SNEMA VE MZK

Materyal Sat ve Bilin Ynetimi in Bilisel ve Duygusaln Oluturulmas

rfan Erdoan Pnar Beevli Solmaz

ubat 2005

rfan Erdoan ve Pnar Beevli Solmaz SNEMA VE MZK: Materyal Sat ve Bilin Ynetimi in Biliselin ve Duygusaln Oluturulmas

Genel Yayn ve Datm ERK 2005 zmir Caddesi No. 36/11 Kzlay, Ankara Tel: 425-0835 Tm Haklar Sakldr ISBN 975-93130-4-9

Kapak Tasarm rfan Erdoan

Dizgi rfan Erdoan

Bask Pozitif Matbaaclk Matbaaclar Sitesi 570. Sokak No: 60 vedik OSB, Ankara Tel: (312) 395-2117

NDEKLER

BLM I: SORUN, AMA VE YNTEM..........................................9 BLM II: SNEMA, MZK, KLTR, NSAN VE TOPLUM .......17 YAAM TARZI VE BL BM OLARAK KLTR ................19 Kitle Toplumu ve Kltr .....................................................25 Popler Kltr......................................................................27 Ulusal Kltr ve Kresel/Evrensel Kltr ............................30 SNEMA: SATTII RN VE POPLER BLN.....................33 POPLER ENDSTR VE RN OLARAK MZK .................39 FLM VE MZK: KAVRAM VE LEVLER ...............................47 Kavramlar ............................................................................47 Film Mziinin levleri ........................................................59 SNEMA, MZK, KLTR VE TOPLUM BAI.......................62 SNEMA VE MZ ANLAMADA KURAM VE ARATIRMA...73 BLM III: FLM MZ: TARHSEL GELM ...........................75 BLM IV: TRK SNEMASI VE FLM MZ ...........................99 SESSZ SNEMA DNEM VE MZN KULLANILII .........100 1930LAR: SESL FLMDE MZK VE ARKILI FLMLER .....105 1940LAR: TRK SNEMASINDA GE DNEM................109 1950LER: SNEMACILAR DNEM .......................................112 1960LAR: YEN KOULLAR VE ETLENME ....................119 1970LER: BUHRANA DORU................................................126 1980LER: 12 EYLL VE DURAKLAMADAN GERLEMEYE .136 1990LAR VE 2000LER: YENDEN YAPILANMAYA DORU142

iv BLM V: RNEK ON FLMN ANALZ.....................................147 STANBUL KANATLARIMIN ALTINDA (1995) ........................148 EKIYA (1996).........................................................................154 AIR ROMAN (1997) ..............................................................161 AVCI (1997) .............................................................................170 KUATMA ALTINDA AK (1997)............................................179 HER EY OK GZEL OLACAK (1998) ................................186 HAREM SUARE (1999) ...........................................................193 SALKIM HANIMIN TANELER (1999).....................................201 GLE GLE (2000) .................................................................207 KAHPE BZANS (2000) ...........................................................213 BLM VI: SONU ......................................................................221 EKLER ...........................................................................................233 EK-1: TRK FLM MZKLER KRONOLOJS ......................233 EK 2: PVO SCALZNN YANITI ............................................243 EK 3: ARABESK FLMLER KRONOLOJS (1980 1990) .....248 EK 4. ULUSLARARASI MEDYA: KM NEYE SAHP?.............253 KAYNAKA...................................................................................263

v NSZ Gnmzde egemen olan retim tarz ve ilikilerinin zel yanlarndan olan sinema ve mziin ortak servenini ele alan bu kitap uzun ve zahmetli bir alma sonucunda olutu. Bu rn kendini retmek iin gerekli yaam olanaklar kapitalist mlkiyet yaps iinde elinden alnm ve youn bir psikolojik bask altnda braklm insan deneyimine, bilgisine ve emeine bavurularak retildi. Dolaysyla bizim ve bize yardmc olan dier nemli insanlarn katks birleerek elinizdeki kitap meydana geldi. Bu deerli insanlarn banda yazmalarda ve grmelerde bize yardmlarn esirgemeyen ve nemli bilgiler veren Attila zdemirolu, Erkan Our, Mazhar Alanson, Engin Dzyol, Arto Tun, Kamran nce, Tamer ray, Nedim Otyam, Pivio Scalzi, Yaln Tura, Serpil Barlas, Uur Dikmen, Mehmet Soyarslan, Tuluyhan Uurlu, Nijat zon, Ersin Pertan, Erden Kral, Zlf Livaneli, Atilla Dorsay, Zeki Demirkubuz, Atf Ylmaz ve Rahman Altn ve zellikle katk ve yardmlaryla Giovanni Scognamillo gelmektedir. Hepsine ne denli teekkr etsek azdr. Prof. lhan Baran, Prof. Muammer Sun, r. Gr. smet Birkan, r. Gr. Gnay Gnaydn, r. Gr. Ertu Korkmaz, Yard. Do. Turgay Erdener ve zellikle nemli katklaryla Prof. Erturul Bayraktar bu kitabn gereklemesinde nemli yardmlarda bulunmulardr: ok teekkr ederiz. Ayrca Pnarn sevgili anne ve babas Deniz ve Turgut Beevliye, arkadalar ve dostlar Glen Ada Tanr, Hakan Ali Toker, Baak Zengin, Sibel Bilgin, Tark Tal, Berna Ate, Duysal msel, Fulya Aksze ve ei Mustafa Solmaza teekkr ok ederiz. Okuma ve dzeltmelerde bize yardm eden Levent Yaylagl, Aytl Tamer, Blent Tellan ve zellikle en son okumay yapp ciddi dzeltmeler yapan Gke Ejdere ve Nazmiye Erdoana ok teekkr ederiz. rfan Erdoan Ankara, Aralk 2004 Pnar Beevli Solmaz Samsun, Aralk 2004

vi

Bo s.

vii

rfan Erdoan, Prof. Dr. Kayserinin Gergeme Kynde dodu. A SBF BYYOnu bitirdi. Bir yl TRT Ankara Televizyonunda altktan sonra, ABDne gitti. letiim dalnda Purdue niversitesinden Master derecesi, Pittsburgh niversitesinden de PH.D. ald. New York City niversitesi Hunter College ve Queens Collegede, A. . letiim Fakltesinde retim yelii yapt. imdi Gazi niversitesi letiim Fakltesinde retim yesidir. Profesr Erdoann Balca yaptlar: Pozitivist Metodoloji (2003) letiimi Anlamak (2003/205) teki Kuram (K. Alemdar ile, 2002/2005) Kltr ve letiim (2005) Kapitalizm, Kalknma, Postmodernism ve letiim (1999) evre Sorunlar: Nedenler ve zmler (N. Erdoan ile, 1997) nsann Zincirine Vuruluu (1997) letiim, Egemenlik, Mcadeleye Giri (1997) Popler Kltr ve letiim (K. Alemdar ile, 1995) Amerika: kinci Vatanda Dler ve Gerekler (1995) Uluslararas letiim (1994). Sevmek ne Demek: Ak, Evlilik ve Tutsaklk (1993) letiim ve Toplum (Korkmaz Alemdar ile, 1990)

viii Pnar Beevli Solmaz Ankarada dodu. 1995 ylnda Ankara Anadolu Gzel Sanatlar Lisesini bitirdi; ayn yl H.. Ankara Devlet Konservatuar Etnomzikoloji ve Folklor Anabilim Dal Mzikoloji Blmne girdi. Bu blme devam ederken 1997-2000 yllar arasnda ayn okulun Bestecilik ve Orkestra eflii Anasanat Dal Kompozisyon Blmnde okudu. 2002de Hacettepe niversitesi Ankara Devlet Konservatuar Etnomzikoloji ve Folklor Anabilim Dal mzikoloji Blmnde Yksek lisansn tamamlad. 1997 ylnda yayn hayatna balayan, Trkiye apnda datm yaplan ve mevsimlik olarak yaynlanan, ...veMZK Dergisinin kurulmas ve yrtlmesine katld. 19992001 yllarnn eitli dnemlerinde H.. ADK'da mzik tarihi seminerleri verdi. 2001-2002 yllan arasnda T.C. Tarm Bakanl Yayn Dairesi Bakanlnda mzik yapmcs olarak alt. 2002 ylndan bu yana 19 Mays niversitesi Eitim Fakltesi Gzel Sanatlar Eitimi Blm mzik Eitimi Anabilim Dalnda retim Grevlisi olarak grevini srdrmektedir. 1999 ylndan bu yana Ankara niversitesi Ankapella oksesli Korosu yesidir. 2002 ylnda 19952000 Yllar Arasnda Yaplan Trk Film Mziklerinin Biim ve erik Analizi zerine Yksek Lisans Bitirme tezi yapt. 1999 ylnda "Kzlcahamam Dn Gelenekleri ve Dn mzikleri" zerine Lisans bitirme tezi yapt. ...veMZK dergisinde yaynlanm evirileri bulunmaktadr.

BLM I SORUN, AMA VE YNTEM 1895 Aralk aynda Lmire Kardeler tarafndan ilk film gsterimleri yapldndan bu yana mziin filmlerde kullanld bilinmektedir. Filmin mziklendirilmesi durumu ya da ses ve grnt ilikisi birok alm iermesinden dolay, filmin ve mziin yaplanyla ilgili farkl nedenlere dayandrlmakta, bu durum mziin ve filmin oluum srecindeki ortaklk nedenlerinin aklannda tartmalar yaratmaktadr. Ayrca film mziinin ilevleri, film iindeki yaplan ve filmin dnda varolabilme durumu, film mzii hakknda ok eitli grleri de beraberinde getirmektedir. Bu da doal olarak aratrma gereini dourmaktadr. Elinizdeki kitap bu gereksinimden hareket ederek yazld. Film ve mzik ba hareketli grntnn sunumunda mziin kullanlmasyla balar ve gnmzdeki soundtrack olgusuna kadar eitlenen bir gelime gsterir. Bu gelime ayn zamanda film ve mziin btnleik bir rn oluturmada hem birbirine btnlemi olurken hem de birbirini destekleyici ayrlmaya doru seyretmitir. Btn bunlar gstermektedir ki; mziin film zerindeki katks ve film ile mzik arasndaki etkileim olduka ilgin ve nemli bir konudur. zellikle Avrupa ve Amerikada birok niversitede film mzii ile ilgili blmler kurulmu, dersler verilmekte; mzikologlar, eletirmenler ve bilim adamlar film mzii zerine almakta, film mzii gruplar oluturulmakta, film mzii dergileri ve kitaplar yaynlanmaktadr. Trkiyede ise okullarda ve akademik giriimlerde film mziine gereken ilgi yeterince gsterilmemektedir. lkemizde Sinema tarihi asndan birok aratrma ve yayn yaplmasna ramen henz film mzii konusuna gereince nem verilmemitir. Trkiyede film mziinin oluum sreci, olu koullar ve gelimesi hakknda bilinmesi gereken ok ey vardr. Trk sinemas ve mzik ilikisinin incelenmesi, temel sorulara yant bulunmas, bu alandaki bilgi gereksiniminin giderilmesi ve sonraki almalar iin balang yaplmas gerekmektedir. Bu kitap bu gereksinimden hareket ederek

10

Sorun, Ama ve Yntem

film ve film mziiyle ilgili boluu doldurmada katkda bulunmak iin tasarland. Tasarmda film mzii olgusu, film mziinin tanm, tarihesi, dier trlerle olan ba, lkemizdeki durumu, kimler tarafndan yapld, nemi, biimi ve ierii ile ilgili temel konular ele alnd; filmi oluturan eler iinde grnt ve mzik arasndaki ilikinin filmdeki almlar, bu balamda film mziinin sinemasal anlatdaki ve pazar mekanizmasndaki ilevleri incelendi. ncelemede sinema ve mzik konusunda son zamanlardaki soundtrack olgusundan hareket ederek somut film ve film mzii rnekleri analiz edilerek bilgi birikimine katk zenginletirilmeye alld. Bu amala, srecin grnr balangc olan 1995 ile 2000 yllar arasnda yaplan on filmin mzii incelendi. Kuram Bu kitabn temel yaklamna gre film mzii bir temsil sistemi olan filmde nemli bir yere sahiptir. ykde yaratlmak istenen duygunun oluturulmas ve verilmek istenen mesajn gl bir ekilde iletilmesinde vazgeilmez bir aratr. Bu aracn kullanmnn gelimesi ve mkemmellemesi film yapm tekniklerinin, psikolojinin ve film ve mzikle ilgili teknolojik gelimesine bal olarak alnmtr. Film bir ticari ara olarak geliirken, film mzii soundtrack ve kliplerle tketici piyasasnda yaygn bir ekilde kullanlma ynnde gelimitir. Film gibi film mzii de bir tr emtia (mal) olmutur. Bu mal hem kendisini hem de filmin satn yaparak materyal kazan getirirken, ayn zamanda filmin ve soundtrack kullanmnn reklamn yapmaktadr. Dolaysyla film mzii filmsel temsilde bir anlatm arac zelliini amtr; kendisi filmden ayr bir mal olmu; filmi deerlendiren ve filmin reklamn yapan bir ba karaktere sahip olmutur. Film mzii sadece filmin reklamyla snrl kalmam ayn zamanda, filmdeki karakterlerin posterlerinin, ocuk oyuncaklarnn, kitaplarnn satnda da reklam arac grevini grmektedir. Yntem Kitabn ele ald konuyla ilgili gerekli bilgiler oklu kaynaklar kullanlarak topland ve deerlendirildi. lkemizde film mziinin ne olduunu, kimler tarafndan yapldn, zelliklerini, ilevlerini, yapsn

Sorun, Ama ve Yntem

11

ve Trk film mzii tarihini inceleyen bir alma yaplmamtr; yaplan almalar gerekli baz sorular zerinde durmam ve yeterli yantlar sunmamtr. Bu boluu doldurmak iin, bu alma nce film mziinde gerekli olan bu bilgileri elde etmeye alt. Bu amala film mziinin oluumu, deiimi ve geliimi, ilk yapmndan bu yana olan deimeleri, ilevlerindeki farkllamalar, kimlerin film mziine katkda bulunduu hakknda gerekli bilgiyi toplayabilmek iin film mzii tarihi ve film mziini inceleyen yerli ve yabanc kitaplar, dergiler, gazeteler, makaleler, ansiklopediler ve szlkler kullanld. nternetten konuyla ilgili siteler ve ktphaneler Trke, ngilizce ve Almanca olarak tarand. Film mzii ile ilgili kitaplarn bir ksmna internet aracl ile ulald. Ankarada Milli Ktphane, Hacettepe niversitesi Ktphanesi ve Bilkent Ktphanesi, stanbulda Mimar Sinan niversitesi Sinema TV Uygulama ve Aratrma Merkezi ve Sinema TV Anasanat Dal Ktphanesi, T Sosyal Bilimler Ktphanesi ve .T. M..A.M Ktphanesi ve T.C. Kltr Bakanl Arivi konuyla ilgili kaynak toplamak amacyla kullanld.1 Film mziini ayr bir tr olarak ele aldmz iin film mziini kimler yapar sorusuyla kar karya kalrz. lkemizde retilen filmlerde, filme mziin yerleimi, mziin kime sipari edildii, nerede ve nasl kullanldn belirleyen (yapmc, ynetmen, senarist, mzisyen gibi) nde gelen kiilerle iletiime geildi. Bu kiilerle yazmalar, telefon konumalar ve yz yze grmelerle hem Trkiyedeki film tarihi, film mzii, hem de kendileri ve yaptklar mzik hakknda bilgi topland. E-mail yoluyla yaplan grmelerde nceden hazrlanm sorulara cevap arand. Yz yze yaplan grmelerde ve telefon grmelerinde konumann ve anlatlanlarn ak dorultusunda derinlemesine sorular sorabilmek iin yar yaplandrlm soru yntemi kullanld.
1

Internet kaynaklarnn bazlar unlardr: www.soundtracknet; The art of film and television music.url; www.cdrehberi.com; amazon.com:complete guide to film scoring; www.soles@rotovision.com; www.filmmusic directory.com;www.filmmusicinstitute.com;www.midiworld.com;www.mark us-hillenbrand.de-klassika-.url;mww.musikkonzept.de-gattungen-1; frame_genre.html.url; www.stefandrees.de-gattung.html.url

12

Sorun, Ama ve Yntem

Film iindeki mziklerin yerleimi ve birbirinden farklar, film iinde mziin nemi ve filme mziin nasl yerletii ile ilgili bilgi birikimi oluturmak iin film mzii tarihinin dnda, senaryo teknikleri ile ilgili kitaplardan, sinema szlklerinden, ansiklopedilerden ve bu konuda yaplm aratrma, kitap ve makalelerden yararlanlarak film mziinin farkl yaplanmalar incelendi. Trk film mzii tarihini incelemek, lkemizdeki ilk film gsterimlerinden bu yana mziin kullanm, gemiten gnmze film mzii olgusunun deiimi ve geliiminin aratrlmasn gerektirdi. stelik daha nce bu tr bir aratrma yaplmad, yaplan kaynak taramas srasnda ortaya kt. Bu yzden almann ilgili blmleri tarihsel betimleme almas olarak tasarland. Trk film mzii tarihi ile ilgili bilgiyi toplamak iin daha nceki iki yntem kullanld. Trk film tarihi hakkndaki yazl kaynaklara ulald ve konuyla ilgili kiilerle grld. lkemizde ve yurt dndaki film mzii bestecileriyle, sinema tarihileriyle ve ynetmenlerle balantya geilerek film mziinin oluumu, ilevleri ve tarihsel geliimi ve deiimi hakknda grleri alnd. Ayrca bu konuyla ilgili kaynak oluturabilecek tezler incelendi. Sinema ve mzik alannda deiimlerin film mziine olan etkisi de gz nne alnarak konu onar yllk dnemler biiminde ele alnd ve ele alnan dnemdeki sinema koullar da sinemadaki mzii anlatrken belirtildi. ncelemek iin seilen on filmin verileri Pnarn tezini hazrlamas srasnda topland. Kitabn bu blmnde Pnarn tezinin verileri kullanld ve bulgularndan faydalanld (Beevli, 2002). Bu blm oluturmak iin u yntem kullanld: Filmler seyredildi ve mziini yapan mzisyenler ile iletiim kurularak onlardan bilgiler elde edildi. Seilen on film mziinin film iine yerleimi, tarz, ynelimi, yaps vb. hakknda hem yapmclarla iletiimle hem de yaptn ieriine bakarak bilgiler elde edildi. Anket sorularnda yaplandrlm ve grmelerde ankete ek olarak, yar-yaplandrlm sorularla ayrntl bilgi elde edilmeye alld. Notas olmayan albmlerin ana temas veri oluturmas asndan notaya alnd. Film mzii zerine yaplan biim ve ierik analizi genel anlamda mzik analizi ile kartrlmamaldr. Film mzii, yap ve ilev bakmndan farkllklar tadndan biim ve

Sorun, Ama ve Yntem

13

ierik bu almada konuyla zde bir balamda ele alnd ve terimlerin karlklar dier almalardan farkl olarak irdelendi. Biim ve ierik analizi yaplrken nce mziin biimi, biimi oluturan mzikal yap ile tanmland, nk genel anlamda mzik formu normlar film mziinin yapsna uymamaktadr. Ancak, uyan noktalar tespit edildiinde salt biimsel zellikler vurgulanmaktadr. Sonra, mzikal yap incelenirken mziin genel yapsn belirleyen ortak noktalar, kullanlan makamlar/tonlar, mziin ritmik yaps / usul, soundtrackn genel mzik tarz, albm iinde yer alan mzik trleri ve soundtrackta yer alan paralar hakknda genel bilgi verildi. Ayn anda, mziin kim tarafndan yapld, kullanlan alglar, mzik oluumunda kullanlan materyaller (alg, ses, teknik donanm vb.), mziin notas, mziin tr, tr iindeki dalmlar (hangi tarzlarn arlkta kullanld vb.) film mziini oluturan biimsel etmenler belirlendi. Mziin kim tarafndan yapld mzikal yapda zellikle nem tar, nk film mzii bestecisinin genel mzik almalarnda tuttuu yol, tarz, stili, dnya gr kanlmaz olarak film mziine de yansyacaktr. Analizde mziin filmde nasl ve hangi ilevlere dayal olarak yer ald tespit edildi. Bunu yaparken u yol izlendi: ncelikle soundtrackta yer alan paralar hakknda genel bilgi bal altnda, tracklarn yapsal zellikleri ile ilgili bilgiler verildi ve hangi mziklerin hangi balk altnda topland tespit edildi. Ardndan temalarn ne gibi deiikliklerle karmza kt ve soundtracktn ka tracktan olutuu belirlendi ve tracklar arasnda nasl bir balantnn bulunduu tespit edildi. Daha sonra mziin filmde kullanl amac (ilevi) filmde hangi sahnede kullanldna bakarak anlalmaya alld. Bunu yaparken mziin filmde kullanm srasnda film iinde kullanld sahnede ilevini yerine getirip getirmedii sorguland. Bu tespitten hareket ederek film mziinin, filmin konusuyla ne lde rtt belirlendi. Bu yaplrken mzik paras ve kullanlan sahne birlikte ele alnd. Bylece mziin yerleiminin hangi nedenle, nerede ve hangi mzikal yapyla kullanld belirlenmeye alld. Bu blmde elde edilen veriler niteliksel olduu iin deerlendirme geleneksel nitelik aratrmas biiminde yapld.

14

Sorun, Ama ve Yntem

Kitap aratrlan konunun ve aratrma tasarmnn doasna uygun bir ekilde birbirini takip eden ve destekleyen blmlere ayrld. Bu blmlerle kitap sekiz temel soruya cevap aramak iin tasarland. lk soru sinema, mzik, kltr, insan ve insan arasndaki bala; bunu takip eden iki soru film mziinin gelimesiyle ve dier be soru da seilen filmlerin yksel ve mziksel inasnn analiziyle ilgilidir. Bu okuduunuz birinci blmde kitabn ele ald ve aratrd konu ama ve nem de belirtilerek gerekeli olarak akland. Kitabn kuramsal yaps belirlendi ve verilerin nasl topland (veri toplama yntemi) akland. kinci blmde sinema, mzik, kltr, insan ve toplum arasndaki balar tartld. Anlamada kolaylk salamak iin, film mziiyle ilgili nde gelen kavramlar akland. Hem rn hem de bilin ynetimi arac olarak sinema ve mzik irdelendi. Film ve film mziinin hem film kurgusu balamnda hem de filmin ve film mziinin pazarlanmas ve reklam balamnda birbirini nasl destekledikleri incelendi. Sinema ve mzii anlamada kuram ve aratrmann nemi zerinde duruldu. Sinema filminin retiminde mziin yeri, deiimi ve geliimi ile ilgili srecin anlalabilmesi iin film mzii tarihesinin bilinmesi gerekir. Filmde ses ve mziin kullanm ilk film gsterimleri ile birlikte balam ve gnmze kadar eitli evrelerden geerek sinemann vazgeilmez paralarndan biri olmutur. Kitabn nc bolm bu amala film mziinin tarihsel geliiminin nasl olduu sorusunu aklamaya ayrld. Bylece tarihsel geliim sorularnn ilki olan film mziinin gelimesi ele alnd. lkemizde film mzii ile ilgili hibir inceleme olmamas, zellikle film mziinin nasl gelitii hakknda bilgi toplanmas gereini ortaya kard. Bu balamda film mziinin tarihsel geliiminin nasl olduu nem kazanmaktadr. Bu nedenle film mziinin tarihsel geliimi ve bu geliimde soundtrack olgusunun k ve gelimesinin doas da irdelendi. Trk film mzikleri zerine yaplan kaynak aratrmas srasnda, dank yerlerdeki bilgiler tesinde, Trk film mzii tarihinin dzenli bir ekilde incelenmemi olduu ortaya kt. Dolaysyla lkemizdeki gsterimlerde film mziklerinin hangi tarihten itibaren kullanlmaya baland, gnmze kadar ne gibi deiim ve geliim izgisi

Sorun, Ama ve Yntem

15

gsterdii, film mzii yapsnn ne tr oluumlardan (sosyal, siyasal, yapsal vb.) etkilendii, hangi bestecilerin nasl almalar yapt konularnn incelenmesi gereklilii belirdi. Bu gereksinimden hareket ederek, Trkiyede film mzii olgusunun oluumu ve gnmze dein geliiminin nasl olduu sorusu ele alnd ve kitabn drdnc blmnde ilendi. Bu yaplrken ynetmen ve yapmcnn film mzii oluumu ve gelimesi iindeki rolne de deinildi. Seilen on filmin mziinin incelenmesi iin beinci blm ayrld. 1995-2000 yllar arasndaki sreci inceleme nedeni, Trk filmlerinin sountracklarnn satlmaya balad dneme iaret etmesinden dolaydr. 1995 ylnda stanbul Kanatlarmn Altnda filmiyle birlikte harekete getii sylenen Trk sinemasnn 90l yllar srecindeki durumu ve bu srecin getirdii etkiyle, filme olduu kadar mziine de yaplan promosyonun karlk bulmas sonucu soundtracklar daha nceki yllarda karlalmam bir talep bulmutur. Dolaysyla sonraki yllarda ekilen filmlerin soundtracklar de filmle ayn zamanda piyasaya srlmeye balam; hatta bu durumu fark eden mzisyenler ve yapmclar daha nceki yllarda ekilen filmlerin mziklerini de bir araya getirerek albmletirmilerdir. Filmin ve soundtrack reklamnn ve promosyonunun birlikte yaplmas, film iin bestelenen arklarn gnn popler arkclar tarafndan seslendirilmesi ve bu arklarn ayr film mziinin ayr klipi yaplarak televizyonlarda gsterilmesi, artk lkemizde de film mziinin kendi bana bir sektr oluturmaya aday olmas gibi yeni oluumlar ele alnan dnemde younlamtr. Dolaysyla, bu dnemin nde gelen on filmi ele alnd ve her film birbirini tamamlayan be temel soru grubu altnda incelendi: 1. Film mziinin filme yerletirme biimlerinin neler olduu sorusu; film mziinin filme nasl yerletirildii ile ilgili almalar olduka snrl saydadr ve filmin yaratmnda katkda bulunanlarn tercihlerine bal deiiklikler gstermektedir. 2. Film mzii incelenirken onu dier mziklerden ayran ve ortak klan zelliklerin ne olduu sorusu; 3. Tr ve tarz ayrmnn yaplmasyla ilgili soru: Film mzii birok trde ve tarzda yaplmaktadr. Henz bu tr ve tarzlarn neler olduu ile ilgili alma yaplmamtr. Film mziinin trn ve tarzn

16

Sorun, Ama ve Yntem

belirleyen birok etmen bulunmaktadr. Bu etmenlerin ne derecede tr ve tarz belirledii nem tamaktadr. 4. Filmi retenlerin (ynetmen, yapmc vb.) film mzii zerindeki etkisi sorusu: Filmin nasl olacanda belirleyici rol stlenen ynetmen, senarist ve yapmcnn, filmin anlatmnda ilevsel nemi olan mzie etkisinin ne olduu aratrlmas gereken bir sorudur. 5. Mzik ve filmin uyumu sorusu: Film mziinin, film anlatmnda btnleyici bir unsur olarak kullanld bilinmektedir. Filmde ilenen konuyla, anlatlmak istenenle ya da yaratlmak istenen duyguyla mziin ne lde rtt sorusu nem kazanmaktadr. Kitabn altnc blmnde bir sonu sunuldu. Ardndan nemli grlen drt ek ekler blmnde verildi. Kitap ayrntl kaynakayla bitirildi.

BLM II SNEMA, MZK, KLTR, NSAN VE TOPLUM nsan kendi varln srdrme ve gelitirme abas srasnda zorluklarla karlatnda, zorluklarn stesinden gelme yollar arar. Bu aray srasnda sorunlarna zm olan aralar gelitirir. Ara sadece bir alet deildir. Ara, bir mzik aleti olsa bile, bir rgtlenme ve i yap biimini ve ilikisini anlatr. Bu aralarla insan iliki ve iletiim biimine eklemeler yapar ve deiiklikler getirir. nsanlk tarihi materyal retimle, datmla, tamayla, kullanmla, sesle, yazyla ve grntyle ilgili teknolojik aralarn gelitirilip artan bir younlukta kullanld bir tarihtir. zellikle, insanlarn artan honutsuzluklar, direnileri ve mcadeleleri karsnda, rgtl ekonomik ve siyasal egemenliklerin srdrlmesi ve gelitirilmesi iin artan gereksinimler nedeniyle teknolojik aralarn gelitirilmesi ve yaygn bir ekilde kullanlmas gnmzde gemiten ok daha fazla neme ve younlua sahiptir. Btn bu teknolojik gelimelerin salanmasyla egemenliklerin perinlenmesinde ve mcadelede yer ve zaman ile gelen kstlamalar ve zorluklarn nemli bir lde stesinden gelinmitir. Bu srada retim tarz, ilikileri, zenginliklerin yaratlmas ve blmyle ilgili egemenlik ve mcadele rgtl zaman ve yer zerinde kurulan kontrolden geerek ok daha younlamtr. Kapitalizmin egemenlii ele geirmesiyle birlikte kitlelerin ynetimi iin gerekli aralarn kullanlmas da kapitalist iin yneten siyasal sistemin ve kapitalist sermayenin kendisinin eline geti. Geri kapitalizm din ile devlet ilerini ayrd; fakat bilin ynetiminde her devirde olduu gibi, rgtl teolojik yapy kulland ve ruh smrsn hurafeleri destekleyerek yaygnlatrd. Bu arada, bilin ynetimi iin kitlelere ulama aralarna sinemay, radyoyu, televizyonu, gazeteyi, dergileri, kitaplar, halkla ilikileri, reklam ekledi ve 2000 ylna gelindiinde rgtl yer ve zaman zerinden geerek insanlar zerinde kontrol artrmaya internet de katld (Erdoan, 2002: 300). Sinema ve mzik gnmzde kitle iletiimi ad verilen rgtl ilikinin nemli paralardr. Kitle iletiimi kitle medyas denilen

18

Sorun, Ama ve Yntem

aralarla araclanm ynetimsel iletiim biimidir. Ynetimsel karakteri mal ve hizmetlerin sat ve bu satla ilgili bili ve bilinlerin yaratlmas, bunlarn yaplmas iin teknolojik aralarn retim ve datmda kullanlmasyla birlikte gelir. Sinema dahil, kitle iletiimiyle, kitleler iin haber denen merkezilemi dedikoduyla ve elence denen bilin ynetimiyle, endstriler iin ilevsel olan bilgisizliin ve cehaletin retimi yaplr. Bu bilgisizlik ve cehalete bilgilik taslatarak kitleler ynetilir: Kitleler kendilerini bilmi, zgr, ada, akll vs sanr. Sinemay kitle retimi yapan ve kitleler halinde datm ve tketim gerektiren bir teknolojik yapnn kendini ynetimsel anlatm olarak ele aldmzda, nmze gelimi kapitalist retim tarz kar. Sinemay kitleler halinde retilen maddenin ve bu retimin ve maddenin dnselinin retimi iine kertmez, onun yerine yaygn bir ekilde kitleleri ynetme/ynlendirme ilikisi olarak ele alrsak, kapitalist retim tarz ncesine de gitmemiz gerekir. Dier bir deyimle, sinemay ynetimsel iletiime niceliksel katlmay salama olarak tanmlarsak, radyosuz, televizyonsuz ve sinemasz ynetimsel kitle iletiiminin en eski imparatorluklardan beri var olduunu grrz. imdi olduu gibi o zamandan beri kitle iletiimi kesinlikle kitleler arasnda kitlelerin belirledii gndeme gre kitleler tarafndan kitleler iin yrtlen iletiim tr veya tarz deildir, olmamtr ve olamaz. Kitle iletiimi kitlelerin siyasal, ekonomik ve kltrel ynetimiyle ilikili bilin ve davran ynetimi iletiimidir. Kitle iletiimi, rnein, eski alarda sava, ayin, merasim, elence ve krallar iin piramitler ve abideler yapma gibi imparatorluklarn ynetimsel gereksinimleri iin kitlelerin harekete geirilmesi ve kullanlmas biimlerinde olmutur. Bu tr kitle iletiimi byk ounlukla imparatorluk ynetiminin inan ve fiziksel varolu zerinde tekel kurmasndan geerek salanmtr. Teolojinin feodal lordlarla ve ardndan milli devletlerle ortaklaa egemenlik kurduu orta alarda, kitle iletiimi zellikle Avrupa'da Roma kilisesi tarafndan kurulan rgt ayla gerekletirilen ve klelik dzenini merulatran bilin ynetimi biimindeydi. Lordlarn ve krallarn merulatrlm yasal bask ve kl gcnden geerek "koruduu" kitlelerin ynetimi bunun tamamlayc boyutuydu. Mzik bu iletiimde nemli bir ara olarak kullanlmtr.

Sorun, Ama ve Yntem

19

YAAM TARZI VE BL BM OLARAK KLTR Eskiden kaval yapmak iin uygun olan aa/kam seilirdi. Aatan/kamtan kaval yapmak iin uygun olan bir dal kesilirdi. Sonra dal kurutulur, temizlenir, soyulur, belli byklkte kesilir, delikler alr ve kaval yaplrd. O kesilen dal aatayken doayd. Kesilip kaval yapldktan sonra artk o doa deildir; yapl ve kullanl biimiyle bir kltr ifade eden bir rndr. O kaval zel mlkiyet ilikileri iinde kaval en iyi zel irketler yapar; kamu kurumlar tembeldir, yapsa bile kt yapar gibi anlatyla sunulduunda, zel mlkiyeti merulatran bu anlat iletiim yoluyla yaplan bilin ynetimidir (ideolojik propagandadr). Bu bilin ynetimi gnmzde reklamclk, halkla ilikiler, promosyon, tantm, siyasal kampanya, televizyonda elence gibi isimler tar. Yerel kullanm iin yerel halktan birileri tarafndan yaplan o kaval o yerelin kltrnn bir parasdr. Pazara srlen ve deiim deeri olan bir madde olmad srece emtia deildir. O kaval bir fabrikada kitleler halinde retilip satldnda kltrel bir emtia olur. O kaval ancak paras olan satn alp alabilir artk. O kaval direnii ifade eden bir mziksel ara olarak kullanldnda, o kavalla retilen kltr direniin kltr olur. O kaval TOP 20 listesinde kullanlan popler bir ara olduunda, kapitalist popler kltre ait olur. O kaval sadece belli bir grubun veya snfn kendini ifade arac olarak kullanldnda alt kltre veya o snfa ait olur. O kavalla sadece saray mzii veya klasik mzik retildiinde, yksek kltrn mal olur. Saray mzii veya klasik mzik veya yksek sanat rn olan o kaval, kitle retim teknolojileriyle kopyalanp oaltlarak dier snflarn kullanmna sunulduunda, kitle kltr, aa ve yksek kltr tartmas balar. Snfsal ayrm ve farkll gerekletiren bir ara olma zelliini yitirir. Bu duruma zm olarak, yani snfsal farkll ifade eden bir ara zelliini korumak iin, kavala bu farkll ifade eden yeni bir nitelik eklenir: st snfn kulland kaval o denli pahal olur ki, alt snf onu satn alamaz, kullanamaz. Alt-snfn

20

Sorun, Ama ve Yntem

kulland kaval ise kitle retiminin standartlam benzerliini ve bayaln anlatr. Dnyaca popler bir ressam o kaval bir tuval zerine yerletirip elinde fra ile gz kapal bir ekilde kaval geliigzel ssleyip bir sanat harikas yarattnda ve altna imzasn attnda, g ilikilerinden geerek, popler ressamn sanata hakareti sanat dnyasnn akaklar tarafndan esiz ve ahane bir sanat ve kltr eseri olarak nitelenir. Bu geliigzel sslenmi ve imzal (marka ismi tayan) aheserin imaj genlerin giymesi iin T-shirtlere baslr, be paralk bir bez paras byk deer kazanr ve 40 - 50 dolara satlr. Genler hem markal malla dier genler zerinde bask kurar, bylece kitle iletiimiyle iletilen mal promosyonu ve sat kiiler aras ilikiye tanarak yaygnlatrlr, hem de bu yolla gen birey ve mal deerli kimlik kazanr. Dolaysyla, kltr insann toplumsal yaamnn her alannda kendisini ve kendisinin olan (veya olduunu sandn) materyal ve dnsel ile ifadesidir; nk kltr, insann kendi yaamn, gemiten gelen tecrbeler ve birikimlerle ve kendinin yarattklaryla nasl rettiini anlatr. nsan kendini nasl retiyorsa, bu retme yolu onun kltrdr. Dolaysyla, Amerikan, Trk ve Fransz kltr veya evrensel kltr diye tek, yeknesak, homojen bir kltr yoktur, olamaz. Bunun olabilmesi iin kendini materyal, dnsel ve ilikisel olarak ifade biiminin ayn olmas gerekir. Evrensel gerekle evrensel kltr kartrmamak gerekir. nsanlar lmldr denildiinde evrensel biyolojik yapsal bir gerei anlatrz. Bu evrensel kltr deildir. Bu evrensel gerek insanlarn nerede nasl ld, nasl defnedildii ve kederin nasl ifade edildiine geldiinde kltr olur. Kltrle evrensel gereklik ortadan kalkar ve belli rgtl zaman ve yerdeki yaam biimine (retim tarzna bal) zg bir karakter alr. Dnyada herkesin Coca Cola imesi de evrensel bir kltr olduunu anlatmaz. Herkes ekmek yer ve ay ier. Coca Cola, ekmek yeme ve ay ime eylemi, nedenleri, biimleri, alkanlklar, insann kendi kendisiyle ve dierleriyle olan ilikisindeki anlamlar ayn deildir. Bu kltrel farkllk her yiidin bir yourt yiyii vardr znelliine kadar uzatlabilir.

Sorun, Ama ve Yntem

21

Anadolu tek bir kltre deil, tarihler boyu ve gnmzde, birbirinden belli farkllklar gsteren kltrlere sahiptir. Bu farkllk, insanlarn belli zamanlarda ve belli koullarda kendi varlklarn retmede yaamlarn yap yollar farkdr. Kltr, dolaysyla, belli bir topluluun belli zaman ve koullarda retim biimindeki sosyal kiiliidir. Anadolu kltrlerinde insanlarn yapt ile yaptn aklama (maddi retim tarz ve ilikileri ile bunun eitli sembolsel ifadeleri) arasnda dorudan bir iliki vard. Ssl bir tahta kak kullanm ve sanatn tamamlayc birliini anlatrd. Ssl bir imir kak, ayn zamanda, kullancs aalar ve beylerle, egemen bir gcn simgesiydi. Fakat hibir zaman, standartlam ticarilii ve ticaret kltrnn egemen retimini anlatmyordu. Zamanla, insann yaamn yap yolu, yap olanaklar mlkiyet haklaryla birlikte birkan mal oldu; ounluk bu olanaklardan yoksun brakld; bu olanaklar ile ounluun ilikisi, reten ii ve satn alan tketici biimine dnt. Daha kts, kltrel ifade sanat iin sanat anlayyla ve sanatn ve kltrn ticarilemesiyle ama deiimine urad. Yaam biimini, ilikilerini ve biimin zn kltrel temsillerle ifadede ama dnme uratld. Kltr artk egemen bir endstriyel yapnn kendini materyal olarak zenginletirme ilikisini merulatrma ve yayma arac oldu. Kltrel pratikler sosyalletirilmi bilisel yeniden-anlamlandrmalarla egemenliin salanmas, bask ve ynetim iin ara yapld. Elbette, bu dnm srasnda, kurulan egemenlie kar tepki kltrleri de geliti. Gnmzde, kltr, kitle kltr, popler kltr, ideoloji, ekonomi, siyaset, sanat, i ve elence, hepsi de birbiri iinde ve birbiriyle sk skya bantldr. Kltrle belli biimdeki materyal yaam ve bu yaamn ideolojisi ve bilinci retilir. Yaamn ideolojisi ve bilincinin retimi de, materyal kltrn retim zellikleriyle birlikte gider, onun tarafndan belirlendikten sonra, onunla etkileime balar. Bu etkileim srecinde, sadece egemen kltrler yeniden-retilip sreklilii salanmaya allmaz, ayn zamanda, kart olan kltrler retilir ve mcadele verilir. Kendi pratiklerini, amalarn, i yap biimini ve dnya grn btn insanla mal eden egemen tanma gre kltr, herkesindir;

22

Sorun, Ama ve Yntem

herkes iin tutulur ve korunur. Son zamanlarda UNESCOda dijital aralarn yaygnlamasn salamay amalayan dijital mirasn korunmas giriimi buna bir rnektir. Kltr herkes iin ayn deildir; herkesin kullanm iin retilirse, bile herkes kullanamaz. Herkes kullansa veya kullanmasa da, bu retim ve kullanm sonunda yaratlan zenginliin paylam hakkaniyet llerine gre olmaz. nk kltr mlkiyet ilikilerinin bir parasdr; mlkiyet ilikilerine bal olarak, baz insanlar kltrel retimde, materyalliin (yaplann, retilenin) sahipleridir, dierleri ise sadece retilenin cretli reticisi, bazlarn satn alcs, kullancs, tketicisi ve taycsdr. Yaratlan kltrel rn, ayn zamanda, bu materyal retimin srdrlmesi ve korunmasyla ilgili siyasal, ekonomik ve sosyal faaliyetler ve dzenlemeleri de ierir. Yasalar, haklar, imtiyazlar, egemen ideolojiler ve yapmlar ve yaptrmlar ile belli ilikilerin doasn merulatrlr. Bu merulatrmayla sanki dzenlemeleri yapan dnen insan gibi grnr: Dnen insan ilikileri yasalarla ekillendirir ve dzenler. Avukatlarn egemenliindeki Amerikada bile, her dzenleme var olan bir ilikiyi avukatlar da zengin edecek ekilde bir tanmlama getirir. Belli retim tarzlar iinde ve arasnda bu ilikileri destekleyen veya bu ilikilere kar veya aykr, eitli biimlerdeki faaliyetlerle insanlarn bazlar kendilerini yapmaya ve kendi yaam biimlerini korumaya ve gelitirmeye alrlar. Dolaysyla, kltr alan insan yaamnn tmn kapsayan egemenlik ve mcadele alandr. Egemenlik ve mcadele her alanda her an srekli verilmektedir. Kapitalist i yerinin kltr, zel irketlerin egemenliinin kltrdr; orada verilen mcadele ve zorunlu boyunsunu, mlkiyet dzeninin merulatrlm kltryle ilikilidir: alma, simit satarak zengin olma, ksa yoldan keyi dnme, isizlerin tembel olarak nitelenmesi, kapitalistin iveren olmas ve binlerce ailenin karnn doyurmas gibi nitelemeler bu egemen kltrn kendini kendi karna uygun bir ekilde sunuudur (ideolojik biimlendirme ve bilin ynetimidir). Popler mallar retme, pazarlama ve satn alma kltr kapitalist kitle kltrnn ifadeleridir. Milyonlarca dolar harcayarak ak artrmada satn alnan (rnein Picassonun veya Cezannenin orijinal bir

Sorun, Ama ve Yntem

23

tablosu) kaliteli olarak tanmlanan kltrn zerindeki mlkiyet haklarn ve bu haklarla gelen yksek kltr tanmn, kltrel pratik ve kullanm farkn anlatr. Picassonun iyi bir kopyasnn (reproduction) yksek snfn altndakilerden birinin satn alma olasl daima vardr. Ylda bir kez New Yorkun mehur Plaza otelinde pasta yiyerek kaliteyi tadan birka ailenin sergiledii ifade de byledir. Kltr belli bir yaam biimini anlattnda, bu yaam biimini yaayanlar, kendilerinden farkl biimde yaayanlara farkl biimde yaklamlardr. Bu yaklamlardan nde gelenlerden ikisi gpta etme ve zenme, dieri ise, kmsemedir. Amerikan kltr olarak nitelenen kapitalist endstriyel kltr, fiziksel doyum yannda, kullanm yoluyla kendini kendinden ve dierlerinden baka (daha iyi ve stn) gren psikolojik doyum satar ve bunda da olduka baarl olmutur. Bu nedenle bu kltrn rnleri (mallar ve dnceleri) zellikle Amerika dndaki insanlar tarafndan, olduka stn bir karaktere sahip olarak nitelenir. Bu niteleme elbette sadece Amerikan kltrne zg deildir. Kentlinin kyly kmsemesi, Amerikan pop mzii hayrannn Trk mziinin belli bir biimini maganda kltr olarak nitelemesi de byledir. Bir bakasn kltrsz olarak kmseme, o kltrn insannn hem kendini stn grmesini hem de kltrsz olarak nitelediine kar kendini korumasn anlatr. Kltrn stnl, kltrszlk ve kltrn bayal gibi nitelemeler, yaam biimleri arasndaki mcadele ve iletiim tarzyla ilikilidir. Yukardaki aklamalardan kolayca anlalaca gibi, kltr kesinlikle sadece toplumsal yaamn sanat ve edebiyat gibi belli bir alanna ait deildir. "Kltr" hamur mayas veya yourt mayas gibi "mayadr"; "kltr" meyve aalarna yaplan "aya" benzer. Kltrszlk olmaz; nk insan doumuyla fizyolojik olarak "mayalanmtr" ve yaam srecindeki rgtllkte psikolojik olarak mayalanmaya devam eder. Maya/kltr insann sosyal dokusu olur. Bu dokuyla yaayan ben, sen, biz ve onlar oluur. Dengesiz kltrel ilikilere "karlkl bamllk" denmez; kltrel emperyalizm denir. Evrensel kltr, kltr emperyalizmine giydirilen ekici bir klftr (Erdoan, 2002).

24

Sorun, Ama ve Yntem

Kapitalist pazarn kltrel retimi eline geirmesiyle ve kresellemeye balamasyla birlikte hem o lke iinde hem de dier lkelerde yerel kltrel retim ve pratikler dardan gelen planl kltrel taarruzla dnme urad. Anadoluda 20. yzylda kapitalist pazara gei srecinde Batdan transfer edilen siyasal ve ekonomik yapnn kltryle Anadolu kltrleri kar karya geldi. Hemen her alanda zellikle nce kentlerde ve son zamanlarda krsal alanlarda kapitalist pazarn tketim kltr egemen olmaya balad. Bu yeni egemenliin kurulmas ve yaygnlamas srasnda Anadolu halk kltr yap ve ifade biimleri sermaye yapsnn karna uygun deilse, sermaye birikimine katkda bulunmayacaksa veya kartl ifade ediyorsa yok edildi. ocuklar oyunlarn ve oyuncaklarn kendileri yaratmyor ve yapmyor artk. Oyunlar ve oyuncaklar artk asl bizi anlatmyor, cretli/maal klelik yaammzn paras olduu halde onu gizliyor. Hepsi karmak bir pazar egemenliinin ve smrnn servenlerinin paras olarak hayatmza girmi. Bizim gibi grnen btn bunlar bilin ynetimine ynelik kltrel pratiklerdir ve zerimizdeki smrnn normalletirilmesine yardm ederler. Artk halk denen geni kitleler fabrikadaki, i yerindeki, brodaki, al veri merkezlerindeki, elence yerlerindeki egemenlik ilikileriyle yaratlann ifadeleriyle yayorlar. Bu ifadelerin kullanm ve tketim yannda ounlukla aptalca tketici katlm karakteri gsteren popler katlm baskndr. Halkn direni kltr sendikalar tarafndan rgtlenen gsterilere, bastrlan grevlere, kapanan fabrikalarn kapanmamas iin feryatlara, ie mracaatlarda kitle halinde izdiham ve bireysel ikayetlere dntrlm durumda. Daha kts halkn protesto kltr mesaj belli olmayan alka, rahatsz edici grltye, halayl elence gsterisine indirgenerek bastrlm. Kapitalist ticari kltr halk kltrnn hepsini yok etmez, nk bunun iin yaam tarznn tmnn dnme uratlmas gerekir ki bu da hem zaman alr hem de pahaldr. Dolaysyla, bir kltrel pratik sermayeye ekonomik ve/veya ideolojik fayda salayan bir karaktere sahipse veya yok edilme olasl yoksa, dnme uratlarak sermayenin popler kltr iine yerletirilir. rnein Anadolu dnleri, snnetleri, bayramlar ve mzikleri sermaye iin nemli bir

Sorun, Ama ve Yntem

25

yatrm alan oldu. Dnler, snnetler, bayramlar ve mzikler youn tketimin yapld kontroll gsterilere dntrld. Mzik sektr Anadolunun mziinin retim ve datm yerelin elinden alnarak merkeziletirildi ve sermayenin kontrol altna ald. Son yllarda retime uluslararas dev mzik irketleri el atarak Trkiye doumlu sermayeyi kendine katarak yaratlan zenginlie ana payda olmaya balad. Anadolu kltrnn bir blm de yok olma veya sermayeyle btnleme yerine ya marjinal bir duruma dt ya da direni kltr biiminde teolojik, sol veya rk milliyeti karla birleerek siyasallap kapitalist siyasal olann yannda yer ald. Kitle Toplumu ve Kltr Kapitalist retimin gelimesi ve iblmnn artmas, nfusun kentlerde toplanmas, karar alma srelerinin merkezilemesi, iletiim teknolojilerindeki gelimeler ve kitlesel ii hareketleriyle kitle toplumu ortaya kmtr. Toplumsal hayatta ve egemenlik ilikilerinde yaanan bu deiim, zellikle kitle retiminin kmasyla gnmzdeki anlamda kitle kltrn de oluturmutur. Kitle toplumu fikri zellikle yirminci yzyln balarnda, artan kitle hareketleriyle birlikte, nem kazand. Kitle toplumu anlayna gre, modernleme ilevsel olarak birbirine balanm, fakat sosyal ve duygusal olarak birbirinden soyutlanm kitleleri yaratr. Bu tr bir yapya sahip kitleler kitlelere ynelik ikna ve etkiye aktrlar. Kitle retimiyle retilen ve oulculuk, farkllk ve bireycilik sloganlaryla gelen homojen ve standartlam kitle retimi ve kitle toplumuyla kitle kltr kavram geldi. Kitle veya folk hareketlerine kar egemen gler kendi dzenlerini koruma iini aktif olarak tarih boyu yapmlardr. Bu koruma ii akademik ve entelektel alanda da kanlmaz olarak kendini gstermitir. Temel olarak bu tr aydnlar sistemin tehlikede olduunu savunurken, yksek kltrn de tehlikede olduunu ileri srmlerdir. rnein Nietzsche ii snfnn ve sosyalist ayak takmnn yozlatrc etkisine vurgu yapmtr. Nietzsche, Putlarn Alaca Karanl yaptnda btn byk kltr alarnn politik k dnemlerine rastladn ve kltr iin byk olann anti-politik olduunu

26

Sorun, Ama ve Yntem

sylemektedir. Ona gre, egemenliini gittike perinleyen burjuvazi de, sistem iinde gitgide politikleen ii snf da kendilerine has ucube, deersiz ve yok edilmesi gereken basit bir kltr ortaya kartmaktadr. Bu, kitle kltrnden baka bir ey deildir. 20. yzylda kitle kltr tartmalar tutucu evrelerde hala devam ederken, liberal evrelerde, artk tehdit edici, yok edilmesi veya bastrlmas gereken bir olgu olmaktan km, demokrasinin bir gerei olarak sunulmaya balanmtr. Dier bir deyile kitle toplumu gelimi i blmnn, kitle iletiiminin ve demokratik yoldan ulalm toplumsal mutabakatn bir rndr. Kitle toplumunda artk farkllklar kaybolmaya balam, kapitalizmin ve sanayilemenin mantna uygun olarak, ii snfnn niceliinde bir daralmayla beraber orta snflarn genilemesi sz konusu olmutur. rnein Daniel Belle gre, kapitalizm, eitim standartlarn ykseltmesiyle, gelir dzeyini ve bo vakti arttrmasyla birlikte yksek kltr rnlerini de ucuza piyasaya sunarak daha fazla kiinin bu rnlere ulamasn salam ve toplumdaki kltrel beeni dzeylerini hem arttrm hem de farkllatrarak karmak bir toplumsal yap yaratmtr (Swingewood, 1996: 44). Bu tr dnce tarzna gre, enformasyon toplumuna geile, elitist kltrel farkllklar erimi; eski ynetici snf yerini snfsz, profesyonel aydnlar, bilim adamlar ve yneticiler tabakasna brakmtr. Artk kltr, baskn bir ynetici snfa ait deildir, aksine modern iletiim teknolojileri sayesinde topluma mal olan ortak ve eitlenmi kltrn var olduu grlmektedir. Gnmzde kitle kltr yzyl aan youn biimlendirme sonucu kitle iletiimi aralaryla reklam ve promosyonu yaplan ve kitle retim teknolojileri tarafndan retilen bir kltr karakterine sahiptir. Kitle kltr kitlelerin direnii ve mcadelesinin kltr olma karakterini yitirmitir. Kitle kltr endstriyel yapnn mal, hizmet ve bili satnn ifadesi durumundadr. Bu balamda kitlelerin tad kitle kltrn yanstan bilin ve faaliyetler cretli/maal ve isiz klelerin kendismrlerine katlmalarn anlatr: Serbest klelerin yediklerinden, itiklerinden, giydiklerinden, taktklarndan, kullandklarndan geerek kendilerini zgr sanmalar.

Sorun, Ama ve Yntem

27

Popler Kltr Popler kltr, kitle kltrnn somut ekillerinden biridir. Kitle kltr tekelci kapitalizmin hem mal hem de imajlar satn yapan, uluslararas pazarn deimelerine ve ihtiyalarna gre biimlenip deien, nceden-yaplm, nceden kesilip biilmi, paketlenip sunulmu bir kltrdr. Kapitalizmin kendi iin retirken ve gasp ederken, bu amala, kitleleri cretli kle olarak kullanarak kitleler iin yapt retimdir. Bu anlamda, popler kltr pazar tarafndan pazarda tketim iin sipari edilen, smarlama kitle kltrnde en popler rnleri ve tketimleri anlatr. Popler kltrde, son zamanlarn en poplerleri siyasal ve ekonomik ynetim alannda, rnein zelletirme, demokratikletirme, post-modernlik ve dereglasyondur. Bu tr poplerlik kalclk ve sreklilik arayan bir karaktere sahiptir. Popler kltrde, ayn zamanda, srekli kalclkla deil, srekli deiimle sreklilik aranr: mzik alannda, poplerlik her hafta deien top 40 iine girmektir. Giyimde mevsimlerle deien modayla gelen gdml kltrel yaamdr. Yeme ve imede Pepsi ve Coca Cola; Marlboro ve Kent; Pizza Hut ve Pizza King; McDonalds ve Burger King arasndaki yar zgr seim iin tketici kazanma yardr (Erdoan, 2002; Alemdar ve Erdoan, 1999). Popler kltr kullanm ve tketim kltrdr: Poplerin retiminin ilk safhasndan son-kullanm safhasna kadar her safhasnda kullanm ve tketim vardr. Poplerin yaratlmasnda, dier poplerler de kullanlr: Popler spor; popler sporcu ve sanatlar; popler edilen fikirler ve ideolojiler; poplerletirilmi anneler ve kaynanalar; popler televizyon ve televizyon programlar; popler magazin ve dergi kahramanlar; elbette zaman ve dil snrlarn aan poplerlerin en popleri seks ve seksel umut sat... Poplerlerle paketlenmi popleri, tketiciler alr ve popleri boazlarna takarlar, salarna ve yzlerine srerler, midelerine indirirler, ceplerine koyarlar, ayaklarna ve stlerine giyerler; bylece poplerin poplerletirilme srecini tamamlarlar. Bu tamamlamada, tm pazar mekanizmas memnun glmser; popler gzln modas getii iin, kendi olmayan kendini kendine ve bakalarna gstermeme telandaki popler kullanc son moda gzln alp takncaya kadar tedirgindir; alr,

28

Sorun, Ama ve Yntem

takar, rahatlar ve kendini bulur. Bunu her gn pazar mekanizmas ve tketici srekli yapar. Popler pazar, doal rengi kam ve kullanm maddesine baml duruma gelmi tketicinin zgrl trksn okur. Yllardr bir kez bile kendine kendi olarak bakmadan korkan birey, kendini kendinden alan poplerlerden birine kurtarc olarak sarlp zgrln ifade eder: Kendi sand nemli kendi olur (Erdoan, 1999). Popler kltr cretli maal kleliin altrma, ezme ve ezdirme kltrdr. Popleri alan ezilirken kullanmla kazand kimlikle bakasn psikolojik olarak ezme frsatn yakalar, dolaysyla bakasnn da kendisi gibi olmas durumunu yaratr. Egemen olan ve her gn tekrarlanan bu kltrde serbest-klelere verilen popler seenek, retim kararnda bir ite alma veya isiz kalmadr. sizlik ok olmasna ramen popler deildir. Yaand ama tercih edilmedii iin olsa bile popler olmas gerekmez mi? creti/maal klelik herkesin katld temel iliki biimi olmasna ramen popler olarak nitelenmez. Hatta adndan bile bahsedilmez. Zorunlu olarak tercih edildii ama sevilmedii iin mi? Popler kltr cretli klelikte ayn anda dnsel ve davransal klelie davet, ekme, talim, alma, altrlma, boyunsunma ve boyun sundurmadr. Temel yaam olanaklarndan mahrum braklm insanlarn bu olanaklar elde edebilmek iin sermayenin smr ve kar yarna katlmalardr. Popler kltre katlanlarn syleminde cehaletin bilgilik taslamas egemendir: Yaam tarz ve ideolojisiyle burjuva bayal kendini modern ve uygar olarak sunar. Popler kltr pratikleri sermaye dzeninin dosta faist (friendly fascist) zorbalnn medyadan ve kiiler aras ilikilerden geerek kendini yceltir. Dinlenen mzik, kullanlan boya, parfm ve ruj, giyilen gmlek ve pantolon, iilen kola ve meyve suyu, taklan tak, gidilen lokanta, yenen yemek bu zorbalkta ama ve aratr. Btn popler olanlara sen deersin demek, bunlar yapmazsan deer kazanamazsn demektir. Bu popler faizm, arkadalar arasnda konuularak, hayranlkla dinlenerek, ycelterek ve markay dier insanlarn gzne kaka kaka kullanarak yaygnlatrlr. Bu dosta faizm popler kltrel pratiklere katlmayan szsz ve szl

Sorun, Ama ve Yntem

29

iletiimle hor grerek kendi gibi kullanmayan ve tketmeyen zerinde bask kurar; ayn anda kendini doru, ada, ileri, iyi ve hakl olarak tanmlar. Daha kts benzerlii heceleyen popler kltrn bu dosta faist bireyi o denli akllca geri zekallatrlmtr ki, poplerin mant ve davran kalplaryla desteklenen standartlam rnlerin standartlam tek boyutlu insan olduunun farknda bile deildir. Bu standartlam insan poplere katlmay zgrlk, zgr tercih, ben istediimi ve sevdiimi yapyorum olarak niteler ve savunur. Popler kltrde emtia olmayan her ey ve poplere katlmayan herkes deersizdir. Kendini deerlendiren satta popler kltr kendi materyal temelini yanstr; ayn zamanda sahtekar ve dolandrcdr: Heterojenlikten, SENin tek ve esiz SEN olduundan bahseder. Aslnda sen sana baktnda, kendinde SEN senden geerek oluan tketim ve moda kltrnn standartlam ve homojen yapsn grrsn. Standartlamada SEN standart olduka sensin. SEN standart olduka deer kazandn sanp deersizleir ve yoksunlarken, popler kltr ve ona bal endstriler standard sattka zenginleirler. Yani, popler kltr mekaniksel ve elektronik oaltmayla gelen ve bunu zgnlk olarak satan niceliksel fazlalk ve niteliksel yoksulluun kltrdr. Bu yoksulluktan geerek kapitalist pazar yaps materyal zenginlik elde eder ve g kazanr. Popler kltrn poplerlii ayn zamanda ok uluslu irketlerin egemenliini heceler: Popler ile post-emperyalizmin ve smrnn bilim, sanat, mzik, siyasal yollarla sat yaplr. Popler kltr kleliimize gnll katlarak zerimizde kurulan egemenlii rettiimiz ve ayn zamanda mcadele verdiimiz bir alandr. Popler kltr gnmzdeki koullarda kaybedilmi bir alandaki mcadeledir. Gnmzde popler kavram igal edilmilii ve gasp edilmilii anlatr. Gelimi kapitalist lkelerde ve bu lkelerin boyunduruu altnda yaamlarn kapitalist yaam ve dn biimine gre dzenlemeye yneltilen lkelerde, popler kltr muhalefet karakterini byk lde kaybetti ve snf egemenliinin aygt haline dntrld. Popler kltr, kitle iletiim aralaryla ynetilen kitle kltr iine kertildi. Poplerin kapitalist sermaye tarafndan gaspndan nceki popler kltr ounlukla egemenlie kar

30

Sorun, Ama ve Yntem

direnenlerin direni kltryd. Ezilenlerin daha iyi dnya umutlarnn, bu ynde direnilerinin ve mcadelelerinin ifadesiydi. Direniin deneyimini tayan ezilen kitlelere ait popler kltr, her zaman korkulan ve kltr endstrisi tarafndan ezilmeye, yok edilmeye veya retim yerinden ve znden edilerek popler gsteri kltrnn paras yaplmaya allan bir alan olmutur. Ne yazk ki, popler kltr artk endstrinin rettii popler materyali kullanma ve popler elenceyi tketme pratii anlamnadr. Geleneksel popler kltrnn nemli bir blm direni kltryd. Ezilenlerin daha iyi dnya umutlarnn, bu ynde direnilerinin ve mcadelelerinin ifadesiydi. Krolu destan, Yunus Emre, Anadolu atlar, aalara ve paalara kar direnenlerin daa k ve sevgililerini kar ykleri gibi... Bugnk dnya dzeninde gelimi kapitalist lkelerde ve bu lkelerin boyunduruu altnda yaamlarn kapitalist yaam ve dn biimine gre dzenlemeye yneltilen lkelerde, popler kltr muhalefet karakterini byk lde kaybetti ve snf egemenliinin aygt haline dntrld. Popler kltr, kitle iletiim aralaryla ynetilen kitle kltr iine kertildi. Ulusal Kltr ve Kresel/Evrensel Kltr Ulusal bir kltrn varl ancak bir kltr tanmlayan elerin ortak olarak varlna baldr. rnein ulusal anlamda Amerikan kltr veya Trk kltrnden bahsetmek olduka kaba bir genelletirme yapmaktr. Ulus egemen bir ekonomik ilikiler yapsnn oluturduu siyasal bir birimdir. Birden fazla kltrleri iinde barndrd iin homojen bir ulusal kltrden bahsetmek geersizdir. Ulusal veya uluslararas siyasal-ekonomik egemen birimler (devletin ve devletlerin) arasndaki ilikiler ayn zamanda kltrel faaliyetleri de ierir. Bu faaliyetler ekonomik kar ilikisinin fonksiyonudur. Dolaysyla kltrel ilikiler kltrel bask, deerden drme, deersizletirme, kltrel kimliinden etme, kltrel kimliini bozma, gszletirme, zayflatma, pasiflie itme, kk drme, iddete bavurma ve yerli/gsz kltrleri ortadan kaldrma gibi biimler alr. Bu biimler ou kez dostluk, anlay, birlikte yaama, kltrel temas ve zenginleme gibi sahte klflarla sslenir.

Sorun, Ama ve Yntem

31

Gnmzde en ok kullanlan kltrel kavramlardan biri de evrensel kltrdr. Buna bazen kresel kltr denmektedir. Emperyalizmin yeni ad olan kreselleme toplumlarn siyasal ynetimi ve ynetim politikalar, ideolojisi ve kltrleri zerinde uluslararas sermayenin ve ortaklarnn ekonomik politikas, kltr ve ideolojisinin egemenlik kurmasn anlatr. Kresellemenin kltr yerinden ynetim, devlet brokrasisinin nicel olarak kltlmesi, yapsal uyarlamalar, zelletirme, dereglasyon, gmrklerin kaldrlmas, uluslararas irketlere garantiler, tevikler ve teviki kolaylatran kurumlar ve yasalarn oluturulmas ile olumu ve gelimitir. Kresel kltrle birlikte mal ve hizmetlerin bilisel ve davransal pazarlamas gelir. Bu pazarlamada irket ve serbest ticaret dokunulmazlk kazanr; irketlerin gittikleri yerlerde i alan at, istihdam artrd, standartlar ykselttii, demokratiklemeyi salad, refah ykselttii gibi iddialar ne srlr. Bylece, ekonomik kresellemenin baars dnsel, bilinsel, bilisel ve kltrel kresellemenin yaygnlk kazanmasyla perinlenir. Bu perinlemede emperyalizmin materyal ve dnsel kltr yceltilir ve evrensel deer yklenir. Kresel pazarn kltr evrensel kltr olarak dnme uratlarak btn insanla maledilir. Kresel kltr kt yerin ok tesinde iler. Kaynayla, kp geldii yerle olan ban gizler; ortak bir gemile bir ba kurmaz ve tutmaz; ulusal kltrden farkl olarak hafzaszdr veya ok ksa bir hafzaya sahiptir. Aslnda kresel kltr teknolojiyle retilmi, bilin ynetimi yaplar iinde hesaplanm bir kltrdr. Dolaysyla yapaydr. Yaratl ve sreklilii teknolojiye ve yayld uluslararas pazar ve iletiim sistemlerine baldr. Bir yere, bir dine, bir inanca, bir dnya grne bal deil gibi, znellikten kopmu gibi ve yansz gibi grnr. Varl nce teknolojik kitle retimine ve uluslararas datma, sonra da tketen kitlelere baldr. Dolaysyla, kresel ve evrensel kltr kresel pazarn mant, bilinci ve satn ifade eder. Yani, kresel ve evrensel kltr kresel servendeki kapitalist pazarn kltrdr: Evrensel karaktere sahip olamaz. nk dnyada hibir ey btn insanlar kapsayan kltrel evrensellie sahip olamaz. Doum, lm, retim, yemek, imek, barnmak ve iletiim gibi evrensel gerekler

32

Sorun, Ama ve Yntem

vardr; bu evrensel gerekler tarihsel rgtl yer ve zamandaki insann gelitirdii yaam pratiklerinde evrenselliini yitirir. Herkesin Coca Cola imesi, Coca Cola kltrnn evrenselliini anlatmaz; bir tketim kltrnn dier kltrler zerindeki egemenliini anlatr. Niceliksel oklukla evrensellii kartrmamak gerekir. Evrensel olan belirleyen nicel okluk deil, nitel karakterdir; yani yap nedeni ve biimidir. nsanlarn susad ve su itii evrensel bir gerektir. Suyun doas, nasl iildii ve ne tr doyumlar elde edildii kltreldir. Herkesin Coca Cola imesi yeterli bir koul deildir, o kltrel pratiin her yerde yeniden retilmesinde ve anlamlandrlmasnda rtme olmaldr. Dnerin her yerde yenmesi dner kltrn evrensel bir kltr yapmaz. Marlboro ien Amerikalnn Amerikann bir parasna sahip olma gibi bir dncesi ve doyum aray yoktur. Marlboro ien bir yabancnn Amerikann bir parasna sahip olma ve stat kazanma gibi bir kimlik pazarlama, imaj yapma ve deer kazanma kaygs byk olaslkla vardr. Dolaysyla Marlboro ien Amerikal ile yabanc evrensel kltrel deerleri paylamyorlar. Dnyada insanlar 1980'den beri elektronik medyann haber, hayal ve imaj dnyasnn iine kitleler halinde atlmlardr, fakat kresel ve evrensel kltr promosyoncularnn iddialarnn aksine, krsellemeyle gelen dnmler siyasal, ekonomik, sosyal ve kltrel farkllklar tesine geip insanlar evrensel bir dnya cemiyetinin yesi yapmamtr. yelik ile klelik ve smr kartrlmamaldr. Zincire vurulann zincirine yelii, zincirine vurgunluunu (sahte bilinci) anlatr ve bu yelik zincire vurulmann (rnein cret kleliinin) ortadan kalktn (veya emperyalizmin olmadn) anlatmaz. Sermayenin ve cret kleliinin kltr somut ilikilerin birbirine bal ifadeleridir. Dolaysyla, kltr yaanan retim ilikilerinin dnsel ve materyal yansmalar ve ilevsel olduunda doru ve ilevsel olduu iin yanl ekillerde mitletirilmi yanstlmalardr. zlce, evrensel ve kresel kltr egemenlii, boyun sunmay, boyun sundurmay ve mcadeleyi iinde tayan bir znellii anlatr.

Sorun, Ama ve Yntem

33

SNEMA: SATTII RN VE POPLER BLN Sinema (veya cinema, movie, film) dediimizde grnt, k, ses ve mzikle yaplan yky ieren bir rn; bu rn tayan ve gsteren aralar; bu rn ve bu aralar reten rgtl bir sosyal yap (irket veya kurum) ve yapsal ilikiler; bu rn, aralar, rgtl yapy ve ilikileri aklayan, merulatran, bazen de eletiren rgtl (ve rgtsz) dnsel retim akla gelmelidir. Dolaysyla sinema seyir iin retilen bir rn ve bu rnn ideolojisiyle ilgili rgtl bir faaliyeti, bu faaliyetin ama ve sonularn anlatr. Gnmzde sinema (ve mzik) kresel apta i yapan dev irketler tarafndan retiminden, datm ve gsterimine kadar tekellemi bir endstriyel yapya sahiptir. Bu irketlerin nemli bir ksm ayn zamanda CD, mzik retimi ve datmn da kontrol ederler. rnein Avrupa meneli Vivendi Universal Studyosuna, Cineplex Odeon sinema zincirine ve United Cinema Internationala sahiptir. Dnyann en byk firmas AOLTimeWarner sinemada Warner Bros sinema studyolarna, Hanna-Barbera Cartoons (Scooby Doo), 12 lkede Multiplex sinemalara ve 30 lkede Warner Bros Studio Dkkanlarna sahiptir. Dnyann dier en byk devlerinden biri olan VIACOM sinema alannda Paramount ve United Cinemas International retim studyolarna, Vivendi International ile ortak olarak Avrupa, Japonya ve gney Amerikada 104 sinema salonuna, 27 lkede sat yapan Bluckbuster Video Dkkanlarna sahiptir. Walt Disney ise sinema alannda Walt Disney, Touchtone, Miramaks ve Bueno Vista firmalarna sahiptir. 2 Hareketsiz fotorafla yazlan grnt tek bir ann iki boyutlu alan iinde dondurulmas ve kaydedilmesini getirdi. Hareketli resim yoluyla hayatn anlar hayatn srekliliiyle birlikte kaydedilmeye baland. Sinema teknolojisi sessizden, sesliye, dar ekrandan geni ekrana, siyah ve beyazdan renkliye, iki boyutludan, sadece bir moda olarak gelip geen boyutluya doru gelime gsterdi (Tablo 1). Fakat temel yap ayn kald: Grnt, ses ve hareketle hayatn kurgulanm kaydyla temsil edilmesi.
2

Bu irketler hakknda ayrntl bilgi iin ek 4e baknz.

34

Sorun, Ama ve Yntem

Tablo 1: Sinemada retim aralarnn gelimesi Tarih 1640 1794 1824 1832 1838 1878 1878 1889 1890 1892 1894 1895 1896 1907 1908 1912 1922 Gelime Kirchner, bir Alman Jesuit, byl feneri yapt Panorama, sinema salonlarnn ncs ald Peter Roget imajlarn kalclna dikkati ekti Belikada phenakistoscope; Belgium ve Avusturyada stroboscope ngilterede Wheatstone's stereoscope resimleri boyutlu gsterdi Muybridge hareket eden atn resmini ekti France, praxinoscope, grnt oyunca T. Edison ve W. Dickson ilk hareketli resim kamerasn (kinetography) ve seyrediciyi (kinetoscope) yapt ngilterede, Friese-Greene kinematograph kamera ve projektr yapt. Edison ve Dickson peep-show kinetoscope yapt. Lumiere kardeler R. Paulun kamerasn cinemagraphe yaratmak iin ald (Sinema ad bundan kt) Lumiere kardeler Pariste ilk hareketli resim kamerasn yapt, ilk sinema salonunu at ve ilk filmi gsterdi Edison perdeye yanstma sistemini vitascope diye adlandrd; lk sinema salonu New Yorkta ald Bell and Howell film projeksiyon sistemini gelitirdi ABDde, Smith gerek renkli hareketli resmileri sundu Elle evrilen film kameralar yerini motorla evrilen ald. Fox Movietone Haber filmde ses deneyimi yapt Technicolor filmler iin iki renk srecini sundu Almanyada UFSA optical ses track olan film yapt. Krmz ve yeil mercekle seyredilen ilk boyutlu film. lk sesli sinema "The Jazz Singer" ayr phonograph kaydyla vitaphone teknolojisini kulland Sesli sinema kabul edilen standart oldu Eastman-Kodakdan kodachrome renkli film Moskova sinemasnda stereo kondu boyutlu film ve geni ekran Video kaset ve evlerde film seyredilmeye baland Fransada holografik film bir martnn uuunu gsterdi Japonyadan elektronik resim kaydeden filmsiz kamera Dvd ve vcd, home theatre, dijital teknolojik aralar

1927 1930 1935 1941 1952 1977 1980 1982 1990 +

Sorun, Ama ve Yntem

35

Peter Rogetin imajlarn kalclna dikkati ekmesinden 65 yl sonra 1889da Thomas Edison ve William Dickson kinetography ad verilen ilk hareketli resim kamerasn ve kinetoscope diye adlandrlan seyrediciyi yaptlar. 1894de Robert Paul tarafndan yaplan kameray Auguste ve Louis Lumiere kardeler cinemagraphe yaratmak iin aldlar. Sinema ad buradan kt. Bir yl kadar sonra Lumiere kardeler Pariste ilk hareketli resimleri gsterdiler ve ilk sinema salonunu atlar. Edison 1896da perdeye yanstma sistemine vitascope adn verdi ve ilk sinema salonu New Yorkta ald. George Meliesin "A Trip to the Moon" ve Edwin S. Porterin "The Great Train Robbery" adl ilk sinema klasikleri 1902-1903 arasnda yapld. Bunlar dier klasikler takip etti: D.W. Griffithin "The Birth of a Nation" (1915) ve Intolerance filmi. Fox Movietone News 1922de filmde ses deneyimi yapt. Lee DeForest bunu sonradan mkemmel hale getirdi. 1927de ayr phonograph kaydyla vitaphone teknolojisini kullanan "The Jazz Singer" adl ilk sesli film yapld. 1950lerin yarsnda filmler televizyonda gsterilmeye baland. Video kayt ve gsterme teknolojisinin gelimesiyle 1977de Video kaset satlar ve kiralamalar kt ve evlerde film seyredilmeye baland. 2000 ylna gelindiinde sinema salonlar eski poplerliini yitirdi; sinema kablolu televizyon, bilgisayar, CD ve DVDyle yaygnlaarak evlere tand. Sinemada grnt, ses ve mzikle anlatmda kurgulanm insan ilikisi veya doa dahil yaamla ilgili bir temsil sunulur. Bunu insan iin kurgulayan gene insandr. Dolaysyla insan siyah beyaz dahil renkli grntyle yapt bu anlatm sesle btnleik bir ekilde biimlendirir. Sinemada kullanlan ses temel olarak iletiimde kullanlan sz, arma, doal sesler ve kurgulanm (mziksel) sesler olabilir. Perdede yansyan grntsel ifadeleri (szsz iletiim) zenginletiren sessel anlatmlarla ina edilen film tutarl bir btn oluturur. Bu btnle insanlara amal dnceler ve duygular filmin gsterim sresince yaatlr. Bu yaatma birbirini destekleyen ve birbiriyle uyumlu grsel ve grsel olmayan elerle ina edilen yklemeyle yaplr. Bu ykleme titizlikle planlanm bir inadr ve rnein szl anlatmda kamu tama aralarnda bile fiziksel zrllere en kk bir kolaylk salanmamaktadr derken ve bu deyi

36

Sorun, Ama ve Yntem

ackl bir mziksel sunumla desteklenirken, grntde bir zrlnn bir otobsten byk zorluklarla inii (veya otobse binii) gsterilir; dl alan bir filmde olduu gibi otobse bini ve inite en son teknolojiyle salanm kolayln olduu bir grnt gsterilmez. Bu rnekte grntnn anlatt gerekle szn anlatt gerek birbirini yalanlayan bir karaktere sahiptir. Sesin (mziin) kullanmnda da benzer ekilde kurgulanan bir gerein temsiliyle verilmek istenen dnce ve duygusallk ina edilir. Dolaysyla bir tutarllk aranr. Bu tutarllk elbette anlatlmak istenenin ne olduuyla belirlenir. Sinemayla anlatm nesnel ve evrensel gereklerin nesnel ve evrensel olarak yeniden inas olmamtr ve de olamaz. nk sinema teknolojik bir rgtlenmenin ifadesidir. Dolaysyla bu rgtlenme biiminin ve ilikilerinin iinde yaayan ve onun biimlendirdii ve onun iinde kendini biimlendiren insann rndr. Bu nedenle bu rn belli retim ilikileri koulunda rgtl yaplar iinde biimlendirilmitir. Bu rgtl yaplar ve ilikilerin yaam tarzn, umutlarn, beklentilerini, korkularn, gemi, imdi ve gelecek hakkndaki dncelerini, kendilerini nasl yeniden-yarattklarn anlatr. Bu anlatm retimin biimlenmesinin ve ilikilerinin doasna bal olarak var olan ycelttii ve merulatrd gibi eletirebilir de. Gnmzde btn dnya zerinde egemenlik kurmu olan Hollywood dnyasn ele aldmzda eletirinin bile byk ounlukla kapitalist teknolojik yapnn (=kapitalist retim tarz ve ilikilerinin) kendine merulatrc ve dzeltme arayan bakn grrz. Bu bakn zellikle duygusallnn (dolaysyla duygusallk yoluyla srdrlen bilin ynetiminin) filmden geerek verilmesinde sesin ve mziksel inann vazgeilemez yeri vardr. Ses olmakszn grntsel ifade ok az anlam iletebilir. Ancak sesle (sz ve mzikle) birletirilen grnt ve hareket amal ifadeyi iletebilir. Filmde sanat, verilmek istenen ifadeyi verebilme becerisiyle ilikilidir. Bu da filmde kullanlan mzik balamnda mziksel anlatmn nerede ve nasl ve ne beklentiyle (sonula) verilmek istendiine karar verilmesi ve seilen mziksel yapnn ve temsilsel yerin en ustalkla kullanlmasyla ilikilidir. Bu kullanmn retilemeyecei ileri srlr. Fakat gnmzde televizyon programlar ve filmlerin retimi ve bu retimde gerekli elerin

Sorun, Ama ve Yntem

37

yerletirilmesi bir tr boluklar doldurma biimine dntrlmtr. Fakat gene de bu boluklar herkes ayn beceriyle ve ustalkla dolduramaz. Bu durumda bile sanatsal veya ifadesel farkllklar kanlmaz olarak ortaya kmaktadr. Gnmz sinema endstrisinin rnlerinin temel karakterine bakldnda sinemasal temsilden geerek modern mitlerin yaratldn grrz. Geleneksel mitolojiler teolojik temelli yklerdir. Mitlerin yaratlmasnda zel, istisna, yanl, geersiz, hayal ve sadece belli koullarda doru ve geerli olanlar normalletirilir, yceltilir ve evrenselletirilir. Egemen mit inasnda temel ama var olan bir sosyal yapy merulatrmaktr. Sinema, mzik, reklamclk ve dier kitle iletim medyasyla gerek olarak sunulan temsillerle gerek yeniden ina edilir ve bu ina edilen, gerei tanmlar ve gerein yerini alr. Sinemada daima bir tr su ve ceza, sulu ve susuz, cezalanan ve cezalandran, doru ve yanl, iyi ve kt, gzel ve irkin, hakl ve haksz, umutlar ve umutsuzluklar vardr. Btn bunlarla ilgili belirsizlikler ve gerginlikler yaratlr ve sonunda zm getirilir. Btn bunlar daima merulatrlm mlkiyet dzeni, bu dzendeki ilikiler, bu ilikilerin ihlali ve sonunda dzene geri dn ve dzenin tamiri vardr. Mlkiyet daima bir mal ve/veya bir dier insan zerindeki hak olarak ortaya kar. Mlkiyet dzeninin ihlali de mala (materyale veya insana) sahip olmann normal bilinen yolu dnda gayri meru olarak sahip olma giriimi olarak sunulur. Geici olarak gayri meru sahiplik elde edilir veya daha deerli gayri meru sahiplik elde etmek iin dier mlkiyet haklar ihlal edilir (rnein tecavz, karma, antaj). Ne olursa olsun, sonunda mlkiyete tecavz edenler cezalarn bulurlar, ihlal edilen mlkiyet dzeni yeniden kurulur ve kapitalist dzen kurgu ve hayal dnyasnda da hem korkularn ve kabuslarn giderir hem de bilin ynetimi iini yapar. Popler mafya tr ve cinayet filmleri, zellikle rgtlenmi su\cinayet filimleri, Little Caesar (1930), The Public Enemy (1931), G-Man (1939) klasikleri ve yakn gemiin Godfather ve benzerleri Amerikann resmi slogan "su demez" lafyla alay eder. Bugn su demez laf birbirini tamamlayan iki anlama gelir: "suu ilersin, demezsin" ve "su der (=para kazanrsn, iyi yaarsn anlamna)".

38

Sorun, Ama ve Yntem

Gnmzde Trkiyede mafya babalarn ve aalar ycelten sinema ve televizyon filmlerinde ayn zamanda bu bilin de ilenmektedir. Bu durum isizliin youn olduu bir koulda kmaza giren insanlarn kanlmaz olarak alternatif olarak grecei bir yoldur. Bu alternatif ksa yoldan keyi dnme kltrnn egemen klnd bir ortamda daha da glenir. Ama bu n tkanm kitlelere btn dier zendirilenlerde olduu gibi verilen sahte bir bilitir ve byk ounlukla hayal kalr; bunu gerekletirmeye alan kk bir aznlk da sonunda su testisi su yolunda krlr ata szn gerekletiren merulatrlm mlkiyeti koruyan sistem tarafndan krlr. nk su\cinayet demez lafnda suu ileyip demeyen ii snfnn insanlar deil, rgtlenmi dierleridir (gllerdir). Gangster filmlerinin sonunda geri birkann dnda gangsterlerin ou muhteem bir atma sonunda muhteem ekilde ldrlr. Fakat lnceye ve ldrlnceye kadar da yaptklaryla dnyadan epey zevk alr ve dnyaya adlarn brakp giderler. Dolaysyla srne srne uzun yaamaktansa, zevk ve sefa iinde ksa yaamak daha iyidir. Ama buna ok az kii cesaret eder. Btn bunlar kapitalist ideolojinin nemli bir fikrini destekler: Kii kendini adayarak, btn gayretini vererek, azimle alarak ve cesaretle baarya ular. Yani cesaret, azim, kendini adama ile kiinin yapamayaca hi bir ey yoktur: Simit satarak balayp zengin olabilirsin. Sokaktaki sr zengin deil, nk ne azim, ne cesaret, ne sebat var onlarda. Aslnda, bu srnn srce sebat, cesareti, azmi olmakszn zenginliin yaratlmayaca ima bile edilmez. Zenginlik havada asl gel beni al diye beklemiyor: Zenginlik bllm vaziyette birilerinin mlkiyetinde. Bu ideolojik bilin ynetiminde toplumsal servetin blm, yaratl ve datm retim ilikilerinin yapsna veya gereki herhangi bir eye balanmaz; onu yerine al ve zengin ol gibi popler mitler yaratlr. Her gn yaam kavgas verenler, ev kirasn demek, karnn duyurmak iin ana baba oluk ocuk gnn ounu almakla geiren insanlar hor grlr. Hem bu insanlarn srtndan zengin olunur, hem de havadaki toz, sokaktaki bo gezen kpek gibi nitelenirler. Eer bir mahallede bir kii alp zengin olduysa, bu o sistemin stnlnn deil ne olduunun delilidir: stisnalar ne zamandan beri kurallar bozar?

Sorun, Ama ve Yntem

39

Kapitalist ideoloji iine gelen baz istisnalar evrensel kurallar olarak yutturmu bize. Bir dier deyimle nasl da kendi kendimize, ocuumuza, etrafmza yutturmuuz bu tr uydurular. Su/cinayet filmlerinin sonunda (televizyonda, sahnede seyrettiklerimiz) kahraman bir polis, spiderman veya iyi kahraman beceriksiz brokrasiye, kt kasaba ve kasaballara, kt yabanclara, kt insanlara, vahi ve korkulu doaya, kt sper glere ramen ac ve zorluk eker ama sonunda kt olann hakkndan gelir ve geici olarak bozulan dzen adalet yerini bularak yeniden ina edilir. Filmlerdeki bu tr temalar, ayn zamanda, ktlerin, ktln, cinayetin, tecavzn vb ykc ve bozucu faaliyetlerin artt, devletin ve adaletin sknt iinde olduu gibi sansasyonel haberlerden geerek sistemin baskc taktiklerini halkn soruturmadan kabul etmesine yardm eder. Elence ve gldr olarak biimlendirilen filmler ise alelade olanla, sistemin aptalca yanlaryla, deersiz olanla, anlamsz olanla alay ederek alay ettiini daha da deersizletirir. Bu deersizletirme seks ilikilerine geldiinde sanki kadn haklar, seks tabularnn yklmas, seksist sistemle alay etme gibi sunularak hem seks konusu nemsizletirilir hem de seks konusuyla ilikili nemli olanlar arptlarak ve homosekselliin desteklenerek vurguland bireysel tercihlere indirgenerek zmlenmeye allr. zellikle televizyonlardaki filmlerde ve dier btn programlarda endstriyle mallar ve bu mallarn bilinci srekli bir ekilde ada insan profili iinde satlr. POPLER ENDSTR VE RN OLARAK MZK Mzik dediimizde dnsel ve duygusal ifade eden bir rnden bahsediyoruz. Bu rn rgtl bir ilikiler yapsnn rettii maldr. Bu maln dinlenmesi, kullanlmas ve pazarda satlp alnmas iin tayc ara gerektirir. Gnmzde tayc (ileten) ara birden fazladr: Radyo, sinema, televizyon, kasette, CD, VIDEO, konserler, mzik salonlar, tiyatrolar. Ara da mzik kavramnda olduu gibi rgtl ilikiler yapsn anlatr, nk o da bitmi bir rndr. Mzik (ve sinema) rnn reten rgtl yapnn rgtlenme biimi, amac, i

40

Sorun, Ama ve Yntem

yap ekli, neyi nasl rettii, kaynaklar nasl kulland, zenginlikleri nasl yaratt ve blt, kendini ve yaptn nasl sunduu (dnya gr, ideolojisi) hem kendinin hem de rnnn doasn belirler. Gnmzn kresel pazar koullarnda mzik retiminin ve datmnn, zenginliin yaradl ve blmnn byk ounu uluslararas irketler ve onlarla ibirliinde olan ulusal irketler yrtmektedir. Bu irketlerin nde gelenleri Amerikan pazarn kontrol eden be dev irkettir. Bu irketler maksimum kar arayan kapitalist zel firma biiminde rgtlenmilerdir. Bu irketlerin bazlar sadece mzik ile urarken byk ounluunun yapt iler arasnda mzik vardr; yani byk ounluu retim balamnda birbiriyle ilikili ve birbirini destekleyen rnler kartrlar. Bunlarn nemli bir ksm sadece rnleri retmekle kalmaz, ayn zamanda datmn da kendileri yapar. Ayrca tketiciyi ynlendirmek iin gerekli her trl faaliyetin rgtlenmesini planlar ve yapar (veya kendine bal dier irketlere yaptrr). Bylece mzik (ve sinema) endstrisi sadece rn retip datmaz, ayn zamanda rn iin talebi de yaratr ve kontrol ederler. nsanlarn ekonomik faaliyetinin bu faaliyeti gerekli gsteren, bu faaliyete ynlendiren bili ve bilincin de olmas gerekir. Endstriler rne talebi yaratrken, rnle ilikili gerekli bilinci de yaratma iine girerler. rnein Time Warner firmas mzikte Warner Bros. Recors, Elektra, Atlantic, Sire ve Rhino firmalarna; sinemada Warner Bros., New Line Cinema, Hanna-barbera ve Castle Rock irketlerine sahiptir. Kablo televizyonu sisteminde Amerikada ikinci byk firmadr. CNN, HBO, TBS ve TNT televizyon kanallarna, Time, People, Sports Illustrated ve Fortune magazinlerine, Little Brown ve Warner Bros basnevlerine sahiptir. Ayn zamanda sporda Atlanta Braves ve Atlanta Hawk klplerine ve World Championsihip Wrestlinge sahiptir. Benzer ekilde, Wald Disney Records, Mammoth, Lyric Street irketlerine sahip olan Walt Disney de film stdyolarna, tv ve radyo istasyonlarna, magazinlere ve elence parklarna sahiptir. Bunlar kadar byk olan Berthelsmann firmasnn sadece mzik grubu BMG 54 lkede i grmektedir. Vivendi Universaln paras olan Vivendi Music Grup 63 lkede i yapmaktadr ve dnya mzik

Sorun, Ama ve Yntem

41

pazarnn % 22sine hakimdir. VIACOM dnya apnda 350 milyon insana ulaan MTVye sahiptir. Sembollerin madde zerine yazlmasyla gelien basna, sesin uzaktan naklini gerekletiren telefona, sabit grntnn fotorafla kaydna ek olarak ortaya kan bir dier gelime de sesin yazlmas anlamna gelen ses kaydn gerekletiren gramofonun (phonography) bulunmas ve onu ardndan plak ve teyp teknolojilerinin gelimesi takip etti. Bylece bellekle nesilden nesle aktarlan mziksel ifadeler kayt ve tekrar tekrar dinlenme olana elde etti. 1877de Thomas Edison ilk ses kaydn (phonograph) yapt. On yl kadar sonra Emile Berliner gramafon ile oaltmay buldu. Amerikada 1890larda John Phillip Sousa yry ve Scott Joplin ragtime mziini kaydetti ve poplerletirdi. Lee DeForest vacuum tube yoluyla 1906da sesin ykseltilmesini baard. Joseph Maxwell 1920lerde mikrofonu gelitirdi. 1940larda plakta hz yar balad. Columbia 78likleri, 33lkleri ve LPleri (birden fazla mziin kaydedildii byk plaklar) gelitirdi. RCA ise 45lik EPleri gelitirdi. 1978de dijital kayt balad. 1983de CD (compact discs) ortaya kt. Sintisazerin kmas ve bilgisayarn gelimesiyle ses (mzik) kayt teknolojisi ok nemli gelimelere urad. Geri DVDler gnmzde yaygnlamaya balad, fakat teyp kullanm hala yaygn bir ekilde devam etmektedir. Plaklar byk lde ortadan kalkt. Teyplerin ortadan kalkmas DVDnin ucuzlamasna bal olarak gerekleecektir (Erdoan, 2002:323). Tablo 2de mziin retimi ve datmyla ilgili teknolojik gelimelerin kronolojisi sunuldu. Sesin kayd yannda sesin sreklilik iinde yayn radyo ile mmkn oldu. Radyo ile telefonla olan szl iki kiiyle olan iletiim snr krld. Telefondaki karlkllk ortadan kaldrld ve bir egemen gten geni dinleyici kitlelerine seslenme gerekleti. Radyo reklam yoluyla zel teebbsn ekonomik karlarnn ve propagandayla siyasal karlarn gereklemesinde nemli roller oynad. Radyo uluslararas souk savata 1950lerden sonra kullanlan en gzde aralardan biri oldu. Radyo ayn zamanda, Trkiye gibi lkelerde yabanc mzik ve piyesler yoluyla kltrel emperyalizmin gereklemesinde en etken ajan roln oynad.

42

Sorun, Ama ve Yntem

Tablo 2: Sesle yazma ve dinlemeyle ilgili gelimeler Tarih 1920 1920 1922 1927 1929 1933 1935 1936 1938 1946 1948 1949 1954 1955 1958 1963 1967 1978 1980 1983 1985 Gelime Mikrofon; lk radyo istasyonu KDKA (Pittsburgh) Elektrikle ses kayd; ilk radyo yayn: KDKA Pittsburgh New Yorktaki WEAF radyosunda ilk radyo reklam Trkiyede ilk radyo yayn balad. Araba radyosu; plastik teype manyetik ses kayd Phonographta stereo kayt gerekletirildi. Almanyada ses kayt aleti satlmaya balad. Bell Labs ses tanyan makineyi yapt Ankara radyosu ilk yayn; Radyoda Trk mzii yok mzik Jukebox kitle retimi LP plak (78lik denen Byk plak) RCA 45lik plaklar sundu; stanbul Radyosu ald. Transistor radyolar satlmaya balad Teyp zerine stereo mzik kayd FM radyo istasyonlar kablolu yaynda. Hollandadan ses kaseti Dolby audio his sesini kesti Dijital kayt Sony Walkman Compact disk Trkiyede lk dijital radyo ba sistemi

Mzik kltrel bir rndr. Yaznn olmad szl gelenekte, mziin retimi ve datm ancak insann sahip olduu doal aralar (beyin, bellek ve dil) yoluyla olmak zorundayd. Dolaysyla, bu tr szl gelenekte mzik mekan ve zamanda aynlk ve ikili veya gruptaki yz yzelik zorunlu bir gereksinimdi. Yazl kltre gei ve kayt aralarnn gelitirilmesiyle, mzikte retim materyalleti; zaman ve yer bakmndan aynlk snrlar krld. Ayn zamanda bu snrlar kran teknolojileri retenler ve mzik retimi iin satn alanlarn egemenlii kuruldu. Bylece, mzik mzii yapann kendisinin rettii bir arac kullanarak, dnseli kurgulanm szle ifade tesine tand: mzik retimi materyal bir retim oldu. Gnmzde, mzik retim endstrisi en zengin endstrilerden biridir. Mzik ekonomik bir emtiadr. Kullanm biimi ve deeri psikolojik ve kltrel bir karakter tamaktadr; fakat bu kullanm tevik eden ve ynlendiren endstriler

Sorun, Ama ve Yntem

43

iin mzik, emtia pazarnda alveri deerine (exchange value) sahip olan bir maldr. Bu mal bir kaset veya CD gibi materyal tayclar iinde kullanm iin ifrelenip yerletirilmitir. Kullanmn olabilmesi iin bu ifreleri sese (ve grntye) dntren ifre zc aralarn satn alnmas gerekir. Bu nedenle, emtialatrlm mzik, yaygn bir endstriyel rn ve yan rn sistemi ortaya kartmtr. Mziin emtia olmas ve pazar yapsnn gelimesiyle birlikte mzik yazan, mzii syleyen ve mzii dinleyen arasndaki ilikiler de deimitir. Bu deiimin doasnn nasl olduu ve ne tr dnmlere urad nemli inceleme konularndan biridir. Mzikte emtia, retim ve yabanclama ilikisinde balarn nasl kurulabilecei de nemli bir konudur. Bir kiinin (veya grubunun) mzik yazmas, bunu hibir kapitalist firmayla anlamadan kendi olanaklaryla, arac kullanmakszn yapmas olana olabilir. Bu olanak ve ynelim genellikle kk retim firmalarnn kurulmasna gider. Bu firmalar (ayn Trkiyede solcu yayn evlerindeki dnmde olduu gibi) nce kk-burjuva rgtlenme biimini kopya ederler; ardndan kk-burjuva biimine dnrler; ou yok olur gider. Kalanlarn bazlar byr ve best seller rnler satarak ve mzisyenleri smrerek kapitalist pazarn btnleik bir paras durumuna gelirler. Ama artk yereli veya kapitalist pazarn bilincine hizmet etmeyeni deil, kitlesel kapsamda popler mzik yapmak ve datmak olur. Hatta firma orijinal ideolojik amaca hizmete devam edebilir; fakat pazarda tutunduu ve kalcl olasl anlald andan itibaren, gl sermayeler iin satn alnmaya hazr bir konuma gelir. Benzer durum sinema film retimi iin de geerlidir. Kk bamsz film stdyolar kurulur veya bamsz film yapmclarna hizmet veren kk apl stdyolar olabilir. Bunlar genellikle batar ve ardndan yenileri gelir. Bylece pazarda batan ve yeni kurulan kk irketler srekli olarak kalr. Kapitalist retim tarz ve ilikilerini eletirme yerine kitle kltrn eletiren bir mzik, bireysellii vurgulayan alternatif veya mcadele mzii izleyiciler tarafndan tutulduklar andan itibaren ana akm denen egemen yapnn iine btnleir veya btnletirilir. Neden kitle kltr eletirisi, mzikte yksek kltr savunusuna

44

Sorun, Ama ve Yntem

dntrlmektedir? Devrimci denen mzik neden ya yok olmakta ya da kltrel marjinallik iine hapsedilmektedir? Neden heavy metal, rap, rhythm and blues, halk mzikleri, destanlar, atlar, arabesk gibi biimler aa kltrellik olarak nitelenmektedir? Herhangi bir seviyedeki egemenlik dzeni ve ilikilerine kartl ifade eden bir mziksel ifade biimi (kltrel pratik) nasl oluyor da egemen ekonomik yapnn bir paras olarak kendi kendisiyle elikiye dyor veya eliki ortadan kaldrlyor? Bu ve benzeri sorular da inceleme iin ak bir alandr. Yeil-pop gibi bir olgunun ortaya kmas ve Hristiyan Evangelist Kiliselerdeki gibi baz yeni Mslman tekkelerdeki vaazlarn makamnn deimesi; poplerleen baz tekkelerde rockn roll veya o zaman popler olan mziksel vurulara dnmesi olasl ok uzak deildir. Bu dnmn nedenleri siyasal, ekonomik ve kltrel tarihle ve bu tarihte neyin nasl yapldyla ilikilidir. Eer gavur icad diye batnn teknolojik ifade aralarn dn kullanmayanlar, bugn en youn kullananlar arasnda ise, bunun nedenlerini bilmek ve sonular zerinde dnmek gerekir. Trkiye ok zengin bir mziksel gelenee sahiptir. Bu gelenek nce Anadolu Halk mzii trleri ve Osmanllarla birlikte geleneksel Trk mzigi (Saray mzii) trlerinde gelime gstermitir. Dini ve din d mzii de buna katmak gerekir. Trk toplumsal hayatnda rgtl yaamn konumuna gre farkl mzikler de retilmitir. Genel halkn kulland mziklerin banda gnlk yaamla ve duygularla ilgili halk mzii gelir. Bu mzikten en yaygn olanlar krk hava ve uzun havadr. Mziin gelitii rgtl dier bir yer askeri mziin retildii ordu olmutur. Cumhuriyetin kurulmasyla ordu bandosu Riyaseti Cumhur Musiki Heyeti oldu ve 1958de Cumhurbakanl Senfoni Orkestras adn ald. Bir dier rgtl yap da Mevlevi vb dergahlarda grlen slami mistik mziidir. Buna benzer ekilde dini geleneklerde camide kullanlan dinsel mzikler (rnein ilahiler) vardr. Mzik eitimi iin 1924de mzik retmenleri Akademisi kuruldu. Bunu 1936da Ankara Devlet Konservatuar takip etti. Gnmzde Ankara, stanbul ve zmir bata olmak zere lkemizdeki okullarda

Sorun, Ama ve Yntem

45

mzik eitimi veren blmler, konservatuarlar ve Gzel Sanatlar Liseleri ve zel kurumlar bulunmaktadr. zellikle Cumhuriyet devriminden sonra radyonun kurulmas ve ardndan yaygnlamas, yllar sonra buna televizyonun katlmasyla birlikte, Trkiyede mzik sadece bir ulusal evrenin rettii bir rn konusu tesine geti ve bazlarna gre kltrel alveriin, gelimenin ve kresellemenin gstergelerinden biri oldu. Fakat dier bazlarna gre, mzik (1) sanat ve sylem olarak, yerel kltr yok eden ve/veya ciddi dnme uratan kltrel emperyalizm konusu ve (2) endstri ve emtia (pazarda satlan mal) olarak da, ekonomik smr ve ekonomik emperyalizm konular iinde ele alnp incelenmelidir. Trkiyede Ankara ve stanbul radyolarnn balamas ve yabanc mziin bu radyolarda tercih edilen mzik olarak yayn alanlar iinde sunulmasyla birlikte, yabanc mziin Trk mziiyle olan egemenlik ilikisinde denge bat mzii ynnde zellikle kentlerde deimeye balamtr. Elbette, bu gelime kendi bana mnferit bir karaktere sahip deildir; tam aksine batllama yolundaki kltrel, siyasal ve ekonomik politikalar ile birlikte dnldnde, olduka ciddi anlamlara sahiptir. Trk mziinin belli trlerinin radyoda ve sonra TRTde yer verilmemesi, mzik konservatuarlarnda Trk mziinin dlanmas, sinemada, mzik endstrisinde, ardndan televizyonda yabanc ounlukla Amerikan mzik rnlerinin sunulmas, onlarn Trkeye aranje edilmesi, Trke szl mziklerde onlarn taklit edilmesi, bu tr transfer ve kopyalama politikasn gdenlerin ve uygulayan programc ve konservatuar retim yelerinin olmas, ilerilii, an aml, stn zevk ve dile sahiplii gstermekten ok, kendi kimliinden uzaklam, kendini beenmeyen, kimliini kendini kendinden olmayanla zdetirerek bulmaya alan dnsel zavalll iaret eder. Bu dnsel zavalllk (ya da kendini tanmayan ve kendine ve kendi gibilere bask yapan kltrel psikopatlk), bu kiilerin egemen konumda olmalar ve Bat mzii endstrisinin pazar karlarna uygun ideolojik yapy benimsemeleri nedeniyle, ekonomik ve kltrel yapnn kendine uygun mziksel retim, datm ve kullanm gerekletirme olanaklarnn ortadan kaldrlmasna nemli katkda bulunmutur. Dolaysyla, Batya bal dnsel yoksunluk

46

Sorun, Ama ve Yntem

ayn zamanda batya bal materyal yoksunluu da getirmitir. Birbirini destekleyen bu iki yoksunlua kltrel ve ekonomik emperyalizm, yeni-smrgeleme, adalama, demokratikleme vb sanan yenismrge bilincini tama gibi isimler verilir.3 Bu anlamda, belki de, rnein Ankara Radyosu Trk mziinin batnn popler mzii yannda marjinal duruma drlmesi srecinde, Batnn en nemli transfer-arac roln oynamtr; buna imdi isimleri bile Trke olmayan televizyon kanallar katlmtr. Konservatuarn eitim politikasn sakat bir ekilde dzenleyenler ve klasik bat mzii dnda kalan yerel mzikleri tek sesli diye deersizletirip dlayanlar, smrgeci manta aykr den mzikle uraanlar okuldan atanlar ve Trk mzii konservatuarlarn piyasaya algc yetitiren bir kurum haline dntrenler Anadolu kltr ve ekonomisi zerinde kurulan bask ve egemenliin srdrlmesini ciddi katkda bulunmaktadr. Bu durum incelenmesi gereken iki nemli yan ortaya karmaktadr: Birincisi, mzikte Batnn egemenlik kazanmasnn tarihsel olarak ele alnp ayrntl bir biimde deerlendirilmesi gereidir. kincisi ise, Bat mziinin Anadoluda yaygnlamasn salayan ekonomik, sanatsalkltrel ve siyasal g yapsnn tarihsel dnm ve gnmzdeki durumunu aratrma gereidir. Elbette, bu incelemelerde, kltrel retimde egemen durumda olan ve ayn zamanda kendi kimliini yitirip onlar kabul etmeyen bakalarnn kimliklerine brnenlerin psikolojik durumlar ve bu psikolojinin dier insanlarda, mzik sevileri ve tercihlerinde, psikolojik davran bozukluklarnda ve mzik pazar zerindeki etkileri ve sonular da incelenmelidir. Ne yazk ki, iletiim medyalarnda yanstlan ve gnlk yaamda grlenler, Anadolu
3

Batnn pazar gleri bu kiilerin ounluunun ideolojinin anlamn bile bilecek kapasitede olmadklarn bildikleri iin, akll bir ekilde hazrlanm kavramlar bu kiilerin azlarna tututurarak, akademik olmayan gnlk deyimle, gevi getirerek haz almalarn salarlar. Bu kavramlara en son rnekler, mzie de uygulayabileceimiz, kreselleme, yerellik, post-modern durum, karlkl bamllk, vcut dili, esnek retim, mzikte polysemy (retim ve anlamlandrmada ok seslilik). Bunlar elbette var; fakat kimin iin ne ama ve sonularla var? Kimi ve neyi nasl anlatarak bazlar iin hurafeler ve hayallenmeler ve bazlar iin materyal ve dier zenginlikler yaratyor?

Sorun, Ama ve Yntem

47

mziinin retim, datm ve tketim biimlerinde g, mziin sahilii (otantiklii), kendine zgln korumas ve kendine zg gelime salamas gibi koullarnn ok snrl bir hale getirildii varsaymnn doruluu ynndedir. Anadolu mzii hem retim ve datm hacmi, hem de kendi sanatsal ve arasal zelliklerini koruma ve gelitirme bakmlarndan egemenlik mcadelesini yitirmi durumdadr. Nasl ki Batnn kitle retim teknolojilerinin rnleri Anadoluda egemen durumdaysa, ayn kitle retim teknolojilerinin kltrel rn olan mzik de Anadoluda egemen duruma getirilmitir. Bu varsaymlarn incelenmesi ve bu varsaymlara bal olarak, egemenliin salanmas ve yitirilmesi ile ilgili tarihsel, yapsal ve ilikisel faktrler ayrntl olarak ele alnp aratrlmaldr. Kazanmann ve kaybetmenin koullarn renenler, alacaklar ve uygulayacaklar politikalarda baarl olma ansna daha ok sahiptir.