TARİH DERS NOTLARI-1

Türklerin Ana Yurdu

Son yapılan araştırmalar ışığında Türklerin ilk ana yurdu Altay-Sayan dağlarının
kuzey batısı, Tanrı dağlarının kuzeyi, Hazar Denizi’nin doğusu, Sibirya steplerinin güneyi
olarak belirlenmiştir.
Ana Yurtta Kurulan İlk Uygarlıklar
a) Anav Kültürü, b) Afanasyevo Kültürü, c) Andronova Kültürü, d) Karasuk Kültürü,
e) Tagar Kültürü
Orta Asya’dan Türk Göçlerinin Nedenleri
1- Orta Asya’daki olumsuz iklim değişiklikleri,
2- Nüfusun hızla artması nedeniyle geçim kaynaklarının yetersiz kalması,
3- Dış baskılar,
4- Özellikle Çin ve Moğol saldırıları sonucu esaret altına girmektense yurtlarını terk edip
bağımsız yaşama arzusu
İSKİTLER
• Karadeniz’in kuzeyinde egemenlik kurmuşlardır,
• Yunan kaynakları İskit adını verirken, İran kaynaklarında Saka olarak
bahsedilmektedirler.
• Alp Er Tunga, İskit hükümdarı olarak bilinmektedir.
• Firdevsi, “Şehname” adlı eserinde İskit-İran savaşlarından bahsetmektedir.Bu eserde,
Alp Er Tunga, “Efrasiyâp” adıyla anılmaktadır.

İLK TÜRK DEVLETLERİ

BÜYÜK HUN DEVLETİ

• Tarihte bilinen ilk Türk devletidir.
• Bilinen ilk hükümdarı Teoman’dır.
• Mete döneminde, devlet önemli bir güç haline gelmiştir.

Mete Han’ın Türk Tarihindeki Önemi

• Türk soyundan olan bütün toplulukları kendi yönetimi altında toplamıştır,
• Tung-huların ısrarlı toprak istekleri karşısında “toprak milletindir, onu kimse
veremez.” diyerek, ilk defa vatan ve millet sevgisini ortaya koymuştur.
• Çin’i mağlup etmesine rağmen Türklerin Çin’e yerleşmesine karşı çıkmış; Çin’den
yıllık vergi almakla yetinmiştir.
• Pek çok devlet tarafından örnek alınan bir ordu sistemi kurmuştur.

Mete’nin Çin Politikası

Mete Han bütün Çin ülkesini egemenliği altına alabilecek güçte olmasına rağmen, bu
ülkeyi fethedip yerleşilmesine karşı çıktı.Mete’nin böyle düşünmesinde Çin’in nüfusça çok
kalabalık olması ve topraklarının çok geniş alana yayılmış olması etkili oldu. O, bu ülkenin
fethiyle, buralara yerleşecek Türklerin Çin kültüründen etkilenerek benliklerini yitireceklerini
düşünüyordu.
Büyük Hun Devleti, M.Ö 58 yılında Doğu ve Batı Hunları olarak ikiye bölünmüştür.
Doğu Hunları Çin hakimiyetini kabul etmiştir. M.S 48 tarihinde ise Doğu Hunları bu kez,
Kuzey ve Güney Hunları olarak ikiye ayrılmış, Kuzey Hunları Çin’den bağımsız bir politika
izlemeye başlamıştır. Kuzey Hunlarının egemenliğine Sienpiler son vermiştir(156). Güney
Hunları ise, 216 yılında tamamen Çin egemenliğine girmiştir.
KAVİMLER GÖÇÜ

Balamir liderliğindeki Hunların Karadeniz’in kuzeyine gitmeleri, bu bölgelerde

yaşayan Gotlar, Gepitler ve Vandallar gibi kavimlerin Avrupa’nın içlerine doğru göç
hareketlerini başlattı. Bu göçlere Kavimler Göçü denilmektedir.

Kavimler Göçü’nün Sonuçları

• Avrupa, yüzyıla yakın bir süre karışıklık içinde kaldı.
• Bazı tarihçilere göre bu olay, İlk Çağ’ın sonu Orta Çağ’ın başlangıcı kabul edildi
• Barbar kavimlerin batıya doğru ilerlemeleri sırasında toprakları alt üst olan Roma
İmparatorluğu 395 yılında Batı ve Doğu olmak üzere ikiye ayrıldı.
• Avrupa’daki kavimlerin birbirleriyle karışıp kaynaşması sonucu bugünkü İngiltere,
Fransa, İspanya gibi Avrupa devletlerinin temelleri atıldı.
• Avrupa’daki krallıkların sürekli savaş ve yağmaların etkisiyle gücünü kaybetmesi,
feodalite rejiminin ortaya çıkmasına zemin hazırladı.
• Avrupa’ya yerleşen Türkler, burada devletler kurdular. (Avrupa Hun Devleti, Avar
Devleti gibi)

Avrupa Hun Devleti

Avrupa Hun Devleti’nin dış politikası Uldız döneminde belirlenmiştir. Bu politikaya
göre, Bizans baskı altında tutulacak ve Germen kavimlerine karşı Batı Roma İmparatorluğu
ile iş birliği yapılacaktır.

Attila döneminde, I. Balkan Seferi, II. Balkan Seferi, Batı Roma(Galya) Seferi ve
İtalya Seferleri yapılmıştır.
Attila’nın ölümü sonrasında, oğulları Avrupa Hun Devleti’nin birliğini
koruyamamışlardır. Attila’nın oğlu İrnek, artık Batı ve Orta Avrupa’da tutunmalarının
mümkün olmadığını görerek, kendine bağlı Hunlarla beraber Karadeniz’in kuzeyine çekildi.
Geriye kalan Hunlardan bir kısmı Orta Asya’ya geri dönerken, diğerleri ise Avrupa’ya doğru
yönelmiş olan Avarlara katıldı. Avarlara katılan Hunlar, Bulgar ve Macar devletlerinin
kurulmasında etkili oldu.

Akhunlar(Eftalitler)
Çin egemenliğine girmek istemeyip, batıya göç eden Hunlar tarafından kurulmuş bir
devlettir. Kuzey Hindistan, Afganistan, Maveraünnehir çevresinde egemenlik kurmuştur.
Göktürk Devleti ve Sasani Devleti’nin yaptığı ittifak sonucunda yıkılmıştır.(557)

GÖKTÜRKLER
Birinci Göktürk Devleti (552-630)

Göktürk Devleti, tarihte Türk adıyla kurulan ilk devlettir. Büyük Hun Devleti’nden
sonra Orta Asya’da kurulan ikinci büyük Türk devletidir. Bu devlet, Orta Asya’da en geniş
sınırlara sahip olan Türk devleti olarak tarihe geçmiştir.

Göktürk Devleti, Avarlara isyan eden Türkler tarafından Bumin Kağan’ın liderliğinde
kurulmuştur. Devlet doğu ve batı olarak iki idari bölüme ayrılmıştır. Batı kanadını yöneten
İstemi Kağan döneminde, İpek Yolu’nun denetimini ele geçirmek için ilk önce Akhunlar’a
karşı Sasaniler ile ittifak yapılmıştır. Daha sonra Sasanilere karşı, Bizans ile işbirliğine
girilmiş, Bizans başkenti İstanbul’a heyetler gönderilmiştir.
Göktürk Devleti, 582 yılında Doğu ve Batı Göktürk Devleti olarak ikiye ayrılmış, 630
yılında da tamamen yıkılmış ve Türkler Çin egemenliğine girmiştir.

İkinci Göktürk Devleti (Kutluk Devleti)

Bu devlet, uzun yıllar süren Çin esaretinden sonra, Kutluk Kağan tarafından 682
yılında kurulmuştur. Kendisine ‘devleti derleyen, toplayan’ anlamına gelen İlteriş unvanı
verilmiştir. Orhun Kitabeleri bu devlet zamanında dikilmiştir.
Kapgan Kağan döneminde, doğu ve batı Göktürklerinin eski toprakları tek elde
toplanmış, Asya’da Türk birliği yeniden kurulmuştur.
Kapgan kağan devletin politikasını üç ana temel üzerine kurmuştur:
• Çin’i baskı altında tutmak,
• Çin’de dağınık halde yaşayan Türkleri bir devletin bünyesinde toplamak,
• Asya’daki bütün Türk boylarını Göktürk bayrağı altında toplamak.

Orhun Kitabeleri(Yazıtları) Bilge Kağan, kardeşi Kültigin ve vezirleri Tonyukuk adına

dikilmiştir. İkinci Göktürk Devleti, 742 yılında, Basmıl, Karluk ve Uygur Türklerinin isyanı
ile yıkılmıştır.

Göktürklerin Türk Tarihindeki Yeri ve Önemi

• Tarihte Türk adını taşıyan ilk devlettir.
• İslamiyetten önce kurulan Türk devletleri içinde en geniş sınırlara sahip ve en güçlü
olanıdır.
• Göktürkler Batı Türkistan’ın Türkleşmesini sağlamışlardır.
• Gelişmiş bir yazı ve takvim kullanmışlardır.
• Orta Asya’da yaşayan Türklerin Bizans’la ilişkileri Göktürkler zamanında başlamıştır.
• Göktürklere ait Orhun Kitabeleri, Türk tarihinin ve Türk edebiyatının ilk yazılı
eserleridir.
• Kendisinden sonra gelen Türk devletlerine her türlü imkansızlık içinde dahi
bağımsızlıklarını elde etme ve koruma ilhamı vermiştir.

Uygurlar
745 yılında, Ötüken merkez olmak üzere Uygur Devleti kuruldu. Bu devletin kurucusu
olan Kutlug Bilge Kül Kağan, Orhun kıyısındaki Ordubalık(Karabalgasun) şehrini kurarak
başkent yaptı.
Moyen-Çor Kağan dönemi, devletin en parlak dönemi olmuştur. Bu dönemde,
Çin’’deki taht kavgalarına müdahale edilmiş, Çin imparatoruna yardım gönderilmiştir.
Sağlanan yardım karşılığında Çin vergiye bağlanmıştır.
Bögü Kağan döneminde, Mani dini benimsenmiştir. Bu dinin benimsenmesi,
Uygurların mücadeleci ve savaşçı ruhlarını olumsuz etkilemiştir. Uygurlar bu dinin de
etkisiyle yerleşik hayata geçmişler, bilim ve sanatta önemli eserler meydana getirmişlerdir.
Uygur Devleti, 840 yılında Kırgızların işgali sonucunda yıkılmıştır. Bu yenilgiden
sonra Uygurların bir kısmı Çin’in Kansu bölgesine göç etmiş, burada Kansu Uygur Devleti’ni
kurmuşlardır. Diğer bir kısmı da Doğu Türkistan tarafına göç ederek, Doğu Türkistan (Turfan)
Uygur Devleti’ni kurdular.
 Turfan Uygurları yerleşik hayatın etkisiyle tarım ve sanat faaliyetlerinde başarı
gösterdiler. Buda dinini benimseyen Turfan Uygurları çok sayıda Budist tapınağı inşa ettiler.
Kağıt yapımı ve bir tür matbaa tekniği uygulayan Turfan Uygurlarına ait çok sayıda kitap
bulunmuştur.1209 yılında Moğol İmparatorluğu’na bağlanan Turfan Uygurları, Moğolların
Türkleşmesinde önemli rol oynadılar. Moğolların ele geçirdiği ülkelerin
teşkilatlandırılmasında ve devlet yönetiminde onlara yardımcı oldular. Uygur yazısı Moğol
İmparatorluğu’nun da yazısı oldu. Uygurların kültürel etkileri, Asya’da yüzyıllarca devam
etmiştir.

Kırgızlar

Kırgızlar,günümüze kadar varlıklarını sürdüren en eski Türk kavimlerinden biridir.

Asya Hunları,Göktürkler ve Uygurların egemenlikleri altında yaşamışlardır. Daha sonra
Uygur Devleti’ni yıkarak, Ötüken merkez olmak üzere bağımsız hale gelmişlerdir.
Kırgız Devleti, Kitanlar tarafından yıkılmıştır. 1207 yılında, Cengiz Han Kırgızları
hakimiyeti altına almıştır. Kırgızlar, Moğol hakimiyetine giren ilk Türk kavmi oldu. Böylece
Türklerin en eski yurdu Ötüken bölgesi Moğolların eline geçti.

Sabarlar

Sabarlar, Tanrı dağlarının batısında Büyük Hun Devleti’ne bağlı olarak yaşadılar. 5.
yüzyılda Avarların baskısıyla batıya yöneldiler. 6. yüzyılın başlarında Kafkasya çevresinde
egemenlik kurdular. Sabarların hakimiyetine Bizans Devleti son vermiştir. (576)
Günümüzde Asya’nın kuzeyindeki topraklar için kullanılan Sibirya adı Sabar
Türklerinden gelmektedir.

Avarlar

Avar Devleti Göktürkler tarafından yıkılınca, Avarlar batıya göç ettiler. 6. yüzyılda
Macaristan merkez olmak üzere büyük bir devlet kurdular.
Avarlar, 619 ve 626 yıllarında İstanbul’u kuşatmışlardır. İkinci kuşatma Sasaniler ile
ortak gerçekleştirilmiştir.
Avar Devleti, 805 yılında Frankların saldırısı sonucunda yıkılmıştır. Avarlar,
Balkanlarda ve Orta Avrupa’da iki yüzyıldan fazla bir süre hakimiyet kurdular. Bir çok Slav
topluluğuna baskı yaparak onların Doğu Avrupa ve Tuna havzasına inmelerine neden oldular.
Böylece bugünkü Slav topluluklarının oluşmasında önemli rol oynadılar. Ayrıca devlet
teşkilatı ve askerlik konularında Slavları etkilediler.
Avrupa’da egemenliklerini kaybeden ve Hristiyanlığı kabul eden Avarlar, zamanla
yerli kavimler arasında milli kimliklerini kaybederek Slavlaştılar.