rfan Erdoan

Korkmaz Alemdar

Popler Kltr ve letiim

Halk Kltr Kitle Kltr ve Popler Kltrn retim Datm Tketim Pratiklerinin Doas

Gelitirilmi 2. bask 2005

rfan Erdoan ve Korkmaz Alemdar Popler Kltr ve letiim Genel Yayn ve Datm ERK, 2005 zmir Caddesi No. 36/11 Kzlay, Ankara Tel: 425-0835 Tm Haklar Sakldr ISBN 975-93130-5-7 ubat 2005

Kapak Tasarm rfan Erdoan Dizgi rfan Erdoan

Bask ve Cilt Pozitif Matbaaclk Tel: (312) 395 2117

Korkmaz Alemdar, Prof. Dr. 1948de Turhalda (Tokat) dodu. Ankara Gazi Lisesini, SBF Basn Yayn Yksekokulunu bitirdi. TRT Haber merkezinde alt. Milli Eitim Bakanl tarafndan doktora eitimi iin Fransaya gnderildi. Doktorasn 1975 ylnda Strasbourg niversitesinde tamamlad. 1980de doent, 1990da profesr oldu. Ankara, Anadolu ve Gazi niversitelerinde ders verdi. Halen Ankara niversitesi letiim Fakltesi retim yesi, Gazi niversitesi letiim Fakltesi Dekan ve nsan Haklar Eitimi On Yl Ulusal Komitesi yesidir. Birok makale, eviri ve derleme kitaplar yannda, iletiimle ilgili olarak nde gelen eserleri unlardr: teki Kuram (. Erdoan ile, 2002) letiim Kuramlar (. Erdoan ile, 1998) Medya Gc ve Demokratik Kurumlar (ed.) (1998). letiim ve Tarih (1996 ve 2001). Popler Kltr ve letiim (. Erdoan ile, 1995) Radyo ve Televizyonda Yeni Dzen (R. Kaya ile -1993). letiim ve Toplum (. Erdoan ile, 1990) Kitle letiiminde Temel Yaklamlar (R. Kaya ile -1980). ada Haberlemenin Tarihsel Kkenleri. Haberleme Sosyolojisinin Temelleri zerine Bir Deneme (1980). stanbul (1875-1964): Trkiyede Yaynlanan Franszca Bir Gazetenin Tarihi (1978).

rfan Erdoan, Prof. Dr: Kayserinin Gergeme Kynde dodu. A SBF BYYOnu bitirdi. Bir yl TRT Ankara Televizyonunda altktan sonra, ABDne gitti. letiim dalnda Purdue niversitesinden Master derecesi, Pittsburgh niversitesinden de PH.D. ald. New York City niversitesi Hunter College ve Queens Collegede ve A. . letiim Fakltesinde retim yelii yapt. ODTU ve Hacettepede dersler verdi. imdi Gazi niversitesi letiim Fakltesinde retim yesidir. Birok makalesi yannda, nde gelen eserleri unlardr: Sinema ve Mzik (P.B. Solmaz ile, 2005) Pozitivist Metodoloji (2003) letiimi Anlamak (2003/2005) teki Kuram (K. Alemdar ile, 2002). Kapitalizm, Kalknma, Postmodernism ve letiim (1999) evre Sorunlar: Nedenler ve zmler (N. Erdoan ile,1997). nsann Zincirine Vuruluu (1997) letiim, Egemenlik, Mcadeleye Giri (1997) Popler Kltr ve letiim (K. Alemdar ile, 1995). Amerika: kinci Vatanda Dler ve Gerekler (1995). Uluslararas letiim (Kaynak, 1994). Sevmek ne Demek: Ak, evlilik ve tutsaklk (1993) letiim ve Toplum (Korkmaz Alemdar ile, 1990)

indekiler

BLM I KLTR, KTLE KLTR VE POPLER KLTR......................11 NSAN TOPLUM VE KLTR BAI .........................................11 HALK, HALK OLMAYAN VE HALK KLTR .........................26 POPLER VE POPLER KLTR ..........................................29 KTLE VE KTLE KLTR ......................................................40 YKSEK KLTR, HALK KLTR VE KTLE KLTR ....43 HALK KLTR, KTLE KLTR VE POPLER KLTR..48 KLTR, BLN VE DEOLOJ BAI ......................................51 BLM II KAPTALZM NCES POPLER PRATKLER VE POPLERN DOASI..................57 LK YAAM BMLER VE KLTRN YARATILII..............58 LK MPARATORLUKLAR VE KLTREL RETM ................61 FEODAL YAPILAR VE KLTREL RETM............................71 BLM III KAPTALZMDE POPLER PRATKLER VE POPLERN DOASI ..........................................................75 KAPTALZMDE RGTL YAAM.........................................76 POPLER PRATKLER: RETM, DAITIM VE TKETM .....78 KAPTALST RETM TARZINDA YERELN DURUMU ...........80 BLM IV POPLERLETRLENLER TRKYEDE POPLER YAPI VE PRATKLER.......................91 KTLE LETM YAPILARI VE RETLEN POPLERLK ......94 MODA VE KOZMETK ENDSTRLER ..................................151 POPLER YYECEK VE ECEK...........................................161 POPLER BAYRAMLAR VE POPLER KLTR.................167

vi

iindekiler

POPLER OCUK OYUNLARI VE OYUNCAKLAR ..............169 POPLER DLLE SATI .........................................................173 POPLER SPOR: SRKTEK DEARJ...................................178 ATIN POPLER ARPASI: ALKOL, SGARA, UYUTURUCU MADDE......................193 POPLER LMLER VE EVRE HASTALIKLARI ...............194 KLASK POPLERLETRME AJANI: ETM SSTEM.......198 POPLER SYASAL VE EKONOMK PRATKLER: DEMOKRAS VE ZGRLK SATII .............................203 YER, LKLER, KAZALARI VE POPLERLK ......206 POPLER DEVLET VE POPLERN RETM .....................212 POPLER BREYN POPLER KML: TKETYORUM O HALDE VARIM...................................216 KLER ARASI LETMLE POPLERLETRME: NSANIN NSANA YAPTII ..............................................225 POPLER MESLEK ................................................................226 BLM V POPLERLETRLMEYENLER KT POPLER YAPILANLAR.....................................................229 POPLER OLUP POPLERLETRLMEYENLER ...............231 KT POPLERLETRLENLER .........................................238 BLM VI KURAMSAL YAKLAIMLAR..........................................................243 DEALST FELSEFEDE KLTRE YAKLAIMLAR...............254 MARKSST FELSEFEDE KLTRE YAKLAIMLAR ............278 BLM VII SONU .....................................................................................359 KAYNAKA .....................................................................................363

SUNU Yirmi birinci yzylda kltr her zamankinden ok daha fazla nem kazanmtr. Artk kltr konusu bili ve bilin ynetimiyle kimlikleri belirleme ve davranlar ynlendirme konusundan kresel pazarda srdrlebilir egemenlik ve kar salamak iin retimden tketime kadar btn iliki biimlerini ieren nemli bir ilgi alan haline gelmitir. Kltrde egemenlik (ve mcadele) tarihin hi bir aamasnda bu denli youn bir ekilde planl olarak retilmemitir. Ayn zamanda tarihin hibir dneminde kltr bilin ve davran ynetiminin bu denli konusu olmamtr. Gene tarihin hi bir dneminde kltr bl ve ynet politikalarnn bu denli bir paras olmamtr: Trk kltr, aznlk kltr, genlik kltr, popler kltr, kitle kltr, kish kltr, otomobil kltr, seyahat kltr, maganda kltr, Amerikan kltr, nargile kltr, tketim kltr, alma kltr, mzik kltr, modern kltr, ada kltr, evrensel kltr, yerel kltr, oyun kltr, televizyon kltr, yemek kltr, Coca Cola kltr, elence kltr, varo kltr, siyasal kltr, ay kltr, makyaj kltr, hap kltr, Bunlarn hepsi de dikkat edilirse birbiriyle bal iki faktrle ilikilidir: Endstriyel retim/tketim/kullanm ve bilin ynetimi. Bu durum kanlmaz olarak kltr konusunun ayrntl ve rgtl gerei yanstacak bir biimde ele alnmas gereksinimi ok daha artrmaktadr. Bu kitap bu gereksinimden domutur. Kltr konusunun neminin artmas sonucu ayn zamanda kltrle ilgili saysz incelemelerin ve birok kitabn retildiini de grrz. Bu retimler de dier (mal ve hizmet gibi) retimlerde olduu gibi belli rgtl karlarn ve bu karlara bal olarak gelen ynetimsel bilincin (ideolojinin) kanlmaz olarak btnleik bir parasdr. Elinizdeki kitap bu btnleiklikte dier ounluktan farkl ve zel bir yerde durmasyla ayrlmaktadr. Bu yer tarihsel rgtl ilikiler iinde ina edilmi insan gereinin bu tarihsellikten ve rgtllkten hareket ederek ve kltrel temsillerin tarihsel rgtl amalar ve sonular iinde anlamlandrld yerdir. Dolaysyla, kitap kltrel temsilden ve

sunu

o temsilin bilincinden (dnselden) hareket ederek gerein biimlendirildii grnn aksine, kltrel temsilin ve dnselin rgtl ilikiler gereine bal olarak gelen ve o gerei yenidenanlamlandrarak destekleyici veya eletirel tepkide bulunan insandan hareket edilmesi gerektiini belirten gryle gelmektedir. Bu nedenle elinizdeki kitap gnmzde kitap, dergi, makale ad altnda gelen belli karlar iin ok ilevsel olan kltrel plk ynlarnn dnda ve o ynlarn ierik olarak yannda olmadan sadece fiziksel olarak yannda var olan anlaml farklln bir parasdr. Bu nedenle kitap nemli ve ender olandr. Okuyucular da doal olarak nemli ve ne yazk ki gnmzn grntnn z tanmlad, dolaysyla seyretmenin okumann nne getii, okunann da seyredilen gibi hazm kolay bir ekilde paketlendii bir ortamda yaayan ender insanlar olacaktr. Kitabn konusu kltr (zellikle halk, kitle ve popler kltr) ile ilgili olarak insan ve insanlk durumudur. Bu insan biziz ve insanlk durumu da bizim durumumuz. Dolaysyla kltr sorunsalndan geerek bu kitapta kendimizi, kendimizin nasl ve neden byle olduunu, kendimiz olmayan, kendimiz olmayann neden ve nasl kendimiz olmadan kendimiz olduunu, bunun nedenlerini ve olas btn sonularn anlamaya alacaz. Bu amala nce insan, rgtl yaam ve kltr ban akladk. Bylece kltr, halk kltrn, popler kltr ve kitle kltrn anlamaya altk. Bu ilk blm mmkn olduu kadar anlalr bir dille biimlendirdik ki her okuyucu kolayca anlasn. Kltr, zellikle kitle ve popler kltr anlamak ancak kltr tarihsel bir perspektif iinde almakla mmkndr. kinci ve nc blm bu amala dzenlendi. kinci blmde kapitalizm ncesi kltrel pratikler ve kltrn doas genel olarak ele alnd. Ayn zamanda kapitalizm ncesi retim tarz ve ilikilerinde yerel olann doas zerinde duruldu. Gnmzdeki egemen pratikler ve bu pratiklerin kltrn anlama kanlmaz olarak kapitalizmdeki popler pratikler ve bu pratiklerin doas zerinde durmay gerektirir. Bu amala nc blm hazrland.

sunu

Drdnc blmde Trkiyede popler yaplar ve pratikler ele alnarak incelendi. Popler pratiklerin yapsyla ilgili rnek verilerin toplanmasnda Ankara niversitesi letiim Fakltesi Halkla likiler Blm nc snfta rfan Erdoann iletiim aratrmalar dersini alan rencilerin emeine bavuruldu. renciler gruplara ayrld ve her grup kltrel yap ve pratikle ilgili bir konuyu stlendi ve alana giderek veri toplad. Kitabn nc blmndeki bilgilerin nemli bir ksm bu verilerden yararlanarak elde edildi. Trkiye rneini kullanarak gnmzdeki egemen kltrel pratiklerin ele aln ve sunuluuyla sadece bu pratikleri, ne olduklarn ve sosyal anlamlarn ve sonularn anlama amalanmad, ayn zamanda verimli bir tartma ortam yaratmak, okuyucuyu dndrmek, saha ve tarihsel aratrmaya ynlendirmek arzuland. Elbette en ideal ama kltr politikalarnn dzenlenmesi ve yrtlmesinde egemen olan planl ve bilinliliin doasnn ne olduunun anlalmas ve ona gre politikalarn yeniden dnlmesidir. Fakat byle bir olasln olmas iin Trkiyenin kendisi iin dnd ve kendisi iin olan kendi politikalarnn olmas gerekir ki, turizmle kalknacan sanan bir egemen zihniyetin (ya da bilinli uluslararas sahtekarln veya bilinli sahtekarln orta olan ve ksa zamanda ke dnen cinliin veya cebini doldurma tesinde ileriyi grmeyi dnmeyen soyguncu siyasal ve ekonomik tccarln) olduu yerde byle bir olaslk ortadan kalkmtr. Kitabn beinci blm toplum yaamnda ciddi neme sahip olan fakat poplerletirilmeyen ve kt olarak poplerletirilen pratiklerin poplerletirme endstrileri tarafndan neden ele alnmadklar ve ele alndklarnda da neden kt popler yapldklar zerinde duruldu. Bylece poplerletirmenin gerek doasnn daha ak bir ekilde anlalmas salanmaya alld. Kitabn altnc blm nceki blmlerde ele alnan konular akademik balamda farkl epistemolojiye ait olan kuramsal yaklamlarn nasl akladna ayrld. Blmde kuramsal anlamlandrmalar sunuldu ve eletirel bir ekilde deerlendirildi. Blm sadece kuramsal tanmlar ve tartmalarla snrlanmad; aksine,

10

sunu

kltrle ilgili temel toplumsal eler (rnein halk, devlet, snf, ideoloji gibi) arasndaki ilikiler zerinde duruldu. Bu kitab ne amala okuyor olursanz olun, nedeniniz ne olursa olsun (bir kelime, cmle, unutulmu bir referans bularak, yapt ktlemeye alan hasta kt niyetlilik dnda) bu kitab semeniz, en azndan una iaret etmektedir: Siz gnmz dnyasnda nemli ve ender olan insanlardansnz. Dman bile olsanz (ki bildiimiz kadaryla hi kimseye iyilik tesinde bir ey yapmadk imdiye kadar), gene de deerlisiniz. Kitabn hazrlanmasnda bize yardm eden Aytl Tamer, Blent Tellana ve tm rencilerimize teekkr ederiz. Popler kltrle ilgili veri toplamada bize yardm eden rencilerimizin isimlerini ilgili blmde dipnot bilgisi olarak verdik. Ayrca en son gzden geirmeyi yapan Gke Ejder ve Nazmiye Erdoana teekkr ederiz. Bu kitapta biz hi bir eyi yermiyor ve eletirmiyoruz; sadece durum tespiti yapyor, ne ve nasl olduunu anlamaya ve aklamaya alyoruz. Biz olan aklyoruz; olan da normalletirilmi anormallik olduu iin, kanlmaz olarak eletiri gibi geliyor. Sahte olan, gerein yerini aldnda ve egemen olduunda, gerei ve doruyu syleme eletiri ve kartlk olur. Gerein yerini alan sahtenin Makyavelci yumuak dili doruyu syleyene sivri dilli demek zorundadr. Bu nedenle biz eletirel grnrz; ama deiliz. Biz 21. yzylda yaanan insanlk durumunu kltr ve iletiim balamnda anlamaya ve anlatmaya altk.

rfan Erdoan Eyll 2004

Korkmaz Alemdar Eyll 2004

BLM I KLTR KTLE KLTR VE POPLER KLTR Bu blmde kltr, kitle kltr, halk kltr ve popler kltrn temel doas hakknda gerekli bilgiler sunuldu. Bylece sonraki blmlerde sunulanlar iin bir alt yap oluturulmaya alld. Bu amala insan toplum ve kltr ba kuruldu ve gerekli kavramlar tartlarak akland. Ayrntl etimolojik, epistemolojik ve tarihsel tartma kuramsal yaklamlar blmnde verildi. NSAN TOPLUM VE KLTR BAI Yl 2004. Ankarann Etlik semtinde kk kzlar sokakta oyun oynuyorlar. Oyunlarn byk ounluunu poplerletirilmi mzik paralar oluturmakta. En ok tekrarlanan da o srada televizyon ve radyolarda en popler olan iki para: Kandramazsn beni Susturamazsn beni Durduramazsn beni . Uacaksn uacaksn Havalara uacaksn Ayan yerden kescem senin Paray hep birlikte sylerken ayn zamanda mzik video kliplerinde grdkleri vcut hareketlerinden esinlenerek birletirdikleri el, kol, ayak, yry, zplama gibi eitli hareketler yapyorlar. Bunlar da uyum iinde yapmaya alyorlar ve ou kez de baaryorlar. Etlikte bu olurken Ankarann Gazi Osman Paa semtinde sokakta ne ocuk ne de ocuk oyunu var, dolaysyla sokakta oyun kltr yok. Bu

12

sunu

ocuklarn sadece birka kez oynayp braktklar Barbie oyuncaklar, Barbie antalar, Barbie dergileri ve Barbie kartmalar, Shakiralar, Ninja Turtlelar, son model spor arabalar, trenleri, Tang plus iecekleri, lker Yupo Jelibon ekerleri, Bugs and Lola fi dosyalar, harika durduu ve sanki onun llerine gre dikilmi gibi olduu ve kendine engel olamad iin ald giysiler, Disneyin Winnie the Pooh, Tiger ve Pigletin boyama defterleri, bak ve bul sayfalar, izgi ykler, bulmacalar, el becerileri, elenceli Donald Amcalar, Mickey Mouselar, Kanal Dde sper glere sahip Powerpuff Girlsleri ve Digimon 02 izgi filmleri, Danonino ve Petit Danone ocuk sinemalar, Pocahontas ve 101 Dalmayal VCDleri, Disneyden mthi filmleri, kaykaylar, skiboardlar, zlce satn alnm her eyleri var. te yandan bir baka yerde ocuklarn ok az eyi var ve onlar titizlikle koruyor. ki farkl sahiplik olanaklar ve yaam koullar ve dolaysyla, iki farkl mlkiyet, kullanm, iliki ve oyun kltr. ster sokakta, evde veya yzlerce milyon lira verilerek gidilen yerlerde olsun, tarihsel insann oluturduu toplumda ocuklar sosyal snflar iinde farkllaan oyunlaryla kresel sermayenin pazar olan o toplumun kreselletirilen paras olmay reniyor. Ayn ocuklarn bir ksm evlerinde oynarken birbiriyle delicesine yararak onlarca balonu lklar atarak patlatyorlar. Satn alma olaslklarnn ok snrl olduu evlerde, balon patlatlmyor; aksine varsa dikkatle korunuyor; kazara patlarsa ocuk zlyor. Bir tarafta gsteri ve gsteri kltrnn insanlarnn bazlarnn saysz tabak krarak, tuvalet kad atarak, peete atarak, bir eyler yakarak elendiklerini gre ocuklar evde balon patlatarak emekle yaratlan bir rn yok etmenin verdii zevki tadlyor. te tarafta balonu gz gibi koruyarak balonla oynama var. Btn gnlk yaplanlar ocuun toplumdan ve toplumsal pratikleri yaratclyla farkl pratikler iinde yeniden reterek birey oluunu anlatyor. Bu olu da kendiliinden olmuyor. Bir yanda emek ve rne, dolaysyla toplumsal olana sayg ve tutmann olduu bir yaam biimi ve kltr, te yanda emek ve rne, dolaysyla toplumsal olana saygszln, zararn, yok etmenin kltr var. Her ikisinde de zel mlkiyet var: Gsteri kltrnn saygsz insan hem paray sadece kendine ait sanyor hem de

sunu

13

parayla ald her eyi istedii gibi ktye kullanma zgrln yayor. Toplumdaki egemen g yaps buna sadece izin vermekle kalmyor ayn zamanda destekliyor. te yandan ayn toplumda bu pratikleri yaatan ve ycelterek yeniden-retenler yannda knayan yaam gruplarn da gryoruz. Bu gruplar yceltilen egemen gnlk yaam biiminin hem hedefi hem de alternatifi olarak dururlar. Dikkat edilirse, insan gnlk yaamnda neyi nasl yaptyla, yani kltryle, o toplum iinde bir yerde belli bir ekilde yer alr. nsann neyi nasl yapt ve kendini ifade biimi (kltr) o an yaratlm, yoktan var edilmi, kendiliinden ortaya km bireye znel bir gerei anlatmaz; toplu yaamann gereksinimlerle, mcadelelerle ve egemenliklerle, umutlarla ve umutsuzluklarla srdrd ve deitirmeye alt merulatrlm birlikteliin gereini anlatr. nsan fiziksel varln srdrebilmesi iin retmesi ve bunu srekli olarak yapmas (yeniden-retmesi) zorunluluu vardr. nsan ncelikle yemek, imek, giyinmek, barnmak ve dinlenmek zorundadr. Bu zorunlu gereksinimleri yerine getirerek insan fiziksel kendini retir ve bunu srekli yaparak yeniden retir. Dikkat edilirse, retim ve yeniden retim hem fiziksel varln (insann kendisini) srdrlmesi hem de bunun iin gerekli faaliyetlerin yaplmasn gerektirmektedir. Dolaysyla retimle insan hem kendini hem de yaam koullarn (ne ve nasl yediini, giydiini, itiini, barndn, dinlendiini, elendiini, altn vb.) retir. Kendi fiziksel varln srdrmek iin srekli retim yapan insan ayn anda dnsel olan da retir. Dnsel olan insann kendini ve retimini kendine anlatmas ve buna uygun bir ekilde faaliyetlerini dzenlemesini getirir. Ancak dnce tayan insan kendini retmede ara kullanarak ve plan yaparak kendini ve koullarn deitirebilir. Dikkat edilirse, insan kendi tarihini retim faaliyetleriyle biimlendiren bir varlktr. Dolaysyla, insan dediimizde kendi tarihini kendisi istedii biimde yapan ve yalnz yaayan tek bir varlktan bahsetmiyoruz. nsan dediimizde, tarihini rgtl birliktelikle yaratan sosyallemi varlktan bahsediyoruz. Bu sosyallemi varln birey, zgr, bamsz olmas ancak ve ancak toplumdan geerek, toplum yoluyla olur. Toplum dnda, toplumdan bamsz birey, kiilik, bamszlk, zgrlk vb olamaz. Kle ancak toplum iinde kledir.

14

sunu

Zengin ve efendi de yle. Dolaysyla klelik veya efendilik veya bireycilik ve bunlarn kltr kendiliinden ve bireyin zgr iradesine gre olumaz. zgr irade denen eyin kendisi bile insann rgtledii yaamn bir fonksiyonudur. Yani, insan kavim, cemaat, topluluk, toplum denen birimlerde rgtlenmi retimle fiziksel, dnsel, psikolojik ve materyal varln oluturur. Bu retimle insan kendi tarihini rgtl g ilikilerindeki insanlar tarafndan tarihsel olarak yaratlm koullar iinde yapar. nsan birey, aile, cemaat ve toplum olarak kendini retirken kendiyle, dierleriyle ve doayla iliki ve dolaysyla iletiimde bulunma zorundadr. Aksi taktirde fiziksel ve sosyal varln gerekletiremez. rgtl ilikilerini iletiim yoluyla yrten insan ayn anda ilikilerinin doasn (ilikilerinin amacn, nedenini ve sonularn; nerede nasl ve ne zaman yapacan) anlar ve anlatr. Bu anlama ve anlatm ilikinin yrtlmesi srasnda yaamn gereiyle rtr: yaam pratiinin yaparken btnleik paras olur. Bu anlama ve anlatm ayn zamanda pratik sonras veya ncesi de yaplr. Hatta sembolsel temsillerle gelen farkl pratiklerle yeniden anlatlr. Bu yolla, maddesel hayatn reten insan ayn zamanda bu hayat, retimi, retim ilikilerini ve sonularn, umut ve beklentilerini, umutsuzluk ve korkularn kendisi ve topluluu iin aklar. Dolaysyla materyal hayatn reten insan ayn zamanda bu materyal ilikilerin bilincini de (ruhsal ve dinsel dahil dnsel, bilisel, ideolojik aklamasn) retir. Bu retimi nasl yapt ayn zamanda onun kltrn oluturur. nsan materyal hayatn ve bu hayatn bilincini retme biimiyle belli zaman ve yerde kendinin ve topluluunun kimliini anlatr ve kanlmaz olarak kendini tekilerden ayrr. Bu ifade tarz insann oluturduu topluluk yapsn, retim tarzn, iliki tarzn ve kltrn oluturur. Dolaysyla, kltr yaratan rgtl ilikilerdeki insandr: Kltr insann sosyal iindeki kendini ve dolaysyla sosyali yarattaki ifade biimidir. Bu ifade biimi dinamik bir karaktere sahiptir: nsan toplumsal retim tarz ve ilikilerinde (kendini retme biiminde) yapt deiiklikle yaam biimini, bu biimin ifadesini ve dolaysyla kltrn de deitirir. Kendini rgtl yaplardan geerek reten insann biimlendirdii bu yaplarn doasna gre klelik, efendilik, ahlk,

sunu

15

padiahlk, beylik, aalk, toprak sahibi, kyl, kasabal, sarayl, ulema, maganda, entel, laiklik, kkten dincilik vb retilir. Bunun anlam olduka ak: Bir sosyal birim (aile, cemaat, dernek, zanaatkar, toplum) iindeki farkllama kendiliinden olumaz, insann evrensel genetik doasndan kp gelmez veya dnceler (ideolojiler) nedeniyle olmaz. nsann kendini retim tarzyla biimlendirdii rgtl yaplar ve ilikiler dzeninden gelir. Dolaysyla aile ve yerel cemaat gibi mikro-rgtl birimlerdeki retim tarz bu rgtl birimleri reten makro retim tarznn yaratlan zenginliklerin nasl yaratlaca ve blleceine (datlacana) baldr. Buna bal olarak bunu destekleyen ve buna eitli llerde kar olan bilin ve bu bilinci ekillendiren kltrel pratikler oluur. Sosyal yap iindeki zenginlikleri retme, datma pratikleri ve bu pratiklerle gelen ve bu pratikleri aklayan farkllklar ayn sosyal yap iinde kltrel farkllklar yaratr. Sosyal pratiklerle gelen kltrel farkllklar birbirinden bamsz ve birbiriyle bar ve ortaklk karakterine sahip olduu gibi birbiriyle rekabet ve dmanlk iinde de olabilir. Sosyal pratiklerle insan kendini ve toplumunu retirken ayn zamanda bunlara bal olarak gelene kltrn de retir. Bunun anlam ayn zamanda udur: kltrn deiimi ancak pratiklerin deiimiyle gelir. nsan, yaamdan rendii ve yarattklarn yeni nesillere gstermeyle aktarrken eitim kltrn de oluturur. Bu eitimle birikmi tecrbelerin sonular verilir ve yeni sonular ve tecrbeler iin temel ve yol denir. nsan materyal ilikilerini ve aklamalarn eski nesilden ve yaarken renirken, ayn zamanda, deiimleri de yaratr ve yaar. Kltr yeni nesillere aktarma, szle ve yaparakgstererek yapld kltrle, egemen aktarmann kaytla yazarak olduu kltrlerdeki ilikiler nemli farkllklar gsterir. Yaam iinde sreklilikle ve aktarmayla insan kltrnn tarihsellii oluur. Bu tarihsellikte eitimin resmi rgtl bir eitim biimine dnmesi ve bir egemenliin satn yapan ve bu egemenlie cretli\maal ve klelik arayyla birbiriyle yar iindeki isiz kleler yetitiren rgtl faaliyet olmas gelimi klelik biimlerinin kurulmasyla ortaya kmtr. htiyalar artk ortadan kalkt halde, gemi ihtiyalarla biimlenen bilin ve davran tarzlarndan bazlar yeninin yannda marjinal olarak

16

sunu

(yani nemsiz, aznlkta) kalr ve egemen onun materyal ve dnsel temelini yok edinceye dein kendini devam ettirir. Zenginliklerin retimi ve datmnda egemen olan pratikleri yneten gler insan, toplumu ve dnyay aklama biimleri ve kltrn retiminde de baskn olurlar. Bu basknlk egemen bilin, ideoloji ve kltr biiminde de kendini gsterir. Msrl bir klenin veya sradan bir Smerlinin veya zgrlk taslayan gnmz bireyinin kendini kendi istedii biimde retmesi demek var olan rgtl iliki tarzlaryla gelen, gerek ve teolojik ceza korkusuyla desteklenen ve dllerle beslenen seenekler arasndan gcne gre seim yapmas demektir. Bu yolla, rnein bir Msrl mutlak kle veya zgrlk taslayan gnmzn serbest klesi (1) Kleliine, kleliin her gn materyal, bilisel, bilinsel ve dolaysyla kltrel olarak srekli retilen tarzna katlr. Bu katlmada egemen kltrn rol, egemen ideoloji ve dinin yapt gibi, bu katlmay doal olarak grmesini salamak; Bylece klenin kleliini normal grmesini ve hatta tanr (veya demokrasi) tarafndan bahedilmi bir ltuf (veya zgrlnn bir ifadesi) olarak iselletirmesini oluturmak olmaktadr. (2) Kle, kyl veya vatanda ne denli egemen yaplarda kmaza sokulmu olursa olsun, ne denli basklar altnda seeneksiz braklrsa braklsn, ne denli klelii kendine ve kleliini egemen bilinten geerek kendi kendine merulatrrsa merulatrsn, bu merulatrmalar destanlarla, mitolojilerle ve dier egemen pratikler ve sunumlarla desteklense bile, gene de yaad klelik durumunun eitli lde bilincindedir, nk ne denli sahte bilinle veya avuntularla ka yollar verilse bile, klelii her an yaayan ve hisseden odur. Dolaysyla, klenin iinde, yaad, yaatld ve yaatt yaam koullaryla gelen egemenden farkl bir bilin daima olacaktr. Bu bilinte klenin bu koullar egemen kltrden (egemen ideolojiden ve bilinten) farkl olarak yanstlr. Bu yanstma Spartakusun isyannda, klelerin kanda, Avrupadaki ve Anadoludaki kyl ayaklanmalarnda, Romada g kazanmak isteyen asillerin size toprak ve efendinin kz ve karlarn vereceim vaadine katlmalarda, gizli ayinler, gizli toplantlar gibi mcadeleci siyasal kltrel pratiklerde ifadesini bulur.

sunu

17

(3) Egemenliin karna uymayan siyasal, ekonomik ve kltrel pratiklere kar tedbirler daima yeni kontrol mekanizmalar gelitirmek, yeni ve artrlm basklar ve bu basklarn bilin ynetiminden geerek merulatrlmas olmutur. Efendisinin gazabndan kaan bir kleyi veya ba kaldran kleleri veya kylleri baz kleler saklar ve korurken, baz kleler (ki bunlar Msr askeri, Amerikadaki kasaba erifi, Osmanl jandarmas gibi adalet sistemi denen merulatrlm rgtl terr ve bask yaplarnda altrlan dier klelerdir) tarafndan yakalanm ve cezalandrlmtr. Klenin bakaldrsn durdurma ve cezalandrmaya ayn zamanda Tanrlar ve melekleri de katlmtr. Tevrat klelik ilikisini normal olarak kabul eder. rnein Abrams'n ei Sara hizmetisini gaddar bir ekilde cezalandrnca, hizmeti kat. Tanrnn melei hizmetiyi buldu ve "Sara'nn hizmetisi, nereden geliyorsun ve nereye gidiyorsun?" dedi. O da "Hanmm Sara'dan kayorum." diye cevap verdi. Melek "Hanmna geri dn ve kendini onun eline teslim et" dedi (Genesis, 162-12). Tanr bylece sadece klelii tasdikle kalmyor, meleklerine polislik yaptrarak klenin bask altnda zgrl seme olanan da elinden alyor (Erdoan, 1997: 170). Klelik tanrnn vergisi oluyor ve kle bu nedenle sahibine ve tanrsna dua ediyor. Hz brahim'in klesine kulak verelim: Tanr benim sahibimi byk lde takdis etti. Hayvan srleri, gm ve altn, erkek ve kadn hizmetiler, deve ve eekler verdi" (Genesis, 24:35). Szl gelenekteki egemen mitolojilerde hem dnyann hem de tanrnn dzenine ba kaldran cezalandrlr. ok soruturan ve aratran kii/kahraman egemen aklamalar erevesi dna kmaya altnda (ki mitolojilerde bu kma abas gllerde vardr) daima kmaza dm, drlm ve cezalandrlmtr. Dnyevi hayattaki eitsizlik, tabakalama, snflama, g ve zenginliklerin adaletsiz dalm, teki hayatta da yeniden retilerek desteklenmitir. Daha da te gidilerek, rnein Hz Musann tanrs ve melekleri zenginlerin koyunlarn, mallarn koruma iini de yapmtr. Btn bunlar egemen kltrel pratiklerin bir paras olan mitolojilerdeki anlatmlarda da yeniden retilmitir: Mitolojilerdeki kademeleme, g ve eitsizlik, yapabilme kapasitesi ve hi bir ey yapamama iine sktrlmlk dnyevi hayattan ok daha ve kat bir

18

sunu

ekilde retilmitir. Mitolojilerde soruturanlar, ereveyi krmaya alanlar, bir dier gcn kontrol alanna girenler, baarlar ve baarszlklar daima g yaplarnn yeniden inas ile son bulmutur. Ayn durum filmler, romanlar, televizyon programlaryla gelen modern mitolojilerde de vardr: Adalet daima yerini bulur. Krlan veya ihlal edilen mlkiyet yaps daima sonunda yeniden-ina edilerek var olan g ilikileri ve retim tarzna geri dnlr. Korku, ebediyen ateler iinde yanmaya mahkm olmaya kadar giden ceza, ne olacan bilmemeyle gelen terr Modern ve eski mitolojilerde g ilikilerinin ve eitsizliin yeniden-retimini salar. Bu mitolojilerden geerek dnyevi g ilikileri ve eitsizlik de sadece merulatrlmakla kalmaz, yaratlan korkuyla desteklenir. (4) Sosyal yaplardaki glerin egemenliklerini yukardaki gibi her tr perinleme abasna kar daima kart yklemeler (destanlar, atlar, ka ve kurtulu anlatlar) olmutur ve bu yklemelerle, rnein Krolunun bakaldrs desteklenmi, Hz. Hasan ve Hseyinin ldrld Kerbela srekli yeniden retilmi, Zengine varmak istemeyen ve fukara sevgilisinden ayrlmak istemeyen kz direnmi, Ferhat dalar delmi, (Drakula) Frankestein Osmanl askerlerinin kann imi. vs vs zlce tarih boyu kendini toplumsal rgtl yaam iinde reten insan ayn zamanda bu retimin ayrlmaz ve btnleik bir paras olan kendi kltrn de retmitir. Yani, rgtl retim tarz iinde oluturulan g ilikileri ve eitsizlikler o rgtl yaamn ifade biimleridir ve bu ifade biimleri kltr olarak ortaya kar. Dolaysyla, kltr rgtl iliki tarzlaryla ve bu tarz eitli biimlerde ifadesiyle kendini gerekletiren insann bu gerekletirme tarzdr. Tarih iinde kendi koullarn ve toplumunu deitiren insan ayn zamanda bu deiimle birlikte kltrn de deitirmitir. Bu paragrafa kadar sadece sosyal birimlerde oluturulan kltr ve bu birim iindeki farkllklarn kltre egemenlik, katlma ve mcadele biiminde ifadesini bulduu zerinde durduk. Sosyal formasyonlar (toplumlar) dier toplumlarla ilikide bulunduklarnda, bu iliki tarzyla birlikte toplumlar aras kltrel tarzlar da oluur. Bu kltrel tarzlar da uluslararas egemenlik, boyunsunma, katlma, katma ve mcadele

sunu

19

biiminde kendini gsterir. Dostluk, dmanlk, sava ve ticaret ilikileriyle birlikte dostluun, dmanln, savan ve ticaretin yrtl biimlerine uygun veya bu biimleri farkl bir ekilde aklayan ve ilikiyi amalanan ynde dorulayan veya yanllayan tresel, trensel ve bilisel pratiklerle gelen kltrler oluturulur. Bu oluturulmada rnein Yunan siteleri arasndaki savata alnan esirlerin geri verilmesiyle ilgili siyasal-kltrel ve ticari-kltrel pratikler belirir. Bu pratikler farkl eski-dost, benzer rk, farkl rk, ebedi dman vb iin farkl biimlerde ekillendirilir. Hal Seferlerinin hazrlanma ve sefer kltryle, Osmanl ordusunun hazrlanma ve gzergah zerinde oluan karlama, yollama, dinlenme, azk tedariki kltr kanlmaz olarak farkl olacaktr. Elbette sava kltryle ilgili genel benzerlikler de vardr: Mal ve mlk talan, kadnlarn dl olarak kullanlmas, kadnlara, kzlara ve ocuklara tecavzler, esir alma, kleletirme bunlar arasndadr. Ticaretle bal olarak gelien kltr birbirini tanma ve ardndan ticari balamda egemen olann zellikle egemen ticari kltrnn dierine nfuz etmesi ve egemenlik kurmas ve hatta tmyle ortadan kaldrmasn kadar giden biimlerde olur. erinin ortadan kalkmas ve bakkaln isim deitirip spermarket olmas buna en somut rnektir. Bu durum egemen ideolojide kltrel alveri, kltrel dokunma, kltrel karlkl bamllk, kltrel gecikme (cultural lag) gibi tanmlamalarla nitelenir. Kar nitelemelerde ise kltrel smr, kltrel emperyalizm olarak aklanr. Yukardaki btn aklamalarda kltr kavram insan ve insan faaliyetinden hareket eden bir yaklam tarznn getirdii tanmlamaya gre akland. Tanmlama tanmlanana yaklam biimini ifade eder. Baka bir deyile, tanmlama belli bir erevenin iinde ileyen bir dnya grnn getirdii anlay biimidir. Dolaysyla, farkl dnya grleriyle kanlmaz olarak farkl kltre tanmlar retir. nsann yaam evresi ve ilikileri dnya grlerinin kaynadr. Dnya grleri insan ve ilikilerini aklamaya alan dnsel/ideolojik erevelerdir. Dnya bu erevelere gre olumaz; bu ereveler dnyay oluturan insanlar tarafndan oluturur. Dolaysyla, kltrn (ve popler kltrn) ne tek ne de herkesin kabul edebilecei evrensel bir tanmlanmas vardr. eitli dnya grlerinin (ideolojik

20

sunu

erevelerin) getirdii eitli tanmlamalar bulunur. Ayn veya benzer ideolojik ereveler iinde bile kltrn tanmlanmasnda tek bir tanm zerinde fikir birlii bulmak hemen hemen olanakszdr. Kavram Latincede "cultura" kavramndan gelir. lk zamanlarda kltr kavram bir eyi ekip yetitirme veya bakma srecine verilen isim olarak kullanld. rnein "ekinin" ekilip yetitirilmesi veya hayvanlarn bakm, beslenmesi, iftletirilmesi, yetitirilmesi gibi. Orta alardan sonra, zellikle Aydnlanma anda, bu tanm insan beyninin "gelitirilmesi" anlamnda kullanlmaya baland. nce Franszca ve ngilizcede, sonra Almancada grld. Kavram bazen "uygarlk" ile e anlamda, bazen de karlatrmal olarak ayr bir anlamda kullanld. Uygarlk (medeniyet) Latince "civilis" kavramndan gelir. "Civilis" vatandan veya vatandaa ait anlamna gelir. Uygarlk kavram ngilizce ve Franszcada on sekizinci yzyln sonlarna doru barbarlk ve ilkellikten kurtulup incelmeye, yontulmaya, dzene ve ileriye doru giden insan kalknmas olarak kullanld. On sekizinci yzyln sonlarnda, Almanyada karlatrmal bir ekilde kullanlmaya baland: "Zivilisation" (=uygarlk) negatif ve kltr pozitif anlam tamaya balad. Uygarlk kiilerin kibarlk ve incelik gibi davranlarn deerlendirmeyle ilgili olarak kullanld. Bylece uygar olmayan da tanmland. Kltrse daha ok yaratcln ifade edildii entelektel, artistsel\sanatsal ve ruhsal rnler iin kullanld. Bu da Almanyada varolan Franszca konuan burjuvazinin "uygar" st tabakasyla, brokrasi ve krsal aristokrasiden gelen Almanca konuan ve sanat, felsefe, bilimle, yani kltrle kendini tatmin eden entelektellerin arasndaki ilikinin bir sonucuydu. Kltr st snf tarafndan darda braklm bu entelektellerin kendileriyle (kltrl olmayla) gurur duymalarn ve tatmin olmalarn salyordu. Benzer ekilde kltr gnmzde genel olarak eitilmilikle, entelektel olmayla ve deerli olmayla eletirilir; sanatta, davranta, anlayta vs mkemmel olan" anlamna kullanlr. Bunun kart olan kltrsz kavramyla eitilmemi, kaba, maganda, zevksiz, bilgisiz olan anlatlr. Bu yolla kltr sadece belli zelliklere sahip olanlarn mal veya zellii olarak belli bir mlkiyet iine kertilir. Bylece kltr belli bir grubun veya snfn yaam, dnce ve davran tarzn anlatan

sunu

21

znellie indirgenir. Bu anlam gerekte, dikkat edersek, sekinci kltr anlaydr: nk mkemmellik aristokraside, "yksek mektep mertebe grmte" ve "Yksek kltr" denilen kltr tanmnda aranr ve bulunur. Balangta kltrn en yaygn kullanld yer antropoloji, zellikle kltrel antropoloji olmutur. Antropolojinin on dokuzuncu yzyln sonunda ortaya kmasyla, kltr anlaynda farkllama da artt. Antropologlarn ilk yaklam betimleyici ve snflayc yaklam olmutur. rnein tutucu yaklam temsil eden E. B. Tylor ve benzerlerinde ilgi insanlarn dinsel pratikleri, silahlar, kulland aralar, sanatlar, gelenekleri ve grenekleri vs zerinde toplanmtr. Bu balamda kltr bilimsel bir ekilde incelenebilen ve belli bir toplumun yelerinin sahip olduu inanlar, adetler, gelenekler, yasalar, bilgi biimleri topluluudur. Bu tr yaklam kltr kavramna farkl kltrleri meydana getiren elemanlarn analizi, gruplandrlmas ve karlatrlmasn ekledi. kinci nemli gelime kltr tanmlama ve anlamada sembolsel biimler ve bu biimlerin tad anlam zerinde durmaya balama oldu. nsanlar sadece anlaml dilsel ifadeler retip, bunlar aktarmazlar, ayn zamanda dilsel olmayan olgulara, rnein etkinliklere, sanata anlam verirler ve bunlarla iletiirler; deneyimlerini, inanlarn ve gr biimlerini paylarlar. Sembolsel kltr analizi sembolsel formlardaki "anlamlar" ve anlam kalplarn yorumlamaya alr. Bu tr vurgulamada ihmal edilen bu semboller ve sembolsel ilikilerin olduu konum ve koullar olmutur. Kltrel antropologlarn ve sembolsel etkileimcilerin anlaylar ounlukla smrgeciliin nasl baarl olacayla bantl kltrel politikalarla bitiik olarak gelir. Bazlar smrgedeki kltrn geri ve ilkel olduunu dolaysyla oralara Batnn uygarlnn ileri kltrn gtrdn belirtirken, bazlar da yerel kltrlere dokunulmamasn gerektiini belirtirler. Bazlar kltrel kontak ve alveriin olduunu ve kltrlerin bu ekilde gelitiini belirtirler. Dikkat edilirse, var olan retim tarz ve ilikilerini merulatran ana akm aklamalar kltr ok eitli klflarla kapl olarak sunmulardr. Kltr sadece dnsel olana ve dnsel olandan geerek davranla ifade edilene indirgemilerdir: Kltr tmyle renilmi ve

22

sunu

sosyal olarak aktarlm davrantr. Kltr halkn paylat btn deerler, kaideler, adetler ve alkanlklardr. Kltr bireylerin etkileimlerinde neyin doru ve nemli olarak dndkleridir. Kltr ayn zamanda deerli olan objelerdir. Bu anlamlandrmaya paralel olarak, "kltrl insan" kavramnda olduu gibi gelimi beyin durumunu ifade etme anlamndan, kltrel farkllklar, kltrel ilgiler ve kltrel etkinlikler gibi kullanmlarda olduu gibi bu gelimenin sreci ve srelerin aralarna kadar eitli anlamlar yklenir. Bunun yannda, kltr yksek kltr, kitle kltr, rockn roll kltr, kar kltr, Amerikan kltr, Trk kltr, genlik kltr, modern kltr, geleneksel kltr, popler kltr, kitle kltr, stn kltr, baya kltr, ince kltr (iir ve ince ileme) ve kaba kltr, televole kltr, maganda kltr, slam kltr, irket kltr gibi ayrmlarla sunulur. Daha kts, gnmzde baz tutucu yaklamlar sadece sporu deil, kltrn tmn bo vakit geirme faaliyetleri (elenme, dinlenme, hafta sonu faaliyetleri) iine hapsederler.1 Bu yaklama son zamanlarda youn bir ekilde kresel pazarda irketlerin i yerinde alanlarn verimlilik iin kontroln amalayan kltrler aras farkllklar anlama eklenerek, planl kontrole i kltr ve deerle katld. Kltr gnmzde gnlk pratiin pazar kar iin kontrol ve ynlendirilmesinde planl olarak retilmektedir. Kltrel, ekonomik ve siyasal sreler sosyal hayatn birbirinden ayrlmaz paralardr. Kltrel olan siyasal ve ekonomik olan iin hayatidir. Kltr sadece deerleri, yarglar, tutumlar vb tayan dnsel bir sre deil, fakat daha ok yaanm ve yaanandr, yaanm ve yaananla ilgilidir. Kltr insanlarn kendi yaam deneyimleriyle biimlenmitir ve onlarn yaam biimlerinin btnn oluturur. Bu yaam deneyimi bir zamanlar belli bir corafk blgeye aitti, yereldi ve dorudan bire bir ilikilerle oluuyordu. imdi ise buna youn bir ekilde dolayml, dardan ve uzaktan gelen bakalarnn yaam deneyimleri ve zellikle dnyaya egemen bir pazarn yaam koullarnn belirledii planl yaam deneyimleri eklemlendi.
1

rnein Journal of Popular Culture dergisinin ierii bunu aka yanstmaktadr.

sunu

23

Dolaysyla kltr ilikisel ve tarihseldir nk kltrel biimlenme ve deiim birbiriyle iten bal iki boyuta sahiptir: Kltr hem bilinli ekilde seen ve deneyimlerinin muhasebesini yapan insanlar tarafndan ina edilir, hem de, ayn anda, gemiteki insanlarn seim ve deerlendirmelerinden miras kald iin, seim ve etkinliklerin nceden belirlenmi kurucusu ilevini grr. Bu ikinci boyutu nedeniyle, kltr sosyal yaam farkl biimde anlamaya ve farkl etkinlikler yapmaya kar durur, tutucu bir karaktere sahiptir. Dikkat edilirse, insanlarn eyleri yapma biimi (kltr) toplumun kendine bak, grn, hissedii, duyarll, estetii, yaratcl, kendini kendine ve dna anlatyla gelen sosyal kiiliidir. Btn bunlardaki farkllklar hem toplum iindeki hem de toplumlar arasndaki farkllklar da oluturur ayn zamanda. Dolaysyla kltrn ortaklklara dayanan kolektif bir olgu olarak grnr. Bu ortaklk yaamn nasl retildii ve ifade edildiine bakldnda yaamn rgtleni biimindeki zellikleri yanstr. Bu zellikler klelik ve efendilik ilikileri karakterini tayorsa, kltrde ortaklk bu karakterin retimini ve ayn zamanda bu karaktere kartl anlatr. Yani, ortaklk bir rgtl ilikideki beraberlii anlatr bu durumda, eitlii, aynl, benzerlii deil. Klelik rneinde klelik sisteminin ortakl herkesin o sistem iinde olmasyla ve klelii retirken, ayn zamanda benzerlikler ve farkllklar retmesiyle gerekleen bir ortaklktr. Dolaysyla sosyal retim ve ilikilerde ne kadar farkllama ve kademeleme retiliyorsa (ya da benzeme retilyorsa) , o kadar farkl kltrler (o kadar benzer kltrler) retiliyor demektir. Dolaysyla kltrn retimi ve paylam topluluun kendini nasl rettii ve paylatna gre biimlenir. Yukardaki anlatmlardan kltrn oluumunun doal ve kendiliinden olduu kesinlikle anlalmamaldr. zellikle bilin ynetiminin youn bir ekilde yapld amzda, kltr ayn zamanda planl olarak retilir ve datlr. Bu durum kitle retimi yapan pazara entegre olmu yaam biiminde, pazar glerinin kendilerini srdrme zorunluluuyla birlikte gelir. Bylece egemen bir pazar kltr yaam biimlendirirken, bu yaama btn farkl snflarn, gruplarn, cemaatlerin, kavimlerin yaam yollarn, kiiliklerini, varln, onlar retilen zenginliklerin paylamnda sadece alan ve tketen

24

sunu

olarak tutarak, egemenlik altnda birletirir. Bylece egemenlik yaratlr ve srdrlrken, ayn zamanda kartlk da biimlenir ve mcadele srdrlr. Eskiden, rnein kavimsel, derebeylik veya beylik retiminde, yneten ve ynetilen snflarn yaam yollarndaki birbirine bamllk ve birbirinden farkllk apak bir ekildeydi; yer ve zamanda fiziksel ulalabilirlilik, dokunabilirlilik ve dorudanlk vard. Varoluun ifadeleri de aka bu farkll yanstyordu. Bamllk ise tanrdan ve kltan geerek kurulan ve desteklenen bir karaktere sahipti. stenen zaten materyal soygundu ve bunun iin de kl ve tanr yetiyordu; srekli yenilenen yaygn bir bilin ynetimi ana gerek duyulmuyordu. Kltr bu yaam ortakl ve farkllnn dorudan ifadesini tayordu. Yneten ve ynetilenler arasndaki "eyleri yapma yollarndaki" farkllk ayn zamanda "eyleri yapmama yollarn" da ierir. Bu yoldan geerek yaam farkllndaki kimlikler kltrel kimliklerin inasyla desteklenir. Ynetilenlerin yapmama yollar, eer ynetenlerin karlarna aykr ise, aykr olan yapma yollarnda olduu gibi, ynetenler tarafndan tkanr. Bu tkama eitli engelleme mekanizmalarndan (gnahlar, ayplar, cezalar ve merulatrlm katliamlardan) geerek salanr. Bu da boyunsunma yannda, kart pratikleri ve bu pratiklerin kltrnn olumasn da beraberinde getirir. Siegelaub'un da belirttii gibi maddi kltrn retim tarihi, retilmi nesnelerin kltrel objeler olarak toplanmas tesinde, ii kiiliin, duyarllnn ve yaratclnn gelime tarihidir. Bu tarih de, birbirini izleyen dnemlerde, insanlarn retim yapt eitli smr biimlerinden gemitir: (1) yakn aile, cemaat, kavim, kabile, airet veya klan iin retilen ilksel yerel retimden, (2) mbadelenin gelimesi ve art deerden geerek, sanat rnnn ykselmesine (ki bu trdeki ynetimde kiisel hayat, zellikle poplerin kendisi, ok az bir deere sahiptir), (3) tarmn, mutlak kleliin, gebeciliin ve ky yaam tarznn krlmasndan, ge-feodalizmin ve ilk-kapitalizmin ykselmesinden geerek olmutur. Bu trde ou kez ayrcalkl sanatkarlarn, pratik yaamdan boanm ihtisaslam ince sanatlarn ykseldiini grrz. Bu sanatlarda kolektif deerler zamanla kiisel

sunu

25

stillere yer verdi. nce stdyo sonra da fabrika birlemi zanaatkarlar ve rgtlerini ortadan kaldrd. Artan bir ekilde kapitalin dorudan ynetimi altnda yeni biimleri empoze etti ve yeniden rgtledi; (4) 19uncu yzyln kapitalizmi, yeni ve ei olmayan bir egemen kltr, (kitle kltrn) yaratt. Bu kltr (a) ihtisaslam zel bir sektr olarak, (b) durmadan artan endstri retimi olarak ve (c) en nemlisi, ilk defa ii snfna yneltilen ve zellikle onlarn tketimi iin retilen bir kltr olarak ortaya kt. Dnsel yanna bakldnda kltr (a) sosyal yaamn sembolsel karakterini, (b) sosyal ilikilerde dei-toku edilen sembolsel biimlerde yatan anlam kalplarn ima eder. Bu sembolsel biimler kalplam sosyal koullarda gmldr. Bu sosyal durumlar da g ilikilerini, atma biimlerini, kaynaklarn bllmesinde eitsiz dalmn ierir. Sembolsel kltrel biimler en azndan iki tr deerlendirmeden geer: (1) retenler ve alanlarn bitii kymet: ktleme, vme, sevme gibi. (2) Ekonomik pazardaki deeri: Sembolsel biimler pazar iin retildiinde alnan ve satlan emtia olurlar. Kltr endstrisinin tv programlar, mzik cdleri, sinema filmleri, kasetler gibi rnleri, ressamlarn ve heykeltralarn eserlerinin sergilenmesi ve satlmas buna rnektir. retilen ve alnan --alnan hem fiziksel olarak hem de grnt veya ileti olarak anlayalm-- sembolsel formlar denildiinde, herhangi bir yol veya ara yoluyla kurulan iliki, dolaysyla iletiim denmek isteniyor. (1) Sembolsel biimler retim ve letme aralarn, teknolojiyi kullanmay gerektirir. Teknolojik aralar belli lde kltrel biimin anlamsal ieriinin tespiti ve sembolsel biimlerin oaltlmasn salar. rnein taa veya mermere oyularak yazlan bir yaz veya herhangi bir kltrel ifade basn teknolojisi karsnda ok daha az mekaniksel oaltma olana verir. (2) Kltrel letme rgtsel bir evre iinde olur: Teknik ara belli ekilde biimlendirilmi rgtler tarafndan kullanlr. Bu kullanma rgtsel yapy ve sembolsel biimleri retme ve datma\letme biimlerini ierir. (3) Teknolojisiz veya teknolojiyle araclanm letmeyle kltrel biimler baz durumlarda ktklar zgn yerlerinden ve zamanlarndan ayrlrlar ve farkl yer ve zamana tanrlar. Bu "yer ve zaman" yabanclamas o

26

sunu

yerde ve zamanda olmayan insanlarn bu biimi almasn salar. Buna klasik rnek gelenek ve greneklerin kuaktan kuaa tanmas, Amerikada senelerce nce retilen, kullanlan ve artk kullanlmasnda bir yarar grlmeyen, modas gemi rnlerin nc Dnya lkelerine pazarlamas. Meksika, Brezilya veya talyada yaplm gzya-ak-sevda-hiyanet-kyamet-nedamet-moda-soda ile dopdolu kadn dizilerinin oralardan kalkp her yere datlmas gibi... ster popler, ister kitle veya snf kltr olsun, isterse bir materyalin veya materyal olmayann (dnselin, inancn) retimi olsun, kltrle retilen, belli biimdeki materyal yaam ve bu yaamn ideolojisi ve bilincidir. Yaamn ideolojisi ve bilincinin retimi de, materyal kltrn retim zellikleriyle beraber gider, onun tarafndan belirlendikten sonra, onunla etkileime balar. Bu etkileim srecinde, sadece egemen kltrler yeniden-retilip sreklilii salanmaya allmaz, ayn zamanda, kart olan kltrler retilir ve mcadele verirler. Dolaysyla, kltr alan insan yaamnn tmn kapsayan egemenlik ve mcadele alandr. HALK, HALK OLMAYAN VE HALK KLTR Halk hem gnlk dilde hem de sosyal bilimlerde en youn kullanlan kavramlardan biridir. Bu kavramla birlikte cevaplandrlmas gereken u sorular ncelik kazanmaktadr: Halk ne demek? Kavram nereden gelmi? Kim kartm? Neden ve nasl km? Her zaman var mym? Halk kavram dnda kalan ne: halk olmayan m? Kle mi? Ynetenler/st zmre mi? Halk kavram zerinde bir mlkiyet mcadelesi var m? Varsa veya yoksa neden? Halka sahiplenen neden sahipleniyor ve sahiplenmeyen neden sahiplenmiyor? Halka sahiplenmenin sonular ne? Halk yere ve zamana baml ortakl anlatr. Halkta ayn zamanda smrlme, hem materyal hem de ruhsal smrlme ortakl vardr. Halkta egemenlie ve mcadeleye eitli biimlerde katlma vardr. Halk kltr yere ve zamana bamlnn kendini anlat, kendini ifadesidir. Bu ifadenin anlam kendisi iin kendini anlatma olur veya olmayabilir.

sunu

27

Halk kavram hangi balam iinde alndna bal olarak deiir. Toplum veya cemaatin hepsi halk olarak nitelenebilir. Tketiciler, satn alclar, oy verenler, televizyon izleyenler, sokakta gezenler, fukaralar, ynetici snf dndaki herkes, alanlar vb halk olarak nitelenebilir. Brechte gre (Alemdar ve Erdoan, 1994) halk kavram romantikletirilmektedir; kavram tarihte birok kandrmalar iin kullanlmtr. Bu kavram salkl olarak kullanabilmek iin tarihsiz, statik ekline, zellikle halka deimezlik, kutsal gelenekler, sanat biimleri, alkanlklar ve adetler, dinsellik, ebedi dman, blnmez g gibi karakterler veren "iirimsi biimlerine" kar durulmasn savunmutur: Dn popler olan bugn popler deildir, nk halk bugn dnk gibi deildir. Brechtin bu deyiiyle ilgili olarak nemli bir sorunu yantlamak gerekmektedir: Dnn popler olannn bugn popler olamamasnn nedeni ve halkn bugn dnk gibi olmamasnn kaynann doru bir ekilde saptanmas gerekir. Eer dn ve bugn de reten, blen ve kullanan halk denen insanlarsa, yani neyin nerede nasl retileceine ve kullanlacana karar veren halksa, o zaman deien ve deitiren halk olur. Fakat halk denen insan kitleleri bugn neyin retimine, datmna ve tketimine karar verme gcne sahip ki? Hemen hemen kendi varlklarn nasl retecekleri dahil hi bir eyin. Dolaysyla, popler olann ne ve nasl olacana karar veren halk denen kitle deil: Nasl ki popler olan planl bir ekilde retiliyorsa, halk denen de bu planl olarak retilene uygun bir ekilde retilmektedir. Yukardaki sunumlardan da anlalaca gibi, halk ve kltr kavramn yan yana koyarak retilen halk kltr kavramnn anlamlarna dikkat etmek gerekir. Bu balamda ncelikle yantlanmas gereken sorulardan bazlar unlardr: Halk kltr ne demek? Nerede ne zaman km? Neden km? Trkede halk kltr denince akla ne gelir? Neden? Ne anlama kullanlm? Bu kullanmda ve anlamda deimeler olmu mu? Neden olmu? Gnmzde halk kltrnn anlam ne? Hangi alan iine sktrlm? Neden? Halk kltrnn retimi zerinde mcadele var m? Bu mcadelenin durumu ne? Halk kltr neye kart duruyor? Neden? Halkn olarak ve halk iin olarak nitelenen ey gnmzde hakikaten halkn m, halk iin mi? nceleri

28

sunu

halk kltrn kim retiyordu ve imdi kim retiyor ve nasl retiliyor? retimin (ve tketimin) ama ve sonular neler? Gemiin halk kltr ayn yer ve zamanda yaayan insanlarn kendi iin, kendini kendine ve evresine anlatmyd. Yaratan kendisiydi, kendindendi ve kendisiyle kalyordu. Kendi oyunu ve oyuncan, kendi elencesini, kendi bayramn, kendi egemenlik ve mcadelesini kendisi yaratyordu. Bu kltrde elbette yaam tarzndaki egemenliklerin yansmalar olduu kadar kartl da vard. Egemenliin ifadeleri teolojik ve krallk dzeninin rutinlemi kltrel yeniden-retimleriydi (rnein dinsel ve dier trenlere katlma). Mcadelenin ifadeleri yapsal ve dier zorluklara kar direni pratikleriyle gelenlerdir (rnein kaan klelerin desteklenmesi, rnlerin saklanmas, direni efsaneleri, masallar ve oyunlar). Her durumda kltrel pratiklerde katlm yer ve zamanda aynyd. Anadolu kltr yereldi: O yerin yaamn iinden kp gelmiti ve yaamla ilgili olan anlatyordu. Bir pazar iin retilmedii iin alnp satlan bir deere sahip olan emtia deildi. Seyir veya katlma iin bir cret de denmiyordu. Dn drt duvar arasna sokarak veya bir enlii itlenmi bir alanda giri paras alarak yapma sz konusu olamazd. Kimsenin bahesinde oturup dinlenmek veya adr kurup gecelemek iin bahe sahibine para verme gibi bir kltrel gelenek yoktu. zlce insanlar birbirine baktklarnda, bir iliki dndklerinde, bir enlik veya festival dndklerinde, elence dndklerinde Migros, Armada, alveri, kiralama, giri paras deme gibi sorunlar zerinde dnmezlerdi; nk byle bir ey yoktu. Materyal kltrn retimi ve datm youn bilin ynetimi gerektiren bir pazar mekanizmasna bal deildi. Basitti. Halk kltr, gnmzde popler kltre ve kitle kltrne olan ilikisinde anlamn bulur. Eer halk kltr denilen herhangi bir rn, popler kltre olan ilikisinde katlmc veya rekabeti smry anlatyorsa, bu rn ticarilemi ve emtialam bir konumda ve egemen pratiklerin iinde yer alr. Eer rekabeti direnii ve kartl anlatyorsa, farkl bir yerde durur. zellikle 1960larn sonlarndan beri kltr konusunda popler olan bir ayrm da egemen kltr ve kart/alternatif kltr ayrmdr. Kart kltr genel olarak burjuva

sunu

29

pratiklerine ve ekonomik ilikilerine alternatif dnya gr ve iliki tarz sunan dnya gr ve pratikler anlamna kullanlr. Kartkltrn belli bir blm yasal kurallar dna itilince, yeralt-kltr alt grubu olutu. Bu kart kltrlerin en belirgin retimi silahl veya silahsz siyasal mcadelelerde, gazete ve dergi kartmada, yer-alt veya alternatif film gelenekleri yaratmada grld. letiim alann da istila eden kltrel incelemelerin 1970lerde ykselmesiyle ve ardndan eitli yaklam tarzlar iinde farkllamasyla, kart-kltr kavram ortadan silindi, snf kltr reddedildi ve yerini genlik, ihtiyarlk, cinsiyet, lezbiyenlik ve e cinsellik dahil alt-kltrler ald. Liberal oulcu kltrel incelemeler dahil ana akm okullarn gruplar, rgtler, firmalar ile ilgili kltr ayrmlaryla alt-kltrler ok daha eitlendi. Bu dnmle birlikte kart olan, alternatif olan halk kltr de gcn yitirdi. Daha kts 2000lerde uluslararas ve ulus ii sermayenin aktif olduu bir alana dntrld: Che Gueverann tirtleri, beresi, apkas, vcdsi vb. artk direni kltrnn yksn deil, sermayenin bili ve duygu smrsnden geerek elde ettii kazanc anlatyor. Uzun ince bir yoldaym diyen ozan ld ve yoluyla birlikte gmld. Halk ve halk olann ne kadar halk olduu ok pheli hale geldi: Ozanlar imdi televizyonda gsteri iin yaryorlar. POPLER VE POPLER KLTR Her konuda olduu gibi popler kltr dendiinde nce akla poplerin ve popler kltrn ne olduu, nereden ve neden kp geldii, Trkede popler ve popler kltr kavramnn kartnn ne olduu, kullanmda ve anlamda deimelerin nedenleri, gnmzde poplerin anlam ve alan ne ve neden o alanda olduu, Popler yaplann neden popler yapld, Popler kavramnn zerindeki mlkiyet mcadelesinin anlam, kimin sahiplenmek istedii veya istemedii ve bunun nedenleri gibi sorular bu blmde ve yaklamlarla ilgili tartmalar kuramsal yaklamlar blmnde sunulacaktr. Popler sznn bizdeki kullanm Batdan gelir ve olduka yenidir. En popler yanl-anlamalardan biri de poplerin popler olan tanmdr. Poplerin dil bilimsel temeli ve tanmlamas ge-ortaa

30

sunu

dnemindeki "halkn" anlamndan, bugnk egemen "birok kii tarafndan sevilen veya seilen" anlamna gelimitir. Bu kavramsal evrim sivil toplumun evrimine olduka yakndan tekabl eder. Burjuva demokrasilerinin ykselmesiyle ve bu demokrasilerin popler seim zgrlne\bamszla dayanan meruluk iddiasyla ve bunun siyasal alandaki ifadesi olan seim sreciyle birlikte popler teriminin belli bir anlam ortaya srld. Bu anlamla popler ynetici etkinliklerin ve programlarn (tv programlar dahil) kabul damgas oldu. Popler teriminin bu tr anlam tek bana ve deimez olarak ynetmez, aksine srekli olarak deimektedir; zaman zaman kltrel ve askeri popler bakaldrlar tarafndan tehdit edilmektedir. Poplerin bu egemen kullanl popler alandan kltrel alana da yayld; bu egemen tanm yeni alanlara tayarak, yeni ifade biimleri vererek ve toplumsal sistem iin yeni dayanak rol salayarak devam etti: rnein popler tv program, popler film yldz, popler sporcu, ve genel olarak popler ve pop kltr gibi. Bu egemen popler tanm ayn zamanda "halkoyu" fikri arkasnda saklanan hakl karmadr. Halk oyunun tarihi de burjuva egemenliinin desteklenmesinde aktif ve verimli sreten, pasif, negatif, "sessiz ounluk", tketim ynelimli destee dnd. Ekonomik anlamda, birok kk reticilerin olduu ak ve aktif pazardan (hi deilse varlkllar iin) kapal tekellemi pazara olmutur. Popler kavram zerinde, "halkn" ile "birok kii tarafndan sevilen veya birok kiinin favorisi olan" arasnda, tutulan karmaklk, sadece masum yanl anlamadan veya gemi tarihin hareketine bal fikirlerin karmaklndan deildir. Bugn "halk" terimini belli kltrel, siyasal ve toplumsal fikirlere, belli halkn fikri ve bilincine ve sonuta halk ne idi, nedir, ne olabilir veya ne olacak fikrine balamak yararldr (belli evreler iin). Popler terimindeki bu belirsizlik popler tv program, popler bestseller ve benzeri kavramlarn promosyonu pazar gleri iin hibir yerde bu kadar yararl deildir. Bu fikrin ardnda ilgili alt-fikirler, alt-mitler, alt-artmacalar vardr. rnein, eer halkn yzde otuzu belli bir tv programn seyrediyor dersek, bu, hem "halkn" anlamnda hem de halkn yzde otuzunun onaylamas anlamnda, zorunlu olarak

sunu

31

popler anlamna mdr? Hi bir ey bundan daha az ak veya koullandrc veya yanl yne srkleyici deildir. rnein, halkn yzde altm haftada 50 saat alyorsa, 50 saatlik i popler mi? Halkn yzde yetmi bei ehirsel alanlarda yayorsa, kentsel alan popler mi? Halkn yzde doksan 70 yandan fazla yayorsa, hayat uzunluu popler mi? Yani, insanlar 50 saatlik ii tercih mi ediyorlar? nsanlar kentsel yaam tasvip mi ediyorlar? 70 ya popler bir ya m? ounluk, birok veya en ok, poplere eit mi? Toplumun gelimesi kendini ounluun kabulnden\fikir birliinden geerek mi olmaktadr? Neden gnlk hayatn nemli bir ksmn ieren ile, ehirsel yaamla ve baskc hayat koullaryla ilgili sorunlarda popler kavram nadiren grnr? Neden halk yok denecek kadar az ifade alan (=rnein nerede, nasl, ne kadar parayla, ne sre alacaklarn tespit hakk) bulur? te yandan, neden (bir televizyon programyla, tv seyretmeyle, maa gitmeyle, piknik yapmayla, tketimle) halka planlanm belli kltrel z, arzu veya duyarllk ifade etme zgrl veriliyor? Neden zellikle endstrilemi bo-zaman tketimi veya alma d alan olarak dnlen kltrel alan bugn belli bir toplumsal zgrlk iin en nemli, en nde gelen model olarak ne srlmektedir? Bu tek ynl arlk vermenin anlam, ayn zamanda, toplumsal ve ekonomik yaamn dier alanlarnda olan seim ve yaratclk eksikliini gizlemeye ynelme ve bylece bu dier alanlarda yeni zgrlklerin incelenmesi ve ne srlmesini nlemek deil midir? Spermarket toplumsal yaam iin gerekte bir model midir? Satn al, kullan, tket, elen ile gelen kapitalist imaj ok gldr ve ou kez kapitalizmin renkli oulculuunun varl iddiasn destekler. Kltrel hayat, hatta tketim olarak bile, rnein televizyon seyretmeyi, koullandran ok gerek toplumsal parameterler\ltler yok mu? rnein tahsil dzeyi gibi; gn sonunda iten ktktan sonra varolan fiziksel, entelektel veya yaratc enerji gibi; var olmayan veya ok pahal olan olas etkinlikler gibi; ucuz ve kolay olan tv izleme gibi; kapal evin verdii gvene kar halk alannn gvensizlii gibi. Ayrca, alkanlklar, her gnk tekrarladmz rutin

32

sunu

etkinlikler ou kez nemli rol oynamaz m?2 Bu durum kapitalist kltrel rnn baarl olarak alnmas iin nemli bir nkoul olarak grnr. Bu baarda belli gsterilerin (shows), tannm kiilerin, basnn, kitaplarn, radyonun, rgtlenmi dedikodularn, t-shirtlerin, oyuncaklarn vb da nemli katklar vardr. Btn bunlar halk zerinde belli eyleri izleyip dierlerini izlememe iin yaplan basklar, gler deil midir? Bu gler eskinin aksine hi bir eyi ansa brakmayacak ekilde rgtlenmelerini artrmaktadr. Bugn bu artan bir ekilde rgtlenen, denetlenen, maniple edilen ve zellikle genelletirilmi gerekler konumunda popler ne anlama gelir? Siegelaub'n sorduu gibi, bu kitle-halinde-retilmi otoriteryan basklarn altnda altsnflarn zerk popler karakterini ynetici snfnkinden ayrt etmek hala mmkn mdr? Eer mmkn deilse, neden? Bu bize ideoloji, kltr ve iletiim alanlarnda yneticilerle ynetilenler arasndaki imdiki ilikiler hakknda ne anlatr? Bu ilikiler nasl geliti ve imdi nasl geliiyor? Bu ilikiler bugn ekonomik ilikilerle nasl bir balant iindeler? deoloji, kltr ve iletiim alannda, retim gleri ve ilikileri bakmndan paralellik var m?
2

Serilerin genelletirilmesi ve endstriletirilmesi bugn muhtemelen kitle kltrnn prime-time zelliklerinden biridir. Kitle retimi, oaltma, bir formln veya kandrmaca-oyununun, maniplesi veya mehurluu ticarletirmeye dayanarak, gittike artan bir ekilde btn endstrisel kltrel rnlerin retimini (rnein Rambo, irinler, Godfather, Harry Potter, Matrix, Yzklerin Efendisi ve Ta Devri gibi filmlerde olduu gibi yeniden retimler, eskiden tutulan kitaplarn, mziklerin kitle halinde retilmeleri gibi) eline geirmektedir. Bu da ayn zamanda yeni ve orijinallerin retilmesine engel koymaktadr. Bu seriler retimi ekonomik bakmdan uzun dnemde az risklidir. Zaten denenmi ve baar salam bilinen elemanlara dayanr. Ayn zamanda bilinsiz alkanlklarn gelimesi ve bundan-sonra-ne-olacann bilinmesine dayanr: rnein bir sigara yerine dier sigaray tercih nedeni gibi tmyle irrasyonel olan tercih. Bu, 19. yzyl seri-romanlarnn aksinedir: Bu romanlarda kahramann etrafnda oluan heyecan ve bilinmeyen-maceraya atlm arlktayd. Bu serilerin retimindeki yeni strateji ayn zamanda ada gereklerle de, zellikle grlen huzursuzluklar, deiim abalar, umulmayan anlamalar ve anlamazlklar, atmalarn olduu bir dnyada, kesin uyumazlk iindedir. Muhtemelen bu seriler sinirleri teskin etmede, yattrmada "ac-dindirici" veya "uyuturucu" bir baka yoldur.

sunu

33

Yukarda belirtildii gibi, poplerin ngilizcede dilsel orijini orta alarda halkn (folk balamnda halkn, people anlamnda halkn deil) anlamna kullanmyla balar ve gnmzde ounluk tarafndan sevilen ve seilen anlamna kullanlr. Bu balamda popler kltr halkn kltr anlamndan gnmzde ounluk tarafndan sevilen ve seilen kltr anlamna doru bir dnme uramtr. Siyasal alanda popler kltr (rnein seimler), egemen rgtlenme ve yap biimlerinin kabul, dorulanmas ve yceltilmesi (halkoyu) demektir. Ekonomik alanda popler kltrel pratikler serbest pazar denen tekelci kapitalist pazarn evrenselletirilerek merulatrlmasdr. yerinde ve i dnyasnda poplerlik baary, beceriyi, akln kullanmay (ve alan ve isiz iin) baarszl ve beceriksizlii anlatr. Kitle iletiiminde popler olan, egemen medya rnlerinin (programlarn ve pratiklerin, mzik ve film endstrilerinin siyasal ve kltrel pazara sunduklarnn) halk tarafndan sevilip tutulduu anlamna kullanlr. Popler kavram "halk," "nfusun byk ounluu," "halk\ounluk iin," "halk\ounluk tarafndan" terimlerini iine alr; Dolaysyla, kavramn ilk bakta verdii anlama gre popler kltr belli bir gurubun rn deildir, belli bir gurubun sahipliini iermez: Poplerdir, yani herkesin olmasa bile hemen herkesindir. Kavram kitle kltr, folklor, ii snf kltr ve alt gruplarn kltr ile artc derecede akr. Kavram ayn zamanda din, edebiyat, danslar, bilimkurgu, korku filmleri, folk Trkleri\arklar, krsal\kyl gazelleri ve gfteleri gibi geni alan kaplar. Popler kltrn bu tr ele alnmasyla karmza en yaygn (ve yanl) olan tanm kar: Popler kltr modern toplumda devam eden halkn (yerelin) kltrdr. Nasl ki fabrikada alan ii bizim fabrika dedii yer onun deil, fakat onun varolu biiminin belirlendii yer ise, popler kltr rnlerini tkettii iin, satn alp kulland ve benim dedii iin, popler kltr o snfa ait olmaz. Mutlak ve serbest klenin yaam tarz onun belirledii, onun biimlendirdii ve onun deitirdii bir yaam tarz deildir; o, o yaam tarznn btnleik bir parasdr; o yaam tarz onunla vardr, onunla yaratlandr, ama onun zgr iradesinin ifadesi deildir. zgr olsayd nasl ifade ederdi?

34

sunu

Bunu bile bilmek iin zgr iradenin tecelli ettii bir retim biiminin ve ilikilerinin olmas gerekir ki byle bir toplum yaps gnmzde yok. Sadece unu syleyebiliriz, kltr, nasl yayorsa yle olacakt. Popler kltr kltrel "eylerin" teknolojik aralarla retimi ve geni i blm etrafnda kurulan kapitalist mal retimi, pazarlamas, datm ve tketimi biimlerine dayanan bir kltrdr. Bu biim olmaynca, rnein teknolojik oaltma, seri retim, tv veya basn olmaynca, bu aralara dayanan byle bir kltr biimi de olmaz. Gnmzde popler kltr, kitle retimi yapan pazarn ekonomik, siyasal ve biliselliinin ifadesi olan kitle kltrnn somut ekillerinden biridir. Kitle kltr tekelci kapitalizmin hem mal hem de imajlar satn yapan, uluslararas pazarn deimelerine ve gereksinimlerine gre biimlenip deien, nceden-yaplm, nceden kesilip biilmi, paketlenip sunulmu bir kltr anlatr. Kapitalizmin kendi iin retirken ve yaratlan zenginlii kendine ayrrken, kitleleri cretli kle olarak kullanarak kitleler iin yapt retim ve bu retimle gelen kimlik, duyma, hissetme, yaratma, imdisine, gemiine ve geleceine bakma biimi, ksaca yaama yoludur. Bu balam iinde popler kltr pazar tarafndan pazarda tketim iin sipari edilen, smarlama kitle kltrnn en ok kullanlan rnlerini, bu rnlerin tketilmesini ve bu rnleri tevik eden dnceleri ve duyarllklar anlatr. rnein popler kltrde, son zamanlarn en popler pratikler ve bu pratikleri destekleyen dnceler arasnda zelletirme, demokratikletirme, post-modernlik ve deregulasyon yer almaktadr. Bilisel balamda, popler kltrde anlamlar ve zevkler aktif bir ekilde toplumda retilir ve datlr. Bu retim ve datmn en planl yan endstriyel faaliyetlerin kendisidir ve gdmlenmi yan ise eitli rgtl yaplardaki kiiler aras iliki ve iletiimdir. Bu tr poplerlik kalclk ve sreklilik arayan bir karaktere sahiptir. Popler kltrde, ayn zamanda, srekli kalclkla deil, srekli deiimle sermayenin ve sermaye sisteminin srdrlebilirlilii gerekletirilir: Mzik alannda, poplerlik her hafta deien top 40 iinde olma ve bunlar dinlemedir. Giyimde popler olan ey mevsimlerle deien modayla gelen gdml kltrel yaamdr. Yeme ve imede Pepsi ve Coca Cola; Marlboro ve Winston; Pizza Hut ve

sunu

35

Pizza King; McDonalds ve Burger King arasndaki zgr seim iin tketici kazanma mcadelesidir. Dikkat edilirse popler kltr bir kullanm ve tketim kltrdr: Kullanm ve tketim poplerin retiminin ilk safhasndan son-kullanm ve atma safhasna kadar her aamasnda vardr. Poplerin yaratlmasnda, ayn zamanda dier poplerler kullanlr: Popler spor; popler sporcu ve sanatlar; popler yaplan fikirler ve ideolojiler; poplerletirilmi anneler ve kaynanalar; popler televizyon ve televizyon programlar; popler magazin ve dergi kahramanlar; popler seks ve seks ilikileri bunlardan birkadr. Bu poplerler de kullanlarak paketlenmi popleri, tketiciler alr boazlarna takarlar, salarna ve yzlerine srerler, midelerine indirirler, stlerine alrlar, ayaklarna takar veya giyerler, bilinlerine katarlar ve dier insanlara bunu eitli yollarla gsterirler. Bylece maln ve bilincinin poplerletirilme srecini tketerek ve pazarlamasn yaparak tamamlarlar. Bu tamamlamada, tm pazar mekanizmas memnun glmser. Tketici eer poplere katlmazsa veya kazara popleri yakalayamazsa popler bir ekilde tedirgin edilir ve tedirgin hisseder; huzursuzdur: Makyaj bittii iin, kendi olmayan kendini kendine ve bakalarna gstermeme telandaki popler kullanc popler makyajn alncaya kadar gergindir, ac eker. Poplerini alr, srer ve rahatlar. Bu her gn veya periyodik olarak tekrarlanr. Bylece poplerini eksik etmeyen tketici glmseyerek hem poplerle kendini bulur hem de popler olann satna katlr. Bu satta kendi vcudu ve kendi ruhu en nde gelen taycdr. Popler pazar madde baml duruma gelmi popler kullancy zgrlk mitleriyle besler. Popler siyasal, ekonomik ve kltrel pazarda emeiyle retime ve datma katlan ve blmden ona verilenle serbest klelii garantilenen insan popler olmayan kendine kendi olarak bakmaktan korkar; kendini kendinden alan poplerlere kurtarc olarak sarlp zgrln, kimliini ve kendini bulup rahatlar: Bu yolla kendinin sand nemli kendi olur insan. Bunu her gn srekli yapmak zorundadr. Bylece kitle retimi yapan endstriyel yapda insan materyal rnleri, bu materyal rn yaratan retim biimi ve

36

sunu

ilikilerine uygun bilinci tayarak yaratr. te bu, egemen, dolaysyla popler olandr (Erdoan, 1999b). Bu egemenlik ortam iinde baz insanlarn rettii kartlk ve farkl pratikler popler deildir, nemsizdir, anlamszdr, aptalcadr, geridir, tehlikelidir, faydaszdr, pragmatik deildir, hayalperestliktir, gerekten kopmutur ve hatta kendini bilmezliktir. Dolaysyla, popleri popler yapan g ekonomik ve ideolojik gtr. Bu g de, sermayenin emee bamll biimini anmsatacak ekilde halka bamldr. Popler kltrn kayna sadece kltr endstrisi deildir. Ayn zamanda halktr, eskiden halkn olan, ama imdi yaamnn bir paras olmayandr. popler kltrn egemen olduu kentlerde ka kii halay ekmeyi ve ak yapmay, ceviz oymay bilir? Daha kts bilse bile, o onun imdiki yaam tarznn bir paras deildir, sadece ata yadigar gibidir. Bu kaynak nedeniyle ve halk kltrnn popler kltr tarafndan yutulmas nedeniyle, sermayenin halktan alp, kendi karna gre biimlendirip tekrar halka yeni-biimle sunduu, mlkiyet ilikilerinde gasp edilen nemli bir dier deerdir. Halk kltr veya folk kltr anlamnda popler kltr artk, tutuculuu ve kartln egemenin tanmlad bir alana kaymtr. Televizyondaki halk kltr artk halk kltr deildir; popler gsteri kltrnn bir paras olmutur. Hem egemen poplerlik hem de kart, hem imdi hem de yarnlar iin yaanan imdinin poplerlii, egemenlii ve mcadelesidir. Poplerle egemenlik kartn gncel niceliksel tekrarlamalar ve yenilemelerle ezerken hem kendini srdrr hem de kart kendini yenilemeye zorlar. Yani egemenlik ve mcadele, statik koullarda deil, statikletirilmiin (rnein revizyonlara urayan fakat temel karakterini koruyan mlkiyet yapsnn) gnlk ileyiindeki dinamik ilikiler dzeninde verilir. Dolaysyla hem egemenlik hem de mcadelede, ayn anda, srdrebilirlilik ve yaygnlama amal kendini-perinleme ve yenileme gerei kanlmaz olarak vardr. Dikkat edilirse, popler kltr alnp satlan mal ve mal ieren ve malla gelen, mal hakkndaki ilikidir. Maln retimiyle ve datmyla ilgili iliki zel mlkiyet yapsna ve cret politikalarndan geerek zenginliklerin yaratlmas ve yoksun brakmaya dayanr. Maln

sunu

37

tketimiyle ilgili iliki satn alma, kullanma, tketme/atma yoluyla gerekletirilen retmedir. Sadece bu tketmeye dayanarak, halka istedii veriliyor demek veya popler kltr dayatlmayan, halkn kendini ifade eden, halk ve yaadn anlatan bir kltrdr demek, sermayenin karna hizmet eden ciddi bilin ynetimi anlamna gelir. Popler kltr cretli maal kleliin isiz brakma, altrma, ezme ve ezdirme pratiidir: Poplerdir, nk egemen olan ve her gn tekrarlanan odur. Bu kltrn retim kararnda serbest klelere verilen popler seenek, bir ite alma veya isiz kalmadr. sizlik ok olmasna ve her gn tekrarlanmasna, yani en popler yaam tarz olmasna ramen popler deildir. Bol bol yaand ama tercih edilen yaam tarz olmad iin mi dersiniz? creti klelik herkesin her gn en az sekiz saat katld temel iliki biimi olmasna ramen popler olarak nitelenmez. Hatta adndan bile bahsedilmez. Zorunlu olarak tercih edildii ama sevilmedii iin mi dersiniz? Popler kltr pratikleri ayn anda dnsel ve davransal klelie davet, ekme, talim, alma, altrlma, boyun sunma ve boyun sundurmadr. Temel yaam olanaklarndan yoksun braklm insanlarn bu olanaklar elde edebilmek iin sermayenin smr ve kar yarna serbest kle olarak katlmalardr. Popler kltrn ideolojisi zel teebbsn sunduu yap biimini merulatrr ve evrenselletirir. Popler kltr pratikleriyle ilgili olarak bu pratiklere katlanlarn savunucu sylemi cehaletin bilgilik taslamasn yanstr: Klenin klelik zincirlerini zgrlk gstergeleri san. Mutlak kle bunun farkndayd. Ama serbest kle kendine verilen tek serbestlik alann (elence, yeme ime, seyretme, giyme, kendinden olana poz satma) korumak zorundadr, nk kle kendini ve kimliini o alandan geerek gerekletirebilmektedir. Dini elinden alnm serbest klenin inanaca, balanaca, aitlikle kendini gerekletirecei deerler olmas gerekir. Vatan, millet Sakarya aitlii iyi de artk pek para etmiyor. Dolaysyla kendi z varlnn tanmn ve deerini tketimden, tehir ve gsteriten geerek bulacaktr, nk ona baka alan braklmamtr. nancn yitirmemi serbest kle de ayn durumdadr: Sadece tanrsyla avunamaz artk; avunmak istese bile

38

sunu

avunmasna izin verilmez; nk kara araf, tespih, namazla, Kuran kitab kitle retimi yapan endstriler iin yeterli tketim getirmez. nanl klenin tesettr modasyla kamufle edilmi ABD rnleri ve Fransz ruj ve parfmleriyle, slamc kolas ve sodas, iinde domuz eti olmayan yiyecei vb ile kendini bulmas ve aitliini perinlemesi gerekir ki hem kendisi hem de zengin ettii sermaye rahatlasn. Popler kltr kapitalist ekonomik ve siyasal pazarn en ok satan kendisidir: Modern ve uygar olarak kendini pazarlamasdr. Popler kltr eer baya, basit, gaddar, kaba, aa seviyede ise, bu onu reten bir yapnn bayaln, aaln, kabaln, gaddarln ve basitliini anlatr. Popler kltr sermaye dzeninin dosta faist zorbalnn medyadan ve kiiler aras ilikilerden geerek kendini demokratik olarak satmasdr. Sana A firmasnn Y rnn srmelisin, K marka parfmn kullanmal, ruju srmeli, gmlei ve pantolonu giymelisin, nk ona sen deersin demek, bunlar yapmazsan deer kazanamazsn demektir. Bu popler faizm arkadalar arasnda konuularak, hayranlk ifade ederek, yceltilerek ve markay dier insanlarn gzne kaka kaka kullanarak, giyerek yaygnlatrlr. Bu dosta faizm popler kltrel pratiklere katlmayan bakla ve szle hor grerek kendi gibi kullanmayan ve tketmeyen zerinde bask kurar; ayn anda kendini doru, ada, iyi ve hakl olarak tanmlar. Daha kts popler kltr benzerlii heceledii halde, bu dosta faist kltrn akllca yetitirerek geri zekallatrd bireye, standartlam popler dnce ve davran kalplaryla maymunca bir bilin ilenir. Bu tr bilinteki birey poplere katlmay zgrlk, zgr tercih, ben istediimi ve sevdiimi yapyorum olarak niteler ve cehaletin bilgilik taslamasndan geerek yapt saldr, savunu ve katlmayla kleliini ve klelik koullarn yeniden retir.3 Popler kltrde kymetsiz olan mal olmayan rndr ve poplere katlmayan kiidir. Bunun bata gelen nedeni poplerliin tanmn
3

Doduumuz andan itibaren sosyalleme denen geri-zekallatrma sreleri balar. Medyayla ve okullarla gelen eitim ve kltr byledir. Bu geri zekallk iinde sosyallemi kurnazlk ve frsatlktan kadercilie kadar deien hunharlklar ve zavalllatrmalar vardr.

sunu

39

yapan g merkezindeki kaymadr. Dn, popleri (halk ozann, halk yksn, halk atn) gnlk pratikleriyle reten ve tanmlayan g halkt. Bugn popleri reten ve tanmlayan g, popler ad altnda mal ve bilin sat yapan moda, soda, oyuncak, turizm, kltr ve elence endstrileridir. Popler kltr kendi materyal temelini yanstr. Meyvenin rn el abukluuyla mteriye kakalayan semt pazarndaki satcy ok geride brakacak kadar sahtekar ve dolandrcdr: Heterojenlikten, SENin SEN olduundan bahseder: Aslnda sen sana baktnda, SEN senden geerek oluan tketim ve moda kltrnn standartlam ve homojen yapsn grrsn. Standartlamada SEN standart olduka sensin. Big Mac ancak BigMaclarla Big Mactir. SEN standart olduka deer kazandn sanp deersizleir ve yoksunlarken, McDonalds standard sattka zenginleir. Popler kltr mekaniksel ve elektronik oaltmayla niceliksel fazlalk ve niteliksel yoksulluun kltrdr. Bu yoksulluktan geerek kapitalist pazar yaps materyal zenginlik elde eder ve g kazanr. Popler ve post-modern kltrn poplerlii, ok uluslu irketlerin egemenliini heceler: Popler post-modern ile post-emperyalizmin ve smrnn bilim, sanat, mzik, siyasal yollarla sat yaplr. Popler kltr egemenlik ve mcadele alandr. Bu alanda hem klelie gnll katlarak egemenliin gereklemesi salanr hem de egemenlie kar mcadele verilir. Ne yazk ki popler kltr alan gnmzdeki koullarda kaybedilmi bir mcadeleye iaret eden igal ve gasp edilmilii anlatr. Poplerin gaspndan nceki popler kltr ezilenlerin daha iyi dnya umutlarnn, bu ynde direnilerinin ve mcadelelerinin ifadesiydi. Krolu destan, Anadolu atlar, aalara, paalara ve devlete kar direnen yoksullarn ve hakszla urayanlarn daa k ve sevgililerini kar ykleri, sendikalama, grevlerle dayanma ve renci hareketleri gibi. Artk kresel pazarn egemenliinde popler kltrde muhalefet bile snf egemenliinin ilevsel paras haline dntrld. Popler kltr, kitle iletiim aralaryla ynetilen kitle kltr iine kertildi.

40

sunu

Popler kltr akademik alanda sanattan, edebiyata ve iletiime kadar birok disiplin iinde ele alnr. Ele al balamlar olduka eitlidir: a. Popler sanat, popler mimarlk, Popler tasarm b. Kitle iletiimi (elektronik iletiim ve internet; film, mzik, radyo, televizyon, basn, kitap, dergi, reklamclk, halkla ilikiler) c. Eitim, eitim felsefesi, genel eitim ve eitim kurumlar d. Yiyecek ve halkn yaam yollar e. Edebiyat (iir, roman, gldr, korku, macera, detektif, tarihsel kurgu, ak, bilim-kurgu ve fantezi hikayeleri, romanlar) f. Giyecek, vcut ve grnm g. Koleksiyon olanlar toplama h. Teknoloji i. Metodoloji j. Performans ve tiyatro (dans, mzik, sahne) k. Yer ve zaman: etnik kltrler l. Fiziksel popler kltr (eros ve porno; spor, ocuk edebiyat) m. Yallk, lm ve lme n. Sava ve cinayet Yaamn hangi ann, yerini, zamann ve ifade eklini alrsa alsn, popler kltrn ierii (neyin nerede ve nasl retilecei) retim ve kltr endstrileri tarafndan belirlenir. Ama popler kltr bu endstrilerin ve rnlerinin toplam deildir; bunlarn ve toplumun btnnn srekli etkileiminin bir rndr. Bu etkileimde retim aralarnda ve rgtl retim ilikilerinde egemenlii ellerinde tutmalar nedeniyle belli bir snf belirleyici ve ynetici konumundadr. KTLE VE KTLE KLTR Kitle kavramnn k ve tarih iinde ve kuramsal yaklamlara gre deien anlamlar vardr. Kitle denildiinde gnmzde says belli olmayan insan okluu anlatlmak istenir. Kitle iletiimindeki kitle says bilinmeyen izleyici, okuyucu, seyredici ve kullancdr. Ekonomik bazda kitle, bilinmeyen saydaki tketicidir. Kltr baznda kitle, kltr

sunu

41

tketenler ve dolaysyla tketimden geerek retim iin gereksinimi retenlerdir. Kitle kltr kitle retimi yapan bir endstriyel yapnn yaratt materyal yaam gerekletirme ve bu gerekletirmenin bilisel ve dnsel biimidir. Standartlam kitle retim biimi ve tekniklerini, rgtlerini, kitle tketicisini gerektirir. Kitle kltr seri retimin sonularndan biridir ve kitle toplumundan nce var olmamtr. Kitle toplumu zerine de ina edilmemitir: Kitle toplumunun ticarilemi kendisidir. Gnmzde kitle kltr kitle iletiimi aralar ve bu aralarn destekledii kresel pazarn mal, hizmet ve ideolojisiyle birlikte dnlr. Kitle kltryle biimlendirilen dnya kapitalist retim tarznn egemenliindeki bir uygarl temsil eder. Kapitalist toplumlarda kitle kltr ticarilik olmakszn var olamaz. Bu kltr mmkn olan en geni insan kitlesine satlan mal ve dncedir. Bu tr retimde estetik l ortadan kalkar ve baar rnn olas-mterilerinin saysnn hesab tarafndan llr. Kitle kltr yeknesak bir blok etkinlii deildir: Kitle toplumundaki yaam pratiklerinin her alann ve her ann iine alan yaygnla ve eitlilie sahiptir. Dolaysyla yaratlan materyalin kitlelere aitlii sadece tketim aamasndadr. Yaratlan dnselin aitlii ise yanl kimlik, yanl bilin, yabanclama, kendinin smrsne rzayla katlma ve egemen dncelerin retimiyle ile ilgilidir. zlce, kitle kltr kapitalist pazarn kitlelerin tketimi iin rettii mal ve bilinci anlatr. Mal zel mlkiyet yapsyla gelen kapitalist pazar ilikileriyle belirlenmi bir ekilde yrtlen rgtl insan faaliyetinin rndr. Bilin bu rgtl faaliyet ve rn (mal) hakkndaki belli biimlerdeki dncedir, bilmedir, deerlendirmedir, ne ve neden olduunu aklamadr. Kitle kltr en bata, kitle apnda retilip datlan kltrel rnler veya mallarla tannabilir. En bariz olanlar, radyo ve televizyon programlar, dizi filmler, haberler, dergiler, izgi filmler, izgi romanlar, plaklar, sinema, reklamlar, videoteypler, kasetler. Ana akm grler kitle kltrn bu ereve iinde bu rnlerde grmlerdir ve bu rnlerin ve beraberlerinde getirdikleri iletilerin siyasal fonksiyonlarn tanmadan kanmlardr. Bylece, kitle kltr kapitalist retim

42

sunu

biiminin "bayalatrlm" (=halk dzeyine indirilmi) st yaps olmutur. Bu kltr uyumlu, zel ve ender bir btnlk oluturur. Bu kltr retim ve tketimin etkinliklerini desteklemede katkda bulunan gnlk standartlar yaratr. Bir bakma kitle kltr, egemenlik ideolojisinin tabana indirilmi, poplerletirilmi, zellikle tketime dorudan bal olan bir eididir. Kitle kltrnn nedeni kitlelerin gereksinimlerini karlamak amal deildir. Kitle kltr kitleler halinde retim yapan bir endstrinin hem rn hem de tketici kitlesini biimlendirmesini, dolaysyla retimi sosyalletirip herkesi retime ve tketime katarak zenginliin yaratlmasn ve yaratlan zenginliin byk bir ksmn zel mlkiyet adi altnda sermaye sahiplerine ayrmasn anlatr. Kitlelerin gereksinimini karlamak sermayeye para kazandrmyorsa, hem o gereksinim karlanmaz hem de karlanmamay merulatran bilin retilir. Dikkat edilirse, bu durumda bir mal ve hizmet sunulmamas (rnein emeklilerin maalarnn artrlmamas) veya popler gayrimeruluun engellenmesi (gecekondularn yklmas, kaak elektrik kullananlarn cezalandrlmas) iin gerekli egemen politikay ve uygulamay destekleyen kitle/popler bilin yaratlr. Kitle kltr zerinde mcadele 20. yzyln banda st snflara ait deerli olan korumaya ynelik aa kltr ve st kltr tartmasyd; Bu tartma yirmi birinci yzylda tketim hakk ve tketim zgrl sloganlaryla gelen demokratik mcadele (tketim demokrasisi) ekline dntrld. Bylece hi kimse ne retene ne de tketene eletirel bir ey syleyemez oldu; nk retim ve tketim hakk demokratik, bireysel zgrlk hakk ve ifadesi yapld. Kitle kltrnde zgrlk tketimden geerek tanmlanmaya baland ve zgrln hissedilmesi de satn alma, eit ve ok tketmeyle gereklemeye baland. Ne kadar ok alyor, deitiriyor, yeniliyor, kullanyor ve tketiyorsan, o kadar zgrsn ve o derecede kendini zgr hissedersin. Dikkatler hep tketim ve tketen zerinde toplanyor. Birok aratrmac iin ileri kapitalist toplumlarda kitle iletiim aralar kltr konusunda merkezi bir yer tutar. En azndan nk bu toplumlarda sembolsel biimler artan bir ekilde kitle iletiim mekanizmalar ve rgtleri tarafndan iletilmektedir. Dolaysyla, bu

sunu

43

lkelerde ideoloji ve kltrn salkl bir ekilde anlalmas iin kitle iletiiminin tarihi ve gelimesini ve durumunu anlamak gereklidir. Bu ynde her okul iinde nemli giriimler olmutur. Kitle kltr egemen evreler tarafndan amzn kitle iletiim aralaryla gelen ve ondan ncekilerin mirasn alan bir kltr olarak tanmlanr. Bu tanmlamada gzden uzak tutulan modern kitle kltrnn retim koullardr. Bir kez bu koullar gzden saklanrsa, o zaman bu kltrle o toplumda yaplan grev de gz nnden kalkar. Kltr yksek veya alak veya popler olarak alnsn, konu hibir zaman toplumu bir tmne veya retim biimi ve ilikilerine balanmamtr. Onun yerine, kltrel yaplarn ahlaki (=iyi veya kt olmas) bir analizi yaplmtr. "Kltrel zevk ve dzeyinin olduu" gemi romantikletirilmi, iinde yaanan dnem yaratcln bayalat, standartlarn yok olmaya yz tuttuu bir dnem olarak ktlenmi ve gelecein daha da kt olaca ileri srlmtr. YKSEK KLTR, HALK KLTR VE KTLE KLTR I see an innumerable multitude of men, alike and equal, constantly circling about in pursuit of the petty and banal pleasures with which they glut their souls. Each of them, withdrawn into himself, is almost unaware of the fate of the rest. Alexis de Tocqueville (1835) ekspirin bir oyunu veya bir Avrupa klasik mziini dnelim. Bu oyun ve mzik Anadolu insannn kendi yaamn temsil eden bir oyunundan ve algsndan daha m stn ve deerli? ki ayr dnyann kendini iki ayr tarzda ifadesi deil mi bunlar? Whisky ile Rak, BigMac ile dner, blue Jean ile trban arasndaki fark birinin daha stn ve deerli olmas ve dierinin deersiz ve avam veya geleneksel olmas m? Bu deerlendirmelerde nesnel bir lt var m? Hayr, yok ve olamaz. Sadece kendini stn grenin kendisini ayrt eden tanmlamas. Yksek kltr (ve alak kltr) tartmas 19. yzyln ikinci yarsndan sonra younlaan ii hareketleriyle birlikte kt. nce st

44

sunu

snfn yaam tarzn kitlelerin demokratik haklar elde etmesine kar (yani alma koullarnn iyiletirilmesi ve dolaysyla sermayenin gcnn kstlanmasna kar) kt. Ardndan sanatsal retim ve deerli rn alan iine ekildi. Yksek kltrde yksek kavramyla bir snfn ayrt edici zellii ve bu ayrt ediciliin korunmas kast edilmektedir. Ana akm grlere gre popler kltr yksek kltrn elerine sahip deildir. Yksek kltr sekinler snfnn kltrdr: Gemiin yksek kltr rnlerini (klasikleri) ierir; Kefedici, yaratc ve devrimci bir kltrdr, yani, gelecee de dnktr; En mkemmel kltrdr. Tiyatro, bale, klasik mzik, gzel sanatlar, iir gibi... Yksek kltrn kavramsal zdd kitle kltr olarak alnr: Kitlelerin kltr; dzeyi dk kltr; saysal bakmdan ounluun kltr; genellikle kitle iletiimiyle iletilen kltrdr. Yksek kltr dolaysyla belli bir snfn yaam biimini (kullandklar, dndklerini) anlatr. Kltrde deerli olarak tanmlanan, tutulan ve aktarlandr. Yksek kltrn retimi yksek kltre dahil olanlar ve onlar iin alanlar tarafndan yksek kltr iin retilir. Yksek kltr belirleyen pratikler o kltr oluturan insanlarn gnlk yaam ekilleridir. Bu yaam ekliyle belli pratikler ieri alnrken dierleri darda braklr. Bylece yksek olmayan da belirlenmi olur. Kral, feodal lord, padiah, beylerbeyi vb etrafnda toplananlarn yaamlar ve yaamlarn ifade biimleriyle darda braklanlarn (halkn, kylnn, avamn) yaamlarn ifadeleri arasndaki fark bir egemenliin ve mcadelenin sonucunu simgeler. Bu egemenlik ve mcadelenin snrlar, koullar, ksaca doas kesin izgilerle ayrlmtr. Birbirine gei, zellikle yksek olana gei eitli mekanizmalarla engellenmitir; dnlemez bile. Dolaysyla halk kltr ile yneticilerin kltr arasndaki ba bir soru koulunun anlatmdr. Bu koulda halk kltrnn yksek kltr tehdit altnda brakt, yksek kltr yozlatrd gibi bir tartma olamaz. Tartma burjuva demokrasisinin getirdii zgrlk anlay ve serbest klelik kouluyla birlikte gelen retim ilikilerindeki deiimle ortaya kt. Korunmak istenen nceleri demokrasiydi: alan geri zekal ve insanms kitlelerin demokrasi iin tehlike olduu ve onlarn ynetime katlma ve kazanm salamalarnn durdurulmas gerei ile birlikte ilk tartmalar kt. Buna rnek olarak Le Bondan Walter Lippmana

sunu

45

kadar giden ilk balanglar verebiliriz. Kitle retiminin gelimesi srasnda oaltmayla birlikte bir zamanlar yksek kltre ait olan ve o kltrn kullandklarnn kopyalar yaplarak kolayca oaltlmas sonucu tartma yksek snfn mlkiyetinde olanlarn ucuz kopyalarnn datlmas, yani sanat zerine younlat. Sonuta gene kopyalamay yapan ve datan sermaye oldu: Sermaye deeri ne kadar dersen o kadar kaliteli alrsn ile yeniden tanmlayarak yksek kltre aitlii yeniden tanmlad ve ayrm bu ekilde korudu. Bylece kapitalist snf yksek olan bu ekilde kendine mal etmeye devam etti. Kitle kltrnn yksek kltrel rnlere olan ilikisinin doas tketimden geerek elde edilen benzerine sahiplikten geerek yaratlan aitlik ve deer imajyla sslendi. Yksek kltr sahiplerinin korkusu ve endiesi bylece nemli lde ortadan kaldrld: Ayn uaa binseler bile, beyazlar (yksel snf) nde birinci snf blmnde ve zenciler (alanlar snf) arkada yer almaya balad. Yksek kltrel pratikleri yapan insanlar ile kitle kltr pratikleri yapanlar arasndaki fark yksek kltrel rnlerin bazlarnn kitle pazarnda tketilmesiyle ortadan kalkmad. Snf fark bylece erimedi. Levis giyen ve McDonaldsda yiyen fukara ocuuyla Levis giyen ve McDonaldsda yiyen zengin ocuu arasndaki uurum silinmedi. Yksek kltrn yaam biimiyle dierlerinin yaam biimi ciddi benzemeye uramad. Ankarada Kalaba semtinin mebus evleri denen ahane villalarda oturanlar ile Gazi Osman Paada oturan burjuvalar arasnda yaam fark parasal gteki benzerlie ramen bile ortadan kalkmad. Kalabada villalarda oturanlar ile villalarn hemen yannda oturan Keirenliler/Kalaballar arasnda yaam fark materyal zenginlik farknn getirdii rahatlk iinde kalr. brahim Tatlses ve benzerleri yksek kltre dahil edilmiyor. Ama onlar bir eyi ve birilerini temsil ediyorlar. Avamn sarayn rettiine uzakl yannda, sarayn avamn rettiini yakndan izlemesinin anlam olduka ak: Bu anlam kitle kltrnde kitlelere neyin nasl verilerek nasl onlarn emei ve ellerindekinin rzayla katlmla gelen harcamalardan geerek alnmas biimine dnr. Fakat gene de kitlelerin srekli izlenmesi gerekir. Bu gereksinim gnmz koullarnda ok daha fazla artmtr. Ynetici snflar egemenlik

46

sunu

altndaki halkn kendi yaamyla ilgili ifadelerini bu ifadelerin asl ve potansiyel sonularnn doasna gre yakndan denetlemek, ynlendirmek, yasaklamak, gerekirse yok etmek zorundadrlar. Dolaysyla, yksek kltr alak kltr tartmas sadece yksek kltrel rnlere seri retim ve kitle pazarna sunumdan geerek halkn erimesi ve kullanmas ve bu yolla yksek snf ile alak snf arasndaki farkn erimesi sorunundan ok tedir. Kitle kltrne 19. yzyln ikinci yarsndan balayarak ta televizyonun merkezi ykleme sistemi olmasna kadar olan ilginin nedeni ve doas kitlelerin demokratik haklar istemiyle gelen ayaklanmalar ve bu ayaklanmalarla gelen dayanma ve direni kltrnn yok edilmesi ve onun yerine ynetime ilevsel bir kltrn, rnein gnmzdeki tketim kltrnn getirilmesidir. Kitle kltr, kitle iletiim rgtleri dahil kitleler halinde retim yapan endstriyel yapnn rettii ve datt rn haline geldiinde, yani bakaldran kitlelerin mcadeleci yaamn ifade tarz olma doasn yitirmesinden sonra, yani kitle kltrn yaratma ve datma mlkiyeti kitlelerin elinden alnp endstriyel yaplarn eline getikten sonra, kitle kltr bilin ynetimi endstrisinin temel retim rn haline geldikten sonra, ciddi deiimler oldu: Bu deiimlerle kitle kltr yksek snflar tarafndan bir tehlike olmaktan kt. Tketim dzeyinde ve tketim asndan "yksek kltr" ve popler veya kitle kltr arasnda zenginlerin kendi evreleri iinde tuttuklar mekaniksel bakmdan oaltlmayanlar (klasik resimler, heykeller, saraylar, ate pahasna olanlar) ve st tabakann altndakilerin ulaamayaca bir ekilde konumlandrlm olanlar (zenginlerin kendi dnleri, oyunlar, elenceleri, sporlar, tatilleri) dnda, gerekte pek de gze arpan bir farkllk gremeyiz: Bu zellikle kitle iletiim aralarnn kullanl asndan, yani seyredilen programlar, okunan dergiler, gazeteler, gidilen sinemalar ve grlen filmler, dinlenen mzik, her snfn iine ilemi durumda. Benzerlik burada biter: Ayn popler kltr veya "yksek kltr rnn" tketen emikezekli Cevriye veya kocas Cemalettin ile stanbullu Nino hanm veya sayn ei fabrikatr Hsranettin dnyalarn ne benzer ekilde alglar ve yorumlarlar, ne de benzer ekilde kurarlar. Gerekler, hayaller ve

sunu

47

dlerle herkes toplumsal i blmnde yerini alr; bazlar bocalar, bazlar abalar, bazlarnn "elinde ayna umurunda m dnya." Bazlar da elindeki aynay airin kskandn sanr, msralara trene bakar gibi bakarken. Aynas onu ok sever; sa da. Falmda beyaz sakall prens kmasn diye dua eder. Bazlar da btn bunlar yaratanlar m aptalca yaratc yoksa tketenler mi aptalca aptal diye dnr, diyet kolasn yudumlarken. Piyano sesi duyulur uzaktan. Yksek kltr denen ey ortadan kalkmad. Klasik kltr rnlerinden bazlar, zellikle resimler, heykeller gibi mekaniksel oaltmayla sadece kopyalar yaplabilecek ve dolaysyla orijinalinin yerini tutmayacak rnler zenginlerin evlerini sslemekte ve zenginler arasnda milyonlar verilerek el deitirmekte devam etmektedir: Eskiden olduu gibi snrl sekin evrelerce kullanlmaktadr. Peki, bu trde yeni retim var m? Yeni retimi kitle ve popler kltrde olduu gibi pazar tayin eder. Yani yksek kltr rnleri yksektekiler tarafndan ok nadir yaratld iin, kltr sanayi pazarnn yaam ve lm kurallarna bal hale gelmitir. Kk burjuvazinin ve merakl halkn grmesi iin, tek kar yol sermayenin balar, ltuflar aranarak klasikleri sergilemek, sunmak veya yeni bir rn ortaya koymak olmaktadr, Sekinlerin yaam biimi ve bu biimin kltrel ifadeleri kitle kltr tarafndan nadiren etkilenmi, bastrlmam, yok edilmemi, bir keye itilmemitir. Sadece kitle kltr tketim ve retim nicelii bakmndan hakim kltr olmutur. Klasik mzik, drama, opera gibi "kaliteli" rnler mekanik retim yoluyla (tv, radyo, film, plaklar) geni kitlelerin tketimine sunulmutur. Bu tr retim biimi "yksek kltr" aadaki insanlarn tketme olanan salamtr. Bu da burjuvaziyi, sekinleri, "kltrlleri" epey kzdrmtr: Alla'n krolar srsnn Mozart' dinlemesi, para verip tiyatroda oturma cesaretini gstermesi, mayosunu yanna alp kuu gln seyretmeye gitmesi vs kltrn bayalamas deil de nedir? Halk kltr olann dnda olanlar nasl deerlendiriliyor? eler? Halklarn hangileri neden popler yaplyor? Kt popler yaplanlar veya popler yaplmayanlar neden yle yaplyor? Hi bahsedilmeyen, gndeme alnmayan popler veya popler olmayan var m? Neden halk kltr popler deil? Bunun anlam ne?

48

sunu

HALK KLTR, KTLE KLTR VE POPLER KLTR Kltrel retim ve retim ilikilerinde g yaps kapitalizmle birlikte deiti. Bir zamanlar kltrel retim, datm ve tketim yerel aptayd ve yerelin yaam tarzn, bu tarzdaki farkllklar yanstyordu. imdi zellikle kitle kltr ve popler kltr halkn toplumsal yapdaki egemenlii kabul edici, kutsayan, ona katlan bir dnya ve bili sunmaktadr. Mcadeleci kartl getiren ve farkl yaam tarznn ifadesi olan bir karaktere sahip deildir. Mcadele ve eletiri bireyin kendisiyle ve dier bireylerle (sann onu sevmesiyle, erkekle, kadnla, babayla, dmanla) olan psikolojik doyum elde etme ilikisi biimine dntrld. retim ve datmdaki mlkiyet endstriyel yapya ve bu yapdaki merkezilemi retim ve ykleme sistemlerinin eline geti. Kltrel pratikler kapitalist pazara uygun yaam ve bilin tarzn ve bu tarzla gelen gnlk pratikleri yeniden retmektedir. Halk kltr retiminden tketimine kadar btn aamalarnda halk iinden kan, halkn yaamnn btnleik paras olan, halka ait olandr. Tarihsel olarak kitle kltrnden ncedir. Kitle kltr kyl cemaatinden ve yerel yaamlardan kp gelen yaam ifade etmedii gibi, halk sanat da deildir. Halk kltrnn devam olan gelimi bir biimi temsil etmez. Kitle kltr ve popler kltr varln kullanm ve tketimden yoluyla srdren, kitlelerin yaam pratikleri ve ifadelerini alan, gasp eden ve pazarda alnp satlan mala dntren ticari bir kltrdr. Popler kltr kendi biimlerinin birounu halk/folk kltrnden alm ve ilevsel dnmlere uratarak kendine mal etmitir. Bunu yaparken biimini deitirmi, zn boaltp yeni bir z yklemi, yerinden ederek ya cretle girilen drt duvar arasna sokmu ya da kltr endstrisinin retim yerine tamtr. Birok geleneksel oyun biimi ya profesyonel spor biimine dntrld ya yok edildi ya bir kenara itilerek nemsizletirildi ya da yok edildi. Bazlar da yerel yk sisteminin elinden alnarak merkezi ykleme sistemi olan kitle iletiimine tand. Halk kltrnn materyal ve materyal olmayan rnlerini yerel kendisi kendi iin retirken, bu retim olanaklar ve ilikileri de byk lde yok edildi. Onun yerine retimi kapitalist endstriler biimlendirmeye balad. rnein ocuklarn kendi oyuncaklarn, oyunlarn ve elencelerini kendilerinin

sunu

49

yaratmas bitti. Artk ocuklar (ve anne/babalar) popler kltr endstrisinin rettiklerini kullanmakta ve oynamaktalar. Eskiden bebei ve oyunca satn almaz, kendimiz yapardk. Yaptmz oyuncaklar ve oynadmz oyunlar yaadmz hayatn kendimiz tarafndan kendimiz iin rettiimiz temsilleriydi. Popler kltr satn alnan, halk/folk kltr ise onu kullananlar tarafndan yaratlanlardr. Birincisi ticari deere sahip olan bir maldr; ikincisinde satma ve satn alma gibi bir karakter yoktur; alnp satlsa bile takas yoluyladr; par ile olsa bile, standartlama ve kitle retimi rn karakterine sahip deildir; sat imaj ve stat nedeniyle deil, daha ok kullanm deeriyledir. Halk kltr i ve dinlenmenin birbirini tamamlad, birbirine zt olmad, bitiik ve i ie olduu dnemin kltrdr. Endstrilemeyle birlikte fabrika sistemi zaman yeni bir biimde rgtlemeye balad; i yerinde harcanan zamanla i dnda harcanan zaman ayrln getirdi: yerinde harcanan zaman serbest klenin hayatn devam ettirebilmek iin para kazand zaman oldu. Bu zaman artk ona ait deildir. d zaman serbest klenin kendini fiziksel olarak yenileme (dinlenme) ve mmknse elenme zamandr: i olan klenin serbest zaman. Bu zaman kapitalizmin ilk dnemlerinde sermaye tarafndan gasp edilmemi, kontrol edilmemi, dzenlenmemi, kontrol edilmeyen zamand. Yirminci yzyln balarnda i d zaman dolduran yeni etkinlikler Amerika ve Avrupada hzla yaylmaya balad: Kapitalizm bu zamana da el atp kendi karlar ynnde dzene koyma abalarn arttrd. ehirler, salonlar, dans salonlar, bilardo salonlar, roller-skating ringleri, sirkler, elence parklar, gsteriler, profesyonel sporlar, konser salonlar ve tiyatrolarda ucuz melodramlar 1900'uncu yzyln kapitalist lkelerinin ehirlerinde hzla yaygnlat. Bu yeterli deildi: On dokuzuncu yzyln kapitalistleri i gcn retim iin zorunlu grdler. Yirminci yzylda igc ayn zamanda tketici olarak denetim edilmesi gereklilii duyulmaya baland. Fabrikatrler rnleri ve reklamclar da tketicileri rettiler. Reklamclar kltrel deerlere zevki ve duygusall da katmaya baladlar. Kiileri tketime sevk etme, moda ve gsteri ardnda komasnda, mal alarak ve tketerek mutluluu aramada nemli rol

50

sunu

oynad. Bu srete kapitalizm halk kltrn katletti, katletmediini ise kitle kltr veya popler kltr ekline dntrd: Alnan ve satlan mal haline soktu. Anadoluda hala halk kltr kltrel yaamn bir paras olarak devam etmektedir. Halk (yerel, kyl, dal, oban) kltryle popler kltr arasndaki kitle tketimi karakterinin olup olmamas (nicel okluk) farkndan daha tededir. Halk kltryle popler kltr arasdaki nicel fark (saysal okluk fark) halk biimlerinin kitle iletiim aralaryla sunulmasyla byk lde ortadan kalkar. Fakat bu onlar (rnein yresel halaylar, oyunlar, gelenekleri) popler kltr yapar m? Kitle iletiim aralarnn burada yapt yerel bir kltr rnn, eer bu rne ekler yapp arptmadysa, kendi materyal ve ideolojik kar iin tehir etmek olur. Bylece halk kltr bir ara olur. Bir yerel at Unkapda oaltlp btn Anadoluya sata sunulduunda, artk o ticari bir kltr rn olmutur. Popler kltr, sadece paray verip veya zamann harcayp dd alma seviyesinde, yani bitmi ve paketlenmi bir mal tketme dzeyinde tketici-kitlelerin maldr. Bu durum kitle kltr ve popler kltr gereinin sadece bitmi rnle ilgili bir yzdr. Kapitalist retim biimi Amerika ve kuzey Avrupa lkelerinde srekli olarak retim aralarnda, zellikle sava ve iletiim teknolojisinde, yenilikler yapmaktadr. Bu yeniliklerin rnlerini ounlukla denetimli bir ekilde dier lkelere yaymaktadrlar. retimin ve datmn kresel boyuta ve ilikiye ulamas ayn zamanda popler kltrn de ayn karaktere dntrlmesini beraberinde getirir.

sunu

51

KLTR, BLN VE DEOLOJ BAI Kltrn ve popler kltrel pratiklerin kapitalizm ncesi ideolojik karakteriyle, kltrel ve bilin retimini endstriyel yaplarn ele geirmesiyle ortaya kan ideolojik karakteri ciddi ekilde farkldr. Kltrel pratikler ve ideoloji kendi balarna g olamaz. Kltr ve ideoloji gcn rgtl ilikilerin getirdii merulatrlm bask ve sessiz terrden alr. A ve isiz braklm bir insan alnn ve isizliinin farkndadr. rgtl bask ve terrle beslenen kltr ve ideoloji o insana a ve isiz braklmln a ve isiz brakanlara tehlikeli olmayacak sonulara giden bir bilin ynetimiyle aklar. Kitle kltrnde ve popler kltrde bilin (bilme ve deerlendirme) seviyesi mmkn olduu kadar dk seviyede tutulur. Bu seviyede birey kendine dndrlr ve bireysel tketmeye ve kullanmaya dayal zgrlkler ilenir. Birey da dndrldnde dn kendisini (zellikle grnmn) nasl deerlendirecei kaygsyla doldurulur. Birey darnn ona nasl bakt kaygsndan hareket ederek egemen ticari kltrn oltasnda yakalanm olarak kalr. D dnya ve dier insanlar ayn zamanda bireyin satn alp kulland bir mal gibi kendisine olas faydasyla deerlendirilir ve iliki bu bazda kurulur ve yrtlr. Dolaysyla kitle kltrnn yaratt insan korkularla dolu olan, bu korkular kapatmak iin saysz kullanm biimleriyle donatlm, zgrlk satan, ama zgrle dman, insanlk satan, ama insanla dman, bar satan, ama Makyavelci bask, iddet ve vaheti iinde ve ilikilerinde tayan, en anlayl grnd zamanda bile iinde zalimlik tayan bir karaktere sahiptir. Bu insan kendini ancak kendine ilevsel olan veya ilevsel olduunu sand eylerin kullanm ve tketiminde bulur. Kitle kltrnde tutulan bilin seviyesinin dkl nedeniyle istekler, amalar, beklentiler, yaplanlar, dnceler, ilgiler, zlce kltrel ifadeyi yanstan gnlk pratikler olduka basit, ocuksu ve grntseldir. Fakat bu dklk ayn zamanda beraberinde hunhar basky da getirir. Bu bask da gene basit seviyedeki zgrlk, bar, empati olarak sunulan klflarda gelir. Kitle kltr ve popler kltrle 21 yzyln planl geri zekallatrma pratikleri gerekletirilir.

52

sunu

Kitle kltr ekonomik talep tarafndan kltrn ticari-alaltlmas ve kitle iletiimi aralar tarafndan empoze edilen standartlarn zorla drlmesinin sonucu baya ve alak bir kltrdr. Kltrel endstriler halkn dk-kaliteli mallara doymak bilmeyen itahnn hem reticisi hem de smrcsdr. Bu yaratma ve smrmeyle her ya, her millet, her kltrde yontulmamlk, bayalk, mankafalk ve aptallk deer olarak ortaya kartlr. Bu deere bal olarak kitle kltr sanat retilir, bilgi olmayan bilgi iletiilir ve ciddi fikirler alaltlr. Kitle iletiiminin teknik ve ticari yaps bu yaratma ve smrmenin hem yapld hem de ara olarak kullanld alandr. Kitlelere standartlatrlm geri zekallk pragmatiklik olarak sunulur: Dizilerde ve programlarda sevilen artistler belli durumlarda belli davranta bulunurlar; belli deerleri vardr; belli biimlerde giyinirler, belli eyleri yer ve ierler; belli kozmetik rnleri alrlar. Birok ovlarda promosyonel tavsiyeler gerek fikirler ve gerek ifadeler olarak sunulur. Liderler, mehur yazarlar, futbolcular, sporcular, ev kadnlar, analar, babalar, ocuklar, bira veya sabun markas veya tanr hakkndaki inanlarn ilan ederler. Dnceler, reklamlar, promosyonlar vb gerein yerine geirilir. Bylece zararl olsa niye satsnlar ki seviyesine kadar inen dnsel ve bilgi seviyesi oluturulur. Bylece mal, rn, hizmetler, insan ve insan ilikileri kendi koullarndan uzaklatrlarak anlamlandrlr. Amerika'da ii hareketlerinin youn olduu 19uncu yzyln sonlar. Grevler byk kapitalistleri tedirgin ediyor. Demiryollar mparatoru Pullman'n grevcilere kar taknabilecei tutum sorulduunda, Pullman zlmediini, nk gerekirse ii snfnn bir yarsn dier yarsn ldrmek iin kiralayacan sylyor. Bunun da yapldna rnekler oktur. Ayn zamanda popler gazeteler kkrtclara, blclere, halk dmanlarna, anaristlere kar hararetli manetler atyor, yazlar yazyor. Popler inanlarn ve tutumlarn ynetici snflar tarafndan kendi karlar dorultusunda kullanmalar yeni bir oluum deildir. Dinsel blnmelerde her blmn popler dinsel inan ve tutumlarn istismar ederek Avrupa kylsn birbirine krdrtan, Hal Seferleriyle milyonlarca insan yok eden, Tanr adna cenkle oluk ocuk, ihtiyar, kadn demeden katliamlara ve vahete gnderme

sunu

53

henz sona ermedi.4 Avrupa'da daha birka yzyllk ve bizde yzyldan bile az bir gemii olan millet, vatan, demokrasi, vatann btnl, milletin haysiyeti, demokrasinin elden gitmesi, blclere kar sava gibi kavramlarn getirdii popler mitlerle kitleler kitleleri yok etmek iin harekete getirilme devam etmektedir. Popler televizyon ve egemen basn bu tr poplerliin her yerde her zaman rtkanln yapmaktadr. Popler soyut fikirlerle birbirlerini ezen ve kran aa snflarn kazanc Beikta'n taraftarlarnn Beiktan Fener Baheyi yenile elde ettikleri kazanca benzer: Psikolojik bakmdan hastann hastalndan ald arpk zevk, heyecan ve kutlama. Katliamlar yapanlarnki ise bu zevk, heyecan ve kutlamann kanl ellerle yaplmasdr. te yandan, bu popler zaferlerden somut karlar elde edenler ise bakalardr. deolojinin snf retimiyle maddi kltrn snf retimi arasnda nemli fark vardr. deolojide, egemen olandan en alttakilere kadar her snf veya grup kendi fikirlerini, fikir sistemlerini gelitirmek iin mcadele eder. Kendi gerek veya hayal ettikleri karlarn korumak, srdrmek, tanmlamak, tayin etmek, aklamak, hakl karmak, gelitirmek, yaymak vs iin urarlar. Maddi retimde byle bir mcadele yoktur: Somut materyal yaratm smrlen snfn emeiyle yaplmtr. Geri egemen snf kendine ayrr\gasp eder, ynetir, maniple eder, denetim eder, etkiler; fakat bu materyal retimin kendisiyle, zellikle yaratc yanyla kartrlmamaldr. Bu materyal kltrn retiminin uzun tarihi birbirini takip eden smr biimleri altnda iiler tarafndan yaanm ve retilmitir. Kavimsel ve klansal toplumsal biimin egemen olduu dnemde, ilkel yerel zanaat ve sanat iinde yaanlan zamanda aile veya klann kullanmas iin

Bask ve iddet iin ii snfnn bir ksmn kiralamak veya kullanmak ille ki geici tedbirler olarak, gerektiinde kullanmayla snrl deildir. i snfn cretle kiralayarak bask ve iddeti srekli olarak kullanan kamu gleri veya rgt diye adlandrlm rgtler ve yeralt rgtleri vardr her toplumda: Polis tekilat, Ordu, Jandarma, gizli istihbarat, counter-gerilla, faist partilerin genlik rgtleri, dini tarikatlar gibi. Bunlarn hepsi de belli amalara ulamak iin popler inanlarla beslenip kullanlrlar. rnein gerektiinde ordu yry veya grev yapan iilerin zerine saldrtlr.

54

sunu

retilmitir. Yaratcln kolektif deerler altnda topland bir yerde bireysel hayat, zellikle "popler" ok az bir deere sahiptir. Feodalizm ve kapitalizmin balangcyla kolektif deerler gitgide "imzalanm" kiisel stile yer vermeye balamtr. nce sanat pratik hayattan kopmaya ynelmitir. Stdyo yava zanaatkar birletirdi, loncay/esnaf ykp yok etti; Sermayenin dorudan ynetimi altnda yaratc yeni biimler rgtlendi ve empoze edildi. Kapitalizmin ykseliiyle uzmanlam bir ekonomik sektr olan yeni egemen bir kltr biimi, "kitle kltr" olutu. Bu kltr popler ve ii snf iin ve o snfa yneltilmi ilk kltrdr. Kapitalist toplumlarda ideoloji daima mitolojiler ve ritellerle el ele gitmitir. Televizyon ve popler kltr mitolojileri ve baskn ideolojileri ritel bir ekilde iletide grev yapar. Kellner'e gre (1979) ileri kapitalist toplumlarda yayn aralar yoluyla ideolojinin hayalsel, sembolsel ve mitsel yannda artma ve klasik basnla olan yannda gerileme olmutur. Bugn televizyon kltrel sembollerin egemen reticisidir. Televizyon popler durum-komedileri nce bir problem veya gerilim sunarlar, ardndan bunu nceden hesaplanm bir zaman iinde gldr katarak zerler. Bu problem ve are modeli btn problemlerin (veya yanl anlamalarn) var olan toplum iinde tatllkla zlebileceini vurgular. Eer sorun, rnein, ahlaki bir elikiyse, ounlukla geleneksel ahlak anlayn destekleyecek ekilde zmlenir. Televizyon melodramlar atmalar, ac ekmeler, gzyalar, fkeler, ktlkler, dalavereler, dolaplar ve sonunda hep ahlaki zmlemelerle doludur. Melodramlarda arlk iddet ve seks zerinde toplanr, iyi ile kt arasnda youn bir atma srer. yiyi ve kty, ahlakly ve ahlaksz tanmlamada kesin belirli kodlar kullanlr. yi ve kt, ahlakl ve ahlaksz arasndaki atma iyi ve ahlaklnn kazanmas dzenin yeniden kurulmasyla sonulanr. Amerika dahil birok lkede televizyonda seks ve iddeti knayan sac rgtler gerekte bu programlarn neyi desteklediini bile anlayamamlardr. Bu da genellikle kendi anlaylarn kendi bildikleri yolda yaymak iin televizyonu kontrol etme abalarndan kaynaklanr.

sunu

55

Kellner'in de belirttii gibi (1982) televizyon ahlak gerekte hegemonik ideolojiyi retir ve iletir: Brezilya, Meksika ve Amerikadan gelen diziler toplumsal kurallar ihlal etmenin getirdii ac ekmeyi ritelletirirler. Durum-komedileri komedinin aklaban kahramanlarnn iine dtkleri bir atmal\ekimeli durumu zmede kurallarn, deerlerin ve iyi niyetin zaferini kutlarlar. Programlarla verilen imajlar ve hikayeler gnlk hayattaki problemleri zmede yeni mitolojiler retirler. Bu mitolojiler basit anlamyla enstitleri ve pratikleri aklayan, reten ve hakl karan hikayelerdir. Bu mitler insan hayatnda nemli olan sorunlarla ilgilenir; insanlarn lmle, iddetle, akla, seksle, ile ve toplumsal atmayla uzlamalarn ekici ereveler iinde mmkn klar. Gangsterlere, Kzlderililere, savaa, devrimcilere, terristlere, katillere, haydutlara, yabanclara kar gsz kalan toplumu sperman, sperpolis, sper rmcek adam, kahraman kovboy, Batman, 6 milyon dolarlk adam, Flash gibi sper kahramanlar korurlar. Mitsel gler tarafndan ounlukla ktlerin kullandklar ayn yntemi ktlere kar kullanarak zmleme popler rnlerin ounda egemendir. Btn bunlar belli bir ideolojiyi, zellikle Amerikada hakim olan dn tarzn ve toplumsal otoriteye boyun sunmay iletir. Bu mitler egemen enstitleri ve yaam tarzlarn doasallatrr, kiileri topluma uyarlamay salayacak ekilde duruma zm getirir. leri kapitalist toplumlardaki btn ideolojilerde olduu gibi, televizyon ve popler kltr ideolojisi de elikiler ierir: Aile ve seksellik, g ve otorite gibi... rnein 1950lerde yaplan durum komedilerinde aile, evcillik, otorite zerine arlk veriliyordu. 1960larda ve 70lerde aile seksellik kavramnda boanm veya kocas terk etmi ocuklu kadnlar yer almaya balad. 1980lerde buna homosekseller de katld. Macera filmlerinde Dragnet, Untouchables, Mod Squad, Streets of San Fransisco gibi brokratik otoriteyi azaltan ve otoriteryanizme kar bir liberal ideolojiye; Baretta, Serpico, Starsky and Hutch, Dirty Harry, Sudden Impact gibi beceriksiz-brokrasi iindeki bireyci-becerikli bir polise; The Rookies, SWAT ve benzeri hiyerarik otoriteye boyunsunmaya doru elikili deiimler olmutur. Trkiyede 2000 yllarna gelindiinde medyada zellikle mafya ve

56

sunu

aalk yceltilmeye balanmtr. Bu yceltmenin en arpc yanlardan biri de youn bir ekilde giyim ve gsterie dayanan endstrilerin promosyonu olmaktadr. Bu promosyon, ayn zamanda rnein ocuklar Duymasn gibi programlarda modernlik ve adalkla zde tutularak yaplmaktadr. Tketim endstrilerin propagandasn yapan, dier bir deyimle tketim endstrilerinin maymunluunu modernlik olarak temsil eden kadn karakter kzlar ve kadnlar iin model oluturmaktadr. Ta frn erkei ise geri kalm geleneksellii temsil etmektedir. kan atmada daima ta frn erkeiyle birlikte geri kalmlk kaybetmektedir. Medya sunumlarndaki deiimi Kellner ve benzerleri popler kltrn ve ideolojisinin elikilerle dolu olduunun gstergesi olarak sunarlar. Bu elikili grnmleri asla birbirine zt ideolojilerin atmas olarak almamak gerek. Kadnlarn ocuk aldrma haklarn savunma ve kar gelme birbirine zt iki fikirdir, fakat bu mcadele gerekte kurulu dzen iinde o dzende o konuda belli kar gruplarn egemen klacak bir oluumdan te gidecek bir karaktere sahip deildir: Liberaller ile tutucu/gerici olarak nitelenenler arasndaki mcadeleyi anlatr. Kitle kltr ve popler kltrn kendisi maniple edici, snf egemenliinin bir aleti veya kapitalist ideolojinin yekpare bir oaltc olarak grnmeyebilir. Aslnda, nasl grnrse grnsn, sermayenin kontrol ettii kltr endstrisi tarafndan retilen kitle kltr ve popler kltr egemen ideolojiyi ve ardndaki materyal ilikiler dzenini retmeye/oaltmaya yneliktir. Gnmzn popler kltrn asla popler direni kltryle kartrmamak gerekir. Popler direni kltr halkn daha iyi dnya umutlar, zgrlk mcadelesi ve ezilen insann deneyimini ifade ederdi. Geri-zekalln bireysel adalk ve gelimilik taslay deil. Direniin kltr bamszlk arayan siyasal hareketlerin btnleik bir parasyd. Madonna ve benzerleri asla bir direni veya bakaldr mziinin temsilcisi olamaz. Burjuva feminizmi gibi tketim endstrisinin en btnleik paras olan hareketler ancak sermayenin kitle kltr ve popler kltr kullanarak uygulad farkl stratejileri anlatr.