ESK TURK DN TARH

y*N ^V

Yazan : Prof. Dr. Abdalkadir NAN

BRNC BASILI

DEVLET KTAPLARI

MLL ETM BASIMEV STANBUL 1976

Kltr Bakanlnn 12/VIII/1975 tarih ve 1278 sayl kara-ryle birinci defa olarak 10.000 adet baslmtr.

NDEKLER N S Z ..................................................................................IX- XVI I Dinler Tarihi ve Din Folklor Bakmndan Abdulkadir nan...................................................................IX - XII

II
Abdulkadir nan'n Dinler Tarihi ve Din Folk lorla lgili Eserleri..........................................................XIII - XVI ESK TRK DN TARH......................................................... ESK TRKLERDE TENGRLER PANTEONU . Tengri - Tanr - Bir Tanr - Allah........................................... lgen...................................................................................... Umay...................................................................................... ki Tanra - ki Rul............................................................... Kt Ruhlar - Erlik ...............................................................27-30 Yer - Su Klt Ve Ruhlar.......................................................30-31 Kutsal Dalar . ..................................................31-38 Aa Ve Orman Klt........................................................38-40 Su, Pnar, Irmak, Gl Kaya Klt..........................................40-41 Ate Ve Ocak Klt................................................................41-46 DN TRENLER..........................................................................46-54 KAM : AMAN...........................................................................54 - 58 1-62 15-27 17-19 19- 24 24 27 27

PUTA TAPILIR MIYDI ?..............................................................58-61 LY ANMA : YUG............................................................... 61

VI ALTAY SAMANLIINA AT MADDELER (A.V. Anohin'den ev.)................................................................... Ruhlar Ve lhlar Hakknda.................................................... Tz Denilen Ruhlar............................................................. ALTAY SAMANLIINA AT MADDELER (A.V. Anohin'den gev.)..............................................................................71-89 Ar Ruhlar............................................................................ Semavi Ruhlar........................................................................ 76 - S8 76-38 76-80 80- 81 81 81-33 83 83 83-84 84-88

61-71 62-71 63 - .71

a) b) c)
)

lgen...................................................................... lgen'in Oullar................................................... lgen'in Kzlar Yayk Suyla ............................................... ............................................................... ................................................................

d) e) f) g)

Karlk................................................................ Utkui..................................................................... Yer Veya Da Ruhlar............................................

ALTAY SAMANLIINA AT MADDELER (A.V. Anohin'den ev.)..................................................................89-93 Yerin Ve nsanlarn Yaradl Hakknda Efsa neler................................................................................89-93 ALTAY SAMANLIINA AT MADDELER (A.V. Anohin'den ev.)...................................................................93 - 113 Canblar, llerin Ruhlar Ve Samanlar Hak knda...............................................................................93-113 ALTAY SAMANLIINA AT MADDELER (A.V. Anohin'den ev.)...................................................................113 - 121 aman Davulu........................................................................113-121 ALTAY AMANLIINA AT MADDELER (A.V. Anohin'den ev.}.....................................................................121-129 aman Davulu........................................................................121-129 DVANU LUGAT-T TRK DE AMANZME AT KELMELER ...................................................................129-136

VII

DEDE KORKUT KTABINDA ESK NANLAR VE GELENEKLER...................................................136-161 BAKURT TRKLERNDE AMANZM KALIN TILARI .....................................................................161-166 ZYA GOKALP VE YAKUT - ALTAY FOLKLORU LE DNYATI...........................................................166-174 HURAFELER VE MENELER.......................................174-235

1. Eski Trklerde Din................................................179-188

2. Trklerin slm Dnyas lk Temaslar . . 188 - 201 CAHLIYE DEVRNN KALINTILARI . . . . 201 - 235 SBRYA'DA SLMYETN YAYILII . . . . 236 - 248

AL R NEVA VE FOLKLOR........................................249-253 TAHLL VE TENKTLER.................................................253-256

Dinler Tarihi ve Dn Folklor Bakmndan Abdikadir nan

I Prof. Dr. Hikmet Tanyu 350 kadar ilm eseri bulunan Prof. Abdikadir Inan'm etnografya, Trk Tarihi, Trk Leheleri ve Trk Filolojisine, Trklerin Mill Hayatna ve D Trklerin Mcadelelerine dair yazlar kadar, onun, Trklerin Dinleri ve inanlarna, Dn Folklora dair de deerli eserleri vardr. Bu eserde onun imdiye kadar yaynlanmam Trk Din Tarihi'ne ait uzun bir makalesi ile, mevcudu azalm Eski Trk Dini ile ilgili Trk amanizmine ve "Hurafeler Ve Meneleri"ne dair nemli bror birlikte sunulmaktadr-Takdim ettiim'z Trk Din Tarihi ve Dn Folkloruna ait bibliyografya Prof. Abdikadir nan'n bu alanda da neka-dar verimli eserler verdiini gsterecektir. Arapa, Farsa, Rusa, Almanca ve btn Trk lehelerini bilen Abdikadir Inan'm ilim alemindeki, Trk Kltr hayatndaki yerinin doldurulmas pek gtr. Bu itibarla onun eserlerinin ve bibliyografyasnn bilinmesinde byk fayda olaca kanaatindeyiz. 29 Kasm 1888 de Bakurdistan'm gay kynde doan Abdikadir inan'n babas imam Musaffa (Mustafa)

ve annesi Zekiye idi. Gbek ad Fethlkadir olduundan birok yazlarnda bu ad da kullanmtr. Orenburg'da yaynlanan Vakit gazetesinde 1908 ylnda Abdlkadir Inan'm ilk ya-.zlar kt. 1914 ylnda Yksek Muallim Mektebinden mezun olan Abdlkadir nan, 1915 - 1923 yllarnda Ortaretimde grevler ald. 1915 de "Btn Rusya Mslmanlarnn Mahkeme-i ger'iye" kurulu huzurunda din ilimlerinden imtihan vererek mderris unvan ve ahadetnamesini almtr. nceleri yalnz Bakurt folkloruyla urarken 1914 ylnda, Prof. Zeki Velid (Togan) n tavsiyesiyle, Altay, Kazak -.Krgz, zbek ve btn Trk kavimlerinin folklor, etnografya ve bilhassa destanlar, mill gelenekleri ve din inanlar zerinde almaa balamtr. Bylece Abdlkadir inan, amanizm ve Manas destan zerinde ok derin aratrmalar yapt. Birinci Cihan Sava srasnda retmenlik grevini Bakurdistanda srdrrken, Bolevik istil giriimlerinin karsnda, Trk Mill Kurtulu hareketlerine fiilen katld. Bakurdistan'm istikll mcadelesinde nemli hizmetler yapt. Komnist mezalimi ve istils karsnda etin savalara girien Trk blgelerinde kanl istikll ve hrriyet savalar oldu. Trkmenistandaki komitenin yard-imyle Zeki Velid Togan ve Abdlkadir inan, Asyadaki Trklerin yaad muhtelif blgeleri dolatktan sonra (1923), ran (1923), Afganistan (1923), Hindistan (1924) dan Avrupa'ya, Marsilya'ya (1924) geip Paris'te, Berlin'de ilm almalarda bulundular. Nihayet 1925 yl Temmuzunda stanbul'a geldiler. stanbul niversitesinin Edebiyat Fakltesinin Trkiyat Enstitsne, Trkoloji asistan olarak tayin edildi. "Dede Korkut Kitab Hakknda" incelemeleri beenilerek Trkiyat mecmuasnn birinci cildine alnd. Trkiye'ye geldikten sonra "Yeni Kafkasya" dergisinde Trkistan ahvline ait, Trkistanl Trkmen, bzan Abdlkadir, bzan dilolu imzalaryla makaleler yazd. Trkiye'de 1927'de kan "Yeni Trkistan" dergisini bilfiil Zeki Velid ve Abdlkadir nan kurmu ve yrtmlerdir. Abdlkadir nan burada da muhtelif takma adlarla makaleler yaymlad. 1928 ylnda birka arkadayle birlikte, Trkiye'nin Folklor sahasnda en nemli dergisi olan "Halk Haberleri" ni yaymladlar.

XI

1928 ylndan 1932 ylnn sonuna kadar (Trkiye Halk Bilgisi Dernei) nin ilm komisyon yeliini yapt. 1929 da Anadolunun muhtelif ehirlerinde Folklor, Din Folklorla ilgili ok dikkate deer aratrmalara giriti. Bu almalar dernek tarafndan "Birinci lm Seyahate Ait Rapor" adylt yaymland. 1930 ylnda tekrar Trkiye iinde ilm bir incelemede bulundu, toplad, derledii malzemeyi "Halk Bilgisi Haberleri" dergisinde yaymlad. Bu arada "Trk Hukuk Ve ktisat Tarihi" ve "Azerbeycan Yurt Bilgisi" gibi muhtelif ilm dergilerde de makaleleri, incelemeleri kt. Ankaradan yetkili kiilerin srarl davet ve ricalar zerine asistanlktan ayrlarak, 1933 ylnn 6 ubat'mda Trk Dili Tetkik Cemiyetinde htisas Ktibi sfat ile almaya balad. 1933 ylnn Sonbaharnda Dolmabahe'de Cumhurbakan Mustafa Kemal (Atatrk) tarafndan byk ilgi gsterilerek kabul edildi. 1934 ylnda tekil edilen lm Komisyon ve Klavuz Kolu almalar yesi olarak grevlendirildii srada, Atatrk tarafndan iltifatlara, takdirlere mazhar oldu. Bu komisyonun almalar srasnda Atatrk, Dil Kurumu yelerini Kk'e ard zaman, muhakkak Abdlkadir nan' da beraber istiyordu. Onun ilm inceleme ve almalarn, geni bilgisini daima takdirle karlyordu. 1935 ylnda Ankara'da Dil ve Tarih - Corafya Fakltesi kurulmak zere iken, Atatrk, Abdlkadir inan' davet etti ve : "Sen bu Faklte'de Dou Lehelerini tetkik edecek ve ders vereceksin. Seni Profesr yapacaz." dedi. 18.1.1936 tarihinde greve balayan Abdlkadir nan, 9 yl kadar Dil ve Tarih - Corafya Fakltesinde Profesrlk yapt. 1944 ylnda o dnemin Maarif Vekili Olan Hasan li Ycel'in emri ve Necmettin Halil Onan'm uygulamasyle, Abdlkadir nan'm Profesrlk unvan ve kadrosu, diplomas Rusyada kaybolduu bahanesiyle kaldrld. Bilhare cretli olarak tercmanlk, okutmanlk, retim grevlilii gibi eitli adlarla ayn derslerin hocaln yapmaa 1955 ylma kadar devam etti. Fakltede iken, Trk Dil Kurumunda Ba Uzman olarak da almaktayd. Oradan da uzaklatrldktan sonra 1961 ylnda Diyanet leri Bakanl Mavere He-

XII

yeti'nde, lm E^rleri tetkik iinde grev verildi. Ya haddi dolaysyle buradan 500 lira maala emeklilie ayrld. 1964 yl Nisan ayndan itibaren Trk Kltrn Aratrma Enstitsnde 500 lira aylkla almaa balad. Bu arada Trk Kltr dergisinde muhtelif makaleleri yaymland. 1973 - 1974 yllarnda Trk Kltrn Aratrma Enstitsnn tahsisat nce azaltlp, sonra kesilince, Abdlka-dir nan'm oradan ayrldn gryoruz. Halen 87 yanda bulunan gzleri iyi grmeyen, kulaklar duymayan Abdlkadir nan 600 liraya kan emeklilik maayla hayatn, Orman Yksek Mhendisi olan olu Yaar nan ve onun einin, torunlarnn yannda ve yardmnda devam ettirmee almaktadr. Abdlkadir nan'm 350 kadar eseri yannda, Kutadgu Bilig ve Divn- Lgat-it Trk eserleri zerindeki almalar, ok nemli hizmeti, yardmlar dnlecek olursa bu kadar verimli ilm almas olan pek ndir bilginlerden saylmas hakinaslk olacaktr.

Abdlkaclir nan'n Dinler Tarihi ve Din Folklorla lgili Eserleri II

Prof. Dr. Hikmet Tanyu KtTAPLARI: 1 Birinci tlm Seyahate Dair Rapor, stanbul 1930. 2 Tarihte Ve Bugn amanizm, Trk Tarih Kurumu Yay., Ankara 1954. 1972 de ikinci basm yaplmtr. 3 Kur'n- Kerm'in Trke Tercemeleri zerinde Bir nceleme, Diyanet leri Bakanl Yay., Ankara 1961. 4 Hurafeler ve Meneleri, Dinayet leri Bakanl Yay., Ankara 1962. 5 Makaleler Ve ncelemeler, Trk Tarih Kurumu Yay., Ankara 1968. MAKALELER, EVRLER, TANITMALARI : 1 Trk amanizmine Ait, Trk Yurdu, 19, 1929. 2 Trk Mitolojisinde ve Halk Edebiyatnda Kadn, Trk Yurdu, 22, 1926. 3 Altay Samanlna Aid Mevad, A. V. Anochin'den evirme, Trkiyat Mec, II, 1928. 4 Trk Rivayetlerinde Bozkurt, Trkiyat Mec, L, stanbul 1928. 5 Umay lahesi Hakknda, Trkiyat Mec, L, stanbul 1928.

6 Yamur Duas, Halk Bilgisi Haberleri, II, S. 13, 1930.

XIV 7 Altay Samanlna Ait Mevad, Trkiyat Mec. C. 2. 1926, Sf. 518522. 8 Sivas'ta Doum Adetleri, Halk B. Haberleri, Y. I. S. 10, Austos 1930, Sf. 158-161. 9 Ali Rza (Yalgn), Trkmen Oymaklar, Azerbaycan Yurt Bilgisi, 1., 8-9, 1932. 10 Ali Rza (Yalgn) Cenupta Trkmen Oymaklar, Trkiyat Mec, III., 1933.

11 Al Ruhu Hakknda: Trk Mitolojisinde Kt Bir Ruh, Trk Tarih Ve Etnografya Dergisi, S. I. Temmuz 1933, Sf. 160-167. 12 Ongon Ve Ts Kelimeleri Hakknda, Tarih - Arkeoloji, Etnografya Dergisi, II, 1934.
13 Trk Mitolojisinde erir Bir Ruh, Tarih - Ar keoloji, Etnografya Dergisi stanbul 1935. 14 Ali Rza (Yalgn) Cenupta Trkmen Oymaklar, V., Yeni Trk, 1936. 15 Maynagaev Belitirler'de Tanr'ya (Gk'e) Kurban Merasimi, r, 52, 1937. 16 Altay'da Pazrk Hafriyatnda karlan Atlarn Vaziyetini Trklerin Defin Merasimi Bakmndan zah, kinci Trk Tarih Kongresi Zabtlar, st. 1937, Sf. 142-151. 17 A. V. Anochi^ Altay amanlm-a Ait Maddeler, I: lk, XV, 85, 1940. II: 87, III: 88, IV: 89, V, XVI, 90, 91, 93, 95, 1941. VI: XVII, 100. 18 Gaziantep'te Alevler ve Muhtelif nanmalar, H.B.H.Y. 10., S. 110, Knunu-evvel (Aralk) 1940, Sf. 37-40.

19 D. K. Zelenin, Sibirya'da Ongon Klt, (Moskova-Leningrat 1936), Belleten VI. 1942, Sf. 311-315.
20 And'a Mteallik Adet ve An'aneler, H.B.H.C. 6. S. 4 Eyll-Ekim 1943, Sf. 279-290. 21 slm Trklerde amanizm Kalntlar, Dou, 4, 1943.

XV 22 Altay ve Yenisey Samanlnda Eski Unsurlar,, Orhon, 2, 1943. 23 Osman Turan, On iki Hayvanl Trk Takvimi,. D. ve T. Co. Fak. Der. I, 1943. 25 W. Barthold, slmlarda Mervaniler Mezhebi, Belleten, X, 1946.

25 W. Barthold, Trklerde Ve Moollarda Defin Merasimi, Belleten, XI, 1947, S. 515-539. 26 Altay Da-larmda Bulunan Eski Trk Mezarlar* Belleten, XI, 43, 1947. 27 E.ski Trklerde Ve Folklorda And, Dil ve Tarih -Co. Fak. Derg-isi, VI, 4, 1938. 28 K. Inostrantsev, Eski Trklerin nanlarj Hakknda Birka Sz, Belleten, XVI, 1950, Sf. 45-47.
29 Eski Trke Kur'an Tercemesi, Trk Dili, 6,. 1952. 30 Eski Kur'an Tercemelerinin Dili Meselesi II, III* Trk Dili, 7, 9, 1952. 31 Mslman Trklerde amanizm Kalntlar, lahiyat Fak. Derg-isi, 4, 1952. 32 Yakut Samanlnda Ije Kul, Trkiyat Mec., X* 1953. 33 Trklerde Su Klt le lgili Gelenekler, Fuat Kprl armaan, st. 1953. 34 Trklerde Teslim ve taat Sembolleri, Zeki Veld Togan Armaan, st. 1950-1955., Sf. 480-483. 35 Trk Destan Ve Masallarnda Krklar Motifi,, Trk Dili, 77, 1958. 36 Trkl Trenlerde Ters Giyme deti, Trk Folklor Aratrmalar, 116, Mart 1959, Sf. 1861 37 Kaytbay'm Trke Dualar, Jean Deny Armaan, 1959, Trk Dil Kurumu Yay. Sf. 91-94, 38 Sovyetler lkesinde Din Meselesi, Trk Yurdu, II,. 2, Mays 1960. Sf. 3-4. 39 Kur'an'm Eski Trke ve Ouz-Osmanlca eviri leri zerine Notlar, Trk Dili Aratrmalar Yll, 1960.

XVI 40 Yaygn Hurafeler Ve Meneleri, Trk Folklor Aratrmalar, VII, 147, Ekim 1961. Sf. 2531-2533. 41 - Albast - Al Kars zerine Bir Eaid, (Ulla JoIansen, Alp Frau), Trk Folk. Aratrmalar, VII, 153, 42 Ebu Bekir ar-Razi'nin Bilinmeyen Bir Eseri, (Kerimof neri olan "Srrl Esrar" Selmet (dergisi), 7, 1962. 43 geytanh zbekler ama Ait Bir aatayca Kuran Tefsiri, Trk Bili Aratrmalar Yll, Belleten 1962, Ayr basm 1963. 44 Nazarlk, Trk Folk. Ara. C. 3, S. 196, Austos 1963, Sf. 3138. 45 Yasa, Tre = Tre ve eriat, Trk Kltrn Aratrma Enstits, I., Ankara 1964. 46 Orta-Asya Mslmanlar Hakknda ki Makale, Trk Kltr, 20, Haziran 1904. 47 Sovyet Rejimi Altnda, Trkistan'da slmm Du rumu Hakknda Yabanclarn Yazdklar, Trk Kltr, III, 26 Aralk 1964. 48 Denisof, P. W.: Religiozzniye Veronanya Chuvashuvalarn Dn nanlar, Trk Kltr, 1, Kasm 1962. S. 55-58. Bu yaz ingilizceye evrildi: Cultura Turcca, V, 1. Nr. I, Ankara 1964, Sf 1S3-186. 49 Bakurt Trklerinde amanizm Kalntlar, Trk Folklor Aratrmalar, 1965, IX, 191. 50 Ziya Gkalp ve Yakut - Altay Folkloru le Dimyat, Ankara 1965, Y. II, S. 1-2, Sf. 173-176. 51 Tu-Bayrak (Sancak), Trk Klt, 1966, S. 46.

52 Trklerde Da) Aa ve Pnar Klt, Reit Rahmeti Arat Armaan, 1966 TKE. 53 Dede Korkut Kitabnda Eski nanlar Ve Gelenekler, Trk Kltr Aratrmalar, Y. III - IV - V - VI, Ankara 1966-1969, Sf. 145-157. 54 Sibirya'da slmiyetin Yayl, Necati Lugal Ar-Tnaam'ndan Ayrbasm, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 1969, Sf. 33155 Divan- Lgat-it Trk'de Samanizme Ait Kelimeler, Trk Kltr, Y. IX, Ankara 1971. Sf. 293-297.

ESK TRK DN TARH Eski Trk dini ve mitolojisi hakknda in, islm ve Bat kaynaklarnda epeyce malmat bulunmakla beraber ok dank ve ksa olduklarndan bunlardan faydalanmak ok yorucu almalar istemektedir. Trk kavimlerinin rf, det ve inanmalarnda son devirlere kadar muhafaza edilmi olan eski din telkkilerin ve geleneklerin menelerini aratrrken ta iskit ve Hun (H'yung-nu) devirlerinin! derinliklerine kadar inmek ve bu bakmdan Orta Asya'y ve Dou Avrupay bir btn olarak almak icabetmektedir. Mesel, Trk kavimlerinde din inanlarla bal olan and ve anda messeseleri ve bunlara bal gelenekler milttan nceki V - IV. yzyllarnda Yunan tarihileri tarafndan tavsif edilen iskit and messesesinin ayn olduu malmdur. Milttan nceki 77. yzyllarda in vakanvisleri tarafndan Hunlarda tesbit edilen Gk Tanr, gne, ayy yer - su, atalar ve ller klt Trk kavimlerinde,, muhtelif kltrlerin tesirleri altnda kalmalarna ramen, son devirlere kadar devam ettirilen kltlerdir. Bu kltler ada Altayllarda ve Yakutlarda mahede edilmitir. Bununla beraber Altay ve Yakut samanl btn halinde eski Trk dini olarak kabul edilemez. ok eski devirlerde byk hakanlklar ve devletler kuran Trklerin dnya grleri ve din telkkileri Altay ve Yakut amanizmine nazaran ok gelimi ve olgunlam olduu anlalmak-

ESK TRK DN TARH

tadr. Altay ve Yakut samanln, elinde bulundurduu pek mahdut materyallere de dayanarak, tetkik eden rahmetli Ziya Gkalp dahi bunun farkna varm ve eski Trkler iin toyunizm adn verdii bir mill din tasavvur etmiti. Fakat "toyunizm" dedii din budizmden baka bir ey deildir. Srf itibar olarak dahi eski Trk dinine "toyunizm" ad verilemez. Eski Trk dini iin srf itibari olarak "ama-nizm" terimini kullanyoruz. Fakat bu amanizm Altay ve Yakut samanlnn bulunduu safhay tok arkasnda brakm, gelimi bir durumdayd. Avclk ve iptida ziraatle dar bir sahada yayan Ikk boylar dnya grleri ve din telkkileriyle byk gebe hakanlklar kuran, in'den Bizans'a ve ran'a uzanan ulusun dnya gr ile din telkkilerinin ayn seviyede olmasna imkn yoktur. in kaynaklarnn verdikleri haberlerden anlaldna gre, eski Orta - Asya amanizminin esas lan Gk - Tanr, gne, ay, yer, su ata (cedd-i l), ate (ocak) kltleri idi. Din yin ve trenlerin mu-uyyen bir nizam (stat) erevesi iine alnm oh 'duunu tahmin etmek de mmkndr. Byk devlet kuran amanistlerin yin ve trenlerini icra iin resm tzk vcude getirdiklerini yakn zamandaki Manu tarihinden de biliyoruz. "XVI. yzylda muhtelif Manu ve Tonguz gibi Altay uluslar birleerek in'i fethettiler. Bu kabileler a-manist idiler. 1747 ylnda aman yin ve trenlerini dzenleyen bir stat imparator tarafndan iln edil-<3i, amanistler iin bir tapmak da yaptrld.

E&K TRK DN TARH

in kaynaklar Hun kltrnden bahsederken tapmaklarn zikrediyorlar. Bu haberlere gre hakann kararghmdaki tapmakta her yln banda yin yaplrd. Bu yine Hunlarn yirmi drt boyunun babular itirak ederdi. Yln beinci aynda Lung -eng ehrinde toplanrlar, atalarna, Gk - Tann'ya, yer - su ruhlarna kurban sunarlard. Sonbaharda, atlarn iyi beslendikleri zaman, orman yannda toplanp etraf dolarlar, ahalinin ve hayvan srlerinin saysn kontrol ederlerdi. Hakan her sabah. adrndan karak gnee ve geceleri aya tapard. M.. 121. ylda cereyan eden savata inliler bir Hun prensini yenerek kararghn ellerine geirmilerdi. Aldklar ganimetler arasnda bir altn put da vard. in vakanvisinin verdii malmata gre Hun prensi bu putun karsnda Gk - Tann'ya kurban sunard. Herhalde bu put Altayllarda ve baka ada amanistlerde mahede edilen ongon yahut tz'lere benzer bir sanem olsa gerektir. Altndan yaplm olan Hun pufu Altayllarn deriden yahut keeden yapt tz (ongon)dan phesizdir ki, daha mtekmil olmutur. Ayn kaynaklarn bildirdiklerine gre Hunlar bir ie teebbs etmek isterlerse yldzlarn ve ayn durumlarna bakarlard. Bu kayttan anlalyor ki Hun kam'lan heyet ilminden de-haberdar olmulard. Hunlardan sonra Orta Asya'da devlet kuran muhtelif sllelerden bahseden in kaynaklar bunlarn da Gk Tann'ya, yer - suya, gnee ve aya kurban sunduklarn yazmlardr.

ESK TRK DN TARH

M.. II. yzylda Hunlara tbi olan, sonralar devlet kuran Vu - huanlann dini hakknda verilen malmat Hun dini hakknda verilen malmattan farkszdr (Hyacinth, I, 154; Eberhart, s. 48). Hunlar devrinde kuzeyde kurulan Siyenpi sllesi idaresindeki proto - Moollar ve Trkler dm ve kltr bakmndan Hunlardan farkszd. M.S. III. yzylda meydana kan Toba sllesi devrinde de Hun kltleri devam ettirilmitir. To - ballar "Siyenpi deti zerine ilkbaharn ilk aynda Gk Tanr'ya, dou tarafnda bulunan tapnakta atalara kurban keserler; sonbaharn ilk aynda Gk -Tanr'ya kurban yini yaparlard, din yinler ve kurban trenleri nizmnmeye gre icra edilirdi." Ecdat mabedi makamnda bir ta oyarlard. imal yurtlarndan cenuba g ederlerdi, ta ev iinde ge, yere, hakann soyuna kurban keserlerdi. Kurbanlardan sonra kayn aalar dikerlerdi. Bunlardan tanrlk ve kutlu orman meydana gelirdi. Toba devletinin ilk zamanlarnda kadn amanlar umumiyetle devletin din trenlerinde faaliyette bulunuyorlard; Mesel 339 ylnda bir kurban trecinde, tpk Sibirya samanlar gibi, ellerinde dmbeleklerle (kadn kamlar) grnmlerdir. Orta Asya'da devlet kuran kavimlerin kltr -merkezi olan hakan saraylar ve beylerin kararghlar ve bunlarn evresinde yerleen ve g eden boylar daima yabanc kltrlerin tesirlerine maruz bulunuyorlard. Doudan in mitolojisi ve felsefesi, gneyden Hint Tibet budizmi, batdan zerdtizm

ESK TRK DN TARH

ok eskidenberi Orta Asya'nn milli kltlerine yava yava tesir ediyorlar, kendileri de yerli kltlerden mteessir oluyorlard. Yabanc dinler amanizmden birok unsurlar kabul etmekle halk tabakas iinde muvaffakiyet kazanyorlard. III - IV. yzyllarda zcrdtizim, budizim ve hristiyanlk Orta Asya'nn muhtelif blgelerinde salamca yerlemiti. VII - VIII. yzyllarda bunlar arasna manihaizm de karm oldu. Angara ve Obi rmaklarndan, Sibirya'nn Tay-ga ormanlarndan, gerek amanist olarak gneye gelen To ba'lar V. yzylda budizmi resmen kabul ettiler; byk Buda tapnaklar yaptlar. Bununla beraber Tobalarm egemenlii altnda bulunan btn kavimlerin Buda dinine girmi olduklarn kabul etmek yanl olur. Her halde budizm, hakanln merkezindeki aristokrat zmrenin dini olmu, geni halk tabakas ise samanlnda devam etmi olacaktr. Tobalardan egemenlii alan Ccen'lere Toba imparatorlarnn hakaret nazariyle baktklar, hae-rat makulesi saydklar manidardr. in kaynaklarnn verdikleri malmata gre bu kavim "elbiselerini ve ellerini ykamazlard." Bu det koyu amanistlerin su klt hakkndaki inanmalar ile ilgilidir; amanist Ouzlarda ve Mool'larda mahede edilmitir. 519 ylnda tesbit edilen bir habere gre Ccen (Juan juan)lerde bir kadn aman bir prensi ge seyahat yaptrm ve sonra bu prensi seyahatten geri arm, bunun iin de gzn orta aynda bir ovada adr kurmu, adrn iinde yedi gn oru tutmu ve btn bir gece dua etmi. Budist

ESK TRK DM TARH

Toba sllesi yerine amanist Ccen sllesinin gelmesinde, ihtimal ki, kuzeyden gelen muhafazakr boylarn nemli rolleri olmutur. VI. yzylda byk Trk devletini yeniden kuran Gk Trk sllesi eski Trklerin din inanlarna ve geleneklerine sadk kalan boylarn yetitirdii slle idi. Bu slle, devlet idaresinde mill yaz ve mill dil kullanacak derecede inkiaf etmi bir milleti, bir devleti temsil ediyordu. Epeyce gelimi olan bu kltr seviyesine ramen VII - VIII. yzyl Gk Trklerinde, bugnk Altay uluslarnn amanizmin-deki birok iptida unsurlarn da bulunduu anlalmaktadr. in kaynaklarna gre Gk Trkler "tanrlarnn suretlerini keeden yaparlar ve deri torba iinde muhafaza ederlerdi. Bu suretleri i yaiyle yalarlar ve srklar zerine dikerlerdi. Yln drt anda (mevsiminde) bu tanrlara kurban keserlerdi". Bu "tasvir"ler Altayllann tz-ts, Yakutlarn "tana", Soyut-Uranhalarn "eren", Moollarn "on-gon" dedikleri puflardan baka bir ey deildir. "Kestikleri at ve koyun kurbanlklarn kafalarn srklara korlar. Hakann adr tken dan-dadr; kaps douya bakar. Her yl boy babula-riyle beraber atalarnn maarasna kurban sunar. Ayn ilk onunda rmak kysnda tanrya kurban keserler. tken dann batsnda 500 "li" mesafede yksek bir da vardr. Bu dan zerinde aa ve ot yoktur. Burasna "Budun inli" derler ki "lkenin koruyucusu olan ruh" demektir. Ruhlara taparlar, Tcamlara inanrlar" (Hyacinth, I, 271). Bu "Budun inli" budun (millet) tanrs, btn vatan ve milleti

ESK TRK DN TARH

koruyan tanrnn makam olan da demek olsa gerektir. Her halde bu klt da, maara ve atalar kltnn birlemesinden meydana gelen ok nemli bir klt olmutur. Toba Han (572 - 581) bir inli budistin tevikiyle Buda dinini kabul etmekle Gk Trkler arasna budizmi sokmu oldu. Toba han ok mteassp bir budist gibi hareket ediyor, Buda dualarn okuyor, oru tutuyordu. Bu byk hakann budizmi kabulnn amanist Trkler arasnda nasl karlandn bilmiyoruz. Toba han'n lmnden sonra: Gk Trk hakanlnn felkete srklenmesi, Trk beylerinin inlileerek soysuzlamalar, Trk "kara budununun" hani benim hakanm? hani benim ilim. trem?" diye feryat ettii, Gk Trk (Orhun) yaztlarndan aka anlalmaktadr. Toba Han'n lmnden tam bir buuk asr sonra yazlan bu yaztlarda budizmden eser yoktur; bu yaztlara gre, Trklerin istikll kazanmalarna Trk tanrs ve yer-suyu yardm etmitir. Dikkate deer ki bu yaztlarda ok iptida inanmalardan olan fena ruhlardan, tz'den ve buna benzer putlardan bahsedilmi yor. in vakanvislerinin Gk Trklerde bulunduunu syledikleri "keeden yaplm putlar" ve onlar "yalama" detleri ancak halk tabakasnda muhafaza edilmi iptida amanizm kltleri ve detlerinden olduunda phe yoktur. Bilge Han'n evresinde bulunan aristokrasi zmresine mensup Trkler bu inanma ve detlere eski devrin htralar diye bakm olacaklardr. Yufka yrekli Bilge Han'n Buda dinine kar gsterdii temayl de bu zmre-

ESK TRK DN TARH

nin "kara budunun" inand hurafelere kar kaytszlk gstermee balam olmalariyle izah edilebilir. in kaynaklarnn verdikleri malmata gre, Bilge Han in'de merkez ve Orta Asya Trklerinde olduu gibi kararghnn etrafna kale yapmak, Buda ve Lao-tseu namlarna mabetler ina etmek hevesine dt... Bilge Han, tebasn ehir hayatna altrmak, Buda dininin yinleriyle lfet ettirmek iin ehir ve mbed ina etmek gibi bir fikre dmt. Fakat bu fikri, Tonyukuk'un iddetli muhalefetine urad. Batdaki Gk Trklerin dini, inanma ve detleri dou Gk Trklerinin din ve detlerinden farkszd. Bunlarda babalarnn nesiller boyunca yaadklar maaraya her yl byk bir memur gnderip kurban kestirirlerdi. Yln beinci ve sekizinci aylarnda ruhlara kurban sunmak iin toplanrlard. Gerek tarih kaynaklarndan ve gerek braktklar yaztlardan anlaldna gre Gk-Trk hakanlar ve bunlarn idareleri altnda bulunan Trk boylar, dou ve bat Trkistandaki ehirli Trklerin bir ksm mstesna, hep amanist idiler. Gk Trk devletinin Uygur sllesi eline getii tarihe kadar - VII. yzyln yarsna kadar - Orta Asya'nn kuzey blgelerinde amanizm hkim durumda idi. Batdan ve gneyden gelen "kitapl dinlerin tesirleri yok denecek kadar azd; bilkis "kitapl dinler"in amanizmle beslendikleri ve bu beslenmenin kuvveti nisbetinde kuzeye nfuzlarn salayabildikleri phesizdir.

ESK TRK DN TARH

Gk Trklerin elinden egemenlii alan ilk Uygur hakanlar (Kl Bilge ve Moyun ur) amanist idiler. Uygur hakanlarndan Bk Han 763 de Uygurlar arasna manihaizm mezhebini soktu. Manihaistler Orta Asya'nn bat blgelerinde III. yzyldanberi faaliyette bulunuyorlard. Bu mezhebin dileri, muhtelif dinlerin akide ve yinlerini kendi talimat ve yinleriyle bartrmakta mahir idiler. Bununla beraber byk Uygur hakanlarnn karargh Orhun rma ile tken da arasnda bulunduu sralarda Uygur "kara budun" un maniha-zmi tamamiyle benimsediklerine inanmak gtr. Bu bakmdan Kara Balgasun yaztnn ince metnindeki baz paralar ok manidardr. Bu ant Uygurlarn manihaizmi kabulnden tahminen 50 - 60 yl sonra dikilmitir. Bu metinde dinden bahsedilirken yle denilmektedir : o (hakan) diyor ki "siz fazileti nasl anlyabilirsiniz?"Bunun zerine derhal umum valiler, hudut valileri, i ve d vezirleri ve kumandanlarn hepsi bir azdan diyorlard ki: Biz eski gnahlarmzdan istifar ediyoruz ve hak dinine fedakrlkla hizmet edeceiz. Kaann buyruu ile bu din artk her bucaa yaydrld. Bu dnemde ok mistik ve pek yksek idi, kavranmas pek ard. Onlar tekrar tekrar (hakandan) merhamet etmesini rica ediyorlard... Daha aada hakan "k dinini kabul etmelisiniz" diye srar ediyordu ki halk arasnda manihaizmin pek te yerlemediini gsterir. Bu din, kuzeyden gelen Uygurlar arasnda ancak 840 dan sonra, yani Uygurlarn Dou'Trkistan'a gelip yerlemelerinden sonra, kklemi olacaktr. Bu-

10

ESK TRK DN TARH

nunla beraber Uygur lkesinde manihaizm, Hristiyanlk ve budizm ile yanyana amanizm de yayordu. amanizmin en nemli ve iptida kltlerinden biri olan tz yahut ongon kltnn Uygur budist rahipleri tarafndan tapmaklarna kabul edilmi olduunu Rubruk'un bir hikyesinden reniyoruz. Uygur sllesinin hkimiyeti anda manihaizm ve budizmin, koyu samanln vatan olan Altayr tken ve Baykal evrelerinde kendilerine zemin bulamadklar muhakkaktr. Uygurlardan hkimiyeti alan Krgzlarn snr Angara - Tonguzka rmaklarnn Ytnisey'e dkld yer olduu tahmin ediliyor ki buna gre Uygur devletinin de kuzey snr buraya kadar uzanm olacaktr; nk Krgz lkesi de 758 ylnda Uygurlar tarafndan alnmt. Bununla beraber Krgzlar Uygur hakanna kar daima isyan halinde bulunmulardr. Nihayet 840 ylnda Krgzlar, Uygurlar Moolistan'dan kardlar ve Orta Asya'nn dousunda Krgz devleti kurdular. Mani dinini kabul eden Uygurlar, Dou Trkistan'a gelip yerletiler. Krgzlarn anayurdu Yenisey rmann kaynaklar idi. Yenisey havzasnda bulunan yaztlarn bunlara ait olduu tahmin edilmektedir. in kaynaklarna gre "Krgzlarn yaz ve dilleri tpk Uygurla-nnki gibi" idi. in ve islm kaynaklarnn verdikleri bilgilerden anlaldna gre Krgzlar amanist idiler. Tanrlara ruhlara krlarda kurban sunarlard, kurban yini iin muayyen zamanlar yoktu. Samanlarna kavti (in hiyeroglifine gre "gan") derlerdi. Sulara, aalara kurban sunarlard.

ESK TRK DN TARH

11

X. yzyln islm seyyahlarndan Ebu Dlef, Krgz'lardan bahsederken yazlar olduunu, tanr ya ibadet ettiklerini, ibadetlerinde mevzun ilhiler okuduklarn, her yl bayramlar olduunu zikre diyor. XI. yzyl tarihilerinden Gardiz, Krgzlara dair u malmat veriyor: "Krgzlar, Hintliler gi bi, llerini yakarlar ve "ate en temiz eydir, atee den her ey temiz olur. ly de ate kirlerinden ve gnahlarndan temizler" derler. Baz Krgzlar inee, bazs kirpiye, bazs saksaana, bazs ahi ne, bazs da gzel aalara taparlar. Bunlar arasn da faginum dedikleri (?) bir kii vardr; her yl muayyen bir gnde gelir, algclar ve her trl alg letlerini getirirler. algclar almaa balar ken faginum (kam olacak) baylarak der; bundan sonra ondan bu yl neler olacan: ktlk bereket, yamur, kuraklk, tehlike, emniyet ve dman sal drs hakknda sorarlar. O (kam) hepsini syler ve ekseriya onun dedii olur." Uygur sllesinin, hkimiyeti devrine ait olduu sanlan bir yaztta grld zere Uygur hakanlarna sadk olan Krgz beylerinden birinin ma-nihaizmi kabul ettii tahmin edilmektedir. G.. Jtasmsedt tarafndan kuzey Moolistan'da bulunan bir yaztta "ben krgz oluyum" diyen bey "mar"na yz er ve mesken verildiini sylyor ve oullarna "man gibi olmalar"n tavsiye ediyor. "Mar" kelimesi sryance "efendi", "retmen" demek olduuna gre Ramstedt bu Krgz beyinin manihaist olduunu tahmin ediyor. VIII. yzyln

12

ESK TRK DN TARH

sonlarna ait olduu tahmin edilen bu yaztn sahibi olan Krgz beyi Uygur hakanna sadk olduuna gre (yaztta "hakana kulluk ediniz" denilmektedir) manihaist olmas pek mmkndr. Fakat bu olay onun ada olan btn Krgzlarn Mani dinini kabul ettiklerini gstermez. IX X. yzyllarda Krgzlar, gerek in ve gerek islm kaynaklarnn verdikleri haberlere gre, amanist idiler. XI. yzylda rti rma boylarnda yayan. Kimek Kpaklar, GardizVye gre, "rti rmana, taparlar, su Kimeklerin tanrs derlerdi." Ayn mellif Trge ve igil Trklerinin yaknlarnda bulunan bir da tanrnn makam saydklarn ve onunla and itiklerini yazyor. X. yzylda, (920) Hazer deniziyle Aral gl arasnda yayan Ouzlar arasnda dil Bulgarlarma geen bn Fadlann verdii malmata gre Ouzlar, slm lkesine yakn komu bulunduklar halde, samanlklarnda direniyorlard. bn Fadlan'n ilk grd Ouz beyi "Kk Yanal yahut inal" evvelce mslman olmu ise de Ouzlarn "mslman olursan bizim bakanmz olamazsn" dedikleri iin tekrar samanla dnmt. bn Fadlan'n grd Ouzlarn defin trenleri tpk, eski Gk Trklerin-ki gibi idi; mezar zerine kurgan (hyk) yaparlard; balbal dikerler - Yag - a yapp kesilen hayvanlarn derilerini - ba, ayak ve kuyruklar ile beraber aaca asarlard. Bylece llere kurban sunarlard. bn Fadlan Bakurt amanizmine dair baz malmat vermektedir. Bu malmata gre Bakurtlar k, yaz, yamur, rzgr, aa (orman), hayvan, in-

ESK TRK DN TARH

13

son, su, gece, gndz, lm, hayat ve yer gibi varlklarn her biri iin ayr ayr birer tanr bulunduuna, en byk tanrnn da gkte yaadna inanrlard. Aatan "fullus kadar" bir nesne yapp onu (bir yere) asarlar, sefere karken veya dmanla karlarken onu per ve ona secde ederlerdi. Ouzlar ve Bakurtlara komu olan Hazarlarn hakan ve aristokrat snf yahudi dininde idiler. Halk tabakasnn inanlarna dair bilgimiz yoktur. Gardiz'ye gre *'hakan ve emirler yahudi dininde, kalanlar Ouz dinine benzer bir dinde idiler." Arap corafyaclarnn verdikleri malmata gre Hazar ordusu X. yzylda tamamiyle mslmand, her halde bunlar Ouzlardand. Mslman corafyaclar o veya bu Trklerden bahsederken budist veya hristiyan olduklarn sylerler. Tokuz - Ouzlarn manihaist olduklarn aka biliyorlar. Fakat bu dinlerden hi birine mensup olmayan trl Trk boylarndan bahsederken "una inanrlar, buna inanrlar" demekle iktifa eder, a-manizmin bir "din sistem" olduunu kabul etmezlerdi. IX - X. yzyllarda Yedisu'da ve Srderya rmann dou blgesinde hakim olan Karluk Trklerinin yanmyan aatan yaplm tapnaklar bulunduunu, duvarlarnda eski hakanlarn suretleri tersim edilmi olduunu X. yzyl seyyahlarndan Ebu Dlef haber vermektedir. Ebu Dlef'in bu haberi doru ise Karluklarn amanizmi epeyce gelimi ve tapnakt bir din haline gelmi olduunu kabul etmek gerektir. Ebu Dlef'in Krgzlarn dinine dair verdii malmat in

14

ESK TRK DN TARH

kaynaklarnn verdii malmata uygun olduuna gre Karluklar hakknda verdii malmatn da doru olmas mmkndr. Bununla beraber Arap corafyac ve tarihilerinin Trklerin dini hakknda verdikleri haberlerden gerek amanizmaya ait olanlarn budizm veya mazdaizmaya ait olanlarndan ayrmak gtr. nk bu bilginlerin ou "mrik" leri, din bakmndan, hep bir sayarlar. Mool istilsndan sonra yazlan kaynaklarda amanizme dair malmat daha oktur. Aleddin Cveyni, Ermeni tarihisi Kiragos, Reidddin, Pla-no Karpini, Rubruk, Marko Polo ve baka mellifler Moollarn ve onlarla beraber gelen Trk boylarnn grenek ve geleneklerinden bahsederken amanizm hakknda malmat vermilerdir. Cengiz Han'n Mo-ollar ve bunlara iltihak eden kuzeyli Trk uluslar amanist idiler. Moolistan'daki baz boylar arasna hristiyanlk sokulmu olmakla beraber bu din ancak bir szden ibaret olmutur. Bununla beraber Cengiz ve oullar devrinde iptida amanizmin mmessilleri olarak Kuzey ormanlarnda yaayan kavimlerden Uryankt'lar saylrd. Bu kavim Gk -Trk yaztlarmdaki Kurkan'larn torunlar ve bugnk Urenha ve Yakut Trklerinin atalar saylmaktadr. Reidddin'in verdii malmata gre Cengiz Han'n Sol Kol beylerinden biri olan Odac bu Uryankt'lardand. Radloff'un fikrine gre bu Odac ad uygurcada ve baka Trk lehelerinde tabip (der Arzt) anlamna gelen "ota"nn kendisidir, iptida amanizmde tabib ile amann ayn ahs olduu malmdur. Mool istils devrinde Bozkr

ESK TRK DN TARH

Ivloollarmn Uryankt'lar koyu amanizmin mmessili saymalar gsteriyor ki Cengiz'in evresinde toplanan Trk ve Moollar bile baka dinlerin tesirine maruz kalmlar, orman amanizminden az ok uzaklamlard. Bununla beraber Mool istils Orta Asya ve Volga havzas mslmarilarmda, lmek zere bulunan, amanizm kalntlarnn tekrar canlanmasna sebep olmutur. Mool devrinde amanizm byk dinin, slm hristiyanlk ve budizmin mcadelelerine saha oldu. Orta Asya'da ve iran'da hristiyanlk XIV. yzylda slm dinine malp oldu. Hristiyanlk Moolistan'da ve Yedisu'da mezar talarndan baka hibir iz brakmadan ekilip gitti. Moolistan'da budizm zafer kazand. amanizm, bdizm ve slm dinlerine bir sr kalntlarn brakarak ancak Sibirya ormanlarnda ve Altay dalarnda barnabildi. Eski Trklerin // - V. asrlarda inandklar din XVII - XIX. asrlarda Sibirya'nn Altay - Sayan ve Yakut Trk boylarnda etnograflar tarafndan tes-Mt edilen ve din tarihileri tarafndan incelenen amanizmin epeyce gelimi ekli olduunda phe yoktur. Buna ramen biz "eski trk dini"ni cihanmul iptidai amanizmin bir dal (tr) olarak kabul ediyor, eski Trk dinine "amanizm" de diyoruz.

ESK TRKLERDE TENGRLER PANTEONU

Eski Trk panteonunda birok tengriler bulunr/Mtur. ilk byk Trk imparatorluu devrinden sonra bu panteondaki tanrlarn en by Gk Tanr olduuna inanlmtr. Bu byk Tanr Trk hakan-

16

ESK TRK DN TARH

lna giren btn muhtelif uluslar iin mterek klt olmutur. Yukarda kaydettiimiz vehile Orta Asya'da devlet kuran sllelerin hepsinde Gktanr kltnn bulunduunu in kaynaklar tesbit etmilerdir. M.. II. asrda byk imparatorluk kuran Hun Trklerinin Gk Tanrya inandklarna dair in kaynaklarnda haberler vardr. VI - VIII. yzyllarda Byk Gk - Trk imparatorluunun banda bulunan Trk sllesinin Gk Tanr hakkndaki inan ve telkkileri epeyce gelimi ve olgunlam olduu braktklar anda -yaztlardan anlalmaktadr. Bu yaztlarda hakan ve beyleri, Trk milletine yapt iyilik ve yardmlar iin, Tanrya iten gelen minnet ve kranlarn ifade ediyorlar. Hakanlar tahta karan, Trklere zafer kazandran, felketlerden koruyan Trk tanrs Gk - Tanr'dr. Trklerin byk baarlarndan bahsederken hakan veya beyler daima "tanrnn inayeti ile", "Tengri yarlkaduk n..." demeyi ihmal etmemiler. Dikkate deer ki bu yaztlarn birok yerinde "tanr" ad tek bana, baka tanrlarla (yer - su, gk) kartrlmadan, sylenmektedir (tengri il berigme tengri - Tanr memleket verici Tanr; tengri yarlkaduk n... zmni ol tengri kaan olurtt - kendimi o Tanr hakan tahtna oturttu; tengri anca demi.... gibi). "Tanr" ad bazan "yer", "gk" ve bazan "yer su" ile beraber de zikro-lunuyor (gk tengri, asrayagz yer...; tengri yer bulgakn n...; Trk tengrisi Trk iduk yer sub anca itmi...; ze tengri asra yer yarlkaduk n...). Ton-yokuk yaztnn bir yerinde tanr ile beraber Umay, yer - su zikrolunuyor (tengri umay, yer - sub basa

ESK TRK DN TARH

17

fjerti). Gk Trk ve ilk Uygur hakanl devrinde madd bir varlk tasavvur edilen "gk" ile onun sahibi olan ruh birbirinden ayrt edilmemi olsa gerektir. Gk Trk ve ilk Uygur yaztlarnda kuzey ormanlarnda meydana gelen iptida amanizm unsurlar pek azdr, iptida amanizmi andran sz ve cmlelerin fikirlerini airane ifade etmek iin kullanlm olduu anlalmaktadr. Mesel, Bilge Hakan anasnn ocuklarna kar gsterdii sevgi ve efkatinden bahsederken anasn eski Trk dini tanrlar panteonuna dahil koruyucu ve merhametli dii tanrya benzeterek "Umay gibi anam" diyor. Tengri - Tanr -Bir Tanr - Allah Manihaist ve budistlere ait metinlerde "tanr (tengri)" ad Gk Trk metinlerindeki anlamiyle kullanlmakla beraber madd varlk tasavvur edilen "tengri" (gk, sema) ayrt edilmektedir, madd varlk saylan "tengri" ekseriya "kk = gk" kelimesiyle ifade edilmektedir (ze on kat kk). X. yzyln ilk eyreinde Ouzlar tavsif eden bn Fodlan Ouzlarn "bir tanr" dediklerini haber vermektedir. Onun anlattna gre Ouzlardan biri zorluk grr yahut houna gitmeyen bir ile karlarsa ban ge kaldrarak "bir tanr" diyor ki bir Allah demektir. Ayn mellifin Bakurt'larn dini hakknda verdii malmattan anlaldna gre bu kavim on iki tanrya ve bununla beraber en, byk tanrnn gkte bulunduuna inanrlard. phe yoktur ki Ouzlarn "bir tanr" dedikleri tanr ve Bakurtlarn gkteki byk tanrya inanmalar bugnk Yakutlarn rng Ar Toyun ve Altaylla1976 Birinci Basl F. 2

18

ESK TRK DN TARH

rn lgen hakkndaki tasavvurlarndan farkl olmamtr. Bugnk aman dualarnn bazlarnda "bu gkteki bir tanr" (bu tengerede yangs Kuday) diye hitap ediliyor. Bu aman dua ve ilhileri, "Gk Tanr" kltnn ok eski alardanberi Trk boylarnn diniyyatnda yerlemi olduunu gstermektedir. Kgrl Mahmut "tengri" kelimesini yle izah ediyor: "Tengri" Allahu azze ve celle... kfirler ge "tengri" derler. Yine bu adamlar byk bir da byk bir aa gibi gzlerine ulu grnen her eye tengri derler. Bu yzden bu gibi eylere yvjjnrler (secde ederler). Yine bunlar bilgin kimseye tengri-Jcen derler. Bunlarn sapklarndan Allaha snrz". Eski trkede tengri kelimesi gze grnen gk ve "Allah" anlamlarn ifade etmitir. imdiki a-manistler nasl ki bir da yahut bir rma ayn za-ma?da bir ruh telkki ediyorlarsa eski Trklerde g (semay) yle, yani madd bir varlk sandklar gk ile yksek ve byk bir ruhu - tanry ayn ey telkki etmilerdir. Eski trkedeki tengri kelimesi bktgnk muhtelif Trk lehelerinde, her lehenin fonetik zelliklerine gre, tengri, tengere, tingri, tangr, tanr, tangara, tre ekillerinde sylenir. Bugnk ama-nist Trkler "tengri" kelimesini eski Trklerdeki anlamiyle kodlanrlar. Buralarda bizdeki anlamiyle gk (sema) kelimesi yoktur. Altay kamlar tengere-ye dua ederken "yksekte bulunan byk atamz tengere... yaratklar yaratan tengere... Yldzlarla

ESK TRK DN TARH

19

dnyay ssleyen tengere" diye hitap ederler. Yakutlarn eski destanlarnda ve masallarnda tangara kelimesi gk (sema) ve gk ruhu (tanr) anlamn ifade ettii anlalyor ise de bugn btn ruhlara, hatt ruhlar ve lleri temsil eden putlara da "tangara" denilmektedir. Eski Trkede yukarda bahsettiimiz zere, "Jc" (sema) ve "en byk mh" mefhumlar tek bir kelime ("tengri") ile ifade edilmi, gk (mavi) kelimesi ise bunun sfat olarak kullanlmtr, islm dinini kabul eden Trkler "gk" kelimesini "sema", "tengri" kelimesini de "Allah" mefhumuna tahsis etmilerdir. Eski Trkede "hava" anlamna gelen ,'kalk" (yahut "kalg") slmdan sonra "Gksema" anlamna kullanlmak istenmi ise de tutunamam, sonralar bsbtn unutulmutur. Tanr kelimesi yerine Ouzlarn kullandklar "Celep" yahut "a-lap" kelimesi her halde nestur hristiyanlar vastasiyle gelmi yabanc bir kelime olsa gerektir. Dikkate deer ki Orhon yaztlarnda stteki "gktanr" Alttaki "yaz yef'in her kisi de yaradlm (mahluk) olarak zikredilmektedir (ze gk tengri asra yaz yer klmdukta...). "Tengri - tanr" terimi btn Altay uluslarnda mterektir. Tunguzca, Moolca, Manuada bu terimin kavram da, sylenii (telffuzu) da aa yukar ayndr. lgen Altay amanistlerinin dua ve ilhilerinden anlaldna gre en byk tanr ulgen'dir. Gney Altay amanistleri buna Kuday da derler. Khzey Ba-

20

ESK TRK DN TARH

ti Moolistan'da yaayan Soyutlar (renha) byk tanr olarak "Kayrakan" tanrlar. Katanov'a gre "Kayrakan" byk han demektir. Baz kamlara gre "Kayrakan" btn tanrlarn bydr. lgen, Kzaan ve Mergen bunun oullardr. aman dualarnda ise Kzagan ile Mergen adn tayan iyi ruhlar ulgen'in hizmetinde bulunan ruhlardr. aman dualarndan anlaldna gre Kayrakan nuay-yen bir tanrnn ad deil, fakat byk ruhlarn sfatdr. Baz amanlar kt ruhlarn bakan olan Erlik'e hitap ederken de "Kayrakan" derler. "Kayrakan" adn tayan mukaddes dalar da vardr. Bu "Kayrakan" bizim Trk edebiyatna, yanl olarak "Karahan" eklinde gemitir. lgen kelimesinin etimolojisi hakknda baz -faraziyeler ileri srlm ise de imdiye kadar halledilmi deildir. Krgz - Kazak lehesinde "lken" kelimesi byk ve ulu anlamlarn ifade eder. Buryat dilinde "lgen" kelimesi yerin sfat olarak "lgen - Jixe daida" harfiyen "lgen - uluyer" demek olup aa yukar "anamz yaz yer" anlamna gelir. Buna gre eski amanizmde Ulgen'in yer tanrsna ad olduu anlalr. "lgen" kelimesinin "Ulugn" kelimesinin muharref ekli olduunu tahmin edenler varsa da bu halk etimolojisinden ibarettir. Herhalde bu kelime eski Trkede "byk" ve "ulu" anlamlarn ifade etmi olsa gerektir, lgen, byk ve iyi tanr ad olarak ancak Altayllarda muhafaza edilmitir. A. Anohin tarafndan tesbit edilen rivayete gre lgen iyilik eden bir varlktr, ay ve gnein te-

ESK TRK DN TARH

21

sinde, yldzlarn stnde yaar. Onun huzuruna giden yolda yedi (baz rivayete gre dokuz) engel (buudak) bulunur. lgenin huzuruna giden bu yol ancak erkek samanlara, yin yaptklar zaman, aktr. Bununla beraber erkek aman bile ancak beinci engel (buudak) olan Demir Kazk (altn kazk) yldzna kadar ulaabilir ve oradan geri dner, lgenin saray, altndan taht vardr. Kendisi insan eklindedir. aman dualarnda "ak ayaz" (ak ayas), "ayazkan", "imeki", "yldrma", "yayu" (yaratc) diye tavsif olunur. lgen yaradc (halik)dir; btn varl yaradan odur. Ona "ayl ve gneli byk makam, aym ve gneimi yaradan (onlara ekil veren atam) lgen" diye hitap ederler. Atei yaradan, insanlara aklarn tututurup veren sacayaklarn ocaklara yerletiren odur. Altayllar lgen'e yedi gbek babalarnn ta'zim ettiklerini, yer yaradlal ona bavurduklarn (secde ettiklerini), taptklarn sylerler. Gkten dklen rahmet yamurlar onun azndan akan salyalardr. Ay ve gnei hareket ettiren, beyaz bulutlar bir lkeden bir lkeye ar an odur. lgen oluk ocuk babasdr; yedi olu, dokuz kz vardr. Oullar: 1) Kart, 2) Buura - Kan, 3) Yal Kan, If) Burca - Kan, 5) Karaku (kartal), 6) Bakt - Kan, 7) Er kanm. Bunlar gklerde bulunurlar, lgenin kendisi gibi, iyi tanr (aruu ts) lerdir. lgenin vcudunden ayrlmlardr. Bunlar

22

ESK TRK DN TARH

erefine yaplan tren ve yinler lgene yaplanlardan farkszdr. Bu ruhlar erefine tz yahut yalama denilen putlar yaplmaz. lgen'in kzlar zel adlar tamazlar; hepsine birden "Akkzlar" yahut "Kyan"lar denir. Bu kzlar amann ilham perileridir; yin srasnda amann "ay gibi kulana kii olup sylerler1'. lgenin hizmetinde baka ruhlar da vardr. Bunlardan Yayk, Suyla, Karlk, Utku denilenleri iyi tanrlar panteonunda ileri gelen ruhlardr. Yayk insanlarla lgen arasnda araclk yapar; insanlar kt ruhlardan korur, "Ayaz - kandan, ay ve gneten bir paradr. (Ayaz hanng lei, aydn gnn l). aman dualarnda Yayk yle tasvir edilir : ^'lgen beyin emirberi (yarlks)dr; kzl bulut srmaldr; dizgini - ebekuadr; kams boz alev; gkten haberler alr. Yldrm tanrsndan ayrlm, imek tanrsndan sram; inci olup dizilmi; ipek gibi uzam; uruglarm, kiilerin yaradlnda yardm etmi, ocamza ekil vermi olan Ak Yayk!". yin srasnda kam (aman) gklere, lgen huzurunda, kurbann cann gtrrken "Yayk"m himayesinde gider. Yayk rehberlik etmezse kam gklere kamaz. Suyla ad verilen ruh insanlar korur ve yerde bulunur. Gzleri otuz gnlk mesafeden grr, at gzlerine benzer (at karaktu kan Suyla). Ay ve gnein krntlarndan yaradlm (ay gnng krk

ESK TRK DNl TARH

23

n) Suyla'nm grevi, insanlarn hayatnda vukua gelecek deiiklikleri haber vermek ve insanlar gz. altnda bulundurmaktr. yin esnasnda aman gklere yahut yeraltna giderken Suyla amana yolda hcum edecek kt ruhlar koar, Yayk ile beraber kurbann cann gklere gtrr. yin esnasnda Suyla erefine sa olarak rak kullanrlar (arakt saar). Karlk ad verilen ruh, Suyla'nm en yakn arkadadr. lgen'in yaknlarndan olan Utku denilen ruh gklerde bulunur, yer yzne inmez. Onun vazifesi. lgen'e kurban sunmak zere gklere kan kam Kazk (altn kazk) yannda karlamak Suyla ile grp kamn arzularn lgen'e arzetmektir. Onun unvan "lgen beyin elisi"dir (lgen biiding; elisi). lgen'in oullar da gkte bulunurlar. Al-taylardan her oymak bunlardan birini kendi boyunun koruyucusu sayar, lgen'in dokuz kz vardr. Bunlara "ak kzlar (ak kstar)" denir. Baz kamlarn anlattklarna gre, yin yaparken samanlara bu kzlar ilhilerini ilham ederler. Bu kzlar iin aman ilhilerinde "ay (gibi) kulana kii olup sylyorsunuz" denilmektedir. amanistlerin panteonunda lgen'in "ak kzlarndan baka da birka iyi dii ruhlar vardr. Al-tayllarda Umay, Ana Mayg, Aka ene, Yakutlarda Ayst'lar bunlarn belli ballardr. Altayllara < re Umay ocuklar ve hayvan yavrularn koruyan dii tanrlardr. Trklerin tanrlar arasnda dii tengri -ruhlarn en nls ve ok eski alar danberi malm

24

ESK TRK DN TARH

olan Umay'dr. Tarih kaynaklarda verilen bilgilere ve folklor materyallerinden anlaldna gre bu dii Tanr insan ve hayvan yavrularn ve btn diileri koruyan bir dii Tanrdr. Umay Umay adna Trk tarihi kaynaklarnda ilk defa Gk Trk yaztlarnda rastlanr. Kltegin yaztnda (I D 31) Bilge hakan "babam hakan ld vakit kk kardeim Kl Tegin yedi yanda idi. Umay gibi anam hatun sayesinde kk kardeim Kl Tegin er - kahraman adn ald" diyor ki anasn ocuklar koruyan dii tanr Umay'a benzetmitir. Tonyukuk yaztnn bat tarafndaki 38. satrnda, "Tanr, Umay ve mukaddes Yer - su" ruhlarnn Trklere yardm ettiklerinden bahsetmektedir. Son yllarda Urga (Ulan Batur) evresinde bulunan bir kiremitte "Kgmen Yer - su ve Umay hatun" szleri okunmaktadr. Bu koruyucu dii ruhun adn eski Trkler ocuklarna ad olarak verdiklerini Al-tun gl yannda bulunan bir yazttan reniyoruz. Bu yaztta "bu atmz Umay beg" ibaresi vardr. Mahmut KgrVnin Umay kelimesinin izah da dikkate deer. Bu Trk - islm bilginine gre "Umay kadn dourduktan sonra kan son'dur. Kadnlar Umay ile tefe'l ederler. Umaya taplrsa oul olur derlermi" (Divan- Lgati't - Trk, I, s. III; B. Atalay tercmesi, s. 217). Mahmut Kgar Umay hakknda fazla bir ey bildirmemekle beraber bu kelime mnasebetiyle

ESK TRK DN TARH!

25

naklettii atalar sz ("Umayka tabnsa oul bo-lur") dikkate deer. Umay ruhu hakkndaki ms-lman Trkler, hele kadnlar, arasnda sylenen baz eyleri Mahmut Kgr'nin de duymu olduu anlalmaktadr. Devadari'ye gre Moollarda Uma (Umay?) hatun klt vard; savaa hazrlanrken bu Uma hatuna kurban sunarlard. Bunun namna bir bebek yapp adrda saklarlard. Buna bak dedikleri bir kadn hizmet ederdi. Bu kadn Alp Kara Arslan soyundan-d (Sleymaniye ktphanesi Damad brahim Paa Nu. 919, varlk 207 a). Altay - Yenisey amanist Trklerinin din inanlarnda Umay kltnn bulunduu etnograflar tarafndan tesbit edilmitir. Katanov tarafndan toplanp Radloff'un "Trk halk edebiyat" klliyatnn IX. cildinde yaynlanan Saay metinlerinde Umay (Imay) yerde gemektedir. Bir metinde aman davulundaki resimler izah edilirken (s. 565) iki kayn aacnn resmi hakknda yle denilmektedir: "biz bastap lgen adamnang treende Imay ice-meng kada tstir bu iki kazng". Katanof bu metindeki Imay'm Umay, lgen'in amanistlerin iyi tanrlarndan biri olan lgen ve "adam" kelimesinin "atam" olduuna dikkat etmemi ve yle tercme etmitir : "ilk bata aziz demden trediimiz zaman bu iki kayn aac anamz Havva ile beraber gkten dm (inmi) tir" (s. 552). Halbuki bu metin yle tercme edilmelidir: "ilk bata lgen atamzdan trediimiz zaman bu iki kayn aac Umay ana ile beraber (gkten) inmitir". Baka bir

26

ESK TRK DN TARH

metinde defin treninden bahsedilirken yle denilmektedir: "Defin trenine itirak edenler iin evde et piirilir. Mezardan gelenler rak ierken evin st-ba tarafna defa rak saarlar ki, bu anamz. Imay taraf madr" (metin s. 575; tercme s. 462) derler. Ka'larda tesbit edilen "ate duasnda "Imay ana" ate ruhu olarak zikredilmektedir, (ayn eserde, s. 573; tercme s. 564). Umay kltnn izlerine Yakutlarda da rastlanmaktadr. Troanski'nin "Yakutlarda Kara dinin tekml" adl eserine Naumov tarafndan ilve' edilen makalede (s. 178) u kayt vardr: "Yakutlarn inanlarna gre Ogo mta denilen bir ruh vardr. Harfi harfine "ocuk Im's" demektir. Bu "Im" bir ku eklinde ocuun ba zerinde ter ve bununla ocuun nesli bereketli olacan haber verir". Pekarski'nin izahna gre "Im" kelimesinin baka bir anlam da "korunma silh, tlsm, muska" demektir. (Yakut szl, s. 3794). Yakut mitolojisindeki bu "Im" ruhunun Umay olduu muhakkaktr. Eski Umay'n yerini Yakutlarda, aada grlecei vehile, ayst almtr. Ayst - yaradc, bereket ve refah salayc dii ruhlar zmresine denir. Bunlardan kimi insan yavrularn ve kadnlar, kimi de hayvan yavrularn ve dii hayvanlar korurlar. Ayst'lar. dank halde bulunan hayat unsurlarn toplayp birletirir ve "kut" yaparlar. Bu "kut" denilen nesneyi ana karnndaki ocua flerler. Bylece ocua can verirler. Gebe kadnlar daima bu ruhlarn himayesi altnda bulunurlar. Kuu kular "aysf'larn timsali

ESK TRK DN TARH

27

sayld iin bu kulara dokunulmaz, insanlar koruyan ayst'lar yaz gnlerinde gnein doduu yerde, hayvanlar koruyan ayst'lar da k gnlerinde gnein doduu yerde bulunurlar. Yakut kzlar ayst adna "Tangara" (put) yapp karyolalarnn altnda saklarlar. Ksr kadnlar ocuk vermesi iin ayst'a dua ederler. Gebe kadnlar doum gnleri yaklat zaman odalarn ve evlerinin evresini ok temiz tutmaa alrlar. Komu ocuklarna ve hayvan yavrularna kar efkat gsterir ve onlar doyururlar. Ayst geldikte herkes gler yzl, en ve tok olmaldr. iki Tanra iki Ruh Altayllarn panteonunda "Umay"dan baka yine iki dii tanr vardr. Birine Ana Maygl, ikincisine de Akene (Ak ana) derler. Akene'nin bugnk hayatta rol yoktur. Bu dii tanr yaradl efsanesinde zikrolunur. Efsaneye gre bu tanr - ruh yaratma kudretini ilham eden bir ruhtur. Erkek tanr lgen yaratma kudretini ve ilhamn bu Akene'-den almtr. Ana Maygl ise ulusu koruyan bir dii ruhtur; buna "ulus anas" da denir. Kt Ruhlar Erlik lm iyi kamlarn ruhlar da iyi ruhlar "Ak nener" zmresine dahildir. Gemi byk ve iyi kamlarn adlar aman dualarnda ok geer. Ruhlarn ikinci zmresini tekil eden tanrlar "kara nemeler", yani kt ruhlardr. Bunlarn bakan Altayllarca Erlik, Yakutlarca Arsan Dolay3-dr.

28

ESK TRK DN TARH

Altayllarn izahna gre Erlik - kuvvetli, gl demektir. Baz trkologlar bu kelimeyi "erklig" kelimesinin bozulmu ekli sayarlar. Onlara gre es-ki Uygur Buda metinlerinde yer altndaki karanlk dnyann hkimi ve lm ruhu olan Yama'ya Erklig Yama denilmektedir. Yama'nn bu sfat mool-caya "erlik" ve "yerlik" ekillerinde kullanlmtr. Sanskriteden uygurcaya tercme edilen metinlerde' Yama'nn sfat olarak yazlan ite bu "erklig" (kudretli) kelimesi amanistlerde "Erlik" eklini alarak kt ruhlarn bakanna addolunmutur. Erlik insanlara her trl ktlkleri yapar; insanlara ve hayvanlara trl trl hastalklar gndermek suretiyle kurbanlar ister, istedii kurban verilmezse musallat olduu obaya veya aileye lm ve felket ruhlarn gnderir, ldrd insanlarn canlarn yakalyarak yer altndaki karanlk dnyasna gtrr, kendisine uak yapar. aman dualarnda Erlik mthi bir canavar olarak yle tavsif edilmektedir : "Bindii (at) kara kheyln, dei kara kun duz derisinden. Beline kuak yetimez, boynuna ku cak yetimez. (Gz) kapa bir kar, kara bykl, kara sakall, kana alm yzl (ehreli), parlak sal Bay Erlik! Kuvas kii gsnden, kadehi kuru mu kafatasmdan, klc yeil demirden, krek ke mikleri yass demirden, kapkara yzl............ bindii (at) kara kheyln, dizgini kara ipekten, kams kara ylan, tam nme glerek gel!" Altayllarn inandklarna gre bu kt ruh fena vasflardan, fena (ark ve sakat) kurbanlardan

ESK TCRK. DN TARH

29

holanrm; erler.

bununla

beraber

baz dualarda onu

iyi ruh lgen gibi, kt ruh Erlik de ocuk sahibidir. Bir rivayete gre Erlik'in yedi, baka bir rivayete gre dokuz olu vardr. Dokuz olun ad: iiara, Mattr, ingay, Kmrkan, Bad biy, Yaba, Temir kan, Uar kan, Kerey kan; Erlik'in dokuz kz vardr, adlar malm olan "sekiz gzl Kitey .ana" ile "Erke Solton"dur. Bu kzlarn belli bal ileri yoktur, oyunla vakit geirirler. aman lgen'e .kurban sunmak zere yola karken (yeni gklere kmay temsil ederken) bu "kara kzlar" yolunu artmaya alrlar, kendi yataklarna arrlar. aman vazifesini unutup bunlarn cilvelerine aklanrsa baka ruhlar tarafndan cezalandrlr. aman dualarnda bu kzlara "utanmaz maskaralar" denilmektedir. Erlik'in karanlk dnyasna mensup btn kt ruhlara kara "nemeler" denildii gibi "yekler" de 'denir. "Yek" Uygurca din metinlerde "eytan" demektir. Yakutlarn tanrlar, dev ve grevleri bakmndan, Altayllarn tanrlarndan farkszdr, fakat adlan ayn deildir. Yakutlar iyi ve temiz ruhlara "ayi", kt ruhlara "abas" derler. Ay' ruhlar insanlara saadet ve refah bahederler. Bunlar iyilik ve temizlik kaynadr. Ayi kelimesi lgat olarak "hakikat, yaratma, yaradc kudret" anlamn ifade teder. Ayi ruhlar zmresinin en by Ayi Toyon'-dr. Buna rng Ar Toyon da denir, rng ak, beyaz, ar - ar, temiz, toyon - efendi, sahip demektir.

30

ESK TRK DN TARH

Ayi Toyon yedinci veya dokuzuncu gkte bulunur, ok merhametli tanrdr, insanlarn zel hayatlarna karmaz, kanl kurbanlar istemez. Yakutlarn "ayst (yaratc)" dedikleri dii ruhlar da bu "ayi" ruhlar zmi'esindendir. Umay ruhu mnasebetiyle yukarda bu ruhlardan bahsettik. Yakutlara gre, ikinci zmreyi tekil eden kt ruhlar "abas" lardr. Bunlar Altayllarm "kara neme" dedikleri kt ruhlarn ilerini grrler. Fena insanlarn canlar da bu kt ruhlara karr, bunlara "ur" denir. Gerek Yakutlar ve gerek Altayllar bunlardan baka yine birok ruhlarn bulunduuna inanrlar. Altayllar bunlara ie, iye, izi, Yakutlar ii derler. Bu ruhlar "yersu" kltiyle bal ruhlardr. Dikkate deer ki Gk Trk ve Yenisey - Krgz yaztlarnda kt tengri ve ruhlardan bahsedilmiyor. Hakan karargh ve saray evresindeki aydn aristokrat zmre "kara budun"un, yeni avamn inand kt tengri ve ruhlara itibar etmemi olsalar gerek. Yer - Su Klt Ve Ruhlar Eski Trkler Gk Tanr ve gkte bata "tengri ruh"larn varlna inandklar gibi tabiata da tapnlardr. Bu tabiat kltn "yer - su" terimiyle ifade etmilerdir. Yer - su klt byk imparatorluklar devrinde gelierek vatan klt derecesine ykselmitir. Gk Trk imparatorluu devrinde Yer - su ruhlarnn mahiyetini Orhon yaztlarndan anlamak mmkndr. Gk Trk'lerin "duk yer - sb"

ESK TRK DN TARH

31

{mukaddes yer - su) ile ifade ettikleri mefhum hem koruyucu ruhlar hem vatan idi. Emiz apamz tutmu yer - sub (atalarmzn idare ettii yer - su) cmlesindeki yersu vatan klt olan yer - su'dur. Klt olan bu vatan yer suyu tken ve Budun inli dalar ve ormanlar temsil ediyorlard. Bu mukaddes yer - su ruhlar Gk Trklerin mukadderatn idare ediyorlard (Trk tengrisi lduk tengrisi lduk yer -sub anca etmi). Vatann korunmasnda yer - su ruhlarnn rol Tonyukuk yaztnda pek ak ifade edilmitir. Gk Trk vatanna saldran dmanlar, tanr Umay ve yer - su ruhlarnn yardmyle gafil avlanarak baslmlardr (tangri, Umay, yer - sub basa berti). Bugnk amanist Trk boylarnda rastlanan da, su (rmak, gl, pnar), aa, kaya kltleri eski Trk yaztlarnda "yer - sub" ad altnda toplanmtr. Bununla beraber bu yaztlarda duk (yani mbarek, mukaddes) sfatiyle zikredilen Tamag Iduk, Iduk Ba gibi da, ormanlk yahut su adlar gemektedir. Kutsal Dalar Yer - su ruhlarnn en nemli mmessili dadr. :amanist Trklerde da klt Gk Tanr kltiyle ilgili bir klt olmutur. Hunlarn eski vatan olan Yeni - si - an yahut an - din - an sra dalarndaki .Han - yoan da Hunlarn her yl Gk - Tanr'ya kurban kestikleri dad. Bundan baka Gan - tsuan -an da da Hunlarn mukaddes dalarndan biri idi. Hun hakanlar Cinle yaptklar szlemeleri Hunda- denilen bir dan tepesinde kurban keserek itikleri andla teyit ederlerdi. Orta Asya'nn baka ka-

32

ESK TRK DN TARH

vimlerinde de Gk - Tanrya kurbanlarn yksek da tepelerinde sunulduunu in kaynaklar haber vermektedir. Gk - Tanr kltiyle da kltnn birbiriyle yakn ilgisi bulunduu Hunlar devrinden ta imdiki Altaylara kadar devam eden aman yinlerinden anlalmaktadr. Altayl or ve Bett&rler kurbanlarn Gk - Tanr'ya yksek da tepesinde yaptklar yinle sunarlar ve bu yine "tengere ta~ yg" (yani tanr - gk kurban) derler. Gardizi'nin verdii malmata gre (W. Barthold, Otet, 102, 125) eski Trkler dalarn tanr makam olduuna inanrlard. Yksek da tepelerinin gklere yakn bulunmas ve uzaklardan mavi renkte grnmesi bu inancn yerlemesine sebep olmu sanlabilir. Orta Asya dalarnn ou Trke veya Moolca mbarek, mukaddes, byk ata, byk hakan anlamlarna gelen sfatlarla zikrolunurlar. Mesel, Han tanr, Bayan ula, Buztaata, Bodu - ula, Burk-han - ula, Othon Tengere, Iduk Art, Kayrakan, Erdene Ula, (Kutta) ve bakalar gibi. Her boyun ve her oyman kendine mahsus mukaddes Iduk da bulunduu gibi boylardan kurulan byk birliklerin de mterek mukaddes dalar vard. VII. yzylda btn Trk boylar ve Gk Trk imparatorluuna giren yabanc boylar iin tken dann ve ormanlarnn klt olduu gerek Gk Trk ve gerek Uygur yaztlarndan anlalmaktadr. Trklerin slmiyeti kabulnden sonra ve Orhon evresinden ok uzaklarda yazlan Kutadgu Bilig'de bile "tken beyinin hikmetli szleri" rnek olarak zikredilmektedir. (Neg ter eitkil tken begi s-nap szlemi szni gi).

1 9 6 9 d a yaynlanmasna balanp ksa zaman ierisinde 66 says karlan "1000 Temel Eser" serisine, kald yerden ayn hz ve inanla yeniden devam ediyoruz. Devlet eliyle tek "mill kltr serisf'ni tekif eden '' 1000 Temel Eser"in. her kyde kurulacak bir kitapla temel olmas esas alnmtr. "1000 Temeli Eser", ok ksa bir srede aydn evrelerimizin fikr ihtiyacn karlam, hemen her says yaynndan sonra tkenmi, birok saysnn yeniden baslmasna zaruret hsl olmutur. Bakanlmz, bugnk fikir ve inan buhran yaratma gayretleri karsnda mill ve fikr ihtiyalarmza cevap tekil etmek zere, "Mill Kltr Yaynlar" iini, mill birlik ve ykseliimizin hayat temel dvsn olarak, daha ihatal surette ele almaa karar vermitir. ok zengin ve ok ynl olan mill kltr ve san'atmzm gemiini ve hlini ileyip yaymak ve geleceini hazrlamak; Trk halkn, Trk genliini, Trk ocuklarn her trl bozguncu cereyanlardan, eitli zararl yaynlarn tesirinden kurtarmak ve korumak zere, her kitle ve seviyeye hitap eden deiik kitap serileri ve muhtelif dergiler yaynlanacaktr. Bu cidd yaynlar, mill kltrmzn ve ayn zamanda objektit ilmin mahsul olan bilgileri ve fikirleri milletimize sunacak, umum efkrmzn konular ve meseleler zerinde kendi hkm ve kanaatini hsl etmesine ve doru yolu semesine yardmc olacaktr. Medeniyet, amzn teknik icad ve gelimeleri ve sratli yaylma imknlar muvacehesinde bsbtn beynelmilel bir mahiyet kazanrken, kltrler milletlere

hs karakterlerini muhafaza etmektedirler ve daima edeceklerdirnk kltrler, milletlere ahsiyetlerini veren, onlarn benliini yapan, dier milletler arasndaki yerlerini tayin eden madd ve manev varlk ve deerlerin btn, muhassalas, zdrler. Mill kltrler ve milletlere has deerler bir milletin tarihi boyunca yava yava teekkl ederler ve zaman ierisinde onlar dier milletlerden ayran hususiyetler olarak belirir ve uur halinde geliirler. Edebiyatta, fikir hayatnda, sanatn her dalnda, folklorda, velhasl mill kltrn her alannda bu byledir. Milletimizin elerin bir mazisi ve bu gemie dayanan kkl ve ok zengin bir kltr vardr. Hedefimiz, btn imknlarmz ve gcmzle bu kltr unsurlarn her ynden aratran, inceleyen, ileyen eserleri aziz milletimizin istifadesine sunmaktr. Kltr birlii temeline dayanan mill birliin en salam ve sarslmaz birlik olduuna inanyoruz. Rfk DANIMAN Kltr Bakan

ESK TRK DN TARH

33

Eserini Badad'da yazan Mahmut Kgar de, tken'i biliyor, tken geleneklerinin bylece ok uzaklarda uzun mddet devam etmesi manidardr. Uygur metinlerinde de tken zikrolunur. Orhon rma kaynaklarnda ve bu kaynaklarn evresinde bulunan dalarn Hunlar devrindenberi muhtelif Trk kavimleri iin mterek klt olduunu tahmin edebiliyoruz. Bu blgede bulunan ahikalardan birinin hl Othontengri adn tamas da eski devirlerin htras olsa gerektir. Cveyni tarafndan tesbit edilen Uygur efsanesine gre Uygurlarn saadet ve bolluk salyan mu-haddes dalar vardr. Bu daa Kuttag denirdi. Bu da inliler tarafndan gtrldkten sonra Uygurlar perian olmulardr. Bugnk Moolistan'da eski Kara Balgasun harabeleri yanndaki Erdene - Ula (saadet da) hakknda da ayni rivayet sylenmektedir. Moollarn taptklar saadet dan, Erdene -Ula'y, inliler alp gtrmlerdi. Bu dan bulunduu yerde bir kadn aman yin yaparak tanrya dua etti ve saadet dan geri getirdi. Bu hikye, Uygur "Kutda" efsanesinin bir varyantdr. Bu efsaneler Orta Asya'nn bereketli dalarnn inliler tarafndan istil edildii devirlerin htralarn aksettirmektedir. Bereketli dalarn kaybeden gebeler bu dalarn htralarn uzun zaman hatrlamlardr. Hunlar, Gansu eyaletindeki Tsi-lenan dandan ayrldktan sonra at terennm ettikleri in kaynaklarnda kaydedilmitir (Hya1976 Birinci Basl F. 3

34

ESK TRK DN TARH

cinth, III, corafya ksm, s. 91-92). Bu Hun at bir ilhiyi hatrlatyor. Bugnk Altayl amanist boylarn ve oymaklarn her birinin zel mukaddes dalar bulunmakla beraber hepsinin ilhilerinde Altay sradalar zik-rolunmaktadr ki hepsi iin mterek klt sayld aikrdr. Muhtelif Altayl boylar ve oymaklarn mukaddes saydklar dalarn belli ballar Abakan rma kaynaklarndaki Ekitag, Biy rma kysndaki Sogol, Palmir, Akkaya, Ene, corafya kitaplarnda rusa Beluha denilen Kadnba - sr, Karatag, aptgan lgen, Aysu, Karahan adlarn tayan dalardr. Urenha Tuba'larca mukaddes saylan dalar Hangay ve Tannau dalardr. Bu dalar eski Trklerce de takdis edilmi dalardand. Bunlardan biri eski Trk yaztlarnda Kgmen adiyle gemektedir. amanistlere gre btn dnya ruhlarla doludur. Dalar, gller, rmaklar ("yer - su") hep canl nesnelerdir. Takdis ettikleri Ala, Tannau, Hangay, Altay dalar, Abakan, Kem (Yenisey), Katun, Bey, Akbal, Stgl rmak ve glleri amanistler iin yalnz coraf isimler deil, fakat konuan, duyan, evlenen, oluk ocuk sahibi varlklardr. Bir ama-nistin dalardan ve rmaklardan bahsettiini dinlerken bunun gzle grnen dalardan ve sulardan m, yoksa bu coraf isimleri tayan insan oullarndan m bahsettiini farketmek gtr; ruh - bizzat dadr, da bizzat ruhtur. amanistlerin bu inan-

ESKt TRK DN TARH

35

malarnda ok eski ve iptida animizm devrinin htralar yaamaktadr. aman yini her ne maksatla yaplrsa yaplsn kamn dua ve ilhilerinde, bir ruh - tanr sf atiyle, kam, Altaya hitabeder, yalvarr, ondan medet umar. Dikkate deer ki kam, dualarnda Altay sahibi olan ruhdan (Altay eezi'nden) ziyade dorudan doruya Altaya yle hitabeder: "Bu kurbann mukaddes ve ulu Altaya ulasn, onun karar verecei yere (yarg yerine) balansn. Gttmz dvay halledecek mi? bereket ve refah bize verecek mi? Bu kurbanm her engeli (budaklar) aarak ulu ve mukaddes Altaya ulasn." "Ey mukaddes ve geni Altayn yarg (hkm) yeri! durmadan ksmet veren Altay! bizi ypratmamak iin hkm veren Altay! Salar aarm ihtiyarlarmza istirahat salyan Altay!... yer ve denizler yaratld zaman ata babalarmzn takdis ettii ve tapt Altay!". "Temiz yurdumuz ypranyor, az ulusumuz sknt ekiyor. Ey mukaddes Altaym, biz ne yapalm! Ak sakall atalarmn takdis ettii ulu Altaym, geim versen ne olur? Vcudumuz kirlenmese, gzlerimiz yasarmasa ne olur? Bereketli srlerimizin kut'larm yaradan mukaddes Altaym, yer - su'-yum!..." "zlmiyelim, tanr var, tasalanmyalm Altay var! Altaym! diye tapmyoruz..." Ruhlar ve byk kamlar - amanlar ilhamlarn Altay'dan alyorlar (aman dualarnda ruhlara ve-

:36

ESK TRK DN TARH

yahut byk kamlarn ruhuna hitabedebilirken "Altaylardan n alm olan" denilmektedir). aman dualarnda aka anlalyor ki ama-nistler da ruhlar bulunduunu tasavvur etmekle beraber dorudan doruya dan kendisine de ibadet ediyorlar, onu canl ve her eyi duyan bir varlk tanrlar. XII. yzylda Moollarn da mukaddes dalar hakkndaki inan ve telkkilerinin byle olduu "Moollarn gizli tarihi"nden anlalmaktadr. Te-muin (Cengiz Han) daha gen iken, Merkit'lerin bir baskn esnasnda Burhan Haldun dana snm ve bu dan yardmiyle dmanlarndan kurtulmu olduu yle anlatlr: "Burhan Haldun tepesine ktm. Haldun Burhan'm yardmiyle, bir krlangcn hayat gibi hayatm kurtuldu... Burhan Haldun'a her sabah tapnmalym, bunu neslim ve neslimin nesli byle bilsin" Temuin bu szlerle kuan boynuna ve klahn koluna asarak gnee kar dnd ve eliyle gsne vurarak gnee kar dokuz defa diz kp tvbe ve istifar etti ("Moollarn gizli tarihi" Ahmet Temir tercmesi, s. 103). Moollar genel olarak, Ural - Altay uluslarnn hepsi, eski Trklerle ayn dinde asrlar boyu beraber bulunmulardr. Bu Mool hikyesine benziyen bir rivayet Altay Trklerinde de tesbit edilmitir. Moollar tarafndan takibedilen Altayllar Karagay dana snmlar ve daa kurban kesmiler; birdenbire bu da

ESK TRK DN TAKH

37

ormanla kaplanm, Moollar da yol bulamamlar. Altayllar bylece kurtulmular. O gnden bugne Karagay da Altayllar iin mukaddes da olmutur. Altay samanl budistlerin mukaddes efsanev dalar olan Smer dan da (Smer Tayka, Smer-ula) almlardr. aman yle diyor: "Smer ula dam, Stglm, Smer taykam altn (deerli) yargsn vere, aarm bama rahat vere!" Bu Smer - Ula budist lamaist Moollardan alnm olsa gerek. Byk kamlarn da dayana olan dalar arasnda bu Smer da zikredilir. Gemi samanlarn ruhlarn aran bir ilhide Sanzak adl kam hakknda yle deniyor: "Amcam kam Sanzak altn glde ykanm, Smer dana dayanm." Baz dalar o veya bu kabilenin "mukaddes tz" yani menesi, byk atas saylr. Gk Trklerin meneleri hakknda in kaynaklarnda tesbit edilen rivayetlerde de da ve maara mhim unsurlardandr. in kaynaklarnn verdikleri bilgilere gre hakann karargh tken danda bulunuyordu. Her yl hakanla tabi btn boy babular ile beraber Kutlu saylan Budin - inli maarasnda yin yapar ve atalarnn ruhuna kurban sunarlard. Atalar ruh-larnn panteon - tapmak saylan bu maara tke-nin 250 ki. batsndaki bir dada bulunurdu. XI. asr tarihilerinden Gardizi'nin bildirdiine gre Dokuz Ouz Trkleri, memleketlerinde bulunan

38

ESK TRK DN TARH

ok byk bir daa taparlar ve ona kurban keserlerdi. Eski Trklerin tabiat (yer - su) klt Sibirya, Orta ve kuzey Asya'daki btn amanist Ural - Al-tay uluslarnda son asra kadar muhafaza edilmitir. Eski din gelenek ve greneklerine bal kalan Al-tay - Yenisey ve Yakut Trlerinin da, orman, aa, yer, pnar kltleri etnograflar tarafndan btn ay-rntlariyle tesbit ve tavsif edilmitir. Bunlarn verdikleri bilgilere gre kutlu saylan dalar ve onlarn ruhlar adna ok muhteem yin ve trenler yaplr. Gk tanrya yaplan yin de yksek ve mukaddes saylan dan tepesinde yaplr. Bir azdan syledikleri ilhilerle dalara, ormanlara ve rmaklara hitap ederler. Dinin ilkel merhalesinde bulunan bu basit ve sadedil insanlarn yksek da tepesine kp icra ettikleri ibadet merasimlerinin manzarasnda bir azamet hissolunur. Onlarn bu yksek ahika zerinde durup etrafndaki btn tabiat, da silsilelerini ve nehirleri, mahhas ilhlar suretinde tasavvur ederek en samim dileklerini arzetmelerine ve kuwe-i muhayyelelerinin kendi bildii ekilde ilemesine hibir ey mni olmuyor. Baz rmak, gl, pnar, orman kltleri de eski Trklerin tabiat kltlerine dahildir. Aa ve Orman Klt: O ya da bu ormann heyeti umumiyesi bir klt sayld gibi baz aalar da ayrca takdir ederlerdi. amanistlerin en ok saydklar aa kayn aac (Betla Tournef) dr. Dou Trkistan'n msl-man oyun (kam) lan da hastay afsunla tedavi eder-

ESK TRK DN TARtH

39

ken evrelerinde kayn aac bulundururlar. Son yllara kadar samanl muhafaza eden Altayl, Sagay, or, Ka, Televt ve baka uluslarn kamlar kaym aac bulundurmadan yin yapmazlar. Kayn aac yalnz yin trenine katlan bir unsur deil, fakat bizzat kendisine tapnlan mukaddes bir varlktr. Ka aman, kayn aacna kurban sunarak yle hitap eder : Altn yaprakl mbarek kayn, Sekiz glgeli mukaddes kayn, Dokuz kkl, altn yaprakl bay kayn, Ey mbarek kayn aac, sana kara yanakl Ak kuzu kurban ediyorum. Kamlarn davullarnda gne, ay, yldz, imek resimleri yannda kayn aac resmi de bulunur. Bir Saay kam, davulundaki iki kayn aac resmini yle izah ediyor: "biz lgen atamzdan ilk titrediimiz zaman Umay anamzla beraber bu iki kayn aac yere indi." Kainin bu izahndan anlaldna gre, kayn aac koruyucu ve merhametli ana - tanr Umay ile beraber lgen tarafndan yere indirilmitir. Altay-llar'n dualarnda daima "bay kayn" zikrolunur. Bettiler ve Sagaylar gk veya da kurban yinini kayn aalar allnda yaparlar. Yakutlar kara am aacn da sayarlar. ocuu olmyan Yakut kadn kara am aacna gelir, peyaz at derisini aacn altna serer ve aacn karsnda dua eder. Orman klt kuzeyli ada avc uluslarda en nemli kltlerden biridir. Yakut avclar dokuz ne-

40

ESK TRK DN TARH

fer orman tanrs - ruhu bulunduuna inanrlar. Bu ruhlarn en by Bay Bayanay denilen ruhtur. Bazlarna gre Bay Bayanay orman ruhlarnn heyeti umumiyesine Verilen isimdir. Bu ruhlar avclar korurlar, onlara bereketli av ihsan ederler. Son zamanlara kadar avclkla geinen or Trkleri orman ruhlarna ok nem verirler. or avclarnn inanlarna gre bu ruhlar avcnn temiz ve doru szl bulunmasn isterler; avc ava kaca gn cins mnasebette bulunmamaldr. Avclarn evde kalan aile yeleri de temizlie riayet etmelidir. Avclar dnnceye kadar obada oyun, akalama, elence yasaktr, nk orman ruhlar byle eylerden holanmazlar. Bununla beraber bu ruhlar avclardan hikyeler, masallar dinlemeyi severler. Bunun iindir ki avclar yanlr-ada bir usta hikayeci bulundururlar. Bu hikyeoi avdan avclar kadar hisse alr. Herhalde bu hikayeci orman ruhlariyle iyi geinmeyi salyan kam (aman) roln ifa etmektedir. Bu, Pnar, rmak, Gl, Kaya Klt : En eski devirlerden beri Trklerin tabiat kltnde su nemli bir unsur olmutur. Orhon yaztlarnda "yer - su" Trklerin koruyucu ruhlar olarak zikredilir. Ongin yaztnda "yer sub tengri" sz gemektedir. Byk slm bilgini El Birn "El-Asar-l-baki-ye" adl eserinde Ouzlarn ok bereketli bir pnar yanndaki kayaya taptklarn, secde ettiklerini yazmtr. Bu X. asr Ouzlarn ok iyi tanyan bilginin verdii haberdir. Gardizi'ye gre X. asrda rti ir-

ESK TRK DN TARH

41

ma boylarn igal eden Trk - Kmek kabilesi bu rmaa taparlar ve "su Kimeklerin tanrsdr" derlerdi. Altay - Yenisey amanist Trklerin yinlerinde syledikleri ilhilerde Yenisey, Abakan, Kem, Tam rmaklarnn adlar geer. Altn Ordu Kapaklarnn destanlarnda Volga rmana "Ana idil" denilmektedir. X. asr islm corafyaclarndan ibn el Fa-kih'in verdii malmata gre Barshan Trkleri Iskgl takdis eder ve ona taparlard. amzdaki Altay - Sayan Trkleri tabiat kltne tpk eski Trkler gibi, "yer - su" demekte ve muhteem yinler yaparak "yer - su" ya hitaben ilhiler syleyerek "bereketli hayvan srlerimizin canlarn yaradan yer - suyumuz" derler. Eski Ouzlarn ve Moollarn suya girmedikleri ve hi ykanmadklar hakknda Arap kaynaklar nn verdikleri mbalal haberler bu su klt ile ilgilidir. X. asr da Ouzlar arasnda bulunan bn Fad-ian bu ulusun "hi ykanmadklarn, hele k gnlerinde su ile hi ileri olmadn" yazmtr. XIII. asrda Cengiz Han bu deti yasa ile kanunlatrm-tr. Eski Trklerdeki bu det, suyu kullanma bir yine bal olmasndan ileri gelmitir. Ate ve Ocak Klt : Eski Trk dinininde tabi kudretlerden ate klt de ok nemli yer tutmaktadr. Altayl amanist Trk boylarnda ate zerine yle bir efsane sylenmektedir:

42

ESK TRK DN TARHt

lk insanlar meyva ve otla beslendikleri iin atee ihtiyalar yoktu. Tanr onlara et yemeklerini emir ettikten sonra atee ihtiya hasl oldu. lgen gkten biri kara, biri ak iki ta getirdi. Kuru otlar avucunda ezerek bir tan zerine koyup dieriyle vurdu, otlar ate ald. lgen bylece ilk defa ate yakmasn insanlara retip "bu ate atamn kudretinden taa dm atetir" dedi. Bundan dolaydr ki Altayllar'da ve Yakutlar'da ancak akmak tandan elde edilen ate kutlu saylmaktadr. Kuzey Altaylar'da bulunan oymaklarda gvey ve gelin gerdeklerinde ilk defa yaktklar atei akmak taiyle yakmalar gerektir, gece ve gndz bu atein yannda bulunurlar. Yakut amanistleri yin ve trenler iin kullandklar atei akmak taiyle elde ederler ve bu atee "ay out" (yani mukaddes ate) derler; kibritle yaklan ate ise "nua out" (yani Rus atei) tesmiye olunur ve yinlerde kullanlmaz. Bununla beraber aile ocanda yanan ate, nasl ya-klrsa yaklsn, kutlu saylr. Mool amanizmini ilk defa tetkik eden D. Banzarov, ate kltnn Mool uluslarna Trkler'den getiini iddia etmi ve bunun delili olarak mool-cada atee "gal" denildii halde ate Tanrsna "ot" denildiini gstermitir. Atee bakp kehanet etmek Trkler'de ok eski bir grenektir. Eski Arap melliflerinden biri Trk-ler'in atele kehanetlerine dair u malmat vermektedir: "Trkler'in byk hkmdarlarnn muayyen bir gn vardr ki, o gn kendisi iin byk bir ate yaklr. Bu atee kurban sunulur ve dualar okunur. Bu atein zerinde byk alevler ykselir. Bu alev

ESK TRK DN TARH

43

yeilimsi renkte olursa bereketli yamur ve iyi mahsul olacaktr; krmz renkte olursa sava olacaktr; sar olursa hastalk ve salgn olacaktr; siyah olursa hkmdarn lmn yahut uzak yolculuu gsterir". Yakutlar ocaktaki kln kprdadn grrlerse "og kuta oynuyor" (ocuk ruhu oynuyor) derler, atein ailede bir ocuk doacan haber verdiine inanrlar. Birey hakknda dnrken ate slk alarsa, o eyin olmyacana hkmederler. amanistler'in inanlarna gre ate hereyi temizler, kt ruhlar kovar. VI. yzylda Bat Gk Trk hakanna gelen Bizans elilerini ateler arasndan geirmilerdi. Mool saraylarnda da bu det vard. Bu tren elilerle gelmesi muhtemel olan kt ruhlar kovmak iin yaplrd. Bu inancn izlerine mslman Trklerde de rastlyoruz. Bakurtlar ve Kazaklar bir yal paavray tututurup hastann evresinde "alas, alas" diye dolatrrlar. Buna "alas-lama" derler. Bu kelime Anadolu Trkesi'nde "alazlama" eklinde muhafaza edilmitir, atete temizleme anlamn ifade eder. "Alas" kelimesi Altay aman dualarnda ok geer. Yakut oyun kamlar atele kt ruhlar kovmak iin okuduklar afsunlarda "alias, alias" diye barrlar. Yakuta "alias-ta" ( = alazla) yanan paavra ile yin yaparak kt ruhlar kovmak demektir. Yakutlar bu treni yapan hakknda "oyun aal uotanan aalastr" (aman kutlu ot - ate ile alazlyor) derler. Ate ruhuna hitaben okunan aman ilhilerinden anlaldna gre aile oca klt ile ate klt birbirinden ayrt edilmez. Ayn zamanda ocak kl-

41

ESK TRK DN TARH

t atalar kltyle baldr; gaman dualarnda "atamzn yakt ocak" denir. aman yinlerinde okunan manzum dualardan birinde ate ruhu yle takdis edilir: "Otuz dili ate anam, krk dili kayn anam, gndzlerini bizim iin alp abalyorsun, karanlk gecelerde bizi (kt ruhlardan) koruyorsun; gelenlerin basndasn; gidenlerin arkasndasn!... oraa benziyen hill deiiyor, eski yl gidiyor, yeni yl geliyor. Ben de senin kurumu azn (salarla) slatmaa geldim. Sen karanlk gecelerde gen kzlar gibi salarn dalgalandrarak oynuyorsun, krmz ipekli kumalar sallayarak gen al ksrak zerinde geziyorsun, aydn gecelerde masum ocuk suretine giriyorsun! Ulusun koruyucusu, srlerimizin bekisisin! Altn yaprakl mukaddes kayn aacnn glgesinde dinleniyor-Siyah yanakl beyaz ko sana kurban olsun! Kuyruk yann sa yanndan kesilip dokuz tane ite kzartlm yalarla azn yalyorsun. Dokuz para krmz ve beyaz eritler, paavralar seni sslyor. Koyunun gs sana kurban olsun! Elbisen hakanlara mahsus zrhtr. Kzl boya ile boyanm ki (bir hayvan) trnaklar sana ss olsun! Koyun gs kurban olsun! Mukaddes Ay'n adiyle salan ak inein st sana sa olsun, altm tane sa rgs arkanda, elli tane sa rgs omuzlarndadr.. nnde Abakan rma, arkanda Yenisey rma kvrla kvrla akyor. Eteklerinde sra dalar uzanyor, damarlarnda byk rmaklar akyor. Gklere doru sivrilen dalarn ilk defa yaratld, kanatl kular umak iin ilk defa kanatlarn at, sert kayalar ilk defa meydana kt,

ESK TRK DNI TAEHI

45

kat kara elik ilk defa dlmee balad zaman sen vardn! Kkleri altm dal olan mbarek kayn aacnn ilk bittii gnden itibaren sen, ate anamz, alar doyurdun, yenleri sttn, yemeklerimizi piirmek iin sacayaklarmz kurdun, zerinde dokuz kulplu tun kazanmz kaynattn! Gklerde yzen ak bulutlar styorsun, kzartyorsun! Umay anam, sana a veriyorum, ye! Geceleri bizi koruyor, gndzleri bizi bekliyorsun! Mukaddes Ay'n adn anarak beyaz inein sdiyle seni besliyorum. Ellerin, masum kzlarn elleri gibi temizdir, hergn seni takdis ediyoruz! Bizi sa avcunda oynat, sa memenle besle! Beik balarmz berk eyle! Kk byk kardeler oalsn! Bamzn altndaki yastklarmz dalmasn! Yakalar muzdaki dmelerimiz zlmesin! nmzde ay parlasn, evremizi gne aydnlatsn: Kklerimizi eytan kopannasn! Byk yaradan yakarmz kabul etsin!.... Ey ate anamz, sen, dokuz rman kavanda dokuz keli bakr evde oturan ve rmaklarn, denizlerin hatunu (melikesi) olan su tanrsiyle konuuyorsun!" Mslman Krgz ve Kazaklarn dn trenlerinde ate ve ocak, tpk amanistlerde olduu gibi en nemli unsurlardr. Krgzlarn Manas destannda bir gelinin kaynbabasnn evine giderken atee ve ocaa yknd yle anlatlyor: Kzlar ve gelin ifte ifte dizilerek adra girdiler. Gelin eilerek ocaa selm verdi. Sonra atee yaklaarak yknd, atee selm verdi".

46

ESK TRK DN TARH

Yakutlar, and trenlerini ate ve ocak karsnda yaparlar. And forml "byk babamz ate karsnda... and ediyorum..." diye balar ve "yemeklerimden attm alevli ate ile and ediyorum" diye nihayet bulur.

DlN TRENLER amanistlerin yapt her trende muhakkak ate bulunur; kurbanlk hayvan herhangi bir ruh iin olursa olsun bir paras nce ate ruhuna sunulur. Eski Trklerin din byk tren ve yinlerinin nasl yapldn tam olarak bilmiyoruz. Btn bildiklerimiz in ve Arap kaynaklarnn ve Trk boylarnn destan ve destan hikyelerindeki haber krntlarndan ibarettir. Bununla beraber Altay - Ye-nisey ve Yakut amanistlermin byk din trenleri bize eski Trklerin yinleri hakknda bir fikir verebilir. amanist Trk kavimlerinin yin ve trenlerini iki ksma ayrmak mmkndr: 1) Muayyen vakitlerde yaplmas gereken yin ve trenler; 2) Tesadfi olaylar dolaysiyle yaplan zel yin ve trenler. Muayyen vakitlerde yaplan yinler ilkbahar, yaz ve gz mevsimlerinde yaplan yinlerdir ki bunlarn ok eski devirlerden beri yaplagelmekte olduuna phe yoktur. Eski Trk imparatorluklar devrinde bu yinler devletin resm din bayramlar olduu in kaynaklarnn verdikleri baz haberlerden

ESK TRK DN TARH

47

anlalmaktadr. Bilhassa ilkbahar ve gz bayram-lariyle yinleri Hanlar devrinden beri malmdur. Eski Trk dinine bal kalan Mool mparatorluu devrinde yaz bayram ve bununla bal din trenler Moollar'da devletin din bayramlar olmu ve muhteem yinler yaplmtr. Trklerin bu yaz bayram ve yinleri, eski Sam kavimlerin "pesah" ve hristiyanlarn "paskalya" bayramlar gibi, menei bakmndan "tabiatn dirilmesi" erefine yaplan cihanmul yinlerdendi. Bu yaz bayram yinine Yakutlar "sah", yani "sa -libation" yini demektedir. Yakutlar yedi ay sren sert k mevsimini geirdikten sonra ksraklarn saarak kmz hazrlarlar. Btn oymak - soy bir ayra toplanp soyun kam (aman) nn idaresi altnda yin dans yaparlar ve "hey ocuklar, aalar! sevinli gnler geldi, eski yl gitti, yeni yl geldi, btn yer yz yemyeil oldu... ocuklar douyor, inekler, ksraklar yavruluyor" diye trk sylerler. Sonra kam kmz kabn bana kaldrp "algs" (yi dua) syler, ilk toplanan kmz, sa (libation) olarak tanrlarn by rn Ay Toy on'a ve rn Ar Toyon'a sunar ve u ilhiyi syler: "Ar Toyon sana krler olsun, bu bahar mevsimini bize sen verdin. Buzalar, taylar, tatl stleri bize sen gnderdin. Aalarmz gzel yapraklarla donattn, otlaklarmz gzel yeil otlarla ssledin... Bu kmz dolu aya (fincan) sana sunuyoruz...". Sonra ate tanrsna, al ate sahibine (al at iitte) kmz ve ya dker. Bu ilkbahar sah yinine amanla beraber dokuz masum kz ve dokuz masum delikanl itirak

48

ESK TRK DN TARH

eder. Bunlar amann gklere "seyahatinde" beraber bulunurlarm; masum olmyan kzlar ve delikanllar gklere kmazlar, gnahlarnn derecesine gre makam (oloh)larda kalrlarm. amanlar'm tasavvurlarna gre gklere, tanrlar huzuruna, giden yolda birok duraklar vardr. Yakut samanlar bu duraklara "oloh", Altay samanlar "puudak" derler. aman, yin srasnda gklere "karken" bu duraklarn her birinde zel ilhiler syler. Yakutlarn bu yaz bayram yini son zamanlarda, hristiyanln tesiriyle, din olmaktan ziyade mill bayram ve elence eklini almtr. Altayllarn din trenlerinin en by ve nemlisi at kurban yinidir. Verbitski'nin tavsifine gre Altaylilarda her ruha ve Tanrya kurban yini yaplan yinin uzunluuna veya ksalna gre, trl trl olur. En uzun sren yin blmden ibarettir. Gne battktan sonra yinin, hazrlk blmn tekil eden, birinci blm yaplr. Bu blmlerde kam (aman) yin yaplacak yeri tayin eder, oraya zel adr (slti) kurdurur. Bu adrn tam orta yerine taze ve yeil kayn aac dikilir; bu aacn adr iinde kalan dallar budanr, adrn tepesine kan ksmdaki dallar, bir top halinde, braklr ve oraya bayrak balanr. Kayn aac dokuz yerinden kertilir, bunlara "tapt" denir ki "basamak" yahut "merdiven" demektir. Bu adr, baya adrlara gre ok byk olur; kaps douya kardr. Kapnn nnde al ve ahrlar temsil eden bir yuva kurulup kapsna at klndan

ESK TRK DN TARH

bir tuzak konulur. Bu hazrlk tamam olduktan sonra birka akboz at getirilir. Bunlardan hangisinin Tanr tarafndan beenildiini anlamak iin kam afsun syliyerek elinde bulunan fincan atn arkasna koyar, hayvann kmldamasiyle fincan yere derken ba aaya gelirse Tanrnn bu at beenmedii anlalr. Kurbanlk hayvan ksrak ise kam fincann bunun stiyle ykar ve u afsunu okur: "yi grp kabul ediniz! Fincan benden, alca drmek sizden, hayrl bilgi veriniz!" der. Anohin'in tesbit ettii malmata gre, aman fincan atarken u afsunu okur: "Bu hayvanm aygr yeleli (ruh) apt Han kabul edecekse bu fincanm alca dsn. Bunu kabul etmiyecek olursa bu fincanm ters dsn!" Kurban olarak seilen hayvann dizgini halk arasndan seilen birinin eline verilir. Bu adama "ba tutkan kii" denir. Bu adam Tanr huzuruna kurbann cann gtrecek olan ruhu temsil eder. Kam (aman) kayn aacnn ince ve yaprakl daVanndan bir demet yaparak kurbann zerinde yelpaze gibi sallar; cbbe ve klahn giyip eline davulunu ve tokman alr. nce lgen'i, onun oullarn ve onlara tabi ruhlar arr. lgen'in oullarndan Han Karta yle hita-beder: "lgen Beyden, ayrlm olan merdivenli Bay Kart! Gemi kavimlerin yaratld zaman "atam lgen" diyerek yalvarm yakarmsn! Eski dinimizin kurulduu gnden beri, eski nesilden kalan bizler bu dine inanyoruz. Dnya yaratld gn1976 Birinci Basl F. 4

so

ESK TRK DN TARH

den beri yedi gbek atalarmz bu dini kabul etmilerdir." aman birka ruha Mtabederek ilhiler okuduktan sonra tahnit edilmi kaza binerek gklere doru umay temsil eder. Bu, kurbanlk hayvann grnmeyen cann avlama trenidir. Epeyce uratktan sonra hayvann can yakalanr. amana binek vazifesini gren kaz da uup gider (yani utuu temsil edilir). Kurbanlk at, bomak ve bel kemikleri krlmak suretiyle ldrlr. Hayvann can kmak zere iki kam elinde tuttuu ekmei hayvann yanna getirerek "opkuruy, opkuruy" der ki bu kurbandan kan kut'u (talih ve saadet ruhunu) ekmee kartrmaktr. Bu ekmei kurbann sahibi ve aile efrad yerler; baka kimseye vermezler. Kurbann derisi -ba, aya ve kuyruu ile beraber bir sra aslr. Buna "baydara" denir. Kurban lgen adna kesilmi ise "baydara"m ba douya kar, Erlik namna ise batya kar yneltilir. Kurbann eti, kemikleri krlmadan ayrlr ve "kazanc" denilen iki uzman adam tarafndan piirilir. Et piirilen kazana "kazanclardan" baka kimse yanaamaz. Kam, et suyundan alp ts'lere afsunlar dualar okuyarak, sa yapar; manzum duann her msranda "ook" diye barr. Bu kelime sam dinlerin "amn" kelimesi yerinedir. Bu treni mteakip yine itirak eden kimselere kurban etiyle ziyafet ekilir. Kemikler toplanp "baydara" altna konulur ve al rp ile kaplanr. aman ilhilerini okumakta ve et paralarn yemekte devam eder. Biraz sonra aman istirahat eder.

ESK TRK DN TARH

51

Bu srada kurban sahibi dokuz elbise getirip adrn kaps yanna asar. Bunlar lgen'e armaandr. Buna "tolu" denir. aman davulunu atee tutup kuruttuktan sonra v cbbesini ve davulunu arcan denilen kokulu ot yakp ttsler ve sandalyeye oturur. Davulunu vurmaa ve ruhlarn armaa balar. lk nce Yayk Han denilen su ilhlarndan birine ba vurarak dua eder. Buna "ayaz hann paras, ay ve gnein pay" diye hitabeder. Baz samanlara gre bu ruh, l-gen ile aman arasnda vasta devini grr. aman davulunu vurmakta ve manzum dualar okumakta devam eder; bildii btn ruhlar adlary-le arr. Bunlar arasnda kartal da vardr. Kartal "tanr kuu kartal, bakr trnakl mthi ku" diye tavsif eder. Bundan sonra her kabilenin byk atas (hakik veya efsanev) arlr. Bu atalara hitaben ilhiler okunur. yin yaptran kurban sahibini ve karsn, davulu ve tokmaiyle kucaklayp, takdis eder. Ev sahibine, karsna ve ocuklarna temsili olarak zrh ve klah giydirir. Sonra ate etrafnda dner, davulu hzla vurur, lgen iin konulan armaan davulu ve tokmaiyle beraber kucaklar; mtemadiyen manzum ilhiler syler. lgen iin hazrlanan armaan alp gklere doru ykselmee baladn temsile giriir. Birinci kat ge kyor. Orada yldrm, imek, gk grlts ile karlayor. kinci kat ge kyor. Bundan sonra kam havann ilerideki durumu hakknda kehanette bulunur. Gklerin her katnda

52

ESK TRK DN TAKH

neler bulunduunu anlatr, ilhiler syliye syliye drdnc kat ge kar. Davulu ile yine gk grlemesini temsil eder. Buradan beinci kat ge kar. Gk grlts iddetlenir. Bu gkte yayu (yarad-c%) denilen kudretli bir ruh bulunur. aman bu ruhun huzuruna girerken davulunu yavaa vurur, dualarn da yava sesle syler. Bu ruh diidir; buna "anam!" diye hitabeder. Yayu "Sen kimin kalntssm, kimin torunusun? adn syle. Kiinin ad, geyiin ty olur; adn, yolunu anlat. Kanatllar umyan, trnakllar basmyan bu yere pis kokan bcek gibi nasl geldin?" der ve tehdit eder. aman ok korkar, geri geri gider ve yalvarp yakarr. Yayu kamn azyle kehanete balar, "u olacak, bu olacak" der, trene itirak edenlerin hepsi klahlarn kamn davulunun altna atarlar. Bu, iyi fallar yakalamak iindir. aman altnc kat ge karken herkes klahn alr. Altnc gkte aman aya secde eder. Yedinci kat ge kar. Burada gnee secde eder. Bylece t on ikinci kat ge kadar kar. Burada lgen'e kurban takdim eder. Ona hitaben dualar syler. aman yer yzne iniyor. Davulu atar, gzlerini ap, gya uzak yoldan gelmi gibi, herkesle se-lmlar. Bu sylediklerimiz gn devam eden yin ve trenin zetidir. nc gn amann erefine byk ziyafet verilir. yin iin hazrlanan ikilerden herkes sarho oluncaya kadar ier. Kt ruhlara kar yaplan yinlerde amanlar yer altna indiklerini ve orada gezdiklerini temsil

ESK TRK DN TAEIHI

53

ederler. Tamu (cehennem) zerindeki kl kprden getiklerini, kuzgunlar umaz kzgn sar ller zerinden uarken gnahl kamlarn saysz iskeletlerini grdklerini, karanlk tanrlarnn bulunduklar dnyada ylanlara, ejderlere, canavarlara rastladklarn manzum szlerle hikye ederler. amanizmde bu byk yin ve trenlerden ba-ka birok zel ve kk yinler vardr. Kk yinlerden ok yaygn olan zel yinle bir hayvan ba bo brakmaktadrki bu hayvana "idik (zk, lyk, iyik, tih)" denir. "Iduk" aslnda "salverilen, gnderilen" (yani; tanr iin salverilen, tanrya gnderilen) demek iken, Trklerin din dncelerinin olgunlamas sonucunda "mbarek" ve "mukaddes" kavramlarn ifade etmitir. "Iduk" denilen bu din gelenek Trkler mslman olduktan sonra dahi devam etmitir. Mahmud Kgar bu kelimeyi yle aklamtr: "kutlu ve mbarek olan; aslnda sahibinin yapt bir adak iin saklanarak yn krklmyan, st saglmyan, yk vurulmyan ba bo braklan hayvan". ada amanist Trklerde de "Iduk" hayvan byle tarif edilir. amanistlerde idik, muayyen yin ve trenle ruhlardan birine binek hayvan olarak salverilmektedir. Her amanist bu hayvan dokunulmaz ve mbarek sayar, idik hayvanlara kadnlarn dokunmas kesin olarak yasaktr. Kansz kurbanlardan biri, sa (libat'on) dur. Bu din terim btn Trk boylarnda mterekdir. Bu terim ok eski devirlerin miras olacak ki Mo-

54

ESK TRK DN TARH

ollarda dahi "sau" eklinde sylenir. Kanl kurbanlara taylga yahut haylga denildii gibi sa'ya da din terim olarak salga yahut alga denir. Sa her kavmin kendi emeiyle kazand en kymetli ve mbarek sayd nimetlerden biri olur. Gebe kavimlerde st, kmz, ya, ifti kavimlerde buday, dar, arap, tccar kavimlerde para vesaire sa olarak kullanlrd. Eski Trklerin mehur yinlerinden biri "cad tab" ile yamur yadrma ya da havay istenilen ekle sokma iin yaplan yinlerdir. En eski in ve islm tarih kaynaklan bu yamur ta hakknda geni bilgi vermilerdir. XVIII. asrdan beri amanist Trklere dair yaplan etnografya aratrmalar bu "cad ta" geleneinin hl yaadn gstermitir.
(Bkz. Hikmet Tanyu, Trklerde Tala ilgili inanlar, Ankara 1968.)

KAM :

AMAN :

Eski Trk din adamlarna "kam" denilmitir. Baz boylarda bu terimle beraber "oyun" terimi de kullanlmtr. in kaynaklarnda bu terim VIII. asrda tesbit edilmitir. slm kaynaklarnda ise XI. asrda yazlan eserlerde rastanmaktadr. Mahmud Kgar bu kelimeyi arapaya "khin" diye tercme etmitir. Kam yalnz din adam deil, ayn zamanda tabip, frk vazifesini de gryor, islm devrinde bile kam tabiplere rakip olmutur. Kam (aman), amanistlerin inanlarna gre tanrlarla insanlar arasnda araclk yapma kudre-

ESK TRK DN TARH

55

tine malik olan ve tanrlarn setii kiidir. Aile bakanlar ve baz koca karlar kk ruhlara, ocak izisine (sahibine) khrban sunabiliyor ise de byk tanrlara ve kt ruhlara ancak kam yin yapabilir. Kendisinin tanrlar tarafndan kam olarak tayin edildiine, ruhlarn kendisinin hizmetinde bulunduklarna inanan kam, hayali geni, mistik ve yaradltan zeki bir adamdr. Tabiattaki baz srlara da vakftr. Kam (aman) olacak adam kklnden beri ok dnceli olur; vakit vakit can sklr; tab'an airdir, irticalen iirler, ilhiler syler. Derun ve gerek vecd halinde iken ruhunun gklere ktna ve yer altna inip cehennemleri grdne inanr. amanistlerin inanlarna gre kamlarn kudreti ilhidir, gklerden verilmitir. Bu kudret amann ba zerine bulut olarak gelir; ebekua ekline girerek ban, vcudunu doldurur. Bunun iindir ki her amann davulunda "ebekua-"nn resmi bulunur. Kanlk (samanlk) meslei renmekle elde edilmez. Kam olmak iin belli bal bir kamn soyundan olmak gerektir. Hi bir kimse kam olmak istemez. Fakat gemi atalarndan olan bir kamn ruhunun zorlamasiyle kam olmaya mecbur olur. Kam namzedi olan gen, ihtiyar ve tecrbeli bir kamn terbiyesine verilir, ihtiyar kam ona ruhlarn adlarn, okunacak ilhileri, dualar, soyundaki gemi byk kamlarn ecere ve menkbelerini retir. Sonra gen namzedin btn soyu sopu toplanp "kam bak toy" denilen yin yaparlar. Bu yinlerden biri

56

ESK TRK DN TARH

V. L. Priklonsky ("Jiv. Star" 1891, IV) tarafndan tavsif edilmitir. Onun verdii bilgiye gre Yakutlarda kam (oyun) namzedi meslee girmee hazrlanrken mensup olduu oymak toplanp bir daa veya bir tepeye kar. htiyar kam (oyun) namzede aman cbbesi giydirir; eline at kllar balanm bir as tuttururlar. Namzedin sa tarafnda dokuz nefer delikanl, sol tarafnda dokuz kz, bunlarn ortasnda da bir ihtiyar aman bulunur, ihtiyar aman meslee sadakat yemini olan ok uzun duay syler, namzed de onun szlerini tekrarlar. Bu yemin duas yledir: "Zavalllarn koruyudusu, yoksullarn babas, kszlerin anas olmaa and iiyorum. Yksek da tepelerinde bulunan ruhlara sayg gstereceim; and ediyorum ki onlara candan btn varlmla hizmet edeceim. Bunlarn en by ve en kudretlisi, blk ruhlarn miri olan, da tepesinde ya-yan, amanlar tarafndan Sustuganah Ulu Toyon tesmiye olunan Tanrya, onun byk olu Uyul Toyan'a Kars Uygul Hatuna... bunlarn saysz ailelerine ve uaklarna sayg gstermee, hizmet etmee sz veriyorum..." Bu and meslek yeminidir. Eski Gk Trk devletinin kuzey eyaleti olan Baykal glnn gney tarafnda ve Selenge rma boylarnda yaam olan Trk boyu Kurkan'-larn moollam ahfad Buretlerde de aman namzedinin meslee kabul yini Trk amanist boylarnda olduu gibidir. Btn yer yzndeki din adamlarnn zel kyafet tamalar ok eski devirlerden, iptida alar-

ESK TRK DN TARH

57

dan kalma bir gelenek ve grenektir. Kyafete ve d grne hibir nem ve deer vermiyen islm dinine mensup din adamlar bile komu uluslarn ve eski dinlerin geleneklerine uyarak "kisve-i ilmiyye" bidatini icadetmilerdir. amanizm rahipleri olan kamlarn da kendilerine mahsus kyafetleri (cbbe ve klahlar) vardr. Kamn cbbesine Altayllar manyak, Yakutlar kumlu yahut oyun tangasa (aman giyimi) derler. Kam bunlar ancak yin yaparken giyer. Samanla namzet olan gen, staj grd mddet iinde, cbbe giymez, yinleri ad elbisesiyle yapar. Gelenee uygun bir cbbe hazrlamak pahalya mal olduu iin baz kamlar, ruhlarnn zel msaadesiyle , birka yl cbbesiz yin yaparlar. Fakat cbbesiz kamlar kt ruhlara kar fazla cesaret gsteremezler. Bunun iindir ki her kam ne yapp yapp aman kyafeti elde etmee alr. Kamlar iin kyafetten sonra en nemli ey davul yahut dmbelektir. aman, cbbe ve davulunu kendi arzu ve isteiyle deil, fakat hizmetinde bulunduu ruhun emir ve ilhamna gre yaptrr. Cbbe ve davulun vasflar ve biimi, ssleri btn teferruatiyle bu ruh tarafndan tarif edilir. Ruhun istediklerinden en ufak bir nesne eksik olursa bu cbbe ve davul yin yap-mya yaramaz. aman cbbesi, gelenek olarak, otuz paradan yaplm saylrsa da hakikatte altm kadar muhtelif paralardan mrekkeptir. Cbbenin esas ksm

58

ESK TRK DN TARH

meral veya beyaz koyun derisinden yaplan ceketten ibarettir. Baka paralar bu cekete dikilir. Bu paralar, samanlarn ruhlar dnyasnda bulunduunu tahayyl ettikleri btn varlklarn sembolleridir. amann cbbesiyle beraber klah (brk) da hazrlanr. Klahn esas ksm kar uzunluunda krmz kumatan olur, etrafna da tane dme konulur. Astar kaba ve di kumatr. Klah da cbbe kadar nemlidir. yin yapmak iin zel kyafetten baka en nemli olan ey ya davul ya da deftir. Szde msl-man olan kamlar kopuz kullanrlard. Eski Trklerin din yinlerinde her hangi bir mzik leti bulunmas art olmutur. aman davulunda birok resimler bulunur. Bunlar amann ou, byk kurban yininde okunan, ilhilerde adlar geen nesnelerin sembolleridir. PUTA TAPILIR MIYDI? ok eski alardan beri bir Gk Tanr'ya inanan Trk rk ve genel olarak Ural-Altay uluslar putlara taparlar myd? Bu mesele zerine in ve slm kaynaklarnn verdikleri bilgilerle son yzyl iinde amanist Trklerin etnografyas zerinde yaplan aratrmalarla elde edilen bilgiler elimektedir. in kaynaklar Hunlarda altn put (iddi) bulunduunu kaydettiklerini yukarda bahis konusu,

ESK TRK DN TARH

59

>

etmitik. Daha sonraki kaynaklar da Gk Trklerin "tanr tasvirlerinden bahsetmilerdir. Bu kaynaklara gre Gk Trkler "tanrlarnn tasvirlerini keeden yaparlar ve deri torba iinde saklarlard. Bu tasbirler i ya ile yalanrd. Ayn zamanda srk zerine de dikilirdi". Ural-Altay kavimlerinin kuzey ormanlarnda ve Altay-Sayan dalarnn dar vadilerinde skp kalm olan boylarnn grenek ve geleneklerini tetkik eden bilginlerin yzyldanberi topladklar malmat in kaynaklarnn Gk Trklerin "tanr tasvirleri" hakknda verdikleri malmatn aklanmasna yardm etmitir. Bu etnografik malmata gre Altayl-larda ts-tz, Yakutlarda tangara, Tuva-Uranha'-larda eren, Mool-Bureflerde ongon denilen putlar-Jetiler vardr. Bunlar keeden, paavralardan, kayn aac kabuundan yaplr. Bir ksm ocuklarn oynadklar bebeklere benzerler. Bir ksm da tilki, tavan ve baka hayvan derilerinden ibarettir. Bunlar duvarlara yahut srklara aslr. Baz aileler bunlar torbalarda saklarlar. Ava veya nemli bir sefere karken bu putlara sa saarlar ve azlarna ya srerler. Bu putlar ifade eden altayca ts-tz ve moolca ongon terimleri tarih bakmndan nemlidir. Tz ts bugnk amanist Trklerin lehelerinde "asl, kk, mene" demek olduu gibi eski Uygur ve Ha-kaniye Trk lehelerinde de ayn anlamda kullanlmtr. Altaylilarn bu putlara tz-ts ad vermeleri de bunlarn atalar ruhu htras olarak yapldn gstermektedir.

60

ESK TRK DN TARlH

1253 ylnda Fransa kiral IX. Ludwig tarafndan Moolistan'a Meng han huzuruna eli olarak gnderilen rahip Rubruk'un budist Uygur tapnanda grd putlar hakknda verdii malmattan bu putlarn da "tz"ler olduunu anlamak mmkndr.. Rubruk yle diyor: "Uygurlar bir tanrya inanrlar. Tanrnn insan veya baka bir cisim eklinde tasvir edilmesini kabul etmezler, "yle ise neden bu kadar ok putlarnz var?" diye sorduumda Uygur rahibi "biz bu putlar Tanrnn tasviri diye kabul etmiyoruz. Bizimkilerden biri, olu, kars veyahut baka biri lrse onun suretini yaparlar ve buraya (yani tapmaa) korlar. Biz de bunlar lnn hatras olarak saklarz, ve sayarz" diye cevap verdi. Tanry bir bilmek bakmndan Moollar dahi bunlarn mezhebindedirler. Fakat onlar llerinin tasvirlerini keeden yaparlar ve sslerler. Ayrca bir tapmak adrlar da vardr, orada bir rahip kadn (aman) bulunur". Putlara tapmann menei hakknda Eb'1-Gazi Han'n fikirleri de dorudan doruya "tz" ile ilgilidir. Ona gre: "... O zaman onlarda (Trklerde) bir det vard ki birinin olu, bir kz, aabeyi veya kk kardei veya baka bir kymetlisi lrse onun suretini kugurak (yani kukla) yapar, evinde saklard. Ara-sra o sureti pp sevip okyarak bu filnn sureti derlerdi. Bu suretin nne yemeklerinin ilk lokmalarn korlard. Yzlerini gzlerini kuklaya srtp nnde yere eilirlerdi, ite bylelikle haberleri olmakszn puta tapmay meydana getirdiler".

ESK TRK DN TARH

61

Bu "tz"lerin bazs av ve orman Tanr-ruhlar namna da yaplr. amanist Trk avda ya da baka bir teebbsnde muvaffak olamazsa adak adad tze darlr ve ona svp sayarak sokaa atar. Btn bu aklamalardan anlaldna gre "Tz"ler tam anlamiyle mukaddesattan saylan "put" deildi. ly Anma: YUG: Gk Trkler devrinde ly anma treni iin mezar zerine yaplan lnn heykeli ve tapnak bu tz (yani atalar) kltrnn daha olgunlam eklinden ibaretti. Gk Trkler bu ller kltne byk nem vermilerdir. Son yllarda yaplan kazlarda llerin heykelleriyle beraber tapmaklarn enkaz bulunmutur. ller iin yug (matem) yini de bu l heykelinin yannda yaplrd. Bu din gelenei Gk Trklerden sonra, 12 - lJf. asrlarda, amanist ve szde h-ristiyan Kpaklarda grlmtr. Mslman Trklerden KrgzKazaklar son zamanlara kadar muhteem yug (a) treni yapyorlard. Trklerin asrlar boyunca trl dinlere girip kmalarna ramen eski Trk din gelenekleri btn Trklerin manev hayatlarnda derin izler brakmtr. Tanr, alk, bayan, yarla, yakar gibi bir ok kelimelerimiz o eski dinin miras brakt terimlerdir.

ALTAY SAMANLIINA AT MADDELER (*) A. V. Anohin Ruhlar ve lhlar Hakknda amanist Altayllarn tasavvurlarna gre ruhlar dairede yaarlar: yer altnda, yer zerinde ve gkte. Yeralt ruhlar ekseriya Krmz, Gk ruhlarn Kuday, yer ruhlarn Yersu yahut Altay tesmiye ederler. Altayllar btn ruhlar iki zmreye ayrrlar: 1) Tz (harfiyen: esas, mene, mebde demektir), yani ilk ruhlar, ezelden beri mevcut olanlar. 2) Yayaanneme (harfiyen: yaradlm nesne, mahlk demektir), yahut ksaca neme (nesne) yani sonradan vcut bulan ruhlar. Bundan sonra gene ruhlar aru (pk, temiz) veya kara (habis) zmrelerine ayrlrlar. Buna gre ruhlar, 1) arutz, 2) ka-ratz, 3) aruneme, 4) karaneme tesmiye olunurlar. Bu son iki zmre -yni aruneme ve karaneme- lere umum bir ad olarak krmz denir. Bu krmz'ler hakikatte gemi zamanlarda lm samanlarn canlardr. Bunlar da iki zmreye ayrlrlar: 1) Uzugi tayadalar ki anne tarafndan byk babalar (dayatalar) demektir. 2) Kanadalar ki baba tarafndan olan babalar demektir. Bununla beraber krmz kelimesiyle ebed olan karatz'ler tesmiye olunur.
(*) eviren : Abdlkadir nan, XV, Say : 85. lk Dergisi Mart 1940,, Cilt

ALTAY SAMANLIINA AT MADDELER

53

1.

"Tz" denilen ruhlar:

A Karatz (yahut kara tmz): Erlik, bu zmreye dahildir ve Altayllarn akidelerinin merkezini tekil eder. 1) Erlik, 2) (Yek karatz, menfur karameb-de): Altayllar en ar ve elemli felketleri (Katu yobol, a kyal), mesel: salgn hastalklar (kzamk, kzl, tifo: yad ve tavar letleri gibi felketleri) Erlik'in faaliyetiyle alkadar bilirler. Onlarn akidelerine gre Erlik kurban vermeye mecbur etmek iin insanlara hastalk ve baka felketler gnderir; eer insan bununla da Erlik'in istediini vermezse ldrr. Erlik insann cann alr (lttntn algan), yeralt lemine (Altmg oron) gtrr, muhakeme eder ve kendisine eli-uak (Erlik piding elisi) yapar bazen, Erlik, bu ua ile insanlar zerine salgn hastalklar gnderir. Erlik'in insana ve canna kar btn mnasebeti hakknda Altaylnn akidesi bundan ibarettir. Altayllar her zaman, bilhassa hastalk hkm srd zamanlarda Erlik'ten pek korkarlar. Onun adn bile sylemekten saknrlar, ksaca karaneme demekle iktifa ederler. Onu kstah, utanmaz (kaal Erlik), somurtkan, inadc (pos Erlik) diye tavsif ederler, insan Erlik'in bu kadar tahakkm altnda bulunmasna ramen onu aldatmaya ve atlatmaya imkn bulur; ona kar baz yakksz muameleler de gsterebilir. Kurban vermekle insan Erlik'in gnln bulmak, onu yumuatmak iin al-

64

ESK TRK DN TARH

r. Bununla beraber kurban da samimi deildir. Byle olduu halde ondan taleplerde bulunur: Bu parlgam silerge tabsn Pasm esen yatsn Kaya krp alkatpagar Bu kurbann siz (ler) e ulasn Kya bakp bizi alatma (alkamak-dua ve ilh terennm etmek) ylga amir yatsam, Paza parlggar pazar aa yatsn Yak kamnn kn alattan ediger yl mreffeh ve rahat yatarsam (yaarsam) nezrederim ki Yine kurbanlar ona yetisin (ulasn) iyi kamn bile gcn alc ediniz! insan Erlik'e kar byle hrmetsizcesine muamelede bulunmakla kalmyor, daha fazlasn da yapyor. Ona ark, zayf, hatta bazen hasta hayvanlar kurban eder. iyi tz'ler erefine kesilen kurban derilerini mahsus yaplan kazklara astklar halde, Erlik'e verilen kurban derilerini kendileri kullanrlar. Kurban merasimi iin kullanlan kazk, srk ve sair malzemeyi eri br ve biimsiz aalardan intihap ederler. Erlik'in a gzlln azaltmak iin bir are olarak bazen taylga'y (3) kpekzm (togonok), akdiken (pele) ve btrak gibi dikenli al ve otlarn yannda kurarlar. Altayllarn akidelerine gre, Erlik dikenli allardan korkar. Kurban ar-

ALTAY SAMANLIINA AT MADDELER

(j

tklarnn ve taylgann oba (ayl)dan uzak ve pek de makbul saylmayan imal (arkayan) tarafnda, karanlk bir kedeki plk zerinde bulunmasna dikkat ederler. Togonoktung tlzi pirigip Toguz skt mirdi Kpek zmnn fidyesi birikerek Dokuz kemikli (kurbann kafa ve paalar) paavra (Erlik'e kurban olsun)! amanlar, okuduklar dualarda Erlik'i "Kayra-kan" tesmiye ederler. Baz trkologlar bu kelimeyi merhametli hakan (4) diye tercme ediyorlarsa da doru deildir. Dorusu keskin, kesici (5) yni insanlara izdirap vermeye ve ikence etmeye hatta ldrmeye her an iin mheyya olan demektir. Bundan dolaydr ki insann cann da Altayllar "iplik", dayanksz, (nesne) tesmiye ederler, (uuk tnd biip salgan-iplik gibi can halk etmi) dualarda Erlik'e "baba" (Erlik Ada) ve insan ruhunun hliki (zr tnd bkan-yaatmak iin can yaratan) diye hitap ederler. aman dualarnda Erlik'in kyafeti ve d grn de tavsif edilir. Bu tavsife gre Erlik atlet vcutlu bir ihtiyardr. Gzleri ve kalar kmr gibi kara, dizlerine kadar uzanan sakal ataldr. Domuzun az dilerine benzeyen by kvrlarak kulaklarna aslmtr. enesi tokmaa, boynuzlar aa
1976 Birinci Basl F. 5

J6

ESK TRK DtNl TARH

kklerine benzer; salar kvrcktr (yelbir atuu pos Erlik-yelpaze gibi sal, inat, somurtkan Erlik). Erlik yeralt diyarnda (altngoron yahut al yer) kara amurdan yaplm sarayda oturur. Bir rivayete gre Erlik'in saray kara demirden olup etraf duvarla evrilmitir. Erlik'in karargh dokuz rman Doymadm (Toybadm) rmana dkld yerde kurulmutur. Doymadm rmann suyu insanolunun gzyalarndan ibarettir. Baka bir rivayete gre Erlik'in karargh abra ve yutpa denilen korkun canavarlarla dolu olan Bay Deniz (Bay Tengis) kysmdadr. Doymadm rmann zerinde at klndan bir kpr kurulmutur. Erlik hakanlnda saysz bir ok llerin canlar yaar. (Kananng pajn algan, kamk pajn yuuna Kaan nize=nicelerin ban alm btn balar ym toplam). Bu zanlardan biri Erlik dnyasndan kamaya cesaret edip kprye ayak basarsa derhal kl kopar, kaak da Doymadm rmana yuvarlanr. Me'um rman dalgalar kstah kaa tekrar Erlik sahiline atar. Doymadm rmann kylarnda yeil baldrl, beyaz gsl, byk kaya benzer eneli korkun canavarlar vardr. Bunlara Yutpa denir. Yutpa'lar Erlik saraynn bekileridir. Erlik'e giden bir yol vardr; fakat bu yol puu-<dak denilen engellerle doludur. amanlar yin yaparken Erlik huzuruna bu yoldan gidebilirler. Bundan baka, amanlar Erlik'in sarayna (rg) git-

ALTAY SAMANLIINA AT MADDELER

g7

meye ve Erlik'le konumaya da muvaffak olurlar. Erlik kreksiz kara kayklarda gezer; yaz revan ata yahut yk hayvanna (klk) akalnl kze biner. Erlik kzl, kanl yemekle beslenir ve cier kann ier, yeme ve ime zaman akam vakti gk yznn kzard zamandr. Erlik namna put yaplmaz. Erlik byk kara ruh (kara yaantz) saylr. Onun hatr iin kapnn sol tarafnda, bulak suyu konulan kabn durduu yerde yin yaplr. amanistlerin akidelerine gre erir ruhlar (yaman krmz) kapnn sol tarafna ve bulak suyunun yanna toplanrlar. 2) Erlik'in oullar (Erlikting uuldar-Kara-tz): Erlik'in yedi, dier bir rivayete gre dokuz olu vardr: demirbal kara oullar (temir patuu kara uuldar) denir. Bunlarn ahs adlar da vardr. Fakat bir amann syledii isim dier amann sylediine uymaz; her aman kendisinin inand rivayete gre tesmiye eder. Bu isimler ok mrekkep* olur ve her ruhun hususiyetini gsterir. Birinci rivayete gre Erlik oullarnn adlar: 1 Ta pilekt Pay Maattr (Ta bilekli Bay Bahadr) 2 Kara 3 Yes pilekt Kerey Kaan (Bakr bilek Kerey Hakan)

ESK TRK DlNl TARH

4 5 6 7

Uar Kaan Yaba Kaan Kmr Kaan eedey Kaan

ikinci rivayete gre: 1 Erlikting ylanduu Kara (Erlik'in ylanl Kara) Katuu snduu Kaan Kara, Piyik snduu Piy Kara. (Sert yapl Hakan Kara Byk vcutlu Bey Kara). 2 Ta pilekt Mattr (Ta bilekli Bahadr) 3 Yetti oduuluu, Yes pilekt Kerey Kaan mgay Kaan tzi (ingay Hakan neslinden Yedi odal Bakr bilekli Kerey Hakan). 4 Kolktng kk sayu Kmr Kaanng kk tmon Gmleinin her dikiinde "kk tmon" (bulunan) Kmr Hakan (6) 5 Paspas pazar Pad pk, Kler tartk, yer tartk, Kler apk, yer apk, Paspak yudar Pad piy. (Yrr yrmez - harf. "basar basmaz"

ALTAY SAMANLIINA AT MADDELER

69

Padiah pehlivan Tun kaa toprak kaa Tun kapan toprak kapan Deirmen talarn yutan Pad Bey). 6 Aburalun (7) kl - yayk Angdankan ngay Kaan ("Abura"l gl-tufan Altst eden ngay Kaan). 7 Pad Kerey Ky yok kr keme, Kanad yok kuba aal. Pad - Kerey (Krei yok da gemi Kanad yok buz sal. Padi - kerey). 8 Aygr yalduu bey yaba) Piy-Yaba (aygr yeleli

9 Kattu snduu Temir Kaan, Tulku snduu tulunduuu, Tudu temir yarmduu Adam Erlik ayrlgan Kzarar kan yok, Kylattan tn yok (Yus yuvarlak sa rgl, Som demir yarnl Ata Erlik'ten ayrlm Kzarr kan yok. Kayacak (lecek) can yok. "Ser vcutlu Temir Hakan."

70

ESK TRK DN TARH

Notlar :
1) A. V. Anohin. Material po amanstvu u Altaystev (Publication du
Mse d'Anthropologie et d'Ethnog. de I'Acad. des Sciences de Russie.) Volume IV, 2, (1924). 2) Erlik Han kuvvetli han demektir. Uygur - buda metinlerinde Yama, yni yeralt hkmdar - bu Erlik kelimesiyle tercme olunur. Bugnk telffuz Moollarn Uygurca kelimeyi telffuzlarna gredir. Bugnk Sibirya Trkleri Erlik kelimesini Mool telffuzuna uydurmulardr.

S) Kurban merasimi icra etmek iin mahsus hazrlanan yer (eviren).

4) Kr. Kayrakkan (sevgili mnasna gelen "Kayran" ile "Kaan" dan

Koruyucu Melek. (V. V. Radlof WB, II) 5) 6) Aada verilen malmata gre iplik gibi ruhu, can ipini kesiyor. Erlik

"Kk tmn" szn Anohin "Mavi alt,aa" diye tercme ediyor. Fakat bu tercmeden hi bir ey anlalmyor. htimal ki "Kk-tme" (mavi boncuk) gibi bir szn yanl tesbiti olabilir. (A..). "Abura" yahut "abra" efsanevi bir canavar aman elbisesi tavsifine bak.

7)

ALTAY SAMANLIINA AT MADDELER A. V. Anohin (*) Erlik oullar "Erlik beyin elileri" (Erlik piy-ding elizi) tesmiye olunurlar. Fakat "eli" mdr mnasna gelir. nk bunlar Erlik alemindeki, yerin altndaki (altng oron) ve stndeki (pu yerde) btn fena ruhlar idare ederler. Bilhassa yer zerindeki erir ruhlarn (yaman krmstr, yerding neme) idaresi bunlarn elindedir. Altayllarn tasavvurlarna gre erir ruhlar btn yeryzne dalmtr. aman dualarndan anlalyor ki bu ruhlar, ahs hususiyetlerine gre, "obur ruhlar (yek yahut aza)", "lm ruhlar (al-da)", gemi babalar ruhu (ada k) diye muhtelif zmrelere ayrlrlar. "Gemi babalar ruhu" yle tavsif edilir : Kz yok - sokkortor Peli yok pertikter Yanma] yok snktar, Pel sgi pertikter Kabrgaz kayktar ye sgi oy kakar
() eviren: Abdlkadir nan, lk Dergisi Say: 87, Mays 1940, cilt XVI.

72

ESK TRK DN TARH

Gz yok - krler Beli yok - sakatlar Kalas yok - krklar Bel kemii sakatlar Kaburgas eriler Boum kemikleri bklenler. Altayllarm sylediklerine gre erir ruhlar inzibata pek de riayet etmezler. Aralarnda kavga, ihtilf ve savalar olur. Bunlar, fevkalde ak gzllk ve oburlukla temayz ederler. Bunlar, dip diri insan lokma gibi yutarlar. Biri hastalanrsa Altay-llar "erir ruh yemektedir" (krmz yep yat), biri lrse "erir ruh yemi (krmz yeen)" derler. Vcutta hasl olan her trl yaralar (paluu) erir ruhun srmasiyle (krmstnk titegeni) izah edilir. erir ruhlar yalnz insana zarar etmekle kalmyorlar, ok a gzl olduklarndan Erlik'in payn yiyerek onu da zarara sokarlar. llerin canlar da erir ruhlar zmresinden saylr. Bunlar kabilelere (sk) ayrlrlar ve alaylar tekil ederek dnyadaki torunlarnn obalar etrafnda dolarlar. Bazan, a gzllk sebebiyle yabanc oymaklarn obalarna da akn ederler. Bu canlar - ruhlar ok hilekr ve sokulgan nesnelerdir: kapdan giremezlerse delik bulup eve girerler ve yemek iin insanlara saldrrlar. erir ruhlar arasnda inzibat ve nizam temin etmek iin Erlik kendi bahadr oullarn yer yz-

ALTAY SAMANLIINA AT MADDELER

73

ne gnderir. Bunlar, yavuz muhafzlar (katuu kuyak) sfatiyle ev kaplarn erir ruhlarn yersiz h cumlarna kar korurlar (ej iine katuu yaman kelze kuyaktap yat). Bundan dolaydr ki Erlik oul larn "kapnn zrh" (ejikting kuyag) tesmiye ederler. > Erlik'in bahadr oullar bekilik ederek kap nn iki sesi (iki yaa) yannda bulunur ve eik (bozogo) istikametinde teye beriye gezinirler. Bazan de avluya (krentik) kadar gelirler. erir bir ruhun yaklatn duyar duymaz derhal onun ze rine saldrr ve kuvvetli elleriyle yakalayp daima kaynamakta olan drt kulplu tung kazana (trt kulaktuu kler kazan) atarlar. Habis ruh bu yeralt cehenneminin aznda (yer taamnmg uuz) kstah lnn cezasn grr. i Her kabile (sk) Erlik oullarndan birinin veya ikisinin kaplarnda bekilik ettiklerine inanr ve bunlara kar sayg gsterirler. Erlik oullarndan Kara Kerey Kaan, Temir Kaan, Pad Piy ve Pay Mittir adlar bilhassa kap bekileri sfatiyle anlrlar. nsan Erlik oullarn kendisine hayrhah bilir; onlara kar sayg gsterir. Bununla beraber onlarn gazabndan ve kahrndan korkar. Baz amanlar'm anlattklarna gre Erlik oullar babalar iin yaplan kurban yinlerinde samanlara rehberlik ederler, yeralt dnyasna giderken yol gsterirler ve Erlik'le amann mzakerelerinde vastaclk yaparlar.

74

ESK TRK DN TARH

amanlar'm tasavvurlarna gre, Erlik'in oullar Kara ts'lerdir. Her kabile Erlik oullarndan birini kendine ts tutarak hrmet eder; baka kabilelerin ts'ne kar kaytszdr. Bu tsler erefine yaplan kurban yin ve merasimleri esas itibariyle Erlik'e yaplan yinlerden farkszdr, ancak baz motifleriyle ayrlr. Bunlar verilen kurbanlk hayvanlarda Erlik'e verilen hayvanlarn haiz olduklar hususiyetlere malik olmalar arttr. Erlik Oullarnn yeralt dnyasndaki rolleri pek de vazh deildir. Bunlar yeralt dnyasndaki glleri, rmaklar, deniz ve deniz canavarlarn idare ederler. Her birinin ota (oduu)lar vardr. Erlik oullarnn vazifelerini Altayllar Rus Hkmeti memurlarnn vazifelerine benzetirler ve onlar "stanoyoypristav" (8) gibi telkki ederler (okolo sststanoboy pristop). Ta pilekt Pay Mattr'n dokuz kz vardr : Mattrdng toguz kz Yeltek kara catuular, Yeltek kara pdll Toguz tngey karalar. Bahadrn dokuz kz Dalgalanan kara sallar, Yaradtan kara krtkanlar Dokuzu da msavi karalar. Bahadrn kzlar kapc saylr, aman dualarnda bunlar kara ylana benzetilir (Kara ylan ks-tar).

ALTAY SAMANLIINA AT MADDELER

75

Erlik oullarndan yalnz Kart namna put (galuu) yaplr. Bu put dokuz eit ve kara bez (ka-raps) den ibarettir; ev ierisine, kapnn sol tarafna konulan bir srk zerine aslr. 3) Erlik'in kzlar (Erlikting ktan). Bir rivayete gre, Erlik'in iki kz vardr. Birinin ad Sekiz gzl Kitey ana (Segiz kzt Kitey ene), dierinin - Erke Solton (nazl sultan)dr. Bir baka rivayete gre, Erlik'in dokuz kz (Erlik piyding toguz kz) vardr. Bu kzlar yeralt dnyasnda, aman dualarnda "oyn yeri (oyun yer)" yahut "kaygan sar oyuk, harmanl kuru, dz, plak (ylgayktuu sar oykedirgend kuu tak-tak)" tesmiye edilen mahalde yaarlar. Erlik'in kzlarnn muayyen bir vazifeleri yoktur; vakitlerini elence ve oynamakla geirirler. yin esnasnda amann yolu (9) bazen bunlarn bulunduu yere urar. O zaman bu kzlar aman yatak odalarna arr ve btn kurbanlarn ve ts'-lerin kendi haklar olduuna aman kandrmaya alrlar. Eer aman bunlarn cilvelerine aldanp szlerine kanarsa Erlik veya dier bir ts tarafndan ldrlr. aman dualarnda tavsif edildiine baklrsa Erlik'in kzlar pek de cazibeli deildirler. Tomugu yok togotor, albar yok altandar, Yelim kara keptler, Yeltek kara atuular,

7e

ESK TRK DN TARH

Peorolgon tulunduu, Uyad yok, kajank, Yer yark poloktuu, Yer mejelik emekt, Kdnktr tanpangdajp Emekteri pelengdejp Erlik toguz tngey kara kz Topuu yok elastik vcutlular, alvarsz plaklar Yapkan kara yzller, Be rgl, Dalgal kara sallar, Hayas yok maskaralar Yer yar gibi vulva'llar Tepe gibi tmsek memeliler. Klarn oynatp Memelerini sallayp, Erlik'in dokuz msavi kzlar Ar ruhlar (Aruu ts) Semav ruhlar.

>

aman metinlerinden renildiine gre a) l-gen, b) onun oullar, c) kzlar, d) vazifedar ruhlar: Yayk, Suyla, Karlk, Utkui semav ruhlar zmresine girerler. a) lgen -hayr ilhdr; Ay Gne ve yldzlardan yukarda yaar (r turgan Kudaym). lgen'e giden yolda yedi, baka bir rivayete gre, 9 engel (puudak) vardr. Bu yol ancak erkek amanlar iin

ALTAY SAMANLIINA AT MADDELER

77

aktr. Bununla beraber, yin esnasnda erkek aman da ancak beinci engeli (puudak) tekil eden altun kazk'a (kutup yldzna) kadar gelebilir, bundan geri dnmeye mecburdur, lgen'in altn kap saray (rg) ve altn taht (altniree) vardr. Ulgen, insan eklinde tasavvur edilir (Adam lgen piy kiji-atam lgen bey kii). Dualarda ona "Beyaz parlak (Ak Aya), "parlak akan (Aya Kaan)" "grltc (kngrti) "imeki (yalgm)", "yakc (kygeki),,' diye hitap edilir. lgen - gne, ay ve btn gk kubbesinin hakidir: Ayluu kend yaan yer, Ay knm yayagan, Adam lgen Piigan, Ayl, gneli byk yeri, Ay ve gnei yaratm, Altn lgen bimi. Ebe kuan yaratm (Eki solon g saylgan) (onun) iki ebe kua dikilmi); insanlarn ve hayvanlarn ban, kirpik ve gbeini yoktan var etmi; insanlar iin yaylalar, imenler, scak yuvalar hal-ketmi. Tulku snduu patng kudun yayagan, Yuvarlak iimli ban cann (kut) yaratm: Kindiktd yayap salgan, Kirpiktd biip salgan,

78

ESK TRK DN TARH

Aygr maln yayap pergen, Ar tebergezin pp salgan Tebelde mal yayp paretten Tergelde yurt yayp peretten, Gbeklii halk edivermi Kirpiklii biivermi Aygrl at srs yaratm Her (yerde) otlaklar yaratp verecektir, Paytahtl yurt yaratp verecektir. lgen Ate (ot) in halikdr. odmgd koydurup pergen, oagmgd kadap pergen, Adam lgen ! Scak ateini yakp veren Ve sacayan (ocan) dikip veren Atam lgen ! lgen ilh kudret sahibidir; yldzlar idare eder, gk grltsn ve yldrm yaratr, yamur ve doluyu gnderir; dolu onun salyas (silekey) dir. Ayd knd yltrgan, Ak puluttu ajrgan, Kara agat ootkan Ay ve gnei hareket ettiren Ak bulutu aran, Kara aac para para eden

ALTAY SAMANLIINA AT MADDELER

79

Kalbakka, sapkakka kemdep kalgan... Kak ve kepe ile (her eyi) hesap eden. Yalgm, kngrti!.. Yizirt edip iygende Yer yengiz silkinet. Yibrt edip iygende Yat kijiding Yal yrei yalrat Yldrmc, imeki, Tepindii zaman Yer yosun teprenir; atr atr ettii zaman Yabanc kimselerin Yufka yrekleri (korkudan) yanar. lgen'in ezeli ve ebedi olduuna, ona tapmann balangcna dair aman dualarnda yle denir: Yetti adamnng kdrgeni, Yer pdrde yayagan. Pajrganm Pay lgen! Yedi babamn hrmet ettii Yer yaradld zaman yaradlm. Ba vurduum Bey lgen ! lgen'e , alt, dokuz veya on iki ylda bir defa yin yaplr ve kurban olarak parlak donlu ve yanda bir ksrak kesilir.

80

ESK TRK DN TARH

Kurban merasimi ilkbahar yahut yaz mevsimlerinde, bazan da sonbaharda yaplr. Kurban merasiminde man yinler btn teferruatiyle icra olunur. yine byk bir kalabalk halk kitlesi itirak eder. Kurban kesen adam, ailesi, yaknlar ve misafirleri lgen'e ltuf ve ihsanlar iin teekkr ederler, gelecekte de merhametli olmasn dilerler. Davarlarn (maldng suzu), ocuklarn (kijining suzu), avda muvaffakiyet (mltnktin suzu), st, arpa, otlarn bereketi, yaylalarn asayii ve btn halkn refah ve rahat iin dua ederler. Kurban yininin umum ad stg, yni "semadaki" (gkte yaayan ruh iin) dir. Kurbana da parlg nam verilir. b) Ulgen'in oullar (lgening uuldar): Ulgen'in yedi olu vardr: 1) Kart, 2)Puura Kaan, 3) Burca Kaan, 4) Kara ku (= kartal), 5) Yajil Kaan, 6) Pakt Kaan, 7) Er Kaanm. lgen oullar gkte yaarlar. Bunlar da, babalar gibi iyi ruhlar, kudaylar zmresine dahildirler. Onlar lgen'den ayrlm (ayrlgan) olduklar halde (10) babalarna msavi deildirler. Her kabile (sk), lgen oullarndan birini kendisi iin koruyucu ruh sayar. Buna gre, lgen oullar Altayllar iin, ulgen'in kendisi gibi temiz ve iyi ruh (aruu ts) lardandr. Bu ruhlar iin tpk lgen'e yaplan yin ve kurban merasimi yaplr ve ayn dualar okunur. lgen oullarndan Altayllar arasnda bilhassa Kart maruftur.

ALTAY SAMANLIINA AT MADDELER

gj

lgen oullar namna put (ts) yaplmaz. c) Ulgen'in kzlar (lgening ktan). Ulgen'in dokuz kz vardr. Bunlara "afif kzlar" (ak kstarkyandar)" denir; has isimleri yoktur. yin esnasnda baz aman (kam) lara bu kzlar telkinatta bulunurlar. Ay kulana, ki ji polup Aydp peretten edeger ! Ay (gibi) kulama, kii (gibi) olup sylerdiniz! Bu kzlar namna kukla biiminde putlar yaplp aman cppesinin (manyak) beli zerine sralanr. d) Yayk (vastac ruh): Btn vastac ruhlar arasnda Yayk birinci mevkii igal eder. O Ulgen'in vcudundan bir para olup semav ruhtur: Ay kulana kizi polup Aydmg knnk l. Parlak Hakann (Ulgen'in) l, Ay ve gnein paras. Yayk, yei-de insanlar arasnda yaar. lgen, onu insanlar fenalklardan korumak, hayat vermek iin gndermitir. Bundan dolaydr ki dualarda Ku-day adiyle anlr. Yayk'm balca vazifeleri lgen'-le insanlar arasnda vastaclk yapmaktr.
1976 Birinci Basl F.

.'32

ESK TRK DN TARH

lgen piyding yarlkz, Kzl pulut kuyaluu, Kzngluu tiskind Kba yalgn kamluu Tengerede til alkan Ak Yayk! lgen Bey'in emirberi (muhbiri) Kenar kzl buluttan Dizgini ebemkuandan Kams imekten (olan) Gkten haber alan Ak Yayk! Yayk, Altayllarca ok saylan bir ruhtur, ilkbaharda, davarlarn ve ksraklarn ilk salan st ile bulguru kartrp lapa (potka) yapp Yayk'a sa (libation) saarlar. Bu merasime "Yayk kaldrma (Yayk igarar)" denir. Bu merasime gelecek yl iin ltuf ve ihsan temenni ederler . stg yini yaparken aman, Yayk' arr ve onun refakatinde kurbann lgen'e gtrr. Ya-yk'n yardm ve rehberlii olmakszn aman gklere lgen huzuruna kamaz. Yayk namna beyaz kumatan tasvir (put) yaplr; bu puta beyaz eritten ba, kulak, el, ayak ve kuyruk konulur. Ayaklarna kzl erit dikilir. Bu putlar (kuklalar) yirmi ve-;ya otuz kadar olur. Hepsi beyaz kldan rlen bir -ipe sralanarak evin arka tarafndaki iki hu (ka-Zing) aac arasna gerilir. yel Ak Yayk, Altn krluu Ak Yayk! boumlu Ak Yayk, Altn kenarl Ak Yayk!

ALTAY SAMANLIINA AT MADDELER

83:

d) Suyla: Suyla, insann yerdeki muhafzdr. Gzleri at gzlerine benzer (at karaktuu kaan Suyla); otuz-gnlk mesafeden grr. Baz amanlar suyla'y at gzl kartal (at karaktuu mrkdm) eklinde tasavvur ederler. Suyla, manev ruhlar zmresine dahildir; "Ay ve gnein krpnts (ay knng krkn)" tesmiye olunur. Onun rol insann hayatn murakabe etmek ve insann hayatndaki deiiklikleri haber vermektir. Bundan dolay da ona "iki dilli kekeme han (eki tild Kaan kele)" denir. yin esnasnda Suyla amann gklere ve yeralt dnyasna seyahatinde yoldalk eder ve Yaykla birlikte amann kurbann o veya bu yere gtrr. Suyla'ya rak serperler (aradaki aar); baka, trl kurban vermezler. e) Karlk: Karlk, Suyla'nm mesai arkadadr; bir amann ifadesine gre Suyla ile Karlk arasndaki mnasebet ve yaknlk kar koca arasndaki mnasebete benzer. Kurban yini yaparken amana yoldalk eder. yin esnasnda Karlk namna, duman kmak iin adr veya ev stnde braklan delikten (tndk) su serperler. f) Utkui: Utku (harfiyen: "gler yzle karlayan") gkte yaar. lgen'in yegne ve en yakn elisidir..

84

ESK TRK DN TARH

(lgen piyding elizi). stng denilen kurban yinini yaparken aman ve ona rehberlik eden Suyla, Karlk ve Yay gklere lgen huzuruna giderler. lgen bunlar karlamak iin Utku'yi gnderir. Yolcular Utk gklerin beinci dairesinde, Altn Kazk'da (Kutup Yldznda) karlar ve lgen'in iradesini bildirir. aman'n getirdii kurban alp altn kapdan ieriye dalar ve lgen'i tahtna sunar Altn Kazk'da amana bir kaz (kas) verilir; yolcular bu kaza binerek yeryzne dnerler. g) Yer veyahut Da ruhlar: Altayllara gre da ruhlar tamamiyle mstakil bir zmredir; lgen ve Erlik'le mnasebetleri yoktur. Bu ruhlar insana iyilik yapar, refah ve saadet bahederler; saygszla kar da ceza verir ve hastalk gnderirler. Hayvanlarn oalmas, salk, umum emniyet ve erir ruhlarn (aza yek) uzaklamas hep bu ruhlar tarafndan verilen nimetlerdir. Kn ebirbez Kler tuum, Ay ebirbez Altn tuum. Aydap yadar malga piyan pergen, Kindikibiske kir sablaz kandii? Kirpiki biske ya sablaz kandii? Gne dolamaz tun dam, Ay dolamaz altn dam, Sr sr mallara (hayvanlara) bereket vermi

ALTAY SAMANLIINA AlT MADDELER

85

Gklerimize kir (pas) brakmasan ne olur? Kirpiklerimizi yaartmasan ne olur? Altayllarm, da ruhlarna dair tasavvurlarnda vuzuh yoktur. ekil itibariyle insana m, yoksa bir canavara m benzediini kestiremezler. Bu ruhlar insann kalbine ancak kendi mevcudiyetlerini telkin ederler (ebeltip yat). Da ruhlarnn yaadklar yer kii olunun yaad yer dairesidir. Baka ruhlar gibi gkte veya yer alt dnyasnda yaamazlar. Bundan dolaydr ki Altayllar da ruhlarn zmreye ayrrlar: Yer Su (yni yer ve su ruhlar), Yezimtayka (yni c-mudiyeler ruhu) ve altay (yni da ruhlar). Bu ruhlarn umum ad "e e" yni sahip ve Ye-zim piy'dir. Bu ruhlar kafi bir ekilde ahslandrlr ve muayyen bir yere, o veya bu daa, rmaa, gle ve kayaya sahip olduklarna inanlr. u suretle bu ruhlar mahall ruhlar saylrlar. Bundan dolaydr ki da, rmak ve gl adlar Altayllarm nazarnda yalnz coraf isimler deil, fakat o yerin sahibi olan ruhun addr. Mesel Abu Kaan, Stgl, lemen, Ak Kaya vesaire yalnz da,, gl, rmak, kayalarn ad deil, canl varlklar ve Altayllarm tapt ilhlardr. Bunlar insanlarn dualarna cevap verebilirler; ltuf ve ihsan sahihi olduklar gibi, kahretmek de ellerinden gelir, insana ben-ziyen bu varlklarn oluk ocuklar da vardr.

;86

ESK TRK DN TARH

Abu Kaan dann iki kz vardr. Bu kzlarn iher ikisi de Yelbiz adn tarlar. Bu ilhi varlklara Altayl yle dua eder: Undubay, tatabay! Aar yurdung yatsn! Unutma, brakma (beni) Ak yurdun esen yatsn! Her dan, gl, rmak ve kayann bir altn ka--ps, altn taht ve at balamak iin altn kaz var-<dr. Altn ejigingneng gp Ay bozogongd altap yadm Altn rgng tabsn tep, Altn akkmga puulazm tep Altm kapndan karak Ay eiinden atlyorum (Kurbanm) Altn sarayna erisin diye, Altm kazna balansn diye. Her da ruhu ancak kendisine ait olan mntka--ya hkimdir; dier mntakada bulunan ruhlarla mnasebeti yoktur. Altayl her kabile (sk) o veya bu da, rma, kaya ve gl kendi soyunun hmisi telakki eder; onu ar ruhlardan (aruu ts) sayarak tapar. Kabile ts'lerinin says epeyce oktur. Bu ar (temiz) ruh

ALTAY SAMANLIINA AtT MADDELER

87'

saylan coraf mevkilerin bir ou Altay snrlar banda bulunurlar. Mesel Smer Ulan, Moolistan'da, Ala ve Stgl Kemik rma sahilinde, Kanm,. Yenisey kylarndadr. Da ruhlarna tapma deti ok eski devirlerde balam ve bugne kadar devam etmektedir. Bununla beraber Altayllar bu detin yedi nesilden beri devam ettiini, ts'lerin ise yerle beraber yaratldn sylerler. Yetti bko pajrp kalgan Aruu tzibiz Abu Kaan Yer pderde yayalp kalgan tzibis Yedi babamz (sana) ibadet etmi (olan)1 Ar tsmz Abu Kaan! Yer bittii zaman yaradlm tsmz! Altayllar da ruhlarna kanl kurbanlar verirler (ksrak ldrrler,) sa (libation) olarak bulgur kartrlm st serperler. Da ruhlarna verilen kurban yini, stg yininden bir gn sonra icra edilir. Bu yinde aman yinlerinde yaplmas icap eden btn artlar yerine getirilir. stg yininden ayr olarak da ruhlarna kanl kurban verilmez. Bu kurban yininde mahsus ilhiler terennm edilir. Bu ilhilerden anlaldna gre, aman kurban alp, Yayk, Sula ve Karlk adl ruhlarn refakatinde yedi engeli yahut kapy (puudak) yahut.

88

ESK TRK DN TARH

szgek) geer. Bundan dolaydr ki da ruhlarna terennm edilen ilhiler "Yetti ejikt yer suum (yedi kapl yer ve suyum)" tesmiye edilir."

NOTLAR

8) 9)

"Stanovoy pristov" eski Rus polis tekiltna gre "mntka polis miri" idi. (A..) aman yin tsnasmda yer altna ve gklere seyahat eder (A..)

10) Bu ayrl fizik mnada olsa gerektir, yni lgen'in vcudundan para halinde ayrlmlardr. Yayk hakkndaki lgen'in l, ay ve gnein paras cmlesi bunu gsterir.

ALTAY SAMANLIINA AT MADDELER A. V. Anohin (*) Yerin ve nsanlarn yaradl hakknda efsanele zerinde yaadmz yeri Altayllar "in Yer" (hakiki yer) tesmiye ederler. Bu yerin altnda ebed karanln hkm srd dier bir yer vardr, ki burasna altng oroon (alttaki mahal) yahut alsyer (uzak yer) denir. Hakiki yer bu gn ikinci devresini yaamaktadr. Bu ikinci devre, Altayllara gre, tufan (Yayk) dan sonra balamtr. Tufan (Yayk) hakknda Altayllar u rivayeti naklederler: Tufan olacan ilk olarak demir boynuzlu, gk (tyl) bir teke (temri mst kk teke) haber vermiti. Gk teke yedi gn yer yzn dolat ve bard. Yedi gn zelzele oldu. Yedi gn dalar ate pskrd. Yedi gn yamur yad Yedi gn frtna oldu ve dolu yad. Yedi gn kar yad.
(*) Trkeye eviren: Abdlkadir nan, lk, Sa. 88. C. XV. Haziran 1940.

90

ESK TRK DN TARH

Bundan sonra mthi souk oldu. Yedi aziz karde vard. Bunlar tufan olacan bildiler. Bu kardelerin byne Erlik, dier birine de lgen denirdi. lgen ilhi kudret sahibi olup nom (kitap ehli) adn almt. Yedi karde gemi yaptlar (1). Her cins hayvandan bu gemiye birer ift aldlar. Tufan ekildikten sonra lgen bir horoz (ta-kaa) salverdi. Horoz souktan ld. Sonra bir kaz salverdi. Kaz gemiye dnmedi. nc defa olarak lgen bir kuzgunu (kuskun) salverdi. Kuzgun da gemiye dnmedi, nk bir le bulup yemee balamt.... Yedi aziz karde gemiden ktlar. lgen (nom) yn' hikmet kitabndan ald kuvvetle insan yaratmaa giriti. Altn fincan iine gk iek (kk e-ek) koydu. Kardei Erlik bu iein bir parasn alp gene bir insan yaratt. lgen kardeine darld ve onu tel'in ederek: "Senin yarattn kavim kara kay kuakl kara kavim olsun Kara kay kurluu kara albatt polzn sening yayagan albattng!" dedi, sonra: "Benim yarattm Ak kavim arka, senin yarattn kavim garbe gider" diye ilve etti. Kara kavim deriden davul icat ederek yer yznde ilk defa aman yin yapt. Dier bir rivayete gre, lgen insan vcudunu yarattktan sonra Kuday'a yksek uluhiyetin huzuruna can istemek iin kuzgunu gnderdi. Kuzgun semaya utu.

ALTAY SAMANLIINA AT MADDELER

91

Kuday, Ulgen'in istediini verdi. Kuzgun insan cann gagalar arasnda sktrarak geri dnd. Yol uzundu, kuzgun ackt. Yer yznde uarken deve aesini grd, itah onu aeye doru srklyordu. Fakat kuzgun dayand, aenin yanndan uzaklat, geti... uuyordu; a olduunu unutmak zere iken gz at aesine dt, itah kabard. Fakat gene kendini tuttu. Lenin yanndan geti. Kuzgun a ve bitkindi. Kuzgun son kuvvetini toplayp uarken bir le daha grd. Bu bir inek aesi idi. Mavi gzleri kuzgunu kendine ekiyordu. Kuzgun bu sefer dayanamad: "Ah, ne gzel gzler!" diye bard. Gagasmdaki can am ormanna derek dald. Bundan dolaydr ki am, kara am, ard gibi aalar kn ve yazn yeilliklerini muhafaza ederler. Kuzgun havada uarken gece yarsnda Erlik yer altndan kt. Yer yznde bir saray (rg) grd ve yava yava ona yaklat. Bu sarayda Ulgen'in yaratt insan vcutlar yatyordu. Erlik'in suikastlarndan korkan lgen buraya bir kpei beki tayin etmiti. O zaman da kpek, insan gibi tyszd. Erlik kpee: "Beni saraya brakrsan sana "nekey (eski krk)" veririm; souktan donmazsn. Hem sana yle bir yemek veririm ki bu yemei yersen btn bir ay alk duymazsn" dedi. Kpek bu szlere kanp Erlik'i saraya brakt. Sarayda bulunan btn cesetlere Erlik kendi cann fledi ve "bunlarn hepsi benim olacaktr" dedi.

92

ESK TRK DN TARH

Cesetler canland. Bunlarn arasnda ocuklar, delikanllar, kzlar, kadnlar, ihtiyarlar ve kocakarlar vard. Yeryznde insanlar bylece zuhur etti. Erlik'in bir tfei vard; bu tfek dumansz barutla doldurulurdu. Erlik her gece yeryzne kar, insanlar ldrp canlarn toplard. Gzel kadnlar a (kazanc), delikanllar da rikbdar (kdi) yapard. lgen kendi sarayndaki adamlarnn azlnn farkna vard; gizlice Erlik'in dumansz (sessiz) barutu yerine dier barut koydu. Erlik geceleyin gene tfei ile vurdu. Bu sefer tfek yle patlad ki Erlik korkusundan tfei brakp yer altna, cehenneme dald. Bundan sonra Erlik yeryzne kmaz oldu. O imdi canlar avlamak iin elilerini gndermekle iktifa ediyor. Bir zamanlar Erlik beyaz ata binerdi. Tanr bu at bir kahramann canna karlk olarak satn ald. Fakat Tanr habis ruhu aldatt: Kahramann can yerine karaokz verdi ve Eriik'i bu kze ters bindirip kam yerine balta (aymalta) tututurdu. Bu rivayete dayanarak Altayllar Erlik'e, at yerine, kara kz veya inek kurban ederler."
N

o T T. A R

*) A. V. Anohin, Material po amanstvu u altaytsev (Publication du Mse d'Anthoropologie et d'Ethog. de l'Acat, des Sciences des Russie). Volume IV, 2 (1924). 1) Altayllar bu geminin Yal Mngk denilen yksek dada bugne kadar durduunu sylerler. Dier bir rivayete gre Koaa yaknndaki Iyk danda durmaktadr.

ALTAY SAMANLIINA AT MADDELER A. V. Anohin (*) Canllar, llerin ruhlar ve amanlar hakknda Altayllar nazarnda, insan ceset ve candan mrekkeptir. Ceset dediimiz, onlara gre, et, kemik ve kandan (kijining edi, sgi, kan) ibarettir. Varln byme ve nefes alma gibi hayat tezahr Tn szyle ifade edilir. Tn yalnz insan ve hayvanlarda deil, nevnema kabiliyeti olan btn cisimlerde (nebatlarda) de vardr. Bizim anladmza nazaran btn manasiyle "Can"a Altaycada sne denir. Sne nebatlarda yoktur; ancak insan ve hayvanlarda bulunur. nsann sne'si hayatnda da vcudundan ayrlp dalarda, bozkrlarda dolaabilirler. Vcuttan ayrlp gezinen sne'yi, amanlar, mkefe kudretine malik baz adamlar ve nadiren de kpekler grebilirler. Sne'yi grme kabiliyeti olan adamlara ks-beki (2) denir.
.(*) eviren: Abdlkadir nan, lk, Sa. 89. C. XVI, Temmuz 1940.

94

ESK TURK DN TARH

Ksbekiler sne'yi olduka uzaktan, hakiki insan suretinde grrler. Kpek sne'nin yaklatn uzaktan ac ac uluma ile haber verir. Adi adamlardan biri sne'yi grrse pek yaknda leceine iarettir. Cann dier bir nevi vardr ki buna Yula denir. Yula insann veya hayvann eidir. Yula da sne gibi, cesetten ayrlp mstakil yaayabilir. Ryada grdklerimiz ite bu Yula'dr. aman yinlerinde Yula'nn rol mhimdir; aman kurbanla beraber yer altna (altmg orun) indiini yahut semaya (ten-gere) ktn sylerken kendisinin ve kurbannn yula'snn seyahatinden bahseder. teki dnyada ancak sne'nin rol vardr, insann lmne iki ey sebep olur: biri Erlik'in a gzll, dieri de Erlik'le lgen'in mtereken verdikleri hkm. Bu lm hkm lgen'le Erlik memleketlerinin snrnda bulunan Kara Ktk (Kara tng) denilen yerde verilir. Erlik'in a gzll yznden gelen lm tabi deildir, Erlik'e kurban vermekle bu vakitsiz lmden kurtulmak kabildir. Byk iki hkmdarn Kara tng'de verdikleri hkm (Yarg) ile gelen lmden kurtulmak imknszdr, lm annda Sne vcuttan ayrld gibi effaf buhar olur ve buna Snezinin zd yahut sadece zt denir. Vcudu braktktan sonra Sne baka bir dnyaya (paka yer) gider. Orada Sne'yi Erlik'in elisi - lm ruhu (alda) karlar. Alda hakknda tam bir fikir verebilmek iin baz Altayl-lar bunu rusca sotnik (yni: yzba) tesmiye ederler. Bu aldalar her yeni len adamn oktan lm

ALTAY SAMANLIINA AT MADDELER

95

yaknlarndan birinin ruhudur. Sne ile alda bir -mddet adr veya ev etrafnda akrabalarnn muhitinde dolarlar. ocuk sne'si yedi, byklerin s-ne'si krk gn bylece dolar. Bu mddet zarfnda l kan evde muhtelif tabular olur. Bu eve aman (kam) girmez; mbarek vcudunun alda tarafndan telvis edilmesinden korkar. Adi adamlar da bir haftaya kadar l kan evden darya eya vermezler, dardan da almazlar. Bu mddet zarfnda l kan evden bir ey istemek ayp saylr. Krk gn sonra mteveffann akrabalar "ruhlar bayram (zt payram)" yaparlar. Bu bayram iin hayvan kesilir ve eti umum sofrada yenilir, ihtiyarlar .yksek sesle irticalen ksaca dualar okurlar. Mesel: Artkan yurtuna, pala pargazna Yak polzn, lgn snezine aruu polzn! (Kalan halkna, yurduna, aziz evladna iyilik <olsun! lenin can temiz, ar olsun!) gibi. zt Bayramnda yaplan yinlere aman faal olarak itirak etmez. Evden alday, ardla tts yaparak, kovmak iin ise aman mahsus arlr. Tts yaparken aman u afsunu okur: "Aydn dnyaya gelme, imdi tekrar kma: seni Akayk eksin! Kaba sakall atamz Erlik seni tutsun! Byle bir fena nesneyi tanr yerimize gndermesin, uzaklatrsn! bu fena alday Erlik tutsun, salvermesin!" Alday kovmak iin yaplan bir yini biz Mayma rmann yukar taraflarnda .sakin Kupang adl bir Altaylnn evinde grdk. Bu

96

ESK TRK DN TARH

yin ev sahibinin kendi tarafndan da yaplabilir. aman tarafndan yaplmas mecburi olan yin deildir. imdi biz tekrar, cann ahiret dnyasndaki hal terinden bahsedelim. Can, Altayllarm akidelerine gre, ebedidir lmez, Altayl kendi kendine "mong k-bolgan tnm kandii (edeb olan canma ne olacak) ? diye sorar. Her lnn can ahiret dnyasnda "krmz" (3) olur. Erlik ve ona tbi btn kt ruhlarn da "kr mz" diye tavsif edildiini yukarda grmtk. lenlerin ruhu da bunlar zmresine dahil olur. Krms'n ahiretteki mukadderat dnyada yapt amellerin iyi veya kt olmasna gre olur.. iyilikler yapan adamn ruhu bu yer zerinde kalr (pu yerde tuyat) ve bu dnyamzn nimetlerinden istifade eder. u suretle bu yer yz iyi insanlar ruhu iin cennet olur. llerin canlan iin bundan da iyi bir vaziyet tasavvur edilemez. Bu dnyada fenalk yapan insanlarn ruhu, fenalklarmn cezas olarak, Erlik lemine, yeraltndaki cehenneme gider (Otko parp yat). Bu ruhlar, vcuttan ayrlr ayrlmaz Erlik'in ua (elisi) olur. Btn insanlara fenalk etmeye ve akrabalarndan birini Erlik lemine ekmeye alr. len adamn varisleri ve akrabalar krms'den ok korkarlar. Ruhun muayyen bir mddet yeryznde dolatna inandklarndan dolay bu mddet zarfnda korku iinde yaarlar. Eer bu mddet zarfnda tesadfen balarna bir felaket gelirse baka,
#

ALTAY SAMANLIINA AT MADDELER

97

bir yere gmeye mecbur olur, ve bununla krms'-lerin zararl ve bktrc hareketlerinden kurtulmak isterler. Mesel, st - Anos rma sahilinde sakin Sana adl bir altayl karsnn lmnden sonra Ak Ayr denilen yere gmt. nk karsnn lmn mteakip bir ocuu ve iyi iki at da lmt. Son zamanlarda byle g etmek Altayllar arasnda azalmtr, sebebi de byle glerin iktisad bakmdan ykm olmasdr. Altayllarm akidelerine gre btn samanlarn canlar yer zerinde dolaan krms'ler zmresine dahil olurlar. Map adl bir Altayl amana ldkten sonra da ruhun hakikaten yerde yaayacana inanp inanmadn sormutuk. O, kafi olarak "bizim dinimizde byledir (ee, pisting andii yang) dier amanlar gibi ldkten sonra ben de krms olacam Vcudumuz ryecek, ruhumuz ise yer yznde yaayacaktr." diye cevap verdi. Mteveffa Samanlarn ruhlarna, (krms'leri-ne) dair Altayllarn tasavvurlar yledir: Btn Samanlarn ruhlar "temiz ey" (aruu-neme) lerdir. len amann ruhu veya yedi gn sonra akrabalarn ziyarete gelir. Obann yannda veyahut yaknnda bulunan bir ormanda gecenin skunetini bozan hafif bir davul sesiyle aman, bu esrarengiz varln ziyarete geldiini bildirir. Yukarda mezkr Sapr adl aman'm verdii malumata gre bu ziyaretinden sonra aman'm ruhu Erlik alemiyle olan her trl mnasebetlerini keser ve akrabalar tarafndan "temizruh" (aruu neme) 1er zmresine idhal edilir. amann lmnden sonra
1976 Birinci B'ish - F. 7

98

ESK TRK DN TARH

onun tasvirini (aluu) hazrlarlar, ve ev sahibi ta rafndan arlan aman, bu aluu'ya temiz arap (arg) serperek bu merasime mahsus ilhileri okur. Bu merasimden sonra amann tasviri evin en iyi yerine aslr ve len amann ruhu (aruu ,

neme)

olur.

Mteveffa amann hayali Altayly her yerdeevde, dalarda ormanlarda ve ryasnda takip eder. Bu hayal, amann lmnden , be veya yedi se re sonra bile grlr. Altayl, len amann sesini ve konutuunu iitir. Ruh ondan kurban ister; dinle mezse korkutur ve hastalklar gnderir. amann akrabalar ruhun bu srnak hayalinden korunmak iin ona kalguu yahut saba hazrlarlar ve onun tasvirini yapp "temiz ruh (aruu neme)" 1er zmresine sokarlar. Samanlkta ok ehemmiyetli olan krms'ler gurubu bylece husule gelmitir. Btn ruhlar zmresini, "insann et ve kann dan olan ruhlar" tesmiye etmek kabildir. Bu zm reye dahil krms'ler z ve kan karde ruhlardr. Herhangi bir Altayl ailenin eceresini tetkik eder sek baba veya ana tarafndan bir amana dayand n grrz. Her Altayl, baba ve ana tarafndan babaya kadar eceresini vazh olarak bilir. Yedinci babadan nce gelen ecdadn adn anmaktan korkar. Bunlarn akidesine gre, yedi babadan nceki baba larn adlarn anmak Rus arna kar saygszlk sa ylmaktadr. nk onlar Oyrat hakanlna tbi idiler (4). Bu meselede bilgi sahibi olan ihtiyarlar, bilhassa skutu tercih ederler. ecereler pek vazh olarak gsteriyorlar ki bir aile tarafndan "aruu neme" saylan ruhlar, bu ailenin karde, amca, ha-

yedi

ALTAY SAMANLIINA AT MADDELER

99

la, bacanak gibi akrabalarndan veya byk babalarndan biridir. Her ailede aruu neme saylan krms'lerin says ile alt arasndadr; btn krmslerin adedi ise bir ka yz bile geer. Krms'ler her aileye hem erkek, hem kadn tarafndan gelir. Yni, her yeni evlenen erkek ve kadn kendi ailelerine ait kr-msleri birletirirler. Erkek ailesine ait krms tasvirleri kadnlar tarafndan, bir sra aslr. u suretle iki aileye ait krmsler ilk defa olarak birleirler. Bundan sonra gelen oullar ve torunlar evlenirken baba ve analarnn Krms'lerine kadnlarnn krms'lerini ilve ederler, ki bylece devam edip gider. Krms'ler hakknda sorulduu zaman Altay-llar "bu babamn krms, bu anamn (bu adam-nng krmz, pu enemning)" diye kaydetmeden geemezler. Altayllar muhtelif kabile (sk) gruplarna ayrlrlar. Her kabile bir ka yz nfustan ibaret olur. Buna ramen hi bir kabile kendi kabilesi dahilinden evlenemez; muhakkak baka kabileden evlenmesi lzmdr. Bu kaideyi bozanlara, mesel h-ristiyanlk kabul edip kabileden evlenenlere, dehetli kzarlar ve "neden kilise kan kartrmaya msaade ediyor?" diye hayret ederler. Her kabilenin kendine mahsus "ruh"lar vardr. Bu "ruh (krms)" 1ar da kabilenin prensiplerine tbidir: iki kabilenin akrabalk tesis etmeleriyle "ruh"lar da karde olurlar. Bundan dolaydr ki Tonjootor kabilesinde aptlar

100

ESK TRK DN TARH

kabilesinin krms'lerini ve aptlar da Tonjootor-larn krms'lerini grmek pek tabiidir. Buna baklrsa bir ailede pek ok krms tasvirlerinin toplanmas lzm gelirdi. Fakat byle bir kalabalk grlmyor. Altayllara gre krms'ler-de gelii gzel tensikat yapmak pek de gnah saylmaz. Bu tensikat o veya bu krms'e kar beslenen sempati ve antipati ile alkadardr. Ekseriya kadn tarafndan gelen krms'ler atlr. Bunlar aile reisi olan erkek tarafndan pek de saylmazlar. Mesel, ike arg rma sahillerinde sakin Astn adl bir ky muhtar, kadn tarafndaki krms'lerin adlarn bile bilemiyor ve bunlar rusca olarak "predanie jeni - kadnn cihazlar" diye tesmiye ediyordu. Bununla, kadn tarafndaki krms'lerin kadnn dier eyasiyle beraber getirdii eyizden baka bir ey olmadn anlatmak istiyordu. Altayllar, krms'leri byk ve kk diye ikiye ayrrlar. Byk krms'leri ulu tesmiye ederler; kkler iin hususi bir isim yoktur. Bunlar meya-mnda tay adalar (ana tarafndan olan babalar) ve kan adalar (baba tarafndan olan babalar) mstesnadr. Babalar temsil eden bu nevi krms'lere umumi olarak ozogo adalar gemi babalar denir. "Altay kii" ve "Maymalar kii" oymak (sk) larmda en maruf olan krms krm; Tuba kii (ormanl Altayllar) oymanda ise Kanm'dr (5). Bu iki krms mstesna bir vaziyette bulunuyorlar: bunlar, gelin tarafndan kocasnn evine getirilmez; kendi kabilesinden ayrlmamak ancak bu iki krms'n hakkdr.

ALTAY SAMANLIINA AT MADDELER

1Q1

Ev veya adrdaki krms'lerin en ehemmiyetli saylanlar Krm ve Kanm'dr. Bu iki Krms'n tasvirleri en saygl yerde, dier tasvirlerin merkezinde bulunur. ok eski ruh-krms (ozogo kam) lere dair Altayllarda menkibeler (yrm) sylenir. Bu menkibelerde, ksa olmakla beraber gemi kamlarn (ozogo kam) kerametleri mevzubahsedilir. Mesel, aman (kam) Tostogo hakknda u menkibe sylenir: Zamannn han kamdan kulbe yaptrarak ierisine Tostogo'u kapatm ve ate verdirmi. aman Tostogo alevler iindeki kulbenin duman deliinden uarak havaya frlam, sa ve salim kurtulmutur. Kadn Samanlardan Kanaa, Kemik'de'ki (bugnk Sayot lkesindeki) Ala rma sahillerinden Altay dalarnda vaki Kopu rma sahiline uarak gelmi ve orada yerlemitir. Ka adl bir aman bir yaz gn dualarnn kuvvetiyle kar ve buz paralar gibi dolu yadrmtr. yin esnasnda Tanrnn tahtna kadar yaklam ve bundan dolay kendisine Tanrolu lkabm almtr. Bu gibi menkibeler Altayl ihtiyarlarn htralarnda yaar. Muhtelif yerlerde de bu menkibelerin trl rivayetleri sylenir. Ruh - krms'leri Altayllar "bisting kudaylar (bizim Tanrlar)" diye tesmiye ederler. Krms'ler kendi iradelerini muhtelif hastalklar, umumiyetle insan ve hayvanlara felaketler, gndermekle bildirirler.

102

ESK TRK DN TARH

Altayllarda, komular Moollarda olduu gibi halk tbb mevcut deildir. Onlar ot, tuz ve saire gibi eylerle tedavi usullerini bilmezler. Her hastalkta ruhlarn iradelerinin tezahrlerini grrler. htiyar bir aman olan Yatsakop kendisi gibi ihtiyar ve zayf karsn gstererek "ruhlarn yirmi senedenberi bu kadna ikence ettiklerini, kendi dua ve ilhilerinin messir olmadn grdkten sonra dier bir meslekdan armak mecburiyetinde kaldn" anlatt ve yarm yamalak, rusca "ne olacan Tanr bilir!" diye ilve etti. Pupiylang adl dier bir aman da bize krms-leri hakknda malmat vermekten ekindi, nk ruhlar gndenberi onu rahatsz ediyorlar, ban artyor, ateler iinde kvrandnyorlarm. Aayaktu rmanda Kara Mamak obasnda bir kadn hasta yatyordu; krms'ler ona gz ars gndermilermi. Bizim gzmzn nnde aman bu kadn iin bir yin yapt (kamlad), Ondiyek adl krms'e arap sundu. Koyum rmann yukar taraflarndaki bir obada gebe bir kadn douramyor, gndenberi kvranyordu. Buna, Mostoy adl bir aman getirip okuttular. aman iki gece okuyup krms'lerin gnderdii hastal kovdu. Kedeney adl bir aman, kendi anlattna gre, akl hastalna mbtel olmu, be sene deli olarak yaam, baygnlk geirdii zamanlarda krms'-lerini adlaryle anrm. ard bu krms'le-

ALTAY SAMANLIINA AT MADDELER

103

rin hastalk gnderdiklerine kendisi, kars ve anas inanyorlard. ike rma kaynaklarnda arkop adl bir Altayly grdk. Grnte ok salam olan bu adam ruhen hasta idi. Gnlerce kendi kendine konuur, kolunu ban sallar, bazan aman ilhileri terennm, ederdi. Dima hastal devam ettii mddete mthi ter dkerdi. Kendisine hitap edildii gibi derhal kendini toplar ve akl bana gelirdi. Bu hastalna bir are bulmak midiyle bizim yanmza gelmiti. Kuyum rma kaynaklarndaki bir obaya mensup k adl bir aman sar'as tuttuu bir anda gizlice evinden kam, iki gn dalarda, bayrlarda dolam, nihayet onbe kilo - metre uzakta bir rman sahilinde plak halde l olarak bulunmutu. Altayllara gre onu krms bomutu. uy yolu zerindeki ibit mntkasnda yaayan Kuytuk adl bir kadn aman krms'lerden ikyet ediyordu: Ruh - krms'ler evine sokuluyor, kol ve ayaklarn srp rahatsz ediyorlarm. Bu inanmalara gre, kan cihetinden akraba olan ruh krmsler ekseriya insanlara fenalk yapan kt ruhlar roln oynuyorlar. Bununla beraber, bu vaziyet Altayl ile onun ruhlar arasndaki mnasebetin devamna mani olmuyor. Altayl kendi krms'lerinin, yni gemi baba ruhlarnn istibdat ve inadlarna itirazsz itaat eder; bununla beraber onlarn ktlnden kurtulmak iin areler arar. Ruhlar, Altaylnn akidesine gre, felaket mesel hastalk - gndermekle insanlardan

104

ESK TRK DN TARH

fidye-i necat ve hediyeler isterler. Bu fidye-i necat ve hediyeler onlara kurban olarak sunulur. Bu kurbanlarn mahsus bir ad da vardr ki Toluu denir. Kurban ayininden sonra hastann iyilemesi Toluu'nun ruhlar tarafndan kabul edildiine almet saylr. Bu almet herkesi sevindirir ve neeli saatler yaatr. Yukarda ad geen ve lohusaya arlan aman Motoy bizi ok neeli karlad ve hi bir ey sormadmz halde "dualarndan sonra lohusann sa, salim kurtulduunu" anlatt. Karsnn hastalndan ikyet eden ve okutmak iin dier bir mes-lekdan ardn anlatan aman Yastakop da ikinci defa bizi grdnde "nce yatandan kalka-myan karsn kamladktan sonra iyiletiini ve kendisini ok iyi hissettiini" sevine sevine anlatyordu. Bize anlattna gre, aman Mampy bir ok hastalara okumak ve kurban yini yapmakla ifa-bahetmi ve musallat olan krms'leri kovmutur. Fakat kurban vermekle her zaman hasta iyiles-miyor; bazan aksine fenalayor. Buna ramen, hasta, amann tedavisini brakmyor; dualar oaltyor, daha kymetli hayvanlar kurban ediyor. Bylece, zengin hastalar kurbanlk hayvann saysn yediye, fakirler ise bee kadar karlar. Bazen hasta bu merasim ve kurbanlarla btn servetini kaybeder. Uzun sren hastalklarda Altayllar Rus baskclarna da mracaat ederler; hastalktan kurtulmak midiyle tenassur edenler de bulunur. Krms'ler yalnz fenalk deil, iyilik de yaparlar. Dier kt ruhlarla mcadelede yardmlarn esirgemezler.

ALTAY SAMANLIINA AT MADDELER

1Q5

Altayllarn akidelerine gre, insann evresi bu akrabalk (kan) ball olan ve aruu neme zmresine dahil krms'lerden baka dier kt ruhlarla da sarlmtr Bu ruhlarn insanlara fenalk yapmaktan baka ileri yoktur Altayllar bu ruhlar (yaman krmstr) kendileriyle akrabalk mnasebeti olan aruu krms'lerden kat'i olarak tefrik ederler. Bu kt krms'ler, llerin canlardr. Asl vatanlar yeraltndaki dnya (altng oroon) olmakla beraber btn yer yzne dalmlardr. Altayllar bu ruhlarn adlarn sylemekten bile saknr, ve onlar "yerin nesnesi" (yerding neme) tesmiye ederler. Bu kt ruhlar bilhassa evin evresinde dolar, frsat bulduka eve girmeye alrlar. Eve girdikten sonra temiz ruhlar (aruu neme) den kap boha, "karyola ve saire gibi ev eyasnn arkasna saklanrlar. Kt krms'ler dikenli nebat sevmezler; gk grledii ve imek akt zaman karanlk yerlere dklverirler. Bu kt ruhlar - Erlik'in ordusunu tekil ederler; dorudan doruya Erlik'in idaresi altnda bulunurlar. A gzl Erlik insanlarn canlarn avlamak iin bu ruhlar yer yzne gnderir; nk o, halik olmas itibariyle insanlarn canlar kendisine ait olduu iddiasndadr. Fakat kt ruhlar ekseriya kendi keyifleri iin insan cann yemekten ekinmezler. Bu kt ruhlar meyamnda unvan sahibi olan ahsiyetler de vardr, mesel Ak Yaysang adl ruh eski Krgzlarn babularndan biri olmutur.

106

ESK TRK DN TARH

te bu kt ruhlardan insanlar korumak iin aruu krms'ler mcadele eder, evden kovarlar; in sann iine girip ikence etmeye balarlarsa aman onlar aruu krms'lerin yardm ile def eder. Evin ve ailenin koruyucusu olan aruu krms'leri Altayllar "evin muhafz (alapktng sakz)" tesmiye, u veya buna benzeyen bir dua ile ona hitap ederler: Ermen aa eel yel pay Kurmu Ada bolup sakgan Aygr bolup kdp kalgan Alt ayrdng kua! Yaz yerding yamanna yol perbeytten Kzl aa sahipli boumlu Bay Krm Ata olup koruyan Aygr olup (srler) gden Alt ataln (adrn) zrh (koruyucusu) Yaz yerin ktsne yol vermiyorsun! Aruu krms'ler yksek ilhlar ve dier ruhlarla insan arasnda vastaclk ederek byk hizmet gsterirler. lemin ruhlar ile Altayl ancak aruu neme zmresine dahil kendi ruhlar vastasiyle mnasebet te bulunabilir, baka bir trl mnasebete imkn yoktur. Aruu neme'ler Altaylnn hayatnda ok m him rol oynar: aileye hastalk ve hayvanlara kran.

ALTAY SAMANLIINA AT MADDELER

JQ7

gelirse bunlara mracaat eder; yola ava, fndk toplamaya, yahut baka bir ie giderken dahi bunlara ibadet eder. ilkbahar ve yaz mevsimleri Altaylnn kalbinde lgen'e onun oullarna, saygl krmsle-rine ve da ruhlarna kar kran ve minnet hissi dourur. Aruu krmes'lerin vastacl aman yinlerinde bilhassa aka grlr. aman yini daima bu aruu krms'lerin tasvirlerine rak ve arap serpmek (arak saar yahut alg) ile balar. Bu sa (alg) merasimi, mahsus davet edilen aman veyahut bizzat ev sahibi tarafndan yaplr. arap veya rak serperken u duay okurlar : Askan kazann rs, k! Auu atng takuu, k! Kalbak plasuzunduu, k! Kara arak sugattuu, k, Kayrakan! Ak it purul pisket polu, k Ak manya tglgen Alfan kozo yktengen lbrkt ku prk yel ak mangak, k Ak alga tengdelip, Azuuluu tamdolup, Munang alp amzaptur! Askan kazanmg tadz! Aslm kazann orbas, k Ac an paras, k

108

ESK TRK DN TARH

Bir kak kadar su, k! Suvat kara rak olan, k! Boz Ak it bize yardm et, k! Ak manya dklm Altm tef yklenmi lbrekli ku klah boumlu ak manyak, k (6) Ak alga denklensin, Azl kurban olsun, Bundan alp tadna bak! Aslm kazann tatls! Bundan sonra en mutantan dier bir yin balar. Bu yinde aman, aruu krms'leri, gizlice konumak iin davet eder. Bu, "ruhlar arma yini" krmst kag yat" tesmiye olunur (7), ve gecenin karanlnda, aman yinlerine mteallik kaide ve ananeler (rituel) btn teferruatiyle tatbik edilerek yaplr. Krms'ler geldikten sonra aman bunlarla gizlice musahabe eder, kendilerinin ve dier ruhlarn ne istediklerini renir. yinin bu fasl "im sa-nap yat" tesmiye olunur (8) Aruu krms'ler amann suallerine cevap vererek o veya bu ruhun merhamet ve lutfunu celb iin yaplmas gerekli olan yin, merasim ve kurbanlar hakknda malmat verirler. Bu musahabe esnasnda aman ruhlarn verdikleri cevaplar ok alak ve esrarl bir sesle tekrarlar, Aruu krms'leri dinlemek ve onlarla konumak Altayl iin o kadar tabii grlyor ki, Ortodoks iba-

ALTAY

SAMANLIINA AT MADDELER

1Q9

det ve yinlerini anlamayanlar bize "sizin papazlar yin yaparken ruhlar ne gibi cevap veriyorlar!" diye soruyorlard "Gizli musahabe" yini bittikten sonra aman krmslerin malmat anlatmaya balar. Hazr bulunanlar amann szlerini fevkalade bir dikkatle dinlerler, ilk sual ev sahibi tarafndan sorulur. aman krms'lerden iittiklerini btn teferruatiyle anlatr. Suallerin bazlarna iyi ve gnl avutucu cevaplar, bazsna da fena haberler verir. Sayd denilen bir obada elim bir manzaraya ahit olduk: lngi adl bir kadn aman "gizli musahabe" yininden sonra "bu obaya krms'ler felaket gnderecekler, aile efradndan biri lecektir" demiti. Hazr bulunanlarn hepsi dehet iinde kaldlar; bir alama ve feryaddr koptu... Aruu krms'lerin yardm, gk ve yeralt ruh-lariyle mnasebete girmek iin de zaruridir. nk ruhlara giden yollarda mteaddit engeller vardr. Bu engeller, yinlerde okunan dua ve ilhilerde btn teferruatiyle tavsif olunmaktadr. aman, bu engelleri ancak aruu krms'lerin yardm ile bertaraf edebilir. amann gklere veyahut yeraltna seyahati esnasnda bu aruu krms'ler hayat kuvveti olarak amam her trl tehlikelerden korur ve erir ruhlarla mcadele ederler. Aruu krms'ler amann etrafn sararlar: omuzlarna, bana, kol ve ayaklarna yerleip btn vcudunu kuak gibi kuatrlar. Bundan dolaydr ki onlara kurcu (zrh yahut enber) denir.

110

ESK TRK DN TARH

Aruu krms'ler baz amann yannda ok ve bazsnda az olur. Byk aman (yaan kam) larn krms'lerinin says ona kadar kar; kk amanlar (keenek kam) in ise iki, ve hatta bir tanecik olur. amann koruyucu ruhlarnn banda samanl tevars ettii babalarndan birinin ruhu bulunur. Yni bu ruhlarn idaresi amann kendi kanndan olan bir ruhun elindedir. Aruu krms'lerin az veya ok olmas amann ahs istidat ve manevi kuvvetiyle mtenasip olur. Byk manev kuvvete malik olan aman pek ok krmsler ekip alabilir (tartb yat). Onos rma kaynaklarnda bize yle bir hikye anlattlar: Sata adl bir kadn amann btn aruu krms'lerini buradan 65 kilometre uzakta, ika arg rma sahilinde yaayan bir kadn aman ekip alm (tartb algan); halbuki Sata kadn, haksz olarak, hl hretini muhafaza etmekte imi... apou rma sahilinde, Baland adl bir amann evinde gece toplantsnda Altayllar mehur aman Tatan hakknda konuuyortard. Onun hretine sebep ruhlarnn okluu imi. aman Baland'mn babas ihtiyar Kartak bir gn Tatan'm okuduu ilhileri dinlerken onun ruhlarnn okluuna hayran olmutur. Bunu anlatrken ihtiyar Kartak "Tatan o kadar ok krms'ler ard ki bir araba yk olur: dehet iinde kaldm!" diye glerek szn bitirdi. amanizm'de bylece mhim rol oynyan Aruu krms'ler lgen, Erlik, onlarn oullar ve Yersu

ALTAY SAMANLIINA AT MADDELER

JU

ruhlarna nazaran aa derecedeki ruhlardr. Bununla beraber bu yksek ruhlarla mnasebetleri, onlar tarafndan verilen vazifeleri yoktur. Aruu krms'lerin varl yksek ruhlarn varl ile kaimdir. Yksek ruhlar ts (yni esas, mebde), aruu krms'ler ise tayanganm (yni istinad-ghm, dayanm) tesmiye olunurlar. Her krms'n bir ts' vardr. Eer bir aruu krms'n bir ts' da mesel Ak Kaya olursa o krms ts' olan daa yaslanr (ylngn) eer ts' gl, mesel Altn gl ise krms o glde ykanr (yunup yat). Aruu krms'lerin da ve gl ruhlarna olan mutasavver mnasebetleri bilhassa aman dualarnda pek ak olarak tebarz ettirilmektedir. Kkk mngk krluu kta, Kk ayas tep ayttrgan, Tengerl tedirgen, Ada purkan tep ayttrgan! Abu Kandil tayangan, Altn Klge yuungan. Abugaym Sangzaki Kn hep (daima) gklere kan, Mavi ayas diye isim alan, Semav tesmiye edilen, Ata Burhan adn alan, "Abakan" (dana) dayanan, <:Altn gl"de ykanan, Byk babam, Sangzak!

112
NOTLAR

ESK TRK DN TARH

1) A. V. Anohm Materialli Po amanstvu u Altaystsev (Publication

du mse de Antropologie et d'Ethnog. de l'Acat. des Sciences des Kussie". Volume IV, 2 (1924). 2) Kspeki (ks - gz) kknden yaplm bir kelime olup basiretli (clairvoyance) mkaefe sahibi mnalarn ifade eder. A. . gelmitir: 1) Trke krms (grnmez) yani gzle grnmeyen nesne ve, 2) Trke Mani metinlerindeki Kormuzda, Kormuzda'y Altayllar kendilerinin krms'leriyle kartrmlardr. Bundan dolaydr ki bu kelime hem llerin canlar hem de yer altndaki karanlk alemin hkmdar Erlik mnasnda kullanlr. E. D. Altayllarm bu izahlar Eus memuru olan Anoxi'nin hatr iin olduunda phe yoktur. Manas destannda ad geen Akpadiah, Radloff'un hatr iin, Krgz airi tarafndan Eus arna evrilmitir (Baknz: Proben, V. mukaddime, s. XIII; Almanca tercme, s. XIV) (A.I.) lgen'in yedinci olu da Kanm adn tamaktadr. aman dua ve efsunlarnda yle kelime ve terimler vardr ki tercmesine imkn yoktur. Metinlerde geen bu gibi kelime ve terimler ancak izah edilebilir. Bu metinde geen kelimelerin izah udur: k aman dualarnda bir nidadr, amin! demek gibi bir sz; manyak amann yin yaparken giydii cppe; lbrek da kurban yinine itirak edenlerin klahlarn ssledikleri kartal ty, alga sa, libation; sugat hayvanlar sulayacak yer; purul, bozrenk; Ak t bir ruhun ad (A.I.) Harfiyen: Krms'leri sarsyor, vuruyor demektir. Fakat buradaki kak, amanizm terimi olarak ruhlar armak; arka ve gsn okamak ifade eder. Bakurt kadnlar korkan ocuu derhal kargalar, yni gsne ve arkasna vurarak sarsarlar. (A. .) Harfiyen: iaret, almet, dnyor demektir (A.I.)

3) Eadloff'm fikrine gre krms kelimesi iki trl yolla meydana

4)

5)

6)

7)

8)

ALTAY AMANLIINA AT MADDELER A. V. Anohin (*) aman Davulu Altay Samanlarnn kullandklar davul konuma dilinde tngr veyahut aluu (1) tesmiye olunur. Hakikatte ise bu kelimeler iki ayr eyi ifade eden teimlerdir: Tngr davulun bizzat kendisini luu ise davulun aatan yaplm sapdr ki, lm bir amann suretini temsil eder. Her aman, baba veya ana tarafndan olan byk babalarndan veya analarndan lm bir aman ozo kam'n varisidir ve hmisi ve selefi olan bu ruhun talebi ile davul sahibi olur. Hi bir aman kendi arzu ve isteiyle davul yaptramaz, tpk "manyak" meselesinde olduu gibi, ruh davul yaptrmak iin aman'a telkinlerde bulunur. Meslee yeni giren aman ruhun arzularna tbidir, onun istedii gibi davul yaptrr, ekil ve btn teferruat ruhun hayatta iken kulland davula uygun olur. Baz Altay Samanlar temiz ruhlarn (an neme) ve da Tanrlarnn (yersu) telkin ve ilhmla-riyle davul sahibi olurlar. Bu suretle elde edilen davul ilhi hediye ve mbarek saylr. Bundan dolay (*) A.V. Anohin, Altay Samanlna Ait Maddeler, Kusa-dan eviren: A. nan, lk S. 95, cilt XVI, kincik-nun 1941. 1976 Birinci Basl F. 8

114

ESK TRK DN TARH!

dr ki, bu gibi davul sahibi olan amanlar, bunun Abu Kaan, Adan, Kara Kaya ve bunlara benzer yersu Tanrlarndan verildiini sylemekle zevk duyarlar. Gemi Samanlarn menkibelerinde de da ruhlar (yer su Tanrlar) tarafndan verilen davullar hakknda hikyeler vardr. aman, hmisi olan ruh tarafndan yin icrasna icazet verildii gibi bir davul tedarik eder. Bu icazet zaman 6 ile 50 ya arasnda olur. Bununla beraber 20 yata aman olanlar ekseriyeti tekil ederler. Davul (Tungur) n bykl amann yama gre olur: ocuk amanlar iin kk, byk amanlar iin byk tngr yaplr. Erkek amann davulu ile kadn amann davulu arasnda fark yoktur. Davul (tngr) daire veya beyzi ekilde olur; daire eklinde olan davulun kutru bir arn, beyzi ekildeki davulun ise uzun kutru bir arn, ksa kutru 3/4 arn uzunluunda olur. Davul yapmak iin u maddeler kullanlr: Aa, demir, bakr, deri ve kl sicim. Bu maddeler arasnda en ehemmiyet verileni ho (kayng) ve sedir (m aa) aalardr. Bunlara dair ananeler de mevcuttur. Ho aac temiz, salam ve evlerden uzakta bitmi, hayvanlar yaklamam ve insan eli dokunmam olmaldr. Sedir aac da byle olmaldr. Davul, bu iin mtehasss olan usta (us kiji) tarafndan yaplr.

ALTAY SAMANLIINA AT MADDELER

115

Yeni yaplm davul, yin yaplmadan nce ard, arm dumaniyle ttslenir, zerine de rak (ara-k) serpilir. Bu merasimden sonra davul mukaddes eyler cmlesine dahil olur. Din yinlerde kullanlr. Davulun deeri 15-20 ruble olur; "manyak"la beraber, evin st banda, bir kede saklanr. Davulun esas ksm olan aa ve demir hi bir zaman deitirilemez; derisi ise deitirilebilir. Biri len evde bulunan davul Erlik'in elisi olan Alda'nm yaklamasiyle kirlenmi (yaman - bolt) ve kuvvetini kaybetmi saylr. Bylece kirlenmi ve kuvvetini kaybetmi olan davullarn derisi derhal deitirilir. Bu gibi hadiselerde davulla beraber btn aman mukaddesat da -manyak, yalama, bayr, yayk muhafaza edilen torba da - kirlenir, "habis" olur. ihtiyat -kr amanlar ve ev sahipleri, hastann lecei anlald dakikada amana ait eyay evden karrlar. Davulun derisi ate dp delinirse aman iin fena almet saylr ve deitirilir. Davulun derisi ok kullanmakla ypranr veya keskin bir eyin dokunmasiyle delinirse yama ile iktifa edilir. Davuldan karlan eski deri ormana gtrlp bir aacn dalma aslr. Manyak'la davulu baka bir obaya gtrmek icap ettii zaman bakas getirir. amann kendisi bunu yapmaz. Davul bir yere gtrlrken ngrakl paralar eritlerle balanr. dette bu nakil bir svari ta-

116

ESK TRK DN TARH

rafndan yapldndan, davulun zerindeki resimler anp bozulmyacak bir vaziyette svarinin arkasna (yamurlu havada cepkene sarlr) kuakla balanr. Her davul amann lmnden sonra ormana gtrlp, paralandktan sonra bir aacn dalma aslr; amann ls de bu aacn yanma gmlr. amann defni esnasnda husus yin ve merasim yaplmaz, ilhiler de okunmaz. amanlar, mmkn olduu kadar, obadan ve yollardan uzak bir tepeye, hayvan srlerinin yaklaamyaca yere defnedilirler (2). len amann vasiyeti zerine baz akrabas yeni davul yaptrr ve eski ananeye gredir ki samanlarn evinde iki davul bulunur: bunlardan biri yinlerde kullanlr, ikincisi de bir kede saklanr. Baz istisnai vaziyetlerde amanlar davul yerine ylg (kk yay) kullanrlar. Fakat ylg ile yinin ancak bir ksm yaplr, tam yin yaplamaz. Ylg ile yin yapabilmek iin nce koruyucu ruhlarn arzular anlalm olmas gerektir. Baz amanlar bir ok yinlerde yalnz ylg kullanmakla iktifa ederler. Fakat bunlar ancak kendi akrabalarnn din ihtiyalarn tatmin iin yin yapan samanlardr. Davulun Ksmlar : I. Davulun gvdesini, sedir aacndan yaplan kasna ka tekil eder. Kasnan (emberi) daire-

ALTAY SAMANLIINA AT MADDELER

117

si 10 -12 kar, derinlii 14 - 22 cm. olur. ki ba kayla balanr. Trt talaluu aba ytmg tbneng. Drt keli byk ormann kknden (dibinden) Taldap etken pu kajm! seerek yaptm kasnam(3). Davul kasna iin sedir aac obadan uzak bulunan ormandan kesilir.
*

II.

Davulun i ksm :

a) Davulun i ksmn sap iki msavi paraya ayrr. Bu sap temiz ve ya ho (ya kayng) aacndan yaplr ve sahibi (eezi) tesmiye olunur; eezi, sap zerine yaplan insan tasviridir ki, namna bu davulun yapld mteveffa amann semboldr. Eezi'nin ba beyzi ekildedir; yz zerine oyarak ka (kabak), burun (tumuk), az (uuz), sakal (sagal), yaplmtr. Gz ukuruna bakr toka konur. Baz davullarda ka, burun, az ve sakal ince krmz bakr levha (kaplama) ile kapatlr. Eezi'nin gs zerinden, rlm demir ubuk geirilmitir, ki buna kiri denir. Bu demir ubuk eezi'nin kolunu (aluunung koli) tesmiye eder. Eezi'nin aa taraf ikiye ayrlr, bu atal ayaklar temsil eder. Baz davullarda bu atal yoktur. ataln zerinde, baz davullarda, kcek bir insan resmi bulunur; bu resmin yin yapan amann kendine mahsus (poyunung eezi) resmidir.

118

ESK TRK DN TARH

"EezF'nin bu eklinden baka Altayl aman davullarnda iki bal (eki patuu) "eezi"ye de tesadf edilir. Bu balardan biri "eezi"nin aluudun paj, ayak yerindeki ba ise amann kamnng paj'-dr. b) Kiri 3,5 kar uzunluunda bir demir u buktur; rlm, (tolgamaldu tong kiri = rlm, kuvvetli kiri) ve adi ubuk halinde kullanlr. Bu demir kiriin her iki tarafnda, omuzlar (n) tem sil eden, kntlar vardr. Kiriin sa tarafna 5, sol tarafna da 4 tane (bir toguz) demir paras aslr, uzunluklar 9 -10 Sant. olan bu demir parasna "ngrak" (kongura) denir. Bunlar erir ruhlar (yaman krmstr) kovmak iin kullanlan oklar temsil ederler. "Kongura" ile beraber bir veya iki ok (yebe yahut ok) aslr. Bunlar da erir ruhlar korkutmaya yarayan silhlardr. Oklarn says aman'n aruu ts'lerinin (yni koruyucu ruhlarnn) saysna gre olur. Oklar amana ts tarafndan verilir. Baz davullarda ok bulunmaz. c) Kiriin boyun ukuru yanma 3,5 kar uzunluunda trl renklerde eritler balanr. Bu eritlere "Knge" denir; bu eritler aman yin yap maya davet edenler tarafndan balanr; says mu ayyen deildir. ) '.EezF'nin yznn her iki tarafnda oraa benziyen kcek, 5-6 Sant. byklnde, engeller vardr. Bunlara kulak ve kpe (ay kulak, srga) denir. yin esnasnda aman bunlarn kardklar

ALTAY SAMANLIINA AT MADDELER

H9

sesler vastasyle (kam kijining ay kulak tngrt) ruhlarn arzu ve iradelerini renir.
* **

III.

Davulun enberi :

(Tegerek)

a) Davulun enberi sr derisi (snterezi) istisnai vaziyetten gen at derisi (maldng terezi) ile kaplanr. Deri enbere kendir iplikle dikilir; kenarlar ise baka bir iplikle kvrlarak dayankl bir hale getirilir, ki buna "yaka (yakka)" denir. b) enberin yukar - "eezi"nin ba zerindeki ksmn rten deri altna kayn aac ubuundan kesilmi be veya dokuz para konur; bunlardan hasl olan kntlara "hrg (rke)" denir. Bu "hrgler" davulun sesini takviye ederler (resana-tr vazifesini grrler). c) "hrg" 1er arasna tahtadan iki dairecik konur; buna "krlang (karlga)" denir. Bu iki daireye "kulak" ile "srga (kpe)" balanr.

*) A. V. Anohin. Materiali poamanstvu u Altaytsev (Pub-lication du muse d'Antropologie et d'Etnog. de l'Acat. des Sciences des Eussie. Volume IV, 2. 1924)

120
NOTLAR

ESK TRK DN TARH

1)

V..V. Radloff'un izahna gre "tngiir" terimi komu moollardan alnmtr; aluu terimi ise Trke "al mak" - yni vurmak masdarmdan alnm isimdir. u suretle "aluu" hakiki Altay terimi olup davulun ismi dir; sonradan "davul sahibi" mnasna da gelmi ola bilir. (Redaksiyonun bu izah esasszdr. aluu, Anohin'in dedii gibi, "davul sahibinin sembol" dr. "aluu" nun ne olduunu bu tercmemizin sonuna ilve edeceimiz "eserdeki amanizm terimlerine dair notlar" ksmnda izah edeceiz. A..) slm olan Krgz - Kazaklarda da Baks (aman) lann umum mezarlklara gmlmedii anlalmaktadr. Kr gz - Kazak airi Abav yalnzlndan halkna sz din letemediinden ikyet eden bir iirinde: Molasmday baksmn yalnz kaldm tapnm "(Tam bir hakikat udur ki baksmn mezar gibi yalnz kaldm)" diyor A.. Kazak - Krgz bakslar kopuzlarn : yngknn tbnon Oyup algan kobuzum Karagaydmg tbnn Kayrp algan kobuzum

2)

S)

diye tavsif ederler. Altay samanlar ise Sdn dibinden (kknden) Uyup alnm kopuzum am aac dibinden Koparp alnm kopuzum Ayn eyi davul hakknda sylerler. A.. r

ALTAY SAMANLIINA AT MADDELER(*) aman Davulu Davulun zerindeki resimler Davul zerindeki resimler beyaz ve krmz {apaga ta, kzl ta) boya ile yaplr. Bu boyalar rmak kaynaklarnda bulunan yumuak talardan istihsal edilir. Boyalar hazrlama usul basittir: Yumuak talar, ufak paralara ayrldktan sonra, iki ta arasna konularak toz haline getirilir; sonra bu toz slatlp iaret parma ile davul zerine srlerek, tecrbeli erkek ressam (yri) tarafndan, resimler yaplr.
* **

Davulun iindeki resimler a) Eezi (davulun sahibi)nin resmi.

Davulu iki msavi paraya ayran dz ve kaln bir izgidir ki, yukar tarafnda ba, aasnda ayaklar grlr. Ban iki yannda iki daire vardr, M bunlar gne ve ay (kn, ay) temsil ederler.
<*) A. V, Anohin, Altay Samanlna Ait Maddeler, Eusa-dan eviren: A. nan, lk, cilt: XVII, Say: 100-45 Haziran 1941.

122

ESK TRK DN TARH

b) Kiri davul sahibinin (eezi'nin) omuzlar hizasndan ufk olarak kesen bir izgidir. Bunun zerinde omuzlar gsteren iki knt (rk) ve altnda demir paralarn gsteren bir ka akul izgi vardr. c) Ebe kua (solongo) resmi kavis eklinde kaln izgilerdir. Eeezi'nin sa ve sol yanlarna tersim edilir. Solongo - kavsi kuzah (ebe kua) demektir; her davula tersim edilir. ) Ebe kua resminin altnda (eezi) nin sap yaplan mukaddes kayn aac (bay kayng)nn resmi vardr. Umumiyetle Altay Samanlarnn inanmalarna gre kayn aac Tanrdan ayrlmtr (ku-daydang ayrlgan). Bunun iin bu aaca yldrm dmez. d) Sn (meral) resmi. Davulun derisi de resmi yaplan bu sndan alnmtr. e) Kirpi (kamk) resmi. Bu kirpi Erlik oullarndan Pii - Bat'n idare ettii cehennemler dnyasndaki gllerin sahillerinde yaar. Ker yutpaluu Pii - Bat Ylanduu, pakaluu, kamnktuu! Ylanlar, kurbaalar, kirpiler Diri diri yutan canavarlar sahibi Bay Bat ** Davulun enberindeki resimler Davulun bu ksmnda birbirini kateden izgiler vardr. Bu izgilerin arasna yldzlar resmedilir.

ALTAY SAMANLIINA AT MADDELER

123

enberde bulunan izgilere pildr denir ki, tezyinat demektir.

**

Davulun derisi zerindeki resimler Davulun derisindeki resimler pek oktur. Bu resimleri, "yere mteallik resimler" ve "semaya mteallik resimler" diye iki zmreye ayrmak mmkndr. a) Bu ksmdaki resimlerin en mhimi bir insan resmidir, ki eezi (davulun sahibi) denir, gemi bir amann (ozo kamn) resmidir. Davullarda "eezi" iki trl tersim edilmektedir. Birinci tip resim kaln bir izgi, izginin yukarsnda kafa, iki gz, ka, burun ve az; izginin altnda, enberin yannda, atal (ayr) vardr ki, ayaktr; kafann iki tarafndaki izgiler kulak ve kpe, (kulak, srga) dr. kinci tip "eezi" resmi: ortasnda zikzak bulunan iki muvazi kaln izgi resmin gvdesini tekil eder; yukar tarafnda ka, gz, burun, az ve sakal grlr; aa tarafnda ayaklar ve bunlarn arasnda kk bir insan resmi vardr, buna da "eezi" denir. Bu, amann rehberi olan ruh (kr-ms)un resmidir. Bu ruha, Elgem tesmiye olunur. Bu ruhun vazifesi yin esnasnda aman istirak haline getirmektir. Kiri "Eezi"nin omuzlar hizasndan kesen bir izgidir. Bu izginin zerinde iki knt vardr ki, bunlara "omuz" (n) denir; bundan baka "ki-

124

ESK TRK DN TARH

ri"e asl olarak, alt yedi yahut dokuz olmak zere ngrak (kongura) ve ok (cebe) 1ar tersim edilmitir. b) Davulun yukar tarafnda, Kiri'in zerin de apraz iki izgi ile drt msavi paraya ayrlm iki daire vardr ki, gne ve ay (kn, ay) in resim leridir. Bu dairelerin evresinde, darya doru kan izgiler vardr; bunlar ay ve gnein ziyasn (yarkn) gsterirler. Ay, "Eezi"nin sanda, gne de solunda bulunur; btn davullarda byledir; bu vaziyet ay ve gnein yaz mevsimindeki seyirlerine uygundur. Samanlarn ilm-i haline (misteriologie'sine) gre yln bu mevsiminde kamlar gklere kabilirler. Gne ve ayn yannda iki kk daire bulunur: bunlardan biri tan (oban) yldz (tang olmon), dieri de akam yldz (enger olmon) dr. Bu davulun gne, ay ve mezkr iki yldzn bulun duu ksmnda bir ok noktalar vardr ki, bunlar da yldzlardr. Bu noktalarn says onla seksen ara snda olur. Bu noktalar baz davullarn aa ksmnda da bulunur. Ayluu knd tengerem Ak ayastan ayrlgan Ayl, gneli gm Ak Aya (lgen) den ayrlm c) Solong (ebekua, eleyimsema) resmi. Bu resim yay eklinde , drt veya be kaln izgiden ibarettir. Bu izgiler ayrca veya eezi'nin iki yayma insan kaburgalar gibi izilirler.

ALTAY SAMANLIINA AT MADDELER

125

Ebekuann says aman ilhilerinden anlaldna gre, ( solongo) ve altm sekiz (alton seki solongo) dur. ) Bay Kayng (mbarek kayn aac) resmi vardr. Baz davullarda bu aaca balanm kurbanlk hayvan (mal) tersim edilir. Bununla, temiz ruhlara kurban yininin bir sahnesi gsterilmi oluyor. d) Sediraa'c (m aa) ve onun yannda meral resmi vardr. Davulun tokma sedir aacndan yaplr ve meral derisi ile kaplanr. e) Kurbanlk hayvann baland aacn karsnda tam yin kyafetiyle (cbbesi, eritlerle ssl klah ile), elinde davul olduu halde, aman tersim edilmitir. Bundan baka daha bir insan resmi vardr ki, kurbann ban tutann (pa tutkan) resmidir. Bu resimler amann kurbanlk hayvan gkteki temiz ruhlara (aruu ts'lere), davul alarak, ba tutan vastasiyle takdim ettii sahneyi gsterir. Merasimin bu sahnesi hayvan gnderme (mal kagp yat) tesmiye olunur. f) Baz davullarda ebekua resminin altn da "taylga" ya (1) mteallik nesnelerin resimleri vardr. 1) Pakan (kayn aacndan, ucu atall bir srk (kazk), 2) Ykeli (bir ucu yerde, dier ucu pakan'n atalndan geirilen ok uzun srk; buna kurban derisi aslr), 3) Yeek (aralarna ip geirilmi iki kazk; ipe eritler balanm ve bir erkek tavan (aygr koyon, aygr tuulay) derisi aslmtr 4) ongkor (songur denilen kuun resimleri; bu re-

126

ESK TRK DN TARH

simler yeeke kazklar zerine yaplmtr), 5) Tek-pi (merdiven), 6) iree (taht demektir, drt kazk ve bunlarn zerine konulan srk ve al rpdan ibarettir) 7) Kazk (kurban ldrlrken aman bu kazk yannda durup dualar okur). h) Ebe kua zerinde "pura" tesmiye edilen bir resim vardr, ki uzun boynuzlu ko eklinde tersim edilir. Her davulda tane "pura" resmi bulunur, ( pura). "Pura" yukar ucu atal, akul vaziyette, dey-nekler eklinde de tasvir olunur. Bu deyneklerin ufk vaziyette bulunanlarnn her iki ucu boynuz gibi kvrlm olur. St kldng (2) pura, Aydng knng yayagan, Ka pajnmg, Karapura Kanca tsk kamdaza Mening bajma kuyak bol! St glnn pura's, Ay ve gnein yaratt, (Davul) enberinin bandaki, (Duran) kara "pura"! Ne kadar ts'e yin yaplrsa (yaplsn) Benim bama zrh ol! Altayllar gk grlemesini "puranm sesi" diye izah ederler. i) Baz davullarda kiri'le solong (ebekua) arasnda "eezi"nin her iki tarafnda lgen'in dokuz

ALTAY SAMANLIINA AT MADDELER

127

kznn (aa kstar, kyandar'm) resimleri bulunur. Baz Altayl Samanlarn davullarnda "eezi" nin resmi bulunmaz. Bunun yerine ay, gne, "pura" ebekua (eleyimsema), imek, yldzlar, oban yldz (olmon) tersim edilir. Bu gibi resimler davulun yukar ksmna yaplr. Davulun tokma (orbu). Davulun tokma krpe kayn aacndan (ya kayng) yaplr. Uzunluu 17, kalnl 7-8 cm. olur. Sapnn ucu deilerek bir kay (pildirge) geirilir ve buna bir halka taklr. yin yaparken tokman elinden dmemesi iin aman bu halkay koluna geirir. Kaya eritler (knge) ve rgler (manyak) balanr. Bunlara leker (ss, tezyinat) denir. Tokman yz taraf hayvann para derisiyle kaplanr. Tokman dier taraf (ki buna alakan yni avu denir) veya dokuz (bir toguz) halka (teerbek) ile sslenir. Bu halkalar er er sralanr. Tokmak (orbu) aman dualarnda "kap" tesmiye olunur; nk onunla aman davulu dver (3). Pildirgel say orbum, lekerl say kam, yel say orbum! Kaybal say (4) tokmam (Resimlerle) ssl ssl say kam, boumlu say tokmam!

ESK TRK DN TARH

NOTLAR

A. V. Anohin Material poamanstvu u Altaytstev (pub-lications du Musee d'Anthropol. et d'Etnogr. de FAcad. d. Sciences de Russie. Vol. IV, 2, 1924). "Taylga" - kurban yeri (mensek) demektir. A. . "St Kl" (St gl) Kemik rmana Ak Su rmann dkld yerde bir gl addr. aman dualarndan anlaldna gre davul amann hayal seyahatlerinde denizleri geerken kay, lleri geerken devesi, dalar geerken merali olur, tokma da yerine gre "kam" veya "krek" hizmetini grr (A..). "Say" kelimesini Anohin yaylan, yaylm diye tercme ediyorsa da doru olmasa gerektir. Bize gre buradaki "Say" kelimesi, manas oktan unutulmu kelimelerden biridir. Bunun eski manasnn ne olduunu bilmiyoruz: Fakat bunun silhlara sfat olarak kullanldn gryoruz: Say yark - zrh DL. T. 111, 118, Say - Kez - bir nevi ok, sfat Radloff, WB. IV, 219; "Sadak Tolgan say cebe" Radloff. Proben. 111, 91; " yz say cdalu yiit..." Dedekorkut, Orhan Saik, 98 (A.I.).

DVAN LGAT-T TRK'DE AMANZME AT KELMELER Mahmud Kgar bu ok kymetli eserini Trklerin bir devlet olarak islm dinini kabul ettiklerinden bir buuk asr sonra Irak'ta, ihtimal Badad'da oturduu zaman yazmtr, islm dnyasnn kltr merkezi olan Irak'a ne zaman geldiini bilmiyoruz. 1069-74 yllarnda en fasih ve beli arapa ile byk bir eser telif edebilen Kgar'nin her halde uzun mddet islm kltr merkezlerinde bulunmu olduuna phe yoktur. Onun, 1041 ylnda mslman. Trklerle mrik Yabaku ve Basml Trkleri arasnda cereyan eden byk savaa itirak eden Trk gazilerini grm ve onlarla konumu olmas (III, 227) eserini yazd tarihten aa yukar otuz yL nce Trk'standa, Kgarda ve evresinde bulunmu olmasn gerektirir. Kgar koyu bir mslmandr. Mrik Trklerle savaan, budistlerin tapnaklarm ykp putlara en ar hakaret eden gazilerin destanlarndan paralar nakletmektedir (I, 343, 483). Bir mslman Trk bir budist Uyguru ldrdn -nerek anlatyor: "bana bir mrik Uygur geldi, dedim: imdi sen yat, kulara et ol, seni kerkes ve kurd istiyor" (I, 36). Bu gibi iirleri naklederken Kgar mutaassp bir mslman heyecaniyle izah ediyor. Fakat mslman Trklerin eski amanizm kalntlarndan olan kelimeleri ve terimleri izah ederken tam bir amanist Trk gibi konuuyor. Ba1976 Birinci Basl F. &

130

ESK TRK DN TARH

zan, amanist kalnts olan inanlar ifade eden kelimeleri ve terimleri anlatrken "Trkler byle inanrlar", "bu inan ok yaygndr" demekle yetinir. Kgar'nin "umay" zerine verdii bgiler dikkate deer. O, bu dii tanry unutturma gayretini, bilerek gstermitir.

1 la 2

abac: umac, bununla ocuklar korkutulur, ar basma, kbus (I, 136). abak: gz demesin diye bostanlara, bahelere dikilen korkuluk (I, 136). arva: afsunlamak, "kam arva arvad" aman afsunlad (by yapt) (I, 283). arva: birlikte afsun sylemek. "Kamlar kamug arvat" kamlar anlalmayan szler sylediler, cin arpmasna kar yaplan frkler de byledir (I, 236). arva: afsun, "arv arvad" byk afsun yapld demektir (I, 249). Baknz (3). ivi: Cinlerden bir blk. Trkler una inanrlard ki: iki blk birbirleriyle arpt zaman bu iki bln vilyetlerinde oturan cinler dahi kendi vilyetlerinin halkn kollamak iin arprlar. Cinlerden hangi taraf yenerse onlardan yana kt vilyet halk da yener. Geceleyin bu cinlerden hangisi kaarsa onlarn bulunduu vilyetin hakan da kaar. Trk askerleri geceleyin cinlerin attklar oktan korunmak iin adrlarn-

3 4

AHANEME AT KELMELER

13X

da saklanrlar. Bu, Trkler arasnda yaygndr, grenektir (III, 225). 5 duk, idik: kutlu ve mbarek olan her nesne. Braklan her hayvana bu ad verilir. Bu hayvana yk vurulmaz, st salmaz, yn krklmaz, sahibinin yapt bir adak iin saklanr (I, 65). 6 rk: falclk, khinlik ve bir kimsenin gnlnde-kini bilmek (I, 42). rkla: kehnet etmek. "Kam rklad" aman khinlik etti, rka bakt (m, 443). 7 snk: ocuklar perilere ve gz dokunmasna kar afsunlamak iin il yapld zaman sylenir; ocuun yzne tts verilerek "snk, snk!" denir ki "ey peri srlm olasn!" demektir d, 99). 8 kam: khin, aman (III, 157). 9 ka: beyaz ve siyah temiz ta. Bunun beyazn yzk kana korlar. Bununla imekten, susuzluktan ve yldrm dmesinden korunurlar. Ka ta bulunanlara yldrm isabet etmez. Trklerin inancna gre byledir (III, 22, 152). 10 kovu: cin arpmas eseri. Byle olan adamn, yzne souk su serperler, sonra "kovu, kovu!" denir, zerlik ve d aac ile ttslenir.. Bu "ka, ka!" demek olsa gerektir (I, 163). 11 kovuz: Ouzlar "kovu" kullanrlar, "yel kovuz bitii" denir ki, cm arpmasna kar afsun frk demektir. (III, 163.) 12 ksgk: gz demesinden saknmak iin zm balarna ve bostanlara dikilen nazarlk (korkuluk) (II, 289).

132

ESK TRK DN TARH

13 monuk: atn boynuna taklan deerli ta; arslan

trna, muska gibi eyler (I, 475).

14 temr (demir): Krgz, Yabaku, Kpak ve daha baka

boylarn halk and itiklerinde, yahut sz-letiklerinde, demiri ululamak iin klc kararak yanlamasna ne korlar "bu gk girsin kzl ksn" derler ki "sznde durmasan kl kanna bulansn, demir senden cn alsn" demektir. nk onlar demiri byk sayarlar (I, 362).
15 tiki: geceleri iitilen ses. Trkler yle sanrlar ki,

ruhlar sa iken yaadklar ehirlerde her sene bir kere toplanrlar ve halk ziyaret ederler. Geceleyin bu sesi kim iitirse lr. Bu Trkler arasnda yaygndr (III, 230).
16 uguk: uuk, ingi (I, 98). 17 umay: son, kadn dourduktan sonra karnndan kan

hokka gibi nesne. Buna ocuun ana karnnda ei denir. u atalar sznde de gelmitir: "umaya tapnsa oul olur". Kadnlar onu uur sayarlar (I, 123).
18 us: Kerkes kuu. Bu ku bir adamn yzne kar slk

alarsa uur saylmaz; bu lm iaretidir (I, 228).

19 ngjin: lde insan ldren umac, gulyabani (I,

146).
20 rng: afsuncuya, arbagcya verilen para (1,134). 21 yrn: krek kemii. Trklerin yle bir atalar sz

vardr: "krek kemii karrsa memleket karr" (Ut, 21).

AMANZM E AT KELMELER

133

22 yat: talarla yamur ve rzgr getirmek iin ya plan bir byclk (I, 159). yatla: "yat yatlad" yada ta kullanan yada-c yada ta ile afsun yapt (III, 307). 23 yel: cin; "er yelpindi" denilir, "adama yel (cin) arpt" demektir. (III, 108). 24 yelpin: cin arpm, "olan yelpindi" denir ki "olan yele, cine arpld" demektir (III, 108). 25 yelvi: byk, sihir, bycye "yelviin" denir (m, 33). a 25 yelbke: Ejderha, u savda dahi gelmitir: "yeti bal yl bke yedi bal ejderha (UT, 227). 26 yog: l gmldkten sonra yahut iki gne kadar verilen yemek (III, 143). yogla: l iin yemek vermek. Trklerin grenei byledir (III, 309), Kgar'nin Alp Er Tongamn yog trenindeki attan ald u be yitte bu yog treni yle tavsif ediliyor: Herkes kurt gibi uluuyor yakasn yrtarak baryor n knca haykryor gz rtlesiye kadar alyor (I, 89). 27 yog basan: lmden sonra yedi gn verilen yemek (HI, 399).

3. Byleme anlamna gelen sihr bir terimdir. Kpak grupu Trk boylarnda "arbav", Orta Asya Trk leh elerinde "arba" denir. Ali ir Neva bir iirinde "ylan ' arba" deyimini kullanmtr: Zlf sevdasnda bilmezler Neva nktesin n cnn guftaridir yahut ylan arba

134

ESK TRK DN TARH

5.

6.

13.

16.

17.

Ylan afsunu Trk uluslarnda ok yaygn bir folklor maddesi tekil ediyor. Ali ir Nevanin iirindeki "ar-ba" kelimesini "Abuka" szl yazar yle aklyor: "ylan ininden karmak yahut zehrini gidermek iin okunan afsundur (Vilyaminov-Zernov neri, s. 16; yine bk. A. nan ',Ali ir Neva ve Folklor" T.F. Arat. 1966. no. 198, s. 3510). ada Trk lehelerinde "zk iyik, tk". amanist Trklerde bir koruyucu ruha, binit olmak zere salverilen, binilmeyen, bo braklan at. "Salvermek, gndermek" mnasmdaki "id-" kknden partisiptir, "mbarek, mukaddes" anlamlarn, galiba ok erken, belki Hunlar devrinde alm olsa gerek. Eski Uygurlarda Orhon harfleri ile, IX. asrda yazlm olduu tahmin edilen "Irk Bitig" adl fal kitab V. Thomsen tarafndan okunmu ve neredilmitir.. Bu eser H. N. Orkun tarafndan "Eski Trk Yaztlar" adl eserinin II. kitabnda (s. 71-91) yaynlanmtr. "muncuk". Bu kelime XVI-XVIII. asrlarda Ukrayna ve Lehistanllara asker terim olarak (boncuk) gemitir. Onlara Osmanl Trklerinden getii kabul edilmektedir. "Tug" teriminin kendisi gemedii halde tug'un sslerinden ve ehr mahiyeti olan "boncuk"un gemesi izah edilemiyor. Osmanllarda da tug, eski anlamy-le deil, "sor<ru"a tug denilmitir. . Sami'nin tug kelimesini izahna gre byledir ("Kamus Trki" 452). Eski tulardaki "munuk"lar, her halde, nazarlk olarak kullanlm olsa gerek. Kgar'nin izahndan da bu anlalmaktadr. "uguk". Bu kelime ada Trk lehelerindeki "uuk" kelimesinin eski eklidir. En ok dudaklarda peyda olan ii sulu kabarcklara denir. Hararetli hastalarda grlr. Bir ok Trk boylarnn inanlarna gre bu, uuk denilen kt bir ruhun marifetidir. Bu hastalk zel bir trenle tedavi edilerek afsunlanr. Bu hastala "uuk-lama", tedavi eden kocakarlara "uukcu" denir. "Umay". Bilindii gibi Umay eski Trklerin dii tanrlarndan biridir. Mahmd Kgarnin bu ruh hakkn-

AMANZME AT KELMELER

135

da verdii bilgi pek fazla "islmlatrlmtr". Bununla beraber "umayka tabmsa oul olur", "kadnlar bunu, uur sayarlar" diyerek eski inana da iaret etmitir (bk. A. nan "Umay ilahesi hakknda" Trkiyat Mec. II, 1926; "Makaleler ve ncelemeler" 1968, s. 397-399). 20. "rng". Asl anlam beyaz, ak demektir. Gebe Trk boylar ste ve stten elde edilen gda maddelerine (yourt, ya, kurut, ayran, kmz gibi) ( "rn" der ler. (K. Yudahin, Krgz Szl s. 37). Yakutlarda da. st ve stten yaplan gda maddelerine "rng as" der ler (E. Pekarski, Yakut szl, "as" kelimesi izahn da, s. 163). Anadolu'da bu kelime eski anlam olan "stten yaplm gda maddeleri (Sz derleme dergisi III, 1936) anlamn muhafaza etmitir. aman ve f rkye verilmesi gereken crete Bakurt ve Krgzlarda tpk Kgr'de olduu gibi (elig rngi ber) "f~ rkiye akn ver!" derler. 21. Krek kemii fal iin bk. A. nan, Tarihte ve bugn amanizm, s. 151-159. 22. Havaya tesir etmek iin okunan (sylenen) afsun ile kullanlan taa yada, eada, yat denilmitir. Trk kavimlerinde ok eski devirlerden beri pek yaygn olan inanca gre Trk Tanrs Trklerin byk dedelerine yada denilen sihirli bir ta armaan etmitir. Bu tala istenildii gibi yamur, kar, dolu yadrabildiine inanmlardr. Ali ir Neva Favaidl kibar'mda. "yada" tan zikreder: yada taga kan teye yagm yagkadenk, ey saki' yaar yamurdek eskim n bolur serab alud. 25. "yelyil" umum olarak ada pek ok Trk boylarnda erir ruh anlamna "yelyil" kelimesi kullanlr. 25a. "yilbke" kelimesinin deimi ekli olan "yelbigen" Al-tay ve Televt Trklerinde tesbit edilmitir ki mdhi garibe ve insan yiyen bir yaratkm (Radlov, W., III, 357). Ayn yaratn ad Hakaslarda "ilbigen" eklinde sylenir (N. Baskakov, Hakas szl, s. 316).

DEDE KORKUT KTABINDA ESK NANLAR VE GELENEKLER Destanlar, ok eski inanlar, grenek ve gelenekleri tpk ayna gibi aksettiriyorlar. Mslman Trklerin slm dinini yaymak iin savaan gazi kahramanlarnn hayatn anlatan destanlarda bile evlenme, doum, ad verme, yas ve defin trenleri islmdan ok nceki devrin izlerini tayorlar. Eski Trk-Ouz destannn hikyeler eklini alm kalntlarndan olduunda phe olmayan Dede Korkut hikyeleri bu bakmdan ilgi ekicidir. islmdan nceki yalnz grenekleri deil, pek ok eski inan ve amanizm yinlerini bile muhafaza eden bu Dede Korkut Ouzlar "sas dinl" Grcler ve Abhazlarla slm dini iin savayorlar, ara-sra ar sudan aptes alp iki rekt namaz da klyorlard. Din meselelerinde, XIX. asrdaki Kazak-Kr-gzlar gibi, kaytsz idiler. Kazan Beyin olu Uraz babasna darldmda yle konuuyor: "demez olur-isen kalkuban yenimden men tutaram, kara gzl yiitlerimi boyuma menaluram, Kan Abhaz iline men giderem, altun haa men baaran, filom giyen kein elini men perem, kara gzl kfir kzn men aluram... (K 68; ME47). Gazi erenler kahraman Kazan Bey bu konumaya kzmyor. Beinci hikyenin kahraman Deli Dumrul "mere, Azrail dedinz ne kiidr

ESK NANLAR VE GELENEKLER

137

kim, bu adam cann alur" diyor (K87; ME61). Bu hikyelerin tercmesine yazd nszde W. Bart-hold, Dede Korkut Ouzlarnda din taassup olmadn kaydetmitir (ZWO, VIII, 203-208). Fakih ve hocalar acemlerden ya da ehirli tatlanm Trk sof-talarndand. "Salkm salkm tn yelleri esdiinde, sakall boza turgay, sayradkta, sakalmuzun tat eri banladkta" (K 7, 12; ME 4, 8). Dede Korkut'un Ouz boylarnda bu "tat" hocalar eski amanizm det ve gelenekleri ile mcadele edecek gte olmamlardr. ehirli din limleri bu gebe Ouz boylarn gerek mslman saymamlardr. Horasan Trkmenlerinin "kfir" olduklarna dair fetva veren Mevlna Nizmeddin Abdurra-him al-Havaf'yi cezalandrmak iin Trkmenler 1338'de Herat zerine yrmler, Mevln'y yakalayp ldrmlerdir (F. Kprl, Ouz etnolojisine dair tarihi notlar Trkiyat Mec. s. 195 not). Son zamanlara kadar Anadolu Yrklerinin din anlay ve grleri hakknda ehirli hocalar tarafndan sylenen anekdotlar bunu gstermektedir, yle anlalyor ki, bu "Kitb- Dede Korkut al lisn- tifa-i Ouzn" Dou Anadolu'da XIVXV. asrlarda g-p-konan geleneki Ouz boyu iinde okur-yazar bir ozan tarafndan tesbit edilmi olsa gerektir. Dede Korkut kitabnda anlatlan doum, evlenme, lm, kurban trenleri formlleri ok eski alarn amanizm devrinin htra ve kalntlardr. Bu ouzlarda hatta totemizm ann htralarna bile rastlanmaktadr.
*

138

ESK TRK DN TARH

Dede Korkut kitabndaki hikyelerde er. eski det ve amanizm kalntlarndan aka gze arpanlar unlardr : 1. "Dokuzlama". Hediye, bahi ve ceremeler de, ada Kazak-Krgz'larda olduu gibi, "dokuz lama" detidir ki, buna ounlukla "dokuz dokuz" denilmektedir. "Dokuzlama" Dede Korkut iki yerde gemektedir: "Kuun ala kann, kuman arasn, kzn gkeini dokuzlama rgap uha han lar ham Bayndr'a pencik kardlar" (K 67, 119; ME 46, 84). Bu "dokuzlama" deti Krgzlarn "Ma nas" destannn kahramanlarndan Serek'in * lerinde aka grlmektedir: "Manas'm dirildii gerek ise, koyundan dokuz alaym, srdan dokuz alaym, deveden dokuz alaym, at srlerinden dokuz alaym. Krk Curann herbiri iin birer dokuz gene dilek edip kurban edeyim" (Proben, V, 135). Krgz * hayatnda touzda-dokkzda- adedi son yllara kadar nemli rol oynamtr. Altay-Yenisey Trklerinin destanlarnda da bu dokuz saysma ok rastlanr. 2. "Ad verme" Dede Korkut hikyelerine gre "ol zamanda bir olan ba kesmese, kan dkmese, ad komazlard" (K 39-41; ME. 27-28). Olan savata yahut avda yararlklar gsterdikten sonra, boyun btn yeleri toplanr, boyun "din adam" Dedem Korkut alklarla (dua ve kutlamalarla) olana gerek adn verirdi. Trklerin destan ve masallarndan pek ak olarak anlaldna gre, ok eski bir ada kahramanlk gsterinceye kadar genler boyun gerek yesi saylmaz, babasnn ireti olarak verdii isim

kitabnda

sz-

ESKt NANLAR VE GELENEKLER

139

den baka ad tayamaz ve at sahibi de olamazd. Hann oluna ad verirken babasna yle diyor: "Sen olunu Basam diy oharsn, bunun ad boz ay-grl Bams Beyrek olsun!" (K 41; ME 29). Krgzlarn Manas destannda Manas'n oluna ad verme treni yle tavsif ediliyor: anne babas Karahan byk dn yapyor, ilini, ulusunu, topluyor, ocua ad vermelerini istiyor. Toplanan hak ad bulamad. Derken aksakall, elinde asa, akboz atl bir ihtiyar peyda oldu ve ocuu eline alarak yle dedi: "dolat tepede kzl st bitsin, Tanr yardmcs olsun, evresinde dolat evlerin etrafnda kzl stler bitsin, Koca Hzr arkada olsun, sngden kalan bir bayrak, Manas'tan kalan bir armaan... bunun ad kahraman Semetey olsun!" diyor ve gzden kayboluyor (Proben, V, 297). Manas destannn kahramanlarndan Er Ttk yllarca adsz gezerken anas babasna "olann ad yok, ad verelim" diyor. Babas ilini yurdunu topluyor; bir ak sakall peyda olup ocua ad veriyor: "bunun ad Er Ttk olsun!" diyor. Yakut destanlarndan anlaldna gre, eski Yakutlarda ocuklara ilk ad, oturmaya balarken verilirdi. kinci gerek ad ise, yay ekip ok atmaya balarken verilirdi (Seroevski, Yakut, 530). Hakas Trklerinin destanlarnda da ad verme motifi Dede Korkut hikyelerinde olduu gibidir. V. Titov tarafndan XIX. asrn ortalarnda tesbit edilen destanlarn kahramanlar kahramanlk gstermedike ad alamyorlar. Bu destanlar tetkik eden Titov "kahramanlarn ad ve at vardr, di kiilerin

140

ESK TRK DtNl TARlHl

ad ve at yoktur" diyor. Altay-Yenisey ve Krgz -Kazak destanlarnda ad verme treni masallatrl-mtr; Dede Korkut hikyelerinde ise devrinin gereine uygundur. Dede Korkut hikyelerinde Kaban-gc, Domuz -g gibi ok eski amanizm devrini hatrlatan adlar bulunmaktadr. Bu gibi irkin adlar, amanizm kalntlar olarak, Mslman Krgz-Kazaklarda da rastlanmaktadr (Bokmurun, Itbay, Italmaz, oka-bay gibi). 3. Dede Korkut hikyelerinde tavsif edilen evlenme ve dn detleri ok eski devrin htralardr. Bu detlerin banda ekzogami yasasnn tatbik edildiini gryoruz. Ouz kahramanlar, bir tehlike karsnda bulunduklar zaman, karlar iin "yad kz hellim" diyorlar. Kazan Bey'in olu Uruz esarette bulunduunda yle diyor: "... ayda varmazsam ldm ol vakit bilsin; aygr atm boazlayp am versin, yadkz hellime destur versin" (K81; ME57). Deli Dumrul Azrail'e "yad kz hellim var" diyor (K92; ME66). Ouzlardan olan Kazan Bey D - Ouzlardan olan Aruz Bey'in yeeni (yani hemiresinin olu) dur. Bu ekzogami yasas birok Trk boylarnda yerleik hayata getikten sonra bile uzun mddet devam etmitir. Bakurtlarda bu yasa XIX. Asrn balarna kadar iddetle tatbik edilmitir. Yakutlarda bu yasay teyit eden bir atalar sz vardr: "Kz ogo omukka anallah kul boullaga = kz ocuk yabancya tayin edilmi yaratkdr". i Ouzlardan olan Beyrek'in kars da D - Ouz Beyi'nin kz idi. Ge-

ESK NANLAR VE GELENEKLER

14X

nel olarak Ouzlarda ekzogami yasas yrrlkte olmutur. Kz isteme forml ada Altay-Yenisey destan ve masallarnda tesbit edilen formllerin aa yukar ayndr. Dede Korkut, Beyrek iin Deli Kar-ar'm hemiresini isterken yle diyor: "kar yatan dan amaya gelmiim, akmdl suyunu gemee gelmiim, dar eteine, gen koltuuna snu gelmiim, Tanr buyruu ile, peygamber kavliyle kzn almaa gelmiim" (K 45; ME 31). Kantural, tekfurun kzn isterken ayn forml sylyor (K 101; ME 71). Trklerde bir ailenin ocuu olmamas byk talihsizlik saylrd. ocuu olmyanlara sayg gsterilmezdi. Dede Korkut hikyelerinden Derse Han Olu Buka hikyesi, Ouzlarn ocuksuz ailelere nasl baktklarn aka gstermektedir. Byk toy eden hanlar han Han Bayndr bir yere ak ota, bir yere kzl ota, bir yere kara ota kurdurmu, olu olan ak otaa, kz olan kzl otaa kondurun, kimin olu kz yoksa kara otaa kondurun. Olu kz olmayan Tanr kargamtr, biz dahi kargarz" diye emir vermiti. Meer Derse Han'n olu kz yoktu. Onu kara otaa koyup nne kara koyun yahnisini getirdiler. Bu harekete dayanamyan Derse Han ilini yurdunu toplayp dilek diledi, bir olu oldu (K. 6-9; ME 4-6). Dede Korkut kitabndaki bu hikyeye ok ben-ziyen bir hikye Radloff tarafndan Kazaklarda tesbit edilen Dudar Kz hikyesidir (Prben, III, 309). Evlenme treninde grlen detler: "Ouz zamannda bir yiit evlense ok atard; oku nereye d-

142

ESK TRK DN TARH

serse, oraya gerdek dikerdi. Beyrek han dahi okunu att. dibine gerdein dikti" (K 48, 67; ME 33, 46). Bu "ok atma" greneinin Bakurt Trklerinde de olduu, eski masallardan anlalmaktadr. Bir baba olunu evlendirmek isterse, ok attrr, oku nereye dse, oradan evlendirirmi (M. Osman. Bakurta hikye. "Dil yar", Orenburg 1910, s. 53). Damada kzl kaftan giydirmek deti: Dede Korkut kitabndaki hikyelerden birinin kahraman Bams Beyrek evlenirken adaklsndan ergenlik bir krmz kaftan geldi. Yoldalarna bu i ho gelmedi, saht oldular. Beyrek "neye saht oldunuz?" dedi. Dediler. "Niye saht olmyalm, sen kzl kaftan giyersin, biz (ise) ak kaftan giyeriz." (K 48; ME 33). Kazak Trklerinin Er Sayn destannda Boz Monayadl bir zenginin doksan klesi sahiplerine kar ayaklanyorlar. Kleler burada dantlar, tepede durup yle konutular: "Kzl kaftan giymedik, gzel ata binmedik, Nogaylnm hill kal yiitleri gibi devran srmedik, bu dnyann byle geeceini bilmedik, bu yryen Boz Monay bizi olu gibi grmedi, blk, blk mallarndan bize kaln vermedi (bizi evlendirmedi, kzl kaftan giydirmedi)" (Pro-ben, III, 167-168). Damada kzl kaftan (kazaka: apan) giydirme grenei Kazak Trklerinde XIX. asrn son yarsnda bile devam etmitir. Kazak edibi Muhtar Evezov tarih "Abay" romannn ba kahraman "Abay"a, evlenirken "kzl sapan" giydirildiini yazmtr. Muhafazakr olan Tobuktu boyunun bu grenee ok nem verdii grlmektedir (M. Evezov. "Abay?' rusa tercmesi, Moskova 1950, s. 189-191).

ESK NANLAR VE GELENEKLER

I43

4. Btn Trk destanlarnda yaygn bir motif olan krk kz, krk yiit motifi Dede Korkut hikyelerinde ok gemektedir. Beyin ve olunun krk yiidi olduu gibi hanmlarnn da krk kz bulunuyor. Bunlar da Ouzlarn kendilerinden olup, ou beyzadelerden olduu anlalmaktadr. Ouz kahramanlarndan Kantural krk yiidine hitaben yle diyor: Hey krk ei krk yoldam Kurban olsun size menim bam (K 106; Me 75). Krgzlarn Manas destanmdaki btn kahra-manalplarm hepsinin krk yiidi vardr. Manas bu krk arkada iin yle diyor: Kfir ile mslman illerinden seip aldm kahramanlar ilim ile yurdundan derlediim topladm erenler (Proben, V, 40). Yakp han olu gen Manas ibu gece d grd sabahlym kalknca krk yiidin ard: Krkn ba Krglm Bozolak ile alsaym (.Proben, V, 39) Baz destanlarda bu krklarn klelerden seildiine rastlyoruz. Trk Hanlarnn kendi mensup olduu boyun basksndan kurtulmak iin savalarda esir ald yiitlerden muhafz ve ayn zamanda sava bir mfreze kurduunu tarihler zikreder. Ka-

144

ESK TORK DN TARH

zak Hanlarndan II. Ablay (1711-1781) Kazak boylar beylerinin basklarndan kurtulmak iin muhafzlarn trl boylardan ve bilhassa Altayllardan dev-irmiti. Hindistan hkmdarlarndan Delhi Sultan lltutmu (1210-1236)'un da "krklar" denilen azatl emirleri vard. Mehur emirlerden Balaban bu "krk"lardan biri idi. Anlalyor ki, "krklar kurumu" Ouzlarda olduu gibi Kpaklarda da XIII. asrda devam etmitir. 5. Dede Korkut hikyelerinden anlaldna gre, Ouzlarn and treninde, eski Trklerde olduu gibi, silh byk rol oynamtr. Kantural adl bir kahramann itii and yle tavsif ediliyor: "Kantural klcn kard, yeri ald, kertti ve yle dedi: "Yer gibi kertileyim, toprak gibi savrulaym, klcma doranaym, okuma sanclaym, olum domasn, doarsa, on gne varmasn, bey babamn, kadn anamn yzn grmeden bu gerdee girersem" (K. 106; ME 75). Hikye kahramanlarndan Segrek'i, esaretteki kardeini kurtarmaya gitmek kararndan dndrmek iin evlendirip gerdee kapatyorlar. "Olan klcn kard, kzla kendi arasna brakt., ben klcma doranaym, okuma sanclaym, olum domasn, doarsa on yana varmasn, aamn yzn grmeden bu gerdee girersem" diye and iiyor (K 146; ME 103). Yine "aam bana and imiim, dnmeim yok" diyor ki, bu "sevdiinin bana and ime" Msr'daki Kpak klemenlerinde de kaydedilmitir1. Ouz and trenindeki "yer kertme" ve kk ocuklar nianlarken "beik kertme", "araya

ESK NANLAR VE GELENEKLER

145

silh koyma" en eski amanizm devrinden kalma unsurlardr2. Manas destannn kahramanlarndan alp Yulay at srlerinin iki oban ile dostluk and yaparken kendisiyle onlarn arasna bir ok koyuyor. "Korkmayn benden kamayn kyamettik dost olalm" bir okun (okluundan) ekip ald arasna koydu {Proben, V, 376). Altayl Trk boylarndan Telengit boyunun and treni, A. Kalaev adl etnograf tarafndan, tesbit edilmitir. Onun verdii bilgiye gre, Telengitlerin and treninde en nemli unsur silhtr. Bu amanist Telengitlerde and ien adam eski zamandan kalma bir akmakl tfek tutup u forml syler: "ite ay, ite gne, ite silh. Ben bu silh yalyorum. Eer sulu isem, gnei gzm grmesin, bu silh beni ldrsn." 3 6. Eski Trklerin din inanlarnda nemli yer tutan kltlerden biri olan aa klt Dede Korkut hikyelerinde derin iz brakmtr. Ouzlarn Anadolu'yu yurt edindikten epeyce zaman sonra da, bu aa klt izlerini muhafaza etmilerdir. Kazan Bey'in olu Uruz'un, aaca asmak iin getirildii zaman, aaca syledii szler bir aa himni denilecek derecede gzeldir. Uruz aaca yle hitap ediyor:
1976 Birinci Basl F. 10

146

ESK TRK DN TARH

Mekke ile Medine'nin kaps aa Musa Kelimin asas aa Byk byk sularn kprs aa Kara kara denizlerin gemisi aa ah- Merdan Ali'nin dldlnn eeri aa Zlfikar'm knyla kabzas aa Hasan ile Hseyin'in beii aa... Her hikyenin sonunda, Dede Korkut'un "alk" (dua) formlnde "glgelice kaba aacn kesilmesin" cmlesi tekrarlanmaktadr. Bu "alk"lardaki "kaba aa" unsurunu Osmanl tarihlerinde de gryoruz. Neri tarihi (s. 168-170) nde Geyikli Baba ile Osman Gazi hikyesinde bir kavak aacna (s. 212) "devletl kaba aa" denilmektedir. Beyrek'in esaretten kurtulduunu gren Banu iek "Kola aacn kurumutu yeerdi ahi" diyor (K 95; ME 45). Aa klt btn Trk boylarnn destan ve inanlarnda ok derin iz brakmtr. Trklerin yaadklar alann her yerinde paavralar balanm aalar grmek mmkndr. amanizm din trenlerinde kayn aac en nemli unsurdur. amanist-lerin ilhilerinde kayn aacna "bay kayn" denilmektedir. amanizm kalntlarn muhafaza eden mslman Trkler de, zellii olan aalara, "bay kayn", "bayavul" derler ve bunlara "nezir" diye paavra balarlar. Mahmud Kagr'nin bir yer ad olarak haber verdii "Bay ya" {DUT, III, 158) bu bakmdan dikkati ekmektedir. 7. "Kazan' kck lm tuttu, uyudu. Meer hanm, Ouz Beyleri yedi gn uyurlad. Onun iin

ESK NANLAR VE GELENEKLER

147

(uykuya) kck lm derlerdi (K 152; ME 108). Bu "yedi gn uyuma" motifi ok eski destanlardaki efsanev (mitolojik) unsurdur. Dev tanrlarn ve dev csseli efsanev yar tanr kahramanlarn zellikle rinden en nemlisidir. Altay-Yenisey Trklerinin destan ve masallarnda bu motife cok raslanr. Titov tarafndan tes-bit edilen Naloman Kam poemasnn kahraman Akatl Ay Batr yedi gn yedi gece uyurdu. 8. Dede Korkut hikyeleri totemizm devrinin izlerini de muhafaza etmitir. Ouz kahraman Tepegz'e kendini tantrken "Atam adn sorar olsan, kaba aa; anam adn dir isen, kaan aslan, benim adm sorar isen, Aruz olu Basat'tr" diyor. Salur Kazan, Tekfurun "Ouz'a sv, bizi v" dediine kar u cevab veriyor: "Kendi aslm kendi kkm, smam yok, seni meim yok... Ak ka yann kaplannn erkeinde bir kkm var, orta krda sizin geyiklerinizi turgurmaya; ak sazn asla nnda bir kkm var kaz alaca yurdunu turgurmaya, azvay kurt ini erkeinde bir kkm var, aca ynl tmen koyununu gezdirmeye, ak sunkur ku erkeinde bir kkm var, ala rdek kara kazn uurmaya.." (K 158; ME 111). Kazan iin "trl kuun yavrusu" denildii gibi Bams Beyrek iin "alkara ku erdeml" denilmektedir. Dede Korkut hikyelerini rusaya tercme eden W. Barthold, Salur Ka-zan'm "kurdun yz mbarek" demesini eski totemizm devrinin hatras olduunu kaydetmitir. 9. Dede Korkut hikyeleri arasnda "Kazan be yin evini yamalattn tasvir eden hikye dikka-

148

ESK TRK DN TARH

ti ekmektedir. Ziya Gkalp bu hikyeye dayanarak eski Trklerde potla kurumunun bulunduunu kesin olarak kabul etmektedir {Trk Medeniyeti Tarihi, s. 58-60, 178181, 233-238). Fakat buradaki "eski Trkler"den hangi devrin Trklerini anladn bilmiyoruz. ada iptida kavimlerde grlen "potla" treninin tarihin bildii "eski Trklerde" bulunduuna dair elimizde kesin bilgi yoktur. Ouz boylarnda potla'm bulunduunu haber veren Dede Korkut hikyesi, bizim fikrimize gre, ok eski bir gemiin karanlk derinliklerinden gelen silik bir sesten ve destanlarda donmu, kalplam msralardan ibaret olsa gerektir; nk IV-X. yzyllarn Ouzlarnda tam poa gibi, ok iptida bir kurumun veya trenin bulunabileceini sanmyoruz. Bununla beraber ok eski, belki tarih ncesi alarda, Trklerin atalarnda potla'n veya buna benzer bir trenin bulunduuna, Dede Korkut hikyesinden baka da, bz grenek ve gelenekler dellet etmektedir. Bu bakmdan Kgarl Mahmud'un "kenliy" kelimesinin aklanmasnda verdii bilgi dikkate deer. Kgarl bu kelimeyi yle aklyor: "Kenliy -bayramlarda ve hakanlarn dnlerinde, yama edilmek zere, otuz arn yksekliinde minare gibi yaplm bir sofradr" (DLT, III, 438)4. Bu aklamadan anlalyor ki XI. yzylda, eski alardaki potlam bir gelenei olarak, "kenliy" denilen "yama sofras" yaplyordu. Kgarl Mah-mud bu "yama sofras"n Karahanllar saraynda veya Yama boylarnda grm olabilir.

ESK NANCtAR VE GELENEKLER

149

10. Dede Korkut hikyelerinden anlaldna gre Ouzlar kopuzu takdis etmilerdir. Ouz alplar skntl saatlerinde kopuzun sesinden kuvvet kazanyorlar. Birinci hikyenin kahraman Boa tekfurun buas, bura ve aslan ile savarken arkadalarna "Hey krk eim krk yoldam neye a-larsz, kolca kopuzum getrn, n beni" dedi (K 101; ME 71). Onuncu hikyenin kahraman Seg-rek karsnda bir gvuru grd ve ldrmek istedi. Fakat bu gvurun elinde kopuz var. Dedi ki "Mere kfir Dedem Korkut kopuzu hrmetine almadm. Eer elinde kopuz olmasayd, aam ba iin, seni iki para klrdm" (K 149; ME 106). "Kopuz" btn Trk lehelerinde mterek olup, her hecenin fonetik zelliklerine gre kobus, komus, kums, komz ekillerinde sylenir. yle anlalyor ki Trklerin ilk icat ettikleri saz letlerinden biri olsa gerek. Bu mzik leti Ukraynallarda kobza adiyle saz irleri (kobzar'lar) tarafndan kullanlmtr. Bu kobza ad Ukrayna tarihinde ilk defa 1584 ylnda gemektedir. Ukraynallar bu saz letini, phesiz, Trklerden almlardr. Bu sazn ad daha XI. asrda Kgar (DLT, I, 19, II 235, m 173) tarafndan tesbit edilmitir. Kazak-Krgzlarn kopuza kar derin sayg gsterdiklerini Sibiryal Gazi Molla yle anlatyor: Bunu iitip evreleri tahsin klar kopuzunu afsuncanun tekrik klar evredeki hastalar top top gelir inanp ou kfir olur imdi. (Proben, IV, 174)

150

ESK TRK DN TARH

11. Dede Korkut hikyelerinin IV. hikyesin de yle denilmektedir: "Agakale Srmeliye gelip Kazan krk otak diktirdi; yedi gn yedi gece ime oldu. Krk evli kulla krk criye olu bana evirdi, , azat eyledi" (K 86; ME 60). II. Hikyede de ayn trenin yapld anlatlmaktadr: "Kazan beg ordusunu, olann, uam ald, geri dnd... yedi gn yedi gece yeme ime oldu. Krk ba kul krk krnak olu Uruz bana azat eyledi" (K 37; ME 25). Bu bana evirme treni en eski amanizm kamtsdr. Bu trenin en eski ekli A. Pozdneev ta rafndan Moolistan'da mahede edilmitir. Onun tavsifine gre "Moollar biri hastalanrsa dzolik gargahu denilen bir tren yaparlar. Bu tren, has tay kurtarmak iin bir can feda etmek, can yerine can vermektir. Bu can hastann btn hastalklarn ve btn gnahlarn kabul ederek hastann etra- fmda dner, dolanr. Fakat bu zamanda byle bir feda bulmak gtr. Bundan dolaydr ki bir kukla yaparak hastal bu kuklaya grrler ve onu kr lara atarlar. Byk beylerden biri hastalanrsa la malar beyin tebaasnn birine "grme"yi teklif ederler ve trenden sonra zavally kabileden koarlar5. Moollarn dzolik gargahu dedikleri bu treni, dikkate deer ki, ok iyi Mslman olan Bbr ah, olu Muhammed Hmyun hastaland zaman yapmtr. Bbr-nme'nin {Vekyi-i Babr) kaydettiine gre olay yle olmutur: "Muhammed Hmyun ar hastalandnda doktorlardan fayda grlmedi. Byk bir adam olan Mir Abdul-Kasm: "By-

ESK NANLAR VE GELENEKLER

151

le hastalklarn ilc udur; yce tanrnn shhat ver mesi iin iyi eylerden birini nezir etmek lzmdr" , diye arzetti. "Muhammed Humyun'un benden baka daha iyi bireyi yoktur. Ben kendimi nezir edeyim. Tanr kabul etsin" diye hatrma geldi. Yanndakiler buna mni olmak istediler, fakat ben olumun ba ucunda defa dnerek "Ne derdin varsa, ben zerime aldm" dedim. Bunun zerine ben ar-latm, o ise hafifledi. "Bu trenden sonra Bbr ah ld0" Dede Korkut'un Deli Dumrul hikyesi bu bakmdan dikkate deer. "Allahu Tel'ya Deli Dumrul'un burada sz ho geldi. Azrail'e nida eyledi kim, n deli kavvat benim birliim bildi, birliime kr kld ya Azrail, Deli Dumrul can yerine can bulsun, onun can azat olsun" (91 ME 64). Bu hikyedeki "can yerine can" Moollarn "dzolik gargahu" su ve Bbr'n olunun cam yerine kendi cann "nezir" etmesi ayn trenin varyantlardr. amanizm geleneklerini muhafaza eden Krgzlar ve Kazaklarda bu tren "aynalu" ve "aylanu" terimleri ile ifade edilir. Kazaka-Rusa sz lkte7 "aynalaym" sz yle aklanyor: azizim, canm (sevgi ifade eder), harfiyen "etrafnda dne yim, dolanaym" demektir. amanizm klt ile ilgi li bir deyimdir. Krgzca szlkte "aylan" kelimesi yle aklanyor: 1 dnmek, bir nesneyi dolan mak, dolamak. 2 etnorafik bir terimdir. Baka biri iin kendini feda etmek; "aylanayn- senin et rafnda dneyim, yani "senin iin kurban olaym" demektir. Bir hastann hastaln yahut bana ge len felketini baka birine yahut baka bir nesneye nakletmek iin hastann banda gerekten yahut

152

ESK TRK DN TARH

sembolik olarak dolatrmak, treninin en nemli unsurudur8.

evirmek

bu kurban

Baa evirip sadaka vermek deti Trkiye'nin muhtelif blgelerinde tesbit edilmitir. Bu satrlar yazan da bu deti stanbul'da bile mahede etmitir. Krgzlarn, baa evirip hediye verdiklerini, byle yapmann hediye alana mutluluk getireceini sandklarn Radloff "alasla-" kelimesinin izahnda kaydetmitir (WB, I, 363). Trklerin "baa evirme" (aynalma, aylanma) Moollarn "dzolik gargahu" trenlerinin bir varyant da "grme" terimi ile ifade edilen bir trendir. Bu trene krgzca "kt" denilmekte ve yle izah edilmektedir: hastal yahut bir felketi baka bir nesneye, mesel zel bir trenle mezardan karlan kuru kafaya grme (geirme) treni9. 12. Dede Korkut hikyelerinde Ouzlarn defin trenine ait pek az bilgi vardr. Kazan Bey'in olu Uruz'un tutsak bulunduu zaman iline gnderdii haberde "A ayda varmazsam ldm o vakit bilsin, aygr atm boazlayp am versin" (K 81; ME 57) diyor. Dman elinde esir bulunan kardeini kurtarmaya giderken, Serek eine vedalarken, "Kz, sen bana bir yl bakgl, bir ylda gelmezsem, iki yl bak-gl, iki ylda gelmezsem, yl bakgl, gelmezsem, o vakit benim ldm bileen, aygr atm boazlayp am vergil" (K 146; ME 103) diyor. Ouz beylerinden Beyrek, Ta Ouz beyi Aruz tarafndan ar surette yaralandktan sonra

ESK NANLAR VE GELENEKLER

153

yle diyor: "Yiitlerim yerinizden r turun, ak boz atmn kuyruunu kesin, Kazan'm divanna app varn, ak karp kara geyin, sen sa ol Beyrek ld deyin!" (K 169; ME 118). "Beyrek"in babasna anasna haber oldu. Ak evi eiinde iven (feryad) koptu, kaza benzer kz gelini ak kard kara giydi. Ak boz atnn kuyruunu kestiler. Krk elli yiit kara giyip gk sarndlar. Kazan beye geldiler, sarklarn yere vurdular "Beyrek!" diye ok aladlar (K 170; ME 119). Beyrek dmanlar tarafndan esir alnp gtrldkten sonra, babas, sarn karp yere vurdu, ekti yakasn yrtt "oul, oul" diye bara bara alad; anas ac trnak ak yzne ald, al yanan ekti yrtt, karg gibi kara san yoldu... Bunu iitip Kyan Selck olu Deli Dndar ak kard kara giydi" (K 49; ME 34). Dede Korkut hikyelerinden anlaldna gre, Ouzlarn cenaze ve yas trenleri, biraz islmlam olmakla beraber Hunlar ve Gk-Trklerin cenaze ve yas trenlerinden farksz olmutur, lnn bindii atnn kuyruunu keserler10 bu at boazlayp an verirler, bara bara alarlar, yzlerini yrtarlar, salarn yolarlard. Ouz kahramannn "am veriniz" sz zerinde duralm. Eski Trkler llerine "a verme"yi en nemli vazife saymlardr. lk alarda a dorudan doruya lye verilir, yani mezarna konulur veya dklrd. Manev kltr gelitikten sonra bu tren "sevabn lnn ruhuna balamak" zere fakir-

154

ESK TRK DN TARH

ere yemek, helva vermek eklini almtr. Bu det doulu mslman Trklerde "atau" ve "tgm ~> dkm" terimleriyle ifade edilmitir11. "l a" hakknda Ouzlarn inan ve anlaylar Salur Kazan'm tekfurun karsyla yapt konumada aka grlmektedir. Salur Kazan, tekfur tarafndan esir alnm ve yer alt zindanna kapatlmt. Tekfurun kars bu nl Ouz'u grmek iin zindana gelip "Kazan Be nedir halin, dirliin yer altnda m hotu, yoksa yer yznde mi hotur? Ne yersen, ne iersen, neye binersen?" diye sordu. Kazan "llerine a verdiin vakit ellerinden alrm, hem yorgasna binerim" dedi (K 153; ME 108). Kazan'm bu szleri, Grc veya Abhazlarn inanc deil, Ouzlarn eski inanlarnn yanksdr. Krgzlarn Manas destanndaki hikyeye gre babas Yakp Han, dostlarnn Ma-nas' unuttuklarndan, ruhuna Jcoymadiklanndan ikyet ediyor (Proben, V, 131). Kazak-Krgzlarm eski amanizm kalmtlariyle mcadele eden Argn boyu hocalarndan Sddk Hac Skanolu "l ann" byk bir bid'at olduunu 1908 ylnda bana anlatmt. Onun verdii bilgiye gre, cahil, dinden habersiz Kazaklar kendileri gibi cahil mollalarla beraber "l a" yedikten sonra mezara gidip Kuran okuturlar ve "atan" kalan artklar ve kmz lnn mezarna dkerlermi. Kasm Hanl Alikey Atalk'n vasiyetnamesindeki "il tr-snce ataumn, tkvmn atasunlar" cmlesindeki "atau" ve "tkm" terimleriyle ifade edilen tren ite bu trendir (Bk. not 11). Salur Kazan'n Gr-

ESK NANLAR VE GELENEKLER

155

cler elinde tutsak olup zindanda bulunduu gnlerde tekfurun karsyla yapt muhaverede geen "llere verilen a" (K 153; ME 108) konusu Grclerin deil, Ouzlarn eski inanlardr. 13. Dede Korkut hikyelerinin kahramanlar, Tepegz mstesna, hepsi tabi kiilerdir. Bununla beraber baz kahramanlarn tavsifindeki mbala lar aman ilhilerindeki dev csseli tanrlar hatr latmaktadr. Kazan Bey'in kardei Kara Gne yle tavsif ediliyor: "Kara bua derisinden beiinin rts olan, aa tutanda kara ta kl eyleyen, byn ensesinde yedi yerde den..." Ouz kahramanlarndan Aruz Koca'nn tavsifi aman dualanndaki korkun tanrlarn tavsifinden farkszdr: "Altm erke teke derisinden krk eylese topuklarn rtmeyen, alt erge derisinden klah etse kulaklarn rtmeyen at azl Aruz Koca..." (K 35; ME 24). Bu tavsifler bize Krgz-Kazak bak-slarmn, AltayYenisey kamlarnn ilhilerini hatrlatmaktadr. Mesel, Kazak baks ilhilerinde "Toksan koydun ferisinden ton kmayan araba, seksen koydun terisi brk kpargan araba" (doksan koyun derisinden donu (krk), seksen koyun derisinden klah kmayan araba)12. Btn aman ve baks ilhlerinde bu gibi tavsifler oktur. 14. Dede Korkut hikyelerinde, btn Trk destanlarnda olduu gibi, at kahramann en yakn arkadadr. Kahramanlar ldkten sonra bile atla rndan ayrlmak istemiyorlar. Eski Trkler len kah-

156

ESK TRK DN TARH

ramanlarm silhlan ve sava atlariyle beraber gmyorlard, slmiyetin kabulnden sonra ise "atn boazlayp an vermekle" yetindiler. Osmanllar devrinde de ata kar derin sevgi ve sayg, btn eski destan gelenekleriyle, devam ettii anlalmaktadr. Sultan II. Osman'n (1618-1621) len bir kr atnn mezar ta bulunmutur ki, bu bakmdan dikkate deer. Atlarn cenaze trenindeki yerleri de Osmanllarda en eski amanizm devrinin geleneine uygun olmutur. IV. Murad'n cenaze treninde onun binip harbe gittii atnn tersine eerlenip tabutu nnde gtrldn Naima Tarihi'nde sylyor13. Cenaze treninde lnn atnn tersine eertenmesi deti Krgz-Kazaklarda da mahede edilmitir. Yolda len bir Kazak-Krgz'n at tersine eerlenip lnn elbisesi ve klah bu eer zerine konulup evine gtrlr14. Dede Korkut hikyelerinden III. hikyede "deniz kulunu boz aygr" (K 39, 40; ME 27, 28) dan bahsedilmektedir. Bu at, Trklerin destan ve masallarnda "gkten inmi at" (Yakut inanc), Bakurtlarn masallarna gre "sudan km aygr" neslinden olan attr. Azerbaycan Trklerinin "Krolu" destanna gre Krolu'nun kr at Ceyhun nehrinden km bir aygrn soyundan tremitir15. Dede Korkut kahramanlarndan Karagne olu Karabudak'n at hakknda "bahri hotuzlu" denilmektedir. (K 35; ME 24) ki bu "notuz" yahut "ho-taz" Dou Trk metinlerinde "kutas" eklindedir. Bu kutas ekline eski Osmanl metinlerinden, bizim bildiimize gre, ancak Yazcoglu Ali'nin "Tevrih-i

ESK NANLAR VE GELENEKLER

I57

l-i Seluk"unda raslanr. Onun verdii bilgiye gre, "det ve tre yle gelmitir ki, her alp er ki, alay hassa ve bahadrlk edip dmana bahadrlarn ak-tarsa atnn boynuna altmlu kutas takarlard."16 Eski Trklerin "tu"larmda yaban sr ku-tuz'un boncuklarla sslenmi kuyruu bulunuyordu. ok eski alarda tu ve onun boncuklar byl saylr, onda sava tanrsnn bulunduuna inanlrd. Moollar mslman olup, Trkletikten sonra bile tuu takdis yini yapmlardr. Days Mahmut Han'n byle bir yin yaptn Bbr ah grm ve "Hatratmda tavsif etmitir17. Bu kutas temsil eden bir paras sembolik olarak atn boynuna taklm, bir paras da sorgu olarak atn ba zerine konulmu ve sahibinin yksek mevki igal ettiinin almeti saylmtr. Eski devrin bu Jotuz ~ kutuz'uia Kazak-Krgz destanlarnda "tumar" (muska, tlsm) denilmektedir ki, en eski mahiyetini ifade eder. Eski Trklerin hotuz (kutas) kuyruundan ibaret olan tular boncuklarla sslenmi bir denee bal bulunduu iin olsa gerek, bu tulara Ruslar ve Lehliler "bunuk" demiler ve Trklerde olduu gibi, egemenlik almeti olarak kabul etmilerdir. Bu Trk tuunun Islavlara gemesinin Avar'lar devrinde (VI. asrda) olduu tahmin edilmektedir18. Dede Korkut Kitab'ndaki Ouz kahramanlarnn atlar dmann yaklatn haber veriyor. "Al aygr kaan kim ya (dman) kokusun alsa ayan yere dkerdi, tozu gklere kard" (K 138;

158

ESK TORK DN TARH

ME 97). "Meer yiit aygr binerdi, hanm, at kula sak olur; ekerek olan uyard" (K 147; ME 104). Bu sahibini uyandrma, uyarma motifi aa yukar btn Trk destanlarnda vardr. Kazaklarn Er Tar-gn destannn kahraman Targm'a, Tarlan adl att dmann yaklatn haber veriyor (Kazan basks, 1883, s. 25; Proben, III, s. 146). Yine Kazak kahramanlarndan Ktbar Batr'm kzl at dman geldiini sahibine haber vermek iin dvnr, topra havaya kaldrrd19. Btn Trk destan ve hikyelerinde en ok tekrarlanan ve sevilen at kr boz attr. Dede Korkut hikyelerinden, Trk dnyasnda en yaygn olan da "akboz atl Bams Beyrek destandr"20. Orta Trk destanlarndan Sayn Batr'm at da "Akboz"dur (Proben, III, 203). Eski Trklerin kurban iin tercih ettikleri akboz aygr veya akboz ksrakta Krgzlarn Manas destanna gre babas, olu Manas'n ruhuna akboz ksrak kurban etti (Proben, V, 133). Dede Korkut kahramanlar iin dua ederken "Akboz atn bdrmesin (srmesin)" diyor. VII. asrn ilk yansnda Gk-Trk hakan Kieli ile in mparatoru bar szlemesi yaparken akboz at kurban kesmilerdi (Hyacenth, II, 302). amanizm geleneklerine sadk kalan Moollar gz mevsimi bayramnda akboz ksran stnden yaplan kmzla tren ve sa yaparlard21. 15. Dede Korkut hikyelerindeki kahramanlarn kopuza ok nem verdikleri grlmektedir. Derse Han olu Bua hikyesinde Derse Han "kolca

ESK NANLAR VE GELENEKLER

159

kopuzun elime veriyi, ol yiidi (dman) dndreyim" diyor (18; ME 12). Kanl koca olu Kantu-ral alyan arkadalarna "Hey krk eim krk yoldam niye alarsz, kolca kopuzum getirin, n beni dedi" (K 101; 71-72). Esarette bulunduu zaman "Mere kfirler kopuzun getrn, sizi eyim dedi" (K 154; ME 109). Her hikyenin sonunda Dede Korkut kopuzu ile meydana kyor, "adlk alyor". Bu bakmdan Dede Korkut'un Kazak-Krgz-larn bakslarmdan, Altay-Yenisey amanist Trklerinin kam ve hikayecilerinden fark olmamtr. Kazak baks ilhleri "yenki aacnn dibinden oyup aldm kopuz" diye balar ve Baksnm (msluman kamn) muhakkak kopuzu olur. Altay-Yenisey destanlarnda hikyelerini kobuzla terennm ederlerdi22.
NOTLAR

1) 2) 3) 4) 5) 6) 7) 8)

Mesel bk. El-kavnnii'l-klliye li-zabti'l-lgat't-Trki-ye, s. 43. Bk. A. nan, "Gerek" kelimesi zerine not (T. Dili, C. VIII, s. 687). A. Kalacev, Poesdka k telengitam (Javaya Starna, 1896 IV. ksm, s. 485) yine Bk. A. nan. Eski Trklerde ve folklorda "ant" (Makaleler ve incelemeler, s. 317-330). Bk. A. nan "Han- yama" deyiminin kkeni, "T. Dili", 1957, say 70, s. 513-546. A. Pozdneev, Oerki bta buddeysk monastorey i budd. duxovenstva v Mongolii. Petersburg 1887, s. 454-451. "Veky-Baburun Hatrat" R. R. Arat tere. s. 434. G. B. Bigaliyev-M. F. Gavrilov, Kazaka-Orsa szdk} KzlOrda 1936, s. 21. Bk. K. K. Yuhadin, Kzgza-Orisa szdk, Moskova 1965 (2. bask), s. 31, tere. s. 68.

JgO

ESK TRK DtNI TARH

9)

10)

11)

12) 13) 14) 15) 16)

17

18)
19) 20)

K. K. Yuhadin, Szdk, s. 434, tercmeye bu izah alnmamtr, bk. "kct" kelimesine. Cenaze treninde Hunlarm at kuyruunu kestii malmdur. Bk. A. nan, Altay'da Pazrk hafriyatnda karlan atlarn vaziyetinin Trklerin defin merasimi bakmndan izah (II. Tarih kongresi zabtlar, 142-151; T. Folklor Arat., 211). "atau" ve "tkm" terimleri Kasm hanl byklerinden Alikey Atalk'm 1639 ylnda yazlan vasiyetnamesinde de gemektedir. Kasm hanlar ve ehzadeleri hakknda byk eser yazan V. V. Vilyaminov -Zernov bu terimlerin mnsm anlayamamtr (Issledovanie..., 1866, III, s. 237, 259). A. Divaev. Krgz nanlar Dnyasndan, Kazan, 1899. Bk. A. nan, Makaleler ve incelemeler (T. Tarih Kurumu yayn) s. 177. Halil Etem Bir atn mezar ta (T. Tarih Encmeni Mecmuas), XV. sene No. 9 (86) Mays 1341, s. 196-199. W. Radloff, Wb III, 1474 "tulda- (tulla-)" verilmesinin aklanmasnda, lnn atnn kuyruunu kesmeye de "tulla-" denir (kr. Proben, III, 78). A. Hodzko, "Krolu" .Azerbaycan Rivayeti). Tiflis 1856, s. 1-7, 181-183. Yazczade Ali. Tevrih-i .I- Seluk (Houtsma neri) s. 211. R. R. Arat tere. (T. Tarih Kurumu yayn) s. 105. Ensikl Slovar (Brockhaus.Efron neri) cilt IV A, "bunuk" maddesi. Yusuf Bek Hoca ner "Ayman olpan", Kazan 1910, s. 16-17. Kazak, zbek ve Bakurtlarda Bams Beyrek destannn bir varyant olan Alpam, hikyeleri mehurdur..

21) Dorji Banzarov, ernaya Vera, s. 39. 22) V. Titov, Bogatrskie poem Minusinskih tatar, Peters-burg,
1855.

BAKURT TRKLERNDE AMANZM KALINTILARI Tarihin bildii zamandan beri Ural Dalar ve onun dou ve bat taraflarn yurt tutan Bakurt Trklerinin, X. asrdan itibaren slm kltr nfuz ve tesiri altna girmiye balamalar ve XIV. asrda, zbek Han (13131340) zamannda tam Mslman olmalarna ramen imdiye kadar amanizm gelenekleri ve inanlar srp gelmitir. Bakurt lkesinin tamamiyle Rus mstemlekesi olduktan sonra Rus bilginleri tarafndan Bakurt etnografya ve folkloruna byk nem verilmi, iki asrdanberi Rus emperyalizmine kar amansz savaan bu ulusun i hayat Rus devlet adamlar ve limlerinin dikkatini ekmitir. 1740-1750 yllarnda Rus bilgini Rkov, Bakurt tarihini ve etnografyasn yazm, 1760-1770 yllarnda akademisyen Lepechin, etnografya ve folklorunu tetkik etmitir. Bylece 250 yldanberi Rus ilim messeseleri, merakl etnograf ve folklorcular, durmadan Bakurtlarn hayatn tetkik etmilerdir. Bakurtlar hakknda yazlan bu etnografya ve folklor edebiyatmzn byk ksmn gzden geiren bir Bakurt ve ayni zamanda folklorcu olduum halde bu muazzam edebiyatn biz Bakurtlarn hayatn
1976 Birinci Basl F. 11

162

ESK TRK DN TARH

tam olarak aksettiremediine kani oldum. una inandm ki, bir ulusun folklor ve diniyatn ancak o ulusun kendi z evld olan folklorcular toplyabi-lirler. Bu satrlar yazan, geleneki bir aile ve ortamda bym, 16-17 yana kadar iinde yaad evrenin btn gelenek ve greneklerine balanm, inanm olduundan, kendi tetkikleri iin de bizzat kendisi folklor konusu olmutur. Her folklorcu arkadaa evvel kendilerini folklor konusu olarak tetkik etmelerini tavsiye ederim. Folklor, milletin kltr hazinesindeki tarihi, dili, edebiyat, dini kadar kymetlidir. Btn Trkleri birletiren kymetlerden biridir.

I. Bakurtlar, dudaklarda peyda olan "UUK" (vcuttaki sdan dudaklarda beliren fiskeler, kabarcklar) un az eytann yalamas neticesinde meydana geldiine inanrlard. Bunun tedavisi yle idi: Emci kadn, bir paavray tututurup hastann ba zerinde dolatrp tekrar ocaa atar. Sonra ekmek paralarn uuk (bakurta "usuk") zerine dokundurup kpee yedirir. Bu "ameliyat" a "uuklama (usuktav)" denir. Bakurtlar hakknda ok nemli eser yaynlayan S. I. Rudenko, "Bakurt dimyatndan" ksmnda "uuku (usuku)" yu zikrettii halde "uuk" tedavisinden bahsetmemitir ("Bakiri" 1955, ikinci bask s. 323).. Bu yazar, eserinin baka yerinde bir hastay tedavi eden (emleyen) bir bakcnn "hastalk yapan ruh" u komak iin iki tane

BAKURT TRKLERNDE AMANZM KALINTILARI

163

kukla yaptn ve bunlara da "uuk" denildiini yazyor (sah. 324). Bu kuklalara bakc "uuk ruhu" nu yerletirdii iin bunlara "uuk" denildiini", yazar, farkedememitir. "Uuk" Altay samanlnda bir kt ruhun addr. Bu ruhun ad bin yllk Mslman Anadolu Trklerinde bile unutulmamtr. II. Kurun dkme. Bakurtlar buna "KUT KU-YUV" derler. Onlarn inanlarna gre insan korkar, ya da baka sebeple hastalanrsa ona "kut kuymak" (kut, ruh, can demektir), yani "can dkmek" gerekir. Bu "ameliyat" yledir: Kurun (bakurtar kurga) atete eritildikten sonra hastann ba zerine konulan kap iinde bulunan suya dklr. Hastaya bu sudan bir yudum iirilir. Emci kadn kurunu dkerken u afsunu syler : Hop, hop yrein - avznan kirhen ktnen sk Hop, hop kutkaym - bardn yerden keri gel Hop, hop kut kuydum - kutun kutun kutuna.. S. . Rudenko u afsunu tesbit etmitir : Kurayt kutum, kurayt kutum - kel kutum, kel kutum Irmak bandan kel kutum - Kn battan kel kutum Kurayt kutum, kurayt... (sah. 325). Suda kurunun ald ekle bakp emci kadn hastaln sebebini syler. Kurun yrek ekline az ok benzerse "hastalk korkudan olmu", "hastann kutu umu" der. Bakurtlar korku halini "kutum utu", "yreim yarld" ve "tm yarld" diye ifade ederler.

164

ESK TRK DN TARH

Sudan ahnan kurunu muska olarak hastann elbisesinin gsne dikerler. III. Srlarn bulac hastalna Bakurtlar "let" derler. Bu hastalk, insanlara benzeyen peri ler gruhu imi. Bunlar zaman zaman Ural dala rna "hac" klmak iin gelirlermi. Bu letler iin, ormanlara, ya da krlara ekmek, ya ve baka ye mekler koymak gerekirmi. Bu gruh bu yemekleri yedikten sonra ineklere dokunmazlarm. Bu satr lar yazan bu "let" efsanesi zerine toplad folk lor materyallarn hikye konusu olarak kullanm "let" adiyle yaynlanmtr ("ura" dergisi, Orenburg 1916, say 3). Bu bulac sr hastaln Bakurtlarn nasl "tedavi" ettiklerini tesbit eden S. i. Rudenko, "aalar bir birine srmek suretiyle elde edilen ate ile hayvanlar ttslerler", diyor (s. 325). 1910 ylnda benim tesbit ettiim malzemeye gre bu tutsleme "ameliye" sine "alazlama" denirdi. Din yin ve trenler iin ilkel usul ile ate elde etmek uva Trklerinde de tesbit edilmitir (P. V. Denisov, uvalarn din inanlar, sah. 9; bk. A. nan, Trk Kltr, say I, sah. 55 (bibliyog.). IV. "Alaslama". Paavray tututurup hasta nn evresinde, "alas alas" diyerek, dolatrmaya "alaslav" denir. Bu da en eski devirdeki ate klt nn kalmtsdr. Altay amanistlerde bu "alas, alas" her yinde tekrarlanr. Bu eski amanizm terimi Anadolu trkesinde "alaz^alev", "alazlama" keli-

BASKURT

TRKLERNDE AMANZM KALNTLAR

gg

V. Da klt. Bu klt cihanmul bir klttr. Eski Yahudiler Sina dan, Yunanllar Olimp, Arap lar Arafat, Hindular da Himalaya dalarn takdis ederlerdi. Bakurtlar, btn Ural Dalarn kutlu sayarlard, bununla beraber her boyun kutlu bir da (kiyeli tav) bulunurdu. Uraln orta ksmndaki boy 1ar Tura Tav, Krkt Tav denilen dalan mukaddes sayarlard. S. i. Rudenko Krkt Dandaki bir aacn zerine nezir olarak balanan paavralarn aac tamamiyle kaplam olduunu grmtr.

ZYA GKALP VE YAKUT-ALTAY FOLKLORU LE DNYTI Byk mtefekkirimiz Ziya Gkalp'm Trk ilmine getirdii mhim yeniliklerden biri en eski Trk topluluu konusu zerinde aratrmalar yaparken tarihi vesikalarla beraber Trk etnografya ve folklor materyallerini kaynak olarak kullanmann gerekliini gstermesi ve kendisinin de bu materyalleri esas kaynak olarak kullanm olmasdr. Onun son eseri olan "Trk medeniyeti tarihi" (birinci ksm slmiyetten evvel Trk medeniyeti, 1925) adl eseri tarih vesikalardan ziyade Trk folkloru, bilhassa Altay-Yakut Trklerinin etnografya ve folkloruna dayanarak yazlmtr. Ziya Gkalp bu "Trk medeniyeti tarihi"ni yazarken eline geen her kaynaktan ve her materyalden faydalanm ve bunlarn yardmiyle eski Trk medeniyetini, daha dorusu tarihten nceki Trklerin iptidai cemiyetinin yapsn meydana karmaya almtr. Bu konuyu mellif kupkuru bir ilim adam gibi deil, ayni zamanda milletine ve milletinin mazisine k bir air gibi ilemitir. Gkalp bu eserinde en eski Trk menkbe, efsane ve destan paralarn naklederek en eski Trklerin tarihini tetkik iin bunlarn ehemmiyetini be-

ZYA GKALP VE YAKUT-ALTAY FOLKLORU LE DNYATI 167

lirtmitir. Bununla beraber bu materyalleri tahlil ederek ortaya koyduu neticeler, eski Trk cemiyeti ve dini zerine ileri srd mtalalar sosyoloji ve bilhassa, iptida cemiyetler zerine yaplan aratrmalarla bugn elde edilen bilgilere uymayabilir. Arkeoloji ve etnoloji alanndaki yeni bulular ilk topluluklara dair pek ok yeni bilgiler meydana koymu ve XIX. asrn byk etnologu Morgan ve onu izleyenleri ok geride brakmtr. Ziya Gkalp eski Trk cemiyetinin yapsn ve din inanlarn meydana koymak iin Altay ve Yakut Trklerinin etnolojisine ve folkloruna dair toplanan bilgileri kullanmtr. Hele Yakut itima bnyesi ve dinine dair elde edebildii materyallere ok ehemmiyet vermitir. Onun fikrine gre "eski Tr'k dini Yakut Trklerinde hl yaamaktadr. Sieros-zewskiy (Seroevskiy)nin franszca "Dinler tarihi" mecmuasnda Yakutlara dair nerettii tetkikname bu din hakknda olduka mhim malmat vermektedir" (s. 48). Ziya Gkalp'n son eseri olan "Trk medeniyeti tarihi"nin en ok hangi kaynaklara dayanarak yazldn bilmiyoruz. Eserde bu konu zerine yazan melliflerden Ed. Chavannes, Durkheim, Rad-loff, Fuat Kprl, Ebulgazi Bahadr Han, Reided-din (Cami't-tevarih), Grenard, Yusuf Hacip (Ku-tadgu Bilig), Hober, Levi Bruhl, Sieroszewskiy (Se-roevskiy), Mahmud Kgar, Dede Korkut ve bakalarnn adlar gemektedir. Bunlardan Z. Gkalp'n en ok faydaland mellif Venceslas Sieroszews-kiy'dir. Gerekten bu mellif Bat etnologlar ve din-

168

ESK TRK DN TARH

lerin tarihi zerinde alan bilginleri iin Yakut amanizmi konusunda yegne kaynak saylmtr. Gkalp'm ve Yakut "dini" iin faydaland yegne kaynak ta onun "Revue de l'histoire des religions" ve "Annee scialogique" de yaynlad iki etd olmutur. Bu eserlerden "Trk medeniyeti tarihi"ne alnan paralardan anlaldna gre Sieroszevvskiy" nin bu makaleleri "Yakut" (Petersburg 1896) adl byk eserinden alnm olduu anlalmaktadr. Seroevskiy 1880 ylnda Lehlilerin hrriyet ve istikll hareketine katld iin Rus hkmeti tarafndan Yakutistan'a srgn edilmiti. O zaman ancak yirmi yanda bir genti. Yakutlar arasnda on yl kalmtr. "Yakut" adl eseri ite bu on yllk aratrmalarnn mahsuldr. Bununla beraber Seroevs-kiy'nin trkolog olmad eserinde gze arpmaktadr. Yakuta kelimeleri ok yanl tesbit etmitir. Yakutlarn aile ve boy-soy tekiltlarn aratrrken o zaman Rus hrriyeti aydnlan Morgan'n "iptida Cemiyefindeki nazariyesini gz nnde bulundurur, Sibirya'daki Trk boylarn da onun Amerikal "Erokez"leri seviyesinde sayarlard. Bu bakmdan baz tetkiklerinde, hele iptida Trk topluluu zerine ileri srdkleri "nazariye"lerde hataya dmekten kurtulamamlardr. Yakut "dini" zerine Seroevskiy'den sonra ok tetkikler yaplm, onun eseri tenkit ve tashih edilmitir. Yakut dili ve etnolojisi zerinde ok mhim aratrmalar yapan yaku-tolog V. tonov "Yakutlarn inanlar zerine edebiyatn icmali" balkl etdnde (Jivaya Starna, 1014. vip. 3-4) Seroevskiy'nin eserini iddetli bir dille tenkit etmi, hatalarn gstermi ve son sz

ZYA GKALP VE YAKUT-ALTAY FOLKLORU LE DNYTI 169

olarak yle demitir: "Seroevskiy'nin Yakutlarn itima bnyesi, tekilt, din inanlar zerine verdikleri bilgilere itimat edilmez, onun eseri bu konularda kaynak olarak gsterilemez" (s. 372). Gkalp "islmiyetten evvel Trk ailesi" babnda (s. 251-257) "sop" terimini aklarken yakutada bu kelimenin mradifi "sip" olduunu "Annee socialogique" in V. cildinin 364. sahifesine istinaden beyan ediyor. Biz elimizde bulunan "Yakut szl"nde ve yakut halk edebiyat, etnoloji tetkiklerinde "sop" mnasna gelen "sip" kelimesine rastlamadk. Eski Trkede bu mnada bir "sip" kelimesi bulunsa idi bu kelime yakut dilinin fonetik kanununa gre "ip" olmas icap ederdi. Eski Trkedeki "s" sesi ile ba-lyan kelimelerin "s" sesi (Anlaut) yakutada sfrdr, (mes. su -u, st-t, sen-en, sa-s gibi). Bana yle geliyor ki Seroevskiy Franszca yazd makalede yakutada "soy" ifade eden terimi Almanca "Sippe" ile ifade etmi, Ziya Bey de bu Franszca olmayan kelimeyi yakuta sanm olacaktr. Okul ders kitaplarna kadar giren (bk. N. Sadak. Sosyoloji, 1936, s. 22) bu pheli terimin tashihi zarurdir. Gkalp bu "sip" anlamn ifade eden kelime-te-rimin Krgzlarda da "sibit" eklinde bulunduunu yazyor; fakat, kaynak gstermemitir. Bu da phelidir. Krgzca szlklerde ve elimizdeki metinlerde bu kelimeye rastlanmyor. Gkalp yakutlarn "sah" (izyah eklinde yazyor) ve "ayst" (ayzt yazyor) trenlerine ok ehemmiyet vermitir. Gerekten bu yinler ama- nizmin epeyce tekml ettii bir safhasnn mahsu-

170

ESK TRK DN TARH

l olsa gerektir. Bu trenleri tavsifi Seroevskiy'nin "Yakut"sndaki tavsife uygundur (s. 673-675; Gkalp, s. 138-139, 291-293). 'Isah" (harfiyen "sa=libation" demektir) bayram hakknda verdii bilgiler de Seroevskiy'-den alnmtr. Bu bayram Kazak Trklerinin ilkbaharda yaptklar "kmz murunduk" dedikleri bayrama benzemektedir. Yakutlarn "sah" bayram Pekarskiy'nin "Yakut szl"nde "sah" maddesinde izah edilmitir (III, 3834-3835). Yakut samannn "toteminden" bahsederken Gkalp her yerde "iye kila" yazmtr. Bu terimi "ije kl" (= ana hayvan) yazmak gerektir. Bu "ije kul" ile Mahmut K-gari'deki "e" (DLT, I, 46; ter. 47) kelimesinin ilgili olduu hakknda Gkalp'n mtalas ok isabetlidir1. Bu kelime zerine B. Atalay'n Brockelmann'n tercmesine itiraz (Dizin, 197, haiye) hakszdr. Gkalp Orkun yaztlarn kaynak gsterirken "Balbal (matem merasiminin reisi). Bunlar [yani Gk Trkler] dost hakanlardan birini intihap ederek yog merasiminin icrasn onun idaresine verirlerdi" diyor (s. 93). Bu yanl izah ilk defa bu yaztlar alelacele tercme eden Radloff'a aittir. Fakat o bu hatasn "Moolistan'dan eski Trk yaztlar" adl eserinin ikinci basklarnda tashih etmiti (1895). Radloff'un tashih ettii bu hatas bizim ilim adamlarmzn eserlerinde tashihinden sonra otuz yl devam ettirilmitir. (M. . Gnaltay, Trk Tarihi). Gkalp eski Trklerin itima tekilt bahsinde iptida topluluklarda mahede edilen "potla" messesesine ok ehemmiyet vermi, bilhassa "Dede Korkuf'taki "Salur Kazann evinin yamaland-

ZYA GKALP VE YAKUT-ALTAY FOLKLORU LE DNYATI 171

" hikyesi zerinde durmutur. Ona gre tarih devirde bile Trk-Ouzlarda bu ok iptida messese devam etmitir. Gerekten bu "potla" gelenei divan edebiyatndaki "hn- yama" deyiminde de muhafaza edilmitir. Baz farsa lgat kitaplarnda bu deyim izah edilirken "Trklerde byle bir det vardr" denilmektedir2. Ziya Beyin bu konuya dair gznden kam bir mhim kayt Mahmut Kga-r'de vardr (DLT, III, 323; ter. 438). Bu kayda gre XI. asr Trkleri "han- yama"ya "kenliy" demilerdir. Bu gelenein Orta Asya Trk boylar arasnda Mool istilsndan sonra devam ettiine dair elimizde tarih bilgi yoktur. Moollar, Temr ve oullar devrinde yazlan tarih kitaplarnda Trk ve Mool gelenek ve greneklerine ok ehemmiyet verilmekte, en kk hdiseler bile yazarlarn gznden kamamaktadr. Durum byle iken "potla" andran bir detten bahsedilmemitir. Gkalp "Altay Trklerinin din sistemi" nden bahsederken "Karahan" ve "Ugan" adl tanrlar zikrediyor. Bunlardan birincisi "Kayrakan"dr. Ekseriya aman ilhilerinde o veya bu tanrnn sfat olarak sylenir. Altayllarn tanrlar Panteonunda "Ugan" diye bir tanr tesbit edilmi deildir. Altay dini zerinde verilen bilgiler Radloff'tan (fakat ikinci bir elden) alnm olsa gerektir. Radloff'un Altay dini zerine verdii bilgiler onun klsik eseri olan "Sibiryadan" adl eserindedir (bk. Ahmet Temir tercmesi II, 8-64). Bu eserde Karahan ve Ugan adl tanrlar yoktur.

172

ESK TRK DN TARH

Gkalp'm "slmiyetten evvel Trk dini" babm-daki (s. 25, 95) mtalasnn bir ksm tashihe muhtatr. O, eski Trklerde bir "toyunizm" adn tayan bir din tasavvur etmitir. Halbuki izahn yapt bu din budizmden baka bir din deildir. Toym, yabanc (galiba ince) bir kelime olup budizm rahibi mnasn ifade eder. Toyn kelimesini izah ederken Kgar'nin verdii mislden de bu kelimenin budist rahiplerini ifade ettii aka anlalmaktadr. Bu misalde "toyunun burhana yani Budaya-sec-de ettii" anlatlyor (DLT, III, 60, tere. 84). Pe-karskiy'nin izahna gre "toym toyun kelimesi yakuta da efendi, bey, devlet memuru" demektir. Bu mnas ile "toyun" kelimesi btn kuzey uluslarnda (uk, kamadallar, Alevut adalar yerlileri) kullanlmaktadr {Yakut szl, IH, 2706-2708). Gkalp, "eski Trkler dine 'nom' adn verirlerdi. Din kitabna da 'nom' derlerdi" diyor. (s. 25). Kaynak olarak DLT ve Clhng'y zikrediyor. Bu iki mellifin bahsettikleri Trklerin budist olduklar malmdur; 'nom' terimi de Yunanca bir kelime olup manihaistler tarafndan getirildii isbat edilmi bir gerektir. Bu kaytlardan anlald zere Z. Gkalp'm eski Trk dini olarak tasavvur ettii din, yani "toyunizm", budizmden, "nom" dedii din kitab da budist ve manihaistlerin din kitaplarna verdikleri isimden ibarettir. Byk trk ve mtefekkir rahmetli Ziya Gkalp'm klliyat yaynlanrken kulland kaynaklara ve bazan da kendisine ait olan ufak tefek yanllarn, notlar ilvesiyle tashih edilmesi faydal olacaktr.

NOTLAR 1) "ije kul" ve "e" konusu iin bk. Abdlkadir nan, Yakut
amanizminde "ije kul" (Trkiyat Mecm. X, 213-216). Yine bk. Ziya Gkalp, Eski trklerdeki itima tekilt (MTM, I, say 3, s. 450-451).

2) A. nan. "Hn- yama deyiminin kkeni" (Trk Dili, VI. C, No .

7).

HURAFELER VE MENELER

GR
Byk ve kitapl dinlerin hi biri eski cahiliyet devri dinlerinin braktklar kalntlardan kurtulamamlardr. Halk tabakasnn eski dinlerinin tren ve greneklerinden ayrlamadklarm btn kitapl dinlerin tarihleri gstermektedir. Halk tabakas ilh dini reten peygamberlerinden zaman bakmndan uzaklatka eski mrik dinlerinden kalma hurafeleri, hatt yinleri canlandrmlar, nihayet putperestlie kadar sukut etmilerdir. Bu kavimlere Tanr tekrar peygamberler gndermi ve doru yola armtr. Tarih-i mukaddes batan baa peygamberlerin irk ve hurafelerle mcdelelerinin hikyesidir. Peygamberlerin rettikleri dnin esaslarna sadk olan din bilginleri her yerde bu hurafelerle mcadele etmiler, bunlarn mukaddes ilh dinin talimatna aykr olduunu, bunlardan ounun m'minleri kfre ve irke kadar gtrd-

HURAFELER VE MENELER

175

gn anlatmaa almlardr. Bu din adamlarndan bazlar hurafelerle mcadelede zaf gstermiler, vazlar ile kaldramadklar baz hurafeleri, siyas veya ahs menfaat dnceleriyle, "kitaba uydurmak" gafletini gstermilerdir. Dinler tarihinde buna pek ok misaller vardr. Hazret-i sa'nm rettii ilh dinin m'minleri peygamberlerinden drt asr geer gemez mukaddes dinlerini eski Roma ve Yunan paganizmi ile doldurmulardr. Hristiyan din bilginleri bu paganizm kalmtlariyle mcadelede aciz gstererek bunlarn ounu Hristiyanlk bakmndan izah etmiler, itikad kitaplarna ve ayinlerine sokmular ve bylece isa peygamberlerin rettii ilh dinden uzaklamlardr. Her milletten Hristiyan olmu halk tabakas da kilisenin kabul ettii hurafelerden baka daha birok yerli dinlerinin kalmtlariyle Hristiyanl sslemilerdir. Szde sa ve Meryem'in resim ve heykelleri eski putlarn yerini tutmutur... Btn Hristiyan mezheplerinin kabul ettikleri din bayramlardan sa'nn doum gn bayram en eski lemmul mrik bayramlarndan biridir. Hristiyanln ilk asrnda byle din bayram yoktu. lk Hristiyanlar ikinci asra kadar ancak ruhullcuds'n zuhuru ve sa'nn vaftizi hatrasna ocak aynn ilk haftasnda yin yaparlard. Bu devirde Hristiyan din adamlar Roma'nn eski Saturnalia bayram ve Mitra klt bayramiyle mcadele ediyorlard. Bu eski mrik bayramlar gnein dnm olan 20 - 25 Aralk gnlerinde yaplrd. Bu Mitra klt Hind, ix*an ve Mitanlardan Anadolu'ya gelmi ve birinci asrda btn Roma m-

176

ESK TRK DN TARH

paratorluunda yaylm ve devlet tarafndan himaye edilmiti. Hele mparatorlardan Commodus (180 -192) ve Diokletian (280 - 305) bu klt himaye ve mdafaa ettiler. Nihayet drdnc asrda Hristiyanlk zafer kazandktan sonra Saturnalia bayram sa'nn doum gn bayram olarak kilise tarafndan kabul edildi. Bu "Mevlid-i sa" bayram ilk defa Roma'da tes'd edildi. Hristiyanlkla beraber baka lkelere de yayld. Hristiyanlarn Paskalya bayram da, menei bakmndan, eski insanlarn tabiata taptklar adaki cihanmul yaz bayramnn devamndan ibarettir. Milttan nceki nc bindeki gebe ve Yahudi kavmi bu bayrama Pesah adn verirdi. Tanrnn merhametini celb iin davarlarnn ilk dlnden kurban keserlerdi. Yahudiler Filistine yerleip ziraat hayatna getiklerinden sonra bu kurban trenine hamursuz ekmek de karm oldu. Daha sonralar bu tren Yahudilerin Msr'dan ktklarnn kran olarak din bayram sfatm kazand. Halbuki meneinde bu tren "kn lp ilkbaharda dirilen" nev nema tanrs erefine yaplan mrik bayram idi. Hristiyanlar bu paganizm devrinin bayramm "kitaba uydurup" sa'nn lp dirildii erefine yaplan muhteem din bayram olarak kabul ettiler. ranllarn Mihrign ve Nevruz bayramlar da ayn kaynaktan gelen bayramlardr. Bizim Trk'lerin "Hzr lyas" bayramlar da bu makuledendir, En eski inancn izi "Hzr" (yeil, yeillik) adnda muhafaza edilmitir. Trk folklorunda tesbit edilen

HURAFELER VE MENELER

177

"Hzr-tlyas" gelenek ve grenekleri de en eski Mit-ra kltnn izlerini tamaktadr. nsan topluluu peygamberlerin rettikleri slm dnini kabul etmi grndkleri halde nesillerden nesillere gelen eski iptida mrik detlerinden, irke gtren birok inanlardan ayrlamamlar ve ruh sapklklarndan kurtulamamlardr. Gerek din adamlar bunlara "Bu yaptklarnz ve bu inanlarnz kfrdr. Peygamberlerin rettikleri ilh dine aykrdr" der. Gerek din adamlarnn arasna sokulmaa muvaffak olan menfaatperestler cahil halk tabakasnn det ve arzularna uyarak atalardan kalma hurafeleri srf karlarn dnerek tervi etmekten ekinmemilerdir. Hazret-i sa'nn rettii ilh dini szde kabul eden Hristiyan halk tabakas eski mrik Roma'llann ve Helenlerin putperestlik gelenek ve greneklerinden bir trl ayrlmadklar iin Hristiyan din adamlar, halkn arzularna uyarak, putlarn yerine sa, Meryem, havariler ve azizlerin resim ve heykellerini ve ha ikame ettiler. Hristiyanlk bylece putperestliin brakt birok hurafelerle bulam oldu. Hristiyanla bulaan bu mrik-lik hurafesini, VII. asrda, slmiyetin yayd n tesiri ile, baz Hristiyan din adamlarnn Bizans'da atklar "put kranlar" hareketi bile ortadan kaldramad (1). Bylece sa Peygamberin rettii temiz ve basit ilh dinin ibdetleri Roma'llann ve Helen'lerin muhteem ve mutantan putperestlik yinlerine benzetilmi oldu.
1976 Birinci Basl F. 12

178

ESK TRK DN TARH

Her yerde ve her zamanda insan topluluklar birbirinin aa yukar ayn olduu iin eski kavimlerde olduu gibi Mslman kavimlerde de birok hurafeler islm dni'nin emirleri imi gibi yerlemitir. Muhtelif dinlere mensup olan kavimler Mslman olduktan sonra bu hurafeler oalmaa balamtr. nk her kavim slm cemaatine eski dinlerinden bir eyler getirmilerdir. Bu putperestlik devrinin kalntlar olan hurafeler, dinler tarihi aratrmalarndan anlaldna gre, ilh gerek din (islm) iin her devirde bulac "itima hastalk" olmutur. Gerek din bilginleri her devirde bu hurafelerle mcadele etmilerdir. Gerek din bilginleri yerine cahiller getike hurafeler bulac hastalk gibi yaylmaa devam etmitir. Szlerine inanlr slm limlerinin tetkiklerine gre hurafeler yalnz halk tabakasnn muhafaza ettii eski dinlerin kalnts deil asrmzn islm limlerinden Abdlaziz avi "Hrt ve Mrt" hakkndaki yetler zerine mfessirlerin islm dini iin ok zararl masallar anlattklarndan ikyet ederek diyor ki : "Bil ki mfessirler bu konu zerine hadisler, rivayetler ve isnadlar getirdiler. Bunlarla Kur'n'a ve slm'a ne kadar ok zarar getirdiklerini bilmi olsalard bunlardan bir satr yazmadan kalemlerini krarlard.

HURAFELER VE MENELER

179

Gerekten mfessirlerin bazs isriliyat ile, yani Yahudilerin Tevrat, Talmud ve benzeri kitaplarndan ve Sm kavimlerin folklor malzemelerinden faydalanmak suretiyle yaptklar tefsirlere bilmeyerek bir takm hikyelerin ve Kur'n- Kerm'in esas talimatna aykr hurafelerin girmesine sebep olmulardr. Mesel Hrt ve Mrufun, iki melek olduklar halde, gnah iledikleri, hatt puta taptklar bundan dolay ikindi ve akam namazlar arasnda ikence edildikleri hakkndaki masal isl-miyetin melekler hakkndaki talimatna aykrdr. Bu, binlerce misallerden biridir. Bu gibi birok hurafeleri cahil hocalar slm dininin hakikatleri imi gibi halka anlatrlar. 1. Eski Trk'lerde din (Trk'lerin chiliyet devri) Trk'ler Mslman olduktan sonra mukaddes dinlerine eski dinlerinden ne gibi hurafeler kattklarn ve bu eski dinlerinin braktklar me'um miraslardan hangilerini imdiye kadar muhafaza ettiklerini renmek iin Trk'lerin eski dinleri hakknda baz bilgilere sahip olmamz faydal olur. Bununla beraber eski Trk'lerin dinleri hakknda pek az ey biliyoruz. Btn bildiklerimizin en eskileri in yllklarnda verilen malmattan ibarettir. VI. asra it olduklar tahmin edilen Yenisey ve VII - VIII. asrlara ait Gk Trk yaztlarnda da o devirdeki Trk'lerin din inanlar hakknda pek az bilgi vardr.

180

ESK TRK DN TARH

in kaynaklar Hunlarn kltrnden bahsederken tapnaklar bulunduunu zikrederler. Bu haberlere gre Hun Hakannn kararghnda bulunan tapmakta her yln banda yin ve tren yaplrd. Bu yine Hunlarn yirmi drt boyunun babular itirak ederlerdi. Yln beinci aynda Lung -eng denilen ehirde toplanp atalarna Gk Tanrya, yer - su ruhlarna kurban sunarlard. Sonbaharda atlarn iyi beslendii zaman orman yannda toplanp orman evresinde dolarlard. Hakan her sabah adrndan kp gnee, geceleri de aya secde ederdi. Milddan nce 121. ylda cereyan eden Hun-in savanda inliler bu Hun beinin kararghn ellerine geirmilerdi; aldklar ganimetler arasnda bir altn put bulunuyordu. in yllnn verdii malmata gre Hun bei bu putun karsnda Gk Tanrya kurban sunard (Hyacenth, Sobrani-yesvedeniy... 1, 15, 16, 32; Eberhart, in'in imal komular 76 - 77). Hunlardan sonra Orta Asyada devlet kuran trl sllelerden ve uluslardan bahseden in kaynaklar, bunlarn dinleri ve detleri arasnda fark grmyorlar. Milddan nce n. asrda Hunlara tbi olan ve sonralar mstakil devlet kuran Wu - Huan ulusunun dini hakknda verilen malmat Hunlarn dini hakknda verilen malmattan farkszdr. (Hyacenth, I. 154, Eberhart, 48). Milddan sonraki III. asrda devlet kuran To-ba sllesi devrinde de Hunlar devrindeki din de-

HURAFELER VE MENELER

181

vam etmitir. in kaynana gre Tuba'lar ilk baharn ilk aynda Gk Tanrya, dou tarafnda bulunan tapnaklarnda, atalarna kurban keserlerdi. Son baharn ilk aynda yine Gk Tanrya yin yaparlar ve kurban sunarlard. Atalarn tapna olarak bir ta oyarlard. Kuzeydeki yurtlarndan gneye g ederken bu ta zerinde Gk Tanrya, yere, Hakann atalarna kurban sunarlar ve yinden sonra kayn aac dikerlerdi. Bu kayn aalarndan Tanrsal, kutsal bir orman meydana gelirdi. VI. yzylda byk Trk devletini kuran Gk Trk sllesi amanist boylarn yetitirdii soy idi. Bu slle devlet idaresinde mill yaz ve mill dil kullanacak derecede gelimi bir milleti temsil ediyordu, iyice gelimi olan bu kltr seviyesine ramen VII - VIII. yzyllarn Gk Trk'lerinde bu gnk Altayl amanist Trk'lerde grlen iptida putlarn bulunduunu yine in kaynaklarndan reniyoruz. Bu kaynaklara gre "Gk Trk'ler tanrlarnn suretlerini keeden yaparlar ve deriden yaplm torbalar iinde saklarlard. Bu suretleri i ya ile yalarlar ve srk zerine dizerlerdi. Yln drt mevsiminde bu putlara kurban sunarlard (Eberhart, 87). Bu putlar bu gnk Altayl amanistlerin ts, yakutlarn tanara, Moollarn ongon, tesmiye ettikleri putlardr. Gk Trk'lerin hakanlarndan Toba-Han (572 -581) bir inli budist rahibin teviki ile Buda dinini kabul etmi, ok mutaassp bir budist olmutu. Hakanlarnn kabul ettii bu yeni din halk zerinde ne gibi bir tepki yarattn aka bilmiyoruz.

182

ESK TRK DN TARH

Bu olaydan yz elli yl sonra yazlan Gk Trk yaztlarnn koyu amanizm ruhunda te'lif edildiine gre budizmin ancak Toba Hann sarayna ve evresindeki yakn beylerine mahsus din olarak kalm olduunu tahmm etmek mmkndr. Dikkate deer ki Gk Trk yaztlarnda, amanizm ruhunda te'lif edilmi olmasna ramen iptida amanizmdeki kt ruhlardan, keeden yapl putlardan ve bunlara benzer ilkel amanizm unsurlarndan kat'iyyen bahsedilmiyor. Bu kitabelerde zikredilen amanizm unsurlar Gk Tanr, yer - S, ocuklar ve hayvan yavrularn koruyan merhametli dii ruh Umay ve defin trenlerinden ibarettir. Defin treninde alyanlarn yzlerini paraladklar, kulaklarn ve salarn kestikleri zikrolunu-yor. (Orhun kitabeleri II. yaztn gney taraf 12. satr: "Salarn, kulaklarn bitiler"). Gk Trk'ler byk Yog (yas) treni ve yinleri yaparlard. IX. yz yldan ibtibaren eski Trk'lerin dinleri hakknda slm - Arap corafyac ve tarihilerinin eserlerinde epeyce malmat verilmee balamtr. Eski Trklerin defin ve yas trenleri slm kaynaklarnda da, tpk in kaynaklarnda anlatld gibi, tavsif edilmitir. Hicretin 110. ylnda (M. 728) bir Trk kumandannn ve Hicretin 121. ylnda (M. 739) Trk hkmdarlarndan Krsul Hann lmleri mnasebetiyle yaplan defin

HURAFELER VE MENELER

183

ve yas trenleri Tabar'de (Cilt II, S. 1520, 1691) tavsif edilmitir.

Eski Trkler llerinin hatrasna byk a (ziyafet) trenleri yaparlar, zenginler yzlerce hayvan keserlerdi (3). Hazrlanan yemeklerden bir ksmn lnn mezar zerine dkerlerdi. Bu mrik detinin izlerine dou ve bat Mslman Trk'leri arasnda rastland etnografya ve folklor merakllar tarafndan tesbit edilmitir (4). Eski Trkler cahiliyet anda kii olunun basit aklna hayret veren tabiat olaylarna taparlard. Mahmud Kgar (Divan Lgat it-Trk III, 278 - 279, evirme 377) "Tanr" kelimesini izah ederken yle diyor : Tanr - yce ve ulu Allah... helak olas kfirler ge de Tanr derler. Yine byle byk bir da, byk bir aa gibi gzlerine ulu grnen her nesneye Tanr derler. Bundan dolay da buna benzer nesnelere yknrler (secde ederler). Yine bunlar bilgin kimseye de tenrken derler. Bunlarn sapklklarndan Allah'a snrz" (5). Byk slam limlerinden El-Birn ( uUljlVl 264) Ouz Trklerinin bir pnar yanndaki yere [kayaya] ve zerindeki izlere secde ettiklerini ve ayan hayret bereketli olan bu pnar yle tavsif ediyor (6):

184

ESK TRK DN TARH

[Tus ile Abraehir arasnda bulunan kk gle benziyen] tatl sulu bir pnar Kimk lkesinde Menkr denilen dada bulunuyor. Bu pnar byk bir kalkana benzer. Suyu kenar ile bir seviyededir. Bu pnardan ordu ise bile suyu bir parmak kadar dahi eksilmez. Bu pnarn yannda [kayada] secde eden bir insann ayak ve parmaklariyle elinin ve dizlerinin izleri vardr. Yine bir ocuun ayak ve eein trnak izleri bulunuyor. Ouz Trkleri bunlar grdklerinde yere kapanrlar [secde ederler]". Eski Trklerde su klt de ok yaygn olmutur. XI. yzylda Irti rma boyunda yayan Ki-mk kabilesi Gardiz'nin verdii malmata gre "trti rmana taparlar, su, Kimklarn Tanrs derlerdi.

Ayn mellif, Tgi ve iil Trklerinin bir da Tanrnn makam saydklarn ve onunla yemin ettiklerini yazyor (8). Mani veya Buda dininde olduklar halde dokuz Ouzlar, lkelerindeki byk bir daa taparlar. Ve o daa kurban keserlerdi.

Su klt ok eski mrik dinlerin kalnts olarak cihanmul bir hurafedir. Bu hurafe Hrs-

HURAFELER VE MENELERl

185

tiyanlarda da yaygn idi. istanbul'daki ayazmalar Bizans paganizminin htralardr. Cahil ve menfaatperest kimselerin bu eski cahi-liyet devrinin kalnts olan hurafeyi nasl istismar ettikleri muhtelif slm memleketlerinde mahede edilmitir. Kazan vilyetinde eski Bulgar merkezine yakn bulunan "Hocalar da" denilen dada yaplan bid'atlerden Kazan'h bir din adam yle ikyet ediyor : "Cahil halk nerede bir da veya pnar grrse oraya bir kayn aac diker ve oraya "keramet" derler... "Hocalar da" nda bir pnar vardr. Hocalar "bu pnarn suyu zemzem kuyusundan geliyor; buradaki Kz da, Arafat da gibidir. Bu daa kmak ile hac sevab kazanlr." derler. Burada kurbanlar kesilir, ibadet yaplr." (10). Dikkate deer ki, bu pnar Rus kylleri de kutsal sayarlar, buraya kk bir tapmak yapmlardr. Herhalde buras eski Bulgarlarn cahiliyet devrinden kalma bir tapnma yeri olsa gerektir. Cahiliyet devrinde Trklerde su, pnar, da kltleri olduu gibi orman ve aa klt de ok yaygn olmutur. Altayl amanist Trkler son yllara kadar aa ve da kltlerini, eski devirlerdeki btn yinlerini teferruatiyle muhafaza etmilerdir. Kutlu aa kutlu pnarlar bilhassa ksr kadnlarn ziyaretghlardr. Krgz kadnlarnn eriata aykr bid'atlarndan ikyet ederek bu detleri iddetle tenkid eden Molla Gazi yle diyor : "Sahrada tek bana biten bir aa, ya bir pnar, ya da byk bir ta (kaya) bulunursa ksr kadnlar onu

186

ESK TRK DN TARlHl

ziyaret eder, kurban kesip orada geceyi geirirler" (11). Aa kltnn izleri Anadolu'nun muhteMf blgelerinde de tesbit edilmitir. Adana civarnda yayan ahalinin det ve inanlarn tesbit eden bir retmen, Drtyol ile ay arasnda bulunan bir aatan bahsediyor. Halk bu aaca "Cennet ana" derlermi. Bu aa ocuk hastalklarn tedavi eden kutlu aatr. Hasta ocuk bu aaca paavra balar ve per (12). Resmen Hristiyan saylan Yakut Trkleri son zamanlara kadar eski dinlerini (amanizmi) brakmamlardr. Ksr Yakut kadnlar kutlu saydklar bir aacn dibinde akboz atn derisi zerinde yknp yer tanrsna yalvarp dua ederler. Mslman Ouzlarn aa klt geleneini muhafaza ettiklerini yalnz folklor'da deil, kitaplarda da gryoruz. XV. yzylda tesbit edildii tahmin edilen Dede Korkut kitabnda Korkut Ata "Kaba aacn kesilmesin!" diye dua ediyor. Geyikli Baba menkibesinde "Devletl kaba aa" adiyle bir kavak aac zikrediliyor (Neri tarihi, S. 168-170). Cahiliyet devrinin orman klt ranl Karako-yunlu Alev Trklerde tam canl olarak yaad mahede edilmitir. Profesr Gordlevskiy tarafndan verilen malmata gre (13) Maku hanlnn dousunda yirmi alt kyden ibaret Kara Koyunlu Alev Trkler vardr. Kylerinden birinin (Sofu kynn) evresinde bunlarn kutlu saydklar bir orman vardr. Bu ormandan aa kesmek kesin olarak yasaktr, ilkbahar gelince Karakoyunlular bu ormann aalarna iekler balarlar, kurban keser-

HURAFELER VE MENELER

187

ler ve kurbanlarn kemiklerini bu ormana gmerler. Orman iin kesilen kurbanlk hayvan erkek hayvan olmaldr... Bu ormana "Kara olan" derler. Ormann ortasnda kutlu ocak bulunur. Bu mfrit Alevler amanizmnn orman kltn hi deitirmeden muhafaza etmilerdir. Umumiyetle Trk Alevler eski Trk dini amanizmin miras brakt hurafeleri slama bulatrmlardr. amanizm geleneklerini bilhassa halkla siki temasta bulunan ve halkn manev ihtiyalarn tatmin etmekle megul olan cahil derviler yaymlardr. Hele Mool istilsndan sonra samanlktan yahut Budizmden yeni ayrlm olan Mslman Mool ve Trkler amanizm geleneklerini ve hurafelerini din unsurlarndan sayan eyh ve dervilere ok ballk gstermilerdir. 1403 ylnda spanya Kral tarafndan Semerkand'e, Timur sarayna gnderilen eli Clavijo Anadolu'dan geerken Erzurum evresinde urad bir derviler kyn yle tasvir ediyor : Pazar gn Deliler kenti denilen bir kye geldik. Bu Mslman kydr. Zahidler gibi yaarlar. Bunlara klar denir. Hastalar tedavi ederler. Mslmanlar bunlar ziyaret ederler... Bu klar sa ve sakallarn tra ederler. rl plak sokaklarda gezerler. Gece gndz davul alp trk sylerler. Evlerinin nlerinde hill resmi bulunan siyah bayrak asldr. Bayran altnda geyik, ko, teke boynuzlar asl bulunur. Sokaklarda gezdiklerinde bunlar beraber tarlar... (Clavijo seyahetna-mesi. Rus limler Akademisi yaym 1881, S. 151 -152) Clavijo'nun grd bu derviler muhakkak ki Mslmanlk ismi altnda bir sr amanizm hu-

188

ESK TRK DN TARH

rfelerini yaatyorlard. Sar Saltuk, Barak Baba, Hac Bekta ve baka dervi eyhlerin menkbelerinde eski amanizm unsurlar slm unsurlarndan daha oktur. Saltuk menkbelerini duymu olan bn Battuta onun hakknda yle diyor : "Badehu Baba Saltuk namyle maruf bir belde'ye muvasalat ettik... Saltuk'un mkefe sahibi olduu menkul ise de hakkndaki rivayet er'i erife mugayir grnyor." (erif Paa tercmesi, cilt 1 S. 386). Bununla beraber unu da itiraf etmeliyiz ki bu dervilerin amanist ve Budist Trkler arasnda slmiyeti neir ederek dinimize byk hizmetler ettikleri de tarih gereklerdir. 77. Trklerin slm dnyas ile ilk temaslar. Horasan ve Crcan Trklerinin, yni iran-Tu-ran snrlarndaki lkelerde beylikler kuran Trklerin, slm ordularyle Halife Hz. mer zamannda (14 - 25) temasda bulunduklarna dair haberler mevcuttur, Tabar'nin naklettii bir rivayete gre Crcan hkmdar olan SulTrk slm kumandan Suveys bn Mukarran ile Hicretin 18 (=639) ylnda bir anlama yapmtr (Tabar. Leiden basm, S. 2658). Bu rivayet doru ise baz Trk beyliklerinin Islmlarla temas Kadisiye zaferinden iki yl sonra ve Nihavend zaferinden drt yl nce olmutur. Mevsuk olan al-Madain rivayetine gre Crcane 30 (= 650) ylnda Hz. Osman (25-35) zamannda Sa'id ibn al As (14) tarafndan fetih edildi ve Sul-Trk ile ilk muahedeyi o yapt (Taba-

HURAFELER VE MENELER

189

r, Sh. 2827). Fakat Crcan ahalisi muahede hkmlerine riayet etmediler. Nihayet 99 (= 717) Yezid ibn alMuhalleb (15) Crcan tekrar zapted-di ve Mslmanl kabul eden Sul-Trk ile yeni bir bar szlemesi yapt. Bylece Crcan lkesi kesin olarak islm lkesine ilhak edilmi oldu. Crcan beyi Sul-Trk Kuteybe ibn Mslim al-Bahil (16) ile iyi geinmi olsa gerek ki Yezid ibn al-Muhalleb "Allah Kuteybeyi kahretsin! Bunlar [Trkleri] Araplarn kalbinde brakp in seferine km" demitir. Horasan ve Toharistan Trklerinin islmlarla temas bir rivayete gre 32 (= 653) ylnda Sehr b. Kays alAhnef tarafndan Balh zerine yaplan aknlarla balamtr. Bu seferde al-Ahnef Toharistan Trkleri (Karluk kabilesi) ile arpt; Balh evresinde Trklere raslad. Rivayete gre, bunlar al-Ahnef'e teslim oldular. Fakat al-Ahnef'in bu seferi bir akndan ibaret olmutur. Balh 42 (= 663) ylnda Kays b. al-Hayam tarafndan zaptedildi. O, bu ehirdeki mehur ve byk Buda manastrlarn (Nevbahar) yktrd. Bu tarihten birka yl sonra Badgis beyi Nezak Tarhan isyan etti. Bu isyan 51 (= 671) ylnda bastrld. Bu Balh blgesindeki budistlerin mukavemeti ok iddetli idi. in devleti de buradaki ahaliyi islmlara kar kkrtyordu. Buradaki mukavemeti krmak iin Araplar budist-leri de "ehl-i kitab" saymaa, Mslman olup da sonradan eski dinlerine dnenlere eriat hkmn tatbik etmemeye mecbur oldular. Bu, islm Hu-kuku'na giren yeni grler ve yeni fetvalar idi.

190

ESK TRK DN TARH

Bu rivayette ad geen Nezak Tarhan Toharistandaki Trk yabgusuna (melikine) tbi bir beydi, budist ya da ateperest idi. Nezak Tarhan iran'n son hkmdar III. Yazdegerd (632-651)'in hayatna son veren faciada nemli rol oynayan adamdr. Bu Nezak Tarhan ve Toharistan Trkleri ilk Horasan ftuhat devrinde islm ordularna kar en ok mukavemet gsteren unsur olmulardr. Nezak Tarhan ve Toharistan'm Trk hkmdar (Yabgu), Merv ehri islmlar tarafndan alndktan sonra islm kumandan al-Ahnef'in 32 (= 653) ylnda Balh'a kadar yapt aknlar srasnda ona itaat ederek bar andlamas yapmlard. Fakat bu andlama Kays bin alHayam tarafndan Balh'in zaptedilmesi tarihine kadar kt zerinde kalmtr. Balh'm zaptndan sekiz yl getikten sonra Nezak Tarhan'm tekrar yakalandn ve bu ayaklanmann bastrlmasndan sonra onun gene affedildiini gryoruz. Bu devirde Horasan'daki Araplarn kendi aralarnda geimsizlik bagstermiti. Hele Abdlmelk bin Mervan'n (685-705) tahta kmasyle bu geimsizlik ok iddetlenmidi. Mekke'de halifeliini iln eden Abdullah b. Zbeyir (683 - 692) Horasan'a kendi adamlarn naip (vali-i umum) tayin ediyordu. Horasan valisi Abdullah ibn Hazm (683-691) Abdlmelik'e bi'at etmekten istinkf etti ve ona bi'at eden emirlerle savat. Horasan'n slm devletine ilhakndan yarm asr getii halde yerli ahali slmlamaktan ok uzak bulunuyorlard; Araplarn kendi aralarndaki kavgalarn frsat bilen yerli beylikler birer birer

HURAFELER VE MENELER

191

istikll kazanmak hevesine kapldlar. Araplardan da istikll dvas gden emirler vard. 691 ylnda ldrlen Abdullah ibn Hazm'm olu Musa, Ter-mezde tam mstakil olarak hkm sryordu. Ma-verannehir zerine yaplmakta olan aknlar devam etmekle beraber slm ordusunda intizam ok sarslm bulunuyordu. te bu srada devletin ve sllenin menfaati iin hibir eyden, hatta Kabe'yi tahrip etmekten bile ekinmeyen Haccac bin Yusuf Irak ve Horasan naibi (75 - 95 = 694 714) tyin edildi; Horasan'a kendi yetitirdii kumandanlardan Kuteybe bin Mslim'i 705 ylnda naib tayin etti. Kuteybe idareyi ele ald gibi Trklerin bulunduu Balh, aganyan ve btn Surhan - derya rma havzasn itaat ettirdi. Nezak Tarhan ile tekrar bar andlamas yapt. Araplar arasnda birlii temin ederek Maverannehir zerine seferler yapt. Maverannehir'in byk ticaret ehri olan Bay-kend ehrini zaptetti. Buhara'ya ilk islm akn Abdullah bin Zey-yad tarafndan (54 = 674) ylnda yaplmd. Bu srada Buhara hkmdar Trk soyundan kk ocuk Tuad adna anas Hatun memleketi idare ediyordu. Bu Hatun, olu Tuad'n naibi sfatiyle lkesini onbe yl idare etti. Buhara ve btn Sogd lkesindeki beylikler Gk Trk Hakanl'nn himayesinde bulunan beylikler idi. Bu beylikleri bir Trk prensi veya yerli sllere mensup hkmdarlar idare ediyorlard. Kuteybe Buharay aldktan sonra Tuad' "Buhar-Hudat" tyin etti. Tuad Mslman olmu ve oluna Kuteybe adn koymutur.

192

ESK TRK DN TARH

Kuteybe Buhara ve Sogd lkelerine yapt seferlerde Trk hakanl ordularyle karlat. Araplarn Trk hakanl ordusuyla ilk karlamalar 689 da olmutu. Kuteybe'nin ilk Maverannehir seferi 88 (= 706) ylnda oldu. Bu sava aylarca devam etti. Bir rivayete gre Trk Hakan'nn ken-d'si de bu orduda bulunuyordu. Bu etin sava sebebiyle Kuteybe Basra'ya haber gnderemedi. Haccac bin Yusuf tam 4 ay Maverannehir cephesinden haber alamad. ok merak ve endie iinde kvrand, islm ordusu'nun zaferi iin btn camilerde dualar yaplmasn emretti. Bu srada Baykend ehrinin fetih haberi geldi. 88 (= 707) ylnda islm ordusuna Trkler, Sogd'lular ve Fergane'lilerden kurulmu yirmibin kiilik Trk ordusu Trk Prensi Kr Baganun kumandasnda Kuteybe'nin kardei Abdurrahman bin Mslim kumandasndaki ktaya saldrd. Bu Trk prensi in hkmdar'nm kzndan domutu. Kuteybe kardeinin yardmna tam zamannda yetiti ve Trkleri pskrtt. 89-90 (=708-709) yllarnda Kuteybe, Buhara ve Sogd lkelerindeki beylikleri birer birer fethetmekte ve Trklerle arpmakta devam etti. Bu arpmalarda Trk hakannn ve olunun yaralandklar hakknda rivayet vardr. Kuteybe, Sogd meliki Tarhun ile Trklerin arasn amaa muvaffak oldu, Tarhun ile Bar and-lamas yapt. Bu srada ayaklanan Nezak Tarhan ile Toharistan yabgusunu eline geirerek idam etti.

HURAFELER VE MENELER

91 ( = 710) ylnda Kuteybe, Demirkap geidini geerek Ke ve Nesef ehirlerini zaptetti. Tarhun ile bar muahedesini yeniledi. Tarhun, Semerkand hkmdar idi. Bu sralarda Tarhun ayaklanan teb'alar tarafndan ldrld, yerine Gurek geti. Sogd ahalisi Trk hakanna mracaat ederek Araplarla savamak iin yardm istediler. Kuteybe Tar-hun'un intikamn alacan iln etti. Kuteybe 93 (= 713) ylnda Buharanm i kalesinde bulunan Buda tapman cami'e evirdi. Bu yl Trklerle ok etin savalar devam etti. Trklerin gelmeleriyle yerli ahali islmlara kar derhal ayaklanyorlard. Kuteybe'nin gayretlerine ramen Maverannehir'de slmiyet ok yava yaylyordu. Sogd lkesini tamamiyle islm lkesine katmak ok g oldu. Araplarn Horasan ve Crcan'da temas ettikleri Trkler kk beyliklere bal askerlerden ibaretti; Maverannehir'de ise byk Trk Hakanl ordularyle savamak icabetti. Kuteybe 97 (= 715) ylnda Trk ve in Hakanlklarna kar sefer yaparken Fergane'de kendi askerleri tarafndan ldrld. Yerine Yezid ibn alMuhalleb tyin edildi. Bu emr de Haccac'm yetitirdii emirlerden biriydi. Aras ibn Abdullah as-Slmi'nin Horasan ve Maverannehir valilii zamannda (109-111=727-729) da Trk aknlar devam etti. Aras Maverannehir ahalisini slm'a davet etti. Dehkanlar ve yerli beyler Mslman oldular. Aras Mslman olanlardan vergi alnmayacan iln etti. Yerli ahali
1976 Birinci Basl F. 13

194

ESK TRK DN TARH

vergi vermemek iin toplu halde derhal Mslman oldular; fakat bu teebbs Horasan ve Trkistan'n mal durumunu berbat etti. Hazineye hi vergi gelmedi. Durumu dzeltmek iin Aras eski bir andla-ma gereince alnmas icabeden mebla taleb etti. Halbuki bu eski andlama oktan unutulmutu. Halk ayakland. Bu kargaalktan faydalanarak Trkler tekrar saldrmakta devam ettiler. Baarszla urayan Aras'm yerine alCneyd ibn Abdur-rahman tyin edildi. (112 = 730) O, Trklerle karlat. Bu srada Hakan'n olu sarho halde av avlamakta iken Mslman askerleri tarafndan esir alnd ve Halife Hiam'a (105-125 = 724-743) gnderildi. Bu halife zamannda islmlar Bat Trkleri (Trgeler) ile savat. Bu Trklerin hakan Solu Han islm ordularna kar uzun mddet, 119 (= 737) ylna kadar, mukavemet gsterdi. Araplar ona Ebul Mazahim (tos vurucu boa) lkabn taktlar. islmiyet Trklerin mukavemetine ramen kuzey'e ve dou'ya doru yaylmakta ve ilerlemekte devam ediyordu. Trklerden kk kabile babular Mslman oluyor ve Mslman olmayan Trklere kar mukaddes cihat yapyorlard. Muhaddis, zahit ve fakihlerden Abdullah ibn Mbarek (vefat 176 = M. 792) gayrimslim Trklere kar savalara, gnll olarak itirak ediyordu. Horasan ve Maverannehir Trklerinde islmlama vetiresi ok yava devam ediyordu. Hele bu-

HURAFELER VE MENELER

195

dist, ateperest, hrstiyan ve manihaist cemaatlarnn Mslman olanlar ancak szde kalyordu. Buhara hkmdar Tuad, Kuteybe'nin teklifi ile 121 (== 709) ylnda Mslman olduu, oluna da Kuteybe adn verdii, islm ftuhatna byk yardmlarda bulunduu halde slm ibdetlerine bir trl alamad rivayet edilmektedir, lmnden sonra (739) cenaze ve defin trenleri Zerdt dinine gre yaplmt. Olu Kuteybe de islm ordularna nemli yardmlarda bulunmutur, ilk Abbas halifesine kar Buhara'da ayaklanan erik bin eyh adl bir Arab'n isyann bastrmakta Eb Mslim'in kumandan Ziyad bin Salih'e yardmda bulunmudu. Bunlara ramen Eb Mslim onu Buhara lkesinde slmiyetin gerilemesinden mesul tutarak idam ettirdi (133 = 751) Tuad'm ikinci Olu Bunyad Halife alMehdi (775 - 785) zamannda zndk al-Mu-kanna isyanna yardm etmekle itham edilerek idam edildi. Yetmiyedi yldan beri Mslman saylan Tuad ailesinin islmiyete gnlden bala-namad bu zatlarn haltercmelerinden aka anlalmaktadr. Halife al-Mehdi zamannda Maverannehr'de meydana gelen al-Mukanna isyanna da (770 - 780) Trkler itirak ettiler. Kular Tegin kumandasndaki sekin ve muntazam Trk kuvvetleri Semerkant evresinde faaliyette bulundular. Bu devirde szde Mslman saylan ahalinin ou manihaist ve ateperesttik geleneklerine ok balydlar. Mazda-kstlerin gizli tekilt, resmen tannm olan mani-haizm dini perdesi altnda sinsi almalarna de-

196

ESK TRK DN TARH

vam ediyorlard. Al-Mukann tarikat da mazda-kizm'in bir kolundan baka bir ey deildi. O devirde Abbas hilfeti iin byk bel Karmatlar ile gizli Alevler tekilt idi. slm memleketinin bilhassa dou vilyetleri daim huzursuzluk iinde bulunuyordu. Burada Karmatlarla Alevlerin propagandalar ok kuvvetliydi. Karmatlarn gizli tekiltndan Fatim mezhebi dilerti istifade ediyorlard. Abbas Devleti iin dou vilyetlerinin Trklerle snrda olmas da ayrca olaanst nemli bir mesele tekil ediyordu. nk Alev ve maz-dakistler Trklerin manihaist olan cemaatlerinde kendi propagandalar iin mkemmel zemin bulmulard. Semerkant'daki manihaistlerin slmlar tarafndan takibata uradklarnda Dokuz Ouz Hakan mukabele-i bilmisU olarak kendi lkesinde bulunan Mslmanlara katliam yapacan bildirerek Halife al-Muktedir'i (908-932) tehdit ediyordu. Dier taraftan Ahsa ehrini eline geiren Karmatlarn Babuu Eb Tahir Sleyman al-Canna-b (914 - 943) yakn bir zamanda Trkleri elde edeceini iln ederek.

eliyordu. Bu ok mhim bir tehdit idi. Al-Birun'nin naklettii bir habere gre Zerdt'ler kitaplarnda yazlan bir kehnete inanarak 319 (= 931) ylnda dnya hkimiyetinin kendi el-

HURAFELER VE MENELER

19?

lerine geeceini ateperestlere mjdeliyorlard. Bu hkimiyet Zerdt'n zuhurundan bin beyz: yl getikten sonra olacakt. Bu mddet, tarihlere gre, skender Takvimi ile 1241'de (yni Mildi 931'de) tamam olacakt (17). Al-Muktei ve al-Muktedir zamanlarnda Mslmanlarn kendi aralarnda da mezhep ve tarikat kavgalar alabildiine alevlenmidi. Mansur Hallacn ve Ibn al-Azakir'nin muhakemeleri bu cereyanlarn halife'nin (18) sarayna kadar nfuz ettiini gstermitir. Hlsa Badat saray ok kt durumda bulunuyor, o da btn midini Trklere balyordu... Bu srada Volga'daki Bulgar Trklerinin Mslman olup Badat sarayna eli gndermesi Halife alMuktedir'in midini kuvvetlendirdi. Horasan'da kan Alev isyann bastrmakla byk yardm dokunan Trk Hakan Bura'nm hareketi de herhalde Badat sarayna malm olmutu. Trkleri bed-mezheplerden ve islm dmanlarndan nce kazanmak lzmd. Halife alMuktedir 309 (921) ylnda byk mitlerle Trk lkelerinden birinin hkmdar olan Bulgar Hanna bir elilik heyeti gnderdi. Bu heyet kalabalk Ouz ve Bakurt Trkleri iinden geip Bulgar Hanlna geldi. Bu yllarda Ouz ve Bakurtlar daha Mslman olmamlard, a-manist idiler. Bu kavimlerin dinleri hakknda elilik ktibi bn Fadlan epeyce malmat vermitir. X. asrn bandan itibaren kalabalk gebe Trk kavimleri arasnda slmiyetin Mslman tccarlara vastasiyle ve bar anlamalar yoluyle yava,

198

ESK TLRK

DN TARH

yava yaylmakta olduunu gryoruz. Abbas halifelerinim ve Samanoullarmm hizmetine giren Trk beyleri ve askerleri Mslman oluyorlard ve Hilfetin devlet tekiltnda nemli mevki kazanyorlard. Hazar ordusundaki Harzemiler sl-miyeti Dou Avrupa lkesine kadar getirmilerdi. Hazar hakannn Yahudi dininde olmasna ramen ordusu Mslmanlardan ibaretti ve bakent olan Etil ehrinde bir cami de bulunuyordu. ok kaba iptida amanizmden ayrlamyan sava Ouz boylarnn bile islmiyetin tesiri altna girmekte olduklar gene ibn Fadlan'm kaytlarndan anlalmaktadr. Bu kaytlara gre Ouzlar Mslman tccarlarnn hatr iin, inanmadklar halde, kelimeyi tevhidi sylyorlard.

Ouz beylerinden Kk Ymal unvann tayan babu evvelce Mslman olmu, fakat Ouzlar "Mslman olursan bize babu olamazsn" diye itiraz ettikleri iin slm'dan vazgemitir. Ouzlarn suba (kumandan) Etrek b. Katagan Mslman olan Bulgar hannn damad idi. Sefaret heyetinin tercman da Mslman olduu anlalan bir Trk (Tegm at-Trk) idi. IX. asrn sonlarnda aa Srderya (Seyhun) boylarndaki Mslman Karluk ve Ouz Trklerinden tekil edilmi asker ktalar Samanoullarnn hizmetinde bulunuyorlard.

HURAFELER VE MENELER

19

X. asrn ilk yllarnda o devirdeki Trk devletlerinden Karahanllar lkesinde slm nn Trk adrlarna kadar girmekte olduunu gryoruz. Karluk Trklerinin daha nce, IX. asrda Mslman olmaya baladklar anlalmaktadr. Kara-hanl Hakan Satuk Bura Han (lm 955) Mslman olup Abdlkerim adn almd. O sralarda drtyz bin adr aile slm dini'ni kabul etmitir ki bu kadar byk bir kitle halinde birden ihtida vakas slm tarihinde grlmemiti. bn Fadlan'n amanist olarak tavsif ettii kalabalk Ouz boylarnn da bu sralarda islmiyet'i kabul ettiklerini tahmin etmek mmkndr. 980 yllarnda, yni ibn Fadlan'n seyahatinden 50 - 60 yl sonra Seluk Oullarn ve btn ulusunu (19) Mslman ve Eh-lisnnet mezhebinde gryoruz. Trk hakannn ve kavminin Mslman olup Ehlisnnet mezhebini kabul etmeleri Irak ve Horasandaki Karmat ve baka bed mezhep ve zndklarn mitlerini krd; slm dnyas ok byk tehlikeyi atlatm oldu. Ouz ve Karahanl Trklerinin bu tarihten itibaren islm dinine ve devletine, Mslman Trk Devleti olarak, byk hizmetler devri bala-mdr. X.XI. asrlarda Trklerin islm dinine yaptklar hizmetlerin bykln metheden hadisler uydurulmasna da sebep olmutur. XI. asr limlerinden Mahmut Kgar'nin "Divan Lgat-it-Trk" adl eserinde naklettii hadisler bu cmledendir (20). Bu rivayete gre, Hz. Resul, "Trk lisann reniniz. nk mlk (devlet) uzun zaman Trklerindir; Cenab Hak diyor ki:' Benim bir ordum vardr. Onlara Trk adn verdim, onla-

200

ESK TRK DN TARH

r Dou'da yerletirdim. Bir kavme gazap edersem onlar (yani Trkleri) o kavmin zerine musallat ederim." demitir. Bu gibi hadisler, uydurma olmalarna ramen, Trklerin o asrda slm dnyasnda kazandklar byk nemi gstermesi bakmndan ok mhim belgelerdir. Tarih gerektir ki Trkler Allah'n gazap ettii Karmatlar, mazdakist-ler ve btn zndklar zerine musallat olup islm hilfetini ve slm dinini byk felketlerden kurtarmlardr, ite bu durum birok din adamlarnn Trkler hakknda hadisler uydurmalarna vesile olmutur. Mslman Karahanllar devletinin evresinde budist Uygur Trkleri, irti rma boylarnda a-manist Kimk, Kpak, Yabaku Trkleri bulunurlard. Karahanllar bu mrik Trklere kar cihad ayorlar, bunlar da Mslman yapmak iin urayorlard. Bu cihadlar hakknda sylenen destanlardan baz paralar Mahmut Kagari tarafndan tesbit edilmitir. Bu destanlarda Mslmanlarn Buda tapmaklarn yktklar, putlarna hakaret ettikleri anlatlmaktadr. Bir parada yle denilmektedir : Bekem (21) vurup atlara Uygurdaki tatlara (22) Hrsz yavuz itlere Kular gibi utuk biz Seller gibi aktk biz Kentler ze ktk biz Burhan (23) evin yktk biz Burhan ze s... tk biz.

HURAFELER VE MENELER

201

Buna ramen Turfan harabesindeki eski bir Buda maara - manastr Dou Trkistan Mslmanlar tarafndan Ashab- Kehf maaras diye mukaddes saylarak son zamanlara kadar ziyaret edilmekteydi. X. yzylda Karahanllar Devletinde slm dini devlet dini olmu ise de Yedisu eyaletinde Nesturi hrstiyan cemaat bulunuyordu. Bu cemaat Timur devrine kadar hrstiyanlkta devam etmilerdir. Bunlardan Trke yazlm bir ok mezar talar kalmtr. Uyguristan beyliinde yaayan Trkler Buda dinni aatay hanlarnn Mslman olduklar XIV. asra kadar koruyabilmilerdir. Yni Orta Asya'da slmiyet epeyce yerletikten sonra dahi bu Uygur budistler dinlerini yz yl muhafaza edebilmilerdir. Sonra bunlardan slmiye-ti kabul etmeyen zmre, Tibet lkesine g etmilerdir. Sar Uygur denilen budist Trkler bu gmenlerin torunlardr. Tibet'lilerle komu yaadklar halde eski Trk dilini muhafaza etmilerdir. Bylece bu asrda Mslman olmayan pek az Trk boylar kalmtr.

CAHLYET DEVRNN KALINTILARI En eski madd kltrn kalntlarn, toprak alt muhafaza ederek amza kadar ulatrd gibi geleneki insan topluluu da, en eski devirlerin manev kltr kalntlarn ruhlarnn derinliklerinde srkleyip zamanmza kadar getirmitir. ada kltrn en yksek seviyesine ulaan garb-h milletlerin halk topluluklarnda dahi bu eski a-

202

BSK TRK DN TARH

lardaki inanlarn tezahrlerine ahit oluyoruz.. 1924 ylnn balarnda Gney Fransa'da bir kz o cuun Hz. Meryemi grp grtne btn Fran sa kyllerinin inandn ve kzn bulunduu k' yn Katolik kyller iin bir ziyaretgh olduunu Paris gazeteleri yazmlard. Ayn yln sonlarnda Almanya'nn kltr merkezi olan Berlin civarnda faaliyette bulunan Hans Shermutsry adl br "Ta bip" hastalarna afsun rettii, frklkle ya lan yanl tedavi ettii iin Tempelhof mahkemesi karariyle bir yl hapse mahkm edildiini 25. Mart. 1925 tarihli "Morgen Post" gazetesi yazyordu. Son yllarda sve'te faaliyette bulunan Engstrands ad l bir byc kadn btn sve kyllerini kendi ne hayran etmi, hastalar afsunlarla tedavi edi yormu. ("Hrriyet" gazetesi 10. Austos. 1961).
t

Umumiyetle hurafelerden bugnk uluslarn hibiri tam olarak kurtulamamlardr, mukaddes dinlerine de bu hurafeleri eklemilerdir. Bir dinin esas talimat, muayyen ekiller alm yinleri baka bir din ahalisine gemedii halde hu rafeler, bulak hastalklar gibi bir din ehlinden baka bir din ehline abuk ve kolay gemektedir. Mesel kuzeydeki amanist kavimlerin aa klt Hrstiyanlara geerek noel aac adeti olmu, im di de baz Mslman Trk ailelerine bu adetin ya va yava gemekte olduunu gryoruz. Hrstiyanlar bu aa klt'n sann doumu hakkndaki bir efsaneye balyarak kitaba uydurmular ve ona din bir mahiyet vermilerdir.

HURAFELER VE MENELER

203

At naln uur saymak detinin de Trklere talyanlardan geldiini iddia eden etnograflar vardr. Mavi boncuk ve "Maallah" nazarlklarnn Ramlara Trklerden gemi olduunu Pavlaki isminde bir aydn vatanda sylemiti. stanbul "ayazma" larm kutlu saymak deti de Mslmanlara Rumlardan gemitir. Bu hurafe, Trklerin eski dinlerindeki kutlu pnar kltne de uygun dmtr. slm dinini kabul eden btn uluslar bu mbarek dine atalarndan kalm birok hurafeleri sokmu olduklarn yukarda bahis konusu etmitik. Mhtedi yahudiler Talmud masallarn baz mfes-sirlere ve muhaddislere rivayette bulunmulard. Hristiyanlardan Mslman olanlar da yahudiler-den geri kalmamlar, hrstiyanla mahsus hurafeleri getirmilerdir. Trk uluslar da slmiyeti kabul ettikten sonra eski cahiliyet devrinden kalma birok grenek ve geleneklerini islm dininin emirleri imi gibi muhafaza etmilerdir. Bu etdmzde bu hurafelerden en yaygn ve slm dininin esas talimatna aykr olanlarndan birka misl vererek bunlarn menelerinden bahsedeceiz. Yaygn hurafelerden biri trbelere, kutlu saylan aa ve allara paavra balamak detidir. Bu det btn Trk dnyasnda Altaylardan Akdenize kadar uzanan geni sahada tesbit edilmitir. Bu detin Mslmanlkla hibir ilgisi yoktur.. Eski cahiliyet devrinden, kfr ve irk dnyasnn karanlklarnda yaplan ilkel putperestlik yinlerinden kalm br htradr. Bu paavra balama deti Kuzey ve

204

ESK TRK DNl TARH

Orta Asya uluslarnn eski dinleri olan amanizme mahsus nemli unsurlardan biridir. Bu det ada Altayl amanistlerden son yllara kadar devam etmitir. Onlara gre bu det ok nemli bir din yindir. amanist Trklerin inanlarna gre her dan, her kutlu pnarn, gl ve rmaklarn, kutlu aa ve kayalarn "izi" leri (yani sahipleri) vardr (24). ada Altayl amanistlerin inandklar iziler Gk Trklerin braktklar yaztlarda toptan "yer-su" ile ifade edilmitir. Gk Trkler bu "yer-su" denilen ruhlar Trk yurdunun koruyucusu sayarlard. Altayllarn amanizminde bu "yer-su" terimi muhafaza edilmitir. amanistlerin dualarnda "Yer-suyum bizi yarla!" diye bu izilere (yani sahiplere) hitap edilmektedir. Altayl amanistlerin inanlarna gre bu iziler kii olundan kurban isterler. Kurban sunmayanlara zararlar dokunur. Bu ruhlarn ok kanaatkar olduklarna inanlr. Bunlar bir paavra paras, bir tutam at kl, hatt kurban niyetiyle atlan br ta ile de tatmin etmek mmkndr. Enok beendikleri kurban (armaan) paavra parasdr. Altayllar bu paavra parasna "yalama" derler. Moolistandaki Tuba (Uryanha) Trkleri szde budist olduklar halde tapmaklarnn nnde bulunan aaca yahut diree paavra paras balamay ihmal etmezler. Trklerin byk ounluu islmiyeti. kabul ettikten sonra da bu eski mriklik devrindeki

HURAFELER VE MENELER

205

inan ve greneklerini bsbtn brakamamlardr. Orman, aa, su, kaya "izi" (sahip) lerine baka bir isim altnda kurban sunmaya devam etmilerdir. Tanrnn dostlar saylan llerin trbe parmaklklarna, kutlu saylan aa ve allara nezir niyetiyle paavra paras balamak deti, gerek din adamlarnn yasak etmelerine ramen, zamanmzda bile mahade edilmektedir. Erzincanda Salihiye camii imam 8.10.1929 tarihinde bana yerli halkn inanlar hakknda baz malmat verirken yle demiti : "Halkmz arasnda er'i erife uymyan detler ok... Aalara paavra balama bu hurafelerden biridir. Ama bu det kadnlar iidir. Kulak asma!" Hafz Hasan ile Kuyumcu Mustafa Nuri ise "Bu det erkekler arasnda da var" dediler. Bu gelenek ve inan Trkiye'nin muhtelif yerlerinde, hatt stanbul gibi din kltr merkezlerinde bile, tesbit edilmitir. Bu hurafeden bahsederken ibn Sa'd'in Hz. mer'in bir emri hakkndaki u rivayetini hatrlamak yerinde olur : Rdvan bey'ati aacnn yanna gelip namaz klan Mslmanlar gren Hz. mer (R.A.) bunlar korkuttu sonra bu aacn kesilmesini emretti, aa kesildi (25). Trbelere mum yakma deti de eski cahUiyet andan kalma detlerden biridir. Eski alarda yalnz evliya saylanlarn deil, baka llerin de mezarlarnda yahut ldkleri yerde mum yakmak

206

ESK TRK DN TARH

yahut ate yakmak bir nevi kurban saylrd. XIX. yzyln ilk yarsnda Krgz-Kazaklar arasnda ve baz Trkistan ehirlerinde llerin en son bulun duu yerde mum yakma deti vard. Krgz Kazak Mslmanlar arasnda yaygn hurafelerle yllarca mcadele eden Molla Gazi adl bir hoca manzum risalesinde bu hurafeden de bahsediyor. Ona gre Krgz-Kazaklar lnn ruhu iin krk tane mum hazrlar ve hergn bir tanesini yakarlar. Bu dete okadar balanmlardr ki Kuran hatim ettirmekten daha sevapl bir ibdet sayarlar. (Kazak ahvali... sh. 6). Bu detin eski mrik dinlerinden kalma bir det olduu malm ise de en eski menei karanlktr. Arkeologlarn ou bu detin ilkel ate klt ile ilgili olduunu iddia ederler, yni ateperesttik ten kalma bir det olduu tahmin edilmektedir. Hristiyanlktan nceki Helenler ve Romallar mezarlarda ve mezar talan zerinde mealeler yakarlard (26). Hristiyan olduktan sonra da bu detlerini brakmadlar. Bu paganizm kalnts hnstiyan din adamlar tarafndan "kitaba uydurulup" mum yakma deti hnstiyan din yinlerine sokuldu. Hristiyan din adamlarnn izahlarna gre gya bu det ilk hnstiyanlarn karanlk maara ve Katakomplarda gizlice ibdet ettikleri zaman yaktklar mum. ve mealelerin htras imi... Mslman Trklere bu mum yakma deti muhakkak ki hrstiyanlar vastasiyle gemi. Anadolu Trkleri daha Orta Asya'da bulunduklar alarda bu deti oradaki Hristiyan cemaatlerinden alm ol-

HURAFELER VE MENELER

207

malar mmkndr. Bizans kltr merkezlerini fethettikten sonra bu deti bir din yin unsuru haline getirmilerdir. Mslmanlar arasnda en korkun hurafelerden biri muska (nuska) ve tlsmlara inanma detidir. Her trl muska ve tlsmlarn menei putperestliin en ilkel ekli olan fetis'tir. ilkel kiinin inancna gre baz nesnelerde uur veya uursuzluk bulunur; uurlu sayd nesneyi boynuna asar ya da yannda tar. Bu nesne bir ta paras, bir bitki, bir mavi boncuk, garip grnen bir bcek, kurt dii, ay ya da kartal trna olabilir. Bu "muska-tlsm" larn hastalklardan, nazardan, gze grnmez bel ve kazalardan koruduklarna inanlrd. Sonralar bu inancn daha ileri gelime safhasnda din formller ya da garip iaretler yazlan kt paralar eski fetilerin yerini tutmutur. Eski Romallar (Plinius'e gre) zehirlenmekten korunmak iin esrarengiz iaretler yazlm muska tlsmlar tarlard. Tlsm-muskalarm en eski ekli Msr'llarda bulunmutur. Din adamlar, bu muska-tlsm hurafeleri, yni eski putperestlik kalntlar ile ok eski zamanlarda da mcadele etmilerdir, israil peygamberleri feti - tlsmlar kesin olarak yasak etmilerdir. Ahdiatik'in rivayetine gre Yakup peygamber ehli beytine ve yannda bulunanlarn hepsine yle hitap etti : "Yanlarnzda bulunan garip tanrlar defediniz, kendinizi temizleyiniz, giyimlerinizi de deitiriniz." Onlar dahi garip tanrlarnn hepsini ve kulaklarndaki kpeleri karp Yakuba verdiler, Yakup onlar Sekim

208

ESK' TRK DN TARH

yannda bulunan itlembik aacnn altna gizledi (Tekvin, 35, yet 2-4). Bu metindeki "garip tanrlar" fetiler mahiyetindeki tlsm - muskalard. Hristiyan din adamlar da "muska - tlsm" tama, saklama detiyle mcadele etmilerdir. 366 ylnda toplanan Laodice din kurultay muska -tlsm tamay yasak eden bir karar iln etmiti. Fakat hrstiyan cemaat bu muska - tlsmlardan bir trl vazgemiyordu. VIII. yzylda Papa II. Gregoare bu hurafe ile iddetli tedbirler alarak seleflerinin yolunda yrd. Fakat halk bildiinden, atalarndan grdnden amyordu. Nihayet h-ristiyan din adamlar bu hurafeye taviz vermeye mecbur oldular : Muska - tlsmlarn yerine ha, h-ristiyanlk sembol olan balk resmi, "Agnus Dei" yazl levhacklar tamay tavsiye ettiler ve halk buna altrdlar. Yani eski fetiizm yeni bir ekil alarak devam etti. lkel topluluklarda fetiizm cihanmul bir kltr merhalesi olduu iin bunun kalnts olan muska tlsmlara inanma da cihanmul olmutur. Eski cahiliyet devrinde yaam olan Trk uluslarnda da muska - tlsmlar kullanmak deti ve bu tlsmlarn her trl bel ve afetlerden koruyacana inanma ok yaygn olmutur. VIII - XIV. asrlarda budist ve manihaist Trklerin yaam olduklar Dou Trkistanda yaplan arkeoloji aratrmalarnda elde edilen malzeme arasnda tlsm -

HURAFELER VE MENELER

gQ9

muskalar (muhtelif din formller yazl levhalar, tahtalar, kazklar ve aa kabuklar gibi eyler) bulunmutur. Budist Uygurlarn din kitaplarnda da tlsm ekillerine raslanmtr. Bunlardan ekil Alman trkologu F.W.K. Mller tarafndan neredilen eski Trke Uygur metinlerinden birinde izahlariyle gsterilmitir. "Uigurica" II, S. 99-100). Bu tlsm ve izahlar yledir :

Bu tlsmn faydas eski Trke ile yle aklanyor : "Bu vu (27) etzde tutsar ad mangal bular, kop kss kanar (bu tlsm bir kimse yannda tutarsa rahat ve saadet bulur.) Tisi tnlg bu vu etznde tutsar ucuz togurur (= bir kanl dii, canl [kadn] bu muskay vcudunda tutsa -sak-lasa- kolay dourur, rahat ve sevin bulur).

1976 Birinci Basl F. 14

210

SK TRK DN TARH

"Kayu kii ba ar bolsar bu vu borga tokp isin (= bir kiinin ba aryor ise bu tlsm araba kartrp isin). "Bars yln kii bu vu tutsar uzat uzat ma-nalg bolar (= pars yl [domu?] kii bu tlsm saklarsa ok mesut olur).

"Kayu kiinin ylks k lser bu vu kapgka yapursun (= Herhangi kiinin hayvanlar ok lyor ise bu tlsm kapya yaptrsn). X. yzylda Trk uluslar byk bir topluluk halinde slmiyeti kabul ettikten sonra eski cahi-liyet dinlerine hizmet eden kam (aman) 1ar, bu-dizm ve manihaizm papaslar kendi mesleklerini ortadan kaldrmakta olan yeni dine (slama) kar mukavemet gstermek istemilerse de yeni dinin salam yerlemekte olduunu grerek bu dinin yaratt ortama intibak etmeyi daha krl bulmulardr. Bunlar kendi mesleklerini kurtarmak iin Mslmanlar arasnda revata olan hurafelerden

HURAFELER VE MENELER

211

faydalandlar. Zaten Araplarn kendileri de cahili-yet ann birok det ve inanlarn, islm dininin iddetle yasak etmesine ramen, muhafaza ederek Trkistana kadar gtrmlerdi. Cahiliyet Araplarnda sihir, afsun ve tlsm gibi hurafeleri ifade eden azim rukye temime , tivele nere ra'b

ve bakalar gibi bir ok terimler vard. Bu terimler, cahiliyet Araplarnda olan mna ve muhtevalariyle Orta Asyaya sokuldular. Yerli aman ve sapk rahipler, Mslmanlarn cahil tabakasna bulam olan bu hurafelerden faydalanmlardr. Trk hakanlnda islmiyet temelli olarak yerletiinden bir asr sonra telif edilen din ve siyas ahlk kitab "Kutadgu Bilig' de mellif "muaz-zim" leri (frk ve muskaclar) cemiyet iin gerekli bir snf olarak kabul ediyor ve yle diyor ; Bularda basa 'keldi afsunclar, Bu yel yeklik igke bu ol emiler, Bularka yime-k katlgu herek, Bu yel yeklikke oktgu kerek! (= Bunlardan -yani hekimlerden- sonra afsuncular geldi, cin, peri (ruh) hastalklarn tedavi eden bunlardr. Bunlara katlmak, ruh ve eytan hastalklarna okutmak gerek).

212

SK TRK DlNl TARH

Sonra bu afsuncularla hekimler (fen adamlar) arasndaki mnasebetten bahsederek diyor ki : Otac onamas muazzim szin, Muazzim otaca evrer yzin, Ol aym otu yese ike yarar, Bu aym bitig tutsa yekler nar. (Hekim, frknn szn beenmez, frk hekimden yzn evirir. O [hekim] "il yerse hastaya iyi gelir" demi; bu [frk] "muska tutsa -yani yannda bulundursa- eytanlar rak olur" demi). "Kutadgu Bilig" mellifi vezir Yusuf Has Ha-cb'n szlerinden anlalyor ki; XI. asrda eski kam (aman) 1ar ve frk budist rahipleri kendilerine arapa "muazzim" demiler ve eski muska ve fetilerini yeni dinin formlleriyle deitirmilerdir. Bu cahiliyet hurafelerinin muhafzlar olan kamlar ve budist rahipler islmla temasa geldikleri ilk gnden itibaren eski hurafelerine, Ku-rn- Kerm'den yetler katarak, islm renk vermeye muvaffak olmulardr. Eski aman afsunlarna Kabe, Levh-i mahfuz, r ve krs, zemzem isimlerini kartrmlardr. Dou Trkistanda faaliyette bulunan "azaimclar" bu "meslek" lerinin Hz. Fatme (R.A.) tarafndan kurulduunu "isbat" eden bir "risale" tertip etmilerdir ("Risale-i Perihan").
* **

HURAFELER VE MENELER

213

ada Mslmanlarn cahil halk tabakas iinde faaliyette bulunan afsuncu, muskac, dolandrclarn ellerinde en eski Babil ve Msr mriklerinin ve eski Trk budist ve amanistlerinin kullandklar put, afsun ve tlsmlardan hi fark olm-yan tlsmlar ve afsunlar reten pek ok kitap ve risaleler bulunmaktadr. Bu kitap ve risalelerde dman ldrmek, mal ve mlkn imha etmek, birinin kalbini celp ve teshir etmek, servet ele geirmek, cin ve melekleri kendi hizmetinde kullanmak gibi iler iin afsunlar ve tlsmlar retilmektedir. Bu sama sapan afsun ve tlsmlarn kudretine sadedil ve cahil mminleri kandrmak maksa-diyle Kuran- Kerim'den yetler, esma-i hsn ve mbarek dualar kartrlmtr. Bu kitaplarla Dou Trkistan azaimcilerinin "Risale-i azaimhan" la-r ve Altay amanistlerinin afsunlar arasnda fark yoktur. Bu trl kitaplardan Arapa "ems-l-maarif-ilkbra 485 sahife olup Msrda baslmtr. Mellifi VII. hicri asr eyhlerinden Ahmed b. Ali al-Bn'dir (28). Bu kitapta drt yze yakn tlsm ekilleri bulunur. Bu kitapta yle eyler vardr ki bunlar dini btn bir mminin yazm olduuna inanmak gtr. Mesel, 52 nci sahifedeki (Zaman idare eden hkmdarlarn isimleri fasl) bu bakmdan dikkate deer. Bu faslda anlatldna gre yln drt mevsimini idare eden drt sahibi vardr. Bu

214

ESK TRK DN TARH

sahipler dnyann drt tarafnda bulunurlar. Dou sahibinin ad Danyaildir. Yaz mevsimini idare eder. Bat sahibinin ad Dardyaildir. K mevsimini idare eder. Kuzey sahibinin ad Asyaildir. Bahar mevsimini idare eder. Gney sahibinin ad Hazkyail-dir. Gz mevsimini idare eder. Bu sahiplerin de yardmclar vardr : Dou sahibinin

yardmclar - Vechail, Hamrail, Sama'ildir. Bat sahibinin yardmclar - Habrkl, Masmail, Sar'aildir. Kuzey sahibinin yardmclar - Far'aryil, Taildir. Gney sahibinin yardmclar Sabail, Marhiyail ve Hamrmikakiyaildir...

HURAFELER VE MENELER

215

Sonra her mevsime gre dualar retilmektedir, ilkbaharda yaplacak dua yle balyor :

Her mevsim iin byle and ile acayip ve garip isimler zikrolunuyor ki bunlar meleklerin ad imi.

Bu "sahip" ve "yardmc" lara bazan "melek" bazen "melik", bazan da "ifrit" denilmektedir. Bu kitaptaki "melek" isimleri ve afsunlar cahil halk inandrmak ve korkutmak iin uydurulmu hezeyanlardr, rnek olarak birka "melek" ismi alalm. Hmthlgyail, Hmtyail, Similhiyail, Ticyail, elkail, Hrhyail, Mhrkail, Sfryal, Tu-yail ve bakalar... frit, cin isimleri de korkun kelimelerdir: Htalkiku, Keikeliu, Bhelheltu v.b. rettii afsunlara gelince; bunlar mezkr eytan isimlerden daha korkuntur. u muhabbet afsununa baknz: Beheltif Selt azmatun atvan heke bka Myuru behliyur alarMyaz hyur yan allc alkum mihran balht burunkus... Hibir dil ile izah mmkn olmyan bu sama sapan szlere baz yet-i kerimeleri kartr-

216

SK TRK DN TARH

maktadr ki, bylece bu samalara din nitelik vermek istemektedir. Mellife gre, bu manasz sama kelimeler "nuran isimler" imi... Afsunlardan biri yle balyor : thtf lalkathud hillcthur bahif tayhup hin lah-taf ifar keli li ismihi fe ecabe kll hayyin lidve-tihi trfk hrat veyta kll eyin hilnali'elli-mut hu'tuh... Bu kitabn iindekiler drtyzden fazla tlsm ve binlerce byle hezeyan afsunlardan ibarettir. Bu tlsm ve afsunlardan aada vereceimiz rnekler bu kitabn ve bu gibi kitaplarn mahiyeti hakknda ak bir fikir verebilir. ok byk iler yapmya muktedir olan tlsmlardan biri u tlsm imi (sah. 86) :

HURAFELER VE MENELER

J17

Fsk dman ldrmek iin yaplan tlsmn ekli (sah. 287) :

u tlsm yazlarak hastaya iirilirse ifa bulacakm. Dman ldrmek iin afsunla beraber kullanlacaktr. ekil yledir (s. 372) :

Bu afsunlu tlsm muhabbet celbi iin kullanlr (s. 196) :

218

ESK TRK DN TARH

Bu trl kitaplardan biri de, "Kenzl-havas Keyfiyet-i celb ve teshir" adl Trke yazlm drt ciltlik (920 sah.) kitaptr, ilk cildi 1332 ylnda stanbulda baslmtr. Bu kitabn mellifi "es-seyyid" Sleyman elHuseyn eserini okuyucu ms lman kardelerine yle takdim ediyor: "yat-i Kuraniye ve esma-i erife-i hsnnm kaza-i hacat, tefiye-i emraz, celb-i menafi, kef-i gaib, teshir-i kulub gibi havass-i mubareke-i m-cerrebeleriyle evliya-i kiram ve meayih-i izam kad-dese Allah esrarehm hazaratnn tertip buyurmu ve seyf-i kat' gibi tesirat bittecrbe tahakkuk eylemi evrad-i celilerini ve baz vafk ve hava-tim-i mbarekeyi cami bir eserdir." "Es-Seyyid" Sleyman el-Huseyn'nin bu eseri, Ahmed el-Bun'nin "ems-l-Maarif" inin Trkeye

HURAFELER VE MENELER

219

evrisinden ibarettir. Bununla beraber baka kitaplardan yahut kendisinden baz "mcerrep dualar" da ilve edilmitir. Grlyor ki tlsmlar, harfler ve rakamlar ile yaplmaktadr. Afsun ve tlsm kitaplarna gre harfler ve onlarn ifade ettikleri rakamlar tabiat-st esrarengiz kudrete mliktir. Harfler "ebced, hevvez" deki sraya gre adet ifade ederler... Yaz tarihi tetkikleriyle isbat edilmitir ki, "ebced, hevvez..." aslnda hec harflerinin srasn gstermek ve srf harfleri hatrda tutmak iin tertip edilmi, manasz szlerden (mhmelt) ibarettir. Her eyde esrar arayan uydurma merakllar bu "ebced" deki mhmeltm uayib peygamber zamannda yaam olan alt Medyen hkmdarnn adlar olduunu sylemiler ve yazmlardr. "Kele-men" de bunlarn bakan imi, "Ebced" bir rivayete gre Yunan hekimlerinden birinin ad imi... Halbuki bu "ecbed..." Aram alfabesindeki harflerin srasn gsteren manasz szlerdir. Bu alfabe sras Aramlerden, Nabatlara ,onlardan da cahili-yet a Araplanna gemitir. Ayni kaynaktan gelen bran, Sryan, Yunan ve Ltin alfabelerinde de bu sra, gelenek olarak, muhafaza edilmitir (29). Araplar, biri birine ekil bakmndan benzeyen harfleri yanyana koymak maksadiyle bu "a, b, c" srasn bozmuslarsa da, eski sray "abced hevvez" alt mhmeltmda muhafaza etmilerdir. Harfleri, rakam gibi kullanrken de bu "ebced" deki sraya riayet etmiler ve Arapaya mahsus alt

220

ESK TRK DN TARtHl

harf iin de iki mhmel sz uydurup ilve etmilerdir. Yukarda ad geen frklk kitaplarnda grdmz harflerin byk bir ksm esma-i hs-n harfleri ve rakamlar da, bu harflerin "ebced" hesabna gre ifade ettikleri sayy gstermektedir. Baz tlsmlarda ise, bu "ebced" hesab tutmuyor. slm dininde yasak olan, hatt irk saylan (30) bu tlsm ve afsunlarn menei hi phesiz Yahudilerin "Kabbalah" dedikleri mistik ve iskols-tik (karanlk) felsefeleridir. Bu felsefeye gre, Yahudi alfabesindeki 22 harfin (31) ve ifade ettikleri adetlerin (rakamlarn) mistik ve shr mahiyetleri vardr. Din kitaplarnda zikredilen Tanr adlar ve sfatlarnn harflerini iyi kullanmak artiyle, her trl harikalar yaratmak mmkndr. Bu "kabbalah" marifetleri nesilden nesile, gizli bilgi olarak, sekin mezlere retilirdi. "Kabbalah" terimi de rivayet", "gelenek" demekti. XIII. asrdan sonra kitap halinde yazlmya balad. spanya ve Gney Fransadaki en cahil Yahudiler arasnda yayld. spanya Yahudilerinden Mslmanlara geti. "Ashab- tlsmatm mesleine slk etmi" (32) olan Cezayirli Ahmed elBn herhalde spanya kabbalist-leriyle yakn mnasebette bulunmu olacaktr. Afsunlarnn ounda hep "il" ile biten Yahudi isimlerine benzeyen isimler (Danyail, Haryail) bulunmas da bu afsunlarn kabbalist yahudi hahamla-

HURAFELER VE MENELER

221

rndan alnm olduuna dellet eder. Hele Hak-yil aleyhisselm, Ceryil a.s., Hayl a.s., Haytal a.s., Yahvil a.s., Tafyail a.s., Beclil a.s., gibi szde "melike" isimleri phesiz, yahudi "kabbalah" kitaplarnda gemitir. Bu isimlerin islmiyetle ilgisi yoktur. Yaz iaretlerinin (hiyeroglif, harf, rakam) esrarengiz sihri kuvvet ihtiva ettiine inancn en eski kayna tarihin karanlk devirlerine kadar uzanr. Yaznn mahiyetini bilmiyen kavimler yaz kefeden kavimlerin deri, tahta, tablet ve baka nesnelere izdikleri izgilerle "konuup" gaipten haber aldklarna ve bu acayip izgilerde tabiatst esrarl kudret bulunduuna inanrlard. Bylece yaz iaretleri ilkel cahil insanlara esrarengiz bir korku telkin etmitir, ite bu inan ve dehetin kk cahil halk topluluunda brakt derin izler zamanmzda da grlmekte, halkn cehaletini istismar eden birok frk ve byc-muskaclarn elinde bir matah olmaktadr. Anadolunun muhtelif illerinde, Emniyet tekiltnca ele geirilen muska ve tlsmlarn ou bu harfler ve rakamlar ile hazrlanmlardr. Bunlardan birou tetkik edilmek zere Diyanet ileri Bakanlna gnderilmektedir. Bunlardan, Urfa vilyetinde bir aratrma srasnda Emniyet memurlarnn eline geen muska-tlsmlar rnek olarak gsterilebilir (33) :

22.2

ESK TRK DN TARH

"Kenz-l-havas" kitabnn Trkiye'de ok yayl d, be-altyl iinde drt cilt halinde baslmasn dan anlalmaktadr. Mellifi Sleyman el-Hseyn, ikinci cildinin mukaddemesinde "ihvan musli nimin gsterdikleri rabet ve maneviyattan istimdad hl kulbu mmette gayret bulunduuna del let eylediini" memnuniyetle kaydediyor. Drdn c cildin mukaddemesinde; "midin fevknda gr dm tevecch ve rabetten dolay burada arz teekkr bilhassa vazifeden addediyorum" diyor ki bu szlerden kitaplarnn epeyce satld anla lmaktadr. Bu kitaplarn neri mnasebetiyle is tanbul basnnda tenkitler ve "seyyid" efendiye h cumlar olmu olacak ki, "maneviyat mnkirlerine" atyor, onlar dinsizlikle itham etmekten ekinmi yor. imdi biz "seyyid" efendinin "maneviyat" hazi nelerinden birka rnek verelim * Hrsz bulmak iin besmele ve hls Sresi yazlan bir kadeh ortaya konulacak ve "brhetiye"

HURAFELER VE MENELER

223

dedii u afsun okunacaktr : "Brhetiye brhetiye, kerir kerir, tetliye tetliye, turan turan, mezcel mezcel, bezcel bezcel, terkab terkab, berhi berhi, glm glm, hutr hutr, buran buran" (C. II, S. 224).
* Ksmeti bal kzlarn ksmetini amak iin okunan afsun : "Tehe tehe, nehe nehe, kehel kehel, mar mar, yar yar, seru seru, hu hu, nu, nu, nava, nava, nehra nehra (C. II, Sah. 211). * Birbirini sevmiyen kar - kocay bartrmak iin glsuyunda halledilmi safran ve karanfil tozu ile bir kda: "tasum, tasum, ay sum ay sum, alum alum, dayum dayum, sbhane men bizikrihi tetmain-n-l-kdub ya kalbi fulan bini fulane... yazp birbirini sevmiyen kar-kocann yastklar altna koy!" (IV. Cilt, S. 8; ems-l-maarif S. 196).

Bu murabba vakf erifi bir kat zerine yazp, bir ocuk veya byk adam zerinde tarsa onda iek kmaz. Bir hanenin kaps zerine bu (tlsm) konulursa, o haneye (iek hastal) gir mez.

224

ESK TRK DN TARH

k Bu murabba vakf erif, bir kt zerine yazlp, iek karan adamn zerine alrsa, az zamanda hastal geer.

* Bir dman, uykusunu balamak suretiyle tzib etmek istersen, bir kar kadar uzunlukta bir koyun barsa alp, zerine "Kul y eyyhel kfi-rn" suresini oku, her ayn geldiinde, bir dm zerine "m ta'budn" de. Bu barsa bir ieye koyup dmann eiinin altna gm. (C. IV. S. 45-46).

* Uykusunun hafif olmasn arzu eden, gl suyunda zafran ve misk ile bir kda "Kehemsel kehemse] yazp, zerine alrsa uykusu azalr. Bu afsunlara ve tlsmlara Kur'an- Kerim'den bir iki yet, yahut bir mbarek dua kartrlarak, bu samalara din bir mahiyet ve kudsiyet verilmek istenmitir. Bu ise, mukaddesata kar byk saygszlktr. afsununu

HURAFELER VE MENELER

2'5

Bu tlsm ve afsunlar reten kitaplarda, kttan para, sudan ya yapmak iin de dua ve afsunlar vardr. Bu adamlar byle yalanlar utanmadan ve Allah tan korkmadan nasl sylemi ve yazmlardr!... Trkiye'nin muhtelif blgelerinde folklorcular ve etnograflar tarafndan tesbit edilen inan ve halk tedavilerine ait hurafeler genel durumun ok korkun olduunu gstermektedir. Folklorcularn verdikleri bilgilere gre; cahil halk arasnda hastalar tedavi maksadyle yaplan en ok yaygn hurafelere parp, alazlama tts, kurun dkme gibi bir sr isimler verilmektedir. Bu "tedavi" terin menei, tavsiflerinden anlaldna gre, ate klt ile ilgili olup kk ateperestlie kadar uzanr. nk ilkel kii, atee kurban sunar, yanan kurban dumannn daha yksek tanrya ulaacana inanrd. Dumann iyi kokulu olmas iinr kurbann yalariyle beraber ho kokulu b'tkiler, bitki tohumlar da atee atlrd. Tts eklindeki ate kurban, eski ilkel mriklerden Yahudilere, onlardan da Hrstiyanlara geti. Katolik ve Ortodoks kiliselerinde tts iin hazrlanm zel buhurdanlar bulunur. Bu tedavi hurafelerinden en korkuncu kuduz hastalna kar "kocakar tedavisi" yaplabileceine inanmaktr. Tp fenninin yardm;yle a yapmakla Birinci Basl F. 1

236

ESKl

TRK DN TARH

tan baka hi bir tedavisi bulunmyan kuduz srmasna kar, kocakar "Parplar" ve frk dua ve afsunlariyle tedaviye kalkanlarn bulunduu da bir ok mahitler tarafndan tesbit edilmitir. Hastalkla ilgili hurafelerden biri de, doum nnda lousalara musallat olduu sylenen alkars ve albast masaldr. Hekimlerin dilindeki ad fievre puerperale olan bu hastalk temizlie riayet edilmedii hallerde mikroplardan hasl olur. Yni, bu hastal yapan alkars yahut albast deildir. Cahil kocakar ve baz cahil frklerin mdahaleleriyle bir ok zavall lousalar fec bir surette lp gidiyorlar. Btn bu "tedavi hurafeleri" halkmzn hekimlere mracaatna engel olmalar bakmndan ok zararl eylerdir. Mahiyetini bahis konusu ettiimiz "Kenzl-havas" kitabnda, iek gibi korkun salgn hastalna kar rettii tlsmlar gsterdik. Bu tlsmlara gvenenler, salgn esnasnda iek as yaptrmay ihmal edeceklerdir. Bylece bu eytan tlsmlar felket getirirler. Bu hurafeler, m'minlerin dinine, shhatine zarar verdikleri gibi can, mal ve mlklerine de zarar verecek mahiyettedir. Tlsmclar, mal ve mlkn tlsm-muska ile her trl fet ve kazalardan korunacan da telkin ediyorlar. "Seyyid" Sleyman el-Hseyn yle diyor :

HURAFELER VE MENELER

227

"Bu vakf erifi (tlsm), bir kt zerine yazp, herhangi bir eyin zerine konulursa Cenab- Allah onu hfz ve syanet buyurur." Tlsmn ekli udur :

(Kenz-l - havas, S. 104; ems-l - maarif, S. 163)

Bu tlsmlarda esma-i hsna, yt-i kerime ve dualar suistimal edilmektedir. Bunlarn, cahil halk kandrmak iin kullanlmakta olduuna phe yoktur. Mesel; u gsterilen, koruyucu tlsmn Allann "Hafz" ad zerine yapld iddia edilmektedir., Esma-i hsnnn her biri zerine birer, ikier tlsm yaplp yt- kerime ile kark afsunlar yazlmaktadr. Dini btn m'minlerin, bunlara kar "haza buhtann azim byk bir iftiradr" demeleri icabeder.
oooooooooooo

yni, "bu, ok

SONSZ Bizim bu kk etdmzde, btn hurafeleri tesbit ile menelerini aramamza imkn yoktur. Biz ancak, burada ok yaygn hurafelerden ve menele-rinden, misl olarak, bahsettik. Topluluklarmzda hurafeler o kadar oktur ki, cahil kalabaln zihinlerini, slmiyetin ilhi talimatndan ziyade igal etmektedir. Cahil insan skld zaman muskacya, hastaland zaman frkye, bir ie teebbs etmek istedii zaman falcya bavuruyor... slmm d'n yinlerine bile bid'at hurafeler kartrmlardr. Mesel, islmda mein olan yamur duas namaznda, krk veya daha fazla ak] ta toplayp, zerine ayeti kerimeler okuyup, suya atmak, at kafatasma dua yazp, suya atmak gibi eyler oktur. Bunlar sonradan uydurulan eylerdir. Bu hurafeler en eski cahiliyet devrinde "yada" ta ile yamur yadrmak iin yaplan sihr yinden kalma afsun ve tlsmlardr. Baz hurafeleri meru gstererek kitaplar yazlm ve bunlara mukaddesat ss verilmek istenmitir. Yukarda bahis konusu ettiimiz "Kenz-l-ha-vas" yazarnn iddiasna gre harfler ve rakamlardan yaplan tlsmlarda ve b'r takm mnsz szlerden ibaret afsunlarda byk manev kuvvet ve hastalara ifalar gizlidir; esm-i hsn harfleri ve baz ayetler zerine yaplm olduklar iin mukadde-

SONSZ

229

sattan saylrlarm... Bundan dolaydr ki kitabn tenkit edenleri maneviyata inanmamak ve dinsizlikle itham etmekten ekinmiyor. Halbuki bu tlsm ve afsunlarn Mslmanlk bakmndan anladmz maneviyat ile hi bir ilgisi bulunmad aikrdr; uur ve koruyucu saylan mavi boncuk, geyik boynuzu, at nal, bustan ve ahrlara konulan at kafas gibi putperestlik andan kalma fetilerden fark yoktur. Bundan dolaydr ki fakihler bu trl afsun ve tlsm kitaplarn renmeyi haram saymlardr. Bunlara ayet ve mesnn dualar kartrmakla bunlarda kudsiyet ve mnevi kudret hasl olmaz. Dini btn Mslmamn bu eytan tlsm ve afsunlardan saknmas gerektir.

Notlar :

1)

"Put kranlar hareketi" VIII. asrn ilk yarsnda Bi zans'ta meydana gelen din bir harekettir. mparator III. Leon (717 - 741) bu hareketi destekledi ve 726 da b tn ikunlar krmay emreden ferman neretti. Bu ha reketin Islmiyetin tesiri ile olduunu Feofan (Theophan) "Chronographia" sna kaydetmitir. ("The-ophanis Chronographia" [Bonn v. I. S. 617 - 618] dan naklen Brockhaus - Efron Ansk. "konoborts" maddesi) Esrr'l-Kur'an s. 298

2)

S) bni Fadlan'a gre Ouzlar lleri iin yzlerce hayvan keserlerdi. Ouzlarn ve tarihte malm Trk kavimlerinin defin ve yas treni hakknda bak: A. Z. Velidi Togan, tbn Fadlan's Reisebericht, sah. 138 - 140 (metin s. 14). 4) Gney Trkmenleri arasnda adaklar mutlaka bir ziyarette [mezarlkta? A. I.] kesilip yedirilir; arta kalan ksm "sen de ye, y mbarek!" denilerek yatrn zerine dklr (M. . lktar, Etnografya ve Folklor Szlk Tasars, HBH.1936, say 54, sayfa 89).

N OT L A R

231

7) 8) 9)

W. Barthold. Otet o puezdke, 83. Ayni eser sah. 102. A. Z. Velidi Togan. bn Fadlan's Reisebericht, sah. 197 (EXK. 72 B). A. A. Reidi. Hocalar Tavu. Kazan 1909 sah. 5 tercmesi W. Radloff. Proben IV; 214 - 232).

10)

11) Molla Gazi, Kazaklarn ahvali... Kazan C79, (Almanca

12) HBH, 1935, sah 316. 1896 ylnda Riga ehrinde toplanan X. arkeoloji kongresi almalar dergisinde yaynlanan eski bir vesikaya gre Litvallar XVII. asrda bir mee aacn

232

ESK TURK DN TARH

takdis ederlerdi. Hastalar bu aatan ifa dilenirler, kurban olarak para atarlar, i donlarnn ban aacn dalma asarlard. 1657 ylnda Prusya hkmeti bu aacn kesilip atee yaklmasn emretti. (Trud desyatogo S'tezda V. Rige 1891, ton I, sah, 403-404).

13) V. Gordlevskiy. Kara koyunlu (Azerbaycan tetkik ve tetebbu

cemiyeti Ahbar, Baku 1927, say 4. Sah. 5 -13). 14) Sa'id ibn al-As Emevilerden olup, Kfe valisi idi. Be-lzur'ye gre 29 uncu hicri ylnda Tarabistan'a akn yapm ve Grcan beyi ile sulh muadelesi imzalamtr. Yezid ibn al-Muhalleb iki defa Horasan valisi olmutur. Birinci defa 82 - 85, ikinci defa 97 - 99 yllarnda. Kuteybe, Haccac bin Yusuf'un yetitirdii Emev mandanlarndan Maverannehir fatihi ve Horasan Naibi (86 - 97 = 704 - 715). 1.7) kuidi.

15) 16)

S XXI Not 1) 18) Yakut Hemevi, rad al-arib (Margolius yaym) sa-hife 289 ve sonras. bn al-Azakir'nin eriat hkmlerinin kalkaca hakknda iln ettii kehanet de Zerdtlerin kehneti tarihine uygundur. Ona gre Peygamberin vefatndan

NOTLAR

233

sonra, Eshab Kehf'in maarada kaldklar mddet kadar yllar getikten sonra eriat hkmleri kalkacaktr. Eshab Kehf yz dokuz yl maarada Kaldklarna gre bu tarih dahi 939 ylma rastlyacaktr. 19) Mr Hond'un (Ravzat-us Sefa) naklettii rivayete gre srail bin Seluk Sultan Mahmut Gazneviye Ouzlarn 200.000 bin svari muharip verebileceklerini sylemiti. Bu rakkama gre bu devirde Mslman Ouzlarn nfusu bir milyona yakn olduunu tahmin etmek mmkndr.

<Divan Lgat - it - Trk, I. 3, 293 294) 21) Eski Trke metnini biraz yeniletirdik. "Bekem" muhariplere verilen ipek kumatan bayrak veya yak kuyruu nian. 22) "Tat" aslnda fars demek ise de gebe Trklere gre ehirde yayan Trkler de tat olmu saylrlar. "Burkan" Buda; "Burhan evi" Buda tapma "zi" terimini Mahmud Kgar tercme etmektedir.
Baka bu yerinde ^\

23) 24)

diye

(Divan Lgat - it - Trk I Sh. 31)

diye tercme etmitir.

234

ESK TRK DN TARH (C. 1, Sh. 69; II Sh. 192) Eski Osmanl Trkesindeki issi">> kelimesi de eski Trkedeki izi-si kelimesinin XVI. eklidir. asrda ald yeni

26) Max Ebert, Reallexikon der Vorgeschichte, T. I. Sh. 382 - 390 27) Budist Trklerin din eserlerinde tlsm - muska anlamna gelen "vu" terimi in'edir. Trklere bu terimi in'li budist rahipler getirmilerdir. Trkler Mslman olduktan sonra muska - tlsm iin, "yaz" anlamna gelen, "bitig" kelimesini kullanmlardr. " adl

28) Bn'nin bundan baka "Anmat

yine bir tlsm - afsunlar kitabnn bulunduunu bn Haldun zikretmitir. (A. Cevdet tercmesi. Fasl Sa-dis. S. 164.) Bn'nin hal tercmesi iin bk. islm Ansiklopedisi C. II. sah. 804. Ktip elebinin (Kef-az - Znun II, 1062) "ems - l - Maarif ve Letaif - al -Avrif" hakknda verdii bilgi elimizdeki Msr tab'mn ba tarafna smyor. 29) "a b c d" ve "k 1 m n" sralar Ltin ve

Yunan alfabesinden treyen alfebelerde imdiye kadar hi deitirilmeden muhafaza edilmitir.

N OTLAR

235

-'O t,-' rj o '^ j^ t^ e/ 0 ' v-* Cf. i y* C/-' <_} I ji- ) Jri l\yi\j f\J?\j Jjll jl : Jyb J-j Ue-. ( ^ ^ _ r^UI jj-1 /l-'l J-U j ^.A, j,^*i

: JU ;^JH^ JL.J <-it ^l^- 1 J^~j J" Ji

S) 32)

Asl "ebced" harfleri de 22 harftir. Ibni Haldun Mukaddime, Fasl Sadis S. 167 (Cevdet Paa tere.)

33)

Urfa Valiliinin 2/6/1961 tarihli ve 25/990 sayl tezkeresine bal muskalar arasnda bulunmulardr.

SBRYA'DA SLMYETN YAYILII "Sibir" corafya terimi olarak islm tarihilerine XIV. asrn baslarnda malm olmutur. Telif tarihi 1312 yl olan Reid-ed-din'in "Cami'-t-tevarih" inde "birSibir" Nayman boyunun bulunduu lkenin addr

Ruslar "Sibir" ismini Bat Sibirya'nn Tmen ehrinde Toktam Hann ldrlm olmas zerine alman haberlerden 1407 ylnda renmilerdir Reid-ed-din'in bildii Sibir herhalde Bat Sibirya idi. Sonra kuzey-dou Asya'daki Rus mstemlekesine Sibir ad tamim edilmitir. Bu lkenin snrlan kuzeyde Buzdenizi, douda Bering boaz, Ochotsk denizi ve Moolistan, gneyde in lkesi, batda irti ve Ural dalardr.
**

Sibirya'da islmiyetin yaylmaya balamas tarhn kesin olarak tyin etmek gtr. Bununla beraber Bat Sib'rya'nm IX. asr balarndan Den is-

SBRYA'DA tSLMYETN YAYILII

237

lm lkesi olan Bulgar hanl ve VIII. asrdan beri mslman olan Harezm ile mnasebette bulunduu malmdur. Sibirya ok eski zamandan beri kymetli krkler, samur, kara tilki, sansar, tiyin krkleri istihsal eden bir lke olduu iin Orta Asya ve Bulgar tccarlarn daima ilgilendirmitir. Harezm ve Buhara tccarlar byk kervanlarla geni Kpak bozkrlarn aarak Bat Sibirya'daki rti, Tobol ve im rmaklar boyundaki ehirlere ve gebelerin kaleler yaknnda kurduklar panayrlara gelierdi. Bu panayrlarda yalnz kymetli krkler deil, mors ve ebed karlar ve buzlar altndan karlan mamut dileri nemli ticaret mallar idi. slmiyet Maverannehr ve Harezm'de yerletikten sonra kuzeye doru ilerlemesi gerekiyordu. .Mamur islm lkesini Kpak bozkrlarn dolduran .sava Trk gebe boylarnn aknlarndan korumak iin en iyi are bunlar arasnda islmiyetin yaylmas idi. X. asrda islmiyetin kuzeye doru ulat son nokta Taraz ve aa Srderya'da Yenikent (Cend) ehirleri idi. Samanoullarndan smail H. 280 (M. 894) ylnda Taraz (Tala) ehrini fethedip orada bulunan "Kelise-i Bzrk" camie evirmiti. Yerli emir ve dihkanlar mslman olmulard. XIII. asrn balarna kadar Cend ve u rma "sugr-i islm" olarak kald. Sancar'a kar savaan Atsz'n (1127-1156) ordusunda mrik Trkler bulunuyordu. Bunlar, phesiz, kuzeydeki Kpak Bozkrlarndan Kangl ve Kpak Trkleri idi. Bu devirde Sgnak mrik-amanist Kpaklarm merkezi idi. Sgnak ile Bat Sibirya arasndaki bozkrlarda Sarsu, Bitbak-

238

SK TRK DN TARH

dala, Uluta, iim, Tobul boylarnda Kpak-Kangh gebeleri gp konuyorlard. Plano Karpini (11821252) "Kumanlardan sonra Kangt iline geldik. Bunlar Kumanlar gibi putperestlerdir... Sonra busirman-lara geldik. ehirleri Yangikent, Barn, Urnas, dilleri kumanca, kendileri mslmandr. Kangtlar susuz llerde bulunurlar" diyor (1). Son Harezmah Muhammed (1200-1220) zamannda da islm snr Cend ve Yedisu olarak kalmt. Yani Karahanllar ve Trk Harezmahlar zamannda islmm kuzey snr Samanoullar devrindeki hattan fazla ilerliye-medi. Ancak Yedisu'da nemli surette yayl kaydetti.
**

Kuzeye doru islmiyetin sratle yaylmas Mool istilsndan sonraki zamana raslar. Bu istildan ncede islm dnyas ile ticaret mnasebeti ok sk olduu iin amanist Trkler zerinde islm kltr asrlar boyu etkisini gstermiti. Sibirya'da bulunan eski eserler bu kltr etkisinin ok kuvvetli olduunu gstermektedir. Mesel, Sibirya'da bulunan bir altn kepe bu bakmdan nemli vesikadr. Bu kepenin iine arap harfleriyle "sene hazreti vekke-din medinege bar gah alt yz on yeti" (1220) yazlmtr. Yine bir parann bir tarafnda ve b'r tarafnda da Meryem Ana resmi grlmtr (2). Hristiyanlk ve mslmanlk sembollerini tayan bu para mslmanlar ve Yedisu'daki hristi-yanlara hkim olan Karahtaylar devrine ait olsa

SBRYA'DA SLMYET'N YAYILII

239

gerektir. Reid-ed-din'e gre Sibirya ve Altay'da Nayman Trkleri bulunuyordu. Bunlar da szde turisti yan saylrlard. rti-im havzasndaki Kpaklar ise amanist idiler. Bu amanist Kpak ve Kang-llar Harezmah Teki (1172-1200) ve Muhammed (3200-1220) zamanlarnda Harezm'e ktle halinde gelip mslman olmakta devam ediyorlard. Bunlarn bir ksm vakit vakit kuzeye, bozkrdaki boylarna dnyorlard. Bu Harezm geli-gidileri islmi-yetin kuzeye doru etkisini kuvvetlendiriyor, islmn bu geni sahada yaylmasna zemin hazrlyordu. Bilindii zere Cengiz Han fethettii lkeleri oullar arasnda taksim etmi, byk olu Cuci Han'a Harezm, btn Kpak illeri, Bulgar, Bakurt, Bat Sibirya, Altay dalarndaki uluslar, Dastan ve btn Rus yurdu isabet etmiti. Bu Cuci lkesinde Harezm ve Bulgar gibi ok eskiden beri mslman olan devletler bulunuyordu. lkede gvenlik ve dzenlik yerletikten sonra Bulgar ve Harezm ticaret kervanlar Sibirya'nn her tarafnda korkusuz al-veri ediyorlard. Bu ticaret kervanlar ile Ha-rezm'den gelen islm mridleri de bozkrlarda ve Bat Sibirya'da yerli halk islm dinine aryorlard.. Mool devletinde tam bir vicdan hrriyeti olduu iin bu mridlere kimse dokunmyordu. Bu mridler hafz olduklar iin yerli Trkler bunlara "abz" derlerdi. Bat Sibirya'nn ui lkesine dahil olmas ile Sibirya'nn ok eski ve iptida dini olan a-manizmin slm dinine kar mukavemetine imkn

240

ESK TRK DN TARH

yoktu. Hele yerli Trklere Harezmli Trk mridle-rinin tesiri byk olmutur.

Cuci hissesine den geni lke iki eyalete ayrlarak idare ediliyordu. Bu eyaletlerden biri Akorda (Altmordu) dieri de Kokarda tesmiye edilirdi. Akorda'nm merkezi idil boyunda, Kkorda'nn merkezi Srderya kuzeyindeki Snak ehri idi. Bu ehir Mool istilsna kadar amanist Kpaklarn merkezi ve Bat Sibirya'dan gelen ticaret kervanlarnn en, nemli ura idi. Cuci lkesinin bu eyaleti Akorda-ya (Altmorda'ya) tbi idi. Kltr bakmndan te-mamiyle Harezmin nfuzu altnda bulunuyordu. Bir asrdan beri islm propagandas yapmakta olan Ye-sev dervileri de bu mukaddes faaliyetlerine hz verdiler. Altnorda'da Berke Han'n (1256-1266) islmi-yeti kabul btn bozkrlarda islm nfuzunu kuvvetlendirdi. Altnorda'da geleneki prensler ve szds hristiyan ve budist noyan'lar bir mddet islmiyate-kar mukavemet gsterdilerse de Altnordada islmiyet byk zafer kazand. zbek Han btn Cuci ilini eline geirdikten sonra islm dinini devlet dini iln etti. zbek Han (1312-1342) hkmdar olmadan nce kendine tbi ili ile, Sibirya ile Sgnak arasndaki bozkrlarda gp konuyordu. Buralardaki Trk boylar bu yakkl ve cana yakn, sevimli bu z-bek-olan (prensi) ok sevmilerdir. Hakan olduktan sonra onun muslman olmas muslman Harezn

SBRYA'DA SLMYETN YAYILII

241

nfusu altnda bulunan bu sahada hi itirazsz karland. Bylece Sgnak'tan btn irti havzas ta Tundra'daki Ostyaklarn bulunduu sahaya kadar islm lkesi oldu. Bat Sibirya ile daim mnasebette bulunan mrik Kpaklarn merkezi olan Sgnak ehri zbek Han'n hkimiyetinden sonra slm Dini ve kltr merkezine evrilmiti. Kkorda Han' Sas Bu-ka (1291-1321) ve olu Erzen'e (1321-1345) zbek Han'a sadk kaldlar ve Kkorda'ya tbi' bozkrdaki illerde islmiyetin yerlemesinde byk gayret sarf ettiler. Erzene (3) Otrar, Savran, Cend ve Barm-kent ehirlerinde medreseler, tekyeler (hankah), camiler ve baka hayr messeseleri yaptrd. Adaletli mslmar. hkmdard. Eskiden mrik Kpaklarn merkezi olan Sgnak ehrini bozkr Trkleri iin islm merkezi yapt.
* **

Rus tarihileri Bat Sibirya'da islmiyetin yaylnn Km Han'n 51563-1598) hanl zamannda olduunu iddia ederler. lk Sibirya tarihini yazan Miller'e gre "Islmiyeti Sibirya'ya idha] eden han Km Han'dr. Lebavutskiy tatarlar ama-nizmde srar ediyorlard. Baka tatarlar da byle idi". Radloff Bat S'birya Trklerinden bahsederken yle diyor : "Baraba, Tobullu, Tmenli denilen bu kavimler Altayl Televtlerle ayni kkten gelmilerdir. Bunlar mslman olduklar iin Orta Asya'dan ve Dou Rusya'dan gelen halkla kartklarm1976 Birinci Basl F. S

242

ESK TRK DN TARH

dan dilleri televteden epeyce ayrlmtr... Bura yerlilerinin ou XVI. asrda Km Han zamannda mslman olmulardr. O zaman islmiyet iyice yerlemi olacak ki Km Han Buhara'dan din adamlar gnderilmesini istemitir. Buraya gelen muhacir (mrid) 1er "art" ad ile anlrlar.... Bara-ba ihtiyarlarnn anlattklarna gre onlar eski kurban detlerini grmlermi. Yani mslmanlklar yeni zamanda olmutur. Kolvin ile Tomsk ehri arasndaki Televtlere de islm dini kuvvetle tesir etmitir. Tobul ve Tara mslmanlarnda okuma yazma ok yaylmtr. Bu okuma yazma vastas ile mslman fanatizmi de yerlemitir" (W. Rad-loff, Proben IV, s. X-XII). V. V. Verbitskiy'nin verdii bilgiye gre Altayl Televtlerden bir ksm mslman olmulardr (Altayskiye norodts, s. 7). Altmorda'nn, bilhassa Srderya havzasnda kurulan Kkorda tarihlerinin verdikleri bilgilere gre Km Han'dan ok nce Bat Sibirya islmlamakta idi. zbek Han'dan sonra islm devletinin bir eyaleti halini ald. Emir Temr tarafndan yenilen ve sonra tahtn kaybettikten sonra Bat Sibirya'nn Tmen ehrinde ldrlen Toktam Han (1378-1407) Harezm'de terbiye grm iyi bir mslman id'. Emr Edige'nin takibinden kap iltica ettii Tmen ehri bir mslman ehri idi. Onu takip eden Edie (Edg) be de kendisini evliyalar torunu saymakta idi. Sibirya'y ban oullarndan nce idare eden Taybuga soyu da szde de olsa mslman slle idi. Sibirya'dan slmiyetin intiar tarihine dair rivayet edilen menkbe ve efsaneler bu

SBRYA'DA SLMYETN YAYILII

243

lkeye Buhara'dan mrid ve mcahidlerin geldii tarih olarak 797 hicri yln bildiriyorlar. Bu 797 (M. 1394) Toktam Han ile Emir Temr'n arpt yllardandr. Temr Toktam'a kars savamak iin "slm Hakan" nn fermann almay ihmal etmiyor. nk savaaca Kpak yurdunu mslman sayyordu. Bu seferinde Temr Bat Sibirya'dan, Sa-rsu, K'i Da, Ulu Da, Ylanck, Tobol zerinden geiyor. Bu ordu bu lkeyi mrikler diyar saymyor. Sibirya'da yaygn menkibeye (4) gre Bahaed-din Nakibend'nin emri ve msaadesiyle yediyz doksan yedi ylnda yz altm alt meayih rti boyundaki mrikleri irad iin kuzeye hareket ettiler. Bunlar Kpak diyarnda ban Han'a gelip konuk oldular. ban Han bu mcahidlere yardmc olarak askerlerinden bin yediyz bahadr seip bu evliyalarla beraber gaza-yi ekbere yollad. Bu devirde rti boyunda kuklalara tapan Tatarlar, Kara Kpaklar ve tekler (Ostyaklar) bulunuyordu. Bu mridler ve mcahitler irti ve ona munsap olan Tobol, Vagay, Yurum ve baka rmaklarda ehit oldular. Bunlardan bazlar mslman olan Nogay,. Kara Kpaklara din retmek iin rti'te kaldlar.. Onlarn neslinden Tobol'da, Tara'da ve Tmen'de hocalar ve eyhler vardr. Bu menkibede iki devir kartrlmaktadr. Tarih ahs olan Bahaeddin Nakibend gerekten 797 yllarnda yaam ve phesiz Kpak bozkrlarnda islmiyetin ve kendi tarikatnn yaylmas iin almtr. Baka ynden bu menkbede ban soyunun hkimiyeti devri olaylar anlatlmaktadr. Bu iki

SBRYA'DA SLMYETN YAYILII

237

3m lkesi olan Bulgar hanl ve VIII. asrdan beri mslman olan Harezm ile mnasebette bulunduu malmdur. Sibirya ok eski zamandan beri kymetli krkler, samur, kara tilki, sansar, tiyin krkleri istihsal eden bir lke olduu iin Orta Asya ve Bulgar tccarlarn daima ilgilendirmitir. Harezm ve Buhara tccarlar byk kervanlarla geni Kpak bozkrlarn aarak Bat Sibirya'daki rti, Tobol ve iim rmaklar boyundaki ehirlere ve gebelerin kaleler yaknnda kurduklar panayrlara gelirlerdi. Bu panayrlarda yalnz kymetli krkler deil, mors ve ebed karlar ve buzlar altndan karlan mamut dileri nemli ticaret mallar idi. slmiyet Maverannehr ve Harezm'de yerletikten sonra kuzeye doru ilerlemesi gerekiyordu. Mamur islm lkesini Kpak bozkrlarn dolduran sava Trk gebe boylarnn aknlarndan korumak iin en iyi are bunlar arasnda islmiyetin yaylmas idi. X. asrda islmiyetin kuzeye doru ulat son nokta Taraz ve aa Srderya'da Yenikent (Cend) ehirleri idi. Samanoullarmdan smail H. 280 (M. 894) ylnda Taraz (Tala) ehrini fethedip orada bulunan "Kelise-i Bzrk" camie evirmiti. Yerli emir ve dihkanlar mslman olmulard. XIII. asrn balarna kadar Cend ve u rma "sugr-i islm" olarak kald. Sancar'a kar savaan Atsz'n (1127-1156) ordusunda mrik Trkler bulunuyordu. Bunlar, phesiz, kuzeydeki Kpak Bozkrlarndan Kangl ve Kpak Trkleri idi. Bu devirde Sgnak mrikamanist Kpaklarm merkezi idi. Sgnak ile Bat Sibirya arasndaki bozkrlarda Sansu, Bitbak-

238

ESK TRK DN TARH

dala, Uluta, im, Tobul boylarnda Kpak-Kangh gebeleri gp konuyorlard. Plano Karpini (11821252) "Kumanlardan sonra Kangt iline geldik. Bunlar Kumanlar gibi putperestlerdir... Sonra busirman-lara geldik. ehirleri Yangikent, Barn, Urnas, dilleri kumanca, kendileri mslmandr. Kangtlar susuz llerde bulunurlar" diyor (1). Son Harezmah Muhammed (1200-1220) zamannda da islm snr Cend ve Yedisu olarak kalmt. Yani Karahanllar ve Trk Harezmahlar zamannda islmn kuzey snr Samanoullar devrindeki hattan fazla ilerliye-medi. Ancak Yedisu'da nemli surette yayl kaydetti.
* **

Kuzeye doru islmiyetin sratle yaylmas Mool istilsndan sonraki zamana raslar. Bu istildan ncede islm dnyas ile ticaret mnasebeti ok sk olduu iin amanist Trkler zerinde islm kltr asrlar boyu etkisini gstermiti. Sibirya'da bulunan eski eserler bu kltr etkisinin ok kuvvetli olduunu gstermektedir. Mesel, Sibirya'da bulunan bir altn kepe bu bakmdan nemli vesikadr. Bu kepenin iine arap harfleriyle "sene hazreti mekke-din medinege bargal alt yz on yeti" (1220) yazlmtr. Yine bir parann bir tarafnda " Zi\ VI II V "" ve bir tarafnda da Meryem Ana resmi grlmtr (2). Hristiyanlk ve mslmanlk sembollerini tayan bu para mslmanlar ve Yedisu'daki hristi-yanlara hkim olan Karahtaylar devrine ait olsa

SBRYA'DA SLMYET'N YAYILII

239

gerektir. Reid-ed-din'e gre Sibirya ve Altay'da Nayman Trkleri bulunuyordu. Bunlar da szde hristiyan saylrlard. rti-im havzasndaki Kpaklar ise amanist idiler. Bu amanist Kpak ve Kang-llar Harezmah Teki (1172-1200) ve Muhammed (32001220) zamanlarnda Harezm'e ktle halinde gelip mslman olmakta devam ediyorlard. Bunlarn bir ksm vakit vakit kuzeye, bozkrdaki boylarna dnyorlard. Bu Harezm geli-gi dileri islmiyetin kuzeye doru etkisini kuvvetlendiriyor, islmn bu geni sahada yaylmasna zemin hazrlyordu. Bilindii zere Cengiz Han fethettii lkeleri oullan arasnda taksim etmi, byk olu Cuci Han'a Harezm, btn Kpak illeri, Bulgar, Bakurt, Bat Sibirya, Altay dalarndaki uluslar, Dastan ve btn Rus yurdu isabet etmiti. Bu Cuci lkesinde Harezm ve Bulgar gibi ok eskiden beri mslman olan devletler bulunuyordu, lkede gvenlik ve dzenlik yerletikten sonra Bulgar ve Harezm ticaret kervanlar Sibirya'nn her tarafnda korkusuz al-veri ediyorlard. Bu ticaret kervanlar ile Harezm'den gelen islm mridleri de bozkrlarda ve Bat Sibirya'da yerli halk islm dinine aryorlard.. Mool devletinde tam bir vicdan hrriyeti olduu iin bu mridlere kimse dokunmyordu. Bu mridler hafz olduklar iin yerli Trkler bunlara "abz" derlerdi. Bat Sibirya'nn ui lkesine dahil olmas ile Sibirya'nn ok eski ve iptida dini olan a-manizmin islm dinine kar mukavemetine imkn

240

ESK TRK DN TARH

yoktu. Hele yerli Trklere Harezmli Trk mridle-rinin tesiri byk olmutur.
**

Cuci hissesine den geni lke iki eyalete ayrlarak idare ediliyordu. Bu eyaletlerden biri Akorda (Altmordu) dieri de Kokarda tesmiye edilirdi. Akorda'mn merkezi idil boyunda, Kkorda'nn merkezi Srderya kuzeyindeki Snak ehri idi. Bu ehir Mool istilsna kadar amanist Kpaklarm merkezi ve Bat Sibirya'dan gelen ticaret kervanlarnn en, nemli ura idi. Cuci lkesinin bu eyaleti Akorda-ya (Altmorda'ya) tbi idi. Kltr bakmndan te-mamiyle Harezmin nfuzu altnda bulunuyordu. Bir asrdan beri islm propagandas yapmakta olan Ye-sev dervileri de bu mukaddes faaliyetlerine hz verdiler. Altmorda'da Berke Han'n (1256-1266) islmi-yeti kabul btn bozkrlarda islm nfuzunu kuvvetlendirdi. Altmorda'da geleneki prensler ve szde-hristiyan ve budist noyan'lar bir mddet islmiyete kar mukavemet gsterdilerse de Altnordada islmiyet byk zafer kazand. zbek Han btn Cuci ilini eline geirdikten sonra islm dinini devlet dini iln etti. zbek Han (1312-1342) hkmdar olmadan nce kendine tbi ili ile, Sibirya ile Sgnak arasndaki bozkrlarda gp konuyordu. Buralardaki Trk: boylar bu yakkl ve cana yakn, sevimli bu z-bek-olan (prensi) ok sevmilerdir. Hakan olduktan sonra onun mslman olmas mslman Harezm

SBRYA'DA SLMYETN YAYILII

2\l

nfusu altnda bulunan bu sahada hi itirazsz karland. Bylece Sgnak'tan btn irti havzas ta Tundra'daki Ostyaklarm bulunduu sahaya kadar islm lkesi oldu. Bat Sibirya ile daim mnasebette bulunan mrik Kpaklarm merkezi olan Sgnak ehri zbek Han'n hkimiyetinden sonra slm Dini ve kltr merkezine evrilmiti. Kkorda Han' Sas Bu-ka (1291-1321) ve olu Erzen'e (1321-1345) zbek Han'a sadk kaldlar ve Kkorda'ya tbi' bozkrdaki illerde islmiyetin yerlemesinde byk gayret sarf ettiler. Erzene (3) Otrar, Savran, Cend ve Barm-kent ehirlerinde medreseler, tekyeler (hankah), camiler ve baka hayr messeseleri yaptrd. Adaletli mslmar. hkmdard. Eskiden mrik Kpaklarm merkezi olan Sgnak ehrini bozkr Trkleri iin islm merkezi yapt.

Rus tarihileri Bat Sibirya'da islmiyetin yaylnn Km Han'n '1563-1598) hanl zamannda olduunu iddia ederler, ilk Sibirya tarihini yazan Miller'e gre "islmiyeti Sibirya'ya idhal eden han Km Han'dr. Lebavutskiy tatarlar ama-nizmde srar ediyorlard. Baka tatarlar da byle idi". Radloff Bat S'birya Trklerinden bahsederken yle diyor : "Baraba, Tobullu, Tmenli denilen bu kavimler Altayl Televtlerle ayni kkten gelmilerdir. Bunlar mslman olduklar iin Orta Asya'dan ve Dou Rusya'dan gelen halkla kartklarn1976 Birinci Basl F. 16

242

ESK TRK DN TARH

dan dilleri televteden epeyce ayrlmtr... Bura yerlilerinin ou XVI. asrda Km Han zamannda mslman olmulardr. O zaman islmiyet iyice yerlemi olacak ki Km Han Buhara'dan din adamlar gnderilmesini istemitir. Buraya gelen muhacir (mrd) 1er "art" ad ile anlrlar.... Barana ihtiyarlarnn anlattklarna gre onlar eski kurban detlerini gormlermi. Yani mslmanlklar yeni zamanda olmutur. Kolvin ile Tomsk ehri arasndaki Televtlere de islm dini kuvvetle tesir etmitir. Tobul ve Tara mslmanlarnda okuma yazma ok yaylmtr. Bu okuma yazma vastas ile mslman fanatizmi de yerlemitir" (W. Rad-loff, Proben IV, s. X-XII). V. V. Verbitskiy'nin verdii b'lgiye gre Altayl Televtlerden bir ksm mslman olmulardr (Altayskiye norodts, s. 7). Altnorda'nn, bilhassa Srderya havzasnda kurulan Kkorda tarihlerinin verdikleri bilgilere gre Km Han'dan ok nce Bat Sibirya islmlamakta id'. zbek Han'dan sonra islm devletinin bir eyaleti halini ald. Emir Temr tarafndan yenilen ve sonra tahtn kaybettikten sonra Bat Sibirya'nn Tmen ehrinde ldrlen Toktam Han (1378-1407) Harezm'de terbiye grm iyi bir mslman idi. Emir Edige'nin takibinden kap iltica ettii Tmen ehri bir mslman ehri idi. Onu takip eden Edie (Edg) be de kendisini evliyalar torunu saymakta id'. Sibirya'y ban oullarndan nce idare eden Taybuga soyu da szde de olsa mslman slle idi. Sibirya'dan islmiyetin intiar tarihine dair rivayet edilen menkbe ve efsaneler bu

SBRYA'DA SLMYETN YAYILII

243

lkeye Buhara'dan mrid ve mcahidlerin geldii tarih olarak 797 hicri yln bildiriyorlar. Bu 797 (M. 1394) Toktam Han ile Emir Temr'n arpt yllardandr. Temr Toktam'a karg savamak iin "islm Hakan" nn fermann almay ihmal etmiyor. nk savaaca Kpak yurdunu mslman sayyordu. Bu seferinde Temr Bat Sibirya'dan, Sa-rsu, K'i Da, Ulu Da, Ylanck, Tobol zerinden geiyor. Bu ordu bu lkeyi mrikler diyar saymyor. Sibirya'da yaygn menkibeye (4) gre Bahaed-din Nakibend'nin emri ve msaadesiyle yediyz doksan yedi ylnda yz altm alt meayih rti boyundaki mrikleri irad iin kuzeye hareket ettiler. Bunlar Kpak diyarnda ban Han'a gelip konuk oldular. ban Han bu mcahidlere yardmc olarak askerlerinden bin yediyz bahadr seip bu evliyalarla beraber gaza-yi ekbere yollad. Bu devirde rti boyunda kuklalara tapan Tatarlar, Kara Kpaklar ve itekler (Ostyaklar) bulunuyordu. Bu mridler ve mcahitler irti ve ona munsap olan Tobol, Vagay, Yurum ve baka rmaklarda ehit oldular. Bunlardan bazlar mslman olan Nogay, Kara Kpaklara din retmek iin irti'te kaldlar. Onlarn neslinden Tobol'da, Tara'da ve Tmen'de hocalar ve eyhler vardr. Bu menkbede iki devir kartrlmaktadr. Tarih ahs olan Bahaeddin Nakibend gerekten 797 yllarnda yaam ve phesiz Kpak bozkrlarnda islmiyetin ve kendi tarikatnn yaylmas iin almtr. Baka ynden bu menkbede ban soyunun hkimiyeti devri olaylar anlatlmaktadr. Bu iki

244

ESK TRK DN TARH

devir arasnda birbuuk asr vardr. Halk rivayetine dayanan menkbe bu iki devri birletirmitir. Bu menkbeye gre islmiyetin Sibirya'da yayl banler devrinde, tbak Han (lm 1494) ve Km Han (lm 1598) 1ar zamannda gsterilmektedir. Km Han'n din retmek iin mridler ve limler isteyerek Buhara Han' Abdullah Han'a (1560 -1598) mracaat ettii tarih gerektir. Fakat bu din adamlarnn mriklere deil, mrik det ve baz yinlerinden vaz geemiyen mslmanlar irad iin olduunda phe yoktur. Sibirya eski Trk-Mool ananizminin ana vatan olduu iin islmiyeti kabul eden ve ona bal ve samim olduklar halde eski detlerinden ve baz inanlarndan ayrlamyorlard. Km Han ite bu cahiliyet kalntlar ile mcadele iin Buhara'dan mridler aryordu., islmiyet Trkler arasnda abuk yayld. nk mridlerin dili de trke idi. Ostyaklar arasnda ise irad yapmak zordu, mridler otsyak dilini bilmiyorlard. Menkbedeki gazalar ihtimalki bunlara kar yaplan savalarn yanks olabilir. Fakat u da tarih gerektir ki Ostyaklar ve Vagullar da Km Han'la beraber Ruslara kar arpmlard. Ostyaklara Trk urularnm etkisi ok kuvvetliydi. Ostyaklar nahiye iin "yurt" terimi kullanrlar. Ta Tundra'ya kadar Bat Sibirya haritas "yurt" kelimeleri ile doludur, islmiyetin Vagullar arasna da girmi olduu anlalmaktadr. Rus generali Gorakov tarafndan 1599'da idam edilen Vagul beyinin ad Abdlkerim (Rus vesikalarnda Ablikerim, Abigerem) idi. slm

SBRYA'DA SLMYETN YAYILII

245

kltr Yenisey havzasnda ve Altaylarda yayan amanist Trkler arasna da girmiti. Saaylar pa-pasa "abz" (yan hafz) tanrya "kuday" derler ki mslmanlktan gemitir. XVI. asrda balayan Rus istils daha bir asr gecikmi olsa id' Sibirya'daki btn Trk ve Fin kavimleri islmlam olacaklard.

Ruslar istil ettikleri her yerde byk manastrlar yapyorlar ve yerli halka hristiyanl telkin i;n yzlerce misyoner-papas getiriyorlard. Mslmanlara kar ok zalimane hareket ediyorlard. Buna ramen Sibirya'da islmiyet sarslmad. Bakurtlarn istikll savalarna Sibirya mslmanlar bir asrdan fazla itirak ettiler. Nihayet Ruslar Sibirya'da islmiyet' resmen tanmaya mecbur oldular. 1794 ylnda Tara ehrinde cami yaplmasna msaade edildi (Rzaeddin b. Fahreddin, Asar, c. I, s. 299). XIX. asrn bandan itibaren Sibirya ehirlerinin ounda cami ya da mescit-mektepler yaplmakta devam etti. Birok ehirler islm ehri niteliini ald. Troysk'-de 6 cami, alt medrese, Kzlcar'da 6 cami, alt medrese, Simey'de 5 cami 5 medreseyle islm ehri oldular. Tomsk ve Omsk gibi Sibirya'nn byk idare merkezlerinde byk ve muhteem camiler yapld.

246

ESK TURK DN TARH

1897 ylnda yaplan nfus saymna gre Sibirya'da mslmanlarn nfus says yle idi (5) : Tobol'da.......................................... Yenisey'de...................................... Tomsk'da........................................ Irkutsk'te......................................... Yakutstan'da................................... Baykal tesinde............................... Amur'da ................................... Ohotsk denizi kys........................ Sahalin'de........................................ Akmola'da....................................... Simey'de ................................... Tutar 40000 4950 15000 1650 1100 2100 1000 1000 900 379000 621400 1.068.800

Bu saymda alnan rakamlara inanmak mmkn deildir. Bu saym mslmanlar arasnda byk endieler yaratmt. Birok kiiler aile saysn saklamlard. Baz yerlerde ayaklanmalar da olmutur. Bu saym mnasebetiyle birok muslman Trkiye'ye hicret etmitir. Yukarda gsterilen rakamlarn hep yuvarlak olmas da dikkate deer. Bu saymdan sonra byk Sibirya demiryolu yapldktan sonra dahil Rusya'dan Sibirya'ya mslmanlarn g etmeleri pek fazlalamtr.

SBRYA'DA SLMYET'N YAYILII

247

1917 ylnda Moskova'da toplanan mslmanlar kongresinde Ahmet Salihov'un raporundaki statistik bilgiye gre Sibirya mslmanlarnn says yledir: Tobol'da............................................. rkutsk............................................... Ohotsk (Primor. Obl.) .... Tomsk................................................ Yakutsk............................................. Sahalin ........................................ Akmola ........................................ Simey................................................ Amur................................................. Yenisey'de......................................... Tutar : 64.980 7599 1268 4201 1904 1843 438.983 614.773 663 5027 1144.424

A. Salihov bu statistik bilginin eskimi olduunu belirtmektedir (6).

*

XX. asrn ilk yllarnda Sibirya'da seyahat eden Abdurreid brahim Efendi o zamanki Sibirya'l mslmanlara dair bilgi vermitir. Onun anlattna gre (Alem-i islm, c. I, s. 75-99) "Tomsk evresinde 25 kadar mslman ky vardr. Yerli Trkler dahil Rusya'dan gelen mslmanlarla karmlar, dil birlii bu mslmanlar birletirmitir. Kaltay adl bir Rus kynde yerli mslmanlar vardr. Ruslar 100

248

ESK TRK DXI TARH

haneli olduklar halde ne kiliseleri ne de mektepleri var, mslmanlar ancak 21 hane olduklar halde mes cit ve mektepleri var..........". Abdrreid Efendi oldat adl b;r kye uram. Bu ky dahil Rusya'dan srgn edilen mslmanlarn kurduu ky imi. 100 haneli olan bu kyde de mescit ve mektep grmtr. Abdrreid Efendi Ainsk, irkutsk, Vehneudinsk ehirlerinde mescit ve mektepler grmtr. Btn grdklerini yle zetliyor : "S'birya'da birka yz haneli kylerden getiimde ne kilise ne de mektep grdm. Mslmanlarn 20-30 evli Sylerinde bile bir mescit, hi olmazsa bir mektepleri bulunur... rkutsk'-te 1000 nfuslu mslman mahallesi var. Muhteem camileri erkek ve kzlar iin ayr mektepleri var".

Notlar :
1) Plano Karpini Seyahati, rusa Malien tere. s. 50. von gewissen Datum (Memoires de L'Acad. des Sciences de Russie 1840, seri IV, tora IV, Tafel I no 8). S) "skender Anonimi" (Tisenhausen "Sbronik MZO, Il.metin s. 234, tere. s. 129). Erzene, Erdene, Erta-ne ayn moolca adn muhtelif yazl ve telaffuzudur.

2) Fraehn, ber alte Sd-Sibirische graehufonde mit Insch-riften

4) Bu menkbe N. Katanov tarafndan neredilmitir ("Ejegodnik

tobolskogogub. muzeya) maddesi, s. 771. 6) "Btn Rusya mslmanlarnn 1917 nci ylda 1 - 11 Maysta Moskova'da bolgan s'yezdm protokollar" Petrograd 1917, s. 91 - 95. 1904, vp. XIV.

5) "Ensiklop. Slovar "B*ockhfus - Efron neriy XXIX, "Sibir"

AL SR NEVA VE FOLKLOR

Byk Trk iri Ali ir Neva'nin Trk folklorunu iyi bildii malmdur. Trk evliya ve eyhlerinin menkbelerini yazarken folklordan faydalandnda phe yoktur. Hele Dede Korkut hakknda onun u szleri folklora ne kadar nem verdiini gsterir: "Korkut Ata -aleyhi rahmet- Trk ulusu arasnda andn arturakdueki hretke ihtiyac bolgay. Mehur mundadurki nice yl zidin burunk (evvelki) m nice yl zidin songi ne gelirini depdur ki kp mevize amiz magzlk szler arada var." Nev, Dede Korkutun halk iinde sylenen hikmetlerini ve hikyelerini ok iyi renmi olacaktr. Daha fazla hrete ne ihtiyac olacak diyor. Nev bir iirinde "ylan arbag" ndan, yani ylan afsunundan bahsederek yle diyor : Zlfi sevdasnda bilmesler Nev nktesin n cnn gftaridur yahut "ylan arba" "Ylan arba" Trk folklorunda yaygn bir inantr. Ali r Neva'nin iirindeki "arba" kelimesini "Abuka" lgati yazar yle aklyor: "Ylan ininden karmak ya da zehirini gidermek iin okunan afsundur" (Vilyaminov - Zernov neri, sah. 16).

250

ESK TRK DN TARH

Ali r Nev'nin lehesindeki bu "arbak" kelimesini Bakurtlar "ARBAV" telffuz ederler. Ural dalarnn dou tarafnda yayan Bakurtlarn "ulu Katay" denilen boyunda "ylan arbav" hakknda ok eyler iitmitim. Eski zamann "ylan arbavlar" n grm olan Baygonak adl bir ihtiyar bize bu ylan arbavclarma dair hikyeler anlatrd. Bu hikyelere o da inanr, bizi de inandrrd. Bu ihtiyar Bakurt bir gn bize yle bir hikye anlatlmt: Bizim Ulu Ka-taylardan bir oban ylan sokmutu. O zaman bizim yaylamza yakn Barn Tabn oymanda nl bir "arbav" vard; "arbamak" iin onu getirdiler. Grenler bizim ihtiyara yle anlatmlar : Arbav arba-mya balam... Bir de bakmlar : uzun bir kara ylan arbavnm karsna gelmi, slk almya balam.. Meer ylan da arbavnm afsununa kar afsun yapyormu. Adamn karn imiye balam, bakmlar ylann da karn iiyor. Arbav birok ylan isimlerini sylyormu, ama bu ylann adn bulamad iin mkl durumda kalm. Yanndaki adamlardan biri dmeni z!" diye barm. Arbav da "Ey, altn dme kara ylan" diye barm ve ylan da derhal lm. Arbavnm da karn iyi olmu. Meer bu ylann ad "altn dme" imi. "Dmeni z" sz ile hatrna ylann ad gemi. Her usta arbav btn ylanlarn isimlerini bilirmi. Bu ihtiyar bana kendisinin de bir zaman arbav renmek istemi olduunu, bundan baz eyler hat-

AL R NEVA VE FOLKLOR

251

rnda kaldn anlatmt. Arbavdan bir para yle imi : enke enke enke ylan + enke bal kara ylan Aktan oktan revan ylan + an sudan mervan ylan Sen sen ylan sen ylan + senden artk men ylan ar bolsan k ylan+ kiter bolsan kit ylan Nuh peygamber hrmetine + yatkan yerinden tebrenme ylan Altn bal alaylan + bakrbal sar ylan Sen sen ylan sen ylan + senden artk men ylan
* **

Ali ir Neva, Trklerin mehur "yada ta" hakkndaki folklorundan da "Fevaidl kiber" deki bir iirinden faydalanmtr. Bu beyit yledir : Yada taga kan tiykecyagn yakanek ey saki Yaar yamurdek eskim n bolur serap alud (yani: "Yada tana kan dokunduu srldnde yamur yad gibi, ey saki, yamur gibi yaan gz yam araba bular"). "Yada ta" efsanesi Trk folklorunun en mehur ve yaygn unsurlarndan biridir. Eski Trklerin inanlarna gre "yada ta" m elde eden adam, bu ta ile istedii zaman yamur yadrr, frtna yapar, isterse yamur ve frtnay dindirebilir. "Yada ta" kelimesini "Abuka" lgati yle izah eder: "Yamur

252

ESK TRK DN IARHI

boncuu derler bir nesnedir ki ona kurban kan srlmekle yamur yaar". Yada ta hakknda sylenen efsaneler ve inanlar XVI. asr zbeklerinde ve Krgz Kazaklarnda ok canl olarak yaam olduu tar'hiler tai'afndan tesbit edilmitir. Altayl ma-nist Trklerde son zamanlara kadar "yadac" denilen afsuncular bulunmutur (bk. Abdlkadir nan, Tarihte ve bugn amanizm, sah. 160 -165). Nev'nin "mhakemet-l-lgateyn" indeki birok kelimeler Trk maddi kltr ve folkloruna a kelimelerdir. Bu byk Trk irinin eserleri incelenirse onun folklordan faydaland anlalacaktr. Bu mnasebetle byk Rus edibi Maksim Gorkiy'in u szn hatrlamamak mmkn de'ldir: "Milletinin folklorunu bilmiyen iyi ir olamaz, iyi ir halknn folklorunu bilen irdir".

TAHLL VE TENKTLER Ali Rza. Cenupta Trkmen oymaklar, istanbul 1932, sah. 95 (10 tablo, 41 resim). Cenub Anadolu etnografya ve halkiyatna dair ok kymetli ve orijinal makalelerile (1) on iki yldanberi tandmz Ali Rza bey son gnlerde "Cenupta Trkmen Oymaklar" (Ksm 1) adile ok kymetli bir eser neretmitir. Malmdur ki Cumhuriyetin teekklne kadar Anadolu kylsne ehemmiyet verilmedii gibi onun halkiyat ve etnografyasna da kat'iyen ehemmiyet verilmemiti. Anadoluyu renme ve tetkik gya Avrupa msteriklerinin inhisarna verilmi gibi deta bir ilm kapitlsyonu andryordu.. Anadolu halkiyatna mteallik herhangi bir madde zerinde tetkik yapmak isteyen Trk limleri, en basit mese leler iin bile, garp trkiyatlarmm toplayp neret tikleri mevattan istifade mecburiyetinde bulunu yorlard. Bir ok muharrir ve ediplerimiz "Sen" neh ri havzasnda yayan Fransz kyllerinin ahlak ve adetlerine dair geni malmat sahipleri olduklar halde ana vatannn Dicle, Frat, Ceyhan, Seyhan... havzalarnda yaayan Trk kylsn bilmiyorlar d. Trk milletinin iinde oturan ve onun ekmeile beslenen bu zatlarn kendi milletine kar bu kadar

254

ESKI

TRK DN TARH

lkayit bulunmas, kendi milletinin hususiyetlerini, Anadoluyu bir iki tane msterikten renmeleri cidden ayan hayret ve teessf idi. En ac ciheti de Anadolu halkiyatna dair yazlan, uydurmalardan ibaret bir eserin, dnyada mevcut olmyan Alman doktor ve mhendisleri namna, resm bir messese tarafndan neredilmesi idi (2). Mill Cumhuriyet ve mill uyann byk feyizlerinden biridir ki, bugn manevi esaretten de kurtulmu bulunuyoruz. Anadolu genlii mill hususiyetlerini, etnografya ve halkiyatn bizzat kendisi reniyor; Avrupa metotlarndan istifade etmek suretile msteriklerden daha iyisini yapabileceini de isbat ediyor. Ali Rza beyin "Cenupta Trkmen oymaklar" son yllarda neredilen ve say itibariyle imdilik pek mahdut olan bu gibi eserlerden birini tekil ediyor. Eser mnderecat itibarile ok mtenevvi ve zengindir. Cenub Anadolu kylsnn birok an'ane ve halk edebiyat ve halk coraf stlah ve lgatleri byk bir itina ile toplanmtr. Eski Trk medeniyetinin hl halk iinde saklanmakta olan izlerinden oiri olduunda phe olmyan "lger takvimi" dier hibir yerde grlmeye-rek tafsiltile tesbit edilmitir. (S. 37-39 "Trkmen takvimi"). "lger takvimi" Krm, Kazak-Krgz ve sair Trk kavimlerinin halk tabakas iinde kullanlmakta olduu halde, trkiyatlar bugne kadar bu mevzuu ihmal etmilerdir. Halbuki bu Trk takviminin

TAHLL VE TENKTLER

255

in ve gark kadim takvimlerinden daha mkemmel bir takvimin bakiyesi olduunda phe yoktur. Eserde zikredilen Trkmen oymak isimleri de Trk etnolojisi iin mhim maddelerdir. Halk edebiyatna ait mevat ise edebiyatlarmz iin bir hazine tekil edeceine phe yoktur, rendiimize gre muhterem mellif, bu eseri kendi masrafiyle ne-retmitir. Bu ise bir maarif memurunun yalnz manev fedakrlklara deil, madd fedakrla da katlanmas olduka ayan taktirdir. Eserin ksaca mnderecat udur : Trkmen oymaklar. Trkmen obalar. il-beyli aireti. Ev tekilt. Abdallar. ilbeyli kyleri ve oymaklar. Doum, dn ve lm adetleri. Bozgeyikli ziyareti. Cenupta yaayan trk-menlerin mterek ananeleri. Trkmen takvimi. Muhtelif det ve ananeler. Dn ve oyunlar. Yelbaba ziyareti. Trkmen trkleri ve hikyeleri. Mteferrik notlar. Resimler. Bu kymetli esere dair yazdmz u satrlar bu sahada selhiyet sahibi olan muhterem mderris Kprlzade Fuad beyin kitabn mukaddemesinde yazd u szleriyle bitiriyorum: "Senelerden beri cenubiarki Anadolunun halkiyat ve etnografyasna ait ve mnhasran ahsi m-

56

SK

TRK DN TARH

ahedelerine mstenit kymetli tetkikler nereden Ali Rza hey, hu yeni eseriyle de, Anadolu genliine gzel ve kymetli bir alma nmunesi vermi oluyor. Kendisini tebrik ederken, halk evlerinin sinesinde toplanan mnevver Anadolu genlerinin bu feyizli yolda kendisini takip etmelerini temenniden kendimi alamyorum."
N O T L A R

1) Ali Rza beyin Anadolu halkiyatna dair mhim makaleleri

"Babalk" (336-337), (337-1929) muhtelif tarihlerde "Tarsus ve Mersin" gazetelerinde son yllarda "Memleket", "Halk Bilgisi Haberleri" mecmuasnda, bilhassa geen sene "Gazi Antep" gazetesinde "Bikbua" da ve bu sene "Trk Sz" gazetesinde cenuptaki halk airlerine dair tetkikleri ok mhim ilm makalelerdir. 2) Doktor Frayli ve mhendis Ravlik, "Trkmen Airetleri" (Aair ve Muhaceret Mdriyeti Umumiyesi neriyatndan) stanbul 1918. Bu eserin sahte olduuna da r bkz. Mahmut Rgp, "ark Anadolu Trk Ve yunlar", stanbul 1929, shf. 114