, Hsnaver, Kemalifer, Resan, Rayidil, Dilgzar... Hepsi iyi kzlard. Hepsi de derslerine ehemmmiyet veriyor, itina ile alyorlard. SULTAN READ'IN HANIMLARINI ZYARET Ders odas hazrlanncaya kadar Yldz Saraynda bulunan Sultan Read'n haremlerini, ya'ni Kadn Efendileri ziyaret etmek istedim. Arzumu kalfama atm zaman o da: - Evet! dedi. Kadn Efendileri, sultan efendileri, ehzade haremlerini ziyaret etmeniz lzmdr. HAREM HTIRALARI 377 Bakadr) Kmures Hanm Efendi'yi Ziyaret ilk ziyaretin gece olmas doru deilmi. Cuma gn leden sonra u-zun etekli entarimi giydim. Ziyaret msaadesini nceden alm olduumuz iin sarayn gzel ve muntazam iekli bahelerinden geerek ba Kadn Efendi'nin -Padiahn birinci haremine, Ba Kadn Efendi denir- dairesine girdik (Kmres Kadn Efendi byk ehzade Ziyaeddin Efendi'nin validesi idi). Misafirleri karlamakla vazifeli biri gen, biri yal iki sarayl bizi misafir salonuna aldlar. Kadn Efendi'nin kalfas Azmireftar kalfay selmladk. Orada dorudan doruya Kadn Efendilerin huzuruna klmaz, evvel byk kalfa ile grlr, kahve iilir, sonra yine byk kalfann refakatiyle ikinci katta oturan Kadn Efendi'nin odasna alnr. Vaktiyle gzel olduu besbelli, hl da taravetini muhafaza eden Kadn Efendi bizi kabul etti. Arkamda uzun etekli elbisem, bamda evvelce giymekliime msaade olunan hotoz ile kendimi aynada grnce ben de beendim. Tam bir sarayl olmutum. Aldm talimat mucibince eilerek temenna etmek istedimse de Kadn Efendi eliyle engel oldu: - Etme, estafirullah, deyip ksaca selm vermekliimi kfi grdler. Biraz arkaya ekildim, bekledim. Kadn Efendi hemen iskemleyi gstererek: - Buyurunuz, oturunuz, dedi. Bu gibi ziyaretlerde misafirlerin iskemleye deil, yerdeki minderlere oturtulduunu biliyordum. Bana bu iskemle ikramnn, hocalara kar bir sayg gstermek dncesinden ileri geldiini anladm. Kalfam mindere oturdu. Kadn Efendi talebelerimin (sultanlarn) ne zaman derse balyacaklarn sordu. Lzm gelen cevaplar verdim. Padiahn tedrisat hakkndaki iradelerini sordu. Ben de mektep program mucibince derslere balamadan nce Kur'n- Kermi hatmetmeleri hakkndaki emirlerini syledim. - Kk yata, dediler, din derslerini renirlerse hem unutmazlar, hem de dersler oald zaman dinimize dair olan en mhim bilgiyi geciktirmemi olurlar. Ve devam ederek: - naallah talebeleriniz feyzinizden istifade ederler. Bu vesile ile sizi grdme ok memnun oldum, dedikten sonra, yanmda oturan Piyaler kalfa ile saray hakknda biraz konutular. Konumalar bitince msaadelerini alarak huzurlarndan ayrldk.

378 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM kinci Kadn Efendi Mihrengiz Kadn Efendi'yi Ziyaret kinci Kadn Efendi Mihrengiz Kadn Efendi ve olu ehzade mer Hilmi Efendi sayfiyedeydiler. Kendileri ile gremedik. Ancak kn Beikta Sarayna gelince tanabildik. nc Kadn Efendi Nazperver Kadn Efendi'yi Ziyaret Nazperver Kadn Efendi, Drraden Kadn Efendi'nin vefatiyle ncle terfi etmiti. Ayn gn kalfamla beraber hnkr dairesinden sonra bu Kadn Efendi'nin ikmetine tahsis edilen daireye gittik. O da teki Kadn Efendiler gibi iman ve uzun boylu bir hanmd, ilk nazarda malmatnn derecesi pek belli olmamakla beraber, insan zerinde iyi tesir yapan terbiyeli ve nazik grnyordu ve biraz hznl bir hali vard. Hznnn sebebine sonradan renmitim; ocuu olmad iin Padiahn kendisine kar gsterdii tevecche ramen, hayat boyunca byle mahzun yaamtr. Sk sk gelmemi istedi ve iltifat etti. Drdnc Kadn Efendi Dilfirib Kadn Efendi'yi Ziyaret Oradan ayn daireye yakn olan Dilfirib Kadn Efendi'yi ziyaret ettik. Kendisini merak ediyordum. nk bir gece nceden gen ve malmatl olduunu sylemilerdi. Bekletmeden oturduu salona bizi aldrd. Selmm samim karlad. Bana: - lk defa diplomal bir muallime saraydan ieri girmi bulunuyor. Sk sk buyurursanz birlikte tarih okuruz. Ben tarihi ok severim, dedi. teden beriden konutuk. Saray halknn enitemi sevdiini, nk teravih namazn son derece erkn- adabna riayetle ve uzatmayarak kldrdn, Glnisar Hanmla evlendiini iittiini syledi. -- Malum ya dedi, yal kalfalarmz oktur. Orutan sonra fazla ayakta duramazlar. Eniteniz ihtiyarlarn halinden de anlarlar, dedi. Gen Kadn Efendi ile daha az resm konutuk. Dairesine sk sk giderdim. Kendisi Sultan Read'n vefatndan sonra bir mddet sarayda, sonra Erenky'ndeki kknde kald. Vefat 1952 senesindedir. Ramazan geceleri saray gzel olurdu. Gndzleri herkes orulu olduundan sknetle geer, fakat iftardan sonra her daireden takm takm saHAREM HATIRALARI 379 rayllar mabeyndeki byk sofaya kurulan kafes arkasna gelirler, imam e-fendi ile mezzinler de harem- i hmayuna gelirler, namaz klnrd. yle byle altm yetmi kiilik bir cemaat olurlard. ..;.,.; . Baz geceler sarayllar aralarnda saz tertip ederler, elence yaparlard. Sahura kadar deta sarayda bir enlik olurdu. Bu elenceler gece saat onikide sahur yemeklerini getiren tablakrlarn "destur!..." sesleriyle nihayete ererdi1. d PADAHIN GELNLERN ZYARET Sultan Read'n byk gelini (ehzade Ziyaeddin Efendi'nin Hanm) nsiyar Hanmla grmek istedim. Kendisinin iki sultan bir ehzadesi vard: Drriye Sultn, Rukiye Sultan, Nazm Efendi. Yldz Saraynn bah-esinde birok kk kkler vard. nsiyar Hanm maiyeti ile birlikte bu kklerden alt odal birinde otururdu. Kkten ieri girer girmez nsiyar Hanmla karlatm. Kibirsiz bir kadnd. Malmatl ve gler yzl idi. (Sonra iskenderiye'de vefat etmitir.) Bu ziyaretimde ayn zamanda talebelerimle de tanacaktm. Bu gnk gibi hatrmdadr. Limonata ikram ettiler. Biraz sonra da Drriye ve Rukiyye Sultanlarla Nazm Efendi odaya geldiler. Ayaa kalktm. nsiyar Hanm evltlarna hitaben: - Hocanzn elini pnz. Kim bilir sizlere neler retecektir. Artk siz de bana retirsiniz. Deil mi arslanm? "Sultanlarla efendilere yaknlar arslanm diye hitap ederlerdi" dedi. Oradan beraberce ders yapacamz o-daya gittik. Kapsna "Ders Odas" diye bir de levha konacan sylediler. Sultan Efendiler ve anneleri ile birlikte bir mddet grtk. Sonra ocuklar bana baheyi gezdirmek iin annelerinden msaade aldlar. Baheye ktk. Muntazam ve zevkli bir ekilde tarhedilmi baheyi pek beendim. deta bir cennet bahesi gibi idi.

Aalarn neft glgelerinde biraz dolatk. Ve byk havuzda atanaya binerek, bir ka defa tur yaptk. Grdm bu gibi eyler beni memnun etmeye balamt. Yanmzda nbeti harem aalarndan biri de bize refaka ediyordu. Bir aralk kanepelerinden birinde bir mddet oturup istirahat ettik. Bir ksm iftiraclarn anlatt gibi, gayr-i meru elencelerden sonra kalkp sahuru yiyip Sabah namazn klmalar dnlemez. Sahura kadar yaplan elence ilahilerin sylendii meru saylan sazlarn alnd ve Harem'de harem kadnlarnn ve mahrem olmayan insanlarn yapt elencedir. 380 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM Padiahn oturduu dairenin ad "Hnkr Dairesi" idi. Burann pencereleri bu baheye bakard. Benim bireyden haberim yokken pencereden Padiah da bizi seyrediyormu. nc hazinedara "Sultanlarn yanndaki kimdir?" diye sormu. Sonralar Hazinedar Peyveste Kalfadan rendiime gre Ba Kadn Efendi ile aralarnda bir muhavere cereyan etmi: - Efendimiz, bu muallime hanm pek kk, talebelerine nasl sz dinletir? Bizimkiler bunu da kendilerine uydururlar, demi. Padiah da u cevab vermi: -- Ya kk ama, akl byk. O gn nsiyar Hanm beni sultanlarla birlikte yemee alkoydu. Terbiyeli ocuklard. Hocalar ile birlikte olmaktan zevk alyorlar ve benimle sk sk temas halinde bulunmaktan memnun oluyorlard. Sabah kahvalts ile akam yemeklerini dairemde yiyor ve le yemeklerinde de sultanlarla beraber bulunuyordum. * PADAHIN VASITAMLA TALEBELERME BR RADES i Saraya girdiimin nc gn idi. Bir kalfa geldi. Hazinedar ustann beni grmek istedii haberini getirdi. Bu gibi davetler her nedense beni rktyordu. Fakat u ksa ikmetim esnasnda yava yava bunlara da almaa balamtm. Hazinedar ustann dairesine gittim. Nezaketle karlandm. Kahveler iilip hatr sorulduktan sonra Hazinedar usta ayaa kalkt. Ben de kalktm. Padiahn bir arzusunu bana bildirecekmi. rade-i seniye tebli edilirken ayaa kalkmak adetmi. rade u idi: "NAMAZ, KILMAYANLARA, ORU TUTMAYANLARA YEDRDM TUZ VE EKME HARAM EDYORUM. BU RADEM, HOCA HANIM TARAFINDAN TALEBELERNE SYLENSN" Padiah dindar bir insand. Be vakit namazn terk etmez ve din ak-delere smsk bal olarak yaard1. Derhal kendilerine: - Emr-i ahanelerini ifa edeceimden emin olmalarn arz ederim, dedim. Dedim ama beni bir dncedir ald. nk'bu iradeyi hemen tebli e-dersem benden ders almaya gelen sarayllarn dersi terk etmeleri mmknd. Bu takdirde de muvaffakiyetsizliim zerinde trl dedikodulara yol aabilirdi. Talebelerimin beni beenmedikleri veya bilinmeyen sebeplerden dola1 Sultn Red, Osmanl Saraynn son Padiahlarndandr ve en ok tenkit edilen bir dnemin devlet adamdr. Buna dierleri kyaslanabilir. v.r-:-.-.- - :f . . .-.'. -* .' s % HAREM HTIRALARI 381 yi benden katklar ayi' olacakt. Bu ise benim durumumda bir insan iin olduka tehlikeli bir iti. Bir tedbir dnmek gerikiyordu. Ben yava yava talebelerime nasihate baladm. Alman eyann hesabn bilmek iin hesap dersi nasl lzm ise, gerek dnyada gerekse hirette de her trl kolaylk grebilmek iin insann dine riayetkar olmas lzm geldiini anlatmaa altm. Talebelerim gittike bana snyorlad. Mmkn mertebe onlara sevimli ve nazik olmaa gayret ediyordum. Hakikaten bu tedbirim messir oldu. Onlarn da derslere intizamla devam etmekte ve dikkatle almakta olduklarna ahit oldum. Aradan tahminen bir buuk ay kadar zaman geti. Dershanenin kapsna yle bir levha astm:

NAMAZ KILMAYAN, ORU TUTMAYAN, DERSHANEDEN ER GREMEZ Gen talebelerim levhay okuyunca derhal dairelerine giderek vaziyetten haberdar etmiler. Tabi onlar da benim "Allann emrini tebli ettiimi" syleyerek bu nasihate riayet mecburiyetinde bulunduklarn tekrarlamlar. Birer birer gelmee ve "Sz veriyoruz. badetimizi ihmal etmeyeceiz" diye kabullerini rica etmee baladlar. Kalfalarndan birer tezkere istedim. Okuma yazma bilmeyenlerin bizzat gelerek bu husus hakknda teminat vermelerini rica ettim. Bu ekilde irade-i ahane de yerine gelmi bulunuyordu. Hdise btn sarayda duyulmu, Padiahn kulana kadar gitmiti. Glm ve bir sal gn enitem nbeti iken ona da meseleyi am ve iltifat etmi: - Analar, babalar, evltlarnn din terbiyelerinden indallah nasl mes'ul iseler, ben de bunlardan mes'ulm. Allah sormasn, size de teekkr ederim, demi. O akam enitem eve geldii zaman yengem sarayl hanma "Allah Safiyye'den raz olsun. Halife-i ruy- zeminin duasn almaklma sebep oldu." demi. Padiahn tevecchn kazanm olmaklm bana cidden sevin vermiti. Bir ka gn sonra Ba Musahip Enver Aa vastas ile bir de levha hediye ve ihsan etmilerdi. Levha mehur hattatlardan birinin yazs iledir. Bunu Kur'n- Kerm koymaya mahsus bir caml dolap hediyesi ta'kp etti. "'i 382 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM EVVEL KUR'N-I KERM DERSLERNE BALADIK Ziyaeddin Efendi ile nsiyar Hanmefendi ocuklar Drriye ve Rukiye Sultan Efendilerle, ehzade Nazm Efendi'nin derse baladklar gnn tarihini unutmama imkn yoktur: 11 Mays 1331 (1915) Ders odasnn hazrlandn haber verdikleri zaman koa koa, grmee gittim. Grdm manzara beni hayret ve sevin ierisinde brakt. Bu intizam, nsiyar Hanm'n zeksnn eseriydi. Oturacak yerler ile arkalklar krmz kadife, yan taraflar beyaz yal boya iki sra ve karlarnda benim iin hazrlanm yeil uha rtl bir masa, zerinde yaz takm ve cetvel, lstik ve saire... Yan tarafta cill gzel bir siyah tahta, silgi ve tebeirine kadar her eyi mkemmeldi. Bir kanepe ile iki iskemle de odann eyasn tamamlyordu. Kapnn zerinde Ders Odas yazl levhaya kadar ihmal edilmemiti. Velhsl mkemmel bir dershane ile karlamtm. leden sonra Sultanlar anneleriyle birlikte dershaneye geldiler. Yerlerimizi aldk. Onlara ilk nce Kur'n- Kermde nereye kadar okuduklarn sordum.Byk Sultan "Yasin"e dieri de drdnc cz'e kadar okumular. Kendilerini biraz imtihan eder gibi yokladm ve braktklar yerden balyabileceimizi bildirdim. Mini mini ehzade Nazm Efendi ise yeniden balyacakt. Sultanlarn banda Bursa'nn ipekli ba rtleri vard. Esasen Sultan Read'n saraynda her ey Bursa ve Hereke kumalarndand. Padiahn yerli mal dururken ecnebi mallarna itibar etmedii malmdu. Bir aralk kk ehzade ablalarnn balarnn rtnmesine dikkat etmi olacak ki, o da bann rtlmesini istedi. Derhal anneleri emretti. Mini mini ehzadenin fesi de geldi. Fesi giydii zaman ehzadenin dads Suzidil Kalfann sevinten gzlerinin yaardn grmtm. Aradan ay kadar geti. Dersler ilerliyordu. 6 Austos 1331 (1915) de Sultanlarn ikisi de Kur'n- Kermi tamamen bitirdiler. HATM MERASM Aklma birey geldi. Bir "Hatim Merasimi" yapmak fena olmayacak diye dndm. Dncemi anneleri nsiyar Hanm'a atm. "ok muvafk olur" dedi. Ve ok memnun oldu. Hatim merasimi hazrlklarna baladk. Ben sultanlara manzumeler rettim. Drriye Sultan "Bayrak" nesrini, Rukiye Sultan da brahim Aladdinin "Bayrak" manzumesini ezberledi. nsiyar Hanm derhal esvap ba Sabit Bey'i artt. Krmz atlastan etraf altn saakl bir bayrak yaplmasn emretti. Biz Sultanlarla hatim merasimi program ryy. yy ;. .;. -. .*. X . , 11 " . .1

.-.'; - i' HAREM HTIRALARI 383 ile megul iken, anneleri nsiyar Hanm da merasimde yaplacak ikramlarla urayordu. erbet ve limonatalar karlklara boaltlyor. Davetlilere rtbe derecelerine gre zarif kutular iersinde ekerler yaptrlyordu. Davetlilerimiz bir hayli yekn tutmutu. Bata Sultanlarn babalan, ehzade Ziyaeddin Efendi olmak zere, amcalar ehzade mer Hilmi Efendi, dier kk ehzadeler, Kadn Efendiler ve tesadfen o gn sarayda misafireten bulunan Rkiye ve Adile Sultanlar, ehzade haremleri, sarayda mevki sahibi ustalar, byk kalfalar, Hazinedar Usta, Khya Kadn, dier sarayllar. Daha dorusu hemen hemen btn saray halk davetli idiler. Merasim gn geldi. Kk mabeyn tbir ettiimiz dairenin byk sofas altn yaldzl kafeslerle ikiye ayrld. Bir ksm erkeklere, te taraf da kadnlara tahsis olundu. Erkeklere mahsus ksmda ortaya bir rahle konuldu. zerine srma ilemeli bir rt rtld. Sultanlarn oturmas iin de altn srma ile ilenmi iki minder kondu. Kar tarafa da ehzadelerin oturmalarna mahsus kadife, atlas ve kymetli kumalardan dikilmi minderler yerletirildi. Bunlarn kimisi yuvarlak, kimisi de beyzi ekilde idi. Mabeyn erkn da burada yer alacaklard. Kafesin arka tarafndan n sraya altn yldzl koltuk ve sandalyeler, ikinci sradan itibaren de nihayete kadar muhtelif renklerde minderler yerletirildi. Evvel Kadn Efendiler, sultanlar ve sonra sra ile davetli saray halk yerlerini aldlar. Bir harem aas refakatinde ehzadelerle, mabeyn erkn da mevkilerine oturdular. imdiye kadar sarayda byle bir merasim yaplmam olduundan herkeste hakl bir tecesss beliriyordu. En sonra sultanlar geldiler. kisinin balarnda kymetdar birer ta, srtlarnda altn srmal elbiseler, balarnda Bursa kumandan birer ba rts vard. Bu halleriyle zaten yzleri pek gzel olan sultanlar birer melek zannedilebilirdi. Sultanlar gelirken mabeyn erkn ayaa kalktlar. Sultanlar da onlar selmladlar. Herkeste tatl bir heyecan uyandran bu manzara karsnda benim de gzlerim yaard. Sultanlar minderlerine oturdular. Bu srada onlara evvelce ders veren eh-zade hocas Mustafa Efendi, Ba mamn iaretiyle gelerek sultanlarn karsndaki mindere oturdu. Evvel Drriye Sultan, sonra Rukiye Sultan defa ihlas- erifi ve Muavvizeteyn'i ve fatihay okudu. Hazirn tekbir getirdiler. Hoca Efendi hatim duasn okudu ve erbetler datld. Bu srada Musahip Ramiz Aa elinde o atlas bayrakla grnd. Bayra Drriye Sultana takdim etti. Sultan bayra ald ve okumaya balad. Okunan nesri aynen aaya alyorum: "Efendiler, 384 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM Her milletin ecdadndan kalm bir niane-i hakimiyyeti, bir yadigr- tarihiyyesi vardr. Elimde kemal-i ihtiramla tutarak huzurunuza ktm u mukaddes sancak da bir miras- ecaat ve veda-i eref ve mefharettir. , Efendiler, Bu bayran kymeti kelimelerle anlatlamayacak kadar ulv bir mna tar. Tarihimizin bir safha-i gururu, milletimizin bir tim-sal-i zivekrdr. Bu al haremin sath- l'ine resmedilmi u ay ydz, bir zamanlar byk lkelerin ufkunda doan ayyldzdr. Asrlardan beri ufuklarda dalgalanyor. Bu gn de Osmanllarn mmessilliini ifa etmektedir. Turan'n zmrd ovalarndan, Anadolu'nun sine-i samimiyetine ihtiyar- hicret eden ve az zamanda cihann byk kt'asmn en mutena sahalarnda muazzam bir DEVLET vcuda getiren Osmanllarn imdi fahrmiz bir hatras, satvet ve mefharet mirasdr. Bu sevimli sancak, byk Osmann, zmkr ve cesur Fatih'in kahraman ve metin Selim'in cengver evld elinde etrafa ftuhat ve teraneleri saarak Balkanlarn en yksek ve azametli tepelerinden am, t Viyana ovalar karsnda ve aldran llerinde semlarn fknda rekzedilmiti. Yine bu ayyldz kemal-i ihtiamla Hindistan Kylarna kadar giderek, Barbaroslarn, Turgutlarn heybetli gemilerinin direklerinde al mevceleriyle temevvc ederek Osmanllarn ann kudsiyetini i'l etmitir.

Saadet asrlarnda ecdadmz yorulmak bilmeyen gayret-i cihangirnesi ile bu ayyidzm namus ve haysiyetini ykselttiler. Bu bayrak yksele yksele semann esr maviliklerine kadar sud eylemi kamer ile kevkib'in hale-i taksidine gmlmt. Ah!... O mazi, yle bir mazi ki, evket ve satvet ile dolu. Bu sancak ve o mazi. Ey gzel ve byk bayrak! Trkln aaal asrlarnda sen metin ve muazzam karalarn semalara erien burlarnda, Osmanl gemilerinin yldzl direklerinde dalgalanr, deniz sana bir niane-i tasdik olarak mavi sularyla titreir, dalar, ovalar seni nesimin zemzeme-i samimiyetiyle kucaklar ve okar. Beldeler, kafalar, kuleler sana kaplarn aar, dman ordular tadn lemgirane namenin heybetiyle tarumar olur. Sana ey anl sancak! Sana ey byk hill! Sana her ey eilir. Arz- ihtimam eylerdi. Tebcil ve takdis sana, en kalb hrmet, en hakik merbtiyet, senin eref ve namusun urunda len ve feda-i can HAREM HTIRALARI 385 eden mbeccel ehitlerine ihtiram. Tarihin lyemut (lmez) sahifelerine geen ahidi olduun menakb-i kahramannameye perestiler... Evet! Ey al sancam! Sana ve temsil ettiin milletin tarihine binbir selm ve ihtiram... . . Seni kahretmee hazrlanan btn dmanlarn karsnda ulviyyetinden hibir ey kaybetmezsin. Salbin karsnda hill daima ykselecek ve mfteris dmanlarn helak edecektir. Bu, deimez bir kanundur. Gklerden inen hill, yine ge ykselecektir. Ykselmek, bu senin amaz kaderindir. Daima yksel ve yaa." Biraz uzunca olmasna ramen dikkatle dinleyen hazirn Drriye Sultan' hararet ve samimiyet ile alkladlar. Aralarnda enitem de olduu halde mabeyn erknndan bir oklarnn gzleri yaard, alatlar. Arkasndan Rkiyye Sultan brahim Aladdin Beyin "Bayrak" manzumesini okudu. BAYRAK Erturul'un ocanda uyandm, ehitlerin kanyla boyandm, Nice dman kal'asna uzandm. Sana, selam ey Osmanl Bayra. rpnarak dalgalanr kanadn, Gkyzne kmak mdr muradn? Glgende can ermek ister evldn, Sana selm ey Osmanl Bayra Ey erefin, bykln ferman, Ey kavgalar tarihinin destan, Seni ister u topran her yan, Sensiz ttmez Osmanllk oca, Sana, selm ey Osmanl Bayra. 386 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM Mini mini Sultan da ok alkladlar. Pederler ile Amcalar ve mabeyn erkn teker teker sultanlar tebrik ettiler. Merasim de bitmi bulunuyordu. Sultanlar kafesin i tarafna geince, kadnefendilerin, misafir Sultanlarn, annelerinin ellerini perken bir tarafdan da kymetdar hediyeler veriliyordu. Mcevherler taklyordu. Bu muvaffakiyetli neticeden gerek sultanlar, gerekse ben memnun olmu idik. Bu arada padiahn torunlarn huzuruna ard haberi geldi. Ben henz huzur padiahiye kabul olmadm iin, sultanlar valideleri ile birlikte huzura ktlar. Padiah o tarihte olduka mhim bir mesane ameliyat geirmi bulunuyordu. Henz yataktan kmam idi. Kendisine sultanlarn ellerinde bayraklarla gelmekte olduklar haber verildii zaman: - Beni kaldrnz, bayraa hrmet lzmdr, demiler. O srada odada bulunan Drdnc Kadn Efendi ile nc hazinedar: Aman efendimiz, henz doktorlarn msaadesi yoktur, demiseler de dinlememi, arkasna yastklar ilve ettirilerek biraz dorulmular. Sultanlar huzur- ahanede ta'zim vazifelerini ifadan sonra evvel Drriye Sultan sonra kk kardei Rukiye Sultan birbirini takiben bayrak nesrini ve manzumesini okumular. Zat- ahanenin gzleri yaarm ve torunlarn bir ka defa alklam. Neticede padiah gerek torunlarna, gerekse bana hediyeler gndermiti. TALEBELERM VE BABALARI ZYAEDDN EFEND Talebem Driye ve Rukiye Sultanlarn pederleri ehzade Ziyaeddin E-fendi, Saraya girdiimin hemen haftasnda ders odasna gelmiti. Evvel kap vurulmu, ieri nsiyar Hanm girmi ve ehzadenin geldiini haber vermiti. Bilhare banda

yan eilmi kalpl fesi, gler yz ile Ziyaeddin Efendi gelmi, bize iltifat etmiti. Takib olunan ders program hakknda izahat alm ve pek mtehasss olduunu sylemiti. Hatim duasndan sonra mektep derslerine baland zaman ehzade, ocuklarnn rendiklerini yakndan grmek zere sk sk dershaneye gelmeye balamt. Bilhassa hesap meselelerini birlikte halletmekten zevk alrd. HAREM HTIRALARI 387 DRT GN TATL VE GEZMELER Hatm-i erif merasiminden sonra nsiyar Hanm'n arzusu ile Sultanlara drt gn tatil verildi. Kendileriyle birlikte gezmelere baladk. Hergn leden sonra harem aasnn refakatinde Driyye Sultan'a tahsis olunan mavi atlas demeli kupa arabas ile saraydan kp istediimiz mesirelere gidiyorduk. Saraydan her kmda yamak, ferace giyiyordum. kinci gn akam zeri padiah tarafndan gelen Ba Muhasip Enver Aa, bana resm gnlerde, selmlk resm-i lisini seyir iin yamak, ferace giymek lzm geldii halde sair gnlerde araf ile kabileceimi syledi. Ihlamur Kkn, Kthaneyi ve Balmumcu iftliini gezdik. Bununla beraber iittiime gre, padiah saraydan klmasn ve gezmei pek sev-mezmi. Bahusus ailesine mensup kimselerin harite nazar- dikkati celbedecek ekilde dolamalarn pek ho grmezmi. Biz de bu verilen araf msaadesinden faidelenerek kdmz zaman yamak ve ferace ile kmaa alrdk. nk karakol nnden geerken askerlerin selm vermesi filn iyi birey deildi. HTYAR BYK KALFA DA KUR'N-I KERM DERS ALIYOR Sarayda pek sevdiim hanmlardan biri de Byk Kalfa idi. Kendisini cidden takdir ederim. Ara sra beni ziyarete gelirdi. Bir gn gene geldi. Hazinedar Ustann beni grmek istediini syledi. Hemen o gn ustay grmeye gittim. Biraz oturduk. Hobeten sonra bana: Hocahanm, dedi. Kur'n- Kermden Yasin, Tabareke, mme surelerini sizin yannzda tekrarlamak istiyorum. Msaid bir vaktinizde beni dinlemek ltfunda bulunursanz pek memnun olacam. Yanl okuyup gnahkr olmaktan korkuyorum, dedi. Memnuniyetle kabul ettim. Muhterem bir kadnd. ki ay kadar dairesinde megul oldum. tl barts ile rahlenin nnde emsalsiz bir tevazu ile Kur'n- Kerm okuyuu gzmn nnden gitmez. Sultan Read ikide birde dermi ki: - te ben bir muallime getirdim. Allah benden sormasn. Kim isterse istifade edebilir, Hazinedar Usta bunu sk sk tekrarlard. Ve torunu yerinde olduum halde benden ders almaktan ekinmedi. ..... ... . \-J , f v*V.; 388 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM Talebe Sultanlar Fazlalayor 1331(1915) senesi eyllnn beinci cumartesi gn Yldz'dan Beikta'a indik. Dolmabahe Saraynda benim iin bir baka lem balayacakt. Sultan Read'n mahdumlarndan merhum Necmeddn Efendi'nin dairesinde benim iin bir baka oda hazrland, yerletim. Yan pencereleri denize nazr bu oda gayet zevkli denmiti. Ama, ben Beikta Saraynn btn ihtiamna ramen nedense Yldz Sarayn daha ok sevmitim, iki gnlk bir istirahat ve yerleme faslasndan sonra vazifeye tekrar baladk. Aradan be gn gemi idi. Perembe gn ehzade'nin ikinci hanm Perzad Hanm tarafndan davet edildim. Ziyaretlerine gittiim zaman bana unlar syledi: - Kerimelerim Hayriye ve Lutfiye Sultanlar iin efendimiz Sultan Read'dan da msaade aldm, irade-i ahaneleri mucibince evvel Kur'n- Aziman hatmedecekler, sonra dier derslerine balarsnz. imdilik ne lzm ise bana bildiriniz. cab eden eyleri yazarak kendisine verdim. O tarihten itibaren drt sultanla bir ehzadeye ders verecektim. Saraya intisap ettiim gnden beri haftada bir dar kma msaadesi almtm. Perembe gnleri ikindiden sonra bir hafta Yldz'daki byk enitemin evine; ikinci hafta Nuruosmaniye civarnda oturan byk ablama; -nc haftada da

eyhlislm kaps taraflarnda oturan kk hemiremin evine giderdim. imdi bu, on be gnde bir msaadesi bana ar gelmesi icab ederken hi de yle olmad. Hatt ayda bir defa ktm bile oldu. Ne saklayaym her hafta karken ehrin muhtelif semtlerindeki akrabalarma saray arabas ile gidip gelmek pek houma giderdi. Fakat saray hayatna altktan sonra artk bu klara geni faslalar vermee balamtm. Durriye ve Rukiye sultanlarla bazan cuma gnleri gezmee kardk, ite o zaman ablalarma da urardk. SULTAN READ'IN HUZURUNA KABULM Saraya geldiimden beri bir hayli zaman getii halde henz padiahn huzuruna km deildim. Birgn hazinedar usta tarafndan ustufa boha iinde herbiri baka renkte olmak zere 5 kat Hereke kuma geldi. Kalfa bunlardan n saraya getiren kadn terzisine lm aldrarak sipari etti. ES VE OSMANLI'DA HAREM HAREM HTIRALARI 389 gn Yldz'dan Beik-ka lem balayacakt, n Efendi'nin dairesinde encereleri denize nazr raynn btn ihtiam-im. iki gnlk bir istira-ladk. zade'nin ikinci hanm 3 gittiim zaman bana iin efendimiz Sultan ;ibince evvel Kur'n- alarsnz. imdilik ne rihten itibaren drt sular kma msaadesi Yldz'daki byk eni-ran byk ablama; Liran kk hemiremin esi bana ar gelmesi ktm bile oldu. Ne lerindeki akrabalarma Fakat saray hayatna 'ermee balamtm. :mee kardk, ite o ULM aide henz padiahn afndan ustufa boha 3 kuma geldi. Kalfa aldrarak sipari etti. Uzun etekli, pahal, dantel ve tllerle ssl olmas iin de tenbihatta bulundu. Terzi kadn entariyi bir hafta iinde dikip bana getirdi. Tam o gnlerde kalfa odama gelerek: "Yarn huzur- ahaneye kabul olacam" tebir etti. O dakikadaki halimi tarif edemem. Nasl hazrlanp kacam? iime bir korku girdi. O gn kalfa ile birlikte karlkl olarak padiahn huzurunda nasl hareket edileceini prova ettik. Taltifkrane szlere kar nasl mukabele edilmesi lzm geldiini filn da renmitim. Ertesi gn yanmdaki kzn yardm ile giyindim. Terzi elbisenin rengine uygun bir hotoz hazrlamt. Hotoz, baa giyilen bir nevi balkdr ki, n taraf biraz yksek alt taraf alaktr ve elbisenin rengine uyacak biimde ince ipekli kumatan yaplr, isteyenler hotozun zerine mcevherat da takabilirlerdi. Kalfam bana bu yeni elbiseden birinin padiahn huzuruna karken, ikincisinin bayramda yine padiahn tebrikatnda bulunurken, ncsnn de Kadn Efendilerin ziyaretlerinde bulunurken giyilebileceini sylemiti. Bunlarn d kuyruklu, uzun entarilerdi. Bunlarn dnda, ne zaman istersem ksa etekli elbiseler giyebilecektim. . . : Huzura Kabul ve Dolmabahe Saray Hotozu bama giydim. Bir aralk gzm aynaya iliti. Kendimi deta tanyamaz hale gelmitim. Kyafet insan ne kadar deitiryor. Kalfamla birlikte Sarayn uzun ve ahane koridorlarndan geerek hnkr dairesine vardk. Dolmabahe saray ok byktr. Geni sofalar, odalar, yksek tavanlar ve her surette ssl duvarlar ile belki de mevcut saraylarn hepsine faik bir durumdadr. Deniz kenarnda oyma, fildii gibi ilenmi sahil saray- hmayun, ampir stil devrinin en gzel mimari rneklerinden biridir. htiam ile Osmanl Padiahlarnn ikmetine pek yaraacak bir saltanatda ina edilmitir. Padiahn bir ok maiyeti vard. Mbeyn-i Hmayun dediimiz yerde birok mukarrabn oturuyordu. Ailesine mensup Sultanlar, ehzadeler hep burada idi. Oullarnn en by ehzade Ziyaeddin Efendi, maiyeti ile beraber burada ikmet ederlerdi. Birinci, ikinci ve nc haremleri ve maiyetleri mer Hilmi Efendi ve maiyetleri, hazinedar usta ve maiyeti ve dier byk ustalar ve maiyetleri sarayn muhtelif dairelerine yerlemilerdi. imdi vapurla sarayn nnden geerken orada oturduum odann denize nazr penceresini grnce btn eski gnlerimi hatrlarm.

380 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM Padiahn oturduu dairenin ad "Hnkr Dairesi" idi. Burann pencereleri bu baheye bakard. Benim bireyden haberim yokken pencereden Padiah da bizi seyrediyormu. nc hazinedara "Sultanlarn yanndaki kimdir?" diye sormu. Sonralar Hazinedar Peyveste Kalfadan rendiime gre Ba Kadn Efendi ile aralarnda bir muhavere cereyan etmi: - Efendimiz, bu muallime hanm pek kk, talebelerine nasl sz dinletir? Bizimkiler bunu da kendilerine uydururlar, demi. Padiah da u cevab vermi: - Ya kk ama, akl byk. O gn nsiyar Hanm beni sultanlarla birlikte yemee alkoydu. Terbiyeli ocuklard. Hocalar ile birlikte olmaktan zevk alyorlar ve benimle sk sk temas halinde bulunmaktan memnun oluyorlard. Sabah kahvalts ile akam yemeklerini dairemde yiyor ve le yemeklerinde de sultanlarla beraber bulunuyordum. PADAHIN VASITAMLA TALEBELERME BR RADES Saraya girdiimin nc gn idi. Bir kalfa geldi. Hazinedar ustann beni grmek istedii haberini getirdi. Bu gibi davetler her nedense beni rktyordu. Fakat u ksa ikmetim esnasnda yava yava bunlara da almaa balamtm. Hazinedar ustann dairesine gittim. Nezaketle karlandm. Kahveler iilip hatr sorulduktan sonra Hazinedar usta ayaa kalkt. Ben de kalktm. Padiahn bir arzusunu bana bildirecekmi. irade-i seniye tebli edilirken ayaa kalkmak adetmi, irade u idi: "NAMAZ, KILMAYANLARA, ORU TUTMAYANLARA YEDRDM TUZ VE EKME HARAM EDYORUM. BU RADEM, HOCA HANIM TARAFINDAN TALEBELERNE SYLENSN" Padiah dindar bir insand. Be vakit namazn terk etmez ve din akidelere smsk bal olarak yaard1. Derhal kendilerine: - Emr-i ahanelerini ifa edeceimden emin olmalarn arz ederim, dedim. Dedim ama beni bir dncedir ald. nk'bu iradeyi hemen tebli e-dersem benden ders almaya gelen sarayllarn dersi terk etmeleri mmknd. Bu takdirde de muvaffakiyetsizliim zerinde trl dedikodulara yol aabilirdi. Talebelerimin beni beenmedikleri veya bilinmeyen sebeplerden dola1 Sultn Red, Osmanl Saraynn son Padiahlarndandr ve en ok tenkit edilen bir dnemin devlet adamdr. Buna dierleri kyaslanabilir. HAREM HTIRALARI 381 yi benden katklar ayi' olacakt. Bu ise benim durumumda bir insan iin olduka tehlikeli bir iti. Bir tedbir dnmek gerikiyordu. Ben yava yava talebelerime nasihate baladm. Alnan eyann hesabn bilmek iin hesap dersi nasl lzm ise, gerek dnyada gerekse hirette de her trl kolaylk grebilmek iin insann dine riayetkar olmas lzm geldiini anlatmaa altm. Talebelerim gittike bana snyorlad. Mmkn mertebe onlara sevimli ve nazik olmaa gayret ediyordum. Hakikaten bu tedbirim messir oldu. Onlarn da derslere intizamla devam etmekte ve dikkatle almakta olduklarna ahit oldum. Aradan tahminen bir buuk ay kadar zaman geti. Dershanenin kapsna yle bir levha astm: NAMAZ KILMAYAN, ORU TUTMAYAN, DERSHANEDEN ER GREMEZ Gen talebelerim levhay okuyunca derhal dairelerine giderek vaziyetten haberdar etmiler. Tabi onlar da benim "Allann emrini tebli ettiimi" syleyerek bu nasihate riayet mecburiyetinde bulunduklarn tekrarlamlar. Birer birer gelmee ve "Sz veriyoruz, ibadetimizi ihmal etmeyeceiz" diye kabullerini rica etmee baladlar. Kalfalarndan birer tezkere istedim. Okuma yazma bilmeyenlerin bizzat gelerek bu husus hakknda teminat vermelerini rica ettim. Bu ekilde irade-i ahane de yerine gelmi bulunuyordu. Hdise btn sarayda duyulmu, Padiahn kulana kadar gitmiti. Glm ve bir sal gn enitem nbeti iken ona da meseleyi am ve iltifat etmi:

 Analar, babalar, evltlarnn din terbiyelerinden indallah nasl mes'ul iseler, ben de bunlardan mes'ulm. Allah sormasn, size de teekkr ederim, demi. O akam enitem eve geldii zaman yengem sarayl hanma "Allah Safiyye'den raz olsun. Halife-i ruy- zeminin duasn almaklma sebep oldu." demi. Padiahn tevecchn kazanm olmaklm bana cidden sevin vermiti. Bir ka gn sonra Ba Musahip Enver Aa vastas ile bir de levha hediye ve ihsan etmilerdi. Levha mehur hattatlardan birinin yazs iledir. Bunu Kur'n- Kerm koymaya mahsus bir caml dolap hediyesi ta'kp etti. 382 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM EVVEL KUR'N-I KERM DERSLERNE BALADIK Ziyaeddin Efendi ile nsiyar Hanmefendi ocuklar Drriye ve Rukiye Sultan Efendilerle, ehzade Nazm Efendi'nin derse baladklar gnn tarihini unutmama imkn yoktur: 11 Mays 1331 (1915) Ders odasnn hazrlandn haber verdikleri zaman koa koa, grmee gittim. Grdm manzara beni hayret ve sevin ierisinde brakt. Bu intizam, nsiyar Hanm'n zeksnn eseriydi. Oturacak yerler ile arkalklar krmz kadife, yan taraflar beyaz yal boya iki sra ve karlarnda benim iin hazrlanm yeil uha rtl bir masa, zerinde yaz takm ve cetvel, lstik ve saire... Yan tarafta cill gzel bir siyah tahta, silgi ve tebeirine kadar her eyi mkemmeldi. Bir kanepe ile iki iskemle de odann eyasn tamamlyordu. Kapnn zerinde Ders Odas yazl levhaya kadar ihmal edilmemiti. Velhsl mkemmel bir dershane ile karlamtm. leden sonra Sultanlar anneleriyle birlikte dershaneye geldiler. Yerlerimizi aldk. Onlara ilk nce Kur'n- Kermde nereye kadar okuduklarn sordum.Byk Sultan "Yasin"e dieri de drdnc cz'e kadar okumular. Kendilerini biraz imtihan eder gibi yokladm ve braktklar yerden balyabileceimizi bildirdim. Mini mini ehzade Nazm Efendi ise yeniden balyacakt. Sultanlarn banda Bursa'nn ipekli ba rtleri vard. Esasen Sultan Read'n saraynda her ey Bursa ve Hereke kumalarndand. Padiahn yerli mal dururken ecnebi mallarna itibar etmedii malmdu. Bir aralk kk ehzade ablalarnn balarnn rtnmesine dikkat etmi olacak ki, o da bann rtlmesini istedi. Derhal anneleri emretti. Mini mini ehzadenin fesi de geldi. Fesi giydii zaman ehzadenin dads Suzidil Kalfann sevinten gzlerinin yaardn grmtm. Aradan ay kadar geti. Dersler ilerliyordu. 6 Austos 1331 (1915) de Sultanlarn ikisi de Kur'n- Kermi tamamen bitirdiler. HATM MERASM Aklma birey geldi. Bir "Hatim Merasimi" yapmak fena olmayacak diye dndm. Dncemi anneleri nsiyar Hanm'a atm. "ok muvafk olur" dedi. Ve ok memnun oldu. Hatim merasimi hazrlklarna baladk. Ben sultanlara manzumeler rettim. Drriye Sultan "Bayrak" nesrini, Rukiye Sultan da brahim Aladdinin "Bayrak" manzumesini ezberledi. nsiyar Hanm derhal esvap ba Sabit Bey'i artt. Krmz atlastan etraf altn saakl bir bayrak yaplmasn emretti. Biz Sultanlarla hatim merasimi program HAREM HTIRALARI 383 fl ile megul iken, anneleri nsiyar Hanm da merasimde yaplacak ikramlarla urayordu. erbet ve limonatalar karlklara boaltlyor. Davetlilere rtbe derecelerine gre zarif kutular iersinde ekerler yaptrlyordu. Davetlilerimiz bir hayli yekn tutmutu. Bata Sultanlarn babalan, ehzade Ziyaeddin Efendi olmak zere, amcalar ehzade mer Hilmi Efendi, dier kk ehzadeler, Kadn Efendiler ve tesadfen o gn sarayda misafireten bulunan Rkiye ve Adile Sultanlar, ehzade haremleri, sarayda mevki sahibi ustalar, byk kalfalar, Hazinedar Usta, Khya Kadn, dier sarayllar. Daha dorusu hemen hemen btn saray halk davetli idiler. Merasim gn geldi. Kk mabeyn tbir ettiimiz dairenin byk sofas altn yaldzl kafeslerle ikiye ayrld. Bir ksm erkeklere, te taraf da kadnlara tahsis olundu. Erkeklere mahsus ksmda ortaya bir rahle konuldu. zerine srma ilemeli bir rt rtld. Sultanlarn oturmas iin de altn srma ile ilenmi

iki minder kondu. Kar tarafa da ehzadelerin oturmalarna mahsus kadife, atlas ve kymetli kumalardan dikilmi minderler yerletirildi. Bunlarn kimisi yuvarlak, kimisi de beyzi ekilde idi. Mabeyn erkn da burada yer alacaklard. Kafesin arka tarafndan n sraya altn yldzl koltuk ve sandalyeler, ikinci sradan itibaren de nihayete kadar muhtelif renklerde minderler yerletirildi. Evvel Kadn Efendiler, sultanlar ve sonra sra ile davetli saray halk yerlerini aldlar. Bir harem aas refakatinde ehzadelerle, mabeyn erkn da mevkilerine oturdular. imdiye kadar sarayda byle bir merasim yaplmam olduundan herkeste hakl bir tecesss beliriyordu. En sonra sultanlar geldiler, ikisinin balarnda kymetdar birer ta, srtlarnda altn srmal elbiseler, balarnda Bursa kumandan birer ba rts vard. Bu halleriyle zaten yzleri pek gzel olan sultanlar birer melek zannedilebilirdi. Sultanlar gelirken mabeyn erkn ayaa kalktlar. Sultanlar da onlar selmladlar. Herkeste tatl bir heyecan uyandran bu manzara karsnda benim de gzlerim yaard. Sultanlar minderlerine oturdular. Bu srada onlara evvelce ders veren eh-zade hocas Mustafa Efendi, Ba imamn iaretiyle gelerek sultanlarn karsndaki mindere oturdu. Evvel Drriye Sultan, sonra Rukiye Sultan defa ihlas- erifi ve Muavvizeteyn'i ve fatihay okudu. Hazirn tekbir getirdiler. Hoca Efendi hatim duasn okudu ve erbetler datld. Bu srada Musahip Ramz Aa elinde o atlas bayrakla grnd. Bayra Drriye Sultana takdim etti. Sultan bayra ald ve okumaya balad. Okunan nesri aynen aaya alyorum: "Efendiler, : 384 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM Her milletin ecdadndan kalm bir niane-i hakimiyyeti, bir yadigr- tarihiyyesi vardr. Elimde kemal-i ihtiramla tutarak huzurunuza ktm u mukaddes sancak da bir miras- ecaat ve veda-i eref ve mefharettir. Efendiler, Bu bayran kymeti kelimelerle anlatlamayacak kadar ulv bir mna tar. Tarihimizin bir safha-i gururu, milletimizin bir tim-sal-i zivekrdr. Bu al haremin sath- l'ine resmedilmi u ay ydz, bir zamanlar byk lkelerin ufkunda doan ayyldzdr. Asrlardan beri ufuklarda dalgalanyor. Bu gn de Osmanllarn mmessilliini ifa etmektedir. Turan'n zmrd ovalarndan, Anadolu'nun sine-i samimiyetine ihtiyar- hicret eden ve az zamanda cihann byk kt'asnn en mutena sahalarnda muazzam bir DEVLET vcuda getiren Osmanllarn imdi fahrmiz bir hatras, satvet ve mefharet mirasdr. Bu sevimli sancak, byk Osmann, zmkr ve cesur Fatih'in kahraman ve metin Selim'in cengver evld elinde etrafa ftuhat ve teraneleri saarak Balkanlarn en yksek ve azametli tepelerinden am, t Viyana ovalar karsnda ve aldran llerinde semlarn fknda rekzedilmiti. Yine bu ayyldz kemal-i ihtiamla Hindistan Kylarna kadar giderek, Barbaroslarn, Turgutlarn heybetli gemilerinin direklerinde al mevceleriyle temevvc ederek Osmanllarn ann kudsiyetini i'l etmitir. Saadet asrlarnda ecdadmz yorulmak bilmeyen gayret-i cihangirnesi ile bu ayyldzm namus ve haysiyetini ykselttiler. Bu bayrak yksele yksele semann esr maviliklerine kadar sud eylemi kamer ile kevkib'in hale-i taksidine gmlmt. Ah!... O mazi, yle bir mazi ki, evket ve satvet ile dolu. Bu sancak ve o mazi. Ey gzel ve byk bayrak! Trkln aaal asrlarnda sen metin ve muazzam karalarn semalara erien burlarnda, Osmanl gemilerinin yldzl direklerinde dalgalanr, deniz sana bir niane-i tasdik olarak mavi sularyla titreir, dalar, ovalar seni nesimin zemzeme-i samimiyetiyle kucaklar ve okar. Beldeler, kaFalar, kuleler sana kaplarn aar, dman ordular tadn lemgirane namenin heybetiyle tarumar olur. Sana ey anl sancak! Sana ey byk hill! Sana her ey eilir. Arz- ihtimam eylerdi. Tebcil ve takdis sana, en kalb hrmet, en hakik merbtiyet, senin eref ve namusun urunda len ve feda-i can HAREM HTIRALARI 385

eden mbeccel ehitlerine ihtiram. Tarihin lyemut (lmez) sahifelerine geen ahidi olduun menakb-i kahramannameye perestiier... Evet! Ey al sancam! Sana ve temsil ettiin milletin tarihine binbir selm ve ihtiram... Seni kahretmee hazrlanan btn dmanlarn karsnda ulviyyetinden hibir ey kaybetmezsin. Salibin karsnda hill daima ykselecek ve mfteris dmanlarn helak edecektir. Bu, deimez bir kanundur. Gklerden inen hill, yine ge ykselecektir. Ykselmek, bu senin amaz kaderindir. Daima yksel ve yaa." Biraz uzunca olmasna ramen dikkatle dinleyen hazirn Drriye Sultan' hararet ve samimiyet ile alkladlar. Aralarnda enitem de olduu halde mabeyn erknndan bir oklarnn gzlen yaard, alatlar. Arkasndan Rkiyye Sultan brahim Aladdin Beyin "Bayrak" manzumesini okudu. BAYRAK Erturul'un ocanda uyandm, ehitlerin kanyla boyandm, Nice dman kafasna uzandm. Sana, selam ey Osmanl Bayra. rpnarak dalgalanr kanadn, Gkyzne kmak mdr muradn? Glgende can ermek ister evldn, Sana selm ey Osmanl Bayra Ey erefin, bykln ferman, Ey kavgalar tarihinin destan, Seni ister u topran her yan, Sensiz ttmez Osmanllk oca, Sana, selm ey Osmanl Bayra. I: i m i i l] 386 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM Mini mini Sultan da ok alkladlar. Pederler ile Amcalar ve mabeyn erkn teker teker sultanlar tebrik ettiler. Merasim de bitmi bulunuyordu. Sultanlar kafesin i tarafna geince, kadnefendilerin, misafir Sultanlarn, annelerinin ellerini perken bir tarafdan da kymetdar hediyeler veriliyordu. Mcevherler taklyordu. Bu muvaffakiyetli neticeden gerek sultanlar, gerekse ben memnun olmu idik. Bu arada padiahn torunlarn huzuruna ard haberi geldi. Ben henz huzur padiahiye kabul olmadm iin, sultanlar valideleri ile birlikte huzura ktlar. Padiah o tarihte olduka mhim bir mesane ameliyat geirmi bulunuyordu. Henz yataktan kmam idi. Kendisine sultanlarn ellerinde bayraklarla gelmekte olduklar haber verildii zaman: Beni kaldrnz, bayraa hrmet lzmdr, demiler. O srada odada bulunan Drdnc Kadn Efendi ile nc hazinedar: - Aman efendimiz, henz doktorlarn msaadesi yoktur, demiseler de dinlememi, arkasna yastklar ilve ettirilerek biraz dorulmular. Sultanlar huzur- ahanede ta'zim vazifelerini ifadan sonra evvel Drriye Sultan sonra kk kardei Rukiye Sultan birbirini takiben bayrak nesrini ve manzumesini okumular. Zat- ahanenin gzleri yaarm ve torunlarn bir ka defa alklam. Neticede padiah gerek torunlarna, gerekse bana hediyeler gndermiti. TALEBELERM VE BABALARI ZYAEDDN EFEND Talebem Driye ve Rukiye Sultanlarn pederleri ehzade Ziyaeddin E-fendi, Saraya girdiimin hemen haftasnda ders odasna gelmiti. Evvel kap vurulmu, ieri nsiyar Hanm girmi ve ehzadenin geldiini haber vermiti. Bilhare banda yan eilmi kalpl fesi, gler yz ile Ziyaeddin Efendi gelmi, bize iltifat etmiti. Takib olunan ders program hakknda izahat alm ve pek mtehasss olduunu sylemiti. Hatim duasndan sonra mektep derslerine baland zaman ehzade, ocuklarnn rendiklerini yakndan grmek zere sk sk dershaneye gelmeye balamt. Bilhassa hesap meselelerini birlikte halletmekten zevk alrd. i HAREM HTIRALARI 387 DRT GN TATL VE GEZMELER Hatm-i erif merasiminden sonra nsiyar Hanm'n arzusu ile Sultanlara drt gn tatil verildi. Kendileriyle birlikte gezmelere baladk. Hergn leden sonra

harem aasnn refakatinde Driyye Sultan'a tahsis olunan mavi atlas demeli kupa arabas ile saraydan kp istediimiz mesirelere gidiyorduk. Saraydan her kmda yamak, ferace giyiyordum. kinci gn akam zeri padiah tarafndan gelen Ba Muhasip Enver Aa, bana resm gnlerde, selmlk resm-i lisini seyir iin yamak, ferace giymek lzm geldii halde sair gnlerde araf ile kabileceimi syledi. : Ihlamur Kkn, Kthaneyi ve Balmumcu iftliini gezdik. Bununla beraber iittiime gre, padiah saraydan klmasn ve gezmei pek sev-mezmi. Bahusus ailesine mensup kimselerin harite nazar- dikkati celbedecek ekilde dolamalarn pek ho grmezmi. Biz de bu verilen araf msaadesinden faidelenerek kdmz zaman yamak ve ferace ile kmaa alrdk. nk karakol nnden geerken askerlerin selm vermesi filn iyi birey deildi. HTYAR BYK KALFA DA KUR'N-I KERM DERS ALIYOR Sarayda pek sevdiim hanmlardan biri de Byk Kalfa idi. Kendisini cidden takdir ederim. Ara sra beni ziyarete gelirdi. Bir gn gene geldi. Hazinedar Ustann beni grmek istediini syledi. Hemen o gn ustay grmeye gittim. Biraz oturduk. Hobeten sonra bana: -- Hocahanm, dedi. Kur'n- Kermden Yasin, Tabareke, mme surelerini sizin yannzda tekrarlamak istiyorum. Msaid bir vaktinizde beni dinlemek ltfunda bulunursanz pek memnun olacam. Yanl okuyup gnahkr olmaktan korkuyorum, dedi. Memnuniyetle kabul ettim. Muhterem bir kadnd. ki ay kadar dairesinde megul oldum. tl barts ile rahlenin nnde emsalsiz bir tevazu ile Kur'n- Kerm okuyuu gzmn nnden gitmez. Sultan Read ikide birde dermi ki: - te ben bir muallime getirdim. Allah benden sormasn. Kim isterse istifade edebilir, Hazinedar Usta bunu sk sk tekrarlard. Ve torunu yerinde olduum halde benden ders almaktan ekinmedi. 388 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM Talebe Sultanlar Fazlalayor 1331(1915) senesi eyllnn beinci cumartesi gn Yldz'dan Beikta'a indik. Dolmabahe Saraynda benim iin bir baka lem balayacakt. Sultan Read'n mahdumlarndan merhum Necmeddn Efendi'nin dairesinde benim iin bir baka oda hazrland, yerletim. Yan pencereleri denize nazr bu oda gayet zevkli denmiti. Ama, ben Beikta Saraynn btn ihtiamna ramen nedense Yldz Sarayn daha ok sevmitim. ki gnlk bir istirahat ve yerleme faslasndan sonra vazifeye tekrar baladk. Aradan be gn gemi idi. Perembe gn ehzade'nin ikinci hanm Perzad Hanm tarafndan davet edildim. Ziyaretlerine gittiim zaman bana unlar syledi: - Kerimelerim Hayriye ve Lutfiye Sultanlar iin efendimiz Sultan Read'dan da msaade aldm. rade-i ahaneleri mucibince evvel Kur'n- Aziman hatmedecekler, sonra dier derslerine balarsnz. imdilik ne lzm ise bana bildiriniz. ' icab eden eyleri yazarak kendisine verdim. O tarihten itibaren drt sultanla bir ehzadeye ders verecektim. Saraya intisap ettiim gnden beri haftada bir dar kma msaadesi almtm. Perembe gnleri ikindiden sonra bir hafta Yldz'daki byk enitemin evine; ikinci hafta Nuruosmaniye civarnda oturan byk ablama; -nc haftada da eyhlislm kaps taraflarnda oturan kk hemiremin evine giderdim. imdi bu, on be gnde bir msaadesi bana ar gelmesi icab ederken hi de yle olmad. Hatt ayda bir defa ktm bile oldu. Ne saklayaym her hafta karken ehrin muhtelif semtlerindeki akrabalarma saray arabas ile gidip gelmek pek houma giderdi. Fakat saray hayatna altktan sonra artk bu klara geni faslalar vermee balamtm. Durriye ve Rukiye sultanlarla bazan cuma gnleri gezmee kardk, ite o zaman ablalarma da urardk. SULTAN READ'IN HUZURUNA KABULM .: Saraya geldiimden beri bir hayli zaman getii halde henz padiahn huzuruna km deildim. Birgn hazinedar usta tarafndan ustufa boha iinde herbiri baka renkte olmak zere 5 kat Hereke kuma geldi. Kalfa bunlardan n saraya getiren kadn terzisine lm aldrarak sipari etti.

HAREM HTIRALARI 389 Uzun etekli, pahal, dantel ve tllerle ssl olmas iin de tenbihatta bulundu. Terzi kadn entariyi bir hafta iinde dikip bana getirdi. Tam o gnlerde kalfa odama gelerek: "Yarn huzur- ahaneye kabul olacam" tebir etti. O dakikadaki halimi tarif edemem. Nasl hazrlanp kacam? ime bir korku girdi. O gn kalfa ile birlikte karlkl olarak padiahn huzurunda nasl hareket edileceini prova ettik. Taltifkrane szlere kar nasl mukabele edilmesi lzm geldiini filn da renmitim. Ertesi gn yanmdaki kzn yardm ile giyindim. Terzi elbisenin rengine uygun bir hotoz hazrlamt. Hotoz, baa giyilen bir nevi balkdr ki, n taraf biraz yksek alt taraf alaktr ve elbisenin rengine uyacak biimde ince ipekli kumatan yaplr. steyenler hotozun zerine mcevherat da takabilirlerdi. Kalfam bana bu yeni elbiseden birinin padiahn huzuruna karken, ikincisinin bayramda yine padiahn tebrikatnda bulunurken, ncsnn de Kadn Efendilerin ziyaretlerinde bulunurken giyilebileceini sylemiti. Bunlarn d kuyruklu, uzun entarilerdi. Bunlarn dnda, ne zaman istersem ksa etekli elbiseler giyebilecektim. . Huzura Kabul ve Dolmabahe Saray Hotozu bama giydim. Bir aralk gzm aynaya iliti. Kendimi deta tanyamaz hale gelmitim. Kyafet insan ne kadar deitiryor. Kalfamla birlikte Sarayn uzun ve ahane koridorlarndan geerek hnkr dairesine vardk. Dolmabahe saray ok byktr. Geni sofalar, odalar, yksek tavanlar ve her surette ssl duvarlar ile belki de mevcut saraylarn hepsine faik bir durumdadr. Deniz kenarnda oyma, fildii gibi ilenmi sahil saray- hmayun, ampir stil devrinin en gzel mimari rneklerinden biridir. htiam ile Osmanl Padiahlarnn ikmetine pek yaraacak bir saltanatda ina edilmitir. Padiahn bir ok maiyeti vard. Mbeyn-i Hmayun dediimiz yerde birok mukarrabn oturuyordu. Ailesine mensup Sultanlar, ehzadeler hep burada idi. Oullarnn en by ehzade Ziyaeddin Efendi, maiyeti ile beraber burada ikmet ederlerdi. Birinci, ikinci ve nc haremleri ve maiyetleri mer Hilmi Efendi ve maiyetleri, hazinedar usta ve maiyeti ve dier byk ustalar ve maiyetleri sarayn muhtelif dairelerine yerlemilerdi. imdi vapurla sarayn nnden geerken orada oturduum odann denize nazr penceresini grnce btn eski gnlerimi hatrlarm. 390 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM Sz biraz uzattk, padiahn huzuruna nasl kabul olunduumuzu anlatrken, sarayn ihtiamna daldk. Kalfa ile birlikte Hnkr dairesine vasl olduumuz zaman, nbeti hazinedarlar bizi karladlar. Padiahn bulunduu odann nnde nc hazinedar grdk. Kendisi ok nfuzlu, sz geen bir hanmd. Bizi gler yzle karlamasndan anladm ki, bu kabul merasiminden haberdard. Kalfam yal olmasna kar daima benden geri kalr ve bana yol verirdi. Ka kere bunu yapmamasn rica etmitim. Fakat kendilerine ders reten bir insann ilmine hrmeten byle yaptn sylerdi. Bu defa yine Padiahn huzuruna karken bizim kalfa hanm arkada kalyordu. Kolundan tutarak ve rica ederek kendisini ne geirdim. nc hazinedar kapy at. Evvel kalfa, sonra ben kapdan ieri girdiimiz zaman Padiah Sultan Read' ayakta denizi seyrederken bulduk. Dnd. Fakat yzne bakamyordum. Efsanev ihtiamlariyle hayalinizde byye byye artk pek ok byyen bir zatn karsna knca insann her taraf titremeye balyor. Helecandan lecek gibi idim. nc hazinedar kalfa: Efendimiz, Muallime Hanm ve Piyaler cariyeniz, derdemez Sultan Read yle bize doru biraz daha yaklat. Kalfam derhal yere diz kt, tamam ben de aynen ona imtisal edecekken birden padiahn sesi iitildi: Yoook... etme sen ulema evldsn. Ben de derviim, diye iltifatla efkat gsterdiler. Padiah ilveten bana: ;

 Sultanlara hatim mnasebetiyle rettiiniz bayrak manzumesi pek houma gitti. Gnlerce onu unutamadm. Herkesin bayramza hrmet etmesini ve sevmesini isterim. Ben de severim. nallah bundan sonra talebeleriniz feyzinizden istifade ederler. Ben de: nallah efendimiz, saye-i ahanede pek cz' olan bildiklerimi retmee alacam. Cenab- Hak mr-i ahanelerini mzdat buyursun, efendimiz... Diyerek o zamanki lisan ve eda ile bir de dua ettim.Tekrar yerden bir temenna yaparak biraz daha geriledim. Padiah bu defa yanmdaki Piyaler Kalfann hatrn sordu. O, derhal teekkrlerini arzetti ve ikimize birden: stirahat ediniz, dedikten sonra derhal huzurdan ktk. Bu hadise sarayda dilden dile dolayordu ve itibarm artk bir kat daha artmt. Sonradan rendim ki padiah malmat ne derecede olursa olsun HAREM HTIRALARI 391 hocalar ilmine hrmeten ayakta kabul edermi, bilhassa din derslerine ok ehemmmiyet verdiini ve kendisinin Kur'n- Kermi gayet gzel okuduunu enitemden renmitim. Daha sonralar gerek byklere gerekse kklere yaptm gece ziyaretlerinde saray adet ve ananelerini, huzur- padiahide nasl hareket edilecei hakkndaki talimat daha iyice ve esasl olarak bellemitim. Gerek Kadn Efendilerden, gerekse hazinedar usta ve ehzade haremlerinden bu hususta ok istifade ettiimi itiraf ederim. Bilhassa drdnc Kadn Efendiye pek ok eyler borlu olduumu da ilve etmeliyim. Sultan Read'n Hususiyetleri Sultan Read, sabah namazlarndan bir saat evvel kalkar, abdest alr, evvela Kur'n- Kerm'i, sonra da Delil-l Hayrat' okurdu. Sabah namazn kldktan sonra stl aydan ibaret olan kahvaltsn emreder ve yine abdest alr ve elbiselerini giyerdi. Sk sk abdest almak adeti idi. ' :'' ''... Sabahn erken saatlerini bu surette geirdikten sonra baktibeyi ve hazinedar ustay ararak o gne mahsus emirlerini verir ve harem-i hmayundan karak, mabeyine geerdi. Sultan Read yumuak tabiatl, mltefit ve mfikti. Kimseyi bilerek incitmi olduunu duymadm. Hakl olarak birine hiddetlendii vakit derhal abdest alr, Kur'n- Kerm okumaya balard. fkesi gemezse bir de namaz klard. Abdest alrken havlusunu tutan hazinedar "Allah" demi. Padiah hemen: - u havlu elinizde iken ism-i celli anmaynz, diye tenbih eyledim, yine unutuyorsunuz. Teessf ederim, diyerek ta'zir etmi. ayan- dikkat itiyatlarndan biri de u idi: Hergn sabahleyin abdest alr, besmele ile kasasn a-ar, evvel mmet-i Muhammed'in hakk, diye sadaka ayrr, sonra Yldz ve Beikta Saraylarnn idaresi iin lzm geldii miktarda para karrd! Amma her Allah'n sabah tekrarlanan bir adet hkmnde idi bu. Fukaraya datt paralar, kat para olarak deil gm para olarak verirdi. .- . - / ' : . , >. -v. ': . ,-: : : ' : Gerek cuma selmlklarnda ve namazda, gerekse sair gezintilerinde daima gler yzl olarak grlrd. Padiahn mizac hakknda, kendisine senelerce kahretmi trl hakszlklarda bulunmu biraderi Sultan Hamid'e ait bir vak'asn nakletmek kfi gelecektir, kanaatindeyim: 392 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM "1329 senesindeki Rumeli Seyahatnda Selnik'e gidince Sultan Hamid'in hatrn sormak iin mabeyn Baktibi Halit Ziya Bey'le, ordu mfettii Hadi Paa'y gndermiti. Kendilerine: . Biraderime benden bahsederken "Zat- ahane" tbirini kullanmaynz, sadece "biraderiniz" deyiniz ve ellerinden ptm sylemeyi unutmaynz" demi, sk sk tenbihatta bulunmu ve ilve etmi: - "Selnik'e geliimin sebebi memleketin selmeti iindir, sakn gcenmesinler." Sultan Read, muhafazakrd ve alyiten holanmazd. Mesela harb zamannda teden beri det olan saray elencelerini, sazlarn men'etmiti. Bundan baka

saray detlerinin ihmal edilmesini de istemezdi. Mesel, di kiras (yemekten sonra verilen bahi), iftar davetleri, nevruziye gibi eski zamanlardan kalan detleri kaldrtmaz ve an'anenin hibir zaman bozulmama-sna dikkat edilmesini isterdi. Burada u "nevruziye" tbirini biraz izah etmek gerekiyor. Nevruziye, -ran takvimine uyarak yeni sene balangcnda sarayn ba hekimi tarafndan yaplarak kymetli kselere konup renkli tllerle balanan bir nev'i macundur. Byle kseler iindeki bu nevruziye macunu padiaha, veliahda, ehzadegn ile Kadn Efendilere ve mabeyin efradna krmz kurdellarla bal olarak gnderilirdi. Sonralar bu det kaldrlmtr. Hl bu kselerden kibar konaklarnn caml vitrinlerini ssleyenlere rastlanr. Bunlar, Msr saraylarnn muhteem salonlarndaki murassa vitrinlerinde de yer alm bulunuyor. Sultan Read, son derece alak gnll ve mahviyetkrd. Yaknlarnn naklettiklerine gre sk sk unlar sylermi: - Ben bu mevkiye lyk deilim, amma Cenab- Hak ksmet eylemi. Yam ilerledi, vatana hizmeti istediim ekilde yapamyorum. Bundan dolay da pek mtessirim. Byle olduu halde tahttan indirilmesinden pek korkarm. Daima namazdan sonra u duay tekrarlarm: - Ya Rabbi bana hal' felketini gsterme! Onun azndan pek nadir olarak "Saray" kelimesi kard. Hep ev, evimiz tbirini kullanrd. Huzurunda yer olarak kullanlrd. Huzurunda yerlere kadar eilmeler istemezdi. Yerli mallarna karda fevkalde titizlik gsterir, sarayn odalarn Hereke kumalar ile detirdi. ikinci Merutiyette Avusturyallara kar boyHAREM HTIRALARI 393 kot onun zamannda iln edilmi ve fes Avusturya mal olduu iin herkes yerli kalpaklar giymeye balamt. Drdnc Hazinedar Drefan tebdil-i hava iin ehre kt zaman Hereke kumandan yaptrd bir elbise ile huzura km ve padiahn iltifatn kazanmt: - Drefan aferin sana, beni ok memnun ettin, paramzn dahilde kalmas iin btn milletin yerli mal kullanlmasn severim. Zira ecnebiler, bize sattklar mallarn paralar ile top, tfenk alrlar ve bunlar bize kar kullanrlar. Memleketini seven her insann senin gibi byle yerli mal kullanmas gerekir, demitir. . imdi nakledeceim hdise de yine padiahn nekadar hayrhah bir insan olduunu gstermee kfi gelecek sanrm: Sarayllardan biri evlenmek maksad ile ehre kmak isterse ve hizmet ettii sultan veya ehzadeye hitaben birer mektup yazar ve "ra buyurulmalarna msaadeleri" tbirini kullanrd. Padiaha yazlan bu arzalara "ra kad" denirdi. Sultan Read, sarayllar tarafndan gsterilen bu gibi arzularn hibirin redd etmemi, hepsini hsn-i kabul ve is'af etmiti. Hatt o Hanm'n lnceye kadar iae masrafn kendisi verir ve gittii yere yk olmasn diye lzm gelen yardmda da bulunurdu. Bana altmalt senedir bu millet bakyor, bu rallar da aile tekil edip, millete evld yetitirecekler, der ve bol ihsanlarda bulunurdu. Sultan Read air ve dindar idi. Bir vakit namazn brakt grlmemitir. "Halife-i ruy-i zemin" sfatn tayan bir insana yakacak ekilde dinine ball vard. Maiyetinde alanlarn hepsinin namaz klmalarn emrederdi. Klmadn iittiklerine mnasip kimseler delaletiyle nasihatda bulunurdu. Hizmetini grmee alt kimseleri deitirmekten holanmazd ve bunlarn da hepsinin dindar insanlar olmasna dikkat ederdi. Zaten maiyetinde alanlarn iinde namaz klmayan tek kii yoktu. Sarayda kendinden evvel gelen padiahlarn zamanndan kalma eski ihtiyar kalfalara pek riayet ederdi. Hatt bunlar nevbetle huzuruna ararak hatrlarn sorar, neye ihtiyalar olduunu renmek isterdi. kinci olu Necmeddin Efendi'nin vefatnda ta'ziye edenlere keml-i sabr ve sknetle : "Necmeddin gibi millet de benim evldmdr. Allah (C.C.) millete zeval vermesin" buyurmu.

394 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM Sarayda odun sarfiyatnda bile iktisat yaplmasn ve millet hukukunun gzetilmesini daima ihtar ederlermi. I Sarayda Ramazan ayna mahsus bir ok detler vard. Bunlar arasnda Ramazan'n birinden onuna kadar devam eden va'zlar olduka geni mikyasta yer alr. Buna "Huzur Dersleri" derlerdi. Bu dersleri padiah, ehzadeler, hatt arzu eden vkel ve mabeyin erkn ile kafes arkasnda Harem-i Hmyndaki kadnlarda dinlerdi. Bir gn Ba mam olan eniteme : ' . : . - ok kr Elhamdlillah, Cenab- Hakka bir rekt bile namaz borcum yoktur, demi. Kendisi ayn zamanda Mevlev tarikatna slikti. Hangi yata olursa olsun, din dersi almak isteyenlere mani' olmamal, zira "beikten mezara kadar ilim renilmesi" hakknda hadis-i erif vardr, diye tekrarlarm. Padiahn dine kar bu ball, alka ve titizlii hi phe yok ki btn saray halk zerinde te'sir brakmaktan uzak kalamazd. Onun iin btn sarayllarda dine kar ok salam bir ballk mahade ettim. O kadar ki, Sultan Read'n byk olu Ziyaeddin Efendi'nin haremlerinden Meleksiran Hanm Efendi'nin byk validesi Kur'n- Kerm'i az bilirler-mi. Bilgisini tamamlamak arzusunda olduunu bana sylediler. Bit-tabi byk bir memnuniyetle hizmetine mde olduumu bildirdim. Geri bu kadar meguliyetimin arasnda yal bir hanmla uramak pek kolay olazd ama red de edemezdim tabi. Bu muhterem Hanm Efendi'nin rahle nnde keml-i tevazu ile diz kerek Kur'n Kerm okumas gzlerimin nndedir. Bu hdise gen sarayllar zerine deta bir tevik mahiyetinde idi. Bundan sonra mracaatlar fazlalat. Btn bu yorgunluklarma ramen hi ikayetim yoktu. Zira bu vazifeyi seve seve ifa etmekte idim. Bu ihtiyar hanm Kur'n- Kermi hatim edinceye kadar iki defa gzlklerinin camn deitirmi ve bytmt. Vakay padiaha nakletmiler, pek mtehasss olmu. -.-. - Bu byk Hanm'n hatim cemiyetini bizzat yaptracam. Mutantan bir hatim cemiyeti isterim. Muallime hanma da bylece bunu selmlarmla birlikte syleyiniz, demi. Hazinedar ustaya lzm gelen emirleri vermi. Hanm'n hatmi ikmal etmesine iki cz kalmt ki Sultan Read vefat etti ve zavall Byk Hanm bu ereften mahrum kald. .,... : .-.': HAREM HTIRALARI 395 ; SULTAN READ'A BBREK AMELYATI ; Sultan Read senelerden beri rahatszd. Sk sk bbrek sanclar ekerdi. Doktorlarn bu husustaki fikirleri muhtelifti. Bir vakit Prostad tedavisi yapld. Nihayet Orhan Bey mesanede ta olduu tehisinde bulununca vkelnn karar ile Orhan Bey'in hocas Prof. zrael Almanyadan getirildi. Prof. bir mddet Hnkr tedavi etti. O aralk sanclar artmt. Ameliyata karar verildi. Bu esnada ben de sarayda idim. Bu ameliyatn saat kadar devam ettini hatrlarm. Zaten bu ameliyat lf ortaya kar kmaz btn saray halkn det matem kaplamt. Herkeste bir tela ve korku hissolunuyordu. Ameliyat gn saray, Kur'n- Kerm okuyanlar dua edenlerle doldu. Herkesin ne'esi kam, benzi sararmt. Velhsl btn saray halk birleiyor, Allahtan ameliyatn muvaffakiyetle neticelenmesini ve Padiahn afiyet kesbetmesini dileyen dua sedalar ykseliyordu. Vkel, kknn byk sofrasnda helecan iindeydiler. Nihayet amelyat bitti, iki byk ta karld havadisi ortaya yayld. Aalar, Kadn Efendilerinden, ehzade haremlerinden ve dier dairelerden verilen sadakalar fukaraya tevzi etmek iin deta koarcasna dar kyorlard. Artk sabahki matem havas yoktu. Yzler glyor, herkes birbirini tebrik ediyordu. Drdnc Kadn Efendi, ameliyat srasnda padiahn yle saykladn nakleder: Yarabbi mmet-i Muhammedi alatma, bana da bu aclar ektirme.

Sultan Hamidin Vefat ve Sultan Readn Kendi Vefatna Hazrl Sultan Hamid 10 ubat 1918 (1334) de vefat etmitir. Bu mnasebetle Kadn Efendilere taziyeye gitmek icabediyordu. Hepsini teessr iinde buldum. Fakat baz hdiseler her insan zerinde ayn tesiri yapmaz. Bazlarn normal bir kederin erevesi iinde grdm halde bunlardan padiahn nc Kadn Efendisi Nazperver Hanm daha mteessir buldum. Bu teessrdeki iddetin sebebini bilhare yine kendisinden iitmitim. Meer Sultan Read hastal esnasnda kendisine yle demi: . ,;. , Korkma kadn; ben bu sefer lmem. Biraderimin vefatndan sonraki ilk hastalmdan endie edebilirsin. Hakikaten Sultan Read Sultan Hamid'in vefatndan pek az sonra teslim-i ruh etmiti. 396 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM KADIN EFENDLER, GELNLER, EHZADELER, HANIM SULTANLAR Padiahn zevcelerine "Kadn Efendi" denirdi. Kendilerine mahsus direlerde ikmet ederler. Eski Padiahlarn (II. Abdlhamid'in) drd Kadn Efendi, de ikbal rtbesinde yedi haremi varm. Benim zamanmda Sultan Read'n sadece drt hanm vard. Birincisi: Bakadn Kmures Kadn Efendi kincisi: Mihriengiz KadnEfendi ncs: Nazperver Kadn Efendi Drdncs: Dilfirib Kadn Efendi Kadn Efendiler, bir sttekinin vefatnda mteselsil terfi ederlerdi. Daire-i Hmayundan padiah dairesine gitmek icap ettii vakit, Hazinedar Kalfalardan biri elinde fener ile gelip davet eder. Sarayn iinde bu Kadn Efendiler yazn manto, kn krk giyerlerdi. Zat- ahanenin dairesine girince bu manto veya krk karlr, beraberinde gelen kalfaya teslim edilirdi. Kadnlar, msaade kmadka huzurda oturamazlar. Konuurken daima resm hareket ederler. Sultan Readn Kadn Efendileri son derece terbiyeli, dindar ve intizam perverdiler. Ekserisi musikye aina idiler. Tarih mtalasndan holanrlard. Sultan Read'n ba kadn mrnn sonuna kadar tarih okumakla megul olmutur. Ne zaman ziyaretine gittimse hep Osmanl tarihinden bahs amtr. Saray an'anelerinin iinde dikkate deer pek ok kaytlar vardr. Mesel anneler, ehzade oullarndan "Efendi Hazretleri" diye bahs ederler. ehzade anneleri kendisini ziyarete gelen ocuklarn daima ayakta kabul ederler. Ve kendilerine "Arslanm" diye hitap ederlerdi. Sarayllar, hrmeten kadn efendilerin eteklerini pmek istedikleri zaman onlar da nezaketen diye mukabelede bulunurlar, misafirler kadnefendilerin dairelerinden ayrlrken uurlayan eden misafir kalfasna "hak-i paye yz sreriz" diye selm brakrlar, kalfa da selmnz syleriz mnasna "olsun efendim" diye cevap verirler. Kadn Efendiler ortaklaryla grmek istedikleri zaman eli olarak bir kalfa gnderirler ve "msaade" lerini isterler. Ortaklarn laubali olduklar hi grlmemitir. ehzadeler, hangi yata olursa olsunlar, Kadn Efendilerinin ellerini perler. Onlar da kendilerini samimiyet ve efkatle kucaklar, kk ehzadelerin alnlarndan perler. Kadn Efendilerin tablaclar, haremaalar, baltaclar, mteaddit cariyeleri vard. Baltac tbiri hademelere verilmi bir isimdir. Cariyelerin reisleri.o "<*'. /i-:'::' -...-' -i"'. -''"" '*'', .'. ~''-\ '"'K:.:''-.'. '/v'V'";".' HAREM HATIRALARI 397 ne byk kalfa derler ki, bunlar daire kalfalardr. Kadn Efendileri ziyaret etmek isteyenler daire kalfasna mracaat ederlerdi. Bu, bir nev'i saray terifat idi. Benim ile grmek isteyenler -talebelerim hari- Piyaler kalfaya bavururlard. Ancak onun tavassutuyla benimle grmek mmkn olabilirdi. Kadn Efendilerin huzurunda msaade edilmedike sandalyeye oturmak aypt. Msaade edilinceye kadar ayakta zarur idi. Vaktiyle ra edilmi,

ehre km bey ve paa haremleri res gnlerde saraya gelirler, onlar kendilerine gsterilen minderlerde otururlard. Bu minderler de aa yukar bir iskemle yksekliinde vard. Ekseriya kadifeden veya atlasdan yaplrlard. Daha sonralar keten rtl minderler de yaplmaya balamt. Kadn Efendiler, saray detlerini muhafaza edenleri severlerdi. Kadn Efendilerin sokaa kmalar ok klfetli olurdu. Maiyetlerine byk kalfay aldklar gibi dierlerini de mnavebe ile gtrrlerdi. Arabacnn yannda muhakkak harem aas yer alrd. Bunlar arabac ile asla konumazlard. Harem aalar kendilerinin emirlerini harfiyyen yapmaya mecburdurlar. Hanmlar ekseriyetle Glhane Park, Hrriyet-i Ebediye Tepesi, Kthane, Balmumcu iftlii ve civarna, bazen de Eyp Sultan'a giderler ve ara sra da Fatih ve Sultan Ahmet Trbelerini ziyaret ederlerdi. Trbelere girildii zaman oradaki hizmetlilere dolgun saylabilecek bahi brakrlard. Rtbe sras ile Kadn efendilerinin arabalar katiyyen birbirini geemezdi. Sarayda byklere kar gsterdikleri hrmet numne-i imtisal olabilecek kadar nazikne ve hrmetkrane idi. ' .. Onun iin btn sarayllar bil-istisna pek terbiyeli insanlard. Kadn Efendilerin hepsinin mteaddit fakirleri vard. Onlar bu fakirlere bakmakla kendilerine mkellef addederlerdi. Hatt gelin olacak kzlara elbiseler yaptrrlar ve arkalarna bir veya iki defa giydikleri elbiseleri verirlerdi ki, bu elbiselerin ihtiamn anlatmakla bitiremem. Bunlardan baka zarflar iinde paralar da ihsan etmek detleri idi. : Kadn Efendilerin mteaddit cariyeleri vard. ki ekip olarak alrlar ve perembeden perembeye nbet deitirirlerdi. kisi kilerci, ikisi a nbetisi, ikisi de husus hizmetle muvazzaftlar. Vazifelerinden en kk bir tembellik gstermezlerdi. A nbetisi tablay yemek salonuna en yakn mevkiye kadar getirir, bunlardan biri yemek getirir, bunlardan biri yemek verir, teki de atal, kak ve tabak deitirirdi. Misafir olduu zaman bunlarn adedi fazlalar. Gayet byk bir intizam dairesinde hareket ederler. Sofray kilerci hazrlar. Bulaklar kilerci muavini ykard. Bunlara acemi tbir olunurdu. Sarayda bulaklara "KapKacak" denirdi. Kadn Efendiler yemek yerken mutlaka yukar nbeti398 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM lerden biri sofrada bulunurdu. ehzadelerin ve ehzade haremlerinin de sofra detleri aynen byle idi. Nbet teslimleri byk bir intizam iinde yaplrd. Temiz ykanm sofra takmlar noksansz olarak, kendilerinden sonra nbeti olacaklara teslim olunurdu. ...;: Pek eskiden "elebi" denildii halde, Osmanl hanedannn erkek ocuklarna sonralar "ehzade" denilmee balanmtr. ehzade, ah-zade, ah, Padiah oullar mnasna gelir. Efendi Hazretleri tbiri de kullanlrd. Yeni doan ocuklara dardan st nine (taya) getirilirdi. Sarayda tayalarn byk nfuzlar vard. ehzadenin hizmetindeki cariyeler, dadlarn nezaretinde bulunurlard. Bu dadlar ekseriya malmatl ve terbiyeli insanlardan seilirdi. ehzadeler taya ve dadlarn pek sayarlar ve asla szlerinden dar kmazlard. ehzadeleri bunlardan baka kimse kucana alamaz ve pe-mezdi. Yrmee balad zaman daim surette pelerinde bir kalfa dolard. ehzadeler biraz daha byynce selmlkta husus hocalardan ders a-lrlard. Bir de mrebbileri vardr ki "Lala" denirdi. Bunlar ekseriyetle yal ve mutlaka terbiyeli ve malmatl kimselerden intihap olunurdu. SULTAN EFENDLER "Sultan" diye padiah veya ehzade kzlarna denirdi. Bunlara ya Sultan Efendi Hazretleri, Sultan Efendi, Arslancm, Efendiciim eklinde hitap edilirdi. Gyaplarnda ise, isimleri ilve olunurak; Mesel: Zekiyye Sultan, Drriye Sultan denirdi. Sultan Efendilere valideleri nezaret ederlerdi. Bunlarn da ehzadeler gibi taya (st anne), dad, mteaddit cariyeleri, aalar, husus yemek tablalar, tablakrlar vard. Oturduklar daireye validelerinin ismi verilirdi. Mesel Perizd Hanm dairesi gibi... Annelerine Valide, bykannelerine (Kadn Efendilere) Cici Anne; anne annelerine de byk anne derlerdi. Resm ve mbarek gnlerden baka, haftada bir defa cici annelerini

ziyaret e-derler ve ellerini perlerdi. Onlar da (Kadn Efendiler) torunlarn hem kucaklar ve hem de alnlarndan perlerdi. Sultanlara daha kkken fukaray sevmeyi retirlerdi. Valideleri ve dadlar da onlara ekseriyetle din ve ahlak hikyeler sylerlerdi. Bydkleri zaman cizlere kar lkayd kalmazlar, kendilerinden byk olanlara her hangi seviyede olursa olsun yalarna hrmet ederlerdi. Musikye isdidatlar fazla idi. Henz ders almadan ud, keman alarlar, elenceyi severler, geceleri de dairelerinde el ileri ve musik ile vakit geirirlerdi. HAREM HTIRALARI 399 Velhsl hibireyde ifrata gitmezler, sokaa ndir karlar, akam ezanndan evvel de saraya avdet ederlerdi. Esasen padiahn iradesi byle idi. EHZADE HAREMLER ehzade haremlerine sarayda "hanm" tbir ederlerdi. Bunlar kkken saraya alnrlar, husus terbiye ve tahsil grrlerdi. ehzadeye hanm olmak iin alnd ise gzel olmas art idi. lerinde lisan renenler de vard. Bu arada musikye de nem verirlerdi. Nitekim ekserisi ud ve keman alarlard. Merhume Behiye Sultan'n validesi iyi hattat derecesinde gzel yaz yazard. Bir gn bir yazs her naslsa padiahn nazar- dikkatini celp etmi, o devrin hattatlarndan birine gsterilmi, hattat da son derece beenmiti. Sultan Read'a esvap ba Sabit Bey vastas ile bu hanm bir mddet ders alsa, zamann hattatlarnn derecesine kaca arz edilmi ise de, saray an'nesi buna mani'olmu ve yalnz hnkrn takdiri ile kalmt. Bu hanmlar zevleri bulunan ehzadeye "Efendi Hazretleri" diye hitap ederlerdi. Her ne kadar saray dahilinde hanm denilirse de harite Hanm E-fendi Hazretleri diye hitap edilirdi. Byk ehzadelerin hanmlar bir ka tane olursa, birincisi "ba hanm" diye, dierleri ise isimleri ile arlrd. HANIM SULTAN VE BEYZADE Validesi sultan olup ta baba hanedanna mensup olmayanlarn ocuklarna kz ise Hanm Sultan; erkek ise Bey-zade denirdi. Gerek beyzadeler ve gerekse hanm sultanlar Osmanl hanedanndan saylrlard. Bunlarn evltlarna hanm efendi ve beyefendi diye hitap olunurdu. SARAYDA SENEBAI TEBR Zilhiccenin 28 inci gn Kalfa odama geldi. Bizzat aynal dolabm aarak biri resm (uzun etekli) dieri gayr-i resm iki entari seti. Ve beraberinde getirdii kza tlemesi iin teslim ettikten sonra, bana hitaben: --Efendim iki gn sonra Muharremin ilk gndr. Malmunuz sene ba tebrii iin zat- ahaneye gitmekliimiz lzmdr. Sultan Efendilerle mi gideceksiniz, yoksa benimle mi? --Nasl mnasip grrseniz, dedim. "' ' 400 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM O halde Sultan Efendilerin validelerine sorunuz. Ona gre hareket e-delim, dedi. Terbiye ve saray detlerine vkf olan bu deerli kadnn her yapt ve dnd eyin daima iyi netice verdiini bildiimden, ayn gn leden sonra nsiyar Hanm Efendiye sordum. Bana: - Beraber gideceiz. Bu hususta sizin iin evketmeap Efendimizden msaade aldm, demesin mi? O dakikadaki sevincimi tariften cizim. Zira ok yksek ahlka malik olan bu padiah ziyaret, benim iin karlmayacak bir frsatt, iki gn sonra nsiyar Hanm Efendi, Drriye ve Rukiyye Sultanlarla beraber huzur-u ahaneye kabul olunduk. Hepimize, krmz atlas keseler iinde Sultan Efendilere onar, bana da be altn Muharrem paras verirken "arslancm berekettir!" diyordu. Padiahtan sonra sra ile kadn efendileri tebrike gittik. Ertesi gn ya'ni muharremin ikinci gn, Hazinedar Ustaya ve khya kadna ve dier makam sahibesi ustalara da Kalfa ile beraber gittik. Sarayda bulunduum esnada yanmda para saklamazdm. Piyaler kalfaya gtrrdm. O gn sar altnlar sayd. 40 altn verilmiti. Velhsl Harem-i hmayunda Sene ba tebrii pek parlak geerdi. HAZNEDAR USTALAR VE HAZNEDAR KALFALAR

Biraz da sarayda bulunan sarayllardan (Kalfalardan) ve derecelerinden bahsetmek istiyorum. Bunlar belki eksik olabilir. Lkin grdm kadar yazacam evvelce arz etmitim. Evvel unu beyan edeyim ki: Saray kadnlar muhtelif rklara mensupturlar. Bunlarn cinslerini tarihlerimiz yazar. Benim anladm bir ey varsa o da saraya kkken geldikleri iin kapal bir muhit iinde yaarlar. Namuskr ve samimdirler. Grdklerimin hepsi erkez idi. Ekserisi kylerden getirilirdi. Bilhassa mensup olduklar Padiah, ehzade veya Sultana candan bal o-lurlard. Sarayda bulunan cariyeler muhtelif ksma (rtbeye) ayrlrlard: Hnkr Kalfalar, Hazinedar Usta, Khya Kadn, briktar Usta,. Kilerci Usta, eniyar Usta, amarc Usta, . ., . Kahveci Usta, ! --S' 'V'. .' m. fi .*,- . m. HAREM HTIRALARI 401 Kutucu Usta. -'' Bunlarn ayr ayr maiyetleri vardr. Bu sebepten muhtasar olarak bahsetmeyi faydal buldum. Bu hazinedarlarn yegne arzular efendilerini memnun etmekten ibarettir. Eskiden hazinedar almet olarak balarna drt rg sa takarlarm. Benim zamanmda (Sultan Read devrinde) hotoz tbir edilen ve elbiselerine uygun rengrenk balklar giyerlerdi. KHYA KADIN VE DER USTALARIN VAZFELER Khya Kadn: Rtbe itibariyle kadn efendilerden sonra gelir. amarc Usta: Sarayn amar ve yatak takmlarna bakar. enigir Usta: Sofra takmlarna bakar, buna eniyar usta dahi denir. Eski devirlerde sultan veya ehzade yemek yerken, evvel gdann zehirli olup olmadn anlamak iin yemeklerden usta bir miktar yer, ondan sonra efendisine takdim olunurmu. briktar Usta: Leen ve ibrik takmlarna (evvelce ehir suyu olmad i-in) altndan, gmden, bakrdan ibaret olan bu leen, ibrikler sarayda fazla olarak bulunduundan bu gibi eyalar iin husus adamlar vard. Ve onlarn mirlerine ibriktar Usta denirdi. Kahveci Usta: Kahve takmlarna nezaret eder. . Padiah, sultan veya ehzade saraylarnda, saray- hmayunda mcevherli zarif fincanlar, altundan gmten velhsl ok yekn tutan bu kymettar eyalarn muhafazas iin de kahveci ustasnn riyasetinde mteaddit cariyeler vardr. Onlar unlardr: Kutucu Usta: Hamam ve ba takm ve buna dair eyalara nezaret e-der. ' . : Kilerci Usta, kiler ilerine ve meyva takmlarna nezaret eder. Bu ustalar: Khya Kadn ba ve ikinci ktibeler padiahn huzuruna karken ve resm gnlerde kadife veya ipekli kumatan kenarlar srma ile ilenmi ceket giyerler. Buna saray tbirince "Salta" denir. Bu ustalar kdemlerine hrmeten huzur- ahaneye kabul olunurlar. Onlar da bu iltifat ahaneden mftehirdirler. Vazifelerinden bahs ettiim bu ihtiyar ustalarn, ilerle alkalar kalmam, yalnz rtbeleri kalmtr. Sultan Read bu mbarek ihtiyarlar ok ho tutard. Bunlarn maiyetleri ve husus harem aalar vard. Gen kzlara terbiye ve saray

detlerini retirler. cabnda sultan veya eh-zadene hizmet eden de bulunur. Hatt ilerinde talihi yaver gidenler ehzade haremliine I 402 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM bile ykselirler. Bayram ve kandillerde validelerinin emriyle talebelerim Drriye ve Rukiyye Sultanlar bu ustalar tebrike gittikleri vakit ben de beraber bulunduum iin daima hayrdualarn alrdk. HNKR KALFALARI Padiahn husus hizmetlerini gren kadnlara Hazinedar derlerdi. Sultan Readn 17 hazinedar vard. Bunlar, drder kii olarak gece ve gndz nbete girerlerdi. Balar ya'ni reiseleri Hazinedar Usta rtbesine haizdi. Padiahn yanna ancak bu Hazinedar Usta oturur, ekseriya ikinci ve nc Hazinedarlar Huzur- ahanede hizmet ederlerdi. Dierleri arlnca girerlerdi. Sultan Read'n son zamanlarda ikinci Hazinedar ayandil hastalandndan, beinci Hazinedar sraya dahil olmutur. Bil-umum Hazinedarlar malmatl ve terbiyeli idiler. Sade ve zarif giyinirlerdi. Byk Hazinedarlarn ayrca maiyetleri vard. Onlar Beikta Saraynda (Dolmabahe) zemin kattaki odalarda ikmet ederlerdi. Sultan Read'n 17 Hazinedar olduunu bildirmitim. Hatrmda kalan ba'zlarnn isimleri unlard: Hazinedar Usta : Nermidil kalfa. kinci Hazinedar: ayandil kalfa nc Hazinedar: Pirveste kalfa Drdnc Hazinedar: Devrefan kalfa. Beinci Hazinedar: Dildz kalfa. . .... .,.,.. ... : Altnc Hazinedar: Nevfer kalfa . Yedinci Hazinedar: Res'andil kafa idi. Dier ustalarla kalfalar padiaha aittir. Lkin umum hizmette bulunurlar. Herbirinin derecesine gre maiyetleri vard. Sultan Read saraynda grdm Hazinedar Usta cidden hrmete ayand. Maiyetinde bulunan kalfalara kar gsterdii efkat grlecek eydi. Kendisinin nian, kymetli mcevherat, mteaddit cariyeleri vard. Msaade etmedii takdirde yannda iskemleye oturulmazd. Esasen salonunda herkesin rtbesine gre harika minderler vard. Oturmak lzumu hissedilince yanndaki kalfalardan biri derhal minder getirirdi. Resm gnlerde btn cariyelere kumanda eder, ya'ni bata bulunurdu. Hazinedar ustann ayrca maa, dairesi, maiyeti ve Kurban Bayramnda kurban vard. Eski zamanlarda, ilkbaharda nevruziyesi de gelirmi. Bilhassa bayramlarda ve resm gnlerde srma ilemeli bir ceket (salta) giyerdi. Dier HAREM HTIRALARI 403 hazinedarlar padiah dairesinde yaarlard. Bu hazinedarlar padiah sarayda bulunan cariyelerden seerdi. Benim oturduum dairede ehzade Necmeddin Efendi'den kalan Nigaristan namndaki sarayl, Padiahn emriyle hazinedarla terfi etmiti. Hatrmda kaldna gre 16'nc hazinedar olmutu. YEN GELEN SARAYLILAR Saraya yeni giren kzlara acemi tbir ederler. Bunlarn ekserisi kyden geldii iin bir mddet saray dab ve usullerini mirlerinden reninceye kadar efendilerinin karlarna kmazlar. Bu erkez kzlar ince ruhlu, hassas ve zeki olurlar. Baz kylerden gelenler lyk ile Trke bilmedikleri halde zeklar sayesinde derhal Trkeleri dzelir. Bilmum saray detlerini pek abuk renirler. Ba'z eski sarayllar: "Sarayda terbiye olmayan hibir yerde terbiye olamaz. Buras terbiye mektebidir." diye yeni gelen acemi kzlar korkuturlarm. Saraya yeni gelen kzlara "Acemi" tbir edilirdi. Bunlara, saraya girer girmez Padiah tarafndan bir ad konurdu. Bu isimlerin herkes tarafndan bellenmesi ve unutulmamas iin ilk zamanlarda bu kda yazl olarak ine ile gsne ilitirilirdi.

Tabiatiyle Sultan Hamid devrinde de bu usl cri imi. Bir gn Sultan Hamid'in huzuruna bir ka tane yeni cariye getirmiler, ilerinden birinin gzleri ok kkm, padiah kendisine: - Adn emiferah olsun, buyurmu. smi, "emiferah Kalfa" kalm. Senelerden sonra bu hanm orta dereceli misafir kalfala kadar ykselmi. Kendisi musikiinas idi. Fevkalde ud alard. Usule in idi. Ayn zamanda Hsn-i hat (gzel yaz) da bir hayli mahareti vard. Yazd levhalarla sarayn bir ok odalarn sslemiti. Sultan Hamid zamannda sarayda "kadnlar fasl heyeti" vard. emifirah Kalfa bu fasla da itirak edermi. Kendisinden ud dersi aldm. Osmanl Tarihini de hemen hemen btn sarayllardan daha iyi bilirdi. . SARAYDA YAPILAN LLAR Sarayda Harem-i Hmayunda baz husus illar yaplr. Bunlardan benim zamanmda "Saray Krmz" dedikleri ilc yaparlard. Bu ilcn faidesi, terletici, ayn zamanda asab arlar giderirmi. Son zamanlara kadar ehirde (harite) baz yksek aile hanmlar da bu ilc yaparlard. 404 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM Hatt Sokullu Abdulkerm Paa'nn haremi Fatma Hanm Efendi merhume byk fedakrlkla bu ilc kaynatr, arzu edenlere hediye ederdi. HASTA OLAN SARAYLILAR HAKKINDA Sarayda birisi hasta olursa, derhal haremdeki kap vurulur ve kap haricinde nbet odasnda bekleyen harem aasna haber verilir. Aa ile beraber nbeti doktor hareme girer. Eer hasta arsa hastahaneye, hafif ise ehirdeki kap yoldalarndan (Sarayllardan ) birinin evine karlr. Saraydan lzumlu olan para ve eya gnderilir. Tamamen kesb-i afiyet edinceye kadar orda kalr. Zannederim bu sebepten sri hastalk saraya girmemitir. ki sarayl birbirleriyle konuurken hasta olan kap yoldalar iin "tmara kt" diye tedavi iin ehre ktn bildirirler, bunlar bilhare saraya avdet ederler. Acemi : Terbiye grmek ve i renmek iin byk kalfann maiyetine verilen kzlar, derler. SARAYA GR VE MSAFR KABUL Evvel yamak ve ferace ve uzun etekli elbise giyilmesi arttr. Eer hatrl kimselerse saraydan "Kupa" dedikleri kapal araba gnderilir. Giyilen elbiseler nden yere kadar arka ksmda 75 santim veya bir metre uzun olarak giyilir. Bu ekil ekseriyetle bayramlara mahsustur. Alelumum entarilerin n ve arka ksmlar yere kadar uzun olmaldr. Acemi kzlar gelen misafirlerin yamak ve feracelerini alrlar, derhal tlerler ve bohalara (stfe) koyarlar. Bittabi misafir avdet edecei zaman ayn kzlar yine boha getirirler ve onlar giydirirler. Sarayda dereceye ok nem verilir. Saraya yal olarak giren kalfalar kendilerinden evvel girmi ve kdem kazanm olan genlerin nnde kendi mevkilerini alrlar. Bu resm gnlere mahsustur. Baka zamanda yine terbiyelerini muhafaza eder, yallara hrmet gsterilir. Azat kad: Cariye ve klelere verilen ve hr olduklarn bildiren bir yazdr. Eski zamanda azad edilmeksizin vefat eden cariye ve klelerin kefeninin altna ve gsnn zerine "itiknme" denilen azad kd yazp koyarlar ve yle defn ederlermi. Bunu drdnc hazinedar Dirahan Kalfadan duydum. HAREM HTIRALARI 405 Baz Saray Tbirleri Fem= Efendim . Payzen= Aya plak gezen : . Yataklk= Karyola ehirli= Saray haricinde oturan Hane= ekmece ' . Skker= Ekmek kadayf .- Destimal= Havlu-elbezi .

skre= Kse Musandra= Tavan aras Karm= Kardeim Kfam= Kk kalfam . . , . Uzun yol= Apteshane Daha evvel gelip yeni gelen kz terbiye eden kalfalara, acemi kzlar kk kalfam mnasna gelen kfam derlerdi. HIRKA- ERF ZYARET Ramazan- erifin 15'inci gn Hrka-i erifi ziyaret etmek iin padiah alayla Topkap Sarayna gider. Kadn Efendiler, Byk Sultanlar, ehzadeler, vkel, Mabeyin efrad ve bazlarnn haremleri dahi bulunur. Bu alaya bil-mum kadnlar yamakl olarak giderler. Hrka-i erif ziyaretinde bir tarafta gzel sesli hafzlar Kur'n- Kerm okurken, buhurdanlklar etrafa gzel kokular saarlar. Bu dairede ykseke bir masa zerine konan boha iindeki Hrka-i Saadetin yannda padiah ayakta durur. Herkes mevkiine gre Sultan Read'n nnden birer birer geerler. Evvel Veliaht, eh-zadegn, ilmiye ve mlkiye ricali, mabeyin erkn ve maiyet-i ahane, ziyarette bulunurlard. . Ondan sonra Kadn Efendiler, Sultanlar, ehzade haremleri, Saraydaki byk rtbeli usta ve kalfalar, davetli bulunan vkel haremleri, mabeyin efradndan bazlarnn haremleri, ite bu yazdklarm sra ile padiahn nnden geerken Hnkr, etraf yazl tlbenti, nndeki mbarek bohaya srerek herkese birer adet bizzat verir. Bu merasim saatlerce srer. Hatt son Hrka-i erif ziyaretinde nur yzl padiah herkes yorgun bulmutu. Nitekim bu mbarek meersem sonmu. Ayn Ramazan bayramnda vefat ettiler. 406 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM SARAYDA HUSUS MUSK GECELER (Tebdil-i Kyafet Ettiim Geceler) Sarayda baz geceler ya byk bir sofada veyahut yine o dereceye yakn byk bir odada musik fasl yaparlard. Bunlar muhtelif dairelerden gelen gen sarayllard. Hatt ilerinde fevkalde musikye in olanlar bulunur. O meclise devam edenler kendilerini tantmak istemezlerse, byk yatak araf ile vcudunu setreder, ya'ni kapatr. skarpinleri ve ba ksmnda da yalnz bir gz meydandadr. Bu ekilde kimse kimseyi tanmaz. Musikinas cariyelerden ve oyunculardan ba'zlar benim talebemdi. Terbiye ve sayglar olan bu hanmlar mkl vaziyete sokmamak ve utandrmamak iin, ben de ayn kyafeti tercih ederdim. Bu gibi toplantlar husus mahiyette kalr. Bir de mensub olduklar ehzade ve sultandan izin alarak ayrca byk saz lemleri yaparlar. Bunda dahi tebdii-i kyafetle ehzade haremleri bulunurdu. Evvel musikinaslar yerlerine otururlar. Misafirlerin ikametine mahsus odann dier ksmnda kanepe ve koltuk dizilip, gelenlere kahve, limonata ikram olunur. Oyun ksm balaynca harem aalar da oyunlara itirak ederler. Gece saat 12 ye kadar devam e-derdi. SARAYDA KAHVE TAKDM Sras gelmi iken biraz da sarayda kahve ikramndan bahsedeceim... Resm gnlerde kahve aada yazdm ekilde takdim edilir. Reiselerine kahveci usta tbir edilir. Srmal, incili ve ortas trtl ile ilenmi, etraf saakl, yuvarlak kahve rts vardr. Bir taraftan biraz bkp iki sarayl avular iine dikkatlice sktrrlar. Dier byk ksm n tarafa sarkacaktr. Tuttuklar gm veya altn tepsideki zarflardan birini alr, fincan yerletirir. Yine kahveci kzlardan birinin tuttuu gm veya altn zincirlerle aslm a-yakl leen eklindeki scak kvlcml klde hareretini muhafaza eden kapakl gmlerden kahveyi fincana koyup bizzat kahveci usta takdim eder Bahsettiim zarf ve fincanlar ekseri evlerin caml dolaplarnda veya bfelerde grlmektedir. Ayn kahve usln Msr'da Kral saraynda, Valide Paann, Sultan Melikin, Prenses Nimet Muhtarn; Prenses mer Tosun Paann, Prenses irgrn saraylarnda da grdm. Hsl zarif ve terbiyeli erkez kzlarnn iki parmakla kahve takdim etmeleri, grenleri hayran brakrd. m

W' -"':; HAREM HATIRALARI 407 SARAYDA BULUNAN BYK KALFALARIN VAZFELER Byk Kalfa: Padiah tarafndan her daireye tayin olunur, bir nev'i m-diredir. Dairenin intizamndan, daha dorusu btn ilerinden mes'uldr. Sultan ve ehzadeler bu kadna hrmet ederler. Ve kafam (Kalfam) diye hitap ederler. Bunlar hsn-i idareye ainadrlar. Sarayda byk kalfadan sonra bir de kk kalfalk vardr ki, bunlar dierlerinin yardmcsdrlar. Bu ikinci derecede olan kalfalar gelen acemi kzlar terbiye ederler. Onlar da "kk kalfam" deye itaat ederler. Efendilerine hizmet eder gibi byk ve kk kalfalarnn hizmetlerini yaparlar. Mmkn olduu kadar din dersleri ve biraz da okuyup yazmak renirler. Evvelki yazlarmda bahsettiim gibi bu gen sarayllar, kk kalfalar getirip bana takdim etmilerdi. Sarayda elbisesi buruuk, yrtk, plak ayak, hatt ksa orapla bile gezmek, amatal aksrmak, smkrmek aypt. -.....-. Koridorda ve byk sofalarda yallara tesadf ederlerse ya durup onun gemesini beklerler veyahut mstavel ileri varsa "desturun" demeden, ya'ni msaade almadan gemezler. Sultan Efendilere "Sultaefendi", kalfaya "kafam", kandile "psz", kseye "skre", petemala "futa", hamamda kullanlacak ba tlbendine "Kurnatka", kadnefendilere "kanefendi", kk kalfalarna "kfam", bir kimseye kzdklar zaman mnasebetsiz mnasna "sytsz", ok samim tandklarna "A kz!" diye hitap ederler. Ahbaplarna hediye gndermek isterlerse gnderecekleri eyleri byk amar sepetlerine doldurup beyaz bir boha ile balarlar ve zerine yrek eklinde bir kt kesip, gidecei yerin adresini yazarlar ve bu kda "isimlik" derlerdi. Sarayda hrka giymek ayptr. lerine kaln fanila giyerler. Efendilerinin karsnda hibir erkez cariyenin hrka giydiini grmedim. Saray dtna ok itina ederler, odalarnda ne isterlerse giyebilirdi. Byk kalfalarn da kendilerine mahsus tablalar vardr. Sofralarn acemi kzlar hazrlarlar. Bu kalfalar isterlerse dier kalfalar ile beraber yerler, bu mecbur deildir. Efendileri derecesinde olmasa bile yine sofalar muntazam-dr. Hizmet eden kzlar bunlara birer hafta nbetle bakarlar, ikinci haftada bakalar nbeti devralrlar. Kalfalara dair yazdklarmn bir ksmn Sultan Mecidin drdnc Kadn Glcemal Kadn Efendinin hemiresi Bmisal hanmn evld ma'nevisi kendi arzusu ile ehzade Ziyaeddin Efendi dnyaya gelince altun leen ve ibrikle hediye edilen (Ziyaeddin Efendinin dads) Pinahraz hanmdan rendim. 408 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM SARAYDA BAZI DET VE ELENCELER Sarayn kendisine mahsus husus det ve an'aneleri vardr. Bunlardan bazlar hakikaten hotu. Hatralarm iinde daima kendimi mes'ud hissederim. Saraya intisabmn ilk senesinin Ramazan aynda Yldz Saray'nda idik. Her gece bir baka davete icabet ederdim. Kadn Efendiler, Sultanlarla valideleri, Hazinedar Usta ve dier byk ustalar beni yemee arrlar, ben de iftarlarnda bulunurdum, iftardan sonra cemaatle klnan teravih namazlar grlmee deer eydi. Cemaatde bulunanlarn adedine gre atlas zerine srma ile ilenmi seccadeler yaylr, hazrlk bitinceye kadar kahveler iilir ve ayrlrken davetlilere ssl zarflar iinde olduka dolgun di kiralar verilirdi. Nbeti bulunanlardan gayr btn saray halknn itiraki ile teravih namaz balard. Teravihe gidenler kafile halinde Kk mabeyine gelirlerdi. Sarayllar nbeti imam birbirine sorarlar, birinci imam (ya'ni ba imam) ise sevinirler ve ko koa teravih namzna yetimee alrlard. Bunun sebebini nihayet renmitim. Ba mam namazda ksa sureleri seer ve teravihi fazla uzatmamaa gayret edermi. Halbuk, ikinci imam aksine ok uzun sureler okuyarak namaz uzatrm. Onun iin bir ok sarayllar dairelerinde klma tercih ederlermi. Teravih namaz bitince sahura kadar sarayn hali bir lemdi, her dairede ayr bir elence tertip edilirdi.

Bu elencelerin1 ounda ben davetli bulunurdum. Ne'eli sarayllar o-yunlar icad eder ve zamann ho gemesine gayret ederlerdi. Sarayn ramazan geceleri bende unutulmayacak eserler brakmtr. Gerek bu toplantlarda, gerek sarayn dier umum muaeretinde bilhassa gze arpan ey "terbiye" meselesi idi. Saray terbiyesi denilen bir muaeret ki bunda byn ke efkati, kn bye kar sayg ve muhabbeti baka idi. SURRE ALAYI Saray hatralar arasnda cidden ayan- dikkat olanlardan biri de mahmil-i erifin (Ka'be rts) hazrlanmas keyfiyetidir. Surre Alay denen bu alay byk merasimle yaplrd. Mekke-i Mkerreme Beytullaha gidecek olan "K'be rts" mahmil-i erifin hazrlanma ve nakil ii arzettii hususiDikkat edilirse, teravih klmaya ve iftar davetlerine gitmeye elence demektedir. Zira elence demek illa da gayr-i meru elence demek deildir. Hell dairesi keyfe kfidir. Harama girmeye hi lzum yoktur. HAREM HTIRALARI 409 yetleri itibaryla temaaya ve dikkate deer mahiyettedir. abann 14'nc gn Harem-i Hmayunda, padiahn bulunduu daireye bakan pencerenin nne byk bir masa konur, bu masann zerine kymetli bir rt tlrd. Evvel kzlar aas, ba imam, surre emini mabeyin erknndan baz zatlar ve muteber aalar tekbir getirerek mahmil-i erifi bu masann zerine koyarlar, bu suretle mahmil-i erif, Harem-i hmayuna teslim edilmi olurdu. Erkekler gittikten sonra birinci ve ikinci ktip kadnlar gelerek mahmil-i erife yakn bir yere otururlar ve hatm-i erife balarlard. Bir taraftan Kur'n- Kerm, te taraftanda gen sarayllar balarnda ipekli ba rtleri ile basamakl merdivene kp mahmil-i erifi ustufa denilen bir kumala kaplarlar, kuma birbirine raptetmek iin husus surette yaplm gm toplu ineler kullanrlar ve btn bu i esnasnda daima tekbir getirirlerdi. Bu kumalar top halinde Padiah, Veliaht baz eh-zadeler ve Sultanlardan, Valde Sultanla Valide Paa'dan (Hidiv Abbas Hilmi Paa'nn annesine Valide Paa, denirdi.) hediye olarak gnderilirdi. Evvel zat-i ahanenin kuma en st ksma, sonra dier kumalar sras ile mahmil-i erife sarlrd. Padiah oturduu pencereden btn bunlar zevk ve istirak ile seyrederdi. Hazinedarlardan birinin daveti ile ben de giderek bir ka ine koymutum. . Bu i akama kadar bylece devam ederdi. O gece mahmil-i erif haremde kalr. Sarayllar sabaha kadar onu nbetle beklerlerdi. Sabah olunca bir gn evvel gelen kafile tekrar hareme girer, Mahmil-i erifi tekbirlerle alp gtrrd. te her sene aban aynn 15'inde bu suretle padiaha vekleten ba imam Mahmil-i erifi devenin zerine tekbir getirerek koyar, ikinci deveye hediyeler yklenir ve bu suretle alay yola koyulurdu. Evkaf nazrnn riyasetindeki memurlardan mrekkep bir heyet tarafndan Beikta iskelesinde ayrca bir merasim yaplr, bu merasimi ta uzaklardan grmee gelen ahali ile sokaklar dolard. Alayn skdar"a hareketini bildiren 101 pare top da, btn ehir halkna bunu iln ederdi. skdar'da yine ayn merasim yaplrd. skdar caddelerini takiben alay, Paa kapsna kadar giderdi. Orada evvelce konan stfeler yine tekbirlerle kaldrlr, bir sandn iine konarak hazine vekili olan zat tarafndan Topkap Sarayna naklolunurdu. te Mekke-i Mkerremeye Kabe iin gnderilen rt, istanbul'dan byle merasimle yola karlrd. Emin olacak, ya'ni riyaset edecek zat, padiah tayin ederdi. En son surre emini Mustafa Hkm Paa'dr. . 410 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM BEKTA SARAYINDA MUAYEDE (BAYRAMLAMA) MERASM Sarayda bulunduum mddet zarfnda, Ba Kadn Efendi'nin ve talebelerimden Drriye ve Ruhiye Sultanlarn Validelerinin daveti ile iki defa muayede (bayramlama) merasiminde bulundum. Byle tarih ve harikulade muhteem bir merasimi bilmem ki, niz kalemim tasvir edebilecek mi? Her ne ise maksad grdm aynen yazmaktan, yazmaa almaktan ibarettir. Sarayda Tarihi Tahtn Hazrlanmas Padiahn iradesi ile Topkap Sarayndan, kapal araba ile Enderun-u Hmayun Aalar, Hazine khyas, Bamabeyinci, maiyetinde 8 neferle jandarma zabiti

olduu halde bu mhim emanet Beikta sarayna ve mabeyinin ta merdivenine araba yanar. Araba kapusunun anahtar hazine khyasn-dadr. Bahsettiim zatlarn muvacehesinde khya kapy aar. Paralardan ibaret taht Enderun Aalar muayede salonuna getirirler. Ve yekdierine rabtederler. ibu tahtn oturulacak yeri ve arkas krmz kadife zerine altn srma ile ilenmitir. Ve yine. tahtn arkasnda yukarda cevahirle mzeyyen bir ta vardr. Ve iki yan taraflarnda altn saaklar sarkar. Tahtn n tarafnda kymettar seccade yaylr. Muayede esnasnda Padiah kime irade ettiyse saa gs hizasnda olarak o ahs tutar. Ziyaretiler ie Padiahn el veya eteini pmezler. Bu saa perler. Taht hazrlandktan sonra dier zatlar ekilir. Ertesi gn muayede merasimine kadar evvelce bahsettiim zabit ve askerler gece de dahil olmak artiyle beklerler. Maksadm Harem-i Hmayunda muayede merasimini bildirmektir. Eer muvaffak olabilirsem bahsettiim bu muhteem salonda yaplan merasimi dahi arz ederim. Harem-i Hmyn'da Muayede merasimi iin hazrlklar oktan balamtr. Bayramlk elbiseler, taklacak mcevherat, elbiseye uygun hotozlar (Balklar) bilumum dairelerdeki sarayllardaki faaliyet grlecek eydir. yle ya senede ancak iki defa yaplan bu muhteem merasimde herkes birbirini resm elbiselerle grecek; hususiyle hariten gelecek misafirler de var. Bunlarn iinde byk Sultanlar, Padiah torunlar, ehzade haremleri, Msrl Prensler, Vkel (Bakan) Haremleri, velhasl binbir gece merasimini andran bu merasimi herkes gibi ben de heyecanla bekliyordum. Merasim dairesi ile muayede saloHAREM HTIRALARI 411 nunun arasnda uzun bir yol (koridor) vardr. Bu koridoru mteakb bask kafeslerin arkasndan muayedeyi grmek mmkndr. Sultan Read, Harem-i Hmayunu bu merasimi grmekten men etmezdi. Muayede Merasimini Grmee Gidi Evvel Kadn Efendiler, Padiah kerime ve torunlar olan Sultanlar, Msrl Prensesler, Hazinedar Usta, Khya Kadn ve dier ayan- hrmet ustalar, kalfalar, davetli bulunan dier misafirler, kendilerine evvelce tahsis edilen bask pencerelerin nnde muayedeyi seyrederler. Merasimin bitiinde yine hareme avdet ederler. Yarm saat istirahat esnasnda kahveciler kahve ikram ederler. Bu hizmeti herkes yapamaz. Padiah dairesindeki kahveciler usuln zamanla renmilerdir. Kahveci Ustann Maiyeti Kahveci Ustann maiyeti krk veya daha ziyadedir. Kahveci Usta tbir e-dilen kalfa ya'ni reiseleri kimseye kahve vermez. Vazifesi: Ayakta durup maiyetine nezaret etmektir. Bayramlarda, Topkapi Saray'ndan kymettar kahve takmlar getirilir. Bunlar kahveci usta say ile alp bilhare yine say ile teslim eder. Bu fincanlar serapa mcevheratla tezyin edilmitir. Misafirlerin derecelerine gre bazlarna mcevherli zarf ve fincan, bazlarna altn veya gm zarflarla takdim edilir. Padiah Kahvecilerinin Almeti Hnkr kahvecilerinin almeti: Bu sarayllarn gslerinde nianlar vardr. Bilhassa bayramlarda giyecekleri elbiseler de Padiah tarafndan yaptrlm. Artk ihtiam gz nne getirmeli. Bu 40 kiilik peri alaynn ayak ucuna basarak ve biribirlerine arpmadan gayet seri bir suretle yryleri herkesi hayran ederdi. 412 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM Sefir Haremleri Ecnebilere verilen zarf ve fincanlar ayrdr. Bunlara da dierleri gibi kahve, limonata, erbet ikam edilir. Arzuya gre takdim olunur. Mecbur deildir. Bunlar kahve itikten sonra evlerine avdet ederler. Ya'ni harem-i hmayunun muayede merasiminde bulunmazlar. stirahat mddeti yarm saatte tamam olmutur. Bu aralk elinde altn bastonu ile Baktibe grnr Baktibenin giydii salta (caket) altn srma ile ilenmitir. Bandaki hotozda (balkta) prlanta inesi, elinde dahi altn bastonu ile yle bir gelii vardr ki herkes kendisine hayran hayran bakar. Ve misafirlere hitaben:

-Efendim, terif-i ahane oldu, buyrunuz muayedeye, nidas iitilir. Yry, terbiyesi derhal gze arpar. Gayet halm ve mahviyetkr bir tavrla "Efendim terf-i ahane oldu, buyurunuz muayedeye" demesi el'an gzmn nndedir. Evvel eyhlislm'n haremi, onu mteakip bilumum vzera (bakan) haremleri, bunlarn her birisi huzur-u ahaneye yaklarken baktibe: Zevcelerinin isimlerini tekrar ederek Hnkr'a takdim eder. Bunlar sra ile yerden temenna ederek selm verirler. Nian olmyan Vkel Hanmlar da ayrca ihsan- ahaneye mazhar olurlard Bu merasimi mteakb zat- ahane, bitikteki odaya istirahata ekilir ve misafirleri de Ba ve kinci ktibe uurlarlar. Harem Aalarnn Reisi arabalar idare eder. Bu arabalar zevcelerinin rtbesine gre harem kapusuna yanar. Padiah bir mddet istirahat ettikten sonra "Al oda" tbir edilen duvarlar, stne ustle kapl tarih odaya avdet eder. Evvelce dediim gibi Hnkr'n validesi varsa, Valde Sultan1 girer. ayet yoksa Sultan Aziz'in, Sultan Mecid'in Sultan kerimeleri, Sultan Read'n torunlar, valideleri ile.ite bu aralk ben de talebelerimden Drriye ve Rukiye Sultanlarla huzur- ahaneye girerdim. Velhasl Sultanlar ya sras ile girerler. Evvel yere kadar eilerek temenna edilir, sonra saak plr. Padiah haremde kime emretti ise saa o tutar. ' Son zamanlara kadar Kadn Efendinin (Valide Sultan) hayatta olduunu sylerler. Ben bu Kadn Efendinin vefatndan pek az sonra saraya girdim. Kendisini bizzat grmek nasip olmad. HAREM HTIRALARI 413 Kadn Efendilerin Muayedesi (Bayramlamas) T. Evvel Padiahn Ba Haremine "Ba Kadn Efendi" tbir edilir. Banda muhteem tac ve arkasnda serapa aitn srma ile ilenmi kuyruklu bir elbise ile padiahn huzuruna yalnz olarak girer, ikinci, nc, drdnc Kadn Efendilerde ayr ayr girerler. Sonra haremdeki byk rtbeli ustalar, Hazinedar Usta, khya kadn, dier ustalar, byk kalfalar, Padiahn kahvecileri, misafir kalfalar girerler. Hnkr ayrca bu kahvecilerle misafir kalfalarn elbiselerine dikkatle bakar. ayet matluba muvafk bulursa reislerini taltif eder. Netice: Bu muhteem tebrik sahneleri, sarayn muazzam oda ve sofala-rndaki sarayllarn grn insana binbir gece masallarn hatrlatt gibi, gnlerce hafzadan silinmez, ite muhterem okuyucularm. Harem-i Hmayunda muayede merasimi (Bayram Tebrii) byle yaplrd. Bu yazdklarm Sultan Read devrine aittir. Sultan Hamid zamannda daha muhteem ve daha zengin olduunu gine eski kalfalardan iitirdim. Biz yine muayede salonuna avdet edelim: Oturduumuz kafes arkasndan grdklerimi muktedir olabildiim derecede arzedeceim. ibu muayede salonunu grenler zannederim aznlkta kalr, ite bu salonun ortasnda bulunan muazzam avizenin altnda terifat Mdir-i Umumsi onun arkasnda biraz solda ikinci, solda ve daha arkada nc terifat durur. Bunlar el pene divan durarak Padiahn emrini beklerler. Drt yol olmak zere krmz kadifeden yol hals vardr. Padiah muayede salonuna terif ederken selm havas alnr. Bu aralk Duag Efendi (Yani dua edecek ahs ki, genellikle Nakibl- eraf) Huzur-u Padiahiye gelir. Padiah derhal ayaa kalkar. Hazirn da beraber olarak ellerini aarlar. Bu dakikada o muhteem salonun mnevi gzellii grlecek bir eydir. Herkes bir an iin Allaha, vatan ve milletin selmeti iin dua etmektedir. Hazirun Amin!., sadalarn mteakib Duag Efendi arka arkaya giderek salondan kar. Bu aralk zat- ahane her kime emretdiyse, tarih saa gs hizasnda keml-i hrmetle tutar. Saa pmeden evvel Padiahn nnde eilerek temenna ederler. Merasim srasna gelince . Evvel eyhlislm, sonra Sadrazam ve daha sonra Harbiye Nzn temenna eder ve saa ptkten sonra (eyhlislm ulemdan olduundan saak pmez), evvelce geldii yolun mukabilindeki dier yoldan avdet ederler. Bundan sonra sra ile: Veliahd- Saltanat, Seh-zadeler, zevcelerinin yalarna gre kdem sras ile

damatlar (Damad- Hazreti ehriyarler), Vkel, Hkmet erkn, byk rtbeli memurlar daha sonra sarklar bilhassa 414 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM cbbelerinin gs ksm srma ile ilenmi ulema-i kiram gelir ve Padiah bunlarn ilimlerine hrmeten ayakta bulunur; bunlar saak pmezler. Daha sonra Ruesay-i Ruhanye gelmee balar. Uzun elbiseli Rum Patrii Bandaki apkasnn zerinde ok uzun tl vardr. Yalnz padiahn huzurunda bu tl arkaya atar ve gsnde muhtelif nianlar grlr. Bunlar mteakib dier reisler de sra ile gelirler. Bu merasim uzun srdnden re-is-i ruhanlerin tebrikinden sonra, Padiah istirahat salonuna geer. Tekrar avdet-i ahanede yine selm havas alnr. Padiah bendegnnn tebriklerini kabul eder. Evvel yaverler, mabeyinciler, ktibler, harem Aalar, maiyet bl zabitleri; mzika- hmayun efrad, Padiah hademeleri, hamlaclar, kayklar, bunlarn hepsi srma pskll srma saa ptkten sonra artk muayede merasimi sona ermitir. KANDL GECES Padiahn Huzurunda Okunan Mevlid-i erif Beikta saraynda (Dolmabahe Saray) mabeyin salonlarndan birinde Harem-i Hmayunun dahi istifade etmesi iin Sultan Read'n emriyle kafes kurulur. Salonun ortasnda camilerimizde olduu gibi mevlidhan iin krsi vardr. basamakl merdivenle klr. Ba imamla, Seccadeci Ba Sabit Bey mevlidhan olan zatn krsiye kmasna yardm ederler. Mevlid okuyanlar kiidir, mnavebe ile okurlar. Krsinin altnda mezzinler yer alrlar. Padiah ise okunan Kur'n- zimusana hrmeten bu merasimde alak bir sedir de (kanape) oturur. Yanndaki minderin zerinde Veliaht ve ehzadeler otururlar. Bu din merasime Vkel davetlidir. Yalnz mecbur deildir. Ceva-hirli glabdanla gl suyunu Enderun Efendiler, ellerinde beyaz eldivenle evvel Padiaha bilhare dierlerine ve sonra da ayn ahslar mzeyyen bardaklarla erbet ve klah eker takdim ederler. Kafes arkasnda bulunan Harem-i Hmayun'a dahi ayn ekilde tevziat yaplr. Salonun bu ksmnda ya'ni haremin bulunduu yerde mukabil taraftan grlmemesi iin elektrik yaklmaz. Bu din merasimin sonunda, Padiah bir mddet Ba imamla konutuktan sonra Hareme avdet eder. Mevlidhanla, mezzinlere icab eden ihsan- ahane Seccadeci Ba tarafndan verilir. HAREM HATIRALARI '.i*.;-.-M".'::i - ..' >' <:"'-.*' 415 SARAY-I HMAYUN N YETTRLEN KURBANLAR Bunlar Eyp'de Rami kynn arkasnda kee suyu civarndaki klalarda ya'ni ocaklarnda yetitirilir. Bu ocaklarn ismine "Saya Oca" derler. Yenieri gibi nizamlar vardr. Bayramda eyhlislm tarafndan Padiaha bir kurban gelir. Zat- ahane tarafndan bunun mukabili be kurban gnderilir. Sarayn nnde tahminen 43 adet kurban kesilir. Bu kurban etleri Harem-i Hmayun'a girmez, doruca civarda bulunan fukarava tevzi olunur. SON PADAH SULTAN VAHDETTN LE MLAKATIM 1338 (1921)'de yukarda bahsettiim padiahn drdnc haremi Nimet Hanm Efendi'nin arzusu ile talebelerim Hayriyye ve Ltfiyye Sultanlarla Yldz Sarayna gittik. Kapdan ieriye giriimiz ok heyecanl oldu. Zira bu ziyaret, byk babalarnn vefatndan sonra Yldz Sarayna ilk gelileriydi. Kapdan Saray Bahesine girerken arabamzn iki yannda yryen nbeti harem aalar eski efendizadelerini grnce sevin gzyalar ile bize ieride misafir dairesinin kapsna kadar refakat ettiler. Burada misafire mahsus kalfalar tarafndan karlandk ve derhal Drdnc Hanm Efendinin dairesine getik. Yemek zaman gelmiti. Beraberce yemekler yenildi. ok ho vakit geirdik. Sultanlar alaturka ve alafranga piyano aldlar. Saat raddelerinde musahiplerden birisi gelip zat- ahane tarafndan kabul olunacamz tebli etti. Sultanlar Nevzat Hanm Efendi, ktibe hanm ve hanm efendinin Daire kalfas dahil olarak kafile halinde Hnkr dairesine (Padiahn oturduu kma) getik. Orada padiahn ikinci Hazinedar bizi karlad.

Hnkrn bulunduu odann bitiiindeki salona ald. Biraz istirahattan sonra huzur- padiahiye kabul olunduk. Evvel Sultanlar resm selm ifa ettiler. Sra bana gelmiti. Eilmek suretiyle temenna etmek istedimse de, padiah eliyle iaret etti. Ve selm ok samimi bir surette kabul ettiler. Arka arkaya giderek kap arkasna kadar yrdm. Ve ira-de-i ahaneye muntazr oldum. Bu dakikada, Sultan Read merhumun huzuruna ilk kabul olunduumu ve o dakikada geirdiim heyecan dndm. Nedense padiahn karsnda fazla heyecan geirmitim. Padiah, Sultanlarla bir mddet konutular, onlara mteaddit sualler sordular. Aldklar cevaplardan memnun kaldklar hallerinden belli idi. Bu aralk, konuma sras bana geldiini anladm iin, 416 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM vereceim cevaplar hakknda deta kalbim arpmaa balad, iki dakika kadar dikkatle yzme baktlar, sonra bana hitaben: - Muallime Hanm, Sultan Efendilere gstediiniz gayret ve hizmeti iitiyordum; imdi de bizzat mahade ettim. Muvaffakiyetinizden dolay sizi tebrik ederim, buyurdular. Ben de derhal, yine yerden ve bir temenna ederek, "hakk- cizanemdeki iltifat- ahanelerinin ok kymetli olduunu" arz ederken yine temenna ettim. Ve "Cenab- hak mr-i ahaneyi mzdat buyursun" dedim. Bundan sonra Sultanlarla ben tekrar selmlayarak huzurdan ayrldk. Yine drdnc Hanm Efendinin dairesine avdet ettik. Yemiler ikram edildi. Padiah tarafndan hepimize ayr ayr hediyeler verildi. Hazr gelmiken padiahn dier haremlerini de ziyaret etmek istediimiz iin merasim dairesinde oturan Ba Kadn Efendiye (Ulviyye ve Sabiha Sultanlarn valideleri) ve kinci ve nc Kadn Efendilerini de grdk. Ayr ayr ta'zimatmz arz ettik. Ve sonra sarayda mevki htiram Sahibesi olan Ba ve ikinci Ktibeyi, Ustalar velhasl evvelce tandmz btn eski kalfalar ziyaret ettik. Hepsinin hayr dualarn aldk. Bu aralk arabalarmz da gelmiti. Veda ederek saraydan ayrldk. 1923 senesinde Sultnlarn dersleri olduka ilerlemiti. Bu aralk Nezihe Muhiddin Hanm' davet ettik. Talebelerimi imtihan ettiler. Ayn senede Hne-dn memleketten dar ktklarndan diploma ve imtihan merasimleri yaplamad."1 te Safiye nvar Hanmefendi'nin on seneyi bulan harem hatralar burada ve haremde yaayan ehzadelerle sultnlarn imtihanlar ve dersleriyle sona ermektedir. Osmanl Devletinin en bozuk dnemi denilen bu dnemde harem byle olursa, dier zamanlardaki halini okuyucularn hayal ve izanlarna havale ediyoruz. Safiye nvar, Saray Htralarm, istanbul 1964. L YEDNC BLM KLELK, CARYELK VE HAREM HAKKINDA BAZI SORULARA CEVAPLAR 1-Harem'deki kadnlardan Padiahlara veya Devlet Adamlarna; Padiah ve devlet adamlarndan da Harem'deki baz kadnlara veya sultnlara ak mektuplar yazld syleniyor. Doru mu? Meru dairede olmak artyla insan, hanmn, ocuklarn, anasn babasn ve insanlar sevebilir. Muhabbetin yasak olmasnn snr gayr-i meru dairede olmasdr. Bu manada meru dairede Padiahlarn kendi kadnlarna ve damadlarn sultn hanmlara veya tam tersine sultnlarn ve haremdeki kadnlarn Padiahlara veya damad adaylarna meru bir tarzda ak ve muhabbet mektuplar yazmalar merudur ve caizdir. l meru' dairede kalmasdr. Osmanl Padiahlar ve haremde yaayan kadnlar da insandr. Bunlar da hem sevecek ve hem de sevdiklerini kskanacaklardr. Dolaysyla insanlk gerei aralarnda geen baz srtmeleri veya aralarnda alnp verilen ve Osmanl Devleti yklncaya kadar aileye has kalan zel arivlerdeki muhabbet mektuplarn, hep menfi manada deerlendirmek veya bunlar arasndan suiistimal edilebilir birini seip hepsine temil etmek doru deildir. imdi Harem'den Ak Mektuplar diye bilinen ve aslnda Harem Hazinesinde sakl olduu halde Cumhuriyetten sonra Saray'a ait herey ortaya dklnce ele geen bu ak mektuplarndan ikisini zikredeceiz.

Birincisi; Kanun'nin Ba Kadn Hurrem Sultn'dan Kanun Sultn Sleyman'a yazlan mektuplardan birisidir. Hurrem Sultn gibi Kanun'ye ak ile bilinen Padiah'a ki bu zikredeceimiz edebli ifadeler kullanlrsa, damadlarn veya bakalarnn Sultn Hanmlara ve Saray Kadnlarna yazdklar mektupta kullandklar terbiyeli ifadeleri sizler kyaslayabilirsiniz. "Canmn Paresi Sa'detl Sultnm Hazretlerine dern- gnlden en-va'- bsyr can u dilden sad-hezrn hezr bin drl hasret itiyaklaryla bin bin du'alar ve senalar edb yzm hk-i pay-i erife srb mbarek dest-i erifinizi pus ederim. Benm iki gzm yoluna kurban olduum devletlm Padiahm, mmiddir ki, ben biare cariyenizi kabul- mtak- azm buyurula. Benim devletlm ve benm saadetim sultanm, mbarek mizac- erifiniz nicedir? mbarek banzdan ve cem' azanzdan olsun ve mbarek ayanzdan ni-cesiz? imdilik benm devletlm benm sultanm tamam hsn-i afiyet zresiniz. 420 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM Benim iki gzm devletlm Padiahm, Br-i Te'al Hazretinden hcetm budur ki, Hazret-i Hak vcud- erifini cem' hatalardan ve bellardan saklyub heme hakkn hfz- emnnda olub mr-i Nuh sresiz inaallah. Benm padiahm ve benm canm paresi saadetl Padiahm, Eer e-lem hasretiyle cieri kebab ve gam firkatiyle ddesi seylb olmu bare cariyen ahvalinden yana Sultanm sual eder ise, Hak bilr ki, benm sa'detm, evkatum cmle melal ile geb hicranndan vcudum nle oldu. Benm devletm benm padiahm, Allah bilr ne diyem bir mertebede gzel cemalin gresim gelmitir ki, kabil deldr. Benm Sultanm, Allah bilr ki, gece gndz firakn hasretin oduna yanub yaklurum. Hak bilr ki, benm devletm, bir dem bir an rahatlum yoktur. Mbarek ayanz trabndan ayru halm dier gndur. Benim Padiahm, benm devletm, andan sonra Sultannm Cihangir ah'mn gzlerinden perim. Andan sonra benm saadetm Hanum Peyk drl itiyak ile yzler serb hk-i pay-i erifinizi per. Hma ah Ayeciim dahi Peyk Kadun hk-i pay-i erifinize yz srerler. mmiddir ki, kabul oluna. Benm Devletlm, andan sonra sultanum ehir ahvlinden sorulursa, bi hamdillah emn emn zre olub can u dilden sultanma du'lar edb cem' lem sultanma mtaklardr. Benm devletlm baki ne demek lzm vesselam. Kemine Cariyen"1. 1 TSMA, No: E. 5038; Kr. Uluay, Osmanl Sultnlarna Aka Mektuplar, istanbul 1956, sn. 42-43; Dier mektuplar iin bkz. 5-47 KLELK, CARYELK VE HAREM'LE LGL SORULAR VE CEVAPLARI 421 Hurrem Sultan'n Kanun Sultn Sleyman'a Yazd Mektuplardan Birinin Asl, TSMA, No: E. 5038 07 ?**<. t--**? **%, .'""' . - . /..r 4 fe-3*:/.1 . ?<.-.' 422 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM kincisi; Padiahlardan Kadn efendilerine veya ikballerine yazlan ak mektuplarndan bir rnek de, en ok ak ve muhabbet ifadeleri kullanlan, aslnda gizli arivde saklanld halde bu gn herkesin elinde bulunan Sultan I. Abdlhamid'in kadn efendisi Ruh-ah'a yazd mektuptur. Bu mektup-ta'da er' hkmlere aykr, bugnk anlamda gayr-i meru cihetler ihtiva eden bir hal yoktur. Eer bizlerin de hanmlarmza yazdmz zel mektuplar, btn aleme neredilecek olursa, her halde Osmanl Padiahlarnn en kadna dkn denileni kadar edebe riyet ettiimiz zor iddia edilebilir. Halbuki I. Abdlhamid Hn, be vakit namazlarn mmkn olduka Camilerde cemaat ile klan

ve ancak kadnlarn da meru dairede seven bir Padi-ah'dr. Mektuplarndan bir tanesini zikrediyoruz: 1 *.. * --< * KLELK, CARYELK VE HAREM'LE LGL SORULAR VE CEVAPLARI 423 "Abdlhamid'in Ruh-ah'na kul kurban olsun. Bir kusur ile beni unutma. Benim vcudum trb olunca, ben senden geer isem Allah lykm versn, Efendim. Gideyim diyorum, belki gtr buyururusun dey gtrmyor. Sen benim, ben senin, inallhu Te'l mrm olduka cem' oluruz (bir arada oluruz). Canm efendim benimle. Narin ayana yzm srererek rica ederim."1. 1 TSMA, No: E. 10193; Kr. Uluay, Osmanl Sultnlarna Ak Mektuplar, istanbul 1956, sh. 77-93; Maalesef burada, hanmna olan sevgi ifadeleri ok grlerek Abdlhamid Hn'n ak meftunu ve kadnlarn klesi birisi olduu sylenmeye allyor. 424 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM Maalesef baz kaynaklarda, Padiahlarn hanmlarna olan sevgi ifadeleri ok grlerek mesela Abdlhamid Hn'n ak meftunu ve kadnlarn klesi birisi olduu sylenmeye allyor. Dnya nfusunun bete birine hkmeden bir Padiah'n kadn efendisine "Sultnm, kulun ve kurbann olaym." demesi, Kur'an ve Snnetten alnan ders gerei, kadna ve onun haklarna sayg ifadesi midir? Yoksa devlet ilerini terk edip de kadnlara kul ve kle olma almeti midir? Bunun kararn okuyuculara brakmak istiyoruz1. 2-Padiahlarn Harem'in bahesinde bulunan havuzlarda cariyeleri rlplak soyduu ve bunlara st banyosu yaptrarak bununla elendii iddia edilmektedir? Bunun hakknda ne dersiniz? Evvela unu ifade edeyim ki, Kitabmzn Harem'de hayat ve halvet bal altnda incelediimiz gibi, Padiahlarn kendi hanmiaryla, sultn denilen kz ocuklaryla, ehzadelerle ve de bunlarn haremleri ve cariyeleri ile, husus gnlerde meru dairede sohbet etmek ve ailev meseleleri grmek zere, her aile gibi, bir araya geldikleri dorudur. Bu bir araya gelmelerin, bazan ve zellikle de yaz gnleri Harem'in Has Bahesinde ve genellikle imir-lik'teki bahede veya Kthane'deki bahelerde yapld da dorudur. Ancak bu halvet ve elencelerde, braknz cariyelerleri rlplak soyarak onlara st banyosu yaptrmay, belki ehzadeler, haremleri ve Padiah kadnlar arasnda dahi mahremiyet olur diye, husus halvet adrlar ve sokaklar tekil edildiini kitabmzn ilgili yerlerinde izah ettik2. Kitabn muhtelif yerlerinde tekrar ettiimiz gibi, slm Hukukunda hr bir kadn ile mahrem kadnlar ve cariyelerin avret mahallerinin farkl olmas, fkh kitaplarnda cariyelerin kol, ayak, yz ve balarna efendilerinin bakabilmesi eklindeki hkmn yer almas, meseleyi bilmeyen evreler tarafndan akl almaz ekilde tahrif edilmitir. 1 TSMA, No: E. 10193; Kr. Uluay, Osmanl Saraylarnda Harem Hayatnn i Yz, sh. 105-110; Osmanl Sultnlarna Ak Mektuplar, istanbul 1956, sh. 7793; Altndal, Osmanl'da Harem, sh. 45-47; Maalesef bu son kaynakta, rastgele yerlerden toplanan eitli bilgiler, hep kt yne ekilerek arptlmaya allmtr. Lt Kavminin detini lanetleyen Hz. Nuh'un ifadesi olan yeti alp da Osmanl Padiahlarnn cins sapk olduklarn buna balamak gibi. Bu sebeple, bu tr kaynaklarn btn iddialarn deerlendirmeye bile almaya deer bulmuyoruz. Ancak M. aatay Uluay gibi ciddi aratrmaclarn dtkleri hatalar, mmkn mertebe gerei yanstarak tashih etmeye gayret gstereceiz. 2 Uluay, Osmanl Saraylarnda Harem Hayatnn i Yz, sh. 14-15; Altndal, Osmanl'da Harem, sh. 181-183. " -".:SS88h -V-v'

 -J 4', KLELK, CARYELK VE HAREM'LE LGL SORULAR VE CEVAPLARI 425 Daha nce bir ksm byk tarihilerin dahi slm Hukukunu bilmemelerinden dolay nasl hatalar yaptklarn iki yerde akladk, islm hukukunda iki eit mahremiyet kavramnn bulunduunu, cariyelerin efendileri yannda sadece el, kol ve balarn aaraa dolaabileceklerini, bunun da i zaruretinden meydana geldiini; rlplak havuza girip oynamalarnn asla caiz grlmediini; nk bir cariyenin bu manada dier cariyelere bakama-dn daha nce izah eyledik. Mesele avret-i hafife ve avret-i galize terimlerinin bilinmemesinden, avret kavramnn erkek, hr kadn, mahrem kadn ve cariye asndan ayr manalar ifade ettiinin anlalamamasmdan ve bunlara dair er' hkmlerin szkonusu edilmemesinden ileri gelmektedir. Kii de, bilmediinin dmandr1. Bu meselede en ok itham edilen Padiah III. Murad'dr. Halbuki III. Murad'n sofi mereb ve Farsa bir Divan' bulunacak kadar ve hele hele kendisine caiz olsalar bile, cariyelerin birbirine haram olacaklarn bilecek kadar slm ilimlere vukufu vardr. Meru dairede cariyelere saz aldrarak ve Kitab'da anlattmz gibi, harem kadnlarnn ve erkeklerinin ayr ayr o-turduklar yerlerde oyunlar oynanarak elenildiini ve bunun da meru dairedeki elence olduunu ifade etmitik. zlerek ifade edeyim ki, ou kaynaklarda Hnkr Sofas Harem'in elence yeri olarak tarif edilir. Hedefi Osmanly ve islm ktlemek olan kaynaklarda ise, buras Padiahlarn seks alemi yaptklar yerler olarak tavsif edilir. Btn bu iddialara cevap vermek yerine, bu kitab okuyanlarn vicdanlarna daha nce ayrntl olarak anlattmz u soruyu tekrar sormay yeliyorum: Acaba gzel Hnkr Salonu gibi bir salonun duvarlarndaki kitaplklar Kur'an ve tefsirleri olan kitaplarla ssleseniz; salon'daki masalarn zerine Kur'an sayfalarn asanz; sonra da her taraf Kur'an yetleriyle sslenen byle bir salona memleketin veya dnyann en ahlaksz ve rezil fahie bir kadn ile en hovarda bir erkeini davet etseniz; salona geldiklerinde kendilerine bu Kur'an yetlerini gsterdikden sonra salonda seks alemi yapmalarn teklif etseniz ve bu rezil i karlnda kendilerine bir de nemli saylabilecek bir para teklif etseniz, acaba dnyann en ahlaksz olan bu iki kii byle bir teklifi kabul ederler mi? Veya dier bir ifadeyle bu teklifi kabul edecek iki ahlaksz dnyada bulmak mmkn mdr? Bizim kanaatimize gre, akl banda olan her insan, bu soruya hayr diyecektir. Peki, bylesine rezil teklifi dnyann en ahlaksz olan iki erkek ve kadn yapmaz da, asrlarca slam temsil eden Osmanl padiahlar m yapar? : l Ltfen tekrar bkz. Damad, Mecma'ul-Enhr, I, sh. 80-81; II, sh. 538-539 fe<;v ' 426 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM ite Hnkr Sofas, duvarlar Kur'an yetleri ve hadislerle dolu olan bir salondur. Burada bu tr elencelerin yapldn iddia etmek, tamamen meseleyi bilmemek ve arptmak demektir1. 3-Efendilerin Cariyelerin avret yerlerini grmeleri caiz midir? Caiz olduunu iddia edenler, havuz safalarn da buna balamaktadrlar. Durumu fkh kitaplar asndan izah eder misiniz? Kitabmzn muhtelif yerlerinde meseleyi deiik ynlerden ele aldysak da fkh kitaplarndaki nazar yani insanlarn birbirlerinin vcutlarndan grebilecekleri ve bakabilecekleri yerleri hakknda biraz daha izahat vermek gerektii kanaatindeyim. slm Hukuku kitaplarnda mesele "Nazar" bal altnda incelenmektedir. Bu hkmlere gre, daha nce tarif ettiimiz ve dinen avret mahalli kabul edilen edilen yerlere baklmas, zaruret hali dnda haramdr. Zaruret halinden kast, doktor, snneti, ebe, kan alan veya ine vuran hemire gibi insanlarn, zaruret mikdarn tecvz etmeyecek derecedeki nazarlardr. nsanlar birbirinin vcutlarndan grebilecekleri yerler asndan be gruba ayrmak mmkndr:

Birinci Grup; Erkekler, erkeklerin, namazda avret mahalli olarak aklanan dizden yukar ve gbekten aa ksmlar dnda kalan yerlerine baka-biHrler. Bu ikisi arasndaki yerler avret saylr; yani baklmas dinen haramdr. Ancak dizin avret olma hali ile bacan ve bacan avret olma hali ile avret-i galze tabir edilen n ve arkann avret olma hali ayn deildir. kinci Grup; Kadnlar, kadnlarn, erkein erkeklerden bakabildii yerlere bakabilmektedirler. Yani hkm birinci grup gibidir. Bu her iki grupta da, ehvetten emn olma art vardr. ... , , nc Grup; Bir erkek, kendi hanmnn ve kendisiyle kar koca hayat yaad (istifr hakk bulunan) cariyesinin btn bedenine bakabilir. Bir ksm hukukular, tenasl uzvuna baklmasnn mekruh olacan aklamlardr. Drdnc Grup; Erkekler, kan, st ve shr hsmlk asndan mahremi bulunan anne, kz karde ve benzeri kadnlarn ve istifr hakk bakalarna ait olan cariyelerin (yani sadece ii statsnde istihdam edilen cariyeler de dahil olmak zere btn cariyelerin) sadece yzne, bana (salar ak ola1 Uluay, Osmanl Saraylarnda Harem Hayatnn i Yz, sn. 13-14; Altndal, Osmanl'da Harem, sh. 181-183. KLELK, CARYELK VE HAREM'LE LGL SORULAR VE CEVAPLARI 427 rak), memeler grnmemek artyla gsne, diz altna ve kollarna bakabilirler. ehvet korkusu olmamak artyla, bakabildikleri yerlere dokunmalarnda beis yoktur. Bunlarn karnlarna, srtlarna ve bacaklarna, ehvetten emin olsalar bile bakmalar caiz deildir. ..-.:: Beinci Grup; Erkekler, hr yabanc kadnlarn ise, sadece yz ve ellerine bakabilirler. Bunun da art, ehvetten emin olmaktr. Grld gibi, ii statsndeki cariyelerin hr kadnlardan fark, onlarn mahrem kadnlar gibi kabul edilip yz ve ellerinin yannda ba, salar, memeler almamak zere gs, diz alt ve kollarnn caiz grlmesidir. Cariyelerin durumunu erkeklerin durumuna benzeten grn fkh kitaplarnda yeri yoktur ve byle bir tesbit doru deildir. Bu hkm bilmeyenlerin, cariyelerin avret yerleri farkldr diyerek, Padiahlarn onlar rlplak oynatt iddialarn ileri srmeleri, tamamen uydurma ve iftiradr ve islm Hukukunu bilmemek demektir1. nemle ifade edelim ki, erkek klenin kadn efendisiyle durumu, yabanc bir erkein yabanc bir kadnla olan durumu gibidir ve beinci gruba ait hkmler geerlidir. Bu arada hadm olan erkekler de, tpk salam erkekler gibi kabul edilir. Ancak erkeklik duygusu tamamen ortadan kalkan hadm erkeklerin, kadnlarla ihtilfnn yani drdnc gruba ait hkmler erevesinde bir arada bulunmalarnn caiz olduunu syleyenler de vardr. Osmanl Hareminde az da olsa baz devirlerde harem alarnn hareme girip kmalarna msaade edilmesi bu itihada dayanmaktadr. Ancak genelde btn hadmlar dier erkekler gibi kabul eden gr tatbikatta esas alnmtr2. Bu konuyu Batl bir yazar yle tasvir etmektedir: "Doktorlardan baka hi bir erkek hereme ayak basamaz. Onlar bile Padiahn zel izniyle ve harem aalarnn eliinde girerler. Hasta kadn ve evresindekiler, uzun allara brnrler. Doktor nabzna bakmak isterse, hastann bilei bir tlle rtlr; dilini veya gzlerini grmek istiyorsa, yzn kalan ksmlar tamamyle rtl olmak artyla gsterebilir. Kzlaraas bile haremdeki kadnlardan birine dikkatlice ba-kamaz."3 1 Damad, Mecma'l-Enhr, II, sh. 541-543; Haskef, Drr'l-Mnteka, II, 541-542; bn-i bidin, Redd'l-Muhtr, Msr 1968, c. VI, sh. 364-374 2 Damad, Mecma'l-Enhr, II, sh. 541-543; Haskef, Drr'l-Mnteka, II, 541-542. 3 d'Ohson, Ignatius Mouradja, Tableau General de PEmpire Othoman, Paris 1790, c. III, Harem-i Hmyn (Trkeye eviren: Ayda Dz, istanbul 1972, Hayat Tarih Mecmuas lvesi), sh. 10; Bu er' hkmleri tetkik edenler, u ifadelerin ne kadar yanl ve kastl olduunu her halde takdir edecektir; "Mslman cariye ban rtemez; rterse cezalandrlr.", aatay, Bilim Ve topya, Ocak 1996, sh. 7. 428

KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM 4-Harem'de ve Topkap Saray'nn sofralarnda altn ve gm kaplarn kullanldn duyuyoruz. Halbuki altn ve gm kap ve kaak kullanmak dinen yasaktr. Bunu nasl izah ediyorsunuz? Evvela unu izah etmeliyim ki, be alt sene ncesine kadar ben de byle dnyor ve slm Hukuku Kitaplarndaki altn ve gm kap kaak kullanm yasan grdke, kendi kendime kahr oluyordum. Ancak Osmanl Padiahlarnn hayatlarn az ok bildiimden ve gnlk yaantlarndan baz sahneleri okuduumdan, bunlarn byle bir yasa delmeyeceklerini de kendi kendime syleniyordum. Bu sorunun cevab iin iki konuyu bilmek gerekiyor: Birincisi; islm Hukukunda saf gm ve altndan olan kap ve kaaklarn kullanlmas yasaklanmtr. Ancak tadbb denilen ve altn ve gm ile kapl olan mutfak letlerinin kullanlabilecei fkh kitaplarnda izah olunmaktadr. kincisi; Topkap Saraynda ve Harem'de bulunan altn ve gm eyalar iki ksmdr. Saat ve amdanlk gibi ss eyas olarak kullanlan ve saf altn veya gm olan eyalar. Dieri ise mutfakta kullanlan ve sadece altn ve gm ile kapl bulunan eyalar. Topkap Saray Mdr ve dier yetkililerden aldmz bilgilere gre, harem'de ve Topkap Saraynda kullanlan ve altn yahut gm zannedilen mutfak eyalarnn tamam altn veya gm kaplamadr. Yoksa saf altn yahut gm deildir. Bu konudaki baz yanl beynlar, yerinde deildir1. Fkh kitaplarndaki hkmlerden birini sadece nakletmekle yetiniyoruz: "Altn ve gm ile kapl kabdan yemek ve imek caiz olduu gibi, altn srmalarla kapl dek zerinde oturmak da caizdir. Ancak bir ksm hukukular, bu tr kaplama kablar kullanmann da en azndan mekruh olduunu ifade etmilerdir"2. 5-0smanl Padiahlar, Kur'an'n msaade etmemesine ramen, neden hr kadnlar varken, cariyelerle evlenmilerdir? Bu konu Kitap'ta anlatlmtr. Ancak biri paragraf ile tekrar edelim: Evvela er' hkmn grelim: Uluay, Osmanl Saraylarnda Harem Hayatnn Yz, sh. 12-13 Damad, Mecma'l-Enhr, II, 537; ibn-i bidin, Redd'l-Muhtr, Msr 1968, c. VI, sh. 341-344 KLELK, CARYELK VE HAREM'LE LGL SORULAR VE CEVAPLARI 429 Kur'an- Kerim, hr erkeklerin cariyelerle nikh yaparak evlenmelerini, mslman hr kadnlarla ile evlenebilme gc ve imkn bulunmama artna balamaktadr. Bu art gereklemesi halinde de, ayrca cariyelerin mslman veya ehl-i kitap olmalar art aranmaktadr1. Hanefi hukukular, hr bir erkein cariye ile evlenebilmesi iin, hr bir kadnla evlenmeye imknnn bulunmamasn, aksi takdirde evlenmenin gayr- sahih ve bazlarna gre de mekruh grldn beyn etmektedirler. Bir ksm hukukular, bu durumun hr erkein birinci Hanm'nn hr bir kadn olmas halinde szkonusu olduunu, halbuki hr bir kadnla evlenme imkn varken cariye ile evlenmesinin sahih ve caiz olduunu ifade etmektedirler. Fetvaya esas olan da bu olduundan dolay, Osmanl Padiahlar, hr bir kadnla evlenme imknlar bulunmasna ramen, cariyelerle evlenmeyi det haline getirmilerdir. Osmanl Devletinin resm Kanun- Ummsi saylan Mltek'daki ifade aynen yledir: "Hr bir erkein, daha evvel evlendii hr bir kadn yoksa, ehl-i kitap veya mslman olan bir criye ile evlenmesi, hr bir kadnla evlenme imkn bulunsa dahi, sahih ve caizdir. Hr bir kadnla evli olan hr erkein bir cariye ile evlenmesi ise sahih deildir. Zira Hz. Peygamber, "Hr bir kadn zerine cariye ile evlenmek sahih olmaz" buyurmulardr. Bu hususda imm.Mlik, hr kadnn rzasyla byle bir evlliin caiz olacan ifade ederken, imm fi' de kocann kle olmas halinde byle bir evliliin caiz olduunu sylemektedir"2. Osmanl Padiahlar yukarda nakledilen er' hkmlere uygun hareket etmilerdir. Ancak bu cariyelerle evlenmenin siyasi sebeplerini ise, kitabmzn muhtelif yerlerinde izah etmi bulunuyoruz. Sadece bir hususu tekrar e-delim: Bugn devletin bandakilerinin kendilerinden ziyade evrelerinin ve yaknlarnn devleti zaafa urattn herkes bilmektedir. Kaynbiraderlerin bakan gibi davrandn ve kocalarn babakan olduunu, artk bilmeyen yoktur,

ite Osmanl Devletinde, mehur ailelerin kzlarn saraya alp bu tr yolsuzluklarn balamasna, cariyelerle evlenilerek son verilmek istenmitir. Gerekten istanbul kzlarnn Harem'e sokulmamas, haremin ve dolaysyla sarayn halk ile yakn temastan uzak kalmasn temin ediyordu. ehirli bir hr kadnn ise, ailesi ile irtibatn tamamen kesmek tabii olarak mmkn deildi3. 1 Kur'an, Nisa, 25 2 Damad, Mecma'ul-Enhr, I, sh. 328-331 3 Pakaln, Tarih Deyimleri, II, 126-127. 430 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM 6- "Osmanl'da Harem" adl eserinize Murat Bardak tarafndan yneltilen itirazlar ve cevaplar ksaca zetler misiniz? "slm Hukukunda Klelik-Criyelik Messesesi Ve Osmanl'da Harem" adl eserimizin birinci basks 15 gn gibi ksa bir zaman ierisinde tkendi. Konuyla ilgilenen herkes, eserin ikinci basksnn yaplmasn ve eserin bu konuda nemli bir boluu doldurduunu szl ve yazl olarak ifade ettiler. Birinci basknn dizgi ve bask ilemlerinin biraz acele hazrlanmas ve baslmas, baz iml hatalarn da beraberinde getirdi. Ancak eserin ariv belgelen nda ortaya kard hakikatler, bu kk hatalar okuyucuya gstermiyordu. Eser, ecdadn eitli iftiralara maruz grdke ii szlayan ve fakat meseleyi btn ynleriyle bilmediinden cevap da veremeyen dindar ve tarih k kimseler arasnda rabet grd gibi, konuyla alakal ariv belgelerini bugne kadar bekleyen ilim evresini de memnun etti. Ancak her eserde olduu gibi, bunda da ilk olmas hasebiyle baz noksanlarn bulunmas tabii karlanmalyd ve yle de oldu. Baz bask hatalarn bu ikinci baskda dzeltmek imknn bulduk. Gelen takdir ve teekkrlerin yannda biri iki tenkit de geldi. Yapc tenkitlerden saydm grubun banda, Eserin baz yerlerinde grlen iml ve bask hatalar idi. Sayn Murat Bardak'nn diline dolad "narin"i "ark" okumamz (415) veyahut "kyaslayabilirsiniz" yerine "koyabilirsiniz" (349) gibi kelime yanllar, bilgisayarn ac hatralarnn bir eseridir. Kald ki, insan ok iyi bildii bir kelimeyi bir an dalgnlkla yanl da okuyabilir ve bunu tashih edenlere sadece teekkr borlu oluruz. Evvela, unu ifade etmeliyim ki, "Fenn-i db ve lm-i Mnzara'nn limleri arasndaki hakperestlik ve insaf dsturu olan u: "Eer bir mes'elenin mnazarasnda kendi sznn hakl ktna taraftar olup ve kendi hakl ktna sevinse ve hasmnn (Sayn Murad Bardak bilinen manada Hasmmz deildir ve zaten burada hasmdan kast da farkl gr ileri sren taraf demektir) haksz ve yanl olduuna memnun olsa, insafszdr. Hem zarar eder. nk hakl kt vakit, o mnazarada bilmedii bireyi renmiyor. Belki gurur ihtimaliyle zarar edebilir. Eer hak hasmnn elinde ksa, zararsz, bilmedii bir mes'eleyi renip menfaattar olur, nefsin gururundan kurtulur. Demek KLELK, CARYELK VE HAREM'LE LGL SORULAR VE CEVAPLARI 431 insafl hakperest, hakkn hatr iin nefsin hatrn kryor. Hasmnn e-linde hakk grse, yine rz ile kabul edip taraftar kar, memnun olur "1. kinci olarak, nemle ifade edelim ki, bahsi geen kitabmz, ilim aleminde ok yanklar meydana getirdi ve en azndan konuyla ilgili almalarn, bu zamana kadar ihml ettii fkh kitaplarn ilk defa ciddi manada deerlendirmi oldu. Bu almaya kadar olan aratrmalar, elbetteki bizim de temel kaynamz olmutur ve onlar yapanlara kran borluyuz. nc Olarak, bu konuda 1 Ekim 1995 tarihli Hrriyet Gazetesi'nin 20. sayfasnda deerli aratrmac Murat Bardak'nn, Osmanl'da Harem adl eserimizle ilgili bir sayfalk tenkit yazs kt. Bu yaz, ok gzel noktalara deinmek ile beraber, baz hususlarda yine arptmalarla doludur. nemli olanlarndan biri iki misal verelim: 1) Harem'de bulunan cariyelerin tamamnn hizmeti olduunu, ibadetle megul olduklarn ve hi bir ekilde Padiahn bunlarla cins hayat yaamadn Kitabn hi bir yerinde zikretmedik. Bilakis, bu zamana kadar bir iftira mahiyetinde yazlan ve ileri srlen, Padiahlarn yzlercez kadnla ve Ha-

rem'deki btn cariyelerle kar-koca hayat yaad iddiasnn doru olmadn ifade ettik. Kitap'ta yle dedik: "Ancak kadn kle demek olan cariyeler de iki ksmdr: Birincisi; Sahiplerinin ve efendilerinin sadece mlk-i menfaat ve mlk-i rakabe yani cariyenin gnlk almasndan istifade edebildikleri; bunun dnda onunla cins hayat yaamalarnn yasak olduu ve istifr hakkna sahip olmadklar cariyelerdir. Bunlarn bugnk tabirle evlerde alan hizmeti kadnlardan ve hatta kadrolu hizmetli kadnlardan fark yoktur. Sabahleyin erkenden efendisinin evine gelir. Orada temizlik yapar, yemek piirir, bebeini bytr. Bu tip cariyelerle sahibi olan erkeklerin mnsebeti sadece hizmet akdindeki gibidir. Cariye de olsa bu Kadn Efendisine haramdr. Zaten ounlukla bu cariyeler, kendileri gibi kle olan kiilerle evlidirler; onlarn kardrlar. Sadece ilerde anlatacamz gibi, Harem'deki bu tr cariyeler, ra edilmedike evlenemezler. Bilindii gibi beeriyet eitli devirler geirmitir. Bir zaman esaret devri, sonra klelik devri ve imdi de cretlilik devridir. Kle ad dnda ve bir ksm snrlamalar istisna edilirse, bu tr klelerle gnmzdeki hizmetli kadnlarn ok az fark vardr. Osmanl Saraynda Harem denilen Padiahn evinde herhalde Padiah kzlarnn ve hanmlarnn yemek yapmasn ve amar ykamasn bekleyemezsiniz. Elbetteki bunlar bu ileri yapamayacana gre, bunlar yrten Bedizzaman Said Nursi, Lem'alar, stanbul, sh. 152 432 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM hizmetliler olacaktr. Bu hizmetliler de gnmzde olduu gibi, kadn erkek kark deil, sadece kadnlardan olacaktr. Hr kadnlar bu ii grmeyeceklerine gre, o zaman kle olan kadnlar yani cariyeler bu ileri greceklerdir. te Osmanl Hareminde saylar 50'yi, 70'i ve bazan da 400-500' bulan cariyeler, bu manada kadn hizmetlilerdir. Bu gn evinize gelen hizmetli bir kadnla veya temizliki bir hanmla ev sahibinin cins mnsebet kurmas ne kadar irkin ise, Padiahlarn da bu manada cariyelerle cins mnsebet kurmalar o kadar irkindir. Elimizde Harem'deki amarhanede ne kadar, mutfakta ne kadar ve sairede ne kadar criye alt listeleri ile mevcuttur. u anda ankaya Kknde ne kadar kadn grevli bulunduu malumdur; ama Sayn Cumhurbakannn bunlar iie aile hayat yaadn kimsenin ileri dahi sremeyecei de ok iyi bilinmektedir. kincisi; Cariyelerin ikinci eidi ise, mliklerinin ve sahiplerinin hem intifa' ve hem de istifr hakkna sahip olduu cariyelerdir. Bunlar, bir nevi nikhl e durumundadrlar. Cins hayat yaad einden bakasna haramdrlar. Erkekler bunlara da kendi kars gibi mu'mele etmek zorundadrlar. Bunlardan ocuk sahibi olunca, mm-i veied adn alrlar ve artk bakasna satlamazlar. Hr adamn ocuunu dourduklarndan hrriyetlerine kavuurlar ve beylerinin vefatndan sonra hrriyetlerini elde ederler. Hr kadnlardan farklar, nikh akdi yaplmad srece, drtten fazla kadnla evlenme snrnn olmaydr. Bu cariyelerle, nikh yaparak tamamen e durumuna getirmek de mmkndr. Ancak bata Hanefi mezhebi olmak zere, Kur'an'n konuyla ilgili yetine dayanan ou hukukular, hr kadn varken, bu eit cariyelerle nikh yapmay tavsiye etmemilerdir. Osmanl Hareminde bulunan cariyelerin ok az bu eit cariyelerdir. Daha da nemlisi, Osmanl Padiahlar, Ftih Sultn Mehmed'e kadar hr kadnlarla evlilik yapmlardr. Ftih'den sonra gelen Padiahlar, iki evlilik mstesna, hr kadnlarla deil, ikinci gruba giren cariyelerle evlenmiler ve bazan da nikh yapmlardr. Bu muameleyi yaparken, Mlik Mezhebinin hukuk grn zmnen esas aldklarn da burada kaydedelim. Yani Ftih'den itibaren Osmanl Padiahlarnn ou hanmlar, ikinci gruba giren criye durumundadrlar. . Osman Gazi iki hr kadnla evlenmitir. Ftih'e kadar gelen Osmanl Padiahlar, bir ksm criye olmak zere iki ila be kadnla aile hayatn devam ettirmitir. Ftih'den sonra gelen Osmanl Padiahlarnn aile hayat yaad kadnlar, bazan iki, bazan , bazan drt, bazan be ve bazan da aada a-klayacamz

zere yedi sekiz tane ve en fazla da 18 tane olabilmitir. Bunlar yle sralamak mmkndr: KLELK, CARYELK VE HAREM'LE LGL SORULAR VE CEVAPLARI 433 Birinci Gurup; Kadnefendiler; birden drde kadar olan bu tr cariyelerle Padiahlar bazan nikh yaparak evlenmitir ve ou kere de nikh olmadan ancak e gibi hayat srmlerdir. Bunlarn birincisine Bakadnefendi ad verilmektedir. XVII. yzyln sonuna kadar bunlara Haseki veya Haseki Sultn da denmitir, illa her padiahn drt kadnefendisi olacak demek deildir. Mesela Yavuz Sultn Selim'in iki kadnefendisi vardr. kinci Gurup: kbller; Osmanl Devleti'nin son zamanlarna doru bir iki Padiahn (kesinlikle tamamnn deil) drt criye ile veya bir ksm cariye bir ksm hr kadn olmak zere drt kadnla evli olmalarna ramen, ikinci gurup cariyelerden en fazla drt tanesi ile aile hayat yaad vkidir ki, bunlara ikbl denmektedir. Birinciye Baikbal ve hatta Padiah kendisiyle nikh akdi yaptrrsa Beinci Kadnefendi dierlerine de srayla 2., 3. ve 4. ikbal ad verilir. : . ....-., . ; ....'.'; nc Gurup: Bir veya iki Padiahn ikbl ve kadnefendi aday olabilecek cariyeleri da mevcuttur. Bunlar en fazla 8 tane olabilir, ilk drdne gzde ve son drdne de peyk ad verilir. Gzdesi ve peyki olan bir ve en fazla iki Padiah olduunu, beinci blmde verdiimiz Padiah Zevceleri listesinden daha iyi anlamak mmkndr." : ' .... Mesele, hakknda 472 sayfalk kitap yazlmasna ve bu konu yanl deerlendirildii iin Kitabn iinde iki defa tekrar edilmesine karlk anlalmaynca, elbetteki konuyu soran Cumhurbakanna edeb dairesinde ve meseleyi anlatmak iin byle bir misal verilmesinde gayr- ilmlik veya Cumhurbakanl makamna saygszlk gremiyoruz. Asl deerlendirmeyi, uurlu okuyuculara brakyoruz. 2) Sayn Murat Bardak'nn Ak Mektuplar ad altnda zikrettii mektuplar, hem kar-kocann birbirine yazd ve gizli kalmas gereken yazlardr ve hem de buna ramen gayr-i meru bir ifadeye ve hatta kendisinin seip de naklettii mektuplarda dahi edebe aykr kelimelere rastlamak mmkn deildir. Yoksa ak denilen olgunun, mslmanlarda olmadn syleyen yoktur. Belki meru dairede olduunu ve bugnk gibi gayr meru aklarn yaanmadn syleyen vardr. Bir de Sayn Bardak'nn naklettii ve ak mektuplar dedii eyler, I. Abdlhamid'in kendi hanm yani Ba Kadn Efendisi olan Hatice Ruh ah'a yazd mektuplardr. Bugn bile, bir insann kendi hanmna yazd gizli mektuplar aklansa, elbetteki umuma gre ayplanabilecek baz cmle ve kelimeler bulunabilir. Halbuki bu zikredilen mektuplarda er'an yasak olan bir ifade yoktur. Zaten bu hususu Kitap'ta yle aklamz: : 434 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM "Meru dairede olmak artyla insan, hanmn, ocuklarn, anasn babasn ve insanlar sevebilir. Muhabbetin yasak olmasnn snr gayr-i meru dairede olmasdr. Bu manada meru dairede Padiahlarn kendi kadnlarna ve damadlarn sultn hanmlara veya tam tersine sultnlarn ve haremdeki kadnlarn Padiahlara veya damad adaylarna meru bir tarzda ak ve muhabbet mektuplar yazmalar merudur ve caizdir. l meru' dairede kalmasdr. .-... . . . , ; .;;... Osmanl Padiahlar ve haremde yaayan kadnlar da insandr. Bunlar da hem sevecek ve hem de sevdiklerini kskanacaklardr. Dolaysyla insanlk gerei aralarnda geen baz srtmeleri veya aralarnda alnp verilen ve Osmanl Devleti yklncaya kadar aileye has kalan zel arivlerdeki muhabbet mektuplarn, hep menfi manada deerlendirmek veya bunlar arasndan suiistimal edilebilir birini seip hepsine temil etmek doru deildir." 3) slam toplumlarnda ve dolaysyla Osmanl cemiyetinde, fertler, cins mnsebet konusunda, edebe ve meruiyyete aykr olmayacak ekilde elbetteki bilgilendirilmitir. Sayn Murat Bardak'nn zikrettii ve bir ksmna bizim de

atf yaptmz kitaplar, cim'n dab bal altnda db- muaeret veya tahssen bu konuya ait telif edilen kitaplarda belirtilen hususlar ihtiva etmektedir. Elbetteki hem Kur'an'da, hem snnette ve hem de bunlardan ilham alan slm limlerinin eserlerinde cima' yani cins mnsebetle ilgili bilgiler olacaktr. Cins hayatn makul ller ierisinde ve meru dairede yrmesinin art da budur. Eer brahim Hakk'nn Ma'rifetnmesine ve Kabusnme'nin ilgili bahislerine Sayn Bardak atf- nazar edebilirse, meru dairede ve ancak heriye aklayacak ekilde yani onun tabiriyle sansrsz bir tarzda cins bilgilerin verildiini grecektir. Bu, tamamen shh ve ilm olan bilgilerle bugnn seks dergilerini ve cinsellii suiistimalini kyaslamak mmkn deildir. 4) Sayn Murat Bardak'nn yazsnn drtte birini tekil eden ve bir plak cariye grnts ad altnda okuyuculara sunduu resmin kaynan aklamasn arzu ediyoruz. Zira bu ve benzeri resimlerin tamamen Avrupal seyyhlarca ve ressamlarca izilmi hayal resimler olduunu, insafl olan btn aratrmaclar kabul etmektedirler. Kitapta konuyla ilgili u hususlar nemle belirtmiiz: Bu konuda bir uzmann tesbitlerine kulak vermemiz ve harem ile alakal grdmz resimleri buna gre deerlendirmemiz gerekiyor: "Trkiye'yi ziyaret eden seyyahlardan ounun Trke'yi bilmemeleri, Hristiyan olduklar iin aznlklarla dp kalkmalar ve onlarn verdikleri ok zaman hakikate uymayan malumat en ufak tetkik szgecinden geirmeden KLELK, CARYELK VE HAREM'LE LGL SORULAR VE CEVAPLARI 435 kitaplarna kaydetmeleri, onlar fahi hatalar yapmaya srklemitir. Deil Trk Kadnlar, erkekleriyle bile konuamayan ve anlaamayan yabanc seyyah ve ressamlarn, bizler hakknda verdikleri hkmler, yaptklar resimler, yazdklar kitaplarn ne dereceye kadar doru olacan siz dnn ve hkmnz verin. Yine bu sebepledir ki, Topkap Saray resim galerisinde mevcut olan Hurrem Sultn'n muhtelif tablolaryla kz Mihrimah Sultn ve Gln Sul-tn'a ait resimlerin otantik (gvenilir) olup olmadklar zerinde hakl olarak durup dnmemiz icabetmez mi?"1. ,. . >: \ : Cumhuriyet dneminde haremle ilgili olarak kaleme alnan kitaplarda yer alan veya kapaklarn tekil eden gayr-i meru resimlerin tamam, batl ressamlarn hayal rnleridir. Mesela Meral Altndal'a ait Osmanl'da Harem adl kitabn kapandaki plak resim, Kari Briullov'a ait olduu gibi, ayn yazarn Osmanl'da Kadn adl kitabnn kapandaki plak resim de Carmille Rogier'e aittir2. Osmanl Padiahlarn bu uydurma resimlerle itham etmeye kalkan Batl yazarlar, kendi krallarnn nasl gayr-i meru hayat yaadn ok iyi bilmekte ve Padiahlar da kendi krallarna kyaslamaktadrlar. Mesela bizzat gidip ziyaret ettiimiz Viyana'daki tarih Kraliyet Saraynda grdm manzara, dorusu beni artmtr. Zira Saray'da oturan Krallar, beraber olduklar kadnlarn heykellerini yaptrarak Saray'n muhtelif yerlerine diktirmilerdir. Yani Avrupal krallarn yaad rezaletin delili, bizdeki hareme ait uydurma resimler deil, u ana kadar varln devam ettiren Saraylarn duvarlarndaki kadn heykelleridir." Sayn Bardak, Kitabmzn ikinci basksnda kendisinden istememize ramen, tenkit yazsnda kulland plak cariye resminin kaynan henz aklamad. Ancak biz aklamak istiyoruz ve diyoruz ki, bu da tamamen Avrupal bir ressamn hayal rn olan bir resimdir. Bu resim, Jean-Auguste Dominique Ingres, La Grande Odalissque, sh. 180den alndn, Sayn Uluay, Harem'den Mektuplar, 11; Bu konuda, mahas bir misl iin bkz. Hans Dernschvvam, istanbul Ve Anadolu'ya Seyahat Gnl (ev. Yaar nen), Ankara 1992, sh. 59, 82, 83, 88, 89, 93 vd.,184; Bu Kitap Trkiye Cumhuriyeti Kltr Bakanl tarafndan Dnya Edebiyat blm iinde neredilmi olup yazar, sansre tabi tutulan ksmlarn dnda neredilen ksmda dahi Trklere ve mslmanlara hcum etmekte ve bahsettiimiz arptmalara ok mahhas misller bulunmaktadr.

2 Altndal, Meral, Osmanl'da Kadn, istanbul 1994, sh. 2; Osmanl'da Harem, sh. 2 436 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM Alev Lytle Croutier kaydetmektedir1. Yani tamamen Avrupal bir ressamn hayal rndr. Netice itibariyle slm Hukukundaki er' hkmler nazara alnarak ve bu zamana kadar yaplan almalar elden geldiince deerlendirilerek kaleme alnan "Osmanl'da Harem" adl eserimiz daha da tartlmaya devam edecektir. Ancak tenkidlerini bize yneltenlerin, insafl olmalarn, eseri iyice inceledikten sonra tenkitlerini yapmalarn ve iml hatalar konusundaki eksikliklerin ikinci baskda giderileceini istirham ediyoruz. Ayrca kitabn muhtelif yerlerinde akladmz gibi, Osmanl Padiahlarnn masum olmadklarn ve bir ksmnn meru dairede baz suiistimalleri yapm olabileceini ve ancak biri iki insann suiistimalinin btn bir nesle temil edilemiyeceini ve hele hele tamamen dindar olan bu insanlarn cins sapk asla ilan edilemeyeceini ve bu zamana kadar cariyelik ve haremle ilgili yazlanlarn ounluunun arptma ve tahrifatlarla dolu olduunu ifade etmek istiyoruz. Byle bir kitabn, btn gayesi slm ve Osmanl Devletini ktlemek cilan baz kalemleri memnun etmesini beklemek ise, elbetteki safdillik olacaktr. Belgeler konutuka, bir ksm tabular da yklacaktr. 7- Eyp an'n konuyla ilgili sorduu sorulara verdiiniz cevaplar zetler misiniz? Evet, 26 Kasm 1995 tarihinde Zaman Gazetesinde Eyp Can Bey ile bir rportajmz yaynland. Konumam tam aksettirdiini sylemek zor. Ancak konutuklarmzn nemli bir ksmn vermeye alt. Biz bu sorulara verdiimiz cevaplar da zetleyerek ve tashih ederek buraya almak istiyoruz. nk benzeri sorular, bakalar tarafndan da sorulmaktadr. Osmanl'da harem, bir "fuhu yuvas" olarak takdim edilirken, siz "eitim ve ibadet merkezi" olduunu ispata altnz. Etki-tepki kartlndan hareketle ifrat, tefritinizi mi dourdu? imdi.. Ben ayn kanaatte deilim... Ayrca sorunuzu da biraz pein hkml buluyorum. Zira biz, Harem'in sadece eitim ve ibdet merkezi olduunu, kitabmzn hi bir yerinde anlatmadk ve byle bir ifade kullanmadk. Fakat bu zamana kadarki btn beynlar, Harem'in sadece bir elence yolu Alev Lytle Croutier, Harem The World Behind the Veil, sh. 4. KLELK, CARYELK VE HAREM'LE LGL SORULAR VE CEVAPLARI 437 olduu ynndeydi. Biz ise, aile hayatnda meru dairede elenme olabilecei gibi, ayn zamanda Harem'in Osmanl Padiahlarnn evi olmas ve burada yaayanlarn da mslman olmalar hasebiyle kendi ahs ibdetlerini de yaptklar bir mekn olarak anlatmaya altk. "Fuhu yuvas" olarak takdim edilen haremi siz, "eitim ve ibadet merkezi" kartlnda ele almadnz m? Evet, haremi biz, aile yuvas olmann yannda ayn zamanda bir terbiye ve ibadet yuvas olarak vasflandrdk, ama bunun sebepleri var. Birincisi, bu zamana kadar yazlan eserler ve yazlarda grdm mthi tezatlard. Mesela kitabn kapana aldm, hnkar sofas, maalesef en olumlu tarihilerimiz tarafndan bile, elence yeri olarak tasvir ediliyor. Ve hatta -sizin de belirttiiniz gibi- bazlar tarafndan fuhu merkezi olarak anlatlyor. Gya; "Padiah yukarda oturuyor ve aada rlplak elenen cariyeleri seyrederek kafasn ekiyor.." Halbuki durum byle mi? Birka yl nce "Gzde" diye yabanc bir film gsterildi. Hnkar sofas maalesef fuhu yuvas olarak gsteriliyordu bu filmde. Padiahn -gayri meru bir vaziyette kadnlarla- bacaklarnn arasndan kamera, odada bulunan bir levhay gsteriyordu. Levhada "Allahuveliyyullezine amenu yuhricuhum minezzulumati ilennur" Ayet-i Kerimesi aka okunuyordu. imdi bu, insann tylerini diken diken etmez mi? Soruyorum, bu ayetlerle bezenmi bir mekanda bu maskaralk olur mu? Tabii ki, bu kadar ifratn karsnda sakin kalmak mmkn olmuyor... , ; . .. ....; Sakin kaln demiyoruz; ama biliyorsunuz "fkeyle kalkan zararla o-turur..."

Biz fke ile hareket etmedik. Tam tersine u soruyu soruyorum ben, "ierisinde bu ekilde ayetler bulunan bir mekan hangi insaf ehli fuhu yuvas olarak gsterebilir?". Birincisi, byle bir mekn olsa olsa bir ibadet mahalli olarak kullanlr; meru dairede elence yaplacak elbetteki baka meknlar bulunabilir; ama byle bir meknda fuhu yaplmaz. kincisi, slmiyet'te harem, insann aile yuvas, evidir, ibadetlerini yapa bir nevi mescittir. Nitekim, haremin hususi imam var ve haremde be vakit namazlar bu mescitte usulne uygun bir biimde burada kadnlar ve erkeklerle beraber klnyor. -ncs, terbiye ve eitim merkezi hviyetidir. Her islm aile gibi padiahn ailesinde de slm bir terbiye szkonusu. 438 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM Prof. Halil nalck "Haremin ok disiplinli ve hiyerarik bir eitim mekanizmas var" diyor bir makalesinde... t ok doru, hatta Osmanl'da mehur bir tabir var: "Sarayda (haremde) terbiye olmayann terbiyesi olmaz." Nitekim "bozuldu" denilen en son dnemde bile Sultan Read, harem sakinlerinin slm ilimler renmeleri iin kat' talimat vermitir. Haremin hocasna bir emir gnderiyor, "badetlerini tam olarak yerine getirmeyen, slm adaba aykr hareket edene ekmeim haram olsun" diyor ve levha astryor. Haremin son dneminde 10 yl muallimelik yapm olan Safiye nvar Hanmefendi'nin hatratnn zetini aldm kitaba. Bylece yaplan iftiralarn boyutunu ok daha iyi grdm. Btn bunlar grdkten sonra ben ifrat veya tefrit yaptm kanaatinde deilim. Fakat kitabnz bir hesaplama ve savunma psikolojisiyle kaleme almsnz... Bakn bu gzel bir soru. Trkiye'de cumhuriyet dneminde yetien ilim adamlar ilm objektiflik hastalna tutulmular... Anlayamadm Ahmet Bey, siz ilm objektiflie kar msnz? Hayr, hayr, ilim adam elbette objektif olmal, tarafsz olmal, ama hakk da itiraf etmekten kanmamal; hakkn taraf olmal. Trkiye'de objektiflik denilince, belli evreler tarafndan dine, tarihe ve din ve tarih ahsiyetlere sayg snrlarn aarak hakaret etme anlalyor. Halbuki objektiflikten kast, dellilerin insan gtrd hakikatleri, aleyhinize de olsa, aklamaktr. Syler misini? Hi asl astar olmayan plak resimleri, srf Avrupal kaynaklarda var diye Harem'i anlatrken kullanmak ilm objektiflik midir? Bunun yannda, Osmanl Devletinde aile hayatnn temelini tekil eden fkh kitaplarndaki hkmlere mracaat etmeden tarih kaleme almak ve haremle ilgili hkmler vermek ilm objektiflik diye mi vasflandrlacaktr? Mesela, Sabah Yaynlar Osmanl'nn kn anlatan bir kitap yaynlad. Ve basnmzda gayet objektif, gayet bilimsel ariv belgelerine ve dokmanlara sahip dokmanter bir yayn olarak takdim edildi. .ijL. KLELK, CARYELK VE HAREM'LE LGL SORULAR VE CEVAPLARI 439 Eletirilecek ynleri olmakla beraber istifade edilecek bir kitapt. Siz yle bulmadnz m? Dorudur, ben de istifade ettim, hatta satr satr okudum. Ama gelin grn ki, Osmanl padiahlarnn ngittere ve Fransa karsndaki tutumlarn naklederken bir Osmanl dman olduunu ele vermekten kanmyor. slm'n, Osmanl'nn aleyhine, konuurken, bunun adna ilm objektiflik denilsin, ama slm hukukundaki bir gzellii anlatrken onu metheder mnda bir cmle kullandnz zaman "Aman efendim ilm objektiflikten uzak" denilsin. Ben bunu kabul etmiyorum. Hereyimizde olduu gibi, ilm objektifliktede ifte standardn olduuna inanyorum. Bu tavrnzla da bir kartlk oluturmuyor musunuz? Ne Osmanl'nn aleyhine konumak ilm objektitlik olsun; ne de, Osmanl'nn hukuk sistemi anlatlrken sbjektif bir biimde hamaset yaplsn... Nazar olarak bu sylediinize benim bir itirazm yok. Ayrca bizim kitaplar kasdediyorsanz, hamaset saylabilecek ifdelerimiz de yok. Gerei' sylemek hamaset ise, adna ne derseniz deyin, ondan vazgememiz de mmkn deildir. Ama bunun uygulamasnn yle olmadn gryoruz. Mesela Osmanlnn k ile

ilgili kitap rneini verdim, neden ayn ey uygulanmyor? ... I Siz bir hukuk tarihi profesrsnz. Ad geen kitabn yazar ise bir seyyah ve onun yazdklar tarih bilimi asndan birincil kaynak olarak kabul edilmez. slm Hukuku Tarihi konusunda ender rn veren bir akademisyen olarak, sizden ilm objektiviteye uygun eserler vermeniz beklemek hakkmz deil mi? Ad geen kitabn yazar seyyah falan deil. Seyyahlarn kaleme aldklar kitaplar iin dedikleriniz dorudur. Buna bir ey demiyorum. Ama benim de bir esbab- mucibem var. Birincisi, benim halet-i ruhiyemdir. Ben yaadm slubuma aktarrm. Yani ne hissediyorsam slubuma yanstrm. kincisi, bu konuda yaplan almalarn neredeyse tamamnn -bir ka istisnas var- iftiraya varan yalanlar zerine kurulmas. Bu hal beni mecbur ediyor. ylesine yanl anlatlm ki, mesela siz az nce Halil nalck hocann makalesine atf yaptnz, benim de ok istifade ettiim bir makaledir, ama grdm k kosko440 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM ca nalck hoca, slm hukukunu bilemediinden dolay, cariyelerin avret mahalleriyle ilgili ciddi hatalara dm; kendisi de bunu kabul ediyor ve tashihini istiyor. Btn bunlar grnce insan hissiyatn gizleyemiyor; ama hissiyatmn ilm esaslar zedeledii kanaatinde deilim. Verileri aktarrken ciddi bir tarama yapmsnz. Osmanl padiahlar iinde en fazla cariyesi bulunan III. Murd iin ifrat cephesi 100 cariyesi vard derken, siz "Tahminen 40'a yakn haseki denilen gzdesi bulunduu sylenmektedir" diyorsunuz. Bunun bir istismar olmadn syleyebilir miyiz? III. Murd'n bunu istismar ettiini ben de sylyorum. Fakat bunu genelletirmek hata olur. Kitapta hangi padiahn ka ei olduunu, ka cariyesi olduunu tek tek tablolarla anlatyoruz. tiraz olan varsa ap baksn. 6 asrlk bir imparatorluun aile hayatnn dokmanteridir o. Bunun iinde bir veya iki tane istismar eden kmas mmkn. Ki unu da belirtmek lazm, bu istismar meru dairede bir istismardr. Maalesef bu nokta tamamen unutuluyor. Nasl yani? Diyelim, ki siz bir sofra donattnz. Enva'- eit yiyecekler var ve oturup sonuna kadar yediniz. Halbuki Kur'an- Kerim'de ne buyurulur? "Yiyin, iin ama israf etmeyin." imdi tka basa -tbben de sizi rahatsz edecek ekilde-kendi hell malnz yediinizde, slm hukuku asndan size haram yediniz denilir mi? Denilmez. Ama bunun dinen de, tbben de doru olmad, ho grlemeyecei bilinir. . . ., ../ -.-' Krka yakn cariye meu dairenin istismar m yani? Evet yle denilebilir. slm hukunda bir erkein artlara gre en fazla 4 hr kadnla evlenebilmesine ruhsat verilmitir. Ve Kur'an- Kerim, "Dikkat ediniz, cariyelerinizle metres hayat yaama noktasna varmaynz, eytan bu konuda sizi tahrik eder" der. imdi Cariye ve Kle Hukuku'nu bilmeden ve bugnn artlaryla bakarak o dnemi deerlendirirsek hata etmi oluruz, idris-i Bitlis'i Hazretleri'nin bir bir beyan var bu konuda; "Padiahm, normal bir Mslman zina yapar, bakasnn namusuna bakarsa islm hukukuna gre sabit olan cezas verilir, zarar da kendisine olur. Ama senin durumun yle deil. Eer sen zina iler, bakasnn namusuna gz dikersen btn memleket berbat olur. Bu sebeple Kur'an- Kerim drt tane hr kadn ?-K *S **: KLELK, CARYELK VE HAREM'LE LGL SORULAR VE CEVAPLARI 441 nikahl olarak aldktan sonra srf bu haram ie girmeyesiniz diye aynca ilaveten cariye imknn tanmtr" diyor. Burada unun da vuzuha kavuturulmas gerekiyor: Kitabmzda uzun uzadya aklamamza ramen, cariyeler ile nikh akdi olmadan belli artlar ierisinde ve sanki e statsnde kar koca hayat yaamaya Kur'an msade ediyor. Fakat bu msaadeyi ylesine artlara balam

ki, sanki aile hayat gibi ar artlar komutur (Kur'an- Kerimi'in Mu'minn Suresi, yet 6-7). Cariye ve Kle Hukuku meselesini soracam; ama ncelikle cariye alma konusunda sylediiniz eylerin makuliyetini sorgulamak stiyorum, islm hukuku asndan bunun bir makuliyet snr yok mu? Var tabii. Bu yzden III. Murd'n davran pek makul karlanmyor. A-ma u yanla da dmemek lazm; III. Murd 40'a yakn cariyeyi ayn anda alm deil. Btn hayat boyunca ald cariyelerin saysnn bu olduu belirtiliyor. Ki 21 yl sultanlk yapmtr. Mesela ne yapm III. Murd? Bir cariye alm, ama cariye ocuk sahibi olmam, ocuk sahibi olmaynca bir cariye otomatikman kadnefendi veya ikbal olamaz. Byle olunca cariye azad edilmi ve bakasyla evlenmi. Buna era edilme deniyor. O dnemde padiahtan bir ocuk sahibi olmak iin saraya girmeye can atan cariyeler var. nk padiahtan ocuk sahibi olunca bir cariye kadnefendi olabiliyor: Yani sarayn hanm sultan... nc Selim dnemine kadar sultanlarn hr kadnlarla evlilik yaptn gryoruz. Sonraki dnemde neden hr kadnlar yerine cariyeler tercih edilmi? nc Selim'den sonra deil, belki Ftih Sultn mehmed'en sonra byle bir te'mln baladn Kitap'ta uzun uzadya anlattk. Sorunuzdan anlyorum ki, Kitab tam okuyamamsnz. nk Osmanl Devleti'nin hukuk hayatnda da, siyas hayatnda da, itima hayatnda da, ailev hayatnda da deime Ftih'den itibaren balamdr. Dolaysyla aile hayatndaki fazla cariye de bununla ilgilidir, ikincisi hr kadnla evlenen bir padiah, ikinci bir kadnla evlendii zaman kskanlk ve dier duygular araya giriyor. Osmanl ailesi II. Selim'e gelene kadar sarayda ok az yaam. ehzadeler civar vilayetlere gnderildiinden btn aile sarayda toplanmam. zellikle III. Mehmet'ten itibaren artk padiahlar gaza niyetiyle, ila-y kelimetullah niyetiyle 442 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM sefere kmyor. Ve btn ehzadeler haremde yani saray da oturuyor. Dolaysyla hareme alnan cariye saysnda art oluyor. Sarayda bulunan cariyelerin hepsinin padiahlarn ei olduu veya padiahlarn bunlarla istedikleri gibi yatp kalktklar eklindeki yanl kanaat buradan m kaynaklanyor? Maalesef. En byk yanllardan biri de bu. Mesela Osmanl tarihinde sarayda en fazla cariye bulunan dnem I. Mahmut, dnemidir. Toplam 468 tane. Bakn bunlardan tam 450 tanesi hizmeti statsnde. Yani hareme alnan cariyelerden asl maksat hizmetli personel ihtiyacdr. Sarayda hep beraber yaayan padiah ailesinin hizmetini grmek iin ok disiplinli bir eitimden geirilerek alnyor cariyeler. Ve yaptklar iin karlnda da cret deniyor. Yani bugn maddi durumu iyi olan insanlarn evine giden hizmetilerden hibir fark yok o zaman bu cariyelerin. Hareme yabanc erkek giremedii iin bu ii kadn kleler yani cariyeler yapyorlar. teden beri tarih bileni bilme yeni, "Osmanl hareminde 400 tane cariye var. 400 cariyenin hepsiyle kar-koca hayat yaar padiah" diyor. Benzer bir yaklamla Turgut zal'n size "Haremde 400-500 kadn varm. Nedir bu mesete?" dediini aktaryorsunuz kitabnzda... Rahmetli zal'n zellikle merak edip bana sorduu konularn banda harem geliyor. Zaten rahmetlinin tevikiyle baladm bu kitaba. Bana harem mevzuunu sormutu. Ben de cevaben, "Sayn Cumhurbakanm, nmzde yediimiz ve itiimiz ay ve pasta ok gzel olmu, hanmefendinin eline salk" dedim, gld. "Bizim alar iyidir" dedi, "Hanmefendi temizlii de ok iyi yapm" dedim. Bunun zerine Sayn zal, "Bunlar hanmefendi yapmyor. Kk'te kadn ve erkek hizmetiler var" dedi. "Ka tane?" dedim, "Yze yakndr" dedi. "ok zr dileyerek soruyorum siz yze yakn hizmetinizle kar koca hayat yayor musunuz?" dedim, rahmetli ac bir tebessmden sonra, "Hi anlatma, anladm harem mevzuunu" demiti. Harem iki blmden mteekkildir. Haremin birinci grubu sadece erkek personelin girebildii yer, daha sonra -drt kap daha var, kzlaraasnn girebildii blm. lk blmdekiler sarayn dardan yaplacak hizmetlerini gryorlar. Ondan sonra asl haremin kaps var. Kapnn zerinde "Ey iman edenler,

birisinden izin almadka evinden ieriye girmeyiniz" ayetinin yazld levha var. Bu kapdan ancak mahrem olan erkek girebiliyor. Yani bizim KLELK, CARYELK VE HAREM'LE LGL SORULAR VE CEVAPLARI 443 kendi evimiz, yatak odamz gibi. Ve burada cariyeler var. Bu cariyeler iki ksm; intifa' hakk bulunan yani yalnzca emeinden yararlanlanlar ve karkoca hayat yaanabilen ve istifr hakk bulunanlar ki, padiah eleri ve cariyeleri. Mesela Yavuz Sultan Selim'in tane hanm var. Halil nalck'n ok nemli bir tesbiti var; "Osmanl'da harem sistemi bilinli bir hanedan politikasnn gerei olarak yorumlanmaldr" diyor. Hocamzn bu izahna katlmamak mmkn deil. Az nceki sorunuzun asl cevab burada gizli aslnda. "Neden hr kadnlarla evlenmek yerine bir dnemden sonra cariyeler tercih edilmi?" demitiniz. Trkiye'de u anda en byk problem, devletin bana gelen insanlarn aileleriyle ilikisidir. Ya bira-deriyle. Ya kayn pederiyle vs. Yani bir insan yakn ailesini mehur bir aileden seince onun iktidara ortak olmasn nleyemiyorsunuz. Osmanl padiahlar da 24 milyon kilometrekareyi idare eden insanlar. Bunlarn bugnk gibi telefonlar yok, televizyonlar yok dolaysyla sr noktasnda ok azami zen gstermek zorundalar. imdi siz tutunuz stanbul'un mehur bir ailesinin kz ile evlendiniz. Bu ekilde hr kadnlarla, Ftih'den sonra iki evlilik var zannedersem... Evet var ve ikisinde de aile problemi yaanm. Kaynpederi gelmi beylerbeyliini istemi, bacana gelmi paalk istemi. Osmanl padiahlar bu hususda hassas davranmlar. kincisi; hanedan dolaysyla padiahlarn erkek ocuk sahibi olma zorunluluu. Saltanatn devam iin erkek ocuk sahibi olmal. Bir dier sebep de; d lkelerden Rusya, ngiltere ve Fransa gibi lkelerin Osmanl'y ykmak iin yrttkleri politikalarla ilgili. Osmanl'y ykmann aileyi ketmekten getiini bildiklerinden ondokuzuncu yzylda haremle ilgili yze yakn kitap yazmlar. Tamam ahlksz, erotik roman tasvirleri. Hedef; slm aleminin birlii olan Osmanl'y, onu ykmak iin hanedan, onu da ykmak iin aileyi ykmak... Bu kitaplarn birou Arapa'ya tercme edilmi. Halkn saraya kar gvenini yitimesi plan gdlm. Bunlar bir dnem sonra etkili de olmaya balamlar mesela Osman Nuri'nin "Abdlhamid-i Sani ve Devr-i Saltanat" isimli ciltlik kitab var. ttihad Terakki dnemin444 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM i li de maalesef Milli Eitim Bakanl'nn ruhsatyla baslm. Haremi bir fuhu yuvas gibi gsteriyor. Bir de hareme biri Ermeni, dieri de Rum iki cariye sokmular mesela. Bunlarn ajan olduu daha sonra anlalm. Oysa haremin bir eitim merkezi gibi ilediine deinmitik. Okuma-yazma, slm bilgiler, hat, tezhip, musiki., gibi birok konuda dersler var. Bir valide sultann hatratnda "Bugn Peevi Tarihini bitirdim" notu vard mesela. Peevi tarihini bugn deil herhangi bir profesr, tarih profesrlerinin bile bir ou okumamtr. Mesela Sleymaniye'de Hac Beir Aa Ktphanesi vardr. Hac Beir Aa, yllarca haremin erkek personelinin banda bulunan kzlaraas diye bir ksm insanlarn alay ettii haremaalarndan biridir. Haremaalarnn drt tanesinin dnya apnda ktphaneleri var. Yani ben soruyorum, bugn konfeksiyoncu olup da, dnya apnda bir kitap koleksiyonu olan ka insan var? Kitabma Safiye Hanm'n hatratn almamn sebebi bu. Safiye Hanmefendi saray adabn ve eitimini ok teferruatl anlatyor. nk kendisi 10 yl sarayda hocalk yapm. Peki harem konusunun arptldn siz ne zaman farkettiniz? Ak konuaym o Hatrat okuyuncaya kadar haremin byle olduunu ben de bilmiyordum. Yani harem hakknda, "Yahu bunlar da arya gitmiler. Acaba gayr meru i yapmlar m?" diye rkyor ve korkuyordum. Ama o rahmetli hanmefendinin hatratn okuyunca ben de farkettim. Asl nemlisi Safiye Hanmefendi'nin bu kitab yaplan iftiralarn en youn olduu 1963'te kaleme almas. O gnlerde Osmanl lehine kalem oynatmak neredeyse su...

Haremin yunmu ykanm bir yer olduunu iddia etmiyorum, 500 kiinin yaad bir yerde elbette istismarclar vardr, ama yapy ve mekanizmay grdnzde burada yaayan insanlarn anlatlan fantezilerle uzaktan yakndan alakalarnn olmadn gryorsunuz. Bir cariye, hareme hangi aamalardan geerek geliyor? Cariye ve kle meselesini anlamak iin islm hukukuna iyi bakmak ve o dnemde dnyada durum neydi ona iyi bakmak gerekir. slm dininin klelii ortadan kaldracak faktrlere arlk verdiini, kleliin tedric bir biimde kalkmasn saladn biliyoruz. Kle azad etmenin teviki ve kle olma sebeplerinin azaltlmas salanm. Ahmet Cevdet Paa'nn cmlesini nakletmekle islm hukukunda klelik ve cariyelik messesesini zetleyelim: "slm hukukunda kle almak, kle olmaktr." KLELK, CARYELK VE HAREM'LE LGL SORULAR VE CEVAPLARI 445 imdi cariyenin emeinden yararlanmay aktarmtk; intifa hakk, dieri de istifra hakk, yani e olarak alnmas. Sahip olduunuz cariye einizden ramak aadr. Dnn, Ahmed bni Hambel'e gre bir kleye hakaret edip dvdnz zaman bu azat edilmesi iin sebep saylr. , imdi merhalelere gelebiliriz. Birinci merhale; satn alnan cariyenin Mslman aileye verilip terbiye edilmesidir. O terbiye srasnda kendi rzasyla Mslman oluyor. Mslman olmayanlar alnmam. Yani daha saraya gelmeden iyi bir ailenin yannda adab- muaeret, din bilgiler, saray erkn konusunda bir anlamda staj gryorlar. Daha sonra ilm-i sima, ilm-i kyafet, krimonoloji, ilmin szgecinden geirilerek alnyorlar. Alndktan sonra cidd bir imtihandan geiyor; uyuma tarzndan halet-i ruhiyesine, alkanlndan namus anlayna btn bunlar inceleniyor, daha sonra Kur'an retiliyor, ilmihal dersi veriliyor, eer sarayda kalabilecek duruma gelirse, devam ettiriliyor. Yoksa hrriyetine kavuturulup eline de para verilip, dardan birisiyle evlendiriliyor ve saray dna kartlyor. Murat Bardak, gerekleri eip bktnz ve sadece rtle-bilecek kaynaklar alp, tekilere temas etmediinizi iddia etti. Bu soruyu ok aklkla cevaplamanz istiyorum, elinize geen btn kaynaklar gerekten kullandnz m? Bu ok nemli bir soru. Murat Bardakfnn eip bktmz syledii kaynaklar, eer ariv beigeleriyse, eer haremin temel kayna olan duvardaki resimlerse, eer fkh kitaplarysa, bunlardaki en kk bir eme, bkme kfr sebebidir, dalalet sebebidir veya en azndan hyanet sebebidir. Eilip bklen bir tek kelime gstersin. Tamam fkh kitaplarndan nakledilmitir, arivin vesikalar taranmtr, harem gezilmitir, dialar ekilmitir, haremdeki malzemeler grp deerlendirilmitir. Bir ksm meseleler var ki, maalesef Murat Bardak gibi insanlar o meseleleri yanl grmler. zellikle iolan meselesine itiraz ediyor... Maalesef bu cehaletten kaynaklanyor. Bunun cevabn Trk Dili retim yesi Musa >Duman'n kaleminden okumalsnz. Bunu bir fkra ile anlataym: zmir'de -drt tane Azeri dolmua biniyor. "Biz fuar kapsnn yannda deceiz" diyorlar. Minibs ofr kar kyor, "Kardeim imdiye kadar 446 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM benim minibsmden kimse dmedi. Ben usta bir ofrm, kapm da salam. Niye deceksiniz, korkmayn yahu" diyor. Azeriler habire "Deceiz, deceiz." diyerek son duraa kadar gidiyorlar. Sonra da, Kardeim biz fuarda decektik. Sen bizi buraya kadar getirdin. Biz nasl gideceiz?" diyorlar. imdi siz tutup da Azeri'nin kulland "dmek" kelimesini bizim gibi anlayp da byle yanl deerlendirmeye giderseniz o duruma dersiniz. Aynen byle de iolan, olan, cariye gibi kelimeleri arptmlar, asl onlar eip bkmler. Burada geen olan kelimesinin evlat ve gen anlamnda kullanldn bilmiyor, kendi arpk anlayyla bu kavramlar deerlendiriyor. Bu cehaletin karsnda ne diyebilirsiniz ki? Be tane kitap ismi veriyor.

Bunlar, Osmanl'nn Muzrlar, Behname, Hamse-i Ata, vs. Bunlarn izahn da yapacaz. Mesela "Olan dourgan ola, nesli ok ola, ta ki kyamet gnnde mmetimin okluuyla iftihar ederim" eklinde hadisin Osmanlcasn aktaryorum size. imdi siz burada geen olan kelimesinin gen kz ve erkek iin kullanldn anlamaz da arpk yorumlar yaparsanz komik durumlara dersiniz. Herhalde olann douracandan bahsedilmiyor burda. slm her eyiyle insanlarn hayatna temel prensipleri belirlemi. Bunun ierisine tabii ki nikh ve kar-koca mnasebetleri de giriyor. yle bir din dnn ki Kur'an- Kerim'de kar-koca mnasebetinin temel esaslar anlatlyor, yle bir din dnn ki bu dinin peygamberi, kar-koca mnasebetinin tbb olan eklini ele alyor. Elbette bundan ders alan'slm limleri de, kar-koca mnasebetini, tbb ve din bir ekilde sansrsz ama edebe aykr olmadan anlatyorlar. Fevkalade nezih bir slupla yapyorlar, bunlar cins sapklk kitaplaryla kartryorlar... Bu kitaplar siz grdnz m? Tamamn grdm. Birisi hriislm'a aykr hibir ey yok. Ortada yanl anlalacak bir durum da yok, bu yorumlar daha ok kast olduunu gsteriyor. Mesela ibrahim Hakk Hazretleri "Evleneceim kzda krk tane vasf bulunsun" diyerek kitabnda vasftar sralar. Bunlar tamamen beer eylerdir. Mesel Kabusname'de de diyor ki: "Padiahm, eer bir hizmeti alacaksan bu hizmeti gelen misafirlere ay verecekse, yle olsun, byle olsun... Ama hareme hizmetkr olarak alacaksan irkin olsun, yakksz olsun ki fitneye sebep olmasn." imdi siz bu sz tutar da "Haa padiahlar veya beylerin evlerinde irkin olan erkek hizmetilerle evin hanmnn gayr meru ilikisi varm" derseniz buna glnr... Bu ekilde yzlerce rnek var. >'. ' '-. -..-, -. .- ' KLELK, CARYELK VE HAREM'LE LGL SORULAR VE CEVAPLARI 447 Benim asl sorum savunma psikolojisiyle grp de deerlendirme d braktnz bir kaynak var m eklindeydi? Kesinlikle yok. Ulaabildiim btn kaynaklara yer verdim. Aksini iddia eden varsa ksn. Ancak benim ulaamadm veya gremediim kaynaklar oktur. Bunlarn bir ksmn daha sonraki basklarda deerlendireceiz. Harem konusunda en nemli kaynak aatay Uluay' in kitaplar. Fakat Uluay bile btn aratrmaclna ramen baz konularda kendisiyle de elikiye dm. Ben btn bu olumlu-olumsuz kaynaklara kitabmda yer verdim. Hatta ak mektuplar var, bu mektuplarn en ok zerinde speklasyon yaplanlar aldm kitaba. aatay Uluay'n Ak Mektuplar diye de bir kitab vardr. Edeb deeri ok yksek, ok insan mektuplar bunlar. Padiahn ak olmaya hakk yok mu yani? Eine mektup yazmaya hakk yok mu? Bu mektuplarda edebe aykr tek bir satr yok. 600 yl saklanan bu aile mektuplarnn bugn tamam elimizde ve Topkap Saray Mzesi'nde. Osmanl padiah, hanmna "Sultanm, efendim hazretleri, kulun klen olaym, narin ayandan peyim" diyor. Hani Osmanl'da kadn ikinci snft, hani Osmanl'da kadn adamdan saylmazd? Bizim milletimiz kadar gemiini yanl bilen ve gemiine bakalarnn tahrikiyle kr krne dman olan ikinci bir millet olduunu zannetmiyorum. Bu alma evvela benim cehaletimi kaldrd . Ben bir hukuk tarihi profesr olarak bu kadar ok yanl eylerle artlandndrlmsam gerisini siz dnn. Ama imdi gnlm rahat, inaallah bundan sonra bu tr iftiralara muhatap klnmayz. Buna cr'et eden de imdiden cevabn alm olsun... Ben de bir anlamda mahremiyetin tarihi olan kitabnz zerine yaptmz bu konumay zel hayata saygl olanlara ithaf ediyorum... , Teekkr ederim. nk baz gereklerin ortaya kmasna sorduunuz sorularla vesile olmu oldunuz. Sorduunuz baz sorular ve zellikle de Os-manl'daki cinsellikle ilgili kaynaklar hakknda biraz sonra mstakil bir soruya vereceimiz cevapta ayrntl olarak deineceiz. 448 KLELK-CRYEK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM 8) "Osmanl Devleti,cinsellik konusunda gnmzden ileridedir; ayrca Akgndz Hoca, Harem adl eserinde, "Osmanlnn Muzrlar" diyebileceimiz kitaplardan bahsetmiyor." eklinde ahsnza yneltilen bir sulama var. Gerekten Endernlu

F-zl'n eserleri, yani Defter-i Ak', Hbn-nme'si; Ts'nin Behnme'si hakknda neler diyeceksiniz? Bu soru, Murat Bardak tarafndan da bize tevcih edilen sorular arasndadr. Bu sebeple konuya ksa da olsa girmekte yarar gryoruz. Evvel unu belirtelim ki, biz bunlardan bazlarn kitabmzda kullandk. Ancak bir ksmna mracaat etmeye ise ihtiya dahi hissetmedik. Fakat tamamn ve hem de orijinal nshalarndan inceledik ve hatta fotoraflar aldk, bir ksmndan mikrofilimler aldk. Konu ile alakal istismar malzemesi olarak kullanlan kitaplar ve kaynaklar hakknda, ksaca bilgi vermekte fayda vardr. Ancak bu ksa bilgilerden nce, genel olarak, meru dairede cins hayat ile alakal baz tesbitleri aktarmak istiyoruz. nemle ifade edelim ki, Kur'an- Kerim, m'minlerin zelliklerini sayarken u yetleri sevk ediyor: "O m'minler ki, namuslarn muhafaza ederler; ancak kendi meru eleri ve istifr hakkna yani kar-koca hayat yaama hakkna sahip olduklar cariyeleri mstesnadr. Zira bunlarla olan mnsebetlerinden dolay onlar asla azarlanmazlar. Kim bu meru' daire dnda bir ey arzu ederse, onlar haddini tecvz edenlerin t kendileridir."1. Defalarca belirttiimiz gibi, slmiyette meru dairede cins hayat vardr, bu cins hayatn kaideleri ve dab vardr. Bu edebler ve kurallar, Kur'an'daki yetlerle, Snnetteki dsturlarla, fkh kitaplarnn ilgili bahislerindeki er' hkmlerle ve de islm db ve ahlak kitaplarnn db'l-Cim adl blmlerindeki izahlarla uzun uzun anlatlmtr. Meru daire iinde cins hayata dair bilgiler, ilmihal kitaplarnda mevcuttur. Bunda garipsenecek veya ayplanacak bir durum yoktur. Hatta Hz. Peygamber, kar-koca ilikilerinin btn ayrntlarn bile aklamtr. Elbetteki insan hayatnn btn ynlerini dzenlemeyi taahht eden bir dinin bunlar ihml etmesi de dnlemez. ite bu din vecbeyi yerine getiren kitaplar ve bunlarn konuyla ilgili izahlar, belli bir edeb erevesinde btn mslmanlara ve zellikle de evlenecek iftlere retilir. Bunun edebsizlikle ilgisi yoktur. Ancak her konuda olduu gibi, konuda da baz suiistimaller olabilir. Mesela birileri, meru dairede cim'n dabn anlatyorum gayesiyle, edebin hricine kmsa veya bu meru hakk suiistimal ederek, gayr- meru tasvirlere giren bir eser telif etKur'an, M'minn, yet, 4-6. !vV. KLELK, CARYELK VE HAREM'LE LGL SORULAR VE CEVAPLARI 449 misse, bunda Islmn veya Osmanlnn deil, o ahsn haddini amas mevzubahistir, ite ada geen kitaplar da, ya bu suiistimalin ac meyveleridir veyahut da bu kitaplar deerlendirenlerin yanl yorumlardr. Bazlarnn zerinde ksaca duralm: A) Bu tr kitaplarn bamda Enderunlu Fzl diye bilinen ve 1810 ylnda Rodos'da vefat eden bir Divan iridir. Mahalliletirme eilimini ileri bir safhaya gtren irdir. Enderun'da iyi bir eitim grmtr; ancak sefhete dknl bilinmektedir ve ak maceralar dilden dile dolamtr. III. Selim zamannda srgnlere ve bu hareketlerinden dolay Enderun'dan ihra gibi meyyidelere ma'/uz kalmtr. Bylesi bir insann yazd kitaplar, Osmanl devletinde elden ele dolaan kitaplar deildir. Ayrca ciddi deerlendirilirse, yle tamamen gayr-i meru olaylar tasvir eden kitaplar olarak da dnlmemelidir ve hele hele bugnn muzr neriyat ile mukayese etmek ise asla mmkn deildir. Konu ile ilgili kitaplarndan bazlar unlardr: a) Hbnnme yani gzelleri anlatan bir eser. 796 beyitten teekkl ediyor. Ba ksmnda tasavvuf bir ekilde bir gzellik tahlili yer alyor. Coraf baz bilgilerden sonra, Hindistan'dan Amerika'ya kadar eitli erkek tiplerini anlatr ve hepsinin de birer rnek resimlerini verir. Bed zevk ve nezhetten mahrum olmakla birlikte, erkeklerle alakal vasflandrmalar arasnda gayr- meru denecek bir cmle veya verdii resimlerde gayr- meru denebilecek bir resim bulmak o kadar kolay deildir. Hbn-nme, deiik tarihlerde istanbul'da baslmtr1. 1 Enderunlu Fzl, Hbn-nme, stanbul 1286; Kk, Selahattin, Enderunlu Fzl, TDVA, c. 11, sn. 188-189; , TY, No: 5502.

s ' i k--*'' *J " e , .' .. . - 450 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM Endernlu Fzl'n Hbnnme'sinin lk ki Sayfas, , Ty, No: 5502 u beyitlerle balamaktadr: "Hamd O Mevly- Azm'-n'a Katre iken ikem-i mderde Verdi her cinse cemli mahss Hsn-i cn-sz veren inna. Kld sun' ile an perverde. ve-i dier ve hl-i mahss." .. mmm KLELK, CARYELK VE HAREM'LE LGL SORULAR VE CEVAPLARI 451 b) Zennnme yani 1101 beyitlik mesnevi tarznda kaleme alnan ve Hbnnrnenin tam aksine eitli corafi blgelere ait kadn tiplerini anlatan bir eserdir. Kitabn ba tarafnda air kadndan bahsetmek istemediini ve kadnlara kar meyli olmadn kaydeder; ancak eitli milletlere ait kadnlar, orijinal minyatrlerle vasflandrr ve kadn tiplerini anlatr. Kadnlar hamamn tasvir eden minyatr dnda gayr-i meru denebilecek fazla bir resim mevcut deildir. Kitap stanbul'da eitli zamanlarda baslmtr1. c) Defter-i Ak adl kitabnda Enderunlu Fzl, ilh ak tarifle balar. Daha sonra da kendisinin dt ve sonra da piman olup tevbe ettii ak maceralarn nakl eder. ierisinde bir ingene dnn tasvir eder. Bir ksm yazarlarn iddia ettii gibi, gnl verdii erkek sevgililerini anlatt bir kitap deildir. 438 beyitten meydana gelen bu Kitap da, 1286'da stanbul'da baslmtr2. d) engi-nme, Fztl'n, stanbul'daki mehur kekleri tasvir ettii bir eseridir. Rakksnme diye de bilinir ve stanbul'da baslmtr3. B) Behnme-i Ts veye Behnme-i Pdih diye mehur olan ve Reislhkem Hoca Nasr Ts tarafndan kaleme alnp Sultn Muzaffer Hn bin Sultn Kazan Hn'a takdim edilen eser, cins mnsebetin edebleri ve hekimlerin bu yoldaki tavsiyelerini konu edinen bir eserdir. zellikle 5., 10. Ve 11. Bblar bu konuya ayrlm ve o zamana kadar konuyla alakal yazlan eserler zetlenmitir. Meru dairede cim' yani kar-koca mnsebetlerini anlatmaktadr4. Cins salktan ve meru dairede cins mnsebetten bahsetmek, ne zaman muzr kabul edilmitir? C) Deli Birader yahut Piyle Bey diye bilinen bir Divan irinin Dfi'ul-Gumm vel-Hmm adyla kaleme ald ve eskilerin tabiriyle hezliyyt yani akla ve er'a aykr bo lakrdlar ve rezilliklerle ilgili bir eserdir. 1535'lerde ld sylenen Piyale Bey, nceleri medresede tahsil grm, sonra tasavvufa intisb etmi ve ancak yapt ahlakszlklar yznden evresi tarafndan iddetle dlanmtr. Bahsettiimiz kitab her trl ahlakszl 1 Enderunlu Fzl, Zenn-nme, istanbul 1286; Kk, Selahattin, Enderunlu Fzl, TDVA, c. 11, sn. 188-189; , TY, No: 5502. 2 Enderunlu Fzl, Defter-i Ak, stanbul 1286; Kk, Selahattin, Enderunlu Fzl, TDVA, c. 11, sh. 188-189; , TY, No: 5502. 3 Enderunlu Fzl, engi-nme, stanbul 1286; Kk, Selahattin, Enderunlu Fzl, TDVA, c. 11, sh. 188-189; , TY, No: 5502; emseddin Sami, Kmus'l;A'lm, c. V, sh. 3331. 4 Ts, Reislhkem Hoca Nasr, Behnme-i Ts veye Behnme-i Padih, , TY, No: 7152. 452 KLEK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM ihtiva etmektedir. Yazma bir ka nshas dnda Osmanl Devletinde yaygn olan bir kitap deildir. Btn uar Tezkirelerinde ve Tercim Kitaplarnda ahlakszlklarla dolu bir kitap diye tantlmtr. Bu kitab telif ettiinden dolay, ehzade Korkut'un bunu kovduu da nakledilmektedir. Neticede Osmanl toplumunda ahlaksz insan yoktu diyen veya ahlaksz kitap yazlmamtr diyen birisi mevcut deildir. Ancak bugnn rezaletlerini rtmek iin Osmanl'da da durum byleydi demek yanltr. Yoksa her devirde byle reziller kmtr.

Zaten byle reziller olmasayd, slm Hukuku zina ve livtay cezalandran hkmleri de sevk etmezdi. Mhim olan bu rezaletlerin meru kabul edilmesidir. Osmanl Devletinde byle bir durum yoktur ve bugnk gibi kede bucakta da satlmam ve yaylmamtr1. 1 Deli Birader (Piyle Bey), Dfi'ul-Gumm vel-Hmm, , TY, No: 1400, 9659; Gkyay, Orhan Saik, Deli Birader, TDVA, IX, sh. 135-136; Mecd, ekik Tercmesi, sh. 472-473. ir k-alan-abul jik SEKZNC BLM HAREM KONUSU VE KTABIMIZLA LGL YAPILAN DEERLENDRMELERDEN BAZI KESTLER OSMANLI ARATIRMALARI: OSMANLI'DA HAREM YILMAZ ZTUNA Tarihi-Yazar1 nmde 2. bask olarak henz km baka bir, ehemmiyetli olduu derecede ilgi ekici ve tarihimizi aydnlatc kitap var: Prof. Dr. Ahmed Akgn-dz'n eseri: Osmanl'da Harem (480 sayfa, Osav=Osmanl Aratrmalar Vakf yayn)... Harem-i Hmyn resmi adn tayan Osmanl hkmdarlarnn imparatorluk saraylarnn kadnlarn yaad blm ve bu blmn tekilat, tekilat (messeseler) tarihimizin en az bilinen ksmdr. u sebeple: Topkap Saray'nda yzlerce kadnn yaad Harem-i Hmyn'u 16. asrdan 20. asra kadar bize anlatan Trk ve Avrupal yazarlarn hi biri, sarayn bu ksmna adm atm deillerdir. Balca iki istisnas vardr: Leyl (Saz) Hanm'n Saray Hatralar ve Aye (Osmanolu) Sultan'n Babam Sultan Abdlhamid adl, Bat dillerine de evrilmi ok deerli kitaplar. Bu iki hanm, Harem-i Hmayun'a girerek, bizzat orada yayarak eserlerini kaleme almlardr. ite Ahmed Akgndz, bu az bilinen konuda kocaman bir kitap yazm. Prof. Akgndz, slm hukuku uzman bir hukuk tarihi bilgini. Prof. Halil in'in rencisi. 9 muazzam cildi yaynlanm durumda bulunan Osmanl Kanunnmeleri adl eseri gerekletiren bir ilim adam. Hani profesrlerimiz sadece konuuyorlar, ders veriyorlar, kompozisyon eserleri kaleme almyorlar diye ikyet ederiz ya... Akgndz, bu ikyeti adeta yalanlayan nadir istisnalardan biri... AKGNDZMJN KTABI Akgndz'n kitab, diyebilirim j^j, Osmanl'ya, bilhassa padiahlarmza yaplan iftiralarn milli vicdandaki znt ve tepkisine tercman oluyor. Artk cumhuriyet oktan yerletii iin, imparatorluk rejimini ve o rejimin sembol olan hkan-halifeyi kltmek politikasnn modas oktan geti. Bu 3 Aralk 1995 tarihli Trkiye Gazetesi, sh. 10 456 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM moday srdrerek Atatrk'n bykln daha iyi vurgulayacaklarn sananlar yanlyorlar. Aksine bu eit palavralar, Atatrk'e kar sevgisizlik oluturuyor. Belki maksat bu sevgisizlii krklemektir. Gereklerin saklanmas mmkn deildir. nsan, ok merakl bir yaratktr. Mutlaka gerei renir. Prof. Akgndz'n bir tarihi deil, bir hukuk tarihisi olduunu tekrar belirtiyorum. Eserinin ilgi ekicilii biraz bu ihtisas alanndan geliyor. Konuyu, u bakmdan vurgulayarak incelemi: Padiahlarmzn fiilleri, aile hayatlar, davranlar, yce dinimize, Osmanl terminolojisi ile yazaym er'at-i garr-y Muhammediyye'ye uygun'mu, deil mi, yahut ne dereceye kadar uygun? ite Akgndz, bu sorunun cevabn 480 sayfa halinde, her bahsi kolaylkla okunabilecek bir kalem maharetiyle vermeye alyor. nce hi bir tarihinin, bir tarih konusuna veya tarihi kiiye, davranlar dine ve hukuka uygun mu, deil mi yaklamnda bulunmadn belirtmeliyim. Biz tarihiler, genellikle tarihi kiilerin karakterleri ve ahlaklar, bazan psikolojileri zerinde tipik eyler yazarz. Bununla yetiniriz. Gnah ileyip ilemedikleri, biz tarihilerin konumuzun dndadr. Zira kapital gnahlar bellidir ama, bir dinde bile neyin gnah olup olmad eitli mezheplere, hatta o mezheplerin eitli mctehit ve mfessirlerine gre deiir. Kald ki, ok realist olmaya mecbur bulunan tarihi, gnahn, Cenab- Hakk'n kullarnn ortak

ve deimez zellii olduunu ok iyi bilir. Daha ak da ifade edeyim: Bilerek, bilmeyerek gnah ilememi hi bir insan kabul etmeyiz. Yce Peygamberler ve baz veliler bu genelleme dndadr. POLTK KLER... Binaenaleyh Osmanl hkmdarlar, stelik evliya deil, tamamen politik kiiler olmalar dolaysyla gnahtan ve hatadan masun deillerdir. Ben, hata yapmam hi bir tarihi ahsiyet bilmiyorum. Bilen varsa, beni uyarabilir. Bu kaytlar dnda, Osmanl'da padiah harem dzeni ve kurumunun, iffetli ve ahlakl bir dzen ve kurum olduunu kabul etmeye hazrm. Bugn elbette uygulanamaz. Fakat o asrlarda baz kurallarnn o alar iin adil ve insancl olduunu belirtmeliyim. Osmanoullar askerlik, ilim, dil, edebiyat, san'at alannda, din bilgilerde eitilmilerdir. Gerek ehzadeler, gerek sultan denen Trk imparatorluk prensesleri... Musiki bu eitimin vaz geilmez parasdr. kinci Murad ve olu Fatih, byk musiki koruyuculardr. Kendilerine musik ilmine ait ok teknik $S VE OSMANLI'DA HAREM KTABIMIZLA LGL YAPILAN DEERLENDRMELERDEN BAZI KESTLER 457 i vurgulayacaklarn sa-i_kar sevgisizlik o-pklerin saklanma-Igerei renir. |nu tekrar belirti-r. Konuyu, u s hayatlar, dav-i er'at-i garr-y idar uygun? ite isi kolaylkla okuiye, davranlar \ belirtmeli.bazan psi- ilella o i ok rea-(tbmn ortak kitaplar sunulmu (adlarna yazlm) bulunuyor ki, bu kitaplar hi olmazsa okuyup anlayacak dzeyde musiki bildiklerini gsterir. Fatih'in olu dindarl ve yksek ahlak dolaysryle Veli diye anlan kinci Bayezid, onun olu ve Yavuz'un aabeyi Sultan Korkut, Drdnc Murad, Birinci Mahmud, nc Selim, kinci Mahmud, Sultan Abdlaziz ve kk olu Seyfeddin Efendi, ok sekin bestekrlardr. Bunlardan nc Selim, en byk 10 bestekrmz arasna girer. Tanbur almlar veya ney flemilerdir. Sultan Vahideddin de kanun alyordu ve bir ok bestesi vardr. Dierlerini saymyorum. Hanedanda musiki eitimi, edebiyat ve dil eitimi kadar temel retilerden saylmtr. TARHLER TEBRK Osmanl'y bir bakma yeniden kefediyor gibiyiz. Osmanl'nn ta kendisi ve meru vrisleri, ocuklar olarak her trl yeni ve doru bilgiye muhtacz. Osmanl'y iyi ve doru bilmeden Trkiye'nin gelecee yrmesi mmkn deildir. Prof. Dr. Ahmed Akgndz gibi konularnda gerekten uzman, gayret sahibi, enerji dolu, eline kalem alabilen tarihilerimizi tebrik ediyorum. Ben, hata ve uk CEVAP HAKKI Do. Dr. Said ztrk "Herkes ektiini bier, acemi bahvanlar hari" CHOLY KNICKERBOCKER 23 Haziran 1996 pazar gn Hrriyette Murat Bardak imzasn tayan bir yaz yaynland. Yaz, kamuyu belli bir konuda aydnlatmadan ok, bir bilim adamn hedef alarak tenkit perdesi ad altnda tezyif ve tahkir etmeyi amalamaktadr. Dorusu, yazy grnce ardm. Hi bir insaf snrn gzetmeden kaleme alnan yazda cmbzla ekilmi cmle ve satrlar, yazarn malzemesini tekil etmitir. Burada bizi zen bir bilim adamnn grlerinden dolay ald tenkitlerden ok, tenkidin slbudur. stelik tenkid edilen noktalar da yaplan tenkidi hak etmemektedir. Murat Bardak'nn yazs Prof Dr. Ahmet Akgndz'n zellikle Osmanl Kanunnmeleri ve Harem adl iki eseri ile ilgilidir. Akgndz hocann Osmanl Kanunnmeleri adl eseri bu gn dokuzuncu cildi elimizde bulunan dev bir klliyattr. Bir komisyonun altndan kalkamayaca dev-asa bir klliyata imza atan Akgndzn bu eseri deil Trkiyede, Trkiye'nin dnda da pek ok ilim, kltr ve siyaset adamnca da hsn kabul grm, lkemiz hakknda yerleik yanl kanaatlarn izalesinde rol oynamtr.

Akgndz hoca yazd eserleriyle, Trkiye'de son on yln sosyal bilimler alannda sz sahibi olmay baarmtr. Hatta ktalar tesinden izlenen ve ses getiren bir performansa sahip, lkemizin n,dir yetitirdii ilim adamlarndan biridir. ktada, yedi iklimde uzun asrlar boyu hkmetmi ecdadmz Osmanl'nn kanun hakimiyetine dayandn isbat eden sz konusu dev klliyata imzasn atarak oryantalist perspektifi rten Akgndz olmutur. am'da Trk d ileri grevlisine Suriyeli bir diplomatn; "sizden ve Osmanl'dan zr diliyorum, siz bizim 500 yl nce kanunnmemizi bile dzenlemisiniz" eklinde szlerin sarfedilmesine de Akgndz'n Osmanl Kanunnmeleri sebeb olmutur. Avrupa ve Amerikan niversitelerinde alan bilim adamlarnn intibalarn ise deerli siyaset bilimcisi Prof. Dr. kr Hani-olu'ndan dinlemek lazmdr. ni bahvanlar hari" KNICKERBOCKER k imzasn tayan madan ok, bir bilim tahkir etmeyi ama-af snrn gzetme-atrlar, yazarn malildii tenkitler- a yaplan tenkidi zellikle Os-gndz hocann fimizde bulunan v-asa bir klli- dnda da rm, lkemiz sosyal bilimler iden izlenen ve adamlarnftmz Osman-dev klliyata am'da manl'dan lzenlemi-l Kanunn-lan bilim ;r HaniKTABIMIZLA LGL YAPILAN DEERLENDRMELERDEN BAZI KESTLER 459 Bu gn Trk Hukuk Tarihi, O'nun yazd iki ciltlik ayn ad tayan kapsaml eserlerle bilim dnyasnda hak ettii yeri ald. Hukuk rencisi artk kendi ecdadnn da sistematik bir hukuk disiplinine sahip olduunu rendi. Osmanl vakf uygulamas O'nun eserlerinde izahn buldu. Eveleyip geveleyerek bilimsel gevi getirdiimiz Osmanl kad sicillerinin geni muhtevas O'nun kaleminden en geni aklamaya kavutu, islam'da ve Osmanl'da insan hak ve hrriyetlerinin ehemmiyeti O'nun kalemiyle ve konferanslaryla geni kitlelere yanstld. Osmanl Haremi'ni nerdeyse bir fuhu yuvas olarak lanse etmek isteyenler gerekli cevab O'nun kaleminden en geni cevab aldlar. Yirminin zerinde esere, ikiyzn zerinde makaleye imza atan Prof. Dr. Ahmet Akgndz'n tefekkr seviyesine, ilm vukufiyetine ve sahip olduu perspektife, tarihi magazinletirmeye alan ya da magazin yazlarna tarihi klf hazrlamaya alan bir gazetecinin intikal etmedeki gl yazlarna yansyarak karsndaki kiiye tahkire varan szler sarfetmesine neden olmaktadr, "kasap olacana hukuku olmu", "haremci profesrn yumurtlad en son cevher" gibi ifadelerini bu vukufiyetsizliin bir gstergesi olarak alglamak mmkndr. Tenkid ve fikir ileri srme yerine, tahkir yazarn yegane sermayesi oluyor. Tenkid edilen noktalar, yazara bu szleri syletecek bir vahamet sergilememektedir. Yanl doru cetveli kararak gya Akgndz'n kanunnmeleri yanl okuduu kamuoyuna yanstlmak istenmektedir. Halbuki kitabn ilgili sahifelerine baklrsa sadece biryerde "mevkuf olm" yerine "mevkuf olmam"n dnda bir yanlln olmad, yanl olarak gsterilen yerlerde sadece birer satr atlanld grlmektedir. Doru-yanl cetveline almad ancak yazsnn sonunda belirttii ksem ve nker kelimelerinin yanl okunuunu kendisine bulunmaz sermaye gren Sayn Bardak, eer ilgili cildin fihristine bakacak olsa idi, nker ve nkerzde terimlerinin muhtelif sahifelerde doru okunduunu ve stelik ne anlama geldiinin izahn da bizatihi kanunnme metni ierisinde bulacakt. Akgndz'n buradaki bir srmesini Bardak'nn devasa klliyata temil etmesini anlamak mmkn deildir. .;-.- Sayn Bardak, akademik gelenekten gelmedii iin bu tr almalarn tad zorluu anlamaktan uzaktr. Bir ka kelam ederek gazete makalesi hazrlamak ya da hatra neretmenin tesindedir. Edisyon kritik ve metin nerinde alan hangi bilim adam bu tr hatalardan mas_n kalabilmektedir. Bardak'nn zirvelemi isim olarak zikrettii merhum Barkan'n "Kanunlar" ve nalck Hocann "Sret-i Defter-i Sancak- Arvanid" adl eserinin sonuna bakarsa orada bir ka sahife hata savab cetvelini grecektir. Yine Akgn-

460 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM dz'e uygulad kritii Barkan'n Kanunlarna uygulama zahmetine katlanrsa, orada da doru yanl cetveli karacak epeyce malzeme bulacak, bunu da her halde Akgndz'e reva grd "Osmanlca'y daha doru drst o-kuyamama"y Barkan merhum iin de grecektir. Dahas var; Bardak, btn Osmanl kanun metinlerini nere hazrlama cesaretini gsteren Akgndz'n bir srmesini kalemine malzeme yapacana, sadece bir rnek olmas asndan belirtmek istiyorum; T.T.K ve Ankara niversitesi Osmanl Tarihi Aratrma ve Uygulama Merkezince yaynlanan R. Yinan'n Dulkadir Beylii (s. 142 vd.) ve Mara Tahrir Defteri ( c. I, s.7 vd.) adl eserine bir gz atsa idi, tek bir kanunnmede "hr ve hrre"nin nasl "haruhre", "araz-i sakiyye"nin "araz-i saire", "mte'ref"in "mte'ar-rif", "kezlik" in "gedik", "gna ve fakrde ol hall"nn "gana ve fakir de olsa hall", tazminat ve para cezas manasna gelen "knlk" kelimesinin diyet manasna gelen "kanlk" ekline geldiini grecek, eserin birinde "evlau" kelimesinin dierinde "ula", yine "saklaya"nn "sakld" haline dntn hatta bu kelimenin dier eserinde hi bulunmadn sanrm farkedecekti. Yine blgeyi mikro dzeyde tanmamaktan ve siyakat yazsnn muhtelif okuma biimlerine imkan hazrlayan zelliinden dolay zellikle yer isimlerinde dlen hatalar grecekti. imdi sormak lazm; muhterem Yinan hocann bu tr srmeleri eserinin kymetini hie indirir ve hakaretmiz ifadelere muhatap olmas beklenir mi idi? Yoksa msamaha ile karlanarak ileriki basklarda mellifin dzeltmesine yardmc m olunurdu ? . , : Buna mmasil hata rneklerini oaltmak mmkndr; mesela T.T.K yaynlar arasnda kan Bruce W. McGovvan'n Sirem Sanca Mufassal Tahrir Defterinde (s.1) yaynlad kanunnmede "m nebete fi'l-arz" "ma nabita fil-arz" eklinde okuduunu, yine "siyb nim sle, 2 hacer, fi 16, resm: 32" yani alt ay alan deirmenin iki aded ta olduu ve her ta bana 16 ake resim alnd ve toplam 32 ake resim tuttuunu ifade eden bu cmlenin McGovvan'n eserinde (s.17) "asiyab nim sale: 2, fi: 16, resim 32" haline dntn ve bir anlamn da karlamayacan, inceleme imkan bulsa idi herhalde Sayn Bardak grrd. iin enteresan taraf Bardak yanl diye yazsna almak istedii cmleyi doru drst metnine alamam, yanl aktarmtr; "isterlerde darphaneye getireler" deil "isterlerse darphneciye getreler" dir (bakz. doru yanl cetveli 2. madde) . Akgndz'n Osmanlcay doru drst okuyamadndan sz etmek dorusu cret isteyen bir beyan. Akgndz deil Osmanlcay, Arapay bile Sayn Bardak gibilerine tersinden okutur. Osmanlcay bilmeyenlerin hangi s kylarda dolatklarn, kimlerden medet umduklarn, kendi tarihlerini KTABIMIZLA LGL YAPILAN DEERLENDRMELERDEN BAZI KESTLER 461 batllardan renecek derekeye dtkleri malumdur. Osmanlca bilmeden, hatta arapa ve farsaya vukufiyetin yannda kkl bir Osmanl medeniyet tarihine muttali olmadan ve blgesel farkllklar sezinlemeden Akgndzn yapt aratrmay deil de ancak magazin habercilik yapmak mmkn olur. Bardak ylesine iddialar -gya inanmyor- serdediyor ki, hocay, eserlerini ve arivi tanmayan birisine olduka inandrc gelir. Akgndz'n nerde ise Osmanl Arivinde daha nce yaplan bir almann stne oturduunu ve hazra konduunu lanse etmiye alyor. Dedi kodulara kulak kabartacana yanbanda Devlet Arivleri yetkililerinden endielerinin izalesine almasn salk veririz. Ariv uzmanlarnn Akgndz'n dt hatalara hi bir zaman dmeyeceini belirtiyor da, bu uzmanlarn yetimesinde ve hizmet ii eitimlerinde Akgndz'n hocalk yaptn her halde bilmiyordur. nsanlk hali bu deerli uzmanlarn "Anadolu Hisar" n "inn tl hisr", "dinamit ma'a fitil"in "dnya meyyit ma'a fitil" eklinde okuduklarn ve arkasndan tebessmlerini de gizlemediklerini biliyoruz. Kataloglarda "buhar ile mteharrik makine"nin nasl "tccar ile mteharrik makine"ye dntn ve bunu anlayla karladmz ve bu tr belirgin srmeleri de grdmzde dzelttiimizi ifade edelim. Benzer srmeler dolaysyla hi bir zaman ariv uzmanlarnn

Osmanlca bilmediklerini de ilan etmiyoruz. Zira son yllarda gzide pek ok esere imza atan ariv uzmanlarnn Osmanlca bildikleri herkese msellemdir. Aslna baklrsa Sayn Bardak'nn kaleminin sivrilmesinin nedeni, Akgndz'n Osmanl'nn bir slam devleti olduuna ilikin teorik dzeydeki beyanlardr. Bunu sadece Akgndz sylemiyor, eer Sayn Bardak birinci cildi iyice tetkik etseydi orada (46 vd.) bir batlnn Osmanl devletinin bir slam devleti olduuna dair uzun ve seviyeli aklamalarn grme imkan elde ederdi. Sayn Bardak, Ahmed Akgndz'n Osmanlnn bir islam devleti olduundan hareket ederek tezini ilemeye almasn, bilimselliin ilk art olarak grd tmevarm metoduna aykr buluyor; Akgndz' tmdengelim-cilikle suluyor. Eer bilmiyorsa bilsin; tmden gelim de tpk tme varm gibi bir ilm metoddur ve btn bilimlerin, hatta gnlk hayatn mantksal karmlarnda kullanlan temel ispat yollarndan biridir. Bardak, isim vererek Kprl, Barkan ve nalck gibi tarihilerimize Akgndz'n dil uzattndan sz ediyor. Akgndz'n syledii u; hukuk tarihimize ilikin yayn yapan ve kanunnmeleri yorumlayan ou bilim adamnn hukuk ve zellikle islam hukuku nosyonuna sahip olmadklarndan islam hukukunun baz ince ayrntlar hususunda eksiklikleri olduu ve bu nedenle de Osmanl tatbikatnda grlen rf arlkl uygulamann meneini 462 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM tesbitte isabet edemediklerini beyan etmesidir. slam hukuku nosyonuna sahip olunmadan kanlk ile knlk'n mahiyet fark bilinmesi bir tarafa, doru o-kumak bile mmkn olmad aikardr. stelik Akgndz hoca eserlerinden faydaland stadlara kar dil uzatma gibi bir uslb taknmadan ok, fikirlerini tasvib etmese bile ilm nezaket snrlar ierisinde kaldna dair pek ok rnekleri vardr. Osmanl devletini laik gsterme abalar, islam hukukunun rfe tand geni yetkinin snrlarn bilmemekten kaynaklandn syleyebiliriz. Medine-lilerin ameli nedir, Fas ameli nedir, bunlarn hukukta yeri ve nemi nedir bilinmeden, mahalli ihtiyalar karsnda esnek tavr gstermenin ne anlama geldii bilinemez. slam hukukunun dnda bir rf hukuku olduu da bir bilimsel tez imi gibi syleniverir. islam hukukunda ululemrin yetki sahalarn kavrayamadan ve tazirin mahiyetine nfuz edemeden Zlkadriye Eyaleti kanunnmesinde ceza hukukuna ilikin maddeleri anlamakta glk ekilecei aktr. Sayn Bardak beenmedii ve tasvib etmedii Akgndz'n almalarn -tenkid diyemiyorum- tahkir ve tezyif edeceine benzer almalar "muhit kariha- ilmini" gstererek hi olmazsa bir "nmune-i imtisal" ortaya koymas beklenirdi. Mesel bir Yenieri Kanunnmesini ltfedip nere hazrlayabilirdi. Fakat nafile. O, kolay olan yapyor. Bardak, kanunnmelerin ne ie yaradn soruyor. Hemen syleyelim; Sayn Bardaknn hi bir iine yaramaz. Ankara ve istanbul'a uzak bir niversitemizde yksek lisans, doktora vb akademik almalar yapsa idi ya da yurt dnda herhangi bir niversitede alm olsa idi, Akgndz Hoca'nn Kanunnmelerinin ne ie yaradn o zaman anlard. Dahas, Prof Dr. Kemal Beydilli gibi, Topkap Saray arivinde randevu ile ancak aratrma imkan bulsa idi veya bendeniz gibi Evkaf- mem'den be on sahife mikrofilm iin iki ay beklese idi, Fikret Sarcaolu gibi Topkap Saray arivinden alaca dokmanlara ancak alt ayda kavuabilseydi, Kanunnme gibi tpk neirlerin ne ie yaradn ok iyi anlard. Kanunnmelerin ne ie yaradn renmek istiyorsa hemen salk vereyim Heath Lowry'e gidip sorar, gerekli cevab alr. Kimseye hakaret kasd gtmeden, burada Voltaire'nin ayakkab tamircisi olan komusunun hik.yesini anlatmak istiyorum. Hik.ye malum; stadn ayakkab tamircisi bir komusu varm. Merak m dersiniz, imrenme mi dersiniz veyahut da hased mi dersiniz, bizim ayakkab tamircisi balam iir yazmaya. Komusu Voltaire yazar da o yazmaz m? Tamircimiz anlalan fazla kibirli olmasa gerek, yazd iirleri stada gsterir, iirleri hakknda dncelerini sorarm. Tabii ki stad komusunu kracak deil, yazdklarna yle bir il VE OSMANLI'DA HAREM I

ukuku nosyonuna sa-si bir tarafa, doru o-dz hoca eserlerinden knmadan ok, fikirle-kaldna dair pek ok ukukunun rfe tand syleyebiliriz. Medine-/eri ve nemi nedir bi-Sstermenin ne anlama fkuku olduu da bir bi-lemrin yetki sahalarn Zlkadriye Eyaleti ka-nakta glk ekilecei <^kgndz'n almala-nzer almalar "muhit imtisal" ortaya koymas ip nere hazrlayabilirdi. uyor. Hemen syleyelim; 2 stanbul'a uzak bir ni-lmalar yapsa idi ya da Akgndz Hoca'nn ihas, Prof Dr. Kemal k aratrma imkan sahife mikrofilm iin arivinden alaca tpk neirlerin dn renmek li cevab alr. ayakkab tamircisi ; stadn ayak-e mi dersiniz iir yazmaan fazla kiadncele-nna yle bir KTABIMIZLA LGL YAPILAN DEERLENDRMELERDEN BAZI KESTLER 463 gz gezdirirmi. Nihayet stadmz u nazik tavsiyesini bir kada yazarak komusuna gndermi: "Sadece ayakkab yap, Sadece ve sadece ayakkab yap, Sen sadece ve sadece ayakkab yap." Elhasl; tahkir ve tezyifi amalamayan, sadece yapc olma zellii bulunan tenkidlerin bilim adamlarnn disiplinize olmasnda yapc rol olduu phesizdir. Ancak u bilinmelidir ki, tezyif ve tahkir ehlinin deil, gerek hi bir mnekkidin bile heykeli dikilmemitir. Inaa tulalar st ste koymaktr, didiklemek deildir. Uslb- beyan ise ayniyle insandr. PADAHLARIMIZIN HAREM CEMAL AYDIN Aratrmac Yazar1 Bu millete yaplan zulm, tarihine yaplan svgy ve halkmzn kendine ve gemiine yabanclatrlp dman ediliini, hibir ey, Prof. Dr. Akgn-dz'n "Osmanl'da Harem" adl kitabnda anlatt u hadiseden daha net ve daha ac bir ekilde gzler nne seremez. "Bu almaya koymak zere Harem'den baz dia ekimleri yapmak gayesiyle Harem Dairesi'ne girdiimizde, padiahlarn elence ve hatta cariyelerle lemler yapt yer olarak bilinen Hnkar Sofras denilen salonu ben diaclara izaha altm ve zellikle aile hayat ve terbiye ile alakal baz yetlerin ve hadislerin nasl duvarlara nakedildiini anlattm. Bunu dinleyen grevli, "Hocam, biz bu yazlarn padiahlarn cariyeler ve gzel kadnlar iin yazd tahrik edici ak iirleri olduunu sylyorduk. Gerekten bunlar yet ve hadis midirler?" diye sorusunu sordu ve benden evet cevabn alnca da alamaya balad. Yeryzndeki hibir milletin ke yazarlar, aydnlar ve turist rehberleri, Trkiye'dekiler kadar tarihinden habersiz, milli deerlerine yabanc ve atalarna dman deildir. Ecdad topraklarn geniletmi ve dmanlara kar asrlar ve asrlarca korumu yneticilere ve dolaysyla kendi gemiine kfretme yarnda dnya rekorunu bizimkilerin elinden kimse alamaz. Yine btn dnya milletlerinin ke yazarlar ve kitap yazarlar bir araya getirilse, kendi dini, milletinin manevi deerleri ve tarihi konusunda bizimkiler kadar cahil, lakayt ve bir o kadar da saldrgan tiplere rastlanamaz. Burunlarndan kl aldrmayan bu szde entellektel, halknn dininden ve milletinin tarih gemiinden habersizlikte yine eriilmeyecet rekorlarn sahipleridirler. Deerli aratrmac, yazar; Prof. Akgndz, batan sona kadar hakllktan kaynaklanan mthi bir fke ve karsmdakilerin cehaletlerine isyandan doan bir kzgnlkla eserinde bylelerinin azlarnn payn veriyor. 18 Kasm 1995 tarihli Yeni afak Gazetesi, Kltr Sayfas. KTABIMIZLA LGL YAPLAN DEERLENDRMELERDEN BAZI KESTLER 465 Harem nedir bilmeden, haremi diline dolayanlarn, i olan nedir hi aratrmadan salya kpk tarihimize sinkaf edenlerin reddedemeyecekleri delilleri suratlarna arpyor ve adeta yzlerine tkryor Cahil Ke Yazarlar alkmzn kendine Prof. Dr. Akgn-Jiseden daha net

Tileri yapmak ga-5 ve hatta cariye-nilen salonu ben alakal baz yet-iunu dinleyen g-zel kadnlar iin kten bunlar yet svabn alnca da 3 turist rehberleri, abanc ve atalar-imanlara kar a-di gemiine kfalamaz. yazarlar bir araya Kunda bizimkiler Janamaz. Burunla-nden ve milletinin "ipleridirler, adar haklilikle isyandan zor. Gerek d ve mantksz iddiarlar karsnda yazar hakl olarak yle haykryor: "Baz ke yazar lan, Osmanl padiahlarnn da kendileri gibi sapk ilikiler iinde olduklarn sanyorlarr Bilindii gibi, "Herkes kendi aynasnn mhedtna tbi'dir'. Birtakm ke ve kitap yazarlar, Osmanl padiahlarn da kendilerine kyas ederek, onlarn da sapk ilikiler iine girdiklerini zannederek, Osmanl tarihileri tarafndan uzun uzadya incelenen iolan meselesini dillerine dolamlardr." Bu kstah ve arsz tiplerin neden byle davrandklarm da bir baka yerde, profesrmz yle aklyor: "Tanzimat'tan beri, ieride ve dardaki slm dmanlar, slm dmanln dorudan iln etmekten korktuklarndan ve Mslman milletimizden ekindiklerinden dolay, bu dmanlklarn Osmanl dmanl ile ortaya koyma abasna girmilerdir. Bu abalarn banda ise, milletin doru tarihi bilmesini nlemek ve bu arada mmkn olduunca arptlan tarihi, onlara telkin etmeye almak. ok kymetli tarihimiz, "Osmanl'da Harem" adl eseriyle, btn islm ve padiah dmanlarnn anlarna ot tkyor. Bununla da kalmyor, onlarn ne kadar bilgisiz ve beceriksiz olduklarn, bilimden nasl nasipsiz kalm bulunduklarn da ayan beyan sergiliyor. slm ve Osmanl dman pek ok ke yazar ve kalemorun ne byk bir koyu cehalet ve de terbiyesizlik iinde bulunduklarn grnce siz de akna dnyorsunuz, ister istemez, Trkiye'ye yllarca bu zavallar m yol gstermi, diye sormadan edemiyor ve hayflanyorsunuz. Prof. Ahmed Akgndz, meseleleri o kadar gzel ve ylesine mantkl bir ekilde ortaya koyuyor ki kendisine itiraz edecet hibir nokta brakmyor. Mesel eserinin bir yeride unlar yazyor: "Padiahlarn hr kadnlarla deil de cariyelerle evlenmeleri ise, tamamen 24 milyon kilometre kareyi idare etmekle grevli olan padiahlarn aile iinden darya sr kmamas ve gnmzde yaanan bacanak-kaynpeder ve akraba tasallutundan devletin kurtarlmas iindir. Nitekim iki hr kadnla evlenen padiahlar, birisinin babas eyhlislm olduu halde, bunun skntsn ekmiler ve bylesini uygun grmlerdir." 466 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM BLG SAANAI Haremin anlam nedir, orada ne yaplr, nasl yaanr, padiahlar ve ehzadeler haremde nasl bir hayat srmlerdir, i olanlar ne demektir, kle ve cariye nedir, nasl kle ve cariye olunur, Bat'da bu konularda durum ne idi, Sultan Yavuz'un kz kocasnn davrann babasna ikayet ederken gerekten baka erkeklerle yattnm yazmtr, yokasa mektubundaki ifadeler o dnemde deiik bir anlama m geliyordu, padiahlarn ka ei ve cariyesi olmutur., gibi pek ok mesele eserde enine boyuna tartlyor ve hepsine de doyurucu cevaplar veriliyor. Muhterem profesrmz eserinin souuna Safiye nvar'n "Saray Hatralarm" adl eserinin ksa bir zetini sunmakla da ok byk bir hizmeti yerine getirmi grnyor. Okuyucu sadece bu zeti okusa, Harem konusunda yeterince salkl bir bilgiye kavuabilir: ... Belgelerle bezeli bu aratrmay, Osmanllar konusunda kalem oynatmak isteyen herkesin mutlak okumas gerekir, Bu eser okunmadan Harem konusunda yazlacak her yaz sama veya gln olmaya mahkmdur. Beyinleri yalanlarla yllardr ykanan genlerimiz de, eer gereki bir kafaya sahip olmak istiyorlarsa bu. kitab ne yapp edip elde etmeli ve gzden geirmeliler. . Bu alymay okumadan Osmanl saraylarn, haremlerini gezdiren turist rehberleri ise bilime, tarihimize, milli deerlerimize iharet etmi olabilirler.

Turizt gezdirer her rehberimiz, bu eseri okumad srece byk bir vebal altndadr. Dnyada hibir hanedan milletine Osmanl Hanedan kadar gnlden hizmet etmemitir, hibir hanedan da Osmanl Hanedan kadar hakszla ve iftiraya uramamtr, Osmanl Hanedan'na atlan iftiralar, mfterilerin cibilliyetlerini btn ynleriyle gzler nne sermekten baka bir eye yaramaz. Buna karlk, bu tr iren karalamalar, o mbarek Hanedan'n asaletini daha iyi takdir etmemize imkn salar. . Gen ve kabna smaz aratrmac Prof. Dr, Ahmed Akgndz Beyefendi'nin "Osmanl'da Harem" kitab bu hakikati bir kat daha perinliyor, "ESKYE SVG, OSMANLI'YI HER EYYLE TAHKR ETME VE KTLEME" ANLAYIINI'NA DARBE Yard. Do. Dr. Musa Duman .. Edebiyat Fakltesi, Trk Dili ve Edebiyat Blm retim yesi1 Bir ok insan gibi ben de, ilgi alanma giren almalarnz imknm lsnde takip etmeye alyorum, ilim hayatmza yaptnz katklarn yan sra, kiiliiniz ve fiil abalarnzla da takdire deer bir hareketlilik iindesiniz. Bu haliniz de ayrca size gvenenlere iftihar vesilesi olmaktadr. Malm- lniz olduu zere, Cumhuriyet sonras ideolojik yapnn temellendirilmesi maksadyla, kendi mant iinde belki hakl grlebilecek bir tarzda, yeni nesillere, yaplanlar gerekli ve sevimli gstermek dncesine matuf" ifade eden ok eyler sylendi, yazld. O kadar ki, Cumhuriyet ocuklarna bile ar gelmeye balad bu yazlp sylenenler. Bununla birlikte ayn inad srarla srdrenler de yok deil maalesef. Her aklselim sahibi insan gibi bendenizi de rahatsz etmekteydi bu tahkirler, sulamalar ve yalanlar... Ksaca "Osmanl'da Harem" adl eserinizle, milletine, tarihine, ecdadna saygl her insann gnlne serinletici bir su serpmi oldunuz; Allah sa'yinizi mekr etsin, kaleminize kuvvet versin. Bir ok konuda olduu gibi, bu eserinizde temas ettiiniz hususlarda da muarzlarnz olacaktr hi phesiz. Akllar ve kalpleri artlanm insanlara biz kullarn yapaca pek bir ey kalmyor ne yazk ki! Sz konusu eserinizi okurken, daha nce kafam ok megul etmi olan ve bu konuda aratrma yaptm "olan" kelimesi ile ilgili verdiiniz bilgilere gelince heyecanm artt. Sebebi u: Edebiyat Fakltesi rencisi olduum yllardan beri zaman zaman duyduum ve okuduum, Divan Edebiyatnda bir ksm airlerin "olanc" olduklar sulamas karsnda, ta o zamanlar bir phe ve bu pheyi bertaraf edecek alma konusunda bir sorumluluk duygusu kaplamt iimi. Akademik hayatmn ilk yllarndan itibaren, byle bir eyin gereini renmek iin aratrmaya baladm. Neticede, ulaabileceim kaynaklara ve almalara 3.5.1996 tarihli zel Mektup 468 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM ba vurarak "Olan Kelimesi ve Genlik Kavram zerine" adl bir yaz kaleme aldm. Bu almam 1989 ylnda tamamlam ve Trkiyat Mecmua-s'nn XX. saysnda yaynlanmak zere yetkililere vermitim. Ancak elde olmayan sebeplerle Mecmua'nn yayn gecikti ve henz makalelerin tashihi yaplmaktadr. Tashih srasnda, yazya, sizin almanzla ilgili bir dipnot ilve ettim. Btn bunlar niin yazma ihtiyac duyduuma gelince: ilk nce unu belirteyim ki, "olan" kelimesinin anlamyla ilgili olarak sizin aklamanz ve yorumunuzla benim tarih kaynaklardan ve szlklerden faydalanarak vardm sonu birbirine mutabktr: Ksaca sylemek gerekirse: Bu kelime Trkedir ve balangta cins ayrm olmakszn "ocuk, ocuklar" anlamnda kullanlmaktadr. Bu anlamyla Bat Trkesi'nde XVI. ve hatta XVII. asrda da kullanlmaya devam etmitir. Bir yandan da yine cins ayrm gzetmeksizin "gen" anlamnda kullanlmaktadr. Bu devirlerden itibaren anlam daralmasna urayarak "erkek" cinsi karlamaya balamasna o zamann devlet yaps iinde yeleri srf erkeklerden oluan kimi kurumlarn "olan" kelimesinin de yer ald isimlerle anlm olmasnn sebep olduu kanaatindeyim.

Bu ve buna benzer kelimelerin metnin kaleme alnd devirlerdeki anlamlarnn dikkate alnmas tarih metinlerin doru anlalmas iin elbette ki gereklidir. O dnem metinlerindeki "yavuz" kelimesini, "bayat" kelimesini, "kan" kelimesini niin bu gnk anlamlaryla anlamyorsak, "olan" kelimesi de benzer bir gelime geirmitir, onu da o zamanki anlamyla deerlendirmek gerekmez mi; ama yle anlamak bazlarnn ok iine yaryor, belli ! Ancak unu da belirtmek gerekir ki, bir dnemi btnyle karalamaya kalkmak kadar, aklamaya ve gnahlardan arndrmaya almak da yanltc ve bazen soutucu olabiliyor. En doru olan her halde iin gereini renmek ve ortaya koymaktr. nk imanla beslenmemi ve bilgiyle donatlmam insan her zaman insandr ve dn de bu gn de yarn da hata yapmaya msait olacaktr. Youn ve yorucu almalarnz arasnda muhtemelen dikkatinizden kaan eserinizin ilgili blmndeki (sh. 41-42) iki noktay da bu vesileyle nazar- dikkatinize arz etmek isterim: 41. sayfada drdnc paragrafn son cmleleri u ekilde tashih edilse nasl olur? "Olan" kelimesinin birinci manas, cins ayrt etmeksizin "ocuk", ikinci manas ise yine erkek olsun kz olsun "gen" demektir. Bu kelimenin srf "erkek" cinsi karlamaya balamas bundan sonraki devirlerde sz konusudur. ANU'DA HAREM ine" adl bir yaz toyat Mecmua Ancak elde olkalelerin tashihi f Jgl bir dipnot illence unu be-iiklamanz ve yo-lararak vardm Trkedir pnda kullanlfefda da kulla- ozetmeksizin fi daralmas-pdevlet yaps an-lp elbette ki " kelimesi t, belli! Anaya kalk- ve am m'"rtKden kaKTABIMIZLA LGL YAPILAN DEERLENDRMELERDEN BAZI KESTLER 469 Dier taraftan ayn sayfann son paragrafnda Erzurumlu Mustafa Darir'den verdiiniz rnek hadis tercmesindeki cmle eksik alnd, yahut Eski Anadolu Trkesi'yle yazlm bu metnin cmle yaps gnmz Trkesiyle biraz farkllk arz ettii iin sizi yanltm olmal. Orijinal metnini verdiiniz hadis tercmesinin sz konusu ksmn tam olarak alrsak yle olmal ve bu paragrafn 42. sayfaya taan ksmndaki yorumunuz buna gre tashih edilmeli: Bu kez Resul Hazreti cevb virdi, buyurd kim: "Evlenn unun bigi 'avretler ile kim erden kamaz ola, olan tourkan ola. mmetm ok ola kim ben mmetm oklu-la fahrianurn yarn kyamet gninde." dir. Siyah gsterilen ksm u ekilde gnmz Trkesine aktarmak mmkndr: "ok ocuk douran ve erkeinden kamayan hanmlarla evlenin." Bu mektubu size yazmamdaki acelemin sebebi, ksa srede tkeneceini tahmin ettiim bu ok nemli eserinizin ikinci basksnn sz konusu dzeltmelerle kmasn arzu etmem ve bu ekilde (belki) muarzlarnzn dikkatini ekecek bir eksiklii bertaraf etmek istememdir. zerinde alma yaptm bir konuda eserinize katkda bulunmak istememi bir mminin bir mmine "sadaka"s olarak kabul ederseniz bahtiyar olurum. . , . . . * Selm ve sayglarmla. '' - akoTAHLL: OSMANLI'DA HAREM DR. MEHMED NYAZ ZDEMR Aratrmac Yazar1 Hukuk tarihi ile ilgili eitli almalarndan, ilmi makalelerinden, bilhassa bir mre bedel hacim ve muhtevada bulunan "Osmanl Kanunnamelerinden Sayn Prof. Dr. Ahmed Akgndz' tanyoruz. lmin gen evladnn ak sal ihtiyar olduunu dnrsek, gencecik Akgndz'n olgun eserler vermesi, milletimiz adna bizleri

midlendirmektedir. Zira milletler, hatta medeniyetler arasndaki mcadele, ilmi gelimelerde dmlenmektedir. Akgndz'n son eseri "Osmanl'da Harem" sadece ciddi bir boluu doldurmakla kalmam, maksad veya maksatsz yalanlarn ecdada aramza gerdii perdeye ilmin indirdii bir kl olmutur. Bu kitapla perde alyor, haremin seks; iret yeri deil de, bir hizmet mahalli, eitim yuvas olduu karmza kyor. Hi Trke bilmeyen Batl'ya "Harem" denince, anlad gzlerinden grlr. Bu messese Osmanl'y ktleme, hibir ciddi ile uramadn zihinlere akmak iin ok kullanlmtr. Kitapta da belirtildii zere turistlerden kuru dnyalk kapmak gayesiyle muhayyileleri tahrik iin uydurulmu yalanlar, kartpostallar, maalesef tarihilerimizin pek ou tarafndan kaynak muamelesi grmlerdir. .. "Cariye, Mslman kadn gibi avret yerlerini rtmeye mecbur deildir; sultann onlar plak olarak havuza atp oynamalarn seyretmekte dini bir saknca yoktu" satrlarn kaleme alann Osmanl Tarihi'nde otorite olduu kabul ediliyor. Kim bilir ka gece Akgndz "Otorite bu hkm nereden kard" diye sabahlamtr. "Gz zinasnn" ilmihal kitaplarnda bile yer aldna gre "Dini bir saknca yoktu" nasl diyebiliyor? Akgndz nereden bilsin ki, sosyal bilimlerde ok sk rastlanlan mn kaymasndan nl otorite haberdar deildir. Bugn "Avret" kelimesinden baka bir ey anlarz; yz yl nce baka bir ey anlalyordu. Sokaktaki insan bunu bilmeyebilir; ama otorite kabul edilen bir insann bunu bilmeyeceini Akgndz nasl tahmin ederdi? Otoritenin cehaleti kimbilir ka gnn; belki de aylarn alp gtrmtr. 19 Ekim 1995 tarihli Zaman Gazetesi, sh. 2, Tahlil Kesi. KTABIMIZLA LGL YAPILAN DEERLENDRMELERDEN BAZI KESTLER 471 Kendisiyle yaplan televizyon rportajnda mehur bir air ve mtefekkirin cinsi sapkl konu edildi. air ve mtefekkir geinen gayet rahatt. Yaptnn ayp olmadn, Osmanl'da da normal karlandn, hatta Enderun'da peeli olanlarn bulunduunu syledi. Yaptklarna meruiyet kazandrmak isteyen bu ahsa, hi kimse "Sen ne diyorsun? O 'olan tabiri bugnk ". argo mnsnda deil; gerek anlam udur" demedi. stne stlk air ve mtefekkirlii daha geni evrelerde rabet grd. ilim, mantkl dnlen yerde bulunur. Mercimek kadar beyni olan, hi tarih okumasa da, Viyana'dan Basra'ya, Krm'dan: Yemen'e kadarki blgede, deiik milletlerden teekkl eden camiada, yzyllarca sren salam dzenin ancak yksek ahlkllkla kurulabileceini bilir. Byle seviyeli bir cemiyetin en tepesinde ahlkszlk kumkumasnn bulunabileceine ihtimal vermek, cinnettir. Neylersin ki, bu hezeyanlar uluorta syleniyor, ilim adna yazlm kitaplar dolduruyor. . ,c , .* . , . .-... Herkesin yanl doru kabul ettii bir lkede ilim kilitlenmitir. O pasl kilidi krmak ne kadar zordur. Bu g ii Akgndz ilm liyakatiyle baard, izafiyet teorisinin sahibi Einstein hibir eser vermeseydi, sadece "n hkmleri krmak, atomu paralamaktan daha zordur" cmlesini syleseydi, gene tefekkr tarihine geerdi. Hele o n hkmlerin dokuduu szm ona ilim atmosferini; teneffs ede ede, ilim yapmaya almak hayat drama dndrr. "Bu kadar ilim adam yazar, aydn nasl yanlr; yoksa ben illzyon mu gryorum" hafakanyla cinnet geirmek iten bile deildir. Herkesin doru kabul ettiinin yanlln ortaya koymak da yrek ister "Biz yalanlarla Osmanl'y tarihe gmdk, sen nasl karrsn" eklinde deiik mahfillerden hcumlara urayacan da Sayn Akgndz biliyordur. Fakat dnyada fazilet diye bir zellik var; son dnemlerde unuttuumuz bu zellie bir ilim adammzn sahip olmas ayr bir gzelliktir. Tarih milletin hafzasdr; yanl bilgiler cemiyete sanr grdrr. Hafzamz tashih ettii iin kendilerine millete teekkr borluyuz. . . OSMANLI'DA HAREM VE GEREKLER TAHA LEVENT Gazeteci Yazar1 islm'da klelik ve.cariyelik meselesinin ve zellikle de harem konusunun, bilen bilmeyen herkes tarafndan eitli mahfillerde dile getirildiini ve kastl olarak islmiyet ve Osmanl Devleti aleyhinde bir iftira kampanyas eklinde kullanldna sk sk ahit oluyonz.

Yakn tarihle ilgili kitaplarn byk ounluunda Osmanl padiahlarnn aile hayat konusunda byk tahrifatlar ve yanl izahlar bulunmaktadr: Osmanl hanedan ve Topkap Saray'yla ilgili, bir ksm ilim adamlarnn, yanl izah ve beynlar, maalesef turizm ve seyahat acentalarnn kitaplarna ve turizm rehberlerine kadar yaylmtr. Yllardr bu tr yaynlardan duyduu rahatszlkla bu konuda ilm bir almaya ynelen Prof. Dr. Ahmed Akgndz, bugne kadarki notlarn ve a-ratrmalarn bir btn haline getirerek yaynlad: "slm Hukukunda Kle-lik-Criyelik Messesesi ve Osmanl'da Harem" Prof. Akgndz, bu konuya yneliini ve eserini yle anlatyor: "1990 ylnda "Osmanl Kanunnmeleri ve Hukuk Tahlilleri" adl eserimizin birinci cildinin neredilmesinden beri, okuyuculardan ve eitli evrelerden binlerce mektup aldm. Bu mektuplarda dile getirilen ortak talep, slm'da klelik ve cariyelik meselesinin ve zellikle de harem konusunun aklanmasn stlenecek bir kitabn yazlmasyd. Anadolu'nun muhtelif yerlerine konferans ve benzeri mnsebetlerle gittiimde de ayn talep dinleyicilerden gelmekteydi. Biz, hem ecdadmzn iftiraya maruz kalan aile hayatn gn yzne kartmak, hem dinimizin itiraz edilen bir messesesini hakka k insanlara izah etmek ve hem de gelen kymetli talepleri deerlendirmek gayesiyle almalarmz srdrdk. Be yllk bir almann rn olan kitap beklenenin zerinde bir hacimle ortaya kt. Yaklak 450 sayfay bulan bu almada; Klelik-Criyelik ve Haremle ilgili arptmalara ve tahriflere ait baz rnekleri Birinci Blm'de; Dier Toplumlarda ve Dinlerde Klelik ve Cariyelik Messesesini kinci Blm'de; islm Hukukunda Klelik ve Cariyelik Messesesini nc Blm'de; Klelik ve 13 Eyll 1995 tarihli Zaman Gazetesi, sh. 15. KTABIMIZLA LGL YAPILAN DEERLENDRMELERDEN BAZI KESTLER 473 Cariyelik Messesesinin Osmanl Devleti'nde Ald ekilleri Drdnc Blm'de; "Gerek Harem Nedir?" sorusunun cevabn Beinci Blm'de; Kltrl Bir Muallime'nin Harem Htralarn Altnc Blm'de ve nihayet Kle-lik-Criyelik ve Harem'le ilgili baz mhim sorularn cevaplarn da Yedinci Blm'de anlattk." Meselenin, avret kavramnn erkek, hr kadn, mahrem kadn ve cariye asndan ayr mnlar ifade ettiinin anlalamamasndan ve bunlara dair er' hkmlerin szkonusu edilmemesinden ve bilinmemesinden kaynaklandn vurgulayan Prof. Akgndz, "Kii, bilmediinin dmandr" diyor ve ekliyor "ou kaynaklarda Hnkr Sofas, haremin elence yeri olarak tarif edilir. Hedefi Osmanl'y ve slm' ktlemek olan kaynaklarda ise, buras padiahlann seks lemi yaptklar yerler olarak tavsif edilir. Acaba byle gzel bir salonun duvarlarndaki kitaplklar Kur'an ve tefsirleri olan kitaplarla ssleseniz; salondaki masalann zerine Kur' an sayfalarn asanz; sonra da her taraf Kur'an yetleriyle sslenen byle bir salonda memleketin veya dnyann en ahlaksz fiiliyat yaplabilir mi? Veya dier bir ifadeyle bu teklifi kabul edecek iki ahlaksz dnyada bulmak mmkn mdr? Bizim kanaatimize gre, akl banda olan her insan (akl banda olmayanlar iin szm yoktur), bu soruya hayr diyecektir. Peki, bylesine rezil teklifi dnyann en ahlaksz olan iki erkek ve kadn yapmaz da, asrlarca islm' temsil eden Osmanl padiahlar m yapar? te Hnkr Sofas, duvarlar Kur'an yetleri ve hadislerle, dolu olan bir salondur. Burada bu tr elencelerin yapldn iddia etmek, tamamen meseleyi bilmemek ve arptmak demektir. Bu misalden hareket ederek, harem konusunda yazlan ve izilenlerin de daha fazla arptlarak yazldn ve izildiini sylemek mbalaa olmayacaktr." OSMANLIDA HAREM KZIM GLEYZ Gazeteci-Yazar1 Merhum zal bir grmelerinde Prof. Dr. Ahmed Akgndz'e "Harem" konusunu sormu. Osmanl padiahlarnn harem'inde 200-300 kadnnn olacana inanmadn ve slmdaki. evlilik hukunun da buna msadea etmediini ifade ettikten sonra yle demi zal:

"Ancak baz tarihiler, Haremde bu kadar sayda cariyenin yaadn ortaya koymular. Bu iin asl ve izah nasl olabilir.?" Akgndz bir mukabil sualle karlk vermi: "Sayn Cumhurbakanm, acaba ankaya kknde ka tane erkek ve kadn hizmeti var? zal "epeyce fazla" demi, ..-. Akgndz'n ikinci sorusu u olmu: "Gelen misafirlere takdim edilen yemek ve pastalar ve temizlik ilerini hanm efendi mi yapyor? zal'n cevab tabii ki "hayr" olmu. Akgndz bir soru daha sormu: "Peki, siz, ankaya kknde temizlik yapan, yemek piiren hizmetilerle karkoca hayat yayor musunuz? " Bu soru zerine bir an ok geiren rahmetli zal, bilhare yle konumu: "Osmanl saraynda saylar 100'leri bulan cariyelerin srrn imdi anladm," Akgndz ise sohbeti yle tamamlam; "Sayn Cumhurbakanm, Osmanl Hareminde bu gn olduu gibi erkek hizmeti istihdam yasaktr. Btr hizmetiler, Kadn cariyelerden seilir. Bu 18 Eyll 1995 tarihli Yeni Asya Gazetesi, Bayaz. KTABIMIZLA LGL YAPILAN DEERLENDRMELERDEN BAZI KESTLER 475 cariyelerle padiyahlarn kar-koca hayat yaamas, sizin kkteki kadn hizmetilerle kar-koca hayat yaamanz kadar gayr-i mkul ve mantkszdr," Prof. Dr. Ahmed Akgndz, uzun sredir devam ettirdii aratma ve almalarn tamamlayarak, "slm Hukukunda klelik-cariyelik messesesi ce Osmanl'da Harem" adyla kitaplatrd. Kitapta, youn istism konu klelik ve cariyelik tedricen ortadan kaldrmay hedefleyen hkm ve dzenlemelerini ayrntl bir ekilde anlattktan sonra, Haremin bir elence ve sefahat yeri deil, eitim ve terbiye merkezi olduunu izah ediyor. . Ve baz Osmanl padiahlarna yneltilen "sapk iliki" isnad ve iddialarn ilmi ve ikna edici delillerle rterek, padiahlarn aile hayatlarnhukuk ve meru erevede yaadklarn aklyor. Nesilleri ecdadla kucaklatrma yolunda nemli bir eser daha veren Akgndz' kutluyorum. SOHBETLER: "OSMANLI'-DA HAREM HAYATI" AHMED AHN Gazeteci Yazar1 Osmanl'nn masum ve mazbut harem hayatn niin arptarak anlatyorlar? Bunu bir misalle arzedeyim izin verirseniz. Efendim, iki kr oturmu yemek yiyorlarm. Biri phelenmi de demi ki: -Arkada! Lokmalar neden ikier ikier alyorsun? teki arm. - Yahu demi, ikimiz de krn tekiyiz. Nasl olup da benim lokmalar ikier ikier aldm anlyorsun? yle cevap vermi: - Ben ikier ikier alyorum da ondan! Demek insan herkesi kendisi gibi bilir, kendisinde var olan ktln bakasnda da var olduunu dnerek hkm verir. Duvarlar ayetlerle, hadislerle ssl Osmanl sarayndaki sultan ve devlet byklerinin burada ikili, sazl, szl harem hayat yaadklarn yazan tarihilere sorsanz: - Nereden biliyorsunuz Osmanl'nn haremde sefihe yaadn?.. Eminim diyecekler ki: - Kendimize kyasla biliyorum. nk onlarn eline geen imkan bizim e-limize gese biz de yle sefihe yaardk... Evet, byle diyecekler.. te biz bu zihniyede yazlm tarihleri znt ve elemle okurken bir de bakyoruz ki, uzun zamandr Osmanl arivlerinde almakta olan Prof. Dr. Ahmet Akgndz nihayet almasn tamamlayp Osmanl'da Harem Hayat adnda (450) sayfalk byk boy bir kitapla btn vesikalar sunmu gzlerimizin nne. Kitab gzden geirenler anlayacaklardr ki, Osmanl'nn harem hayatnda slm hukukunun hkmleri geerlidir. Hanmlar, kle ve cariyeler islam 21 Eyll 1995 tarihli Zaman Gazetesi, Sohbetler Kesi. KTABIMIZLA LGL YAPILAN DEERLENDRMELERDEN BAZI KESTLER

477 fkhnn hkmleriyle amel eder, durumlarn buna gre ayarlarlar. Bylesine mazbut bir hayatta kimse bana buyruk hareket edemezken, bir ksm tarihiler buralarda ikili, sazl, szl alemlerin tertip edildiini yazmakla kalmyor, daha da ileriye giderek bir ksm olanlarn dahi kadn yerine istimal edildiini bile yazabiliyorlar. Yani haremde cins sapklk olduunu iddia edebiliyorlar. isterseniz Akgndz Hoca'nn, bu gibi arptmalar da bir bir tesbit edip gzler nne serdii kitabndan bir arptma rnei verelim. Bilindii zere bugnk dilde (ocuk, yavru, evlad) kelimeleri hem erkek, hem de kz mnsna kullanlmaktadr. Tpk Osmanl'da da, (olan) kelimesinin byle her iki mnya da kullanld gibi. Hatta Osmanl, (olan) kelimesini o gnlerde erkekten ok kz mnsna kullanmaktadr. Nitekim Akgndz'n kitabnda, hem de fotokopisini verdii hadis tercmesinde babnz Osmanl (olan) kelimesini nasl (dourgan kz) mnsna kullanmtr? Hangi vasfta bir kzla evleneyim? diye soran birine Peygamberi-miz(s.a.v.)'in verdii cevab Osmanl yle tercme etmitir: - Dourgan bir (olanla) evlenin: Zira ben mmetimin okluuyla fahirle-nirem, kyamette. yle ise siz de (dourgan olan) ile evlenin ki, mmetim ok olsun... Burada geen (olan) kelimesinin (kz mnsna kullanld (dourgan) kaydyla da anlalmaktadr. Ne var ki Osmanl'y da kendisi gibi seks manya zanneden kr tarihi, bakn bunu nasl anlatyor: - Osmanl'da harem hayat iyice bozulmutur. Hatta erkekleri dahi kadn yerine koyuyorlar, olanlarla bir olmay dahi tavsiye ediyorlar kitaplarnda!.. imdi anlyor musunuz Osmanl'ya yaplan iftira ve isnadlar ne trl arptmalarla gemekte tarih kitaplarna... Kitapta bunlar rnekleriyle anlatlmtr. OSMANLI'DA HAREM EKREM KAFTAN Gazeteci Yazar1 Prof. Dr. Ahmed Akgndz, Cumhuriyetin ilk yllarndan beri istismar edilen, okullarda yanl okutulan Osmanl'da Harem meselesini btn ynleriyle ele alarak tarihe k tutuyor. Tarihinin parlakl nisbetinde karalanmaya allan, yanl retilen ve anlatlan, Osmanl'nn dnda baka devlet yoktur. Cumhuriyetle beraber yeni sistemi oturtmak iin Osmanl'y btn ynleriyle ktleme politikas takib eden zihniyet, ecdadn btn msbetlerini menfi gstermek iin urat. Bir ok yabanc da Tkiye'de takib edilen politika erevesinde kitaplar kaleme aldlar, filmler yaptlar. Ayn zihniyetin eseri olarak, bugn de elencelerde "Osmanl Usl" ad altnda her trl mel'anet ileniyor. Osmanl'da Harem hususu da bata okullar olmak zere, her zaman ve frsatta ktlendi, yanl anlatlarak ecdadn mahremiyetine dil uzatld. GEREK ARPITILIYOR Prof. Dr. Ahmet Akgndz, yllardr devam eden almalarn hzlandrarak, "islam Hukuku'nda Klelik, Cariyelik Messesesi ve Osmanl'da Harem" isimli kitab kard. Bu eserle ok nemli bir vazifeyi ifaya altn syleyen Prof. Dr. Ahmed Akgndz "islam'da klelik ve cariyelik meselesinin ve zellikle harem konusunun bilen bilmeyen herkes tarafmdan eitli mahfillerde dile getirildiini ve kastl olarak slamiyet ve Osmanl Devleti aleyhinde bir iftira kampanyas eklinde kullanldn esefle mahade ediyoruz. zellikle Cumhuriyet kurulduktan sonra kaleme alnan eserlerin ou, tamamen Osmanl Devletini ktlemeye ynelik olmasndan dolay, ktlemek iin kullanlan malzemelerin arasmda harem ve cariyelik konusu ba ekmitir" dedi, 22 Eyll 1995 tarihli Trkiye Gazetesi, Kltr Sayfas. KTABIMIZLA LGL YAPILAN DEERLENDRMELERDEN BAZI KESTLER 479 Prof. Dr. Ahmet Akgndz, Gerek Harem Nedir? sualinin cevab iin hususun bilinmesi geerektiini syleyerek, bunlar yle sralad: "Birincisi, her konuda olduu gibi harem konusunda da tarihimiz arptlm ve saptrlmtr.

kincisi, islam Hukuku'nda ve mukayeseli hukukda kle ve cariye konusu bilinmeden harem konusu tam olarak anlalmayacaktr. ncs; Osmanl Devleti'ndeki harem uygulamas bataki iki konu zetlendikten sonra ksaca ve doru olarak aydnlatlmaldr. Aksi takdirde haremden bahsetmek yanltr." KTAP 7 BLMDEN OLUUYOR "Osmanl'da Harem" konusu yedi blmde ele alnyor. Bu blmler yle sralanyor: . . "Konunun arptlmas ve kasten yanl anlatlmas, Tarih Boyu Muhtelif Toplumlarda ve Dinlerde Klelik Cariyelik Messesesi, islam hukuku'nda Klelik ve Cariyelik Messesesi, Osmanl Uygulamasnda Klelik ve Cariyelikle ilgili Baz Messeseler, Gerek Harem Nedir, On sene Harem'de retmenlik Yapan Bir Hanmefendi'nin Gzyle Harem Hayatrtnn Ana Hatlar, Klelik, Cariyelik ve Harem Hakknda Baz Sorulara Cevaplar." TOPKAPI SARAYI DARES Eserde Topkap Saray ve Harem Dairesi btn teferruatyla ve fotoraflarla okuyucuya tantlyor. Sarayn plan, her dairenin ve odann hangi maksatla kullanld, kaplarn stnde ve duvarlarda yer alan mkemmel hatlarda nelerin yazl olduu da ihmal edilmemi. Prof. Dr. Ahmet Akgndz, Harem'de yazl metinlerin baz cahil rehberler tarafmdan ziyaretilere, padiahlarn cariyelerine yazdklar ak iirleri olarak anlatldn hatrlatarak unlar syledi: "Bir rehber bizim hakikati anlatmamz karsmda yllarca ileyegeldii hatay itiraf ederek alad. Osmanl Sultanlar evlerini bile manevi mekanlar haline getirmeye gayret gstererek, Ayet-i Kerime ve Hadis-i eriflerle sslemilerdir. Byle mekanlarda gnah ilenmesi mmkn mdr?" Osmanl'y doru olarak renmek isteyenlere tavsiye edeceimiz "islam Hukuku'nda Klelik-Cariyelik Messesesi ve Osmanl'da Harem" adl eser Osmanl Aratrmalar Vakf tarafndan kue kada renkli olarak baslm. 480 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM BASINDAK YANKILARINDAN BAZI KESTLER Pazar, 1 Ekim 1995 lA^teki- Dnya slami basn, haremi tartyor Birinci Abcllhami AK MEKTUP "Ruhah'm, Hamd'in sana kurban ola! Alemlerin yaceywrtc. b*n nvnUUvv <U raraMndr k bir kwr fat JJJP e^WtrJ HrtAtt, m tgl*mq Kr fcuknm; Mr w, bter bni Hr, xbh tnfankru. -Allah' Mil Ulu larr>> r hzmettnene kan koca havatyavyor mtaunur!' zaf nn W' (ok jertfi ve "Sanrytta saytv yrij y Bu ifadeler, bir Bncritf hafta yaywb*j(i 'Dsmanlr'da Harem" adb kitaptan afcnd.. Hareme slami makyaj Hanm" wnli kti, fadeter.. Ouvun. ra wnf ^ fn dy)nln: zah oke eden harem sorusu Ktfk yi *inul. M Muki M ikimi vlmeyvak (H o(m bu ok wlf oruiTj bir hukuk tard puteft Mr cmnhurt*iUBK.rahnMll tI t . Y*fW harfnlan 4?* Afrfct'do tMj da. OmmoH ieta. ta

21 EYLL 1995 PEREMBE S OHBETLER ____________AHMED AHN "Osmanl'da Harem Hayat" Omanl'fMn mnun ve mubut Kwem hayMm rf! Loknwin meden - VaK/ drmiv Hiimu de kArn tebyiz. Nwl olup da nm Mcmalan ftu^rr io^er ttfpna anir^nunf 5* 5y p r, - fet Mcr rUfer atr^nm da ondan! Dmrl nun hnkrv Mt )pt* tvhr, krninirKr v ntw> hrtfcm bft*kan(ta da w ok d ht*Om veri,. Vn*?t M bet *M dUtr^r.. Nbr m, Mter bu ktttm Ictod*^ Vanlt mJnad. temin saal faitletU' bir ytt akh4wo tay* aletM DuvarU, ayetlerle, haddene ~**i Ovnank Wn Aan ^ devirt bi**rnnin burarU Osmanl'nn muzrlar fc konulunda, * knrisdk .. Cimdi* vum lakfnt gnf yoktur, anvnr hi rastannui o rr<Ai Ivnv y br_ Yine jvth TY.71S2 nmv bunu m y - Kmdimuv kryasta Mfyorum. nk vn rJtn bizim eWne (Tpf bil de 0? nb Hine TX| lanNpn eut* ve pfenv y lu, urun umandv Ornani oUn Prof. O. Ahmrt y f y prr* Hayat ad*di MSO wvtU byr* buy bir Ujpt bim fitL ^ki AnCme-. anUvaraLLmbr fci, CVnan- hkt Mkl y r |p I UmnU.v, kte m- rariyHn kLW Mchmn hA-^ amd der, dmmlam Una gArv ywlarta. ma2bul bir hayana kim bayna buyruk h**-krl ni~tnrzkrn, bir lu*m lanhc^er bunUard tt*, uih, tf^i Erminin w?rt*p pd**ffr yarmakla L*nyor. daha d> Arn^vdn^ h- Ivt. ofilanlam daf. kadn yerine Mmal *d*fcg t* ysab>nnar. V haremde emi tap*Uc oidu^urm rtfc *rb*-ynrtar. Mt'n>l Aij[r*df Moc'rw, bu j( ^arplrralan da km br test* r&p |(d Arnp pk% kNabntlan bir r? buftnb dete Kcui(, yavru, pviad) eiitpk, hm dp m mioboa kufaratmatTpk Ounanj'da da. fo#*n) kelimcvnln bOye d k**^ b f bnkmu Otmanl (r^Hanl v ^ p a Om*nl. |oj!lan) fcrhmrtini p a minJ*<na kuUanmakiadtr. Nitrfcim Ai-fnk KmIk W mni Ido- , bir (ada n4Tnq<ml diye mm birine fc)'i verdl^ cevab Osnunl. jyle Dngurgan bir (o^UnUJ evtrnb. ZJr ben Ommet-min dduju>i laMnrrvrem, biyammc. yle h* *b <tt <toiuyw ojUn) le etlenin U. fctwem t* olfVnda gevn k^Urt) hefaw*in kv tn&nawM kub-rMrt^ (do^Ljrfpn) kayd^i da nlapfrn.ktMV. Ne var U ftmai yi da k*ndoi fpbi *eht nvnya^ zanneden kr tarihg.b>ian bunu nW aniatynr: ' OsmanJr'da harem hayatt iyice tonnmuftMt. Hatt enVUrn daM k>dm yerine UoyuyoH. ogtanlav U bir Dbnay dahi taviye edryoriar UtaplanndaU 5md anlryar muunuc Ownanfcy yaplan Mira ve Bn>dtv ne Vrkj arpvnalada kl^"m ke t^Hh fritapiiMi-na... Kapb buntar AmeUctiyle anUnkrHfM. Otnunlt'd> Harem Hayal'n rOrme adrel: Tele-(on;ia!2)S17 5) 63, PX (6) Beyaz*-h BASINDAK YANKILARINDAN BAZI KESTLER Kltr Sanat IRCICA'da konferans

, Tllh. SrMH f KCMlt* l 17.00 o lrM hanat v* Kssn'nd ym ta VONETtNOZCftHUNLU 10 22EYK.1M6CUMA Osmanl'da Harem Prof. Dr. Ahmet Akgndz, Cumhuriyet'in ilk yllarndan beri istismar edilen, okullarda yanl okutulan Osmanl'da Harem meselesini btn ynleriyle ele alarak tarihe k tutuyor > tm nknuMH'" Art. yvlt MiUnkMt. Tanb Rom > Er, gnmtda Kuzmy hwkt yamnmn fcvp*rvn tarihi fcM*tf*-rini p&etor 6nrm rtynr M ti. IkMim FkOht* ArMtmn. Oftt^m AyS Atkv Kcmd TBMM nte V*<|i*l>m Mimi'Mi ml cfvnuAn c*nfcw Ur** imleten d.yenmi nakdi "MmoI dnde* v km ynJA ke*inkt. Kttp (kvkti pmrtfm ftlr *yfn milkvrkillcrnm hitllf, Infili)pVrtl icv yun ohnmnvut mty^krMi (*EKBCHJUdAN STANBUU-lv^htni OMUMTIMtHkKM -BnncuL Y*t konudi dtffu fiFn kant kTAutm *: uCnvtlikl* lljil tim MtKUlef, GtrcrV Ktnm Ntdr. On Knr H-* Otrimnlit Y*f>w> Ru TdniKi U"lllan di j TOPKAPf SARAY VE HAREM ' odvM hw( AdL.ulla ini I l*mW.|, lifi.I mn mumtr I v duvulvd yt mim m "Basn Rehberi" bnkn otow ranta n IUMvti aJa buta 4, Ynl !<, ktuhml YENlASYA PA7AB1fS 1B EYLL 1995 YL: 26 Harem iftiralarna belgeli cevap ?Bilecik niversitesi ktisad ve idar Bilimler Fakltesi Dekan Prof. Dr. Ahmed Akgndz'n kaleme ald "Osmanl'da Harem" isimli kitap, bugne kadar Osmanl padiahlanna bu konuda atlan iftirlan tek tek rtyor.Hwl gil otank yrl vt yab*.- , baitn Kna y*rV>f vt W)r dotu oklunu btnn PnM,, AVgndOt Tmzimtttti tonr pw 1 M) yH rtwnd vt rf Ic on 70 yit t*rcte OtmarV'* hu*m konusu. *>V nk r"' J fl#tH*ft. MMMf KM, Onr* ft-tH'* --------' frnn cW-k b*nl (*>A1A< rsnaui tu. 5<jfx rsjtfip oaraHmi onay* Voyrwy* lurtr var Prof. ANmd Wfl"*i^ 470 oyl' *Oawj ionr , . _ H fs*(i hmttikn 'hUm hrt/hioelwen Wo Kfodm * kundl CJrtytlik w kfttel** konuAXonctOz. Vtyora' *r*rw ...... . . ... .-----ytlWnlc xtji*T Mbm gn>^( Cij<v* bu konuyu dray eoe t c, Steti* ferri yabifa Mm oldu. Bu KrrvM gyl 0m**'t h* yjpt*n Smttn, "OsnunkO lartm hayid* ** sunduklarn fcryctaOcn Mcgntut Oly ti it D fi Isckt" Styn* oHIht. Hmn' Vapxl. 'ty iman **v tt, ba vtrtlmcdcn V*i<nl>U Peygamberin Bvkuj oimeytn' melln-tlrti **' ,. fo,V* fc.nrn m&m rtoBBLYOGRAFYA 1- Harem'le lgili Belge Bulunan Arivler: Belediye Ktphanesi, Muallim Cevdet Yazmalar BOA, Cevdet- Maliye; BOA, Cevdet-Saray; . BOA, Mesil-i Mhimme, ngiltere, BOA, bnl-Emin Tasnifi, Saray,

BOA, rde, Meclis-i Vl; BOA. Vakf Defteri. Bursa er'iyye Sicilleri, A 33/21 ve dierleri stanbul Mftl er'iye Sicilleri Arivi (MSA eklinde ksaltlmtr) Mesela bkz. Beikta Mahkemesi, No: 23-127, istanbul Kadl, No: 1-89 Topkap Saray Merkez Arivi (TSMA eklinde ksaltlacaktr) Ve dier fonlar. 2- Periyodik Yaynlar: Diyanet Dergisi, Ankara Dnya Gazetesi, 1992 Dstr, I. Tertip, c. I-IV. Hayat Tarih Mecmuas, stanbuM 965-1978. Hayat Mecmuas, istanbul 1958-?. Milli Tetebbulr Mecmuas (Metinde "MTM" olarak ksaltlm, C. l-l istanbul 1331. ... Milliyet Gazetesi, 1992-1994 Nokta Dergisi, 14-20 Mart 1993; 2 Nisan 1989 Kapak Yazs. 484 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM Resimli Tarih Mecmuas, stanbul, 1950- ?. Tarih Dnyas, stanbul, 1950-1952. Tarih Hazinesi, istanbul, 1950-1953. Tarih Ve Toplum, stanbul, 1987-1993. Tempo 10-16 1994 Kasm. : : ... : Trk Edebiyat Dergisi, stanbul 1994. Trkiye Gazetesi, 1992-1995. Zaman, istanbul, 1992-1995. 3- Kitaplar Ve Makaleler: A. D., Alderson, The Structure of the Ottoman Dynasty, Oxford 1956. A. Shey nver, Edirne Fatihi'nin Cihannma Kasr, stanbul, 1953 Abadan, Yavuz, Hukuk Balangc Ve Tarihi, istanbul 1943, sh. 115; Abdlaziz Bey, Osmanl det, Merasim Ve Tabirleri (dt Ve Mer-sim-i Kadme, Tabirt Ve Mumelt- Kavmiyye-i Osmnyye), Tarih Vakf Yaynlar, stanbul 1995. Abdlbaki, M. Fuad, el-Mu'cem'ul-Mfehres li elfz'il-Kur'an'il-Kerim, Kahire, ty., Dar 'l- Ktb il Msriyye. Abdullah bin brahim, Vakiat- Sefer-i Sultan Sleyman- Sani, Belgrat, 1101, Yazma Top. Ktp. R. No : 233 Abdurrahman eref, Topkap Saray- Hmynu, Tarih-i Osmn Encmeni Mecmuas, c. I, Cz,.5-12, stanbul, 1329 Aga Seyyid Muhammed Ali, Ferheng-i Nizm, c. III, Haydarabad 1934 Ahmed bin brahim, Hmilet'l-Kbr, Topkap Ktphanesi, E. H. No: 1403, Vrk. 3/b-18/b (Bu kitap kzlaras ile alakal Osmanl Dneminde yazlm en nemli eserlerdendir ve I. Mahmud'un Harem Aas Beir Aa'nn emriyle 1163 tarihinde kaleme alnmtr Ahmed Cevdet Paa, Cevdet Tarihi, 12 cilt, stanbul, 1301-1309. Ahmed Ltfi, Tarih-i Devlet-i Aliyye-i Osmniyye, istanbul 1291-1306. Ahmed efik Be, Er-Rkku Fil-slm, stanbul 1314 Ahmed Refik, Kadnlar Saltanat, 4 cilt, stanbul, 1332-1923; - Mahmud- Sani'nn Validesi, TOEM, 9 (86), stanbul, 1341 -Lle Devri, stanbul, 1932 -Samur Devri, stanbul, 1927 KAYNAKLAR 485 -Sokullu, stanbul, 1924 ;, : ' ::, .-. -KzlarAas, istanbul 1926. Ahmed Read, Abdlhamd ve Kadnlar, Tarih Dergisi II, stanbul, 1950 . Ahmed Saib, Abdlhamid-i Sani, I, stanbul, 1308 Ahmed Tevhid, Seluk Hatun Sultan, TOEM, Cz, 15, stanbul, 1928 Akda, Mustafa, Trk Halknn Dirlik ve Dzenlik Kavgas (15001608), istanbul 1975. Akgndz, Ahmed, Osmanl Kanunnmeleri ve Hukuki Tahlilleri, c. I-

VIII, stanbul 1990-1994; - Karahanllarm Byk Hukucusu Eb Zeyd Debsi ve Mezhepler-aras Mukayeseli Hukuka Tesirleri, SHFD, C II, 1989, S. 2. - Mukayeseli slm ve Osmanl Hukuku Klliyat, Diyarbakr 1986, DHFY. - Umumi Hukuk Tarihi Ders Notlar, Konya, 1991 Mimoza Yayn. - Gerek Harem Nedir? Trk Edebiyat. S. 247, Mays 1994,ss. 6-10. - er'iye Sicilleri (Hey'et ile birlikte), C. MI, stanbul, 1988-1989, TDAV Yayn. - slm Hukukunda Ve Osmanl Tatbikatnda Vakf Messesesi, Ankara 1988, istanbul 1996 (OSAV). -.-... . . : : Akgndz, Ahmed/Cin, Halil, Trk Hukuk Tarihi, C. MI, Konya 1989, SHFY; ve istanbul 1990, stanbul 1996 (OSAV). Akkutay, lk, Enderun Mektebi, Ankara 1974. Aksan, Doan, "Olan Kelimesinin Semantik Seyri; Anlam Daralmas Blm", Anlambilimi Ve trk Anlambilimi, DTCF Yay., Ankara 1971, 1987'de 3. Bask. , Aleksander Pallis, n the Days of the Janissaries, London 1951. Alev Lytle Croutier, Harem The VVorld Behind the Veil, New York, 1989. .. . . Ali Fuat Trkgeldi, Grp ittiklerim, Ankara 1951. Ali Himmet Berki, Byk Trk Hkmdar, stanbul Fatihi Sultan Mehmet Han, stanbul, 1953 ^ Ali Rza Saman, Fatih'in Anas, Resimli Tarih Mec, stanbul, 1953 Ali eydi Bey, Terft Ve Tekiltmz, Tercman 1001 Temel Eser, istanbul 1978. 486 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM l, Khn l Ahbar, 5. cilt, stanbul, 1277 Alinge Kurt, Mool Kanunlar, (Tere. Cokun ok), Ankara 1967. Altndal, Meral, Osmanl'da Harem, stanbul 1993; - Osmanl'da Kadn, stanbul 1994.. Amanymos, Damat Ferid Nasl Damad Oldu?, Tarih Dnyas II, stanbul, 1950 ' : Ana Britanica, C.XIII, "Klelik" maddesi. Ansay, Sabri akir, Hukuk Tarihinde slm Hukuku, Ankara 1946. Armaan, Servet, slm Hukukunda Temel Hak ve Hrriyetler, Ankara 1987. Arsal, Sadri Maksudi, Hukuk Tarihi Dersleri, Ankara 1926-1927. - Hukuk Tarihi, Ankara 1941, - Umm Hukuk Tarihi, II. B., istanbul, 1944, stanbul niversitesi Yayn. Arsel, lhan, Teokratik Devlet Anlayndan Demokratik Devlet Anlayna, AHF Yayn, Ankara, ty. Arzt, Donna E , The Application of International Human Rights Law in Islmic States, Human Rights Quarterly 12 (1990), by The Johns Hopkins University Press. Atay, Falih Rfk, Gezerek Grdklerim, istanbul 1970, Devlet Kitaplar, 1000 Temel Eser. Atf Bey'in Hatralar, Yaynlayan Murat Sertolu Hayat Tarih Mec. S. 7 ve sonralar, stanbul 1965. Aye Osmanolu, Babam Abdlhamid, stanbul 1994. Bardak, Murat, Son Osmanllar, Osmanl Hnedn'nn Srgn Ve Miras yks, istanbul 1992. - Osmanl'da Seks, stanbuM992. Ba, Il, Cariyelik: Kadnn Cinsel Klelii, Bilim Ve topya, Ocak 1996. Baaran, Ftih, Amerika'nn Mazlum Sahipleri Kzlderililer-Toprak -in Bir Irk Kurutuldu, Zaman, 25.10.1992. Barber, Noel, The Lords of The Golden Horn, From Suleiman Magnificent to Kamal Atatrk, Macmillan London Limited, 1973. Barkan, mer Lf, slm-Trk Mlkyet Hukuku, HFM, C. VI, istanbul 1940 . , - Trkiye'de Toprak Meselesi, c. I, stanbul 1986.

i KAYNAKLAR 487 I - XV. ve XVI. Asrlarda Osmanl mparatorluunda Zira Ekonominin Hukuk ve Mal Esaslar, C. I, Kanunlar, stanbul 1943, istanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Trkiyat Enstits Neriyat). - A, Tmr Maddesi. . . .. , . . . .. Baykal, ismail H., Enderun Mektebi Tarihi, istanbul, c. I, Ty. Bedizzaman Said Nursi, Mektbt, 7. Mektb. -..'-.' - Mnzart, stanbul - Szler, Szler Yaynevi, istanbul 1993, 6. Sz - Mektbt, Osmanlca Teksir. - rt'l-'cz, stanbul. Baysun, Cavit, iek Hatun, A, III ' . . - Mihrimah Sultn, A, VIII; - Ksem Sultn, A, VI; - Nilfer Sultn, A, IX. Beldiceanu, Nicoara, XIV. yzylda XVI. yzylda Osmanl Devletinde Tmar, ev. M. Ali Klbay, Teori Yaynlar, Ankara 1985. Belgesay, Mustafa Reid, Kur'an Hkmleri ve Modern Hukuk, stanbul 1963. Bradley, K R., Slaves and Masters in the Roman Empire, A Study in Social Control, New York, 1984, Oxford Univesit Press. Buhar, Muhammed b. ismail (. 256/864), Sahihu'l-Buhr, stanbul, 1401/1981, c. I-VII, Buhar, tk, 1, c. I, Cz, 3. Busbecqu, Hseyin Cahit evirisi, Trk Mektuplar, stanbul, 1939 Byk Ansiklopedi, istanbul 1990, C. IX, "Klelik" maddesi. Bilmen, mer Nasuhi, Hukuk- slmiye ve Istlht- Fkhiye Kamusu, C. I-VII, stanbul 1968-1969. elebican-Karadeniz, zcan, Roma Hukuku, Ankara 1982, AHFY. elik, F. Edib, Milletleraras Hukuk, C. I, istanbul 1980, 4. B., Faklteler Matbaas, HFY. . . ulcu, Sadettin, Abdlhamid'in Gzdesi, Tercman Gazetesi Eki. Cemal Kutay, "Makbul" brahim Paa Nasl "Maktul" brahim Paa Oldu?, Tarih Konuuyor III, stanbul 1965 Cesss, Ebbekir Ahmed b. el-Rz, Ahkm'l Kur'an, stanbul, 1335-1338, C. llll Evkaf- islmiye Matbaas. 488 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM Cin, Halil, Mir Arazi ve Bu Arazinin zel Mlkiyete Dnm, Konya, 1987. - slm Hukukunun dinamizmi, Diyanet Dergisi, Ankara 1976. - Trk Hukuk Tarihi, (Ahmed AKGNDZ'le beraber), C. l-ll, Konya 1989 ve stanbul 1990. Cin, Halil/Akylmaz, Gl Blbl, Tarihde Toplum Ve Ynetim Tarz O-larak Feodalite Ve Osmanl Dzeni, Konya 1995. Cowvel F. R., Everyday Life in Ancient Rome, Nevvyork 1961. aatay, Neet, slm'da Ve Osmanl'da Klelik ve Cariyelik, Bilim ve topya, Ocak 1996. d'Ohson, Ignatius Mouradja, Tableau General de l'Empire Othoman, Paris 1790, c. MI, Harem-i Hmyn (Trkeye eviren: Ayda Dz, stanbul 1972, Hayat Tarih Mecmuas ilvesi). Damad=eyhzde. Davudolu, Ahmed, Sahih-i Mslm Tercme ve erhi, istanbul 1977, c. I, II. B., Snmez Yaynlar. Deli Birader (Piyle Bey), Dfi'ul-Gumm vel-Hmm, , TY, No: 1400, 9659. Demirolu, Faiz, Sultan Ahmed'in Veziriazama Mektuplar, Yeni Tarih Dnyas II, stanbul, 1954 Demir, Fahri, slm Hukukunda Mlkiyet Hakk ve Servet Dalm, Ankara 1976 Dervi Abdullah , Risale-i Teberdariye fi Ahval-i Aa-y Darssaade, Bursa, 1155, Kprl Kitapl Yazmalar, Ksm, 2, No: 233 Develiolu, Ferit, Osmanlca-Trke Ansiklopedik Lgat, Ankara 1992, 10. Bask, Aydn Kitabevi.

Di Marzo, Salvatore, Roma Hukuku, ev. Ziya UMUR, istanbul 1959. Driver, G. R./Miles John C, The Babyllonian Laws, Vol. I, Oxford, 1960. Dukas, VI. Mirmirolu evirisi, Bizans Tarihi, stanbul, 1956 Drr-zde EsSeyyid Mehmed Arif Efendi, Netcet'l-Fetv, stanbul 1276. ; Dzda, Mehmet Erturul, eyhlislm Ebussud Efendi Fetvalar I-nda 16. Asr Trk Hayat, istanbul 1972- Enderun Kitapevi. Divitiolu .Sencer, Asya retim Tarz ve Osmanl Toplumu, Krklareli, 1981. KAYNAKLAR 489 Eberhard, VVolfram, in Tarihi, Ankara 1947. Eb Ubeyd, Kasm b. Sellm (.224/839), Kitabu'l-Emvl, Beyrut, 1981, Messeset Nasr Lis'sekafe. Ebu Ya'l El-Ferr, El-Ahkm's-Sultniyye, Kahire. Ebu Yusuf, Yakup b. ibrahim (. 182/798), Kitabu'l-Harc, Bulak 1302. Ebssuud Efendi, Fetv, Sleymaniye Ktphanesi, ismihan Sultn, 223-225. Eref bin Mehmed, Hazin's-Sa'dt, Topkap Saray Ktphanesi, III. Ahmed, No: 557, Vrk. 10/B; Ehud R. Toledano, Osmanl Kle Ticareti 1840-1890, istanbul 1994 Elif Naci, Fatma Sultan le Melek Ahmed Paa, Cumhuriyet Gazetesi, 29/6/1964 Emin Cenkmen, Osmanl Saray ve Kyafetleri, stanbul, 1958 Emir Keykavus, Kbs-nme (Tere. Mercimek Ahmed, II. Murad'n emriyle, Nere Hazrlayan, Orhan Saik Gkyay), Ankara 1974. Ene. of Religion and Ethics, c. IV. XI, XII, XX, Encyclopedia Britannica, Volume, XX, "Slavery" article, U.S.A., 1969. Engin, Nihat/Akyz, Vecdi, Asr- Sa'det'te Klelik ve Cariyelik, istanbul 1994, c. I, sh. 493-494 Endernlu Fzl, Hbn-nme, stanbul 1286; , TY, No: 5502. -Zenn-nme, stanbul 1286; , TY, No: 5502. - Defter-i Ak, stanbul 1286; , TY, No: 5502. - engi-nme, istanbul 1286; , TY, No: 5502; emseddin Sami, K-mus'l-A'lm, c. V, sh. 3331. Erdost, Muzaffer ilhan, Osmanl mparatorluunda Mlkiyet likileri-Asya Biimi Ve Feodalizm, Ankara 1989. Ergins, Zya, Osmanl Haremi Ne Zaman Kuruldu?, Tarih Dnyas, Yl 1, Sy. 8-9, 15 Austos 1950. Everymar's Encyclopedia, Volume, XI, "Slavery" article, Fifth edition, London, 1967. Fendolu, Hasan, Tahsin, "Aristoteles'in Devlet Felsefesi ve nceki Anayasa Hukukumuz", DHFD, Say, 6, 1993, s. 129-155 - Roma ve Osmanl'da Devlet Felsefesi, Bilgi ve Hikmet Dergisi, K 1994/5, s. 127-136. 490 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM - Eski Hukukumuzda Klelik, Diyarbakr 1994, Baslmam Doentlik Tezi. Fieki, Oya, Sreli Yaynlar Katalogu 1982, Ankara 1983. Franz Babinger, Mehmed der Eroberen, Mnih 1953 Galant Avram, Asur Kanunlar, stanbul 1933, sh. 7. : Giz, Adnan, Aye Sultan, Tarih Dnyas I, stanbul, 1950. - Osmanl Prensesleri, stanbul niversitesi Edebiyat Fak. Ktp. Tez no: 27 - II. Mahmud'un Kzlar, Tarih Dnyas I, stanbul, 1950 - Osmanl Saraynn En Mesut Kadn: Glnu Sultan, Tarih Dnyas I, stanbul, 1950 - yanda Evlenen Sultanlar, Tarih Dnyas I, stanbul, 1950Gustav Lobon, Arap Medeniyeti : : Gkbilgin, Tayyib, Hurrem Sultan, slam Ansiklopedisi V/l, stanbul, 1950; - XV-XVI. Asrda Edirne Paa Livas, stanbul, 1953 Gkyay, Orhan Saik, Deli Birader, TDVA, IX, sh. 135-136.

Hamet (air), Veldetname-i Hibetullah Sultan, stanbul, 1182, yazma, Top. Ktp, Hazine, NO: 1603 Halaolu, Yusuf, XVIII. Yzylda Osmanl mparatorluunun skn Siyaseti ve Airetlerin Yerletirilmesi, Ankara 1991, 2. Bask, TTK Yayn. Halis Eref, Klliyt- erh-i Kanun- Arazi, istanbul. Halit Ziya Uaklgil, Saray ve tesi, 3 cilt, stanbul, 1940-1942 Hamidullah, Muhammed, slm Peygamberi, c. l-ll, stanbul 1980-"Abd" maddesi, TDV. A. C. I, stanbul 1988. - islmda Devlet daresi, stanbul 1969. Hammer, L'histoire de l'empire Ottoman, Tere. J.J Hellert. Tom. 6 Livre XXXIV, Paris 1836. Hans Dernschvvam, stanbul Ve Anadolu'ya Seyahat Gnl (ev. Yaar nen), Ankara 1992. Haskef, Drr'l-Mntek erh'l-Mltek, II, 553 (Damad erhi kenarnda). Hayruilah, Tarih-i Osman, 18 cilt, stanbul, 1273-1292 Hezarfen, Hseyin Efendi, Telhis'l-Beyan Fi Kavnin-i Ali Osman, Paris Bibliotique National 'daki Nsha. I KAYNAKLAR 491 Hiylmaz, Ergun, engiler, Kekler, Dnmeler, Lezo'lar, istanbul 1991; - Eski stanbul Meyhaneleri Ve lemleri, istanbul 1992; - Eski stanbul'da Muhabbet, stanbul 1989. Huberman, Leo, Feodal Toplumdan Yirminci Yzyla (ev. Murat Belge), istanbul 1991, sh. 14-18 . . Hurit Paa'nn Saray Htralar, Hayat Tarih Mecmuas, istanbul 1965, V, sh. 60-61 Hseyin Aksaray (Hafz), Hadkat l Cevami', 2 cilt, stanbul, 1281 Hseyin Amuca, erkez Kzlar Saraydan Niin karlmtr?, Yeni Tarih Dyas stanbul, 1953 Hseyin Hsameddin, Orhan Bey'in Vakfiyesi, TOEM, no. 17-94, stanbul, 1926 . . . Hzr ilyas, Tarih-i Enderun (Vakyi'-i Letyif-i Enderun), istanbul 1276. ibn-bidin, Redd'l-Muhtr, Kahire 1967-1968, c. I-VI. ibn-i Nceym, Zeynddin, El-Ebh Ven-Nezir, Beyrut Ofset 1985. bnl-Emn Mahmd Kemal nal, Son Sadrazamlar, I-IV. istanbul 1982. - Son Asr Trk irleri, istanbul 1988, I-IV. ibrahim Canan, Ktb- Sitte, istanbul 1995, l-ll. ibrahim Hakk, Ma'rifetnme, istanbul, Sultan Read Devrinde BaslmTy. mam Bsr, Kasde-i Brde, istanbul 1297. nalck, Halil, Harem Bir Okuldu, Tempo 10-16 1994 Kasm Sy. 175, sh. 34; ncil, VI. Blm. slm Ansiklopedisi, MEB, Ankara, I-XII. slm Ansiklopedisi, TDV, I-XI. Kadircan Kafl, Turhan Sultan, Yeni Tarih Dnyas I, stanbul 1953 Kmil Miras, Sahih-i Buhari Muhtasar Tercmesi, c. VII, Ankara. Karadeniz, zcan, Roma Hukuku, Ankara 1982. Karako, Serkiz, Kllyt- Kavnn, c. I-XXX, Ankara TTK Kitapl KSN, Aladdin Ebbekr b. Mesd, (. 597/ 1191), Bedi'u-s-Sanyi', C. I-VII, 2. B., Beyrut, 1394/1974. Kenize Murad, Saray'dan Srgne, sis Yaynlar, 1990. 492 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM Kepeciolu, Kmil, Bursa Kt, 4 cilt, Bursa, Orhan Bey Kitapl; - Tarihi Belgeler, Vesikalar, Vakflar Dergisi M, Ankara, 1942. Keykavus, Kbs-nme (Tercme, Mercimek Ahmed, Sadeletirme, Atilla zkrml, c. I, istanbul, 1001 Temel Eser, sh. 219-221; Orhan Saik Gkyay Neri. ' Kou, Read Ekrem, k ve air Padiahlar, stanbul, 1958 Koyunluolu, A. Memduh Turgud, znik ve Bursa Tarihi, Bursa, 1935 Kramer, Samuel Noah, The Sumerians, Chicago, 1970.

Kumbarac, izzet, stanbul Sebilleri, stanbul, 1938 Kur'an- Kerim. Kurtub, Muhammed bin Ahmed, El-Cmi' Li Ahkm'il-Kur'an, Beyrut 1965, c. V. Kk, Selahattin, Endernlu Fzl, TDVA, c. 11, sh. 188-189 Klbay, Mehmet Ali, Feodalite Ve Klasik Dnem Osmanl retim Tarz, Ankara 1982. Lady Montegu, ark Mektuplar (Trkeye eviren: Ahmed Refk, stanbul 1933 Lebib Muammer, Harem ve Yz, Tarih Dnyas I, stanbul, 1950 Lello, Orhan Buriman evirisi, Lello'nun Muhtras, Ankara 1952 Ltf Simav, Sultan Mehmed Read ve Halife'nin Saraynda Grdklerim, stanbul, 1340 M. K. Mikes, Sadrettin Karay evirisi, Trkiye Mektuplar, 2 cilt, Ankara 19441945 M. S. Semih, II. Abdlhamid'in Damad Kemaleddin Paa ile V. Murad'n Kz Arasnda bir Ak Maceras, Resimli Tarih Mecmuas I, stanbul, 1950 M. Sirer, Veldet-i Hmayun ve Beik Alaylar , Resimli Tarih Mec. IV, stanbul, 1953 Makriz, El-Hitat'ul-Msriyye, c. l-ll, Kahire. Malay, Hasan, alar Boyu Klelik, (Eski Yunan ve Roma), Gndoan Yaynlar .Ankara 1990. Mverd, Eb'l-Hasen Ali b. Muhammed, el-Ahkm's-Sultaniye ve'l Velyt d Diniye, Beyrut, ty., Dar l Ktb il lmiyye. Mehmed Sreyya, Sicill-i Osmn (Tezkire-i Mehir-i Osmaniyye), Dersaadet1308, I-IV. KAYNAKLAR 493 Mehmed pirli, Bb- Hmyn, DA, IV, sh. 361-362. Melek ismail, Veldetname-i Hatice Sultan, stanbul, 1189, Yazma, Top. Ktp, Hazine No: 1603, Osman Ferit Salam Yazmas, T. T. K. Ktp. no: 1019 . Melling, Voyeges pittoresque de Constantinople, Paris 1819 Meydan Larousse, C. VII, istanbul 1981, "Kle" maddesi. Miller, B., Beyond the Sublime Porte, Yale 1931 Molla Hsrev, Drer Ve Gurer, l-ll, istanbul. Mualla Anhegger, Topkap Saraynda Padiah Evi, istanbul. Mkrimin Halil Ynan, Bayezid, A, II. Mncid, Beyrut. Mumcu, Ahmet, (Cokun ok ile), Trk Hukuk Tarihi, Ankara 1987. Mustafa Darir bin Yusuf, Yz Hadis Tercmesi, Millet Ktphanesi, Ali Emir, er'yye Blm, No: 1287/1. Mtercim sim, Kamus Tercmesi, ilgili maddeler; - Mtercim Asm, Burhn- Kt'.l-ll. Msrlolu, Kadir, Amerika'da Zenci Mslmanlk Hareketi, istanbul 1967, sh. 40 vd.; Naima Tarihi, V. cilt, stanbul, 1280 Nebhan, M. Faruk, slm Anayasa ve dare Hukukunun Genel Esaslar, ev. Servet ARMAAN, istanbul 1980. . Okandan, Rec, Umum Hukuk Tarihi, istanbul 1951 mer Hilmi, Mi'yr- Adalet, istanbul. rik, Nahit Srr, V. Murad'n Kzlar, Tarih Dnyas III, stanbul, 1952. - Abdlaziz'in Kzlar, Hrriyet Gazetesi, 8/12/1954 - Abdlhamid'in Evld, Yeni Tarih Dnyas II, stanbul, 1954 - Son Damadlar, Resimli Tarih III, stanbul, 1952 - Sultan Mecid'in k Kz, Yeni Tarih Dnyas I, stanbul, 1953. -Abdlhamid'in Haremi, stanbul 1989. mer Seyfettin, Harem, Akran Yaynlar, 1988. Orkun, H. Namk, Eski Trk Yaztlar, istanbul 1936. Osman Nuri, Abdlhamid ve Devr-i Saltanat, Hayt- Hussiyye ve Siysiyyesi, istanbul 1327, c. l-lll. zelik, A. Seluk, Avrupa Fedolitesinin Siyasi Ve ktisad Mahiyeti, HFM, c. 16, Sy. 1-4, sh. 324-326;

494 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM - Avrupa Feodalitesi le Trklerin Timar Tekilatnn Mukayesesi, HFM, c. 17, Sy. 3-4, sh. 847-857; - Fedolitenin tima Mahiyeti, Menei, Avrupann Siyasi Ve Meden nkifndaki Rol, HFM, c. 17, Sy. 1-2, sh. 351-360; - Feodalite Nizm Ve Tmr Usul, Doktora Tezi, , Hukuk Fak. Kt. ztuna, Ylmaz, Devletler ve Hnednlar-slm Devletleri, Ankara 1989,11; - Osmanl Harem'inde Haseki Sultn, istanbul 1983. Pakaln, M. Zeki, Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, I- III, stanbul 1983. Parlatr, ismail, Tanzmt Edebiyatnda Klelik, TTK, Ankara 1992. Pars Tulac, Osmanl Saray Kadnlar, istanbul 1985. Patris Larok, mem-i Nasrniyye'deki stirkk Hakknda Mutla't, Paris Penzer, N. M., The Harem, London 1936 Prenses Cavidan'n Hatralar, Tarihin Sesi I, stanbul 1956 R. Brunsschvig, Abd Maddesi, El2, I, Leiden 1960, sh. 25; Rait Tarihi, V. cilt, stanbul, 1282 : Rifat Osman, Edirne Saray, Ankara 1989. Riko, Histoire de Letat present de Lempire ottoman, Franszca evirisi, Paris1670 Robert VVthers, A Description of the Grand Signoir Seragiio or the Turkish Empereours Court, London 1650 Safiye nvar, Saray Hatralar, istanbul, 1964 Sahilliolu, Halil, Onbeinci Yzyln Sonu le Onaltmc Yzyln Banda Bursa'da Klelerin Sosyal Ve Ekonomik Hayattaki Yeri, ODT, Gelime Dergisi, 1979-1980, zel Say, sh. 74; Sara Erturul, Gemi Zaman Olur ki, stanbul, 1953 Sava Paa, slm Hukuku Nazariyat Hakknda Bir Etd, Ankara 1958, l-ll Saymen, Ferit, Trk Medeni Hukuku, c. II, stanbul 1960. Saz, Leyla Hanm, Harem Ve Saray dt- Kadmesi, Vakit Gazetesi 1332; - Saray ve Harem Htralar, Yeni Tarih Dergisi II, stanbul 1958. KAYNAKLAR 495 Selahaddin, Muhammed, zgrlk Aray ve slm, ev. N. Ahmed ASRAR, istanbul 1989. Serahs, Ebbekir Muhammed b. Ahmed (. 490), el-Mebst, C. I-XXX, Beyrut. - erhu's Siyer'il-Kebir, Basm yeri ve ty., C. I-V, Yaynlayan yok. Sertolu, Mithat, Osmanl Tarih Lgati, stanbul 1986; - Topkap Saraynda Gndelik Hayat, istanbul 1974. Silhdar Mehmed Aa, XVII. Asr Saray Hayat, Ankara 1947 Spitzer, Yazan, Cemal Kutay, Harem'e lk Giren Yabanc Doktor Olarak Grdklerim, Tarih Konuuyor III, stanbul 1965 adiye Osmanolu, II. Abdlhamid Devrinde Harem Hayat, Hayat Mec. 1963/1, istanbul 1963 ahiner, Necmeddin, Bilinmeyen Taraflaryla Bedizamman Said Nursi, istanbul 1988. ehsuvarolu, Bedi N., Edirne'de Fatih Devri Eserlerine Ksa Bir Bak, Vakflar Dergisi V, Ankara !962 ahsuvarolu, Haluk Y., Osmanl Saraynn Bir Muhteem Dn, Resimli Tarih II, stanbul, 1951 - Abdlhamd'in Kadnlar Ve ocuklar, Resimli Tarih II, istanbul 1951 - Atiyye Sultn, Resimli Tarih III, istanbul 1952. emseddin Sami, Kamus- Trk, stanbul 1313; - Kamus'l-A'lm, I-VI, stanbul 1308. enel, Alaaddin, Eski Yunan'da Eitlik Ve Eitsizlik stne, Ankara 1970. evkn, Muhammed, NeyPl-Evtr, c. I-VIII, Msr. eyh Mansr Ali Nsf, Et-Tc El-Cmi' Lil-Usl F Ahds'ir-Resl, Kahire 1961, I-V.

eyh-zde, Abdurrahman bin eyh Muhammed (Metinde Damad diye zikredilecek), Mecma'ul-Enhr F erhi Mlteka'l-Ebhur, istanbul 1322. Tabakolu, Ahmet, Trk ktisad Tarihi, istanbul 1994. Tahsin z, istanbul Camileri, Ankara 1962 Tahirolu, Blent, Osmanl mparatorluunda Klelik, HF Mecmuas, XLV-XLVII, S. 1-4, istanbul 1982. Tank, brahim Hilmi, stanbul emeleri, 2 cilt, stanbul, 1943-1945 496 KLELK-CARYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM Tarama Bzl, Trk Dil Kurumu, I-VIII. Tavakkol, Hasan, dris-i Bitlis'nin Kanun- ehinh'sinin Tenkidli Neri ve Trkeye Tercmesi, stanbul . EF-DT. No:37 Teftezn, Sa'dddin Mesut b. mer (.793/1390), erh t-Telvih al'et-Tevdh li Metni't-Tenkih fi Usl il Fkh, C. l-ll, Beyrut, 1377/1957, Dar l Ktb il ilmiyye. Tevki Kanunnmesi, MTM, c. I Tevrat, Bab, 21, 25. II. Kitap, Bab 20, 21; Huru, 21,,23, 26, 12; Tesniye, 16, II, 12, 13; III. Kitab Bab 19. Tokmakolu, Erdoan, Osmanl'da Kadn lemleri, Geit Yaynlar 1991. Tosun, Mebrure/Yalvar, Kadriye, Smer-Babil-Asur Kanunlar Ve Amnisaduqa Ferman, Ankara 1975. Tuncay, Mete, Batda Sosyal Dnceler Tarihi, c. I, Eski Ve Orta alar, Seilmi Yazlar, stanbul 1985. Turan, Osman, Seluklular Tarihi ve Trk-slm Medeniyeti, II. B., st, 1969. TurnagilL, Ahmet Reit, slmiyet ve Milletler Hukuku, HFM, C. VIII, S. l-ll, 1942, s. 16-72 ve C. VIII, S. 3-4, 1943, s. 369-432; tpk basm, stanbul 1972, Sebil Yaynevi. Tursun Bey, Trih-i Ebl-Feth, istanbul 1330. Trk Hukuk Lgati, Ankara 1944. ok, Cokun/ Mumcu, Ahmet, Trk Hukuk Tarihi, Ankara 1987. Udeh, Abdlkadir, E -Ter'ul-Ciniyy'l-slm, l-ll, Kahire. Uluay, M. aatay, Harem'den Mektuplar!, istanbul 1956; - Osmanl Padiahlarnn Kadnlar Ve Kzlar, Ankara 1992 - Harem II, Ankara 1992. - V. Murad'm Mektuplar, Tarih Dnyas III, stanbul 1951 - Manisa'daki Saray- Amire ve ehzade Trbesi, stanbul, 1941 - Byezid ll'nin Ailesi, Tarih Dergisi, X, Sy. 14, istanbul 1959, sh. 105 - Fatma ve Safiye Sultnlarn Dnleri, istanbul Enstits Mecmuas, Sy. IV, 1958. - Osmanl Saraylarnda Harem Hayatnn Yz, stanbul 1959 - XVIII. Asrda Harem, Tarih Dergisi, XVII, istanbul 1963. - Osmanl Sultnlarna Ak Mektuplar, stanbul 1950 KAYNAKLAR 497 - stanbul'da XVIII. ve XIX. Asrlarda Sultnlarn Doum-larnda yaplan Trenler Ve enliklere Dir, stanbul Enstits Mecmuas, istanbul 1958, Sy. 4, sn. 199-213. - XVIII. Asrda Yaplan Sultan Dnlerine Umumi Bir Bak, Yeni Tarih Dergisi I, stanbul 1957 - Sarayl Kadnlara Ait Mektuplar zerinde Bir Aratrma, V. Trk Tarih Kongresi Zabtlar, Ankara 1960 Umur, Ziya, Roma Hukuku, istanbul 1974. nver, A. Sheyl, Edirne Ftihinin Cihnnm Kasr, istanbul 1953. Uzunarl, ismail Hakk, Osmanl Devlet Tekilatna Medhal, Trk Tarih Kurumu, Ankara, 1984. - Osmanl Tarihi, TTK, Ankara, 1983, c. I-VII. -Osmanl Devletinin Merkez Ve Bahriye Tekilat, TTK, Ankara, 1984. - Osmanl Devletinin Saray Tekilat, TTK, Ankara, 1984. -Osmanl Devleti Tekilatnda Kapkulu Ocaklar, l-ll, TTK, Ankara, 1984.

- Osmanl Devletinin lmiye Tekilat, TTK, Ankara, 1984. Uur, Ahmet, Osmanl Siysetnmeleri, stanbul, tarihsiz. Varolu, Hamdi, Topkap Saraynda Kadnlar Dairesi, Tarih Corafya Dnyas I, stanbul 1959 Vsf Efendi, Tarih-i Vsf, 2. cilt, stanbul, 1219. VValch, XVII. Yzyl stanbul'unda Harem (Trkeye Tercme, Aydn Filiz), Hayat Tarih Mecmuas, istanbul 1970, Sy. 10, sh. 46-49; VValvin, James (Editr), Slavery And British Socety (1776-1846), Hong Kong, 1982, The Macmllan Press Ltd. VVestermann, VVilliam, The Slave Systems of Greek and Roman Antiquity, Philidelphia 1955. Yekta Ragb nc, Eski Sarayn Harem Hayat, Dnya Gazetesinde Tefrika? Yeniehirli Abullah Efendi, Behcet'l-Fetv, stanbul, 1266. Yusuf Has Hacib, Kutadgu Bilig, (Reit Rahmeti Arat tercmesi). Zerk, Mustafa Ahmed, El-Fkh ul slm fi Sevbih il Cedd, C. l-lll Dmak, 1967-1968, T. Tasia, Dar l Fikr Ziya Ergins, Osmanl Haremi Ne Zaman Kuruldu?, Tarih Dnyas I, stanbul, 1950 498 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM Ziya akir, Mehur Trk rnparatorieleri, stanbul, 1947 Zuhayl, Vehbe, sr l Harb fi'I il slm Diraseten Mukaranen, Dmak, ty., Dar l Fikir. -El-Alkt'd-Devliyye Fil-slm, Beyrut 1989. KARMA NDEKS 1 Abaza, 286; 287; 337 abd, 102; 115; 134; 182 Abdullah, 89; 132; 134; 144; 145; 151; 278; 279; 292; 332; 333; 334; 335; 336; 337; 341; 345; 480; 484 Abdullah Aa, 278 Abdullah bin ibrahim, 480 Blbl Htn, 334 Mahidevran Kadn, 335 Abdurrahman eref, 37; 55; 208; 209; 212; 214; 216; 219; 229; 231; 233; 235; 239; 242; 251; 253; 255; 257; 259; 284; 480 Abdurrahman eref Bey, 37 Abdlaziz, 131; 184; 185; 206; 217; 232; 290; 297; 302; 303; 307; 315; 322; 326; 327; 328; 345; 348; 349; 350; 480; 489 . Abdlhamid I, 343 Abdlhamid ve Devr-i Saltanat, Hayt- Hussiyye ve Siysiyyesi, 63; 489 Glruh Htn, 334 Abdlmecid, 183; 206; 208; 290; 305; 315; 322; 348; 351 abd, 116; 186 bk, 182 Acemi Ocaklar, 150; 192; 193; 198 Acemi Olan, 196; 197 Acemi Olanlar, 53; 128; 195; 198; 226 Acemiler, 285; 286; 288 Acemiler Ve Harem'e Alnlar, 285 Acemilik, 295 Aceze, 122 db, 60; 279; 285; 289 adam ldrme, 85; 89; 139; 140; 158 Adam Smith, 101 Adile Sultan, 383 Afife, 340 Afife Haseki, 342 Afife Kadn, 340 Afrika, 65; 100; 103; 104; 109; 182; 183; 277; 279 Aalar oca, 279 Arlk, 123; 306; 330 Arlklar, 123; 330 ahid, 121 Ahmed Akgndz, 1 Ahmed Bey, 307 Ahmed bin ibrahim, 283; 480 Ahmed Cevdet Paa, 73; 480 Ahmed I, 340 Ahmed II, 340 Ahmed III, 340 Ahmed Nuri Efendi, 352

Ahmed Paa, 145; 329; 485 Ahmed Refik Bey, 37 Ahmed efik Be, 65; 66; 77; 78; 79; 81; 82; 83; 84; 85; 86; 87; 101; 102; 103; 105; 106; 107; 115; 119; 121; 148; 149; 150; 480 Aile Hukuku, 154 aile ii eitimi tevik eden yet ve hadisleri, 34 aile ii gizli sohbetler, 57 Ak Aalar, 237; 279; 280; 281; 282 Ak Hadm, 279 Ak Hadm Aalar, 242 Akaalar Kaps, 31; 217; 218; 219 Akatlar, 79; 80 ake, 97; 98; 152; 167; 191; 197; 198; 230; 291; 292; 300; 319 Akdeniz limanlar, 279 Akkoyunlu Devleti, 306 Alay Meydan, 214 Alderson, 480 Alexias Htn, 333 Ali Aa, 278; 283 Ali Paa, 280; 315; 329 Aliye Sultn, 351 500 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM Allah, 26; 29; 31; 38; 49; 56; 57; 59; 60; 65; 67; 83; 89; 106; 114; 115; 116; 119;; 120; 130; 141; 143; 144; 147; 148; 150; 151; 155; 160; 173; 178; 187; 221; 237; 238; 241; 246; 248; 265; 275; 372; 373; 375; 376; 381; 387; 391; 393; 420; 423 Almanlar, 279 AlpTigin, 88 alternatif, 128 Altn Yol, 244; 247; 253; 257 Altnc Kadn, 349; 350 Amerika, 65; 101; 104; 105; 106; 107; 108; 118; 129; 183; 482; 489 Amerika'da Klelik, 104 Anadolu, 7; 37; 69; 144; 145; 197; 198; 306; 307; 328; 384; 435; 486 angarya, 100 Anna, 333 Anna DG "Anna" Htn, 333 Antalya Sancak Bei Mustafa Paa, 221 Aquiono'lu Thomas, 107 Araba Kaps, 235; 236; 237; 240; 243; 365 Arabacba,, 216 Arap, 73; 88; 109; 114; 115; 125; 486 Arapa, 43; 328 Araplar, 89 Arazi tevcihi, 94 . Aristo, 29; 66; 107; 118 aristokrat, 118 Arnavut, 195; 229 Arpa Emini, 216 Arsito, 82 Arslanm, 304; 318; 379; 396 arz aalar, 231 Arz odas, 217; 219 asiller, 78; 95; 99 ... siye Sultn, 341 asl cezalar, 139; 140 Aspora Htn, 308 Asur, 79; 80; 81; 485; 492 Asurlular, 81 A nbeti, 296 . Ak Mektuplar, 37 tika Sultn, 341 .-, ,; Atiyye Sultn, 348; 491 Atmaccba, 216 Avc Mehmed, 179; 305 Avni Paa, 297 avrat, 52; 225 avret, 27; 48; 49; 50; 52; 165; 166; 220; 222; 225; 228; 270; 271; 277; 359; 424; 425; 426; 427 avret teni, 48; 52; 220; 225 avret yerlerini rtme, 27; 166; 271 avret-i galize, 166; 359; 425 avret-i hafife, 166; 359 Avrupa, 29; 30; 63; 65; 68; 74; 83; 89; 90; 91; 92; 93; 94; 96; 98; 99; 100; 101; 104; 106; 107; 108; 109; 118; 148; 150; 158; 278; 489 Avrupallar, 65; 66; 67; 105; 154; 191; 193; 196; 319 Aya irini Kilisesi'ni, 211

Ayak Divan, 217 Ayasofya, 208; 328; 365 yet, 34; 36; 42; 45; 49; 52; 57; 58; 65; 72; 116; 120; 133; 141; 161; 203; 209; 210; 221; 225; 237; 238; 240; 242; 243; 248; 254; 265; 275; 313; 355 Ayn-i ah Sultn, 334; 348 Aye, 38; 41; 281; 283; 298; 299; 300; 310; 314; 317; 327; 329; 331; 332; 334; 337; 338; 339; 340; 342; 343; 344; 345; 346; 348; 350; 353; 358; 362; 364; 365; 366; 369; 482; 485 Aye Ba Kadn Efendi, 346 Aye Hanm, 339; 343 Aye Haseki Sultn, 339 Aye Htn, 334 Aye Kadn, 344 Aye Osmanolu, 38; 41; 281; 283; 298; 299; 300; 314; 317; 327; 329; 331; 353; 358; 362; 364; 365; 366; 369; 482 Aye Selim, 337 Aye Sultan, 485 Aye Sultn, 310; 327; 334; 337; 338; 340; 342; 343; 348; 353 Aye Sultn (Kk), 343 Azd edilen kleler, 87 zd, 30; 65; 74; 78; 82; 84; 86; 87; 89; 107; 114; 117; 121; 132; 135; 136; 137; 138; 139; 140; 141; 142; 143; 146; 148; 154; 170; 187; 190; 272; 295; 302; 303; 311; 315 zd Etme, 138; 139; 144; 145 zd etmek, 74; 89; 107; 132; 139; 140; 141; 143; 148 zdlk anlamas, 131 KARMA NDEKS 501 ZDLIK SZLEMES (MKTEBE AKD), 130 zt, 122 Azeriler, 49; 221 aznlklar, 69; 434 B Babil, 79; 80; 492 Babiller, 80 Babinger, 485 Badad, 208; 219 Bamszlk Beyannmesi, 106 bakire, 167 Balkanlar, 384 Balmumcu iftlii, 387 Baltac, 205; 208; 216; 231; 235; 236; 319; 396 Baltaclar, 205; 216, 231; 235; 236; 319; 396 baron, 92 Drdne Hanm, 353 Ba ikbal Diresi, 291 Resn Hanmefendi, 352 Nkhet-seza Hanmefendi, 351 Ba imam, 383 Ba Kadn, 253; 264; 303; 317; 318; 341; 343; 344; 345; 346; 347; 348; 349; 350; 351; 352; 353; 354; 377; 380; 396; 410; 413; 416; 419 Ba Kalfa, 375 Ba Kap Gulam Dairesi, 240; 241; 242; 243 Ba Ktibe, 296; 300; 366 Ba Mushib, 279 Baikbal, 34; 433 Bakadn Kmures Hanm Efendi'yi Ziyaret, 377 Bakadnefendi, 34; 433 Bakapgulm daireleri, 237 Baktibe, 412 balarnn rtnmesi, 382 baszende, 361 batl seyyahlar, 66 Batl yazarlar, 26; 66; 67; 68; 69; 70; 113; 320; 325; 330; 359; 435 BATILI YAZARLARIN HAREM'LE LGL FTRA VE ARPITMALARI, 66 BATILI YAZARLARIN HAREM'LE LGL KTAPLARI, 66 Bayrak, 382; 385 Bayram, 133; 153; 205; 214; 365; 366; 402; 413 Bayramlar, 191; 298 bedevilik devri, 108 Bed'zzaman, 73 Bedir Harbi, 127 . : Bedirhan, 125 Bedizzaman, 64; 73; 108; 109; 154; 166; 251; 355; 361; 483 Bedizzaman Said Nursi, 73; 108; 154; 483

Belliye Sultan, 399 Behram Aa, 283 . . . Bekiz, 362 Berber usta, 300 Berberler, 100 Besmele, 209; 235; 236; 238; 241; 248; 255; 256; 391 Be vakit namaz, 380 Beik, 328; 488 Beik rts, 328 Beikta, 144; 206; 360; 361; 373; 375; 378; 388; 402; 409; 410; 414; 479 Beikta Saray, 361; 378; 388; 402 Beikta Saraylar, 391 Beinci Kadn, 34; 291; 317; 327; 348; 349; 350; 433 BeirAa, 216; 283; 480 bete birlik pay, 178 Beyhan Sultn, 330 . , Beyler, 97 Beylerbeyi, 98; 206 Beylerbeyi Saray, 206 Beylik Gezi, 360 Beyond The Sublime Port, 37; 280 Beyond the Sublime Porte, 488 Beytlmal, 182 Beytlmal Emini, 182 ..','. BEYZADE, 399 Bezm (Bezmr) Altnc Kadn Efendi, 349; 350 Bezmir Hanm, 315 ' bezminin tensiki, 56 Binnaz ikinci Kadn Efendi, 346 Birden fazla evlilik, 72 birden fazla kadnla evlilik, 171; 273; 312 Birinci Yer, 210; 211; 212; 214; 232 Birun, 208; 217; 218 Brun halk, 208; 216 502 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM Brn, 31; 208; 211; 212; 216; 237 Brn Halk, 216 BRN KISMI (BRNC VE KNC YERLER), 208 by bitmemi, 35; 54; 228 Bizans, 63; 127; 211; 274; 306; 308; 333; 484 Bodrum kat, 296 Boaz, 161; 207; 219; 266; 372 Boollar, 88 Bomba Olay, 64 bor sebebiyle klelik, 78 Bosna, 109; 195; 196 Bostanc, 197; 208; 360 Boama beyn, 146 boanma, 140; 322 Bovye, 107 bozkr kltr, 87 BYLE BR KTABA NEDEN HTYA DUYULDU?, 36 Brahman kanunlar, 77 Brezilya, 103 Brksel, 65; 66 Bula, 295 Bulgar, 195; 306; 308 Burhneddin Efendi, 351 Bursa, 45; 46; 179; 185; 190; 191; 204; 382; 383; 479; 484; 487; 490 Busbeq, 330 ' Butros, 107 Bul, 288; 330 Byclk, 81 Byk Kalfa, 295; 366; 377; 383; 387; 397; 404; 407; 413 Byk Oda, 206; 219 Cahiliye devri, 89 Camille Rogier, 7; Candarolu, 310 Cariye, 26; 27; 32; 116; 117; 122; 136; 137; 143; 162; 165; 166; 172; 177; 178; 188; 190; 191; 263; 264; 265; 273; 274; 280;

288; 289; 290; 311; 312; 313; 69; 435 ; 34; 35; 52; 65; 66; 67; 128; 129; 131; 135; 151; 159; 160; 161; 167; 168; 170; 171; 179; 180; 181; 182; 226; 244; 246; 247; 267; 270; 271; 272; 281; 284; 285; 287; 292; 297; 302; 307; 314; 315; 316; 317; 321; 324; 331; 332; 336; 337; 340; 359; 360; 403; 404; 425; 429; 431; 433 Cariyeler, 32; 52; 67; 81; 135; 143; 155; 156; 159; 160; 161; 162; 167; 170; 177; 179; 181; 184; 186: 190; 191; 203; 226; 237, 244; 247; 259; 261; 262; 264; 265; 267; 268; 271; 284; 285; 288; 289; 295; 297; 298; 299, 300; 302; 303; 304; 315; 317; 321; 322; 324; 325; 328; 355; 358; 360; 361; 362; 365; 398; 400; 401; 426; 431 Cariyeler dairesi, 247; 259 Cariyeler, Saylar Ve Vazife Taksimleri, 288 Cariyelerin Durumu, 159 cariyelik, 25; 36; 37; 41; 73; 87; 115; 116 cariyenin efendisi ile olan beraberlii, 156 cariyenin efendisinin izniyle kle veya hr bir erkek ile evlenmesi, 156 cri, 115; 142; 403 cariyeler, 5; 32; 33; 116; 147; 168; 170; 173; 190; 272; 296; 311; 431; 432 Cebeci ba,, 216 Cebeciler, 199 . . cebeli, 98 cebel, 97; 99 Cellat emesi, 211 Cemile Sultn, 38 cemiyetin nizm ve intizm, 57 Cengiz kanunu, 88 ceza hukuku, 158 ceza sebebiyle klelik, 78 . cez' meyyideler, 72 Cihd, 119; 120; 123; 158 Cihd Ve artlar, 119 Cihannma Kasr, 480 Cima', 52 ...;, cins hayat yaama, 32; 431 cizye, 120; 126; 128; 195 Commercio Gazetesi, 105 cu'l, 138 CU'L LE KLE ZDI, 138 Cuma Selml, 63; 362; 363 Cumhuriyet, 7; 25; 41; 63; 66; 69; 82; 166; 270; 435; 485 Cumhuriyet Halk Partisi, 63 CUMHURYETN LK YILLARINDA YAPILAN FTRALAR VE PADAHLARIN ALE HAYATI LE ALAKALI ARPITMALAR, 63 Cce, 292 KARMA NDEKS 503 Cceler, 230 crm cinayet, 98 alpare, 361 amar kalfalar, 299 amar Usta, 299 amarc kadn, 299 amarc,, 216 ARPITILAN OLAN, HADIM VE BENZER MESELELER, 35 araf, 319; 373; 387; 406 anigir, 162; 231; 267; 292; 299; 300 avuba, 216 ELEB MEHMED I, 309 engi, 362 erkez, 285; 287; 375; 400; 403; 406; 407; 487 , . erkez cariye, 407 erkez kadnlar, 286 erkezler, 279 eme Sofas, 247; 257 eyizler, 330 iek Htn, 333 ifti, 91; 186 ifte Saraylar, 321 ifte standart, 103 iftesaraylar, 206 kma, 230; 231 in, 78; 101; 109; 278; 484 N HUKUKUNDA KLELK, 78 ingene, 197 inliler, 78 plak resimler, 68 raan Saray, 206; 298 rak, 295; 296; 298 izme Kaps, 211 uhadar, 230 Dad, 300; 326; 328; 382; 398; 407 Daire nbet, 296 Dallam, 66 Damat, 329; 482 Damatlar, 329; 413 Damatlk, 329 . darb, 102 Darphane, 211; 216 Darphane Emini, 216 Darphane Kaps, 211 Darssaade, 484 Dawes Kanunu, 105 def, 361 Demirkap, 257 Demirolu, 484 Ders, 119; 230; 328; 372; 376; 379; 380; 382; 383; 386; 387; 388; 390; 398; 399; 424; 481

Dersler, 371; 377; 382; 416 Dervi Abdullah, 278; 279; 484 Devirme, 47; 53; 128; 191; 193; 195; 196; 197; 198; 200; 219; 226; 274; 310; 311; 316 Devirme Aas, 196 . Devirme memuru, 196 . . Devirme sistemi, 200 Devirmeler, 53; 226; 229; 329 Dier Harem Aalar, 281 Dilpezr Kadn Efendi, 346 . Dilsizler, 288 .,.,. dirlik, 96; 97; 98 D, 31; 65; 208; 210; 279 D halk, 208 di kiras, 364; 392 D Saray, 31 Dar, 35; 36; 55; 68; 80; 104; 210; 230; 231; 266; 284; 285; 296; 311; 316; 359; 388; 395; 398; 416 divan kanunlar, 58 Divan Kaps, 205 Divan', 27; 425 Diyarbakr, 109; 153; 481; 485 diyet, 139; 140; 158 Dou, 6; 33; 50; 69; 83; 86; 88; 95; 96; 109; 119; 122; 129; 135; 136; 146; 155; 159; 167; 170; 172; 177; 197; 205; 222; 225; 272; 275; 276; 300; 312; 320; 322; 324; 326; 327; 328; 362; 432; 492 Doum, 69; 83; 86; 88; 95; 96; 119; 129; 155; 159; 167; 177; 300; 327; 328; 362; 492 Doumlar, 327; 328; 492 dourgan, 50; 222 Doktorlar, 386; 395 Dolamal, 229 dolap kubbesi, 237 504 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM Dolmabahe, 206; 298; 361; 365; 366; 388; 389; 402; 414 Dolmabahe Saray, 206; 365; 366; 388; 389; 414 domaine, 90 Domanik Cumhuriyeti, 102 Dnme, 55 Drdnc ikbal, 291; 322 Nergis (Nergizu) Hanm-efefendi, 351 Drdnc Kadn, 344; 346; 347; 348; 349; 350; 351; 352; 378; 386; 395 Drdnc Kadn Efendi Dilfirib Kadn Efendi'yi Ziyaret, 378 DRDNC YER, 217 Drdnc Yer, 219 drt kadnla evlilik snr, 170 drtten fazla evlenme yasa, 34 drtten fazla kadnla evlenme, 6; 33; 432 Dr. Rifat Osman, 205 Dudyas, 77 Dulkadrolu, 309 Durriye, 375; 388 Dn, 45; 170; 272; 298; 315; 316; 327; 331; 362; 491; 492 dn DG "Dn" merasimi, 170; 272 Dnler, 45; 298; 316; 331; 492 Dk, 92; 95 Drriye Sultan, 326; 382; 383; 385; 386; 398 Dzd-i Dil nc Kadn Efendi, 349; 350 Ebe, 327; 426 Ebeler, 288; 300; 328 Ebu Yusuf, 124; 125; 127; 156; 485 Ecnebiler, 73; 393 Edirne, 53; 204; 205; 226; 229; 361; 480; 486; 490; 491; 492 Edirne Saray, 205; 229; 361; 490 Efendi, 25; 26; 80; 82; 84; 85; 86; 87; 88; 104; 116; 130; 131; 133; 134; 135; 136; 137; 138; 142; 144; 145; 148; 153; 155; 156; 157; 158; 159; 160; 161; 166; 168; 170; 171; 172; 179; 192; 253; 254; 264; 265; 271; 272;

273; 276; 284; 295; 298; 302; 303; 312; 313; 314; 315; 316; 317; 318; 320; 322; 324; 325; 326; 327; 336; 337; 339; 342; 345; 346; 347; 348; 349; 350; 351; 352; 353; 354; 364; 370; 371; 373; 375; 376; 377; 378; 379; 380; 382; 383; 386; 389; 393; 394; 395; 396; 397; 398; 399; 400; 403; 404; 407; 410; 413; 415; 484; 485; 493 Efendiler, 73; 136; 142; 146; 172; 173; 247; 253; 257; 263; 273; 303; 305; 313; 314; 316; 317; 318; 319; 321; 322; 324; 326; 327; 364; 365; 376; 378; 379; 383; 384; 396; 397; 398; 405; 408; 411; 413; 414 Eflatun, 82 elence yeri, 28; 203; 250; 355; 425 ehlullah, 59; 60 Ekmeki, 216 Elbiseler, 317; 383; 389; 397; 401; 404; 410; 411; 413 Elizabeth, 103 ellici, 190 Elr Mevhibe Ba Kadn Efendi, 352 emn, 122; 278; 420 eme, 90; 115; 116; 121; 128 emek piyasas, 90 Emetullah Ba Kadn Ba Haseki, 343 Emetullah Sultn, 343 Emetullah Kk Sultn, 341 Emne Musall Kadn., 343 Emine Sultn, 343 Emne Sultn, 347; 351 Emr Keykavus, 48; 220 Emirname, 102 Emrullah Akgndz, 38 En aa, 281 Enderun, 32; 35; 47; 53; 54; 55; 197; 206; 208; 217; 218; 219; 220; 226; 227; 229; 230; 231; 279; 281; 284; 410; 414; 484 Enderun, 32; 48; 53; 54; 208; 217; 219; 220; 226; 227; 237; 274; 329; 361; 481; 487 Enderun halk, 48; 220 Enderun Mektebi, 53; 219; 226; 329; 481 Enderun Ve Devlet Bakanl Saray, 217 Enderun', 32; 219 Enderun'da alan Devlet Bakanl Personeli Ve i Olan Kavram ile ilgili arptmalar, 219 Enderunlular, 229; 231 . .-. Enite, 329 ,. Entari, 300; 374; 399 . : -.: Entariler, 319 . : Enver Aa, 381; 387 KARMA NDEKS 505 Epictetos, 87 erkek ocuk, 80; 274; 320; 324; 398 Erkek Esirler i Kle haline Getirebilir (istirkak), 125 erkeklerden kama, 68 Ermeni, 55; 64; 279 : Ermeniler, 64; 195 erotik roman, 26; 66 Erturul, 38; 155; 309; 354; 385; 484; 490 Erzurumlular, 49; 221 esr, 121 esaret, 32; 65; 84; 109; 125; 431

esir, 36; 65; 73; 79; 83; 87; 90; 102; 104; 107; 108; 115; 121; 122; 123; 124; 125; 126; 127; 159; 172; 178; 179; 181; 186; 190; 191; 192; 195; 198; 229; 279; 285; 288; 311 Esir Pazar, 179; 183 Esir pazarlar, 178; 179; 182; 191 esir zenciler, 36 esirci, 179 esirci esnaf, 179 esirciler kethdas, 179 esirciler eyhi, 179 Esirler, 78; 79; 101; 109; 119; 122; 123; 124; 125; 126; 127; 128; 146; 150; 177; 179; 187; 191; 192; 193; 198; 226 Esirlere iyi muamele, 122 esirlerin mbadelesi, 127 Esirlerin ldrlmesi, 123 Esirlik, 104; 109; 114; 121; 123; 295 Esirlik Statsne Gei Ve artlar, 121 esirlikten klelie gei, 123 ESK ARAP MEDENYETNDE KLELK, 88 ESK HNT HUKUKUNDA KLELK, 77 ESK HUKUK SSTEMLERNDE KLELK, 77 . . Eski Kalfa, 296; 413; 416 Eski Saray, 205; 206; 207; 281; 292; 296; 298; 302; 321; 322; 328; 493 eski tfekler, 55 ESK TRK MEDENYETLERNDE KLELK, 87 ESK YUNAN MEDENYETNDE KLELK, 82 Esma Sultn, 351 esr, 121; 122; 124 E Statsndeki Cariyeler Veya istifr Hakk Bulunan Cariyeler, 170; 271 eci karaba, 88 ekinci tmarlar, 98 . Eya Ve Borlar Hukuku, 156 Evlenme beyn, 146 Evliya elebi, 204 : Eyp, 397; 415 F Fahri Sultn, 337 fal oklar,, 59 Farsa, 27; 52; 178; 192; 225; 289; 328; 336; 425 farz, 91; 120; 131; 141 fsk, 45 Fatih Sultan Mehmed, 96 Ftih, 6; 33; 42; 48; 50; 55; 105; 124; 126; 178; 187; 192; 200; 204; 205; 209; 220; 223; 229; 274; 280; 284; 305; 306; 307; 310; 311; 315; 320; 325; 326; 331; 332; 369; 432; 482 Ftih Devrinden Sonra Osmanl Padiahlar DG "Osmanl Padiahlar" nn Aile Hayatlar Ve Zevceleri, 311 Ftih Devrine Kadar Osmanl Padiahlar DG "Osmanl Padiahlar" nn Aile Hayatlar ve Zevceleri, 306 Ftih Kanunnmesi, 326 Ftih Sultn Mehmed, 6; 33; 50; 124; 192; 204; 205; 274; 306; 310; 311; 320; 432 FTH SULTN MEHMED, 333 FTH'DEN TBAREN OSMANLI PADAHLARININ ZEVCELER VE OCUKLARI, 331 Fatma Ba Kadn Efendi, 348 Fatma Hanm, 404 Fatma Haseki, 338 Fatma Hm ah Kadn., 343 Fatma NimeSultn, 352; 353 Fatma Sultn, 47; 48; 49; 52; 53; 220; 221; 225; 226; 310; 333; 334; 335; 336; 337; 338; 340; 341; 343; 345;

346; 348; 349; 350; 351 Fatma Sultn., 336 Fatma ahin Htn, 342 Fehme Sultn, 351; 352 Feodal devirde, 92; 93; 95 feodal haklar, 92 FEODALTE NZAMI VE YARI KLELK, 89 Feodalite rejimi, 89; 90; 91; 99; 118; 185 feodalite sistemi, 29; 96; 98 KARMA NDEKS Epictetos, 87 erkek ocuk, 80; 274; 320; 324; 398 Erkek Esirler i Kle haline Getirebilir (istirkak), 125 erkeklerden kama, 68 Ermeni, 55; 64; 279 Ermeniler, 64; 195 erotik roman, 26; 66 Erturul, 38; 155; 309; 354; 385; 484; 490 Erzurumlular, 49; 221 esr, 121 esaret, 32; 65; 84; 109; 125; 431 esir, 36; 65; 73; 79; 83; 87; 90; 102; 104; 107; 108; 115; 121; 122; 123; 124; 125; 126; 127; 159; 172; 178; 179; 181; 186; 190; 191; 192; 195; 198; 229; 279; 285; 288; 311 Esir Pazar, 179; 183 Esir pazarlar, 178; 179; 182; 191 esir zenciler, 36 esirci, 179 esirci esnaf, 179 esirciler kethdas, 179 esirciler eyhi, 179 Esirler, 78; 79; 101; 109; 119; 122; 123; 124; 125; 126; 127; 128; 146; 150; 177; 179; 187; 191; 192; 193; 198; 226 Esirlere iyi muamele, 122 esirlerin mbadelesi, 127 Esirlerin ldrlmesi, 123 Esirlik, 104; 109; 114; 121; 123; 295 Esirlik Statsne Gei Ve artlar, 121 esirlikten klelie gei, 123 ESK ARAP MEDENYETNDE KLELK, 88 ESK HNT HUKUKUNDA KLELK, 77 ESK HUKUK SSTEMLERNDE KLELK, 77 Eski Kalfa, 296; 413; 416 Eski Saray, 205; 206; 207; 281; 292; 296; 298; 302; 321; 322; 328; 493 eski tfekler, 55 ESK TRK MEDENYETLERNDE KLELK, 87 ESK YUNAN MEDENYETNDE KLELK, 82 Esma Sultn, 351 esr, 121; 122; 124 E Statsndeki Cariyeler Veya istifr Hakk Bulunan Cariyeler, 170; 271 505 eci karaba, 88 ekinci tmarlar, 98 . Eya Ve Borlar Hukuku, 156 Evlenme beyn, 146 Evliya elebi, 204 Eyp, 397; 415 F Fahri Sultn, 337 fal oklar,, 59 Farsa, 27; 52; 178; 192; 225; 289; 328; 336; 425 farz, 91; 120; 131; 141 fsk, 45 Fatih Sultan Mehmed, 96 Ftih, 6; 33; 42; 48; 50; 55; 105; 124; 126; 178; 187; 192; 200; 204; 205; 209; 220; 223; 229; 274; 280; 284; 305; 306; 307; 310; 311; 315; 320; 325; 326; 331; 332; 369; 432; 482 Ftih Devrinden Sonra Osmanl Padiahlar DG "Osmanl Padiahlar" nn Aile Hayatlar Ve Zevceleri, 311

Ftih Devrine Kadar Osmanl Padiahlar DG "Osmanl Padiahlar" nn Aile Hayatlar ve Zevceleri, 306 Ftih Kanunnmesi, 326 Ftih Sultn Mehmed, 6; 33; 50; 124; 192; 204; 205; 274; 306; 310; 311; 320; 432 FTH SULTN MEHMED, 333 FTH'DEN TBAREN OSMANLI PADAHLARININ ZEVCELER VE OCUKLARI, 331 Fatma Ba Kadn Efendi, 348 Fatma Hanm, 404 : Fatma Haseki, 338 Fatma Hm ah Kadn., 343 Fatma NimeSultn, 352; 353 Fatma Sultn, 47; 48; 49; 52; 53; 220; 221; 225; 226; 310; 333; 334; 335; 336; 337; 338; 340; 341; 343; 345; 346; 348; 349; 350; 351 Fatma Sultn., 336 Fatma ahin Htn, 342 Fehme Sultn, 351; 352 Feodal devirde, 92; 93; 95 feodal haklar, 92 FEODALTE NZAMI VE YARI KLELK, 89 Feodalite rejimi, 89; 90; 91; 99; 118; 185 feodalite sistemi, 29; 96; 98 (T* 506 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM Feodalitenin iktisdi Mahiyeti, 93 Feodalitenin Siyas Mahiyeti, 91 Feodalitenin Sosyal Mahiyeti, 94 Ferace, 387; 404 Ferhunde Emine Drdnc Kad, 344 ferman, 45; 92; 98; 284; 385 Fes, 393 Fetva, 59 Fetvahane, 125 fey', 177 feyizlerin mehbeti, 60 fid, 123; 127; 128 fidye, 121; 123; 125; 127; 128; 192; 198 fief, 29; 91; 92; 93; 94; 95; 99 fiefi, 95 fkh kitaplar, 27; 43; 65; 123; 126; 156; 157; 166; 177; 178; 188; 270; 317; 359; 424; 426; 427; 428 Flachat, 67 Fodla frn, 211 Fransa'da Ortaa Ve Son Asrlarda Klelik, 101 Fransz, 67; 101; 103; 108; 149; 209; 335; 490 Fransz insan Ve Yurtta Haklar Beyannmesi, 108 Fuha zorlanan cariyeler, 160 G gadabiye, 58 Galata, 53; 124; 226 ganimet, 121; 127; 172; 177; 198 Gaylan bin meyye, 72 gayr-i mslim, 121; 125; 141; 151; 153; 167; 177; 191; 192; 195; 196; 306 gazi, 123 Gazi Evranos Bey, 198 GAZ OSMAN BEY I, 307 Gedikli, 285; 297 GEDKL CARYELER, 284 Gedikli Criye, 285; 297 Gelin, 331; 397 Gelin Alay, 331 gen kadn, 52; 225; 226 Gen Osman, 315; 338 GEN OSMAN, 338 Hatice Mahfirz Sultn, 338 GENEL OLARAK KLELK VE CARYELK KONUSUNDAK ARPITMALAR, 65 Genel Taksim Kanunu, 105 Gerdek, 98; 167 Gevher Sultn, 330; 333 Gevherhn Sultn, 336 GEZLER VE ELENCELER, 360 Gezinti, 25 GEZMELER, 387 Glmn, 54; 227; 229 G, 298; 360; 361; 373

gebe, 87 G-i Hmyn, 361 Gktrk Devleti, 87 Gzde, 248; 351; 352; 353 GZDELER, 351; 353 Gzdeler, 257; 258; 305; 322; 324 Gzdeler, Peykler Ve Has Odalklar, 324 Gzya Saray, 321 gulam, 52; 166; 225; 238; 239; 240; 271 Gulm, 52; 144; 145; 225; 230; 281 Gustav Lebon, 115 Guyot, 101 Glbahar Htn, 333; 334 Gl-ceml Drdnc Kadn Efendi, 349; 350 Glfem Htn, 335 Glistu (Glistan) Drdnc Kadn Efendi, 349; 350 Glnar Kadn, 340; 341 Gln Sultn, 7; 69; 435 Glah Htn, 333 Glsen Kadn., 343 Grc, 182; 279; 285 ' Grc cariye, 286 Gveyi, 329 H Habe Mehmed Aa, 283 Habeistan, 36; 279 Hce Aye Kadn , 344 Hac Beir Aa, 216; 283 had, 36; 44; 147; 158; 184; 211; 227; 228; 237; 238; 239; 242; 274; 275; 276; 277; 278; 279; 280; 281; 282; 283; 427 had cezas, 44; 158 i KARMA NDEKS 507 Hadm, 36; 184; 227; 228; 237; 238; 242; 274; 275; 276; 277; 278; 279; 280; 281; 282; 283; 427 Hadm Aalar, 274; 280 Hadmlk, 275 hadis, 121; 147; 203; 238; 248; 275; 394 Hafsa Sultn, 303; 310; 332; 334; 342 Hak din, 120 hak ehliyeti, 85 hakik ilm, 60 Hkim bin Hizam, 89 hakka ird, 58 Hali, 207 Halife, 56; 121; 124; 149; 177; 381; 393; 488 fHalime Hatice Htn, 320 HalitZiya Uaklgil, 38; 486 Halvet, 60; 325; 358; 359; 360; 424 halvet bezleri, 359 halvet sokaklar, 359; 360 Hamamlar, 259; 260 Hamid Bey, 307 Hamide Aye Sultn (Babam Sultanhamid adl kitabn yazar), 353 Hamidiye Camii, 365 Hammer, 36; 54; 100; 228; 486 Hammurabi Kanunu, 80 hamr, 43; 44 Hanbeli, 142; 148 Handan Valide Sultn, 304 Hndan Valide Sultn, 337 Hanefi hukukular, 126; 127; 128; 131; 137; 155; 156; 157; 158; 167; 168; 172; 173; 313; 429 Hanefi mezhebi, 6; 33; 122; 123; 192; 198; 432

Hanife Kadn, 343 HANIM SULTAN, 396; 399 Hanm Sultn, 326 HANIM SULTNLAR, 303 Hara, 126 haram, 28; 43; 44; 58; 59; 107; 120; 165; 204; 251; 270; 276; 277; 289; 314; 317; 358; 361; 425 Harbiye Nezareti, 206 Harem, 5; 7; 25; 26; 27; 28; 29; 31; 32; 34; 35; 36; 37; 38; 41; 42; 47; 48; 49; 50; 53; 55; 64; 65; 66; 67; 68; 69; 73; 135; 136; 160; 162; 163; 164; 166; 182; 184; 203; 204; 205; 206; 207; 208; 216; 230: 241; 249; 259; 267; 275; 283; 290; 298; 306; 318; 326; 333; 360; 372; 394; 409; 416; 429; 484; 219; 235; 242; 250; 260; 268; 277; 284; 292; 299; 311; 319; 327; 335; 361; 373; 397; 410; 419; 431; 487; 220; 221; 236; 237; 243; 244; 251; 253; 262; 263; 269; 270; 278; 279; 285; 286; 293; 294; 300; 302; 313; 314; 320; 321; 328; 329; 336; 339; 362; 364; 375; 379; 400; 401; 411; 412; 424; 425; 434; 435; 488; 489; 223; 226; 238; 239; 245; 247; 254; 255; 264; 265; 271; 273; 280; 281; 287; 288; 295; 296; 303; 304; 315; 316; 322; 324; 330; 331; 355; 358; 365; 366; 383; 387; 403; 404; 413; 414; 426; 427; 480; 481; 490; 491; 229; 240; 248; 257; 266; 274; 282; 289; 297; 305; 317; 325; 332; 359; 369; 391; 406; 415; 428; 482; 492; 493 Harem Aalar, 184; 237; 238; 239; 240; 241; 242; 244; 259; 263; 274; 277; 280; 281; 282,284; 319; 360; 361; 364; 365; 366; 379; 401; 406; 412; 415; 427 Harem Aalar Kouu, 238; 241 Harem Aas, 205 Harem Dairesi, 34; 203; 235; 321 Harem Fuhu Yuvas Deil, 166; 271 Harem halk, 206; 230; 274; 280; 283; 362; 365; 366 Harem Hayatnn i Yz, 28; 37; 49; 50; 53; 221; 223; 226; 247; 321; 322; 324; 325; 330; 331; 362; 424; 426; 428; 492 Harem II, 37; 223; 235; 257; 259; 283; 284; 295; 296; 303; 304; 315; 316; 322; 324; 330; 331; 364; 365; 50; 67; 69; 204; 205; 206; 239; 242; 251; 253; 255; 263; 278; 279; 280; 281; 286; 288; 289; 290; 292; 297; 298; 299; 300; 302; 305; 306; 311; 313; 314; 317; 318; 319; 320; 321; 325; 326; 327; 328; 329; 332; 358; 359; 361; 362; 366 Harem Kadnlar, 66; 68; 364; 379; 425 HAREM TEKLATI'NIN ERKEK PERSONEL, 274 HAREM TEKLTI, 263 Harem'de alan Erkek Personelin Ortak zellii Hadm DG "Hadm" lk, 275 HAREM'DE HAYAT VE HALVET, 358 HAREM'DE HAYAT, ELENCELER VE RESM MERASMLER, 355 HAREM'DE YAAYAN NSANLAR 508 KLELK-CARYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM PADAHTIN ALES VE HAREM PERSONEL (HAREM TEKLTI), 263 Harem'deki Cariyelerle Alakal Baz Meseleler, 302 Harem'deki Kadnlarn Reisi Valide Sultn, 303 HAREM'E AT GB GSTERLEN IPLAK RESMLER, 68 Haremdekiler, 67 Haremeyn, 242; 243; 281 Haris bin Kays, 72 Harp, 63; 98; 106; 187; 191; 199; 200 has, 6; 55; 59; 98; 172; 181; 183; 207; 230; 267; 273;.-281; 296; 298; 302; 314; 320; 322; 324; 325; 336; 360; 372; 419; 434 Has Bahe, 358; 359; 360; 424 has baheler, 359 Has Ocfa, 54; 55; 172; 219; 229; 230; 231; 267; 273; 282; 302; 314; 322; 324; 325; 336 Has Odalk, 172; 267; 273; 314; 322; 324; 325; 336 Haseki, 34; 170; 272; 312, 315; 317; 318; 335; 336; 337; 338; 339; 340; 341;

342; 343; 433; 489 Haseki Sultn, 34; 317; 318; 335; 339; 340; 341; 433; 489 Hasrclar Kouu, 211 Hasrl, 281 hssa cariyeler, 167 Hssa iftlik, 90 hssa iftlikler, 186; 187; 188 hssa kullar, 167 HASTA OLAN SARAYLILAR HAKKINDA, 404 Hastahane, 211 Hastalar Kethdas, 300 Hastalar Ustas, 259; 288; 300 hs, 186; 187; 196 Hat mecrasna car kati, 140 Haten adam ldrme, 140 Hatice Haseki, 342 Hatice ikinci Kadn., 343 Hatice Sultn, 310; 334; 337; 340; 341 HATM MERASM, 382 Hatim Merasimi, 382 Havuz, 426 havuza atp oynamalar, 27; 166; 271 Hayriye, 348; 371; 388 Hayrullah Aa, 279 Hazine Kouu, 219 Hazine Odas., 229 HAZNEDAR KALFALAR, 400 Hazinedar Usta, 259; 282; 297; 298; 324; 383; 387; 400; 402; 408; 411; 413 HAZNEDAR USTALAR, 400 Hazinedar, 162; 263; 265; 267; 282; 292 Hazinedarlar Dairesi, 253 haznedar, 317; 321; 327; 362; 366 Haznedar, 289; 291; 296; 304 Haznedar Usta, 289; 296; 304 Helene Htn, 333 hendese, 376 hesap, 376 Hindistan, 95; 101; 183; 384 Hint dini, 77 Hint Hukukular, 78 Hint Sanskrit Hukuk kitaplar, 77 Hrka-i Saadet, 365 Hrka-i saadet daireleri, 365 Hrka-i erif, 365 his, 275; 276 hyanet ebekesi, 63 hiyerari, 95 , hizmet edilenler, 29; 77 hizmet tmarlar, 98 hizmeti kadn, 32; 109; 159; 264; 285; 290; 292; 431 hizmeti statsndeki cariyeler, 160; 161; 162; 164; 184; 265; 267; 269 hizmetkrlar, 77; 147; 238; 240; 289; 360 Hokkabaz, 366 Ho-yr ikinci Kadn Efendi., 349; 350 Hotoz, 319; 374; 377; 389; 401 Hristiyan, 30; 31; 36; 54; 69; 95; 106; 107; 109; 114; 115; 150; 151; 152; 190; 191; 228; 305; 434 Hristiyan tarihi, 36; 54; 228 HRSTYANLIK'TA KLELK, 106 htill Meclisi, 103 hukuk sistemleri, 29; 30; 56; 72; 77; 79; 100; 113; 114; 117; 118; 147 Hukuk Tarihi, 29; 44: 78; 82; 84; 87; 88; 91; 92; 93; 94; 96; 119; 140; 141; 156; 157; 185; 481; 482; 484; 489; 492 hukuk muhteva, 116 hums, 177; 178 KARMA NDEKS 509 Hun Devleti, 87 Hundi Sultn, 334 Hurrem Kadn., 343 Hurrem Sultn, 7; 69; 136; 171; 273; 311; 312; 316; 318; 419; 421; 435 Huzura Kabul ve Dolmabahe DG "Doimabahe" Saray, 389 Hdvendigr, 192 Hma Sultn, 334 Hm ah Ba Kadn Efendi, 345; 346 Hm ah Haseki, 342 Hmaah, 170; 272; 315; 316 Hnkr Diresi, 298 Hnkr Kalfalar, 289; 297; 324; 366; 400 HNKR KALFALARI, 402 Hnkr Kalfalar (Ustalar=Gedikli Cariyeler), 297 Hnkr Mahfili, 64; 362 Hnkr Sofas, 28; 203; 247; 248; 250; 251; 253; 257; 259; 304; 355; 356; 425; 426 35; 79; 80; 81; 82; 83; 95; 100; 102; 108; 116; 131; 133; 134; 135; 147; 148; 151; 153; 157; 159; 160; 161; 168; 170; 171; 172; 184; 186; 187; 188; 265; 270; 271; 272; 312; 313; 315; 339; 425; 427; 428; 429; hr, 6; 27; 33; 34;

85; 86; 87; 94; 118; 119; 121; 136; 142; 143; 154; 155; 156; 165; 166; 167; 173; 182; 183; 190; 191; 264; 273; 307; 311; 359; 404; 424; 432; 433 hr erkekler, 167; 188; 429 Hr kadnlar, 5; 6; 32; 33; 432 Hrler, 80 Hrriyet, 397; 489 Hz. Adem, 83 Hz. dem, 58 Hz. Davud, 60 Hz. Lut, 49; 221 Hz. Musa, 82 Hz. Peygamber, 58; 59; 66; 74; 89; 117; 121; 122; 124; 127; 132; 135; 143; 144; 147; 148; 149; 150; 154; 168; 172; 173; 177; 185; 275; 429 Hz. Sleyman, 60 i'tk, 138 i'tidl, 58 ibd, 116 ibdet, 60 ' ibdet hrriyeti, 153 ibrahim Paa, 53; 229; 329; 483 ibrani kleler, 81 icr, 29; 99 i halk, 200 i olan, 47; 48; 53; 54; 220; 226; 227; 228; 229; 231 i Saray, 53;. 54; 226; 227 iki, 42; 43; 44; 56; 57; 59; 120 iki ime suu, 44 iki mbtels, 42 iolan, 35; 47; 53; 54; 219; 226; 228; 229; 230 iftar davetleri, 392; 408 Ihlamur Kk, 387 ihtis, 275 ihtiyarn yular, 58 II. Abdlhamid, 42; 63; 64; 207; 297; 303; 322; 349; 350; 396; 488; 491 II. Selim, 321; 332 III. Mehmed, 66; 304; 321; 332; 336; 337; 338 III. Murad, 27; 206; 235; 236; 251; 257; 263; 279; 280; 290; 297; 303; 304; 318; 320; 321; 328; 331; 332; 335; 336; 425 III. Selim, 208; 259; 304; 321; 322; 331; 345; 362 kbal, 135; 172; 273; 284; 295; 302; 314; 315; 321; 322; 324; 325; 348; 350; 353; 396 iki ay oru, 140 ikinci ikbal, 322 Nesrin Hanmefendi, 351 ikinci Ktibe, 401 Aye Hanm, 343 ilga, 106; 107; 108; 114; 117; 138; 200; 230 imam Hatip Lisesi, 63 im, 115; 116; 186 imla, 376 imtiza, 114 nde Pendant Belge adl gazete, 66 insanlar, 29; 30; 31; 32; 36; 41; 49; 54; 56; 63; 72; 73; 74; 77; 78; 79; 80; 81; 83; 85; 87; 89; 90; 92; 93; 94; 95; 100; 102; 105; 106; 107; 108; 109; 114; 115; 118; 122; 126; 130; 131; 132; 142; 146; 147; 149; 150; 151; 153; 510 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM 154; 157; 165; 184; 185; 188; 190; 195; 221; 227; 250; 270; 273; 276; 277; 283; 320; 356; 358; 375; 379; 393; 397; 419; 426; 434 ind, 59 ' ird, 58; 114 irtikb, 42; 45; 58; 102

slam dmanlar, 55 islmn ta'dil ettii hkmler, 72 Islmlatrma siyseti, 122 istifra hakk, 116; 160; 172; 173; 265; 313 istifra hakk bulunan e statsndeki cariyeler, 160; 265 istifra, 5; 32; 33; 131; 135; 156; 158; 160; 161; 165; 170; 171; 172; 173; 180; 264; 265; 270; 273; 307; 311; 312; 313; 324; 426; 431; 432 istifra hakk, 5; 32; 33; 135; 158; 160; 161; 165; 170; 171; 172; 173; 180; . 264; 265; 270; 272; 273; 307; 311; 312; 313; 324; 426; 431; 432 istilken ikta', 96 istihdam hakk, 160; 161; 264; 265 istirkak, 123 iret, 43 igc, 91 iret, 32; 43; 56; 57 iret meclisi, 57 , 43 Itknme, 144; 145 ITK, 138 Itr Efendi, 179 ittihd Terakki, 63 ivazsz, 121 jalalar, K Ka'b bin Zheyr, 255; 256 Kbusnrne, 36; 47; 49; 220; 221; 222 Kbsnme, 47; 48; 52; 220; 225 kagun kle, 102; 103 Kad, 180; 181 Kadn, 5; 6; 7; 25; 26; 27; 28; 29; 30; 31; 32; 33; 34; 35; 36; 37; 48; 49; 52; 53; 54; 56; 57; 58; 59; 66; 67; 68; 69; 70; 71; 72; 78; 80; 82; 84; 85; 86; 88; 95; 100; 101; 109; 114; 115; 116; 117; 119; 121; 122; 123; 125; 127; 128; 129; 135; 155; 158; 166; 167; 179; 180; 205; 206; 235; 236; 247; 248; 257; 259; 266; 267; 274; 278; 289; 290; 299; 300; 307; 308; 314; 315; 321; 322; 330; 331; 337; 338; 344; 345; 351; 352; 359; 360; 369; 370; 379; 380; 391; 392; 400; 401; 410; 411; 423; 424; 431; 432; 482; 486; 136; 140; 159; 160; 168; 170; 181; 184; 220; 221; 237; 239; 249; 250; 260; 262; 268; 270; 281; 282; 291; 292; 302; 303; 309, 310; 316; 317; 324; 325; 332; 333; 339; 340; 346; 347; 353; 354; 361; 362; 372; 375; 383; 386; 394; 395; 403; 405; 412; 413; 425; 426; 433; 434; 491; 492; 143; 147; 154; 161; 162; 165; 171; 172; 173; 185; 203; 204; 225; 226; 227; 244; 245; 246; 251; 253; 254; 263; 264; 265; 271; 272; 273; 284; 285; 288; 295; 297; 298; 304; 305; 306; 311; 312; 313; 318; 319; 320; 326; 327; 329; 334; 335; 336; 341; 342; 343; 348; 349; 350; 355; 357; 358; 364; 365; 366; 376; 377; 378; 387; 388; 389; 396; 397; 398; 407; 408; 409; 416; 419; 422; 427; 428; 429; 435; 480; 481; 493 Kadn Efendi, 25; 247; 253; 254; 284; 295; 298; 314; 315; 316; 321; 322; 324; 342; 345; 346; 351; 352; 353; 376; 377; 378; 391; 392; 395; 401; 405; 407; 413; 416; 422; 26; 32; 170; 171; 172; 257; 263; 272; 273; 302; 303; 305; 313; 317; 318; 319; 320; 325; 326; 327; 337; 347; 348; 349; 350; 354; 364; 365; 375; 380; 383; 386; 389; 396; 397; 398; 400; 408; 410; 411; 412; 424; 427; 431 KADIN EFENDLER, 303; 342; 343; 344; 345; 346; 347; 348; 349; 350; 351; 352; 353; 354; 396 Kadn Efendiler, 172; 247; 253; 257; 263; 273; 295; 298; 303; 305; 313; 314; 316; 317; 318; 319; 320; 321; 322; 324; 325; 326; 327; 342; 364; 365; 376; 377; 378; 383; 389; 391; 392; 395; 396; 397; 398; 405; 408; 411; 413; 416 KADIN EFENDLER, GELNLER, EHZADELER, HANIM SULTANLAR, 396 KADIN EFENDLER, 342; 343; 344; 345; 346; 347; 348; 349; 350; 352; 353; 354

Kadn Efendi lerin Muayedesi (Bayramlamas), 413 kadn kle, 30; 31; 32; 36; 80; 84; 88; 109; 114; 116; 117; 128; 135; 136; 143; 'KARMA NDEKS 511 158; 159; 160; 165; 170; 179; 181; 263; 264; 270; 272; 274, 311 Kadnefendi, 34; 135; 170; 244; 246; 247; 251; 259; 260; 264; 265; 272; 285; 300; 303; 322; 324; 345; 348; 358; 366; 386; 396; 407; 433 Kadnm, 318 Kadnlar Saltanat, 37; 170; 171; 272; 273; 297; 309; 311; 315; 335; 336; 337; 338; 340; 341; 480 Kadir Alay, 365 Kaftanl, 229 Kat Emini, 216 Kthane, 387; 397 Kthane, 360; 424 Kahveci Usta, 162; 266; 267; 299; 300; 400; 401; 406; 411 Kahveci Ustann Maiyeti, 411 Kahveciba, 231; 373 KHYA KADIN, 401 Khya Kadn, 184; 288; 298; 302; 366, 383; 400; 401; 411; 413 Kalfa, 26; 282; 284; 292; 295; 296; 297; 298; 299; 317; 318; 328; 374; 375; 377; 380; 387; 388; 389; 390; 396; 397; 398; 399; 400; 402; 403; 407; 411 Kalfalar Ve Cariyeler Dairesi Tal:, 259 Kalfalar, Vazifeleri ve rak DG "rak" Edilmeleri, 295 Kalfalk, 295; 361; 407 Kamer Sultn, 334 Kamu Hukuku, 157 ; KLELERN TAKSM, 177 Kandiller, 364 Kniye Haseki, 341 Kansas Eyleti Kanunlar Meclisi, 105 Kanun, 44; 56; 57; 78; 85; 92; 93; 96; 99; 101; 102; 124; 131; 149; 154; 168; 192; 195; 196; 429; 486; 491 KANUN SULTN SLEYMAN, 335 Kanun Sultan Sleyman, 56; 98 Kanun Sultn Sleyman, 136; 171; 272; 297; 304; 311; 317; 329; 334; 419; 421 Kanun- ehinh, 62 Kap aas, 205, 217; 219; 274; 280; 282 Kap Aras, 211; 214 . . KAPI KULLARI, 191 PENK OLANI VE DEVRME SSTEMNN TARH VE HUKUK ESASLARI, 191 kap kulu, 129; 198; 200 Kap Kulu Askerleri, 197; 198 Kap Kulu Ocaklar, 47; 192; 220 Kapc, 205; 208; 209; 214; 216 Kapcba, 216 Kapclar kethdas, 216 kapkulu askerleri, 198 Kaptan Paa, 329 karaba, 88 karagz, 362 Karalar Kanunu, 30; 101; 102; 103; 104; 106; 147; 149 Kardinal, 65; 66 Kari Briullov, 7; 69; 435 Karolina Eyleti, 104 ....... kast sistemi, 77; 80; 95 Ktibe, 297; 300; 366; 412; 415 Ktibe kalfa, 300 Ktibe Usta, 300 kati, 78; 79; 123; 124; 125; 139; 140; 259; 278; 320 ,. Katolik, 107 , , Kayser, 58 kaz, 29; 99 Ferhd Htn, 334 keffret, 140; 141; 142 kelb, 48; 221 Kelimelerin Manalar arptlmaktadr, 47; 219 keman, 361 kesimci, 190 Kethda, 278; 298; 366 Kiler, 162; 206; 219; 229; 230; 231; 268 Kiler Kouu, 219 Kiler Odas., 229 Kilerciba, 230; 280 kiler-i hmayun, 364 Kl bedeli, 98 kl hakk, 98 kn, 35; 73; 99; 115; 137; 143; 207; 266; 296; 324; 330; 390 Kr'at, 376 Kr, 1 kstl, 153 klak resm, 98 kitabet akdi, 130; 131 kitabet bedeli, 130; 131 KTABIN TAKDM, 25 kitay, 88 512 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM kzlderili, 65

Kzlderili Srgn Kanunu, 105 Kzlar Aalarnn Devlet idaresine Mdheleleri, 283 Kzlar Aas, 237; 274; 280; 282; 317; 481 Kzlaraas, 212; 243; 274; 281; 360; 364; 427 Komnizm, 78 Kont, 92; 95 korsanlk, 83; 84; 119 Kovanon, 78 KOYUN KFRLER, 191 Khne Defter, 187 kle, 5; 26; 29; 30 78; 79; 80; 81; 89; 90; 94; 95; 103; 104; 105; 114; 115; 116; 122; 123; 124; 130; 131; 132; 138; 139; 140; 145; 146; 147; 154; 155; 156; 161; 165; 167; 172; 177; 178; 183; 184; 185; 192; 193; 198; 270; 272; 273; 429; 431; 432; ; 32; 33; 66; 67; 73; 77; 82; 83; 84; 86; 87; 88; 96; 98; 100; 101; 102; 107; 108; 109; 113; 117; 118; 119; 121; 125; 127; 128; 129; 133; 135; 136; 137; 141; 142; 143; 144; 148; 149; 151; 153; 157; 158; 159; 160; 168; 169; 170; 171; 179; 180; 181; 182; 186; 188; 190; 191; 200; 263; 264; 265; 274; 311; 313; 424; 485; 488 Kle Azd Etme beyn, 146 Kle zd etme, 30; 139 kle azad, 138 kle ticareti, 84; 103; 104; 107; 108; 183 Kle Ticretinin ilga edilmesi, 184 kleler, 29; 36; 73; 77; 78; 79; 80; 81; 82; 83; 84; 85; 87; 88; 89; 95; 99; 101; 102; 103; 104; 105; 107; 108; 114; 115; 116; 130; 131; 136; 137; 139; 142; 143; 146; 147; 148; 153; 154; 157; 158; 159; 167; 177; 178; 179; 181; 182; 185; 186; 188; 263; 264; 274 Kleliin medeni hale sokulmaya allmas, 30 Kleliin sebepleri, 30; 88; 89; 114; 119 klelik, 25; 28; 29; 30; 31; 32; 36; 37; 41; 65; 72; 73; 77; 78; 79; 80; 81; 82; 83; 86; 87; 88; 89; 90; 101; 103; 104; 106; 107; 108; 109; 113; 114; 115; 116; 117; 118; 119; 124; 129; 130; 143; 146; 153; 154; 157; 159; 167; 177; 179; 181; 188; 190; 200; 369; 431; 482; 483; 485; 488; 491 klelik devri, 32; 109; 431 klelik messesesi, 29; 73; 79; 87; 108; 113; 114; 115; 117; 129 klelik sebebleri, 79; 80 KLELK VE CARYELK KAVRAMLARI, 115 Klelik Ve Harem Konusundaki arptmalar, 28 Ks, 362 Ksem Sultn, 277; 304; 318; 330; 338; 483 Kk, 205; 207; 208; 211; 257; 267; 290 Kral Urugakine, 80 Kralie Elizabeth, 103 Krimonoloji, 54; 227 kriterler, 90 Kubbeli Kap, 235; 236 Kuds, 125; 149 Kukla, 366 kul, 88; 115; 116; 179; 185; 186; 187; 190; 191; 198; 200; 423; 424 KUL KESMCLER, 190 kul taifesi, 186 Kule Kaps Hademe Nbet Mahalli, 237 Kulluun edeyim, 49; 200; 221 kulluklar, 186 kumar yoluyla klelik, 78 Kur'an, 6; 28; 33; 34; 36; 44; 49; 54; 55; 61; 65; 72; 74; 83; 106; 115; 116; 118; 119; 120; 121; 123; 124; 129; 130; 132; 139; 140; 141; 142; 143; 146; 147; 149; 154; 155; 158; 160; 167; 168; 171; 177; 178; 192; 209; 210; 217; 218; 221; 228; 229; 231; 237; 238; 240; 242; 244; 245; 248; 249; 250; 251; 255; 256; 265;

273; 275; 277; 289; 306; 312; 327; 328; 355; 356; 357; 424; 425; 426; 428; 429; 432; 480; 483; 488 Kur'an yetleri, 28; 124; 149; 244; 245; 248; 249; 250; 251; 355; 356; 357; 425; 426 Kur'n- Kerm, 365; 376; 377; 381; 382; 387; 391; 394; 395; 405; 409 Kur'an, 29 Kurban Bayram, 402 Kuhane, 219; 242 Kutlu Tigin, 88 Kutucu Usta, 300; 319; 401 Kuzey Amerika Kolonileri, 106 Kk Kalfa, 295; 405; 407 Kk mabeyn, 383 KARMA NDEKS 513 Kk Oda, 219 Klhanc Usta, 300 kng, 88 Krk, 319; 396 Krt Beyleri, 125 Laz Eli, 178; 187 Lello, 488 Leyla Ba Kadn , 344 Leyla Saz, 296 livta, 49; 221 Loi Salique Kanunu, 101 Londra, 65; 149 Luka, 107 Lut Kavmi, 49; 221 Lutfiye, 388 M M. aatay Uluay, 25; 424 ma'siyet, 121 Maa, 199; 230; 278; 298; 302; 371; 402 Mabeyin, 394; 405; 409; 414 Mabeyn erkn, 383 Mbeyn, 279 Mbeyn-i Hmayun, 389 Mahbbe Kadn Efendi, 347 mahcur, 153 Mhitb Beinci Kadn Efendi, 349; 350 Mahmud I, 342 Mahmud Necmeddin Efendi, 353 mahrem kadnlar ve cariyelerin avret mahallerinin farkl olmas, 27; 166; 270; 359; 424 mahremiyet, 165; 355; 359; 360; 361; 424; 425 Makbul brahim Paa, 329 mal, 79; 80; 84; 85; 97; 119; 127; 128; 131; 137; 144; 154; 156; 177; 180; 183; 198; 327; 382; 393 Ml Htn, 307 mlik, 60; 85; 100; 131; 153 Mlikiyyet ve serbestiyet devri, 108 Mlik, 33; 142; 160; 167; 432 Maliye Hazinesi, 211 Maliye nezareti, 211 manev korku, 58 Manisa, 318; 492 Manor, 90 manse, 90 . Manu Kanunu, 77 Mara, 306; 310; 404 ; maraz, 60 Marki, 92; 95 maslahat, 124; 126; 128; 146; 159; 177; 178; 188; 276 Matbah emini, 216 Mecbur Olan Kle zd ekillen, 139 Mecidiye Kk, 208; 219 meddah, 362 medeniyet, 73; 108 Medhal, 237; 242; 263; 274; 493 mehm emken, 59 Mehmed Abdlkadir Efendi, 352 Mehmed Aa, 279; 280; 283; 490 Mehmed Emin ahin, 38

Mehmed II, 336; 337 Mehmed III, 336; 337 Mehmed IV, 340 , Mehmed Selim Efendi, 352 Mehmed Sreyya, 150; 322; 341; 488 Mehmed V, 350; 351 Mehmed Vmk Efendi, 351 Mehmed Zyaddin Efendi, 353 Mehtbe Drdnc Kadn Efendi, 346 mektupla zd etme, 87 melh, 59 memlk, 108; 115; 156 memlke, 115 menn, 123; 126; 128 . Meral Altndal, 47; 220 Mercimek Ahmed, 48; 52; 220; 225; 227; 228; 277; 485; 487 mertebe, 26; 128; 160; 265; 282; 381; 424 Meryem Hanmefendi., 347 Mesela istanbul Mftl er'iye Sicilleri Arivi, 129 Mekhne, 361 meru dire, 57 meru muharebe, 119 meveret, 60 metbu'luk, 91 metres, 34; 160; 171; 264; 273; 312 Metta, 107 Meyl Kadn., 343 Meyyit (l) kaps, 212 '. 514 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM Mezopotamya medeniyetleri, 81 MEZOPOTAMYA MEDENYETLERNDE KLELK, 79 Mihrbn nc Kadn Efendi, 346 Mihribn Hanmefendi., 347 Mihriban Sultn, 337 . , Mihrimah Sultn, 7; 69; 331; 335; 345; 348; 435; 483 Mikes, 317; 488 Miller, 37; 488 Mill Ktphane, 63 . Mimar Sinan, 150; 205 , mir arazi, 96; 97 mr arazi, 99; 157; 186 MSAFR KABUL, 404 Msr, 36; 65; 78; 79; 105; 118; 195; 209; 276; 279; 280; 281; 283; 296; 315; 392; 406; 410; 411; 427; 428; 489 MISIR'DA KLELK, 78 Miza, 58 Mool Medeniyeti, 88 Monteg, 67 Montequeu, 101 " Mora, 333 ..-..: Mu'teber Kadn Efendi, 346 Mualla Anhegger, 67; 68; 488 muallime, 25; 35; 289; 369; 371; 372; 374; 376; 378; 380; 387 muaeret meclisi, 57 muaeret toplantlar, 57 Muavvizeteyn, 383 " Muayede Merasimini Grmee Gidi, 411 Muyede Salonu, 365; 366 muhallefat, 180 , : "". Muhalleft, 188; 303; 331 Muhammed Sresi, 126 muharrer, 107 ' - .' Muhtasar Halvet, 358 mukaddes emnetler, 55; 229 Mukbile Sultn, 351 Murad I, 335; 338 , . Murad II, 335 Murad III, 335 Murad IV, 338 Murad V, 349; 350 Mushibeler, 184 Musahip, 381; 383 Mushkinu, 80 : Musiki, 328; 358; 361 Musiki Ziyafetleri, 361 Mustafa Darir, 49; 50; 51; 222; 224; 489 Mustafa I, 340; 343 Mustafa II, 340; 343 .-, . ,: Mustafa III, 343 Mustafa Karaman', 38 Mustafa Paa, 47; 53; 208; 219; 221; 226 Musul Blgesi, 125 mute'ayyen, 60 : .. muteber, 60; 230; 409 muvakkat hkm acizlik, 153 . -' : mubah, 60 . -v ' mcehhez, 97 ' : "

mdebber, 136; 137; 182 mdebber kle, 136; 137; 182 Mdebbir, 137 ' mkteb kle, 130 mktebe, 30; 74; 89; 114; 130; 131; 132; 133; 134; 137; 138; 142; 173 MKTEBE AKD, 130 mktebe akdi, 74; 130; 131; 132; 142; 173 Mktebe szlemesi, 130 mlkiyet hakk, 94; 138; 153; 156 mlk, 79; 99; 181; 192; 195; 197 mmeyyiz, 91 Mnre Sultn, 351 mnerih, 60 r mruruzaman, 96 , \;- -mskirat, 59 Mslman, 27; 31; 43; 44; 55; 68; 89; 109; 114; 119; 122; 125; 129; 130; 139; 141; 143; 150; 153; 155; 158; 166; 167; 168; 170; 172; 184; 192; 193; 195; 196; 197; 198; 250; 271; 272; 289; 303; 305; 306; 310; 312; 313; 356; 429 Mslman Cariye, 143 Mslmanlkta kle almak, kle olmaktr, 73 mste'men, 122 mahhas delil, 31; 114 Mteferrika, 230; 231 -. Mzik, 67; 290; 361 N Naile Sultn, 353 ' Nakl-i Hmyn, 361 KARMA NDEKS 515 Napolyon, 103 Nastr, 125 Nazfe Kad, 343 Nzme Sultn, 351 Nazperver Kadn, 378; 396 Necmeddn Efendi, 388 Nedime Hanmlar, 184 nefsan riyaziyat, 58 nesh etme, 107 Ne'erek (Nesrin) nc Kadn Efendi, 351 Nevres nc Kadn Efendi, 346 nevruziye, 392; 402 Ney, 59; 361; 362 Nigr Htn, 333 Nijad Kadn., 343 ' Nikh, 6; 33; 34; 58; 59; 131; 136; 155; 156; 167; 168; 170; 171; 272; 273; 306; 307; 311; 312; 314; 315; 316; 324; 330; 335; 339; 340; 429; 432; 433 nikhl e, 5; 33; 60; 317; 432 Nine, 327; 328; 398 Nian, 329; 330; 362; 402; 412 Nizmeddin Efendi, 351 noyan, 88 Nbet, 237; 238; 241; 244; 246; 247; 259; 281; 283; 296; 298; 317; 319; 397; 398; 404 Nbet Yeri, 244; 246 Nbeti, 64; 238; 241; 244; 296; 370; 371; 373; 379; 381; 390; 398; 404; 408; 415 Nbeti kalfa, 296 Nurbn Sultn, 297; 335 Nurtb Drdnc Kadn Efendi, 348 Ocak Aalar, 196 ..-. ' Ocak Sofas, 247; 253 Ocakl Sofa, 253; 255 Odalk, 66; 80; 105; 172; 267; 273; 279; 286; 288; 289; 302; 305; 314; 322; 324; 325; 336 Odalklar, 305; 324 olan, 47; 48; 49; 50; 52; 53; 54; 88; 191; 192; 193; 195; 196; 197; 198; 200; 220; 221; 222; 225; 226; 227; 228; 229; 230; 231; 282 olan teni, 52; 225 Operatr Cemil Paa, 41 Operet, 362 Orhan Bey, 284; 306; 307; 395; 487 Orta Afrika, 65; 279

Orta Kap, 208; 211; 212; 214; 215; 281 Orta oyuncu, 362 orta sini, 80 Ortaa, 29; 89; 90; 100; 101; 103; 107; 154 ORTAA VE SON ASIRLARDA KLELK, 89 ortak iftiler, 186; 188 ORTAKI KULLAR, 185 ortak kullar, 100; 186; 187; 188; 190 Ortanca Kalfa, 259; 295 Ortanca Tevkifhanesi, 237 Osman Aa, 283 Osman Bey, 321; 332 * ' Osman Gazi, 33; 96; 204; 432 Osman II, 338; 342 Osman III, 342 . * Osman Nuri, 63; 64; 489 Osmanl arivleri, 31; 114 Osmanl Bayra, 385 Osmanl Devlet Tekilt, 53; 226 Osmanl Devleti, 6; 25; 26; 31; 32; 34; 37; 38; 41; 42; 44; 54; 55; 65; 77; 89; 90; 96; 97; 101; 103; 119; 122; 128; 129; 132; 136; 137; 150; 151; 168; 173; 178; 181; 183; 184; 185; 191; 192; 193; 195; 200; 203; 204; 206; 207; 216; 227; 257; 258; 268; 274; 284; 290; 303; 305; 306; 311; 315; 316; 319; 327; 369; 416; 419; 429; 433; 434; 483 OSMANLI DEVLETNDE DEVLETE VE KAMUYA AT KLELER VE ETLER, 184 OSMANLI DEVLETNDE HAREM UYGULAMASI, 31 OSMANLI DEVLETNDE KLE TCARETNN YASAKLANMASI VE GELEN OLAYLAR, 183 OSMANLI DEVLETNDE KLELERLE LGL BAZI RAKAMLAR VE TESBTLER, 180 OSMANLI DEVLETNDE KLENN TEMN VE KLE TCARET, 181 OSMANLI DEVLETNDE KURULUTAN YIKILIA KADAR PADAHLARIN DA KAMET ETT DEVLET SARAYLARI, 204 Osmanl Haremi, 5; 6; 25; 33; 35; 36; 48; 65; 220; 264; 274; 278; 279; 284; 295; 516 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM 303; 319; 337; 338; 361; 362; 427; 432; 493 Osmanl hukukular, 44 Osmanl Kanunnmeleri Ve Hukuk Tahlilleri, 36; 325 Osmanl ordusu, 99; 192; 199; 200 Osmanl Padiahlar, 6; 26; 31; 32; 33; 34; 35; 36; 42; 44; 47; 48; 54; 55; 56; 57; 60; 61; 63; 64; 70; 96; 135; 156; 168; 170; 172; 203; 204; 206; 219; 220; 228; 235; 236; 250; 257; 263; 266; 272; 273; 284; 303; 305; 306; 307; 311; 312; 314; 315; 316; 317; 320; 321; 324; 326; 327; 329; 331; 332; 336; 342; 356; 361; 362; 389; 419; 422; 424; 425; 428; 429; 432; 434; 435 OSMANLI PADAHLARININ ALE HAYATLARIYLA ALKALI ARPITILAN BAZI HAKKATLAR, 55 Osmanl er'iye Sicilleri, 132; 140 Osmanl Tarihileri, 35; 47; 219 Osmanl tarihi, 38; 42; 53; 55; 66; 200; 226; 278; 282; 303; 305; 307; 309; 310; 313; 316; 322; 325; 335; 342;

362; 396; 403 Osmanl Tarihi'ndeki i Olan Meselesi Bilinmeden Konuuluyor, 53; 226 Osmanl Tarihi'ndeki Olan Meselesi Bilinmeden Konuuluyor Ve Yazlyor, 226 Ottaviano Bon, 67 Oyun takm, 362 Oyunlar, 50; 223; 358; 362; 408; 425 mer bin Abdlaziz, 131 mer Hilmi Efendi, 353; 378; 383; 389 zel ahslara ait kleler, 179 zengi Aalar, 199 Padiah, 5; 25; 27; 31 52; 54; 55; 56; 63; 98; 100; 153; 156; 188; 190; 191; 198 204; 208; 211; 216 229; 230; 231; 244 251; 262; 263; 264 279; 280; 284; 285 290; 295; 297; 298 304; 305; 306; 311 315, 316; 317; 318 324; 325; 326; 327 332; 336; 355; 356 ; 32; 34; 35; 36; 43; 64; 67; 68; 69; 97; 184; 185; 186; 187; ; 199; 200; 203; ; 217; 226; 228; ; 247; 248; 250; ; 266; 272; 274; ; 286; 288; 289; ; 299; 302; 303; ; 312; 313; 314; ; 319; 320; 322; ; 328; 329; 331; ; 358; 359; 360; 361; 362; 364; 365; 366; 370; 371; 372; 375; 377; 378; 380; 381; 382; 386; 387; 388; 389; 390; 391; 393; 394; 395; 396; 398; 399; 400; 401; 402; 403; 405; 407; 409; 410; 411; 412; 413; 414; 415; 416; 419; 420; 422; 424; 425; 427; 431; 433; 488 Padiah hslar, 100 Padiah DG "Padiah" Kahvecilerinin Almeti, 411 Padiah DG "Padiah" Kzlar Sultn Efendiler, 326 , Padiah Zevceleri, 34; 433 PADAHIN EV, 235 PADAHIN GELNLERN ZYARET, 379 Padiahn kadnlar, 67; 262; 322 PADAHIN VASITAMLA TALEBELERME BR RADES, 380 Padiahlarn Evleri, 31 Paris, 65; 100; 107; 149; 274; 360; 366; 427; 484; 486; 488; 490 Paryalar, 77 Paa kaps, 409 Patris Larok, 107; 490 Pavlos, 107 ...... pee, 35; 54; 228 Peloponnes savalar, 83 penik, 122; 178; 191; 192; 193; 200 Penik Kanunnmesini, 194 Penik Olanlar, 192 Penik olanlar, 192; 193 " Penik sistemi, 122 Penzer, 37; 67; 274; 279; 296; 319; 321; 325; 335; 340; 359; 490 Perembe Hizmeti, 296 peyk, 34; 172; 208; 273; 315; 322; 324; 433 Peykidil Kadn, 320 Peykler, 216; 305; 324 . Piramitler, 79 ' ~ Piyano, 361; 415 poligami, 171; 273; 312 Portekiz, 104 Preator hukuku, 87 Protestan, 107 , Rab'a Bl Htn, 307 Rbi'a Haseki Sultn, 341 Rbi'a ermi Kadn., 343 KARMA NDEKS 517 rakabe, 32; 115; 156; 431 : ' rakk, 115 rakka, 115 Ramazan, 141; 237; 244; 364; 365; 378; 394; 405; 408 .-.. , : RamizAa, 383 : -, :,

Rasim Aa, 279 . , , . , .,, re', 58 : .., , ; rey, 97; 185 ... , Ref'a Sultn, 353 -.,_.. .:reserve, 90 Reslllah, 117; 135; 143; 147; 149; 177; 218; 240; 255; 256 Revan Kk, 219 Rifat kinci Kadn Efendi, 345 Rk, 66; 77; 78; 79; 81; 82; 83; 84; 85; 86; 87; 101; 102; 103; 105; 106; 107; 115; 119; 121; 147; 148; 149; 150; 480 Rikabdar, 230 rkkyet, 115; 116 , Riko, 490 . . Rio de Janeiro, 105 Robert Anhegger, 67 Roma, 30; 79; 82; 83; 84; 85; 86; 87; 88; 95; 107; 114; 118; 483; 484; 485; 487; 488; 492 Roma Hukuku, 30; 85; 86; 87; 88; 118; 483; 484; 487; 492 Romal toprak sahipleri, 90 Romallar, 84; 85; 100 romantik macera, 25; 369 Ruhaniler, 95 ruhban, 100 Rukiye, 371; 379; 382; 383; 386; 388; 412 Rukiye Sultan, 379; 382; 383; 386; 412 Rukyye ikinci Kadn., 343 Rumeli, 197; 198; 328; 392 Rumelili Abdullah Aa, 278 Rus, 132; 182; 196; 197; 285; 287; 340 Rstem Paa, 331 rsum, 58 Sadrazam, 144; 197; 211; 280; 281; 286; 328; 329; 413 Sadrazam Beik Alay, 328 Sadrazamlar, 297; 303 : Safiye nvar, 25; 35; 38; 416; 490 Safiye nvar, 207; 369 Sahil Saray, 389 ' "' Said Oztrk, 38; 181 Saime Belks Akgndz, 38 ; ' Sk, 43 ' ' ' , slrlk, 188 Sliha Sultn, 329 Salta, 374: 401; 402; 412 Smiye Sultn, 351 Samur Krk, 319 ' Sanayi devrimi, 103 sancak, 45; 99; 231; 334; 384 Saray, 5; 7; 25; 31; 32; 35; 36; 37; 38; 41; 43; 47; 48; 52; 53; 54; 55; 64; 68; 69; 70; 71; 162; 163; 170; 178; 182; .195; 203; 204; 205; 206; 207; 208; 209; 210; 211; 212; 214; 216; 217; 219; 220; 225; 226; 227; 228; 229; 230; 231; 232; 233; 234; 235; 237; 239; 242; 248; 250; 251; 253; 255; 257; 259; 263; 265; 267, 268; 272; 279; 280; 281; 282; 283; 284; 286; 288; 289; 290; 291; 292; 295; 296; 298; 299; 300; 302; 304; 315; 317; 318; 319; 320; 321; 322; 325; 327; 328; 329; 330; 331; 339; 350; 356; 358; 359; 361; 362; 364; 365; 366; 369; 372; 376; 378; 379; 380; 388; 389; 392; 396; 400; 401; 402; 403; 405; 407; 408; 409; 410; 411; 414; 415; 416; 419; 428; 431; 435; 479; 480; 485; 486; 488; 490; 491; 492; 493 Saray Adetleri, 375 Saray Aas, 282 saray elenceleri, 392 . Saray Halk, 200; 290; 383; 394; 395; 408 Saray Hatralar, 25; 38; 283; 490 Saray Htralar, 35; 38; 251; 279; 281; 286; 288; 289; 298; 299; 300; 319; 327; 329; 358; 361; 369; 416; 486 Saray Kadnlar, 282; 289; 305; 319; 419 Saray Kethdas, 230

Saray Tekilt, 35; 37; 204; 205; 206; 208; 209; 212; 214; 216; 279; 283; 304; 317; 320; 325; 328; 331; 366 Saray'daki Cariyeler, 284 ... SARAYA GR, 404 Sarayburnu, 207; 320 SARAYDA BAZI DET VE ELENCELER, 408 '.' SARAYDA BULUNAN BYK KALFALARIN VAZFELER, 407 SARAYDA HUSUS MUSK GECELER, 406 518 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM SARAYDA KAHVE TAKDM, 406 Servaj usul, 29; 90; 96; 98 7 tM SARAYDA SENEBAI TEBR, 399 Server Aa, 283 H Sarayda Tarihi Taht DG "Taht" in Servet-sez Ba Kadn Efendi, 349; 350 H Hazrlanmas, 410 setr, 58 jH SARAYDA YAPILAN LLAR, 403 seyr ikr, 60 H Saraylar, 28; 30; 32; 49; 53; 70; 79; 81; SIIRCI KULLAR, 191 H 203; 204; 206; 207; 208; 221; 226; 247; 278; 321; 322; 324; 325; 330; Silahdar, 199; 230 ; H 331; 360; 361; 362; 370; 372; 375; Silhdar, 230; 490 ; 389; 392; 401; 406; 424; 426; 428; Sim Sakalar Oca, 211 435; 492 Sinan Paa Kk, 208 Sarayl, 284; 286; 302; 318; 362; 370; 372; 373; 374; 375; 376; 377; 379; 380; 381; 383; 393; 394; 396; 397; 400; 403; 404; 406; 407; 408; 409; Snf, 66; 78; 80; 81; 82; 88; 94; 95; 99; il 100; 101; 105; 130; 146; 177; 187; 191; 199; 216; 289; 295 410; 411; 413; 492 Sip, 78 . 1 Sarayl Kadnlar, 492 Sipah, 199; 230 1 sarho, 44; 45; 47 sipahi, 97; 98; 99 -.- 1 sarho edecek kadar dier ikileri Sitti Mkrime Htn, 333 : 1 kullanmak, 44 Siyah Hadm, 279 I sarho edici ikiler, 45 Siyaset emesi, 211 11 Satolen, 92 Siysetnme, 60 J|| Sava esirlii, 86 siys hkimiyet, 99 11 Saytay, 212 Siyavu Haseki, 341 1 Saz, 59; 279; 296; 361; 362; 379; 406; Slavlar, 279 1 425; 490 Souk eme, 211 '. I sazende kalfalar, 361 solak, 208 I szendeba, 361 Solaklar, 216 , I seby, 115; 121; 127; 178; 187 Solon, 84 *

seby, 115; 121; 122; 128 SON PADAH SULTAN VAHDETTN LE sefahet, 43 MLAKATIM, 415 Seferli kouu, 219; 230 Stoisizm, 87 .,... ; Sefir Haremleri, 412 suba, 45; 191 ..,... Sekbanba, 199 Sudralar, 77 Selhaddin Eyyb, 125 suikast, 64 Selamlk, 204 ' ; sulh mzkereleri, 120 Selmlk, 64; 371 Sultan, 27; 41; 56; 57; 58; 60; 63; 96; 98; Selanik, 392 144; 166; 219; 228; 232; 257; 264; 271; 281; 282; 283; 289; 297; 298; Seluk Hatun, 481 . , 300; 303; 304; 321; 326; 327; 330; Seluk Sultn, 310; 334 331; 332; 353; 365; 370; 371; 374; Seluklular, 492 375; 376; 378; 379; 382; 383; 385; epmg1 5Q 386; 387; 388; 390; 391; 392; 393; Od 1 ICl , *J& 394; 395; 396; 397; 398; 399; 400; Seneca, 87 401; 402; 403; 405; 406; 407; 411; Seniha Sultn, 353 ' 412; 413; 414; 415; 416; 419; 420; Seniyye Sultn, 353 422; 480; 481; 484; 485; 486; 487; senyr, 90; 91; 92; 93; 94; 95; 99 488; 489; 492 senyrlk haklar, 92 SULTN ABDLAZZ I, 351 Serasker Kaps, 206 SULTN ABDLHAMD, 345; 352 Sertler:, 95 Sultn Abdlmecid, 183; 206; 315; 348 SULTN AHMED, 338; 341; 342 KARMA NDEKS 519 SULTN AHMED I, 338; 341; 342 SULTN BYEZD, 333 Sultan Dnleri, 492 SULTAN EFENDLER, 398 Sultan efendiler, 374; 376 . Sultn Efendiler, 326 Sultan Hamidin Vefat ve Sultan Readn Kendi Vefatna Hazrl, 395 Sultan brahim, 219; 304; 321; 331; 385 Sultn ibrahim, 170; 272; 304; 312; 315; 316; 317; 330; 338; 341 SULTN BRAHM HN, 339 SULTN MAHMUD I, 343 SULTN MAHMD, 347 SULTN MEHMED I, 333; 337; 340 Sultn Mehmed III, 337 SULTN MEHMED IV, 340 SULTN MEHMED RED V, 353 SULTN MEHMED VI VAHDDDN, 354 SULTN MURAD, 308; 310; 336; 339; 352 SULTN MURAD I, 308; 310; 336; 339 Sultn Murad III, 335 SULTN MURAD IV, 339 SULTN MURAD V, 352 SULTN MUSTAFA, 338; 342; 345; 347 SULTN MUSTAFA I, 338; 342; 345; 347 SULTN MUSTAFA IV, 347 SULTN OSMAN I, 338; 344 Sultan Read, 283; 370; 371; 382; 388; 392; 393; 395; 396; 399; 402; 412 SULTAN READ'A BBREK AMELYATI, 395 SULTAN READ'IN HANIMLARINI ZYARET, 376 Sultan Read'n Hususiyetleri, 391 SULTAN READ'IN HUZURUNA KABULM, 388 SULTN SELM, 335; 346 SULTN SELM I, 335; 346 SULTN SLEYMAN, 335; 341 Sultanlar, 25; 56; 57; 58; 59; 60; 63; 68; 281; 304; 364; 365; 369; 372; 375; 376; 377; 380; 382; 383; 386; 388; 389; 399; 402; 405; 410; 411; 412; 415; 416; 486 Sultnlar, 25; 34; 53; 226; 300; 304; 305;

318; 326; 327; 328; 329; 330; 331; 334; 361; 366; 420; 423; 424; 492 SURRE ALAYI, 408 : Surre Alay, 281; 364; 408 Sleyman Aa, 283 Sleyman Efendi, 351 Sleyman Paa, 308 Sleymaniye Kap, 205 Smer Hukuk sistemi, 79 Smer tabletleri, 79 Smerler, 79 Snnet Odas, 219 Srme, 319; 362 Svariler, 199 szren, 91 bb, 35; 54; 228 >' Sadi, 53; 226 ; . . diye Sultn, 352; 353 afii imamlar, 59 ah Sultn, 329; 334; 336; 348 ahit, 381 ahitler, 133; 144 ahitlik, 154 ahsn Hukuku, 85; 153 anYu, 87 arap, 43 " ' ark, 56 .. C' < : Satrlar, 216 ' yeste Sultn., 343 ehme Sultn, 351 ' ehremini, 212; 216 ehzade, 242; 243; 264; 285; 299; 303; 317; 325; 326; 335; 337; 338; 339; 340; 341; 342; 343; 345; 348; 349; 350; 375; 377; 378; 379; 382; 383; 386; 388; 389; 391; 395; 396; 398; 399; 400; 401; 403; 405; 406; 407; 410; 492 ehzade Abdullah, 335; 341 ': ehzade Abdullah, 292; 336; 337 j ehzade Ahmed, 345; 348 ehzade Ahmed, 309; 310; 334; 337; 339; 340 ehzade Ahmed II, 340 ehzade Ali, 335 ehzade Byezid, 333; 337 ' ' ehzade Byezid Hn, 333 ehzade Beyzd, 291; 340 './ ehzade Cem Hn, 333 ehzade Cihangir, 336; 337 520 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM ehzade Haremleri, 325 ehzade Hseyin, 310 ehzade ibrahim, 308; 340 ehzade Korkut, 333 ehzade Mahmud, 309; 335; 337 ehzade Mahmud Hn, 337 ehzade Mehmed, 291; 310; 335; 340 ehzade Mehmed IV, 340 ehzade Murad, 335; 340 ehzade Mustafa, 317; 337 ehzade Mustafa, 291; 318; 335; 336; 337; 339 ehzade Orhan, 310 ehzade Osman, 340 ehzade Osman, 291; 336; 337; 338 ehzade Osman II, 338 ehzade mer, 339 ehzade Selim, 318; 337; 340; 341 ehzade Selim Hn, 340 ehzade Seyfeddin, 343 ehzade Sultn Abdlaziz, 348 ehzade Sultn Abdlhamid Hn, 348 ehzade Sultn Abdlmecid I, 348 ehzade Sultn Ahmed III, 340 ehzade Sultn Alem ah Hn, 334 ehzade Sultn Cihangir, 337 ehzade Sultn Cihangir Hn, 337 ehzade Sultn brahim Hn, 341 ehzade Sultn Mahmud Hn, 334; 335 ehzade Sultn Mahmud I, 342 ehzade Sultn Mehmed Hn, 334; 335; 338 ehzade Sultn Mustafa Hn, 333; 335 ehzade Sultn Mustafa II, 340 ehzade Sultn Selim Hn, 337 ehzade Sultn ehinh Hn, 334 ehzade Sleyman, 340 ehzade Sleyman, 336; 337; 339; 340 ehzade Sleyman II, 340 ehzadeler, 97; 247; 253; 255; 290; 325;

326; 364; 383; 389; 396; 398; 405; 407; 409; 414; 424 em, 117 enlik, 379 er' haramlar, 58 er' hkmler, 27; 43; 44; 47; 133; 146; 158; 167; 179; 188; 211; 270; 271; 277; 359; 361; 422; 425; 429 er' artlar, 116 er' yasaklar, 58 er'iye Mahkemesi Hcceti, 132 er'iye sicilleri, 44; 45; 328 er'iyye Sicilleri, 45; 46; 479 er'at, 47; 73 eriat, 60 errin defi, 120 eyhlislm kaps, 388 ikr aalar, 216 imirlik, 299; 359; 424 irb, 43; 44 ivekr Sultn, 340 valye, 95 ra Meclisi, 215; 218 T . ta'lk, 137 ta'zir cezalar, 44; 147 taam, 60 tat, 60 tbilik, 91 Tablakr, 375 \ Ta, 319; 383; 410 tahfif, 118 \: Tahsin z, 491 Taht, 217; 218; 247; 410 Taht Kaps, 218; 247 Talebe Sultanlar Fazlalayor, 388 Talmut Hukuku, 82 Tanzimat, 319 . Tanzmt, 362 Tarama Szl, 50; 52; 223 TARHMZ HER KONUDA OLDUU GB HAREM KONUSUNDA DA SAPTIRILARAK ANLATILIYOR, 26 Tavai, 281 tavailik, 275 Tavuk Pazar, 179 tayint, 319 Tedbir, 182 Tedbir muamelesi, 137 Tedbr, 136; 137; 138; 142 Tedrcen, 114 tefviz, 97 teann, 59 Tekellfsz, 58 Telli Haseki, 170; 272; 312; 315; 340 KARMA NDEKS 521 temlken ikta', 96 tenezzh, 56; 57 ......-. tenure, 90; 94 Teravih namaz, 364 Terbiye-i Bedeniye, 376 . .;. tereke, 180 . .. tertl, 59 teserr, 116; 135; 171; 172; 273; 312; 313 teri', 99

tevrih, 60 . . . Tevrh-i l-i Osman, 178; 187 Tevbe Sresi, 126 tevcih, 91; 94; 96; 98; 267; 320 Tevrat, 81; 82; 107; 491 TEVRAT'DA VE BRANLERDE KLELK, 81 tevzi, 91; 198; 279; 395; 415 tezkere, 98; 381 tezkireli tmarlar, 98 tezkiresiz tmarlar, 98 tezkiye, 60 The Harem, 37; 67; 274; 279; 319; 325; 359; 490 ...... Tigin, 87 tilvet, 60 Timar, 98; 100; 186; 489 Tmr Nizm ile Feodalite Sistemi Arasndaki Farklar, 96 tmr rejimi, 89; 90 Tiyatro, 362 Topu ba, 216 Topkap Saray, 7; 31; 37; 52; 68; 69; 162; 203; 204; 205; 206; 207; 208; 210; 211; 212; 214; 216; 217; 225; 232; 233; 234; 235; 237; 242; 248; 250; 257; 268; 291; 304; 321; 322; 328; 356; 365; 369; 405; 409; 410; 411; 428; 435; 485; 488; 493 TOPKAPI SARAYI, 207 Topkap,, 53; 226 Torba olan, 197 Torba yazs,, 197 Trabzon, 197; 306; 320 Tunca Nehri, 205 Turgut zal, 266 Turhan Sultn, 318 turizm rehberleri, 27 Tursun Bey Tarihi, 178; 187 Trk, 43; 44; 50; 52; 69; 77; 85; 87; 88; 99; 109; 140; 141; 153; 157; 185; 193; 196; 197; 222; 225; 230; 330; 435; 481; 482; 483; 484; 489; 490; 491; 492; 493 Trk Devletleri, 44 Trk Medeniyetleri, 87 Trke, 49; 50; 69; 90; 150; 197; 221; 222; 279; 286; 328; 403; 434; 484 Trke vermek, 197 Trkiye, 7; 66; 69; 91; 100; 109; 161; 178; 187; 266; 316; 317; 330; 434; 435; 480; 482; 488 u Ud, 59; 325; 361; 362; 398; 399; 403; 408 ulufe, 214 ulfeli, 198; 200 Ulfeli askerler, 198 Ulm- Diniye, 376 Ulviyye Sultn, 352 ulv, 55; 60; 248; 361; 362; 384 umur, 278 Usta, 26; 133; 162; 235; 263; 265; 266; 267; 268; 282; 295; 296; 297; 298; 299; 300; 304; 317; 319; 327; 365; 366; 380; 383; 387; 388; 389; 391; 400; 401; 402; 405; 406; 408; 411; 413 USTALARIN VAZFELER, 401 Uygur Devleti, 88 uzak komular, 146 cretlilik devri, 32; 431 nc avlu, 359 nc ikbal, 291; 322; 343; 353 nc Kadn, 344; 345; 346; 347; 348; 349; 350; 351; 353; 354; 378 nc Kadn Efendi Nazperver Kadn Efendi'yi Ziyaret, 378 nc Ktibe, 300 NC YER, 217 nc Yer, 217; 232; 235; 236 lfet, 114 .: ': l, 96 : mm Sultn, 341 mm Eymn', 117 . mm Glsm Kadn., 343 nsiyar Hanm, 375; 379; 380; 382; 386; 387; 400

522 KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM V nsiyet, 57 ' sr, 121; 178; 187 ser, 124 skdar er'iye Mahkemesi, 131 skdar, 134 > V Vahdeddin, 63; 303 Vahdet Ylmaz, 38 Vahidddin, 283; 349; 350 Valde Sultan, 365; 409; 412 Valide Dairesi, 247; 259 Valide Sultn, 253; 259; 263; 282; 283; 284; 295; 297; 298; 303; 304; 305; 309; 318; 321; 327; 328; 336; 337; 340; 342; 345; 348; 349; 350; 366 Valide Sultn Dairesi, 259; 298 Valide Sultn Diresi, 253; 259; 260; 304 VALDE SULTN'LAR, 303 Valide Tal, 247; 259 Vasiyetname, 84; 87 vassal, 91; 92; 94 velayet, 153; 154 veli makam, 64 Veliahd, 413 veliyyullah, 42; 56 Venedik, 67 Verd-i Cenan nc Kadn Efendi, 349; 350 Vikont, 92 Viyana, 70; 71; 108; 384; 435 Viyana Kongresi, 108 Viyana'daki Avusturya Kraliyet Saray, 71 Voltaire, 101 Vuslat nc Kadn Efendi, 348 W VVthers, 67; 490 VVounded Knee olay, 105 Yakub, 125 Yasak ehir, 64 " Yal, Sakat Ve Din Adamlar, 129 Yamak, 387; 404 yatak odalar, 34; 36 .. YAVUZ SELM I, 334 Yavuz Sultn Selim, 34; 47; 220; 333; 433 yemin, 30; 114; 141; 142; 150; 151; 152 Yemin keffreti, 141 YEN GELEN SARAYLILAR, 403 Yeni Saray, 205; 206; 207; 208; 229; 281; 328 Yenieri Aalar,, 199 Yenieri Aas, 196; 197; 198; 199 Yenieri Oca, 35; 47; 219 Yenieri Ocann acemileri, 53; 226 Yenieri tekilt, 128; 195 Yenieriler, 199 yetim, 73 Yezid, 125 Yldrm Byezid, 43; 204 YILDIRIM BYEZD I, 309 Yldz, 203; 207; 351; 360; 361; 365; 369; 373; 375; 376; 379; 383; 384; 388; 391; 408; 415 Yldz Kasr, 207 Yldz Saray, 203; 365; 376; 379; 388; 408; 415 yrtc kpekler, 74; 132 Yolda, 318 Yorgan, 328 : Yuhanna, 107 Yunan, 59; 79; 82; 83; 84; 88; 107; 488; 491 Yunan felsefesi, 59 Yunan medeniyeti, 83; 84; 88 Yunanistan, 82; 83; 84; 196 Yusuf Aa, 283 Yz Hadis Tercmesi, 49; 50; 51; 222; 223; 224; 489 Yabanc kleler, 81 yabanc seyyah, 54; 69; 227; 317; 435 Yabanclarn yazdklar eserler, 68 Yahudi, 55; 117; 124; 172; 196; 197; 297; 305; 313 ...

Yahudiler, 197 yakn komu, 146 zim, 98 Zat- ahane, 386; 392 zaviye, 98 zayi, 59; 60 ze'met, 98; 186 Zekt, 30; 72; 113; 130 Zekt messesesi, 30; 113 KARMA NDEKS Zekiyye Sultn, 353 Zenci, 105; 242; 276; 279; 280; 281; 282; 283; 489 , . Zenciler, 65; 102; 104; 288 zerr, 122; 127; 128 Zevk nc Kadn, 344 Zeyd, 117; 137; 150; 154; 157; 481 Zeyneb Kadn, 343 Zeyneb Sultn, 339 zhr, 30; 114; 140; 141 zhr keffreti, 141 zikir, 60 523 zimmet akdi, 122; 126; 128 zimmi, 125; 126 zimm, 126 zina, 89; 147; 158; 172; 313 zina, 56 Ziyaeddin Efendi, 371; 375; 377; 379; 382; 383; 386; 389; 394; 407 Ziyar Oullar, 48; 220 zuam, 98 Zbeyde Sultn, 343 Zlfl Baltac, 231 .-, - , Prof. Dr. Ahmed Akndz TABULAR YIKILIYOR OSAV "Tabular Yklyor serisinin 1. Cildini eline alanlar, ok farkl ve nemli mevzuiarla kendilerini babaa bulacaklardr. Evvel islm'n hkmlerinin deiip deimedii konusunda doyurucu izahlar verilmeye allmtr. Bunu takiben son zamanlarda televizyonlarda ve yazl basnda adndan oka sz edilen "stanbul Kanatlarmn Altnda" adl iftirnameye doru cevab bu Kitapta grmek mmkn olduu gibi, belgeler nda IV. Murad'n hayatn ve ona yaplan iftiralarn cevaplarn da bu kitapta bulmak mmkn olacaktr. Ayrca, slm'da Kadnn miras hakk zerinde koparmalarn gerek yzn; Osmanl Devletinde Din-Devlet mnse-betlerini ve Osmanl Devleti'nin mslman bir devlet olup olmad tartmasnn son noktasn; Merhum Turgut zal'n talebi zerine hazrlanan Rumeli'deki Osmanl Hki-miyeti ve Osmanl Devletin'de Devirme meselesi adl iki raporu; istanbul'un fethinin madd ve manev neticelerini ve bunlara benzer dikkat ekici ve ok ehemmiyet arz eden meselelerin ayrntl izahlarn bu kitapta okuyacaksnz." (Kk Boy, 256 Sayfa, 1.Hamur Kt, Lks Karton Kapak) Prot Dr Halil CN Prof Dr. Ahmed AKGNDZ TRK HUKUK TARH 1. CLT KAMU HUKUKU OSMANLI ARATIRMALARI VAKFI slm Hukukunun Karahanllar, Seluklular ve Osmanllar bata olmak zere mslman Trk Devletlerinde nasl tatbik edildiini merak ediyorsanz, iki cilt ve 800 sayfadan oluan bu eseri mutlaka Ktphanenizde bulundurmalsnz. Kitabn 1. Cildinde, islm Kamu Hukukunun, yani Anayasa Hukuku, idare Hukuku, Ceza Hukuku, Devletler Umm Hukuku, Ml Hukuk ve Yarglama Hukukunun btn hkmlerini, tarih boyu yaplan bata Mecelle olmak zere, hukuk dzenlemelerle birlikte okuyacaksnz. Kitabn 2. Cildinde ise, slm zel Hukukunun yani ahsn Hukuku, Aile Hukuku, Miras Hukuku, Borlar Hukuku, Eya Hukuku, Ticaret Hukuku ve Devletler Hususi Hukukunun hkmlerini reneceksiniz. Mecelle, Hukuk- Aile Kararnamesi gibi islm kanunlarn hkmlerini de bu Kitap'ta ilenmi bulacaksnz. (2 Cilt, Orta Boy, Her Cildi 400 Sayfa, 1. Hamur, Bez Cilt, nc Bask) OSAV OSMANL ARATIRMALARI VAKFI

"Milliyetimiz bir vcuttur; ruhu slmiyet , akl Kur'an ve imandr" ana temas iinde, Gneydou Meesinin sebeplerini ve zm yollarn irdeleyen bu eser, mevcut yaralara uygun olarak hazrlanm slm bir reetedir. Tarih boyu islmn bayraktarln yapan Trk Milletinin Anadolu'da Krtlerle mnsebetlerinin ne olduunu; Yavuz Selim'in bunlara kar muamelelerini; fitnenin ne zaman ve kimin tahriki ile baladn; asrn Allmesi Bedizzaman'n bu meseleye getirdii zm tekliflerini; Bedizzaman'a gre msbet ve menfi milliyetiliin ne gibi manalar ifade ettiini ve ksaca belgeler ve Kur'an'n dsturlar nda Gneydou Meselesini renmek istiyorsanz, bu Kitab okumalsnz. Birinci Basks ksa zamanda tkenen Kitabn, ilaveli ve kk ebatta baslan ikinci basksn karmaynz ve lkemizin bir kesimini etkisine alan bulac hastaln tedavi yollarn reniniz. (Kk Boy, 166 Sayfa, 1. Hamur, Lks Karton Kapak) Pnrf Ur M M IlM'Kl'NIV, VAKIF MESSESES Vakf medeniyetinin temel esaslarn tekil eden vakf hkmlerini, vakfn tarifini, vakf eitlerini; camilerin, kprlerin, medreselerin ve Ayasofya gibi messeselerin hukuk durumlarn; vakf hukukunun asl ve istisna hkmlerini renmek; her hangi bir arazi, ev veya hann vakf mal olup olmadn merak ediyor ve manev mesuliyetten kurtulmak istiyorsanz; istanbul'un te ikisinin nasl vakf olduunu merak ediyorsanz; ecdadmzdan kalan vakflarn nasl ar ur edildiini ve milyarlk vakf mallarn bir ka yz liraya nasl satldn belgeleriyle grmek; ksaca vakf medeniyeti ile ilgili 1926 ylndan evvel olup bitenleri okumak diliyorsanz, Evinizdeki Ktphanenizi bu Kitap'tan mahrum brakmaynz. Hele hele hukuku, tarihi veya ilhiyat iseniz, ktphanenizden bu Kitap eksik olmamaldr. Ayrca bu Kitap ile alakal bir Gazete yazarnn iftiralarna verilen cevaplar da, gzden geirilmi olan ikinci baskda bulabileceksiniz ve gerekleri daha yakndan reneceksiniz (Orta Boy, 608 Sayfa, 1. Hamur Kt, Bez Cilt, Gzden Geirilmi kinci Bask) "Osmanl Kanunnmeleri ve Hukuk Tahlilleri" adl eserin, en son 9. Cildi neredilmi bulunmaktadr. Onuncu Cildinin telif hazrlklar bitmek zere olan Kitabn, 12 ciltte tamamlanaca tahmin olunmakta ve yaklak 750 ksur Osmanl Devletine ait Kanunnmenin asllar, latin harfleriyle metinleri ve hukuk izah ve tahlilleri bulunmaktadr. Osmanl Devleti'nin 36 Eyletinin, yzlerce sancann ve ksaca 20 milyon km2 zerinde yer alan binlerce kaza, ky ve mezralarn tarihini renmek istiyenler; Osmanl Devleti'nin islm Hukukunu nasl tatbik ettiini merak edenler; ksaca belgeler nda doru tarihi kendisi renmek ve evlatlarna da retmek istiyenler, bir ba ucu kitab olarak bu klliyt ktphanelerinde bulundurmaldrlar. (Byk Boy, 1. Hamur, Bez Cilt, 9 Cilt, Her Cildi Ortalama 750 Sayfa) Prof. Dr Ahmed Akgndz 1955 ylnda Diyarbakr'n ng Kazasna bal Malkaya Ky'nde dodu. lkokulu kynde tamamlayan Akgndz, Gaziantep mam-Hatip Lisesi'ni ve Gaziantep Lisesi Fen Blm'n bitirdi. 1980 ylnda Erzurum niversitesi islmi ilimler Fa-kltesi'nden; 1982 ylnda istanbul niversitesi Hukuk Fakltesi'nden mezun oldu. Dicle niversitesi Hukuk Fakltesi'ne Hukuk Tarihi Aratrma Grevlisi olarak giren Akgndz, 1983 senesinde mastrn ve 1986 senesinde de "slm Hukukunda ve Osmanl Tatbikatnda Vakf Messesesi" adl teziyle doktorasn tamamlad. 1987 senesinin Kasm aynda'Hukuk Tarihi Doenti olan Akgndz, ayn yl Konya Seluk niversitesi Hukuk Fakltesi'ne "Hukuk Tarihi ve slm Hukuku Doenti" olarak tayin edildi. 1986-1991 yllar arasnda Babakanlk Osmanl Arivinde Uzman Mavir ve Devlet Arivleri Danma Kurulu yelii sfatlaryla aratrmalarda bulunan Akgndz, 1993 Eyll'nde Dumlupnar niversitesi'ne Hukuk Profesr olarak atand. Ekim 1993 de ayn niversiteye bal Bilecik iktisdi ve idri Bilimler Fakltesi'ne

Dekan olarak tayin olunan Akgndz, ayn zamanda Osmanl Aratrmalar Vakf Mtevelli Heyet Bakandr. Arapa, ingilizce ve Farsa bilmektedir. Evli ve iki ocukludur. Bata "Osmanl Kanunnameleri" olmak zere ok sayda ilm kitap ve makaleleri bulunmaktadr. ISBN 975 - 7268 - 11-9 89757 268116 Ahmet Akgndz _ Harem www.kitapsevenler.com Merhabalar Buraya Yklediim e-kitaplar Aada Ad Geen Kanuna stinaden Grme Engelliler in Hazrlanmtr Bizler Ekran Okuyucu, Braille 'n Speak Sayesinde Bu Kitaplar Dinliyoruz Amacm Yayn Evlerine Zarar Vermek Deildir Bu e-kitaplar Normal Kitaplarn Yerini Tutmayacandan Kitaplar Beyenipte Engelli Olmayan Kitapsevenler Sadece Kitap Hakknda Fikir Sahibi Olduunda Aada Ad Geen Yayn Evi, Sahaflar, Ktphane, ve Kitaplardan Temin Edebilirler Bu Kitaplarda Hi Bir Maddi karm Yoktur Byle Bir eyide Dnmem Bu e-kitaplar Kanunen Hi Bir ekilde Ticari Amal Kullanlamaz Bilgi Paylatka oalr MESUT HEKMHAN lgili Kanun 5846 Sayl Kanunun "altnc Blm-eitli Hkmler " blmnde yeralan "EK MADDE 11. - Ders kitaplar dahil, alenilemi veya yaymlanm yazl ilim ve edebiyat eserlerinin engelliler iin retilmi bir nshas yoksa hibir ticar ama gdlmeksizin bir engellinin kullanm iin kendisi veya nc bir kii tek nsha olarak ya da engellilere ynelik hizmet veren eitim kurumu, vakf veya dernek gibi kurulular tarafndan ihtiya kadar kaset, CD, braill alfabesi ve benzeri 87matlarda oaltlmas veya dn verilmesi bu Kanunda ngrlen izinler alnmadan gerekletirilebilir."Bu nshalar hibir ekilde satlamaz, ticarete konu edilemez ve amac dnda kullanlamaz ve kullandrlamaz. Ayrca bu nshalar zerinde hak sahipleri ile ilgili bilgilerin bulundurulmas ve oaltm amacnn belirtilmesi zorunludur." maddesine istinaden web sitesinde deneme yaynna geilmitir. T.C.Kltr ve Turizm Bakanl Bilgi lem ve Otomasyon Dairesi Bakanl Ankara Bu kitaplar hazrlanrken verilen emeye harcanan zamana sayd duyarak Ltfen Yukardaki ve Aadaki Aklamalar Silmeyin Not bu kitaplar Grme engelliler iin taranm ve dzenlenmitir. Tarayan MESUT HEKMHAN mesuthekimhan@gmail.com Ahmet Akgndz _ Harem