Prof. Dr.

ibrahim Kafesolu

TRK MLL KLTR

TKEN

YAYIN NU: 376 KLTR SERS: 128

NDEKLER

1. Basm: 1977, T.ICA.E. kinci Basm: 1982 Dzeltilmi ve Geniletilmi nc Basm: 1984 Onbeinci Basm: Ekim 1997, tken Onaltnc Basm: Kasm 1997, tken

ISBN 975-437-236-5

BLM I GR KLTR VE MEDENYET NSZ...................................................................................._.....................................____ KISALTMALAR................................................................................................._________ A- KLTR VE MEDENYET FARKI........................................................................... B- MEDENYETLERN MENE HAKKINDA NAZARYELER....................................... a- Evolution (gelime, tekml) nazariyesi........._.......-......_...............-............-........_ b. Diffusion (yaylma, intiar) nazariyesi........................................................................... c- "Yksek Kltr" nazariyesi...................................._.............._.........-..................._.... - "Ana kltr kalb" nazariyesi....................._............................................................._ C- MEDENYETN DOU SEBEPLER................................................................-_......... a- Coraf evre.............................................................................------........-........~. b- nsan unsuru................................................................................_.........._........_____ c- Motivation nazariyesi................................................................._____-.............~....... f- Cemiyet.........................................................................................-...............-----...... - GEBELK MESELES................................................------------................................. D- VYANA DFFUSON'CULARl ("KLTR EVRELER") TEORS............----------BLM D TARH 1-TRK" ADI.....................................................................................................--------------2-TRK SOYU....................................................................................................-------------3-........................................................TRKLERN ANAYURDU--------.... ...................................................................................................48 4-.............................................................................TRKLERN 43 46 9 11 15 18 18 19 21 23 25 26 26 29 30 32 36

TKEN NERYAT A.. stikll Caddesi. Ankara Han 99/3 80060 Beyolu-stanbul Tel: (0212)251 03 50 Faks: (0212)251 00 12 Kapak Dzeni: Nur-Olcay Okan Kapak Basks: Birlik Ofset Dizki-Tertip: tken Bask: zener Matbaas Cilt: Yedign Mcellithanesi stanbul -1998

YAYILMALARI

50 Trk Devletleri 1- HUN MPARATORLUKLARI ........................................................................................... ........................................................................................... ....................................................................................... 57 a-Asya Hunlan............................................................................................................................................................................................................... ............................................................................. ............................................................................. ......................................................................................................................................................57 b- Bat (Avrupa) Hunlan ................................................................................... ................................................................................... __.__.-_ ................................................................................... ... .............................................................................. 70

c-Orta-Dou Hunlan...................................................................................................... 85 2-TABGA DEVLET......................................................................................................... 90 3-GK-TRKLER............................................................................................................... 94 a- i. Gk-Trk Hakanl................................................................................................ 98 b- Dou Gk-Trk Hakanl........................................................................................... 105 c- Bat Gk-Trk Hakanl............................................................................................. 109 -Il. Gk-Trk Hakanl................................................................................................ 111 4-UYGUR'LAR..................................................................................................................... 130 a- Uygur Hakanl.......................................................................................................... 132 b- Kan-ou Uygur Devleti................................................................................................. 135 c- Dou Trkistan (Turfan) Uygur Devleti....................................................................... 136 5-KIRGIZ'LAR..................................................................................................................... 139 6-TRG'LER..................................................................................................................... 141 7-KARLUK'LAR.................................................................................................................. 146 8-OUZ'LAR........................................................................................................................ 150 9-SABAR DEVLET............................................................................................................. 157 10- AVAR HAKANLII........................................................................................................ 160 11-HAZAR HAKANLII....................................................................................................... 167 12-..................................................................................................PEEN EK'LER, UZTAR VE KUMAN(KIPAKX'LAR................................................................... 179 13-..................................................................................................OGUR'L AR (BULGAR'LAR)............................................................................................................... 197 14-BULGAR DEVLETLER.................................................................................................. 202 a- Byk Bulgarya........................................................................................................... 202 b- Tuna Bulgar Devleti.................................................................................................... 203 c-til (Volga) Bulgar Devleti............................................................................................ 207 BLM III KLTR BOZKIR KLTR A-ESASLARI.......................................................................................................................... B- BOZKIR KLTR'NN MENE MESELES............................................................. a- skit nazariyesi............................................................................................................ b- Indo-G'ermen nazariyesi.............................................................................................. c- "Altayl" nazariyesi....................................................................................................... - Bozkr kltr'nn teekkl a................................................................................... C-SOSYAL YAPI................................................................................................................... a-ile(Ogus) .................................................................................................................. b-Urug............................................................................................................................ c- Boy (Bod), Ok............................................................................................................. - Bodun......................................................................................................................... d-Devlet (l, el)............................................................................................................... 1- stikll (Okszlk) ................................................................................................. 2-lke (Ulus)........................................................................................................... 3-Halk(Kn)............................................................................................................ 4-Kanun (Tre) ....................................................................................................... - HKMRANLIK (ERK'LK), "KUT" VE CHAN HKMYET LKS.................. D-TRK LNDE TEKLT................................................................................................ a) 1-Devlet Meclisi (Toy)................................................................................................. 2- Hkmet (Ayuk ?) ................................................................................................. b) 1- Hkmdar (lig) ..................................................................................................... 213 216 216 217 220 226 227 227 229 229 231 232 233 235 237 246 248 259 259 264 267

2-Hnn ......................................................................................................................... 269 3-Velahd (Elig-be).....................................................................................................~. 270 4-ki'li Tekilt................................................................................................................ 271 5-....................................................................."ifte Kratlk" meselesi _ .........................................................................................................274 6-.....................................................................Diplomasi (Eli-bilge'lik) ...........................................................................................278 7-Ordu(S) .................................................................................................................... 281 8-..............................................................................................Adliye (Knilik) ........................................................................................................................ 292 9-...........................................................Bozlar Trk devletinin kurulu zellii _ _.................................................................................._............................293 E-DN...................................................................................................................................... 297 /- Totemcilik meselesi..................................................................................................... 297 2-..............................................................................................Samanl k meselesi ...................................................................................................................... 300 3-............................................................................................Eski Trk inanc ......................................................................................................................... 302 a- Tabiat kuvvetlerine inanma ................................................................................. 302 b- Atalar klt.......................................................................................................... 304 c- Gk-Tann dini..................................................................................................... 308 4-Dier dinler ................................................................................................................ 314 F-KTSAD HAYAT............................................................................................................. 317 o- At ve koyun ................................................................................................................ 317 b- Beslenme.................................................................................................................... 318 c- Giyim.......................................................................................................................... 319 - Endstri ve El sanatlar .............................................................................................. 320 d -ehir........................................................................................................................... 322 e- Ticaret ........................................................................................................................ 325 /- Tanm, Mliye.........................-................................................................................... 327 G- EDEB KLTR VE SAN'AT.......................................................................................... 330 a- Destanlar ve efsneler.................................................................................................. 330 b-Yaz ............................................................................................................................ 335 c- Eitim......................................................................................................................... 339 -San'at, Mzik............................................................................................................... 340 d- Zaman hesab (Takvim) ............................................................................................. 343 H- DNCE VE AHLK.................................................................................................... 346 BLM IV SLM-TRK DEVRESNDE TRK KLTR SLM-TRK DEVRESNDE TRK KLTR................................................................ 1-HKMRANLIK............................................................................................................... a- Umum durum............................................................................................................ b- slm mme (kamu) hukukunda deiiklik ................................................................. c- Cihan hkimiyeti........................................................................................................ - lkenin "taksimi" meselesi......................................................................-----.............. 2-TEKLT.......................................................................................................................... a- Hkmdar ve Saray..................................................................................-................ b- Hkmet..................................................................................................................... c-Adliye..............................................................................................................-.......... -Ordu ........................................................................................................................... 3- HALK VE TOPRAK.......................................................................................................... 4-DN HAY AT..................................................................................................................... a- Din siyaseti................................................................................................................. 355 357 357 360 363 365 W 367 3*8 369 37
37 376 3

b- Snnilik - tlik.................................................................................................. c-Dint bilgiler......................................................................................................... -SOflik................................................................................................................ 5- FELSEFE VE LM.................................................................................................... 6-EDEBYAT................................................................................................................ 7- GZEL SAN'ATLAR VE MAR FAALYETLER.................................................... -BBLYOGRAFYA...................................................................................................... -NDEKS......................................................................................................................

377 379 384 385 394 397 403 421

NSZ.

ahmetli brahim Kafesolu 1977 ylnda bu kitabn Ok basksnda surdan sylemi idi: "Her millet madd imknlar ve mnevi deerleri ile bir kltr btndr. Bir millet yaamakta ise, onun bir kltr olacaktr. Biz de, a.yk. 4000 yllk tarihe sahip Trk milletinin kltrn aratrdk. Asya bozkrlarnda gelitirilen bu kltr eitli cepheleri ile, belirtmeye altk. Kltr unsurlannn da zamann ve evrenin artlarna uygun baz deiiklikler gsterdii, fakat ana vasflarn daima koruduu gereinden hareket ederek yaptmz i, btn ynleri ile Trk mOletince ortaya konup gelitirilmi kltrn atsn kurmak ve onun yzyllarca karakterini muhafaza eden zelliklerini tesbit etmek gayretinden ibarettir. Konu asndan ilk deneme durumunda olan bu eser yurdumuzda, gelecek ilm aratrmalara br yon verebilirse kendimizi bahtiyar sayacaz." Kafesolu'nun son 25 yllk emeinin mahsul olan bu eser yaynland o tarihte byk yanklar uyandrd ve abucak tkendi. Bu eser ile Cumhuriyet tarihinde ilk defa "Trk Mili! Kltr", ilm temeller zerine oturtuldu. Trk Milli Kltr, bugn tarihi olsun veya olmasn gemiini merak eden herkesin elinden dmeyecek kaynak, bir eser hviyetini tamaktadr. te bunun iindir ki, son 20 ylda yazlan tarih kitaplannda btn yazarlar, Kafesolu'nun ortaya koyduu ilm gerekler dna kma cesaretini gsterememilerdir. Ayrca eser bugn Tarih Blm'nn olduu btn Fakltelerde ders kitab olarak okutulmaktadr. Eserin ikinci basks 1982 ylnda yapld. Bunu takip eden her ylda bir basks daha yaplarak 1997'de 15. baskya ulat. lkemizde ilm bir eserin her yl yeni bir bask yapmas ender grlen hdisedir. Bu da eserin yalnzca niversite evresinde deil, ayn zamanda halk arasnda da okunduunu gstermesi asndan son derece nemlidir. Maalesef Trk Mill Kltr adl eser bundan nceki basklarnda -rahmetlinin de salnda ikyet ettii gibi-, hocann anna yarar bir ekilde baslmad. Hurufat sistemi arzu edilen teknik gzellikte deildi. Merin ierisinde "italik" tarz da yoktu.

atolar skk idi ve gzleri olduka yoruyordu. Ciltlerde iplikli diki kullanlmad iin yeni alnan kitaplar hemen dalyordu. ste btn bu olumsuz durumlara son vererek eseri "istenilen ve de arzu edilen seviyede" basma iini zerine alan, bunda da muvaffak olan tken Neriyat yetkililerine, hussiyle tertip, tanzim ve tashihinde hibir fedakrlktan kanmayan Erol Kln dostumuza ailesi ve ahsm adna kranlarmz sunarz. Ayrca eserin yeniden dizilmesi sebebi ile tashihi ve indeks'inin hazrlanmasnda byk emek sarfe-den asistan arkadalarmz Ali Ahmetbeyolu, Mualla Uydu, Orhan Doan ve Abdurrahman Kaplan'a teekkr ederiz. Eser, rahmetli hocamn arzu ettii ekilde basld iin, o kadar mutluyum ki.... Abdlkadir DONUK

KISALTMALAR

- Archaeologiai Ertesit (Budapest) - Archaeologia Hungarica (Budapest) - Abhandlungen der preussischen Akademie der Wissenschaften (Berlin) ATM - Alttrkische nschriften der Mongolei (Petersburg) Act. Or. - Ata Orientalia (Budapest, Copenhague, Leyden) BGA - Bibliotheca Geographorum Arabicorum (Leyden) BOH - Bibliotheca Orientalis Hungarica (Budapest) BSOAS - Bulletin of the School of Oriental and African Studies (London) Byz. turc. - Byzantinoturcica (Gy. Moravcsik) CAJ - Central Asiatic Journal (The Hague) DLT - Divan- Lgat'it-Trk DTCF. Derg. - Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Dergisi (Ankara) E - Encyclop^die de l'Islam ESA - Eurasia Septentrionalis Antiqua (Helsinki) EUS - Eski Uygur Trkesi szl (A. Caferolu) ETY - Eski Trk yaztlar (Ankara) GAL - Geschichte der Arabischen Litterature (C. Brockelmann) GMS (NS) - Gibb Memorial Series (Neu Series) (Leyden) HJAS - Harvvard Journal of Asiatic Studies (USA) HMK - A honfoglal Magyarsg kialakulsa (Gy. Nmeth) Hb. d. Or. - Handbuch der Orientalistik (Leiden/Kln) A - slm Ansiklopedisi (stanbul) JA - Journal Asiatique (Paris) JRAS - Journal of the Royal Asiatic Society (London) JSFou - Journal de la Societe Finno-ougrienne (Helsinki) KB - Kutadgu-Bilig KCsA - Krsi Csoma Archivum (Budapest) KSz - Keleti Szemle (Budapest) MNy - Magyar Nyelv (Budapest)

AE AH APAW

MSFou MTM Nyt. K PAC Ph. T. Fund. RO SAD SBAW SPAW Sem.Kond. TDAY TDED TED THT TM TP Turkisch TTKZ UAJhb ZDMG

- Me'moire de la Societ Finno-ougrienne (Helsinki) - Mill Tetebbu'lar Mecmuas (stanbul) - Nyelvtudomnyi Kzlemenyek (Bp.) - Permanent International Altaistic Conference - Philologiae Turcicae Fundamenta (Wiesbaden) - Rocznik Orientalistyczny (Krakovv) - Seluklu Aratrmalar Dergisi (Ankara) - Sitzungsberichte der bayenschen Akademie der Wissenschaften (Mnchen) - Sitzungsberichte der preussschen Akademie der VVissenschaften (Berlin) - Seminarium Kondakovianum (Praha) - Trk Dili Aratrmalan Yll (Ankara) - Trk Dili ve Edebiyat Dergisi (stanbul) - Tarih Enstits Dergisi (stanbul) - Trk Hukuk ve ktisat Tarihi Mecmuas (stanbul) - Trkiyat Mecmuas (stanbul) - Toung Pao (Paris) - An etymological Dictionary of pre-thirteenth Century Turkisch (S.G.Clauson) - Trk Tarih Kongresi Zabttan - Ural-Altaische Jahrbcher (Wiesbaden) - Zeitschrift der Deutschen Morgenlaendischen Gesellschaft (Leipzig)

Blm I

GR KLTR ve MEDENYET

A- KULTUR VE MEDENYET FARKI

Kltr kelimesinin eitli mnalar vardr. Aslnda Ltince'de "topra ileme" demek olan bu tbir, sonralar Bat Avrupa dillerinde kazand "yksek umm bilgi" mnas ile Trke'ye de girmitir. Kltr sz biraz daha hususletirilerek u tbirlerde de kullanlmaktadr: btida kltr, ileri kltr, beer kltr, teknik kltr, yerleik kltr, airet kltr, kltr kavimleri-tabiat kavimleri vb... Fakat bu deyimlerde de "kltr"n mnas, gerei kadar ak deildir. Bata sosyologlar ve sosyal psikologlar olmak zere, umumiyetle kltr tarihilerince "kltr" kelimesinin ilm ynden ifade ettii kavram aadaki ekillerde belirlenmee allmtr: "Bilgiyi, iman, san'at, ahlk, hukuku, rf-deti ve insann cemiyetin bir yesi olmas dolaysiyle kazand dier btn maharet ve itiyatlar ihtiva eden mrekkep bir btn." (E. B. Taylor) "Bir topluluun yaama tarz." (C. Wiesler) "Atalardan gelen madd-manev deerler yeknu." (E. Sapr) "nsann tabiat ve kendini idare etme yolu ile bizzat meydana getirdii eser." (A. Young) "Bir toplulukta rf ve detlerden, davran tarzlarndan, tekilt ve tesislerden kurulu ahenkli btn." (R. Thurnwald). "Ummi olarak inanlar, deer hkmleri, rf ve detler, zevkler, ksaca insan tarafndan yaplm ve yaratlm herey." (A. K. Kohen) "Bir millet fertlerinin itirak hlinde bulunduu manev hayat." (F. A. Wolf)2. A. Vierkand yle der: "Bir yabana, bir kabilenin hudutlarn det ve yaay ekillerinin deimesi ile kavrar; giyinmenin ve sslenmenin baka

' Tafsilt iin bk. M. Turhan, Kltr Deimeleri, s. 27-36; M. Erz, ktisat Sosyolojisine Balang, s. 83 vd. 2 M. zzet, Milliyetilik Nazariyeleri, s. 144.

16 / TRK MLL KLTR

GR/17 luluklar ancak yaadklar blge artlarnn etkisi altnda kendi kltrlerini kurabileceklerinden, eitli kltrler arasnda ikrilik, ykseklik vb. gibi, ayrmlar yapmak, bazlarn st, bazlarn ibtida saymak ilm anlaya uygun dmez. Bu gibi hkmlere, ancak, tek bir kltrn tarih iinde seyrinde mahede edilen gelimeler asndan, yni ayn kltrn eitli devreleri birbiri ile karlatrlrken gidilebilir. Zira kltrler de, temsil ettikleri cemiyetle birlikte, zaman ve evre icaplarna uyarak, bizzat sosyal deerler ortaya koyma veya d tesir yolu ile geliirler. u artla ki, her kltr z vasfn kaybetmez. "Ana-kltr kalb" belirli bir karakter hlinde devam edip gider. Bu tarih-sosyal gelimeyi gzden karan bir ksm Avrupa fikir adam ve bilgini baz yanl "snflandrma"lar yapmlar, kendi kltrlerini yksek ve stn, dierlerini geri ve ilkel sayarak; ii, kltr ile medeniyeti ayn ey kabul edecek kadar ileri gtrmlerdir. Onlara gre, gerek kltr Bat medeniyetinden ibarettir ki, bunun da esas "kyl kltr", yni tarma dayal "yerleik" hayattr. Nitekim aadaki teoriler bu temele oturtulmutur.

bir tarz, ev eyalarnn ayrlklar, baka silhlar, yeni arklar, danslar vb... Dier taraftan btn bunlar ayn kabilenin kltrnde deimez"3. Grld zere, bu tariflerde dikkati eken ortak noktalardan biri "kltr"n daha ziyde her topluluun kendine mahsus yaay ve davran tarz olmasdr. Kltrn bu mnas Z. Gkalp tarafndan yaplan tarifte daha da ak olarak belirmektedir: "Kltr (hars), bir milletin din, ahlk, hukuk, muakalev (intellectuel), bedi (estetUjue), lisan, iktisad, fenn (thecnique) hayatlarnn ahenkli mecmuasdr"*. Demek ki, belirli bir toplulua it sosyal davran ve teknik kurulular "kltr" meydana getirmektedir. Medeniyet ise baka bir mna tar. Medeniyet milletleraras ortak deerler seviyesine ykselen anlay, davran ve yaama vastalar btndr*. Bu ortak deerlerin kayna kltrlerdir. Mesel "Bat medeniyeti" denildii zaman, din bakmndan Hristiyan topluluklarn manev-sosyal deerleri ile, msbet ilme dayal teknik anlalr. Halbuki Bat medeniyetine bal milletlerden herbiri ayr bir kltr topluluudur: Msbet ilim sahasnda benzer anlay iinde olmalarna, "teknik"i ortaya koyma ve kullanmada birbirlerine yakn yollar takip etmelerine ramen, bu milletler baka baka diller konuurlar; detleri, gelenekleri, ahlk telkkileri, edebiyat (iiri, mecaz, hatt latifeleri), masallar, destanlan, gzel san'atlar, folkloru ve hatt giyinileri bir deildir. Hatt, hepsi de Hristiyan inanc iinde bulunmakla beraber din karsndaki tutumlar da farkldr. te bu ayn ayr inan, eilim, dnce, kullan ve davran tarzlar her milletin kltr unsurlarn tekil eder. O hlde her topluluk bir kltr sahibidir; dier bir deyile, her kltr ayr bir topluluu temsil etmektedir. Trk milleti de dili, tresi, dini, hukuku, dncesi ve hdiseler karsndaki huss davranlar ile asrlardan beri yaamakta olduuna gre bir mill Trk kltr mevcut demektir. Buraya kadar yazdklarmzdan u neticeleri karmak mmkndr: 1. Kltr, karakter bakmndan "huss", medeniyet "umm'dir. 2. Medeniyet, "kltr"lerden doar. 3. Bir kltrn varl bir milletin mevcudiyetini veya bir topluluun varl bir kltrn mevcudiyetini gsterir. Kltrn douunda, aada grlecei gibi coraf durum ve insan unsuru balca rol oynadndan ve top5

' Bk. Sosyoloji Dergisi, III, s. 174. Z. Gkalp, Trkln Esaslar, s. 30; ayn gr paylaan B. Malinovvski, vb...'nin dncesi iin bk. M. Erz, ayn. esr., s. 86-90. Arapa'da aslen ehir mnasndaki "medine" sznden retilmi olan "medeniyet" tbiri, lgat manasyla "ehirlilik" demektir ve "bedevi" (l halk, gebe)'nin zdd olarak kullanlmtr. Bylece de, -herbiri kendi kabile hayatn srdren l halkna karlk-, eitli soy, dil, din ve geleneklere sahip ktlelerin doldurduu ehirde gelien yaay birliini ifade etmitir. Oolaysiyle sosyal geree uygun bir deyimdir.

GRf/19

B. MEDENYETLERN MENE HAKKINDA NAZARYELER

A. EVOLUTON (GELME. TEKML) NAZARYES

B. DFFUSON (YAYILMA, NTAR) NAZARYES

Bu teoride medeniyetin, vahet devirlerinden zamanmza kadar devaml ilerleme kaydeden insan kltrnn mahsl olduu, ilerlemenin de basitten karmaa doru dz bir izgi hlinde, birbiri ile tutarl merhaleler almak suretiyle vukua geldii iddia edilmitir. Buna gre, gelimeye ayak uyduramadklar iin iki bin yl ncesi seviyede kalan gnmzdeki ibtida kavimlerin kltrnde, ilk merhalelerin canl izlerini grmek mmkndr. Yni bunlarn tekiltnda, rf-detlerinde, inan ve san'atlannda kadm medeniyetin n hatralar hl mevcut bulunmaktadr . Evolution teorisi, insan ruhunun her yerde bir ve ayn olduu dncesine dayanmaktadr, dolaysiyle eitli topluluklar eit artlar altnda ayn eyleri vcuda getirmee, birbirine paralel ekilde dnmee ve ayn mahiyette keifler ve icatlar yapmaa muktedirler. Bu sebeple "paralelci"ler de denilen evolution nazariyesi taraftarlarnca her kavimde ayr ayr meydana kan medeniyetler, paralel ekilde, kendiliklerinden geliip giderler. Fakat bu gr tenkitlere uramtr: Birok sahalarda kltrel ve sosyal ilerleme bir izgi hlinde ve ayn ynde gelime gstermemektedir; zaman zaman deimeler, duraklamalar dikkati ekecek kadar aktr. Nazariyenin en zayf taraf, insanlk tarihinde tek bir kltr trnn kabul edilmesidir. Halbuki ayn kltr dnyann her yerinde mevcut deildir; birok kltrler vardr. Aralarndaki farklar bilhassa teknik letlerde, din, san'at, sosyal dayanma gibi manev alanlarda grnr. Bu itibarla "evolution"cularn karmak kltr olgularn basitletirmeleri doru bulunmamtr .
* Sk Bu nazariyenin balca temsilcisi: A. L. F. Pitt-Rivers, The Evolution ofCulture, Oxford 1916 Tafslen hk. M. Turhan, aynesr., s. 4 vd.

Bu teori insanlar arasndaki sosyal mnasebet temeline dayanr. Gerekten en ibtida kavimlerin bile birbirleri ile daima temas hlinde olduklarna phe yoktur. Bylece medeniyet "yaylma" imknna kavumutur. "Diffusion"cular da, esasta kltrde "gelime"yi kabul etmektedir, fakat bu "gelime" sebebini, topluluklarn karlkl tesirlerine balamaktadrlar. Bylece bir kltrden tekine sirayet eden kltr unsurlarnn kaynaklarn tyin etmek zere tarihe bavurulduu iin bu nazariyeye "tarihi ekoF' ad da verilir. Alman bilgini A. Bastian ile balayp (1881), tannm etnolog, corafyac ve jeopolitiki F. Ratzel'in "Vlkerkunde" (I-I11,1885-1888) adl eseri ile temeli atlan bu teorinin hareket noktas da insanlarn taklit eilimleridir. "Diffusion"culara gre, insan her yerde bakalarnda grdn kolayca alabilmekte, keif ve icat gayretleri ikinci plnda gelmektedir. "Tarihi ekol" mensuplar iki gruba ayrlmlardr: ngiliz Diffusionculan ve Viyana Diffusionculan.
1. ngiliz Diffusionculan

ngiliz grubunun banda yer alan G. Elliot Smith (lm. 1937)'e gre, dnya medeniyetinin beii Msr kt'asdr. Medeniyet yeryzne oradan yaylmtr. ddiaya gre, yksek bir kltrn meydana gelmesi iin, buna elverili bir evreye ihtiya vardr; her yerde "elverili evre" mevcut olmad iin de "paralel" kltrler ortaya koymak mmkn deildir; halbuki Msr, medeniyetin yaratlmasna en uygun imknlara sahip bulunuyordu; nitekim medeniyet, bu kt'aya uzaklklarna gre eitli blgelerde gittike zayflamaktadr vb... lk devirlerde insanlarn kltr adna ne varsa hepsinden mahrum bir hlde, deta maymundan farksz bir hayat srd dncesinden hareket eden G. E. Smith, medeniyetin ilk n Nil nehrinde tesbit ettii kanaatindedir: Bu nehir yln belirli mevsiminde muntazaman taar ve mecrama ekilirken verimli kil tabakas brakr. Burada kendiliinden yaban arpa yetiir. Nehrin tamas eski Msrl'ya sulama tertibatnn kurulmas lzumunu duyurmu, arpann zuhuru da ziraat yapma fikrini vermitir. Dier taraftan, taan nehir sularnn kurak gnler iin muhafazas, anak, mlek yapmn

ve depolar inm hatra getirmi, bu da bina ihtiyacn ortaya koymutur. Dolaysiyle ilk defa Msr'da sabit meskenlerde oturan ifti bir halk ktlesi grnmtr. Ayrca, Nil'in hep ayn mevsimde tamas da Msrlda zaman ve takvim fikrini uyandrm, antropoloji ve astronomi bu yolla ilerlemi, bundan da, inan sistemi olarak Gne klt teekkl etmitir. Nil'in tama

20 / TRK MLL KLTR

GR/ 21
2. Viyana Diffusioncular (aada grlecektir)
C. "YKSEK KLTR" NAZARYES

zamannn yaklatn iln ederek halk uyaran Firavun, halkn gznde lmezlie ykselmi, hkimiyet telkkisi bylece belirmi ve hkmdarn ebedlii dncesi mumyalarn, tapnak inmn, l gmme trenlerinin ve bununla ilgili olarak musikinin meydana gelmesine yol amtr6. G. E. Smith'den baka, W. J. Perry ve W. H. R. Rivers vb. gibi taraftarlar9 ve dier kltr tarihilerince medeniyeti "Msrllatrma" ("Egyptionisante") veya Tan-Egyptologiste" teorisi diye ad taklan bu nazariyenin elbette birok eksik ve yanl taraflar vardr. nce, zikredilen medeniyet belirtilerinin Msr'da ne zaman ortaya kt ve hangi tarihlerde, nerelere kadar yayld tesbit edilememitir. kincisi, aslnda megalitik (byk ta) eserler in zerine kurulu ve Gne kltrne dayal bu "hanedan medeniyetinin btn n-Asya'y, ndonezya adalarn ve Okyanus'u ap Amerika'ya kadar uzand ve oradaki Mexico-Andien medeniyetine temel olduu iddialar teori zerinde pheler uyandrmtr. stelik arkeolojik keiflerle de hayli ypranan bu teori Msr'da benzeri bulunmayan Smer ivi yazs ile Fenike yazsn izah edememektedir1 . Nihayet Msr medeniyetinin olduka ge bir devre it olduu, yni yeryznde ondan da eski "kltr evrelerinin bulunduu beyan edilmitir11.

Tafstlcn bk. G.E. Smith, in the Beginning, The Origin of Civilisation; ayn. mell., Human History, s. 181,267-297; M. Turhan, ayn. esr., s. 7 vd. ngiliz Diffusioncular iin bk. R. H. Lovvie, The History ofEtnological Theory, s. 156-176. Buna bata "run" tipi yaz olmak zere dierleri de ilve edilebilir. 11 Bk. a. "Viyana ekol". Bununla beraber, medeniyetin tek bir blgeden cihana yayld tarzndaki Diffusioncu grn mdafaaclar henz vardr. Ancak medeniyetin k noktas deitirilmi, Mstr yerine Mezopotamya konulmutur. Buna gre, ilk tarma geen topluluk Smerlerdir ki, yerleme sahalan olan Dicle-Frat nehirleri arasnda taknlara kar yaplan sedler ve sulama kanallar vb. dolay siyi e, yerleik nfus arasnda beliren bir nev'i i-blm ilk medeniyet olmutur. Bu medeniyet, Nil, Indus vb. gibi nehir blgelerine ve sonra dnyaya yaylmtr. ddiaya gre, birok yerlerde medeniyetin eitli trlerde grnmesi, blgenin ve halkn kendi zel durumlarndan ilen gelmektedir (Tafsilen bk. W. H. Mc Neill,/4 World History, New York 1967. S-merierden ok daha eski devirlerde "medeniyet"in 4 merkezinden biri: Yakm-Dou, bk. P. L. Zambotti, Les origines et la diffusion defa civilisation, Paris 1949). Ancak nehir kylarn ve byk vadileri temel alan bu gre de kar klm ve hakl olarak, eski alarda, mesel Msr ve Mezopotamya ile ayn iklim artlarndaki Rio Grande, Colorado River blgelerinde (Birleik Amerika'da), yine Akdeniz adalar ile benzer evreye sahip mesel Japon adalarnda neden medeniyet-tenn grnmedii sorulmutur (Bk A- Toynbee,^ Sttdy of History (Abridged), s. 51 vd.).

Bu teoride topluluklardaki kltr ve tarih ortakl esas alnmakta ve aralarnda siyas balant ile dil birlii bulunan yerleik ktlelerin, ayn zamanda "medeniyet" kavramn ifade eden yksek kltrn\cx ortaya koyduklar ileri srlmektedir. Mesel eski Msrllar; inliler; Asur, Babil, Fenike, Kaide grubu bu suretle "kltr ve tarih ortaklna dayanan tipte medeniyetler kurmu topluluklardr. Teorinin balca temsilcilerinden olan tannm Rus Pan-slvist'i N.Y. Danilevsky (lm.1885)12 bu medeniyetin; paralar birbirine ve btne, btnn de paralarna bal bir "organizm" tekil ettiini, organizm (canl uzviyet) kadar sk ekilde btnlk gsterdiini sylemi, medeniyet unsurlarnn da, tpk organizm gibi, doup, byyp, olgunlap, nihayet ldklerini iddia etmitir. "Yksek kltr" nazariyesinde, belirli topluluklar arasndaki tarih ortakl ve kltr birlii (veya benzerlii) hlinin medeniyetlerin karakterini yanstt ve bu sebeple mesel eski Grek medeniyetinin estetik, Hind medeniyetinin din, Bat mederuyetinin mekanik-teknik vasf tadnn tesbit edilebildii ileri srlmtr. Buna gre de, medeniyet ile sosyal sistem deta ayrlmaz bir ift gibi dnlmekte, dier bir deyile, her medeniyet bir sosyo-kltrel btn saylmaktadr. Bu teoriyi ileyenler arasnda nemli yeri olan O. Spengler (lm. 1936)13 "yksek kltr" tipi medeniyetleri birbirinden ak ekilde ayrt eden bir takm "ana semborier tesbitine almtr. Dediine gre, her medeniyet onun sahibi olan topluluk ile alkaldr, hatt bahis konusu sosyal grup (millet) ile ortaya koyduu "yksek kltr" arasnda tam bir aynilik grmek bile mmkndr. Bu medeniyetleri sembollerle ifadelendirmek gerekirse, Antik-a (Eski Yunan-Roma) medeniyetine Apolloncu, Ortaa medeniyetine Byc, zamanmz Bat medeniyetine Faustcu demek doru olur: Apolloncu medeniyeti "hisli insan vcudu", Faustcu medeniyeti ise "saf bir feza ile iradecilik" karakterize eder. Spengler, bu "ana sembol"lerin her yksek kltrde ekirdek tekil ettii ve medeniyetin gelimesinde birinci derecede rol oynayan ekirdek muhtevasnn btn o medeniyet unsurlarnda

12

N. Y. Danilevsky (Eseri "Rusya veAvrttpa" 1869) daha ziyade, kendi zamannda siys ve kltrel danklk iinde yaayan slv kavimlerini, Rusya'nn liderlii altnda toplayp birletirmek maksadna hizmet eden bu "teori'si ile Pan-siavizm (slv birlii) hareketinin fikriyatn besleyen ok tesirli dnrlerden biri olmutur (Tafsilen bk. A. N. Kurat, Panslavizm, s. 263*278). '* Balca eseri, Der Untergang des Abendlandes, Heidelberg 1922.

22 /TRK MLL KLTR mevcut olduu iddiasndadr; dolaysiyle her yksek kltrde yer alan unsurlarla btn arasnda "manal" ballk vardr. Ancak, medeniyetlere birer balang, olu ve lm snrlar izen ve herbiri iin bir yaama sreci tyinine alan Spengler'e gre, byle "yksek kltr'ier daha ziyde "devlet kisvesi"ne brnm milletlerde ortaya kar ve o devlet tarafndan temsil edilir. amzn hretli tarih felsefecisi A. J. Toynbee 14(lm. 1974)'nin dnceleri de yukardakilere yakndr. Avrupa'da Bat medeniyetinden baka bir medeniyet tanmayan yaygn gre hakl olarak kar kan ve "medeniyeti Msrllatrma" taraftarlarn da tenkid eden Toynbee, baz kurulu ve tekniklerin cemiyetten cemiyete intikalini tabi saymakla beraber, eitli topluluklarn, zaman iinde yokluunu hissettikleri baz ihtiya madde ve letlerini kendi fikr faaliyetleri neticesinde kef etmeye, ayn maksada ynelik bulular ortaya koymaya muktedir olduklarn, dolaysiyle tek bir merkeze bal kalmakszn benzer kltr deerlerinin meydana ktm belirtmitir . Ancak, esasta "yksek kltr" teorisi izinde yryen Toynbee, medeniyet ile sosyal grup (topluluk, millet) arasnda ayrlmazlk, aynilik kabul ederek ve incelemee alt btn insanlk tarihini bu adan deerlendirerek bal bana birer "btn" gibi grd 20'den fazla "medeniyet" tesbit etmitT. Bilhassa din unsurunu balca kltr faktr olarak ald sezilen Toynbee, medeniyeti "Btn sosyal, siyas, iktisad faaliyetler ve manev unsurlarn tek bir sosyal btn iinde koordine edilmi olma durumu" diye tarif ettii hlde, tarihte, yerleik ve "devlet kisvesi"ne brnm hissini uyandran, din cephesi ok belirli topluluklar dndakileri "yksek kltr"e lyk grmemitir. Anlalmaktadr ki, bu teori taraftarlar: 1. Yksek kltr veya medeniyet dedikleri eyi gerek bir btn olarak kabul etmektedirler. 2. Belirli karakter tadn ileri srdkleri yksek kltr veya medeniyetleri belirli sosyal gruplara balamaktadrlar. 3. Medeniyetleri belirli "sosyal gruplar"la kaaim saydklarndan, "yksek kltrlerin de ilgili topluluklarla birlikte nihayet bulduunu dnmekte" En mhim esen olan, .4 Sluty of Hisory (I-X, 1934-1954) adl kitabn bir cilt hlinde ksaltlm ^ Sekli: A. i Toynbee, A Study of Hisory /Abridged ediion I London 1962. A Shuty afHiaory, Abridged. s. 40 d.

GR/23

dirler. Bundan dolay "yksek kltr" nazariyesine "kapal medeniyet" teorisi de denilmektedir. .
. "ANA KLTR KALIBI* NAZARYES

Buna "kltr-proto-tipleri" teorisi ad da verilir. nk, buna gre, tarihin her anda herhangi bir topluluk veya millet belirli bir kltr ilk-tipinin veya anakltr kalbnn taycs olabilir. Ancak kltr prototipi, taycs ile mhiyet aynl iinde olmayp, ondan baka bir varlk hlinde mevcudiyetini muhafaza eder. Belirli bir anakltr kalbnn tarih boyunca eitli sosyal gruplarla birlemi olmas da bunu gsterir. Mesel eski Yunan ve Roma cemiyetleri nihayete ermi, fakat onlarn kltr sistemi birok unsurlar ile, "kltr deerleri" olarak yaamaa devam etmitir: Felsefe, resim, heykel, mimar, mzik vb. Demek ki, "ana kltr kalb"nn veya kltr prototipinin deerleri, daha sonra, baka topluluklarn i henkleri ile uyuarak geliebilmekte ve farkl kltr sistemleri iine sirayet ederek "sosyal ve manev gereklere oturma" esneklii lsnde yeni kltrn unsurlar ile tutarllk kazanmakta ve yaamaktadrlar. Bylece, belirli "medeniyef'leri belirli sosyal gruplara balamayan, kltr btnlerinin topluluklardan mstakil olduklarn ileri sren bu gre "ak medeniyet teorisi" de denir. Ak medeniyet teorisinin tesbit ettii esaslardan biri de "medeniyet" adn verdiimiz sosyal belirtinin "vahdetli bir btn olmayp", birbirinden farkl birok kltr deerlerinin, ahenk iinde, bir araya gelmesinden doduu dncesidir17 ki, kltrlerin gelimesi ve medeniyetlerin kuruluuna dir ba tarafta verdiimiz izahata uyar.

16

Tafsilen bk. Sorokin - Toynbee, Sosyal Deimeler zerine Denemeler, s. 2-6; M. Erz, ayr. esr., s. 90-94. Bunlarn kanaatine gre bir medeniyetin hayat, temsil ettii topluluun dalmas veya siys istikllin sona ermesi ile kapanr; baka bir medeniyet ise, dier bir topluluun tarih sahnesinde grnmesi ile balar. Nitekim Toynbee, dnya tarihinde tesbit ettii medeniyetlerden 16 tanesinin "lm" olduu, geri kalan 5'inin de Bat medeniyeti tarafndan yok edilme tehlikesine dt, hatt Bat medeniyetinin bile buhranl bir devreye gitdii grndedir (A. Tonybee, ayn. esr., s. 15-35). Bu endiesinden dolay Toynbee, birok yerlerde, bu arada memleketimizde verdii konferanslarda Bat'nn kurtarlmas iin dine (Hristiyanlk) nem verilmesi gerektiini belirtmitir. Bu bakmdan Danilevsky'nin Bat Avrupa'nn can ekitii (onun vazifesini slv dnyasnn zerine almas gerektii) iddias ile Spengler'in eserinin "Balnn k" adn tamas, manaldr. " Schubart, Schweitzer, Northrop, Kroeber ve Sorokin taraflarndan temsil edilen bu gr iin tafsilen bk. Sosyal Deimeler, s. 4 vd.

24 /TRKML KLTR

Medeniyetin mhiyeti konusunda elde edilen yukardaki sonular en iyi ekilde ada sosyolog P. A. Sorokin tarafndan pekitirilmi grnmektedir. "Yksek kltr" veya "kapal medeniyet" teorisini iddetle tenkid ederek, medeniyetler "vahdetli sistemler midir, yoksa kltr ynlar m? sorusunu cevaplandrrken, bizzat Danilevsky, Spengler ve Toynbee'nin verdikleri tarih rnekleri ele alan; biraz daha ayrntya inerek, Antik-a medeniyetinden baka, Asur, Bbil kltrlerinin bile trl kltr unsurlarm ihtiva ettiini, bunlarn hibiri iin "vahdet"in bahis konusu olamayacam belirten ve zamanmz Bat medeniyetindeki baz felsef, fikr, estetik, teknik unsurlarn ve davranlarn Antik-adaki kklerini ahit gstererek "ebed kltr deerlerinin daima canl kaldklarn; bu itibarla medeniyetlerin bu lmszl karsnda, "kapal medeniyet" mdafaacs yukardaki dnr "medeniyet mezarclar" olarak vasflandrmakta hakl bulunduunu syleyen Sorokin, kendi nazariyesini; 1. kltr yn, 2. kltr yaryn, 3. milli birlik, 4. mnah-ill birlik ekillerine dayal "sper sistenTler olarak kurmutur1 . Olduka g anlalmakla ve pek tabi baz itirazlar davet etmekle beraber Sorokin, kltr anlay ve medeniyet olgusunun tahlilinde tarih ve sosyal gereklere parmak basm grnmektedir.

c. MEDENYETN DOU SEBEPLER

Medeniyetler veya medeniyet meydana getiren kltr deerleri niin, nasl ve ne gibi artlar altnda ve hangi topluluklarda domaktadr? Baz ktleler madd-mnev alanlarda eitli kltr vasta ve davranlar ortaya koyabildikleri hlde, bir takm sosyal gruplar byle bir varlk gstermekte glk ekiyorlar. Neden? Kltr tarihileri iin halli mkl balca meselelerden biri bu olmutur. Soruyu cevaplandrmaya alanlar arasnda, Diffusioncularda grdmz zere, meseleyi coraf-iktisad artlara balayanlar olduu gibi, metafizike mracaat edenler veya dorudan doruya ahs psikolojisini hareket noktas alanlar vardr. Mesel O. Spengler'e gre "yksek kltr", esrarl kozmik kuvvetlerin dnyadaki insan hayatna mdahalesinden doar. Danilevsky'ye gre ise, medeniyetin belirmesindeki faktrlerden biri, dil birlii ile bal ktlelerin siyas istiklli, teki de bu gnplardaki etnografik malzemenin zenginliidir. Fakat her iki cevap da tatminkr deildir, nk bir mehul zmee alan Spengler meseleyi "daha karanlk ve karmak" hle getirirken, Danilevsky de medeniyetin ekirdei durumundaki "etnografik zenginlikken ne kastedildiini, yni bu zenginliin vasfn aklamamakta, stelik her siys istikllin mutlaka bir "medeniyet" yarataca yolunda izah g bir iddiada bulunmaktadr . Toynbee'nin ileri srd zm tarz udur: Medeniyetlerin ortaya kmas ve gelimesi; 1. coraf evre artlarna; 2. toplulukta bir yaratc grubun var olmasna; 3. evre ile insan arasnda devaml bir "meydan okuma" ("challenge") hlinin mevcut bulunmasna baldr21. Burada cemiyetleri durgunluktan (static) dinamizme geiren balca faktr olarak coraf ev20

^ P A. Sorokin, Socnbgjcal Thtones of Today, 1966; ayrca bk. Sosyal Deimeler, s. 1-12,20 vd. Mesel A. Toynbee, Sorokin in Tarih Felsefesi, bk. Sosyal Deimeler, s. 46 vd.

20 2!

Danilevsky'nin asl maksadnn slv dnyasn kurtarmak olduunu yukarda sylemitik. A. Toynbee, ayru esr., s. 60 vd.

26 / TRK MLL KLTR

GR / 27
A. CORAF EVRE

reye arlk verilmesi dikkat ekicidir. Ona gre, evre ok etin ise byk medeniyet ya domaz veya dosa da geliemez. evre ok elverili ise, ona kar koyabilmek iin inam gerekli gayrete zorlayacak ortam yok demektir. nsan ne fazlas ile msait, ne de an derecede etin olmayan artlar altnda "yaratc aznlk grup" vastas ile "meydan okuma" durumuna girer ve bu hl devaml ekilde yaratc kuvvetlerin daha da eitlenme ve gelimesini salayarak, medeniyet seviyesine ular22. Bu gr hem tabi, hem beer gereklere dayand iin dikkate deer bir vasf tamaktadr. Nitekim insanda mevcut olan "mcadele" hassesi daha nceleri filozof E. Kant (lm. 1804) tarafndan incelenerek, bunun (insan ile coraf evre arasnda deil, fakat insanlarn birbirleri, -yni cemiyet- arasnda) kltr zenginliine, medenlemee doru itici bir kuvvet tekil ettii belirtilmiti23. Ayrca, kltrlerin douu ve gelimesinde corafya ve iklim artlarnn etkisi zerinde oktan beri durulduu malum olduu gibi, insandaki "mcadele" ve cehid hassesinin kltr deerleri ortaya koymada igal ettii mevk, aada greceimiz "Motivation" teorisi ile dorulanmaktadr. Bu konuda Sorokin'in dncesi de, bilhassa insan unsuru bakmndan tamamlayc vasfta grnyor. Ona gre, -kendi deyimi ile- "mnah-ill kltr btnlerinin douunda iki dereceli beer faaliyet (a. Zihinde tasarlama, b. Bu tasarnn madd tayclarda objektiflemesi)24 kltr deerlerinin ortaya konmasnda insan unsurunun mhim yerini gstermektedir. Ancak belirtmek gerekir ki, Sorokin, insan faaliyetlerinin bu bakmdan verimli olabilmesi iin, -Danilevsky'nin "siys hrriyet" fikrine kar olarak- "kltr hrriyeti" prensibini art komutur25. Ayrca Sorokin'e gre, yukarki iki safhada elde edilen sonucun "sistemli" bir kltr unsuru hline gelmesinde bir nc adma ihtiya vardr ki, o da bu unsurun baka fertler arasnda veya gruplar iinde yerlemesi, yni topluluk tarafndan benimsenmesidir. Buraya kadar verdiimiz zetlerden de anlalaca zere, herhangi bir medeniyetin, daha dorusu medeniyeti meydana getiren kltr deerlerinin douunda balca faktr yer almaktadr: a. Coraf evre b. nsan unsuru c. Cemiyet (topluluk)
A. Tovnbce,ayn. esr., V - VII. blmler. k M Gkberk, KaniUe Herder'in Tarih Anlaylar, s. 90-105. '* Sorokme gre ilm, felsefi veya ahlk, estetik, teknolojik sistemler nce yaratcsnn kafasnda ^ t^artanr, sonra o tasar objektifleir, yni mesel bir kda yazlr veya bir taa ilenir vb. " Sonal Detmgfa, s. 26.

Birinci faktr zerinde ayrntl olarak durmaa herhalde ihtiya yoktur. Bir topluluun hayatnda ve kltrnn teekklnde blge coraf art ve imknlarnn: iklim, gller, denizler, akar sular, bitki rts, tarm rnleri, orman, mdenler vb.nin; asalak, ifti ve oban hayat, yerleme ve g hareketleri, sanayi ekillen gibi sosyal, iktisad faaliyetlere ve dolaysiyle hukuk, din vb. kltrel davranlara ne kadar etki yapt aikrdr ve hatt bu konuda sosyolojide birok bilginin megul olduu bal basma bir "corafi ya ekol" teesss etmitir26. Ancak coraf faktrn medeniyet kuruluunda kfi gelmedii bellidir27. Bu durum insan unsuru zerine de eilmemizi gerektirir.
B. NSAN UNSURU

Bilindii zere insann biri beden, dieri ruh olmak zere iki yaps vardr. Kltr ortaya koyma bakmndan bu yaplar zerinde ayr ayn durulmu ve fizik antropoloji tarafndan rk konusu ilenmitir. Vaktiyle deta el stnde tutulan "rkhk"(raciologie)n (insan beden yapsnn / cilt rengi, kafatas biimi vb. / kltr yaratma ve kltr deerlerini benimsemede etkin rol oynad dncesinin)8 bugn artk ilm bir kymeti olmad, kltrleme veya medenleme eiliminin daha ziyde mill kltr unsurlarnn (dil,
Tafsilen bk. Ksemihal, Sosyoloji Tarihi, s. 32-38. Coraf durum ve iklim artlarnn insan hayat zerindeki tesirleri meselesi hakkndaki dnceler olduka eski tarihlerde balyor grnmektedir. Byk slm tarih felsefecisi Ibn Haldun Unvn'l-ber adl tarih kitabnn nl "Mukaddime" (nsz)sinde eski Grek corafyacs Ptoemaios'un eserinden (yazl, M. 160-170 aras) ve baz slm corafyaclarndan faydalanarak yeryzn a. yk. Ekvator'dan itibaren kuzey yan kresini dou-bat istikametinde 7 iklime ayrm, bu iklimlerin herbirini 10'ar blgeye blerek dorudan doruya coraf durum ve iklimin tesirleri altnda yaay ve kltrlerini tanzim ettiklerini ileri srd her blgedeki insan gruplarnn zihn faaliyet ve karakterini izmee almtr (bk. IbnHaldn, Mukaddime, Trk. terc/M. E. B. ark-sim Klasikleri Serisi, 1, s. 106-227; ayrca bk. Z. F. Fndkolu, timaiyat II. Metodoloji Sazariyeleri, s. 91-100). Bu sebeple bn Haldun, rklarn douunda, ahlk ve seciyenin eitliliinde en byk faktrn iklimler olduunu syleyen "determinist" bir tarih felsefecisi olarak bilinir. Tabi fiziki evre faktr iin son olarak bk. A Kurtkan, Fndkolu Armaan, s. 149 vd. Bk. not 11. (Toynbee, eserinin gsterilen yerinde unu da belirtmektedir: Avrasya bozkrlarnda hareketli bir hayat mahede olunmu iken, ayn besicilik ve obanla ok elverili olan mesel Kuzey Amerika ayrlklarnda ve Avusturalya mer'alarnda neden benzer beeri faaliyetler grlmemitir?). Batda biyoloji bilgini Linnaeus (1770'ler) ile kendini gsteren bu hareket, geen asrda Comte de Gobineau'nun "nsan rklar arasnda eitsizlik" (L'Essai sur Tinegatiti des races httmaines, Paris 1855) adl eseri ile ideolojiye brnmee balamt.

28 /TRKMLL KLTR

GR/29
C. MOTVATON NAZARYES

din, gelenek, davran vb.) bir nesilden tekine aktarlmas ileminden ibaret aile terbiyesi ve umm eitim ile ilgili bulunduu anlalm29, bylece stn rk, geri ve kabiliyetsiz rk gibi bir tasnifin yanll ortaya konmutur. Fakat yine de milletleri birbirinden ayran bir soy faktrnn varl inkr edilememitir. Nitekim De Lapouge ve D. Ammon gibi sosyologlar fizik yap ve hayat artlan ynnden binlerce kii zerinde yaptklar tecrbe ve mahedelerde baz soy zelliklerinin babadan evlda getii, soylar aras karmalarda, topluluklarn karakter deiikliine urad neticesine varmlardr. Nfs hareketlerini inceleyen A. Coste da sosyal hdise, tekilt, din ve ekonomik problemlerin ilgili topluluun damgasn tadn belirtmitir30. Millet dediimiz topluluklar, atalarndan devraldklar mill kltr verasetine eklenen biyolojik kaltmlar sayesinde ayr "kiilikler kazanmaktadrlar. Yzyllardanberi yanyana yaamakta olan snr komusu milletleri bile birbirinden ayran balca faktr de bu "kiilik" farklldr. O hlde, kltr ve medeniyet konusunda soydan gelen "mill seciye"ye de kuvvetli bir tesir pay tannmas icap etmektedir. Kltr bakmndan insan unsurunun dier bir cephesi de ahs davran, yni ferd psikolojidir. Sosyal hayatn olu ve gidiinde evrede "biyolojik" tesirlerin rol oynadn, fakat asl faktrn insann duygulan ve i-tepkileri olduunu, kltrn gelimesinde zeknn faal bir durumu bulunduunu syleyen O. A- Ellwood31,dan ve "itima hdiseler arzu, istek ve eilimlere dayanan ferd psikolojik faaliyetlerin, karlkl etkileri neticesidir" diyen G. Tarde 'dan sonra, bu sahada en kjsin gibi grnen sonuca, H. A. Maslovv tarafndan eitli gruplara mensup fertler arasnda yaplan uzun aratrmalar neticesinde vanlmtr denebilir. Bu denemeler insann bir takm ihtiyalarn tesirinde olduunu ve bu "ihtiyalarn insan harekete, faaliyete sevk eden "iticilik" (motivation) gc tadn gstermitir.

Beyaz rka stnl hkmne dayan nl "Aryanizm" teorisinin tenkidi iin tafsilen bk. S. M. Aral, MHByet Duygusunun Sosyolojik Esastan, s. 27-40; A. Toynbee, ayn. esr., s. 50, 55. * Tafsilen bk. N. . Ktemiha) ayn, esr., s. 49-74. Biyolojik faktr iin son olarak bk. A. Kurtkan, ayn. yer* s. 147. Tannm sosyolog V. F. Pareto (lm. I923)'ya gre de, "sosyal organizasyon, fertlere etkili olduu gibi, bir cemiyetteki yelerin karakteri sosyal organizasyona tesir eder", ayn. esr.,* 328 vrf. 31 N. . Ksemihai.ayn- r. 28 vd., 133 vd. * N. . Ksem ha 1, ayn. esr., s. 128 vd., 133 vd.

Maslow'un aratrmalarna gre, insann "ihtiyalar" ehemmiyet sras ile unlardr: 1. Fizyolojik: Hayat iin gerekli maddeler (su, eker, tuz, protein, kalsiura, oksijen vb.). Beden bunlardan herhangi birinde eksiklik hissederse, insan derhal o ihtiyac karlamaa giriir. A olan insann btn zihn melekeleri (uur, idrak, muhakeme) karn doyurma areleri zerinde toplanr, baka ey dnlmez olur. Byle bir insan ekmee kavuunca artk hibir arzusu olmayacan sanr. Fakat doru deildir. Bu ilk fizyolojik ihtiya giderilir giderilmez ayn insan ikinci "ihtiya" duymaya balar. 2. Emniyet: Bu defa insan korunma (can gvenlii, barnak vb.) yollarn arayan bir makine hline gelir (yetikin kimselerde olduka rtl durumda grnen bu ihtiya ocuklarda ve ilk genlik andakilerde ok belirlidir). Topluluk hayatnda meydana kan tekiltlanmalar, nfuzlu kimselerin himayesine snma, huzur salamaa ynelik fikr, felsefi akmlar vb. hep bu "emniyet ihtiyacndan doan faaliyet sahalardr. 3. Sevgi ihtiyac (dost, arkada, sevgili edinme). 4. tibar (evrede takdir grme, hrete ulama). Bu ihtiya insan cemiyette ehliyet sahibi olma, g kazanma, kendini evresine kabul ettirme faaliyetine sevk eder. 5. "Kendini gerekletirme" ihtiyac. Saylan ilk drt ihtiya safhasnda tatmin edilmi duruma ykselmekle beraber insan, eer psikolojik arzularn yerine getiremiyor, ferd kaabiliyetinin icaplarn ortaya koyamyorsa yine memnun deildir; "ihtiya" iindedir. Mesel edeb duygusu kuvvetli ise iir, roman, hikye, piyes yazmal; sese kar hassas ise mzik eserleri bestelemeli, bir enstrman almal; san'at cazip buluyorsa, resim, heykel, mimar ile megul olmal; teknik ile ilgili ise icatlar yapmal; zihn kapasitesi elverili ise felsefe, ilim ile uramaldr. "Kendini gerekletirme" ihtiyacnn gideril mesinde bir ahsn, gayesinin art ve imknlarna sahip bulunup bulunma mas nemli deildir, diyen Maslow,a gre, insan hedefine varmak iin ken dini devaml ekilde "bilme ve anlama" gayretleri ile takviye etmek istidadmdadr. te bu, yksek kltre yneli ve ilerleyitir33. htiyalardan herbirinin yzde yz tatmininin art olmad, bir ihtiyacn yardan fazlas giderilin ce, ondan sonraki ihtiyacn hissedilmee baland Maslovv tarafndan tesbit edilmitir.
" Tafsilen bk. A. H. Maslovv, "A Theory of Human Motivation", Psychokgicat Reviewt Say 50, s. 370-390; Ayrca, M. Turhan, ayn. esr., s. 37 v., Fmdkol Armaan, s. 219-228.

30 /TRKMLL KLTR

GR/3 1 seciyesine, umm telkkilerine uygun denleri kabul, aykr olanlar reddetmektedir. Kltrler, topluluklardaki bu dikkat ekici sosyal olgu sayesindedir ki, karakterlerini bozmayan, mevcut deerlerle ahenkli ekilde yaamaa elverili yeni davran ve rnlerle alanp canlanarak varlklarm devam ettirirler. Milletlerin rf ve detleri, ana-kltr kalbna aykr dmedii iin yeni katklarla asl karakterinden birey kaybetmeksizin hayatiyetini srdrmei baaran kltr birikimleridir3. Grlyor ki, rf ve detler, bazlarnca sanld gibi talam, donmu tutum ve davranlar olmayp, yenilenmelere tbidir ve ancak bozucu, karakter deitirici ahlk, din, hukuk vb. d kltrel mdahalelere kar cemiyette deta bir emniyet supab durumundadr. Daha ziyde, tannm sosyolog E. Durkheim (lm. 1917) tarafndan srarla mdafaa edilen, topluluk hayatnn btn cephelerinde "cemiyefin kesin hkm sahibi olduu ve fonksiyonun "cemiyefte bulunduu dncesinin coraf evre, rk seciye ve psikoloji alanlarnda son yanm asrdaki ilm aratrmalarla ok ey kaybettii grlmektedir. Bugn kltrler ve ortak medeniyet tek yanl deil, saylan trl alardan ele alnarak incelenmektedir. Burada, gerekli artlar mevcut olduu takdirde herhangi bir yerde, herhangi bir insann kltr deerleri koyabilecei hususunda Motivation teorisini hatrlatarak, Trklerin de, fert veya topluluk olarak, bu kaidenin dnda kalmasnn dnlemeyeceini belirtmek ve mill Trk kltrnn tesbit ve izahnda; coraf evre bata olmak zere, eski Trk topluluunun "insan unsuru" bakmndan zelliklerini ve sosyal yapsnda mahede edilen hususliini hareket noktas yapmak zaruretine iaret etmek yerinde olacaktr.

ayabilen herhangi bir fert kltr yaratma iktidanndadr. 2. nsanlar hibirey dnemeyecek duruma sokmak iin fizyolojik ihtiyac tatminden uzak tutmak kfidir. 3. Sun' yoldan da olsa bir terr havasnn basks altna alnan insanlar -daha yksek seviyedeki sevgi ihtiyac gibi beer ve itibar ihtiyac gibi sosyal tatminleri hatra getiremeyecekleri iin- kolayca, her emre boyun een "sr'ier hline gelebilir. Maslow'un belirttiine gre, drdnc srada yer alan "itibar" ihtiyacnn karlanmas "hrriyef'i gerektirmektedir. Zira insan ancak bu safhada hrriyetin lzumunu anlamakta ve -topluluk lsnde alnd takdirde- bu anlay, siys istikll arzusu olarak ortaya kmaktadr. Psikolojik tecrbe ve aratrmann ortaya koyduu bu netice ile sosyolojinin vard sonu arasndaki yaknlk dikkat ekicidir. Sorokin de medeniyetin domas iin "hrriyef'in art olduunu ileri srmt. Ayrca onun "her kltr sisteminin nce zihinde tasarland" gr ile "Motivation"un beinci ihtiya safhasnda tesbit edilen husus uygunluk gstermektedir. 4. Son ihtiya safhasnda her insann kendi kltr evresini aamayaca , ortaya konacak her kltrel gelimenin mill kltr izgisinde gereklee cei unutulmamaldr ki, burada "cemiyet"in rol ortaya kar.
. CEMYET

1. Hangi art altnda ve nerede olursa olsun, sralanan "ihtiyalar kar-

Motivation nazariyesinden u sonulan karmak mmkndr:

Kltr unsuru, bir topluluk iinde ortaklaa deer vasfn kazanan rnler ve davranlar olduuna gre, fertlerin ortaya koyduu kltr belirtilerinin cemiyet tarafndan kabul edilmesi lzmdr. Bu itibarla kltrlerin doup gelimesinde cemiyetin tesiri kesindir. G. Tarde (lm. 1904)'n "taklid nazariyesi" bu noktay aka belirtmektedir. Burada, topluluktaki karlkl sosyal mnasebetler nemli rol oynar; asl kltrel gelimeyi fikir, gr alverii salamakta, deerlerin cemiyete benimsenmesi, ayrca kltr birikimlerinin gelecek nesillere aktarlmas bylece mmkn olmaktadr. Sorokin'in dedii zere, medeniyetler lmszle bu yol ile ular. Bir kltr sisteminde unsurlar artk ahslarn mnferit takdir ve davranlar olmaktan km, binlerce, yzbinlerce insandan kurulu cemiyetin mal hline gelmitir. Dolaysiyle, byle gelien bir kltr btnnde fertler dnce ve tutumlarn cemiyetin benimsedii izgiye gre ayarlamak zorundadrlar. te bu, cemiyetin kontrol gcdr. Cemiyet, kltr konusunda kendiliinden "ayrt edici" bir organ gibi, yeni deerler karsnda hassaslaarak, kendi yapsna,

rf-det ve bid'at meselelerinin en iyi aklanmas iin bk. Z. Gkalp, rf Nedir?, s. 118-121. Levy-Bruh! tarafndan kurulan "Science des mocurs" (rf-detler ilmi) iin bk. N. . Ksemihal, ayn. eser., s. 260-265.

GR/ 33

- GEBELK MESELES Bylece kltr tarihiliinin, bilhassa Trk topluluu asndan ok mhim bir konusuna gelmi bulunuyoruz. Trklerin aslen gebe bir kavim olduu kanaati ilim dnyasnca yaygndr ve bizzat Trk ilim adamlar arasnda da bu kanaate katlmayan hemen yok gibidir. Halbuki gebeliin, ekonomik faaliyeti dnda, sosyal muhtevas henz iyi bilinmeyen bir cemiyet tipi olduu gzden karlmakta; Trk milleti hakknda hkm verilirken de, yalnz ekonomik grntler tesirinde kalnarak, -bir topluluu yaatan kltrn (dolaysiyle o topluluun) doru anlalmas iin yukardaki kstaslar gz nne alnmakszn- ilim d n-yarglarla hareket edilmektedir. O kadar ki, asl Trk kltrne nisbetle "yerleik" vasf arlk kazanm olan Seluklu ve Osmanl Trkl dahi bu hkmden kurtulamamtr35. Trk dili ve kltr aratrclarndan mehur Rus (asl Alman) bilgini W. Radloff (lm. 1918)'un, yzyllarca Mool, sonra Rus idaresinde kalm ve neticede hayli kltr kaybna uram mahkm Trk zmreleri arasnda, geen asrn 2. yarsnda yapt incelemelere dayanarak ileri srd, kadm Trk devlet ve sosyal hayat hakkndaki geree aykr fikirlerin bu umm menf hkmde fazlas ile etkili olduunu belirtelim36.
'' Bu hususta "Science sociale" ekolnn gr ve baz Trk "sosyologlarn dncesi iin bk. N. . Ksemihal, Trkiye'nin Dzeni zerine, s. 9 vd. Radloff un yanl olarak btn bir milletin (Trk milletinin) siys, hukuk ve sosyal hayatnda temel kabul ettii, bu basit ve mahall mahedelere dayanan, Trk itima yaps ve devleti hakkndaki "teorisinin esaslar unlardr: l- Geni aile, 2- Ortak mlkiyet, 3- Seimsiz i bana gelen "bey", 4- Gaasp (zorba) iktidar, 5- Aile hkimiyeti, 6- mtiyazl zmre idaresi, 7- Yamaclk, 8Hukk ilkelerden mahrum "imparatorluk". (Tafsilen bk. W. Radloff, Das Kudatk Bilik, I, 1891, s. LII, vd.). Orhun Trk kitabelerinin okunuu (1893)'ndan nceye ait olan bu hkmlerin, kitabeler okunduktan sonra dahi, W. Barthold, V. Thomsen, Gy. Nemeth, A. Alfldi, F. Laszl, A. v. Gabain vb. gibi hretli aratrclar ve daha sonra, ikinci planda gelenler (A. BernStam, P. Vczy, E. A. Thompson vb.) taraflarndan doru saylmas hayret verici bir husustur. Aada Radloff "! eori"sinin temelsiztii grlecektir.

Gebelik konusunun ele aln ok eskidir. Eski Yunan filozofu Efltun "vahi aile gruplar" dedii gebe obanlarn ilkel ktleler olduunu ve "medeniyefe ancak tarm hayat ile geildiini iddia etmitir37. Mensup olduklar kltr'n temelinde "kyllk"n yattn bilen ve insanlk tarihindeki kltrel faaliyetleri daima bu noktadan deerlendirmek alkanlndan kurtulamayan Batl bir ksm aratrclar, ayn izi takip ederek, kolayca Trklere yaktrdklar "gebelik"in, meden kabiliyetsizlik ynnden, dorudan doruya "ftr" (yni doutan gelen) bir karakter olduunu syleyecek kadar ileri gitmilerdir. Halbuki, herhangi bir hayat tarznn teekklnde, yaanan blge imknlarnn yn verici faktr olduunu, mesel tarma elverili byk nehir vdilerindeki ktlelerin glk ekmeden zira hayata intibak edebileceklerini, buna karlk, tarm yaplamayan, fakat geni otlaklar bulunan blge insanlarnn da zarur olarak hayvanclk yoluna gireceklerini kabul etmek iin fazla mantk zorlamasna ihtiya yoktur. Bu itibarla vahet -gebe (obanlk)- zira hayat gibi bir medeniyet kademelendirilmesi ilm gereklie uygun dmez. Her kltr ve yaay tarz kendi iinde tutarl bir btndr; aralarnda "kltr deeri" bakmndan bir fark mevcut deildir. Mehur slm tarihisi ve tarih felsefecisi tbn Haldun da (lm. 1406) gebelii medenlikle karlatrmak suretiyle "sosyolojik" vasfta fikirler ileri sren dnrlerin banda gelmektedir. Ona gre, insanlar: a. Bedevi (gebe), b. Hazer (meden) olmak zere iki cemiyet tipinde yaarlar; bir reisin idaresinde airet tarznda hayat sren bedevilere karlk, hazerlik ehirlerde oturmak ve devlet tekiltna sahip olmak demektir; l sahas ve susuz, kurak blge halk, -gerekli coraf artlar mevcut olmadndan- medenleme ansna sahip deildir. nl yedi iklim" teorisinden anlalaca zere bn Haldun'a gre, Arabistan llerini andran, kuzeye doru 5. ve 6. iklimlerdeki bozkrlar sahasnda oturanlar (Trkler) iin de "umrn"(medenyet)a ulamak ihtimal dnda saylmak gerekir38. Kuzey Afrikal (Tancal) bn Haldun'un kendi memleketinin gneyindeki kum sahralar ahalisi "Zenta" bedevilerinin kltr ve hayat ekillerini yanstt bilinen bu mahedeleri, phesiz, hakik gebeler veya "gebe tipi"nde yaayan top-

37

A. enel, Eski Yunanda Siyasal Dn s. 206, 212 vd. Daha sonralar yaplan topluluk tasnifleri: A. R. Turgot (1750): Avc-pban, gebe-ziraati; Danilevsky (1869): Medeniyet kuranlar - medeniyet ykanlar- medeniyet kuracak veya ykacak kadar yaratc olmayanlar; R Spencer (1876): Basit (sava) -karmak (bar); L.H. Morgan (1877): Vahi-barbar (gebe) - meden; F. Tnnies (1877): Cemaat -cemiyet ve buna benzer; E. Durkheim: "Horde" (sr)- airet vb. veya mekanik dayanma -organik dayanma, bk. B. Gven, Kltr Snflamas Denemeleri, s. 9-19. M tbn Haldun, ayn. esr., s. 187-203; 318-343; aynca bk. Z. F. Fmdkolu,g5/. yer.

34 /TRK MLL KLTR

GR/35

luluklar iin dorudur. Fakat ayn bn Haldun'un l ile bozkr iklimini ayramamaktan doan ve dolaysiyle Trklerin de gebeler (Bedeviler, Berberler, Moollar) arasna katlmas fikrini hazrlayan byk hatas, asrlar aarak, zamanmz mtefekkiri AToynbee'ye kadar tesirini serpitirmi grnmektedir. Avrasya (Avrupa-Asya) bozkrlar ile Afrasya (Afrika-Asya) bozkrlar ayn "tip" topluluklarn yerleridir 9, dncesinden hareketle Toynbee, sralad 20'den fazla "medeniyet" sahasnn dnda kalanlar (Eskimolar, ndonezya kabileleri gibi "durgun" medeniyete sahip olanlar hari), geni mnas ile "nomad" (gebe) kabul eder ve Hristiyanlk, slmiyet, Budizm, Hinduizm, Osiris (gne tann) vb. gibi herhangi bir inan sisteminden bile yoksun sayd nomadlar "horde" (sr, ba-bo insan yn) olarak vasflandrr. Bununla beraber, ona gre, gebelerin baz meziyetleri de vardr: Mesel hayvan yetitirmek ve iradeli bir karaktere sahip olmak. lkelerindeki iddetli kuraklk zamanlannda, komu yerleik blgelerdeki siys iktidar boluklarndan faydalanarak yaptklar aknlarla etraf istil eden gebelerin btn tarihleri de bundan ibarettir. Yni gebe "tarihi olmayan" bir cemiyetin insandr. Onlann bir blgeyi ele geirmeleri "interregnum" (fetret, kanunsuzluk) devrine iarettir. bn Haldun bile bedevilerin ehirlileerek "devlet", tekilt meydana getirebileceklerini syledii hlde, buna da taraftar grnmeyen Toynbee'ye gre, "sonu olmayan" gebelik, tpk "duraklam" ("arrested") medeniyetler gibi lme mahkmdur. Trkler de bu tarihsiz, kanunsuz nomadlardan bir ktle olup, istil ettii lkelerde nihayet "bekilik" yapabilmi Osmanllarn dahi tarihte baar kazandklar pek iddia edilemez . Halbuki, Trk milleti "tarihsiz" deil, aksine parlak uzun mazisi ile tarih zenginlii ortada olan bir ktledir ve "kanunsuz" deil, kltrn ayrlmaz bir paras olan tekiltl sayesinde birok devlet kurarak yrrlkte tuttuu hukuki mevzuatla sekinleen bir millettir; buna gre de, Trklerin tamamen zt mna ve mahiyette nomad(gebe) cemiyet saylmas mmkn deildir. Cemiyette gebelik-medeniyet tasnifini yapan ve topluluklarn airet hayat yaadktan sonra ehirlere yerleerek devlet kurduklarn syleyen Z. Gkalp ise, Trk kltr asndan "medne" (ite) tbirini, tekiltl hlde "ehir"de yerlemekten ziyde, dank kabilelerin, muntazam bir devlet ku" A. Toynbee, ayn.esr., s. 57. Tafsilen bk. A. Toynbee, ayru esr.y s, 57, 164-178. A. Alfidi'nin Avrupa Hunlar mnasebeti ile ileri srd "kozak teorisi" de bunun ayndr. Ona gre, Attil zamannda kk Hun gruplar eitli yerlerde (Rus imparatoriuundaki kozak mfrezeleri gibi) sadece bekilik yapyorlard (bk. A. Alfldi, Leletek a Hm korszakbl.., s. 35; B. Szasz,/4 H'tnok trtenete..., s. 535 vd.).

ruluu iinde birlemeleri olarak yorumlamaktadr. Ona gre mesel GkTrk "ili" byle bir devlet kuruluu iken, ayn devirde 'Tatar'lar airet hayatn srdren "bedevfler durumundadr41. Burada da eski Trk sosyal yapsnn, biraz da zorlanarak, yabanc topluluklardakinin paraleline yerletirilmee alld meydandadr. Burada hemen ksaca belirtelim ki, Trk kltrnde iki temel unsur olan at ve demir, asl gebe kltrnde mevcut deildir (a. bk. Bozlar Kltr).

41

Z. Gkalp, Trk Medeniyeti Tarihi, s. 148. Sosyolojik adan gebeliin "tasvir" mahiyette aklama tecrbesi olarak F. Oppenheimer'in gr iin bk. II. Freyer, Sosyolojiye Giri, s. 121 vd.

GR/37

D- VYANA DIFFUSIONCULARI ("KLTR EVRELER" TEORS)

imdi konunun yukarda braktmz yerine dnebiliriz. Viyana Diffusioncular tarafndan ileri srlen teorinin en mhim zellii, sadece kroniklerden salanan basit bilgiye veya dorudan doruya speklsyona deil, fakat kltrn madd rnleri olan etnograflk malzemeye dayanmakta oluudur. Teorinin 1885'lerde temelini atan F. Ratzel (lm. 1904)'in madd kltr materyalinin, baka toplulukiarca kabul edilerek, yer deitirmek (g teorisi) suretiyle vukua gelen kltr yaylmas gr, rencisi L. Frobenius tarafndan, benzer materyallerin ok sayda olmas gereklilii (okluk kstas) ilvesiyle (1898) kuvvetlenmitir. Nihayet Almanya'da Kln mzesi mdr olan F. Graebner ile Berlin etnografya mzesi memurlarndan B. Ankermann, biimde benzerlik ve benzer materyallerde okluk yannda, byle materyallerin tarih geliimlerini dikkate almak lzumunu ortaya atarak (tarih-etnolojik metod), incelemelerini bu yolda srdrmek suretiyle birka "kltr evresi" ("kulturkreis") tesbitine muvaffak olmulardr (1905)42. Her "kltr evresi"nin bir merkezden etrafa yaylan bir kltr "kompleks"! (kltr terkibi) olduu prensibine dayanan bu teori, W. Schmidt, W. Koppers taraflarndan ilenmi, O. Menghin, F. Flor taraflarndan gelitirilmi ve "Viyana ekol" teekkl etmitir. Ancak Frobenius daha sonraki aratrmalar ile her kltrn bir btn olduunu, bu sebeple belirli bir "kltr evresi" vcuda getiren kltr unsurlarnn arasnda mantk veya teknik ilikiler, balantlar bulunmas gerektiini syleyerek, Viyana eko-

l'nden biraz farkl dncesine aklk getirmitir (1929). amzn tannm sinolog-etnolou W. Eberhard da bu dnceye katlr43. Her teori gibi baz tenkidlere hedef olmasna ramen44 doruluu mdafaa edilen45 ve son yaynlarda bilhassa "tarih kriteri" yn ile ilmlii belirtilen46 bu teorinin en ilgi ekici tara, bozkrlar sahasnn bir "kltr evresi" olarak tesbit edilmi bulunmasdr. Ta devrinden itibaren insanln kltr tarihi zerinde yapt aratrmalarda O. Menghin'in ortaya koyduu 12 "evre"den biri obanlk(tfpastorarf)'tr ki, bunun ikinci safhasnda at besleme ("cavalier") kendini gstermi, nihayet bozkrlarda "sava-oban ("hirtenkrieger", "pastoralo-guerriere") kltr evresi" eklinde karakterini bulmutur. Teoriye gre bu "evre"nin merkezi Avrasya bozkrlar olmakla beraber, Menghin, hareket noktasnn Asya'da Altay-Ural dalar arasnda bulunduu, dolaysiyle evreye mahsus kltr unsurlarnn oradan dnyaya yayld, buna gre de "sava-oban" kltr esas sahiplerinin Ural-Altay kavimleri olabilecei neticesine varmtr47. Yukarda adlar geen "Viyana ekol" mensubu aratrclar dmda, tannm Fransz etnologu G. Gontandon'un da kabul ettii ve "kltr evreleri" (="cycles culturels") merkezlerinden biri olarak gsterdii bozkr "oban-kltr evresi" (="cycle pastoralinin veya J. Darko'nun ifadesi ile "Turan kltr evresi"nin balca zellikleri ile yaylma yol ve sahalar artk iyice belirgin hle gelmi durumdadr . Ancak, O. Menghin'in umm ekilde, Trklerin dahil bulunduu
43

44 41

F. Graebner, Kulturkreise und Kulturschichten in Ozeanien; B. Ankermann, Kulturkreise und Kulturschichten inAfrica, Zeitschrift fr Ethnologie, 1905 (ikisi bir arada).

45

47 48

Tafsilen bk. W. Eberhard, Bugnk Avrupa 'da Etnolojinin Esas Cereyanlar, s. 1-15. Burada Diffusion temel grnden doarak gelitirilen eitli kltr teorileri (fonksionelist-kltr evresi, kltr tipleri, evolsyonist vb.) hakknda izahat verilmi, tenkidler yaplmtr. Ayrca bk. H. Demirciolu, Etnoloji ve Tarih, s. 132-135. Mesel, R. H. Lowie, The History of Ethnological theory, s. 119-127, 177-195; P. L. Zambotti, Les origjnes et la diffsion..., s. 26 vd. Bk. W. Koppers, lk Trklk, lk ndo-Gementik, s. 440 vd. B. Gven,ayn. esr., s. 14. Bk. O. Menghin, Die weltgeschichtliche Rolle der ural-altaischen Vlker, s. 289-301. Bk. G. Montandon, Traite d'Ethnologie cyclo-culturelle et d'Ergotogie systetnatjue, s. 27-47 (muka yese iin, s. 45 ve 47'deki tablolar), 151-157 vb.

Avrupa'da Macaristan ovalarndan Asya'da Baykal glne ve Ordos blgesine kadar uzanan Avrasya dzlklerinde grlen kltr birlii: Bu sahada yaam topluluklarn hayat tarzlarnda, ekonomik faaliyetlerinde ve binlerce arkeolojik buluntunun ortaya koyduu zere, silhlarnn ve dier letlerinin cins ve biimlerinde, san'atlannda, ssleme zelliklerinde, sava usllerinde belirir. Btn bu belirtiler, Avrupa'ya mahsus Hallsatt kltr (M.. 9.-8. yy.)'nden, Kuzey Almanya'daki mezarlarda temsil edilen yerli Bat kltrnden ve n Asya kltrnden tamamen farkldr. Bozkrl artlar iinde gelitirilen bu kltre, arlk merkezi durumundaki Turan blgesinin (Ceyhun-Al taylar) kadm adndan dolay 'Turan kltr evresi" de denilmitir (Bk. J. Dark, Turni hatsok..., s. 4).

38 /TRKMLL KLTR

Ural-Altay kavimlerine it sayd bu bozkr kltrn, Frobenius'un ileri srp, W. Eberhard'm da katld grn nda, dorudan doruya Trk topluluuna balamak mmkndr49. Nitekim aada aka grlecei zere, dier Urall ve Altayh kavimlerin (Fin-Ugorlar, Moollar vb.) kltr deerleri e yaplan karlatrmalarda bozkr kltrnn temelde Trk olduu ve gelime boyunca da Trk topluluunun karakterini muhafaza ettii ortaya kmaktadr50. Aynca belirtmek lzmdr ki, bozkrlarda yaamann zarur kld -aratrclar yanltan- baz ekonomik faaliyetler dnda gerekte gebelikle bir ilgisi olmayan Trk bozkr kltrnn deerlerinden ou (devlet kuruculuk, ordu tekilt, din hogrlk, yaygn adalet, niversel lkclk vb.) aada grlecei gibi, derece derece btn tarih Trk devlet ve topluluklarnda, Trk tesirinde kalm milletlerde ve nihayet btn dnyada yzyllarca yaamaa devam etmitir.

Blm II

TARH

Bk. a. Bozkr Kltrnn Menei Nazariyeleri. Bu nokta, kltrn, zaman ve sosyal evre iinde "itima ihtiyalar karlamak zere doan sosyal tekilt, madd tehizat ve inanlardan kurulu cepheli organik bir btn" olduunu syleyen B. Malinovvski (lm. 1942)'nin "fonksiyonel"ci (bk. M. Erz, ayn. esr., s. 80) teorisine de uyar. Bundan dolay, umumiyetle "oban-kltr evresi" veya 'Turan kltr evresi" olarak anlan Bozkr kltr terkibine, baz aratrclara gre, dorudan doruya 'Trk kltr evresi" demek de mmkndr (bk. a. Kltr: Dnce ve Ahlk).

TARH
En eski ve devaml topluluklardan biri olan Trkler aa yukar drt bin yllk mazileri boyunca Asya, Avrupa ve Afrika kt'alanna yaylm byk bir millettir. Orta Asya'daki anayurttan etrafa yaptklar srekli g hareketleri Trklerin ayn zamanda nfusa kalabalk olduunu da gsterir. Trkler bu nfus okluu ve faal durumlar dolaysiyle dnya tarihinde mhim rol oynamlardr. Trk tarihini deerlendirirken onu hem zaman, hem coraf bakmdan dier topluluklarn tarihinden ayran u noktalar gz nnde tutulmak gerekir: a. Btn dier milletlerin fertleri toplu olarak bir arada bulunduu iin, herhangi bir zamanki durumunu aka tesbit ve tetkik etmek mmkn ol duu hlde, dank ekilde yaayan Trk ktlelerinin birbirlerinden farkl gelime yollar takip etmeleri sebebi ile Trk tarihini belirli bir zaman kesi minde btn hlinde deerlendirmek kolay olmamaktadr. b. Tarihleri, snr belli bir coraf evre iinde cereyan eden dier mil letlerin yaylmalar da deimeyen vatan topraklan civarnda vukua gelir ken, eitli Trk ktleleri asrlarca yeni iklimler, yeni yurtlar arayarak, tarih lerini eitli blgelerde yapmlardr. Bu itibarla mazinin herhangi bir devresinde ayn ayr yerlerde eitli Trk topluluk, idare ve devletlerini mahede etmek mmkn olduundan, Trk tarihi denilince, tek bir topluluun belirli bir mahaldeki tarihi deil, fakat Trk ad veya huss adlar altnda ve ayn hkmdar ailelerinin idaresinde grnmekle beraber, dili, dini, tresi ve gelenekleri ile ayn "mtii" kltrn taycs olan Trk zmrelerinin eitli blgelerde ortaya koyduu "tarih'lerin btn anlalmaldr.

42/TRK MLL KLTR

Bu coraf ve siys blnme neticesi olarak Trklerden bir ksm "Bozlarl tip"i olarak yaarken, dier bir ksm yerleik hayata balanm, bir blgede siys nfuzunu kaybederken, dier blgelerde iktidarn zirvesine ulaan Trk ktleleri ayn zamanda mevcut olmu ve Trk tarihi, eski, yeni birok milletlerin tarihi ile bir arada, hatt i-ie gelimitir. Geni Trk tarihinin ilm yollardan aratrlp incelenmesini fevkalde gletiren bu durumu, bir bakma, Trk milletinin dnya tarihinde derin iz brakan kudret ve faaliyetinin belgesi saymak gerekir.

1- "TRK" ADI
Trklerin kadm bir millet oluu, aratrclar Trk adn en eski tarih kaynaklannda aramaa sevketmitir. Geen asrdan beri birok bilgin tarafndan ileri srlen grlere gre, Herodotos (M.. V. asr)'un Dou kavimleri arasnda zikrettii Targita'la (J. v. Hammer, 1832), "skit" topraklarnda oturduklar sylenen "Tyrkae" (Yurkae)ler (W.Tomaschek, 1887), kutsal kitap Tevrat'ta ad geen, Yfes'in torunu Togharma (J. v. Hammer, 1832), eski Hind kaynaklannda tesadf edilen Turukha (veya Turuka)'lar (V. de St. Martin, 1899; J. Marquart, 1901), Thrak'la (F. Erdmann, 1862), eski n Asya ivi yazl metinlerde grlen Turukkula (H. Z. Koay, 1955), in kaynaklarnda M.. 1. bin iinde rol oynadklar belirtilen Tc (veya Diyier (De Groot, 1921) ve hatt 7>o*'llar vb. bizzat Trk adm tayan Trk kavimleri sanlmtr, islm kaynaklannda ayrmth ekilde nakledilen ran meneli Zend-Avesta rivayetleri ile srail meneli Tevrat rivayetlerinde de "Trk" ad aranm, Nuh'un torunu (Yfes'in olu) Trk de (Taber, Mes'd, bn'l-Esr, bn Hurddbih, Gerdz, Kgarh Mahmud vb.) veya ran rivayetindeki hkmdar Feridun (Thraetaona)'un olu Trac veya Tr (Turan, buradan geliyor) da2 'Trk" adm tayan ilk kavim gsterilmek istenmitir. Trkler uzun bir maziye sahip bulunmakla, hatt "ran-Tran" mcadelelerine ait htralarda zikredilen Afrsyb (Tunga Alp Er veya Alp Er Tunga) aslnda bir Trk babuu olmakla beraber, son arkeolojik aratrmalar ve kltr tarihi tetkikleri sonularna aykr den yukardaki faraziyelerin "linguistique" bakmndan da doruluu tesbit edilmemitir . Bu kelimelerin bir ksmna gre, Trk adnn M..'ki asrlarda dahi bugnk telffuzu ile yni tek heceli olarak sylenmi olmas gerekirdi. Halbuki adn tek heceli duruma Gk-Trk anda (M.S. 6.-8. asr) gemekte bulunduunu
1 2 3

Gy. Moravcsik, Byzantinische Humanisten berden Volksnamtn T*", s. 381 vd. Et-Taber, El-Mes'd, bn'l-Esr. Ayrca bk. A. Turan mad. Bk. Gy. Nmeth, Der voLksname "Trk", s. 275-282.

44,' TRK MtL KLTR

TARH/45

Orhun kitabeleri gstermektedir. Bu kitabelerde ad "Trk", fakat daha ok 'Trk" eklinde kaydedilmitir. Nitekim adn ince transkripsiyonu da iki hecelidir: Tu-ke4 (ince'de r sesi yoktur). Son aratrmalarda 'Trk" kelimesinin 6.-8. asrlardan nce yalnz ift heceli sylendii, daha eskiden ise "Trk" eklinde olabilecei belirtilmitir5. Ayrca, adlar Trke benzedii ileri srlen btn topluluklarla Trk kavmi arasnda rk, lisan, ekonomik vb. ba tesbit edilememitir. Trk adna gerek kaynaklarda, gerek aratrmalarda trl mnalar verilmitir: Tu-ke (Trk)= mifer6; Trk (Trk) = terk edilmi 7; Trk = olgunluk a ; Takye deniz kysnda oturan adam; cezb etmek vb. gibi9. Geen asrda A. Vmbery(1879),nin ilm izaha doru ilk adm kabul edilen fikrine gre "Trk" kelimesi "tremek"ten kmtr. J. Deny (1939) de bu fikirdedir. Z. Gkalp (1923), ad "treli" (kanun ve nizm sahibi) diye aklamtr. W. Barthold (1927)'un dncesi de buna yakndr. Kelimenin Trk>Trk>Trk eklinde gelimesini mmkn grmeyen ve bir kabile ad da olmadm belirten G. Doerfer(1965)'e gre, Orhun kitabesindeki "Trk" tbiri daha ziyade "devletin esas halkn tekil eden millet" ("Staatsvolk") mnasna gelmektedir. Fakat "trk" sznn cins ismi olarak "g-kuvvet" (sfat hli ile: Gl-kuvvetli) mnasn tad 1911'de neredilen eski bir Trke vesikadan anlalmtr . Burada geen "trk" kelimesinin millet ad "Trk" sz ile ayn olduu A. v. Le Coq tarafndan ileri srlm11 (1912) ve Gk-Trk kitabesinin zcs V. Thomsen tarafndan da kabul edilen (1922) bu gr, daha sonra Gy. Nemeth'in aratrmalar ile (1927) kesinlik kazanmtr1 . Trk kelimesi "semantique" olarak; meydana km, ekil al4

Bu ince eklin asl sylenii hakknda trl grler: Trkt (P. Pelliot, 1915,1926); Trkit (A. v. Gabain, 1943,1955); Trkz (P. A. Boodberg, 1951, 1962); Trk (G. Clauson, 1962), Trk (E.G. Pulleyblank, 1965), Trk (G: Doerfer, 1965), Turkyt (J. Harmatta, 1972). Kelime ince'ye Sogd dilindeki eklinden (Twrky, oul Twrkyt = Turkit, Turkid) getii iin sondaki +t'nin Moolca ile ilgisi yoktur. Bk. J. Harmatta, Ata Orientalia, XXV, s. 263 vd, 273. 5 L. Bazn, Notes sur les mots "Ouz" et ''Trk", s. 315-322. 6 in kaynaklar: Bk. Liu Mau Tsai, Die chinesischen Nachrichten zr Geschtchte der Ost-Trken, I, s. 40. 7 slm kaynaklan: bn'ul-Fakih; BGA, V, s. 224; Gerdiz, bk. KSz, II, s. 2. 8 Kgarl Mahmud, DLT, 1, s. 351. eitli aratrmalarda, bk. Gy. Nemeth, gst. yer. 10 Bk. F. W. K. Mller, Uigurica II, s. 10, 97. Dier Uygur vesikalarnda (bk. R. R. Arat, Eski Trk iiri, s. 388) ve Kutadgu-Bilig (III, s. 481)'de, DLT (I, s. 353)'de verilen mnann da "g-kuvvet" ile ilgisi .aktr; R. Grousset, L'Emp. d. Steppes, s. 125, n. 1. Ein maruchaischer Buch-Fragment at Chotscho, s. 151. Gy. Nemeth, ayr esr., s. 278; Ayn. muc\\.,A Trk nepnev, s. 273; A. v. Gabain, Hunnisch-Tiirkische Beziehungen, s. 18; G. Doerfer, Trkische und mongolisehe Elemente im Neupersischen, II, 1965, s. 483-495.

m, gelimi, ok gelimi, kuvvet(li) mnalann kazanm olmaldr1 . in kaynaklarna gre 'Trk" deyimi nl Ama ailesinin mensup olduu kabileyi tavsif etmekte idi (bk. a. Gk-Trk Hakanl). Cins ismi hlinde ok eskiden beri Trke'de mevcut olmas gereken "Trk" kelimesinin "Altayl" (Seyhun tesi, Turanl) kavimleri ifade etmek zere 420 tarihli bir Pers metninde, daha sonra, yine cins ismi olarak, 515 yl hdiseleri dolaysiyle "trk-Hun" (kuvvetli Hun) tbirinde zikredildii bildirilmektedir14. Fakat "Trk" kelimesini Trk devletinin resm ad olarak ilk kullanan teekkl Gk-Trk imparatorluudur (552-744). Btn bunlar "Trk" adnn belirli bir toplulua mahsus "ethnique" bir isim olmayp, siys bir ad olduunu ortaya koymaktadr15. Gk-Trk hakanlnn kuruluun-, dan itibaren, nce bu devletin, daha sonra bu imparatorlua bal, kendi huss isimleri ile de anlan, dier Trklerin ortak ad olmu ve zamanla Trk soyuna mensup btn topluluklar ifade etmek zere mill ad payesine ykselmitir. Millet ve devlet ad olarak "Trk" kelimesi, ilk defa; in'de Chou sllesi (557-579) yllnda, Bat'da Bizansl tarihi Agathias(lm. 582)'n eserinde , Arapa'da Chiliyye devri iri Nbigat'uz-Zubyn (lm. M. 600'e doru)'ninZ>*van'nda ve slavca'da 12. asr "ilk Rus kroniki"nde zikredilmitir. Coraf ad olarak "Trkiye" (=Turkhia) tbirine ilk defa Bizans kaynaklarnda tesadf edilmektedir. VI. asrda "Trkiye" tbiri Orta Asya iin kullanlyordu (Menandros). 9.-10. asrlarda Volga'dan Orta Avrupa'ya kadar olan sahaya bu ad verilmekte idi. (Dou Trkiye = Hazarlarn lkesi, Bat Trkiye = Macar lkesi). 13. asrda "Trk Devleti" zamannda Msr ve Suriye'ye "Trkiye" deniliyordu. Anadolu ise 12. asrdan itibaren "Trkiye" (Turcia) olarak tannmtr .

13

14

15 16 17 18

Bk. L. Bazin, ayn. esr., s. 322. Ancak G. Doerfer (ayn esr.y s. 492), aslnda "g-kuvvet" mnasna geldiini ve daima Trk" eklinde okunmas gerektiini syledii kelimenin "zuhur etmek" mna sn tamad dncesindedir. H. V. Haussig, Theophyfoktos, Excurs berdie skytischen Vker, s. 310, n. 92; Ayrca bk. ayn. melL, CAJ, II, 1, s. 23; W. Samolin, CAJ, II, 4, s. 314. Asya Hun hkmdar ailesi veya kabilesinin ad olan Tu-ka kelimesinin aslnda "Trk" sznn ince transkripsiyonu olmas ihtimali belirtamitir. Bk. W. Eberhard, in Tarihi, s. 137; ayrca a. n. 107. Bk. G. Doerfer, ayn esr.y II, s. 485. Bk. Gy. Moravcsik, Byzantinoturcica, I, s. 104. T. Kowalski, Die aeltesten Envaehnungen der Trken in der arabisehen Literatr, s. 38-41. Tafsilt iin bk. . Kafesolu, Tarihte "Trk* Adt, s. 306-319; A. N. Kurat, Gk-Trk Kaganht, s. 2-6; Cl. Cahen, Le probleme ithniaue en Anatotie s. 360. n. 12; O. Turan, Seluklular Tarihi ve Trk-slm Medeniyeti, s. 258 vd., n. 150.

TARH/47

2-TRK SOYU Tarihte Trk topluluklar hakkndaki antropolojik tavsifler olduka karktr. Gerek in yllklarnda19, gerek Bat kaynaklarnda20 Trkler daha ok Mool tipinde (san renkli ve dolikosefal) tasvir edilmilerdir. Trklerle Moollar arasnda dil birlii bakmndan bir mnasebet olmad21, etnoloji ynnden bir ilgi bulunmad22 ve bilhassa Orta Asya'daki kazlarda elde edilen antropolojik malzemenin incelenmesi sonucu olarak, bu iki kavim arasnda soy birliinin bahis konusu edilemeyecei ortaya konduuna gre, eski alarda Trklerin "mongoloid" gsterilmeleri, o zamann Trk devletlerinde Mool unsurunun okluu ile aklanabilir. Trklerin tarih boyunca en sk temaslar yakn komulan Moollarla olmu, kalabalk Mool ktleleri Trk idaresine alnm (Asya Hunlar'nda, Tabgalar'da olduu gibi) ve onbinlerce Mool, Trklerle birlikte uzun glere katlmtr (Bat Hunlannda ve Avarlar'da olduu gibi). Ayrca sk temaslarn mmkn kld baz rk kanmlar da dnlrse, yabanclarn dtan mahedelerine hayret etmemek gerekir. Son yarm asr iinde yaplan antropolojik incele-

meler Trklerin beyaz rka mensup bulunduklarn gstermitir24. Yeryznde mevcut drt byk beyaz rk grubundan "Europid" ad verilen grubun "Turanid" tipindeki "brakisefar Trklerin, kendilerini, bata "dolikosefal Mongoloid"ler olmak zere dier rklardan ayran antropolojik izgilere sahip olduklar anlalmtr . Ayrca, bilindii zere, Tevrat'ta nakledilen eski geleneklerde Trk soyu (Hm ve am'dan deil, Yfes'den tremi olarak) beyaz rktan gsterilmitir26. Turan tipini temsil eden Orta Asya, Mverannehir ve dier yakn dou Trkleri beyaz tenli, koyu parlak gzl, deirmi yzl Cay yzl, badem gzl"), endaml, salam yapl erkek ve kadnlar ile Orta-a kaynaklarnda gzellie rnek olarak gsterilmi, hatt Iran edebiyatnda "Trk" sz hazan "gzel insan" mnasnda alnmtr (bk. a. IV. Blm).

19

Bk. R. Grousset,L'Empiredes Steppes, s. 55. Bk. P. Vczy, Hunlar Avrupa'da, bk. Attil ve Hunlan, s. 60 vd. 21 J. Nemeth, Dit trkisch - mongotische Hypothese, s. 549-576; M. F. Kprl, A, mad. Altaik; J. Benzing, Einfhrung in das Sttdium der altaischen Philohgie und der Trkotogie, s. 27, 42; L. Ba zn, Appartenances lingutstiques, s. 135 vd.; . Kafesolu, Trk Tarihinde Moollar ve Cengiz Mesele si, s. 113-125; G. Clauson, The Case against the Altaic theory, s. 181-187; ayn. mell., The earliest Turkish..., s. 174-187; ayn. meli., Trk, Mongol, Tungus, s. 109-112; G. Doerfer, ayn. I, s. 51-105. Baz Mongolistler (G. J. Ramstedt, 1915, N. Poppe, 1926, U. Posch, 1958 vb.) aksi iddiadadrlar. "* Bk. W. Eberhard, in Kaynaklarna Gre Orta Asya'da At Cinsleri, s. 189; ayn. mell., inin imal Komulan, s. 45-64; ayn. mell., Eski in Kltr ve Trkler, s. 27, Aile, din, hkmranlk, ekonomi ayrlklar, bk. a. Kltr Blm. 25 Tafstlen bk. B. gel, slmiyetten nce Trk Kltr Tarihiy s. 3-14,47-49, 196; ayrca bk. W. Eberhard, in Kaynaklarna Gre Orta Asya 'da At Cinsleri, gst. yer.
20

Bilhassa Asya'da M.. 3. binden beri mevcut kurganlardan karlan iskeletler zerinde: G. F. Debets, 1948, 1950,1958; V. V. Ginzburg, 1946, 1950, 1954 vd. Trk rk: Brakisefal, sava, beyaz rk: "Andronovo insan" (=Trk rk), bk. B. gel, gst. yer. Rus antropologlarnn son tesbitlerine gre Andronovo tipi: "Dunkles Haar, geblich-weisse Hautfarmittlere Krpergrousse (um 167 cm.), einen kubischen, brachy-kephalen Kopf, lngliches ovales Gesicht, breite Backenknocken, nicht mongol id Augen, aber hufige FaUung des Lidspaltenrandes..." = "Koyu renkli sa, hafif esmere alan beyaz [buday rengi] ten, brakisefal kafa, orta boy (ortalama 167 cm.), uzun-cabeyz [deirmi] yz, hafif ekik, fakat mongoloid olmayan gz [badem] vb." Bk. A. Kollautz, Geschichte und Kuttur..., I, s. 197. Kr. a. n. 25,621. 25 Uzak-dou ve Orta-dou'da asrlarca ikametin ve anayurt dndaki blgelerde corafi artlarn sebep olduu baz deiiklikler dikkate alnmak zere Trk'n ('Turan" tipinin) dominant vasf; beyaz renk, dz burun, deirmi ehre, hafif dalgal sa, orta grlkte sakal ve byktr. Bk. L. Bartucz, A. Magyar ember, Budapest, 1938, s. 414 vd., L. Rsonyi, Tarihte Trklk, s. 9; B. gel, ayn. esr., s. 196; Mool'dan ve "sar" inli'den farkl beyaz Trk rk. J. Deniker, Les races et Us peuples de ta tene, Paris 1926, s. 459; G. E. Smith, Human History, s. 146; W. M. McGovern, The Eariy

Empires Of Central Asta, s. 95 vd., W. Eberhard , Eski in Kltr ve Trkler, s. 27. Eserini Attil'nn lmnden yz sene sonra yazm olan Jordanes'in Atill'y halis Mool tipinde tasvir eden ve oradan Bat'da okul kitaplarna da aktarlan satrlarnn gerekle ilgisi olmad hakknda bk. Blm III, n. 495. 26 Bk. . Kafesolu, Tarihte "Trk" Ad, s. 308 vd., ayrca bk. Urfal Mateos, s. 171, n. 154. 27 rnek olarak, Gk-Trk prensi Kl Tegin'in bst: bk. Belleten, say 107, s. 408, resim II; bir Sel uklu prensesinin ba, bk. A. V. Pope, A Sttrvey of Persian Art, VI, London, 1939, (New York Metropolitain mzesinde).

TARH/4 9

3- TRKLERN ANAYURDU

ney-batdaki Hind-Avrupa dillerini konuan rlerle temas edebilmeleri29 ancak bu coraf kesimde mmkn olabilirdi30. Orta Asya'da S. V. Kiselev ve S. S. ernikov taraflarndan yaplan arkeolojik aratrmalar M.. 2. binden daha nceki durumu, yni Trk anayurdunu tesbitte daha kesin neticeler vermitir. Buna gre, Minusinsk blgesindeki Afanasyevo kltr (M.. 2500-1700)31 ile bilhassa ayn blgedeki Andronovo kltr (M.. 1700-1200)32'nn temsilcileri olup etraftaki dolikosefal mongolidlerden ve keza dolikosefal "Akdeniz tiplerinden farkl bulunan "brakisefal sava beyaz rk" Trk soyunun proto-tipi idi ve Ta Devri'nin ilk alarndan beri Altaylar-Sayan dalarnn gney-bat blgesinde (a. yk. Minusinsk - Tuva -Abakan bozkrlar) yaamakta idi . lar arasna alnmas, hatt Hazar denizinin kuzey-dou bozkrlarnn asl Trk yurdundan saylmas ihtimalini kuvvetlendirmitir. nk M.. 2. bin ortalarna (1500'ler) ait baz dil yadigrlarnn ortaya koyduu gibi Trklerin o tarihlerde hem kuzey-batdaki eski Urall kavimlerle, hem de g-

lk Trklerin glerden nce oturduu topraklar meselesi geen asrdan beri mnakaa edilen bir konudur. Batl bilginlerden ou meseleyi kendi megul olduklar ilim dallan bakmndan ele aldklarndan bu hususta eitli neticelere varmlardr. Tarihiler, in kaytlarna dayanarak, Altay dalarn Trklerin anayurdu kabul ederken (J. Klaprothe, 1824; J.v. Hammer, 1832; W. Schott, 1836; M. A. Castren, 1856; A. Vambery, 1885; E. Oberhummer, 1912), san'at tarihileri Tanr dalar - kuzey-bat Asya sahasn (J. Strzygowsky, 1936,) baz kltr tarihileri rt'-Urallar arasn (. Zichy, 1938), veyaAltaylar-Ktrgz bozkrlar arasn (O. Menghin, 1937), veya Baykal Gl'nn gney-batsn (W. Koppers, 1937) gstermiler, baz dil aratrclar zAltaylar'n dousunun (W. Radloff, 1891; L. Ligeti, 1940), veya Ringan silsilesi blgesinin (G. J. Ramstedt, 1928), veya 90. boylam'n dousunun (K. H. Menges, 1968) Trk anayurdu olmas gerektiini dnmlerdir. Bunlara bakarak eski Trk yurdunun coraf snrn izebilmek az-ok mmkn olmakla beraber, belirli ve daha dar bir blgenin tyini olduka mkldr. Bunun sebebi Trklerin daha ilk zamanlardan itibaren geni bir corafyaya yaylm bulunmalar ve kltrlerini uzaklara kadar gtrmeleri olsa gerektir. Son nlinguistique" aratrmalar ise bu sahann Altay-Ural da-

Gy. Nemeth, A honfoglal mogyang kialakutsa, s. 93 vd.; 1. Kafesolu, Trk Tarihinde Moollar..., *.\l9v.

Son olarak bk. L. Rasonyi, Tarihte Trklk, s. 7. Aynca bk. B. gel, Trk Kltr Tarihi, s. 26. w Bk. Gy. Nemeth, 'Trkln Eski a", lk, say 88, s. 299-304; say 90, s. 509 vd.; ayr. mell. Probleme der trkischen Vrzeit, s. 58-63, 84-95; kr. H. Haussg Indogermanische und attaische Nomadenvlker im Grenzgebiete ransy s. 233-248. M Bk. F. Hancar, Dos Pferd in praehistorischer undfriiher historischer Zeit, s. 225-230. 32 Bk. F. Hanar, ayn esr., s. 230-250; A. M. Tallgren, Some North-Eumsum Scutptures, ESA, XII, 1938. M Tafsilen bk. B. gt\,ayn. esr., s. 3-8,128,196; ayrca bk. yk. n. 24.

TARH /51

TRKLERN YAYILMALARI
Eski ve Orta-alar dnya tarihinde bilhassa Trk topluluklar iin karakteristik olan byk g hareketlerinin balang devri yukardaki incelemeler nda artk olduka aydnlk kazanmtr. Bundan 40 yl kadar nce ilim adamlar M.. 4. asrda Gobi'nin gneyi, Kan-su, Huang-ho dirsei dolaylarnda grlen Trklerin (asker, ekonomik zellikleri, dil, din ayrl vb. dolaysiyle) dardan geldiklerini belirtmilerdi34. Son zamanlarda varlan arkeolojik ve antropolojik neticeler ise, daha ok "Asya Hunlar" diye tannan bu Trk ktlelerinin anayurt blgesinden k tarihini ve g ynlerini tesbite imkn vermektedir. Yukarda sylendii gibi, "Ta Devri'nin ilk alarndan beri" Altaylar-Sayan dalarnn gney-bat ksmnda yaayan brakisefal beyaz rk, Afanasyevo kltrnn gelimesi ile karakteri daha belirli hle geldii sezilen "Andronovo insan"nn temsilcisi olarak S. V. Kiselev ile S. S. ernikov'un teshillerine gre, "gebe ve sava" ktleler hlinde, M.. 1700'den itibaren, etrafa hkim olmaa balam ve sonraki iki asr iinde Altaylar' ve Tanr dalarn kaplamt. Dier taraftan, ayn rk mensuplarnn, yni proto-Trklerin (Trklerin atalarnn) bir ksm bugnk Kazakistan zerinde Mverannehr'e kadar yaylarak oradaki dolikosefal "Akdeniz" rklar ile temas kurarken, batya doru alan gruplar da Ural (Fin-Ugor) kavimleri ile balant salamlard3 ki, bu durumun, yukarda belirtildii zere M.. 1500'lerde bir yandan Ural dili, dier yandan n-doAvrupa dilleri ile Trke arasnda kelime al-veriini gerekletirdii anlalmaktadr. Proto-Trk yaylmas veya genilemesinin ynn ve zamann eitli yerlerde grlen Andronovo kltr zelliklerine bakarak takip etmek mmkndr (bk.a. Bozkr Kltrnn Menei: Altayl Nazariyesi). Buna gre, Trkler M.. 700'e kadar Altaylar'a yerleirken, bir yandan da,
H

L. ligeti, Asya Hunlan, s. 30; W. Eberhard, Eski in Kltr \e Trkler, s. 22-25,29. " Bk B. gel, Trk Kr Tarihi s. 5-8.

belki M.. 1100'lerden itibaren, kalabalk ktleler hlinde, in'in ku-zeybatsndaki Kan-su, Ordos bozkrlarna doru kaymaa devam etmilerdir. nk burada, gney in meneli olup, tarma dayanan Lung-shan adl eski kltr yerine, Moollar ve Tibetlilere nisbetle Trklerin daha tesirli mdahalesi sonucunda farkl bir kltr meydana gelmitir. "Yang-shao" diye .anlan -ve bugnk in kltrnn esasn tekil eden- yeni kltrde, bunun siys alanda belirtisi olan Chou devleti (M.. 1050-256)'ndeki grntlerinden anlald zere, iktisad (at besleme), din (gk klt), idar (gelimi asker karakter), san'at (hayvan slbu) vb. gibi asl Trk unsurlar mahede edilmitir36. Sonraki in kaytlarnda "Hiung-nu" ad ile gsterilen topluluun ekirdei phesiz bu Asya Hun (Trk) ktlesidir. Yang-shao kltrnn bata gelen bir zellii olarak boyal keramii gsterilmektedir ki, bu tr keramiin daha ziyade n-Asya meneli oluu bu iki blgenin mnasebetlerini ortaya koyar. Balanty salayan unsurun Trkler olabileceini ileri sren W. Eberhard'n dncesi daha sonraki kazlarla desteklenmi gibidir. Nitekim, "Andronovo kltr"nn ke veya "meander" eklindeki basma desenlerle sslenmi keramii, M.. 2. binde yava yava "Andronovo kltr evresi"ne giren Harezm'de (Uzboy kltr) aynen mevcuttu38. Bylece M.. 1300-1000 sralarnda bir ksm Trklerin Trkistan sahasnda bulunduklarna ve bu blgenin daha sonra Hind-Avrupallara getiine dair gr39 kuvvet kazanm oluyor. Esasen tarih devirlerde Mverannehr'de yaad bilinen Sogd blgesi halknn atalarnn (ihtimal Alp Er Tunga'nn hkmdarlk ettii eski Kang-k halk)40, Ceyhun gneyi, ran, Pamir ve Afganistan'daki dolikosefallerden ayr ve Altay brakisefalleri ile ok yakn akraba olan "Tranid rk" (V.V. Girnzburg, 1950) veya "iki nehir aras tipi" (. Schvvidetskiy, 1950) olduu belirtilmitir41. "Andronovo kltr evresi" daha M.. 2. bin ortalarnda olduka genilemi durumda idi: Douda Baykal gl ve Selenga kylarna, gneyde Tanr dalarna, gney batda Kazakistan'a ve Harezm'in gneyine, batda Sibirya zerinden Don nehrine kadar yaylm ve Andronovo'nun zelliklerinden olan at ve koyun besleme btn buralarda grlmee balamt 4". Saydmz yerlerde kenarlardan merkeze gittike kuvvetlenmek zere AndTafsilt iin bk. W. Eberhard, Eski in Kltr ve Trkler, . 25-29; ayn. mell., inin imal Komular, s. 144 vd.; ayn. mell., in Tarihi, s. 33-39,69. Eski in Kltr ve Trkler, s. 26.

B. gel, Trk Kltr Tarihi, s. 25, 27. W. Eberhard, in Kaynaklarna Gre Otla ve Garb Asya Halklar, s. 184. Buna dair Avesta'da da baz htralar grlr. Bk. A, mad. Turan. B. gel, ayn esr., s. 6 vd. 42 B. gel, ayn. esr., s. 18, 24,27. Ayrca G. Clauson, The earliest Turkish..., s. 180.

52/TRK MLL KLTR

TARH/53

ronovo kltr devam ederken ve bu kltr u vadisi, gney Moolistan ve Bat in (Ordos blgesi) ile skca bal bulunurken (K. Jettmar, 1951; Kiselev, 1951), merkezdeki bir kesinti dikkati ekmektedir: "Karasuk" adl buluntu yerinin (Minusinsk havalisi) temsil ettii bu kltr Andronovo'dan farkl idi. M.. 700'lerden itibaren gney Sibirya'y, Baykal blgesini, Moolistan', Yedisu havzasn tesirine alan Karasuk kltr , in ile Rusya arasnda temas salayan kavimler ktlesine aitti ve dier taraftan, bu tarihlerde mongoloid bir rkn Yenisey blgesinde, gney Sibirya'da etnik ynden stnlk kazand grlyordu. Yine Karasuk kltr zamannda Trkistan ve Harezm'e ran'dan baz ktlelerin geldii seziliyordu44. Demek ki, Altay-Sayan dalan gneybatsndaki (Tuva-Minusinsk-Abakan bozkrlar) anayurt sahasn deta boaltan proto-Trkler douda Ordos'a doru ve batda Volga'ya, Karadeniz'in kuzeyi dzlklerine doru olmak zere iki ksma ayrlmlar ve gney-batda da Asya'nn kuzey-batsna doru ynelmilerdi. Bu coraf ayrlk asl Trke'de de baz deiikliklerin meydana gelmesine, lehelerin domasna yol am grnmektedir. Nitekim Gy. Nemeth nce iki byk Trk lehesini tesbit etmitir. Biri y'li Trke (Dou Trkleri lehesi), dieri s*B Trke (Yakut ve uva Trkleri lehesi). (Farklar bilhassa kelime balarnda grlr: Dou Trkesi'nde yedi /7/, Yakuta'da sette, uvaa'da ste: Dou Trkesi'nde yaka, Yakuta ve uvaa'da saa, suga vb. Yakutlarn kendilerine "Saka" demeleri de bu y-s farkndandr). Yakutlar imdiki uzak kuzey-dou Sibirya'daki yurtlarna bu tarihlerde ekilmi olabilirler, nk dilleri ok zor anlalacak kadar deien Trk kavmi budur45. Bir mddet birlikte yaayan bu iki Trk kavminden uvalarn ayrlarak batya yneldikleri, yahut Yakutlar imdiki yurtlarna ekilirken, bugn uva dediimiz ktlenin Ural dalarnn gneyine doru geldikleri, uva lehesinin ayn zamanda Bat Trkesi zelliklerini tamasndan anlalyor46. Zira, Trk lehelerinde ikinci byk farkllama z ve r seslerinde vukua gelmitir47. Dou Trkleri (Hunlar; Tabgalar, Gk-Trkler, Uygurlar, Sabarlar /ksmen/, Hazarlar, Peenekler, Kumanlar, Ouzlar ve dolaysiyle Azerbaycan, Irak, Suriye, Anadolu ve Balkan Trkleri) zT Trke konuurlarken, Bat Trkleri (Ogurlar, Bulgarlar ve uvalar) r'li leh-

eyi konumulardr . Son aratrmalara gre, bu ayrlma 3. asrda artk gereklemiti49. Bat Trklerinden bir ksmnn M.. 5.-3. asrlarda HazarVolga etrafnda ve hatt daha batdaki bozkrlarda ran asll skitlerle birlikte ve ihtimal hkim zmre olarak ("Kral skitler") yaadklar50, bir ksmnn da, M.. 3. asrda kurulan Asya Byk Hun imparatorluuna dahil olarak Asya'nn kuzey-bat blgelerinde iken, daha sonra bat Sibirya'ya doru yollandklar anlalmaktadr (bk. a. Ogurlar). Dier taraftan Hindistan'n ndus-Pencb havalisine doru ilk Trk hareketinin M.. 1. bin balarna rastlad tahmin edilmitir . Daha eski tarihlerde Trklerin ran yaylas zerinden Mezopotamya'ya inmi olmalar da mmkndr. Bunlar ilk "meden" kavim saylan Smer'lerdir ki, dilleri, Sm veya Hind-Avrupa olmayp, Trke'nin dahil bulunduu "bitiken" gruptandr52. Ancak Sumerlerin menei meselesi halledilmemi, daha dorusu, aslen Orta Asyal ve muhtemelen Trk soyundan geldikleri ilim dnyasnca henz kesinlikle kabul edilmemitir53. Mild'dan Sonra'ki asrlarda vukua gelen Trk glerine katlan boylar ve g zamanlar hakknda olduka kesin tarih bilgilere sahip bulunuyoruz: Hunlar Orhun blgesinden gney Kazakistan bozkrlarna, Trkistan'a (1. asr sonlan, 2. asr ortalar) ve Avrupa'ya (375 ve mteakip yularda); 350'lerde Uar-hun'lar Afganistan ve kuzey Hindistan'a (Ak Hun-Eftalitler); Ogurlar gney-bat Sibirya'dan gney Rusya'ya (461-465 yllar) Ouz'lar Orhun blgesinden Seyhun nehri kenarlarna (10. asr) ve sonra, Mverannehir zerinden ran'a ve Anadolu'ya (11. asr); Avar'lar Bat Trkistan'dan Orta Avrupa'ya (6. asr ortas); Bulgarlar, Karadeniz kuzeyinden Balkanlar'a ve Volga nehri kylarna (668'den sonraki yllarda), Macarlarla birlikte baz Trk boylar, Kafkaslar'n kuzeyinden Orta Avrupa'ya (830'dan sonra); Sabarlar Aral'n kuzeyinden Kafkaslar'a (5. asrn ikinci yars); Peenek, Kuman (Kpak) ve Uzlar (Ouzlardan bir kol) Hazar denizi kuzeyinden Dou Avrupa ve Balkanlar'a (9.-11. asr), Uygur'lar, Orhun nehri blgesinden Asya'ya (840' takip eden
48

49

50 43 44 45

46 47

Tafsilen bk. F. Hancar, ayn esr., s. 250-256. Tafsilen bk. B. gel, ayn esr., s. 29-33. Tafsilen bk. Gy. Nemeth, 'Trkln Eski a," lk, say 90, s. 513; ayn. mell., Probleme der tiirkischcn Urzeii, s, 87; N. Poppe, Die jakusche Sprache, s. 53-60. Bk, Jf. Benzing, Dos Tshuwaschische, Hb. d. O. ayn esr., s. 61-71. Tafsilen bk. O. Pritsak, Der Rhotazismus und Lambdaizmus, s. 337-349.

51 52 53

Mesel Tengiz=deniz~tenger, kz~*kr, kz~khr vb. gibi. Tafsilen bk. Gy. Nemeth,^4 hon* foglal..., s. 85-98; . Kafesolu, Trk Tarihinde Moollar..., s. 116-125; L. Rasonyi, Tarihte Trk* lk, s. 14; R. Rahmet Arat, Trk ivelerinin Tasnifi, s. 96 vd., 129. Bk. K. Czegl6dy, Nomd nepek vandorlsa, s. 108 vd., ayrca bk. ve kr. G. Clauson, Trk, Mangal, Tungus...,s. 117. B. gel, ayn. esr., s. 34; K. Jettmar, Diefrhen Steppenvtker, s. 15 vd. W. Ruben, Hindistan'n En Eski Demircileri..., s. 237. Son bir aratrma olarak, bk. M. Tosun, Smer Dili ile Trk Dili Arasnda Karastuma, s. 147-168. imdilik bk. W. Koppers, Cihan Tarihinin Inda ilk Trklk ve tik ndo-GermenUk, s. 444-447; A. Caferolu, Trk Dili Tarihi, I, s. 40-48. Ayrca M.. 2. bin balarnda Orta-Dou'da grlen "Saka'lann Trklk ile ilgisi bulunmayan Hind-Avrupah ktleler olduunu da belirtelim.

54/ TRK MLL KLTR

ses---^== :=^------. , ,^^=g ' ---
LJ;------------------.

TARH/55
. w -. =s^B^^M

yllarda) g etmilerdir54. Bunlardan zellikle Hun ve Ouz gleri, hem uzun mesafeler katetmek suretiyle yaplm, hem de ok mhim tarih sonular vermitir. Bu gleri, yeni vatan kurma maksadn gden byk apta ftuhat karakterize eder. Trk glerini belirli gayelerden yoksun ve sonu mehul birer macera giriimi olmaktan kurtarp baarl ekilde hedeflerine ulatran balca sebep de hemen btn glerin Trk hkmdar ailesi mensuplar tarafndan sk bir disiplin altnda sevk ve idare edilmesidir. Bylece eski Trk hkmranlk anlayna gre (bk. a. Kltr) kutsal saylan hanedan yelerinin bata bulunmas, onlara kar duyulan sayg ve ballk dola-ysiyle, Trk ktlelerinin, hareket birliklerini muhafaza ederek eitli iklimlerde tarih misyonlarm gerekletirmelerini mmkn klmtr. Tarihte Trk yaylmalarnn dier bir ekli de "szma" diyebileceimiz yoldur ki, kendi lkelerinde iktisad sknt iinde kalan baz kalabalka boy paralarnn veya ailelerin veya salam yapl genlerin yabanc devletlerde hizmet almalar suretinde belirir. Bu ekilde dahi Trklerin katldklar topluluklar iinde stn bir kabiliyet gstererek asker kuvvetlere veya siys hayata hkim olduklar, hatt devletler kurduklar bilinmektedir (Mesel Msr'da, Hindistan'da, a. bk.)55. Trklerin gerek "ftuhat", gerek "szma" vasfnda olsun etrafa yaylmalar phesiz her zaman kolay cereyan etmiyor, bazan iddetli atmalara sebep oluyordu. Bu durum, ar darbelere mruz kalan yabanclar tarafndan Trklerin sevimsiz karlanmalarna yol ayordu. Bozkrlarn coraf artlan icab hain, sert, iradeli ve mcadeleci bir ruh hline sahip, fakat aslnda iyi, haksever ve dil insanlar olan Trkler hakkndaki hayal mahsl trl sulamalar bundan ileri gelmi olmaldr. Eski dnyann byk kt'asnda grlen geni Trk yaylmalarnn pek cidd sebeplere dayanmas gerekir. Tarihte gler konusunun aratrclar, en ilkeli dahil, hibir kavmin kendiliinden ve keyif iin yer deitirmeSraladmz Trk glerinin tarihini baarsz bir zetleme denemesi iin bk. K. H. Menges, The Turfc Languages and Peoples, s. 16-53. Balangtan 13. asra kadar Trk tarih ve kltrn zetleme bakmndan ayn durum u eserde de grlyor: L. Kwantcn, Imperia! Nomads..., s. 9-68. Yeni yaynlanan (1979) bu bir eit Mool tarihinde baarszlk, yazarn, konu ile ilgili literatre yabanc kalmasndan ileri gelmitir. ktisad sknt sebebi ile yabanc lkere "szan" bu Trkler, anlalaca zere, kle deildiler. Asker hizmet yapan ve bu grevlerine karlk para alan kimselerdi. Kendi basanlar ile hkmdar oluyorlar, hanedanlar kuruyorlard. slm kaynaklarnn bunlardan bahsederken "memlk" deyimini kullanmalar aratrclar yanltm ve onlarn yanl olarak "kle" gsterilmelerine sebep olmutur ("Klemen sultanlar", "Slave Kings" gibi). Klelik ile hkmdarlk ayn ahsta birleemez. Klelik baka eydir (bk a. Kltr, Halk, s. 227, n. 133).

diini, oturulan topraktan ebediyen ayrlmann bir insan iin ok mkl olduunu ve glerin ancak bir takm zaruretler yznden vukua geldiini gstermilerdir56. Tarih kaytlarda Trk glerinin de iktisad sknt, yni Trk anayurt topraklarnn geim bakmndan yetersiz kalmas dolaysiyle olduu belirtilmitir57. Byk lde kuraklk56, nfus kalabalkl ve otlak darl59 Trkleri ge mecbur etmitir60. Tabiat verimlerinin ksrl dolaysiyle, nfusu beslemee kfi gelmeyen bozkrlarda, cz ziraat dnda, ancak hayvan yetitirebilen Trklerin normal bir hayat srebilmek iin, eitli gda maddeleri, giyim eyas vb. gibi baka iktisad vastalara da ihtiyalar var idi ki, bunlar, iklimi elverili, tabiat servetleri zengin ve o alarda pek az nfuslu komu lkelerde mevcut olup, yeteri kadar faydalanlmadan toprakta yatmakta idi. Trk tarihine dir kaytlarda glerin ve alanlarn balca sebebi olarak zikredilen bu hususlar Trklerin yalnz baka memleketlere ynelmelerine deil, bazan iktisad ve ticar ynden nisbeten daha fazla imknlara sahip dier Trk topraklarna saldrmalarna da sebep oluyordu. Bylece tarih devirlerde Trklerden bir ktle baka bir Trk zmresini yerinden kararak ge mecbur etmitir (Mesel 9.-11. asr gleri). Gerek bu ekilde, gerek yabanc ar d baskya mruz kalan (Mesel 5. asr Ju-an-juan basks; 11. asr Mool K'i-tan hcumu) Trkler, tbiiyeti kabul edip istikllden mahrum kalmaktansa, memleketi terk etmei tercih ediyorlard. Yerleik kavimler tarafndan gerekletirilemeyen bu durum, bozkrl iin mmknd (bk. a. Kltr: lke). Trklerin birbiri arkasna eitli ynlerde yaylmalarnda kolaylk salayan baka bir mil de Trk maneviyatnn salamldr. Zaruret neticesi de olsa, bilinmeyen ufuklara doru akmak, her n karlalaca aikr tehlikeleri gslemee hazr bulunmak ve aralksz bir lm-kalm sava iinde yaamak, her millet iin tabi saylacak bir davran deildir. Trklerde ak ekilde mahede edilen ve onlarn tarih boyunca, hareketli bir topluluk hlinde srekliliini
56

57

58

59

60

Bk. A.C. Haddon, The Wanderings of Peoples, s. 1-6; P. L. Zambotti, Les origines et la diffusion de la civilisation, s. 20 vd. Bat Asya bozkrlarnda byk kurakla sebep olan "devri" iklim deiiklikleri hakknda E. Huntington'un gr iin bk. W. Samolin, East Trkistan to the 12th. Century, s. 13 vd. Mesel Hun g iin bk. F. Altheim, Att et les Huns, s. 72, 219; Uygur g iin "Kutlu Da Efsanesi" bk. At Melik Cuveyn, Trih-i Cihngus, I, s. 45; B. gel, Sino-Turcica, s, II vd. Ouz g iin bk. eref z-Zaman Mervez, Tabyi'ul-hayavn, ng. tere. s. 29 vd., 95, metin, s. 18; Er-Rvend, Rahat'us-sudr, s. 86; Hamd\llah Mustavf, Trih-i Gzide, I, s. 434. Aln deil, daha ziyade tokluun istillara sebep olduunu ileri sren ve Avrasya bozkrlarn daki iklim deiikliklerini Atlas Okyanusundan kalkp Altaylara kadar giden yamur tayc sik lonlarn istikametine balayan L. N. Gumilev'in gr iin bk. S. Szyszman, Dtcouverte de la Khazarie, s. 81 vd.

56/TRK MLL KLTR

mmkn klan bu ruh zindelik, baarlarla birlikte daha da artm, her asker muvaffakiyet yeni bir siys hedefe yol am ve lkeler zapt edildike yeni fetih arzulan kamlanmttr. Bu durum Trklerde, zamanla, dnyay huzur ve barfa kavuturma gaye edinen bir ftuhat fekefesi ve her yerde dil, eitliki Trk tresini yrrle koymak zere bir cihan hkimiyeti lks dourmutur fbk a. Kltr: Hkmranlk).

TRK DEVLETLER
Aslnda l deil, yayla iklimine sahip bozkrlar halk olan Trklerin, yaylmalar esnasnda, bozkr coraf ve iktisad artlarnn yer almad ve kltrlerinin yaama imknnn zayflad snrlarda durakladklar; ormanlk, scak veya ok rutubetli blgelere pek girmedikleri grlmektedir. Kendi hayat tarz ve anlaylarna uymayan corafyaya ve yabanc ktleler basksnn iddetli olduu blgelere nfuz etmi Trk zmrelerinin ise, oralarda fazla barnamamalar ve ok kere varlklarn kaybetmeleri dikkat ekicidir (in'de Tabgalar, Balkanlar'da Bulgarlar, kuzey Hindistan'da eitli Trk devletleri vb. gibi). Bu itibarla Trklerin irili ufakl siys kurulular meydana getirerek mevcudiyetlerini devam ettirdikleri saha, daha ziyade kuzey in'den balayarak, btn Orta Asya'y, ran' ve Anadolu'yu iine alacak ekilde, Avrupa'da Tuna dirseine kadar devam eden geni coraf kuak olmutur. Bugn de Trk topluluklar umumiyetle ayn kuzey in-Orta Avrupa geni kua zerinde yaamaktadrlar.

1- HUN MPARATORLUKLARI
A. ASYA HUNLARI

Trk glerinin dou ynnde devam ettii asrlarda in'de kurulan Chou devletinin (M.. 1050-256) Trklerle ilgisi zerine dikkat ekilmi, hkmdar sllesinde Gk dini, Gne ve yldzlarn kutlu saylmas gibi inanlarla, asker kuvvette harp arabalarnn bulunmas ve devletin daha ok Trklerle meskn blgede (en-si, Bat an-si, Kan-su) kurulmu olmas eitli ilim dallarndan baz bilginleri (F. Hirth, B. Karlgren, Ed. Chavannes, J. C. Anderson, R. Wilhelm, W. Eberhard vb.) bu hanedan aslen Trk olabilecei, veyahut devlette Trk unsurunun hkim bulunduu dncesine

58/ TRK MLL KLTR

TARH/5 9 tr: Sosyal Yap)69. Nihayet Hiung-nu devletinde idareci zmre ve hanedann dili Trke idi70. Siys ve kltrel mnasebetler vesilesi ile in yllklarnda Hiung-nu dilinden zapt edilen u kelimeler: Tann, kut, br, il (el), ordu, tu, kl vb. Trke olup71 Trk dilinin en eski yadigrlanndandr . Ve nihayet devletin sahipleri kendilerine, Trke'de "kavim, halk" mansndan olan "Hun" (Khun=wn) diyorlard73. "Hun" ad, bir gre gre, M.. 1. bin balarnda Kwan, Gun, 5. asrdan nce Kun, 4-3. asrlarda ise Khun telffuz edilmiti74. Arlk merkezinin, Orhun-Seenga rmaklar ve Trklerce kutlu lke saylan tken havalisi-Ongn rma zerindeki Karakum ile Ordos blgesi arasnda bulunduu anlalan Hun siys birliinin kesin tarihini M.. 4. asrdan itibaren takip etmek mmkn olmaktadr. Hunlarla ilgili en eski yazl vesika olarak M.. 318 ylnda yaplan bir anlama zikredilmitir75. O zaman Chou iktidarnn zayflamas sonucu meydana kan 14 kadar byk derebeyliin mcadele sahas olan in'de birbirleri ile sava hlindeki bu feodal "muharip devletlerden Ch'in (Ts'in)'in gittike kuvvetlenmesinden endielenen komu be "krallk" (derebeylik) zikredilen ylda Hun birlii (Hiung-nu) ile ittifak andlamas yapmt. Hunlar daha sonra in topraklarnda basky artrdlar. Mahall hanedanlar, uzun mdafaa savalar srasnda, korunmak maksad ile, meskn sahalar ve asker ymak yerlerini surlarla eviriyorlard. Chou'lardan iktidar M.. 256'da tamamen devralan Ch'in devleti(en-si'de)'nin nl hkmdar Shih-huang-ti (M.. 247-210) kuzey taarruzlarna kar snrlarn bsbtn kapamak iin, surla69

sevk etmitir61. Bununla beraber, aslnda daha ziyade Trk kltr tesiri fazla belirli bir in devlet ve cemiyeti gibi grnen Chou devletine it bu faraziye kesinlik kazanncaya kadar Asya Trk tarihini Hunlarla balatmak yerinde olacaktr. in kaynaklarnda M.. 4. asrdan itibaren Trklerle birlikte Mool, Tunguz soyundan baz gruplann bandaki "Kuzey barbarlar hnedan^n belirlemek zere Hiung-nu (Hsiung-nu) diye anlan ktlenin hangi soydan olduklar hakknda trl grler ileri srlmtr: Bu grlerde, eskiden, in kaynaklarnn Hiung-nularla ilgili olarak verdikleri rf, det ve ekonomik faaliyetlere it iyi incelenmemi bilgi dikkate alnm, son zamanlarda ise hayli ilerleyen dil ve kltr aratrmalar esas tekil etmitir. Bunlara gre, Hiungnular Trk'tr (J. De Guignes, 1757; J. Klaproth, 1825; F. Hirth, 1899; J. Marquart, 1903; P. Pelliot, 1920; O. Franke, 1930; Gy. Nemeth, 1930; McGovern, 1939; R. Grousset, 1942; W. Eberhard, 1942; B. Szsz, 1943; L. Bazin, 1949; F. Altheim, 1953; H.V. Haussig, 1954; W. Samolin, 1958; O. Pritsak, 1959; G. Clauson, 1960 vb.). K. Shiratori62 nce Trk kabul etmi, sonra63 da Mool olduklarn sylemitir64. L. Ligeti65,ye gre Hi-ung-nularn kimliini tesbit etmek mkldr. A. v. Gabain66 Trk-Mool karm olduklar fikrindedir. Her ne kadar, Hiung-nularn byk imparatorluunda Trkler yannda Mool, Tunguz vb. yabanc kavimlerin de yer almalar tabi ise de, devleti kuran ve yrten asl unsurun Trk olduunda phe yoktur. Bu devlette, -aslnda orman kavmi olan Mool ve Tunguz67 deil- Trk bozkr kltr hkim olup68 Gk Tann'ya inanlyor (aslnda to-temci olan Moollara Tanr sz sonra Trklerden intikal etmitir. Bk. a. Kltr: Din), aile "baba hukuku" zerine kurulu bulunuyordu (bk. a Kl61

Bk. W. Eberhard, Eski in Kltr ve Trkler, s. 25; ayn. mell., in Tarihi, s. 33-39; B. gel, slmdan nceki Trk Devletlerinde Timar Sistemi, s. 243; M. N. zerdim, Chou'lar ve..., s. 1-23 (Chou'lardan nceki devirler iin in yllnda verilen bilgiler hayaldir; masaldan ibarettir. Bk. L. Ligeti, Asya Hunlan, s. 27 vd.). 62 Vberdie Sprache der Hiung-nu und der Tunghu-stmme, Toks'o, 1900, bk. KSz, IV, 1903, s. 240 vd. Sur Toriine des Hiung-nu, s. 71-82. Ayrca bk. B. Szksz,A Hunok trtenete, Attil Nagykirty, s. 24. Asya Hunlan, s. 28 vd. Hun-Trk mnasebetleri, s. 908; ayn. mell., Hunnisck-Trkische Beziehungen, s. 27. 67 G. Clauson, Trk, MongoU Tungus, s. 110 vd. in kaynaklarnda "Hiung-nularn kltr maddeleri olarak nelerden bahsediliyorsa, bunlar aynen Gk-Trkler iin de tekrarlanr"; W. Eberhard, inin imal Komular, s. 90 vd. Mool ve Trk kltrleri arasndaki farklar iin bk. W. Eberhard, Eski in Kltr ve Trkler, s. 21, 29: Mesel Trkler at yetitirmiler ve tarihleri boyunca asla domuzla ilgilenmemilerdir. Halbuki Moollar ve Tunguzlar iyi domuz besleyicisi idiler. Aynca bk. W. Eberhard, inin imal Komular, s. 51, 62 vd., 94. Trklerde kurt efsanesine karlk Moollarda kpek rol oynar.

Moollarda aile maderah (ana-erkil) idi. Bk. B. gel, Trk Mitolojisi, s. 56. Bk. Gy. Nemeth,A honfoglal Magyarsg.., s. 141-149; B. Szsz,AHunok trtenete..., s. 29 vd.; G. Clauson, Trk, Mongol, Tungts, s. 114 vd.; W. Eberhard, DTCF Dergisi, V, 4, s. 460; Asya HunlarTnn bir kolu olan Orla Dou Hunlarnn daha o tarihlerde 'Trk" diye aruid hakknda bk. a. n. 181. 71 Bk. A.v. Gabain, Hunnisch-Trkische, s. 21 vd.; W. Eberhard, Belleten, say 35, s. 322, 332 vd. Ay nca incede bozulmu ekilleri ile ihtimal deve, by, doru (t'o-ki) vb. gibi kelimeler, bk. B. Szsz,/4 Hnok trtenete, s. 26 vd. 72 Asya Hunlarnn Trk olduu, bk. W. Eberhard, in'in imal Komular, s. 90 vd. Aynca a. bk. Gk-Trkler. 73 Gy. Nemeth, A honfoglal..., s. 145-149; ayn. mell., Hunlann DUi, s. 223; P. Pelliot - L. Hambis, Histoire des campagnes de Gengis Khan, s. 306; Hiung>Hung>Khun=Hun, bk. Gy. Nemeth, A Hiung-nuktl az Oszmanli nyelvtanig, s. 325; Gy. Moravcsik, Byzantinoturcica, U, s. 203. Veya adn asl, Trke g, kuvvet mnasnda: "qunn sz ile ilgili, bk. F. Altheim, Geschichte der Hunnen, l, s. 8,29. 74 O. Pritsak, Xun, der Volksname der Hsiung-nu, s. 27-34; buna kar bk. O. Maenchen-HeIfen,/4nrhaistic Names ofthe Hiung-nu, s. 249-261; buradaki itiraza kar Hiung-nu=Hun aynilii iin bk. R. Shafer, The Eariiest Huns, s. 4-8. 75 M. De Groot, Die Hunnen der vorchrisichen leit, I, s. 38; L. Ligeti, .Arya Hunian, s. 28; B. Szsz, ayn. esr s. 50* "Hiung-nu" ad ilk defa bu mnasebetle geer; A Kollautz, Geschichte und Kuttur..., I, s. 42.
70

60/TRK MLL KLTR

TARH/61

nn i tasmlarn yktrarak elde ettii malzeme ile d surlar birbirine balamak ve bo yerleri tamamlatmak sureti ile mehur in Seddi'm (15 m. ykseklik, 9 m. genilik, dz bir hat halinde uzunluk 1845 km.) meydana getirdi (M. 214)7 . Bylece inlilerin en tesirli korunma tedbiri aldklarna kanaat getirdikleri bu srada iki mhim hdise vukua geldi: in'de uzun mddet dirayetli imparatorlar yetitiren Han sllesi (lk Han M.. 206- M.S. 22, kinci Han M.S. 24-220)'nin kurulmas ve Hun devletinin bana da Mo-tun (veya Mao-tun, Mav-dun; eski okunular: Moduk, Mei-tei, Mo-te, Me-te)' un gemesi (M.. 209). in kaynaklarnda Hunlarm Tu-ku (=Trk?) adl aile veya kabilesine mensup olduu bildirilen Mo-tun77 (Be-tun), kendi olunu tahta getirmei tasarlayan vey anasnn teviki ile babas Tu-man tarafndan tahttan mahrum braklmas teebbs karsnda, emrindeki demir disiplin altnda yetitirilmi 10 bin atl ile katld bir srek avnda Pu-man'm ldrlmesi zerine Hun hkmdar iln edilerek (M.. 209-174), Hun dilinde "imparator" mnasnda "sonsuz genilik, ycelik, ululuk" ifade eden ve Asya Trk devletlerinde 6 asr kadar kullanan Tanhu (trl okuyular: Tanju, Jenuye, anu ve son olarak, ayn ince iaretin bugnk sylenii ile an-y, any) unvanm ald78. Devletini yeniden dzenledi ve kendisini iyi tanmadklar anlalan Tung-hu'larn (doudaki Mool-Tunguz kabileler birlii) srarla toprak talepleri karsnda sava aarak onlar perian etti. Bylece hkimiyetini kuzey Peili'ye kadar genilettikten sonra, Orta Asya'da Tanr daiar-Kansu havalisindeki, Hind-Avrupa meneli sanlan Ye-i (Y-ehch'ih)leri79 malp etti (M.. 203). O srada Hun devleti "Sol Bilge 61ig'i"nin Shang-ku'da "Sa Bilge eligT'nin Shang-kn(en-si),de ikamet et-

76

Tafsilen bk. O. Franke, Geschichte des Chinesischen Reiches, I, s. 195, 241-244; R. Grousset, L'Emp. <t Steppes, s. 54; W. Eberhard, in Tarihi, s. 83. Pekin'in kuzeyinden denize ulaan, batda da Kan-su'ya kadar uzanan bu duvar, daha sonraki asrlarda aralksz tamir ve takviye edilmi ve 15. asrda bugnk grnmn almtr. Bk. W. Eberhard, in Tarihi, s. 137,144,174. Trke adn incelemi ekli olan Mo-tun kelimesinin asl: Bagatur? veya Davgu=Yabgu?: G. Clauson, Asia Majr, N.S. VIII, 1, s. 115; veya -geree en yakn olan- Vikhtun - Biktun (a. bk. Bulgar Hakanlar listesi, bk. V. Beevliev, Dieprotobuigarischen nschriften, s. 322)=^-rn=(Beg nesli) Bey-soy (Frstensippe), tafsilen bk. F. Altheim, Geschichte der Hunnen, I, s. 20-24. Trke beg>bey kelimesi incede ummyetle "Mo" ekline giriyor (rnek: Mo-'o=Beg-pr, bk. a. II. Gk Trk Hakanl); tun=ilk doum, ilk nesil, bk. G. Clauson, An Etymological Dictionary of Pre-thirteenth Century Turkisch, s. 513a; ayrca bk. DLTy III, s. 137. Dier bir Asya Hun babuunun ad Ta-tun idi (W. Eberhard, Birka Eski Trk nvam Hakknda, s. 325). "" Bt De Groot, ayn esr., s. 47-50. 79 Tafcen bk. W. Eberhard, Orta ve GarbAsya Halfdan, s. 140-150,170-175.

tii tahmin edildii bu dnemde Mo-tun, daha sonra, in topraklarna yneldi, 3 yl kadar srd anlalan (201-199) bu savalarda Ma-i, Tai-yuan blgelerini zapt etti. Han sllesinin kurucusu mparator Kao-ti (M.. 206-195)'nin 320 bin kiilik ordusunu, Pai-teng'de bozkr usl sahte ric'at gsterisi ("Turan Taktiki" bk. a. Kltr: Ordu) ile ember iine ald. mparator, bozkr blgelerinin Hun devletine terki, yiyecek ve ipek verilmesi ve yllk vergi artlar ile kendini ve ordusunu kurtarmaa muvaffak oldu81. Dou Asya tarihinde iki byk devlet arasnda akdedilmi ilk milletleraras mukavele olduu belirtilen bu andlama82 (M.. 201) gereince Mo-tun'un bir in prensesi ile de evlenmesi sonucu in ile dostluk havas iinde, Imparatorie L (M.. 195-179) ve mparator Wen-ti (M.. 179-157) zamanlarnda da devam etmi olan ticar mnasebetler gelitirilirken, Mo-tun, Baykal gl kylarndan rti yatana kadar olan bozkrlar ve daha batdaki Tingling'ler, baz Ogur (Ho-chieh - O-k'ue) kollar (bk. a. Ogurlar) ile meskn araziyi, kuzey Trkistan' zaptetti ve oradaki Ye-i'lerin komusu Wusun'lar himayesine ald83. Bu suretle byk Hun hkmdar o ada Asya kt'asnda yayan Trk soyundan hemen btn topluluklar kendi idaresinde tek bayrak altnda toplam oluyordu. mparatorluk snrlarnn douda Kore'ye, kuzeyde Baykal gl ve Ob, rti, im nehirlerine, batda Aral glne, gneyde in'de Wei rraa-Tibet yaylas-Karakurum dalar hattma ulat bu tarihlerde Hunlara tbi olanlar arasnda Moollar, Tibetliler, Tunguzlar ve inliler de vardr. Mo-tun tarafndan in hkmetine gnderilen M.. 176 tarihli mektuptan anlaldna gre, yalnz Asya'da Trk devletine bal kavim ve ehir-devletiklerinin says 26 idi ve hepsi, Tanhu'nun ifadesi ile "yay gerenlerle "tek bir aile" hlinde birlemilerdi85. Mo-tun M.. 174 ylnda ld zaman, sivil ve asker tekilt, i ve d siyseti, dini, ordusu, harp teknii ve san'at ile yksek vasfl bir cemiyet hlinde, daha sonraki btn Trk devletlerine rnek olan, tarihi kesin ilk Trk siys teekkl; "Byk Hun Devleti" kudretinin zirvesinde bulunuyordu. Grld zere bu devlet, idaresindeki kstl tanm sahalarma karlk, da80

81 82 83

84 85

Bk. De Groot, ayn. esr., s. 58; ayrca bk. W. Samolin, East Trkistan, s. 20; K. Shiratory, On the Territory of the Hsiung-nu Prince Hsiu-t'u Wang and his Metal Statuesfor Heaven-wonhip, s. 5 vd. De Groot,Die Hunnen..., s. 63 vd.; B. Szsz,^ Hnok.., s. 52 vd. Bk. W. Eberhard, in Tarihi, s. 89. M. . 176'ya kadar. Tafsilen bk. B. gel, in Kaynaklarna Gre VVusun'ar ve Siyas Snrlan Hak knda Baz Problemler, s. 259-278. Bunlar hakknda bk. W. Eberhard, gst. yer. Fr Hirth, Hunnenforschungen, s. 84; De Groot, ayn. esr., s. 76 vd.; B. Szsz, ayn. esr.t s. 55; L Lgeti, ayn.esr., s. 40; Liu Mau-Tsai, Kutscha und seine Beziehungen m China vom IJh. bis zum 6. Jh n. Chr} I, s. 119.

62/TRK MLL KLTR

---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------I" li......................|.........................................|| 'I ' I --' ^

TARH/63

ha ziyade, otla bol, besicilie elverili bozkrlar blgesinde kurulmutu. Ekonomisinin temeli bata at olmak zere, hayvan yetitiricilik idi. Buna gre sosyal durumu da, topraa bal "kyl" kltrndeki geni arazi sahibi in "gentry" tabakas ile kle snfndan ok farkl idi. Ne maliknelere, ne de toprak klelerine rastlanmayan Hun blgelerinde halk, kan akrabal ile birbirine bal ailelerin meydana getirdii sosyal ve siys birlikler olarak disiplinli ve kendilerini mdafaa iin daima silhl kabileler (boylar) hlinde yayor ve devlet bu kabile birliklerinin (bodunlar) kendi aralarnda sk ibirlii yapmalarndan douyordu. Devlet, bu kuruluu icab ve bilhassa ordunun Mo-tun tarafndan tanziminden sonra merkezden idare edilen bir "asker tekilt" nitelii kazanmas sebebi ile asker karakterde idi ve gerekli artlar (bozkrda eitilmi olmak, at ve silh) hazr olduu iin de ftuhata akt. Bu ynden de "kyl" in devletinden ayrlyordu. in'de esas rejim "feodalite" olduu hlde 6, Hun devletinde merkeziyetilik dikkati ekecek kadar belirli idi. Kk memurlar ve baz mavirler belki inli idi, fakat emirlerindeki silhl kuvvetlerle ayn zamanda birer kumandan olan btn yksek grevhler ile birinci derecede sorumlu makam sahipleri hep Hun asldan olduklar gibi, devlet tekiltnn da (mesel, sa-sol veya dou-bat taksimat vb.) inlilik ile hi ilgisi yoktu ; Mo-tun tarafndan gerekletirilen ve toplulukta kabilecilik gayretlerini krarak deta devlete mill topluluk havasn getiren ordudaki 101u tertip de Trk idi (bk. a. Kltr: Ordu). Esasen devletin mill karakterinin korunmasna dikkat edildiine dair baz davranlar gze arpyordu: Mesel Pai-eng'de imparator idaresindeki in ordusunu kuatan Mo-tun'un, in ilerine dalarak bozkrdan uzaklamasna zevcesi ve herhalde devlet meclisi tarafndan engel olunmutu88. nan ynnden de ne Mool totemcilii, ne de in toprak tanrcl ile ilgisi bulunmayan bozkr Trk Gk-Tann itikadndaki Hun devleti (bk. a. Kltr: Din)'nin meydana geliinde "in imparatorluumun model olduuna dair yaygn gr -normal llerdeki karlkl kltr tesirleri dnda- doru saylmamaldr. Zira bu dncenin gerekesinde ileri srlen, "Hiung-nu hkmdarnn, tpk in imparatoru gibi Gk'n (Tann'nn) olu olarak grnmek ve in'dekine benzer saray erknna sahip olmak lzumu" Hun devm

leti iin zarur deildi. nce, devlet in topraklarnda deil, "Hiung-nu'lar sahasnda kurulmutu90; dolaysiyle in meruiyet prensiplerini bu devlette aramakta isabet yoktur. kincisi, Mo-tun'un "Gk'n olu" diye bir unvan taknd phelidir, nk onu tavsif eden: T'eng-U Ko-to (ayn ince iaretin bugnk sylenii ile, Ch'eng-li ku-t'u) Tanhu91 tbirindeki imdiye kadar "oul" mnasna geldii sanlan ikinci kelimenin "kut" (siys iktidar) demek olduu anlalmtr (bk. a. Kltr: Kut). ncs, in devletinde "Gk'n olu" kavram da aslen in deil, Trk menelidir. (Tafsilen bk. a. Kltr: Hkmranlk). Btn bunlardan dolay, Mo-tun zamannda kesin eklini ald grlen Byk Hun devleti, etnik ynden ve hkimiyet anlay, sosyal yaps, idar ve asker kurulular (sosyo-politik niteler, devlet meclisi = toy, sa-sol tekilt, bilge elig'ler vb.) dini ve dnya gr ile, Trk milletinin tarih ve kltrnde feyizli etkilerini iki bin yl srdren bir ana kaynak durumundadr. Bu itibarla, Trk ve dnya tarihinde ok byk nem tar. Mo-tun'un olu tanhu Ki-ok (Chi-y. /Kk?/ veya Lao-shang92, M.. 174-160) Hun imparatorluunun bu bykln muhafaza etmee alt. Yurtlarndan oynatt Ye-i'lerin Afganistan'a giderek Baktria (Belh) blgesinde vaktiyle skender tarafndan kurulmu olan Grek hkimiyetine son verdikleri tarihte (M.. 166), kalabalk ordusu ile in'e girerek bakent Ch'ang-an yaknndaki imparator sarayn yakan Ki-ok, bu seferdeki gayesine uygun olarak in ile iktisad ilikilerini dostane bir ekilde srdrmek iin, bir in prensesi ile evlendi. phesiz in saray ile devam ettirilen akrabalk siys mahiyette bir davrantan ibaretti. Fakat bu suretle ileride, in ile temas hlindeki hemen btn Trk devletleri bakmndan kt neticeler verecek olan bir r derinletirilmi oldu. nk hanedanlar arasndaki bu yaknlamalar, her zaman, in hile makinesinin harekete gemesi iin frsat tekil etmekte idi. Hun merkezinde inli prensesin himayesinden faydalanan in diplomat ve vazifelileri Hun imparatorluu topraklarnda serbeste gezip dolayorlar, Trkler ve tbi kavimler arasnda kt propaganda yapyorlar, devleti sinsice kuvvetten drmee alyorlard. Bundan baka, ticaret mal olarak memlekete sokulup Hun ileri gelenleri arasnda reva bu*' Bununla beraber bu devlette Mool, Tunguz veya Tbct izgisi de hemen hi grlmez. Bk. W. Eberhard, ayn. esr., s. 16-18,147,153 vd. v De Groot, Die Htnnen..., s. 53 vd.; G. Clauson, Asia Majr, N.S. VIU, 1, s. 115. *" "Koca ve en yksek" veya "semav ve yksek" manalarna gelen Ltwshang deyiminin (B. SzAsz. ayn, esr., s. 77, n. 46) aslnda Trke bir kelime olmas mmkndr (De Groot, ayn, esr., s, 80).

O tarihlerde in'de senyrlcr saysnn 2000'c kt devirler olmutur. Tafsilen bk. W. Eberhard, in Tarihi, s. 34-80. c W. Eberhard, lk, say 92, s. 190. De Groot, ayn. esr,ts. 63 vd.; W. Eberhard, in Tarihi, s. 89 B. Szsz,ayn. r., s. 54; W. Eberhard,ayn. esr., s. 88 vd.; A. Kollautz, Oeschichie und Kultur..., I, s. 44

64/TRKMLL KLTR lan in ipei, lks zevki yolu ile rehaveti arttrmakta idi 3. Ki-ok devrinde fazla hissedilmeyen bu menf durumlar onun olu Kn-in (Chn-ch'en) zamannda (M.. 160-126) gerek bir huzursuzluk kayna olarak kendini gsterdi. Keza Han sllesine dmad olan bu tanhu, babas ve dedesi lsnde dirayetli ve asker ruhlu bir hkmdar olmad iin Hun iktidarnda sarsntlar belirdi. inlilerin bu devirde (mparator Ching-ti: 157-141) snr boylarnda ufak aptaki aknlar durdurduu grlyordu. lk defa imparator Wu-ti (M.. 141-87) kalabalk ordular tekil ederek Hun hkimiyetinin yklmasn hedef tutan plnlarm tatbike giriti. Propaganday arttrd. Gayelerinden biri de, in iin byk gelir kayna olan ipee bat blgelerinde yeni pazarlar bulmak ve Asya-ran zerinden Akdeniz kylarna ulaan mehur "pek-yolunu94 emniyet altna almakt. Doiaysiyle Orta ve Bat Asya'da yabanclarn kudretini krmas lzmd. Bilindii gibi, aa yukar M.S. 1. bin sonlarna kadar Trk-in mcadelelerinin temel sebeplerinden biri, bu kervan yoluna hkimiyet meselesi olmutur95. Wu-ti'nin pek-yolu zerindeki memleket ve kavimleri renmek ve Hunlara kar onlarla ibirlii salamak maksad ile batya gnderdii yksek rtbeli bir asker olan angk'ien(Chang-ch'ien)'in, gizli vazifesini yaparken Hunlar tarafndan bir sre gzaltnda tutulmasna ramen, buralarda geirdii uzun mddet iinde (M.. 138-126) edindii bilgiyi, temaslarn ve hkmete tavsiyelerini ihtiva eden mhim rapor imparatoru memnun etmi ve sonraki in siyseti iin balca rehber vazifesini grmtr . Bu arada inliler ok ehemmiyetli bir basan daha elde etmilerdi ki, o da ordularn Trk uslne gre yetitirmeleri ve Hun silhlan ile tehiz etmeleri idi. Daha Mo-tun'dan ok nceleri, 318 andlamas ile ilgili olup Hunlara kar asker gcn takviyeye alan Chao (an-si'de) krallnda Wu-ling (M.. 325-298) zamannda balayp, daha sonra, kuzey in'de feodal hkmetlerin yerini alan byk Ch'in devletinin imparatoru Shih-huang-ti zamannda hzla devam eden bu asker slahat hareketleri, Han imparatoru Wu-ti'nin kumandanlanndan
93

TARH/65

Hun devletinin ekonomik kntye gidi sebebleri iin bk. W. Eberhard, Conquerors..., s. 74. Hun halkn "yozlatrp" devleti iten kertmek iin in tarafndan alnan tedbirler (Hunlara sunulan "5 yem") iin bk. a. Kltr: Diplomasi (Eii-bilgelik). * Bk. Ed- Chavannes, Lespays d'occident d'apres le Wei Uo (M. 3. asr) TP, II, s. 528-539, 552-563; A. Herrmann, Die alten Seidenstrassen zwischen China und Syrien, Berlin 1910; bk. R. Grousset, L'Empire des Steppes, s. 78 vd.; A. T'serstevens, Les Pricurseurs de Marco Polo, s. 20-29. * Tarih ynden tafsilt iin bk. W. Samolin, East Trkistan to the Twelfih cenlury, The Hague, 1964. O. Franke,ayn. esr., 1. s. 337 vd.; R. Grousset,ayn. esr. s. 70 vd.; B. Szisz,A Htnok..., s. 58 vd., L. Ligeti, BUmmeyen Asya, s. 51-58. Seyahat raporunun ngilizce'ye tere. F. Hirth, The Story of Chang K'ien. Cflna's Pionier in WestemAsia, Journ. Amer. Or. Soc. 1917, s. 89-152; Almanca'ya tere. M. De Groot,/>*> Westtande Chinas in der vorchristlichen Zeit, II, 1926, s. 9-51.

Wei-ts'ing ile Hun tarznda 140 bin kiilik bir svari kuvveti karan Ho K'-ping tarafndan byk baarya ulatrlmt. M.. 127-117 yllan arasnda Ordos'daki Hunlara kar kazandklar zaferler Hun arlk merkezinin Gobi'den kuzeye, Orhun nehri blgesine kaymasna sebep olmutu. Hunlar artk eskisi gibi deildiler. Aknlar duraklam, bilhassa Tanhu Ts-ti-hou (Chu-t'e-ho) zamanndan itibaren (M.. 101-96) 40 yl devamnca, zengin gneybat topraklarnn (Tanr dalar-Cungarya, Turfan, yarkent, Kua vb.) dman istilsna uramas ile devlet geliri azalm, o zamana kadar in'den vergi ve hediye olarak salanan ml destek kesilmiti. huzursuzluk, idarecilerle babularn arasn amaa ynelen kesif in propagandas ile gittike derinleiyordu. Hun prenslerinin birbirleri ile olan anlamazlklar mcadeleyi iddetlendirdi. ktisad darlk ve asker gszlk karsnda, madd yardm temin edilir dncesi ile kar yol olarak Tanhu Ho-han-yeh (M.. 58-31)'in in himayesini isteme meyli durumu bsbtn kartrd. Sol Bilge elii (Sol kanat kral) olan i-i (Chih-chih, Tsit-ki) bu kardeinin tanhuluunu tanmad. Mesele Hun devlet meclisi (Trkesi: toy. bk. a.)'nde ar mnakaalara yol at. Ho-han-yeh'in teklifi; istikllin feda edilmesini "gln ve utan verici" bir davran sayan ve kendilerinden lkenin devrahnd atalara kar hrmetsizlik kabul eden i-i taraftarlarnca reddedildi (bk. a. Kltr: lde istikll)57. Tanhu'nun fikrinde direnmesi Hunlan ikiye ayrd (M.. 55). Devlet birliinin paralanmas ile in zerindeki Hun tehdidi ortadan kalkt iin Dou Asya tarihinde bir dnm noktas olan bu yllarda Hun prensleri arasnda iyice alevlenen ak mcadele sonunda, rakiplerini malp, bu arada tanhuluk merkezini de igal ederek Hun imparatoru durumuna ykselen i-i karsnda Ho-han-yeh, kendine bal ktlelerle birlikte, desteini salad in'in kuzey-bat snr blgesine (Ordos, Ping-u) ekildi (M.. 54) . Devletini glendirmek ve iktisad imknlara kavuturmak bakmndan hkimiyetini batya doru yayma uygun gren i-i Tanhu M.. 51'de harekete geti. nce Tanr dalan kuzeyi -Ik gl havalisindeki Wu-sun'lann mukavemetini krd"; Tarbagatay blgesindeki Ogurlan, daha kuzeydeki Krgzlar ve rti etrafndaki Ting-ling'leri tbiiyetine ald. ki yl iinde kazand bu baarlardan sonra, Wu-sun aknlarnn tedirginliinden kurtulmak isteyen Kang-k (u-gney Kazakistan bozkr-Mverannehir) kralnn arzusu zerine -bu devleti himaye etmek vesilesi ile- Aral glne kadar
1,7

De Groot, ayn. esr., s. 209 vd., 220 vd. ** Tafsilen bk. De Groot, ayn. esr., s. 214-222. w Bk. B. gel, in Kaynaklarna Gre Wu-sun'tar..., s. 259-278; ayn. mell., lk TUs Boyhn, s. 801-805.

66/TRKMLL KLTR btn bat blgesini idaresi altna alarak geni Orta Asya Hun imparatorluunu ihya etti. i-i, hkmetinin kuzey Moolistan'daki arlk merkezini de u-Talas nehirleri arasna kaydrarak orada etraf surlarla evrili yeni bir bakent in ettirdi (M.. 41)ki7 bylece, mevkii dolaysiyle ran, Afganistan, Hindistan, Dou ve Orta Avrupa kt'alan bakmndan Asya tarihinin bundan sonraki geliiminde srekli tesiri grlecek olan Trkistan sahasna, Trk halknn iyice nfuzunu salam oluyor (Bat Hunlar) ve Fergane, Baktria (Belh) havalisini kendine baladktan sonra, in kaynaklarna gre, An-si blgesini yni gney-bat snrlan t Anadolu'ya kadar uzanan Parth imparatorluunun kuzey-dou ksmn zaptetmek iin plnlar hazrlyordu^. Fakat i-i'nin hkimiyeti uzun srmedi. Topraklan ok geniti ve Hun devleti bu blgelerde henz iyice yerlemi, idari nizam kurmu, tbi ktleler ve komular ile normal mnasebetlerini gelitirmi deildi. i-i'nin harektn adm adm takip eden in, ^tfu'sun'lar, Kang-k devletini kendine ekmei bildi ve derhal saldrya geti. Etraftan aldklar yardm ve 70 bin kii civarndaki ordulan ile baskn eklinde Hun topraklarna girerek sr'atle ilerleyen in'liler tarafndan kuatlan, Tala rma zerindeki surlu Hun bakenti tamamiyle tahrip edildi (M.. 36). Bakentte hayrete deer bir mdafaa yaplm, sokaklarda kanl savalar verilmi, hatt tanhuluk saray iinde oda oda arplm ve i-i, olu ve htnlar dahil, saray mensuplarndan 1518 kii ellerinde kl, devletleri uruna hayatlarn feda et J-101

TARH / 67 A(P'u-nu'nun yeeni)'nin orada kendini tanhu iln etmesi hdisesi (M. 48) Hunlar tekrar ve artk bir daha birleememek zere ikiye ayrd: Kuzey Hunlar (Kuzey -veya d- Moolistan'da) ve Gney Hunlar (Gney -veya iMoolistan'da). Bylece M. 48'de ayr siys vasflar kesinlik kazanan iki Hun devleti arasndaki byk fark, Gney'dekinin in tbiiyetini devam ettirmesi, Kuzey devletinin ise istikllini daima korumas idi. Bundan baka, Gney Sibirya, Cungarya tesine kadar Bat ve -Asya'da iktisad ehemmiyeti bilinen btn ehir-devletleri de Kuzey Hun devletinin idaresinde idi. Dolaysiyle siys ve asker in saldrlarnn ana hedefini tekil ediyordu. Daha Hun imparatorluunun blnmesi ile sonulanan i mcadeleleri ustaca istismar eden in, Hunlara bal doudaki Mool-Tunguz karm Wu-huan ve Sien-pi (Hsien-bi) ktlelerini kkrtm, bunlarn srekli basklar neticesinde Hun devleti, dou Moolistan'da kontrol kaybederken, bat blgesinde de tahriki in siyaseti ile karlamt. Bu sebeple, en tesirlisi Yarkent "krall" olmak zere, an-an (iou-lan, Lob-nor'un gneyi), Turfan vb. blgelerdeki ayaklanmalar ile uramak zorunda kalnd (46-60 yllan)102. Hun devletinin buralarda, bilhassa in'in smrc tutumu ile Yarkent kral Kien'in ok merhametsiz davranndan perian den halk tarafndan kurtarc gibi karlanmas ve duruma hkim olduktan sonra, yeniden bask altna ald in'i snr kasabalarnda serbest ticarete mecbur etmesi (61-65) in'i tam kararllk iinde ve dorudan doruya asker harektla Hun devletini kertmek hazrlna evketti. mparator Ming-ti (58-75), 'eng-ti (75-89) ve Ho-ti (89-105) devirlerinin nl generali Pan 'ao'nun yksek kumandasnda kalabalk in ordularnn 30 yl sren harekt sonunda Kang-k''ye kadar (Kgar, Hami, Yarkent, Hoten dahil) says 50'yi bulan zengin ve kervan yolu zerinde olduu iin, iktisad ynden nemli ehir in idaresine geti10 . Bilhassa 73-74, 89-90-91 yllar harektnda ar kayplara urayan Hunlar Asya'da hkimiyetlerini kaybederken, douda da Sien-pilerin hcumlarna (en iddetlisi 89-91 arasnda) mruz bulunuyorlard. ki cephede srekli savalar vermek zorunda kalan Kuzey Hun devleti, son tanhulann baarl mdafaalarna ramen, kuvvetten dt, durum aleyhte geliti. Hkimiyetlerini Gney Sibirya'ya ve Cungarya'ya kadar geniletmee muvaffak olan Sien-pi'lerin hkmdar Tan-shih-huai (a. yk. 147-156) tarafndan nihayet saf d edilen Kuzey Hunlarmn (ihtimal Tanhu Avitokhol zamannda
Tafsilen bk. McGovern, ayn. esr. s. 231-254; B. Szsz, ayn. esr.t s. 69-74; W, Eberhard, Muahhar Han Devrinde Hun Tarihine Kronolojik Bir Bak, s. 346-349. 1(3 73-101 yllarnda. Tafsilen bk. W. Eberhard, Muahhar Han Devrinde..., s. 354-364; McGovern, avn. esr., s. 255-291; W. Samolin; East Trkistan..., s. 21 vd,; Liu, Ktscha..., s. 139-145.

mislerdi i-i'nin batya uzaklamasndan sonra kendini toplayan ve in hkmeti ile anlama yaparak (M.. 43), devlet meclisinin karar e bakentini Orhun blgesine nakleden, fakat M.. 36'dan itibaren tekrar in tbiliine giren Ho-han-yeh (lm. M.. 31)'e bal ktleler, onun evltlar tarafndan bir mddet idare edildikten sonra, tekrar toparlanmaa balamlar ve kudretli bir devlet adam olduu anlalan Yu (Ho-to-dzsi-si) Tanhu zamannda (M. 18-46) in'e kar istiklllerini elde ederek douda Manurya'ya, batda Kgar'a kadar olan geni blgeyi tekrar idarelerine almaa muvaffak olmulard. Fakat Yu'nun lmnden itibaren i anlamazlklara dmeleri ve uzun sren ktlk yllarnn sebebiyet verdii ok sayda hayvan krm ile lkede bagsteren alk Hunlar mkl duruma soktu. Yu'nun olu Tanhu P'u-nu'ya kar mcadele aarak kuzeydeki Hun kabileleri arasna ekilen
100

Tafsilen bk. McGovern, The Earty Empires ofCentral Asta, s. 185-194; B. Szasz, ayn. esr.y s. 66 vd.; K. Czegledy, Nomd nipek vndorlsa, s. 40 vd. 101 Tafsilt iin bk. De Groot, Oie Hunnen... s. 225-238; McGovern, ayn. esr., s. 194 vd.; B. Szsz, ayn. esr., s. 68 vd.; W. Eberhard, Belleten, say 29, s. 143 vd.; Liu, Ktscha undseine Beziehungen zu Ouna...,s. 119 vd.

68/TRK MLL KLTR

TARH/69

/bk. a. Byk Bulgarya/) topraklar dman kabilelerin istilsna urad. Siyas iktidarlarnn zayflamaa yz tuttuu tarihlerde esasen memleketi terk etmee balayan Hunlar (byk apta gler 91104de ve 155'e doru. Bk. a. Bulgar Devletleri)dan, Kua civarnda kalan Yepan-Yeban/15,lar dndaki kalabalk ktleler batya ekilmilerdi ki, bunlarn imdiki Gney Kazakistan bozkrndaki soydalarna (i-i Hunlar) katldklar anlalmaktadr. M. 48'den beri in snr blgesinde yaayan ve kuzeyden gelecek saldrlar iin in'in ileri karakolu bir tampon devlet durumunda olan Gney Hunlar da pek huzurlu deildi. Kukla tanhulara kar Hun kabileleri sk sk bakaldnyorlard. 94, 124 ve 140 yllarnda grlen ayaklanmalar glkle bastrlm, bunlar 153,158 isyanlar takip etmiti. Bu senelerde Kuzey Moolistan' igal eden Sien-pi'Ier gneye doru basklarm artrarak, Hun devleti iin tehlikeli olmaa baladlar (177den itibaren). 188'de in hkmetince tyin edilen tanhunun tamamen in'e teslim olma karar zerine Hunlar tarafndan ldrlmesi, devleti basz brakt. Kabileler dier tayinli iki tanhuyu da tanmadlar ve dank kabile hayatna dndler. Son tanhunun in bakentinde hapsedilmesi ve lkenin 5 eylete blnerek inli asker valilerin gzetimine verilmesi ile Gney Hun devleti de sona erdi (M. 216)106. Bununla beraber, Sien-pi basks yznden bilhassa 3. yy.'n 2. yarsnda gneye gelmek suretiyle in'de saylan gittike artan Hunlar, in idaresi altnda ve inli halk arasnda varlklarn koruma bildiler. in'de, Han sllesi iktidarnn zayflamaa yz tuttuu tarihlerde (180'den itibaren) birbirleri ile mcadeleye girien generallerin tutumu byk deiiklik meydana getirmi, siys birliin paralanmasna yol amt ("16 Devlet" devri). Sui hanedannn birlii ihya ettii 589 ylna kadar sren bu devrede Trk ktleleri, bata Tabga (Wei) sllesi (bk. a.) olmak zere mstakil devletler kurmular ve Han iktidarnn son bulmas ile M.S. 220'lerde, tekrar sahnede grnen Gney Hun kabile babularnn idaresinde nfuzlarn artrarak zamanla hemen btn Kuzey in'i Trk hkimiyetine alma baarmlard. Bunu salayan kuvvet, yukarda zikredilen s generallerden biri olan Ts'aoTs'ao'nun, savalarnda yardmlar olduu iin an-si blgesine yerletirdii 19 Hun kabilesi idi. Kalabalk olan ve her frsatta in idaresine ba-kaldran (msl. 271, 294, 296 yllarnda) bu Trk ktlesi mill benliini koruyor ve eski tanhu ailesi mensuplarna kar sayg beslemee devam ediyordu.
l(M

19 kabileden biri T'o-pa (Tabga), biri de byk Tanhu Mo-tun ailesinin indii Tu-ku veya Tu-ko10 idi. Hun Tu-ku (Tu-ko) babuu, eski tanhular neslinden ve Hun elig'lerinden olan Liu Yan (Lu, bu devirde Tu-ku ailesine inlilerin verdii addr) etin bir hrriyet mcadelesi verdikten sonra, dikkat ekici bir siys kavrayla, 500 sene nceki atalarnn eski Han sllesi ile olan dostluklarn ve "kardeliklerini de ileri srerek ve hatt kendi sllesine "Han" adn vererek bu in blgesinde (merkez: P'ing 'eng) Trk devletini kurmaa muvaffak oldu (304-329. 1. Chao). in bakenti Loyang' zapt etti (311). Kendisinden sonra, in'in teki bakentini de ele geiren kardei Liu Ts'ung'un gelitirdii bu siys hkimiyet uuru, idare babu aileleri arasnda el deitirmesine ramen, devam etti (balca Hun slleri: 2 Chao: 329-351, Hsia: 407-431, Kuzey Liang: 401-439 ve bunun devam: Lou-lan krall, 442-460; Turfan edvarnda). Ayn uur Ts-k (Chu-ch') Mengsn tarafndan kurulmu olan son Hun devleti "Kuzey Liang"m 439 ylnda Tabga hkmdar Tai-wu'nun basks ile -bakent Gutsang igal edilerek- yklmas zerine buradan kap kurtulduu anlalan Trk Ana ailesinin temsil ettii byk Gk-Trk hakanlna ulat1 (a. bk.). in sahasnda Hun ad altndaki siys hayatlar bylece tarihe karmakla beraber, M.. 1. asrda i-i iktidarnn yklmas neticesinde, etrafa dalm olarak Sogdiana /Seyhun-tesi/'nn dousunda, Kafkaslar'n kuzeyinde, hatt Dinyeper nehri civarnda109 ve bilhassa Aral glnn dou bozkrlarnda varlklarn devam ettiren Trk ktleleri, oradaki dier Trk zmreleri ve 1. asr sonlarndan 2. asnn 2. yansna kadar doudan gelen Hun kalntlar ile oalmlar ve uzunca bir mddet sakin bir hayat yaamak suretiyle glerini artrmlardr. Bunlarn, byk ihtimalle iklim deiiklii yznden (bk. yk. Trklerin yaylmalar) veya son yllarda gelien yeni bir gre gre110, 350 yllarnda doudan gelen Uar-hun basks karsnda batya

107

Bu ge katlanlar 123 yllarnda Aral golne kadar Ona Asya'ya hkim olmulard (bk. M. Mori, Kuzey Asya'daki Eski BozkrDevtetlennin Teskilt, s 219) * W. Eberhard, inin imal KomsuUm, s 89; K. Czegledy, Nomd nepek..., s. 51. ,h Bk. McGovern, ayn. esr.y s. 292-314; B. Szasz, ayn. esr., s. 84-87. W. Eberhard. Muahhar Han Devrinde Hun Tarihine..., s. 337-385,a

Bk. M. Kymen, Hsiung-nu 'lann Tu-ku Kabilesi, s. 51-59 (burada Tu-ku*Trk olduu ileri srlmtr). W. Eberhard, in Tarihi, s. 137, 144,174; O. Pritsak, UAJbb. XXVI, s. 218, 220- L. Bazin'e gre Tu-ku=Tuglug=Tug'lu=tu sahibi, ba kabile; bk. F. Altheira, Geschiehte der Hunnen, I, s. 24. 10,, TafsiIen bk. W. Eberhard, in Tarihi, s. 123-153, 164, 182; ayn. mell.,Liu Yan ve Tsmg'un biyografileri, 1942; McGovern, ayn. esr, s. 316-355; A Kollautz, Geschiehte un Kuttur..., I s. 295 vd. m Bk. A. Berthelot, L'Asie ancienne centrale et sud-orientale, daprtsPtottmte* s. 100 vd.,216; F. Altheim, Geschiehte derHunnen, I, s. 3; B. Szsz,/* Hunok..., s. 39. I10 K. Czegledy, Nomd nipek vndorlsa... s. 14vd 53-64.

70/TRK MLL KLTR

TARH/Tl
---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

yneldikleri ve sonra Avrupa Hun imparatorluunu kurduklar anlalmaktadr111. Bu ktlelerin, Bat Sibirya'ya doru in sahasndan uzaklamalarndan dolay haklarnda 2 asr gibi uzun bir sre yazl bilgi bulunmad gerekesine dayanlarak Hiung-nularla ayn kavim saylamayacaklar yolundaki baz iddialara112 ramen, Attil zamannda btn Avrupa'da Trk hkimiyetini gerekletirenlerin bu Asya Hunlan neslinden olduklar eitli vesikalarla belgelenmektedir.
B. BAT (AVRUPA) HUNLAR1

Kimlikleri hakknda 200 yldan beri trl tahminler yrtlen ve baz bilginler tarafndan Mool (K. Shiratory, Asya Hunlann Mool sayd iin), Trk-Mool karm (P. Pelliot, R. Gousset), Trk-Mool-Manu karm (L. Cahun vb.), Fin-Ugor (Klaproth, K. F. Neumann vb.) olduklar veya dorudan doruya slv meneinden geldikleri (Venelin, lovayski, Zabelin, Inostrantsev), yahut Germen soyuna mensup bulunduklar (Mllenhoff, A. Fick, R. Much, J. Hoops), veya Kafkas kavimlerinden bir kol tekil ettikleri (L. Jeli, Gy. Meszaros) ileri srlen Bat Hunlarnn113 Asya Hunlarnn torunlar olduklar son zamanlardaki aratrmalarla daha da aklk kazanmtr. Bu hususta birok tarih, coraf, linguistique ve kltrel deliller gsterilmitir: Corafyac Strabon (lm. 25) Hunlarn Grek -Baktria krallnn dousunda olduklarn sylerken, tarihi Plinius (lm. 125) ad geen kralln Hunlar tarafndan ykldn kaydeder ki, bu Hunlar' in kaynaklan Hiung-nu olarak tantmtr. Orosius (1. asrn sonlar) ve Ptolemaios (M.. 160-170) haritalarnda "Hun'larn oturduklar blgeler114 in kaynaklarnda Hiung-nulann topraklan olarak belirtilmitir115. Bat Hunlarnn Asya Hunlanndan geldikleri hakknda kuvvetli bir delil de Fr. Hirth tarafndan ortaya konmutur. Buna gre, 355-365 yllarnda Alan lkesinin (Hazar-Aral aras) istila edilmesi mnasebeti ile in kaynaklan (Wei-shu) bu memleketin Hiung-nular tarafndan zapt olunduunu kaydederken, o devir Ltin yazar A. Marcellinus (4. asr sonu) fethin Hunlar tarafndan ya111

pldn belirtmitir116. Ayn hdise zerinde birbirini dorulayan bir Uzakdou ve bir Bat kaynann tesbit ettii Hiung-nu=Hun aynilii, in'de, Hun babuu Liu Yan sllesi (304-329) tararndan Lo-Yang'n zaptnda (311) esir den Sogdlu tacirlerden bahseden, -in Tabga hkmdar Kaoung (452-465)'a yazlm- Sogd dilinde bir metin ile de ayrca te-yid edilmektedir11 . Geni Hun imparatorluu topraklarnda bata Gota olmak zere eitli Germen leheleri, slv, ran ve Fin-Ugor dilleri, Ltince ve Greke konuulmakta idi. Kaynaklarmzda Hunlardan kalma dil yadigrlarndan bir ksmnn bu yabanc dillere it olmas tabi grlebilecei gibi, hatt Hun hkmdar ailesinden veya yakn akrabalarndan bazlarnn adlarnn -bilhassa Gotlarla ok sk mnasebet dolaysyle -Gota'dan gelmi olmas da mmkndr. Fakat hkmdar sllesinin soyca Trk olduunda ve Hun ktlesinin Trke konutuunda phe yoktur11 . Hkmdar ailesinde tesbit edilen adlar yledir: Karaton (kara don = siyah renkte elbise. Veya Ka-ratun /gl soy/: Kara iin bk. a. Kltr: Halk), Muncuk (boncuk, ayn zamanda "bayrak" mnasnda, Attil'nn babas), Attil120, kkn\ Dengizik (=dengiz = deniz'den), rnek122 (Attil'nn olu), Aybars, Okar (Attil'nn amcalar), Ankan (Arg-han)123. Tannm kimseler: Bask, Kurstk,

De Groot, Die Hunnen..., s. 220 vd.; L. Bazin, Appartenances Lnguistiates..., s. 134; B. gel, lk Tles Boylan, s. 797, n. 9, 801; ayn. melh, Dou Gk-Trkleri Hakknda Notlar, s. 101; F. Altheim,/4tt//tf..., s. 72,119. 112 O. Maenchen - Helfen, Huns and Hsiung-nu, s. 222-243; Ph. T. Fund, 1,685 vd. ' * Adlar geen aratrclar iin bk. B. SzAsz,A Hunok..., s, 24, L. Ligeti, Attil Hunlarnn Menei, s. 23; OM. - Helfen,ayn. esr., s. 223. 1 Bk. F. Altheim, Geschichte der Hunnen, gs. yer. '"Tafsilen bk. B. Szsz, ayn. esr., s. 14-16. Bir gre gre Hunlar daha M. . 250 yllarnda eski Hind kaytlarnda batda Kemir havalisinde olarak zikredilmilerdir. Bk. R. Shafer, The Earliest Huns, s. 4.

Tafsilen bk. Fr. Hirth, Veber Wolga Hunnen und Hiung-nu, s. 245-278; ayn. mell., Hunnenforschungen, s. 84-87; B. Szsz, A Hnok..., s. 16-20. W. B. Henning, The Date ofthe Sogdian Ancient Letters, s. 615; F. Altheim, Attil..., s. 52 vd. Ayrca, B. gel, DTCF Dergisi, XVII, 1-2, s. 162, 272; R. Shafer, The Eariicst Huns, s. 5-8; K. Czeg16dy, Nomd Nepek..., s. 15 vd., 64 vd., 70 vd, 95, 121. Ayrca bk. ve kr. K. Enoki, Sogdiana and the Hsiung-nu, s. 43-62; W. Samolin, Hsiung-nu, Hun, Trk, s. 143-150. 118 Mesel, Rua-Ruga-Roa-Rugila; Laudaricus; Bleda; bk. Gy. Nemeth, Hunlarn Dili, s. 217-220 (bk. a. Kltr: l'de Tekilt). Bk. L. Ligeti, Attil Hunlarnn Menei, s. 26. Doduu yer 119 olduu tahmin edilen Atl, Etil^til (=Volga) adndan, bk. Gagy G6za, Magyar Tr-tenet I, s. 295; J. Marquart, Die Chronologie der Alttrkischen nschriften, s. 77; W. Samolin, CAJ. III, 2, s. 144 n. 8. Bizans kaynaklarnda (bk. Gy. Moravcsik, Byz. turc., II, s. 81) adn AttUs (=Volga nehri) olarak kaydedilmesi (Ltince ekli Attil) de bunu destekler. Adn Trke asl Etil olmaldr (L. Rasonyi, Sur Quelques Categories des Nonts de Personnes en Turc, s. 349; ayn. mell., ThePsychoolgyandCategpries..., s. 216). lek=Hig=61ig (kral)=lig. Bk. Gy. Nemeth, A Honfoglat..., s. 134; B. Szsz, ayn, esr., s. 32. II veya daha doru sylenii ile il iin bk. W. Eberhard, Birka Eski Trk Unvan Hakkmda, s. 319 vd.;G. Clauson, An Etymological Dictionary..., Trkish, s. 121b. ! rnek "Kk-er", Gy. Nimeth, ayn. esr., s. 135. 1 Gy. Moravcsik, Bvz. Turc. II, s. 137 / "Arg- kan (han)" gzel, asl hkmdar (kralie); Gy. N6meth, ayn, esr., s. 191; Bu drt Trke isim iin ayrca bk. Gy. Nimeth, Hunlan* Dik s. 220223.

72/TRKMLL KLTR

TARH /73

Atakam, Ekam. Topluluk: Akatir, ar (Sar ak) - Ogur. Ayrca, kmz124. Hatt Dura-Europos (Frat nehrinin orta mecramda Suriye-Irak snrna yakn yerde buluntu yeri)'da ele geen M. 3. yzyl ortalarndan kalma Parth ve Pars dilindeki kitabede Gney Kafkasya'daki Hunlarm Erk Kapgan, Topak, Tarkan-beg, Kubrat, Kurtak gibi Trke adlar tadklar ileri srlmekte ve Bat Hun hkmdar ailesinin Asya tanhulanndan indiklerini tespit bile mmkn grlmektedir126. Hunlar 4. asrn ortalarnda Alan lkesini ele geirdikten sonra, 374'de til (Volga) kylarnda grndler. O tarihlerde Karadeniz kuzeyindeki dzlkler bir Germen kavmi olan Got'larn igali altnda idi. Don-Dinyeper nehirleri arasnda Dou Got'lar (Ostrogot), onun batsnda Bat Got'lar (Vizigot) bulunuyordu. Daha batda Transilvanya ve Gaya'da Gepid'ler, bugnk Macaristan'da Tisza nehri havalisinde Vandal'lar vard. Bu drt Germen kavmi dnda ayn blgede ranl ve slv ktleler, daha baka kk Germen topluluklar da yayordu. Hun babuu Balamr (veya Balamber)'n idaresindeki byk taarruz nce Dou Got'larna arpt ve bu devleti ykt (374), kral Ermanarikh intihar etti. Yerine geen Hunimund127 Hunlar tarafndan "tyin" edilmiti. "Hayret edilecek bir hareket kabiliyeti ve gelimi bir svari taktii ile" devam eden Hun taarruzu128'nun Dinyeper kenarnda vurduu ar darbe Bat Got'larn da kertti ve kral Atanarikh, kalabalk Vizigot ktleleri ile batya doru kat (375). Bylece Hun asker gcnn harekete geirdii ve eitli kavimlerin birbirlerini yerlerinden atarak, topraklarndan kararak, Roma imparatorluunun kuzey eyletlerini alt-st ederek t spanya'ya kadar uzanmak suretiyle Avrupa'nn ethnique ehresini deitiren tarih "Kavimler G" balam oldu. n ve iddetli Hun darbelerinin, beklenmedik mahallerde grnen Hun aknc mfrezelerinin Dou Avrupa kavimleri arasnda uyandrd dehet, Bat dnyasnda korkun akisler yaratm, Hunlar aleyhine, ou Ltin ve Grek kaynaklarnda kaytl, inanlmaz rivayet ve hikyelerin kmasna ve yaylmasna sebep olmutur129. Hunlar Gotlardan, Alanlardan ve Germen Taifallardan tekil ettikleri yardma kuvvetlerle takviyeli olarak ilk defa 378 baharnda Tuna'y getiler ve
124 125

Romallardan mukavemet grmeksizin Trakya'ya kadar ilerlediler. Ancak Roma topraklarnda grnen bu kuvvetler keif vazifesini yapan nclerdi. Nitekim ayn tarihlerde bugnk Macaristan ovalarna kadar aknlar tertiplenmiti13 . Hunlardan korkan, bugnk Avusturya arazisindeki Markomanlarla Kuadlar Roma topraklarna gemeye hazrlanrken, ran asll Sarmatlar snrlar ("limes") ap Roma imparatorluu'na giriyor, nce Transvanya'da duraklam olan Bat Gotlar da Roma hudutlarn geiyorlard (381). Dier taraftan bir ksm Germen meneli ktlelerle ranl Balamalar Pannonia (Bat Macaristan'dan Alplere doru sarkarak talya'y tehdide balamlard. Hunlar Roma mparatoru Theodosios Fin lm yl olan 395'te yeniden harekete getiler. Bu hareket iki cepheli idi: Hunlardan bir ksm Balkanlardan Trakya'ya ilerlerken, daha byk sayda dier bir ksm Kafkaslar zerinden Anadolu'ya yneltilmiti. Hun devletinin Don nehri havalisindeki "dou kanad" tarafndan tertiplenen Anadolu akn, Bask ve Kursk adl iki babuun idaresinde idi. Romallar olduu kadar Ssn imparatorluunu da tela dren bu aknda Hun svarileri Erzurum blgesinden itibaren Karasu, Frat vadilerini takiben Melitene (Malatya)'ye ve Kilikia (ukurava)'ya ilerlemiler, blgenin en tahkimli kaleleri olan Edessa (Urfa) ve Antakya'y bir mddet kuattktan sonra, Suriye'ye inerek Tyros (Sr)'u bask altna almlar, oradan Kuds'e ynelmilerdi. ok sr'atli cereyan eden bu harekttan korkuya kapldklar iin Hunlara dair acip hikyeler uyduran kilise adamlarnn131 dehet dolu gzleri nnde, aknclar sonbahara doru, kuzeye ark ederek Orta Anadolu'ya, Kappadokia - Galatia (KayseriAnkara ve havalisi)'ya ulatlar ve oradan Azerbaycan-Bak yolu ile kuzeye, merkezlerine dndler (395-396)132. Bu, Trkler'in Anadolu'da, tarih kaytlarla sabit ilk grnleri olmaldr. 398'de daha kk apta tekrarlanan bu aknlar karsnda Dou Roma'mn gen imparatoru Arkadius hibir cidd tedbir alamamt. Batda Hun basks, 400 ylna doru, babu Uldz 133 kumandasnda iyice hissedildi. Balamr'n olu veya torunu olduu sanlan Uldz, Atl'nn son yllarna kadar takip edilecek Hun d siysetinin esaslarn tesbit etmiti
m m

Priskos (5. yzyiyda, bk. B. Szsz, A Hnak..., s. 27. F. Altheim - R. Stiehl, Dos erste auftreten der Hunnen..., Baden 1953, bk. B. gel, ayr. esr., s. 270; Kr. J. Harmatta, Studia Antiaua, II, 4.1955 s. 290; O. Maenchen Helfen, Akatir, s. 286. 1 O. Pritsak, Die sogennannte bulgarische Frstenste und die Sprache der Protobulgaren, s. 193 vd., 218,220,232; Kr. F. Altheim, Geschichte der Hunnen, l. s. 16-2$. Bu hususta baka gr iin bk. L. Liget. Attil Hunannm Menei, S. 19-22. 127 "Hun + azl, bk. B. Szsz, ayn. esr., s. 112,135; F. Altheim, Attil,.. s. 180. 128 Alfldi'den naklen L Rsonyi, Tarihte Trklk, s. 68 vd. ^Tafsilt iin bk. F. Altheim, ayn. esr.t s. 78-106.

B. Szsz, ayn. esr., s. 115-118. St. Hieronymus, St. Ephraim ve Eufemia efsaneleri ile Edessa kronikindeki kaytlar iin bk. B. Szsz, ayn. esr., s. 123 vd., 158, 568; S. Eckhard, Efsanede Attil, s. 145 vd. l"B. Sz&sz,AHnok..., s. 123 vd.; F. Altheim,ayn. esr., s. 29. '" Grek kaynakiannda: Uldz, Gy. Moravcsik, Byz. turc. II, s. 198. Latince seldi; Huldin, Uldin, F. Altheim, Attil...., s. 109 vd.; A. Vmbery'ye gre, Uldz=Trke Udz (Yldz), bk. B. Szsz, ayn, esr., s. 29.

74/TRK MII KLTR ki, buna gre, Dou Roma, yani Bizans daima bask altnda tutulacak, Bat Roma ile iyi mnasebetler devam ettirilecekti. nk Bizans'n Hun nfuzuna alnmas ilk hedefi tekil ediyor, buna karlk, Bat Roma topraklarna tecavz ederek huzursuzluk karan "barbar" kavimler ayn zamanda Hunlann da dmanlar olduklar iin, Bat Roma ile mterek hareket gerekiyordu. Nitekim Uldz'n Tuna'da grnmesi ile Kavimler G'nn 2. byk dalgas balam, Asding Vandalian, Hunlardan kaan Vizigotlar talya'da grnmlerdi. Alarikh'in idaresindeki bu Got tehlikesi Romal kumandan Stilikho tarafndan glkle nlendi (Nisan 402). Fakat daha korkun bir barbar belirdi ki, bu da, Hun korkusu ile yerlerini terk etmi olan Vandal'Iar, Sueb'leri, Kuad'lan, Burgondlar, Sakson'lar, Alaman'lar vb. kendi demir yumruu altnda birletirmi olarak Roma zerine atlan Radagais idi. talya'da mthi tahribat yapyor, Roma'y yeryznden kaldracan iln ediyordu. Stilikho'nun bile Pavia savanda durdurmaa muvaffak olamad bu barbar ef, ancak Trkler karsnda mahkm oldu. Byk Feasulae (= Fiesole, Floransa'nm gneyinde) muharebesinde bizzat Uldz'n kumanda ettii, Romal kuvvetlerle takviyeli Hun ordusu tarafndan malp edilen Radagais yakaland ve idam edildi (Austos 406). Bu zaferi ile Uldz Roma'y kurtarm oldu1 . O ayn zamanda Hun kudretinden bir kere daha rken Vandal, Alan, Sueb, Sarmat, Kelt vb. ktlelerini Ren nehri tesine, Galya'ya gitmee zorlamakla, Hunlann batya ynelik yollar zerindeki engelleri kaldrm, buralarda Hun kuvvetlerinin serbest hareketlerine imkn hazrlamt. Snrlar Asya'da Aral glnn dousuna kadar uzand anlalan135 Hun imparatorluunun "bat kanad" kral (= 61ig, bk. a. Kltr: Hkmdar) olduu tahmin edilen Uldz116 404-405 yllarnda ve bilhassa 409 ylnda Tuna'y geerek, nehrin gneyinde baz kpr-balarn tutmak suretiyle Bizans'a Hun tehdidinin ekitmediini gstermi ve Grek kaynaklarna gre (Sozomenos, Codex Theodosianos vb.), kendisi ile ban mzakeresi iin gnderilen Trakya umum valisi (magister mitum)'ne "Gne'in batt yere kadar her yeri zaptedebilirim" diyerek meydan okumutu137. Uldz'n lm (410 sralar)'nden sonra Hun imparatorluunun banda Karaton bulunuyordu. Bunun hakknda bildiimiz sadece 412 ylnda Bizans elisi Olympiodoros'un onun yanma gitmi olduudur1 . Karaton daha ok dou ileri ile uram grnmektedir. 422'ye kadar Hunlar hakknda bilgi verilmediinBk. B. Szsz, ayn. esr., s. 127; F. AKheim, ayn. esr, s. 109 B. Szsz, ayn. esr., s. 180,202 vd ; P. Vczy, Hunlar Avmpada, s. 82,124. m Ltin kaynaklarnda da "regulus" * "kk kral" olarak tantlr, bk. P. Vczy, ayn. esr., s. 75. I3 'B. Szsz, ayn. esr., s. 129. ,M Gy. Moravcsik, Byz. turc. /, s. 288.
LW 134

TARH/75 den o kanattaki meguliyetin on sene kadar srd tahmin edilmektedir. 422 yl Avrupa Hunlan tarihinde yeni bir devrin balangc gibidir. Bu senede Hun hkmdar ailesine mensup drt kardeten (Rua, Muncuk, Aybars, Oktar) biri olan Rua, imparatorluk makamn igal ediyor, Muncuk (Attil'nn babas) erken ld iin, dier iki karde "kanat eligleri" durumunda bulunuyorlard. Siyasette Uldz'n izinde yryen Rua, Bizans'n, Hun ordusunu isyana tevik etmek ve tbi kavimleri Hun'lardan ayrmak maksad ile Hun topraklarnda faaliyete geirdii casusluk ebekesini ve propagandaclar ileri srerek tertipledii Balkan seferinde (422), mukavemet gstermeyen Bizans' yllk vergiye balad: 350 libre altn (25,200 solidus)139. mparator Theodosios II. (408-450)'nin, 423'te henz 4 yanda iken Bat Roma imparatoru iln edilen Valentinianus III. karsnda Roma'ya sahip olmak iddias ile talya'ya ordu ve donanma sevk etmesi Bat Roma'y Hunlara daha ok yaklatrd. Roma Senatosunun da kk imparatorun yerine 1. "Notarius" (devlet ba mstear) Johannes'i semesi zerine o srada 35 yamda bulunan nl asilzade F. Aetius (Aesius), yardm salamak iin Rua'nn yanma geldi140. Hun imparatoru 60 bin svari banda talya'ya yneldi. Savaa girmeden kuvvetlerini eken Bizans'tan arca bir harp tazminat alnd. leride Attil ile hesaplaacak olan Aetius genlik ann Roma taht ilerine karmaktan doan buhranl anlarn Hun yardm ile atlatm, "magister militum" iken "konsl'le ykseldii 432 ylnda Afrika'da Vandal kral Geiserikh ile mcadele eden rakibi Bonifacius karsnda, cann Rua'ya snmak suretiyle kurtarm, imparator Valentinianus'un annesi Placidia da Hun kuvvetlerinin talya'ya ynelmesi zerine Aetius ile uzlamaa mecbur olmutu. Btn bunlar Rua'nn kuvvetli ahsiyeti ile Hun devletinin her iki Roma'nn i ve d siysetlerine yn verdiini gstermekte idi. Artk Hunlara tbi "barbar" kavimlerin Roma'ya gvenerek herhangi bir harekete kalkmalar bahis konusu deildi. Ancak, Bizans tarihisi Priskos'un ifadesi ile "Rua'dan bar ylda 350 libre altnla satn alm olan Theodosios ITUI yine de, Hun idaresinde yaayan yabanclar gizlice kkrtmaktan geri kalmyordu. Bu sebeple Rua o zamana kadar mutad olan, Bizansllarn Hun imparatorluundaki yabanclardan cretli asker toplama faaliyetlerini ve Bizansl tacirlerin Hun topraklarnda ticaret yapmalarn yasak etti. lkesi dahilinde hibir Grek serbest dolaamayacak ve ticaret belirli snr kasabalarnda yaplacakt. Bu arada Rua, bir mddet nce Bizans'a snm olan Hun ileri gem

B. Szsz, ayn. esr., s. 165, 171. Bir libre a. yk. 450 gram. HF. Altheim,a.v". esr., s. 110. 141 B. Szsz, ayn. esr., s. 169.

76/TRK MLL KLTR

TARH fTI Theodosios U'nin aynen kabul ettii bu anlamann hkmleri icab olarak, Hunlara iade edilen kaaklar Attil, daha Bizans lkesi iinde, Trakya'da Karsus (Bulgaristan'da Hirsovo) kalesinde astrd. Bu durum Hunlar arasnda olduu kadar Bizans'ta, Roma'da ve dier kavimler arasnda Attil adnn dehet saan bir otoritenin timsli haline gelmesine yardm etti. Bundan sonra Attil, imparatorluun dou blgelerinde, at zerinde, aylarca sren bir tefti gezisi yaparak, til (Volga) kylarndaki aragur (AkOgur)'larn ayaklanma teebbsn bastrd (435). Bat kanadnn arlk merkezi Tuna etrafnda, dou kanadnn arlk merkezi Dinyeper havalisinde olduu tahmin edilen bu tarihlerde Hun imparatorluunda, kaynaklardan (Priskos, Jordanes, P. Diaconus, J. Honorius vb.) takip edilebildii kadar, balca u topluluklar yer almlard: a. Germenler (doudan batya): Dou Got, Gepid, Turciling, Sueb, Markoman, Kuad, Herul, Rugi, Skir. b. slvlar (Orta ve Bat Rusya'da): Veneda, Ant, Sklaven. c. ranllar (Kafkaslar'dan Tuna'ya kadar, dank hlde): Alan, Sarmat, Batarna, Neur, Roxolan. d. Fin-Ugorlar (Ural'dan BaltVa kadar): eremis, Mordvin, Merya, Vei, ud, Est, Vidivari. e. Trkler: mparatorluun her tarafna yaylm olarak Hunlar, Kara deniz kuzeyi dzlklerinde Volga'ya kadar Be-ogur, Alt-ogur, On-ogur, aragur, Azak'n batsnda Akatir145. Volga'mn dousunda Sabar ve baka Trk ktleleri146. Saylar 45'e varan ve eitli dil ve soydan olan bu kavimler yalnz siys ynden bir birlik tekil etmekte, yabanc kavim veya zmreler ancak reisleri, efleri ve krallar vastas ile devlete bal bulunmakta idiler. Hun imparatorluu dahilinde sknet vard. 442 ylnda, Hun devlet meclisi bakam ve babakan olan147 (bk. a. Kltr: Hkmranlk, Hkmet) Onegesios1 ile Att'nn byk olu lek idaresindeki Hun ordular tarafndan bastrlan
Priskos'da -5. asr- Akatir; Yordanes'de -6. asr- Akatzir. Eskiden Trke Aa-eri diye kabul edilen adn bu aklanmas hakl tenkidlere uram ve daha doru izah tecrbeleri yaplmtr: l Hamilton'a gre, (ToqaOguz et On Uygur, s. 34) Hazar (Kazar) Trklerinin atalar veya bir Hazar kolu olmas muhtemeldir: (Aq-Qazr=Ak Hazar). Bu ve benzeri izahlara kar* itirazlar iin bk. O. Maenchen - Helfen, iterin s. 275-286. 146 Tafsilen bk. B. Szasz,/! Hunok..., s. 180, 202 vd. 147 Bk. B. Szsz, ayn. esr., s. 494 vd. 148 Priskos'da byle. Oneki+siyos: Ad, aslen Trke'dir. Trke'de ahs ad olarak da kullanlan On iki" (eski ve orta Greke'de isimlere ilve edilmesi det olan "sios" son eki ile birlikte). Bk. L. Rsonyi Les noms de nobmbre dans Vanthroponymie Turaue, s. 64 vd. (Adn yine Trke e ilgili di er izah tecrbeleri de buradadr). Veya Onga (On-ge+z: z eski Trkede oul eki; ge Trk e unvan, bk. a. Kltr: Devlet Meclisi).
45

tenlerinden Mama ile Atakam'n oullarnn ve dier Hun kaaklarnn iadesini istedi. Theodosios II. sratle andlama yolu bulmak midi ile elilik hey'etini Hun bakentine gndermee karar verdi. Fakat o srada Rua ld (434 bahan). Bizans kudretli bir dmandan kurtulduu iin seviniyor, piskopos Proculos, vaazlarnda Tann'nn, dindar mparator lleodosios'un dualarn kabul ederek Bizans zerinden bir tehlikeyi kaldrdn sylyordu . Fakat Hun snrlarna gelen Bizans elilik hey'eti Rua'y da glgede brakan bir babu ile karlat: Attil (Etil). Hunlann bana getii zaman 39-40 yalarnda olan Attil, babas Muncuk erken ld iin, amcas Rua'nn yannda yetimi, onunla birlikte seferlere katlm, eitli kavimleri yakndan tanmak imknn bulmu, devlet idaresini ve Hun i ve d siyasetinin esaslarm renmiti. Memleketi byk kardei Bieda (sonralar Macarlar tarafndan Buda diye anlmtr) ile birlikte devralmlard. Fakat kaynaklarda aklandna gre, elenceden holanan, enerjisi kt Buda, ikinci plnda kalarak, devleti cidd bir hkmdar vasfm tayan kardeine brakmt. Ordu ve d ilikilerin dzenlenmesi Att'nn elinde idi. Amcalar Aybars (dou kanad elig'i) ve Oktar (bat kanad elig'i), Rua zamanndaki yerlerini muhafaza ediyorlard. Aralarnda iddia edildii gibi bir rekabet bahis konusu olmadktan baka, Bieda da "iktidar hrs ile yanan" Attil tarafndan ortadan kaldrlm deildi. Att'nn yardmcs sfat ile 11 yl Hun imparatorluunun idaresine katlan Bieda 445'te eceli ile lmtr 43. 434 yl baharnda Hun snrlarna gelen Bizans elilerini Attil, Tuna ile Morava nehrinin birletii yerdeki Bizans Margos (bugnk Dubravica) kalesinin tam karsnda- Tuna'nm kuzey kysnda- bulunan Konstantia surlar nnde, at zerinde karlad ve dinlenmelerine dahi izin vermedii elilerin biri konsl-general, dieri sekin bir diplomat olan temsilcilerine, taleplerini, bar artlar olarak yazdrd. Konstantia Bar (veya Margos Bar) diye anlan bu andlamann balca maddelerine gre, Bizans bundan byle Hunlara bal kavimlerle mzakerelere, ittifaklara girimeyecek, Hunlardan kaanlara -esir alnm Bizans teb'as dahil- snma hakk tanmayacak, Bizans elinde bulunanlar iade edilecek (Grek asll olanlar iin fidye verilebilecek), ticar mnasebetler yine belirli snr kasabalannda devam edecek ve Bizans'n demeyi taahht ettii yllk vergi iki katna (700 libre altn veya 50,400 solidus) karlacakt144.
F. Altheim, ayn, esr., s. 133, B. Szsz, A Hunk. , s. 173. ldrlme iddialar ve kar deliller iin bk. B. Szsz, ayn. esr., s. 194 vd., 212, n. 84. F. Altheim,i4/lfS..., s. 134; B. Szsz, ayn. esr., s. 178 vd.

78/TRKMLL KLTR

TARH/79

Akatir isyan dnda bu sknet bozulmamt. Halbuki Roma imparatorluunda, Kavimler G dolaysiyle hareket hlinde olan kavimlerin gei yollan zerinde geni lde tahribat yapmalar, yerli halkn mahsultn zorla ellerinden almalar vb. yznden patlak veren ve genileyen kyl ("BagaudHlax) isyanlar nizam ve asayii iyice sarsm, buna kar Roma, Aetius vastas ile bir kere daha Hunlara mracaat zorunda kalmt. ki yl kadar sren mdahale sonunda, Attil'nn gnderdii Hun mfrezelerinin yardm ile isyana elebalar Aetius tarafndan ortadan kaldrld ise de149, bu defa da, Kral Gundikar idaresinde bugnk Belika blgesine saldran Burgond-larla savamaa mecbur olundu. Bilhassa Necker nehri boyunca cereyan eden muharebelerde Hun ordusuna bat kanad elig'i Oktar kumanda ediyordu ki, rivayete gre, Kral Gundikar dahil 20 bin Burgond'un ld bu HunBurgond mcadelesi Almanlarm mehur "Nibelungen" destanlarna konu tekil etmitir1 . Btn "Germania"nn Hunlar tarafndan zaptn tamamlayan bu savalar neticesinde, 436'y takip eden yllarda, u kavimlerin de Trk idaresine alnd anlalmaktadr: Burgondiar, Bayavurlar, Yut-hanglar, aa Ren sahasndaki Franklar, Tringler, Longobardlar Hun hkimiyetinin "Okyanus adalarna, yni Kuzey Denizi ve Man kylarna ulat, hdiselere ada tarihi Priskos tarafndan bildirilmitir151. 440'dan itibaren Attil Bizans'a kar basky artrd. nk Theodosios II, Konstantia andlamasmn hkmlerine aykr olarak, Hunlardan kaanlar iadede ar davranyor, hatt bunlardan bazlarn yksek makamlara getiriyordu. Mesel Got meneli Arnegisclus'u "general" rtbesi ile Trakya'da Hun snrnda vazifelendirmiti. Mterek pazar yerlerinde Grek tacirleri Hunlar aldatyorlard. Margos piskoposu, Konstantia civarnda, kymetli mdenlerden yaplm silhlan ve ziynet eyas ile birlikte gmlen Hun byklerinin mezarlarn soymu152, bu davran Hunlar infiale sevk etmiti. Nihayet Bizans, yukarda geen Akatirler isyannda tahriki rol oynamt. Dier taraftan Kuzey Afrika Vandal kral Geiserikh, Akdeniz'deki harektm engelleyen Bizans'a kar Attil'dan yardm istemiti. Bu sebeplerle Attil'nn idaresinde olarak, Margos'un zapt ile balayan 1. Balkan seferi (441-442), Singidunum (Belgrad) ve Naissus (Ni) zerinden Trakya'ya doru geliirken, Bat Roma'nn aracl neticesinde hzn kesti. Roma ordular bakumandan Aetius, bundan byle Theodosios'un andlama artlal

rina riayet edeceini garantilemek zere kendi olu Karpilio'yu Hun sarayna rehine olarak gndermiti153. Bu sefer sonunda Tuna boyundaki kaleler Hun idaresine gemi, daha geri hatlardaki tahkimat yktrlm, Balkanlar'da Hunlara kar durabilecek mukavemet yuvalar kaldrlmt. 445'te Bleda'nn lm zerine tek bana Hun imparatoru olan Attil, iktidarnn ahikasna ykselmekte idi. Bat Asya ile Orta Avrupa'ya hkimdi. Her iki Roma'nm durumlar meydanda idi. Attil'ya kar koyabilecek bir kuvvetin kalmay, bir psikolojik belirti olarak, "sava tanrs Ares"in klcn Attil'nn ellerine verdi. Priskos'a gre, uzun zamandan beri kayp olan bu kutlu kl bir Hun oban tarafndan bulunarak Attil'ya getirilmiti. Artk dnyann fethi yaknd, zira Ares'in klc vastas ile yeryzne hkmetme yetkisinin Tanr tarafndan Attil'ya tevdi edildiine inanlyordu154. Bu duruma ilveten Bizans'n kaaklar geri vermekten ekinmesi, yllk vergiyi demede isteksizlii 2. Balkan seferinin almasna sebep oldu (447). Attil'nn idaresi altnda birka noktadan Tuna'y geen Hun ordusu, iki koldan ilerleyerek kaleleri, Sardika (Sofya), Philippopolis (Filibe), Markianopolis (Preslav), Arkadiopolis (Lleburgaz) mstahkem mevk ve ehirlerini zapt ede ede ve Tesalya'da Termopil'e kadar geni bir daire izdikten sonra, Bizans bakentini kuatmak zere Athyra (Byk ekmece)'ya ulat. Orada, bar yapmak iin Theodosios'un sr'atle gnderdii magister ve patricius Anatolios, Attil tarafndan kabul edildi ve anlamaya varld (Anatolios Bar). Buna gre, Tuna'nn gneyinde be gnlk mesafedeki yerler askerden arndrlacak, buralardaki pazarlar yerine, artk bir Hun snr ehri hline gelen Naissus(Ni)'da ortak pazar kurulacak155, Bizans, harp tazminat olarak 6000 libre altn deyecekti. Ayrca yllk vergi katma (2100 libre altn veya a. yk. 150.000 solidus) karlmt156. Bizans bakmndan en ar art yllk vergi idi. Her sene bu kadar altn tedarik edilmesi imparatorluun takatini ayordu. ard anlalan Theodosios, sarayndaki ileri gelenlerin de tavsiyesi ile, garip bir kurtulu yolu buldu: Bir suikast ile Attil'y ortadan kaldrmay plnlad. Banda Edekon (umumiyetle kabul edildiine gre, Skir Germenlerinin efi. Fakat A. Vmbery'ye gre Trk. Adn asl Edikkn) ve Orestes (Pannonia'l bir Romah)'in bulunduu Hun elilik heyeti ile birlikte Bizans bakentinden Attil'nn devlet merkezine, yni Orta Macaristan'a doru yola kan, tannm
113 154

**536'da F. Alfheim, Attil..., s. 115. 150 F. AJtheim, ayn. esr., s, 117-124; B. Szsz. ayn. esr, s. 183 vd.: . Akkaya, Eski Alman Destanlarnda Attil'nn Akisleri, s. 561-568. 151 B. Szsz^A Hunok..., s. 207. Ln F. Aitheim, ayn. esr., s. 146; ayn. mUell., Ceschkhte der Hunnen, IV, s. 290, V, s. 269; B. Szisz, ayn. esr., s. 190.

F. Aitheim, Attil..., s. 168; B. Szsz, s. 193. B. Szsz, ayn. esr., s. 215, 249, n. 1; F. Aitheim, ayn, esr, s. 133; S. Eckhardt, Efsanede Attil, s. 149. Ayrca bk. a. Kltr: Hkmranlk ve Ghn Hkimiyeti. l " Bk. P. Vczy, Hunlar Avrupa'da, s. 88. 156 Hunlarn Balkan seferleri iin tafsilen: . Kafesoiu, XII. Asra Kadar stanbul'un Trkler Tarafndan Muhasaralar, s. 1-6.

80/TRK MLL KLTR

TARH/81

hukuk bilgini Maximinos bakanlndaki hey'ette, seyahat notlar, bata Attil ve a olmak zere 5. asr Avrupa Trk tarihini ayrntl ekilde renmemize yardm eden ktip Priskos da dhil bulunuyordu. Suikast gerekletirmekle vazifeli Bigia'nn da katld heyet 448 yl yaznda Hun bakentine (yeri belirlenememitir) geldiinde, durumdan Edekon vastas ile haberdar olan Attil,* yapt alen sorguda Bigila'ya maksat ve faaliyetlerini itiraf ettirdi. Bizansllarn hibirine dokunmad, fakat Theodosios'a hitaben yazd u mesaj huss eli ile imparatora yollad: "Theodosios, Attil gibi, asl bir babann oludur. Attil, babas Muncuk'tan ald asaleti muhafaza etmi, fakat Theodosios Attil'mn hara-gzn olmakla kle durumuna dmtr. Theodosios klelik haysiyetini de koruyamamtr, nk efendisi olan Attil'nn canna kymak istemitir"1*. Attil'y teskin etmek zere Bizans' tan, derhal, yukarda ad geen Anatolios ile magister ve kanlar Nomos bakanlnda ikinci bir heyet yola karld. Bu eliler Hun bakentinde Atill'y, tahminler hilfna, sakin ve yumuak buldular. Zira Hun d siyaseti deimekte idi: mparator Theodosios'un ahsnda Bizans' tamamen kendi iradesine bal kabul eden Attil, artk Bat Roma'ya ynelme zamannn yaklat kanaatine varm bulunuyordu. Bat Roma'ya esasen son mhim asker destek 439 ylnda yaplm, ondan sonra yardmlar tedricen kesilmiti. Bat Roma. Hun devletine yllk vergisini muntazaman demekle beraber558, gelien yeni durumun farknda olan bakumandan Aetius, muhtemel bir Hun*Roma atmasna hazrlanmakta idi: "Barbarlarla mnasebetlerini dzeltmi, onlardan ald cretli askerlerle, Trk uslnde, ou svari birliklerinden kurulu ordular tekiline girimi, Hunlar'a bal baz kavimlerle gizli temaslar aramaa balamt. Buna karlk Attil da 443 yllarnda tekrar alevlenen ve Galya'dan spanya'ya da srayan kyl isyanlar ile yakndan ilgileniyor, Roma'ya kar Vandallarla ibirlii imknlarn aratryordu. O da, phesiz, Roma imparatorluu ve "barbarlardan meydana gelen btn bir Bat dnyas ile hesaplaaca iin iin ehemmiyet ve nezaketini takdir etmekte idi. 448'lerden itibaren iki yl kadar sren Hun siys ve askeri hazrl tamamlannca, Attil ilk diplomatik taarruzunu Roma'ya yneltti. mparator Valentinianus IU'n kzkardei olup, vaktiyle, evlenmek arzusu ile Attil'ya nian yz gnderen ve 425'ten beri imparator hukukunu hiz olduunu belirlemek zere "Augusta" unvan ile anlan, delimen tabiatl Honoria'y zevcelie kabul ettiini bildiren Attil, ehiz olarak imparatorluun Hono157 W

ria'nn hissesine den yansn veya "Augusta"nn kocas sfat ile Roma imparatorluunun idaresine itirak hakkn istedi159. nce oyalama yolunu tutan Valentinianus ile Aetius'un teklifi nihayet aka reddetmeleri, byk Hun seferini meru duruma soktu. Ren kylarndaki Ripuar Franklar ve Vizigotlarla ilgili bir iki anlamazlk da sava havasn olgunlatrd. 451 balannda Orta Macaristan'dan batya harekete geen Hun kuvvetlerinin mevcudu, 80-100 bini Trk, bir o kadar da yardmc Germen ve slv olmak zere 200 bin kii civarnda idi. Hun ordular Mart ay ortalarna doru Ren nehrini noktadan aarak Galya'ya girdii srada, talya'dan yola ktktan sonra, Hun dman "barbarlarn salad takviyelerle says yine 200 bine ykselen Aetius kumandasndaki Roma ordusu Garya'da kuzeye doru hzla ilerliyor; Hun ordular Mettis (Metz)'i (7 Nisan) ve Durocortorum (Rheims)'i zaptederek Paris yaknndaki Aurelianum (Orleans) ehrine ulat zaman, Aetius da oraya yetimi bulunuyordu. Fakat karlama Attil'nn Trk taktiine daha uygun grd Katalaunum (veya Campus Mauriacus /Kampus Mavriyakus/ sahas. Troyes ehrinin batsnda Champagne ovasna doru)'da oldu (20 Haziran 451)1 . Bat dnyasnn iki yarsnn birbiri zerine yklendii, nihayet 24 saat sren ve iki tarafn ok ar kayplar verdii (Jordanes'e gre 165 bin l!) muhakkak olan bu byk savata kimin galip geldii hl mnakaa edilmektedir'61. Avrupal tarihiler, t A. Thierry'den beri (1856), Attil'mn yenildiini sylerler ve buna Roma kuvvetlerinin imha edilmeden Hunlarn ekildiini del gsterirler. Ancak son aratrmalar meseleye biraz daha k tutmu grnmektedir: Anlalmtr ki, sava gnnn akam Roma ordusu dalm162, birlikleri arasnda irtibat kaybeden bakumandan Aetius bile yanllkla dt Hun kt'alan arasndan glkle kurtulmu163, ertesi gn erken saatlerde, Roma'ya bal Bat Got ordusu, savata len kral Theodorikh'in olu Thorismund idaresinde, muharebe meydanndan uzaklam, ar kayplara urayan Frank kuvvetleri de onlar takip etmiti. Ayrca bu savata Attil'mn gayesine ulat da aikrd. Baty hkimiyetine alabmek iin Roma imparatorluunun insan ve asker deposu durumunda olan Galya barbarlarm saf d etmek istei ile nce Galya'ya yrm olan Attil, Roma'nn bu tabi mttefiklerinin sava gcn krarak, Roma'y desteksiz brakmaa muvaffak olmutu. nl Aetius'un Roma'da gzden dmesi164 bunun neticesi idi. Ordularm
1,9

Priskos, FHG. IV. 96-97, bk. B. Szsz./! Htmok..., s. 245.261; P. Vczy, Hanlar Avrupa'da, s. 104. F. Altheim,/1/ttM.., s. 169.

F. Altheim, ayn. esr., s. 172; B. Szsz, ayn. r, s. 270. F. Altheim, oyn. r, s. 177; tafsenbk. ayn. melU Geschichte der Hunnen. IV, s. 321-329. 161 Tafsilen bk. B. Szsz, ayn. esr., s. 296-299,339-343. 162 1. Alfldi, Magyarorszg Nipel is a Rmai birodahm, s. 55 vd. 163 F. Altheim. Att..., s. 178. 164 B. Szasz, ayn. esr., s. 356; Alfldi, gst. yer.
,6

82/TRK MLL KLTR

TARH/83

Galya ortasndan olduka salam ve disiplin iinde 20 gn kadar bir zamanda kendi bakenti blgesine getirebilen Attil kudret ve "korkunluunu" muhafaza ettiine gre, Kampus Mauriakus'ta Bat imparatorluunun ne kazand, o srada Roma'da sk sk sorulan suallerdendi. Nitekim, daha bir yl gemeden Attil, talya seferine balad zaman Roma'nn Hunlara kar karacak kuvveti kalmamt. Hdiselere ada Prosper Tiro (Papa Leo Fin ktibi)'nun kaydettiine gre165, Aetius, mukavemet imknszl dolaysiyle, mparator Valentinianus'un talya'dan ayrlmasn tavsiye etmekte idi. Attil 452 baharnda ekirdeini svari kuvvetlerin tekil ettii 100 bin kiilik ordusunu Julia Alpleri'nden geirerek bugnk Venedik dzlne indirdi. Oradaki mehur Aquileia kalesini zaptettikten sonra Po ovasna girdi. Aemilia blgesini igale balayp Roma imparatorluunun o zamanki bakenti Ravenna'y tehdit etmesi meselenin nihayete erdirilmesine kfi geldi. Roma saray endieli, halk tell, Senato ne olursa olsun ban yapmak kararnda idi. Kilise de bu arzuya katld. Sr'atle bir hey'et hazrland. Hitabeti ile mehur Papa Leo I ("Byk Leo") bakanlnda konsl G. Avianus ve eski "praefecture" Trygetius'dan kurulu bu hey'et, Mincio rmann Po nehrine dkld dzlkte ordughn kurmu olan Attil tarafndan kabul edildi (452 Temmuz ortas). Papa, imparator ve btn Hristiyan dnyas adna, byk Trk babuundan Roma'y esirgemesini rica etti. Be yl kadar nce kahir bir kuvvetle ekmece'ye kadar geldii hlde nasl stanbul'u tahrip etmekten kanm ise, Papa'nn azndan Roma'nn teslim olduunu rendikten sonra bu eski medeniyet merkezini korumay da vazife sayan Attil, muzaffer ordusu ile bakentine dnerken, phesiz, tpk Bizans gibi, Bat Roma imparatorluunun da kendi iradesine baland kanaatinde idi166. Priskos'un, 448'de Hun bakentinde Bat Roma elisi Romulus'dan duyarak belirttii zere , imdi sra Orta-doudaki Ssnlerde idi. Orann da himayeye alnmas ile "dnya hkimiyeti" gerekleecekti. Fakat bu, Attil'ya nasip olmad. talya seferinden dnte, rivayete gre zifaf gecesinde -herhangi bir i kanama neticesi- azndan, burnundan kan boanmak suretiyle ld (453)168. Ya 60 civarnda idi. Attil, milletlerin hafzalarnda lmszle ulam tarihin ndir simalarndan biridir. Htras etrafnda talya'da, Galya'da, Germen memleketlerinde, Britanya'da, skandinavya'da ve btn Orta Avrupa'da asrlarca aadan
w

aza dolaan efsaneler tremi9, romanclara, ressamlara, heykeltralara konu olmu, hakknda en ok kitap yazlan alsiyetlerden biri durumuna ykselmi, tiyatro yazarlarna, kompozitrlere ilham vermi, adna bir dzineye yakn opera bestelenmitir1 . Son yarm asrda yaplan tarafsz tarih aratrmalar onun, Hristiyan Orta-ann taassup kokulu uydurmalar ile ilgisi bulunmadn, Nibelungen destanlar bata olmak zere, ada kaytlarn onu iyilik sever, babacan, ok yksek vasfta bir hkmdar olarak tandn ortaya koymutur Attil'nm lmnden sonra, hatunu Arg-kan'dan doan olu; arasiyle lek, Dengizik, rnek, babalarnn yerini tutamadlar. mparator olan lek, ayaklanan Germen kavimleri ile yapt Nedao (Avusturya'da) savanda hayatn kaybetti (454). ok cesur, fakat siys zekdan mahrum Dengizik, imparatorluk birliini yeniden kurmak iin neticesiz mcadeleler iinde rpna rpna nihayet bir Bizanslnn klc ile can verdi (469). rnek ise, byk kardelerinin lmnden sonra, artk Orta Avrupa'da tutunmann zorluunu anlayarak, savalarda yorgun den Hunlarn byk ksm ile Karadeniz'in bat kylarna dnd. rnek idaresindeki Hunlarn, nce Gney Rusya dzlklerinde grnen, sonra Balkanlar'da ve Orta Avrupa'da birer devlet kuran Bulgarlar ile Macarlarn teekklnde byk rol oynad anlalmaktadr. Tarih kaytlarda Bulgar-Trk devletinin hkmdar ailesi olan Dulo (Doulo) sllesi (bk. a. Byk Bulgarya Devleti)'ne mensup gsterilen rnek, Macar geleneklerinde, Macar kabilelerini Tuna boyuna getirerek orada yerletiren Arpad hanedan tarafndan ata tannmaktadr. 4. asrda Hunlara, Volga'dan batya doru rehberlik eden geyik motifli "Sirli Geyik" efsanesinde de, Hunlarla Macarlar (Hunor-Moger) karde gsterilmitir (bk. a. Hazar Hakanl). Nihayet Macaristan'da yaam olan Sekellerin Hunlarn ocuklar olduu zannn uyandran bir babu aba Efsanesi vardr Avrupa Hun ktlesi yalnz bu Trk devlet ve topluluklarnn oluuna ve kltr ynnden Bat Avrasya'sna salam bir zemin vermekle kalmam, daha mhim olarak, Asya kt'asnda yer darl, ktlk yznden veya siy-sasker bir sebeple skntya den ve bu tedirginlikten kurtulmak iin huTafsiIen bk. S. Eckhardt, ayn. esr., s. 140-214. Tafsilen bk. B. Szsz, ayn. esr., s. 414-417. 171 S. Eckhardt,gst. yer.; A. Alfldi, Menschen, die Geschichte maehten I, Wien 1931, s. 229-234; . Akkaya.grt, yer. 172 S. Eckhardt, ayn. esr., s. 150, 189 vd.; Gy. Nimetti, Hunar ve Macarlar, s. 261-265; R Szsz, ayn. esr., s. 400-408; Ayrca bk. B. gel, Trk Mitolojisi, s. 578-581; A. Ahmetbeyolu, Avrupa Hunlannm "Sihirli Geyik Efsanesi", s. 65-68. 173 B. Szsz, ayn. esr., s. 408 vd.; S. Eckhardt, ayn. esr., s. 198 vd.
l70 i69

Bk. B. Szsz, A Hnok... s. 348. Bu kanatle ilgili olarak "4 ke" * butung: 1- skitya, 2- Gcrmanya, 3- Dou Roma ve 4- Bat Roma gr, bk. a. Kltr: Hkmranlk. '*7F. Althcim, Attil .., s 169; B. Szsz,ovn. esr., s 298, F. A\i\\cim,Geschchte..., II, s. 182. 168 lm hakknda dier rivayetler ve tcnkidlen iin bk. B. Szsz, ayr. esr., s. 365-368; S. Eckhardt, Efsanede Attil, s. 149-152.
,Aft

84/TRKMLL KLTR

TARH/85

zurlu, rahat, hr yeni iklimler arayan Trk ktlelerine Bat ynnn acs olmutur. Ayn zamanda, yol zerindeki ndo-ran ve Germen gruplarm (Alanlar, Sarmatlar, Gotlar vb.) ileriye, uzaklara iterek veya ksmen kendi iinde eriterek temizlemek suretiyle bu yolu, sonraki 900 yl mddetle Trk glerinin hizmetine hazrlamtr. Bu noktann bilhassa belirtildii 4 bat aratrmalarnda, Hunlar zerinde Avrupa'nn eitli kltrel tesiri konusunda dlen arlk da dikkatten kamamaktadr 75. Attil'mn saraynda, yabanc kkenden grevlilerin bulunduu, bunlarn yksek mevkiler igal ettii ve Trk, Got, Ltin dillerinin ayn llerde konuulduu dorudur. Ancak, halk Germen ve Ltin olan Avrupa kt'asnda tabi saylmas gereken bu durumun, derin kltr tesirinden ziyde, Hun-Trk imparatorluunun niteliinden doduunu kabul etmek daha isabetli olur. Nitekim Hun topluluu ne dil, ne de hayat tarz ynlerinden deiiklie uramam176, siys iktidar sona erince de oralar brakp Trk evresine dnmek tercih edilmitir. Buna karlk, Hun hkimiyeti ann Avrupa'da u derin etkileri olmutur: a. "Kavimler g" yolu ile etnik (Avrupa ahalisinin birbiri ile karmas, a. yk. bugnk durumun temeli); b. Savalar veya dosta mnasebetler yolu ile edeb (Nibelungen Desta n, efsaneler vb.); c. Bozkr san'at yolu ile estetik ; . Bat Roma imparatorluunun yklmas (476. talya'nn ilk yabanc kral Odovakar, Attil'nn sadk adamlarndan Edekon'un olu idi) ve byk istil hareketlerinin balamas zerine ok mhim bir tarih gelime olarak, Roma-Germen gruplama eiliminin uyanmas178 yolu ile siys; d. Hatt kylnn ve gszn korunmasna ynelik "valyelik" (dar mnada, atl savalk) hayatnn ve Roma imparatorluk kavramna kar mill duygularn yaratcs olarak sosyal ; e. Avrupa ordularnn Trk sistemine gre slah hareketleri (bk. a. Kltr: Ordu) dolaysiyle asker bakmlardan Trk kltr tesirleri Bat'da hemen btn Orta-alar boyunca devam etmitir.

C- ORTA DOU HUNLARI Ak Hun-Eftallt

Devleti

Byk ksm Volga'dan batya geen Hunlardan Gney ran'a ve Bat Afganistan'a inen bir blk olduu tahmin edilen Orta Dou HunlanI80?mn, hi olmazsa, Ak Hun-Eftalit devleti hanedan ailesi ile hkim zmresini tekil ettikleri ileri srlm; veya bu devlet, Tleslerden Chao-ch' (Kaok)= Uygurlarn atalan)'lere bal Hua kolu mensuplarnn Cungarya bozkrlarndan Horasan blgesine geerek 5. asrn ortalarna doru bir siys teekkl hline gelmesi ile ilgili grlmtr181. Hun tarihinin bu noktas olduka karanlk bir manzara tamaktadr. Hkimiyetini Hazar kylarndan Kuzey Hindistan'a, Afganistan'a, Asya'ya kadar genileten bu kavmin veya kavimler topluluunun eitli vesikalarda birbirinden farkl adlarla anlmas182 durumu daha da kartrmakta gibidir. Vaktiyle Ed. Chavannes Yeta'larm ne'et ettii Hua (Hoa) topluluk ad ile "Hun" kelimesinin yakn ilgisi bulunduunu dnm ve J. Marquart184 trl adlarla zikredilen bu kavmin, Priskos'daki Kidarita (Ssn imparatorluu hududunda Kafkaslar'da oturan Hunlar)'lardan ibaret olduunu ileri srmt. Bizansl tarihi Theophanes(8. asrn 2. yans)'e gre "Ephtalit" ad, Ssn imparatoru Pe-roz (Frz. 459-484)'u malp eden Hun hkmdar Ephtalanos'tan alnmtr185. Bu adn aslnda, Eftalit paralan zerinde grlen Hephthal-khion olduu ve birinci kelimenin slle adn, ikincisinin de kavim ismini gsterebilecei bildirilmitir186. Dier taraftan skenderiyeli Kosmas ndikopleustes (545-549 aras) ile Bizans tarihisi Prokopios (545-550 aras)'un eserlerinde ve eski Hind vesikalarnda ayn kavimden Ak Hun 'lar (Bizans: Devkhoi

180 181

174

Msl. bk. Attil ve Hurdan, s. 278. '"Hlseten bk. TM, IX, s. 191-198. 174 Bk. A. Alfldi, Magyarorszg ttepeu.., s. 50 vd. JTT Bk. N. Fettich, Hunlann Arkeolojik Hattralan, s. 245-260; B. gcl, Trk Kltr Tarihi, s. 91-108. ** Aitheiro, Attil.-., s. 6. 179 Bk. M. Percberon, Les conauemnts d'Asie, Paris 1951, s. 60 vd.; Gy, Ndmeth, Attil ve Hunlan, s. 6.

F. Altheim, ayn, esr., s. 71; L Ligeti, Attil Hunlanntn Menei, s. 25B. gel, lk Tles Boylan, s. 826. Bu Hralarn daha o tarihlerde Ssn devri Pehlevce vesikala rnda (Bundahin, Nemokre-Hrad, bk. A. Kollautz, ayn. esr., I., s. 94) ve Bizans kaynaklarnda (bk. H.W. Haussig, THeophylactos excurs..., s. 311. n. 96) 'Trk" denildii belirtilmitir. 182 Priskos'da "Kidarita veya Kidara Hunlan". htimal Trke kiderti, kdmi-bau (A. v. Gabain.^/f. Gram., 1941, s. 314) sznden: "Bat Hunlan", yni Ak Hunlann bat kanad, bk. F. Altheim, Geschichte der Hunnen, I, s. 39 vd. (R. Ghirshman'a gre, Kidara aslen Yeh-i'dir. Bk. ayn. esr.,, s. 190). Dier Bizans kaynaklarnda: Khunni, Ephtata, Gok-Trk hakan Tardu*nun mektubun da: Abdel; Ermeni kaytlarnda: Hephtag, ThedaL ran dillerinde: Khyon, Haona, Haytal; Hind kaytlarnda: Huna; Ltin kaynaklarnda: Khionita; Sryn'de: Khiyonaye; on; Baktria-Eftalit pa ralarnda: Oiono; Sodca'da: Khun, Khyon; in ylhklannda: Yeh-ta, Yeh-ta-i, /-ta, Yeh-tai-i-U-Co, IM Ed. Chavannes, Documents sur les Tou-kiue (Turcs) occidentaa, s. 222 vd. m i. Marquart, berdas Volkstum derKomanen, s. 70 vd. 185 Ed. Chavannes, ayn. esr., s. 223. l8ft Bk. W. Samolin, East Trkistan.., s. 53 n. 30.

86 / TRK MLL KLTR

TARH/87

Ounni; Hind: veta-Huna) diye bahsedilmitir187. 520 ylnda Ak Hun-Eftalit hkmdann ziyaret eden inli seyyah Song Yn'n notlarndan bu kavmin Hunlarla akrabal anlalyordu . 5. asnn ilk yarsnda S-snlerle arpan Ak Hun hkmdar "Khakan" unvanm tayordu ve Afganistan blgesindeki Ak Hun prensinin unvan da "Tegin" idi189. Blge yerli halknn ran asldan olduu phesizdir190. Ak Hun-Eftalit meselesi son zamanlarda bilhassa K. Czegledy'nin geni aratrmas ile1 olduka aklk kazanm grnyor. Buna gre, tarih gelime M. 350 yllarnda Altaylar havalisinden batya doru cereyan eden byk g hareketi ile ilgilidir. Asya'da Hun idaresinden sonra iktidara gelen Sienpilerin yerine kurulan byk Juan-juan devleti (bk. a.)'nde Uar ve Hun adlarnda iki kabile grubu 350'lilerde bilinmeyen bir sebeple o devletten ayrlarak bugnk Gney Kazakistan bozkrna gelmi, burann eski Hun halkn Volga'ya doru ittikten (Avrupa Hunlan) az sonra gneye ynelerek Afganistan'n Toharistan blgesine inmiti. 367'ye doru, buradaki eski Kuan (Byk Ye-i) lkesine hkmeden "Kidarita" hanedan (ihtimal ran aslh)'n da Baktria (Belh havalisi)'ya sren bu Asyal ktle, sylendii gibi, Uar (= Avar; bk. a. Avar Hakanl) ve Hun kabileler birlii idi. Bu birlik daha sonra Kang-k (u-Mverannehir) ve Sogd (Semerkand ve havalisi)'un hkimleri olarak (ince'deki Hiung-nu ve Avrupa dillerindeki Hun ekilleri arasnda mahall sylenilere gre baz ufak deiiklikler gsteren) yukarda sraladmz adlar altnda anlmtr192. Hkimiyetini batda Hirkania (Gurgan. Hazar denizinin gneyi)'ya kadar genileten bu devlet 5. asr ortalarndan itibaren Heftal adnda yeni bir hkmdar ailesine sahip olmu (bu ad ilk defa 457'de grlyor) ve ykld 557 ylma kadar hem slle, hem kavim olarak -teki adlar ve Ak Hun ad e birlikte- bu ad da tamtr. Yaplan tesbitlere gre, devlette rol oynayan kabilelerden bazlar
187

Bk. Gy. Moravcsik, Byz. turc. I, s. 306; H. Humbach, Baktrische Sprachdenkmaeler, s. 31; W. Samolin, ayn. esr., s. 51. Ed. Chavannes, Voyage de Song Yun dans 'Vdyana et la Gandhara, s. 402 vd. 189 Bk. F. Lszi,i4 kagn es csaldja, s. 31; B. Szasz, ayn. esr., s. 459; Ed. Chavannes, Documents..., s. 225. 1W R. Ghrshman, Les Chionnes-Hephthalites, Caro 1943. Bk. W. SamoIin,/4 Not on Kidara..., s. 295; G. Clauson, Asta Majr, N.S. VIII, 1, s. 105; ayrca, Hephtalit grubu iin; W. Eberhard, TM, VIII, s. 139 vd., 170 vd. m Nomdntpek Vndorlsa..., s. 16,64, 53-74. 192 Uar-Hunlarn Asya Hun-Trk kollan olduunu belirleyen bu eitli adlarn ayn kkten geldii hakknda tafsilen: K. Czegledy, ayn. esr., 6. 75-89, W. Samolin, Hsitng-nu, Trk, s. 148 vd.; F. Altheim, Attil..., s. 34-38. in kaynaklarndaki Hua ad da, "Hun" kelimesinin deil, Uar adnn ince eklidir. Hoa ise Kunduz civarndaki bakentin addr: Bk. K. Czegledy, avn. esr., s. 48, 87, 121; kr. douda "Hua devleti" iin, Liu. Kutscha..., s 165; H.W. Haussig, Die Queten..., s. 34, n. 54.
1

unlard: Kadis-hun (Herat civarnda. Pers kaynaklarnda Hvon, Prokopi-os'da Eftalit diye zikredilen bu kabile sonra ran'n batsna gmtr; "Ka-disiya" yer adnn menei), Zavul (Zabul; bundan Zbulistan), ol (l? Gurgan = Curcaniye, havalisinde), Kermikhion (Karmir-hyon= Kzl? Hun), Askl Eskil193. Bunlardan hi olmazsa bir ksmnn yerli olduu aikrdr. Sogd blgesini ele geirdikten sonra ran zerine bask yapan Uarhunlarn 9 yl kadar sren (358'e doru) iddetli hcumlar karsnda yklma tehlikesi geiren Ssn imparatorluu apur H'nin gayretleri ile kurtuldu. Hatt iki taraf arasnda ittifaka varan bir andlama oldu ve bu durum nesilden fazla bir sre devam etti (bu arada, apur'un, 359'da Ami-da (Diyarbakr)'y kuatmasnda yardmc olarak Hun kuvvetleri de bulunmutu). Fakat Bahram Gor zamannda (420-438) balayan yeni taarruzlar (427'den itibaren), Ssnleri sarst. Sogd blgesinden Ceyhun'un gneyine doru gelien istil hareketinin Bahram Gor tarafndan basan ile durdurulmas onun en hretli ("kurtarc") ran imparatorlarndan saylmasna vesile oldu. Halefi Yazdgird II zamannn (438-457) sonlarna doru Uar-Hun (Ak Hun)'larn banda byk hkmdar, Eftal (Abdet) hanedanndan, Kn-han (Kun-kan194, Priskos'da Kougkhas, slm kaynaklarnda Akh..n.var vb.) ran i ilerine kanarak, himayesine ald velahd Peroz(Frz)'u Ssn tahtna karm (459-484), hkimiyetini Kuzey Hindistan'a doru genileterek orada, banda Skandagupta'nn bulunduu Gupta devletini datmt (470'e doru). 484 ylnda Ceyhun kylarnda Ak Hun-Eftalitler tarafndan malp edilerek Herat blgesini kaybeden ve yllk vergiye balanan Ssn-ler1 5in bu srada geirdii din-itima bir sarsnt lkelerini ihtle srkledi. Bu, Mazdek isyan idi. Mazdek, Mani inancndaki "ikili" telkki (k-karanlk, iyilikktlk mcadelesi) zerine sosyal huzursuzluk millerini de ekleyerek, o tarihlerde yorulan ve iktisad darlk iine den topluluu kurtarmak iddias ile dncelerini yaymaa balamt. Buna gpre, insanlarn saadetini bozan iki unsur vard. Biri servet, dieri kadn. Bunlardan fer ikisi de herkesin ortak malt olduu takdirde yeryznden ktlk kalkacakt. Bu tipik komnist propaganda neticesinde arazi ve servet sahipleri ile aile messesesine kar kkrtlan halk, Mazdek ve mridleri tarafndan ayaklandrld. Din adamlar ve asiller ldrld, kadnlar tecavze urad, evler
193

Bk. K. Czegledy, ayn, esr., s. 62-74. "Kermikhion" (Don nehrinin dousundaki Trkler? Ogur'lar?)lar iin bk. Ed. Chavannes, Documents,.., s. 231 vd,; C.A. Macartney, ayn. esr., s. 272, 274; H. W. Haussig, Die Quellen..., s. 37 vd. veya Kerm: "Bcek"? A. Kolla ulz,ayn. esr., 1., s. 163m Gy. Moravcsik, Byz. tun: II, s. 147; A. Kollautz, ayn. esr, 1, s. 127. ,M R. Grousset, L'Empire dit Levam, s. 75; K. Hannestad, Les relations..., s. 434-444.

88 / TRK MU KLTR

TARH/89

ve konaklar yamaland, tahrip edildi. Devletin shhat kazanaca hususunda Mazdek'e inanmak gafletini gsteren ah Kavad (veya Kubad, 488-496 ve 498-531) da hapsedilmiti; fakat o kurtulmak imknn bularak komu Ak-Hunlara snd (4%). ran'da ohp bitenleri yakndan takip eden Ak Hun hkmdar, insanlk yararna hibir ey gremedii Mazdek hareketini krp yok etmek iin, Kavad' 30 bin kiilik Hun svari birlii banda ran'a gnderdi. Bu suretle ah, ihtilli bastrd (498-499) ve hdiselerin gelimesinden felketin derecesini kavrayan halkn da yardm ile Mazdek ve taraftarlar yakalanarak idam edildi. Tabiatiyle temizlik ve lkenin sknete kavuturulmas uzun bir zamana ihtiya gsterdiinden, Ssn imparatorluunda hak, adalet ve mlkiyet esasnda normal nizam, daha ziyde, Kavad'n olu Husrev I. Anrvn (531-579) devrinde kurulmutur ki, bu ehinah tarihte "dil" lkab ile anlr196. in kaynaklarna gre, Asya'da Hoten, Kua, Aksu, Kgar ve etrafn hkimiyetlerine alan Ak Hun-Eftalitier1*7, bu arada Kuzey Hindistan' da zaptetmilerdi298. Bu harekt "Tegin" unvann tayan ve Kabil'de oturan Toramana adndaki babu tararndan idare edilmiti199. 6. yzyln ilk yansnda ise Toramana'mn olu Mihiragula (Gollas, 515-545) imparatorluk gney kanadnn en azametli hkmdar grnmektedir. Ordusunda daima 700 sava filinin bulunduu rivayet edilir. Fakat Budist rahipler (Song Yn ve ondan bir asr sonra buraya gelen Hiuen-tsang) bu "Huna kral"ndan holanmamalardr. nk Mihiragula Budizmi lkesi halk iin tehlikeli sayyor ve Budistler! kontrol altnda tutuyordu200. Buna karlk, skenderiye'den Hindistan'a giden tccar (sonra kei) Kosmas tarafndan ve 530 tarihli Gwalior kitabesi ile Sanskrit yazl "Kemir vekayinmesi"nde Mihiragula Hindistan'n en byk hkmdar olarak tasvir edilmektedir201. ran'da Anrvn byk bir devlet adam olarak belirdike Ak HunEftalitler snkleti. 552 ylnda Orta Asya'da Gk-Trk hakanl kurulup stemi Yabgu Mverannehir blgesinde faaliyete getii zaman ise, iki byk imparatorluk arasnda skan Ak Hun-Eftalit devletinin,

Gk-Trklerin mcadeleye giritikleri Juan-juan'larla olan siys ve shr rabtalar da fayda vermedi. Anrvn e stemi'nin ortaklaa hareketleri neticesinde Ak-Hun iktidar ykld ve lke Gk-Trklerle ranllar arasmda paylald (557) kol hlinde gelimi olan Hun siys hkimiyeti -Kafkasya'daki (Derbend kuzeyi-Hazar denizi arasnda) Hunlarm Hazar Hakanl idaresine girinceye kadar sren ksa hkimiyetleri dnda- bu suretle tarihe karmakla beraber, Hunlara mensup Trk soyundan eitli ktleler, byk Hun anda ahsiyetini bulan zengin kltrleri ile greceimiz gibi, Asya, Avrupa ve Afrika kt'alarnda, Tabga, Gk-Trk, Trgi, Karluk, Uygur, Ouz, Bulgar, Sabar, Hazar, Kuman, Peenek vb. gibi trl adlar altnda ve yeni, gl devletler, imparatorluklar kurarak yaamaa devam etmilerdir. Trk milleti denilen byk ailenin ocuklar olan bu ktleler, ayn zamanda Rus, Macar, slv-Bulgar, Romen, Grc devletlerinin kurulu ve gelimelerinde balca rol oynamlar ve daha sonraki btn slm-Trk siys teekkllerine asker, hukuk ve sosyal ynlerden anakaynak vazifesini grmlerdir.

^Tafsilen bk. A. Chnstensen, L'ran sous les Sassanldes, s. 311-435; R. Grousset, ayn. esr., s. 80; F. Aitheim, Geschichte der Hunnen, III, s. 61-94. v7 Ed. Chavannes, Documents..., &. 222-225, B. gel, lk Ties Boylan, s. 827 vd.; Liu, Kutscha..., s. 70,165. lwBu husustaki Gwahor kitabesi iin, Au. Stein, Mite Huns and Kindred Tribes in the History ofthe Indian North-west Fronter, s. 13 vd. lwEd. Chavannes, ayn. esr., s. 225, n. 3; B. SZSZ, ayn. esr., s. 463 vd. Ed.Chavannes,ayn. esr., s.224vd.; Au.Stein,ayn. esr^ s. IJ. Au. Stein, gst. yer.; B. Szsz, ayn. esr., s. 463 vd.

3)2

Bk K Czegledy, Nomd nepek.., s. 114. Tafsilen bk. Ed. Chavannes, Documents..., s. 225-229; F. Aitheim, Geschichte der Hunnen, I, s. 32-56,11, s. 47-58, 259 vd., 265-290; K. Hannesttd, Us rehtions s 445 452. Orta-Dou Hunlar ile ilgili paralar iin bk. R. Gobl, Documtntt zur Gesduchle der iranischen Hunnen in Baktrien und tndien, I-IV, 1967. Kafkaslarda kalan Hun kolu iin on olarak bk. P.B. Golden. Khazar Studies..., s. 90-93.

TARH/9 1

2-TABGA DEVLET
4. yzyl sonlarna doru Kuzey in'de (an-si'rn kuzeyi) kudretli bir siys teekkl meydana getiren, inlilerin To-ba (veya To-pa) dedikleri topluluu Trkler "Tabga" diye anrrulardr203. Orhun kitabelerinde sk sk geen ve Gk-Trkler aracl ile Bizans kaynaklarna da "Taugast" eklinde204 intikal eden 'Tabga" kelimesi "in" mnasna da alnmtr. nk Gk-Trklerin ilk zamanlarnda Trklerce "byk" tannan bu slle Doeu'nun kudretli hanedan olarak in'de hkm srmekte idi. Aslnda Trke "ulu, muhterem, saygdeer" mnalarn ifade eden Tabga tabiri" bilindii gibi, sonra bz Kara-Hanl hkmdarlar tarafndan unvan olarak (Tafga, Tamga) kullanlmtr. Kgarl Mahmud'un, Trklerden bir blk olduunu kaydettii Tabgalar206, in yllklarna gre Asya Hunlar'ndan bir ksmdr ve sllenin resm tarihinde (Wei-shu) Mo-tun, eski To-pa (Tabga) hkmdar olarak gsterilmitir20 . Tabgalann rf, det ve geleneklerinden ou, Kurt efsanesi; maara, da, orman kltleri vb.2 ve G efsanesi (bk. a. Kltr: Destanlar) Trklerle ilgili bulunduu gibi, dillerinin de Trke olduunu ortaya koyan deliller vardr: Bitegin (bitiki, ktip; d-ileri bakan?), kapukn (kapc; hcib?), atlam (atl, svari birlii), tabagn (yaya, piyade birlii), korakn (koruyucu, muhafz ktalar), yamn (posta srcs), hiencin (posta menzilleri idarecisi; hanc?), atn (a;

mutbaft ba?), tr (kanun, tre), il (devlet) vb.209. Tabga hkmdarnn azndan yle bir Trke ibare nakledilmitir: nAtg belguteg" (yni "bir (babua verilen) isim, (onun yapt) ii belirtmeli=belgeIemeli)M21, Weishu, Nan ch'i-shu, Liu-Sung-shu gibi in kaynaklarna geen bu kelime ve tbirler, ayn zamanda Tabgalann devlet idaresi ve asker kurulular hakknda da bilgi verir durumdadr. Bununla beraber, bu Trk devletinde olduka byk lde Moollarn da yer ald anlalyor. Aratrmalarda kendileri bile bir ara Sien-piler arasnda grnen Tabgalara bal kabilelerden kimlikleri tesbit edilebilenlerin yarsndan fazlasnn Mool meneli olduu neticesine varlmtr211. Ancak Moollar, dier Tunguzlar ve inli halk ile birlikte, phesiz teb'a durumunda idiler. nce kuzey an-si'de Tai bakent olmak zere kk "Tai veya I. To-pa" devletini (315-376) kuran Tabgalar, daha ilk babular olarak bilinen a-mo-han(lm. 277)'dan itibaren dier kk Hun devletleri ve Sien-pi ktleleri ile mcadeleye giritiler ve nihayet Ch'in devleti bandaki, Tibet meneli Fu-Chien iktidarnn kmesi (384) zerine etraftaki mahall hkmetikleri (16 kadar) idareleri altna alarak byk devlet hline geldiler212. Tabga devleti (386-556), inlilerin Wei (Pei-Wei = Kuzey Wei) adn verdikleri hkmdar ailesinden K'uei zamannda (386-409) verimli topraklarn Dou in'deki dank Siyen-pi gruplarndan zaptedilmesi ile geliti. Kk Ts'in (394'de) ve Liang (403'de) devletleri tbiiyete alnd. Bakenti P'ing-'eng (Tai) ehri idi. Az sonra devletin nfuzu, bir yandan Pekin yaknlarna, bir yandan Huang-ho nehri dirseine kadar uzanmt. Kuzey istikametinde, Siyen-pilerin vrisi olarak 4. asr sonlarndan itibaren kudretli bir siys teekkl durumuna giren Mool meneli Juan-juanlar yznden cidd bir genileme olamyordu. ki devlet arasnda bazan ok iddetli cereyan eden mcadele 150 yl kadar srmtr. Hkmdar Sseu (409-423)'dan sonra in'in bakentleri Lo-yang, (Ho-nan'da) ve 7ang-an(bugn Si-nganfu, an-si'de)' ele geirerek hkimiyetini Sar-nehir blgelerine yayan ve btn Kuzey in'i tek idarede birletiren byk imparator Tai-wu devrinde
Eberhard, in Tarihi, s. 168; H. Franke, Oriens III, l, s. 136.

Tabga'n incelemi ekti=To-ba (veya T'o-pa), bk. P. Pelliot, T'oung Pao, 1912, s. 732; W.

' Gy. Moravcsik, Byz. turc. II, s. 255; Gv. Nemeth, A Honfogiat.... s. 101; Ed. Chavannes, Documents..., s. 265 n. 5. 1 Kgarl Mahmud, DLT, I, s. 453; a>rtca: Trke "tab+ga"- sahip "possesseur", bk. Bazin, Caniers d'histoire mondiale I, 1, s. 135; ayn. mel., TP, 39, s. 294; J. R. Harailton, Toquz-oguz..., s. 54. 'DLT, l,s.458. 'P. A. Boodberg, The Language ofthe To-pa Wei, s. 179. 1 W. Eberhard, inin imal Komular, s. 79 vd.

P. A. Boodberg, ayn. esr., s. 168-185. Ayrca bk. P. Pelliot, M, I, 1925, s. 254 vd.; ayn. me., TP. XXVII, s. 194 vd.; L. Ligeti, KCsA, II, s. 326-329; X. Eberhard, Belleten, say 35, s. 332; G. Clauson, Trk, Mongol, Tungus, s. 116. 210 Bk. P. A. Boodberg, ayn. esr., s. 175; daha bk. L. Bazin, Recherches sur Us parUn T'o-pa, s. 228 vd. 211 W. Eberhard, Toba'lar Etnik Bakmdan Hangi Zimreye Girerler?, s. 19-32; ayn. mcll, in Tarihi, s. 136 vd. "Kabilelerin a. yk. % 60' Trk, % 35'i Mool; 2 Tunguz ve bir Hind-Avrupal kabile", bk. W. Eberhard, Conquerors and Rulers, s. 68 vd. 212 W. Eberhard, in Tarihi, s. 137-159. 2,% P. Pelliot, TP. XXXI, 4, s. 235. Tafsilen bk. P Olbricht, AJhb. XXVI, 1-2, s. 90-100; W. Samolin, East Trkistan..., s. 52.

92 / TRK MLL KLTR

TARH/93

(424-452) Tabga devleti en parlak am yaad. nce 2. Ts'in devletini kendine tbi klan, 427'de Hun Hsia devletinin bakentini alarak, btn topraklarm ele geiren (431) ve 425'ten itibaren Juan-juan'lar malp ederek bugnk Moolistan' istil eden (436) ve 435-439'da hkimiyetini bat'ya doru genileterek, Asya'daki Wu-sun, Yue-pan lkelerini ve Kua, Kgar, Karaar, Turfan bata olmak zere 30 kadar ehir-devlet- iklerini idaresine balayan Pai-wu, 439'da Kansu (Gu-tsang=Kan- ou)'daki Hun devletini (Kuzey-Liang) ortadan kaldrd21 . Bylece nl pek-yolu gzergh tekrar Trk hkimiyetine girmi oldu. 450'de gneyde Yang-tse nehrine de ulaan Tai-wu215, in askerinin "taydan ve dveden farksz" olduunu sylyor ve kendisi "Br"216 lkabm tayordu217. mparatorluk merkezini Trk hayat artlarna olduka uygun gelen bozkr blgesinde (Kuzey an-si) tutan Taiwu, o sralarda in'de yaylmakta olan Budizm'in Trkler arama nfuzunu nlemee alyor, idaresi altndaki in topraklarnda bile Budistle-rin faaliyetlerini kontrol ediyordu. Tapnaklarda yinler dnda din propagandasn yasaklayan bir emirname karm (438) ve 446'da emre riayet etmiyenlerin iddetle takibini emretmiti218. Tai-wu*nun Trk bnyesi ve seciyesini Budizm'in bozucu tesirinden korumak maksadn gden bu tutumunun mna ve deeri ok sonra anlalmtr. Tedbirlerin ehemmiyetini farkedemeyen halefleri zamannda, yasak emri gevetilen Budizm'in hatt himyesi cihetine gidildi. mparator Wen-'eng (Siun veya Sn, 452-465) ve Hong I (Hien-wen, 465-471) zamanlarnda Asya'da tbilie alman ehirdevlet saysnn 50'ye karlmas (456), Juan-juanlann ar malbiyete uratlmas (458-459)2 9, Gney in devletinden (Liu Sung) bz blgelerin alnmas (466-469 arasnda) gibi byk asker baarlara ramen, gittike gelien Budizm'in yayl, sonra bsbtn hzlanarak Tabga topluluunun
Liu, Kutscha..., s. 68 vd., 158 vd. Tafsilen, O. Franke, Geschichte des chinesischen Reiches, II, s. 182-205. A. Kollautz, ayn. esr., I, s. 113 vd. 215 Bk. O. Franke, ayruesr., U,s.202;R.Gro\$xX,L'EmpiredesSteppes, s. 103-106. 216Bri=Kurt, ince ekli Fo-li, Fu-li, bk. P. Pelliot, Histoire des campagnes de Cengis Khan, s. 189 vd 217 P. A. Boodberg, The Language..., s. 178. 218 Tafsilen, J. R. Ware, Wei shou on Buddhism, s. 137-143; R. Grousset, ayn. esr., s. 106; W. Eber hard, DTCF Dergisi, IV, 3, s. 299 vd.; A. Kollautz, ayn. esr. I, s. 292. 219 Kalabalk bir Juan-juan ktlesinin (bk. a. Avar Hakanl) kuzeybat istikametinde ekilmesine yol aan bu zaferin ok mhim bir hdise olduu anlalmaktadr. nk kaan Juan-juan ktlesi nin basks karsnda, 461-465 yllarnda. Sibirya'daki yurtlarn batya doru terke mecbur kalan Sabar Trklerinin tarih sahnesine kmas ve bunlarn nnden ekilerek Kuzey Kafkaslar'a va ran Ogur Trk boylarnn Bizans ile temas kurmas bu hdise sonucu mmkn olmutu. Bk. J. Hamiltoo, Toquz-Oguz et On-Uygur, s. 34; A. Kollautz, ayn. esr., I, s. 138 vd.; ayrca bk. a. Sabarlar, Ogurlar.

inlilemesine zemin hazrlad. 480'den itibaren Kua ve etrafn Ju-anjuanlara kaptran ve 494'de bakenti, Devlet Meclisi'nin muhalefetine ramen, bozkr blgesinden gneydeki eski in merkez Lo-Yang'a nakleden mparator Hong II (Hio-wen, 471-499), Trk tresine kar arlk kazanan bu soysuzlamay (479'da yalnz bakentte 100 tapmak ve 2000'den fazla rahip bulunuyordu) 495 ylnda, Trk rfn, geleneklerini, giyimini, Tabga dilini ve hatt yazmalarda Trke tbirlerin kullanlmasn yasaklamakla tamamlad220. Buna kar eyrek asr kadar devam eden tepkiler bastrld. San-wu(499-515)'dan sonra idareyi devralan mparatorie Hu (515-528) Budizm'e o kadar dkn idi ki, yabanc memleketlerdeki "dindalar" ile de alkalanyordu. 520'ye doru Hindistan'da Ak Hun-Eftalit hkmdar Mihiragula'y ziyaret ettiini grdmz inli Budist rahip bu kralienin arzusu ile seyahat ediyordu. Tabiatiyle "Trk atalarnn asker vasfm kaybeden Tabga devleti221 yeni blgenin ve yerli in halknn yol at iktisad222 ve sosyal223 sebeplerden de gittike gcn kaybetmekte idi. Btn Kuzey in'e hkmetmi olan bu devlet 534'e doru Dou (Honan'da) Wei'leri ve Kuzey veya Bat ('ang-an'da) Wei'leri olarak ikiye ayrld ve ksa zaman sonra btn arazileri inli hanedanlara intikal etti (Dou VVei'leri yerine Ts'i (Ch'i) sllesi: 550-577, Ba Wei'leri yerine Chou sllesi: 557-581)224.

220

221

222

W. Eberhard, DTCF Dergisi, 1, 2, s. 19; O. Franke, ayn. esr., s. 213. R. Grousset,ayn, esr., s. 108; J. R. Ware, ayn. esr., s. 178 vd. Tafsilen bk. W. Eberhard, Toba'lann Hayvancdfr s. 485-494; ayn. muell., Tuba'larda Ziraat, s. 81-95 m in geni aile sistemi karsnda deien Tabga kk ailesi, bk. W. Eberhard, in Tarihi* s. lf. 224 Tafsilen O. Franke, ayn. esr., II, s. 228-250; W. Eberhard, Das Toba-Rtich Norachinas, 1949; bk. H. Franke, Oriens, III, 1, s. 136-139.

TARH/95

3-GOK-TURKLER
Asya 'Byk Hun" imparatorluundan sonra, her bakmdan temsil ettii Trk kltr itibariyle 2. "sper" Trk imparatorluu niteliinde olan Gk-Trk hakanl, "Trk" szn ilk defa resm devlet ad olarak benimsemekle btn bir millete ad vermek erefini kazanm, Dou Sibirya'daki Yakut Trkleri ile batda Ogur (Bulgar) Trklerinin bir ksm dndaki Trk asll btn ktleleri kendi idaresinde birletirmitir. Hakanln yklmasndan sonra bir yelpaze gibi alarak drt tarafa yaylan eitli Trk zmreleri gittikleri yerlerde 'Trk" adn ve Gk-Trk idar, siys ve iktisad geleneklerini yaatmlardr. Yine btn bu Trklerin tarihinde Gk-Trk tekiltnn, edebiyatnn, tre ve hayat telkkisinin izleri grlmtr. Gk-Trklerden sonraki alarda, R Trkesi (Ogur lehesi) mstesna, btn Trk lehe ve azlan Gk-Trk Trkesi'nin damgasn tar. Doudan batya: Orta Asya, Trkistan, Mverannehir, Kuzey Hindistan, ran, Anadolu, Irak, Suriye ve Balkan Trkleri, Gk-Trkler yolu ile Trk'tr. Bizim bugn dier Trk devlet ve zmrelerinden ayrdetmek zere Gk-Trk (Kk-Trk) dediimiz bu topluluk ve devletin225 ad "Trk" veya "Trk" idi. Ancak, kitabelerin bir yerinde kendini Gk-Trk226 olarak tantmtr227 ki, "Gk'e mensup, ilh Trk" mnasna gelen bu tbir V. Thomsen'e gre 228 hakanln parlak devresine iaret etmekte olmaldr (herhalde Mu-kan Kaan zaman).
225

Gk-Trk hakanl anda, daha dorusu 6.-9. asrlarda Orta Asya'da tarih rol oynayan topluluklarn, eitli adlar altnda gruplaan Tlesler olduu anlalmaktadr. Trke Tles kelimesi ihtimal "asl, kk, temel" mnalarna gelmektedir. Bk. L. Bazin, Les Calendriers..., s. 661,667. Tles (Tls, Tolis, ince'de Tie - lo, Tieh - leyler, in kaynaklarnda eski Hun boylarndan olarak zikredilen ve btn Orta Asya'ya yaylm kalabalk Trk ktleleri btndr. Sui-shu (in Sui hanedannn - 581 - 618yl)'da 50 kadar kabilesi saylmakta ve yle sralanmaktadr: l'i Baykal glnn kuzeyinde, 5'i Tola rma kuzeyinde, 5'i Tanr dalar kuzey eteinde, 9'u Altaylar'n gneybatsnda, 4' K'ang (Semerkant havalisi) "kralhTnn kuzeyinde, 10'u Seyhun boyunda, 4' Hazar'n dousu ve batsnda, 6's Fu-lin(Bizans)'in dousunda 29. Ancak Baykal glnden Karadeniz'e kadar yaylan bu topluluklarn hepsini de Trk meneli saymak doru olmasa gerektir. En batda gsterilen bzlarnn (mesel Alanlar) ranl olduklar biliniyor. Wu-hun (=Ugor)'lar da Urall bir kavim grubudur230. Ayrca Ogur boylarnn da T'ieh-le'ler olarak zikredildii anlalmaktadr231. Tles boylarnn, tadklar adlar henz tamamen zlememi olmakla beraber, Hunlardan geldikleri ve umumiyetle dil ve rflerinin Gk-Trklerinkinin ayn olduu belirtilmitir232. Bz in kaytlarna gre, Tabgalar devrinde (386-534), yksek tekerlekli araba kullandklarndan dolay Kao-k (Chao-ch'e = yksek tekerlek) diye adlandrlan bir ksm Tles kabileleri233 dier Trkler gibi kendilerini kurt ata'dan tremi kabul ederlerdi . Ayrca, T'ang-shu (in T'ang sllesi -618-906- yll)'da da 15 Tles kabilesinin adlar verilmitir235. Gk-Trk hakanl zamannda Orta ve Dou Asya'da gruplaan Tlesler ile dier ilgili blgelerdeki topluluklar unlardr:
Bk. Liu, Die chinesischen Nachrichten ntr Geschichte der Ost*Trken (T'u-ke), I, s. 127 vd.; II, s. 654,656,658-659,663. m Bk. gel, Belleten, say 33, s. 82. m Bk. K. Czegtedy, Nomid nipek..., s. 103,107 vd. 232 Liu, ayn. esr., s. 127, 354; W. Eberhard, inin imal Komular, indeks, s. 278; Ed. Chavannes, Documents..., s. 94. Tie-lo*larn, Trk Ogur grubuna mensup Ting-lin'lerlc ayn olduu hakkndaki gr (bk. K. Czegledy, ayn. esr., s. 18, 22, 49,160), M. asrlar iin doru olabilir. -Asya'da Vu-sun'larn batsndaki kimlikleri iyi tesbit edilemeyen Ting-ling"ler (bk. Eberhard, ayn. esr., s.

Bu Trk blm iin "Kk-Trk" deyimi ilk defa W. Bang tarafndan kullanlmtr. Bk. TP. VII, 1896, s. 325 vd. 226 "Kk-Trk", bk. 1. Kitbe=KI Tegin, dou cephesi, str. 3. Ayn ibare, II. Kitbe=BiIge Kaan, dou, str. 4. Bk. H. N. Orkun, ETY, I, s. 31. ^"di-oksz Kk-Trkrt (=mstakil Gk-Trk), Kitabeler, gost. yer. Ayrca bk. a. Kltr: Pde stikll. ** Bk. Inscriptions de l'Orkhon..., s. 238 (kutsal gk /sema/'n renginden dolay); ayn. mell, Turaca, s. 18 vd. Ayrca bk. R. Giraud, L'Empire des Turcs cftestes, s. 15.

70 vd., 73) de herhalde Tleslerden idiler. ince'deki T'ie-lo eklinin Trke asl tegreg = yuvarlak, tekerlek olabilir. Bk. J. Hamton, Toquz-Oguz..., s. 26. Belki daha dorusu Trke Tles, Teles, Tele=kk, zdr (Tele Bulgar Trkesi'ndeki ekil). Bk. L. Bazin, Les calendriers... s. 661,667. 234 Ed. Chavannes, ayn. esr., s. 87, n. 2; 220, n. 3; Fr. Hirth, Nachvvorte mr Inschrift des Tonjukuk, ATM, s. 37-43; B. gel, Dou Gk-Trkleri Hakknda Vesikalar ve Notlar, s. 96 vd. M Ed. Chavannes, ayn. esr., s. 87, n. 2.

96/TRK MU KLTR

TARH/97

1. Tardu (ince'de Sie Yen-t'o, Hsieh Yen-t'o. Hsie/ = Sir/ Yen-t'o = Tardu?)236'^ Tles kabilelerinden bir grup (herhalde Tardu: Hakan Tardu'nun unvan ile amlanlar: Bat Gk-Trk'leri= On-oklar) Altaylar'n batsnda oturmakta olup Tleslerin en zengin ve kuvvetlileri olarak gsterilirler237. 2. Uygur'lar. Tleslerden bir ktle. Tola rmann kuzey sahasnda yer almlard (a. bk.). 3. On-Ok'lar (ihtimal tardu" diye de adlandrlan Tles grubu), Altaylar'dan Seyhun (Sr-derya) yaknlarna kadar uzanan geni blgede grnyorlar. u rma-Isk gle gre, 5'i douda To-lu (sol kanad), 5'i batda Nu-i-pi (sa kanad) ad ile 10 kabileden kurulu olup, "Bat Gk-Trkleri" diye de anlmlardr238. Trgiler (a.bk.) To-lulardan idiler. Ayrca bunlardan bir ksm u-ye (iil?) ve 'u-mi (umul) adlan ile anlan Trk kabileleri ile birlikte 630'u takip eden yllarda, Gk-Trk hakanlnn fetret devresinde, Be-balk civarndaki kurak bozkulara ekilmiler ve a-t'o (ince l veya Trke sadak? Veya iil'ler?) adn almlardr239. 4. Karluk'lar: Altaylar'n batsnda idiler (a. bk.). 5. Ouz'lar (630'dan sonra bu adla ortaya kan Tles boylan.) Selenga rma- tken blgesinde oturuyorlard (a. bk.). 6. Dou Avrupa'da Trk topluluklar: Avar'lar (a. bk.), Hazar'lar (a. bk.), Ogur'lar (a. bk.), Peenek'ler (a. bk.) ve ihtimal Kpak-Kuman'lar (a. bk.)vb. 7. Krgz'lar. Baykal'm batsnda, Yenisey nehrinin kaynaklar blgesinde idiler (a. bk.).

Burada Sir-tardu olarak geen ve Bilge kitbesindeki (1 defa) "Sir Tokuz-Ouz" ve Tonyukuk kitabesinde Trk Sir bodun" eklinde (5 defa) kullanlan Sir (veya sr/=sra/, ir?) deyimi (imdiye kadar verilen eitli mnalar: iyi, astt, bat, slle, birUik) arasnda en isabetlisi "birleik" olsa gerektir. Bu mna devlet yaps ile aklanabilir (bk. Sir-yabgu). K. Czegledy'e gre (ogay-quz..., s. 65 vd.), Hsieh Yen-t'o ad "Sir" ve "Yen-t'o" diye anlan k Trk grubunun meydana getirdii birlii gstermektedir. Tardular ayn bir Trk grubu olarak varln devam ettirmi, fakat Sirlcr 8. yzyln 2. eyreinde "Gk-Trk" ktleleri ile karmlardr (Buna kar; bk. P. A. Boodberg, Th-ree Notes..., s. 4-7). L. Bazn'e gre {Les Calendriers..., s. 266), doudaki Tles'lere mukabil batdaki grup: Tardu. r Ed. Chavannes, Documents..., s. 95; Lu,oyn. esr., I. s. 354 vd. l Ed. Chavannes, ayn. esr., s. 21, 27, vd., 34, 269-273; V. Thomsen, Turcica, s. 5-8; U\,ayn. esr., I, s. 258. Bat Gk-Trk hakan tarafndan, 635 ylnda lke byle iki idar blgeye ayrlmt. Ed. Chavannes, ayn. esr., s. 27,55. ' Bk. J. R. Hamilton, Les Ouighours Vipoque des Cinq dynasties..., s. 135; W. Eberhard, Conquerors., s. 89 vd.; W. Eberhard, in Tarihi, s. 215-218, 231; ayn. mell.. ato Trklerinin Kltr Tarihine Dair, s. 15-26; ayn. mell., The Foundation ofSha-t'o Power m North-China, s. 1-13.

8. Basmriar (ince'de Pa-si-mi). ldi-kut(hkmdar)'unun Trk olduu belirtilen240 bu kavmin aslen yabanc olup, Trklerle kart ileri srlmtr241. Daha ziyde -Asya'da Be-balk havalisinde grnmektedirler. 9. K'i-tan, Tatab, Dokuz-Tatar, Otuz-Tatar gibi Mool soyundan kabileler dou blgesinde Kerulen ve Onon nehirleri havalisinde bulunuyorlard. Ancak hatrlatmak gerekir ki, btn bu topluluklar, zaman zaman yer deitirmekte, arada bir zlen boylardan yeni birlikler meydana gelmekte, hlsa oynak ktleler tekil etmekte idiler. Yine grlmektedir ki, Tardu, Uygur, On-ok, Ouz, Ogur, Hazar vb. gibi isimler Trk soyundan gelen ktlelerin trl tekiltlanmalar dolaysiyle aldklar adlardan ibarettir. 'Trk" de, bilinen mnas ile nceleri belirli bir topluluun (Ana ailesi etrafnda toplananlarn) ad iken sonralar yaygnlamtr. Gk-Trkler, in kaynaklarnn aka belirttikleri zere, Asya Hunlarndan iniyorlard24 . Babu ailesi olan Ana soyunun bir dii kurttan trediine dair o ada pek yaygn olduu anlalan rivayetler243 Gk-Trklerin erken tarihini efsanelerle kartrmaktadr. Ancak kurttan treme geleneinin Asya Hunlar arasnda da mevcut olmas244 ve kurt ata'nn Trkleri dar, geilmez yollardan selmete ulatrd (Bozkurt Destannn asl) rivayetinin Hunlarda grlmesi245 Gk-Trklerin Hunlara nisbetini ortaya koymaktadr. Ana ailesinin, yalnz bir erkek ocuk hayatta kalmak zere, katlima uram olduu rivayeti246^, Ts-k (aslnda Asya Hun devletinde bir unvan) adl Hun ailesine247 mensup Meng-sn tarafndan kurulan Kuzey Liang Hun devletinin (yk. bk.) 439'da Tabgalar tarafndan yklmas hdisesine balamak mmkndr. Sui-shu (in yll, 581-618)'ya gre, bu Hun devletinde idareyi elinde tutan Ts-k(Ch-ch')'ler imha edildii zaman Ashih-na (Ana) kolu 500 ilelik bir ktle hlinde, Kan-su blgesinden gerek, Juan-juanlara snmlard248. Gk-Trklerin nvesini tekil ettii
240 241

Kitabeler, II, dou, str. 25. Bk. El, Trks. U2 Chou-shu, Sui-shu, T'ang-shu'z, bk. Liu, ayn. esr., I, s. 5,181; W. Eberhard, inin imal Komular, s. 86,90 vd. 243 Bk. Liu, ayn. esr. I, s. 5 vd., 40. 244 W. Eberhard, inin imal Komsulan, s. 91-104. 245 P. A. Boodberg, The Language..., s. 182. ^Tafsilen bk. B. gel, Trk Mitolojisi, s. 18-28. 247 W. Eberhard, Trk Kavimleri Hakknda ince Vesikalar, II, s. 158, III, s. 232. 248 Liu, ayn. esr, I, s. 40; W. Eberhard, inin imal Komsulan, s. 97, 197; ayn. mell., in Tarihi, s. 153,172; B. gel, Dou Gk-Trkleri Hakknda Vesikalar ve Notlar, s. 91-95; A. v. Gabain, Hunnisch-Trkische Beziehungen, s. 18.

98/TRKMLL KLTR

TARH/99

belirtilen ve Meng-sn'n olu An-u ve sonra torunu u 'nun ldrlmesi zerine nce Hsi-hai^'da iken sonra Altaylar'a nfuz eden bu ktle, Chch' (Ts-k)ler yolu ile de Asya Hunlarna balanmaktadr251 ve hatt, bu fasa g hareketini idare eden Ana soyunun, Gney Hun tanhular yolu ile Mo-tun'un mensup olduu nl Tu-ko (Tu-ku) ailesinden gelmesi kuvvetle muhtemeldir (Tafsilen bk. a. Kltr: Destanlar). Kurt ata inanc dolaysiyle Gk-Trk hakanlk belgesi, altndan kurtbah sancak (tu) olmutur
A I. GOK-TCRK HAKANLII

Gk-Trklerin 6. yzyln ilk yarsnda Altay dalarnn dou eteklerinde ve mden istihsal edilen yakn blgelerde (Yarkent, Kgar, Kua vb.) an'anev san'atlar demircilikle uratklar ve Juan-juan (bk. a. Avar hakanl) devletine silh iml ettikleri biliniyor. Fakat o zaman dahi dank idiler. Chou-shu (in yll, 557-581)'ya gre, Gk-Trk devletinin kurucusu olan Bumn (ince'de, Tu-men)'n atas A-hen, "ad" unvann tayor ("Bilge ad") ve Bumn'dan hemen nce gelen Tu-wu adl babu da Ta Ye-hu ("byk yabgu") olarak tannyordu2 . Demek ki, Trk ktlesinin Juan-juanlarla ball daha ziyade "federatif mahiyette idi. Bumn daha 534 ylnda Kuzey (Bat) Tabga (Wei) hkmeti ile siys mnasebet kurmu, 542'de akmalarnn banda Huang-ho nehri yaknlarnda grnm ve 545'de Tabga hkmdarnn gnderdii eliyi "mparatorluktan nezdimize hey'et geldi, devletimiz bundan gurur duyar" szleri ile karlamt GkTrk hanlarndan bara, 585'deki konumasnda Gk-Trk devletinin "50 yl nce" kurulduunu sylemiti255 ki, bu da 535 tarihine denk dmektedir. Ancak Juan-juan devletine kar bir 'Tles" ayaklanmasn bastran (546) Bumn'n, Juan-juan hkmdar ile e-deerde olduunu gstermek iin onun kz ile evlenmek arzusunun kabaca reddedilmesi zerine, Bat

Tabga prensesi ile evlenerek vurduu ar darbe sonucu Juan-juan devletini kerttikten (552 balan) sonra, resmen "l-kagan"256 unvann almas ve bylece, eski byk Hun imparatorluunun bakent blgesi tken237 merkez olmak zere hakanl kurmas 552 ylnda vki olmutur258. Devletinin bat kanadnn idaresini, kuruluta birlikte altklar kk kardei stemi (stemi. ince'de She-ti-mi)'ye veren Bunun, devleti kurduu yl iinde ld. "Yabgu" unvanm tayan, dolaysiyle Dou kanadnn yksek hkimiyetini tanyan stemi, Bat'da fetihlerine devam ederken, tken'de iktidara gelen, Bumn'n olu, K'o-lo (Kara?) ve bunun erken lm zerine hakan olan, Bumn'n dier olu, Mu-kan (Be-Han? 553-572) zamannda devlet hametli ana ulat. Heybetli grn, parlak etkili gzleri, kudreti ve sertlii in kaynaklarnda belirtilen Mu-kan Kaan, son bir darbe ile ahalisinin bir ksmnn in'e (mttefikleri olan Ts'i topraklarna) snd bilinen, bir ksmnn da Baykal'n kuzeyine doru ekildii anlalan Juanjuan devletini tarihe ml ettikten sonra (555) , douda K'i-tanlarn ve kuzeyde Krgzlarn lkelerini Gk-Trk hkimiyetine balad; in'de Bat Tabgalannm yerine geen Chou hanedan (557-581) ile dier inli Ts'i (Ch'i) hanedann (550-557) bask altna ald; stemi'nin harektna kar in'den yardm isteyen Ak Hun-Eftalit devletine ve Mverannehir halkna in asker desteini nledi. 564'de an-si'deki Ts'i bakenti Tsin-yang' muhasara etti ve kz prenses Ana'y Chou imparatoru Wu-ti ile evlendirdi (568). Kaynaklarn bildirdiine gre, geni lkelere ve 100 bin kiilik bir orduya sahip olan Gk-Trk hakann, in imparatoru akrabalk kurma yolu ile teskin etmi oluyordu" . Mu-kan'n emrindeki kuvvet hakanln Dou kanadnn ordusu idi. stemi (552-576) kumandasndaki teki ordu ise kendi blgesinde hareket hlinde idi. Ksa zamanda, Altaylar'n batsn Ik gl ve Tanr dalar'na kadar hkimiyetine alan stemi, geni apta asker ve siys faaliyetleri neticesinde temas kurduu Ssn imparatorluu ve Bizans gibi Orta-a'n en byk iki devletini Gk-Trk politikas izinde yrtmek suretiyle, Trk hkan256

249

Gk-Trk mene efsanesinde So veya Sou lkesi bk. Liu. ayn. esr.. I, s. 5; B. gel, Trk Mitolojisi, s. 27. Trklerin hakan "u" le ilgili htra, bk. DLT, III. s. 415 vd. 250 Hsi-hi=Bat denizi Etsin- gl bataklklar: Turfan (Kao-ch'ang) yaknlarnda. Bk. S.G. KIjastorny, - V. A. Livsic, TheSogdian nscription ofBugut, s. 7i, n. 2. 251 Liu, ayn. esr., s. 40, n. 209; ayn. mell, Kscha..., s. 165 vd. 252 Ed. Chavannes, Documents., s. 49, 220, n. 3; Uu, Die Ckinesischen..., I, s. 9, 59, 181; " tulu Trk bodun" = II. Gk-Trk hakanl?, bk. Kitabe, ine-ttst, kuzey, sr. 3. 253 Bk. Liu, ayn. esr., I, s. 6 254 Liu, ayn. esr., I, s. 6 vd. 255 Liu,am. esr., I, s. 52, II. s. 528.

l-kagan (=el khagan). Veya -li khagan (bk. Liu, ayn. esr., I, s. 7,41) = ilig~61ig kaan (bk. A.v. Gabain,DTCF Dergisi, II, 5, s. 687)=ellig (illig) kaan (bk. A. Bombac, EUbr, s. 47). Orhun rmann batsnda, 47. enlem -101. boylam'da, bk. R. Giraud, L'emp. d. Turcs cilcstes, s. 172, bk. a. s. 107 n. 335. 258 Gk-Trklerin balangc ve Bumn devri iin tafsilen bk. B. gel, Dou Gk-Tridei.., s. 81-137. 1,9 Son malp Juan-juan hkmdar A-na-huai'nin olu An-lo-en'de, Wei bakenti 'ang-an nnde kuvvetleri ile birlikte imha edilmiti. Bk. W. Sanolin, East Trkistan..., s. 55. Tafsilen bk. A. Kollautz, ayn. esr.,, I, s. 135 vd. 260 Liu, ayn. esr., I, s. 15, 20, 449, 466 vd.; H. Ecsedy, Trade and War Relations between e Turks and China..., s. 133 vd.
257

100/TRK MLL KLTR

TARH/101

ln bir dnya devleti payesine ykseltti. Ak Hun-Eftalitler zerinde yapt ilk bask tecrbesinden (ihtimal 556 yl balarnda) sonra, ipek transit ticaretini elinde tutan bu devlete kar Ssn imparatorluunu tabi mttefik olarak gren stemi, ehinah Anrvn dil ile andlama yapt; bu vesile ile Anrvn ile evlenen kz ran sarayna imparatorie oldu . Mttefikler tarafndan sktrlan Ak Hun-Eftalit devleti ykld ve topraklan, Ceyhun (Amu-derya) snr olmak zere iki mttefik arasnda paylald (557) . Mverannehir, Fergana'nm bir ksm, Bat Trkistan'n gneyi, Kgar, Hoten vb. Gk-Trklere intikal etti. Bu suretle -Asya kervan yolu nc kere Trklerin eline gemi oluyordu. Ancak Anrvn, bu blmede, zaferdeki czi katksna nisbetle "arslan payAn263 alm olmasna ramen, pek memnun deildi; Kervan-yolu'nun Mverannehir gzerghm da ele geirmek istiyordu. Bu maksatla, kendi lkesinden Akdeniz limanlarna ve Bizans'a yaplmakta olan ipek nakliyatn durdurdu. Bylece hem ipek ticaretinin nl kervanclar olup son taksimde Gk-Trklere balanan Sogd264 ahalisinin faaliyetini baltalayarak huzursuzluk karmak, hem de Trkleri ipek transit vergisi gibi yksek bir gelirden mahrum etmek dncesini tatbik mevkiine koydu. stemi'nin gnderdii elileri hile ile ldrtt. Gk-Trk ftuhatnn Talas-u sahasndan ve Seyhun nehrinin dousundaki Khoa-lit lkesi (Bizans elisi Zemarkhos'ta: Kolkh. Kholiat) zerinden Aral-Hazar kuzeyine doru ilerledii bu tarihlerde265 ran ile uzlama midini kesen stemi Bizans'a dnd ve stanbul'a Sogdlu ipek taciri ve diplomat Maniakh bakanlnda bir hey'et gnderdi (567 sonlan). Tarihte bu, Orta Asya'dan Dou Roma'ya giden ilk resm hey'et idi. pek meselesi Gk-Trkler kadar, Bizans' da ilgilendirdii iin266, hatt daha nceleri Ssn araclndan kurtulmak zere nakliyatm Hind denizi yoluna teksif etmek maksad ile Gney Arabistan'daki Himyer devleti ile temaslar aram olan Bizans'ta 7 mparator Justinos II, Trk elilerini ilgi ile karlam, stemi'nin gnderdii "skite" (Trke)268
261

mektubunu okutmu ve Maniakh'n azndan teebbsn ciddliini anlamt. Bir ittifak andlamas yapmak zere, umm vali Zemarkhos bakanlnda bir hey'eti yola kard (569 Austos ba). Trk elileri ile birlikte Karadeniz-Kafkaslar-Hazar Denizi-Aral gl arasndan Tala yolu ile Tan-ndalar'ndaki Ak-Da (Altn-da)269'da stemi270'nin huzuruna gelen Bizans elisinin htralar 1 Gk-Trk hayatm ve kudretini gzler nne sermesi bakmndan pek kymetli bir vesikadr. stemi, Bizans ile ibirlii yaparak AnrvT pek-yolu'nu amaa zorlamak gayesini gden siyasetinde baarya ulam, 571 ylnda Ssn-Bizans atmas balam; hkimiyetlerini Harezm zerinden Kafkaslarn kuzeyindeki Kuban rmana kadar yaymaa alan ve -ayr ayn Trk idarecilerin emrinde olmak zere- lkeyi 8 blge hlinde ellerinde toplayan Gk-Trkler272 o sralarda Azerbaycan'a da girmilerdi273. Fakat batya bu Trk ilerleyii duraklad ve Bizans ile esas ortak hareketle ilgili mdahale, ancak Anrvn'n olu olup, Gk-Trk prensesinden doduu iin "Trk-zde" diye anlan Ormuzd IV (579-590)'un son yllarnda (588'lerde) yaplabildi. Gecikmenin sebebi, Gk-Trkleri sa269

Ed. Chavannes, Docu/ruv/j..., s. 266, 242; el-Mes'd, Murc I, s. 265,270. Bk. K. Czegtedy, Nomd nipek...: s. 114. 265 Ed. Chavannes, ayn. esr., s. 228. 264 Mverannehir blgesi. Buradaki Chao-wu gruplar hakknda bk. W. Eberhard, Orta ve Garb Asya Halklar, s. 146 vd. 265 Bk. K. Cfcegl6dy, Nomd ntpek..., s. 112 vd 266 pein Bizans'da iktisad ve siyas ehemmiyeti iin bk. K. Hannestad, Les Relations de Byzance avec ta Thmseaucasie et l'Asie cenrate awc 5e et 6e siictes, s. 421 -430. 267 Bk. Ed. Chavannes, ayn. esr., s. 234. 268 Bk. Ed. Chavannes, ayn. esr., s. 235; Gy. Moravcsik, Byz. turc., II, s. 237; Orhun harfleriyle Trk e, bk. A. Kollautz, ayn, esr., \., s. 144, n. 13
262

Bizans kaynaklarnda (Menandros) "Ek-ta" diye geer (A. Magyarok eldeirL., s. 45). Trklerde altn, hakanlara mahsus bir almet olduu iin (bk. B. gel, Trk Mitolojisi, s. 211) ihtimal haka nn bulunduu yer olarak Ak-da'a Alun-da da diyorlard. Yeri iin bk. R. Graud, VEmpire des Turcs..., s. 181 vd. 270 Hdiselere ada in yll Sui-shu'a "yabgu", bk. A. Kollautz, ayn. esr., I, s. 146; Bizans kay naklarnda: Stemb(v)is, Silzibulos, Sizavulos, Sizavolos, vb. bk. Gy. Moravcsik, Byz. turc. II,. 234, 246. slm kayna Et-Taber'nin eserinde: Sincib. Bu ekiller "Sirlbat?IYabgn* unvanndan bo zulmu olabilir, bk. Ed. Chavannes, ayn. esr., s. 288, n. 6, Yni Sil" Sir (SiIis=Jaxartes=Sir-derya, bk. S.G. KJjaStorniy, Trk Dili Aratrmalar, IV, 1954, s. 70 vd.) + Yabgu (Cabgu) bk. H.W. Haussig, Byzantion 23 /l 953/, s. 374. Veya "Sinceb" eklinin Ermeni tarihisi Sebeos /VII. asr/'daki "Chenestan Chepetukh" - enestan Cepetuh (in Yabgusu) tbirinden km olmas muhtemel dir, bk. D. M. Dunlop, TheJewish Khazars, s. 31 vd. Sir (bat?) sz iin bk. yk. ve R. Graud, g. yer. Daha kuvvetli bir ihtimal ile Trke "sir" = birledik (boylarn birlemi olmas, bk. Tonyukuk, ktb, str. 3,11,60-62) confederetion, (bk. E7T, IV, s. 98; O. N. Tuna, Omon Yaztlarnda Akla malar, s. 64) manasnadr: Sir-yabgu=birleik boylar yabgusu?. Veya Sir bir Trk grubunun ad olabilir, bk. K. Czegledy, ogay-quzt..., s. 66, bk. yk. n. 236. Trke (Silzibulos=szi boyla?) "ste mi" adnn aklama denemeleri bk. P. A. Boodberg, Three Notes..., s. 7-11. 271 Bizans tarihileri Menandros (6. asr sonlan) ve Th. Simokattcs (7. asrn ilk yans)'in eserlerin den naklen: Ed. Chavannes, ayn. esr., s. 233-238, 246-252; K. Dieterich, Byzantnisehc Quellen zur Laender und Vlkerkunde, U, s. 17-22; L. Ligeti, Az ismeretlen BelsAzsia, s. 54-69, Trk. tere Bi linmeyen Asya. s. 59-73; A Magyarok eldeirdl is a honfoglalsrl s. 44-50. 272 Menandros'dan bk. A Magyarok eldeirL, s. 48. Ayrca bk. H. W. Haussig, Byzantion, XIII, s. 374, n. 38. htimal Ed. Chavannes {Documents..., s. 134)'da saylan Buhara, Harezm, Takent vb. gibi'8 prenslik. Bu mnasebetle Menandros'ta geen 'Trklerin drt idare olarak bir araya gel dikleri" ifadesi Trklerdeki "4 bulung" telkkisi ile ilgili olabilir (bk. Hkmranlk). htimal idari taksimat, bk. Wang Huan, s . 131. *" K. Czegl6dy, A komi Kazar trtinelem forrsainak kridkjanoz, s. 125.

102/TRK MLL KLTR vaa itirak iin tazyik eden Bizans'n gnderdii elilerden biri olan Valentinos'u 576'da Aral gl havalisindeki Trk blgesinde karlayan Trkad274'! szlerinden anlalyor. Bu Trk prensi Bizans', Gk-Trklerin hasmlar olan Avar^ 'lan himaye etmekle ve "kllanarak deil, atlarn ayaklan altnda karnca gibi ezilerek ldrlmeyi hakeden" bu kavme barnacak yer vermekle suluyordu276 ki, bu doru idi. Ayrca Bizans, Azerbaycan zerinden ilerleyerek ihtimal Gney Kafkasya'daki Sabar Trkleri (bk. a. Sabar Devleti) ile balant kurmak isteyen Gk-Trk kuvvetlerinin hzn kesmek maksadiyle, 576'ya doru oradaki Sabar Trk ktlesini datmt277. stemi'nin siyasetinin dier mhim bir neticesi de u olmutu: 19 yl sren (571-590) Ssn-Bizans mcadelesinden sonra da iki imparatorluun aras dzelmemi, birbirini takip eden karlkl istillarda nihayet imparator Herakleios'un Ssn bakenti Madln (Ktesiphon)'e kadar uzanan seferleri (622-628) Ssn imparatorluunun son mecalini de krmt278 ki, Kur'an'fa bile iaret olunan bu durum279 slmiyetin ksa zamanda ran'da hkimiyet kurmasm kolaylatrmtr, Gk-Trk imparatorluundaki, stemi'nin faaliyeti dahil btn aske-rsiys teebbslerin, adna yapld hakan Mu-kan 572'de ld. Devleti muazzam bir genilie ulatran bu byk hkmdarn280 htras Orhun Kitbeleri'nde akisler bulmutur: "Drt tarafa ordu sevk edip kavimleri hep itaat altna alm, ballara ba edirmi, dizlilere diz ktrm; ileride (douda) Kadrgan dalarna (Kingan dalar), geride (batda) Temir Kapg (=Demirkap, Belh-Semerkand yolu zerinde, 12-20 metre genilik ve 3 kilometre uzunluunda)'a kadar -Trk milletini- hkim klm; bu memleketlerde Kk-Trk (kavmi) idi-oksz (bk. a. Kltr: l'de stikll) oturur olmu; bilge kaan imi, alp kaan imi, buyruk ve beyleri, kavmi (bodun) hep bilge ve cesur imiler..." !. Otken'de tertiplenen byk cenaze trenine

TARH/103

huss heyetlerle katlan komu devlet ve kavimler arasnda Bizans imparatorluunun da bulunmu olduu anlalmaktadr 3. Mu-kan'n yerine kardei T'a-po geti (572-581). Kudretli hakanln yeni hkmdar, kendini kutlamak zere 100 bin top ipek hediye eden Chou imparatoru ile yine tebrik iin eitli hediyelerle birlikte bakumandann gndermek suretiyle husus bir itina gsteren Ts'i (h'i) imparatoruna "Oullarm" diye hitap ediyordu284. Bu, btn Kuzey in'in Trk himayesine alndn gstermekte idi. lkesinin geniliinden dolay hakanln dorudan doruya kendi idaresindeki kanadn ikiye ayrarak, Dou'suna, kardei K'o-lo'nun olu e-f'M(bara)'yu, Bat'sna da kk kardei Jo-tan' "kaan" (kk kaan) unvanlar ile tyin eden Ta-po, bir Ts'i prensesi ile evlenmek dncesine kapld ve ayrca, Trk topluluu iin zararl cihetleri nceki devirlerde ileri grl Trk idarecileri tarafndan ortaya konulmu olan Buda dinini, Budist misyonerlerin285 telkinlerine kanarak memlekette himayeye kalkt; bir Budist tapna ve bir Buda heykeli yaptrd286. GkTrk hameti zevale yz tutmu gibi idi. T'a-po d siyasette de yanl admlar att. Ts'iler 577'de Chou hanedan tarafndan ykld zaman, oradan kaarak kendisine snan bir Ts'i prensini "in kaan" iln etti. Choularla arasnn almasna sebeb olan bu durum karsnda, kalabalk bir ordu ile Pekin blgesine ilerleyen T'a-po, kendisine yeni bir inli prenses vaad edilerek durduruldu (579). Ancak prensesin verilebilmesi iin Chou hkmdar, "in kaan" Ts'i prensinin kendisine teslimini istiyordu. Bir av esnasnda bu prensin Choular tarafndan karlmasna gz yumulmas millet nazarnda hkanm itibarn bsbtn sarst"87. Gk-Trk birlii ve kltrnde mhim atlaklarn belirdii bu yllarda dier bir hdise de stemi'nin lm oldu (576). Resm unvan "yabgu" olmas gereken288 fakat ihtimal, Trk "il"inde bir

274

Gy. Moravcsik, Byz turc., II, s 276: yni "ad" unvanm tayan Trk prensi, bk. A. Bombaci, On Ancient Turkish Title Sad, s. 168. Tafsilen, Ed. Chavannes, Documents..., s. 239-242. 275 Uar-Khun'lar, bk. a. Avar Hakanl, ^Menandros'dan, bk. A Magyarok eldeiri.., s. 49. 277 Bk. K. Czegledy, gst. yer. ^Tafsilen bk. A. A. Vasiliev, Bizans mparatorluu Tarihi!, s. 251 vd. 279 A. A. Vasiliev, ayn. esr., s 252; Kur'an, Sret'ur-Rm, bk. H. B. antay, Kur'an- Hakim..., II, s. 686. 280 in kaytlarna gre hakanln genilii doudan batya 10 bin "i" ve kuzeyden gneye 5-6 bin "" idi (bk. Liu, ayn. esr., I, s. 8) ki, 10.5 milyon km" civarndadr. 231 Kitabeler, I, dou, str. 2-3.

282

in, Tibet, Apar=Avar (Avrupa Avarlan). Apurm (Porom), Krgz, Bokli-lg (Bat Kore?, bk. R. Giraud, L'Empire des Turcs, s. 186 vd., Bkli-l=Kore. bk. K Czegledy, ogay-quz... s. 65 vd.), Kunkan, Otuz-tatar, Kitan, Tatab kavimleri; bk. Kitabeler, l, dou, str. 4, II, dou, str. 5. 30 Bk. B.gel, Gk-Trk Yaztlarnn Apunmlan, s. 70,76,79 vd.; kr. Byz. titre. II, s. 80; G. Clauson, Asia Major,N.S.V\U, \,$. \22. m Liu, ayn. esr.t I. s. 43. 285 Hui-lin ve Jnagoupta, bk. Liu, ayn, esr.,, I. s. 36-39,43,461 vd. 286 S. G. KljaStorny - A. V. UvSie, The Sogdian Inscription ofBugttt, s. 78; Liu, ayn. esr., \. s. 43. 287 Liu, ayn. esr., t, s. 33; H. Ecsedy, ayn. esr., s. 135. 288 Onun yabanc kaynaklarda zikredilen "Yabgu" unvan bk. yk. n. 270; ayrca kendine bal Bat Gk-Trk halk "Yabgu kabileleri, Yabgu Trkleri" diye de anlyordu. Bk. Ed. Chavannes. ayn.

esr, s. 21,95 n. 3,219; Liu, ayn. esr., II, s. 722.

104/ TRK MLL KLTR

TARH/105 in, Gk-Trkler arasndaki bu anlamazl krklemee devam ediyordu. Ta-lo-pien Bat Yabgusu Tardu'nun yannda, Dou'daki yeni hakan ile mcadeleye giritii srada, bara da o tarihte, Chou'lar'm yerine iktidara gelen Sui hnedam(581-618)'ndan kendi ailesinin intikamm almak isteyen kars, Chou prensesi Ts'ien-kin'in telkinlerine kaplarak, in'e kuvvet sevkediyor; Sui imparatoru Wen-ti (Yang Chien. 581-604) de eskiden beri in ehirlerinde ticaretle uraan ve dostluk ilikileri erevesinde imtiyazlara sahip 10 bin kadar Trk' in'den uzaklatnyordu. Buna kar bara'nn ordusu ile in'e girmesi, in entrikasnn kesiflemesine yol at. Wen-ti yabgu Tardu'ya altn kurt bal bir sancak gndererek onu Gk-Trk hakan olarak tandn bildirdi296. htiras alevlenen Tardu, in'e kar ortak hareket teklif eden bara'nm isteini nce reddetti ve bara, GkTrkleri gayet iyi tand anlalan diplomat-general 'ang-sun eng ile mcadele etmek ve bu inlinin Trk kumandanlar arasna soktuu nifak ile uramak mecburiyetinde kalrken, Tardu, hakanln Dou kanadnn yksek hkimiyetini tanmadn iln etti (582). Bylece, 350 yldan beri ilk defa in'de siys birlii kurarak sonraki kudretli Tang sllesine siys ynden basamak vazifesini grm olan Sui sllesi iktidarnn balad yllarda297, Gk-Trk hakanl resmen ikiye blnm oldu.
D- DOL' GK TRK HAKANLII

bodunun (sonraki "On-ok" bodun'u; buradaki "on byk babu" ona balanmt) banda olduu iin kitabelerde ve bir Bizans kaynanda290 "kaan1' diye zikredilen bu byk ahsiyetin lmn, yukarda ad geen Trk-ad'n szlerinden reniyoruz. Onu sinirlendiren hususlardan biri de, len "ata"smn yas gnlerinde Trklerin Bizans elileri tarafndan rahatsz edilmeleri idi. Yol htras, Gk-Trk hakanlnn bat blgelerindeki kavimler bakmndan mhim olan eli Valentinos'a hitaben yaplan ve Bizans' sulayan bu konuma, ayrca Trk ftuhatnn hem eklini, hem felsefesini aklamak itibariyle de deer tamaktadr: "Ben, esirlerimiz olan UarHunVlerin hangi yoldan Bizans'a gittiklerini biliyorum. Dinyeper'in, Meric'in nerede olduunu, Tuna'nn nereye aktm da biliyorum. Gn dousundan gn batsna kadar lkeler bize diz kmtr. Bize kar gelmek cesaretini gsteren Alanlar, On-Ogurlan (bk. a. Ogurlar) gryorsunuz. Roma'ya da geleceiz"291. Gk-Trk snrlarnn Kafkasya'nn kuzeyine ulatn ortaya koyan bu szlerle Bizans da aka tehdit edilmekte idi. Ancak Trk-ad ltife yapmadm gsterdi. Krm'da Bizans'a ait nl Ker (Bosporos) kalesi Trk kuvvetleri tarafndan zaptedildii zaman Dou Roma elileri henz Gk-Trk topraklarnda idiler (576). Bu, Gk-Trk hakanlnn, Manurya snrlarndan Karadeniz'e kadar uzanarak, geniliinin son noktasna ulat tarihtir292. stemi'den sonra yerine geen olu Tardu (576-603) cesareti ve saval ile babasna benzemekte idi ise de, siys ihtiras yznden, T'a-po zamannda alm olan ayrlk izgisini bsbtn derinletirdi. inliler, onun bu zaafndan faydalandlar: nce, hakanlk Dou kanadnn kendine verilmemi olmasndan kskn olan Ta-lo-pien(M\x-kan'm olu)'in Tardu'nun yanna gitmesini telkin ettiler. Hlbuki Mu-kan bile bu olunu tahta aday gstermemi idi, nk annesi asl (yni Trk soyundan) deildi. Hakan T'a-po da 581'de lrken, kendi olu yerine onun hakan olmasn istedii hlde, Devlet Meclisi (Toy) bunu kabul etmemi294 ve sonunda K'o-lo'nun olu Ibara (ince'de, a-po-le) hakanla getirilmitir"
289 290

Bk. Ed. Chavannes, Documents..., s. 38,219; W. Huan, s. 143-151. Th. Simokattes (7. yy. ortalan) de: Stembis khagan, bk. Byz. turc. II, s. 234; Ed. Chavannes, ayn. esr. s. 38. htimal asl Yabgu-Kaga. 291 Bk. yk. n. 275; A. Magyarok Eideirl..., s. 49. Daha bk. A. Donuk, "On Dilli" Bizans, s. 1-4. 292 Bu hususa 726'da Asya'da seyahat eden inli budist rahip Huei-ch'ao'nun notlarnda da temas edilmitir. Bk. B. gel, Belleten, say 33, s. 87. ^ince'de T'a-t'ou. Bizans kaynanda Tardu, bk. Gy. Moavcsik, Byz. turc. II, s. 252. Aslnda bir unvan, bk. W. Eberhard, Birka Eski Trk Unvan Hakknda, s. 325. 294 Liu, ayn. esr., I. s. 43 vd.
295 w

Dou'da zor artlar altnda hakan bara dengeyi bsbtn kaybetti. Ordu mensuplar arasnda, kendisi ile mcadeleye devam eden Ta-lo-pien'e bal olduklarn zannettii yksek rtbeli kumandanlar vazifeden uzaklatrmaa, hatt cezalandrmaa balad. Neticede bu askerlerle, prenslerden bazlar in'den yardm istemek zorunda kaldlar. Etrafnda korku ve nefret uyandran bara da, kendi gcnden ok ey kaybettiini ve Tardu -Talo-pien ikilisinin tehdidi altna girdiini esefle grd iin bizzat, Sui hkmdarna mracaat ile asker destek ve bar dileinde bulundu. Teklifi sevinle kabul eden Wen-ti'nin derhal yollad heyetin banda diplomat Y K'ing-ts ile birlikte yine 'ang-sun eng bulunuyordu. Bakentte Htun'un ve dier Trk ileri gelenlerinin nnde bu iki inli, bara^ya hakaret edecek kadar ileri gittiler ve "in imparatorunun olu" olduunu kabul eden hakan "fen" (bende) iln ettikten sonra memleketlerine dndler . Dou
296

Ed. Chavannes, ayn. esr., s. 49 n. 5, 220. ^Tafsilen bk. O. Franke, ayn. esr., II, s. 308-349. Bal hakanlnn Apa (Ta-lo-pien) tarafndan kurulduu ve burada stemi soyunun 611'den itibaren balad, bk. W. Huan. s. 143-151. NH Bk. Liu, ayn, esr., I, s. 45-52, 66 vd., 81, 101,449.

LAUtgast.yer.

106/TRKMLL KLTR hakanl in himayesine girmiti. Durumu kendi karma kyasya smrmeyi tasarlad anlalan in, Trkleri bsbtn yozlatrmak maksad ile, halkm ince konuturmaa, inliler gibi giyinmee, in detlerini kabule tevik ve mecbur etmesi iin bara zerinde zorlu basksn artrd. Hakan imparatora gnderdii 585 tarihli mektupta bu talepleri yle cevaplandrmakta idi: "Size bal kalacak, lara verecek, kymetli atlar hediye edeceim. Fakat dilimizi deistiremem, dalgalanan salarmz sizinkine benzetemem, halkma inli elbisesi giydiremem, in detlerini alamam. mkn yoktur, nk bu bakmlardan milletim fevkalde hassastr, deta arpan tek bir kalb gibidir"299 ve ilve ediyordu: "Sui imparatoru dnyann gerek hkimidir. Gkte iki gne olmad gibi, yerde de iki hkmdar olmamaldr" vb. Gk-Trk hakanlnn paraland, tbi ktlelerin ayakland, Trklerin in'e ilticaya baladklar, Trk hkmdar ailesi mensuplarnn birbirine dt bu karldkta bara ld (587). Yerine geen kardei 'u-lohou (=Ye-hu Kaan)301 ve arkasndan Toy tarafndan (Devlet Meclisince) hakan iln edilen Tulan (588-600) zamanlarnda durum dzelmedi. Mehur 'ang-sun eng Gk-Trk hakanln iyice kertme yollarn gsteren raporlar hazrlyarak imparatoruna takdim ediyor, eli olarak geldii tken'de trl entrikalarla Trk hanedan yelerini kar karya getiriyordu. En byk yardmcs da, nce T'a-po'nun, sonra bara'nn ve nihayet, Tulan'n ldrlmesinden sonra, in'in muvafakati ile tahta karlan, Yehu'nun olu, K'i-min (= Tu-li. 600-609) hakann kars olan inli prenses Ts'ien-kin idi302. K'i-min, bu defa, Dou hakanln kendi idaresine almaa alan Tardu'ya kar kullanlmakta idi. Bu K'i-min de imparator Yangti'ye, 607'de, gnderdii bir mektupta "Hametpenh'n ciz bir bendesi" olduunu, hatt vaktiyle bara'nn bile reddettii "Trk kavmini inliler gibi yapmaa -giyim, det ve dilde inliletirme- hazr bulunduunu" yazabiliyordu. Ancak, lmnden sonra yerine geen olu i-pi (Shh-pi, 609-619) Gk-Trk haysiyetini biraz kurtarabildi. Bir inli prenses ile evlenmekle beraber bunu, in'in Gk-Trk i-ilerine karmasn nleyen bir paravana olarak kulland. 5-6 yl iinde Dou Hakanl topraklarndaki dankl giderdi; batda Tibet'e ve douda Araur nehrine kadar tekrar itaat altna ald (615). Durumdan tela den Sui imparatoru, Trk hanedan yeleri arasnda anlamazlk karmaa dayanan deimez in plnn yeniden uygulamaa geti: Bu defa yol gstericisi, husus entrika raporlar haztrLiu, ayn. esr., I, s. 52 vd., II, 528 vd. Liu, I, s. 52 vd. Uu,l,s. 54vd,II.n.534. Liu, II, s. 545, n. 461.

TARH/107 layan ve Bat Asya iin yazd eserler balca kaynaklardan saylan in devlet ve "smrge" adam P'ei-ch303 idi. Hakann kk kardei *i-ki ad'a "hakanlk" teklif edildi. Fakat milletin perianlm ve in tahakkmnn rezaletlerini gren bu gen, hem teklifi, hem kendisine vaad edilen inli prensesi reddetti304. inliler baka bir yol denediler: Gk-Trk nazr (Bakan)'larndan birini pusuya drerek ldrdkten sonra, Hakan'a onun muhalefet maksad ile kendilerine mracaat ettiini, fakat "aradaki dostluktan" dolay onun ortadan kaldrlmasn uygun bulduklarn bildirdiler. Gaye Hakan i-pi ile Gk-Trk byklerinin arasn amakt. Hakan bu oyuna da gelmedi. Gk-Trk nazrnn ldrlmesi hdisesinin in-Trk anlamasn bozduunu ileri srerek yllk harac kesti, savaa hazrland. Pln, in'in kuzey eyletlerinde geziye km olan imparator Yang-ti'yi basknla yakalamakt. Fakat teebbs hakann tken'de bulunan zevcesi inli prenses 'eng tarafndan gizlice in'e bildirildii iin sr'atle geri dnmee alan imparator, takipi Gk-Trk svarileri tarafndan an-si'de Yen-men (bugn Tai-hien) mevkiinde kuatld. zntsnden alad rivayet edilen imparatorun imdadna yine ayn prenses yetiti: Gk-Trk lkesinde byk bir isyan kt sylentisini yayarak Trk ordusunun geri ekilmesini salad (615)305. Yang-ti'nin son, itibar drc durumu in'de karklklara yol at ve ona kar muhalefet gittike artt. Bu defa da in ileri gelenlerinin GkTrklere snmalarna ahit olunuyor ve i-pi hakan inlilerin siyasetini kendilerine kar tekrarlyordu. in sarayn yamalayarak ald kymetli eyay Gk-Trk hakanna sunan mlteci Liang Shi-tu'yu, i-pi "in kaan" iln ederek (617) kendisine bir kurt bal sancak verdi306. Liu Wu-Chou adl dier bir kumandan da "Bat in kaan" yaparak, Sui'lere kar sefere kard. i-pi'nin siys faaliyetleri arasnda, tarih bakmndan en ehemmiyetlisi in umm valilerinden Li Yan' himayesine alp desteklemesidir ki, andlama gereince, Trk ordularnn yardm ile Sui'leri iktidardan uzaklatrarak bakent 'ang-an'daki imparatorluk servetini hakana takdim eden, ayrc 30 bin top ipek ve yllk vergi vermeyi kabul etmi olan Li Yan, in'de 300 yl kadar hkm sren nl Tang sllesini (618-906) kurmu ve kendisi imparator olarak Kao-tsu (618-626) unvanm almtr307.
Liu, ayn. esr., I, s. 87; W. Eberhard, in Tarihi, s. 195; B. gel, Beeten, say 33, s. 76. Bk. Liu, ayn. esr., 1,87. Liu, ayn. esr.. I, s. 71; O. Frankc, ayn. esr, II, s. 337 vd. Liu, ayn. esr., I, s. 83, II, s. 446. Liu, ayn. esr., I, s. 129-133, 359 vd.; O. Franke, ayn. esr., 11, s. 344 vdd; W. Eberhard, in TarM s. 191-197,204.

108/ TRK MLL KLTR

TARH/109

i-pi'den sonra hakan u-lo (619-621) kardeinin sert siyasetini takip ediyor ve Hakanla kar tutumu ksa zamanda deien T'ang imparatoruna kar Sui sllesini canlandrmaa kararl bulunuyordu. Fakat kars inli prenses -'eng taralndan zehirlenerek ldrld. Hakan olan kardei Kie-ti (621-630) kifayetli bir adam deildi. Hain prenses -'eng ile evlenmi, ar cfille yazd mektuplarla imparatoru tahrik etmiti. Karsnn tesiri altnda idi. Plnsz, taktiksiz, sadece cesarete dayanan asker teebbslerinde bir-iki defa malp oldu. Tutumu millette emniyetsizlik uyandrd. Tardular, Bayrkular, Uygurlar ayaklandlar (627). Tardu babuu -nan'n darbeleri ykc olmutu. Vaktiyle Trk himayesine snm olan birok inli Tang imparatorundan af dileyerek memleketine dnyor, K'i-tanlar ve baka kavimler in ile temaslar aryor ve snr blgelerinde in'e balanyorlard. mparator Tai-tsung (627-649, Li Yan'n olu) Trklere vuraca darbe iin vaziyetin olgunlamasn bekliyordu. Hakan kuatt bir ehir nnde malp olarak ekilirken yakaland, muhafaza altnda in bakentine gnderildi (630). Tai-tsung'un kendini "Trklerin Gk Kaan" iln ettii 630 senesi Dou Gk-Trk istikllinin sonu kabul edilmitir. Hakanla bal kabileler ve yabanc topluluklar dalyor, Gk-Trk prensleri etraflarna kuvvet toplayabilecek kimseler olmadklarndan, herkes bann aresine bakyor, baz gruplar in'e smyorlard. Geri bata Ama ailesinden "kagan"lar vard, fakat bunlar artk in saraynn emrinde, oraya sadakat ziyaretleri yapan, hediyeler sunan, imparatorlardan trl unvanlar alan birer kukla idiler. Gk-Trklerin ackl durumunu; in saraynda imparator huzurunda Trklere kar ne yaplabilecei hususunda, cereyan eden mnakaalardan anlamak mmkndr308. Neticede Kuzeybat in'de (Ordos) Sed boyunda "6 Eylet" blgesine Trklerin yerletirilmesi kararlatrld. Bu suretle belki Trklerin inlileecei umuluyordu. Fakat 680'e kadar geen 50 yl devamnca Trk milleti kendini unutmad, dilini, rf ve detlerini korudu, tarihinin anl htralarn ruhunda yaatt. Bu arada ufak apta bakaldrmalar oluyordu: Mesel Ana ailesinden bir prensin Altay'larda Trk hakanln ihyaya almas (646-649), yine Gk-Trk hkmdarlar soyundan Tui'nin On-ok'larn banda "kaan" iln edilerek (676-678) in'e kar Tibetlilerle ittifak etmesi . inliler tarafndan iddetle bastrlan bu hareketler arasnda en ok hayret uyandran, 639 ylnda Kr-ad'n ihtill teebbsdr. Tang imparatorunun saray muhafz kt'asnda vazife gren Gk-Trk prensi (588'de sava meydannda len Hakan Ye-hu'nun kk olu) Kr-ad
**Liu,ay. csn, I, s. 158 vd., 199 vd. w Bk. Ed. Chavannes, Documents... s. 74, n. 3,281.

(ince'de: Kie-e) Trk devletini ihya etmek iin 39 arkada ile bir gizli cemiyet kurmu ve nce, baz geceler tek bana ehirde dolaan imparator Tai-tsung'u yakalamaa karar vermiti. Fakat plnn uygulanaca gece anszn patlayan frtna yznden imparator saraydan kmad. Kararn geciktirilmesini sakncal gren Kr-ad ve arkadalan bu defa dorucu saraya yrdler, 40 Trk, saray ele geirip bakente hkim olmay dnyorlard. Yzlerce muhafz telef edildi ise de dardan sevkedilen ordu ile baa klamad. ehir yaknndaki Wei rmana doru ekilen Kr-ad ve arkadalar yakalanarak ldrldler .

C- BATI GKTRK HAKANLII

582 ylnda hakanln dou kanad ile resmen ilgisini kesen Tardu, her iki taraf kendi idaresinde birletirmek iin gayret sarfediyordu. Dou hakanlna bask yapan in'in, Tulan hakana kar, kardei Tu-li (K'i-min)'yi tutarak iki kardei arptrmas zerine Tardu in'e yrd. Kuzey in'de ilerlerken yukarda ad geen general - diplomat 'ang-sun eng'in oyununa kurban oldu. Bu inli, Trk ordusunun geecei yollardaki sulan, kuyular, pnarlar gizlice zehirletmiti. Tardu byle bir eyin de yaplabileceini hatrna getirmedii iin zayiat ve ar at telefat verdi3U, ekilmek zorunda kald (600). Bu tarihe kadar Tardu Kaan batda byk basanlar kazanm, Hoten blgesini hakanla balam, ehinah Ormuzd IV "Trk-zde" (579-590) zamannda, Bizans-Ssn savalarnda, ran ilerine mdahale etmiti. Bir Trk babuu ("Hazar yabgu'su"?) Derbend'i kuatrken, dier Gk-Trk ordusu Hert, Bdgs havalisine girmiti (588-9) I2. Bu orduyu durduran nl Ssn kumandan Bahram pn'in isyan ederek Ormuzd' tahttan indirip onun olu Husrev Pervz'i karmas, fakat bunun da kamas zerine, Bahram'n kendini "ehinah" iln ermesi Ssn imparatorluunu kartrm, Bizans'n mdahalesi ile malp edilen Bahram sonunda hakana snmt313. Bylece Tardu'nun, bir yandan, ksa mddet iin de olsa, her iki Trk hakanln kendi idaresinde birletirmesi (598'e doru), ayn zamanda ran zerinde nfuzlu bir durum kazanmas, onun, 598 ylnda BiM0 m

312

Uuy ayn. esr., s. 148,203. Liu ayn esr., I. s. 106 vd., 447; Ed. Chavannes, ayn, esr., s. 50 n. El Mes'd, Murc.... I, 132; bn ul-Esr, El-KmiL.t I, s. 277. Bu mnasebetle Et-Taber, EsSa'lib gibi dier slm kaynaklarnda da Trklerin byk hakan" olarak geen "ba (Saba, Saya) adnn aslnda Gk-Trk hanedannn ad Ana olmas muhtemeldir. MS Tafsilt iin bk. Ed. Chavannes, ayn. esr., s. 242-250; K. Czegiidy, Nomd N^pefc... s, 44.

110/TRK MLL KLTR

TARH/li

zans imparatoru Maurikios'a gnderdii mektubun balnda ifadesini bul* mu grnmektedir: "Dnyann yedi rknn byk babuu ve yedi ikliminin hkmdar Hakan'dan Roma imparatoruna.."314. in kaynaklarna gre de, bu tarihte Tardu, tken, Kuzeybat Moolistan, Aral gl havalisi, Kgar, Maverannehir ve Merv'e kadar Horasan sahalan zerinde hkim bulunmakta ve ulu hakan olarak "Bilge Kaan" unvann tamakta idi315. Fakat Tardu Gk-Trk birliini gerekletirmek iin, in'in desteindeki Dou hakanlar Tu-lan ve K'i-min ile mcadeleleri dolaysiyle, ok iddetli davranm ve buna, phesiz in'in aleyhte propagandas eklenmiti. Neticede bata Tles'ler olmak zere baz Trk boylar ve yabanclar ayaklandlar. Tardu bunlarla baa kamad ve mcadeleyi srdrd Kuku-nor havalisinde Mool T-y-hun'lar arasnda kayplara kart (603)316. Tardu'nun sahneden ekilmesinden sonra, memlekette isyanclarn says artt, nizam bozuldu. Dou hakanlnda yeni bir kudret olarak beliren i-pi Kagan'a kar, Tardu'nun torunu Ho-sa-na (='u-lo Kaan) Sui'lerle ibirliine kalkt ve hatt lkesini brakarak in saraynda yaamay tercih ettii iin i-pi tarafndan inliler'den teslim alnarak ldrld (619) 1?. Devlet Meclisi'nin hakan iln ettii, Tardu soyundan, i-koei zamannda durum dzelmee balad. Fakat asl huzur, Tardu'nun kk torunu olan T'ong-Yabgu (Yabgu Kaan) devrinde (618-630) grld. in kayna Tangshu'ya gre "akll ve cesur" olan bu hakan "mahir bir sava ve sekin bir taktiki" idi318. Orhun, Tola rmaklar ile Aral gl - Kafkaslar arasna yaylm bulunan Tlesleri kendine balam, ranllar malp etmi, gneyde Gandahar'a kadar ilerlemiti. Ordusu birka yz bin "iyi yay kullanan" svariden kurulu idi. Merkezi Tala ehrinin (bugn Evliya-ata) 75 km. kadar gneydousundaki nl Bin-vul (Bin-bulak = bin pnar) mevkiinde idi. Tan-shu'ya gre, "O zamana kadar batda onun derecesinde kuvvetli olan grlmemiti319. in ile dostane ilikiler kurmu olan Tong-Yabgu anda Hindistan'a gitmek zere Gk-Trk imparatorluunu bir batan bir baa geerek yollar, ehirler, din ve kltrel hayat hakknda ok ilgi ekici

bilgi veren inli budist rahip Hiuen-tsang, Tong-Yabgu'yu da ziyaret etmitir550. Gk-Trk imparatorluunun parlak bir devir yaad bu yllarda Nui-piler ve Karluklar isyan ettiler. Bunlar, kendi mevkiini tehlikede zanneden Dou hakan Kie-li tevik etmi olmaldr. Tong-Yabgu'mn, hakanln bat kanad To-lular elii olan amcas ile mcadelede lmesi (630) lkeyi kartrd. Nu-i-pi boylar nce kendileri ayr bir hkmdar semeyi tercih ettilerse de, sonra Tong-Yabgu'nun olu Se-Yabgu zerinde birleildi. Bu defa Tleslern ayaklanmas devletin in'e balanmasnda birinci derecede etkili oldu. 630 senesi Gk-Trk tarihinin karanlk yldr. Dou hakanl bu sene in'e boyun emiti. Bat hakanl da ayn tarihte ayn akbete urad. Bundan sonra da Ana soyundan bir sr "kaan", bazan ayn zamanda birka "kaan" Bat Gktrk gruplarnn banda grlyorsa da, bunlar artk in'in birer memuru durumunda idiler \ Bir aralk, bata Trgiler ve Karluklar olmak zere dier Trk boylarnn desteinde iddetli mcadelelere girien hakan //o-/w(653-659),nun byk gayretlerine ramen, Bat GkTrk arazisinin in kontrolne girmesi 658'de tamamland322. in imparatorlar, oradaki Trgi hakanl zamannda bile, ou ismen olmak zere, On-oklara "kaan" tyin etmee devam ettiler.
11. GK-TRK HAKANLII

630-680 arasndaki 50 yllk zaman Gk-Trklerin hrriyetlerini kaybettikleri bir matem devresi oldu. Her ne kadar Orta Asya'da millet olarak Trkler varlklarn, dil, inan ve geleneklerini muhafaza etmilerse de mstakil bir devletten yoksunluk, "Bey'lik erkek evldn kul, htun'luk kz evlHiuen-tsang'n, bu seyahat notlarnn ve talebeleri tarafndan yazlan hayat hikyesinin tercmeleri: St. Julien, Me'mories sur les contrees occientales par Hiouen-Tsang, Paris 1857-1858, St. Julien, Histoire de la vie de Hiouen-Tsang, Paris 1863; S. Beal, Si-yu-ki, Buddhist Recoras of the Wes~ tern VVorld, London 1884; On Yuan Chwang's Travelin ndia 629-645, A.D. London, 1904; S. Beal, The Life of Hioen-Tsiang, London 1911; T.W. Davids Ruys-S.W. Bushell taraflarndan tekrar (New Delhi 1961). Seyahat notlan ilk olarak 10. asrn ilk yansnda Uygur Trkesine evrilmiti. O tercmeden Almanca'ya: A.V. Gabain, Dit ugurische bersetzung der biographie Hen-tsangs, SPAW, VII, 1935, s. 151-180 (bk. R. Arat, TMt V. s. 333-339), Briefe der ugunschen H-entsang-Biographie, SPAW XXXIX, 1938, s. 371-414 (Son olarak tpk basm, Leipzig 1972). Trk. tere. slm Tetki/deri Enstits Dergisi, IV, 1-2, s. 21-64. Seyahatnameden zetler: Ed. Chavannes, ayn. esr., s. 193-197; L. Ligeti, Bitinmiyen -Asya, s. 69-86. 121 Bu "kaanlar sras ile: Ed. Chavannes, ayn. esr., s. 69-86. 522 Ed. Chavannes, ayn. esr., s. 59-67.

" Th. Simokates'ten naklen. Ed. Chavannes, ayn. esr., s. 246 vd., 249; R. Grousset, L'Empire des Steppes, s. 134; J. Hamton, Taquz-Oguz et On-Uygur, s. 36; Gy. Moravcsik, By. turc. 1, s. 344. Tardu'nun mektubu hakknda tafsilt iin bk. K. Czegledy, Nomd Nepek..., s. 101-117. '" Ed.Chavannes, ayn. esr., s. 50 m, 249 vd.; Liu, ayn. esr., I, s. 59, II, s. 551. 316 Liu, ayn, esr., I, s. 108 II, B. 558; A. Kollautz, ayn. esr.,, I, s. 297. 1 Ed. Chavannes, ayn. esr., s. 22,52 vd.; Liu, ayn esr.,, 1, s. 358. 31 Ed. Chavannes, ayn. esr., s. 49 n., 52, 256. 5,9 Ed. Chavannes, ayn, esr., s. 263.

112/TRK MLL KLTR din criye" olmas323, Gk-Trkler iin haysiyet kinci bir strap kayna tekil ediyordu. Millet yle diyordu: "lkeli bir kavim idim, simdi lkem nerede? Hkanl bir kavim idim, imdi nerede lkanun?"37A Gk-Trkleri bu felkete srkleyen sebepler, kitabelerden anlalacana gre, u noktada toplanmaktadr:
1. Sonraki devlet ve idare adamlarnn yetersizlii;"... Kaan bilge imi, cesur imi, buyruklar bilge imi, cesur imi, beyleri de, kavmi de iyi imi, bylece lkeyi tutup treyi dzenlemiler... Sonra kardeler, oullar kaan olmu, kk karde byk karde gibi yaratlmad, oul babas gibi yaratlmad iin bilgisiz kaanlar tahta oturmular, buyruklar da bilgisiz, kt imiler... Trk beyleri, Trk adn brakmlar, in beylerinin adlarn almlar, in hakanna boyun emiler, elli yl ilerini, glerini (ona) vermiler..." 2. Trk kavminin uygunsuz tutumu: "Trk bodunu... Sen a olduun zaman tokluu dnemezsin, tok olduun zaman alk nedir bilmezsin. Bu sebeple hakann iyi szlerine kulak vermedin, yurdundan ayrldn, harap, bitkin dtn... Mstakil hakanla kar kendin yanktn... Douya gittin, batya gittin. Kutlu yurt tken'i terk ederek gittiin yerlerde ne yaptn? Su gibi kan akttn, kemiklerin dalar gibi yld... Devletine kar hat ettin, kt hle soktun"326. "Trk bodunu kendi hakann brakt, hkm altna girdi. Hkm altna girdii iin Tanr ona lm verdi, Trk bodunu ld, mahvoldu
.327

TARH/113

3. Kurnaz in siyaseti ve ykc propaganda: "in kavminin sz tatl, ipeklisi yumuak imi; tatl sz, yumuak ipeklisi (ile) uzak kavimleri aldatp yaklatrr imi. Sonra da fesat bilgisini orada yayarm; iyi, bilge kiiyi yrtmez imi. Onun tatl szne, ipeklisine kaplan ok Trk kavmi ld..." ; "... in kavmi hilekr ve kurnaz olduu iin, kk kardele byk kardei birbirine drd iin, Beylerle kavim arasna nifak girmesi yznden Trk bodunu, devletini ve kaan yapt kaann kaybedivermi..." ; "... in kaan, Trk kavmi (ona) bunca iini gcn verdii llde, Trk kavmini ldreyim, soyunu mahvedeyim, der imi, mahvetmee yrrm..."330.
m

Gk-Trk tarihinin bu 50 yllk fetret devrinin sonunda, Kitabeler yolu ile ok iyi tannan, Ana soyundan, Kutlug (ince'de Ku-to-lu) istikll savana giriti (680). Trk milletinin hr ve mstakil hakanlk ama hasreti iinde olduunu sezen Kutlug, kendinden nceki mcadeleleri de takip ediyordu: in'de Ordos'daki bz Trk zmrelerinin ayn maksatla baa geirdikleri prens Ni-u-fu dvay kaybederek, kesilen ba in bakenti Loyang'a gtrlm (679-680), mcdeleye devam eden, yine Ama soyundan, Fu-nien kalabalk in kuvvetleri karsnda yenilerek 53 arkada ile birlikte Lo-yang arsnda idam edilmiti (Austos, 681) . Bu srada Kuzey in'de, vaktiyle Trklerin yerletirildii blgede bulunan ve Trk ktlelerinin istikll itiyakn gerekletirmek azmi ile ortaya atlan Kutlug, gizlice tekilt kurarak, etraftaki Gk-Trk ileri gelenlerini ve halkn vazifeye ard. Sr'atle yaylan harekete katlanlarn says ksa zamanda be bine ykseldi. Davete koanlar arasnda, II. hakanlk devrinde Gk-Trklerin nl devlet adam ve kumandan Tonyukuk da vard332. Kutlug ile Tonyukuk nce, 681'de, Kuzey in'deki Yn-u eyletine baskn yaparak 30 bin civarnda at, koyun, deve elde ettiler 333. Kendilerine yeni kuvvetler katld. ogay (Yin-an dalan, Huang-ho byk dirseinin kuzey yakasndaki da silsilesinin kuzey eteklerini yazlk ve Kara-kum'u klk merkezi yaparak334 hazrlklarn tamamladlar. lk hedefleri tken idi. Baykal glnn gneybatsnda, ykseke dalar ve Orhun, Tamir rmaklan ile evrili, mdafaas kolay, fakat etrafa aknlar yapmaa elverili mevkide, (47. enlem-101. boylam) Udimi mutedil ve otla bol bir yer olan tken yaylas^Asya Hunlar ve 1. Gk-Trk hakanl zamannda devletin aplk merkezi olarak, Trklerin kutlu topra saylyordu. Dank Trk ktlelerini ancak, "Trk devletilik ruhunun yerlemi olduu" tken etraftnda toplamak ve idare etmek mmkn idi336. Kutlug hareketinin gelimesinden endielenen Se-

Kitabeler, I, dou, str, 7, II, dou, 7. "* Kitabeler, I, dou, str, 9, II, dou, str. 9. 325 Kitabeler, I, dou, str. 3,5-6-7, II, dou, 3-5,6-7. 526 Kitabeler, I, gney, str. 8-10, dou, 23-24; II, kuzey, str. 6-8, dou, 19-20. ,27 Tonyukuk kitabesi, str. 3. ^Kitabeler, I, gney, str. 5-7; II, kuzey, str. 4-6. 09 Kitabeler, I, dou, str. 6-8; II, dou, str. 7-9. 330 Kitabeler, I, dou, str. 10; II, dou, str. 9.

"l Bk. Liu, ayn. csr., I, s. 247,249. "2 Tonyukuk kitabesi, str. 5. Tonyukuk ad /Ton+y-ku(k)/ hakknda bk. K. Czegledy, CogayHpm..., s. 65. Liu, ayn. esr., I, s. 306. "4 Tonyukuk. str. 7 , bk. R. Giraud, LEmpire des Tura CeUstes, s. 171 vd. Harita 1; G. Oauson,... Turkish s. 412 b, Eski Uygur Szl, s. 66. Bu iki mevkiin yerleri hakknda bk- K. Gregtedy, ogay-quz, Qaraqum, Kok-ng, s. 55-69. Karakum, Hunlar zamannda kurbanh ilkbahar M toy"unun dzenlendii ve in yllklarnda Lung-'eng diye geen ehir olsa gerektir (bk. a. Kltr: Devlet Meclisi, Din). '" "tken-y" (=tken koruluu) stratejik ve iktisad nemi: Kitabeler, I, gney, str, 3-4, 8; II, str. 3, 6; Corafi mevkii: B. gel, Trk Mitolojisi, s. 80 vd.; 47 enlem, 98 boylam, J. Schubert, Zum Begriff..., s. 213-218. m A. v. Gabain, Kk-Trklerin Tarihine Bir Bak, s. 687.

114/TRK MLL KLTR

TARH/115

lenga rma boylarndaki Ouzlarn, tedbir olmak zere, K'i-tan'larla ve in ile ittifak teebbsleri bir Gk-Trk seferini t'cil etti. Tonyukuk'un tavsiyesi ile baskn eklinde "nekler G/"337 kysnda kazanlan sava (682) Ouz tehlikesini ortadan kaldrd. Kk apta olmasna ramen yksek tarih ehemmiyet tayan bu muharebe Gk-Trklerin tken'e hkim olmalarn salad. Kutlug, "kaan" iln edilerek "lteri" (Ti=devlet'i derleyip toplayan) unvann ald ve TL hakanl tekiltlandrd: Kardei Kapgan' "$dd", dier kardei To-si-fu'yu yabgu" tyin etti. stikllin kazanlmas ve devletin kuruluunda birinci plnda rol oynayan Tonyukuk'u ("ayguc"=Toy bakan, babakan)3 yapt, ordu ve diplomasi ilerinin tanzimini ona tevdi etti . Yeni hakanln nce in'i taarruz hedefi olarak alaca tabi idi. Bir zafer aknlar resmigeidi manzarasn veren in seferleri bir yandan, bu eski ve "hilekr" hasm bask altnda tutmak, dier yandan, krpe Gk-Trk devletinin iddetle ihtiya duyduu yiyecek, giyecek, bilhassa at gibi zaruri madde ve vastay elde etmek maksadn gdyordu. Aknlar hep Pekin'den Kan-su'ya kadar olan sahaya, in Seddi'nin hemen gneyinden Hu-angho'nun gney mecrasna yakn yerlere kadar yaylan ve inlilerin "u" (prefecture) dedikleri garnizon ve eylet merkezlerine yneltilmiti; 682'de Ping-u 8 defa, 683'de Lan-u, Ting-u, Kuei-u, Y-u ve Feng-u 10 defa, 684'de So-u 6 defa, 685'de yine So-u ve Hin-u 2 defa, 686'da yine So-u, Tai-u 11 defa, 687'de yine So-u, ang-p'ing 9 defa akn yaplan yerlerdi. Bu seferler esnasnda in valileri, kumandanlar malp edildi, orduian datld. Byk apta zaferler Hin-u'da (Nisan 685) ve So-u'da (Ekim 687) kazamld 40. Ayrca Kitanlarla 7 ve Ouzlarla 5 kere savat bildirilen lteri Kaan341 kuzeyde Kgmen (Tannu-ula) dalarna, douda Kerulen ve Onon nehirlerinin yksek vadilerine, batda Altaylara kadar uzanan sahadaki Trk
*" Tonyukuk, str. 10-15. Bu kitabenin str. 15'deki "ngek klke Toglada Ouz kelti" ibaresinin "Ouzlar yk hayvanlar ve inekleri ile (!) geldiler" eklinde evrilmesi herhalde garip ve hataldr. Dorusu "Togla'dan inekler gl'ne geldiler" olmaldr. Bk. R. Giraud, L'lnscription de Ba-inTsokto, s. 84 vd. Ad geen gln yeri, ayn. mell., L'Empire d. Turcs, s. 172 ve harita 1. '"Tonyukuk, str. 10,21 vb.; bk. R. Giraud,ayn. esr., s. 71. 335 Kutlug'un ilk in basknnda kendine iltihak edip "Apa Tarkan* unvan verildii bildirilen A-i-te Yan-en ile Tonyukuk mnasebeti hakknda mnakaalar: bk. Fr. Hirth, Nachworte zur Inschrift dcs Tonyukuk, s. 16 vd.; Liu, ayn. esr., I, s. 430; son olarak M. Mori, A-shih-te' Yan-chen ve Tonyuquq, s. 87-93; G. Clauson, Some Notes on the Inscription of Toriuquq, s. 132. Tonyukuk in'de domu bir Trkt. Bk. L. Bazn, Les Calendriers..., s. 207. M0 Tang-shu ve Kiu T'ang s/tu'daki tafsilt iin bk. Liu, ayn. esr.. I, s. 158 vd., 212 vd., 438. Ml Tonyukuk, str. 49.

ve yabanc kavimleri Gk-Trk idaresine almt342. Bylece Gk-Trk devletini yeniden kurup tekiltlandrarak tre'yi tekrar yrrl koyan mi kahraman lteri, kutlu tken yaylasnda dalgalandrd altn kurt bal sancan glgesinde ld (92)343. lteri ld zaman biri 8 yanda (Bilge), dieri 7 yanda (Kl Tegfn) olmak zere iki oul brakmt. Kardei 27 yandaki Kapgan (aslnda Trke unvan = Ftih)344 hakan oldu (692-716). in kaynaklarnda ad Mo-'o345 diye geen Kapgan, Trk tarihinin byk ftihlerinden biridir. Tonyukuk ayguc'hk grevini yapyor, hkan'n kardei, yeenleri ve oullar yava yava Gk-Trk hakanlnn sekin simalar olarak beliriyorlard. Kapgan Kagan'n byk ve uzak grl bir devlet adamna yakr plnlar olduu grlmektedir ki, esaslar yle hlsa edilebilir: a. in'i bask altnda tutmak Bunda iki maksad vardr: Trk devletinin huzurunu korumak ve halka yetecek lde tarm rn imknlar salamak. b. in'de dank hlde yaamakta olan Trkleri anavatana (tken) ekmek Bunda da iki maksad vard: Trkleri yabanc hkimiyetinden kurtar mak ve Trk lkesinde asker ve iktisad gelimeyi hzlandrmak c. Asya ktasnda ne kadar Trk varsa hepsini Gk-Trk birliine bala mak Kapgan 'in bu siys ve iktisad grleri onu sayl Trk bykleri arasn da ok ykseltmektedir. Bilhassa nc nokta dikkat ekici bir siys kavray ifade eder Gen, hain ve ihtirasl Kapgan, seferler ve zaferler dizisini 693 in baskn ile at. Ling-u eyletini iddetle darbeledi ve ayn sene iinde ayn blgeye yedi sefer daha tertipledi347. Sonra Ordos'a akn yapt. Asker harektn yeniden Ling-u'ya doru teksif ettii ylda (696. eng-u'ya 1, li" "47 defa sefer etmi, 20 kere savam, Tann buyurduu iin dmanlar itaate alm, dillilere diz ktmui, ballara ba edirmi. Babam Kaan bu kadar lke kazanm...'' Kitabe, I, dou, str. 15-16; II, dou, str. 13-14. Vaktiyle lteri adna dikildii iddia edilen, Orhun'un gneyindeki Ongn kitabesinin (W. Rad-loff, ATIM III, s. 243- 256) 732'lerde dikildii ileri srlerek (G. Clauson, The Ongin Inscription, s. 177-192) iteri'e it olmad (daha bk. Ph, T Fundamenta, II, 1964, s. 201 vd.), fakat l-etmi (Yabgu) adna olu tarafndan (732-734 arasnda) dikilmi olduu bildirilmektedir. Bk. T. Tekin, A Grammar ofOrkhon Turkic, s. 11. Kitabenin neri, ayn. esr., s. 255 vd., 291 vd. L. Bazin'e gre, kitabe Bilge Kagan'n bir akrabasnn hatrasna 720'de dikilmitir (bk. Les Calendriers..., s. 187198). Yine L. Bazin'e gre (ayn, esr., s. 187), lteri'in lm tarihi de 69rdir. Mi Bk. R. Giraud, L'lnscription de Bain-Tsokto, s. 149; Gy. Moravcsik, Byz. Turc. II, s. 141; kr. G. Clauson, A Note on qapgan, s. 73-77. Kapgan'n "B" (akl ve firaset sahibi) lkabn da tad anlalyor (Tonyukuk, str. 34, 50). u *Trke asl, Beg-or, bk. P. Pelliot, T'oung Pao, XXIV, s. 287. "* Bk. A. v. Gabain, Kk-Tiirklerin Tarihine Bir Bak, s. 689. w Liu, ayn, esr., I, s. 160-214, II, s. 850.

116/TRK MLL KLTR

TARH/117 3000 ton) tohumluk dar gnderildi ve Trkler anavatan topraklarna iade edildi (698). Byk kaann plnlarndan ilk ikisi gereklemiti. Ancak, Kapgan'n kzn bir Tang prensi ile evlendirmek arzusuna kar, aslnda cariyelikten gelme bir kadn olan imparatorie Wu'nun, Tang'lardan deil de, kendi ailesinden bir prensi dmad olarak ortaya srmesinden fkelenen Kapgan, yannda bulunan in elilik hey'etinden general Yen-i-wei'yi "in kaan" iln ederek, onunla birlikte Gk-Trk asker gcnn btn ile anszn in topraklarnda grnd (698): Kuei-u, Tan-u, P'ing-u, Y-u, Ting-u ao-u eyletlerini 30 defa vurdu. 100 bin kiilik ordusu ile, btn in kuvvetlerini ezdi, at srleri bata olmak zere bol ganimet ve esir ald. Tonyukuk'un ve Bilge'nin de katld bu geni lde harekt esnasnda, "Yal-gz" (Yeil Nehir=Yang-e= "taluy-Ogz") kylarna ve antung ovasna ulat anlalan Trk ordular tarafndan 23 kasaba tahrip edilmiti357. Oradan kuzeye ynelen Kapgan'a, in ordulan kumandan a-a Cung-i (Kitabelerde a-a Sengn), emrindeki birka yzbinlik kuvvetine ramen saldrya cesaret edemiyerek, Gk-Trk svari tmenlerinin geiini uzaktan seyrederken, midini kaybeden in sarayndan orduya gnderilen gizli bir gnlk emirde "kagan" bulup ldrenin "prens" iln edilecei bildiriliyordu Ayn yln sonlarna doru, len htun'un yo treni ile megul Kagan'n emri zerine nel ile Bilge tarafndan sevkedilen bat ordular grubu da, Tonyukuk'un yksek kumandasnda, Altaylan (Altun-y) ap Yan ovas (Cungarya)'na ilerlemi ve Bolu359'da On-ok kuvvetleri zerinde kesin zafer kazanmt (698)360. 'Trk bodun"dan olduu hlde "yanl hareket eden"361 Trgi hakan U-e-le (Wu-shih-le)'nin yakalanmas ve yabgusu ile ad'nn telef olmalar ile neticelenen Bolu sava, On-oklann btn To-lu ve Nu-i-pi kabilelerini, yni Balka, li, Ik gl, u ve Tala blgelerindeki Trkleri Gk-Trk birliine balamt (699)562. Hakanln snrlan batda

ang-u'ya 3, ling-u'ya 8 sefer) K'i-tanlarla in'in bozumasn kendi lehine deerlendirerek, Tang imparatoriesi Wu(690-705),yu destekledi. Korkun K'i-tanlar Ho-pei blgesinde ar hezimete urattktan (Ekim 696) sonra, imparatorieden isteklerini sralad: 100 bin "hu" (hu = a. yk. 12,5 kiloluk lek) tohumluk dar, 3 bin adet tarm leti, 10 bin (Tangshu'ya gre 40 bin) libre demir, in topraklarnda oturan (ou Or-dos'da "6 Eylet" arazisinde) Trklerin anavatana iadesi349. Sonra Kapgan Yenisey blgesini igal etmekte olan Krgzlara yneldi. Mevsim k (696-697), yol uzun ve meakkatli idi, fakat bu sefere zaruret vard: "Kuvvetli Krgz kaan, in kaan ve On-ok kaan anlap; Altun-y (Altun orman = Altay dalar)'da bulualm, ordularmz birletirelim, douda Trk kaanna saldralm, (yoksa) kaan cesur ve ayguc's bilge olduundan o bizi mahveder demiler"350. Kapgan ile Tonyukuk idaresindeki Gk-Trk ordusu "kar skerek, aa dallarna tutunarak, hazan atlan yedee alarak"*5* yolsuz vadilerden Kgmen dalarn at, Yenisey kaynaklarnda An rma kysnda Krgzlar bastrd, "han" telef olan Krgz lkesi teslim alnd. Sra, l ittifakta yer aldn grdmz Trgilere (On-oklar) geldi. Fakat in, Kapgan'n isteklerini srncemede brakyordu. Hakan, nce mevcut duruma uygun olarak, orduyu ve idareyi yeniden tekiltlandrd: Kardei To-si-fu'yu hakanln sol kanadna "ad", lteri'in olu 14 yandaki Bilge'yi Tardu topluluu zerine "ad" tyin etti352 ve kendi olu Bg (Kitabelerde nel Kaan, in kaynaklarnda: Fu-k ve "nie Khagan")'y "kk kaan" yapt353. Bu suretle Gk-Trk imparatorluunda, askeri kuvvetler de iki ordular grubu halinde tertiplenmiti. Kapgan in ile savaa hazrlanrken, nel Kaan ile Bilge ad emrindeki, fakat gerek sevk ve idaresi Tonyukuk'un elinde bulunan bat ordular grubu da "Baty dzenleme", yni On-oklan devlete balamak vazifesini almt354. in elilerine kar Kapgan'n iddetli ve kararl tutumu imdilik douda bir silhl atmay nledi: "Mo-'o'nun kudretinden tellanan in"35 den derhal 3000 tarm leti, 40 bin "i" (a. yk.

548

Bk. Uu, ayn. esr., I, s. 270,438. Uu, ayn. esr., I, s. 161,215. Tonyukuk, str. 20-21. 351 Tonyukuk, str. 25-26. ^Kitabeler, I, dou, str. 17; L. Bazin'e gre (Les Calendriers..., s. 221) 692'de . ,5J Ed. Chavannes, ayn. esr., s. 282, n. 5. Bu "kaan", T'o-si (BatTy feth edecek olan) unvann tayordu. Bk. Liu, ayn. esr., I, s. 164,218. 354 Ed. Chavannes, gst. yer. W5Liu, ayn. esr., I, s. 161.
349

"*Bk. Liu, ayn. esr., II, s. 601, n. 867. "'Kitabeler, I, dou, str. 17; II, dou, str. 15. Tonyukuk str. 18-19. Belki Bilge ad emrindeki birlik Yeil Nehir'e (veya "taluy" = deniz'e?) varamamt: Kitabe, l, gney, str. 3; II, kuzey, str. 2. Trklerin douda in topraklarnda ilerledikleri son nokta -kitabete rdeki akla ramen- Pekin'in bat blgesinde aranmtr. Bk. R. Giraud, L'Empire d. Turcs, s. 28, 48 vd.; G. aaoson,... Turkish, s. 502a. 1M Liu, ayn. esr., I, s. 215-218 vdd., 319. ,w Urungu glnn gney-bat kysnda; bugn Tokoi kasabas, bk. R. Giraud, ayn. esr., s. 179. * Bk. Tonyukuk, str. 29-42; Ed. Chavannes, ayn. esr.. s. 282; R. Giraud, ayn, esr., s. 36,178; ayn. mell.....Bain-Tsokto, s. 62. m Kitabeler, I, dou, str. 18-19; II, dou, 16. 162

Ed. Chavannes, gst yer.

118/TRK MLL KLTR Keng Tarban'a ve Fergana'ya dayand. in kayna yle diyor: "Mo-'o zaferlerinden gurur duymakta, mparatorluumuzu hakir gryor. Yksek gayeleri var. Her tarafa ordular sevkediyor. Arazisinin genilii 10 bin "li" (= a. yk. 4500 km) den fazla. Btn barbarlar (= in dndakiler) onun emri altnda..."364. Bylece, vaktiyle Tardu'nun, Trk birliini gerekletirdii tarihten tam 100 sene sonra Kapgan Kagan'n Dou-Bat hakanlklarnn topraklarn tek idarede toplamas yolu ile "dehet verici Trk birlii ihya edilmiti"365. Bu tarihlerde, anlaldna gre, Gk-Trk hkanhna bal Trk ktleleri 30 "boy" tekil etmekte idiler (bk. a. Sosyal Yap: Boy, Bodun). Kapgan'n plnnda 3. noktann tamamlanmas iin Mverannehir'in de zapt gerekiyordu: Coraf mevkii, iklimi, verimli topraklan ile zenginlii btn kaynaklarda vlen Mverannehir'de o srada Gk-Trk ordularna kar koyacak bir kuvvet yoktu. Trk soylu bz ailelerin idare ettii "ehir krallklan" 675'lerden beri, nisbeten kk kuvvetlerle ufak apta teebbslere girien Mslman-Arap kumandanlarna (Abdullah b. Ziyad, Sa'id b. Osman, Musa, Muhelleb vb.) basan ile kar koymakta idiler366. Yine Tonyukuk'un yksek kumandasnda olmak zere, nel "kaan" ve Bilge taraflarndan sevk ve idare edilen Gk-Trk bat ordular grubu, Altaylar-Bolu-Yar Ovas-u ve Tala havzalan-Karada kuzeyi zerinden Yin-gz (nci nehri=Seyhun=Sir-derya) kylanna ulat; nehri geerek Mverannehir'in Kzl-kum lne dald ve tam gney istikametini ald. Ordunun bir ksmn, muhtemel bir yan hcuma kar, nel idaresinde burada brakan Tonyukuk gneye ilerledi ve TJ-e-le*nin olu olan Trgi babuu So-ko367 idaresinde olduu anlalan Sogd halk teslim oldu. "Tinsi-oh" denilen mukaddes Ek-ta \ aarak ilerleyen Gk-Trk ordusu gneyde TemirKapg (Demir Kap)'a ulat (701)369. Zengin ganimet elde edildi: "SaKitbeler, I, dou, 21; II, dou, 18. Keng (Kang-k) lkesi: y rma -gney Kazakistan bozkr- Mverannehir; Tarban (Tarband) ehri Seyhun'un orta mecrasnda Ar rmann bu nehre dkld yerdeki ( blgesinin bakenti) Otrar=Frb ehri, bk. K. Czegledy, Nomd Nepek.., s. 31,40-52,143; S. G. Klyatorny, Orhon bidelerinde Kengu'nn Kavmi-YerAdt, s. 92-96. T'ang-shu'dzn, Liu,ayn. esr., I, s. 218. R. Grousset, L'Empiredes Steppes, s. 157. Tafsilt iin bk. El-Belzuri, Et-Taber, Nerah vb. gibi slm tarihilerinden naklen, bk. H. A. R. Gibb, Orta Asya'da Arab Ftuhat, s. 14-25; R. H. Frye - A. Sayl, Seluklulardan Evvel Orta-arfa Trkler, s. 102-115-Souo-ko, bk. Ed. Chavannes, ayn, esr., s. 67,271. Bk. M. Ergin, Orhun bideleri s. 43. Veya Tinsi-ogl (T'ien-tse/=in imparatoru/+olu)'nun yatt alaca Ekta, bk. R. Giraud, L'Empire des Turcs..., s. 45; ayn. mell., L'Inscription de Bain-Tsokto, s. 63,108,111. ' Seferde takip edilen yol iin bk. R. Graud, L'Empire d. Turcs..., harita 4.

TARH/119 r altn, beyaz gm, eri deve, kz-kadn..." . Temir Kapg, bilindii gibi, milttan nceki asrlardan beri ran-Tran (Trk) lkelerinin arasnda tabi snr kabul edilmekte idi. Mverannehir seferi mnasebetiyle Orhun kitabelerinde ilk defa mslman Arablar (=Tezik) zikredilmitir371 (ranllarn Araplara verdikleri Tz adndan /Tayy adl Arab kabilesinden/ gelen Tezik, Trkler tarafndan sonralar ranllar iin kullanlmtr: Tacik). Bu ad o zaman, Ke ehrinde karargh kurmu olan, Horasan valisi Muhelleb'in kuvvetleri ile ilgili olmaldr. Anlaldna gre nel kumandasndaki kuvvet, bir Arap hcumuna kar orada braklm, fakat Muhelleb ordusu herhangi bir harekette bulunmamtr. Douda Trk ordusu faaliyet hlinde idi. 701 balarnda Tangutlarn sahas Lung-yu (Kansu'nun kuzeydousu)'ya bir akn tertipleyen Kapgan'n, buradan Gney Ordos'da Sogd kolonileri(Chao-wu),nin bulunduu "Alt eylet" (=Liu Hu u. Kl Tegin ve Bilge Kitabelerinde: Alt ub Sogdak) zerine at sefere (702 ubat) Bilge ile Kl Tegin de katmlard. Sogdlularn dalmas zerine kar kan inli kumandan Ong-tutuk idaresindeki 50 bin kiilik ordu da malp edildi ve inli general, henz 16 yalarnda bulunan Kl Tegin tarafndan elinde silh ile yakalanarak getirilip h-kan'a teslim edildi (702 sonbahar)373. Kapgan in'e aknlarna devam etti. 702'de Yen-u, Hia-u, i-ling, Hin-u, Ping-u blgelerine 20 sefer yapt. 704'de Kl Tegin ile Bilge'nin de katld byk Ming-a (Ming-sha-hien. Kansu'da bugn ung-wei-hien) muharebesinde aa Sengn (ince asl a-a ung-i) kumandasndaki 80 bin kiilik in ordusu bozguna uratld74 ve hemen arkasndan Lung-u, Yuan-u, Hin-u'ya kar 11 alan tertiplendi. Tang imparatoru ung-tsung yine gnlk bir emir nerederek, Kapgan' esir eden veya ldreni "prens" unvan ve 2 bin top ipek vererek taltif edeceini n ediyordu. Ayrca btn vazifelilere Gk-Trkleri malp etmek
" Tonyukuk, str. 45-48. Karl "kadn" olarak verilen kelime, kitabede kotuz (kutuz, kuduz)'dur (ayrca bk. ine-usu, ktb, dou, str. 3) ki, aslnda Trkede "dul kadn" demektir (bk. DLT, I, s. 365). Anlalyor ki Trkler savalarda yalnz dul ve serbest kadnlar esir alyorlar, fakat ev kadnlara dokunmuyorlard (bk. R. Giraud, L'Inscription de Bain-Tsokto, s. 112). n Tonyukuk str. 45. "Tazik" ad phesiz hdiselerle ilgili olarak, Klior kitabesinde (Ik-hekhusotu'da) de geer (dou, str. 4). Bu kitabenin tarihi 719-722 arasnda ise (bk. T. Tekin, A GrammarofOrkhon Turkic, s. 12), Tezik, nce burada grnm demektir. 372 ince asl ad Wei Yan-ung, bk. Liu, ayn. esr, I, s. 164,218. m Bk. Kitabeler, I, dou, str. 31-32; II, dou, str. 24-25; R. Giraud, ayn, esr., s. 81 vd.; 188; S.G. KIjaStorny, Sur les Colonies Sogdiennes de la Haute Asie, s. 95-97. 374 Kitabeler, I, dou, str. 32-34; II, dou, str. 26; Liu, ayn. esr., I. s. 164, 219,11. s. 604 (Sengn -Chang-chn /general/ince). Bu sefer bir yl kadar srm olsa gerektir, L. Baan'e gre (Les Calendriers..., s. 224 vd), 705-706 aras.

120/ TRK MLL KLTR iin plnlar hazrlamalarn emretti. Bunun zerine sarayn yksek memurlarndan Lu Fu'nun imparatora sunduu raporda are olarak: 1- "Barbarlar" birbirine kar tahrik etmek, 2- "Barbarlar" iki cephede birden savaa zorlamak, yollan tavsiye ediliyor ve M.. 36 ylnda i-i'nin byle yenildii hatrlatlyordu375. Bu arada, 649'dan beri in ile siys mnasebetler kurmu bulunan Basmllar tekrar itaate alnd (704)376. 709'da ik'ler (Yukar Kem-irti arasnda. Krgzlarn komusu) ve Ik gl batsnda Az'lar377 Bilge tarafndan hakanla baland . Gk-Trk ordularnn uzaklarda megul olmasn frsat bilerek bakaldrmaa kalkan Krgzlar da Bilge-Kl Tegin idaresinde "mzrak boyu kar skerek Kgmen dalarn aan" Gk-Trk ordular tarafndan Songa ormannda ikinci defa malp edildi (710)379. Ayn yl iinde Tola rma civarndaki Bayrkular, Trgi-yargn gl savanda bozguna uratld380. 711 alnda, yine itaatten km olan Trgiler darbelendi; "ate ve frtna" gibi saldran Trgi kuvvetleri malp edilerek, Trgi yabgu'su, ad' ile birlikte, tbi "kaan" durumundaki So-ko ldrld, "Kara Trgi" itaate alnd381. Bars Be, Trgi "kagan" tyin edilerek Bilge'nin kzkardei ile evlendirildi ve Mverannehir'e bir yry yapld; sebebi, kitabelere gre, "Sogdak (Semerkand blgesi) kavmini tanzim etmek" idi383. Bu seferin icra edildii yllar (711-714) Mverannehir'de mehur Kuteybe b. Mslim idaresindeki Arab ordularnn kesin baarlar salad devre tesadf eder. Kuteybe, Buhara'y aldktan sonra Sogd bakenti Semerkand zerine yrm, 300 muhasara makinesi ile kuatt ehri, Trk asll "krar Grek'i serbest brakmak art ile, teslim almt (93/711-712). slm kaynaklarnda bu mnasebetle Mverannehir halknn Trk "hkan"ndan yardm istedii, bylece Araplarla mcadele eden mttefik Mverannehir kuvvetlerinin banda bulunan "Hakann olu"nun bir gece basknnda bozguna urad bildirilmektedir384. Bu kayt Gk-Trklerle ilgili saylm ve malp olann Kl Tegin olduu iddia edilmi3 5 veya malp olan "Gk-Trk prensi'nin
375

TARH/121

mutlaka Kl Tegin olmas gerekmedii beyan edilmi**, son olarak da Kapgan Kagan'n malp olduu ileri srlmtr387. Gerekte ne Kapgan'n, ne Bilge'nin, ne de Kl Tegin'in o srada Mverannehir'e gelmeleri mmkn idi, zira onlar, o tarihlerde hakann iddetli tutumundan dolay isyan eden Trgi ve Karluklarla megul bulunuyorlard (711-714). Tonyukuk da 750'den beri faal vazifeden ekilmiti388. Esasen yukardaki iddialar (bahis konusu rivayetin kumandan Kuteybe'nin mensup olduu Bhila kabilesinden km olmas, fakat bu devir Mverannehir slm harekt bakmndan ana kaynak durumundaki tbn l-A'sam il-Kf'de byle bir rivayetin gememesi , Orhun kitabelerinde bir savatan deil, sadece bir "tanzim" keyfiyetinden bahsedilmesi ile bu husustaki in kaynaklarnn karlatrlmasndan Gk-Trk ordularnn baka yerlerde bulunduunun tesbiti sebebleri ile) dorulanmtr. Bu duruma gre, 712 ylnda Sogd kuvvetleri banda Araplara yenilen kumandann bir Trgi "han" (daha dorusu bir Trgi babuu) olabilecei neticesine varlmtr390. Kapgan Kagan'n gittike iddetini artran msamaha tanmaz sert tutumu huzursuzluu artryor, grdmz gibi, bilhassa Trk boylarnn ayaklanmalarna yol ayordu. syan edip Kengeres (Seyhun kylan. Kangahlar veya Keng-kller memleketi? Bk. a. Peenekler)'e doru giden bir ksm Trgi ktleleri (Kara Trgiler), 711 ylnda "atlarn zayf, azn yok" olduu g artlara ramen Kl Tegin tarafndan bastrlm ise de391, ayn ylda balayp seneden fazla sren ve in'in tahriki neticesinde Karluklarm katlmalar ile392 iyice alevlenen isyanlar hayli glk kard. mparator ungtsung'un Kan-su eyietlerindeki ordulann Gk-Trklere kar seferber hle getirdii bu skntl gnlerde, "Trkistan'daki yurtlarndan kalkarak tken'e kadar sokulmaa muvaffak olduklar anlalan Karluklar ve mttefikleri ancak Kapgan, Bilge ve Kl Tegin'in ortak harekt ile Tamg Iduk-ba393'daki iddetli savata (713) malp edilerek datlabildiler394. Bakm Karluk ktlesi ve bakalar in'e sndlar ve San-yuan blgesine yerW6

Bk. Liu, ayn, esr., I, s. 165 vd, II, s. 608376 Kitabeler, II, dou, str. 25. 377 Aslen ranl As=yas'lar; bk. K. Czegledy, Nomd Sepek..., s. 36,136. 378 Kitabeler, II, dou, str. 26. 379 Kitabeler, I, dou, str. 35-36; L dou, str. 26-27; R Giraud, ayn. esr., s. 175; L. Bazin, Les Ca~ lendriers..., s. 226. ^Kitabeler, I, dou, str. 34; Liu, ayn. esr., I, s. 169. M1 2. Bolu sava? Kitabeler, I, dou, str. 37-38; II, dou, str. 28. m Kitabeler, I, dou, str. 18-20; II, dou, str. 16-17 ** Kitabeler, I, dou, str. 39. 384 Bk. Et-Taberi'den naklen bn'l-Esr, B-Kntil..., IV, s. 126. M5 J. Marquart,D/> Chronolopederalttrkischen Inschriften, s. 8.

W. Barthold, Die alttrkischen Inschriften ttnd die arabischen uellen, ATM, II, s. 10 vd.; krs. ayn. mell., Turkestan down to the Mongol Invasion, s. 187. W7 S. G. Klyatorniy, Orhun Yaztlarna Gre Orta Asya Milletlerinin Araplara Kars Mcadelelerine Dir, s. 772. Bk. Liu, ayn. esr., I, s. 171. 189 Bk. H. A. R. Gibb, ayn. esr., s. 13 vd., 39 vd. 3WU Bk. A. N. Kurat, Kuteybe b. Mslim 'in Harezm \* Semerkand' Zapn\ s. 385-425; daha bk. A mad. Ktayba. m Kitabeler, I, dou, str. 38-40; L. Bazin, Les Calendriers..., s. 228. ""Liu,<y/t. esr., I, s. 221 vd. w Tamr rmann kayna. Bk. R. Giraud, L'Empired. Tttrcs.... s. 192. *" Kitabeler, I, kuzey, str. 1 -2; 11, dou, str. 29.

122/ TRK MLL KLTR letirildiler . Tamg Iduk-ba muharebesi tam zamannda kazanlm, GkTrkleri iki cephede savamaa mecbur etmeyi hedef alan in kuvvetlerinin Kartuklar lehine mdahale etmesi nlenmiti. imdi de in hazrln saf d etmek gerekiyordu: in ynak merkezi Be-balk zerine sefer yapld (714). in kaynaklarnn belirttii zere396, nel ile Tung-o Tegin ve hakann enitesinin kumandasnda sevkedilen ordu, Be-bahk' kuatt. Kitabelere gre Bilge'nin de katld bu harektta ehir ele geirilemedi ise de, karklktan faydalanarak Soei-se (Tokmak ehri. Isk-gln ku-zeybats)'daki Trk kabileleri zerinde bir baar kazanmakla iktifa eden inlilerin Gk-Trklere kar byk lde taarruzu ortadan kaldrlm oldu. Ancak hakanlk bir kazan gibi kaynamakta idi. Kitbelerdeki398: "Amcam Kagan'm idaresi karklk iine dt, halkta ikilik ortaya kt zaman..."3 gibi ifadeler durumu aklamaa yeter. Az'lar ve arkasndan zgil-ler iddetle ezildi (715) . Fakat hakanln esas ktlesini meydana getirdii iin devleti temellerinden sarsarak, nihayet ihtille sebep olan Ouzlarn isyanlar Gk-Trk itima bnyesinde derin yaralar at ve en byk neticesi bat (Onok lkesi ve Mverannehir)*nn hakanlktan kopmas oldu. 714 yl sonbaharnda balad anlalan Ouz ayaklanmalarnn -Ouzlann devlete olan nisbetleri dolaysiyle- hayretle karland kitabelerden sezilmektedir: "Dokuz-ouz bodun'u kendi bodun'um idi, gk ve yer kart iin, dman oldu"40 . 715 baharnda Kapgan'n amak zorunda kald Dokuz-ouz seferinde malp edilen ve hayvanlar ldrlen Ouzlardan bir ksm in'e snd402. 716 senesinde Ouz boylarndan Bayrkular iddetle tenkil edildi. Fakat bu, mr boyunca durup dinlenmeyen hain tabiatl Kapgan Kagan'm seri hlindeki zaferlerinin sonuncusu oldu. Kendinden emin, tken'e dnerken yolda Bayrkularn pususuna dt ve ldrld (22 Temmuz 716)403. Asilerin in ile temas hlinde olduklar, bu srada on-

TARH/123 lar nezdinde bir in elisinin bulunmasndan anlalyor. Hatt rivayete gre404 Kapgan'n kesilen ba bu eli tarafndan in'e gtrlmtr. Kapgan'n yerine geen olu nel (B), hakanln bu buhranl devrinde devlet dizginlerini tutacak kudrette deildi. Karkl nleyememi, yurda huzur getirememiti. Halbuki Trk halk bu hizmetleri hakandan beklerdi. Ouzlar bsbtn alevlendikleri iin devleti kurtarmak ii, lteri'in oullar, sol Bilge elig'i olan Bilge ile Kl Tegin'in omuzlarna yklenmiti. 716 ylnda Kl Tegin be Ouz seferi yapm (Togu-balk, Kulaguk, Urgu /veya Antrgu?/, u-ba, Ezgenti-kadz savalar. Bunlardan 2.'de Edizlerle, 4.'de Tongralarla savat) ve seferlerden drdne Bilge de katlmt405. O sene byk lde hayvan telefatna sebep olan ktlkta bile Bilge sefer hlinde idi. tken zerine yryen -ouzlar Kl Tegin tarafndan pskrtld406. Dokuz-Tatarlarla ittifak ederek hcuma geen Ouzlar Agu'da cereyan eden iki savata bozguna uratld ve Ouz ktleleri, in snrna doru ekildiler407. Uzayp giden bu savalar dolaysiyle kitabelerde GkTrk ordusunun tkattan dp cesaretini kaybettiini belirten ibareler vardr. Olup bitenler yeni hakann beceriksizliine atfolunuyor ve halkta, Tam tarafndan hakanlk yetkisinin ondan geri alnd kanaati uyanyordu . lkenin felketten kurtulmas iin hakann deimesi lzmd. in kaynaklarndaki izahata gre, herhalde Bg'nn direnmesi neticesi, deitirme zor kullanlarak yapld. nel Kaan, kardei, akrabalar, beyleri ve taraftarlar ldrld409. htill pln, iki karde, Bilge ve Kl Tegin tarafndan hazrlanm, fakat Kl Tegin tarafndan icra edilmiti. Bilge, kaan oldu (716-734. Tengriteg Tengride boim Trk Be). "Sol Bilge elig"lie getirilen Kl Tegin de Gk-Trk ordularnn tanzimini zerine ald. . 705 ylndan beri Yargu (yksek mahkeme) yelii yapmakta iken (bk. a. Kltr: Adliye), Bilge'nin kaynbabas olduu iin ihtill srasnda dokunulmayan Tonyukuk da tekrar eski vazifesi olan "ayguc" (Devlet Meclisi Bakanl)la getirildi. Fakat umum bir yorgunluk, bezginlik vard:
Liu, gst. yer. ve 256; O. Franke, ayn. esr., 11,441. Kitabeler, I, kuzey, str. 4-9; II, dou, str. 30-33. Kitabeler, I, kuzey, str. 8-9. Kitabe II, dou, str. 32-34. 1 Kitabe II, dou, str. 35. Yeni okunuu:"... dirayetsiz yeni kaan hatalar isledi Yukarda Gk, aada kutsalyer-su 'lar ona saadet [kut] vermediler..." Bk. R. Giraud, ayn. esr,, s. 5Z ' Liu, ayn. esr., I, s. 171, 223; Kapgan ailesinden in'e snan Gk-Trk prensesi ve 723 tarihli ince mezar kitabesi iin bk. P. Pelliot, La Fitle de Mo'tch'o Qagnan et ses rapports avec KM Tegin, s. 301306. Daha tafsiltl olarak: A. Bombaci, The Husbands ofPrincess Hsien-U Biig, s. 103-121 'Liu,ayn. esr., I, s. 171, 223.

395

Liu, ayn. esr.f I, s. 170, 220; Ed. Chavannes, Notes Addaionelles sur Us Tou-kiue (Turcs) Occidentaux (Documents...,'m ilvesinde), s. 29 vdd. ** Liu, ayn. esr., I, s. 169,220,275. 397 Kitabe, II, dou, str. 28. 398 Kitabe I, kuzey, str. 3. m Bk. R. Giraud,ayn. esr., s. 52. 400 Kitabe I, kuzey, str. 3-4; a. Bombac,... Eltabr, s. 27; L. Bazn, ayn. esr., s. 230 vd. Buradaki zgillerle Ak-Hunlardan gsterilen Eskil -Askil (yk. bk.) ve Bulgar olarak tantlan kil (bk. a.) kavimleri arasnda bir iliki var mdr? 4,11 Kitabeler, I. kuzey. str. 4; II, dt: -i:. *':Lu,ff>:- esr., I, s. 170,222. " " I m . m . r l < lTj,223fc * K"'*\ "V/r ftr.. s. 234.

124/ TRK MLL KLTR

TARH/125

"Knr Trk kavmi yaasn diye beni tahta oturttu... te asa, dta giyeceksiz bir kavme kaan oldum. Babamzn, amcamzn kazand milletin ad, san unutulmasn diye kardeimle szletik. Trk milleti iin gece uyumadm, gndz oturmadm. Kl Tegin ile ve adlarla lesiye altk..."*11. Mcadele iddetle devam ediyordu. 717'de Uygur l-teber'i ile (Kargan sava), 718'de tekrar isyana teebbs eden Kartuklar ile savald ve baarya ulald412. Bilge Kaan in ile iyi geinmek arzusunda idi. Bunun lzumuna, in'in kuvvetli, Gk-Trklerin ise yorgun ve ihtimama muhta olduu hususundaki Tonyukuk'un da kanaati neticesinde inanmt. Fakat snt GkTrk prensesi ile etrafndakileri 718'de Bilge'ye kar savaa tevik eden413 ve ayn zamanda K'i-tan ve Tatablarn asker desteini salayan in, Bebalk'taki Basmllar ile de anlamt. Nazik durum byk devlet adam ve stratejist Tonyukuk tarafndan kurtarld. Onun pln, sevk ve idaresi altnda nce Basmllar malp edilip Be-balk kuatld, sonra da yalnz kalan in iddetli bir darbe ile bask altna alnd: an-tan (Kan-su'da) savanda in ordusu bozguna uratldktan (Eyll 720)414 ve Bebahk zaptedil-dikten sonra Kan-u, Yan-u, Liang-u blgeleri 10 sefer yaplarak ele geirildi415. K'itanlar ve Tatablar saf d edildi (722-723)416. Karluk l-teber'i memleketi terk etti ve orada Bilge, halk tarafndan sevinle karland Hakanlk eski zindelik ve itibarn kazanmt. Btn dou ve Tarbagatay'a kadar bat, hakanlk idaresinde idi. Hatt Bilge, 717 karklnda tken ile ilgisini kesip mstakil bir devlet durumuna girmi olan Trgi blgesini bile kendine tbi saymakta idi418. Bu baarlar Gk-Trk bynn: Tonyukuk, Bilge, Kl Tegin'in azim ve gayreti ile elde edilmiti. in de phesiz durumun farknda idi. 725 ylnda imparator Han-tsung'un bakanlnda yaplan bir toplantda yle konuuluyordu: "...Gk-Trklerin ne zaman, ne yapacaklar bilinmez. Kaan Bilge iyidir, milletini sever, Trklerde ondan memnundurlar... Kl Tegin harp san*atnn staddr, ona kar koyacak
411 412

bir kuvvet g bulunur... Tonyukuk ise otoriter ve bilgedir, niyetleri, kurnazl oktur. te imdi bu "barbar" ayn anlayta olarak bir aradadrlar.,."*19.721 ylndaki Gk-Trk bar teebbsne kalabalk bir ordu tekiline girimekle cevap vermi olan in imparatoru Han-tsung artk o teklifi msbet karladn bildirebilirdi. mparator tarafndan tken'e gnderilen eliyi Bilge hakan, htun'un, Kl Tegin'in, Tonyukuk'un ve dierlerinin hazr bulunduu mecliste kabul etti (725)420. Byk Trk devlet adam Tonyukuk ile ilgili son bilgi 725'deki bu haberdir. O, herhalde bu tarihten az sonra lm olmaldr. Gk-Trk istikll sava hazrlklarndan itibaren lteri, Kapgan, Bilge zamanlarnda devlete 46 yl hizmet eden, savalarnda hi baarszla uramayan, "Boyla*21 Baa nanu Yargan*22 Apa Tarkan" unvanlarn tayan, "bilge" ve stratejist Tonyukuk hakanln ordusunu, adliyesini tanzimde bata geliyordu. in kaynaklarnda bile bu meziyetleri belirtilmekte ve "Ayguc" olarak devletteki byk roln, o an din, kltrel cereyanlarn nasl yakndan takip edip Trk milleti asndan deerlendirdiini gsteren deliller verilmektedir: Bilge Kaan, in'de olduu gibi Trk lkesinde de, phesiz savunma maksad ile, ehirleri surlarla evirtmek, hisarlar yaptrmak istiyordu. Tonyukuk itiraz etti: "Bunlar olmamal. Biz mrn sulu ve otlu bozkrlarda geiren bir milletiz. Bu hayat bizi daima bir harp egzersizi iinde tutmaktadr. GkTrklerin says inlilerin yzde biri bile deildir. Basanlarmz yaay tarzmzdan ileri gelir. Kuvvetli zamanlarmzda ordular sevk eder, aknlar yaparz. Zayf isek, bozkrlara ekilir, mcadele ederiz. Eer kale ve surlar iine kapanrsak, Tang ordular bizi kuatr, lkemizi kolayca istil eder..." Bilge'nin dier bir dncesi de memlekette Budist ve Taoist423 tapmaklar ina ettirerek bu din ve felsefeyi Trkler arasnda yaymakt. Tonyukuk yle dedi: "Her ikisi de insandaki hkmetme ve iktidar duygusunu zaafa uratir. Kuvvet ve savalk yolu bu deildir. Trk milleti'ni yaatmak istiyorsak, ne bu tlimlere, ne de tapnaklarna lkemizde yer vermemeliyi1*2*. Kaynan (Tang-shu)

Kitabeler I, dou, str. 25-27; U, dou, str. 20-22. Kitabeler II, dou, str. 38-40, gney, str. 1-9. Bu savata len, Tardu ad' Kli-or adna khe Khpt'da dikilen kitabe iin bk. H.N. Orkun, ETY, 1, s. 135-140; son neir, T. Tekin, ayn. esr., s. 12, 257 vd; A. Bombaci,... Turkic Tule EUbr, s. 16; G. Clauson - E. Tryjarski, The Inscription at khe Khushotu, RO, XXXIV, 1971, s. 7-33. L. Bazin'e gre {Us Calendners..., s. 199-203), yukar daki unvan "Kl--or" diye okunmal ve kitabe 723-725 aras olarak tarihlenmelidir. 4U Bk. A. Bombac, The Husbands..., s. 113. 4,4 Kitabeler II, gney, I. 415 Uu, ayn, esr., I, s. 173 vd., 224 vd., II, s. 616. *'6Kitbe II, gney, str. 2-3. 4,7 KitbeII,dou,str.41. 4I * Liu, ayn. esr., I, s. 420; Ed. Chavannes, ayn. esr., s. 45 vd., 82.

419

Bk. Liu, ayn. esr., I, s. 175,227. Liu, gost. yer. 421 Trke unvan. Gk-Trklerde, Bulgarlarda, Peeneklerde. Bk. Gy. Moravcsik, flvz. tun. II, s. 30, 91,102. 422 Yani yarguc=yarg (bk. a. Kltr: Adliye). Buradaki son drt unvan Kitabe l'in sonunda (bat, 1) zikredilmi ise de Kl Tegin ile ilgili olmamak lzm gelir (bk. R. Giraud, L'Empirr d. Turcs..., s. 75,77), fakat Tonyukuk'un grevlerine uyar. 4U Taoizm iin bk. W. Eberhard, Eski in Felsefesinin Esastan, s. 265-275; M. N. zerdim, Belleten, say 101, s. 93-103. 424 Liu, ayn. esr., 1, s. 172 vd., 224,462; O. Franke, ayn. esr., 11, s. 441 vd.

126/TRK MLL KLTR

l ................... .............................. -

TARH/127

Uve ettiine gre, bu tavsiyelerdeki derin mna Gk-Trk bakentinde iyi anlalmtr. Bugn Batd aratrclar tarafndan Tonyukuk'a "Gk-Trk Bbmarck" denilmektedir425. Tonyukuk ldkten sonra, htrasna, Orhun'da Bayn-okto mevkiinde bir kitabe dikilmitir (herhalde 726-727'lerde). Yalnz Trklerden kalma bir mill tarih kayna olarak deil, ayn zamanda, Trk dili ve edebiyatnn uzun ve kolayca okunabilen ilk bidesi olarak da kltr tarihinde mhim yer tutan bu kitabe426 metninin bizzat Tonyukuk tarafndan kaleme alnm olmas ihtimali, Ayguc, bilge Tonyukuk'a Trk edebiyatnn ad ve ahsiyeti bilinen ilk simas olmak erefini kazandrmaktadr427. 731 ylnda da prens Kl Tegin ld (27 ubat 731)428. 47 yanda idi. 7 yandan beri mrn Trk milletinin ycelmesine hasreden, cesareti, saval hem Trk, hem in vesikalarnda vlen Kl Tegin'in byk kahramanlklarndan biri, Gk-Trk bakentinin 716'da -ouzlar tarafndan basld zaman grlmt. Bilge Kaan anlatyor: "Anam hatun, byk analarm, ablalarm, gelinlerim, prenseslerim cariye olacakt, lenler yolda kalacakt. Kl Tegin karargh vermedi... O olmasa idi hepiniz lecektiniz..."429. lm hakanlkta byk znt yaratan kahraman hakknda kitabelerde u samim ifadeler yer almtr (Bilge'nin azndan): "..Kk kardeim Kl Tegin ld, grr gzm grmez oldu, bilir bilgim bilmez oldu... Zamann takdiri Tanrnndr. Kii-olu lmek iin yaratlmtr. Yaslandm, gzden yas, gnlden feryat gelerek yanp yakldm... Milletimin gz, kas (alamaktan) fena olacak diye sakndm114 . in'de de ayn znt duyulmu, imparator husus eli ile tken'e ba sal mektubu gndermi, Kl Tegin'in htrasna dikilecek bidede ince bir metnin de bulunmasn arzu etmiti431. Bilge Kagan'm istei ile hazrlanan Kl Tegin kitabesinin Trke metnini Hakann
Bk. L. Ligeti, BUinmiyen -Asya, s. 206; Tonyukuk'un 'Trk milliyetisi" olarak ahsiyeti iin bk. L. Bazin, Les Calendriers..., s. 207 vd. Son neirler, R. Giraud,Z, 'lnscription de Bain-tsokto, 1916; T. Tekin, A Grammar of Orkhon Turkic, s. 249-253; Bibliyografya ve baz tashih tecrbeleri iin bk. G. Clauson, Some Notes on the lnscription of Tonuqua, s. 125-132. R. Giraud, L'Empire d. Turcs..., s. 59, 154; L. Bazin, Ph. T. Fundamenta, II, s. 209. GkTrkenin daha eski yadigrlarndan, Kaan T'a-po (572-581) adna yaplan Budizm din kitabnn Trke tercmesi (bk. a. Kltr, Yaz) ile, Kapgan zamanndan olmas gereken bir Trke-ince szlk (bk. Liu, ayn esr.,, I, s. 465 vd.) kayptr. 1 Eski Trk takvimine gre, "koyun" ylnn 17. gn, bk. Kitabeler, I, kuzey-dou, str. 1; R. Giraud, ayn. esr., s. 55,119; L. Bazin, ayn. esr., s. 182, 212, 244: Uu, ayn esr., II, s. 620 (in'e haber bir -iki gn ge ulam olabilir). Kl Tegin'in nasl ld belli deildir. 'Kitabe I, kuzey str. 9-10; II, dou, str. 32-33 (btn "Gok-Trk*' kadnlar sz konusu). 'Kitabe I, kuzey. str. 10-11. 1 Uu, ayn. esr., I, s. 79, 228 vd.; bu ince ksm iin bk. H. N. Orkun, ETY, I, s. 82 vd.

ve Kl Tegin'in "at"s (atabey'i) Yolbg Tegin yazm432 ve 20 gnde taa kazdrmt. Gk-Trk tarihi, kltr ve Trk dil ve edebiyat ynlerinden emsalsiz bir deer tayan bu kitabe ile birlikte Kl Tegin'in ant-kabri ve iindeki nak ve tasvirler tamamlanm ve byk cenaze treni 1 Kasm 731 gn ("Koyun" ylnn 9. aynn 27'si) yaplmtr433. Trene Gk-Trk halk ve ileri gelenlerinden baka in, K'i-tan, Tatab, Tibet, ran-Sodw, Buh ra435, Trgi, Krgz vb. devlet ve kavimleri husus hey'etlerle katlmslarj 436
SLJ434

dr . ki byk yardmcsn kaybeden Bilge'nin, 734 yaznda K'i-tan ve Tatabara kar Tngkes danda kazand zafer437 dnda bir faaliyeti grlmemektedir. 727 ylnda Bilge, hakanlk hkmet yesi (Bakan) Mei-lu 'o438'yu in'e gndermi ve imparator tarafndan itina ile arlanan elinin temaslar neticesinde So-fang (Ling-u'da) ehrinin Gk-Trklerle serbeste ticaret yaplabilecek ortak pazar-yeri olmas iin anlamaya varlmt . 734'de in'e gnderilen Trk elisi, Hakan'n tedenberi zerinde durduu, bir inli prenses ile evlenme talebini kabul etmi olan imparatora teekkr
~"Kagan'n atisi Yolltg Tegin" (Kitabeler, II, gney-bat) ibaresindeki "at" kelimesine "yeen" mnas verilmektedir. (Mesl. R. Giraud, L'Empire d Turcs..., s. 76, 120; H. N. Orkun, ETY, I, s. 32; T. Tekin, A Grammar of Orkhon Turkic, s. 305; G. Clauson,... Turkish, s. 40b. ve bakalar). Bu duruma gre, Yollg Tegin'in ya hakan Bilge'nin kardeinin (yni Kl Tegin'in) olu olmas (ki bu mmkn deildir, zira Yollg, onun da "ats"dr; "Kt Tegin atisi'* Kitabeler, I, gney-dou ve lteri'in erkek ocuu 2 tane idi), veya Bilge'nin kzkardeinin olu olmas lzm gelir. Bu takdirde ise, yalnz erkek kardein olu mnasna gelen "at" (bk. G. Clauson, gst. yer.) deil, dorudan doruya "yeen" (=kzkardein olu, bk. G. Clauson, ayn. esr., s. 912b) deyiminin kullanlmas gerekirdi, nk bu kelime o alar Trkesinde mevcut bulunmakta idi (Ktb. ine-usu, bat, str. 8; Suci, str. 8; erkek kardein oluna "at" /doru ekli ile t/, kzkardein oluna da "yeen" denildii hakknda ayrca bk. J. Cuisenier, Parante et Organisation Sociale Dans le Domaine Turc, s. 926). Bu iki tbirin farkl mnalar tad, aile fertleri saylrken, her ikisinin yan yana kullanlmasndan da bellidir ("yeenimi, tm, bk. Ktb. Suci, gst. yer.). Yollg Tegin phesiz hanedana mensuptu, fakat Bilge'ye ve Kl Tegin'e nisbetle herhalde "karde" ocuu deildi. Kitabedeki "at" kelimesi sonraki "atabey" (prenslere okuma-yazma, spor, silh bilgisi, atclk sahalarnda retici) terimini ifade etmi olmaldr (bk. N.N. Kozmin, "Attst" Lkabh Yollug Tegin..., s. 368). 413 Kitabe I, kuzey-dou, str. 1; R. Giraud, gst. yer; L. Bazin, Les Calendriers..., s. 224; fakat kitabe nin taa kazlp bitmesi tarihi, 21 Austos 732'dir (bk. ayn. esr., s. 176 vd., 190,212,244). 414 =Berdt-er=Parsik-er=Sogd'da Zerdt ranllar, bk. J. Marquart, Die Chronotogie der alttrkischen nschriften, s. 32 vd.; R. Giraud, L'Emp. d. Turcs..., s. 184, 189; veya Yed i-su blgesine yayl m ve Trk hakanlna bal Sogdlular: S. G. Klyachtorniy, A Propos des Mots Sogd Brkar Buqaraq Ufys de /'lnscription de Kul Tetfin, s. 245-251. *" Malum ehir. Veya Yedi-su'da Buharallarn oturduu yer. Bk. S. G. Klyachtorniy, gst.yer. 436 Kitabe I, kuzey, str. 11-13. Kitabenin son neri, T. Tekin, ayn. esr., s. 231-238. 437 Kitabe II, gney, str. 7-9; L. Bazin, ayn. esr., s. 237. 4 8 * Mei-lu *o=Buyruk-or. Bk. L. Ligeti, BUinmiyen -Asya, s. 207; Liu ayn. r, I, s. 417, II, 622. Liu, ayn. esr., I, s. 178,227.

128/ TRK MLL KLTR

TARH/129

mektubunu gtryordu440. Fakat bu evlenme gereklemedi, nk Bilge yukarda ad geen Buyruk-or tararndan zehirlendi441. lnceye kadar, bata bu nazr olmak zere ibirlikilerini bertaraf eden Bilge nihayet 25 Kasm 734'de ld442, 50 yanda idi. 19 sene "ad" ve 19 yl kaan olmu, in kaynaklarnda da belirtildii zere, "Trk milletini ok sevmek" ile temayz etmi idi. Trk milletinin ebedliine olan inancn "Ey Trk milleti, stte gk yklmaz, altta yer delirtmezse, devletini, treni kim bozabilir?"443 diye ifade eden ve douda antung ovasna, gneyde Tokuz-ersin444^, batda Demir Kapya, kuzeyde Yr-bayrku sahasna kadar seferler yaptn445 hatrlatan Bilge, olu tarafndan diktirilen kitabede unlar sylemektedir: "... stte Tanr, aada yer buyurduu iin, milletimi, gznn grmedii, kulann duymad ileri gn dousuna, geri gn batsna, beri gn ortasna, yukar gece ortasna kadar gtrdm. Altn'tn ansn, gmn beyazn, ipein hlisini, atn aygrn, kakm'm siyahm, sincab'tn gkn milletime, Trkierime kazandrdm'*46. Bilge Kagan'n lm, Kl Tegin'in znts iinde bulunan Trk halkm bsbtn yasa bodu. in imparatoru da lkesinde matem iln ederek, tziyetlerini bildirdi. Bilge iin bir ant-kabir inasna ve bir kitabe dikilmesi hazrlna baland. Metni yine Yollg Tegin kaleme alm ve bir ay drt gnde taa iletmiti. in imparatorunun arzusu zerine buraya da ince bir kitabe ilve edildi (735J44 . Bilge iin cenaze treni 22 Haziran 735'de ("domuz" ylnn 5. aynn 272'si) yapld448. Bilge'nin lm zerine Gk-Trk hakanlnda k belirtileri kendini gsterdi. Babasnn yerine tahta Tengri Han -yan (veya Yi-Yan) geti. 740 ylnda Gk-Trk tahtnda yine "Tengri Han" diye anlan bir kaan vard ve bu, Bilge'nin olu idi449. Hakan ocuk denecek yata olduu iin idare annesi (Tonyukuk'un kz) P'o-fu'nun elinde idi. Htn devlete hkim olamad, hanedan yeleri birbirine dt ve huzursuzluk btn yurda yayld. Du440 441

rumdan faydalanan Basmlar, Karluklar ve Uygurlar birletiler ve vaziyete hkim olur olmaz, Ama ailesinden gelen Basml babuunu450 "kaan" iln ettiler (742) ve Gk-Trk hakan Ozms (Wu-su-mi-i)', sonra da onun kk kardei, son Gk-Trk hakan, Po-meVyi ldrdler. Bu arada mttefiklerin aralan ald. Basml babuu (kaan) ortadan kaldrld ve Uygur tebef\ (Yabgu lteber = Kieh-ii tu-fa) kaan iln edildi: Kutlug Bilge Kt51 (745). tken'de Uygur Trk devleti balyordu. Bununla beraber, GkTrk ann baz aileleri, hatt Tonyukuk soyundan gelenler, Uygur devletinde ve sonraki Moollar devrinde bile ehemmiyetlerini muhafaza etmi grnmektedirler452.

Liu, ayn. esr., II, s. 660. Liu, ayn. esr., I, s. 229, II, s. 600 n. 1270. 442 "t" ylnn 10. aynn 26's. Kitabeler, II, gney, sr. 10; R. Giraud, ayn. esr., s. 55, 120; Uu, ayn, esr., II, s. 620; L. Bazin,Les Calendriers..., s. 183,244. 443 Kitabeler I, dou, str. 22, II, dou, str. 18-19. L. Bazin'in hesabna gre (Les Calendriers..., s. 215, 237) Bilge 18 sene 4 ay kaanlk etmi ve 51 yanda lmtr. 44 *Karaar blgesi, bk. R. Giraud, VEmpired. Turcs...., s. 188. 445 Kitabeler I, gney, str. 3-4; II, kuzey, str. 2-3. 446 Kitabe II, kuzey, str. 11-12. "'Bk. 7X8*, 27-30. 448 Kitabe II, gney, str. 10; L. Bazin, ayn. esr., s. 183, 244. Liu, ayn. esr., I, s. 179, 229. Kitabenin son neri, T. Tekin, ayn. esr., s. 243-248, 449Bilge,den sonraki kaanlar meselesi biraz karktr. Kaynak karlatrlmalar iin bk. Uu, ayn. esr., I, s. 22,179; II, s. 621-629; daha bk. W. Samotin, East Trkistan..., s. 72 n. 2.

* Ed. Chavannes, Documents..., s. 85 n. 4. m Ed. Chavannes, ayn. esr., s. 94; Liu, ayn. esr., I, s. 230 vd., 337 vd. 452 Bk. B. gel, Sino-Turrica, Cengiz Han ve in'deki Hanedann Trk Mavirleri s. 29-66. Ayrca bk. a. n. 541.

TARH 1131

4- UYGURLAR Orhun kitabelerinde, ilk defa, 717 ylndaki ayaklanmalar mnasebetiyle zikredilen Uygurlar in kaynaklarnda adlarnn trl ekilleri ile anlmlardr: Hoei-ho, Vei-ho, Hui~ho, Huei-hu, Wei~wu vb. Uygur453 adnn mnas, 974'de tamamlanan ince Kiu Wu Tat adl eserde "ahin sr'ati ile dolaan ve hcum eden" diye aklanmaktadr434. Dier taraftan, kelimenin etimologique olarak "uy (takip etmek) + gur" tarznda (Sal-gur gibi) meydana geldii ileri srlm455 ise de, o tarihlerde Trkede "takip etmek" mnasnda-ki fiil kknn "ud+" olduu belirtilerek, Uygur adnn "Oy (oymak, bask yapmak)+gur" eklinde aklanabilecei veya daha kuvvetli bir ihtimal ile bu adn Trke "Uy(akraba, mttefik)+gur" olabilecei ve dolaysiyle "OnUygur" deyiminin de "10 mttefik" mnasnda olmas gerektii bildirilmektedir456. in kaynaklarnda Asya Hunlan'ndan indikleri bildirilen Uygurlar457^ bir mene efsanesine gre atalar Hun hkmdarnn kz ile bir kurttan tremitir. Tabgalar devrinde (386-534) Kao-k (Kaoche) ad ile grnmekte olup, 5. asrn 2. yarsnda bir beylik kuran Uygur topluluu459 o tarihlerde, btn Yukar-Orta Asya'y kaplad anlalan Tles'lerin bir ksmn meydana getirmitir ki, I. Gk-Trk hakanl anda bu durumu muhafaza ediyor ve o zaman Selenga rma etrafnda oturuyorlard. 7. asrn ilk
40

Hui-ho'dan 788*de Hui-hu olarak deitirilmitir, bk. C. Mackerras, The Uighur Empire..., s. 95 n. 96. 454 J.R. Hamilton, Les Ouighours V&poaue des Cinq Dynasties d'apres les documents chinois, s. 61; DLT'dek izah tarz, I, s. 111 vd. 455 Gy. Nemeh, HMK, s. 38 vd 456 Bk. J. Hamilton, Toqz-Oguz el On-Uygur, s. 40 vd. 457 Ed. Chavannes, ayn. esr., s. 87; W. Eberhard, inin imal Komular, s. 72 vd. 458 W, Eberhard, ayn. esr., s. 73. Ayrca gkten gelen ktan treme efsanesi iin bk. B. gel, Uy gur'larn mense efsnesi, s. 17-24; Ayn. mell., Trk Mitolojisi, s. 73-86 (Bu efsane 8. asr ortalarn dan sonra teekkl etmitir). 4W lk tarihleri hakknda bk. B. gel, lk Tles Boylan, s. 811-826.

eyreinde 6 kabileden kurulu Sir Yen t'o birliine katlmlar460, sonra Fukuy Tongra, Bayrku, Ediz ve Po-si adlarndaki 5 kabilesi de Uygurlar ile "ittifak ederek" hepsi "Uygur" adm almlardr461. Beyleri "Erkin" unvann tayordu. Bu srada 50 bin sava kardklar bildiriliyor. I. Gk-Trk hakanlnn kntye doru gittii yllarda byle grnen Uygur beylii Erkin Te-kien tarafndan idare edildi. lm zerine yerine olu P'u-sa geirildi. Tardu babuu (I-nan?) ile ibirlii yaparak Kaan Kei-li'nin olu kumandasndaki Dou Gk-Trk ordusunu malp eden (630'a doru) P'u-sa zamannda Uygurlar kuvvetlenmi, bilhassa, P'u-sa'nn annesi Vu-lo-hun'un ciddilii ve tre hkmlerini uygulamaktaki titizlii sayesinde beylik tamamen nizama girmiti. O zaman "Erkin" yerine "l-teber (el-teber, incede Ch'i-li-fa ~ K'i-li-fa ~ Sse-li-fa ~ Hsie-li-fa ~ Hie-li-fa) unvan462 kullanlmaa baland. Merkezi Tola nehri havalisinde olan l-teber Tu-mi-tu, Tardu'lann arazisini alarak ve "9 Ouz" boylarm kendine balayarak ("OnUygur") lkesini geniletti, sonra gneye Huang-ho'ya kadar varan bir akn yapt ve neticede "Ulug l-teber" olarak in imparatoru tarafndan tannd (646); sonra lkesini, Gk-Trk tarznda tekiltlandrd463. in tarafndan bask altna alnmak istenen ve sonunda in'in tahriki ile ldrlen T'u-mitu(648)'nun olu P'o-yun, On-ok'Iar "kagan" Ho-lu karsnda stnlk kazanarak Takent yaknlarna kadar ilerledi (56)464. Ondan sonra yerine geen kzkardei zamannda gittike zayflayan Uygur beylii nihayet lteri Kaan tarafndan Gk-Trklere baland. Anlalyor ki, Kapgan ve nel zamanndaki isyanlarda dalan Ouz birliini toplayarak yine bir lte-berlik durumuna giren Uygur boyu 740'larda Hakanln Yabgu'luu hline gelmiti.
A- UYGUR HAKANLII

745'de, Gk-Trk iktidann ykarak, tken'de devlet kuran Uygurlar u 9 urug'dan meydana gelen bir birlik idi: YaglaqarlYag\zqp - hakan uruu (ihtimal yagla + qr=dman ile savamak)/; Hu-tu-ko (Uturqar ihtimal ut (kazanmak) + r + gar); Hu (Kiu-lo-vu (po)= Krebir); Kremr (ihtimal Kre (korunmak) + bir); Mo-ko-si-ki (Bagasgr?); A-vu- (Ebireg veya

Abrak?); Hu-vu-su; Yo-vu-ku (Yagmur-qar); Hi-ye-vu (Ayavire/Ayabi460 461

Liu, ayn. esr. 11, n. 1793; K. Czegledy, Cogay-auzL., s. 65 vd.; yk. s. 90. Liu, ayn. esr, I, s. 350 vd., 359, II, n. 1793; Ed. Chavannes, ayn. esr. s. 89. 462 J. Hamilton, Les Ouighours..., s. 97 n. 2; A. Bombac, On thc Ancient Turkic TiiU EUabar. s, 1 vdd,, 6,18, 30vdd.,44. 463 Ed. Chavannes, ayn. esr, s. 90 ve Notes additionelles..,, s. 17. 464 Ed. Chavannes, Documents..., s. 93.

132/ TRK MU KLTR re=Ayamur, Aymur (yamur, kramr gibi), kr. Ouz Eymr boyu=ereQi, itibarh)465. Bu unglardan kurulu Uygur kabilesinin (boy'unun) idaresi altndaki Dokuz-ouz birliinin (bodun'umn) kabileleri de unlard: P'u-ku (Buku, Trke unvan), Hun (Qun), Pa-ye-ku (Bayrku), Tung-lo (Tongra), Sse-kie (Sqar), K'i~pi, A-pu-sse (Po-si= Si?), Ku-lun-vu-ku, A-tie (Ediz) . Grld zere, On-Uygur diye anlan birlik467 9 adet Ouz boyuna, -9 urugdan kurulu- Uygur boyunun ilvesiyle meydana gelmiti. Orhun'da Uygur MorduMsunu (bakentini) ziyaret eden mslman Tamm de468, hkmdardan baka, herbirinin 13'er bin savas bulunan 17 babudan (Bey?) bahsetmitir469. Demek ki, bunun 9'u Ouz boy'u babuu, 8'i de (hkmdarn uruu hari) Uygur uruu babuu idi . Uygur boyu idaresindeki 9 kabileye, Basml ve Kartuk boylarnn katlmas ile birlik says 11 oldu471. Bir in kaynana (Kiu Tang-shu) gre de Uygur hakanl 11 "vali" tarafndan idare edilmekte idi472. Orhun kysnda bakenti Ordu-bahk ehri (sonraki Kara-balgasun yaknnda)'ni kuran ilk Uygur hakan Kutlug Bilge Kl 747'de ld. Yerine olu Moyen-or (Bayan-or?) kaan oldu ('Tanrda bolm l-Etmi Bilge kaan". 747-759). Orhun-Selenga nehirleri arasnda ine-usu gl yaknndaki, Uygur hakanlnn ilk devri iin mhim olan kitbe473'den anlaldna gre, hakan Moyen-or Dokuz-ouz'lan toplam, kuzeyde Krgz'larla, batda Karluk'lar ve onlara vardm eden Trgi/ler ve BasmFlarla, Sekiz-Ouz, Dokuz-Tatar ve ik'lerle savam, bunlarn hepsini kendine balam, hkimiyetini Yenisey kaynaklan, u-Talas havalisi, -Asya ve Kerulen'e kadar yaym; oullarm yabgu, ad tyin etmiti. Fakat asl in zerinde tesirli oldu. Kartuklar tarafndan desteklenen slm kuvvetleri ile inliler arasnda cereyan eden byk Tala muharebesi(751)'nde inliler ar malbiyete uram, Tarm havzasnn Uygur'lara gemesini salayan ve in'in Orta Asya'dan ekilmesini sonulandran bu sava zerine, in'de byk hdiseler olmutu ki, bunlarn en mhimi, Trk anadan doan An-lu-an adl bir kumandann 200 bin kiilik bir kuvvetle in bakentleri Lo-yang (756) ve
Tafsilen bk. J. Hamton, Toquz-Oguz.., s. 41-44; Liu, ayru esr., II, s. 593. Bk. Liu, ayn. esr., s. 592; J. Hamilton, ayru esr., s. 27,54 n. 19,20. Bk. ine-usu kitabesi, kuzey, str. 3. 830ylna doru, bk. C Mackcrras, The UighurEmpire.., s. 154. V, Minorsky, Tamim bn Bahrsjoumey to the Uyghurs, s. 281,284. Tafsilen bk. E.G. Pulleyblank, Some Remarks on the Toguzoghuz Problem, s. 38 vd.; K. Czeglddy. On the numericol composition..., S. 278 vd. Ed. Chavannes, Documents... s. 94,350. !Bk. E.G. Pulleyblank, gst. yer. 'E7Y, L S. 163-185; B. gel, ine-usu Yaztnn Tarihi nemi, s. 361-379. Daha bk. a. Ouz'lar.

TARH/133 'ang-an(757)' zaptederek kendini imparator iln etmesi idi . Moyen-or, Uygur'lar yardma aran Tang imparatoru Su-tsung'u destekledi, Loyang' ve dier bakenti geri ald (757). in ylda 20 bin top ipek vermeyi taahht etti. Hakan, imparatorun kz ile evlendi. 759'da yerine geen olu Bg (="akl ve fraset sahibi"; adn incedeki ekli: -ti-chien = di-ken?) Kaan (759-779. Tanrda kut bulmu i- Tutmu Alp Klg Bilge Kaan) da dikkatini karklklarn devam ettii in'e evirmiti. Asl niyeti, Su-tsung'un lm(762)'nden sonra Tang sllesinin artk sznn gemedii in'e hkim olmakt. Uygur ordusunun in'de grnmesi zerine, hakanla akrabalk kurmu olan, Ties meneli, in kumandan P'u-ku (=Buku, Trk unvan) Huai-en tarafndan isyanclar zararsz hle getirildi ve Uygur ileri harekt nlendi. Fakat Trk nfuzu in'de ok artmt. Bakent ve ehirlerde pek ok Uygur serbeste ticaret yapyor, istedikleri kadar ipekli kuma alp, istedikleri fiyattan satyorlard. Tibet'lilerin hcumuna urayan in'i korumak zere P'u-ku Huai-en'in daveti ile Bg'nn yapt, ve bat hkmet merkezini dahi ele geirmi olan Tibetlilerden in'in kurtarlmas ile sonulanan Lo-yang seferi (762) Trk kltr tarihi bakmndan da byk neticeler dourdu. Hakan tken'e dnerken, Uygur'larn hayat ve telkkilerinin deimesi bakmndan ok tesiri grlen Mani dinini Trkler arasnda yaymak iin, drt rahibi de beraberinde getirmiti475. Bylece, hayvan gdalar yemeyi yasaklayan, savalk duygusunu zayflatan, Hristiyanhk-Mazdeizm-Budizm karm bir din olan Maniheizm, hakan tarafndan kabul edilerek Trk lkesinde resm bi^ mahiyet ald . Krgzlar zerinde de bir zafer kazanan Bg Kaan, bir in seferini nlemek isteyen bakan Tun Baa Tarkan tarafndan ortadan kaldrld477 ve bu zat hakanla getirildi (779-789. Alp Kutlug Bilge Kaan). Cesareti ve iyi idaresi vlen, "dnya nizam iin kanunlar hazrlad" bildirilen bu hakan Krgz'lar tekrar malp etti ve bir inli prenses ile evlenmesi sonunda,

"4 W. Ebcrhard, in Tarihi, s. 210,214. 4 " Bk. Kara-balgasun kitabesi. Trke, ince, Sogdca olarak dilde yazlan bu kitabenin yalnz (balangtan 9. asnn ilk eyreine kadar Uygur tarihi ve hakanlar iin mhim vesika tekil eden-) ince ksm salam kalabilmitir. Bk. O. Hansen, Zr sogaschen nschrift auf dem ttreis-prachigen Denkmal von Karabalgasun, JSFOU, 44/1930/; G. Schlegel, Die chinesische nschrift auf dem uigurischen Denkmal in Kara Balgasun, MSFOU, 9,1896; ETY, I, s, 85, II, s. 37-48. *76L. Ligeti, Bilinmiyen -Asya, s. 250-260; A. v. Gabain, DTCF Dergisi, VIH, 3, s. 375-377; S. aatay, Trk Leheleri rnekleri, s. 13 vdd., . Tekin, Mani Dininin Uygurlar Tarafndan Devlet Dini Olarak Kabul, s. 1-11; daha bk. R. een, Eski Araplara Gre Trkler, s. 34. 477 Bk. C. Mackerras,ayn. esr, s. 59 vd. J.R. Hamilton, LesOuighours... s. 139. m Kara-balgasun Ktb. ETY. II, s. 42 vd.

134/ TRK MLL KLTR

TARH/135

Uygur tccarlarnn in'de tahakkmlerinden doan bz anlamazlklar giderildi. Yerine olu "Ay Tanrda kut bulm Klg Bilge Kaan" (789-790) ve sonra bunun olu Kutlug Bilge (790-795) hakan oldular. Eskiden beri in'e kar ilgi duyan Tibetliler o srada Be-bahk havalisinde bulunan a-t'o Trkleri ile anlaarak, basknlara balamlard479. in'i korumay iktisad ve kltrel sebeplerle gelenek hline getirmi olan Uygurlar, kuvvet gndererek tecavzleri nlemek istedilerse de baanya ulaamadlar. tibar sarslan hakan ldrld. tken'de karklk kt. Fakat 795'de hakan olan, Ediz boyundan, sevilmi kumandan ve idare adam Kutlug (795-805. Ay Tanrda lg bulm Alp Kutlug Bilge Kaan) ile, sonraki "Ay Tanrda, kut bulm Klg Bilge" (805-808) zamanlarnda bir huzur devri ald. ktisad faaliyet geliti. -Asya'mn mhim ticaret ehirlerine nfuz edildi. D siyset ynnden zaman olduka sakin geen hakan "Ay Tanrda kut bulmu Alp Bilge" (808-821)'den sonra, "Ay Tanrda lg bulm Klg Bilge" (821-833) ihtimal "Kara-balgasun kitbesi"ni diktiren hakandr ki, hkmdarl baard gemi, Trkistan zerine sarkmak isteyen Tibetlileri durdurmu, hakanla bal Kartuklarn bana yeni bir yabgu tyin etmi ve t Sod blgesine kadar ticar mnasebetlerini gelitirmitir. Fakat, sonra memlekette huzursuzluk bagsterdi. Hakan ldrld, yeeni "Ay Tanrda kut bulm Alp Klg Bilge Kaan" (833-839) da bakannn tahrik ettii bir isyanda telef oldu. Gittike koyulaan Maniheizm tesirleri dolaysiyle Uygurlardaki gevemeye karlk Yenisey blgesinde yeni bir kudret hlinde beliren ve 20 yldan beri Orhun blgesini bask altnda tutan Krgzlar 840 ylnda kalabalk kuvvetlerle Uygur topraklarna girdiler, bakent Ordu-balk' zaptederek son hakan //o-sa(839-840)'y ldrdler, ahaliyi kltan geirdiler. tken'de devletleri yklan Uygurlar ktleler hlinde yurtlarn terkederek Karluk lkesine, in snrlarna ve daha kesif olmak zere, zengin ticaret merkezlerinin bulunduu I-Asya'ya gtler . Hakan ailesine mensup iki karde tarafndan idare edilen bu gten sonra Uygur tarihinin ikinci safhas balad. G srasnda balarnda, kendileri tarafndan "kaan" seilen Vu-hi 7egm(841-846)'in bulunduu Uygurlar bir mddet bazan Krgzlar, bazan inliler tarafndan hrpalandktan sonra, bir ksm (Kan-su'da) in tbiiyetine girerken, dierleri Pang Tegin idare481

sinde Batya Kartuklarn ve teki Trk boylarnn yurtlarna doru yollandlar ve her iki tarafta da devletler kurdular483. Fakat bunlar artk "Bozkr Trk devletinden farkl idiler; hkimiyeti geniletme dncesinde olmam, byk siys atmalara girmemi, bata in hkmetleri olmak zere, komular ile dostluk ve ticaret ilikilerini srdrmei tercih etmilerdir.
B- KAN-OU UYGUR DEVLET

Bir ksm soydalarnn aa yukar 150 yldan beri sakin bulunduu Kan-su blgesine gelerek, burann merkezi Kan-ou(eski Gu-tsang)'da yerleen Uygurlar (847), in ile, daha ziyde ticar faaliyetler zerine kurulu iyi mnasebetlerini, imparatorlarn kzlar ile Uygur prenslerinin evlendirilmeleri gibi akrabalk balar ile de salamlatrmlardr484. Ancak Tang sllesine kar isyanlarn artt 10. asr balannda Kan-su Uygurlar, bal olduklar ve merkezi Tun-huang485 olan in asker blgesi ile ilgilerini kestiler: Burada, 905 ylnda muhtar bir "devlet" kuran bir s general "Bat Han'larnn Altn-da krall" adn verdii bu devlete Uygur'lar tbi tutmak istemi, fakat Kan-ou Uygurlar tarafndan gnderilen Tegin adl kumandann idaresindeki ordu Tun-huang' kuatarak halk "krar teslim etmee zorlamt (911). Bu hdise zerine Uygurlann bat kolu da istikll kazanmtr. 906'da yklan T'ang hanedannn yerine geen ou a-t'o (Trk) asll "5 slle" zamannda (906-960) Muahhar (sonraki) Leang (907-923) ile Uygurlar pek ilgilenmemilerdir. 911'de Tibet elisi ile birlikte in'e giden Uj gur elisi mnasebetiyle "Byk Uygur devletinin efTnden sz edilmesi Tun-huang zaferinden sonra Uygurlann siys kudretinin arttn gstermektedir. "5 sile"nin ikincisi olan Muahhar Tan ailesi (923-936)'nin kurucusu a-t'o hkmdar, o zaman balarnda Jen-mei ("cesur ve doru") Kagan'n bulunduu Uygurlar tarafndan samimiyetle karland. Jen-mei'den sonra, 924'de Tegin (924-926), sonra A-tu-yu (="Adrug, sekin") ve Jen-yu hakan oldular. eitli tarihlerde Apa, Knf Bars adl eliler in'e gnderildiler. in'de 3. slle(Muahhar Tsin veya Chin)'yi kuran a-fo hkmdar (937-946) zamannda, Jen-mei (l.'nin kardei) in'e Altun adndaki elisini

"*Bk. H. Ecsedy, Uigursand Tbetans in Pei-T'ing, 790-791 A.D. s. 83-104. Bk. V. Minorsky, Hudd'ul-lem, s. 287. **XETY, II, s. 33-36,40-47; J.R. Hamilton, ayn, esr.t s. 7-11, 127 vdd.; 9. asrn ilk eyreinde Uygurlarn din durumlar, komular ve dier aklamalar iin bk. V. Minorsky, Tamim bn Bahr'sJor-ney.... s. 279-306.
480

482 m

B. gcl, lk Tles Boylan, s. 826; W. Liangtao, s. 110-118. Uygur hakanlnn ykl ve Uygurlann dallar hakknda bk. Tsai Wen-shen, Li T)nVt Mektuplarna Gre Uygurlar, 1967. 4,14 Bk. J. R. Hamilton, ayn. esr., s. 127 vd. m Kan-su'da in seddi yaknnda nl Bin-Buda maaralarnn bulunduu yer. Bk. U Uget, A miyen i-Asya, s. 261-277. 4HftJ. R. Hamilton,ayn. esr., s. 129.

136/TRK MLL KLTR

TARH/137

gnderdi. Muahhar Han (947-951) ve Muahhar Chou (951-960) aileleri zamannda ise, gerek Kan-ou Uygur Devletinden, gerek Bat Uygurlar'ndan in'e he/etler gitmitir. Bu ziyaretlerin ticar ilikileri gelitirmek iin yapld tahmin olunuyor487. Kan-ou-Tun-huang Uygurlar, grld gibi, byk bir asker kudret gsterememiler, bu sebeble de haklarnda fazla bilgi mevcut olmamtr488. 10. asrn bandan itibaren Manurya ve Kore kabilelerini toplayarak kuzeyde bir bask unsuru hlinde beliren ve bilhassa "5 slle" devrinde in'in baz ksmlarn ele geiren K'i-tan'lar nihayet bir hanedan (Liao sllesi. 907-1211) kurarak Kuzey in'de hkmran olduklar zaman, Uygur Devleti de onlann (940'dan sonra) ve daha sonra, 1028'lerde, Tangutlann nfuzu altna girdi, 1226'da da Cengiz Han Moollanmn tahakkm altna dt. Kan-ou Uygurlan daha o sralardan beri "Sar Uygurlar" diye bilinen Trk topluluudur ki, hl Bat in sahasnda yaamaktadrlar 9.
C- DOU TRKSTAN (TURFAN) UYGUR DEVLET

Asya'ya doru gen Uygurlann banda Vu-hi Tegin'in kardei, Ngo-nie Tegin bulunuyordu. Kendisi 13 Uygur kabile birliinin son "kagan" (846-848) kabul edilmektedir. Batya gelen bu Uygur kolu Tann Dalan, Be-balk, Turfan taraflanna yerleerek, 840'da Ordu - bahk'da istilcar eli ile ldrlen Uygur hakannn yeeni Mengli'yi "kaan" (Ulug Tanrda kut bulm Alp Klg Bilge) seti (856). Tibetlilerin hcumuna kar, nfuzu altnda tutmak istedii bu blgede kendisine bir dost arayan in, bu Uygur devletini derhal tand. 873'e doru "kagan"n Buku Cin olmas muhtemeldir. Tang'lar ismen de olsa kendilerine bal ve siysetlerine uygun bir tutum iinde bulunan bu Uygur devletinin, meru in idaresine isyan eden Turfan, Be-balk asker valilerini ortadan kaldrarak Hami'ye kadar hkimiyet kurmalarna phesiz mdahale etmiyorlard. Bu suretle siys nfuzu gittike artan ve -Asya'nm ticaret yollar zerinde olmas ile de iktisaden gelien Uygur devleti ayn zamanda Maniheizm'in blgede yaylmasna vsta oluyordu. Nitekim Tang'larn ykl srasnda Tun-huang asker blgesini igal eden inli kumandan, yukarda bahsettiimiz muhtar "devlef'ini kuTafsilt iin bk. J. R. Hamilton, ayn. esr., s. 128-138,143 vd.T 147,152; W. Eberhard, in Tarihi, s. 229-232. Son, geng bir aratrma; E. Pinks, Die Uiguren von Kan-chou in derfrhen Sung-Zeit (960-2028), Wicsbaden 1968, bk. . zgi, TED, say & 1975, s. 106. CG. E. Mannerheim,/4 Vtsit to the Sar or Shera Ygun, JSFou, XXVII, 1912; P. M. Herrmann, Uygurlar ve Yeni Bulunan Soydalar, s. 97-123; L. Ugeti, Bilinmiyen..., s. 273-276; K. Thomson, Die Sprache dergelben Uiguren und das Salarisch, s. 564 vd.

rarken "Beyaz elbise giyen Gk-olu" lkabn almt (Maniheistler beyaz giyiniyorlard). Fakat, bilindii gibi, Kan-ou Uygurlan bu muhtar "devlere son vermiler (911), bu tarihten itibaren Dou Trkistan Uygur Devleti de mstakil olmutu4 . Bundan sonra, gneyde Tibet, Bat Trkistan'da Karluk blgesi ile snrl ve balca ehirleri Turfan, Kgar, Be-balk, Kua, Hami olan lkelerini mdafaa ile iktifa ederek san'at, edebiyat ve ticaret sahasmda ykselen bu Uygur devleti ile ilgili siys hdiseler hakknda fazla bilgi grlmyor. Ancak 947lerde bakentin Koo (Dou Trkistan'da Turfan'n yatannda Kara-khoo=Kao-'ang) ehri ve yazlk merkezin de Be-balk (Pei-ting) olduu ve "Kn Ay Tanrda kut bulm Ulug kut ornanm, alpn, erdemin il tutmu Alp Arslan Kutlug Kl Bilge-Tann Han"n devleti idare ettii biliniyor491. 948'de "Kn Ay Tannteg ksnig krtle yaruk-Tann Bg Tenriken"in bulunduu Khoo'daki bir kitabeden anlalmaktadr. Bu Uygur hkmdarlar "Iduk-kut" unvan ile de anlyor492 ve bakente "Iduk-kut (dikut) ehri" deniyordu493. Uygurlar hakknda en ilgi ekici bilgiye, in'deki Kuzey Sung imparatoru tarafndan 981'de Kara-khoo'ya eli olarak gnderilen Wang Yent'nn seyahat notlan494,nda. tesadf edilmektedir ki, kltr tarihi bakmndan byk deer tar. Dou Trkistan Uygur Devleti'nde, teki Uygur kolunda olduu gibi, Budizm ok yaylm, hatt Maniheizm'den stn bir mahiyet alm49 , bunun yannda Nesturi hristiyanlk ve balangta pek az olmak zere slmiyet tesirlerini gstermitir. Mslman-Trk Kara-Hanllar, Kgarh Mahmud'un eserinde (1074) "kfir" diye bahsedilen Uygurlarlajncadele ediyor ve Uygur memleketinde slmiyeti yaymaa alyorlard496. Sonra slmiyet in'e Uygurlar aracl ile girdii iin orada ilk mslman inlilere Hueiho (Uygur) denilmitir. Dou Trkistan Uygur Devleti 1209'da Cengiz Han'a baland zaman, bata, o tarihe kadar Kara-Hitaylara tbi durumda olan duk-kut Bar490 4.1

J. R. Hamilton, ayn, esr., s. 128 vd. J R Hamilton ayn. esr., s. 142; F. W. K. MmcT,ZweiPfahUnschnftenausden Turfan, s. 22 vd. 4.2 Bk. R. R- Arat, Der Herrschertitel duq-qut\ s. 150-157. Bu unvann Uyguriarda "hakanlk" an dan beri kullanld, bk. A. Bombaci, Quttug Botsun, s. 15. 493 di-kut ehri (= Hoo) iin bk. Hudd'ul-lem s. 279; P. Pelliot, Kaotch'ang, Qoo> Houo-tcheou et Oara-Khoja, s. 570-603. t _ 4W BlT . zgi, The tinemry of Wang Yen-ti to Kao-ch'ang, 981-984, Hanvad Umversty 1972. Doktora tezi; ayrca L. Ligeti, Bilinmiyen -Asya s. 247 vd. 4 " R. Grousset,L'Empired. Steppes, s. 176 vd. 4% Tafsilt iin bk. T. Banguolu, Uygurlarve Uygurca zerine, s. 87-113.

138/TRKMLL KLTR

uk Art-Tegin bulunuyordu4*7. slm kaynaklannda (Kudme /lm. 948/, ElMes'd, Gerdz, Tamm b. Bahr, Mervez, El-drs /lm. 1166/) daima "Dokuz-ouz" (Toquz-guz) diye bahsedilen Uygurlann498 hkimiyeti fiilen sona ermekle beraber, Moollar tbiiyetinde kalarak Uygur hkmdar ailesi in'de Ming devrinin balarna, yni, son Uygur di-kut'u Ho-ang, Ming sllesi kurucusuna teslim oluncaya kadar (1368) devam etmitir. Ayrca, Kara-Hitay devletinde olduu gibi, mehur devlet adam Tata-Tonga ve oullan ile dier birok Uygur, Cengiz Moollar devletinde de yksek idri vazifeler alm499 ve bata hayvanclk, meyvecilik, dil, yaz olmak zere Uygur meden tesirleri Asya'nn dousunda ve batsnda (bilhassa Karluklar, Kara-Hanllar yolu ile) asrlarca hissedilmitir.

5- KIRGIZLAR Adlarnn menei ve mnas hakknda eitli grler ileri srlm olan Krgzlar in kaynaklannda K'i-ku, Kie-kt, Kie-ka-sse vb. adlar ile zikredilmekte ve Han'lardan (M.. 206 - M.S. 220) beri mevcudiyetleri bildirilmektedir \ Asya Hunlar zamannda Baykal'n batsnda rti nehri havalisinde, bir Trk kavmi olan Ting-ling'ier501 ile bir arada oturmulardr. Fakat Krgzlar kaynaklarda Trk asll gsterilmemekte503 ve buna gre tahminen 5.-6. asrlarda Trklemi kavimlerden saylmaktadr504. 6. asr sonlarnda in kaynaklarnda Hia-kia-sseu diye zikredilen Krgzlarn Gk-Trk hakan Mu-kan zamannda, 560'a doru, hakanla balandktan sonra, 630-680 arasndaki fetret devrinde mstakil bir hviyet kazandktan, T'ang'larla siys mnasebet kurmalanndan ve bir "kagan"a sahip olmalanndan anlalyor505. II. Gk-Trk hakanl devrinde tekrar Gk-Trk idaresine alnan Krgzlar, Moyen-or Kaan tarafndan Uygur hakanlna balanm (758), fakat 840 ylnda iddetli bir hcumla Uygur devletini ykarak tken'de kendi devletlerini kurmulardr506. Ancak orada fazla kalamadlar. 920'de btn Moolistan' ele geiren K'i-tan'lar (in'de Liao sllesi) Krgzlar tken blgesinden karp, eski yurtlanna srdler. K'i-tan'lar

^B. gel, Sino-Turcica, s. 10. **Bk. V. Minorsky, Hudd'ul-lem, s. 263-277. ^Tafsilcn bk. B. gel, ayn. esr., s. 1-28, 153-157; K. A. Witlfogel, History of Chinese Society Liao, Philadelpbia 1949, bk. TED, say 7-8 (1977), s. 10-16. Mool devrinde Uygurlar iin, B. gel ayn. esr., s. 67-217

500

Bk. L. Ligeti, Kirgz Kavim sminin Menei, s. 235-249. Trke 40*dan, bk- L. Bazin, Les Calendriers..., s. 103. W. Eberhard, inin imal Komular, s. 67. W2 Gy. Nemeth, HMK s. 115 vd.; Tarihleri tafsilen, B. gel, lk Tles Boylan, s. 795-811. 303 "Krgzlar, kurttan treyen kimselerden deildir" bk. W. Eberhard, ayn. esr., s. 67,92. 504 W. Barthold, Orta Asya Trk Tarihi Hakknda Dersler, s. 29 vd.; V. Minorsky, Huddul-Um, s. 282; W. Eberhard, TM. VII-VIJI, 1942, s. 169; TM. X, s. 406; L. Ugeti, Mots de civisations..., s. 150, w Kitabeler, 1, dou, str. 35; II, dou, str. 27. ** A-j unvanl ve anas ihtimal Trgi asll
1

bir babu tarafndan kurulan Krgz Devleti'nin tarihi ve kltrleri iin bk. Tsai Wen-shen, ayn. esr., s. 36-42 ve baka yerler; B, gel, Trk Kiiitr 7fcrihi, s. 207-222.

140/ TRK MLL KLTR

ve devamlar olan Kara Hitaylann Yenisey havalisine kadar sokulamadklar anlalyor. Cengiz Han nce Moolistan' idaresi altnda birletirmek istedii iin, Merkit ve Naymanlarla olan savalar srasmda Krgzlan da itaate almtr (1207) ki bu suretle Krgzlar Cengiz Han Moollarna itaat eden "ilk Trk kavmi" olmaktadr507.1217'de Moollarla kar direnmek istedikleri iin, ertesi k, ordusunu Yenisey buzu zerinden geiren, Cengiz'in olu oi tarafndan tenkil edilen Krgzlarn artk "hkan"lan olmam, Tolui ulus'u (Cengiz Han'n olu Tolui'nin hissesine den arazi ve halk)'na dahil edilen lkelerinde sadece birer reis tararndan idare edilen iki ksm hlinde yaamaa devam etmilerdir508. Krgz kavminin, Uygur Hakanln ykarak igal ettii tken'de tutunamayp, burann Mool K'i-tan'lara gemesine ve tam idrk ve intibak edemedii anlalan "Orhun kltr"nn ortadan kalkmasna sebep olmak, dolaysiyle eski Trk hakanlar yurdunu, bir daha geri gelmemek zere, Moollara kaptrmak suretiyle Trk tarihinde oynad menfi rol dikkatten kamamtr . Durumun o devir Trk evresinde de byle deerlendirildii, Karluklann, tken'de Krgz hkimiyetini reddetmelerinden bellidir (a. bk).

6-TURGILER Adlarnn "Trk+" eklinde gelimi olduu bildirilen Tller510, Onok'lann To-lu kolunun bir ksmn tekil ediyorlard511. in kaynaklarnda Gk-Trk hakanlnn batdaki kalabalk boylarndan biri olarak ilk defa 651 hdiseleri dolays ile zikredilen Trgi (Tu-k'i-i)*ler, li nehri dolaylarnda oturuyorlard. 7. asrn sonlarna doru, Trgi efi olarak grnen Baa Tarkan unvanl U-e-le, bal bulunduu tayinli Bat Gk-Trk "kaannn kt davranlarndan faydalanarak orlar ve Er&n'leri etrafna toplad, ksa zamanda her birinin 7 bin savas olan 20 babulu bir ordu kurmaa muvaffak oldu. u vadisinin kuzeybat ucunda bulunan merkezini kuzeydouya nakletti. Turfan ve Kua "eylet'lerine kadar hkimiyetini geniletti, bu gelime karsnda lkesini brakp in bakentine giden tayinli "kaann ayrlmasndan sonra, hemen btn On-ok sahasn kendi idaresine ald512. Fakat, iktidarnn bu salam devrinde, Kaan Kapgan idaresinde hametli am yaayan Dou Gk-Trklerinin ilerleyiini durdurmak maksad ile Krgzlar ve in ile ibirlii yapmas iyi netice vermedi. Gk-Trk aleyhtar l ittifakn yesi olduu iin zerine yryen Tonyukuk tarafndan malp edildi (698 Bolu sava), On-ok sahas U-e-le'nin kontrolnde olarak Gk-Trk hakanlna baland. Onun lmnde yerine geerek 706'dan beri tbi "kaan" olan So-ko (U-e-le'nin olu) in ile mnasebet kurduu iin, bu defa Kl Tegin ve Bilge tarafndan 711'de yine Bolu yaknnda hezimete uratld ve telef edildi So-ko ile kardei e-nu arasnda arasnda lkede hkimiyet hususundaki mcadele ve e-nu'nun Kapgan Kagan'a snmasna dair in kaynakla-

507 w

W. Barthdld,... Dersler, s. 140. Bk. A. mad. Krgzistan. ^Bk. O. Prtsak A. mad. Karahanhlar, i. 252 b.; L. Bazin, Le Turcologie, Bilan Provisoire, s. 107.

510

F.VV.K. Mllcr, Uigurica 11, s. 95; Gy. Nemeth, HMK s. 58; ayrca, A. Cafeolu, Eski Uygur Sz

l, s. 258. Ed. Chavannes, Documents..., s. 34,60,269 vd. 512 Ed. Chavannes, aytu esr., s. 43, 77 vd. Kitabeler I, do|u, str. 18, II, dou, str, 16-17; Ed. Chavannes, ayn. esr., s. 80 vd., 283, Lm, <** esr., I,s.l69,221.
511

142/ TRK MLL KLTR

TARH/143

nndaki haber ile kitabelerde "Kara Trgi" halknn itaate alndn belirten kayt , So-ko zamannda Trgilere kar yaplan baarl seferin gerekesini gstermektedir. lkenin Bars Be idaresine verildii bu tarihte bir ksm Trgi halknn da Kengeres (Seyhun nehri kyar)'e doru ekildii anlalyor (bk.yk. II. Gk-Trk Hakanl). Gk-Trk mcadeleleri srasnda Trgiler Su-lu adl bir Kara-Trgi or'unu "kaan" setiler (717) ki, in haberlerine gre, Gk-Trk uruglanndan mhim bir ksm da Bilge'den ayrlarak bu yeni Trgi hakannn hizmetine girmitir515. Su-lu bakenti, Talas'n kuzeybatsnda, Balasagun (=Kuz-ulu)516 ehri olmak zere, uzunca sren hkimiyeti zamanmda Mverannehir'den douya Arap ilerlemesini durdurmak suretiyle, Orta Asya halknn "Arap teb'as" olmasn engelleyen ve zerinde Trklerin tarih hak sahibi bulunduu Mverannehir'i yine Trk eline almaa alan bir hkmdar olarak grnr. Daha 714'de Kuteybe'nin, umum kararghm MeVden (Takent blgesi)'a naklederek oradan kuzeye ve dier taraftan, Kgar'a doru Asya anayolu istikametinde aknlara girimesi Emev hilfetinin hedeflerini gsterir gibi idi. Kuteybe'nin lm (715 sonbahar) zerine bu ileri harektta dikkati eken duraklamann slm halfelerince ho karlanmad, hedefe kararllk iinde ynelecek kumandan bulmak maksadyla Horasan valilerini sk sk deitirmelerinden anlalmaktadr. Ancak, valilerin baarszla uramalarnn balca sebebi, istikll istemeleri tabi olan yerli prenslerin Arap'larla ibirlii isteksizliinden ziyade, banda Kaan Su-lu'nun bulunduu Trgi topluluunun iddetli mukavemeti ve hatt, slam'n din akidelerini deil, fakat Arap sultasn Mverannehir'den skp atmak azmi idi. Nitekim bu devirde Arap ordularna kar kanlarn hepsi slm kaynaklarnda 'Trk" olarak belirtilmektedir. Byk mcadelede, tabiatiyle blgenin ve Seyhun tesi Trk lkelerinin, mehur -Asya kervan yolu zerinde yer almas dolaysiyle, iktisad ehemmiyeti de byk rol oynuyordu. Halfe 'mer b. Abd'il-Aziz (717-720) tarafndan tyin edilen vali El-Cerrh b. 'Abdullah'n Seyhun tesinde giritii ilerleme teebbsnn, bu kumandan durdurup muhasara ederek Arap kuvvetlerini geri atacak ekilde gelien Trk mukavemetinin karsnda sarslmas517, Emevleri, aradaki Trk engelini kaldrmak iin, in ile temaslar kurmaa sevketmi, bu maksatla phesiz Arap'larn msaadesi ve teviki ile gerek Mverannehir "hkmdarlarndan, gerek dorudan doruya Arap'lardan in'e hey'etler gnderilBk. I, dou, str. 37-38; II, dou, str. 28. U^ayn-esr., 1, s. 171,233. Kuz-uius, iin bk. DUT, 1,62. H.A.R. Gibb, Ona Asya'da Arap ftuhat, s. 46; W. Bartbold, Turkestan..., s. 188.

mi ise de, hi bir netice elde edilememiti. Keza, Trgi devletinin ana siyseti anlaldktan sonra, bundan aldklar cesaretle, Buhara "hkimi" Tuad, Kmez "hkimi" Marayana ve aganyan hkmdannn Arap'lara kar yardm iin in'e mracaatlar51 sadece bir nezaket muamelesi ile savuturulmutu. nk, Arap ordularnn Seyhun-tesine gemeleri ile ayn zamanda (719) balyan in'in batya doru Gk-Trk hakanlnn akamete uratt genileme siyaseti, bu defa Trgi duvarna arpma tehlikesiyle karlamakta idi. in'in imdilik "durumu idare" yoluna girmesi dolaysiyle de kendilerini serbest hisseden Trgiler batda faaliyete gemilerdi. Bunun zerine Mverannehir'de beliren Arap aleyhdan hareketler Trgi basksna iyiden iyiye yardmc oluyordu. Seyhun'u aarak Mverannehir'e giren Trk ordusu kumandan Kl-or519 Semerkand yaknnda ilk byk baary kazand: banda Sa'id Abd'il-Aziz'in bulunduu Arap kuvvetlerini malp etti ve kumandann bir mddet ember iinde tuttu (721). Bu vali deitirildi. Yerine gelen el-Hara (721 sonbahar) iddet yoluna bavurup, yerlerini terkeden halk Hocend blgesinde teslim olmaa zorlayarak hepsini ldrtt iin, canlarn kurtarabilenler ktleler hlinde Trgi'lere snyorlard. Mverannehir tam bir kargaa iine dmt. Halife Hiam (724-743) valiyi azlederek, yerine Mslim b. Sad'i getirdi (724). Arap asker kuvvetleri arasnda da anlamazlk bagstermi ve Yemen' kuvvetler te'dip edilmilerdi. Fergane'ye yrmek zere, Mslim idaresinde, Seyhun'u geen Arap ordusuna kar bizzat hakan Su-lu kt. Ordusuna acele ric'at emri veren Mslim, susuz yollardan cebr yry ile 11 gn ekildi ve tayamad iin btn arln yakmaa mecbur kaldktan sonra da "suya eriemeden" Seyhun yaknnda, Trgi'lerle ibirlii hlinde bulunan yerli kuvvetler tarafndan durduruldu. Arkadan da hakan hzla gelmekte olduu iin, nihayet bin mklt ile nlerindeki engeli aabilen Arap kuvvetleri, ancak ar telefat ve zayiat bahasna Semerkan'da doru ekilebildiler . 724'de, Seyhun tesindeki btn Arap kuvvetlerinin geri atlmas ile neticelenen ve her tarafta Arap nfuzunun krlmasna sebeb olan bu seferdeki bozgunluk, Arap'lar uzunca bir mddet mdafaada kalmaa zorlam ve yalnz Mverannehir'de deil, Toharistan'da ve dier gney blgelerinde idareciler ve halk Trgi'lere kurtarc gz ile bakmaa balamlard521. Trk kuvvetlerinin
Ma 519

719*da, bk. Ed. Chavannes,Docununts..., s. 203 vd.; H.A.R, Gibb.ayn* esr,, s. 51. slm kaynaklarnda = Kr-sl, bk. tbn'l-Esr, El-K&mil.,, IV, s. 178, P. Pelliot, Histoire des Campagnes de Gengis Khan, s. 108. bn'l-Esr, ayn. esr., s. 194 vd. m H. A. R. Gibb, ayn, esr., s. 56; ayrca, Toharistan "CabgTsunun mektubu Ed. Chavannes, Documents..., s. 206,293 vd.

144/ TRK MLL KLTR

TARH/145

btn lkeye yayldklar ve Mverannehir Arap muhafz kt'alarnn merkezi Semerkand nnde bile grndkleri bu srada Horasan valisi tekrar deitirildi. Yeni vali Esed b. 'Abdullah al-Kasr, 726'da, Huttal'da Su-lu Kaan karsnda baarszla urad iin, btn Mverannehir'de Arap iktidarnn tehlikeye dt bir zamanda azledildi. lkede Emevlere kar ii ve Abbas propagandas da hzlanmakta idi. Hakan Su-lu durumdan faydaland, yerli muhaliflerle ahenkli bir ekilde alarak, Buhra'y zaptetti (728). Arap idaresi Semerkand, Dabsiya ehirleri ile iki kk kaleye mnhasr kalmt. Yerli halka birok msaadeler vermesine ramen mid ettii ilgiyi gremiyen yeni vali Aras b. 'Abdullah al-Sulam, Beykent yaknlarnda hakan tarafndan sktrlarak, ikinci bir "Susuzluk vak'as" (^Yevm'ulatjna duar edildi, nihayet Semerkand'a doru ekilmekte iken yetien hakan ve Kl-or idaresindeki Trci kuvvetleri tarafndan Kemerce kalesinde 58 gn mddetle kuatld (729) z. Artk t Harezm'de bile Araplara kar kmldamalar grlyordu. Su-lu'nun maksad, Semerkanddaki Arap merkez ordughn drp istilaclar Mverannehir'den tamamen atmakt. Bu sebeple Semerkand' kuatmaa hazrland uada, arpmaya cesaret edemiyen karargh kumandan Sevre b. Hurr, yeni tyin edilen vali Cneyd b. 'Abdurrahman'il-Murrryi Merv'den imdada ard. Fakat gei yolu Trgiler tarafndan kesilmiti. Zarur olarak, da yollarna den Cneyd, dar geitlerin birinde hakan tarafndan sktrld ("Geit sava"=,rVak,at'-i'b"), yorgunlua ilveten susuz da kalan ordusu yer yer baskna uruyordu. Nihayet 12 bin kiilik kuvvetinden 10 bininin telef olmas karlnda, Semerkand'a ulaabildi . Durumdan haberdar edilen Halfe Hiam'n emri ile Kfe ve Basra'dan 20 bin kiilik bir takviye gc Semerkand'a gelirken, k da yaklamakta olduundan, daha fazla kalmak istemiyen hakan, Buhra'y da tahliye ederek ekildi (732). Cneyd'in 734 balarnda lm ile, zaten Arap nfuz ve kudreti iyice krlm olan Horasan vilyetinde "siyah bayrak aan" Abbas taraftar Haris b. Sureyc'in Belh'i, arkasndan valilik merkezi Merv ehrini zaptetmesi Mverannehir'de durumu bsbtn kartrd. Yeni valilerin sene (734737) kendisi ile uramak zorunda kaldklar Haris sonunda Trgilere iltica etti. Hakan Su-lu Mverannehir'e kar son seferinde hayli mttefik bulmutu: Haris taraftarlarndan baka, Sogd hkmdar (yni Grek veya olu), Usrana hkimi, a (Takent blgesi) hkmdar, Huttal hkmdar. slm tarihisi Et-Taberfde zikredilen bu liste "Mverannehir'deki Arap
Bk. bn'l-Esr, ayn. esr., s. 204 vd. Tafoco bk. bn'l-Esr, ayn. esr., s. 208-213.

nfuzunun nasl Trklere gemi olduunu" aka gstermektedir524. Hakan, Belh'e doru ilerledi. Cuzcan'a girdi. nce Toharistan' Araplara kar ayaklandrarak mahall bir destek salamay faydal gryordu. Fakat vali Esed b. 'Abdullah il-Kasr, hakan ordusunu arkadan vurmaa muvaffak oldu (738. Sn veya Haristan sava)525. Esasen Su-lu, Araplarla birleen Cuzcan hkmdarnn hyanetine uramt . Memleketine dnen ve douda da inlilere kar baz basanlar kazanm olan (717,726) Su-lu Kaan, herhalde mrn harcad bu mcadeleye devam edecekti, fakat kendisi, o zamanlara kadar byk hizmetlerini grd Kl-or (Baa Tarkan) tarafndan ldrld (738)527. in'in, Trk babularn birbirine drme plnna dayanan tahriki siyaseti bir daha hedefine ulam ve esasen So-ko ile e-nu arasndaki anlamazlktan beri (710'larda) Kara ve Sar olmak zere ikili tekilt hlinde yaayan Trgi boylarn birbirine iyice dman etmiti. Sar Trgiler stnlk kazandlar528. Babular Baa Tarkan (Kl-or), rakibi Kara Trgi babuu Tumo-e'y\ yenerek ve onun "kaan" yaplmasn istedii Su-lu'nun olunu ortadan kaldrarak kendini "kaan" iln etti. Bu arada, in'in On-ok'lar "kaan" tyin ettii, Ana ailesinden, Hin'i malup edip ldrmesi (739) , in'i bu defa Kara-Trgileri desteklemee sevk etti. 742'deki Trgi kaan l-etmi Kutlug Bilge bir Kara-Trgi babuu idi. 753'de hakan olan ye Uygur hakan Moyen-or'un himayesine giren Tannda Bolm da bir Ka-raTrgi idi. Uzun sren iki taraf arasndaki mcadeleye Kartuklar da karmlar, bylece, ihtimal Peeneklere (a. bk.) mene tekil eden ve bilhassa mhim bir tarih hdise olarak kalabalk Ouz ktlelerinin (a. bk.) Srderya'ya doru batya intikalini kolaylatrm olan Trgi iktidar bsbtn zayflamt. Nihayet 20 sene iinde gittike kuvvetlenen Karluklar To-lu ve Nu-i-pi'lere kar stnlk kazanarak, arlk merkezi u vadisi olmak zere kendi hkimiyetlerini kurdular (766)

524 m

H. A. R. Gibb, ayn. esr., s. 70. Bk. V. Minorsky, Addenda to the Hudd'al-Alam, s. 265. 326 Mverannehir'deki bu Trk-Arap mcadelesi iin, tafsilen bk. H. A. R. Gibb, ayn. esr., s. 41-71; ayrca W. Barthold, Turkestan..., s. 187-191; R. N. Frye - A. Sayh, Seluklulardan M... s. 104-110. "7 Bk. Ed. Chavannes, ayn. esr., s. 284, n. 2. s. 285, n. 1. 528 Ed. Chavannes, ayn. esr., s. 46 vd., 83,285. "9 Bk. Ed. Chavannes, ayn. esr., s. 79. Bylece Ana soyunun BaU Gk-Trklen kolu sona erdi. Ed. Chavannes, ayn. esr., s. 85; V. Minorsky, Hudd al-lam, s. 301 vdd.

TARH/147

7- KARLUKLAR
in kaytlarnda Ko-o-lu (~ kalaluk) eklinde zikredilen adlar Trke karhk" (kar yn) mnasnda olan51 Karluklann Trk soyundan geldii ve bir Gk-Trk boyu olduu in kaynanda (Tang-shu) belirtilmi ve oturduu saha olarak da Altaylar'n batsndaki Kara-rti ve Tarbagatay havalisi gsterilmitir532. Karhklar burada kabileden kurulu birlik hlinde bulunuyorlard53 . Daha stemi zamannda Trk hkimiyetinin Hazar'n kuzeyi ve Mverannehir'e doru genilemesinde phesiz byk rolleri olan Karluk'larm her iki Gk-Trk hakanl devrindeki durumu yukarda aklanmt. 630-680 yllar arasnda, dier Trk boylar gibi bunlarn da kendi balarna buyruk olarak, zaman zaman in'e kar geldikleri grlmektedir. 640 sralarnda Turfan'n kuzeyine kayan Karluklar, inliler tarafndan malp edilerek (650, 654) P'ei-ting eyleti (Tanr Dalan'nn kuzey sahas)'ne balandlar. Fakat her kabile kendi reisinin kontrol altnda idi. Bu haberi veren in kaynaklarnn, 665'e doru, tekrar toparlanan Karluklann in nfzundaki ne Bat, ne Dou Gk-Trk kanadna tbi olmakszn yaadklann kaydetmesi dikkate deer534. Evvelce "Kl-Erkin" unvann tayan -Karluk beyi bu tarihlerde nYabguM unvann alm ve kuvvetli bir orduya sahip olmutur535. Daha sonra Kapgan Kaan tarafndan II. Gk-Trk hakanlna balandn grdmz Karluklar, in'in tevik ve tahriki ile
n

Bk. Gy. N6meth, HMK s. 50; Ouz Kaan Destan, ner. W. Bang R.R. Arat, s. 25. Veya Qaraluq (qaral-qarl=karlmak, karm olmak'dan): "karm" halk, bk. G. Doerfer, ayn. esr., III, s. 385; buna kar bk. Gy. N^meth, Der Volksname Kartuk undseine semantische Gruppe, s. 14 vd. Ed. Chavannes, ayn, esr., s. 33, n. 4. Kitabelerde, M-KarIuk": ine-usu, gney, sr. 1; bu kabile unlard: Mou-lo (Mou-la), e-se (P'o-fu), Ta-e-li, bk. Ed. Chavannes, ayn. esr., s. 85 n. 4, kr, Liu, ayn. esr., II, n. 800. Bu adlar aklama tecrbesi: bk. H. Ecsedy,^cto Ohentalia; XVII, s. 83 n. 13: Mu-lo=Bulak?, 'e-se (veya szu)= iil (belki, i-il), Ta-e-li = Talq? (belki, d-ii). 1 Bk. Ed. Chavannes, ayn. esr., s. 33,62,63,67 n. 2. Ed. Chavannes, ayn. esr., s. 85.

Gk-Trklere kar ayaklanarak iddetli mcadelelerde bulunmulard. Bilge Kagan'n lmnden sonra tekrar faaliyete geerek, Uygur ve Basml'larla birlikte, Gk-Trk hakanlnn yklmasnda etkili oldular. Basmllar hkim duruma geldikleri srada (742), "sa (bat) yabgu" mevkiini alan Karhk babuu, Uygur hakanlnn kurucusu Kutlu Bilge Kl zamannda "sol (dou) yabgu" oldu. Fakat bu, Karluklann tamamn temsil etmiyordu. Be-balk havalisinde oturan Kartuklarn kendi setikleri Tun-Bilge adnda ayn bir yabgulan vard536. Ancak tken'de yeni kurulan Uygur hakanl btn Karluklar tarafndan st tannyor ve yabgular hakana bal bulunuyorlard. Batda Emev-Arap ilerlemesini durdurmu olan Trgi hakanlnn kntye doru gittii bu tarihlerde Orta Asya Trk lkelerinin korunmas gibi bir tarih vazife bu defa Kartuklara dmt. Zira Mverannehir yine Araplarn nfuzu altna girmi ve hatt Seyhun-tesinde baz Arap ileri harekt grlmt. Ancak bu, eski devir Emev istilclndan farkl idi. Gittike hzn artran Abbas propagandas, Emevlerin "imtiyazl Arap milleti adna fetih" dsturu yerine, btn Mslmanlar arasnda farklln kaldrlmas ve eitlik fikrini yayyordu. Bylece Arap basksnn gcn kaybetmesi inlileri Orta Asya'da bir iktidar boluu husule geldii dncesine gtrm, dolaysiyle inliler eski Orta Asya siyasetlerini canlandrarak, Karluk'larn dahil bulunduu blgelere yeniden el koymak istemilerdi. Bu su* retle neticede mehur Tala (Taraz; bugn Evliya-ata blgesi) muharebesi vukua geldi (751 Temmuz). Islmlarla inliler arasnda cereyan eden bu muharebeye5 7 kadar Karluklar T'ang'lann tarafn tutmakta idiler. Fakat onlarn gittike aa kan siyaseti karsnda, Arap'larla ibirlii yaparak, inlilerin ar yenilgiye uramasn saladlar. Tarm havzasndan itibaren bat Kartuklara, dou blgesi Uyguriara ait olmak zere Orta Asya'nn yine Trk hkimiyetinde kalmasn temin eden bu savata urad bozgun yznden in, ar i buhranlara srklenmi (bk. yk. Uygurlar) ve artk bat ile ilgilenememitir. Karluklar, ksa bir mddet, Uygurlarla Orta Asya'da iktidar yansna giritilerse de (747), Uygur kaan Moyen-or karsnda tutunamayarak Tanr blgesinden daha batya ekildiler ve 7-8 yl iinde (756) Cungaya'ya ve

766'da da ken Trgi iktidannn yerine Balasagun, Tala havalisine yerlemek suretiyle eski Bat Gk-Trk hakanl sahasnda hkimiyet tesis et5,7

"6 Ed. Chavannes, ayn. esr., s. 84, n. 4; ayn. mell, Notes Additioneties..., s. 87. Bk. W. Barthold, Tltrkestan.,., s. 195 vd., O. Franke,ayn. esr., II, s. 444; D. M. Dunlop, A NtwSotrce of Information on the Battle of Tala orAthkh, s. 326-330; H. D, Yldz. Tala Sovast Hakknda Baz Dnceler, s. 71-82.

148/TRK MLL KLTR tiler (Arslan l-tirgg zaman)538. Bakentleri Balasagun idi. tken'in stnln tanmakta devam ediyorlar, ayn zamanda, siyas bir isim olarak 'Trkmen" adn da tayorlard539. Kendi soylarm Gk-Trk hakan ailesi, Ama sllesine balyan Karluk yabgular540 hkimiyetin "kutlu tken" lkesi ile sk alkas inanan muhafaza ediyorlard. Fakat Uygur hakanl orada yklnca (840), oradaki yeni Krgz hkmetini dikkate almyan Karluk yabgusu, Trk hakanlarnn "meru halefi" sfat ile, kendini, "Bozkrlarn kanun (yni tre gerei) hkmdar" iln ederek541 "Kara Han" unvann ald (Bilge Kl Kadir Kaan) ve merkez olarak da, Balasagun (Ka-ra-ordu=Kuzulu=Kuz-ordu)'u seti542. slmiyeti resmen kabul eden (Saftk Bura 904-911 arasnda) ilk Trk ktlesi olmak ve Mslman Samn-lerle siys mcadelelere girimekle beraber543 hem Trk, hem slm tarihinde ok mhim yer tutan gelecekteki byk Kara-Hanh devletini kurmak gibi tarih rol oynayan, sonra da, bir Pendnme'de Gazneli Sultan Mah-mud'un babas Sebk-tegin'in o ada Karluk lkesi olan Barshan (Bars-gan)'dan ne'et ettii belirtildiine gre544, Trk-slm dnyasna Gazneli sultanlar gibi dier bir byk slle vermi bulunan Karluklar, o srada slm evresinin en yakn komular olduklarndan, Arapa-Farsa eserlerde kendilerinden ok bahsedilmitir (Karlukh, Kharlukh, Halluk). Hudd'ul -lem (10. asrm son eyrei)'de verilen bilgiye gre, Karluk lkesi; douda Tanr Dalan, kuzeyde Ouzlar, gneyde Yamalann bir ksm ve batda Mverannehir ile snrlanm ok bakml bir memleket olup "Trk lkelerinin en gzeli" idi. Eserde burada mevcut olan 15 ehir ve kasabann adlan saylmakta ve Trk kabileleri zikredilmektedir545.
^BtA-v. Gabain, DTCF Dergisi, VIII, 3, s. 373 vd., ayrca bk. Ed. Chavannes, Documents..., s. 85, L 4, 297; V. Minorsky, ayn. esr., s. 287. ^Tafct iin bk. . Kafcsolu, Trkmen Ad, Mnas ve Mhiyeti, s. 121-133; ayn. mell., A Propos du Nom Trkmen, s. 146-150. Tamamlayc bilgi iin bk. F. Smer, Ouzlar (Trkmenler), s. 13, 28 vd. 840 Bu telkkinin slm kaynaklarndaki belirtisi: El-Mes'd, Muruc..., I, s. 132; F. Grenard, "Satuk Bora Han...," lk, say 79, s. 51; Ayrca Gerdiz, Zeyn'l-Ahbr, nr. G. Kuun, KSz, II, 1901, s. 2 vd.; Mcmel t-tevrih v'el-Ksas, s. 105. 541 in kaytlarna gre, Tala (Evliya-ata) ile douda -Turfan arasndaki Karluklar, komular olan Yamalar ve ililerle birlikte, 10. yzyl ortalarna kadar (ihtimal slmiyeti kabul ederek, in ile temaslarn kesirceye kadar) Gk-Trkler diye anlmlardr (bk. J.R. Hamilton, Les Ouighours..., s. 94, n. 4). 542 O. Pritsak, A. mad. Karahanltiar. Karahanl devletinin kurucusu, Karluk blgesine g eden Uy gur prensi Pan Tegin idi, bk. W. Liangtao, s. 109-118. ^893'de Talas'n Smniler eline gemesi, bk. F. Smer, Ouzlar, s. 27. 544 Bk. C. E. Bosworth, A Turco Mongol Practice Amongst the Earfy Ghaznavids, s. 239; E. Mercii, Sebktegir'in Pendnmesi, s. 222-227. 545 Hudd al-lam, s. 286-297; Ayrca bk. A, mad. Karluklar, B. gel, Islmiyetten nceki Trk Kltr Tarihi, s. 317-332.

TARH/149 Kara-Hanh Devleti'nin Yama, iil, Tohs'larla birlikte, esas ktlesini meydana getirdii anlalan Karluklar, bu hanedan yeleri arasnda mcadeleler bagsterdii tarihlerde devlete kar cephe alarak huzursuzluk karmaa baladlar ki, bu tutumlar Kara-Hitay hkimiyetinin Orta Asya'da abucak gelimesinde tesirli olmu grnmektedir546. Kara-Hitay hkmdar Yeh-lu Ta-ih (Kr-han) 1137'de Semerkand Kara-Hanh ham Mahmud'u malp ettii zaman, bu han'n days olan Byk Seluklu sultan Sencer'e yapt ikyet, uranlan yenilgi ile Karluklarn ilgisini gstermektedir. Sultan Sencer de Karluklar te'dip etmek iin kt seferde karsnda Kr-han' bulmutu. Sencer'in bu savata yenilmesi (1141 Katavan sava), mhim bir hdise olarak, "put-perest" Kara-Hitaylarm t Horasan snrlarna kadar sokulmalarn sonulandrmt . Harezmahlar (l Arslan zaman: 1156-1172) ile Kara-Hitaylar arasnda da birok anlamazlklara sebep olan Karluklarn, bu arada babular Yabgu-han ldrld (1157), dier bir Karluk babuu, Ayyr Bey, Kara-Hitaylar tarafndan esir edildi (1172). Kartuklara kar, Harezmah 'Ald-din Teki de (1172-1200) bozkrlar blgesine el atarak Kangh ve Kpak gibi dier Trk boylan ile kendini takviye ihtiyacn duymutu. Bununla beraber, az sayda da olsa, Harezmahlar ordusunda hizmet gren Karluklarn, Kara-Hanh tbiiyetinde olmak zere Trkistan'da bir beylie sahip bulunduklar anlalyor. Mool istils balad sralarda (1215) merkezi Kayalg (li nehrinin dousunda) olarak devam eden bu beyliin banda //. Arslan Han vard5 . Arslan Han, Uygur di-kut'u Baruk ile birlikte, Asya Trk lkelerini batan baa ineyen Moollarn hkm altna girdi. Cengiz Han'a itaat eden ilk mslman hkmdar olup 1221'de len bu Karluk "han"nm oluna da, zkent ehri verilmiti. Cengiz Han zaman Mool devleti idaresinde vazife alm Karluklar grlmektedir549. Halen Badahan blgesi (Afganistan-Tacikistan snr) z-bekleri arasnda Karluk adl bir kabile yaamaktadr550.

16 17

Bk. bn'l Esir, IX, s. 15, At Melik Cuveyn, Trih-iCihn-gu, 11, s. 87. Tafsilt iin bk. . Kafesolu, Harezmahlar Devleti Tarihi, s. 52 vd; M. Altay Kymen, Byk Sel uklu mparatorluu Tarihi, II, s. 326-329. 18 Cuveyn, ayn. esr., I. s. 32. O tarihte Kulca'nn kuzey-batsnda Aimaltk ehrindeki Bozar Han'n da bir Karluk olduu sanlyor, bk. W. Barthold, ...Dersler, s. 118,142. "Tafsilt iin bk. Cuveyn, ayn. esr., I, s. 56 vd.; . Kafesolu, ayn. esr., s. 228, 247 vd.; B- Ogel, 5no-Turcica, s. 219-244. "'W. Barthold, ..Dersler, s. 90.

TARH/151

8- OUZLAR Ouz adnn mnas zerinde trl aklama tecrbeleri yaplmtr551. Gy. Nemeth'e gre ise, Ouz kelimesi Trkede ayn zamanda "kabile" (bir siys kurulua bal kabile) mnasna gelen "ok" szne eski Trkedeki oul ekiz552 ilvesiyle tremi (ok + uz) olup, "kabileler" demektir. Gy. Nemeth'in bu izah tarznn, baz itirazlara ramen554, doru ve -mesele sadece "linguistique" adan deil de- Trk tarihinin sosyal ve siys gelimesi btn iinde ele alnd takdirde bilhassa tutarl olduu bellidir. Ouz kelimesinin ince'ye "kabileler" diye tercme edilmesi de bu gr destekler555. Anlalyor ki, "Ouz" ad aslnda "ethnique" bir isim olmayp, dorudan doruya "Trk kabileleri" mnasn ifade eden bir kelimeden ibarettir (Ouz tbirinin r'li sylenii olan "Our" eklinin ayr ad olarak Milddan nceki in kaynanda gemesi /bk. a. Ourlar/ eski alarda inlerin Trk topluluunu yakndan tanmadklarndan ileri gelmi olmaldr. 6. asrdan itibaren Gk-Trk hakanlnda toplanm olan Trk kabilelerinden bir ksm, 630'da balayan fetret devresinde, dier birok Trk boylar gibi, kendi aralarnda birlik kurarak, Tola-Selenga rmaklar blgesinde Dokuz-Ouz "kaanlm" meydana getirmilerdi. 682 ylnda lteri tarafn551

F. Erdmann: Ouz = boa, 1862; A. Vrnb&y: Ouz = Oxus (nehir), 1885; J. Marquart: Uz = adam, Oq + uz= oklu, oku, 1914; P. Pelliot: Ouz " Ou = kJan, aile, kabile, 1914, Uguz ~ aguz ~ az = ilk st, 1930, Ouz, ayn mnada 1950; P. A. Boodberg: Uur ~ Ouz = boynuz, 1939; D. Sinor: gz = kz, 1949; O. Pritsak: Og<ogu+z = kabile, 1952; L. Bazin: Ouz ~ ogu = gen boa, tosun, 1953; J. R- Hamilton: Ouz ~ ou = klan, kabile, 1962. Tafstlen bk. P. Pelliot, TP. XXVII, s. 256 vd.; D. Sinor, Ouz Kaan Destan zerinde Mlhazalar, s. 4 vd.; J. Ha milton, Toquz-Oguz et On-Uygur, s. 24. 552 Bk. A. Caferolu, Trk DM Tarihi, I, s. 134. 553 Gy. N6meth, HMK s. 41, 44. Pay, hisse, btnn bir paras (bu, ok atlmak suretiyle tyin edili yordu) mnalarn da ifade eden ok sz (DLT, I, s. 37,48) Trk siys kurulularnda, bir tekil ta ball gstermektedir. Bk. Ed. Chavannes, ayn. esr., s. 27 vd., 56. Ayrca bk. indeks: yay, ok. 554 Bk. P. Pelliot, TP. 1930, s. 257; W. Bang - R. R. Arat, Ouz Kaan Destan, s. 6 n. 1. 555 Mesel On-ok * won kabile"; Dokuz-ouz = "dokuz kabile", bk. Liu, ayn. esr., I, s. 152, II, s. 591 vd.; P. Pelliot, TP. 1914, s. 157; V. Thomsen, Turcica, s. 5 vd.; J. Hamilton, ayn. esr, s. 51, n. 4.

dan malp edilen Ouzlar (nekler gl sava) bu durumda idi ve muharebede len Ouz devleti bakan Baz Kagan'm balbal, sonra, lteri Kagan'm mezarna dikilmiti556. Gk-Trk hakanl devrinde Ouzlarn davranlarn ve isyanlarn yukarda grmtk. Kitbelerdeki ilgili ifadeler, Ouzlarla Gk-Trkler arasnda bir aynm yaplmadm, hatt hakanln temelini Ouzlarn tekil ettiini belirtmeye yeter557. Bu sebeple Ouzlarla Gk-Trklerin ayn olduu zaten kabul edilmiti558. Ancak, V. Thomsen, Tonyukuk kitabesine tahsis ettii son makalesinde Ouzlar "Trklerin yksek hkimiyetinde bir kabile birlii" olarak gstermi 59 ve bu tarih gerek sonra, hatal olarak, "ethnique" (soy, kavim) adan deerlendirilmee giriilmi, mesele yeni aratrmalarla daha da derinletirilmitir560. Bylece, Ouzlar 'Trk" m, yoksa "baka bir ethnique teekkl" m saymak gibi ok mhim bir anlamazlk noktas ortaya kmtr. Burada, nce zerinde durulmas gereken husus, Ouzlara mukabil, 'Trk" adm tayan bir "ethnique" topluluun var olup olmaddr. Buna hemen menfi cevap vermek mmkndr. nk "gkuvvet" mnas ile "Trk" adnn, Trk soylu ktleler tarafndan kurulan Gk-Trk devletini ifade etmek zere kullanlm bir siys ad olduu aklanmt (bk. yk. Trk ad). O hlde hem Ouzlar, hem "Gk-Trkler" ayn kavm zmreye mensupturlar. kinci mesele, Gk-Trk devletinin sahibi hangi "Trk" kolundan idi? Bilindii zere bu devlet, ad "Ana" olan eski bir Trk hkmdar ailesi tarafndan, etrafndaki "Trk soylu" ktlelerin yardm ile kurulmutu. Bu ktleler ise, ancak, kabileler birlii (=Ouz) hline gelmi Trkler olabilirdi. W. Barthold'un "Gk-Trk hakanlarnn Do-kuzouzlardan ne'et ettii" gr561, kadm Ama ailesinin tahsisen bu Ouz bl ile ilgisini isbat etmei gerektirir ise de, 6.-7. asr Trk (Gk-Trk) ktlesinin dorudan doruya Ouzlarn bu grubundan teekkl ettii in kaynaklannca aklanmaktadr. Tang devri vesikalarnda (T'ang-shu ve Kiu T'ang-shu yllklar ve ayrca 5 hltercmesi), Dokuz Kabile (Kitbelerdeki "Dokuz-ouzlar) bazan 'Trklerin (Gk-Trklerin) dokuz kabilesi" veya "Dokuz kabilenin Trkleri (Gk-Trkleri)", bazan da *Tleslerin dokuz kabilesi" diye kaydedilmi ve hltercmelerinde bunlardan 5'inin ad da bildirilmitir. Pa-ye-ku (Bayrku), Fu-ku (Buku, buu),

556

Kitabeler, I, dou, str. 16; II, dou, str. 14. "7 Kitabe I, kuzey, str. 4. 558 V. Thomsen, nscriptions de I'Orkhon,.,, s. 105; W. Barthold,... Dersler, s. 6; ayn. mell., E. mad. Toauzoghuz, m V. Thomsen, Moolistan 'da Trke Kitabeler, s. 87. ** Mesel bk. F. Lszl, Dokuz Ofralarve Gk-Trkler, s. 37-43, R Smer, O&alar..., s. 7. 561 W. Barthold,... Dersler, s. 6.

152/TRK MLL KLTR Tung-lo (Tongra), Sse-kie (Sqar), Hun. Demek ki, Ouz kabileleri, GkTrkleri meydana getiren topluluktan bakas deildi562. in kaynaklarnda, inlilerce artk ok iyi tannan Gk-Trk hakanl devrinde Ouzlarn kendi balarna (yni dorudan doruya "Ouz" olarak) zikredmeyip sadece Dokuz Kabile ("kiu sing") diye, Ouz kelimesinin tercmesinin verilmesi, bizzat Tu-ke (Trk)'den ibaret topluluun ayr bir isim altnda belirtilmesine ihtiya bulunmadm gsterir. Kitabelerde I. Gk-Trk hakanl anda "Ouz" adnn gememesi de ayn sebepten ileri gelmi olmaldr. Ancak fetret devrinde baz kabileler kendi aralarnda tekiltlanarak bir "devlet" kurmulard ki, II. Gk-Trk hakanl zamannda hkmdar ailesine kar ayaklanan ve hkmetin dier imknlan ile bastrlmasna allan, bu "tekiltlanm" birlik (=Ouz)'tir. "Trk bodun" tbiri de phesiz umum olarak hakana bal ktlelerin (Ouzlardan bir ksm ile, iinde Uygurlarn da yer ald Tles boylan ve Tardu563lar) tmn ifade etmekte idi. Kitabelerde hakann "Ouz bodunu Trk budunundan idi" demesi ile, bu Ouzlarn isyan hlinde olmalar arasnda bir elime grmek gtr, zira, mesele, "halkn" vaktiyle destekleyip ycelttii hanedan (bk. a. Kltr: Halk) ile mcadelesinden ibarettir (Trk tarihinde bunun baka misalleri de vardr: Karluklarn Kara-Hanllara kar direnmeleri ve bizzat bir Ouz olan Sultan Sencer'in si Ouzlarla arpmas vb.)565. Bilhassa slm kaynaklarnda Uygurlardan da "Dokuz-ouz" olarak bahsedilmesinden566 doan karklk, Uygur uruglar ile Dokuz-ouz kabilelerinin tesbitinden sonra (bk. yk. Uygur Hakanl) giderilmi olmaldr. Uygur hakanlnn balangcnda henz "tegin" olan Moyen-or Ouzlarn bana getirilmiti. O, Dokuz-ouzlar toplad, fakat Sekiz-ouz birliini meydana getiren teki boylarla savamak zorunda kald . Kaan olduktan sonra da Moyen-or, Otuz-tatarlaria ittifak etmi olan bu Ouzlar Burgu'da ve Selenga kysnda arka arkaya malp etti. Ouzlar Selenga'y geerek ekildiler Bundan sonra, anayurt blgesindeki "Ouz" topluluu hakknda fazla bilgi yoktur. Herhalde bat ynnde geni lde bir g hareketi bahis koBk, Liu, ayn. esr., II, s. 592, n. 831; ayrca bk. yk. Uygur Hakanl. Liu, ayn. esr., II, n. 1793. ayrca bk. a. Kltr: Boy. Kitabe I, kuzey, str. 4. Bk. A. mad. Seluklular, 1,3, II, 1. Tafsilen bk. V. Minorsky, Hudd'ul-Alem, s. 263-277; ayn. mell., Tamim bn Bahr's Journey, s. 286 vdd. Kitabe, ine-usu, dou, str. 1, 3; kuzey, str. 5. ine-usu, dou, str. 1-12. Dier "Ouz" kuruludan. AJt-Ouz {Barlk 1. kitabesi, ETY, III, s. 61), -Ouz (Kitabe II, dou, str, 32).

TARH/153 nusudur. bn l-Esr, halfe el-Mehd zamannda (775-785) Ouzlarn Mverannehir havalisine geldiklerini bildirmekte ve et-Taber'de zikredil! 820-821 ylnda Usrana(Seyhun-Semerkand aras)'ya yaplm bir "Dokuz-Ouz" aknnn bunlarla ilgili olduu tahmin edilmektedir569. Buna dayanlarak "Ouz birlii" mensuplarnn, hem de ok kalabalk ktleler hlinde, nce Tala havalisine g etmi olmalar gerektii ve Seyhun Ouzlarnn 11. asrda konutuklar Trkenin kelime ve syleyi itibariyle Dou Trklerininkinden farkl olduu dikkate alnarak, bu gn 9. asrdan nce vukubulmu olmas lzmgeldii ileri srlmektedir. Ouzlar Sir-Derya (Seyhun) boyunda 9. asrn 2. eyreinden beri oturmakta idiler571. 10. asrn ilk yansnda Ouzlar Seyhun bozkrlar ile o civardaki Karacuk (Frb) ve Sayram (sfcb) ehirleri havalisinde grnyorlard. slm corafyaclarna (el-Belh, stahr, bn Havkal) ve Hudd l-lem'e gre, Ouzlarn sahas batda Hazar denizine (bu denizin dousundaki yarm ada bu sebeple Trke Manklak adn almtr), gneyde Grgen ehri ile, bunun kuzeybatsndaki Cit kasabasna ve Aral glnn gneyindeki Baratekin kasabasna, Mverannehir'de Buhra'nn kuzeyine, Karacuk dalarnn eteindeki Sabran ehrine kadar yaylmt ve Karacuk dalarndan Hazar'a uzanan yar le "Ouz Bozkr" (Mafzat'ul-Guzya) denilmekte idi572. Buralarda Yeni-kent, Karacuk, Cend, Sunak, Karnak, St-kent Barnlg-kent vb. adl Ouz ehirleri vard573. Ouzlar 10. asrn ilk yansnda, klk merkezi Yeni-kent olan bir devlet kurmulard574. Bata Yabgu bulunuyor, Kl-Erkin unvanl bir babu ona naiplik yapyor, orduyu S-ba idare ediyordu. Yabgu Devleti'nin komular Peenekler ve Hazarlarla mnasebetinin pek dostane olmadm gsteren deliller vardr. bn Fadlan (10. asnn ilk eyrei) ve El-Mes'dTye gre, aralannda sava eksik deildi. Harezm'in yerli hanedan Afrgfler, Ouz basks altnda idiler. Ouzlarn doudaki komulan Karluklar ile de mcadele hlinde olduklar, aralanndaki savalardan birinde Ouz Yabgusunun lmesinden anlalyor575. Dier taraftan Kgarh Mahmud, Ouzlarla ililer arasnda kkl bir dmanlktan bahseder576. Kuzeyde Kimekler ile ise ba569

W. Barthold, Arabish. Quellen, s. 27 vd.; F. Smer, Ouzlar..., s. 23. F. Smer, ayn. esr,, s. 23-25,35 vd. 571 bn Hurddbih'den, F. Smer, ayn. esr, s. 35. 572 F. Smer, ayn. esr, s. 33. ,7? Bu ehirler ve kalntlar iin tafsilen, bk. B. gel, Trk Kltr Tarihi, s. 33-341; V.M. Jirmunskiy, Sir-Derya Boyunda Ouz'lara Dair zler, s. 471-483; T. Banguolu, Ouzlar ve Ouzeli (herine, s. 4-9; F. Smer, ayn. esr., s. 39-41. 574 Bk. O. Pritsak, Der Untergang des Rciches des Oguzischen Yabgu, s. 397-410. 575 F. Smer, ayn. esr., s. 56 vd. 576 DLT, I, s. 494.
570

154/TRK MLLKLTR zan dosta, bazan hasmane mnasebetler devam edip gidiyordu . Bu Ouzlar, umumi "Trk!1 ad yannda, yine siys bir isimlendirme olarak "Trkmen" adn da tayorlard ki, mslman lkelerine geldikten sonra slm kaynaklarnda bu isimle de anlmlardk*. Ouz Yabgu Devleti'nin tarihi hakknda bakaca ak bilgi yoktur. Son Ouz Yabgusu olarak Ali Han adnda birini zikreden ve Seluklularn "can dman" olarak, Turul ve ar Beyleri hayli uratrdn bildiimiz mehur Cend "hkimi" ah-melik'i de Ali Han'n olu gsteren Red d-din (14. asrn ilk eyreimin bu haberi gerekten ziyade "destan" vasfta grlmektedir579. Yabgu devleti zamannda Ouzlar ~ok ve Boz-ok diye eski 2'li tekilt hlinde idiler. Kollan meydana getiren kabileler hakknda biri Kgarl Mahmud'un DLTndc, dieri Red d-din'in Cmi't~tevrihJinde olmak zere iki liste mevcuttur. DLTde5S ayr ayn damgalan ile birlikte 22 kabile gsterilmi; Red d-din ise, hem kabile saysn 24'e karm, hem Boz-ok -ok tasnifi yapm; aynca, damgalara ilveten, her kabilenin "ongon"unu belirtmitir: Boz-oky\zx: Kay, Bayat, Alka-evli (Alka-blk), Kara-evli (Kara-blk), Yom, Der, Dodurga, Yaparl (DLT'e yok), Afar, Kzk (DLTde yok), Bedili, Karkn (DLTde yok. Bunun yerine aruklu). -ok'ls: Bayndr, Peene, avuldur, epni, Salur, Eymr, Alayuntlu, Yrejr, tdir, Bdz, Yva (Iva), Knk5*1. 1000 yllarna doru Ouz Yabgu Devleti ykld. Bunun, Kimeklerden bir kol olup 9. asrda bir kuvvet olarak beliren Kpaklar(Kumanlar)'m basksna ilveten, Seluklu ailesinin kendilerine bal ktlelerle birlikte aynlmalar neticesi vukubulduu kabul edilir582. Kgarl'nn haritasna (DLT, IVe ilve) gre, 11. asr ortalarnda Kpaklar "Ouz Bozkr"n ve Seyhun nehrinin aa yata sahasn igal etmi bulunuyorlard.
577 578

TARH/155 Yabgu Devleti'nin k zerine, Ouzlardan kalabalk bir ksm Karadeniz'in kuzeyinden batya gm (bk. a. Uzlar), dier bir ksm Cend blgesine, oradan da Horasan'a ve sonra Anadolu'ya ynelmitir (Seluklular). Yerlerinde kalan Ouzlarn 11. asr ortalarnda Karacuk dalan blgesinde, Manklak'ta ve Seyhun kysndaki kasabalarda oturduklar, Mool istils srasnda da Cend'de ve Karakum'da 'Trkmen'lerin bulunduu grlmektedir583. Bugn Orta Asya'daki "Trkmenistan" halk bu Ouzlarn ocuklardr. Anadolu'da da birok ky yukarda zikredilen Ouz boylarnn adlarm tar. Gk-Trk ann Trk milletine yn verici, merkez bir hviyet tadm ba tarafta sylemitik. Asya Hunlarndan daha geni lde ve tbir caizse daha uurlu bir ekilde Asya Trkln idaresi altnda birletirmi olan bu hakanlk, Orta Asya'nn bat snrlarnda Trk halknn -kesafetini kaybettii yerlerde- siyaseten zayf dt zamanlarda bile Trk nfuzunun yaylmasnda byk rol oynamtr. Kaynaklardan anlalyor ki, 8. asr ortalarmda Mverannehir, Takent, Fergane, Huttal, mn ve Toharistan'da grlen "krallklar" ya Trkler tarafndan kurulmu veya Trk siys ve kltrel tesiri altnda gelimi teekkllerdi: Huttal kiral "Erkin" unvann tayor ve in'e Tarkan unvanl eliler gnderiyordu (733, 740, 750 yllarnda). Buhara "kral" tug-ad, 720'de kardei Arslan-han' in'e eli gndermiti. mn "kral"nn elileri de (743) tornan ve ad unvanlarm tayorlard. Takent "kral"nn ad "Tegin" idi. Fergane'den gnderilen eli (749) Arslan Tarkan adnda idi. Toharistan "kral"nn unvan ise "yabgu" idi ve bunun in'e gnderdii (738) elisi nancu Tarkan idi. 729 ylnda Kutlug, Toharistan yabgusu bulunuyor ve bu Yabgu ailesi Ana sllesine balanyordu . Bir gre gre, Abbas halfesi el-Mu'tasm zamannda (833-842) nl Trk kumandan Anas, Toharistan yabgu'larna mensuptu585. Uygur, Trgi, Karluk hakanlklar Gk-Trk hakanlnn devam idiler. Grlecei zere batda Ana oullar tarafndan idare edilen Hazar hakanl da yle idi ve Uz, Peenek, Kuman-Kpak boylan Gk-Trk hakanlndan ayrlm zmrelerdi (a. bk.) Yukan rti blgesindekiJCimekler586; Aral Gl'nn kuzeyinde bir Kpak grubu olan Kanghlar ; K583 w

V. Minorsky, Hudd..., s. 100; F. Smer, ayn. esr., s. 52-59. Trkmen adnn, Ouzlarn slmiyeti kabul etmeleri, yni din deitirmeleri ile ciddi bir ilgisi grlmyor: Tafsilen bk. . Kafesolu, Trkmen ad, mnas..., s. 121-133; C. Brockelman, Histoire des Peuples et des Etats slamiaues, s. 150. Tamamlayc bilgi iin bk. F. Smer, ayn. esr., s. 49 vdd.; nitekim gney Rusya'daki Uz (Tork)'lara da Torkmen (Trkmen) denildiine dair baz deliller mevcuttur, bk. O. Pritsak, ayn. esr., s. 398 n. 2. 5,9 Bk. F. Smer, Ouzlar'a Ait Destan Mhiyette Eserler, s. 381 vd. 380 DLT, Its.55-58. *l Bk. listeler, Ouz kabilelerinin gleri, tarihleri, gelenekleri vb. hakknda tafsilen, F. Smer, Ouzlar..., s. 214-362; aynca A. mad. Ouzlar; Ouz boylarnn adlar zerinde aklamalar: B. gel, Trk Mitolojisi, s. 327-354. Boz-ok'taki boz kelimesi "kk" mnasna olsa gerektir (bk. a. s. 319 n. 690). 517 Bk. O. Pritsak, ayn. esr., s. 405 vd.; F. Smer, ayn. esr., s. 57 vd.

F. Smer, ayn. esr., s. 57 vd., 200. Tafsilen bk. Ed. Chavannes, Notes Additionnees..., s. 20, 39, 47, 49, 53, 57, 69 vd., 75, 82, 86, 94 vd.; E. Esin, "Trk'ul-Acem", s. 311 vd. W5 Ed Chavannes, Documents..., s. 20, n. 2. 586 Haklarnda umum bilgi iin bk. V. Minorsky, Hudd..., s. 304-310; IA. mad. fOmek 587 Bk Kafesolu, Harezmsahlar Devleti Tarihi 1956, indeks; P. Pelliot - L. Hatnbis, Histoire da Campagnes de Gengis Khan, I, s. 112-117. Mool Devrinde Kanghlar, B. Ogel, SmO-Ttecka, s. 245-274.

156/TRK MH KLTR gar'n kuzeydousu, zkent, Tala ve u blgelerinde Karluklardan bir kabile olmas muhtemel Yamalar588; Ik gln gney-batsnda, sonralar Tala civarnda, Barsgan tesinde, Kgar havalisinde ve Mverannehir'de oturan iler589; yine Kartuklara bal bir kabile olarak, Ik gl-u rma arasnda grlen Tohsar590; Toharistan, Gazne, Belh, Sicistan-Kuzey Hindistan'da, Ak-Hunlann torunlar olduu bildirilen Kalalar591; Kgar-Balasagun-Talas-Fergane arasnda: Argu, Yabaku, omul, Irak, aruk, Ezgi, Kenek vb.592 topluluklar aslnda hep "Dou Trk" kollan olup Gk-Trklerle balantl bulunuyorlard. Ayrca Karluk, Yama, iil karmas olarak ve Ana ailesinden inen hkmdar sllesi ile Kara-Hanl hakanlklar; Vaktiyle aym toplulukta yer alan eitli Trk gruplar yolu ile: Gazneliler devleti; Harezmahlar 3; Hindistan Trk devletleri; ve Ouz boylar yolu ile; Byk Seluklu mparatorluu, Seluklu devletleri, Atabeylikler, Trkmen beylikleri, Kara-koyunlu ve Ak-koyunlu devletleri, Kad Burhneddin, Ramazan-oullan, Dulkadrllar, Berem-oullan ve Yaruklular, ran'da Avar, Kaar hanedanlar vb.594, Anadolu beylikleri, Osmanl mparatorluu ve Trkiye Cumhuriyeti; Hep Gk-Trk hakanlnn kavmi, sosyal, idar, asker ve kltrel vrisleri olmulardr (a. bk.). Bu durum eitli Trk ktleleri arasnda, bilhassa 11. asrdan itibaren 200 yl sren gleri ile btn Orta-dou sahasm tutarak yukardaki siys teekklleri ve Anadolu'da ebed bir Trk vatan kuran Ouz zmresinin Trk, slm ve dnya tarihindeki sekin mevkiini ortaya koyar.

9-SABAR DEVLET M. 5.-6. yzyllarda Bat Sibirya ile Kafkaslar'm kuzey blgesinde mhim tarih rol oynad, eitli yabanc kaynaklardaki dank bilgilerin yardm ile tesbit edilebilen Trk topluluu Bizans tarihlerinde Sabar, Sabeir, Saber; Ermeni, Sryn, slm kaynaklarnda srasyla Savtr, Sabr, S(a)bir, Sebir vb. olarak adlandrlmaktadr595. Sabarlarn slv veya Mool yahut FinUgor meneden geldiklerine dair iddialar5 eskimi ve bugn onlarn Trk olduu gerek tadklar ad, gerek tarih ve kltrel durumlariyle anlalmtr. Trl dillerdeki ses deimeleri neticesinde farkl ekillerde grlen adlarnn esasm tekil eden ve ancak Trke ile aklanabilen Sabar kelimesi "sab+ar" (=sap-ar=sapmak, fiiline+ar ekinin ilvesiyle. Baka rnekler: Kazar, Bulgar, Kabar vb.)'dan meydana gelmi olup "Sapan, yol deitiren, babo kalan, serbest" mnasndadr ve Trklerde ad verme usulne uygundur. Ayrca Sabarlara it ahs adlan da Trke'dir: Balak, lig-er, Bo~ arkBu-ark vb. . Sabarlarn erken tarihleri iyi bilinmiyor. Adlarnn gsterdii gibi, herhangi bir ana ktleden kopmalar bahis konusu ise, onlarn, asl yurtlan gibi grnen Tanr Dalarnn bats - li nehri sahasnda iken Asya byk Hun imparatorluuna bal topluluklardan biri olmalan icabeder . Sabarlara it ilk kesin haber, 461-465 yllannda Bat Sibirya kavimleri
J. Marquart, Die Osteuropaeische und Ostasiatische Streifzge, s. 36 vd., 58, 356; Gy. Nimetti, HMK s. 185-188; Gy. Moravcsik, Byz. turc., II, s. 223 vd. ' Bk. Gy. Nimeth, ayn. esn, s. 187. ' Bk. Gy. Moravcsik. Byz. turc. II, s. 85,103,126. 'K. Czegtedy, Nomd Nipeh.., s. 19. ' Bu hususta eitli grler iin bk. . Batav, Sabir Trkleri, s. 59 vd; L. Ugeti, Az Urali Magyar zhaza, s. 66 vd.; L. Rsonyi, Tarihte Trklk, s. 77 vd. Son zamanlarda Sabarlarla Mool Hsi* en-pi'Ier arasnda balant kurulmaa allmtr (bk. O. Pritsak, From the Sbirs to the Hunganans, s. 28 vdd.). Dtan kelime benzerliine dayanan bu grn doruluuna inanmak iin linguistik, kltrel ve sosyal alanlarda ad delillendirilmesi gerekir.

V. Minorsky, ayn. esr., s. 277-279, F. Smer, ayn. esr., s. 30. "Yama" Trke unvan, bk. Gy. N6mcth,HMFCs.4&. V. Minorsky, ayn. esr., s. 297-300. 1 V. Minorsky, ayn. esr., s. 300-304; Tuhs = Duhs'lar aslen ranl?, bk. K. Czegtedy, Nomd Nipek... s. 36,139. A mad. Halalar; R. N. Frye - A. Sayl. Seluklulardan Evvel..., s. 128 vd. Bk. DLT, indeks; ayrca 9-11 asrlarda eitli adlar altnda grnen Trk topluluklar iin: Merve-a, Tabyi'ul-hayavan (12. asr ilk eyreinden), bk. V. Minorsky, Mervez, On China, the Turks and Inda, s. 29-39, 92-123; F. Smer, Ouzlar..., s. 26-3J; ayn asrlarda Asya Trk lkeleri hakknda bilgi veren slm seyyah ve corafyaclar Abu Dulaf (A. v. Rohr - Sauer, Das Ebu Dulafbe-richt ber seine Reise nach Turkestan, China und Indien, Bonn, 1939). Tamm, bn Hurddbih, Oudama iin bk. V. Minorsky, Hudd..., s. 262 vd., 268 indeks. Slle kurucusu ihtimal Kalalardan idi. Bk. . KafesoJu, Harezmahlar Devleti Tarihi, s. 42 vd. Bk. A. mad. Ouzlar, s. 384 vd.

158/ TRK MLL KLTR

TARH/159

arasndaki byk kmldama ve geni ldeki g hdiseleri600 mnasebetiyle, Bizans tarihisi Priskos (5. yzyl) tarafndan verilmitir. Daha sonra Prokopios (6. yzyl) ve K. Porphyrogennetos(10. yzylcm eserlerinde de tekrarlanan bu habere601 gre, doudan gelen Avar basks karsnda602 Sabarlar yerlerini terk edip batya ynelmiler, Altaylar-Ural dalan aras dzlklerde (bugnk Kazakistan bozkrlarnn gney sahas) yaayan OurTrk boylarn yurtlarndan atarak, Tobol ve im rmaklar evresinde yerlemilerdir. Geen asrn sonlarna doru Bat Sibirya'da Vogullar, Ostiyaklar ve rti Tatarlar arasnda aratrmalar yapan S. Patkanoffun tesbitlerine gre, Sabarlar bu blgede yerli halknkinden ok stn kltrleri ile yzyllarca sren derin tesirler yapmlardr: Tobolsk dolaylarnda, Ob, Tura ve rti boylarnda Sabar, Saber (Tapar), Soper, Savri, Sabrei, Sbr (Svr) gibi yer ve kale adlan yaygndr. Ay-sabar, Kn-sabar gibi ahs adlarna da rastlamr. Tobolsk ahalisi burann en eski sakinlerini Sybyr, Syvyr diye anmaktadr. Aynca, bu civar halkn masallannda ve kahramanlk hikyelerinde Sabarlar geni yer tutar. Sabadan kendi bykleri olarak kabul eden Ostiyaklar yannda, Vogullann da, sonralan tbiyetine girdikleri Ruslara "Saper" adn vermi olmalan, halk nazarnda eski Sabarlarn stn durumlarn ortaya koyar603. Ayn sahada kurulduu bilinen Sibir Hanh(16. asr)'nn da bakenti Sibir adn tayordu. Bu kelime zamanla ok geni bir corafyay ifade etmitir (Sibirya). Ruslarn nce Sibir (sker) ehrini ele geirerek blgeye verdikleri bu ad, Rus harekt douya ilerledike daha geni sahalan gstermi604, bylece Sabar Trklerinin htras gnmze kadar yaamaa devam etmitir. Daha 503 ylnda Dou Avrupa'ya doru hkimiyetlerini genileterek bir ksm Bulgar gruplarn idarelerine alan Sabarlardan kalabalk bir ktlenin 515 sonlarnda60 til (Volga)-Don nehirleri arasnda ve Kafkaslarn kuzeyindeki Kuban rma boyunda yerlemesi ve dorudan doruya Bizans ve Ssn! imparatorluklan ile temas kurmas Sabarlarn Dou Avrupa tarihinde n safa kmalarna yol at. ran-Bizans savalarnn devam etmekte olduu o yllardan itibaren hkmdar Batak (Belek?) idaresinde byk apta asker faaliyet gsteren Sabarlann Ssnlerle anlaarak, Bizans'a kar saBk. A Magyarok eldeiroi..., s. 24; yk. Tabga Devleti, ayrca K. Czegledy, ayn. esr.,, s. 19,95 vd. Bk. Byz. turc, I, s. 39 vd.; II, s. 223 vd. 458-459 yllarnda Tabga ordularna malp olan Juan-juan'lardan bir ktle (Var-Hun'lar) kuzey-batya doru ekilmiti. Sabadan yerlerinden oynatanlar bunlar olmaldr, bk. J. Hamilton, Toquz-Ouz..., s. 34. Tafeilen bk. S. Patkanoff, berdas Volk der Sabiren, s. 258-277; . Batav, gj/, yer. L. Rsonyi, ayru esr., s. 77. Byz. turc. I, s. 173.

vatklar (516), Ermeniye blgesine aknlar yaptklar ve arkasndan Anadolu'ya girerek Kayseri, Ankara, Konya dolaylanna kadar ilerledikleri bilinmektedir6 . Bu mnsebetle, Sabarlarn byk sava gc ve bilhassa yksek harp malzeme teknii Bizans'ta hayret uyandrm grnmektedir: "Sabarlar insan hafzasnn hatrlayabildii zamandan beri ne ranllardan, ne Romallardan hi kimsenin dnemedii makinelere sahiptirler. yle ki, her iki imparatorlukta fenci eksik olmam ve her devirde muhasara makineleri yaplmtr, fakat imdiye kadar bu "barbar"lannkine benzer bir bulu ne ortaya konmu, ne de onlar gibi kullanlabilmitir. Bu phesiz insan dehasnn bir eseridir"m. Balak(lm. 520,ler),tan sonra yerine getii anlalan dul htnu Bo()ark ; saval, idarecilii ve gzellii ile mehur bir Trk kraliesi idi ve "100 bin" kiilik Sabar ordusuna kumanda ediyordu. Bizans imparatoru Justinianos I (527-565) eitli gm vazolar ve dier zengin hediyeler karlnda Boark ile anlamay tercih etti (528). Bizans yllardan beri srp gelmekte olan Ssnler savanda Sabarlar kendine dost ve mttefik yapmay daha uygun bir siys davran saym olmal idi. 531 ylna kadar Bizans ile ibirlii hlinde grlen Sabarlar hakknda, sonraki senelere it ak bir habere rastlanmamakla beraber, onlann ehinah Anrvn (dil) zamannda, Ssnlerin Kafkaslardaki srekli ve baanl savalarnda (bilhassa 545'de) hayli telefat verdikleri tahmin ediliyor ki, neticede bir asker g olmaktan kmlar, stelik 557'ye doru varlardan da ar bir darbe yemilerdir. Sabar sahas az sonra, Karadeniz'e ulaan Gk-Trk idaresine girmitir. 576'da Gney Kafkaslardaki hkimiyetleri Bizans tarafndan ykldktan sonra bir ksm Kr nehrinin gneyine yerletirilen Sabarlarn adlarna 7. yzyl ortalanna kadar dank ekilde rastlanmakta ve bu tarihlerde ayn blgede byk bir devlet olarak ortaya kan Hazarlarn esas ktlesini tekil ettikleri, Hazar kabileleri olarak grlen Belencer ve Semender'in aslnda iki byk Sabar ktlesi olduu anlalmaktadr61 .

Bk. . Batav, ayn. esr., s. 60 vd.; K. Czegl&Jy, Pseudo-Zacharias on the Nomads, s. 147. Prokopios (6. yzyl) CB, II, s. 509 vd.'den: . Batav, ayru esr., s. 64; L. Rsonyi, ayn. esr., s. 63, 77. 608 Byz. titre. 11, s. 103; A. Kollautz, ayn. esr., 1, s. 155; asl Trke Bug-ang: Bo~bo~*bugreis, li der, kumandan; ark~arg= temiz, asil, bk. Gy. Nimeth, HMK s. 190 vd. K. Czegledy, A koral Kazar lrtenelem forrasainak kritikajhoz, s. 125. 61,1 Tafsilen bk. . Batav, ayn. esr. s. 67-99; K. Czegledy, Pseudo-Zacharias-.., s. 148, n. 46; ayn. m-ell., Nomd nipek..., s. 97; T. Halasi Kun, A Magyarsg kaukzusi trtfnete, s. 78 vd.
607

TARH/161

10- AVAR HAKANLII

Orta Avrupa'da, Frank krall ile Bizans imparatorluu arasnda, eski Hun, Sabar kalntlar ve Ogur (Bulgar)'lar gibi Trk ktlelerinin destei e kudretli bir devlet kurarak, eitli Germen ve zellikle kalabalk slv kabilelerini hkimiyetleri altna almak suretiyle 250 sene kadar (558-805) Avrupa siyasetine yn veren Avarlarn kimlii meselesi tarihi ve dilcileri hayli uratran balca konulardan biri olmutur. Hl da, uzmanlarn fikir birlii hline geldikleri bir sonu ortaya kmtr denemez ise de, Avrupa Avar (Bizans kaynaklarnda: Abares, Abaroi, Ltince'de: Awari, Awares, slv dillerinde: Abari, Obri vb...) hakanl kurucularnn Trkl, aratrmalar ilerledike daha da kesinlik kazanmaktadr. Vaktiyle, Moolistan'daki Ju~ anJuan devleti (4. yy. balar- 552/555)'nin Gk-Trkler tarafndan ykldktan sonra, tahminen 20 bin kiilik bir ktlenin batya doru gtne dir Bizans tarihisi Th. Simokattes(7. yy. 2. eyrei)'deki bir haber611,558'de Bizans'n dou snrlarndan eli gndererek kendilerine yardm ve yerleecek arazi verilmesini rica eden ktle ile, Orta Asya'dan batya yneldikleri, daha sonra da Avrupa ilerine ilerledikleri sylenen bu grup arasnda bir balant kurulmasna yol am ve Juan-Juanlarn umumiyetle ve hatal olarak "Avar" ve ok defa "Asya Avarlar" diye anlmas (J. Marquart, 1914, Gy. Nemeth, 1930,0. Franke, 1936, W. Eberhard, 1947 vb.) bu balant fikrini kuvvetlendirmi, dier taraftan Juan-Juanlar Mool kabul edildiklerinden612, Avrupa Avarlarnn da ayn soya mensup bulunmas tabi saylmaya balanmtr ki, geen asr sonlarnda Moolistan'da, Avrupa Avarlann (War-Khun= VarHun, a.bk) hatrlatan Var-guni (Bar-guni) adl bir kabilenin yaadEd. Chavannes, Documents..., s. 230; C.A. Macartney, On the Greek Sourcesfor the Hisiory ofthe Turics..., s. 267,275, H.W. Haussig, Die Quien berdie... Herkunfi..., s. 35. !Bk. P. Peiot, 1915; 1920, R. Grousset, L'Emp. d. Steppes, s. 103 vd. 124, 226; W. Samolin, East Trkistan,.., s. 52; "meneleri karanlk, veya Mool-Trk karm", bk. W. Eberhard, in'in imal Komular, s. 101; ayn. mcll., in Tarihi, s. 165.

nn tesbit edilmesine ilveten, Macaristan'da Avar ama rt mezarlardan karlan insan iskeletlerinin ounlukla Mongoloid bulunduunun beyan613, ve stelik Avar hakannn ad olan Bayan'n Moolca bir kelime olduu iddias614, bu kanaati perinlemi gibidir. Fakat gerekte t De Guig-nes'den beri (1756) mene meselesi ile ilgili, yukarda adlar geen ve gemi-yen uzmanlardan hibiri, Moolistan Juna-Juanlan ile Avrupa Avarlarnn soy ve kltr birliine sahip olduklarna dair kesin birey syleyememi ve sadece tahminler ve yorumlarla yetinmilerdir. Bunun balca sebebi de, hdiselere hem zaman, hem mekn bakmndan en yakn durumda olan Bizans kaynaklarndaki, birbirleri ile elikili grnen, trl aklamalara elverili haberlerdir615. Burada durumu ksaca aydnlatabilmek iin u 3 noktann belirtilmesi faydal olacaktr:
a) Bizans tarihisi Priskos (5. yy. ortalar) daha Orta Asya'da Juan-Juan hkimiyetinin kmesinden 100 sene nce (461-465 hdiseleri, bk. Sabarlar, Ogurlar), bat Sibirya blgesinde "Avar" kavminden bahsetmitir. Dier bir kaynak (Zakharias Rhetor, 550 sralar) da, yine Moolistan hdiselerinden nce, batda bir "Abar" topluluunu zikretmektedir. Bunlara ilveten, eski Grek corafyacs Strabon (M. 1. yy)'un eserinde "Abar-noi"lerin bahis konusu edildii, hatt, ok daha eski tarihlerde Grek efsaneleri ile kark olarak "Abaris" adnn getii bildirilmektedir b) Bu kaytlara gre, bahis konusu Avar (Abar)'larn, M. S. 555'de tamamen yklan Moolistan Juan-Juanlan ile bir ilgisi olmyaca aktr. c) Esasen, dikkate deer ki, Bizans tarihisi Th. Simokattes (7. yy. 2. eyrei), Avarlar hakknda "Hakik Avar" ve "Sahte Avar" diye bir ayrm yapmtr. Bu kayt zerindeki incelemelerde varlan sonulara gre, "Sahte Avar" denilen ktle, aslnda, Bat Trkistan-Kuzey Kafkasya aras ve Don-Til (Volga) nehirleri dolaylarndaki Our boylarna komu olarak yaayan ve Bizans kaynaklarnda (Menandros, 6.yy. sonlar) "Avar" ad ile anBk. Bar-guni, bk. Gy. N6meth, HMK s. 103, n. 1; Mongoloid gr, bk. L. Rsonyi, ayn. er. s. 78 vd., 85. 614 P. Pelliot, L'origine de T'ou-kiue, TP, 1915, bk. R. Grousset,ayn. esr.,,s. 228. Bu haberlerin hepsi u makalede srasyle nakledilmitir: C.A. Macartney, On the Greek Sour-

ces..., 1944, s. 226 vdd. - Ed. Chavannes, J. Marquart, P. Pelliot, R. Grousset, Gy. Nemeth, H. W. Haussig, ve A. Kollautz vb... zikredilen eserlerinde, Bizans haberlerini izaha ve deerlendirmee almlardr. Priskos'un haberi, bk. C.A. Macartney, gst. yer.; Zakharias ve Strabon iin, bk. H.W. Haussig, ayn. esr, 23 vdd., M.. ki asrlarda "Avar" izi iin, Gy. Moravcsik, Abaris, Pritster von Apollon, KCsA, I, Erg. Bd. 2, 1936, s. 227 vdd.

162/TRKMLL KLTR lan Warkhon(yani Var ve Hun: Simokattes'te)'lardr617, ki, Gk-Trkler, Hunlar gibi Y'h Trk lehesi konuan bu iki Trk grubu nce 350 yln takiben, bal olduklar Juan-Juan idaresini terkedip, batya ynelerek, Trkistan-Afganistan-Kuzey Hindistan'da Ak Hun (Eftalit) devletinin kuruluuna katlan (bk. Orta-dou Hunlan), sonra da, Juan-Juanlarn 458-459 ylnda Tabga ordulan karsndaki yenilgileri zerine yine Moolistan'daki yabanc hkimiyetinden koparak, Hazar-Aral kuzeyi sahasna gelen War (Var) ve Hun adl Trk kabileler birlii idiler618 ve yaptklar ie uygun olarak, batda topluca Apar (Abar, Avar) diye anlmlardr619. Demek ki Avrupa Avar hakanlnn kurucularm ve hkim zmresini, Asya ilerinden gelen ve gney Rusya dzlklerinde karlatklar Ogur boylan e birlikte, aralarnda, Gk-Trklerin siys genilemesi dolaysiyle bask altnda kalarak batya ekilen baz Mool ve Alan gibi ranl yabanc unsurlarn da bulunduu kalabalk Trk ktleleri tekil ediyordu (Bundan dolay Avar hakanlnda hkim tabakann kimlikleri hakknda yle grler ileri srlmtr: Ak Hunlarla yakn ilgileri vardr /J.Marquart, 1914, R. Grousset, 1941, K. Czegledy, 1954,1969/; Fin-Ugorlarla karm Trklerdir /Gy. Gyrffy, 1941, D. Csallny, 1958/; Eski Grek kaytlarnda ve Eftalit paralarnda "Trk" diye anlan "Altayh" bir topluluk olabilir/ H.W. Haussig, 1956/; Daha ok Ogur-Trk gruplarndan meydana gelmilerdir/C. A. Macartney, 1944, M.. Artamonov, 1962/; Trk-Mool karm / A. Kollautz, 1970). Essen Avar hakanlnda mevcudiyeti anlalan baz Trk idar makamlar yine Trke deyimlerle anld gibi (Tudun, Yugru, Tarkan, Boyar. Ban vs. unvanlar), adlar tarihe gemi Avar devlet adamlar phesiz Trk meneli idiler; nl hakan Bayan 'in ad da Trke bir kelimedir6 .
6l7

TARH/163 Avar a mezarlarmdaki iskeletlerde Mongoloid tipin fazlasiyle baskn olduu beyan da inandrc olmaktan uzak grnmektedir. Zira, Avar imparatorluu nfuz sahasna giren blgelerde (Macaristan, Arnavutluk, Hrvatistan, ekoslovakya, Avusturya, gney Almanya) 1970'lere kadar yaplan, Avar a ile ilgili arkeolojik kazlarda karlan insan iskeletlerinde Germen, slv, ranl, Fin-Ugor gibi trl tipler arasnda Trk tipinin de (brakisefal) dikkati ekecek lde olduu, hatt baz buluntu yerlerinde, asi! Trk soyunu temsil eden "Andronovo-tipi"ne bile % 10-15 gibi olduka yksek bir nisbette rastland tesbit edilmitir621. 558 ylnda Sabar hakimiyetini ykp Kafkaslar'a doru ilerleyerek, ranl Alanlar ve Ogur boylarm tbiiyete aldktan sonra Bizans'a eli gnderen Avarlar, yllk vergi ve kendilerinin yerleebilecekleri arazi istediler. O sralarda bir yandan Balkanlar'da, Dalmaya'da geni apta ftuhat ile, bir yandan da Trakya'y anszn istilya girien Ogurlara kar mcadelelerle megul olan mparator Justinianos622, vergiyi red etmemekle beraber, lkesine bir Avar aknn durdurmak maksadyla aa Tuna havzasnda, bata Ant'lar olmak zere kalabalk slv ktlelerinden bir set kurmaa alt. Fakat 562'de bu engeli kolayca paralayan Avarlar aa Tuna'y igal ederek Bizans ile snrda oldular ve Avrupa ilerine kadar aknlara baladlar. mparator Justinos (565-578)'un vergiyi demede tereddt gstermesi dolaysiyle de, 565'lerden itibaren Hakan Bayan'n idaresinde Bizans' bask altna alarak, orta Karpatlar'a girdiler; Tuna'nn batsndaki Germen kavimlerinden Longobard'larla anlaarak Dou Macaristan'daki Gepid'leri hkimiyetlerine aldlar ve 568'de Longobardlarn Kuzey talya'ya gmeleri zerine de bugnk Macaristan' tamamiyle igal ettiler. Bylece Avarlar Orta Avrupa'da byk bir devlet kurmu oluyorlard. Bundan sonra batda Frank kiral Siegebert'i malp ederlerken, 582'lerde gneyde Singidunum (Belgrad) ve Sirmium (Eszek) gibi mhim Bizans snr ehir-kalelerini ele geirmilerdi. Yukardaki fetihleri yapan byk tekilt Bayan Hakan'n 592 ylnda stanbul'a yrmek maksad ile orlu'ya kadar gelerek Bizans bakentinde korku uyandrd tarihte "Don nehrinden Gana'ya, kuzey slv bkelerinden talya 'ya kadar her taraf Avar asker faaliyet sahas hline gelmiti1 . Asl ekirdeini Trk unsur tekil etmekle birlikte eitli slv ve Germen kabilelerinden toplanan kalabalk yardmc ktalarn destekledii ordusu ile bilhassa balca pazar ehirlerini ve ticaret yollarn daima elde ve cm621

576*da Bat Gk-Trk snrnda Trk prensi ile konuan Bizans elisi Valentinos'un notlarn eserinde nakleden Menandros, Trk prensinin "Varkhon'lar sznden Avar'lan kasdettiini ayrca aklyor (bk. A Magyarok eldeiroL., s. 49, ayrca yk. n. 615). 6U Yk.n. 615. zellikle bk. K.Cze$dy.,NomdnepekvndorLisa..., s. 21, s. 98 vd., 113 vd., 135 vd.; G. Clauson, Trk, MongoL.., s. 122, (Czegledy, "Var" gurubunu yabanc saymak eiliminde ise de adn Trke olmas, bu tahmine imkn vermemektedir). 619 Trke Apar (Aba+r), kar koyan, direnen mnasn tar (bk. Gy. Nemeth, HMK., s. 105.), Sa-bar, Hazar adlar gibi, Orhun kitabelerinde kavim ad olarak geen Apar (Ktb. I, dou, 4, II, dou, 5) sz -o tarihlerde (572'de) Juan-Juanlar artk mevcut olmad iin- batdaki Avarlar gstermektedir. 00 Unvanlar iin bk. a.: Tekilt. Tannm ahslarn adlar: Kandk (558'de eli), Solak (580'de eli), Bo-kalabur (582'de din adam), Kk (585'de eli), Kan-savc (800'lerden sonra, prens), bk. Gy. Moravcsik, Byz.-tur. II, s. 92, 135, 153, 206, 240 Bayan kelimesi Trke bay (zengin) kknden tremi bir ahs ad olup, yalnz Moollar tarafndan deil, Bulgar Trkleri arasnda ad ok yaygn ekilde kullanlyordu (bk. Gy. N6meth, ayn. r., s. 103 vd., L. Rsonyi, Les noms de per-sonnes..., s. 234 vd.). Ayrca 2. Uygur hakan Bayan (?) or.

Tafsilen bk. A. Kollautz, Gtschichtc und Kultur..., I, s. 195-235, zellikle s. 179; F. Altheim, Geschichte der Hunnen, V, s. 280 vd. b~ A. A. Vasiliev, Bizans mparatorluu Tarihi, I, s. 176 vd. 621L. Rsonyi, ayn. esr. s. 79 vd.; Gy. Moravcsik, Byz. turc. I, s. 256, 344.

164/ TRK MLL KLTR niyet iinde tutmaa gayret ettii anlalan Avar hakanlnn, Avrupa'da 200 yl kadar sren hkimiyeti devrinde mhim asker teebbsleri stanbul kuatmalardr. Ssnlerle anlaarak yaplan ve mparator Herakleios (610641)'u bakenti terkedip Kartaca'ya gitmeyi dndrecek kadar baskl olan ilk muhasara (617 veya 619)'dan sonra, ikinci harekt, yine Ssn imparatorluu ile ortaklaa gerekletirilmiti (626). ran-Bizans savalarnn iddet kazand ve ehinah Husrev II (590-628)'nin btn el-Cezire, Filistin ve Suriye'yi ele geirdii bu yllarda Dou Karadeniz sahillerinde bulunan imparator Herakleios, Hazar Trklerinden asker yardm salamak zere Tiflis'e giderken, ahrvarz kumandasndaki ran ordusu btn Anadolu'yu geerek Boazii'ne ulat zaman, Bulgar kuvvetleri ile takviyeli Avar ordusu da Balkanlar' ve Trakya'y aarak stanbul surlar nne gelmi bulunuyordu. Gerek kuatma Avar ordusu tarafndan yaplmakta idi (626, Temmuz-Austos). Patrik Sergios ile patricius Bonos tarafndan mdafaa edilen bakentte byk heyecan uyandran bu harekt tarih htralar brakmtr. Bizans'ta kurtuluu anmak zere "bayram" iln edilen gn ("Byk Perhiz'in 5. haftasndaki Cumartesi gn) kiliselerde yinler eklinde yzyllarca devam etmi ve "Akathistos" ilhisi624nin bu Avar kuatmas ile ilgili olduu anlalmtr625. Kuatma626 donanmaszlk yznden baarya ulamam ve Avar ordusunun sonu alamadan, mkl artlar altnda ekilmek zorunda kalmas hakanln nfuz ve itibarn kaybederek zayflamasna yol amtr. Yardmc kuvvetler dalm ve bilhassa hakann 630'da lmnden sonra, tbi ktleler, Bizans'n da tevik ve destei ile ba kaldrm, uzun mcadeleler neticesinde Balkanlar Bulgarlara gemek zere elden km, Tuna-Sava blgesi Hrvat-Sloven gibi slv kabilelerine, Bohemya sahas da eklerin atalarna terkedilmitir6 7. Bu suretle bir hasm devletler emberi iine alnan ve iktisad imknlarm kaybeden Avar hakanl 8. asr boyunca gittike kuvvetten dt ve 791'den itibaren 15 yl aralksz devam eden -ve amansz bir din muharebesi yapan- Frank imparatorluunun (Karolus Magms=arlman zaman: 768-814) hcumlar (Orta Macaristan'daki Avar bakent mstahkem mevkii 796'da Pepin tarafndan zaptedilmiti) sonunda tamamen ortadan kalkt (805). Paralanan Avar gruplar Dou Macaristan ve Balkanlar'a dald, ksa zamanda Hristiyanlaarak yerli kalabalk iinde eridi.
Bk. F. Allheim, Geschichte der Hunnen, V, s. 378-389. Bk. Byz. turc. I, s. 41. Tafsilt iin bk. R. Grousset, L'Empire du Levan, s. 85 vdd.; 1. Kafesolu, "XII. Asra Kadar stanbul'un Trkler Tarafndan Muhasaralar," s. 6-10. Tafsilen bk. Y. Blakovi, ekoslovakya Topraklarnda Eskt Trklerin zleri, s. 341-344,

TARH/165 Bununla beraber, Avar tesiri Avrupa'da devaml olmu grnmektedir. Hrvatlarn en byk asker-idar unvanlarndan olan "Ban" (Gk-Trke Baa, Avar dilinde Baan. Ayrca Bulgarlarda, Macarlarda mevcut)628 Boyar (Trke Boyla'dan. Bk. a. Tuna Bulgar Devleti) ve Yugrutf39 gibi, Yunanistan'da Navarino (=Pylos, asl Avarino) ve Arnavutluk'ta Antivari (=Bar, eskiden Civitas Avarorum) ehirlerinin adlan da onlarn htralarndan izlerdir630. Aynca Macaristan'da ortaya karlan Avar a arkeolojik eserleri (dkme letler ve zerlerinde hayvan mcadele tasvirleri ve grifonlar bulunan at koum takmlar) Orta Asya'da gelien Trk sanatnn (hayvan slbu) Avrupa'daki rnekleri kabul edilmekte 31 ve bu slbun izleri Meroving' ler devrinde Fransa'da da grlmektedir. Arnavutluk'taki Prostovats altun hazinesi Avar'lara it olduu gibi, arkeolojik aratrmalar Avar Trk sanatnn Germen ve slv sanatlar zerindeki tesirini ortaya koymutur . Orta Macaristan'n Nagy Szent Miklos mevkiinde 1799'da ele gemi olup hangi Trk kavmine it bulunduu hl mnakaa edilen, zerleri Trke kitbeli 23 para altun kaptan mteekkil nl hazine633nin Avar andan kald da ileri srlmtr . Avar hakanlnn zellikle slv kavimleri zerinde byk tesiri olduu anlalyor. 4. yzyla kadar Germen Got'larn, daha sonra Hun imparatorluuna bal olarak Trklerin hkimiyetine giren slv topluluklarn tarihi o zamandan itibaren aa yukar "Trk tarihinin bir paras" durumuna girmitir. Kalabalk slv ktlelerinin eitli Dou Avrupa blgelerine ve Balkanlar'a dalmas hdisesi daha ok Avarlar devrinde vukua gelmi ve bu byk ldeki gler635 "Avar bakanlnca ihtiya duyulan toprak mahsllerini elde etmek iin onlara tarm ileri, ayn zamanda, snr bekilii yaptrmak maksad ile"636 Avar idaresi tarafndan hazrlanm ve tatbik edilmitir. Bu suretle trl slv kabileleri bugnk ekoslavakya'ya, Elbe nehri
628

Gy. Moravcsik, Byz. turc. II, s. 178; L. Rsonyi, Tarihle Trklk, s. 83. Gy. N6meth, HMK s. 169. Ayrca, L. Rsonyi, ayn. esr., s. 84. 630 L. Rsonyi, avn. esr., s. 83 vd. W, T. Horvth, Az lli is kiskrsi Avar temet, s. 112 vdd.; N. Fetlich, Die Metallkunst der landnehmenden Ungam, AH, XXI, s. 271 vd. 432 N. Fcttich, gst. yer. *" Bk. H.N. Orkun, ETY, II, s. 187-207. w A. Alfldi, Etudes sur le tresr de Nagyszentntdos. Cahers archeologiques, V. 1950-1951, s. 123-149 ve VI VII. saylar. Avar sanat ve meneleri iin bk. B. gel, Trk Kltr Tarihi, s, 113-125; Avar arkeolojisi: Fr. Altheim, Geschichte der Hunnen, V, s. 278-292. Daha tafsilt!, olarak A. Kollautz, Geschichte und Kultur..., II, 1970. *** Tafsilen bk. . Boba, Nomads, Northmen, and Slavs, s. 43 vd. 6V, J. Marquart, ...Streifzge, s. 127.
629

166/ TRK MLL KLTR

boyuna, Dalmaya kylarna, Balkanlara sevk edilmilerdir637. 750 ualarnda Atina evresinde "Avar" denilen slavlardan bahsedilmekte, ayn devirlerde Hrvatlar Adriatik sahiline gtren babularn u adlar sralanmaktadr638: Ktilk, Lobel (Alp-el?), Ksenci (Kouncu), Buga, Tugay 639. Panno-nia (Bat Macaristan) ve Morva slvlannm banda, slvlam Avar beylerinin bulunduu ileri srlmekte, dier taraftan Germen kabilelerinin ek memleketindeki yurtlarndan ayrlmalarnn, sava kabiliyetleri pek zayf olan slvlar yznden deil, Avar babularnn basks sonucu vukua geldii ve bu hdisenin Dou Almanya'da meydana kan Avar sanat ile ilgili eserlerde de doruland bildirilmektedir . Bylece, 584'de piskopos Suriyeli Johannes'in ifadesi ile "Eskiden ormanlardan dan kmaa cesaret edemezken, Avarlar sayesinde savaa ahan ve altun, gm, at srs sahibi olan slvlarn"641 sistemli grlmeleri yolu ile gnmz Orta ve Dou Avrupa etnik haritasnn Avar hakanl tarafndan izildii anlalmaktadr. Bugn Kafkaslar'da yaayan Avar zmresinin de onlarn torunlar olduu kabul edilir642.

11- HAZAR HAKANLII 7.-10. yzyllarda kuvvetli tekilt, canl ticar faaliyeti, din hogrs ve iktisad refah ile Kafkaslar ve Karadeniz'in kuzey dzlklerinde til (Volga)'den z(Dnyeper)'ye, olman(Kama),a ve Kiyef e uzanan sahada siys istikrar salayan Hazar hakanl Dou Avrupa tarihinde byk rol oynam en mhim Trk devleti olarak grnmektedir. Hakanla ad veren Hazarlarn643 yukarda grdmz tarih seyir dolaysiyle, Sabar Trklerinin devam olduklar slm yazan el-Mes'd(10. yzyl)'nin bir kayd ile de kuvvet kazanmtr. Ona gre644, ranllarn "Hazar" dedikleri topluluk Trkler tarafndan "Sabar" (Sebir) diye anlr. Sabar ad yerine Hazar tbirinin hemen ayn mnaya gelmesi64 de bunu teyid eder . Hazarlar meydana getiren ahalinin yalnz eski Sabar Trklerinden ibaret olmad, aslen Sabar olan Semender ve Belencer adl iki Hazar boyundan64 baka, hakanlk topraklarnda yaayan zmreler arasnda trl Trk guruplarnn yer ald da phesizdir. Hazar lkesinde Z'li (dou) Trke (Hun, Gk-Trk, Uygur lehesi) yannda R'li (bat) Trke (Ogur-Bulgar lehesi) de konuuluyor, ayrca Fin-Ugor (Macarca) ve dier mahall diller kullanlyordu. Bu, blgede cereyan eden tarih hdiselerin tabi sonucu idi: Hazar devletinin ana topraklar durumunda olan til-Kafkaslar-Don aras saha, doudan batya gelien byk g hareketlerinin yolu olduu iin, Hunlardan, uurlardan, Fin-Ugorlardan, Avarlardan burada kalan ktleler hayatlarm devam ettiriyorlard.
Arab: al-Hazar, bran: Hazar, Kozar, Ltin: Chazarf, Gazan, Grek: Khazaroi, Rus: Kozar, Kozatin, Macar: Kazar, Kozar, Ermeni: Hazir-k\ Grc: Hazar- t\-Mts'\i&\, Et-Tenbh, s. 83. 645 Hazar~Kazar=Kaz+ar (Anadolu Trkesi'nde: gez+er) -serbest dolaan, gezen, bk. Gy. N6meth, HMK s. 203 vd. Fakat kar. P.B. Golden, KhazarStudies... s. 123-133.
646

K. Jirecek, Geschichte der Serben, I, Gotha 1911, s. 83-107, Davidson - Horvth, The Avar nvasion ofCorinth, Hesperia, Zrich, VI, 1937. s. 27-40; F. V. iic\ Geschichte der Kroaten, I. Zagreb 1917, bk. L. Rsonyi, ayn. esr., s. 83 vd. Bk. Byz. tre. II, s. 94,144,151, 267. 1 Bk. J*. Mikkola, Avarica, 1927; s. 157 vdd.; K. Porphyrogennetos, De Administrando mperio, II, Commentary, s. 117. 1 D. Csallany, Archaeologjsche Denkmaeier der Avarenzeit in Mitteleuropa, Bp. 1956, bk. L. Rsonyi, ayn. esr., s. 82 vd. 1L. Rsonyi, ayn. esr., s. 80. ! Bk. K. Czeglcdy, Kaukzusi Hnok, Kaukzusi Avarok, s. 121-140, Avarlar hakknda umumi bibliyografya iin bk. Byz. turc. I, 1958 , s. 71-75; A. Kollautz, Quellenbuch zur Geschichte der Awaren, Prag, 1944; B. gel, ayn. esr., s. 113 vd.; L. Rsonyi, ayn. esr., s. 305-308. Son olarak, W. H. Fritze, Zur Bedeuiung der Atvaren fr die sawische Ausdehnungsbewegung, Zeitschrift fer Ostforschung, n. 3,1979, s. 498-543.

Baka grler ve Hazar-Uygur mnasebeti iin bk. D. M. Dunlop, The History oftle Jewish Kha zar*, s. 9-40. D. M. Dunlop, ayn. esr., s. 6,13.

647

168/TRK MLL KLTR 558'den sonraki yularda Ssnlerle savaa girimi Kafkaslar hkimi bir kavim olduu bildirilen648 Hazarlar (daha dorusu Sabarlar) "Hazar" ad ile 586'da Bizans'da iyice tannm bulunuyorlar, fakat ayn zamanda "Trk" diye anhyorlard*19. Sn kaynaklarnda ise "Trk-Hazar" (T'u-ke Ho-saKVsa) ad ile zikredilmilerdir650. Bu son iki kayt Hazar lkesinin 576 yllarnda hkimiyeti Karadeniz'e ulaan Gk-Trk imparatorluu sahas iine alndn gstermekte ve topluluk adlar kullanlnda Trk geleneine uygun dmektedir. Bylece, Hazarlar, Gk-Trk hakanlnn batda en u kanadn meydana getirmilerdir. Ermeni tarihisi rahip Sebeos (VILasr)'a651 ve slm kaynaklarna gre, Gk-Trk hanedan Ana ailesinden bir babuun idaresinde bu durum 7. yzyln 2. eyreine kadar devam etmi ve Hazarlar Bat Gk-Trk hakannn iradesi ile Ssnlere kar Bizans'a yardmda bulunmulardr. Hazarlarn Derbend'i geerek Grcistan'a girip Tiflis'i kuattklar ve Azerbaycan'a aknlar yaptklar 626 ylna doru, kendisi dou Karadeniz sahillerinde bulunduu srada, bakenti Ssn-Avar muhasarasna alnm olan Bizans imparatoru Herakleios, Tiflis nlerine gelerek, Hazar hkmdar-babuu -ihtimal Bat Gk-Trk hakan Tong Yabgu'nun kk kardei- "Yabgu"652 ile vard anlama sonucunda salad 40 bin atlnn destei sayesinde ran ilerine yrmee muvaffak olmutu653. Bu mnasebetle Anadolu ranllarn istilsndan kurtarlm, Ssnler artk byk devlet olmaktan km ve Hazar kumandan orpan Tarhan'n baar ile harekt yrtt bu sralarda "Yabgu" da Tiflis'i zaptederek (629) baz Ermeni ktlelerini himayesine almt6 4. Hazar tarihinin gerek hakanlk devresi 630'dan itibaren balamaktadr. Bu tarihte Orta Asya'da Gk-Trk hakanlnn in hkimiyetini tanyarak bir fetret devresine girmesi zerine, kendi topraklarnda kendi balarna idareler kurmaa girien birok Trk topluluklarnda grld gibi, Hazarlar da, mstakil hakanlk olarak devletlerini gelitirdiler. Baar iin gerekli siys ve iktisad artlar mevcut bulunuyordu. Hazar Devleti, ran karsnda Bizans'n en iyi mttefiki durumunda idi. Trk-Bizans ibirlii sayesinde zayflayan Ssn imparatorluu 634-637'lerde slm kuvvetleri tarafndan kertilip ran topraklar Araplarn eline geTh. Nldeke, Geschchte der Perser und Arabtr, s. 166, bk. Gy. Nemeth.ayn. esr., s. 203. 645 J. Marquart, ...Streifzge, s. 46, 58, Byz. turc. II, s. 270,281. Ed. Chavannes, ayn. esr., s. 145,170; Liu, ayn. esr., II, s. 569. m Bk. J. Marquart, ayn. esr., s. 46,498. 65 Theophanes'de Ziebet, Ermeni kaynaklarnda Jebgu, bk. Byz. turc, 11, s. 120. Bu yabgunun kimlii hakknda trl grler iin bk. A. Bombaci, Qui etaitJebu Xak'an, s. 7-24. ""'Tafsilt iin bk. R. Grousset, L'Empiredu Levan, s. 84-91. Ed. Chavannes, ayn. esr., s. 252-255; A. A. Vasiliev, ayn. esr., s. 251 vd.

TARH/169 erek, slm ileri harekt bir yandan Ermeniye yolu ile Kafkaslar'a doru, bir yandan da Suriye zerinden Anadolu ilerine doru gelimeye balaynca, bu ittifak tabi bir hl ald. 7. asrn 2. yansndan itibaren gittike kuvvetlenerek 8. yzyl boyunca devam eden siys menfaatler ortakl, iki tarafn hkmdar aileleri arasnda evlenmelere varacak lde deer ve ehemmiyet kazand. mparator Justinianos II (685-695 ve 705-711) ve Konstantinos V (741-775) Hazar prensesleri ile evlendiler655. Konstantinos'un prenses iek'ten doan olu, tarihte "Hazar Leon" lkab ile tannan mparator Leon IV (775-780) Hazar hakannn torunu oluyordu. Bu suretle imparatorlar, ayn zamanda kendi siys-asker i meselelerinin hallinde Hazar yardmndan faydalanyorlard. Hazar Leon'un kars ren'in, daha sonra, "Augusta" veya bir imparator naibi olarak deil, fakat tek bana ve tam salahiyetli "Basileus" kabul ve iln edilmesi gibi Bizans ve Roma tarihinde ilk defa grlen hdise656 herhalde Hazar-Trk tesiri ile izah edilebilir. 665'i takip eden yllarda, Karadeniz kuzeyindeki "Byk Bulgarya" devletinin kuvvetli Hazar genilemesi karsnda dayanamryarak paralanmas neticesi, Dnyeper'e kadar uzanan dzlkler Hazarlara gemi ve hakanlk Kafkaslarn gneyinde de slm ileri harektna kar yollan kapamt. Araplarla Hazarlann mcadeleleri iddetli ve devaml oldu. lk byk taarruz Halife Osman zamannda H. 31 (651-652)'de Selmn b. Reba kumandasnda yapld. Derbend'i aarak Hazar bakenti Belencer'e657 kadar sokulan Arap kuvvetleri geri pskrtld ve Hazarlar gneye doru Ermenistan'a girdiler. Bundan sonra, yarm asrdan fazla devam eden snr boyu arpmalarn slamlarn byk apta harekt takip etti. Bu seferlerin banda Emevlerin nl kumandanlarndan Mesleme b. 'Abd'il-Melik (Halfe Veld I -705-715-'in kardei) bulunuyordu. Derbend havalisine kadar uzanan (707-710, 711 yllan) Mesleme 714'de Derbend'i zaptetti ise de, kendisinin stanbul'a yrmek zere Kafkaslar'dan ayrlmasndan sonra, Hazar taarruzu karsnda Arap kuvvetleri geri ekildi. 722 ylnda, Ermeniye valisi elCarrh'l-Hikem Hazar lkesinde byk basan kazand. 730'a kadarki karlkl aknlar sonucunda Araplar tekrar Azerbaycan'a gerilediler. Fakat en mhim baarlarm Ermeniye ve Azerbaycan valisi Mervn b. Muhammet (sonradan halife)'in 737'deki harekt ile elde ettiler. Bu mnasebetle hakann slmiyeti kabule zorland sylenir; ancak rivayete gre, az sonra
^Byz. turc. II, s . 123,254,264; C. Head, on the Date ofJustinian Us Restoraon, s. 106 vd. ft fc A. A. Vasiliev, ayn. esr., s. 298. 657 M. . Artamonov'a gre, bugnk Dastan'da Andreyava yanndaki Endere harabeleri. Bu Rus aratrcnn "Hazarlarn Tarihi", 1962, adl rusa eserinin faydal bir ekilde tantlmas: A. N. Kurat, Tarih Aratrmalar Dergisi, III, s. 197-236.

170/TRK MLL KLTR

TARH 1171 kesine skandinavya'dan, Volga ve Kama boylarndan bilhassa krkler (samur, kakm, sansar, zerduva, tilki vb.) ve dier ticar mallar (balmumu,#utkal), in'den ve Trkistan'dan ipek ve kumalar, Bizans'tan trl sanat ve ss eyas geliyor, til ve baka Hazar ehirlerinde pazarlamyor, bu eitli ve zengin emtia Orta Asya-Dou Avrupa-Yakn-dou ktalar arasnda bir yandan dier yana akyordu664. Hazar hakanl, devlete yksek gelir salama bakmndan bu byk ticar faaliyeti tekiltlandrp emniyet ve kontrol altna almak suretiyle en iyi ekilde deerlendiren bir siys birlik olarak Trk devletleri arasnda sekinlemitir. Kaynaklarda aklandna gre, Hazar hakanl refah iinde idi. bn Fadlan (M. 922) Hazarlarn bal, mum, un, kadife ve krk ticareti yaptklarn, Gerdz (M. 1048) arclk ve balmumu ticareti ile uratklarn sylemekte, stahr (M. 930-933) Hazar devlet hazinesinin kaynaklan olarak, lkeye giri noktalarnda ve kara, deniz ve nehir yollarnn belirli yerlerinde elde edilen gmrk resimleri ile tacirlerden alman 1/10 vergileri zikretmekte, el-Mes'd (M. 944) Hazarlarn denizde ve nehirlerde gemiler ilettiklerini bildirmektedir665. Ayn kaynaklara gre Hazar lkesinde tarm iin verimli topraklar ve pek ok meyve baheleri bulunuyor ve bunlar "hayata kolaylk getiriyordu". Mevcut imknlar dolaysiyle Hazarlar ehirler de kurmulard. Bunlarn en mhimi bakent til ehri idi. teki byk ehirler, Belencer666, etrafnda 4 bin kadar bahesi iie Semender (Dastan blgesinde deniz kenarnda)667, Kuban'n Karadeniz'e dkld yerde Tmutorokan (Taman Tarhan adndan)668, Volga kysnda Sarigsin (Arap kaynaklarnda, Al-beyz). Bugnk Trke ile "Ak-ehifl diyebileceimiz Sangn, bakent til'in bazan "Hazarn" denilen dou ksm idi669. Bakentte hakann oturduu bat semtine "Han-bahg" (Han-ehri) ad verilmiti670. Bata kaan (hakan) veya Ylig (elig) ile bey (ben, peh)in bulunduu, ad*lar, tarhan'la, turfan'lar idaresinde olarak, eski Gk-Trk tekiltn devam ettiren Hazar

o yiae eski dinine dnmtr. slm halifeliinde Abbaslerin iktidara gelmesi ile mcadele hzndan kaybetti. Mhim olmak zere 8. asnn 2. yarsnda, 760'lardan sonra, Hazarlarn Tiflis'i tekrar ele geirip Ermeniye blgesine girmeleri zikredilmee deer658. Bu savalar dolaysiyle belirtildiine gre, hlife El-Mansr tarafndan H. 141 (758)'de Daryal'da kurulmu olan Ermeniye vilyet merkezinde vali Yezd b. Useyd, hakanla uzlamak iin, halfenin arzusu gereince bir Hazar prensesi ile evlenmek istemi, tarhan-lar refakatinde ar eyizi ile Berdaa(vilyet merkezi)'ya getirilen kzn doum esnasnda ocuu ile lmesi, hkam bunun gerekte bir ihanet sonucu olabilecei dncesine sevkederek harp sebebi saylm ve As-Tarhan kumandasndaki Hazar ordusu hilfet topraklarna yrmtr659. islm hilfet imparatorluunun en kuvvetli devirlerinde Arap ordularna kar gsterilen bu etin mukavemet Hazar devletinin kudretini bir kere daha ortaya koyar. Hakikaten 8.-9. asrlarda hakanlk, slm melliflerinin ifadelerinden de anlald zere, in ve Bizans ile denlc ayarda olmak zere, Dou Avrupa'nn en byk siys teekkl durumunda idi. Snrlar bilhassa bat ve kuzey ynnde genilemi, Kuzey Kafkaslar'da "Serr" lkesi660, "Avarlar", Alanlar, On-ogurlar ve Kafkaslar'n dal kavimleri, Krm'da Gotlar, til Bulgarlar, Volga civarnda Fin-Ugor Burtas'lar661 ve baka eitli Fin kollan, Desna rma ile orta Dnyeper evresindeki slv ktlelerinden Radimiler, Vyatiler, Severianlar, Polianlar vb., Kuban havalisindeki Macarlar ve Kiyef ile dolaylan, hakanln idaresine girmilerdi. Byiece, 9. asr sonlarna it bir kaynakta (Eldad ha-Dani) hakan "25 kraTm banda olduu sylenen662 Hazarlara bu siys gc salayan balca imknlardan biri, hakanln, coraf mevkii itibariyle Ortaalarn belki en canl ticar faaliyet blgesinin merkezinde yer alm olmas idi663. Hazar lTafsilen bk. K. Czegledy, Khazat Raids in Transcaucasia in 762-764A.D., s. 75-88. Arap-Hazar mcadeleleri iin tafsilen bk. M. Kmosko, Amber und Chazaren, KCsA, 1924-1925,1, s. 280-292, 356-368, Trk. itte. Araplar ve Hazarlar, s. 132-155; D.M. Dunlop, ayn. esr., s. 47-87, 179 vdd. Bk. V. Minorsky, Hudd al-lam, s. 447. V. Minorsky, ayn. esr.,, s. 462 vdd.; Minorsky, Mervez, s. 109; P. P. Golden, KPuu^r Studies..., s. 88 vd. Bk. D.M. Dunlop, ayn. esr., s. 109. O asllarda Dou Avrupa'nn iki ana ticaret yolu vard. Biri hakanlk bakenti til ehri (Volga'nn Hazar denizine dkld yerde) -Volga nehri zerinden kuzeye; bir yandan olman (Kama) nehri ile Urallar sahasna, dier yandan yukar Volga- kk rmaklar -Ladoga gl- skandinavya'ya ulayordu. kincisi, Bizans ile Fin krfezi arasnda, en mhim ksm Dnyeper nehri olmak zere, gneyden kuzeye doru 50-60 km. karadan, sonra yine rmaklar vastasyla, lmen gl -Baltk denizi- sve yolu idi. Ayrca, Harezm'den Aa Volga'ya, oradan da Karadeniz'e uzanan ilek bir kervan yolu mevcuttu (Tafsilen bk. . Boba, Nomads, Northmen and S la vs, s. 27-30).

664

Tafsilen bk. Baron A. Meyendorff, Trade and Communication in Eastem Europe A. D. 800-1200, s. 104-123. 665Gy. Nemeth, HMK, s. 205; . Boba,rf. yer.; D.M. Dunlop, ayn. esr., s. 205 vdd.; L. Risony, ayn. esr., s. 125; bn Fadlan, s. 75. *** bn Hurddbih'e (M. 886) ve el-Mes'd'ye gre ilk bakent, bk. K. Czegl*dy,^ Kona Kazar.... s. 122. 667 Bk. Hudd.., s. 452. 668 L. Rksonyi, Tarihte Trklk, s. 116669 Ruslar tarafndan 1960-1963 arasnda burada yaplan arkeolojik aratrmalar 1911 bk. S. Szyszman, Decouverte de la Khazarie, s. 818-824. 670 V. Minorsky, Hudd.., s. 452; Gy. Nemeth, ayn. esr., s. 208,212-

172/TRK MLL KLTR devleti kuvvetli ordusu ile hkim olduu geni sahada asayi ve ulam gvenlii temin ederek 7.-9. yzyllar boyunca, Dou Avrupa'da tam manasyla Mr "Hazar Bar" (Tas Khazarica") a gerekletirmiti671. Hatt bu maksatla herhangi bir d saldry vaktinde nlemek iin Bizans'tan getirilen ustalarn yardm ile 835'de nl arkel kalesi yaptrlmt672. Rus kroniklerinde Bela Vedza (Beyaz kale) olarak zikredilen bu kale673 beyaz tatan ve tuladan in edildii iin bat Trkesi ile arkel (ak-ev=ak-kale) diye adlandmlmt674. "Hazar Bar" ulam hzlandrm, mal mbadelesini artrm, dolaysiyle hakanlk Doulu, Batl milletlerden ktleler hlinde ticaret ve sanat erbabmn kaynat bir lke hline gelmiti. Bu sebeple, konuulan eitli diller yannda trl yazlar (Gk-Trk, Arab, bran, Kyrill) kullanlyordu. Ahali de eitli dinlerde idi. Hazarlar aslnda eski Trk-Bozkr dini olan, Tann'nn birlii inanana dayal, Gk Tanr ('Tengri-Han") itikadnda idiler675. Fakat milletleraras sk mnsebetler sonucunda lkede slmlk, Hristiyanlk ve Musevlik de yaylm olup, her cemaat tam bir vicdan hrriyeti iinde kendi dininin ibdet ve yinlerini icra etmekte idi. Kaynaklara (stahr, M. 932, el-Mes'd, M. 944, bn Havkal, M. 977) gre, Hazar ehirlerinde camiler, kiliseler, sinagoglar yanyana bulunuyordu676. slmln (9. yzyl ortalarnda) Harezmliler aracl ile yayld, Ortodoks Hristiyanln Bizans'tan geldii (8. yzyl son eyreinde) ve Hazar hakannn istei zerine mehur slv "apostol"u Kyrill (Kyrillos)'in bakent til'i ziyaretinden (861-862) sonra artt anlalyorsa da 7, Musevliin, stelik yalnz hakan ve ailesi ile idareci zmre dini olarak, ne zaman ve ne suretle kabul edildii tam kesinlie ulam grnmyor. Hazarlarn Musevlie dnmesi umumiyetle Bulan adl hakana balanmakta ve eitli tarihler verilmektedir. Son aratrmalarda678 Bulan'n 8. yzylda Khersones'de (Gney Krm'da) din deitirdii ileri srlmtr. Baz slm melliflerine (el-Mes'd) gre, Hazarlar Abbas halfesi Hrun'ur-Red zamannda (786-809) Musevliin
Bk. A. Zajaczkowski, Khazarian Culture and its lnheritors, s. 300, Trk. tere. Hazar Kltr ve Varisleri, s. 477-483; . Boba, ayr. esr., s. 39 vd. Son olarak bk. P. B. Golden, Khazar Studies..., s. '107-111. l DeAdm. Imp., II, s. 154 vd., A Magtarok eldeiri.., s. 84 vd., V. Minorsky, Hudd.., s. 453. 'Don nehrinin orta ksmnda, bugnk Tsimlyanka (Trimlyanskaya?) mevkiinde, 1951 kazlarnda harabeleri ortaya karlmtr, bk. Tarih Aratrmalar Dergisi, III, s. 224 vd. 1 A. N. Kurat, V-XV111. Yzyllarda Karadeniz Kuzeyindeki Trk Kavimleri ve Devletleri, s. 33 vd. *BIL A. Zajaczkowski, ayn. esr., s. 302. Daha bk. a. Kltr: Din. s Gy. Nemeth, ayn. esr., s. 206; D. M. Dunlop, ayn. esr., s. 89 vdd. ' Bk. Gy. Nemeth, HMK, s. 206; D.M. Dunlop, ayn, esr., s. 194 vd. * S. Szyszman, O la conversion du rot Khazar bulan a-t-elle eu lieu ?, s. 523-538,

TARH/173 bir mezhebine girmilerdir679. "Karay" denilen bu mezhep680, Musa'nn tlimlerini ihtiva ettii samlan MTalmudMa fazla itibar etmeyen ve belki baz slm unsurlarla kark bir itikat olup681, Hazarlarn da ksa zaman iinde iyice Talmudculua yaklatklar sylenir682. 960 yllarna doru Endls Enae-v devletinde Musev nazr Hasday b. aprut un Kurtuba'dan Hazar hakan "Yasef'e gnderdii mektup ile hakann brance yazd rivayet edilen cevap da meseleye tam bir aydnlk getirmemitir. 16. asrda Msr'da ele geirilerek stanbul'da yaynlanan (1577) bu "yazma" ("Correspondence Khazare")'nn ilm yaynlara ve aklamalara konu olan metni (en iyisi, P. P. Kokovtsov, 1932, Leningrad) hakkndaki tenkidler684 vesikann gereklii hususunda cidd pheler uyandrm ise de, iinde verilen bilginin birok bakmlardan doruluu ortaya konabilmektedir685. Netice olarak, Karay dini mensuplarnn (Karaimler) Hazar lkesinde gittike kalabalkiat ve hatt zamanmzda Karun'da, Lehistan'da ve Trkiye'de (stanbul'da) yaayan Karaimlerden hi olmazsa ana dilleri ve din lisan Trke olan cemaatlerin Musev Hazar Trklerinin ve belki ksmen Karaim Kumanlann torunlar olduklar anlalmaktadr 6. "Hazar Bar"mn salad sknet ve huzurla gelien ticar faaliyet, tarihin mhim hdiselerinden biri olmak zere, Rus-slv devletinin teekklne yardm etmitir. skandinavya-Bizans ticaret yolu zerinde, ormanlarnda kymetli krkl hayvanlar ve orman-bozkr snr boyunca anlar bol blgelerde oturan, daha ok avclk ve bal istihsali ile uraan slv-Fin karm kabileler, ayn ticar maksatlarla buraya gelen skandinavya'n gz pek denizci Vareg (Norman)'lerden Rus (Ross, Rhos<Rodh=gemici, eski sve dilinde) diye adlandrlan macerac bir grubun idaresine girmiler ve Hazar rneine uygun bir siys yap kazanmaa balamlard (9. asrm ilk yans). lmen gl evresinde yerlilerden aldklar krk, bal, balmumu gibi mallar sayesinde Bizans ile al-verie girien Vareg-Ruslar o civarda baz kasabalar da kurmaa alyorlard. 9. yy. 2. eyreinde lmen'in kuzeyindeki Nov"9 J. Marquart, ...Streifzge, s. 13. Daha bk. TM. VU-VIII, 1, s. 353; Y. Kutluay, tstm ve Yahudi Mezhepleri, 1965, s. 189-200. Bk. S. Szyszman, Revue de l'Histoire des Retigions, CLXVIII. 1, s. 62-74. 681 A. Zajaczkowski, Karaims in Poland, s. 24-29, bk. Tarih Dergisi, say 17-18, s. 291, E. U Dietrich, araer (Qaraiten)t s. 374-378. 682 L. Rsonyi, ayn. esr, s. 115. M, Bk. A. Mieli, La science Arabe, s. 176,181. 684 Bk. H. Grtgoire, Glozel Khazare, s. 225-266; A. Zajaczkowski, Hazar meselesine dair aratrmalar, 1947, Leh dilinde; S. Szyszman, Dicouverte de la Khazarie..., s. 822 vd. ""'Bk. V. Minorsky,Hudd..., s. 470vd.; D.M. Dunlop,ayn. esr. s. 125-170. 686 A. Zajaczkowski, Karaims in Poland..., s. 30 vd.; Ayn. melK, Khazarian Culaat..., s. 302 vd.; Ayn. mell., Lehistan Arazisinde Trk Unsurlar, s. 417-424; S. Szyszman, stanbul Kamylan, s. 97-102.
680

174/ TRK MLL KLTR gorod ehrinin, Rurik adl bir Vareg-Rus'un knezlik(beylik) merkezi olduu ve bu "knez" (kelime aslen Germence'diryin oralardaki baz slv kabileleri tarafndan "hkmdar olmas iin" nasl davet edildii Ruslarn "ilk kronik" (Nestor Tarihi. 12. asrn ilk eyrei)'inde efsane vasfnda anlatlr687. Rurik, Hazarlara bal orta Dnyeper sahasndaki Hazar merkezi (kalesi) Samba-ta'ya gelerek, (862'de) tbilik stats altnda, ticar-siys faaliyetlere girimi ve Rurik'den sonra halefi Oleg, aym yerde o sralarda gelien Kiyef ehrini kendi hkimiyetine geirmee muvaffak olmutur (882). Bu mnasebetle ad ancak Trke ile aklanabilen Kiyef in, Sambata gibi, Trkler tarafndan kurulduu ileri srlmtr688. Bu devirde Rus knezliklerinde Trk tesirleri aktr. Daha 839'da ilk kurulan "Rhos" (Rus) birliinde bakann unvan "chacanus" (khakanus=hkan) idi (Frank kroniki Annales Bertini-ani) 9. 988'de Hristiyanl kabul eden prens Vladimir ve sonra knez Ya-roslav (10361050) hl resmen "kaan" unvann tamaa devam ediyorlard. bn Rusta (920'lerde) Gerdz ve Metropolit Hilarion (11. yzyl) hep Rus "hakanlarndan bahsederler690. 10 yzylda Kiyef ehrinin bir ksm "Kozari" diye anlmakta idi. Kiyefe Trke "Mankermen" (=byk hisar) de denilmi ve Moskova'daki Kremlin (=hisar, kale) saray adnn Trke-den geldii belirtilmitir691. lk Rus kanunnamesi "Russkaya Pravda" (XI. yzyl 2. yarsnda "drujina" (idareciler) ile teb'a mnasebetlerinin aklanmasnda deta bir Hazar-Trk topluluunu sezinlemek mmkn grlm-tr692. Hazar hakanl Macar (Magyar) devletinin de gerek kurucusu durumundadr. Aslnda Uralh (Fin-Ugor) bir kavim olarak, Vogul ve Ostiyaklar-la yakn akraba bulunan Macarlar6 3 Ural dalarnn ormanlk yamalarndaki eski yurtlarndan bozkrlar izgisine inerek, buradaki Ogur Trkleri ile uzun bir devre birlikte yaamlardr694. M. 463'lerde Sabarlarn batya g
6-7

TARH/175 hareketleri basks dolaysiyle Macarlarn (bir ksm bugnk Bakrt^lar sahasndaki yurtlarnda /Magna Hungaria=As veya Byk Macaristan/ M kalrken), kalabalk ksm Ogurlarla birlikte Kuzey Kafkaslara, Kuban nehri dolaylanna gelmilerdir. Orada On-Ogur'lann idaresinde kaldklar iin OnOgur (=Ongur, Ungri, Ongri, Ungor, Ungaros, Hungarus, Hongrois, Venger vb.) ad ile de tannm olan Macarlann eski tarihine it, Belar (Bulgarim gelinleri ile Alan prensinin iki kznn Hunor (Hun-eri) ve Moger (Magy-eri) taraflarndan karlp zevcelie alndklar hikyesi ile, Hunor ve Moger kardelerin bir geyik rehberliinde Azak denizinin batsma getiklerine dair Bat kaynaklarnda nakledilen gelenek697 Macarlann, Karadeniz kuzeyinde Bulgarlarla -ve herhalde Bulgarlarn aracl ile- Hunlarla yakn ilikilerinin ve Alanlarla komuluklarnn htralardr6 8. Sabarlann Kafkasya'y igalleri srasnda "Sabar(d)" diye, daha sonra (Gk-Trk hkimiyeti Krm'a kadar uzannca ve sonra Hazar hkimiyeti dolaysiyle) "Trk" diye anlan Macarlar699, 400 yl kadar Trklerle bir arada yaamann neticesi olarak, Bozkr kltrnn derin tesiri altnda Trk kltr unsurlarm benimsemiler, ona gre tekiltlanmlar, hayvan beslemeyi, iftilii, bacl, kanun kavramn ve yazy renmilerdir. Hlen Macar dilinde yaamaa devam eden Trke szler (bat, yni -r'li- Bulgar Trkesi'nden) bunu aka gsterir: r=kz, /i/u?=dana, bi/c=bua, 60/711 =buza, fywA:=tavukJ &s=ko, kecske=ke\, /ar/o=tarla, /efcn=tekne, &aro=kazk, e/ce=saban, arok=ark, buza = buday, arpaarpa, borso=burak, alma=\ma, szl (sidleg'den)zm, sereg=eri(g) (ordu), bete=ban, evt>=erk (kuvvet), trve/y=tre (kanun), tonu=tank (hid), befyeg=(pvl) belge, ett/em=erdem (fazilet), egy=kutsal, Z>w/z=gnah, &0/cs=bilge, kk=f&k (mavi), s/ga=san, zsam=say, 6e/=biti(g) (harf),i+w= yazmak vb...7 . Macarlar Don nehri dolaylarnda (Dent-Mogyeria) iken, Hazar hkanlmca tyin edilmi ve
695

Bk. . Boba, ayn. esr., s. 47 vd,, 102 vdd.; A.N. Kurat, Rusya Tarihi, s. 19-22. J. Brutzkus, The Khazar Origin ofancient Kiev, The Slavonik and East-Europas Review, XXII, s. 108-124, Trk. tere. Eski Kiev'in Trk-Hazar menei, s. 343-350; ayn grte olan Rus tarihileri G. Vernadsky ve Lashenko iin bk. D.M. Dunlop. ayn. esr., s. 142 n. 79. 689 Bk. V. Minorsky, Hudd..., s. 433. fm V. Minorsky, ayn. esr., s. 434; D.M. Dunlop, ayn. esr.. s. 56-68, 237 vd; . Boba, ayn. esr., s. 23 vd.; A.N. Kurat, IV-XVI1I. yzyllarda..., s. 40. m O Pritsak, Eine altaische Bezeichnungfr Kiew, s. 1-13. Daha bk. a. Tuna Bulgar Devleti. Bk. L. Rsonyi, ayn. esr., s. 117. Adn asl Mansi (sylenii, Magy). Trklerle temastan sonra, Trke+er (ar) eki ile; Mansi+er > Magyar, slm kaynaklarnda: Macghari, bk. Gy. N6meth, ayn. esr., s. 247 vd. Buna kar Magyar = Mier (aslen Oka nehri dolaylarnda oturmu bir kavim) gr iin bk. . Boba, ayn. esr., s. 92-98. m Ananyino ve Pionobor kltrleri, bk. . Zichy, Magyar strtenet, s. 41.

Ad, Fin-Ugor meneli. Adn asl ihtimal Pasker, bk. Gy. Gyrffy, Tanulmnyok a Magyar llam eredetirl, s. 48 vd., 66 vd, 696Tafsilen bk. Gy. Nemeth, HMK s. 299-309; De Administrando lmperio [bk. yk. Peenekler]*dan,>4 Magyarok cldeiri, s. 80, 81; D. Sinor, Un Voyageur du treiziime scle. Le Dominkain Juiien de Hongrie, s. 589-602. 697 "Sihirli Geyik" Efsanesi Gy. Moravcsik, Byz. turc. I, s. 39; B. gel, Trk Mitolojisi s. 578-581. 698 Gy. N6meth, ayn. esr., s. 173; Ayn. mell., Huntar ve Macarlar, s. 260 vd.; B. SzAsz,A Hunok torunete..., s. 453 vd. 699 Gy. Nemeth, HMK. s. 176 vd., 195-290; Byz. turc. 11, s. 223 vd., 270. 7U Bunlar ve dier Trke meneli kelimeler iin bk. Z. Gombocz, Die bulgarisch-trkiseke Uhnwrter in der ungarisehen Sprache, MSFou, XXX, 1912; L. Rsonyi, Torek adatok..., s. 2-41; L Knie-sa, Nyelveszet es strtinet, s. 187 vd., F. Eckhart, Macaristan Tarihi, s. 4 vd., 8. 12 vd; A. Rona-Tas, A Magyar - Bolgr Trk erintkeziz jetlege, s. 267-225.

176/TRK MLL KLTR hatt bir Hazar prensesi ile evlendirilmi ve ihtimal "knd" 1 unvann tayan babular Lebedi nin idaresinde bulunduklar srada, doudan gelen Peenek badas sebebi ile yerlerinden ayrlarak Dnyeper-Dnyester-Prut blgesi (*Etel-kz~Etelkz=nehirler aras)'ne gemilerdir7 3. Burada Knd ile "fj&e"704 taraflarndan idare edildikleri zaman, herbirinin banda Hazar hakanlnn tyin ettii birer "r"705 bulunan 7 kabileden kurulu birlik tekil ettikleri anlalan Macarlarn Trklerle bsbtn kartklarn kabile adlan gstermektedir: Tarjan (tarkan), Yen (Trke unvan "mak"dan), Kurt706 Gyarmat (yorulmaz), Kr (byk, iri), Keszi (kesik, para). Dier iki kabile Fin-Ugor: Nyek ve Magyar 7. Bunlardan Orta Asya'da Trk asldan bir boy olarak grnen Krt kabilesi70Smden hi olmazsa bir blmn Gk-Trkler anda gelerek Macarlara katld sanlyor. 880'lerde batya doru ynelen Peeneklere kendi lkesinden yol vermek zorunda kald anlalan Hazar hakan tarafndan, herhalde Peenek tehlikesine kar Macar birliini salam tutmak maksadyla, ge soyundan Alm-olu Arpad (Trke, Arpack)'a tam selhiyet verildi ve o, 'Trk (Hazar) usulnde tre uyarnca kalkan zerinde kaldrlmak" suretiyle ve herhalde Gyula (=Yula, Ola, Trke unvan)709 olarak Macar kabileler birliinin babuu iln edildi710. Hazar topluluundan ayrlan urugdan kurulu Kabar7n,\ann da katlmas ile712 Macar kabile says 8'e ykseldi, dolaysiyle Macarlar arasnda Trk unsur daha da artt ve bu sebepten Fin-Ugorca yannda Trke de yayHazarlarda hakan ve beyden sonra gelen 3. nvan,bk. Gy. Gyrffy, ayn. esr, s. 83 vd.; Trke asl kn-l (kn=halk, halk olan, halkl)? bk. O- Turan, Ug Unvan Hakknda, s. 198. TO Veya "Levedi* = "Alp edi" =, (tapferer Herr) bk. O. Pritsak, Yowar und Kawar, s. 384) veya Alp 1? Macar'larn yurdu "Levedia" (ihtimal Kuban rma havalisi, bk. O. Pritsak, ayn. esr., s. 383 n. 1) bu addan geliyor. Ayrca, Byz, turc, II, s. 70,157. 703 Bu iki eski Macar topra iin bk. DeAdm. mp. II, s. 146 vd. ^Veya "ge". Trke unvan bk. Suc ve Acura kitabeleri, H. N. Orkun, ETY, I, s. 156, III, s. 133; K. H. Menges,/4/fic Elemente in the Proto-Bulgaren Inscriptions, s. 91 vd.; Gy. Gyrffy, ayn. esr., s. 83 vd. Devlet meclisi bakannn unvan (bk. a. Tekilt); ayrca bk. H. Ecsedy, Act. Orient, XXI, s. 169. 705 Asl Trk unvan "buyruk", bk. Gy. Gyrffy, ayn. esr., s. 103 vd. 706 KrtTrke: Kar yn, , kaygan kar kmesi, bk. Gy. Nmeth, Der Volksname Kartuk und seine semantische Gruppe, s. 13 vd. ^Tafsilen bk. Gy. Nmeth, HMK s. 233-275. 708 Bk. Elege kitabesi, str. 8; H. N. Orkun, ayn. esr., III, s. 181. 709 Bk. Gy. Nimeth, HMK, s. 45; Kemik-cirgak-kitbesi, str. 3 {ETY, III, s. 79); V. Minorsky, Hudd..., s. 320,323. 710 DeAdm. mp.'danA Magyarok eldeirl.., s. 81; D.M. Dunlop, ayn. esr. s. 196 vd. 7U Kabar "bakaldran, isyan eden", bk. Gy. Nmeth, HMK, s. 49; Gy. Moravcsik, Byz. turc., II, s. 144; Kabarlar iin tafsilen bk. O. Pritsak, Yowr und Kwar s. 378-393; P B. Golden, Hazar Dili, s. 153; Son olarak, ayn. mell., Khazar Studies, n. 133-142. 7l2 DeAdm. mp., II,s. \A9;A Magyarokedeirl..., s. 81.
701

TARH/177 gn dil hline geldi ki, bu iki dilli durum bir asr kadar srm gibidir. 889'a doru Macarlara ynelen 2. byk Peenek taarruzu yznden Etelkz'y terk etmek zorunda kalan Macarlar, vaktiyle Avarlarla birlikte bir ksm soydalarnn gittii ve kendi hayat artlarna uygun bulup beendikleri Tu-naTisa blgesini, Arpad (lm. 907)'n sevk ve idaresinde, igal ederek bugnk vatanlarn (Macaristan, Hungaria) kurdular (896). Trk soyundan gelen713 ve 1301 ylna kadar devam eden Arpad sllesi mensuplar, 1000 senesinde Hristiyanl (Roma Katolik) kabul edinceye kadar ounlukla Trke adlar tamlardr: Tarka, Yuta, Ta, Tarma ve Geza 14; iki prenses: Saroltu, Karoldu (Ak-gelincik, Kara-gelincik) ve Hristiyanl devlet dini yapan ve Stephanos (stvn) adn alan kral: Vayk (=Bay+k) I5. O tarihlerde Bizans kaynaklarnda Macarlara daima "Trk" denildii gibi, Macaristan'a da "Trkiye (Tourkhia) ad verilmitir716. Ayrca Macarlardan bir zmre olup bugrt Erdel (Transilvanya)'de oturan Trk asll Szekely (Sekel)'ler 16. yzyl ortalarna kadar, eski Orhun alfabesinin az deiiklikle devam olan ve Macar "Oyma yazs" (Rovsrs) denilen yazy kullanmlardr ki, bu yazdan bir htra da stanbul'da bulunmutur (Eli Han kitabesi. 16 yzyl) Hazar hakanl 10. yzyln ortalarndan itibaren gcn kaybetmee balad. Bu, tabiatyle daha nceki tarihlerde beliren sosyal huzursuzluklarn sonucu idi. Balangta Trklerden kurulu olan ordu -Hazar unsurunun daha ok ticari ilere kaymas dolaysiyle- cretli asker saysnn gittike artmas yznden, yava yava millliini kaybederek yabanclayordu. Daha 8. asr ortalarnda cretlilerin mhim bir ksmn Harezm ve civarndan gelen mslmanlar (Khlis ~ Kh - alis=Kaliz'ler)72 tekil ediyordu. Mesel yuka713

On-ogurlardan? Bk. O. Pritsak, Yowr und Kwar, s. 834,839. Geza=Trke yi~ye (=iyi, stn) kknden {HMK, s. 292), veya Yabgu'dan. Gy. Gyrffy, ayn. esr., s. 81. 715 Bk. Gy. Nrneth, ayn. esr., s. 278-298. Veya Baytk? = doru, inanlr (Ouzca), bk. DLT, III, s. 166. mflyz. furr.,II,s.269vd. 7.7 Hangi Trk topluluuna mensup olduklar mnakaa konusudur. Bk. Gy. Nemeth, A SzikefyeH eredete, s. 129 vd.; B. Szsz, ayn. esr., s. 408,455; B. gel, Sekellerin Atalar Hakknda, s. 469-483; L. Rsonyi, Tarihte Trklk, s. 126. 7.8 Gy. Nemeth, Macar Oyma Yazs, 1948. 719 Bu ve dier btn Sekel yazdan iin bk. H-N. Orkun, ETY, III, s. 249-319; Macarlar hakknda ge ni biliri iin bk. A Magyarsg strttnete, Bp. 1943. 720 Bk Byz. turc II, s. 290; Gy. Gyrffy, ayn. esr., s. 51; Gy. Szekely, Us contacts entrt Hongrots et Musulmans aux IXe - XIle siecles, s. 58 vd.; ashnda, K. Czeglidy'ye gre (bk. Nmdntp*k s. 19 vd 110 vd) Seyhun'un dousunda oturan ve 8. asrda Mslman olmu ranU-Turk karm "Khoalit" kavmi. Hazar ordusunda vazife alan dier bir Mslman kavm hak. bk. T. Uwck, Un petple iranien peu connu; Les *Arsiya on *Oniya, s. 31 vdd.
714

178/TRK MLL KLTR

nda 762-764 hdiseleri dolaysiyle zikrettiimiz As-Tarhan daha ziyade kendi yurttalarna kumanda eden Harezmli bir askerdi. Memlekette dil ve din birliinin bulunmamas, Hazar topluluunun dalmasn kolaylatran millerden olmu; ordunun kuvvetten dmesi neticesinde ticar emniyetin sarslmas ekonomik dengeyi bozmu; Peeneklerin lkeye yaylmalar, belki byk karldk ylan olarak bilinen 854'lerde Kabarlarn, daha sonra Macarlarn ve ihtimal Kalizlerle Bulgar skil721'lerin yurttan ayrlmalar hakanl bsbtn zaafa uratmt. slvlar durumdan faydalandlar. Ticaret rts altnda etrafta saldrgan hareketlere giritiler. Hazar sahillerindeki kasabalar yamalyor, tahrip ediyor, ahaliyi ldryorlard (bilhassa 910, 913, 943 yllarnda). Vaktiyle hakanlk gemilerinin huzur iinde dolat deniz ve nehir yollarnda emniyet kalmad. Hazar hkmet makamlarnn kanunsuzluklara engel olmaa almalar Islvlan bsbtn azdrd. Nihayet Kiyef Rus prensi Svyatoslav, Trk tarznda kurup donatt kalabalk kara ve nehir kuvvetleri ile her cihete borlu bulunduu efendilerini malp, bakenti zapt ve dier ehirleri tahrip etti (965). Yalannda 12. asrda "Saksn" ehrinin kurulduu eski bakent til ehri, el-Brn zamannda (1048) bile harabe hlinde idi.722. Hazarlar daldlar. Tmutorokan'a, Krm'a doru ekilenler topluluk hayatm devam ettirmee altlar723. Dier taraftan Hazarlar yabana lkelerde de baz htralar brakmlardr: shak b. Kndck, Abbas halfesi el-Mu'temid zamannn (870-891) tannm kumandanlarndan -di. Tegin b. 'Abdullah'il-Hazar kere Msr valilii yapmt (10. asrn ilk eyrei). Hatt Ye'cc-Me'cc eddini aramak zere halfe el-Vsk (842847) tarafndan Kafkasar'a gnderilen ve Trke de bildii sylenen Sellm-ut-Tercman724,n aslen bir Hazar Musevsi olduu rivayet edilmitir725. Kafkaslarda yaayan Karaaylarn Hazarlarla akrabal ileri srlmektedir726. Bugn Hazarlarn htralarndan biri Hazar Denizi'nin addr.

12- PEENEKLER, UZLAR VE KUMAN(KIPAK)'LAR

Orta Asya'dan batya Trk glerinin son byk dalgasn (9. 11. asrlar) meydana getiren Trk boylarndan ilki, Peenekler, Gk-Trk hakanlna dahil ktlelerden biri idi. htimal On-ok'larn (Trgilerin) bir ksmm tekil etmek zere7 7 Ik gl-Balka dolaylarnda yaamlar, Bat Gk-Trk hakanlnn zlmesinden (7. yzyl ortalan) sonra da, belki Karluk devletinin kuvvetlenmesi zerine Seyhun nehrine doru gelien Ouz hareketi karsnda Bat Sibirya'ya ekilmek zorunda kalmlardr (8. asrn 2. yans). Kgarl Mahmud'da Peeneklerin bir Ouz boyu olarak gsterilmesi , bu Ouz-Peenek itimelerini ve komuluunu belirtir. Bizans imparatoru K. Porphyrogennetos'a gre730, geriden gelen Ouz basks sonucunda batya ekilen Peeneklerden bir blk Ouzlann yannda kalmtr ("Ouz Peenek")731 ki, Kgarl'daki Ouz boylan listesinde yer alan "Peenek" bunlar olmaldr. eitli kaynaklarda "Patzinak" (Bizans), Pecenati, Pacinacae, Pezengi, "Bissenus" (Ltin), "Peenyeg" (Rus), "Badzinag" (Ermeni), "Beeny" (Macar) adlan ile zikredilen Peenekler, Cim ve Yayk (Emba ve Ural) nehirleri havalisinde bulunduklan 9. asrn ilk yarsnda, herhalde basknlarla, Hazar dou ticaret yollarnn emniyetini tehlikeye drmeleri sebebiyle doan Hazar-Ouz ittifak basksna dayanamyarak, kalabalk ktleler hlinde Volga'y geip, yurtlarndan kardklar Macarlarn yerine: Don-Kuban havalisine gelmilerdi (860-880 sralan). Bu, byk gn ilk hareketi oldu.

Bk. Gy. Gyrffy, ayn. esr., s. 76. Tafsilen bk. D.M. Dunlop, ayn. esr., s. 238-250. Burada (Khazaria) ad bilinen son "hkmdar" Tzulas (Tzula, Tzul) olup, 1016'da Bizans'a balanmt, bk. G.G. Litavrin, A propos de Tmutorokon, s. 231; D. M. Dunlop, ayn. esr., s. 251. Bk, . Zichy,Le Vayagede Satlme, VInterprete la mouradlede Gog et de Magog, s. 191-199; C. E. Wibon, 77* Va ofAlexander> s. 576-612; Kr. V. Minorsky, Hudd..,, s. 225. D. M. Dunlop, oy. esr., s. 191. D. M. Dunlop, ayn. esr., s. 220 n. 1; ayrca bk. A. Vmb6ry,/4 Trkfaj, s. 670-673; Hazar bakanlndaki halk gruplar ile idar terimler, unvanlar, ahs ve yer adlan (Hazar, Kara-Hazar, Barsl, kil, Alan, vb..., Kaan, katun, ilig, yabgu, ad, beg. alp, kndecik, tarhan, tudun, vb..., Bulan, iek, vb... Belencer, Semender, Sarigsin, arkeJ, vb...) hakknda kaynaklar ve aklamalar iin son olarak bk. P. B. Golden, Khazar Studies..., s. 112-263.

727

728

Bk. A. N. Kurat, Peenek Tarihi, s. 30 vd.; F. Smer, Ouzlar..., s. 13. Minorsky, Mervez, s. 95. DLT, I, s. 57; ayrca bk. F. Smer, Ouzlar..., s. 312 vd. Bk. A. N. Kurat, Peenek Tarihi, s. 258. mDLT, I, s. 488.

180/TRK MLL KLTR Macarlar nlerinden sren Peenek('Trk Peenek") 'lerin gerisinde Ouzlar, onlann da gerisinde Kuman(Kpak)'lar Karadeniz kuzeyinden batya yneliyorlard. Sibirya'ya doru daha geride de Kimekler bulunuyordu. Peenekler 889-893 ylnda Etel-kz'deki Macarlar Karpatlar-Tisa'ya uzaklatrmak suretiyle, Don nehrinden Dnyeper'in batsna kadar uzanan bozkrlara yayldlar. mparator K. Porphyrogennetos tarafndan yazlan De Administrando mperio'B. (948-952'lerde) kaydedildiine gre, Peenekler 8 boy hlinde idiler: Ertim (Erdem, Babu; Bayca, sonra Yavd), or (babu: Kgel, sonra Keri), Yula (babu: Korkut+an, sonra Kabukn), Klbey (babu: pa, sonra Sum), Karabay (babu: Kaydu+m), Tolma (babu: Kortan, sonra Boru), Kapan (babu; Yaz), oban (babu; Bata+n, sonra Bula)733. Aralarndan (Ertim, or ve Yula) Trke "cesur" mnasndaki "Kangar" ad ile zikredilen bu boylar734 10. yzyl ortalarnda, Karadeniz'e dklen nehirlerin kylarnda olmak zere, yle sralanmlard: oban (Don), Tolma (Don'un denize dkld blgede), Klbey (Donetz), or (Dnyeper dousu), Karabay (Dnyeper-Bug aras), Ertim (Dnyester), Yula (Prut), Kapan (aa Tuna). lk , Uzlar, Hazarlar, Alanlarla ve Knm blgesi ile temas hlinde; Yula 'Trkiye" (Macaristan) le Kapan da Tuna Bulgarlan ile snrda bulunuyorlard735. Boy adlarndan bir ksm eski Trk unvanlar (Yula, or, Kapan-Kapgan, Kl, Bey) olup, babu isimleri de daha ziyde renk ifade ederler: Keri gk, mavi; Kabukn = aa kabuu rengi=solgun, sanms; 5/=kl rengi; Boru=boz; Yazesmer (boz-

TARH/181 kr rengi); u/a=alaca; Yawfc=parlak. Kaynamzda her boyun kendi ad ile bitiik ekilde kaydedildii bu renklerin, her boyun ayr donlarda (yni boy adnn yannda, sylenen renkte) atlara sahip olduunu gstermesi mmkn olduu gibi737, boylarn ayn ayr bayrak renklerini ifade etmesi daha muhtemel grlmektedir738.13. asrda boy says 13'e ykselen Peenek-lerde ahs adlar arasnda unlar vardr: Aba, Balar, Bator, Bkh, Yeke, l-be, Kre, Karaca, Temir, Teber, Sol. Ayrca u kelimeler Peeneklere it kale adlandr: Salma, Saa, Kerbalg. Peenek kalelerinden dier drt tanesinin ad henz zlememitir. Bu kelimelerden Peenek dilinin daha ziyade Kpak Trkesi tipinde olduu sonucuna varlmtr . Peenekler, tarihleri sresince, her biri kendi babuunun idaresinde olarak yalnz boy tekilt erevesinde kalmlar, bir devlet (l) btnl dzenine girmemiler, fakat, sava ve mdafaa zamanlarnda bir arada ve ortak hareket etmesini bilmilerdir (Kumanlar ve Uzlar da byledir). Peeneklerin en geni snr komusu Kiyef Rus knezlii idi. 915'de knez gor zamannda bu araziye ilk Peenek akm yapld740 ve Peeneklerin Ruslarla yanyana yaadklan 1036 ylna kadar, 121 sene iinde, ll'i byk apta olmak zere aknlar tekrarland. Rus vakayinamelerine gre Peenekler Rus kasabalanm yamalyorlar, halk esir alp gtryorlard. Yllklar buna benzer ikyetlerle dolu olmakla beraber, dmanlk ok kere Ruslann tecavzlerinden veya Peenek dmanlarn korumaa kalkmalanndan ileri geliyordu. Bazan da Peenekler, Rus topraklarna birbirleri e den knezler tarafndan arlyorlard. gor 944'deki Knm seferinde de Peeneklere mracaat etmiti. Peenek-Rus mcadeleleri, til ve Tuna Bulgarlanna kar sefer aan, 965'de Hazar hakanln ykan, Ruslanr*Byk iskender'e benzettikleri, fakat Peenek rneine gre yetitii iin "bir Peenek babuu vasfnda olan" knez Svyatoslav zamannda (946-972) kzt. Peenekler 968'de Kiyef i kuattlar ve nihayet Bizans'la savatan dnen Syyatoslav' aa Dnyeper'deki kayalklara sktrarak malp ve telef ettiler. Knez Vladimir zamannda da (972-1015), Ruslann Peenek arazisine nfuz ederek mstahkem mevkiler kurmaa ahmalan yznden mcadele iddet kazand. Peenekler bu teebbslere karlk verdiler (992,996,1015 yllarnda). O srada Ruslarla mcadele eden Polonya kral Boleslaw I

= yni Hazarl Peenek? Bk. V. Minorsky, Hudd..., s. 312-315, 443 vd.; Ayn. mell., Mervez, s. 95; F. Smer, ayn. esr., s. 312. Bk. Byz. turc. t, s. 84, 94,107,124, 147,156,248, 279; DeAdm. /mp.'dak Peenekler blmnn nesji ve Trk. tere. A- N. Kurat, ...Karadeniz Kuzeyindeki Trk Kavimleri ve Devletleri, s. 324 vdd., 443-445. Hdiselere ada Bizans imparatoru K. Porphyrogennetos'un kendi eserinde, phesiz Peenek kaynana dayanarak, mnasn "cesur, asil" diye kaydettii Trke "Kangar" ad (Gy. Moravcsik, Byz. turt. U, s. 145; Gy. Nemeth, HMK, s. 49; Gy. Gyrffy, Monuments du lexique..., s. 75; DLT, I, s. 183. Kelimenin treyii: Kan+ga+r? Bk. K. H. Menges, Some Pacanag Names..., s. 270 vd). Topluluk ad olarak Trklerde ad-verme usulne uygundur; kelime ahs ad olarak da yaygndr (msl. bk. F. Smer, Ouzlar..., s. 13 ve n. 25). Buna ramen Kangar sznn, Orhun kitabelerinde gecen "Kengeres" yer ad (bk. V, Minorsky, Hudd..., s. 308, 324; ayrca yk. bk. II. Gk-Trk Hakanl) aracl ile Trke olmad sanlan eski Kang-k ismine balanmas gerektii ileri srlmtr, bk. S. G. Klyatoniy, Orhon bidelerinde Keng'nn Kavm-Yer Ad, s. 99-104. Bunun gibi, dier baz Rus "biimri"lerinin (kltr unsurlarn dikkate almadan, sadece okunular bile pheli bir takm eski adlan dtan benzetme yolu ile) Ouz'lar da Trklkten ayr ve mahall bir kavim saymak ve bir Ouz boyu olan Deerleri ranl "Tohar"lardan gstermek teebbsleri (bk. E. Esin, TED, VI, 3-4,1976, s. 83) dikkat ekicidir. ' Bk. Gy. Gyrffy. Sur la auestion de l'tiablissement des Petchenigues en Europe, s. 283-292.

De. Adm. mp. m l Nemeth, Dos Volk m den schechgen Pferden, s. 345-352. Gy Gyrffy. Monuments du lexipue Pitchinegue, s. 73-76; L Rsonyi, ayn. esr., * 739 Bk. Gy. Gyrffy, ayn. esr., s. 76-81; Gy. Nemeth, Peenek ve Kumanhnn Dili,*.* 7J .Boba,oyn. esr., s. 26.

182/TRK MLL KLTR

TARH/183

(992-1025) ile de mnasebet kurduklar anlalan Peenekler741 bu suretle, Hazarlar ve sonraki Kumanlar gibi, Ruslarn Karadeniz'e inmelerine mni oldular . Bu da dolaysiyle Bizans menfaatlerine uygun dyordu. mparator K. Porphyrogennetos eserinde "Peenek'lerle mutlaka iyi geinmek gerektiini" kaydetmiti743. Peenek-Bizans dostluu, Ruslara ve Tuna Bulgarlarna kar asker destee ihtiya duyan imparator Konstantinos Porphyrogennetos'un gney Krm'da Khersones'teki kumandam aracl ile Peeneklerle temas kurmak istemesi zerine, 915'de balamt. stanbul'dan Peenek babularna sk sk eliler, hediyeler gnderiliyordu. ki taraf arasmda ticar faaliyet de canl idi. Bizans'dan gelen kuma, baharat, boya ve Peenek kadnlarnn ok dkn olduklar ss eyas ve mcevherata karlk balmumu, tutkal, kymetli deri vb. satlyordu. Fakat Peenekler douda pek huzurlu deildiler. Kendilerini Vol-gatesi yurtlarndan karan Uz (Ouz)'iar batya doru ilerliyor ve geldikleri Oka-Sura evresinde Peenek dou cephesine basklarn arttryorlard. Neticede Peeneklerden bir ksm 942-970 arasnda Macaristan'a gidip yerleirken, asl ktle yava yava batya kaymaa balamt. 11. asrn ilk eyreinde Peeneklerin Turla (Dnyester) boyuna ve bugnk Besarabya'ya indikleri grlmektedir ki, Karadeniz dzlklerindeki Peenek hkimiyetini iyice zayflatan bu durumdan yine Ruslar istifade ettiler. Knez Yaroslav, Normanlar, Slovenler ve Novgorodlularla takviyeli ordusu ile Kiyef civarndaki savata Peeneklere ar darbe indirdi (1036). Peenekler deta gzden silindi, aradaki siys mnasebet kesildi. Dier taraftan mparator Basileos II ("Bulgarokton")'un Bulgar iini hallettii 1018 ylndan beri Bizans'n artk d yardm istei kalmad iin, imparatorlukla Peenekler arasmda "devlet seviyesindeki temaslar da sona ermi bulunuyordu. Bu durum Peenek aknlarn Balkanlar zerine ekti (1026, 1035, 1036). Bulgaristan, Makedonya, Trakya tahrip edildi. Fakat Bizansl tarihi Kedrenos (11. asr)'a gre "Dnyeper nehrinden Pannonia (Bat Macaristan)'ya kadar Tuna'nn kuzey sahasn igal etmi olan" Peeneklerin bir ara 11 boyunu kendi idaresinde toplama baard anlalan babu Tutak ile hkimiyet dvasna kalkan dier babu Kegen arasndaki mcadele (1048) ve ikincinin Bizans'a snmasnn yol at Trakya akn felketle neticelendi. Kegen Hristiyanl kabul etmi, Turak da savata esir derek Hristiyan olmutu. Bundan
41

sonra bir yandan Peenek-Bizans mcadelesi devam etmekle beraber, dier taraftan Peenek ktlelerinin Bizans snrlar iine (Bulgaristan'a) beki olarak yerletirildii, birok Peenein Bizans ordusunda hizmet ald ve bilhassa 1048'den sonra saylar artan bu cretli askerlerin Seluklulara kar Anadolu'ya gnderildii bilinmektedir. Ancak, bunlardan imparator Konstantinos Monomakhos'un emri ile skdar yakasna geirilen 15.000 Peenek atls, Bizans kaynaklarna (Kedrenos, Zonaras) gre, byle bir vazifeyi kabul etmeyerek -Boazii'ndeki gemiler kasden kaldrld iin- babu Kataln'n idaresinde atlar stnde -Boaz yzerek Rumeli sahiline kmlar ve Tuna'ya dnmler (1050)744, daha sonra da 1071 Malazgirt muharebesinde Bizans ordusundaki bir ksm Peenek kuvvetleri soydalan tarafna gemilerdir74. Peenekleri yukardaki i mcadeleye srkleyen sebep, gerilerinden gelen, fakat kendileri de Kuman(Kpak)'larn nnden boyuna ekerek bir ksm 1048'de Tuna'y gemek zorunda kalan Uzlar karsnda mukavemet edememeleri idi. Rus yllklarnda dorudan doruya "Tork1' (= Trk. Dier ekilleri: Torky, Toruky vb.; nadiren Torkmen = Trkmen. Rusa'da "" yoktur), Bizans kaynaklarnda ise ksaca "Uz" diye anlan bu kavim, Ouzlardan bir ksm olup, yukarda sylendii gibi, Peenekleri Volga-tesindeki yurtlarndan atarak oray igal etmiler (860-870'ler) ve sonra da batya gemilerdi. 985'de knez Vladimir'in til Bulgarlarna kar at sefere (ihtimal Kiyef knezlii-Ouz Yabgu devleti ittifak neticesi) baz "Tork" unsurlarnn katld Rus vekayinmelerinde kaydedilmi ise de, Ruslarla gerek temas kurmak zere onlarn ktle hlinde Kiyef knezlii snrlarna gle% herhalde, 1036'da Peeneklerin malp olarak Rusya'da sahneden ekililerinden sonra vukbulmu olmaldr. nk Rus kronikinde Torklarla ilgili bu vasfta ilk kaydn 1054 ylna ait olduu bildirilmektedir74*. 1048 harekt asl Uz ktlesinin Dnyeper blgesine, Kiyef Rusyasnn gneyine kadar yayldn gstermektedir. Fakat Rus knezleri toplanarak kendi blgelerinden Uzlar uzaklatrmay bildiler. 1060 senesindeki n hcum karsnda yenilerek batya ekilen kalabalk Uzlar (Bizans tarihisi Attaleiates'e gre 600 bin kii) 1065'de Bizans ve Bulgar mukavemetini krarak Tuna'y getiler ve Peeneklerin arkasndan, Trakya ve Makedonya'y yamaladlar, Selnik'e, hatt Peloponezos'a kadar ilerlediler. Bu beklenBk. A. N. Kurat, Peenek Tarihi, s. 136 vd.; Gy. Moravcsik, Byz. turc., II, s. 140. Tafsilen bk. A. N. Kurat, ayn. esr., s. 152-160. O. Pritsak, Der Untergang des Reiches des Oguzischen Yabgu, s. 397 n. 2; A. N. Kurat, ...Karadeniz Kuzeyindeki Trk Kavimleri..., s. 65.

Bk. E. Tryjarski, A Note on the Relations between the Pechenegs and Poland, s. 461-468. TafsiIen bk. A. N. Kurat, Peenek Tarifti, s. 81-102. DeAdm. mp.'anA Magyarok eldeirl.., s.78 vd., Ayrca A. N. Kurat, ...Karadeniz Kuzeyindeki Trk Kavimleri ve Devletleri, s. 61.
742

184/ TRK MLL KLTR medik hdise Bat dnyasn merak ve korkuya drd747. Ancak bu sratli istil, bir igal mahiyetini alamad. iddetli souk yznden Uzlar arasnda kan salgn hastalklara, onlardan almak isteyen Peeneklerin hcumlar eklendi. Uzlar krld. Geri kalan bir ksm Uz Macaristan'a akn teebbsnde (1068) basan elde edemedi. Artk bir kuvvet olmaktan kan Uz kalntlar Bizans ordusuna alndlar, ksmen eitli blgelere datldlar; Gney Rusya'ya dnenler de Kiyef etrafna yerletirildiler748. Uz basks yznden Balkanlara intikal ederek, 1050-1051 yllarnda Bizans'a kar iddetli ve baanl savalar veren Peenekler749'in kendilerini toparladklar grlmektedir. Nitekim Bizans ile iddetli atmalar imparator Aleksios I Kommenos zamannda (1081-1091 yllarnda) da devam etmi ve herhalde bu savalar, baz aratrclarn dikkatini ektii gibi, Anadolu'nun Seluklular tarafndan fethini kolaylatrmtr . Peenek babuu elg'niin, yannda Macar kral St. Laszl ve kuvvetleri olduu hlde Lleburgaz'a kadar ilerledikten sonra, savata yaralanarak lm (1086) zerine Peenekler, Tatu'un babuluunda ve Kumanlarla takviyeli ordular ile Derster (Silistire)'de, 1087'de, mparator Aleksios kumandasndaki Bizans ordusunu hezimete urattlar751. 1088-1090 yllarnda devam eden savalarda yine imparator idaresindeki Bizans kuvvetlerini yer yer malp ederek, Filibe ve civarndan sonra Edirne'ye ve Kean'a kadar Trakya'ya hkim oldular, 1090 sonlarnda ekmece'ye yaklatlar. Bizans imparatorluu, tarihinin buhranl anlarndan birini daha yayordu. nk Peenekler Anadolu'daki soydalar ile ibirliine girimilerdi: 10 yla yakn bir zamandan beri kuvvetti donanmas ile adalardan bazlarn zaptederek Ege denizine hkim olan, Oullarn avuldur boyundan, zmir Beyi akan752 stanbul'u zaptetmek zere Peenek babular ile temas kurmaa muvaffak olmutu. Edirne'de Peenekler, Ege'de akan'm donanmas, Marmara sahillerinde Seluklular tarafndan azl Trk kskac arama alnm olan Bizans'n 1091 ilkbaharndaki durumu, Ftih'in stanbul'u fethinden hemen nceki gnleri hatrlatyordu. Durumun arl dolaysiyle mparator, Avrupa Hristiyan dnyasna mracaata balam idi ki, bu rica Hallarn bir an evvel
A. N. Kurat, Peenek Tarihi, s. 152. Tafsilen bk. B. Kossnyi, 11. -12. Asrlarda Uzlar ve Komanlann Tarihine Dair, s. 120-126. ' Urfal Mateos, s. 91 vd. Bk. A. N. Kurat, Peenek Tarihi, s. 165 n. 3. A. Comnena, Atexiad, s. 168,173-179; ayrca bk. A. N. Kural, ayn. esr., s. 171 vd. Bizans kaynanda: Tzachas, bk. Akxiaa\ s. 183 vd., 198, 214 vd. Burada geen adn, aka deil, akan olmas daha dorudur (Byz. turc. I, s. 261); zira Grekler o tarihlerde yabanc isimlerin sonundaki n yerine s yazyorlard. rnekler, Byz. turc, II, s. 65, 75, 240 vd., Tafsilen bk. . Kafeso-lu, Seluklu Devrinde zmir Beyinin Ad, H. Mill Trkoloji Kong., 1979.

TARH/185 harekete gemelerini salamtr753. Aleksios Bat'dan zamannda yardm gremedi ise de imparatorluunu bu tehlikeden yine Trklerin eliyle kurtarmay baard: Uzlarn arkasndan Balkanlara kadar gelmi olan Kumanlann Tugorkan (veya Tugor Han) ve Bnek (Bonyak) adl babular ile anlaarak onlar, akan'n sahillere yanamasn beklemek zere Meri nehri kenarnda Lebunium (Omurbey mevkiinde)'da karargh kurmu olan Peenek kuvvetleri zerine saldrtt. 40 bin Kuman svarisinin basknna urayan Peenekler tamamiyle ezildiler (29 Nisan 1091)754. Siys tarihleri bylece nihayete eren Peeneklerden arda kalanlar daldlar. Macaristan'a gidenler Pete evresinde ve Fert vilyetinde yerletirildiler. Bir ksm da Uzlar ve Kumanlarla kart. Balkanlarda kalanlar daha ziyde Vardar nehri boyuna iskn edilmilerdi. Makedonya'daki Megleno-Ulahlar ile Sofya etrafndaki op-Bulgarlann Peenek neslinden olduklar sylenir. Anadolu'da755, Srbistan, Rusya, Macaristan ve Kafkaslarda baz yer adlan ve halk efsanelerinde Peeneklerin htralar yaamaktadr7 6. Orta Macaristan'da ele geen mehur Nagy Szent Miklos hazinesinin altn kaplar zerindeki Gk-Trk yazl Trke kitabelerin Peeneklere it olduu, kitabeleri okuyan Gy. Nemeth'in tesbiti ile ortaya kmtr 757. Ayrca gney Rusya'da Poltava'da bulunan Perescepine hazinesi de Peeneklere
758

t saylmaktadr . Adlarnn mna ve menei ile kavm terkipleri 60 yldan beri mnakaa edilegelmekte olan Kumanlar kaynaklarda baka baka isimler altnda zikredilmilerdir. Bu bakmdan bozkrl Trk topluluklar arasnda istisna tekil ederler. Onlara Bizansllar ve Latinler "Kumanos, Kumanoi, Cumanus, Komani", Ruslar "Polovets", Almanlar ve dier Batl milletler "Falken, Falones, Vatani, Valwen, Pallidi", Ermeniler "Khartes", Macarlar nKuri\ slmlar Kpak" (Kfak, Khfakh) demilerdir759. Ruslar, Almanlar, dier Batllar ve Ermeniler tarafndan verilen isimler aslnda renk (sant sarms, ak sar, saman sars) ifade eder. Adlarnn ilk defa getii Rus Kronikinde
Bk. F. Chalandon, Essai sur le regne d'Alexis l. Comnene, s. 129 vd. Alejdad, s. 202 vd.; A. N. Kurat, Peenek Tarihi, s. 214-227. ' Bk. F. Smer, Ouzlar..., s. 312 vd. ' Tafsilen bk. A. N. Kurat, ayn. esr., s. 228-254; L. Rsonyi, Tarihte Trklk, s. 133 vd. ' J. N6meth, Die Inschriften des Schatzes von Nagy-Szent-Miklos, 1932, Franszcasi: Revue des Etu-des Hongobes, XI, 1-2, 1937; kr. Fr. Altheim, Geschkhte der Hunnen, V., s. 293-317. Hazinenin resimleri ve kitabeleri: H. N. Orkun, ETY, II, s. 187-207.
1

Peenek eserleri ve Kuman kurganlarndan kan arkeolojik malzeme iin bk. B. gel, Trk Kt-

tr Tarihi, s. 277-297. ' Bk. Gy. Moravcsik, Byz. turc., II, s. 148 vd.; V. Minorsky, Hudd..., s. 315 vd.; A. N. Kurat, Peenek Tarihi, s. 183.

186/TRK MLL KLTR (1055-1056'lardan htra) Trkmen, Peenek ve Tork (Uz)'larla ayn cinsten olduklar belirtilen Kumanlar760 anlaldna gre buralarda, daha ziyde d grnleri le tantlmak istenmitir. Gerekten doulu, Batili btn kaynaklar Kumanlarn, kumral sal sarn olduklarnda fikir birlii halindedirler761. bn Hurddbih (885'lerde)'den itibaren slm ve sonra Grc kaynaklarnda geen Kpak ad Trke olarak ^fkeli, birden kzan") eklinde aklanmakta762, Kuman ve Kun adlarnn Trk lehelerinde de "sarmtrak", "solgunn76* mnasna geldii bildirilmektedir764. Kuman-Kpaklarm meneine dair ilk geni aratrmay yapm olan J. Marquart765'm Kumardan Uzak Dou'da Amur nehri dolaylarnda yaadn ileri srd "Murqa" adl bir Mool kavminin "Kun" kabilesine balama iddias, onun kaynaktaki baz kelimeleri yanl okumas (Arapa "frka" szn kavim ad sanarak "Murqa") dolaysiyle kabul edilmemitir. "Kun" isminin, yine bir Mool-Tibet karm olan Tu-y-hun kavim adndan ksaltma olabileceine dair G. Haloun'un dncesi 766 de ikna edici grnme-mitir. nk beyaz rkn sekin vasflarm tayan Kumanlarn ehrelerinde ve beden yaplarnda hibir Mool izgisi bulunmadktan baka, Ku-manKpak dilinde de Moolca unsurlara rastlanmamaktadr767. Fakat Kumanlarn rk zellikleri baz aratrclar, onlarla Ari'ler (Hind-Avrupallar) arasnda ilgi kurmaa sevk etmitir. Gerek soy, gerek kltr bakmndan Trk' Mool'dan pek ayramadklar bilinen ve aralarnda J. Marquart, P. Pelliot, W. Barthold, D. Rassovsky vb.'nn da bulunduu Batl bilginler, Trkler'e it saymadklar Kuman tipinin nihayet Mool blgesinde Trklemi bir HindAvrupah kavimden ileri gelebilecei zerinde durmulardr768. Hatt Rus Grum-Grzimajlo in'in kuzeyinde byle bir topluluun yaA. N. Kurat, gst. yer. Bk. A. N. Kurat, ...Karadeniz Kuzeyindeki Trk Kavimleri..., s. 71; ayn. mell., Peenek Tarihi, s. 186. Kumallarda grlen bu hafif farkllk iklim ve beslenme ile ilgili olabilir. Gy. Nemeth, HMK, s. 36, kr. Bugnk dilimizde kp-rda+mak, kpak-hareketli, yerinde durmaz. Adn farkl aklamalar iin bk. LA. mad. Kpak; P. Pelliot - L Hambis, ayn. esr., s. 96. Trke Kba (= solgun) [DLT, III, s. 217]Uan: Kuba+n, ku+n. Nmeth, Die Volksnamen quman und qun, s. 95-109; P. Pelliot - L. Hambis, ayn. esr., s. 304; baka grler iin bk. J. R. Hamilton, Les Ouighours..., s. 2; aun = g, kuvvet, bk. F. Altheim, Gesc-hichte der Hunnen, 1, s. 8, 29. I. Marquart, berdas Volkstum der Komanen, 1914. Bu eser hakknda P. Pelliot, W. Barthold, A. B. Boswell, Gy Miskolczy'nin tenkid ve mlhazalar iin bk. A. N. Kurat, Peenek Tarihi, s. 191; V. Minorsky, Hudd... s, 315; I. Rsonyi, ayn. esr., s. 330. Bk. V. Minorsky - Mervez, s. 98 vd. Bk. A. N. Kurat, Peenek Tarihi, s. 185 vd. 1 Son olarak, K. Grnbech, The Steppe Region in Worid History, fi, s. 24.

TARH/187 sadn kefetmek iddiasnda bulunmutur76 . Buna karlk, M.. 2. yzylda Tanr Dalarnn kuzey yamalar ile Ik Gl dolaylarnda oturan ve babular "Kun-mo" veya "Kun-mi" (Kun-be, Kun-b?) diye anlan Hun soyuna ve kltrne mensup ve Trklere mahsus bir kurt efsanesine sahip ve milddan sonralar da varlklarn srdren Wu-sun (veya U-sun) kavminin770 in kaytlarnda (Han devri) "krmz sal (kumral), mavi-yeil gzl" olduu belirtilmitir771. Dier taraftan slm kaynaklarndan (El-Brn, 1050 sralar, Mervez, 12. asrn ilk eyrei) anlaldna gre, Orta Asya'da Kun adl bir Trk kavmi, 10. yzyl banda Kuzey in'de kurulan Mool K'i-tan devletinin bilhassa 936'da in'de Liao sllesi olarak btn kt'ay ele geirme teebbs karsnda, yerlerini terkedip "Sanlar lkesi" (riya)'ne doru ekilmidir772. Bu "San"larla, adlar ayn mnaya gelen Kunla-nn, mene bakmndan ilgisi zerinde durulmutur: Mervez'ye gre, -hi olmazsa bir ksm- Aral glne kadar ekilmi olan bu "San'larn ya "Sa-nUygur"lar(yk. bk. Kan-ou Uygur Devleti)dan olabilecei773 veya belki de, "Sar-su" rmak adnda ve Trgi hakannn bakenti civarndaki (u'nun bats?) bn Hurddbih'in bahsettii "Sarigh" kasabasnda htras mevcut "Sar Trgi"lerle birletirilebilecei dnlmtr774. stelik Kimek lkesine uzand sanlan yol zerinde Gerdiz'nin (Ulu Kuman?) diye kaydettii bir bozkr sahas bulunmaktadr Kun-Kuman-Sar-Kpak meselesine dair son aratrmalara gre durum yle grnmektedir: (Kumanlarn batya gnden nce) Orta Asya'da tilSeyhun-rti arasnda Ouzlar; Tobol, im evresinde Kpaklar; buradan Altaylar'a doru Kimekler; Ik Gl etrafnda Kariuklar bulunuyor, daha douda Nan-an blgesinde (Mervez'deki riya) San-Uygurlar yer alyordu. Huang-ho dirsei dolaylarnda Nesturi (Hristiyan) ngt'ler vard. te bu sralarda Kunlar da bu civarda bir yerde yaamakta idiler (Zira Mervez, ihtimal ngt'lerle kartrarak, Kunlann Hristiyan olduklarn syler). "San"ya gelen Kun(Kuman)'lar beraberlerinde Sar-Uygurlardan bir ktleyi de srkleyerek, Cungarya kapsndan Trkmen (Karluk) blgesine, oradan da kuzeyde Kpaklar sahasna geldiler. Eer "300 bin adr halknn

769

Bk. A. N. Kurat, ayn. esr.,, s. 187. Bk. B. gel, in Kaynaklarna Gre Wu-surar..., s. 277 vd. 771 W. Eberhard, in 'in imal Komular, s. 104 vd.; ayn. mell., DTCF Dergisi, V, 4, s. 772 Bk. V. Minorsky, Mervez, metin, s. 18, tere. s. 30. 773 V. Minorsky, Hudd..., s. 317; Mervez, s. 98-102. 774 V. Minorsky, Hudd..., s. 284 n. 5. 775 Bk. Hudd..., s. 306,315 n. 3. 776 Bk. Czeglddy, A Kunok eredetirl, s. 43-50.
770

188/TRKMLL KLTR in'den karak" Kara-Hanl lkesine saldrmak istediklerine, fakat Balasagun'a 8 gnlk mesafede Kara-Hanl Togan Han tarafndan geri atldklarna dair bn'l-Esr'deki haberi777 bu hdise ile ilgilendirmek mmkn ise778, byk Kun-sar gn Kpak topraklarna eviren sebebin Kara-Hanl mukavemeti ve kar taarruzu olduunu kabul etmek gerekir. Aslnda Bat Gk-Trk topluluklarndan olan Kpak ktlesi, eski ik'lerin779 10. asrdaki devam olduu anlalan, rti boylarndaki Kimekler780den im-Tobol vadilerinde oturan bir kol idi. Kgarl, Yimek (mek) kavminden ve bu kavim Kpaklann by sayld hlde Kpaklarn kendilerini ayr tuttuklarndan bahseder781. Bundan, Marquart,a gre, o srada (11. asm son yans) ikili federasyon (Kimek=ki Yimek, 2 mek) hlinde yaayan Kimeklerde idareciliin Kpak kolunda olduu anlalmaktadr. Bu iktidar deiiklii herhalde asrn balarnda vukua gelmi ve Kpaklar Balka'tan rti'e kadar hkim bulunduktan srada gneyden Kun (Kuman) Sarlarn gelmesi ile daha da kuvvet kazanarak, bu sefer hep birlikte (ihtimal doudan K'i-tan basks veya daha ziyde yer ve otlak darl sebebi ile) Volga zerinden batya ynelmiler ve sonra, nlerindeki Uz ktlesinin 1048'de Balkanlara ekilmesi zerine, Gney Rusya sahasna intikal etmilerdir. Bu suretle Rus kronikinde Kumanlar (Polovtsi) ilk defa 1054 ylnda grnrler782. Hkimiyetleri Dnyeper'e kadar yaylan bu devirde douda "Kpak" ad muhafaza edilirken, Batda, ba tarafta zikrettiimiz adlarla anlmaa balamlardr. Kuman (Kpak)'lann, Mool istilsna kadar 1.5 asrdan fazla bir mddet Karadeniz kuzeyi bozkrlarn hkmleri altnda tutular Rus ve Balkanlar tarihinde derin izler brakmtr. 1055 ylnda Pereyaslavl knezi ile bir anlama yapan babu Bolu't&n sonra Kumanlar 1061'de Ruslar yendiler ve 1068'de, kendilerinden kaan baz Uz ve Peenek gruplarm hizmete ald gerekesi ile yine Pereyaslavl'a girerek Rus knezlerinin birleik ordusunu perian ettiler (Alta rma sava. Kiyef yannda); ernigov knezliine kadar sokuldular. Kiyef knezi Lehistan'a kat. 1071'de Rostovtsev, Neyatin blgesine, 1079'da Voin kasabasna, ertesi sene Novgorod sahasna aknlar yapan Kuman (Kpak)'lar, 1080'lerde hkimiyetlerini, Don-Dnyester ar1

TARH/189 hk merkezi olmak zere, Balka gl-Talas havalisinden Tuna azna kadar yaymlard. Kafkaslarda Kuban blgesini de iine alan bu arazi, kuzeyde Oka-Sura nehirleri boyuna, yni til Bulgarlar snrna uzanyordu. Dou Avrupa-Bat Sibirya bozkr blgelerinin tamamn tekil eden Kuman-Kpak sahas o zamandan itibaren slm kaynaklarnda "Det-i Kpak' ("Kpak-Bozkn") adn alm, Bat kaynaklarnda (drs, Rubruquis, Plano Carpini vb.) "Comania" (Komanya) diye anlmtr. D. Rassovsky'ye gre783, Rus, Bulgar, Alan, Burtas (Mordva), Hazar ve Ulah'larn Kuman tbiiyetinde yaadklar bu devirde Kuman-Kpak lkesi 5 ksm hlinde idi: Orta Asya, Yayk-Volga, Don-Donetz, aa Dnyeper, Tuna784. Buralarda Kuman-Kpaklar, herbiri kendi babu("han")larnn idaresinde olmak zere ayr blkler olarak yayorlard ve 1091'de de Edirne yaknndaki Lebunium savanda Bizans'n mttefikleri, phesiz ancak "Tuna" bl mensuplar idi. Bu tarihlerde Altunapa, Saruhan adl babular "Kpak Bozkrnda rol oynayan balca simalard. Kumanlar 1091'de Macaristan'a, 1092'de Lehistan'a girdiler, 1093'de tekrar Bizans topraklarnda grndler. 1093-1094'de Rus blgesine aknlar devam etti. Anlalyor ki, maksatlar toprak igali deildi. Peeneklerde de grdmz gibi, blgede, Hazarlar dahil herhangi bir bozkr-Trk siys topluluu iin geerli olmak zere, bozkr ikliminden harice klmyor, kendi hayat tarzlarna en uygun arazinin muhafazasn, d tehlikeden uzak kalmasn salamak gayesi ile bozkrlar tesindeki siys topluluklarn daima bask altnda tutulmasna allyordu. Trk topraklarnn gvenlii artlan iinde gerekletirilen barlar, ok kere, kar taraf sznden dnmedii mddete, srp gitmekte idi. Bu durum bazan evlenmelerle de salamlk kazanyordu. Bir anlamaya gre Tugorkan (veya Togur Han)'m kz, Kiyef knezi Svyatopolk ile (1094); sonra ernigov knezi Oleg, babu Osuluk (Uzhk)'un kz ile evlendi. Bylece bir ara knezlerin ve ileri gelenlerinin htnlarndan ounu Kuman prenses ve kzlar tekil etti. Bununla beraber, Kuman-Rus mnasebetleri pek huzurlu deildi. nk knezler kendi aralarndaki mcadelelerde birbirlerine kar Kumanlardan destek salamaa alyorlar (mesl. Oleg 1095'de), veya yanlarndaki Kuman babularnn adamlarn, frsat bulduka, ortadan kaldryorlard. 1096 balarnda Kiyef e gnderilen iki eli (tler ve Ktan) maiyyetD. Rassovsky, Polovtsi, Sem. Kond. Praha. VII-XI, Franszca zetli. Bk. D. Rassovsky, Sem. Kond, X, s. 178, ayrca bk. A. Y. Yakubovskiy. Altn Ordu ve nhitat, s. 6. Byk Kuman-Kpak ktlesinin sa-sol taksimat iinde yaadklar: dou (sa koiydakilere "Kara-Kpak", bat (sol kol)'dakilere "Ak-Kpak" da denildii bildirilmektedir. Bk. A. N. Kurat, Karadeniz Kuzeyindeki Trk Kavimleri, s. 74.

El-Km, 408/1017-1018 yl. Ayrca bk. A. mad. Karahanllar, s. 256a. Bk. L. Rsonyi, ayn. esr., s. 137. 9Kitbe II, dou, str. 26;ine-usu, dou, 7,11. "Tafsilen bk. V. Minorsky, Hudd..., s. 304-310; Mervez, s. 32,107 vdd.; F. Smer, Ouzlar..., s. 31 vd. X DLT, III, s. 29. 2 V. Minorsky, Hudd..., s. 316; A. N. Kurat, Peenek Tarihi, s. 183.

190/TRK MLL KLTR leri le birlikte ldrlmlerdi785. Hdise bir savaa yol at. Tugorkan ile babu Kre baz kasabalar yaktlar, Kiyef i ve civarn yamaladlar (Mays 1096). Fakat knezlerin ittifak karsnda sava kaybettiler, muharebede Tugorkan ile olu lmlerdi. ki olu Kuman babularnn kzlar ile evli Kiyef prensi Vladimir Monomakh daha cidd davrand; 1097'de Liyubec kasabasnda tertipledii byk toplant ile knezleri uzlatrmaa, Rus mukavemetini tekiltlandrmaa giriti ve 1103'de btn knezlerin banda, Kumanlara kar byk bir basan kazand. Kumanlar buna ksa faslalarla iddetli aknlar hlinde cevap verdiler (1105-1111 arasnda 4 defa) ki, Rus kroniklerini dolduran bu mcadeleler ilk Rus halk edebiyatn zenginletirmitir. V. Monomakh'm lmnden sonra knezler arasnda mnazaalar tekrar alevlendii zaman Kumanlar bundan faydalanamadlar. Devaml arpmalarla genlerini ve dirayetli babularm teker teker kaybeden Kiyef civar Kuman birliinde zayflk emareleri belirmiti. Tuna Kumanlarndan bir ksm Macaristan'a giderek askerlik yapmakta idiler786. 12. asrn 2. yarsnda Dnyeper Kumanlarnn biraz toparlandklar grld. Bunlar Knek ile Kobyak (Kpek)'in babuluunda Pereyaslavi knezliine kar taarruza getiler (1177,1179). Aksu (Bug) civarndakiler Kiyef e doru aknlar yaptlar, fakat 1184'de knez Svyatoslav idaresindeki iddetli basknda birleik Rus kuvvetlerine malp oldular. Rivayete baklrsa verdikleri 7000 esir arasnda 417 bey veya beyolu bulunuyordu78. Ancak Kumanlann mukabelesi de iddetli oldu: 1185 baharnda Novgorod-Seversk knezi gor kumandasndaki birleik Rus ordusunu, aa Don boyunda Kayal (bugnk Kagalnik?) rma kysnda kuatarak imha ettiler. Babu Knek'in idare ettii bu savata prens gor dahil Rus ordusundaki knezlerin hepsi de yakalanmt; esirlere iyi baklm, -sonradan kamaa muvaffak olan- gor'un yaralar tedavi edilmiti. Rus edebiyatnn aheseri olduu sylenen Rus mill destan (Slovo o PoUcu Igoreveyvm balca konusu bu 1185 karlamasdr. Bu gor destannda seferin ayrntlar, tabiat, kahramanlk, znt, gor'un karsnn feryatlar ustalkla anlatlmtr. 1800 ylndaki ilk nerinden zamanmza kadar Rusya'da defalarca yaynlanm ve incelemelere tbi tutulmu olan metnin sonradan uydurulduuna dair iddialar ileri srlm ise de, tarih hdiseyi aksettirdiinden phe edilmemektedir ve ayrca dil, sava teknii, donatm,
A. N. Kurat, ayn, esr., s. 80 vd. Macaristan'daki Kumanlar iin bk. A. mad. Kpak Tafsilt iin: A. N. Kurat, ayn. esr., s. 84 vd.

TARH/191 madencilik vb. bakmlarndan Ruslar zerine Trk tesirlerini gstermesi itibariyle belge deeri byktr788. Don ve Kuban dolaylarndaki Kuman(Kpak)'lann da Grclerle yakn mnasebetleri olmu, bu vesile ile Kumanlar Kafkaslarn gneyine gemilerdir. Grc kiral Bagratl David 11^1088-1125) Byk Seluklu mparatorluunun en kudretli ama tesadf eden hkmdarlnn balarnda, slm-Trk basksna kar durabilmek ve mmkn olduu takdirde Abhaza lkesini ve baka Grc blgelerini Seluklulardan geri almak iin, aralarnda yava yava hristiyanln yaylmakta olduu Kpaklardan kendine en yakn birlik ile temas kurarak asker destek salamaa alm; onlardan ald yardmlarla gney ynnde baz harektta bulunmu (1109-1110'da) ve gzellii ile mehur bir Kpak prensesi ile evlenmiti. Bu kz, yukarda ad geen babu &zru/an(Charaghan)'n torunu ve onun yall dolaysiyle yerine babulua getirilen olu Atrak (Atraka)'n kz idi. Atrak da kraln daveti zerine kendine bal kalabalk ktlelerle (40 bin aile) Grcistan'a gitti (1118. lk byk g)7 9. Bu Kuman-Kpak ktleleri orun, Kr dolaylarn "grlmemi bir kudret ve genilikle canlandrdlar11; Seluklulara bal Mslman emirlikleri idarelerine aldlar ve says 40 bin tahmin edilen bir svari ordusu ile irvan'a, Azerbaycan'a seferler yaptlar. 1121'de Boral ay havalisini ele geirdiler. 1123'de aldklar Tiflis'i Grc kralh bakenti yaptlar. 1124'de spir ve Oltu'ya kadar ilerlediler. irvan-ahlan vergiye balamlar, Saltuklu, Skmenli, Mengckl ve Artuklu beyleri ile ve daha sonralar Azerbaycan Atabeylii ile devaml mcadele etmilerdi . Kral Giorgi III (1156-1184) zamannda Grc asker gcn meydana getiren Kpaklar 1177'de, s ordu kumandan vane Orbelian'dan, kral himaye etmek suretiyle bakumandanl devralan nl babu Kubasar ile bsbtn hkim duruma geldiler. Devlet adam Kutlu Arslan gibi Kpak beylerinin idaresinde balayan -anas tarafndan Kpak- gzel kralie Thamara (1184-1213) devrinde Grc devleti, kuzeyden Kpaklar babuunun kardei Sevin idaresinde yeni ktlelerin lkeye gelmesi e de (ikinci byk g: "Yeni Kpaklar") asker, siys alanda, tarihinin en parlak an yaad . Bugn Kr, oruh ve ldr gl havalisinde Kpak Trkesine yakn
788

Bk. K. H. Menges, The otiental Elementi in the Vocabulary of the Russian Epos, the igor Tale, 1951; A. N. Kurat, ayn. esr., s. 87 vdd.; L- Rsonyi, Tuna Havzasnda Kumanlar, s. 409; ayn. meli., Tarihte Trklk, s. 140 vd.; A. Caferoiu, Trk Dili Tarihi, U, s. 166; N. Poppe, Jr., Rusadaki Trke Kelimeler..., s. 132-158. 789 Bk. M. Brosset, Histoire de la Georgic, I, s. 362. 790 Tafsilen bk. O. Turan, Dou Anadolu Trk Devletleri Tarihi, s. 6 vd., 19 vd., 62,91,105,148 vd. 791 M. Brosset, ayn. esr., I, s. 363 vd., 437 vd.; II, 1851, s. 264, 269, 291 vd.; L. Rsonyi, ayn, esr., s. 414; A. mad. Grcistan,

192/TRKMLL KLTR bir dil konuan ahalinin, buraya o tarihlerde gelen Kuman-Kpak ktleleriyle yakn ilgisi olduu, blge halk edebiyatnda baz motiflerin o devir htralarn tad bildirilmektedir792. Seluklu ann tannm ahsiyetlerinden, Azerbaycan Atabeylii(1146-1225)'nin kurucusu, l-Deniz de Kafkaslardan gelmi bir Kpak Trk idi Grcistan'a gelmeleri dolaysiyle Don boylarn belki tamamen, Kuban blgesini ksmen boaltm olan Kumanlardan Krm yarmadasnda kalanlar ehirlere yerleerek ticaret hayatna atlm, hatt baz kk kasabalar da kurmulardr. Fakat, 1203'de Kiyef i igal etmelerine ve 1219'da Ruslarla birlikte, ksa bir mddet iin, Galiya'y Macarlardan alm olmalarna ramen, 13. asr balarnda artk "Det-i Kpak" btnlnde siys kudrete sahip bir Kuman topluluu kalmam gibidir. Doudakiler Kpak, Kangl, Yimek, Uran vb. adlar altnda bozkrlarda eski kabile yaay iinde iken Harezmahlar Devleti ile -bilhassa Sultan Al'ddin Teki (1172-1200)'e htn olarak bir prenses verdikten sonra- temaslarm arttrarak, bu Trk-slm devletinde asker vazifeler almlar, snrlarn genilemesinde byk hizmet grmler ve sonra Moollarn Orta Dou'yu istilsnn arifesinde Harezmahlar imparatorluu asker gcnn hemen tamamn meydana getirmilerdir794. Fakat bu ordu Moollar tarafndan yok edildi (1220). Moollar karsnda baarszlk Det-i Kpak'ta da grld. 13. asr balarndan itibaren Ruslarn deta yardmcs durumuna giren Kumanlarn Krm evresindeki zmreleri, Karadeniz'in byk ticaret liman Sudak ile dolaylarn Anadolu Seluklularna terk etmee mecbur kalmakla (1226)795 iktisad ynden uradklar sarsnty gideremediler. Daha 1223'de, Cebe ile Subatai kumandasndaki iki Mool tmenine Ruslarla birlikte malp olan Kuman-Kpaklar (Kalka sava)796, Cengiz'in torunu Batu idaresinde, Det-i Kpak ilerine ilerleyerek til Bulgaryas'n ineyip getikten sonra, bir anda Rus knezlerinin asker glerini perian eden Mool ordusu karsnda tutunamadlar. Don-Donetz havzasnda babu Kten kumandasndaBk. F. Krzolu. Kars Tarihi, I, s. 376-381, 405 vd., 415 vd.; A.N. Kurat, ...Karadeniz Kuzeyindeki Trk Kavimleri..., s. 84. Bk. A. mad. l-deniz; ayrca tafsilen . Kafesolu, Harezmahlar Devleti Tarihi, s. 78 vd., 108-112, 138 vd., 199-205. Tafsilen bk. . Kafesolu, ayru esr s. 91-101,128-132. Tafsilen bk. A. Y. Yakubovski, bn-i BbVnin 13. Asr Banda Anadolu Trklerinin Sudak, Polovets (Kpak) ve Ruslara Kars Yaptktan Seferin Hikyesi, s. 207-226. Bk. bn'l-Esr, el-Kmil, 617 yl hdiseleri; A. Y. Yakubovskiy,^//m Ordu..., s. 35-38.

TARH/193 ki kuvvetler dald (1239) ve babu, kurtulabilenlerle Macaristan'a iltica etti. Kuman-Kpaklarn kalabalk bir ksm da til Bulgaryas'na gitti ve orada adeta nfus ounluu kazanarak Kpak Trkesinin, Bulgar lehesi yerine, umumlemesine yol at. Btn Kpak Bozkr Mool istilasna urayp Altun-ordu devleti kurulduktan (1256) sonra, "Det-i Kpak" tbiri daha uzun mddet kullanlmakla beraber, Kuman-Kpaklarn artk hibir rol kalmamtr Kuman-Kpaklar, o sralarda, Msr'da varlklarn daha iyi ortaya koymulardr. 13. yzyl balarmdan itibaren danklklar ve gittike daralan imknlan yznden hayat artlarnn zorlatn grdmz KumanKpaklar, bilhassa ktlk ve hayvan hastalklarnn zuhur ettii yllarda, Kpak Bozkrnda slvlar dolaysiyle eski tarihlerden beri devam edegelen bir gelenee uyarak, shhatli, grbz ocuklarn para karlnda baka ve daha mreffeh lkelere gndermee balamlard . Msr'da Eyyb devleti asker gcn yabanclardan salamak durumunda olduundan, Det-i Kpak'tan ve Kafkaslar'dan getirilen Kpak, Ouz, erke genlerini sevinle kabul ediyor ve onlar husus klalarda eitiyordu. te bu srada Msr'a hayli Kuman-Kpak delikanlsnn gelerek orduda vazife ald grlmektedir. Nihayet zzddin Ay-beg'in 1250'de Eyybler yerine sultan iln edilmesi ile kurulan Msr "Trk Devleti" ksa zamanda Kman-Kpak unsurunun eline geti. Bunlardan ihtimal Kpak olan Sultan Kotuz 'dan sonra, Sultan Beybars800 hem kudretli bir asker, hem yksek devlet adam bir Kpak Trk olarak kendini gsterdi (1260-1277). slm hilfetini ihya etmek, Moollar Suriye'den uzaklatrmak gibi icraat ile zamann sekin bir hkmdar oldu. Yerine geen Sultan Kalavun (1279-1290)801 da bir Kpak idi. O da Mool-Ermeni-Frank birleik ordularn yengilere uratan "En byk slm hkmdar" olarak, anayurdu ile ba^anty devam ettirmi, Altun-ordu ile dostane mnasebetlerde bulunmu805 ve Msr-Trk Devletinde ilk hkmdar sllesinin kurucusu olmutur. Evltlar, iktidar erke klemenlerine geinceye kadar, devleti idare etmilerdir (1290-1332). Bu devre iinde devlet 'Trk Devleti" (Ed-Devlet't-Trldya veya Devlet'l-Etrk)

7 Tafsilen bk A N Kurat, ..Karadeniz Kuzeyindeki Trk Kavimleri..., s. 90-97. Doudaki Kpaklarla ilgili kaytlar iin bk. P. Pelliot - L. Hambis, ayn. esr., s. 95-112; B. Ogel, W7Wrica, s. 275-292. m el-mer (lm. 1348), Meslik'ul-Ebsr, bk. W. G. Tiesenhausen, Metinler, 1,1941, s. 365. 799 A. mad. Kutuz (Kotuz ad iin bk. a. Blm III, s. 256 n. 305). 800 4. TM. Beybars. m A. mad. Kalavun. *2 Tafsilen bk. M. F. Kprl, Altn Ordu'ya Ait Yeni Aratrmalar, s. 414 vdd.

194/ TRK MlXf KLTR diye anlm803. Msr ve Suriye "Trkiye" adn almtr804. ounluu Arapa konuan yerli halkn dnda kalanlar iin umum dil Trke ve kltr Trk kltr idi805 ki, erke idaresi devresinde de durum byle devam ederken lke Osmanl Trklerine intikal etmitir (1517). Hindistan'da Delhi Trk sultanlnda 2. hkmdar ailesinin kurucusu olup, daha ziyade Ulu Han diye anlan Suttan Balaban (1266-1286) da, genliinde Delhi'ye giderek devlet hizmeti alm Kpak byklerinden idi8*. 9.-13. yzyllar boyunca Dou Avrupa-Bat Sibirya bozkrlarna hkim olan Peenek-Uz-Kuman(Kpak)'ann tarih rolleri imdiye kadar saydklarmzdan ibaret deildir. Bunlarn, izleri zamanmza kadar srp gelen baka mhim htralar vardr. nce, bu Trk boylar Ruslarn Karadeniz'e inmelerine ve Balkanlar'a sarkmalarna izin vermemilerdir. Sonra, Dastan havalisi, Terek boyu ve ir blgelerin Trklemesinde tesirli olmulardr. Rus vakayinamelerinde knezliklere yerletirilmi olarak geen ve adlarnn htralar o blgelerde hl muhafaza edilen Berendi'erin Peeneklerden bir blk olduu807, Kiyef knezliinde snr bekilii yaptklan ileri srlen Kara-Kalpaklar808,n da Peenek-Uz-Berendi karmndan meydana geldii bilinmektedir809. Bunlardan bir ksmnn sonralan Ceyhun azna giderek bugnk Kara-Kalpaklan tekil etmi olduklar anlalmaktadr810. Bugn Romanya'da, ak sar salan ve mavi gzleri ile etraftaki topluluklardan ayrlan ango'larn da Kumanlardan indikleri kuvvetle ileri srlmektedir811. 1223 Kalka savandan sonra Moldavya'daki Kumanlarn babuu Bor Han'a bal ktleler, o zaman "Cumama" denilen bu blgede (Kuzeydou Romanya) Hristiyanl kabul edip kendileri iin piskoposluk kurulmu
Kaynaklarda hkmdarlar daima "Mlk't-Trk" (Trk hkmdarlar) diye anlan bu devletin sahiplerine ok sonralan 'Trk Memlkleri" ad taklm, zamanmzda da 'Trk klemenleri" ("Msr Klemen Devleti") denilmitir. Hlbuki -balangta para karl hizmete alndklar iin "memlk" olarak gsterilen, fakat byk idareci, kumandan ve nihayet hkmdar olan bu insanlarn gerek klelik ile, ilgileri yoktur. Esasen Arapa memlk kelimesine bu mna sonradan yatahnUntr (bk. B. Lewis, slm, /, s. 253. Bu dilde klenin tam karl "abd"dir). Bu itibarla "Klemen Devleti", "Memlk Sultanlar" gibi deyimler yanltr. Bk. Byz. turc., II, s. 269,306. Tafsilt iin bk. A. Caferolu, Trk Dili Tarihi, II, s. 162-167,196-204. Bk. F. Kprl, A. mad. Balaban. L. Rsonyi, ayn. esr., s. 132,146,320. A m*d. Kara-Kalpaklar. A. VmUry, A Trkfaj, s. 448-460; D. Rassovsky, "Eski Rus Tarihinde Karakavaklarn Rol", lk, say 57, s. 248-258; say 59, s. 479 vd.; ayrca P. P. Ivanov, "Karakalpaklann Tarihine Dair Materyaller", lk, say 65-66, s. 417-424, 539-544. 'Ayrca bk. B. Kossnyi, ayn, esr., s. 130. ' Bu hususta Karakalpak ivesi incelemeleri, bk. TM, X, s. 407-410. 1 Bk. A. N. Kurat, ayn. esr., s. 67 vd., 71.

TARH/195 (1233), 1239 yenilgisi zerine Kten idaresinde Macaristan'a genler Tuna-Tisa arasna yerletirilmilerdir. Buradaki yer adlan onlarn htralardr (Kis-Kunsg, Nagy-Kunsg= Kk ve Byk Kumanlar; Debrecen-Dogu Macaristan'da byk niversite ehri-Kartsag ehri vb.). Macar dilinde mevcut Trke szlerin "orta tabakas" Kuman-Kpaka'yaittir. Vaktiyle Avarlarn slvlar tekiltlandrmas gibi, Peenek ve Kuman idarecilerinin de Balkanlarda benzer byk hizmetleri grlmtr, 1185-1237 yllan arasnda Tuna'mn gney blgesinde kalabalk hlde yaayan Kumanlann, Bizans'a kar Bulgar istikll mcadelelerinde (1185-1195) balca rol oynadklar anlalmaktadr. Mcadeleyi kazanarak 2. Bulgar devletinin bana geen ve Ulahlarn (sonraki Romenlerin) tekiltlanmas tarihinde yeri olan ar Asen(1187-1196)'in Kuman meneinden geldii, aynca daha sonraki Bulgar hkmdarlarndan bir ksmnn Kuman olduu belirtilmitir812. Bizans-znik mparatoru J. Vatatzes (1222-1254), Moollann nnden ekilen Kumanlardan ounu toprak karl asker hizmet ykmll ile- Trakya'da, Makedonya'da ve bat Anadolu'da iskn etmi.- 813

tr

Peeneklerin, Uzlarn ve Kuman-Kpaklann dou Tuna evresindeki etnik ve siys durumun teekklndeki tesirleri de ziyadesiyle dikkat ekicidir. Hlen Romanya'da yaayan ve ana dilleri Trke olan Gagauzlann 13. yzylda oraya giden Seluklularla ilgili olduklar iddia edilmi ise de , bunlarn daha ziyade Hristiyanlam bir Uz ktlesi olmas ihtimali zerinde durulmaktadr815. Romanya'da baz Trke yer adlan (Teleorman, Dereh-lui (vadi), Turlui (turlu=tuzlu),^/gc5, Baragan, Cumana, Peineaga, Carais-nan vb.) ile Romen dilinde mevcut Trke kelimelerden ou o ddvrin htralardr. Ayn blgede 1330'larda teekkl ettii bilinen ilk Romen devletinin de Kuman-Kpak unsuruna dayanan bir babu ailesi tarafndan kurulduu grlmektedir. Kurucusu Tok-temir olu Basar-aba idi (basmak fiilinden basar+aba)M6(=apa, Trke unvan) eki e yaplan adlar Ouzlarda (Ay-aba, Boz-aba) ve Dou ve Orta Avrupa ve Msr Kpak-Kuman evrelerinde (Altn-aba, Tonuz-aba, It-aba, Arslan-aba vb.) yaygndr . Roman812 8i3

L. Rsonyi, Tarihte Trklk s. 153 vd.; Ayn mell-, Tuna Havzasnda Kumanlar, s. 422.L.Rsonvi, Tarihte Trklk, * 154. 814 Bk. P. Wittek, Les Gagaouzes, Les gens de Kaykus, s. 12-24; aynca bk. A. mad. Seluklular, s.
n

'T Kurat, ...Karadeniz kuzeyindeki Trk Kavimleri..., s. 67; A. Decei, Leprobleme de la cotomsation des Turcs seljoukides dans la Dobrogea au 13e siecle, s. 108-111; T. Ko^Dobruca * T"f Etnik Unsurlar, s. 8; Gagauz Edebiyat.: G. Doerfer, Ph. T. Fund, II, s. 835-840. Zamamm.zda Ga-gauzlar ve durumlar: Y. Nabi, Balkanlar ve Trklk, 1936, s. 57-114. Gagauziar hakknda gens bibliyografya iin bk. M. Kiel, The Trbe of San Saltk.., s. 206 vd. 8l6 Tafsilen bk. L. Rsonyi, Tuna Havzasnda Kumanlar, s. 401422.

196/TRK MLLl KLTR ya'nn kuzeyindeki Basarabya blgesi de ayn ad tar817. Basar, Baseroul tarznda isimlendirmeler Det-i Kpak'taki Moollarda da grlyorsa da, kelime aslen Trke olduktan baka, Mool hkimiyeti devrinde Trke konuulduu ve halkn byk ounluunu Trklerin tekil ettii dikkate alnrsa, 'Trklemi Mool'lardan olduuna ihtimal verilen Basaraba818,nn Trk kltrn temsil ettii anlalr. 15.-16. yzyllardaki Romen devlet byklerinin hlis Trke olan adlan Akba, Akku, Bozdoan, Bilik, Berendey, Barak, Bars, Bebars, Bua, Belir, Kara, Kzl, Kazan, iman, Temirta, Tok, temi vb...819'de bu gr desteklemektedir. 14. yzyln 2. yansnda, Dobruca'da kurulan "devlef'i de, Kuman Trklerine balamak mmkn grnyor. Bir yandan Bulgar, bir yandan Bizans iktidarlarnn zayf dt bu devirde, Bizans imparatoriesi Anna tarafndan yardmna mracaat edilen (1346'da) aa Tuna blgesi mahall babulanndan Balika (Trke, balk'dan)'nn olu Dobroti (Dobruca, bundan geliyor) 1354'lerden itibaren -sonra kendi adyla anlacak olan- blgenin hkimi olarak, 1385 ylna kadar Balkanlar ve Karadeniz'de mhim siys rol oynamtr. Bakr paralar ele gemi olan olu vanko zamannda (14. asr sonlanna doru) bir aralk Romen tbiiyetine girdii sanlan bu kk Trk "Dobruca Devleti"nin topraklar 1417'de Osmanllara intikal etmitir820. O tarihlerde Asya ilerinden Macaristan'a kadar yaylan btn Trklerin konutuu ve ilim dnyasnda "Kpak lehesi" (Batda "Lingua Comanesca") diye anlan Kuman dilinin belki en mhim htras 1303 ylnda Krm'da talyan, Alman misyoner-tcirleri tarafndan hazrlanan ve "Codex Cumanicus" ad ile tannan Kumanca-Ltince-Farsa ve Kumanca-Almanca lgat (ve gramer) kitabdr821 ki, Kumanlarm Hristiyanlk devri ile ilgili olmakla beraber, Trk dilinin sekin yadigrlarndan biri kabul edilmekte-

13- OGURLAR (BULGARLAR) Bulgarlar iin de 150 yldan fazla bir zamandan beri mene aranm ve Urall, Fin, slv, Tatar vb. asll olduklar iddia edilmitir823. Nihavet Trk asldan geldiklerine dair nce Vmbey tarafndan ileri srlen gr824 G. Feher'in arkeolojik ve Gy.Nemeth'in linguistik aratrmalar ile kesinlik kazanmtr. Kavim ad olarak "Bulgar" kelimesi 5. asrn 2. yansndan nce mevcut deildi; ilk defa, 482 ylnda, Bizans imparatoru Zenon'un, Do-uGot'larna kar savamak zere, asker yardmlarna mracaat ettii Karadeniz kuzeyindeki topluluk ismi olarak ortaya kmtr825. Bulgar ad bir tarih hdiseden domu idi: Avrupa Hun hkmdar Attila'nn lm zerine evltlar ile tbi kavimler arasnda patlak veren mcadelelerde Attila'mn 2. olu Dengizik'in 469'da lmnden sonra, bunun kk kardei rnek idaresinde Orta Avrupa'y terkeden Hun ktleleri Karadeniz kylarnda bulutuklar baka Trk zmreleri ile karmlard26. Bu karmadan doan yeni topluluk Trke "Bulgar"827 diye anlmaa balad. Balangtan 765 ylna kadar Bulgar hkmdarlarnn adlann ve hakanlk srelerini gsteren ve bugn ancak, daha ge zamandan kalma bir Rus kronikinde slvca tercmesine sahip olduumuz "Bulgar hakanlar listesinde rnek, Bulgar hkmdar sllesinin atas olarak grnmektedir.
823

*17Tafslen bk. L. Rsonyi, Baszaraba, s. 160-171. 818 L. Rsonyi, Tarihte Trklk, s. 150 vd. 819 Bk. L. Rsonyi, L'Origine de Basaraba, Osmitt, europ. Bibi., III, 1935; Ayn. mell, Tarihte Trk lk, s. 146-152; Ayrca bk. Ayn. mell., Kuman zet Adlar, s. 71-144. 820 Tafsilen, A. mad. Dobruca, s. 633. 821 Ne$r. K. Grnbech, Momm. Lingua. Asia Mairois, I, Kopenhagen, 1936 (faksimile); Komanisches Wrterbuch, II, ayn. yer., 1942. 822 Geni bilgi iin bk. S. aatay, Codex Cumanicus Szlnn Basl Dolaysiyle, s. 759-772; A. Caferolu, Trk Dili Tarihi, II, s. 168-195; L. Bazin, Les calendriers..., s. 642-650 (eserdeki Trk takvimi iin). Dier Kuman dil yadigrlar ve lgat kitaplar iin, T. Halasi - Kun, KCsA, III, s. 77-83; ayn. mell-, Philolopca, I, s. 1-37; A. v. Gabain, P/z. T Fund, II, s. 243 vd.; E. Tryjarski, Dictionnaire Armino-Kiptchak d'apris trois manttscrits des collections viennoises, 1-4, Warszawa, 1968-1972. ekoslavakyaMa o devirden kalma hl yaayan Trke yer ve aile adlar bk. Y. Blakovi, ekoslovakya Topraklarnda..., s. 344-351.

. S. Sismanov, L'Etymohgie du nom "Bu^ar", s. 47-85; V. Beevliev, Proto-Bulgar Dini, S- 214 vd. H. Vmbery, Der Ursprung derMagyaren, s. 55 vd. g25 hk. Byz. turc.yl,s.50. 826 Tafsilen bk. B. Szbs,A Hunok..., s. 423-439; ayrca bk. yk. Avrupa Hunan. 827 Bulamak < bulgamak ? karmak'dan "bulga+r", bk. Gy. Nemeth, HMK, s. 95-98; Bulgak, Bulgan=kanklk (Kitabeler, I, kuzey, 4,11, dou, 29, Tonyukuk, 22). Ayrca bk. A. Caferolu, Trk Dili Tarihi, I, s. 92 n. 5. Dier baz Bat ve slm kaynaklarnda "Burgar, Bular, Biter, Bulcr* vb. ekillerinde de geer. *" Bk. J. Mikkola, Die Chronologie der Trkischen Donau-Bulgaren, s. 1-25 (Kr$. L Ligeti, Nyt. Kzlm. 1935, s. 190-271); Liste ve bibliyografya: Byz. turc, II, s. 296 vd.; ayrca geni Ufalat iin bk. O. Pritsak, Die sogenannte bulgarische Frstenliste und die Spruche der Prolo-butgaren, s. 61-77, 184-242; ayn. mell., Die bulgarische Frstenliste und die Sprache der Protobulgaren, Wiesbaden, 1955; J. Benzing, Das Hunnische, Donaubotgarische und Wotgabotgarische, s. 688 vd.; R Altheim, Geschichte derHunnen, I, s. 16-28; V. Beevliev, Dieprotobtdgprischen Inschriften, z. 306-323.

198/TRK MLL KLTR Hun ktleleri ile karan bu Trklerin asl ad MOgur"du ve Tuna azndan Volga'ya kadar Karadeniz kuzeyi bozkrlarnda, daha sonraki Peenekler ve Kumanlar gibi ayr boy birlikleri hlinde oturuyorlard: Saragur (Sar/Ak/Ogur), Bittigur (Be-Ogur), Ultingur~AUziagir (Alt-Ogur), Kutri-gwrKuturgur {"Tukurgur" = Dokuz-Ogur) Ungur~ Hunugur~ Onugur (OnOgur), Utigur~l)tugaT (Otuz-Ogur) . Bizans tarihisi Priskos (5. asr)'un, Sabarlar tarafndan Ural dalarnn dousundaki yurtlarndan uzaklatrlarak Karadeniz dzlklerine geldiklerini (461 - 465'lerde) bildirdii Ogur Trkleri, ayn tarihiye gre o zaman grup tekil etmekte idiler: Saragur, Urog (Ogur) ve On-Ogur. Bunlar Avarlarn nnden batya ekilen Sabarlann karsnda tutunabilmek iin Bizans'a eli gndermilerdi. Son aratrmalara gre, Ogurlar byk gten nceki yurtlarnda da zmre hlinde idiler: Dou zmresi (Seyhun-u nehirleri ve alkar Gl havalisinde: On-Ogurlar) M; orta zmre (bugnk Kazak-Krgz bozkr ve Emba nehri boyunda -ihtimal- Otuz-Ogurlar) ve bat zmresi (Yayk nehri havalisinde -herhalde- Dokuz-Ogur'lar)31. Bu sralarda Saragur (Ak-Ogur) ktlesine karlk tekilerin "Kara Ogur"832 kanadn tekil etmi olmalar muhtemeldir Ogurlar Ouzlarn kardeleridir. Herhalde birbirlerinden ok erken devirlerde (en ge M. 3. asrdan nceleri) ayrlm olmalar (bk. yk. Trklerin yaylmalar) dolaysiyle, dillerinde baz fonetik deimeler meydana gelmitir. En ak fark da ana Trke'deki Z sesinin Ogur lehesinde R'ye evrilmi olmasdr. Aslnda "Ouz" tbiri dorudan doruya "Trk boylan" mnasna geldiine gre, douda kalan ve Z sesini kullanmaa devam eden ana ktleye karlk, onlardan batya doru ayrldktan sonra R'li lehe konumaa balayan Ogurlann (Bat Trklerinin) adlarnda da bu fark dikkati eker: Ouz-Ogur . Yukardaki Ogur boy birlikleri de srasyla: 5 Ouz, 6
833

TARH/199

Ouz, 9 Ouz, 10 Ouz ve 30 Ouz demektir835. Nitekim Dou Trklerinde de byle boy says ile adlandrlm birlikler vardr (bk. yk. Ouzlar). Ogur iehesindeki dier bir ayrlk da sz bandaki y yerine d sylenmesidir (mesel, ylan-dom vb.). Eski Grek corafyacs Ptolemaios (M. 160-170) Hazar denizine dklen Yayk nehri (bugn Ural nehri. Asl Trke ad 18. asr 2. yarsnda Ruslar tarafndan deitirilmitir)'nin adn Daih (aix) eklinde belirtmitir ki, bu ad Bulgarlarn atalarnn M. 2. yzylda Bat Sibirya'da til (Volga)'e doru uzanan bozkrlarda yaadklarm belgelemektedir. Ogurlann tarihi ok daha geri gitmektedir. Bunlarn, M.. 3. yzyl sonlarna doru Tanr Dalan eteklerinde oturan U-sun(Wu-sun)'larla ilgili olmalar muhtemeldir837. Ancak bu ilgi, daha ziyde, yukanda Kumanlar mnasebetiyle bahsettiimiz U-sunlarn oturduklar sahaya (belki daha nceki yurtlan) taalluk ediyor grnmektedir. nk ayn tarihte Ogurlann daha kuzeyde Kobdo, Tarbagatay blgesinde yaamakta olduklarna dair deliller vardr. Burada, in kaynaklan "Ho-chieh" veya "Wu-chieh" (=Hu-kie veya Wu-kie, P. Pelliot, 1920; Wu-kie, Hu-kie, U-k'it, F. Hirth, 1899; Ho-ku, L. Ligeti, 1940) adl bir kavimden sz ederler838. R Hirth adn ince eklinin, asl sylenii "Ugr" (Uygur deil) olan bir kelimeden gelebileceini sylemitir839 ki, bu ad onu dorulayan Gy. Nemeth'e gre840 Trke "Ogur"dan baka birey deildir841. M.. 3. yzyl balarnda Orta Asya'da Ogurlann en mhim kollarndan biri, in kaynanda Orta ve Gney rti taraflarnda oturduklar ve in'e sansar, beyaz ve gk tilki ("Kun-tsun" = Krsa ~ Karsak-bozkr tilkisi), bilhassa sincap derileri getirdikleri bildirilen Ting-ling'ler842'dir. Bu mehur sincap krk tacirlerinin ad da Trke'dir: Ting-li=Teyin'li=Sincap'l843. Btn Ogurlar esasen krk ticareti ile
Farkl bir gr iin bk. D. Pais, A propos de I'etymohgie de Vithnique Ogur, Studia Turcca, s. 361 vd., 372. 36 Bk. Gy. Ndmeth, ayn, esr., s. 112 vd., 190; A. Berthelot, L'Asie ancienne, d'apres PtoUmee, s. 222 (Yoksa Daih, aslnda daha douda olup yine Hazar denizine dklen Emba nehrinin ad m? bk. ayn. esr., de Ptolemaios'dan alnan 4 ve 6 sayl haritalar). A. N. Kurat, ...Karadeniz Kuzeyindeki Trk Kavimleri..., s. 108; yk. n. 232. 08 Bk. De Groot, Die Hunnen..., s. 210,221. Burada Ho-k'ut diye gsterilmitir. 19 Fr. Hirth, UeberWolga-Hunnen..., s. 270; ayn. mell., Hunnenforschungen, s. 83. m HMKs. 114. 841 Ayrca bk. B. gel, lk Tles Boylan, s. 800-803; hatt umumiyetle Mool grubu arasnda gsteri len Wu-huan=Ogur? Bk. G. Clauson, Trk, Mool, Tungus, s. 117,122. 842 Bk. W. Eberhard, in'in imal Komular, s. 70 vd.; Tafsilen B. gel, ayn. esr., s, 795-800, 805-811. 843 Gy. Nemeth, HMK s. 116; ayrca Kitabeler, II, kuzey, str. 12, gney, str. 12- Ting'lingleri, lehe farkn dikkate almad iin, Ouz grubuna mensup Tieh-lo (bk. yk. "Gk-Trkler") ile karm grnen K. Czegledy'nin iddias iin bk. Nomd nepek..., s. 18,22,49.

Bk. Byz. urc., II,. s. 89,152,189 vd., 196,198, 228; B. Szsz, ayn. esr, s. 467. Bunlarn 350 sralarnda Seyhun yaknlarndaki Sogdca "Bakath" ad ile zikredilen bir ehirleri vard, bk. K. Czegtedy, Nomad nepek..., s. 19,92. 1 Tafsilen bk. D. Simonyi, Die Bulgaren des V. Jahrhunderts im Karpatenbecken, Ata Archaeoiogi-ca, X, Bp. 1959, s. 227-250, bk. L. Rsonyi, Tarihte Trklk, s. 88. 2 "Kara-Bulgar" bk. DeAdm. mp.y II, s. 62; V. Minorsky, Hudd..., s. 439. " B. Szsz, ayn. esr., s. 467. 4 Tafsilen bk. Gy. Nmeth, HMK, s. 89-98. Trkede z-r deiimi; "rhotacismus" iin bk. yk. 'Trklerin Yaylmalar". Tarihte Trk kavimlerinin siyasi ve kltrel durumlarn aklamak bakmndan ok mhim bir "linguistique" tesbit olan bu "rhotacismus" meselesini phe ile karlad iin Ogur ve Uygur adlandrlmalarnn anlalmasn gletiren J. Hamilton'un gr hakknda bk. ToquzOguz et On-Uygur, s. 37 vd.

200/TRK MLL KLTR

.TARH/201 lardan bir ksmn (2 bin aile) Trakya'ya yerletirdi. Otuz-ogurlarn Balkanlarda an bir yryle stanbul yaknlarnda grnmelerinin (550'de) artk bir faydas yoktu. Karadeniz kuzeyindeki Ogur hkimiyetinin zayflamas, Avarlann, yollarnda rastladklar Ogur-Bulgar Trklerinden baz ktleleri beraberlerine alarak batya doru sr'atle ilerlemelerini (558'i takip eden yllarda) kolaylatrd. Bayan Hakan'n emrinde Dalmaya'da savaan Bulgarlar, 626 stanbul kuatmasnda Avarlara yardmc kuvvetler tekil etmilerdi. Bunlar Balkanlar'a, Kuzey talya'ya, Macaristan'a yayldlar. Avarlardan memnun olmayan 9 bin kadar Bulgar ailesi nce Bavyera'ya, sonra italya'ya tand (7. asnn 2. yans).

tannmlard. Kymetli krkler arasnda sincap derisi bata geliyordu844. Ogur Trklerini, daha ziyde hayvan yetitirici kardelerinden ayran bu kesif avchk ve krk ticareti yannda, onlarn baka bir hususiyetleri de, batda bulunduklar coraf blgenin artlar gerei, iyi ifti olmalar idi. Her eit ziraati ve meyvecilii zamanma gre en yksek seviyede yapyorlard. O tarihlerde Macar diline giren Ogur Trkesi kelimeleri (bk. Hazar hakanl) bunun delilleridir. Bat Sibirya'daki yurtlarnda iken, Orta Asya'da i-i Tanhu devletinin knden (M.. 36) sonra ayn blgeye ekilen Hun kalntlar ile komu olduklar anladan Ogurlann, daha sonra batda sr'atle bir dnya imparatorluu durumuna giren Avrupa Hunlarna balandklar, bilhassa Saragurlarn Attil zamanndaki rollerinden bellidir. Hun imparatorluu paralanp merkez otoritenin kaybolmas (460-470 yllan) zerine, bu defa Hun ktleleriyle beraber, batdan geldii bilinen rnek etrafnda toplanarak, Bulgar devletini kurduklar grlyor. Ogurlar rnek'in halefi Mundo (Muncuk?) ve ondan sonra gelen 4 hkmdar zamannda, 550'lere kadar, aralarndaki birlii srdrmlerdi. Bu tarihlerde yle yayldklar tesbit edilebiliyor: Kafkaslarn kuzeyinde (Azak'n dousunda) On-ogurlar, Don-Volga dirsekleri blgesinde Otuz-ogurlar, Dnyeper'e doru bozkrlarda Do-kuzogurlar 5. Bunlardan doudakiler srasiyle Sabarlann ve -Gk-Trk hkimiyeti Azak Denizi'ne ulat zaman (576'lar)- Gk-Trklerin idaresine girmilerdir. Menandros'a gre, Otuz-ogur hkmdar Anagaios (Trke asl: Ana-aga?) tarafndan tyin edilmi olan Ak-kaan adl kadn babu, Gk-Trklere balananlardand847. Batdaki Dokuz-ogur (Kara-Bulgar?)'lar ise, yllk vergi aldklar Bizans ile bazan dost, bazan hasm olarak mnasebetlerini devam ettirdiler. slv ktlelerini ileri srerek Bizans'a yaptklar srekli bask, mparator Anastasios (491-518)'u, bakent stanbul'un korunmas iin, "uzun sur"u yaptrmaa zorlamt . 530'larda ise Bizans generali Belizarios kumandasnda talya savalarna katlmlar, 549'da Longobardlarla arpan Gepidlere 10 bin svari ile yardm etmilerdi. Fakat Bizans -tpk in gibi.- Trklere kar oynayageldii oyunu Ogur'lara da tatbik etti. Dokuz-ogur ve Otuz-ogur kardelerin arasn at, birbirleri zerine saldrtt. Malp olan Dokuz-ogur844

Geen asr ortalarnda bile Bat Sibirya'da elde edilen hayvan krkleri arasnda birinci plnda idi: Ylda ortalama 6 milyon adet! Bk. Gy. Nemeth, ayt. esr., s. 115-118, 845 Dokuz-ogur ve Otuz-ogur hkmdarlar (Bizans tarihileri: Prokopios, Menandros, Agathias'dan naklen) iin bk. O. Pritsak, ...Frstenliste, s. 219 vd. 946 Byz. *:., II, s. 73. 847 Bk. A Magyarok eldeirL., s. 48; Ed. Chavannes, Documents..., s. 240. 848 L. Rsonyi, ayn. esr., s. 90.

TARH/ 203

14- BULGAR DEVLETLER

A. BYK BULGARYA

Devlet tekilt dzenindeki ilk Bulgar birliinde On-ogurlann ounluk olduklar anlalmaktadr. Bunlar 6. yzyldan itibaren Bizans, Ermeni ve Sryan kaynaklarnda Kuzey Kafkasya'da gsterilmilerdir, hatt buraya "Patria Onoguria" (On-ogurlann yurdu) denilmitir (700'ler). 8. asnn ilk yansnda da Azak denizine doru yayldklar grlyor849. slm kaynaklarndaki, bilmece gibi, okunup aklanmas g "V.n.ndr, V.I.ndr, vb." adl kavmin850 bunlar olmas lzmdr (On ogundur=On-our)851. 630'da Orta Asya'da Gk-Trk imparatorluunun fetret devresine girmesi zerine, Hazarlar gibi Bulgarlar da idareyi kendi ellerine alarak "Byk Bulgar" devletini kurdular. Bunda ayn zamanda Avarlann, 626'daki baarsz stanbul kuatmasn mteakip hakann lm (630) zerine, Balkanlarda ve Dou Avrupa'da herhangi bir siys nfuz iddiasnda bulunamyacak kadar zayf dmelerinin de tesiri ihtimal iindedir . Devletin kurucusu babu Kourt (Kurt) 853 Doulo adndaki hkmdar sllesine mensup idi. O. Pritsak'a gre bu hanedan t Mo-tun (=Biktun. M.. 209-174)'dan beri Hun tanhular yetitiren nl Tu-ko (Tu-ku) ilesidir (ince'deki ekli
852

Tu-ko-d'o-klak, duo-klo=Doulo)854 ki, bu suretle Bulgar hkmdar sllesi (rnek ve ondan 300 sene nce hkm srdne -Hakanlar listesinde- iaret edilen Avitokhol855 yolu ile) Asya Hun tanhular ailesine balanr*56. Kurt'un dank Ogur kabile birliklerini birletirerek siys tekilt meydana getirdii lkesine "Byk Bulgarya" ("Magna Bulgaria") deniyordu. Fakat devlet uzun srmedi; Herakleios devri Bizans' ile olduka sk mnasebetlerde bulunduu anlalan kurucusunun857 lmnden (665) az sonra, komu Hazar hakanlnn basksndan paraland. ounluu Otuz-ogur olan bir ktle kuzeye ekildi (D-Bulgarlar=til Bulgarlar); Kurt'un oullarndan Bat-Bayan, Hazarlara tbi olarak, Macarlarn ve On-ogur Bulgarlarn banda Kafkasya'daki yurtta kald. Bugnk Balkarlann bunlarn halefleri olduu sanlyor858. Bat-Bayan'n kk kardei Asparuh*59 kalabalk Bulgar ktleleri ile Tuna'ya yneldi (-Bulgarlar). Balkanlara geti (668) ve elverili topraklar zaptederek yeni Bulgar devletini kurdu (679) ve bu devlet, yllk vergiye balanan Bizans tarafndan 681 tarihli anlama ile tannd860.
B- TUNA BULGAR DEVLET

849

Bk. Gy. Nemeth, ayn. esr., s. 179 vdd. ""Tafsen, V. Minorsky, Hudd..., s. 465-471. 851 Bk. Gy. Nemeth, ayn. esr., s. 58 vd.; O. Pritsak, Yowar und Kwar, s. 386. + dur eki iin bk. L. Rsonyi, Les noms depersonnes..., s. 234. Ayrca bk. V. Minorsky, Addenda..., s. 269. M2 Bk. O. Pritsak, ...Frstenliste, s. 219. 80 "Bulgar hakanlar listesi"nde=Kour't, bk. V. Beevliev, Die proto..., s. 318; Gy. Moravcsik, Byz. turc.y II, s. 144; B. Szasz, A Hnok.., s. 451, J. Benzing, Das Hunnische, Donaubolgarische und Wolgabolgarische, s. 689. Bizans kaytlarnda: Kobratos, Kuvratos vb. bk. Byz. turc.,gst. yer.; adn (Kobrat) Trke kobratmak (toplamak, derlemek)'tan geldii gr iin bk. Gy. Nemeth, Kob~ rai is Esperch, s. 7 vd.

Asparuh(679-702)'un, imparator Konstantinos IV'n mukavemet teebbslerini krarak Dobruca'nn gneyinde kurduu ve ksa zamanda asker, siys ynlerden gelitirdii devlet til Bulgarlar'nnkine nisbetle "kk" saylm olmakla beraber, Ogur Trkleri tarafndan kurulan en uzun mrl siys teekkldr. Devletin salam temellere oturtulduu, Bizans ve Avar imparatorluklar gibi iki byk g arasnda varln korumasndan anlalr. Dardan gelen Bulgar Trklerinin (bunlara ilm yaynlarda proKelimenin Trke asl: Trk veya tulu? bk. yk. n. 14,107. ' F. Altheim, Geschichte der Hunnen, I, s. 20 vd. M. S. 147-156 yllan arasnda Sien-pilerin hcumu srasnda Kuzey Hunlar tanbusu olmas muhtemel, bk. yk. Asya Hunlan. S6 Tafsen bk. O. Pritsak, ...Frstenliste, s. 193 vdd., 231; V. Beevliev, Die proto..., s. 316.; M. . Artamonov'a gre (bk. A. N. Kurat, Hazarlara t Bir Kitabn Tantlmas, s. 215) de Byk Bulgarya han, Bat Gk-Trk hakannn yeeni (yni Ama ailesine mensup) idi; ayrca bk. P. 8. Golden, TDAY, 1971, s. 150. "Bulgar hakanlar listesindeki tarihlemeler (takvim hesaplar) ve hkmdar adlar hakknda aklamalar: bk. L. Bazn, Les calendriers..., s. 651-710. 57 Bk. T. Halasi-Kun, A Magyarsg..., s. 82 vd. 58 A. N. Kurat, ...Karadeniz Kuzeyindeki Trk Kavimleri.., s. 110 (buna kar bk- H. Eren, DTCF

Dergisi, VII, 2. s. 501); V. Prhle; Balkarische Studien, Ksz, XV, s. 165-276, XVI, s. 104-243. '9 Veya Esperh, Byz. turc, II, s. 78, sbara veya Es/w/j=:deUce doan (yrtc ku), bk. Gy. Nmeth, KCsA, II, s. 440 vd., veya Es-br?. " -ve D- Bulgarlar" iin, bk. V. Minorsky, Hudd..., s. 438 vdd. 860 N. Banescu, Le premier habitat de la horde d'asparuh dansla..., s. 434-440. Kurt'un 5 olu (Bat-bayan, Kotrag, Esperkh, Kuber vb...) iin bk. Gy. Lszl, Kovrt Kagnfiainak trtenetehez, s. 225-230.

204/ TRK MLL KLTR

TARH/205

to-Bulgar da denir) Balkanlardaki slv ktlelerini maharetle kendilerine baladklar grlmektedir. Umumiyetle kabul edildiine gre Bulgarlar, devlet fikrine yabanc olarak ufak kabile hayat yaayan slv halka vatan, devlet ve millet kavramlarn retmiler861, onlar tekiltlandrarak862, daha sonra Bizans'a kar kendilerini koruma kabiliyeti ile donatmlardr863. Tuna Bulgar devletinin en sk siys mnasebetleri phesiz Bizans ile idi. Hazar prensesi ile evlendiini grdmz imparator Justinianos H'nin, Bulgar ham 7erve/(702-718)'in yardm ile 2. defa tahta kt (705) bilindii gibi, Bizans tarihisi Agathon, 713 ylnda mparator Philippikos'un d* n Bulgarlarn Bizans topraklannda ilerlemesine balamtr864 ki, bu da devletin ksa zamanda kazand kudreti ortaya koyar. 716 ylnda Bizans ile yaplan bir ticaret anlamas sonucu olarak, 717-718 yllarnda stanbul'un Araplar tarafndan kuatlmasna kar, bakent ortaklaa mdafaa edilmiti. Bu ibirlii Bulgar devletine iktisad imknlar ve huzur salyordu865. Ancak 8. asr ortalarnda hakanlkta i mcadeleleri ve hanlardan bazlarnn ldrlmelerini frsat bilen Bizans, Bulgarya'ya st-ste seferler tertipledi (imparator Konstantinos V. Kopronymos, 741-775 zaman) ve tahribat yapt. Nihayet 9. asr banda, Orta Avrupa'da Avar hakanlnn Franklar tarafndan tam bir kntye gtrld yllarda Krum866 adl nl bir Bulgar hkmdarnn iktidara geldii grld (803-814). Gney Macaristan ile Transilvanya'y hanlk snrlar iine katan "mahir harp adam ve aydn tekilt" Krum86 gibi kudretli bir komudan rken Bizans imparatoru Nikephoros I, erken davranarak onu baskya almak dncesi ile harekete geti (811). Hanlk bakenti Pereyaslav (Preslav. umnu'nun gneybatsnda, atalar ky yannda)' tahrip etti ve ilerledi. Fakat hzla gelien etin savalar Nikephoros'un yenilmesi, ordusunun imhas ve kendisinin sava meydannda lmesi ile neticelendi. Drt buuk asra yakn bir zamandan beri ilk defa
G. Fehr, Les monuments de la cultureprotobulgare et leurs relations Hongroises, s. 1, 26 vd. slv dillerinde yaayan Trk asll asker-idar unvanlar: Boyar=boy\a, zupanoban, bagan>bn vb., ve baz kltr kelimeleri: G. Fener, ayn. esr. s. 125; K. H. Menges, Altaic Elements in the Proto-Bulgaren Inscriptions, s. 110; ayn. mell, A Note on the Compound Titles in the Proto-Bulgaren Inscriptions, s. 441-453; ayn. mell., Altajische Kulturwrter im Slavischen, s. 107-116; A. N. Kurat, Eski Slavcadaki Trke Szlere Dair, s. 89-97. **Bk. 1. Dujcev,Sem. Kond., X, 1938, s. 150. 864Byz. turc., I, s. 106; C. Head, On the Date of..., s. 106. 865 Bizans ile yaplan 681, 706,717,755, 767 yllan andlamalan iin bk. V. Beevliev, Die protobulgarischen Inschriften, s. 55-56. 866Byz. turc., II, s. 154. Trke Kurum (= kurmak, tesis etmekten) veya korumak-tan korum = kale: Bat Trkesinde kerim ~ kerem ~ kerm = hisar, kale (buradan kermen ve Kremlig "Kremlin") kale-ehir, bk. O Pritsak, Eme altaische Bezeichnung fiir Kiew, s. 8 vd. A. A. Vasiliev, Bizans mparatorlu Tarihi, 1, s. 354.
1

bir Bizans imparatoru dman elinde can veriyordu. Arkasndan, imparatorluun dou eyaletlerinden getirilen birliklerle takviyeli kalabalk ordusu banda Bulgarlar zerine yryen Mikhael IFyi de malp eden Krum Han, deta Bizans' ortadan kaldrmaa hak kazanm ve "altn mzran Yaldzl Kapum,ya asmaa" 869 and imiti O Sardika(Sofya)*y (809'da), Ni ve Belgrat ehir-kalelerini igal ederek870 Orta Avrupa-Yakn Dou aras en byk ticaret ve asker sevkiyat yolunu kontrol altna almt. 813'de Filibe zerinden Edirne'ye ulat, buray muhasara altnda brakarak sr'atle ilerledi. stanbul'u kuatt (814 bahar). Fakat saldrlarn en hummal zamannda anszn azndan, burnundan kan boanmak suretiyle oluverdi (13 Nisan 814)871. Olu Omurtag*72 Han (814-831) Bizans imparatorluu ile derhal 30 senelik bir ticaret andlamas imzalamakla isabetli bir davran gsterdi873. Frank imparatorluu ile uzlama teebbsleri sonu vermeyince istemeyerek de olsa silha mracaat eden ve Tuna-Sava-Drava havzasn almak, Maro nehri vadisindeki, Orta Avrupa'nn -t Roma devrinden beri terk edilmi olan- en byk tuzlalarn yeniden iletmee amak suretiyle devletine emniyet ve byk bir servet kayna kazandran Omurtag Han zaman Tuna Bulgarlarnn tarihleri boyunca en parlak devirleri olmutur. Kurulan ehirler, saraylar, geni lde inaat ve imar, su yollar, bideler, bu arada G. Feher tarafndan harabeleri ortaya karlan Pliska (umnu'nun kuzeydousunda Aboba ky yannda) ve Preslav ehirleri 4 ile Madara kasabas (umnu'nun dousunda) civarnda yksek bir kaya zerinde 40 m 'lik yeri kaplayan, kitbeli, Krum Han'n atl kabartmas o an htralardr .
Sur'da tren kaps (Yedikule'de, hlen kapal), bk. F. Schvveinfurth, stanbul Suru ve Yaldzl Kap, s. 261 vd. A. A. Vasiliev, gst. yer. 0 853-888 yllar arasnda bir sre Bri-tarkan Belgrad'da Bulgar kumandan idi, bk. Byz. turc., II, s. 94. " Tafsilt iin bk. . Kafesolu, XII. Asra Kadar stanbul'un Trkler Tarafndan Muhasaralar, s. 10-14. Trke Omurtag = Kartalck0 **&-. Byz. turc, II, s. 154. Andlamann kitabe metni, bk. V. 1 eevliev, ayn. esr., s. 190-206. 74 Tafsilen bk. B. gel, Trk Kltr Tarihi, s. 255-276; F. Altheim, Geschichte der Hmnen V, s. 318-326. 75 Bk. G. Feher, Die Inschrift des Reiiereliefs von Madara, Sofa, 1928; V. Beevliev, ayn. esr., s. 41-47, 71 vd., 95-124, 250 vd.(Bu!gar-Trk devletinde kullanlm Trke unvanlar: Boyla, iirg-boyla, k-boyla, baga(n), ubigi /cabgu, yabgu?/, tarhan vb.). Bu son eserde Bulgar-Trkleri devrinden kalma 80 kadar kitabe tantlmtr. Bunlardan bazlarnn Trke tercmeleri, B. gel, ayn. esr., s. 274 vd.

206/TRK MLLKLTR Fakat sayca, yerlilere nisbetle phesiz pek az olan Bulgar Trkl, yava yava, o tarihlerde yazlan bile olmayan ve yukardaki Grek harfleri ile Greke yazl kitabelerden de anlalaca zere Bizans kltrnn tesiri altndaki slv ounluunun etnik basksn hissetmee balamt. Tekiltlandrlan slvlar devlet hizmetlerine alnyor, Trk unsurun yerlilerle evlenmeleri artyor, idare tekniinin zarur sonucu olarak kalabalk yerli halk dili st tabakada yaylyor ve Trkler slvlayordu. Omurtag Han'dan sonra daha da hzlanarak devam eden bu olu (Malamr, 831-836; Presiyan, 836852 zamanlar), Boris Han 877 (852-889)'n 864'de Ortodoksluu resmen kabul ederek, o zamana kadar tek yaratc "Tangra~Tngry" (=Tanr) inancnda yaayan Bulgarlar878 Hristiyanlatrmas ile tamamland. 869-870'de-ki stanbul kiliseler toplantsnda Bulgar kilisesinin mstakil piskoposluk olarak bat (Katolik) kilisesi temsilcilerince tannmas zerine Roma'nn
Madara'daki kaya kabartmasnn hangi millete it olduu hakknda t 1896'dan beri eitli grler ileri srlm, bazlar bu eserde ran-Ssn tesiri grm, bazlar da onu eski Traklardan kalma bir Antik-a (Grek-Roma) san'at rn sayarak, svarinin mahalli bir Trak tanrsn temsil ettiini iddia etmitir (Tafsilen bk. D. Krandzalov, Les reliefs du cavalier thrace et la tradition probUmatiaue de I'histoire protobulgare, s. 137-151). Kaya kabartmalar geleneinin Ssnlere balanabilecei ve Balkanlar'd aki bir eserde Antik-a tesirlerinin grlecei tabi saylmakla beraber, Madara svari kabartmasnn Trk-Bulgar san'at rneklerinden olduu, delilleri ile ortaya konmu bulunmaktadr (bk. G. Fener,/! Bolgr-Trkk szerepe es mveltsege, s. 34-38). Svarinin etrafnda yer alan kitabede mevcut Bulgar hanlar adlarndan baka, G. Feh6r, kabartmay Ssn ve Grek-Roma eserleri ile karlatrarak, farklar, zellikle u Trk belgelerini belirtmitir: 1- Svarinin elindeki bardak (Trklerde and-ime treninde kullanlan kutsal kap, 2- Tu (bk. G. Fener, s. 37, resim 10), 3Svarinin sann uzun kesilmi olmas, 4- Tasvirde bir av sahnesinin bulunmay.., Bunlara, tasvirde yer verilen iki hayvandan, umumiyetle kpee benzetilenin aslnda kurt oluu da ilve edilebilir (kabartmann orijinal fotoraflar dikkatle incelenirse /bk. G. Feher, ayn. esr.t levha XII/ bu hayvann kurt olduu anlalr: Kafa, eneyaps, kuyruk), Yukardaki makale sahibi Krandzalov, 17 sene Bulgaristan'da Trk-Bulgar kltr eserleri zerinde alan Feher'in 1940'da yaynlad bu kitab grmemi olmaldr. Kaya kabartmasndaki yalnz kitabe zerinde duran ve bu kitabenin G. Feher tarafndan okunuunu geni lde deitirerek, farkl yorumlar yapan Beevliev ise kitabeden birinci blmn Ter-vel Han (lm. 718), ikinci blmn Kormesios Han (Ltince kaytlarda Cormesius. Trke asl, Kor-mu, Karm, lm. 756; bk. Gy. Moravcsik, Byz. turc., II [1958], s. 164), ncsnn de Omurtag Han zamanna it olduu ve hanlardan ikincisinin kitabede Krumesin (-Krum, Krum, lm. 814. Adn dier ekilleri: Krumes, Krumos, Krummos, Ltin kaytlarnda Crumas, Crumnus, slvca'da Krumi vb., bk. Byz. turc., II, s. 174) olarak yazlan adn Kormus olabilecei dncesindedir (bk. V. Beevliev, Die protobulgarischen Inschriften, s. 99,115). 876 Nadiren Trke (bk. J. Deny, ne inscription en langue proto-bulgare decouverte Preslav, s. 235-239; . Venedikov, Trois inscriptions protobulgares, 1950, bk. V. Beevliev, Les inscriptions..., s. 874, n. 1.) ve Orhun yazs ile (Fr. Altheim, Geschichte derHunnen, I, s. 260). 877 Boris = asl Trke, bans, pans = pars veya bri, bk. K. H. Menges, Ataic Elements..., s. 115 vd. Hristiyan olunca Mikhael adn ald anlalyor (Boris Mikhael bk. Byz. turc, II, s. 93). 878 G. Fehei, A Bolgr-Trkk szerepe es mvltsege, s. 72; V. Beevliev, Les inscriptions protobulgares, XXIX-XXX, s. 479.

TARH/207 Balkan yarmadasndaki iddialarnn sona ermesi ile879 Trk devleti bsbtn karakterini kaybederek slv-Bizans kltr evresine girdi880.
C- TL (VOLGA) BULGAR DEVLET

"Byk Bulgarya" devletinin paralanmas zerine til-olman (Kama) sahasna ekilen Bulgarlarn ounluunu buraya yakn oturduklar bilinen Otuz-Ogurlann tekil ettii anlalyor. Blgenin yerli halk Fin-Ugorlar (eremis, Mordva, Zuryen, Votyak kavimleri vb.) da idarelerine alan Bulgarlarn orada Hunlardan, Sabarlardan, Uzlardan ve Hazarlardan da baz kalntlar bulduklar muhakkaktr. Bylece blge daha byk sr'atle Trklemi oluyordu. til Bulgar devletinin ilk devirleri hakknda -12. asrda Volga nehir yoluna hkim olmak iin Rus knezlikleri ile yaplan baz mcadeleler dndafazla aydnlatc bilgi bulunmuyor. Ancak, Bulgarlarn bir mddet Hazar hakanlna bal bulunmularsa da, salam bir siys tekilt kurduklar, bu devletin Mool istilsna kadar 5.5 asr yaamasndan anlalabilir. Bunun sebebi, Bulgarlarn ziraate elverili topraklan deerlendirebilen mahir iftiler olmalar, ayn zamanda ticaretten de iyi anlamalar idi. Orta til sahas tabiat zenginlii ve ulam bakmndan gerekli imknlara sahipti. Kuzey blgelerini Hazar denizi-ran-Kafkaslar-Trkistan ve dolaysiyle Orta Asya'daki byk kervan yoluna balayan, o alarda trafii sk Volga, Kama gibi byk nehirleri ve bunlann Ak-til, Vyatka, Susma, Sura vb. gibi kollar ve ayrca verimli topraklar, otlaklar, ormanlar, hayvancl, dericilii (Bizans'a kadar yaylan "Bulgari" sahtiyan mehurdu), krkl ile Bulgar lkesi, bilhassa Hazar hakanlnn zayflad yllardan itibaren shhatli bir varlk hlinde gelimiti. Bulgarlar birok ehir ve kasabalar kurmulard: Suvar, Osal, Teti, Cke-tav, Zye, Kaan, Kermenck, Kazan (eski Kazan) 881 . Bunlann arasnda Volga-Kama kavuana -gneye doru-100 kiiomet879 880

Bk. N. Zlatarsky, Sem. Kona., IV, S. 67 vd. Trk "han" unvan da Boris'in halefi Simeon (893-917) tarafndan "ar"a evrildi (bk. F. Lot, Les invasions Barbares, s. 228). Proto-Bulgarlann kltr iin umm bilgiler, C. Feher, Les monuments..., Arc. Hung. VII. Ayn. mell., Trko-Bulgar, Macar ve Bunlara Akraba Milletlerin Kltr, s. 290-320. Btn bu belgelere ramen, Ogur-Bulgarlann Mool kknden ranl (!) bir kavim ol duu ve dillerinin de Trke dnda bir Altayl (!) dilden treyebileoei hakknda baz Rus (Xalkov, Genin vb.) "bilimselci"lerinin ciddiyet d iddialar iin bk. P. B. Golden, Khazar studies, 1, s. 47 vd. 881 1974-1975 yllarnda yaplan kazlarda, 1177'de kurulduu anlalan Kazan ehir-kalesinin harabeleri ortaya karlmtr. Bk. A. H- Halikov, Kazan Nerede ve Ne Zaman Meydana Gelmi?, s. 44-54. Kazan ad, ihtimal burada ileri srld gibi, Trke "snr blgesi" veya "snr hatt" mnasna gelmektedir.

208/TRK MtL KLTR

TARH/ 209 byk ordu Dou Avrupa'da ilkin Bulgarlara arpt. Ahaliyi ldren, ehirleri ve kyleri ykan Moollar mescit, cami ve hamamlarla ssl, 50 bin nfuslu Bulgar ehrini de tamamiyle tahrip ettiler (1236). Onlar ekildikten sonra, Det-i Kpak'da kurulan Altun-Ordu hanl zamannda kl art Bulgarlarn yeniden enlendirmee altklar eski Bulgar ehri Pulat, Timur Han tarafndan ikinci defa ar tahribata uratld (1361) ve nc defa, Timur'un Altun-Ordu han Toktam'a kar yapt sefer esnasnda tahrip edildi (1391). Tutunmasna imkn kalmayan halk dald. Bir ksm Kama'nn kuzeyine Kazan nehri boyuna gt. 15. yzyl ortalarnda buralarda Bulgar-Kpak karm Mslman ahali bulunuyordu ki, sonraki Kazan Hanlnn esas nfusunu bunlar tekil etmitir. Dier taraftan, dilleri Ogur Trkesi'nin bir lehesi olan, ayn blgedeki uvalarn eski Bulgarlarn torunlar olduu kabul edilmektedir

re kadar mesafede til kysndaki bakent "Bulgar" ehri 9.-12. yzyllarda Dou Avrupa'nn en mhim ticaret merkezi idi*2. Douda Bakrtlar, batda Burtaslar ve Ruslar ile snrlanan memlekette Bulgarlarn balangta birer han'n idaresinde 4 grup (Bulgar, Suvar, Barsulaf skit) olduklar, fakat 10. asr ortalarndan itibaren hepsinin bir han idaresinde birletikleri sanlmaktadr883. til Bulgarlar hakknda en gvenilir bilgi Arap yazan bn Fadlan tarafndan verilmitir. Ticar temaslar dolaysiyle slm dini ve kltrnn yaylmaa balad lkede, Bulgar han Alm, Mslmanl aslndan renmek istediini Badad Abbas halifesine bildirmi, halfe El-Muktedir de din adamlar ile mescit ina iin mimarlardan kurulu bir heyeti Bulgar ehrine gndermiti. H. 309 (M. 921-922) yl Martnda yola karak bakentte Bulgar hann ziyaret eden (Mays 922) bu heyetin bakam bn Fadlan seyahat notlarnda Bulgarlardan baka Ouzlar, Peenekler, Bakrtlar, Hazarlar ve slvlar hakknda da ilgi ekici malmat vermektedir884. 10. asrn ilk eyreinde eski Trk tekilt ve unvanlarn (Yltavar=lteber; buyruk ve turun = tudun?) muhafaza ettikleri anlalan til Bulgarlar885 slmiyeti kabul etmekle Dou Avrupa'da Trk-slm kltrnn temsilcisi oldular. Camiler yapld, kadlk kuruldu (12. asnn 2. yansnda Bulgar kads, Ykub b. Nman), dier slm lkeleri ile de baz temaslar oldu ve bu islm kltr devletin knden soma da devam etti 13. asrm ilk eyreinde bile "Byk Bulgarya" ("Magna Bulgaria") diye anlan888 til Bulgar Devleti Moollar tarafndan ykld. 1223'teki birinci Mool saldrs olduka zararsz atlatld ise de, Batu Han idaresindeki asl
Tafsilt iin bk. A. Y. Yakubovskiy, Altn Ordu ve nhitat, s. 7-14; A.N. Kurat, ...Karadeniz Kuzeyindeki Trk Kavimleri..., s. 112-115. bn Fadlan Seyahatnamesi, s. 74; Hudd..., s. 460 vd. Seyahatnamesi birka kere yaynlanm ve aklamalara konu olmutur: Z. V. Togan, bn Fad-lan's Reisebericht, ZDMG, Leipzig 1939 (19682); H. Ritter, Zum Text von bn Fadlan's Reisebe-richt, ZDMG, 1942, s. 98-126; K. Czegl6dy, Act. Or. I. Bp. 1951, s. 217-260, bk. TM. X, 1953, s. 406 vd. Aynca neir ve Rusa aklama: Krakovsky, Leningrad 1939; faksimile ve aklamalar: A. P. Kowalski, Kharkov 1956. Notlarla, S. Dahhn, Dimak 1959, Farsa tere. Tahran 1967. Ayrca bk. Minorsky -Mervez- s. 110-116. Seyahatnamenin Trke tercmesi: lahiyat Fakltesi Dergisi, 1, 2, 1954, s. 59-80; til Bulgarlar ile ilgili blmnn ner. ve Trk. tere: A. N. Kurat, ayn. esr., s. 312322.10. asrda til devletinin coraf ve ethnique durumu (Burtas, Barsula?, Asgil? kavimleri) hakknda bk. V. Minorsky, Hudd..., s. 162,460-465. sBk. K. Czegl6dy, Yltavar Unvan, s. 173-187; Nemeth, HMK s. 213. 1 1024'lerde Gazneli Sultan Mahmud'a, zengin hediyelerle gnderilen Bulgar elisi, bk. Minorsky -Mervez, s. 110 vd. ' 14. yzyl balarna it, Arap harfleri ile yazl mezar ta kitabelerinden rnekler; bk. A. N. Kurat, ayn. esr., s. 322 vd. ' Gy. Nemeth, HMK s. 306 vd.
(Mil * RR"7

' K Czegledv Nomd nepek., s. 97-109; A. N. Kurat, ayn. es,, s. 117 vd, O. *><<***>; ro'ZaxhL, s. 274-314; U mad. Bulgar; l Benzing, PH. T. Fund II s. 842 vd L. Rfany , ayn esr.s 97 vdd. itil Bulgaryasmdaki kazarda elde edilen arkeolog malzeme pn bk. B. Ogel, Trk Kltr Tarihi, s. 239-253.

m
/-^

3
!

KLTR
BOZKm OLTR
rktfM Jtfei} bttfcil fUbnu/rif;> m:H lfm

Blm IH

m$m
t&f*%-KJ&l

^j^fcfck^i^* s ak*' >aani^^..^,-

r^S^feH^^S^

vL-tartin
r^

rP.1%

B&fe. ;.-v- '-hii slm fcuittB k^fe^.fe j'^k^udc.^ satt &. iMU^tU evi -

^3..^-<S .*f-. "iv

b&i$jfo"; $5* .p&te* '$fttitte?

(^ w SrfSSftA*. *-

^ **-**,

.--t *- ~** --e

t"* t f r 1 *

A- ESASLARI
imdiye kadar grld zere, Trk tarihinin bu ilk devresi daha ziyade "Evrasya"nn bozkrlar blgesinde cereyan etmitir. Bilhassa insann tabiat kuvvetlerine hkim olamad eski alarda corafyann beer hayat zerindeki tesirleri dnlrse, Bozkr ikliminin de eitli bakmlardan eski Trk_yaayna, dnce tarz, inanc ve dnya grne, rf ve geleneklerine, ksaca "kltr"fn^ tp*ir]?r vapacap kolavca kabul edilir. Yeryznde insanlar, yaadklar coraf evrenin balca tabi kayna olan; orman, hayvan yetitirme, tarm imknlarm deerlendirerek hayatlarm srdrebilmilerdir. Eski alarda ilk kltrler de kendi blgelerinin artlar iinde zllk kazanacaklarndan, orman kavimleri "asalak" kltr (avclk, deviricilik), ziraate elverili yerlerde oturanlar "kyl" kltrn (iftilik) ortaya koymular, bozkrdakiler "oban" kltrn (besicilik) meydana getirmilerdir. Trkler aslnda orman kavmi veya kyl deil, fakat Bozkrl olduklar iin kltrleri de gelime ve muhteva itibariyle btn dier topluluklarn kltrlerinden ayrlk gsterir. Ksaca belirtelim ki, bozkrlar l deildir ; ylda ald yamur miktar ortalama 550 mm'nin altna dmeyen ve ok yerde 500 metreden yksek rakml yaylalardr. Nitekim, Trk Bozkr kltrnn gelitirildii blge, yani Andronovo kltr sahas (Altay Dala-rSayan dalar'nn gneybats dzlkleri) rakm 500-1000 m. arasnda deien, bol otlaklar ile besicilie ok elverili, hatt kuru ziraate imkn verecek lde rutubetli bir yayla durumundadr. Ancak bir kltrn teekklnde, sadece coraf im^nia^rt istenmek yetmemektedir, bon Daz aratrmalar2 fertlerin kltr deerleri yaratmak ve gelitirmekte balca mil olduunu gstermitir. Bunun yannda, belirli ruh karaktere sahip topluluklarn, ortaya konan eitli kltr deerlerini
1

Evrasiya bozkrlar iin bk. L. Krader, Peoples..., s. 10-22; L. Rsonyi, Tarihte Trklk, s. 1 vd.; K. Jettmar, Diefrhen Steppenvplker, s. 245 harita. A.H. Maslow,>4 Theory ofHuman Motivation (bk. yk. n. 27 vdd.).

214/TRK ML KLTR

KLTR/215

kontrol edebilme kabiliyeti de unutulmamak gerekir. Yni topluluk (cemiyet), kendi iinde grnen her kltr belirtisini kabul etmemekte, ancak umumi telkkisine, dnce tam ve yaayna uygun denleri benimsemektedir*. u hlde her kilrnryn c terr^l dayana mevcut bulunmaktadr: corafi evre, tnsan unsunu cemiyet. Bu durum baka baka corafi evrelerde yaayan ve ayn karakterlere sahip insan gruplanna mahsus olmak zere birbirlerinden farkl kltrler doacan gsterir. Bylece 3500 yllk hayat bozkr artlan iinde geen 'rrk topluluunun da kendine mahsus bir kltr tipine sahip olaca anlalr. Rj? fryna, Trklerin vardklar sahadan dolav "Bozkr kltr" riiyonr4. Bozkr kltrne tarihin seyri iinde, bozkrlar blgesi kylarnda yer alm baz yabanc topluluklarn da dahil olduu anlalmaktadr. Mesel Hind-Avrupallardan baz kollar (Dou Gotlar ve Irankr. skitler, Sarmatlar, Partlar, Alanlar, vb.) ve Moollar gibi. Fakat kltrn ana dayanandan biri olan insan faktr, Bozkr kltrnde eski Trklere mahsus temel kavram ve davranlan, bu yabanclann Trk'den farkl insan ve cemiyet hususiyetlerinin belirledii kltr katklarndan ayrmaktadr. Bu itibarla Bozkr kltrn, en saf ekli ile bir Trk kltr olarak kabul etmekte hat yoktur. Bozkrlar corafyasnda binlerce yl hayatiyetini devam ettiren ve in, Hind Akdeniz ve Avrupa kavimleri gibi yerleik kltr topluluklarnn yzyllarca tesir ve basksn hissettikleri bu kltr eskiden beri ilim adamlarnca az -ok tannmakta idi. Mtehassslardan bazlan buna eksik olarak "Atl kttr*, bazlar yanl olarak "Gebe kltr" adn vermiler, bazlan da m Ask gebe kltm" demekte bir saknca grmemilerdir. Halbuki, Bozkr kltr "at" zerine kurulmu olmakla beraber, prensipleri yalna "aftan ibaret deildir. Bunun yannda demir de vardr. At ve demir bozktr kttTrtn iki temel unsurudur\Aynca tabiatiyle farkl bir hukuk anlayna sahip tutunmaktadr. Bal bana bir kltr tipi olduu iin, din, dnce, ahlk ynlerinden de tamamlanarak bir manev deerler birlii meydana getirmitir. nk herhangi bir kltrde ekonomik imkn've faaliyetler kltrn btnn deil, sadece bir cephesini tekil eder. Bu itibarla, meseleyi yalnz iktisad bakmdan ele alp yaylalarda gelien, besicilie dayal Bozlar kltrn, dtan srf oban hayat tarzna bakarak gebelikle nitelemek yanltr. Bir kere tarihi gelime seyri iyi aklanmam olan ve Batl ilim adamlarnn, kendi kltr anlaytan dnda kald iin, zerine lyk ile eilemeCesvyene T5*t\ "det" meselesi iin bk. Z. Gkalp, rf Nedir?, s. 118-121. fi* kttttoM: Ba; diRerindc Step ktihrii (Steppe culture, Gvilisation des Steppes) denilmekledir (Vwlw, te tnbms* ite corafyaya deil, insan topluluklarna mahsustur. Burada da belirli bir MM cfl ItostaHt kavim kaydedilmektedir). Rusa bir kelime olan stepin Trke karl "bozkra fttf, lbinn Tfir'sm kabul ediyoruz.

dikleri Gebelik (teorik adan deerlendirmeler iin bk. yk. Giri: Gebelik Meselesinin dnce, hukuk, din tutum, ahlk davran vb... hususiyetleri henz iyi bilinmiyor. imdilik unu syleyelim ki, mesel, Bozkr kltrnde temel olan at, gebelerin hayatnda birinci plnda grlmez. At, gebe kavimlerin kltrne sonradan girmi sadece bir madd yardmcdr5. Yerleik kltrde de at mhim bir yer tutmamtr. Bozkr kltrnn ikinci karakter unsuru olan demir ise Bozkr Trk evresinde -eski Yunan'daki gibi sadece bir mitoloji konusu deil- dorudan doruya Bozlar tipi devlet ve cemiyetin kurulu ve gelimesinde kesin etkili bir gerek vsta idi (bk. a. Altayl Nazariyesi). Buna karlk "Yerleik" kltrn balangcnda mhim bir rol olmayan demir, mesel tipik gebe Moollarca bilinmiyordu. Efsanelere gre demircilii sonralan renen Moollardan pek ou 13. yzyla kadar bile mden ilemenin yabancs idiler (1226'larda inli Men Hung'un raporu) ve ok ularn hl kemikten yapyorlard6. "Gebeliin tarih gelime bakmndan iyi aklanmadm sylemitik. Bununla beraber, gebelik (nomadizm, pastoralizm veya pastoral nomadizmyi izah hususunda W. Radloff (1891)'dan beri7 tecrbeler yaplmtr ve hl da yaplmaktadr8. Ancak farkna vanlmakszn dlen iki mhim hat bu izah gayretlerinin baar yolunu tamamiyie kapatacak mahiyettedir. Hatlardan ilki, bozkrlar sahasnda grlen btn topluluklarn, ayn sosyal bnyeye sahip sanlarak, aralarndaki "kltr birimi" farklarnn gzden karlmasdr. kincisi de, bu topluluklarn yalnz birer "ekonomik kurulu" olarak ele alnmasdr. Her topluluk gibi bozkrlarda yaam eitli kavimlerin de, ekonomik zellik yannda, ayr ayr sosyal, dini, idar ve siys cepheleri bulunaca hesaba katlmadka, mesel Trk' Mool'dan ve baz HindAvrupal ktleleri birbirinden ayrmadka onlarn "Boz/arl", "gebe", "kyl" vasflarnn tyin ve izahnda kesin ve doru bir sonuca varmak Itemen hemen imknszdr.
s

Moollar aslnda at tanmyorlard, bk. W. Ederhard, in Kaynaklarna Gre Orta Asya'da At Cinsleri s. 189; Arabistan'da ve Kuzey Afrika'da at ancak M.. 1200lerde grlmektedir, bk. A. mad. Sahra; Kuzey Kafkaslar'da ve ran'da at ile ilgili arkeolojik buluntular M.. 900-500 yllarna aittir, bk. T. Horvth- S. Gaus, Un peuple cavalier preseyhipue en fiongrie, s. 61-65. * Tafsilen bk. B. gel, Trk Mitolojisi, s. 64 n. 10, 66 vd. Mool Klanlar da demir iilik tekniini Uygurlardan renmilerdi, bk. 6. zgi, Kurulu Devrinde Uygurlarn Hitanlara Tesirleri.., s. 13 n. 17. 7 Bk. Das Kudatku Bitik, I, s. LI1 vdd. 8 Bk. J. Deer, step Kltr, s. 163 vdd. (tam RadlotTun izinde); K. Grnbech, The Steppe Region in World History, I, s. 50-56. Aynca W. Eberhard'n "Cyclic" teorisi iin bk. W. Eberhard, Conquerors..., s. 75 vd.; O. Lattimore'n "Spiral" teorisi iin bk. C M. Kortepeter, The Origins and Nature ofTurkish Power, s. 245-258, 272 vd.

KLTR/217

&. BOZKIR KLTRNN MENE MESELES

A. SKT NAZARYES

Bizim "Bazlar khr" diye ifade ettiimiz kltr tipi, daha ziyade . Zchy tarafndan temsil edilen bir gre gre "atl gebelik"ten ibaret oiip, merkezinde tu yetitiricilik ve obanlk yer almakta ve bu gibi faaliyetler iin, Karadeniz kuzeyi dzl - Kuzey Trkistan arasndaki skit sahas en clveri|tj blge bulunmaktadr. Bir "gebe san'at tr olan Hayvan slbu d3 -Yunan san*at tesiri altnda- burada doup gelimi, "Evresiya"ya yaymtttr. Yine bu iddiaya gre, atl gebe kltr, M.. 5-4. asrda teekkle ba$amsHr\ Bu nazariye taraftarlar na kar itirazlar oldu ve "Avrasya" bozkrlarnda daha M.. 1. bin balarnda "atl" kavimlerin yaad hatrlatld ve ayrca sfcit'ierdeki bu kltr belirtilerinin Trk unsurunun nfuzu neticesi olabilecei, zerine dikkat ekildi1". Bundan baka, "skit kltr" i& ayn durumdaki Attay arkeolojik buluntular arasndaki benzerlikte -Herodutos-'un belirttii zere, "Kral skitler" doudan geldiklerine gre- smetin Orta Asya'da aranmas gerektii belirtildi1 . Gerekten, skit ad ile anlan topluluun esas ktlesini ranl kavimler meydana getirmekle beTfjftkn ML l Zicfa.&etmtthttisnomdmth^egkeniesihez, s. 17-36; ayn. mell, A Steppek Tt& ibwis!*xfa#Ui, 4. 3 vd Bozkr sava$ usuln inceleyen J. Dark'ya gre de (bk. Turan Hat-afc.., . 7), Bariar bttltnmun onjioal bir cephesini tek eden "Turan taktiki" (bk. a. Ordu)'nin k. lemsikden IsiHterd * Moeli, W. M McGuron, The EaHy Empires of Central Asta, s. 35-52; R. Grousset, L'Empire des Bk. T Harvith - S Gatttts, Um peupt* tavaUarpriscythique en Hongrie, Bp. 1939. * &crtenl tfc. say 92, s. 189. ' Bk, B OgeS, Tufk Kltizr Tarifti, a. 34 46, 56 vd. "Kral skit" (idareci zmre)'lere it bilgiler ve 3Wito uzcnndel, yertilctden ok farkl cakel-pantalonlu, zmeli, brkl ve uzun sal insan tt*fflte* (t*. K- icttnvtr. Ctefrithen Sicppenvlker, s. 15 vdd.) bunlarn kimliklerini belirleyen en iyi dci&rcur.
v l ;t

raber, onlar zerindeki Trk tesirini belirliyen baka deliller de vardr: Trklerden bir ksmnn M.. 7.-6. yzyllardan itibaren "skit" blgesine nfuzu, Alp Er Tunga'nn eski Kang-k hkmdar olarak grnmesi, Andronovo kltrnn Don nehri havalisine kadar yaylmas (M.. 2. bin sonlar) ve o blge halknn soyca Trklerle akrabal (bk. yk. Trklerin Yaylmalar) gibi. Bunlardan dolay M.. 5.-4. yzyllarda Bozkr kltr'nn "skiflerce benimsenmi olmasna hayret edilmemelidir. Eski a Bat kaynaklarnda bu kltrn ilk temsilcisi olarak "skit'lerin grnmesi bizi yanltmamaldr. Eski Yunanl o kltrn yalnz bat ucundaki belirtisini grecek, coraf geniliini tyin edemeyecek ve elbette ondan 1000 yl geriye giden tarihi derinliini anlayamayacakt.
B- NDO-GERMEN NAZARYES

nce, herhalde ndo-Germen nazariyesine paralellik gsteren S. Gallus-T. Horvth'un ortak grn ksaca tantalm. Bunlar, yukarda adn kaydettiimiz aratrmalarnda bilhassa Macaristan kazlarnda ele geirilen bronz ve demir gemleri tiplere ayrarak Gney Rusya, Kafkaslar, ran ve Sibirya'daki benzerleri ile karlatrmak suretiyle, M.. 8.-6. asrlarda, Apler - Kafkaslar arasndaki sahada bir nevi "atl kltr" ("lovskultra" = "ivilisation de caraetere cavalier")'n yaad sonucuna varmlardr. At konusundan ziyde, gemler ve gemlerle birlikte bulunan dier arkeolojik malzeme zerinde duran bu iki aratrcya gre, "atl kltr" taycs olan bu kavmin Kafkaslardan Orta Avrupa'ya g etmi olmas muhtemeldir. Kafkaslar ise, kanaatlerince, bata, M.. 1200'lerden beri atn ehlletirilmesinin umumletii Mezopotamya olmak zere, n Asya'nn iddetli tesiri altnda grnmektedir. Minusinsk gemleri ise hem daha getir (M.. 5. asr), hem de Bat tesirleri tamaktadr. Buna gre de "hayvan slbu" ile birlikte "atl kltr"n teekklnde Mezopotamya en byk rol oynam olmaldr14. Batda ok yaygn, eski "Aryanizm" (Aryaclk. Arya=rler, Eski Hind-ran ve Avrupal kavimler) grnn devam saylmas mmkn grnen ndo-Germen nazariyesine gelince, buna gre, Hind-Avrupalar'n

ok erken devirlerde in'in Kansu blgesine kadar btn Orta Asya'ya yaydklar ve aslnda da "gebe" (bozkrl?) olduklar, atn ilk defa onlar tarafndan ehlletirildii ve dnyann ata binme san'atn onlardan (bu "At kltr kurucularmdan) rendii kabul edilmektedir. Batllarn at zerin14

Tafsilen bk. S. Gallus - T. Horvth, ayn. esr., s. 50-54, 63 vd., 79 141 vd. "Gemler iin bk. a. 28.

n.

218/TRKMLLKLTR de ehemmiyetle durmas, phesiz bu hayvan evcilletirip binmenin insanlk kltr tarihinde ok ileri bir hamle tekil etmesinden ileri gelir ki, bozkrlarda gelitirilen kltr de ndo-Gerrnenlere balamak bylece mmkn olacaktr15. Teoride ehli atn menei olarak, kalntlar Cungarya'da ortaya kardan ksa katn bacakl, byk ve ne doru eik bal "Equus Przewalsky" gsterilmitir. Buna kar, eski alarda bir deil birok trden yaban at'n yaad 16, biralar arasnda Bozkr kltrndeki sava obanlar tarafndan binek ve muharebe at olarak kullanlan atn. "Przewalsky" cinsi deil, "kk bedenli, uzunca ince bacakl, kk ve marur bal, sert trnakl" bat bozkrlar cinsi olduunu belirtelim1 . Ayrca Asya'da ilk at kalntlarnn, Trk anayurdu blgesindeki Afanasyevo kltr (M. 2500-1700) ile18, onun bir gelimesi olduu anlalan ayn blgedeki, Andronovo (M.. 1700-1200) kltrnde grndn ve "Andronovo kltr evresi"ne giren yerlerde hep at kalntlar ile karlaldm hatrlatalm (bk. yk. Trklerin Yaylmalar). Gney Rusya'da Tripoye (Dnyeper kylan) kltrnde (M.. 2500'ler?) grlen "at" iskeletinin bozkrla ilgili olmad iddias doru olsa bile 19 buna, byk deer vermekte isabet yoktur. nk orada at, topluluun sosyal ve ekonomik hayatnda etkili bir unsur deildir20. Mhim olan, atm belirli bir kltr btn iinde 'tonctsoeUe* deer kazanm olmasdr ki, bu durum
" BV A- BcrthclA, /. Aste onatnne cemraie et iud-oneruate d'apres PtoUmee, s. 16-33; R. Grousset, H&oer de f'Ej&&ne-ori&H; S. 8; M. McGovtrn. ayn. eser,t s. 30-35,46 vd., 99; F. Altheim, Attil et ter Hum, 14, 16,41 vdd; ve son olarak bk. K_ Grnbech, The Steppe Region in Word History, II, 4. )6vcl w McMii m'<k Ordu* **igeMflde, "neolititfuc'' dcMiden hipparion ve eauus caballus cinsleri, bk. Autiu w Hunffn, s 37; /Tita bk F. Hancar. DasPferd.^ s. 12 vd. j Bk M P Yem, Tk* Hi?ne, a Fuctore in Earty Chinese History, s. 238 vd.; B. Szsz, A Hunofc trtimte , s. -T*, I, Dee. ayn. iv., s fl; W. Eberhard. lk, say 92, s. 161 vdd.; B. gel, DTCF Oerfiis, XVU, 1-2, s, 273, (Bu <k at tipini mukayese ediniz: Fr. Altheim, Attil..., levha II ve III). Trk fkelerinde at onieri ii afsen, E. Esin, The Horse in Turkic Art, s. 201-218 Asya Hunlan T*2cwakks au'u d* biliyorlar, cat bunu araba ve yk hayvan olarak kullanyorlard (bk. N. &$um, Tke K'u&i-t fei-, v. 94 vd.). Kaln bacakl ve hantal gvdeli "Przewalski at" kou srasnda e*r$ttft y*>rdext hzls dn; yapmaa elverili dcd:. "Bozkr at" ise zellikle savalarda seri ve karmak manevra hareketlerine (bk. a Turan Taktiki) kolayca alabilen bir vcut yapsna sa hipti K ietrnmt.l^yh&amnvtesc&ilisttionsd'e'teve^ s. 771. '* 8*. K Jettmar, <*yn. esr. s. 771. Bu yazar umumiyetle hayvanlar ehlletirmeyi "yerleik" n*>Grrraefefc basamakta ve corafi faktrleri dikkate almakszn "gebelik"in -yukardaki iddut&m aksine- ara hayattan sonra geimi yaay tarz olduunu ileri srmektedir. Dier bir yam O Lattroofe da ayn gorfcc&r. ok. C M. Kortepeter,tfy/. esr., s. 249. * Ayn duranda olmak zere n-Asya'da at iin bk. K. Balkan, At Kltr ile lgili M.. 14. Yzyldan Ntyfmrd* BUunnvsf Atot Metinler, s. 85-104.

KLTR/219 ancak "Bozkr kltr"nde grnmektedir21. Bu itibarla, atn ehlletirilip insanlar tarafndan (yk, araba vb. hayvan olarak) kullanlmas bile -bu husus balang noktas olmakla beraber- ikinci derecede bir durum saylabilir. Zira esas olan, atn binek hayvan hline getirilmesidir. Bozkr kltrnde rol oynayan ba aksiyon da biniciliktir. Byle bir ihtiyacn "yerleik" (kyl) kltrlerde deil, geni otlaklar ve uzak su balarn sr'atle dolamak zaruretine dayanan "Bozkr kltr"nde hissedilecei aikardr ve dolaysiyle nce kalabalk srleri kollamak gibi bir ekonomik ara olan binicilik, ksa zamanda "asker1' deer kazanarak "Bozkr savalnn temeli olmu ve at da sava at tipine doru gelitirilmitir. S. V. Kiselev'in tesbitine gre, Andronovo kltrnn sahibi olan "sava kavinV'in etrafa hkim olmaa balamas da, dnya harp tarihinde 3500 yllk "sava at a"22 aan bu kltr hamlesi ile ilgili olmaldr. Hunlar, "kendilerinden nce in sahasnda, henz hibir ktle tarafndan atl muharebenin bilinmedii bir ada "kendi tipik kltrleri" ile grndkleri zaman23 elbette sava atlarn da beraber getirmilerdi. Bozkr sava at da, bylece, douya doru uzanm ve atl sava uslnn mehul bulunduu Orta ve Dou Asya'da nce muharebe at yetitiriciliinin ilk sahas olan an-si blgesinde grnmtr. inliler ata binmeyi ancak M.. 300'lerde Asya Hunlar'ndan renmilerdir .

Eski Aryanizmin en kuvvetli mdafilerinden biri olan K. Jettmar M. 6. asrdan nce Trklerin varln kabule dahi taraftar deildir (bk. K. Jettmar, Zur Herkunft der trkisehen Volkerschaften, s. 18 vdd). Bu yazar (Diefrhen Steppenvlker, s. 214 vdd.) M. . 20C0-I700'lere tarihlenen "Andronovo" kltrne ait insan iskeletlerinin Turanid (Trk) tipini temsil ettii (bk. yk. Blm II, n. 23, 24,25) gereini de gzden karabilmektedir. 'Trk" adnn devlet ve topluluk ismi olarak M. 6. yzylda ortaya kt grne dayanan bu iddia ciddiye alnrsa mesel gnmz Rus halknn M. S. 9. yzyldan nce mevcut olmadm ve Alman milletinin Germen asldan gelmediini kabul etmek gibi garip bir sonuca varlr (zira Rus ad 9. yy.'dan beri, Almanya ad da 10. yy.'dan beri kullanlmaktadr). Ayrca bk. a. n. 765 (L. Bazin'in 'Turcophone" iddias). At kltrn ndo-Gerrnenlere balamakta glk eken aratrclara ilveten, Trke at ile ilgili isimlendirmeleri, at bakmndan en geride gelen Fin-Ugor kavimlerin (bk. L. Ligeti, Az UralL.., s. 59) dili ile izaha kalkan yazarlar da grlmektedir (mesela, D. Sinor, Notes on the Equine..., s. 307-315). 22 "L'ge du cheval de g*erre" Bk. A. Berthelot, L'Asie ancienne..., s. 22. 11 Bk. L. Ligeti, ayn. esr., s. 37 vd. 24 Bk. T'oung Pao, XXIV, s. 263 vd.; W. Eberhard, in Kaynaklarna Gre Orta Asya'da At Cinsleri, s. 189.

220 / TURK MluJ KirnvRtj

t. VtjLTitttl* X\ZARYES

KLTR/ 221 sosyal hayatnda atn oynad merkez rol, meseleye aklk kazandran nemli bir noktadr. Trkler, srler hlinde yetitirdikleri atn etini yerler, onu kurban olarak sunarlar ve her sene -zellikle sava atlarndan- binlerce-sini yabanc lkelere ihra ederek ekonomilerini salarlard29. zellikle in hkmetleri ordularnda Trk sistemini uygulayarak oku svari birlikleri tekil ettikten sonra (M.. 4. yzyldan itibaren, bk. a. Ordu) muhta olduklar at Trk lkelerinden temin etmek zorunda idiler. Sava atlarnn daha ok ipekle mbadele edildiini belirten in kaynaklar, yalnz Gk-Trk anda ayr adlar altnda zikredilen 11 cins Trk atndan bahsetmilerdir30. Bylece hem Dou, hem Bat kaynaklarnn bu bakmlardan hemen hemen ayn eyleri tekrarladklar grlr. in vesikalarna gre, Hun-lardan nceki in'in kuzey kavimleri atl muharebe usllerini bilmiyorlard. inliler de at tandktan sonra onu yalnz sava arabalarnda kullanyorlard ve "Anlalyor ki, M.. 4. asra kadar in'de tipik Hun atl kltr tamamvyle mehuld. Gelecein oku Hun savas daha ocuk anda eitimlere balyor, koyun srtnda binicilii deniyor, nce sincab, gelincik ve kulara, sonra tilki ve tavanlara ok atarak, atcla alyor, byd zaman mkemmel bir atl muharip oluyordu."3*. 4.-6. asr Bat kaynaklan (A. Marcelnus, C. Cla-udianus, A. Sidonius, Zosimos vb.)'na gre "Henz ayakta durabilecek Hun ocuunun yannda eyerlenmi bir at hazr bulunur... Hunlarat stnde yerler, ierler, alveri yaparlar, sohbet ederler ve uyurlar... At baka bir kavmi yalnz srtnda tad hlde, Hun at stnde ikaamet eder.." . 7.-10. asr Bizans kaynaklar (imparator Herakleios ve Leon VI. Phylosophos'un eserleri)'na gre "Trkler sanki at stnde domulardr, yerde yrmesini bilmezler" . Benzeri malmata 14. asra kadar Trkler hakknda bilgi veren btn in, Bizans, Rus, Sryan, slm vb. kaynaklarnda rastlanr. Yine in kaytlarna gre, eski alardan beri Uzak-dou'da en iyi at terbiyecisi olan Asya Hun-lar, Mild sralarna doru bile, kimsenin dokunamad yaban atlan yakalayp ehlletirmee devam ediyorlard"34. Bozkr Trk, obanlk hayatnda hemen btn varln borlu olduu, husus ad ve unvanlar verdii, trenle gmd ata, gerektiinde konuan, zek sahibi, gkten inmi, bir nevi kut29

nceki bahislerde sras geldike akland zere, son yllardaki incelemeler ile "Andronovo kltr" ekirdei etrafnda gelitii anlalan Bozlar kltrnn Aitay yaylalarnda proto-Trkler (Trklerin atalar) tarafndan ortaya konduu hususu, arkeolojik ve antropolojik delillerin ortaya kandan daha 2530 yl nce, bir kltr evresi ("Kulturkreis") olarak bozkrlar zerine dikkati eken W. Schmidt, O. Menghin, W. Koppers, F. Flor gibi tannm kltr tarihileri tarafndan ileri srlmt (bk. yk. Blm I. Viyana Dirrostonculan). O. Menghin at ehlletirmek ve umumiyetle hayvan yetitirmek gibi medeniyet tarihindeki ok mhim bir safhann Trklerin atalar e yakndan Ugilt bulunduunu sylemiti. Bozkrlar blgesinde kltr devresi (kemik kiruru, hayvan besleme kltr, at yetitirme kltr) tes-bt eden Menghin'e gre, son methale olarak, merkezinde atn yer ald sava obanlar" (nHirle*ikriegerM) kltr domutur ki, bu, bozkrlar sahas kltrlerinde bilhassa proto-Trkler iin karakteristik olan en yksek dereceyi gslerir* . W. Koppers de yle demektedir: "Atn ehlletirilmesi ve atl-oban kltrnn ortaya konmas tik Trklere balanabilir. nsanlk tarihinde ulalan bu haan, kavimlerin ve dier kltrlerin gelimesinde fevkalde neticeler dourmutur: Tarihi balantlarn gsterdii gibi, byk devlet esas iin gerekli anlar ancak bu sayede belirebilntir."" . Atn binek hayvan olarak kullanlmasn, dnya tarihnde pek mhim, ve tarma bal hayvancln ok stnde bir kltr merhalesi olarak belirten F. Flor'a gre" 7, hayvan terbiyesinde nce ren geyii (Sanoyedler tarafndan), sonra Trklerin atalar tarafndan at eh&etrikrek insanlk ltzmetine sokulmutur. W. Schmidt de aratrmalarnda ayn aeticeye varmtr: "Orta Asya'da oturan ve ok eski bir zamanda avc-kk hayalndan fiayvanlan ehliletirmee geen ilk kavim Trkler olmutur. At Trkler tarafndan ehUktiribnitir ve Trkler ata binen ilk insanlar olarak grnmektedif . Mooarda sonradan yer aldn belirttiimiz atn On-Asya ve ndo-Geraen kavimleri kltr tarihinde de mhim bir yeri olmad bilinir. Buna karlk, en eski alardan beri Trklerin siys, din, iktisad ve
Bk. L RiM>Tiy, T&nhre TrMk, $, 4. W. Koppers, fik Trklk ve l'tk Ifute-Gzrmerdik, s. 47!, Almanca,ayn.yer. s. 522. r F. Bor, HatiStoem und Hirtetthdsur, Wiener Beitrge zur Kulturgeschichte und Linguistica, I, 1930, bfe. K Jet-'rruK. Zur iferlamft.,.. s. il, 21; F. Hancar.ay/. ov., s. 342. * W Sehmtdt. Rasstn und l'&jer,., II. Luzrnt, 1946, bk. DTCF Dergisi, V, 3, s. 346 vd.; W. Radloff UUfrodaft lUpanda-y$ blgesinde (Afaoasyevo-Andronovo kltr evresi) daha 1865'te yaplan M-- bia sonlanna iti meza kazlarnda azlarnda demir gem izleri tayan at iskeletlerine nctUnup (Bk- W. Radloff, Sif&vtt'dan, II., 1. s 107,116-121).
a

Atn Bozkrdaki byk iktisad nemi, bk. Kitabeler, II, gney, 3, dou, 38, 39; Suci, str. 5; ayrca in yllklarndaki kaytlar. Bk. Liu, ayn. esr., I, s. 453 vd. "' L. Ligeti,Ary Hunlan, s. 37 vd. 32 Tafsilt iin bk. P. Vczy,///torAvrupa'da, s. 91 vd. " Gy. Moravcsik, Boks Leo..., s. 342. 34 Bk. N. Egami, The K'uait'L.., s. 87-123. Trke'de atn, cinsine, rengine, yana, sr'atine gre pekpk ad vardr.

222 I TRK MtL KLTR sal hayvan gz ile bakmtr". Kuzeybat Asya bozkrlar blgesinin, kltr tarihi ve jeopolitik ynnden tad ehemmiyet W. Ruben ve H. McKindef" taraflarndan da belirtilmitir . O. Menghin bylece gelien eski Trk kltrnn dnya tarihinde iki balamdan kesin tesirini tesbit etmitir. Bunlardan biri, hayvan besleyiciliini gelitirmek ve yaymak suretiyle ekonomik; teki, yksek tekiltlk yolu ile sosyaldir". Birinci nokta mhimdir, zira bu, avclk ve deviricilik gibi yalnz alarak karlnda birey vermiyen parazit ("asalak") ekonomi yerine, insanlar retici (mstahsil) durumuna sokmak suretiyle ok faydal bir iktisad hamlenin iaretidir. Fakat ikinci nokta daha da mhimdir, nk topluluklar basit ynlar olmaktan karp sosyal nizamlara balamak gibi iktisad faaliyetin de devamn mmkn klan bir beer deer ancak bu yol ile husule gelmitir. nsanlarn henz teknik bilgiye sahip olmad Milttan nce'ki ilk devirlerde, yaayabilmek iin, bulunduklar sahann coraf artlarna uymak zorunda kalan ktlelerden kendilerini topraa balayan tarm blgelerinde oturanlar, ancak el yordam ile apa, tekerlek vb. gibi kk letler kat etmek ve iptida sabit barnaklar yapmak suretiyle "yerleik" kltrn temellerini atarken; hozkrdakiler, yine coraf imknlar gerei olarak, besicilie sarlmlar, bylece kendi kltrlerini kurmaa girimilerdir. Bu iki kltr tipi aasnda pek ok asl farklar vardr: Yerleik klr, hi olmazsa kurulu devresinde, yalnz, dar mnada bir ailenin ihtiyacn karlayacak lde belirli bir toprak parasn ilemekle yetinmi iken, Bezkrlt'mn kltr, aile efradmdan baka 100 binlerce hayBk. A. Caferogto, Tur* 0notwunprtJ* At Kuttu, s. 201-212; B. gel, Trk Mitolojisi, s. 7 vd., 49 >d, }SI-3*6, 324, 544 vd. K F. SmirnTv'a gorc (1957) Asya'da en eski atl defin Andronovo kltrUmte grlmektedir Buradan Ik! anda Batda, sonralar Hunlar, Avarlar aracl ile Germen ve av ubctelcp arastada yaylmtr (bk. A. Kollautz, Geschichte und Kuttur..., II, s. 129-136). Krfb*ter, i, dou, 32-40. kuzey, 2-9'da Kul-Tegin'in bindii atlar, adlar ile belirtilmitir, O s'3&fe ben dtmtzdc *at* dye sylenen kelimenin asl, Asya H unlarn in evci Uetrd ii hayvan cmsferroea bahseden M. 'ki in kayna Shi-ch'i'dekJ k'ut-ti (De Groot'a gre) veya i 'uat-t'i (N. Egsi'y gre) olsa gerektir. Kaynak bu Hunca szn mnasn "daima byk bir g fic sramaya isteki)" (. fuli rf mtie with a great power of leaping) diye aklamtr (Bk. N. Egamt, vw. sr.. s 98-101). Trke de "at+1tan treme atm. atlamak, atlmak, atmak vb. kelimelerinde ayn maa hU muhafa/a edilmektedir At adnn Moolca "akhta" sz ile ilgisi yoktur (G. Doeffef,Us.n6,H.s. 5) * W. Ruhen, Budhkm Tanhit s. 2 vd Bk E- TBerteku, Beceri *r ktisad Corafyaya Giri, s. 129 vd. P. L. Zaobaui {Le> origints et ta djftsion de la cvilisation, s. 20 vd.) ise "nomad" (gebe) olarak gsteriler Asya bozktjrianna medenleme ans tanmam ve gerek "medeniyef'i tarm faaliyetine trj'am^in * Bk. O. Menghm, jD*tf w*kgeschtchikhe Rofh der uralaliaischen Vlker, s. 299 (Macarca tere. ayn yerde %. 35)
M

KLTR/ 223

van ve geni otlaklar gznnde tutmak zarureti yznden daha balangta "yaygnlk" vasfna brnmtr. Yerleik insan, elindeki kk arazinin salad imknlarla snrl kalmak mecburiyeti karsnda bir nevi tevekkle balanrken (yerleiklerde din tutkunluk bundan douyor), Bozhrl, srlerin karnm doyurmak iin yeni yeni otlaklar peinde iklimden iklime kotuundan "dnyay dar gren" bir tip halinde gelimitir. Ekonomik vastay deerlendirme bakmndan yerleik insan daha ok "oturmaa", tl kalmaa mahkm bulunurken, Bozkrh, daima hareketli bir yaayn takipisi olmak durumuna girmitir. Yerleik insan, bir ailenin snrl menfaatleri dnda herhangi bir hak dvas gtmee ve daha geni bir cemiyet yapsnn gereklerini dnmee ihtiya duymazken, Bozkrh, kalabalk srlerini trl manevralarla kn ayr, yazn ayr ve birbirinden uzak mesafelere gtrmek, otlaklar ve suyu silhla muhafaza etmek; hayvanlarn yaylak ve klaklarda barndrlmas, eitli hastalklardan korunmas, tedavi edilmesi gibi maharetlerde yatknlk kazanmak; gerektiinde otlak ve kaynaklar ortaklaa kullanabilme iin dier sr sahipleri ile anlamalar yapmak ve aralarndaki hakszlklarn, anlamazlklarn halli iin bir hakem heyeti ve bakanl tesis etmek, nihayet besicilik-obanhk zamanla gelitike ok geni arazi zerine yaylan iddetli rekabetlerden bunalan kabilelerin toplanarak mtereken mcadeleye hazr tutulmas zaruretinin dourduu daha kuvvetli bir tekilt kurmak, buna "meruiyet" kazandrmak gibi hukuk yollar aramak zorunda kalmtr. Bylece Bozkrh, obanln gelitirdii sevk-idare kabiliyeti ve emretme-itaat alkanln "hayvan srlerinden insan ktlelerine intikal ettirmek" suretiyle40 beeriyet tarihinde ok etkili bir dinamizm iine girerek bambaka bir dnya gr elde etme ansna erimitir. Bu durum btn sosyal, ekonomik, hukuk cepheleri ile tarihte ilk "sosyal organizasyonun ak belirtisinden baka birey deildir. Nitekim Menghin de yle diyor: "En eski yksek medeniyetler, daha alkan ve ziraati olmakla beraber, devlet kurmakta kifayetsiz kavimlerin yerleik blde bulunduu nehir vadilerine sava atl obanlarn mdahalesinden sonra domutur"41. Dier bir deyile Bozkrh unsurlar, yerli ifti-kyl zerinde hkim duruma geerek, idar-asker tekilt kuruyorlard. Tarih alarda pek ok rneklerini grdmz bu hdise M..'ki asrlarda da hemen hemen
40

41

Bk. A. Toynbee, A Study ofMistory, s. 164 vd. J. Deer, ayn. esn, s. 161; W. Barthold, Ulu Bey ve Zaman, s. 3 vd. O. Menghin, ayn. yer., ayrca bk. G. Montandon, Traite D'Ethnologie cttlttree..., s. 157; H. Freyer, tima Nazariyeler Tarihi, s. 236 vd.

224 'TURK MLL Kl'LTURU

KLTR / 225 mknats ve Tuba rma boyunca demir cevheri bulunuyordu . Yni insanlk tarihinde bir an almasna balang tekil edebilecek miktarda demir mdeninin varl eski Trk yurdunda farkedilmi ve ilenmee geilmiti. Kurganlarda elde edilen malzemeden demir ileyiciliinin Orta Asya'daki kesin tarihi tesbit edilmemi ise de, bunun herhalde M.. 2. bin balarna rastlamas gerekir, zira daha o asrlarda Trklerin geni sahalara hkmedebilmeleri, sr'at bakmndan atn salad stnlk yannda, vurucu silh olarak demir let ve vastalarnn onlar tarafndan geni lde kullanlm olmas ile aklanabilir. lk tarih Trk imparatorluunu kuran Asya Hunlanmn, ancak atn sr'ati ve demirin vurucu gcnn bir arada deerlendirilmesi ile anlalmas mmkn bu baarlan, herhalde daha nceleri ayn sahadaki imknlar ile desteklenmi olmaldr50. Nitekim M.. 1. bin olarak tarihlenen Kargal kurgannn (Tanr Dalan'nda) 1. katnda demirden yaplm eya bulunmutur ve bu tesir buraya Yenisey blgesinden gelmitir l. Dier taraftan, en aa M.. 1400'lerde (Andronovo kltr anda) Altaylar'm batsnda bol miktarda demir istihsal edildiini syleyen W. Ruben'e gre, "tarih vesikalara dayanarak bu eski Trk sahasn demir kltrnn doduu yer kabul etmekte zaruret vardr"52. Hun diline it M.. in kaynaklarnda muhafaza edilen en eski Trke kelimelerden birinin de demir (tieh-fa) olduunu (ve kl=king-lu) belirtelim . Bundan sonra dnyaya yaylmaa balayan Demir a'nn yn ve tarihleri yledir: in'de ve Hindistan'da M.. 2. bin ortalar, Msr'da 1200, Dou Akdeniz'de 1100, Orta Avrupa'da 800 yllar54. Gerekten Trk siys ve sosyal hayatnda ata kutluluk derecesinde deer verdiren55 ve destanlarnda, yeminlerinde balln dile getirdii demir ve demircilii de ayn kutsal mertebeye ykselten bu kltr, Trklerin atalarn dier topluluklardan ok farkl bir dnya gr ve yaay tarzna gtrmtr. Savalk kaabiliyetini iyice glendiren, demircilii yannda, otlak ve su iin mcadeleler dolays'tyle metaneti artan Bozkrl, ayn zamanda, huzur iinde yaayabilmek iin insanlarn karlkl sayg hissi ile donanmas gerektiini de ren49 50

aynen Orta Asya'da4 ve in'de41 cereyan etmi idi. Bugnk Avrupallarn atalar asndan da durum pek farkl deildi. Nitekim W. Koppers'e ve bu konuda son yllarda bir aratrma yaynlayan A. Alfldi'ye gre, HmdAvrupa kavimlerin devlet kuruculuk, tekiltlk ve siysetteki baarlan bu Bozkrl unsurlarla olan temaslar ile izah edilebilir ve karma derecesine varan bu temasn M.. 2. bin yllarnda Aral gl havalisinde vukua geldii tahmin olunur44. Dil aratrmalar sonucunda da bu temasn, ayn blgelerde, M.. ISOOHerde olabilecei bildirilmiti (bk. yk. Trklerin yaylmalar). Trklerin "yerleik'ler (ifti-kyl) zerinde kolayca siys hkimiyet kurmalarn da demir mdeni salyordu. Zira fetih hareketlerinde asl rol oynayan mden, daha nceki alarda da bilinen bakr, bronz ve altn deil, demir idi Demirin ilk kefedildii yer olarak bazan Afrika, bazan Gney Hindistan**, bazan Dou Anadolu46 gsterilmi, M.. 4. binlerde Msr'da, daha sonralar in'de, Troya'da (anakkale) ve Mezopotamya'da47 demirin tannd ileri srlm ise de, bunlar, doru olsa dahi, fazla bir deer tamamaktadr. nk meteor ve tellrik (filiz) hlde bulunan bu "demir" materyal o alarda son derecede azd ve faydas yoktu. Esasen ad geen blgelerde istihsale geilebilecek lde demir mdeninin mevcut olduu btn tartt boyunca da ispatlanm deildir. Gerek Demir a bu mdenden M miktarda kt ve silh yaptlmas ile balar**. Bu imkn da Altaylar'da, Yentsey nehrinin kaynak blgelerinde mevcut olmutur. Altaylar, bilindii zere v ok eskiden beri mahir demirciler olarak tannmlardr. Tarih devirlerde de ayn blgede (bilhassa Salncak ve Onugug havalisi) yksek kalitede demir cevherine tesadf edilmi. Kuzey Altaylar'da demir eritme ocaklar, UUn-ede (BaykaTn dousu) yaknnda demir ocak ve dkm yerleri ortaya karlmtr. in kaynaklarna gre, Yenisey'in yukar yata dolaylarnda eskiden beri demir fiiri toplanrd. Abakan havalisinde yksek vasfta
n

Bk. B. $tk Trk Kuttur Tank*, s. 33, W Lberiatt, K M KuLiunt ve lrUer. s. 25 vdd * W Koppcrs, th* ndogentutnct Fragt tm Lichte der historisehen Vtkerknde, Anthropos, XXX, s. 30 vd.. aya mcU. Aft THchik iv ilk tndo-Germenltk, s. 461 vdd.; A. Alfldi, Die Struktur..., s. 43 vd Dagmk kuttek-n devfct otoritesi altnda muntazam bir tekilta balama bakmndan dhiya Kr ouJujotan *skcr v sivil 50'iu ststem ve bunun gelimesi durumundaki 6'l, 4'l, nihayet 2'li fcurukq *m bk. . Hkmranlk, Tcjk'iit, Ordu. l * m Ruben, ti TTKZ, Z&** Bk. E. VfattttcV^ Anadaki ac Demir a Hakknda, s. 147-152. M O 3. binde, Badat rannda. demir pasl kabzesi ele geen, fakat dardan geldii belirtilen ~pw>a -ffoteis"; 2700'lef, bk. N. Cofnos - Tenthorey, n Asya'da Demir s 265 * Bk W Rubfco, jyn >, s. 240

51 52 53

54 55

Tafsilt iin bk. B. gel, Trk Kltr Tarihi, s. 139,147,163,218. Trklerde kutsal demircilik, kl zerine yemin: B. gel, Trk Mitolojisi, s. 66-70. Aynca MBozkurt Destan"; demir dalarn eritilmesi. B. gel, Trk Kltr Tarihi, s. 30. W. Ruben, ayn. esr., s. 240. De Groot, Die Hunneru.., s. 223; K. Shiratory, ber die Sprache der Hiung-nu Staemme, Tokio, 1900'den bk. KSz, IV, 2,1903, s. 243 vd.; B. Szsz,/* Httnok..., s. 27. W. Ruben, gst. yer.; N.G - Tenthorey, gst yer. Bozkr'da atn byk rol ve at yetitirmenin sosyal tekilt bakmndan dourduu mhim so nular W. Schmidt ve W. Eberhard taraflarndan iyi belirtilmitir, bk. W. Eberhard, Conqueron...t s. 71 vdd.

226/TRKMtLKLTR mi ve insan ktlelerini srekli olarak ban hlinde tutabilmek iin toplulukta herkes tarafndan riayeti zarur bir "hukuk" dncesine ulamtr. Bu, "devlet" fikrinin douudur. te savalna, hukuk fikrine ilveten, yine at sayesinde salad -iptidai, uyuuk yerli" ktleleri zihin durgunluundan kurtararak, insan iradesine sonsuz faaliyet ufuktan aan- srat kavram ve madd ara olarak sahip bulunduu demir vastas ile Trkler, kendilerine baladklar insanlar idare etmek zere yeryznde ilk siys kadrolar vcuda getirmi, ilk kanun koyucu millet olmutur .
- BOZKIR KCLTCRCNN TEEKKL AI

O SOSYAL YAPI
Eski Trk topluluunun sosyal yaps hakknda imdiye kadar ileri srlen tasnifler hem bnye, hem de isimlendirmeler bakmndan birbirini tutmamaktadr . Bunun sebebi her aratrcnn kendi megul olduu zaman iinde kalmas ve yine megul olduu belirli Trk zmresini esas almas olsa gerektir. Trklerin eitli devirlerde, eitli blgelerde baz bnye deiikliklerine uradklar ve bununla ilgili olarak baka baka tbirler kullandklar phesizdir. Bununla beraber, Bozkr kltr dediimiz, aslna en yakn Trk kltr iinde cemiyet eklini ortaya koyabilmek iin baz imknlara da sahibiz. Bu hususta Gk-Trk topluluu sosyal bnyesi herhalde hareket noktas vazifesini grebilecektir. Ana kaynamz Orhun kitabelerinde geen, konu ile ilgili tbirler meseleye k tutacak durumdadr. Orhun kitabelerine gre Trk Bozkr cemiyetinin yapsn yle tesbit etmek mmkndr: Ogu - aile Urug - aileler birlii (?) Bod - boy, kabile (Ok = kabile. Bir siys tekilta bal)59 Bodun - boylar birlii (siys ynden mstakil veya deil) // (el) - mstakil topluluk, devlet, imparatorluk, a. Eski Trk cemiyetinde ilk sosyal birlik olan aile60 btn itima bnyenin ekirdei durumunda idi. Kan akrabal esasna dayanyordu61. Trklerin, dnyann drt bucana dalmalarna ramen varlklarm korumalar,
58

Bu kltrn menei hakkndaki nazariyeler ve dier aklamalar ona aa yukar bir mazi tyin etmek imknn salamaktadr. Viyana ekolne (yukarda grleri aklanan bilginler) gre bu tarih M.. 2. bin balan olmaldr. phesiz binicilik temel unsur olmak zere, siys, iktisad, din, $an*at37 vb. cepheleri ile kltr geliinceye kadar belirli bir zamann gemesi gerekecektir. Bugn iin, Andronovo kltrn ortaya koyan sava atl kavimin M.. 1700-1500lerde etrafa tesirini gstermee balad ifade edildiine gre, Bozkr kltrnn sylenen tarihte olduka belirgin bir vasf kazanm olduu kabul edilebilir. Bu tahmin, grld zere, bir yandan "Viyana ekol'nn vard sonulara, bir yandan dil aratrmalar neticelerine, dier yandan da arkeolojik vesikalara ve antropolojik malzemeye uygun dmektedir.
* O Menghin.ifff yer,, M. F Kprl, ..Bir Trk Hukuku Yokmudur?,s. 4\7;A. Alf\di,ayn. esr., gstyer, Devletin dou ve kurulu artlan konusunda bir ok ilim adam ve filozofon grleri balca su u nokta zerinde birlemekledir: Fetih (savalk, mcadele), Kanun (tekiltlk, hukuk), ftvvvtf (seri gc) Btn bu grlerde ortak tesbit olarak beliren bir baka nokta da, saylan fanlarn eski alarda en tam ekli ile "oban" ktlelerde mahede edildii, fakat topraa bal tarmc topluluklarda grlmediidir Bundan dolay olacaktr ki, Avrupal ve Amerikal aratrclarn ou Bat medeniyetinin balangtaki sosyal ve hukuk durumunu aklayabilmek iin, eski GreHerra, Germenienn, Asar ve Babillicrm vb. aslnda hep "gebe" olduklarn ileri srmterdtr. Basit go hareketi ile gebelii, bilhassa gebe ile Bozkrl'y bile birbirinden ayramayan bu tr iddialarn yerini artk, etnogrark, ekonomik incelemelere dayanan ve daha sonra tarih, Unguumk ve arkeolojik delillerle desteklenen "Bozkr kltr" gereine brakmas lazmdr (bk. yk. Bofc&m l. "Kttr eweU*C Teorisi, Gebelik Meselesi). Bozkr kmirunun san'at. eitli hayvan mcadeleleri motiflerinden oluan, orijinal "hayvan sK*u" {eklindedir 'skiteTve ndo-germencilerin iddialarnn aksine, bu san'at trne it ilk mahsuilenn M. 2. bin ortalarna kadar gittii ve meneinin Andronovo kltrnn etki sahalarnda aralamas gerektii be-Urtmitir. (bk M. Tallgren, Some North - Eurasian Sculptures, ESA, 1938, bk. R. Grou&sct, L'Emp. d Steppes, s. 624; W. Eberhard, in Tarihi, s. 69; A. Kollautz, ayn. esr.,, I. s. 27. n 5, 199 vd.; ayrca, as. n. 738).

59 60

rnekler iin bk. W. Radloff, vVrterbuch, "ulus"; Gy. Nemeth, HMK, s. 8-12; A. Vambery, A Magyarok eredete, s. 196; W. Barthold, El. mad. Aimak; Z. Gkalp, Trk Medeniyeti Tarihi, s. 147; B. Szsz, A Hunok.., s. 477 vdd.; S. M. Arsal, Trk Tarihi ve Hukuk, s. 240; F. Smer, Ouzlar..., s. 199 vd. Bk. yk. Ouzlar. =Ogu, ihtimal "og" veya "ogu" kknden, kr.: Oul, bk. J. Hamilton, Toquz-Oguz et On-Vygur, s. 2Avd.;DLT,l,293. * Bk. A. nan, Trk Etnolojisini lgilendiren Birka Terim-Kelime zerine, s. 181 vd.

228 / TRK MII KLTR aile yapsna verdikleri byk ehemmiyetten ileri gelir ki, bunun bir delili de Trk dilinde, baka milletlerde rastlanmayan zenginlikte mevcut olan akrabalk nanslarn belirleyici kelimelerdir62. Eski Trk ailesi "geni aile" eklinde grnmekte63 ise de, aslnda "kk eH tipinde kurulu bulunmas akla daha yakn gelmektedir. nk Trk ailesi: aile reisinin, deta mlk saylan aile efrad zerinde kesin sz hakkna sahip eski Yunan'daki "genose" ve Roma'daki "gens" (geni ileler)den ok farkl olduu gibi slvlardaki, aile bynn btn aile halkna kleleri gibi hkmettii, kolektif mlkiyete dayal, tipik "geni aile" olan "zadruga^ya da benzemez. Bu tip ailelerde evltlar, anlalaca zere, mlk ve sor hakkndan yoksunluun basks altndadr. Gelimi oban ailesinde ise ortaklk yalnz otlaklar ve hayvan srlerinde grlr . Trke'de izdiva iin kullanlan "evlenme" veya "evlendirme"65 tbirleri, evlenen erkek veya tazn baba ocajpndan ayrlarak ayr bir ev (aile) meydana getirdiinin ifadesidir. Umumiyetle, bilindii gibi, dtan evlenme(xogmieynin esas olduu ve "sufta^zor, cebir)'ya deil, "velyet"(dost, yardmc)'e dayanan baba hukukunun geerli bulunduu Trk ailesinde66 evlenen oullar, hisselerini alp yeni aile kurmak zere karlar, baba evi ise en kk oula kalrd. Esasen dank obanlk hayat "Byk aile" kuruluuna elverili deildi. Onlar betirii toprak zerinde kmelenip birarada oturamazlard. Bylece "kk aile" nizamnda yaayan eski Trkler daha hr fertler yetitirmek imknna sahip idiler**. Trklerde ^lesirats" (len erkek kardein dul kalan zevcesi ile veva dul fakat gen ve ocuksuz vey anne ile evlenme ekli) mevcuttur ve umumiyetle tek zevceUk (monogamie) grlr' . Eski Trk topluluunda
f

KLTR/ 229

" *mdUk bk. T Golcnsov Aitay DtiervuUki Akmbak Adlan zerine Notlar, s. 283-318. ** Geen arn 2. yarsnda Atayhlarda "soy" ve Yakutlarda "usa" bk. S. M. Arsal, Trk Tarihi ve Hukuk, s. 137166; Krgzlarda *aul" tipleri, "bk. W. Radloff, Das Kudatku Bilig, I, s. 211 vdd. "* Bk H. Freyt, Sosyolojiye Gin, s. 224. ahslara H Srler de Vard. bk. F. Smer, Ouzlar..., s.

hr olan ve Asya Hunlanndan beri ata binip ok att71, top oynama, gre gibi ar spor yapt (bk. a. Ordu), savalara katld tesbit edilen, namus ve iffetine dknl yabanc kaynaklarda (bn Fadlan, Gerdz vb.) bilhassa belirtilen Trk kadn itibar sahibi olup, muharebede dman eline gemesi byk zillet saylrd1*. Eski Trklerce kullanlan kang (baba) ve g (anne) kelimelerinin 9. yzyldan itibaren ata ve ana olarak deitii anlalyor74. Trk ailesinde akraba adlarnn zenginlii aileye verilen nemi gsterir. Her cemiyetin kendi aile nizam zerine kurulu olduu, aile ii mnasebetlerin sosyal ve hukuk ynlerden cemiyetin trl cephelerinde mahede edildii bilinir (aile tipinin deimesi btn sosyal yapy da deitirebilir). Bu bakmdan Trk ailesi dikkate deer hususiyetler tamaktadr. Trk aile sisteminin esaslar eski Trk siys, sosyal hemen btn kurulularna ve fertlerin davranlarna yansmtr. leride tafsilt ile aklanaca zere, eski Trk cemiyetindeki huss mlkiyette, ferd hukukta, hrriyet ve istikll tutkunluunda, insanlar himayeye ynelik sosyal davranlarda, adalet, din tolerans anlaylarnda ve btn bu saydklarmz gerekletirmek ve korumakla grevli olan devletin "baba" telkki edilmesinde Trk ailesinin -ana, baba, evlt mnasebetlerinde temellenen- prensiplerini grmek mmkndr. Esasen eski Trk devleti iki sosyal birlie dayanmaktadr: aile ve ordu (a. bk.). b- Urug tbirinin sosyal bnyede neyi ifade ettii sarih deildir75. Herhalde "aileler birlii" mnasnda alnmas icap etmektedir76. c- Aileler veya uruglar bir araya geldii zaman "Boy" (eski Trke asl: "bod") teekkl ediyordu77 ve banda, boydaki i dayanmay muhafaza etmek, hak ve adaleti dzenlemek ve gerektiinde silhla boyun menfaatlerini korumak ile vazifeli bey (bg, be, b) bulunuyordu. Buna gre boy, siys
1 72 73 74 75

yz.

** Eski Trk kitabelerinde- btt + . bk. Sua kitabesi ETY, I, s. 156, str. 6. ** Pederah ata-e.*kiid*n farkl olan bu tipe Z. Gkaip, "pederi aile" adn verir, bk. Trkln Esastan *-1*8 *' Od-fegtn = Ocak. atej prens*. B. Ggel, Trk Mitolojisi, s. 29. ** W. Ebcfhard^O" Tarihi, s. 163. ** De Groot, Die Hunncn,.., s. 82: W. Eberhard, inin imal Komular, s. 76, 87; L. Ligeti, Asya Hanlar, s. 40; W. R&dfcrff, Sibirya'dan. 1. s. 363; J. P. Roux, La veuve dans les societes turques et mongosa'c TAste cetttrafe, L'Lomme IX, 1969. s Trk ailesi ie ilgili arattnna'a:; Z F. Fndkolu, Trk Aile Sosyolojisi, s. 266 vdd.; F. Smer, Ouzlar. *. 392 vd., 1 Cusemer, Pareme et orgnnisation sociale dans le domain turc, s. 923 vdd.; K- Grnbeeh, The Turkish System of Kjnsftip, s. 124 vdd.; F. Rundgren, Teyze und i. Bemerkungen JH den ttukistnen l 'envcndtschaftsnamen, s. 325-336. Tafsilen, A. Donuk, Eski Trklerde Aile, ^ 1*3.168.

76

77

F. Altheim,^r/i/fl..., s. 41. Bk. A. nan, DTCF Dergisi, VI, 3, s. 136. Bk. Kitabeler, I, kuzey, 9; W. Barthold, ...Dersler, s. 15. Bk. G. Clauson, ...Turkish, s. 40a. Bu tbir eski Trk kitabelerinde yalnz bir defa geer: Kitb. Kemik-cirgak, b, bk. H. N. Orkun, ETY, III, s. 80; ayrca bk. DUT, I, 63, 64; A. Caferolu, Eski Uygur Szl; s. 266; tafsilen G. Doerfer, ayn. esr., II, s. 47-52. Orhun kitabeleri, I, dou, 10 (fiil hlinde): Urugsrat "urugsuzlatrmak, soyunu kurutmak", bk. M. Ergin, Orhun bideleri, s. 120. Ayrca A. nan, Trk Etnolojisini lgilendiren Birka Terim-Keme, s. 182 vd. Yine eski Trk sosyal yapsnda neyi ifade ettikleri tam kestirilemeyen, ba Bukun, agl (Aul) deyimleri iin bk. A. nan, ayn. esr., s. 185 vd., 189. Boy tbiri bizde ok kere "kabile" kelimesi ile karlanmakta ise de bir Trk sosyal birimi olarak boy, Arap topluluundaki "kabile"den farkldr. Yine ok kere ayn mnaya kullanlan "oymak" (asl aymak) tbiri de Moolcadr (bk. G. Doerfer, ayn. esr., I, s. 182-186).

230 i TRK MLL KLTR

KLTR/ 231 Boy beyleri cesareti, ml kudreti ve doruluu ile tannm kimseler arasndan seim yolu92 ile i bana gelirlerdi. Seici hey'et herhalde boyu meydana getiren aile ve soylann temsilcilerinden kurulu olmaldr. Bu hey'et, eski Trk devletlerinde mevcut "meclis" (toy)'lerin kk apta bir ilk tipi olarak grnmektedir. Mstakil olan veya daha yksek siys birlie katlm bulunan boylar, yaylaklarda hayvanlarn, glerde kendi mlklerini ayrt edebilmek iin zel damgalarn kullanrlard. Boyun bu "sosyo-politik" karakteri, boduna ve zellikle Trk devletine bnyev yap verdii iin devletin kuruluunda, zlmesi ve yeniden kurulmasnda balca manivela durumundadr. Bu sebeple ok nemlidir. c- Boylar birliine "bodun" deniyordu . Banda umumiyetle, arazisinin geniliine ve halknn okluuna gre yabgu, ad, ilteber vb. gibi unvanlar tayan idarecilerin bulunduu "bodun" mstakil veya bir "il"e tbi olabilirdi. Boylar ounlukla soy ve dil birliine sahip olduklar hlde, bodunlann daha ziyade, boylarn sadece sk ibirliinin meydana getirdii siys topluluklar olduu anlalyor84. Bugnk "halk" tbirinin eski Trke'de karl ise "kn" (>gn) idi8. Fakat "ulus" sz86 kavim veya herhangi bir topluluk deil, yer, memleket, lke mnasnda idi . Bunlara gre, Bozkr Trk topluluunun siys tekiltlanma gelimesinde yle bir yol tesbit edilmektedir: lk siys birlik olan boyun bnyesi saiamlap, askeri gc artp, arazisi geniledike, birliin sosyal, ekonomik
Hunlarda: L. Ligeti, Asya Hurdan, s. 39; W. Eberhard, Trk Kavimleri Hakknda ince Vesikalar, II, s. 159; Avrupa Hunlannda, P. Vczy, Hunlar Avrupa'da, s. 100; Gk-Trklerde: Ed. Chavan-nes, Documents..., s. 30; Liu, ayn. esr., I, s. 6; Peeneklerde: De Administrando mperio, bk. A. N. Kurat, Peenek Tarihi, s. 251; Ouzlarda: Sryn Mikhael, s. 163; Red'd-din: TM, IX, 1951, s. 184; Gy. Nemeth, KCsA, II, s. 441; Uygurlarda: J. Hamilton, ayn. esr., s. 40; S. M. Arsal, Trk Ta-rihi ve Hukuk, s. 271 vd. M Orhun kitabelerindeki "budun" denilegelen tbir (eitli okuyu ve aklamalar: bk. TP, XXVII, s. 262 vd.yin bodun (=bodlar-boylar) okunmas gerektii hakknda bk. R. Giraud. L'Empre des Turcs..., s. 134, 251; ayrca DLT, I, 231, II, 127, III, 46 vd., 75; G. Doerfer, ayn. esr., II, s. 49, 359. (-n eki eski Trkede oul ekidir bk. A. v. Gabain, Alt Gram., s. 85; Ph. T. Fund., I, s. 331). "Bodun" olarak okunu Trk siys kurulu sistemine uygundur. 84 Trk bodun, Opz bodun, Krgz bodun, Tabga (in) bodun vb. bk. ETY, IV, indeks. 85 ETY, IV, indeks; G. Doerfer, ayn. esr., III, s. 658 vd. l-kn ~l-gn= devlet ve halk, bk. Eski Oygur Szl, s. 93; TP, gst. yer. Kl-Tegin, 1, kuzey, str. 12: "Bukarak ulus badmda..*. 87 Bk. Eski Uygur Szl, s. 265; DLT, I, s. 62; KB, IH, s. 494; R. R. Arat, Eski Trk iiri, s. 418, 422: Kitbelerdeki Buqarak ulus, Tala ulus, vb. iin bk. S. G. Klyacbtomiy, CAJ, IH, 4, s. 246-249; ulu>ulus kelimesinin belirli bir araziyi, iinde yaayan halk ile birlikte ifade etmesi (bir nevi "malikne" mnasnda) sonraki Mool hkimiyeti devrinde ortaya kmtr. Bk. G. Doerfer, ayn. esr., I, s. 175 vdd.; G. Clauson, ...Turkish, s. 152b. Tafsilen, . Kafesolu, Yanl, Terimler..., s. 249-253.

mahiyette bir birlik di. Belirli arazisi ve sava gc vard; mlk ve hayvan srleri baka zmrelerinkinden ayrt edilmekte idi . Moollarda, Roma'da, Eski Yunan da ve Chiliye devri Araplar'nda, benzer kurulular bandaki sorumlu ahslar ayn zamanda din reis olduklar hlde, beyin byle bir fonksiyonu yoktu. Bir siys birlie dahil olmu boya "ok" deniyordu79. E&ki Trk boylarnn adlar boyun bu siys ve sosyal hususiyetlerini meydana koymaktadr. Bu adlar yle snflandrlmtr: a- Asker tekilt ve unvanlarla ilgili olanlar (or, Yula, Kapan, Klbey, Yabaku, Yeney, epni, Taryan, dir, Buku, Tardu vb.). b- Askcr-siys hdiselerin tesirinde meydana gelenler (Hazar-Kazar, Uygur, Sabar, Kabar, Kei Bulgar vb.). r Byk, hretli, zengin mnalarnda olanlar (Bayndr, Bayat, avuldur, Tabga vb.). - Adam veya insan mnasn verenler (Hun, Agaeri, Kumeri, Moge-ri ~~ Magyeri*zMa&ar vb.). d- Hal ve tavr veya hava hdisesini bildirenler (Argu, Argn, uva, Kartuk, Boran, Krt vb.). e- Kuvvet, salamlk, cesaret, fazilet ifade edenler (Trk, Kay, Kangar, Karan, GyomutiL Enim ~ Erdem, Knk vb.). f- Boylar birliine katlanlarn saysna gre adlandrmalar (On-ok, Dokuz-vuz, On* Uygur, -Karluk, Utur-gur 30 Ogur, vb.). Ouz (Ouz) ad da (Ok+uz=Ok'Iar, bk. yk. Ouzlar) birbirlerine balanarak belirli bir siys tekilt kurmu Trk boylan mnasndadr80. Grld zere, Trk boylar ve umumiyetle Trk siys kurulular ahis adlar ile anlmamlar dr*1.

IA Oujr boyundan her boy husus bir damgaya sahipti, bk. DLT, \, s. 55 vdd. ""* Vay jtc atrian ok ou eski Trklerde tbilik" (siys-idar ballk) belgesi, yay ise metbluk (hkimiyet) belgesi saylrd. Tafaikn bk. O. Turan, Trklerde Hukuk Sembol Olarak Ok, s. 315 vdd. n*ofc babularndan (5 or, 5 erkin) herbirine merkeze ballklarn belgelemek zere birer ok vcnfcnti. Bk. Ed. Chavannes. Documents..., s. 27, 56. * Butun bt adlar ve izahlar ve grldkleri blgeler iin tafsilen bk. Gy. N6meth, HMK, indeks; A. N. Kural, ftentk Tarihi, S. 32 vd ; P. Pelhot, TP, 1912, s. 732; L. Rsonyi, Trk adatok a Magyar etymoiopat sztdrhoz, s* 31; J. H&miltoo, Toquz-OpAZ el On-Uygur, s. 41-45; G. Doerfer, Trkische und ftumoliscke..*, il, s. 418, 4&3 vdd.; Gy Gyrffy, Monumentsdu lexiquepetchenegue, s. 73-76; . K*fe*o#n. Tarihe TrkAk s. 306-319, 1 Seluklu, Osmafifc gibi dotet; Haalu, Kzl Ahmedlu, Cferlu vb. gibi kk topluluk adlar veya sonu *-f a#u" *ie brten Aydtn-oglu, sfendiyar-olu vb. adlar, aslnda Trk kltr mahsl olmayp, Arap, Far ve Mout tesiri ile sonradan ortaya km isimlendirmelerdir (bk. Gy. Nemeth, HMK s. fe- uJ, <a. 74); daha eski alarda buna benzer adlar grlmez.

232/TRKMLLKLTR statsnde istikran koruyabilmek iin, beyin ailesi "slle" vasf kazanmakta ve seime ancak -ilde grlen hallerde olduu gibi- mstesna durumlarda mracaat edilmektedir (ilk devir Uygur, Karluk, Trgi topluluklar; Peeitekler, Kpaklar, slimi devirde Trkmen beylikleri byledir). Bodunlarda "beylik" selhryetlerinin bodun'un bakam lehine kstland aikrdr, fakat henz il, btn hususiyetleri ile mevcut deildir. Eski Trk topluluunda siys tekiltlanmann en st kademesi olan il (devlet), hukuk, asker, idar yapda byk deiiklik meydana getirmektedir. d-Devlet (il 1): Eski Trk ilinde "velyet-i mme" kesin eklini alyor, yni beylerin ve bodun bakanlarnn ter ve icr (yasama ve yrtme) sorumluluklar btn lkeye ve btn toplulua mil olmak zere, hkan(kagan)'a intikal ediyor* Memleket apnda vergi ve asker toplama, orduyu tanzim, sevk ve idare etme ve yarg haklan hkmdara verilmekte, gerekiyorsa trede, yine btn memlekette geerli olmak zere, yenilikler yapma, yni ilin idar, mUt kltrel ilerim dzenleme yetkisi hkmdar aracl ile "meclis"lere devredilmekte, hkmranlk "karizmatk" bir maJiyet (a. bk) almaktadr. Bylece hkmdarlk belirli bir soya inhisar ettiinden (bk. a. Veliahd) devletten birinci derecede sorumlu olan uzun mrl hanedanlar (Asya ve Avrupa Hunlarnda tanhular ailesi 'Tu-ku ilesij; Gk-Trkler, Hazarlar ve belki Bulgarlar ve Macariarda Ama ailesi. Uygarlarda Yalakar ailesi; slm devirde de Ka-raHanlt, Seluklu ve Osmanl aileleri vb.) kurulmaktadr (a.bk.). Trk devletinde "boylar ve bodunlar arasnda sk ibirliinden anlalmas gereken de budur . Nitekim Trk ilinin saydmz vasflarn aynen muhafaza eden Gok-Turk hakanlnn belki en kudretli a olan Kapgan Kaan zamannda. n kaynaklarna gre devlet "30 boy"dan meydana gelmekte idi89.
" Trk iml kuu!u caelti iin a$. bk. "Adliye", s. 279 vd. * Bk. A. Bombac, Th* Husband* ofPnncess Hsien-Li BUga, s. 105, 112, K. Czegtedy, On the munerica C&npos&on oftht anctnt J'ukish Tribal Confederations, s. 275 vd. Kl-Tegin kitabesinde (I, gney, l) "otuz'dan" sonraki ofcunamayn kelime 'Tatar" deil, 'Trk" (30 Trk) m olacak? bk. F. Lisric./4 tepin es emtiaca, s. 20. 30 boy'dan 12'sinin Trk" bodunu tekil ettii ve bu 'Trk kabtkJcrTma, 5' TU% 5'i Tardu V\ Hebdal (Eftalit), l'inin de On-ok olduu, dier 18 boydan 9*uov /tatus-Ogstilonn, 9'unu da Uygumun meydana getirdii sylenmi ise de (K. Czegledy, . esr., s. 2TT vdd) Eftalttlet tek bir kabile saylamayaca, On-oklar esasen 10 boy olduu ve Uygurlarn kendi iinde ayrca 9 kabile (urug?)*ye blnmekle beraber tek bir boy olarak anld ve 5 Tardu boyu ashnda Ouz kabileleri olduu (yk. bk.) iin, bu tesbit pheli grnmektedir. Kaynaklarda boyiarda? bazan hem 9 Ouz, hem Tles olarak zikredilmesi (bk. yk. Ouzlar) ve Gk-Turk h&kaaEtgnda birok boy ve bodun'lann yer almas (bk. ETY, IV, indeks, s. 32-34) da gsteriyor ki, adlan, boy saylan, hatt yerleri s>k sk deien bu ktlelerin durumlarn kesinlikle tyin etmek herhkie ok mkldr.

KLTR/ 233 Eski Trkede "//", V. Thomsen'e gre "siys bokundan mstakil, muntazam tekiltl millet" demektir. A.v. Gabain'e gre91 il "lke, imparatorluk (=reich), iktidar veya hkmet (herrsehaft)"; R. Giraud'ya gre , "Tekiltl devlet, imparatorluk, siys hkimiyet"; G. Clauson'a gre93, "Bir mstakil hkmdar tarafndan idare edilen siys birlik" mnasna gelmektedir. Demek ki bilhassa 10'lu sisteme dayal ordu nizam yolu ile merkezden idaresini mmkn klan tekilt sayesinde, bir devlet bakannn sorumluluu altnda (ar /tribale/ karakterden farkl bir tarzda, bk. a. Ordu) bodun'lann ve boylarn, ibirliinden oluan eski Trk "il" i; arazisi (ulus) ile, birlemi halk (bodun, kn) ile, mterek idar ve hukuk nizam (tre) ile (bk. a. Hkmranlk, Meclis=Toy) yurdu koruyan ve milleti refah, huzur ve bar iinde96 yaatan bir siys kurulutur. Trk "irini yakndan tanyabilmek iin onun, devlet'in artlan (yni siys istikll, lke, halk ve kanun kavranlan) bakmlarndan durumunu aklamaa ve deerlendirmee alalm:
1- stikll (Okszlk)

Bilindii zere devlette gerek istikll, bunun yalnz idareci zmre tarafndan istenmesi ile deil, halkn da ayn uur iinde bulunmas, yni istikll dncesinin btn toplulukta ortak bir arzu hlinde var olmas eklinde belirir. Byle bir kollektif uur Bozkr Trk cemiyet ve devletinde ok eskiden beri ve daima mevcut olmutur. Trk gruplarnn her gittikleri yerde beylik, hanlk vb... gibi hr ve mstakil siys teekkller kurmaa almalar bunu gsterdii gibi, eitli lkelerde bunda baarya ulamalar da istikll dncesi zerinde srarlarna dellet eder. Trklerde istikll duygusunun temeli, aadaki blmlerde eitli vesilelerle aklanaca zere, Trk kltrnde yatmaktadr: Bozkrh Trk nce, her zaman yer deitirmek imknna sahipti. Bu imkn onu, kann doyurmak ihtiyac karsnda ne olursa olsun topran terk edememek zaruretinin penesi altndaki "kyl" durumuna dmekten uzak tutuyordu. Ar d bask ve esaret gibi tehlikeli anlarda kyl, ok kere boyun emek zorunda kald hlde, Bozkrh, geim vastas
90 91 92 93 94

95 96

Fnscriptions de VOrkhon dechiffrees, s. 135 n. 2. Alttrkische Grammatik, 1951 (indeks). L'Inscription..., s. 143. "Etat organise\ Empire, domination politique". ... Turkisch, s. 121 b. "A political Unit organised and ruled by and independent Ruler". Trke "il" kelimesi M.. Hunlardan beri mevcut, bk. De Groot, ayn. esr., s. 76; W. Eberhard, Birka Eski Trk Unvan..., s. 320 vd., 323. Bk. Kitabe I, dou, 2-3,26-27 vb. II, dou, 4,21-22 vb. Bk. G. Doerfer, ayn. esr., II, s. 195.

234/TRKMIJJKLTR

KLTR/ 235 Eski Trke'de boyun veya herhangi bir topluluun siys istikll kavram herhalde "oksz'lk" tbiri ile karlanmakta idi . Orhun kitabelerinde "kaanlk" sz ile de ifade edilen "mstakil devlet" dncesi, fetret devresinin elemleri iindeki halk tarafndan yle dile getirilmitir: "li olan bir bodun idim, imdi ilim nerede? Kaanlk bodun idim, hani kaanm?" 101. stikllden mahrum kalnca "Bey olmaa lyk olun kul, htn olmaa lyk kzn cariye" olduundan yaknan Bilge Kaan m Trk devlet ve istikllinin devamllna inancn u szlerle ifade etmitir: "Ey Trk milleti, stte gk yklmaz, altta yer delinmezse ilini, treni kim bozabilir?11104. Bu tarih vesikalar, devlette gerek istikll kavramna uygun olarak, bu dncenin, idarecisi ve "ilin ve kaann ne olduunu ok iyi bilen" halk ile Trk topluluunda ortak bir deer tadn ortaya koymaktadr105
2- lke (UIu)

olan hayvanlarn srerek hr iklimlere doru gidebiliyordu. Hrriyetini kaybetmek suretiyle insanlk haysiyetinden fedakrlk yapmasna lzum brakmayan bu davrannda kendisinin byk yardmcs at idi. stelik at srati ve dier binek hayvanlarna nisbeten stnl dolays ile ona gven ve hkmetme ruhu asdtyordu Ayrca, Bozkr'n g hayat artlar, yaamak iin ok mcadele gerektii ynnde Bozkrh'ya iyi bir retici ve rehber durumunda idi. Bu sebeple Bozkrh asndan normal saylan husus, ar hareketli srla yaplan ziraatn rnn almak iin ekim, yamur, hasat mevsimlerini tevekklle bekleyen sakin kyl hayat deil, fakat sr'atle sava seferberlii hline dntrlebilen Bozkr ekonomisinin hemen her fert iin zaruri kld aralksz mcadele idi97. Bu hrriyet ve mcadele eilimi hr fertler yetitiren Bozkrh ailede de mevcut olmu98, sonra srasiyle boy, bodun ve nihayet il lsnde geniliyerek, siys toplulukta ortak deer hkm kazanmak suretiyle, devlette istikll kavramna vcut vermitir. Eski Trklerde istikllin nemi baz tarih kaytlarla da tesbit edilmi durumdadr: Asya Hunlan'nda M.. 55'de cereyan eden hdise (yk. bk.) dolaysiyle in yl Ts'ien Han-shu Hun devlet meclisinde (toyunda) yaplan u konumay nakleder: "Cesarete kars hayranlk duymak ve tbiiyeti yz kzartc saymak bizim geleneimizdir. Atalarmzdan toprakla birlikte devr aldmz devletimizi (istikllimizi) feda edemeyiz. Mcadele edecek savalarmz hl mevcut iken devletimizi korumalyz99. Gk-Trk tarihinde fetret devrini Trk milletinin "lm" olarak vasflandran ve istikllden mahrum herhangi bir topluluu "lm* kabul eden kitbelerdeki ifadeler Trklerdeki iddetli istikll tutkusunun ak delilleridir.

lke, her mstakil devletin hak ve yetkilerini mutlak ekilde kullanabildii belirli coraf sahaya denir. lkesiz bir mllet ve devlet olamyacana gre, Trk "il"inde de belirli snrlara sahip bir lke kavramnn mevcut bulunaca aikrdr. Eski Trklerde lke1 ye "ulus" dendii ("ulus bodun", bk. yk.) ve "yurt" sznn daha ok "vatan" mnasna geldii anlalmaktadr107. lke snrlarna "yaka"108 deniliyordu. Demek ki, Trk hakanlklarnda lke, belirli snrlara sahip devlet arazisi idi ve bu arazi hkmdar ailesinin mlk deil, btn milletin ortak topra idi. Asya Hun tanhusu Mo-tun, tahta k-

*T TutkJenn savalarda CWJ vermei eref saydktan ve yallk veya hastalk sebebiyle lmekten usandklar1 hem Dou {Qn yllktan), hem Ban (A. Marcellinus) kaynaklar tarafndan belirtilmektedir, bk. F AHhro,/1ff)3..-. s. l98;Lm,ayn. esr, I7s. 42. * Bo?fcjr\t ailede, istikll duygusu iin bk. K. Grnbech, The Steppe Region in Worid History I, s. 54 vdd.; W. Ebcrhjrd, in Tariki, s ]63. * Bk. De Groot, Zfcr Hunten... s. 214 vd.; Fr. Hirth, Ueber Wolga-Hunnen, s. 270; W. M. McGoverat The Esriy Empirts of Cemrel Asin, s. 170; . Zichy. A Magyarsg strtenete..., s. 45 vd.; O. Frankc, Gesehhic des.... . s. _*S5: "Biz cesareti, inayeti tebcil ederiz. Tbi olmay, esareti utan verici smyanz Murzde* iitt binecek atlammz, korunacak topranz ve yrtlecek devletimiz, kavimler jenndr erefimiz var Henz savaarak lmesini bilen yiitlerimiz var". **" Bk. Kjtafeekr t, gney, 6, dou . 10, kuzey, 2, 4, 6; Tonyukuk, str. 3, 10 vb.; ayrca bk. W. Bartbokl. Dersler, s. 5.

Bk. Kitabe 1, dou, str. 2-3, II, dou, 4. Buradaki "idi-oksz Kk'Trk" ibaresi geen asrn sonundan beri (bk. W. Bang, Zu den kktrkisehen nschriften, s. 311 vd. ve TP. IX, 1898, s. 121) dar bir "linguistique" adan alnarak "basz ve tekiltsz Kk-Trk" eklinde mnalandnlmtr ki, doru deildir, zira bu izah "ok" ve "Kk-Trk" tbirlerinin uauelendirdii mnalara uymaz. Ayrca kitabede kesintisiz devam eden cmlelerde aklanan tarih gereklere de ters der. Burada Gk-Trklerin ok kudretli bir hakann idaresinde bulunduu ve pek iyi tekiltland bir a bahis konusudur. di deyimi de, fiillerde menci hli kuvvetlendirmek iin kullanlmtr (bk. R. Giraud, L'Inscription..., s. 80; R. R. Arat, Eski Trk iiri, s. 329 vd., 332). : Kitabeler: Kl Tegin, I, dou, str. 9; Bilge, II, dou, str. 9. ' Kitabeler, I, dou, 7. 1 Kitabeler, I, dou, 22; II, dou, 1819. 1 "Kahramanlar il iin hayatlarn feda etmee hazrdrlar. lm onlara, yalnz ilden ayrlmann verdii strap dolaysiyle ar gelir" bk. . Tekin, Eski Trklerde Gebe ve ehir Medeniyetleri, s. 44. ' Eski Trk vesikalarnda gemeyen bu kelimenin "lke" ekliyle Moolca olduu bildiriliyor, bk.

G. Doerfer, ayn. esr., I, s. 145. 'Bk. R. G'\TZ\xd,LTnscriponde..., s. 159. ' Kitabe, ine-usu, dou, str. 8. gney, str. 2.

236 /TRK MUJ KLTR

KLTR/ 237

t gnlerde, komu Tung-hu (Mool-Tunguz),larn vergi olarak at ve kadn istemelerine fazla itiraz etmemi iken, onlarn arazi talebi karsnda kald zaman (M.. 209) devlet meclisinde "topran, kendine it ahs mlk deil, milletin malt ve devletin temelT olduunu syleyerek kendisinin kimseye arazi terk etmee yetkisi bulunmadm belirtmiti109. Grlyor ki, Bozkr Trk ilinde "ulus" hkmdarn keyfine gre ahs mal gibi tasarruf edilebilen bir toprak paras olmayp, bizzat devlet reisinin korumakla vazifeli olduu ata yadgn idi. Bu durum eski Trk devletinde lke bakmndan "dominium" deil, eski alarda benzeri yalnz Roma imparatorluunda grlen "imperium" telakkisinin mevcut olduunu gsterir. t0 Devlet topraklarnn idarecilerle halkn ortak sorumluluu altnda bulunmas ile -Trk topluluk adlarndan da anlalaca gibi- eski Trklerin ahslardan ziyde ile veya siys kurulua bal olduu hususu bir arada dikkate alnrsa, lkenin sr'atle "vatanlarna'snn mmkn olaca kolayca kabul edilir. Gerekten eski Trk halk, devletin istiklli gibi, "yurduna {vatanna) da bal idi. Yukanda sylediimiz zere, ilk tarih belirtisine Asya HunlarTnda rastlanan bu durum, GokTtirkler'de en canl ekilde mevcut olmu n ve Uygur Trkleri'nde "Kutlu Da" efsanesinde'1"* sembolize edilmitir. Esasen Gk-Trk kitabeleri, (Trk milletinin ac, tati htralarnn, gelecek nesillerce unutulmamas iin, taa yazdrlp dikilmesi) ancak, o topraklarn Trk vatan olarak kalaca dncesinin mahsl olabilirdi. Trklerdeki bu vatan sevgisi nl Arap yazar el-Chiz (ln. 869) tarafndan da, mahedeye dayanlarak behrtilntu * . Ancak Trklerde "lke" ve vatan telkkisi, Trk devlet dncesine paralel ekilde, btn teki gebe veya kyl (yerleik) kavimlerden farkl olarak, siys istikll fikri ile beraber yrmektedir. Eski Trk, ancak hr ve mstakil yaayabildii topra vatan saymakta (Trk tarihinde eitli Trk zmrelerinin ayr vatanlar bundan ileri gelir), fakat bu artlarn mevcut olmad araziyi kolayca terk edebilmektedir (Trk glerinin dier bir

sebebi.) Ksaca Trk kltrnde vatan, Trk tularnn veya al bayran dalgaland yerdir
3- Halk (Kn)

Devletin yalnz hkmdar ve ailesinden ibaret sayld topluluklarda ("dominium") siys hrriyet ve alma serbestlii yok gibidir. Devlet idaresi ve lke anlaynda idareci ile halk arasnda ortaklk bulunan siys teekkllerde ise, durum bakadr. Eski Trk topluluunda da insann ferd hukukla donatlm ve iktisaden hr bir hayat dzeninde olduu anlalmaktadr. Bunun tarih vesikalarla ortaya konmas mmkndr. nce, ailede huss mlkiyet mevcut idi115. Bozkr Trk devletinde tanr mallarda olduu gibi tarm arazisi zerinde de zel mlkiyet cri idi116. Huss mlkiyet kii haklarnn ve hrriyetinin teminatdr. nsan ahs mlke sahip olup, onu istedii gibi kulland veya deerlendirdii srece hrdr. 10. asr Bulgarlannda fertler kendi arazilerinden elde ettikleri mahslden hkmdara bile birey vermeyebiliyorlard117. Hazar hakan ve idarecileri teb'ann mlkne el uzatamazlard1 8. Ouzlarda "bey"ler, hann baz an davrantan karsnda seslerini ykseltirlerdi119. M. 300'lerde in'de Chin krall tarafndan dank Hunlarn toplanp kle olarak an-tung'da sata karlmas, in tarihinde iddetli isyanlara sebep olmu ve hrriyetlerini kazanan Hunlar kendi hkmetlerini ("Chao" sllesi) kurmulard120 (bk. yk. Tarih). Avrupa Hun114

*M-. in kayrui, ShM-ch: (i-k)'den naklen hk. De Groot, Die Hunnen..., s. 51 vd.; McGovern, amesr, &. 118. L. Ugeti. Asya Hunfan, A. 40. lw Bk. & M. Arsal, Ummi Hukuk Tenhi, s. 200 vdd., 336 vdd. Donnnhm: Devlet topraklarnn hkmdarn tam tasarrufu altnda bulunmas. mperium: Hkmdarn lkeyi yalnz idare ve muhafaza etmekle grevli saylmas. l " Otuken'in kutaal toprak sayld Ciduk tken"), ehemmiyeti ve "kaganlk"a, treye sahip olarak yaamak iin Otken'de oturmak gerektii hakknda bk. Kitabeler, I, gney, 4, 8, dou, 3, 23-24; II t kuzey, 3,6, W. Eberhard, mm imal Komular, s. 88. m Yan-sh<kn, B Ogei, SMO'Turcca, * 11 ve CuveynTden naklen Ayn. mell., Trk Mitolojisi, s. 81 vd. U 'd-G&hi. Hilfet Ordusunun Menkbeleri wr Trklerin Faziletleri, s. 177 vd.

U1

Yukardaki el-Chiz'in tesbitinde de 'Trk vatan" ile 'Trk devleti" dncesinin e-mna ifade ettii grlmektedir. Bu bakmdan, topran stn tutulduu yerleik kltr ile birinci plnda devlete yer veren Bozkr kltr arasndaki fark da dikkat ekicidir. Mesel Hind-Avrupal topluluklar "baba" sfatn toprak iin kullandklar hlde (Alm., ng., Frans. dillerinde: Vater-land, Father-land, Patrie= Vatan; patriotism, patriotismus, patriotisme=Vatanperverlik vb... Bu deyimlerin hepsi Ltincepater=baba sznden gelir), Trkler devleti "baba" saymlardr. l ve yurt tbirlerinin 11. asrdaki danklk devrinde, eitli Trk topluluklarnda ald mnalar iin bk. DLT, I, s. 48 vd.; III, s. 7. S. M. Arsal, Trk Tarihi ve Hukuk, s. 137 vdd.; Z. F. Fndkolu, Trk Aile Sosyolojisi, s. 266 vd. Bakasnn malna el uzatmann cezalan iin bk. a. Adliye. 116 Asya Hunlannda: De Groot, Die Hunnen..., s. 3; B. Szsz, A Hnok trtinete..., s. 501; Gk-Trklerde: St. Julien, Documents historiques sur les Tou-kioue, s. 170; Uygurlarda: W. Radloff, Sibirya'dan, I, s. 128; Hazarlarda: D. M. Dunlop, The History ofthe Jewish Khazars, s. 93,231; P. B. Golden, Khazar Studies..., s. 104; til Bulgarlannda: bn Fadlan Seyahatnamesi, s. 72; Gk-Trke yazl Ayr-tam-oy kitabesi, bk. B. gel, Trk Kltr Tarihi, s. 198. 117 bn Fadlan, gst. yer. 1,8 stahri'den naklen, D. M. Dunlop, gst. yer. 119 Bk. F. Smer, Ouz'lara Dair Destan Mahiyetteki Eserler, s. 424. Aynca bk. Ayn. mell., Ouzlar..., s. 104. 120 W. Eberhard, Belleten, say 38, s. 255.

238 /TRK MLL KLTR lar'nda Aml'nn bakentinde bir Bizansl, Bizans'ta insann bask altnda tutulmasna ve kanunlarn yrmemesine karlk kendisinin Hun memleketinde hr olduu ve korkusuz yaadn sylemiti121. in 'deki kleler, hrriyet lkesi olan Asya Hun topraklarna kayorlard^ . Bozkr Trk topluluunda "kk le*1 kuruluundan gelen yle bir hrriyet havas vard ki, her aile ba-lbama bir "il* saylabilirdi a. Bu durum bazan sosyal yapnn daha yksek kademelerinde mahede ediliyordu. Mesel, 8 boy hlinde aa Tu-na-Don nehirleri arasnda yaylan Peeneklerde "kabileler beraber yaad, beraber savat, yni tam bir birlik tekil ettii hlde bir merkez iktidar mevcut deildi"134. Hazarlar tarafndan tekiltlandrlncaya kadar Macar-larda ve 12. asrda Kuman(Kpak)'larda da hl byle idi125 (bk. yk. Tarih). Trk boylarndaki bu karakteristik durum eski Trk ilinde siys birlii meydana getiren boylarn -trl sebeplerle-birbirlerinden kolayca ayrlmalarna ve ayn blgede veya baka bir yerde yeni bir il tekil etmek zere tekrar toparlanabilmelerine imkn vermekte idi (eski Trk siys kurulularnda boy saysn ifade eden ve zaman zaman deien rakamlarn gsterdii gibi). Boyda yalnz otlak ve yaylaklar ortak mlkiyette olup, bu tip arazi "devlet" malt olduu iin, buralardan faydalanan at, koyun ve sr srlerine karlk boydan tahsil edilen belirli ldeki vergiler ile ilin ml ve asker ihtiyatan karlanyordu. Glerde ailelerin ve fertlerin kendilerine dit tana-htur mallarn beraberlerinde gtrebilmeleri ve istedikleri gibi tasarruf etmeleri onlardaki hrriyet duygusu ve serbeste davranma eilimini daima canl tutmakta idi Bu hl ise, eski Trk devletlerinde, tabiatiyle, klelii ve baz zmrelerin ,iimuyaznlatia donanmasn nlyor, ayrca, Bozkr kltrnn ekonomik zellii de, adalet, eitlik ve insana sayg prensiplerinin gelimesine yardm ediyordu: Eski alarda, yaamak iin zarur olan "enerji"yi (basit deyimi ile ekme ve tama gcn) insanlar, kendi aralarndaki zayf ve "vasfsz" kiilerin kol kuvvetini altrmak suretiyle salyorlard. "Asalak" kltrde ve "kyl" (yerleik) kltrde bakaca are yoktu, tktisaden "besicilik"e dayanan BozPrtskostan naklen bk B. Szsz, A Hnok.., s. 235, vd.; F. Altheim, Attil et les Huns, s. 158 vd.; Ayn. muclU Geschkhte der Hunnen, IV s. 302. Asya Hurdannn da halkn sava zamanlan dn da tatramyle serbest yaadkUnnj inli Cbung-hang Yeh (M. 2. yy.) de belirtmiti, bk. A. Kofiautr, ayn. ar.,. I., s. 42. Son oarak bk. A. Ahmetbeyolu, Grek seyyah Priskos'a Gre Avrupa tfunhn, s. 1-84. 122 De root. Die Htmnen..., * 242, B Szsz, ayn esr, s. 524; M. Mori, Bozkr Devletinin Tekilt, s. 224 (nH Hou Ying'm imparatora syledikleri, M.. 1. yzyl) 'Trkler [Gk-Trk'ler] hr in sanlardr "{Tacca'Akn, bk. a. Ordu). ** W. Radtoff. ATM, \\f N. Foigc% s. XIV.: W. Eberhard, in Tarihi, s. 163. 4 Gy.Nimeth,mfK s. 16. U*W. Barttld,.Dersler, s. 104.
121

KLTR/239 kr kltrnde ise bu ihtiyac, bata en yksek kas (adale) kuvvetine sahip at olmak zere, hayvan gc karlyordu. Orman kavimlerinde ve yerleik topluluklarda hkimiyeti ele geiren gruplar, zorbalk yolu ile kendilerine hibir mlkiyet hakk ve hibir siys hak tanmadklar mahkm ktleleri (Moollarda eitli klelik messeseleri, slvlarda mehur kle ticareti, Msr'da kle ktleleri, in'de enselerine boyunduruk vurularak altrlanlar, Hind'de paryalar, Eski Yunan'da Aristoteles'in "ehl hayvan" ve "canl let" dedii ve dorudan doruya "mlk" saylan insanlar, Roma'da benzerleri) snf, kast cenderesine alarak, cemiyet dzenini yle devam ettirmek iin, asrlar boyunca, trl tedbirlere (zel kanunlar) bavururlarken, insann kol (adale) gcne ihtiya grlmeyen Bozkr kltrnde zel mlkiyet ve hr alma esasnda gelien sosyal gelenekler, zamanla, tre hkmleri hlinde kesinlik kazanmt. Eski Trke'deki "kul" tbiri umumiyetle "kle" mnasnda almyorsa da doru olmamak gerekir. Gk-Trk yazl vesikalarda 14 yerde "kul" tbiri gemektedir126. Ancak buralarda gerek mnas ile "mlk f,ten ve "hak"tan mahrum kimseler deil, baz siys ve "meden" haklarn kaybedilmesi bahis konusudur ve daha ok "esirlik" ifade edilmek istenmitir. stikllini kaybeden topluluklarn byle kstlamalara uramas, zamanmzda bile tabi karlanmaktadr. Esirlik ile klelik sosyal ve hukuk bakmlardan birbirinden farkl eylerdir. Eski Yunan'da, Roma'da ve Moollarda, klelerin yannda, fakat onlardan ayr olarak esir (bilhassa sava esirleri) de vard. Esasen "kle" kelimesi eski Trke metinlerde gemez127. Kitabelerde grlen kn<kng< (criye) sz de ince'dir (k'en). Bununla beraber Tabgalar-da128 ve Asya Uygurlarnda129 klelerle karlalmakta ve hatt "Karaba" ad verilen kadn ve erkek "kuF'lann bahis konusu edildii DLTde "ol kul, bo kld"130 (O, klesini azd etti) gibi baz ibareler, Kutadgu-Bilig'de "hr insan ve kul ayrm" yapan baz ifadeler131 dikkati ekmektedir. Ancak bunlardan ilk iki Trk devletinde klelik, asl Trk blgelerinde deil, in ve -Asya sahasnda grlmekte olup, herhalde, idarede daima pratik yolu tercih eden Trk siys teekkllerinin, halka yadrganmayan sosyal ve hu126

Kitabe, I, dou, 7,24, II, 7,20; I, dou, 203 H, dou, 17; dou, 21, II, dou, 18; II, dou, 35-36; ine-usu kitabesi, dou, 1-2, gney, 9; Irk-bitik, UV; Tun-huang, IV, 12; Grbelin, I; Uybat, III, a (bk. ETY). 127 Kle tbiri geen asrda ve yalnz Krm lehesinde tesbit edilmitir, bk. W. Radloff, Wrterbuch, II, 196(r\s. 1268,1270. 128 Bk. W. Eberhard, Tobalarda Kle Usl, s. 256 vdd. 129 S. M. Arsal, Trk Tarihi ve Hukuk, s. 330. 130 DUT, 1,330,336. m Bk. Beyit: 2080,2987-8,2990-1.

240/TURKMLUKLTR kk kaidelere dokunmamalarnn neticesidir. Kgarh Mahmud da, yine baka bir kltrn uzunca bir mddetten beri tesirindeki Trk zmrelerinin dilinden rnekler vermektedir. Zira, "Ouzlarn deta snfsz bir toplum yapsna sahip olduklar, servet ve mevki farknn toplumda fark yaratmad, soydan gelen asillikten hi bahsedilmedii" belirtilmitir132. Kpak bozkrlarnda baz Trk ocuklarnn "satn" alnarak Orta Dou memleketlerine gnderilmesi de slvlardan ve Normanlardan gelen mehur esir (kle) ticaretinin bir neticesi olarak mtala edilebilir13. Daha eski asrlarda Dou Avrupa Trkleri arasnda byle bir durum grlmez. Elbette dier Trk veya Trk kltrne balanm topluluklarda da "Boy tekiltnn kudretli anda yeler arasnda tam eitlik olup, birinin tekine uaklk etmesi bahis konusu deildir*134. Trk devletinde herkes kabiliyet ve alkanlna gre her makama ykselebilirdi KB'ye gre bunun tek art beye (devlete, millete) hizmet //'". Sylediimiz gibi klelik, meneini, "yerleik" kltrlerden alan ve orman cemiyetlerinde mevcut bir messese olup aslnda bozkrlara yabanadr. Hunlarda ihtiyar ve zayf kimselerin hakr grld ve hatt ldrld hakkndaki baz Ltin (A. Marcellims) ve in rivayetleri, yine tarih vesikaiarca yalanlanmaktadr. Mesel, bu sulamann yersizliine dair yine bir inli (Ki-ok devrinde Hun hizmetine giren Chung-hang Yeh) tarafndan yaplan aklamalar dikkat ekicidir . Bu durumun eski Trk cemiyetinde imtiyazl "snflara dayanan bir dzenin ortaya kmasna da engel olaca aikrdr. Herhangi bir toplulukta "yksek" tabakalarn teekklnde balca mil rol oynamaktadr: Geni araziye sahip olmak (iktisad), askerlii meslek edinmek (idar-siys) ve ruhn2

KLTR/241 n zmreye mensup bulunmak (din). Bunlann her de Bozkr kltr iinde gelime ansn bulamamtr. nce, ziraatn umum ekonomik faaliyette ancak ok zayf bir yer tuttuu bozkrlar sahasnda toprak aristokrasisi ve byk "malikneMlerin meydana gelmesi (yni dar mnas ile feodalite) imkn d olduu iin eski Trk sosyal hayatnda, "toprak klelii" ("servage") bahis konusu deildir137. kincisi, askerliin eski Trkler arasnda ayr bir meslek saylmas dnlemez, zira topluluun ve devletin sosyal karakteri icab her Trk ayn zamanda iyi sava terbiyesi alm, her an cenge hazr bir muharip durumunda idi. ocuklar 3-4 yalarndan itibaren, kuzuya, koyuna bindirilerek ve ok ile tarla faresi ve sincap avlatlarak, binicilie ve vuruculua altrlrd138. Henz yrmee bahyan her ocuun yannda eyerlenmi bir at hazr bulunurdu . Eski Trklerde fertler savalk ve mcadele sahasnda ahsiyetlerini bulurlar ve gsterecekleri kahramanlk lsnde cemiyetteki yerlerini alrlard. Kadnlar da ayn ekilde yetimi olup, ok kere erkeklerle birlikte savaa katlrlard (hatt slm devirde bile). Binlerce kilometrelik g hareketlerinde, btn aile efrad ile birlikte yeni yurt kurmak zorunda kalan Bozkrl Trke, kadnn her sahada olduu gibi, savata da destek olmas tabi idi. ncs, eski Trklerde din adamlar imtiyazl bir "snf1 deillerdi; nk, yukarda da belirtildii zere, Bozkr Trk topluluklar daha ok siys vasfta olup din karakter tamyorlard. Orhun kitabeleri dahil, eski Bozkr Trk vesikalarnda din adamlarndan hemen hi bahsedilmemesi bu bakmdan dikkate deer bir noktadr. Bozlar Trk "il"inde halkn durumunu gzden geirirken "kara-boduri\ "tarhanlk" ve "orun-l" meselelerine de aklk kazandrmak gerekiyor.

8k. M A. Koyncn, AtpAnlan Zaman Trk Toplum Hayat, s. 7- Kutadgu-Bilig'dc de topluluktaki /umreicr saylrken ^/M%i'ter, tabp'ltr, efsuncu*\&T, rya yorumcular, mneccim'ler, j/r'ler, ifif<*Jer. tuccff*fy*s hayvan \etitirict~]er, zanaatlar), ayr bir kle zmresinden bahsedilmemitir ve "hr olmayan" mns le "kul", mahalli bir gelenein "survivance"i olarak grnmektedir. l>> Bu Trkler aslnda "kofe" deildiler. zel surette yetitirilen ve grdkleri hizmet karl cret atan askerlerdi (bk yk. Trklerin Vaylma]ar). Aralarndan baar kazananlar devlet kuruyor, hkmdar oluyo, hanedan tesis ediyordu (Msr ve Hindistan'da Trk devlet ve slleleri gibi). Kt&e hkmdar oiroaz. Bk. yk. s 53, n. 55. 04 A nan, Gebe Trk Boyhnnda Evitik.., s. 136. ^ nAkt it drst tabiatl olan her tabu (hizmet eden), yaz bilirse ktip, hesap bilirse hazinedar (maliyeci)., lii-bast (kumandan), srktib (hkmdarn zel sekreteri), kk-ayuk, inan-beg, tigin-beg, hatt yavgUf yugru olur..." (KB beyit, 4045-4070). Bilindii zere saylanlar Kara-Hanl devletinde ea yksek rnakasnUd. *** Oungban Yueh, in'den gelen ciciye yle dedi: ''in'de bir kimse ordu ile birlikte asker koloni blgelerine veya imparatorun $a\st ynak yerlerine giderken, ona, souktan korunmas ve kamn iyi doyurmas m kendi kaltn giyeceim ve en yi yiyeceini veren yal bir akrabas kmaz m? Eli: -oruci Yitch. de%nm etti: -"Harp hazrl ve savan bir umm meguliyet olduu herkese bi-

tinen Hunlarda da silh tutamayan ihtiyarlar ve zayflar, bu eksikliklerine karlk, kendi savunmalarm ve emniyetlerini salamak maksad ile en lezzetli gdalarm salam ve gl olanlara verirler ki, bylece babalar ve evltlar birbirlerini gzetmi olurlar. Sen Hunlarda, yallarn ho tutulmadm nasl iddia edebilirsin?" Bk. De Droot, Die Hunnen..., s. 81 vd.; B. Szsz, ayn. esr., s. 512; O. M. -Helfen, Hun and Hsiung-nu, s. 238; ayrca, Tanhu Mo-tun'un mektubu (M. O. 176)'ndaki ibare: "ocuklar bysn, ihtiyarlar mrlerinin sonuna kadar rahat yaasn11 bk. De Groot, ayn. esr., s. 76 vd.; S. M. Arsal, Trk Tarihi ve Hukuk, s. 215.
137

"We cannot speak of true "feudalism" in a pastoral society", (=oban topluluunda, gerek feodalizmden sz edilemez) bk. W. Eberhard, Corujuerors..., s. 73, n. 4; aynca bk. A. Kollautz, ayn. esr., I, s. 45. Orta Macaristan'da baz kylerin, 445'de len Bleda'nn dul hanmna ait olduuna dir Priskos'un kaydn (bk. B. Szsz, s. 232), dorudan doruya "kyl" (yerleik) kltr mahsl toprak aristokratlnn devam olarak deerlendirmek lzmdr. Bk. Han-shu'dan, B. Szsz, A Hnok.., s. 505. Ltin yazan Sidonius'dan, Attil es Hunjai, s. 94.

242 /TRKMLL KLTR

KLTR/243

Kitabelerde bodun sz bazan "kara" sfat ile birlikte kullanlmtr140. Buna karlk bir de ak-hc?141 deyimi, Trk cemiyetinde bir "asiller" snfnn varl hususunda yoruma sebeb olmu gibidir142. Devlet idaresinde hakana byk yardmclar durumunda olan beylerin idare edilen halka nisbet-le stn tutulmas tabii ise de, bundan imtiyazl bir snf hkmnn karlmas mkldr. Nitekim kitbelerdeki hitaplarda, ok kere, devlette en yksek icra makamlarm igal eden "buyruk'lar (nazrlar, bakanlar, bk. a. Hkmet) beylerden nce yer almaktadr143. Trke'de "kara" sfatnn, asanda, aa bir dereceyi deil, aksine, byk, kudretli, yksek, sayg deer seviyeyi belirttii hususuna da aynca dikkat ekilmitir144. Buna gre, kitabedeki "kara-bodun" ifadesini, "asl, byk, kalabalk bodun" diye mnalandrmak geree daha yakn grnmektedir ve ihtimal, says az olanlar "ak" saylmtr143. Eski Trk devletlerinde baz yksek memuriyetlerin irs olduu iddia edilmi ise de, "bey"liin babadan oula getiine dir ak bir delil bulunmuyor (mstakil "Beylik" sllelerine mensup olanlar hari). Yukarda beylerin seiminden bahsetmitik. Asya ve Avrupa Hunlarnda, Gok-Trkterde, Uyguriarda, Peeneklerde, Ouzlarda vb. varl kaynaklarda bildirilen bu seim gelenei , Hazarlarda hatt iktidar ve icrada hakandan da stn durumda olan "bey11 bakmndan da geerdi idi147. Dede Korkut'
J*t.

Kam-badton hifnnm geldi diye alklad", II, dou, 41; "kara kamig bodun*1, I, dou, 8, II, dou 8; "kam tgfl? bodun', nc-usu. dou, 2. Ut Vrung &$*$?. iftc-usu, dou, str. . w Me&eU H N. Orkun. bu ibareyi "as! beyler" olarak evirmitir. 7V, I, s. 172. Esasen bu kelimelerin okunuru kesin deildir, bk R Graud, L'Empire d. Turcs. s. 88. stelik son aratrmalara gre "rung" Uygur devrinde bir boy addr, bk. . zgi, The nerary ofWang Yen-ti..., s. 7, 72 n. 19. "'Kitibele I, gney. 1-2; dou, 3,5-6,19; H, kuzey, 2; dou, 16. %u Bk. O. Pritsak, Qara, Studie zar Trkiscnen Rechtssymbolk, s. 259. Burada Kara Han, Kara Ordu, Karaton ve daha birok rnek gsterilmitir. "Mahmud (Gazneli) Kara Han" (bk. C. E. Bosworth, The Ttulatu/r of the Eary Ghaznevids, s. 220). Ayrca Kara Osman, Kara Mehmed, Kara Yusuf vb. Trke'tic- buyk hkmdarlara ve kahramanlara "kara" lkab verilmitir. Kara tbiri bugn bile, "etkili ve yddetlT mnalarn tamaktadr. Kara k, kara haber vb. gibi... Trk hkmdarlarnn cts treninde zerine oturaca seccade veya halnn "kara" renkte olmasna dikkat edilmitir (tk, W Eberhard, Onens, U, I, 1949. s. 158). Renk olarak Trklerde siyah (Moollarda beyaz) stn tutulurdu, ayn. r., s. 160. " Kara tamn umumiyetle halk iin kullanld Ktadgu-Bili'te "Bey -hkmdar- ak olur deniyor (Beyii. 2080,2082). "* Bk. yk iv S2. Be, begler <beg, beger), eski Trk vesikalarnda yalnz siys alanda ve devlet dzeninde belli bir mevki sorumlularn ifade eden bir terim olduu halde, baz yabanc yaynlarda bu terime "classe feodale, nobility, lords, Turkish aristoeracy..." gibi mnalar verilmesi (bk. msl. R. Giraud.JL.tVip d Titrci.,.. s. 86; T. Tekin, A Grammar of Orkhon Turkic, s. 311; P. B. Golden, Khazar Studits, s. 163) Batl katann pein hkmlerinden biridir. 147 D M Duniop.Y* esr., s. 147.

da aklandna gre, bey olabilmek iin, kan dkmek149, a doyurmak, plak giydirmek lzmdr149. artlar bunlardan ibarettir. Herhalde kitbelerdeki u hitap zinciri, Kaan, ailesi, bodun, adapt beyler, tarhanlar, buyruk beyleri, Dokuz-Ouz beyleri150, bir "snf hiyerarisi deil, dorudan doruya devlet iinde idare edenlerden, idare edilenlere doru br sralama olmaldr. Bozkr kltrnde hkim zihniyet de bunu gerektirir. Beylerin vergilerden, cezalardan veya baka herhangi bir resm ykmllkten muaf tutulduklarna dair bir iaret yoktur: Tabgalardan beri mevcut olup da Gk-Trk imparatorluunda mhim yeri bilinen "tartan"151 (Tonyukuk'un unvan: Boyla Baa Tarkan)'lar da, bizim tarih literatrndeki yaygn kanaatin aksine, imtiyazl deillerdi. Tarhanlar, daha sonra, Moollar devrinde kendilerine hkmdar tarafndan "Suyurgal" ad ile verilen ve irsen intikal eden topraklarda donatlmak, vergilerden muaf tutulmak, herhangi bir sutan ceza grmemek ve btn bunlar 9 nesil boyunca geerli saymak suretiyle imtiyazl duruma getirilmiler ve Tarhanlk, messese olarak bylece gelimitir152. Tarhanlk ile ilgili olmak zere, Sha-t'olar lkesinde, imtiyaz belgesi olarak baz kimselere "Paizah" ("zerinde hkmdarn emri yazl demir levha"=ferman) verilmesi detini Trklere mal etmekte de153 herhalde acele edilmitir. Zira 10. asrda Kuzey in'de kurulan Sha-t'o devletleri, bir iki Trk gelenei dnda, teb'as yabanc, ordusunun ounluu Mool, idar ynden Tang'Iann taklidi, memurlar da in meneli olan, "tam bir in devleti" karakterinde idiler154. Moollara ait tarih kaynaklarda sk rastland hlde, Trk vesikalarnda tesadf edilmiyen "Paizah" tbirinin de esasen ince olduu (P'ai-tse=belge, nian, "beyaz levha") anlalmtr155.

148

Mutlaka savaa katlmak deil, mesel, vahi bir hayvan ldrm olmak, bk. Ouz Kaan Destan, str. 36-40; M. Ergin, Dede Korkut, 1. destan, s. 5,82 vd. M. Ergin, ayn. esr., s. 19, 225. 150 Kitabeler, I, gney, 1-2, ayrca bk. II, gney, 13-14. s W. Eberhard, Birka Eski Trk Unvan..., s. 323 vdd. Hatt belki Hunlardan beri, Fr. Altheim * R. Stiehl, Das erste auftreten Hunnen.., s. 19 vd.; E. G. Pulleyblank, The Consonaraal System ofold China, s. 91, bk. G. Clauson, ...Turkish, s. 539b vd. ""Tarhanlk iin bk. G. Doerfer, ayn. esr., II, s. 461 vdd.; Moollar zaman iin, M. F. Kprl, Belleten, say 19, s. 431; Barhebraeus (Ebu'l-Farac bn'l br), Tarih- Muhtasar'd-dvel s. 6; B.Y. Vladimirtsov, Moollarn timai Tekilt, s. 175; Z. V. Togan. Umm Trk Tarihine Giri, s. 285 vd. 153 Bk. C. M. Kortepeter, The Origtns and Nature of TurkisJ Power, s. 254. 154 Bk. G. Doerfer, ayn. esr., I, s. 239 vd.; W. Eberhard, ato Trklerinin Kltr Tarihine Dair, s. 20-23; Ayn. mell., Conauerors..., s. 94-102. '"" W. Ebarhard, Conauerors..., s. 98.

244 .' TRK MLL KLTR

KLTR/245

Bunun gibi Trk "kabile" tekiltnda mhim rol oynad ileri srlen "orun" (mevki) yni belirli kabilelere mensup ahslarn meclislerde, byk toplantlarda, toy (a. bk)larda belirli yerlere oturmas ile byle toplantlarda, ziyafetlerde yiyecekleri yemeklerin belirli olmas, her birinin mesel koyunun belirli yerlerini yemee mecbur bulunmas; "l" (=pay) de daha sonraki devirlerde rf hline gelmi olsa gerektir. "Harp ganimetleri bllurken her kabilenin orun ve l dikkate alnarak, ona gre pay verildiine, mhim itimalardan birinde orun ve ln bir defa kaybeden kabile yahut oyman yaylak, otlak av, vesair eyler zerindeki hukukunu da kaybettiine" dair tesbitler156 ancak Moollar zaman ile ilgili grnmektedir. nk bu hususlar Mool devri tarihisi Reid'd-din (lm. 1318)'in kitabndaki Ouz Destannda ve buradan nakiller yapanlarn eserlerinde yer alm olup, daha nceye ait Trk vesikalarndan Orhun kitabelerinde, Kutadgu-Bitig'e vcDLTde bu trl yoruma elverili hibir kayt bulunmamaktadr. Hazarlara dair slm kaynaklarnda geen "El-Hkazar'ul-kh.Ls" tbirine dayanarak bir "hlis, as Hazar1' ("Khazar pure-bred") ktlesinin varl157 grndeki isabetsizlik, bu ktlenin, Hazar lkesinde yaayan Hkalis (Katz) adh Mslman Harezmliler olduu anlalmakla ortaya kmtr18. Son aratrclardan L. Krader de Orhun kitabelerinde grd "snk-syk" (kemik) kelimesini geen asrn 2. yarsndaki, yzyllarca Mool hkimiyetinde kalm Orta Asya Trklerinde aristokrasiyi ifade eden Ak-syk (akkemik) tbiri ile kartrarak Gk-Trkierde de bir asiller snf var sanmtr . Halbuki kitabelerde geen kelime bir sosyal terim deil, dorudan doruya insan kemiini ifade etmektedir160. Bozkr bodun tekiltnda birlie daha sonra katlan her boyun umumiyetle snr blgelerinde yer ald ve bunlarn daha tehlikeli n saflarda savaa srld dorudur. Fakat bu gibi boylar bu "mevkilerini ebediyen muhafazaya mahkm olmayp, yeni iltihaklar okluka, ndekiler geri ekilerek, bodunun dier yelerinin durumuna gelmektedirler161. Asya Hun imparatorluunda 4 Hun kabilesinin -tanhu ailesi ile akrabalklar gz nne alnarak- "imtiyazl" grnm olmalar162
^Bfc. A. nan, Orun ve Llus Meselesi, s. 121-133. ,c *Bit. J. Marquah, ..Streifzge, s. 41, tafsilen bk. D. M, Dunlop,ayn. esr., s. 94. tM D. M. Dunlop, gst. yer.. Kaiu (Halis)'ler iin bk. yk. Hazar Hakanl. * Bk, L. Krader, Prmcipies and Stntctures in the Organisalion ofthe Asiatic Steppe-Pastoriasts, s. 86. Trkleri, MooUan, Tibetlileri ve Afganlar* birbirine kartran benzer bir iddia: X. de Planhol, Noirs et Blancs.... s. 107-113; Tuva blgesinden br kitabedeki "kula" (=at cinsi) kelimesi ayn kafadaki Rus Malov tarafndaa kui okunup ("kle") diye evrilmitir, bk. L. Bazin, Les Calendriers..., *. 117. ' Bk. * Kann $u gibi akt, kemiklerin da gibi yatt": Kitabeler, I, dou, 24, II, dou, 20. ' 'l Bk. Gy. Nemeth, HMK s. 19,235. W B. gei, Trk Kltr Tarihi, s. 46-

da, ancak u mekanizma ile izah olunabilir: Devletin kuruluunda hizmeti gemi ve iktidar elinde tutan zmrelerin emir ve kumanda mevkilerini alarak idareci durumuna gemeleri ve dolaysiyle devlette idare edilenlere nazaran bir farkllk gstermeleri tabidir ("social role and statue" durumu). Hibir yerde ve hibir zaman deimeyen bu sosyolojik belirti, yabanc lkelerdeki Trk hkimiyetlerini -eitli kltrlerden etnik gruplarn dahil bulunduu Trk imparatorluklar ile Bozkr devleti tipini birbirinden ayrmakszn- inceleyen aratrclara Trklerde snf veya feodalitenin mevcut olduu intiba'n vermi olmaldr. Bundan dolay Hunlarda, artlarn yukarda belirttiimiz bir kle snfnn varln kabul bakmndan bu neviden "sosyal farkllk" yeter derecede cidd bir gereke saylmamaldr163. Asya Hun devletinde ahs klelii olmadna gre164, boylara bal "kle kabilelerin olaca da phelidir, zira bu ekilde miras yolu ile intikal eden ktle klelii (unagan bogal sistemi) Asya'da yalnz Moollarda grlmektedir165. Yabanc memleketlerdeki Trk idaresinde umumiyetle "Trk aristokrasisi" ve "yerli kleler" diye bahsedilen husus, gerekte sadece bir "social role and statue" durumundan ibaret olup, Trkler tarafndan konulmu kanun yasaklarla haklarndan mahrum braklan bir "kle snf'' mevcut deildir. Nitekim lkede, eskiden beri allagelmi ve teb'aya huzursuzluk vermeyen mahall messese ve gelenekleri ile yaayan yerli halk daima ynetime katlabilmekte166, evlenmeler yolu ile idareci zmreye nfuz edebilmektedir. Bunun sonucudur ki, zamanla z karakterini kaybedip yeriileen Trk unsuru ile tarihte defalarca karlalmtr (in'de Hunlarn bir ksm, Tabgalar, Hindistan'daki Trk slleleri, Avrupa'da Bulgarlar vb. gibi). Buralarda Trklkten kopma hdisesini, imdiye kadar yapld gibi szde yksek yabanc kltrlerin cazibesi ile deil, toleransl Trk idaresindeki esnekliin sebep olduu sosyal deiimlerle aklamak daha dorudur. Yoksa, az nfuslu da olsa Trklerin insafsz bir idare kskac ile kendi varlklarn korumalar her zaman mmkn olurdu. Eski Trk devletinde insan unsurunun ksaca aklamaa altmz hak ve hrriyetlerle donanm olmas Trk devletinin kurulu tarz ile ilgilidir. Bozkr Trk devleti herhangi bir ailenin kl zoru ile meydana getirdii bir ynlar topluluu deil, fakat idarecilerle ibirlii yapan geni halk ktlelerinin (sosyo-politik kmelerin, bk. a.) gayretleri, katks ile gerekleen bir siys teBk. M. Mori, Bozkr Devletinin Tekilt, s. 223 vd. (Burada bahis konusu olan da savalarda esir edilenler ve vergi vermekten kaanlarn tutuklanmalardr). ,M B. gel,s/. yer. t65 Bk. B. Y. Vladimirtsov, Moollarn tima Tekilt, s. 09; A.Y.Yakubovskiy, ayn. esr,, 24-27. 166 Esasen Trk idaresinde devlet bir "aile" btnl ve devlete balanan -kimler olursa olsun- her topluluk "ailenin yesi" saylmaktadr. Bk. Tanhu Mo-tun'un mektubu, yk. Asya Hunlan.
163

246 /TRK MUJ KULTURU

KLTR / 247

ekkldu. Hatt vesikalara gre, "devleti kuran ve devlet bakann baarl klan" da millet idi; 'Trk bodun, iledk ilin... kaganladuk kaann yitir dm. = Trk kavmi il yapt ilini... kaan yapt kaann kaybedivermi" 16. Trk devletinin nasl kurulduu meselesine, II. Gk-Trk devletinin meydana geliini anlatan kitbelerdeki satrlar k tutacak mahiyettedir: "Babam Kaan flteri) 17 er ile harekete geti. Haberi iiten ormandakiler, ovadakiler toparlanp geldiler, 70 kii, sonra 700 kii oldular... (Hakanl) atalarnn trelerine gre kurdular...1'16S. "Gelenlerden iki ksm atl, bir ksm yaya idi", "Davete katlanlardan biri de ben idim"169.
4- Kanun (Tre)

esaslarna gre deil, tre hkmlerine gre dzenleniyordu172. Btn Trk lehelerinde ortak olan ve sonra Moolca'ya ve Macarca'ya da geen "tre" tbiri imdiki bilgimize gre Tabgalardan beri mevcuttur ve asl sylenii olan "tr" eklinin14 ok daha eski bir devre gtrlmesi mmkndr175. Tre hkmleri deimez kalplar deildi. Bir sosyal-hukk normlar toplam olarak tre, evre ve imknlara uygun yaayabilmenin gerekli kld yeniliklere akt. Bu suretle kendi hayatiyetini sirayet ettirdii trl artlar iinde srekli etkinliini koruyordu. Devletlerin teorilerle deil fakat sosyal gereklere uygun ekilde idare edilebileceini oktan anlam olan Trk hkmdarlar, yerine ve zamann icaplarna gre ve nmeclis"lerin tasvibi alnmak zere, treye yeni hkmler getirebiliyorlard. Mesel Asya Hunlarnda Motun, Gk-Trklerde Bunun ve lteri, Tuna Bulgar devletinde Krum byle yapmlard176. Bununla beraber, trenin ana-yasa hkmnde, deimez prensipleri vard ki, Kutadgu-Bilig'deki kaytlardan tesbit edilebildii kadar ile unlard: Knilik (adalet), Uzluk (iyilik, faydahlk), Tuzluk (eitlik) ve Kiilik (insanlk, niversellik)1 .
173

Byle kurulan bir devlette tabiatiyle halk; hak ve hrriyetini isteyecek ve bunu banda bulunanlardan bekliyecekti. Trk devletinde halkn bu talepleri, mme (kamu) hukukunu, hkmdarn vazifelerini belirleyen ve ceza hkmleri ile (bk. a. Adliye) dikkati eken trenin tatbiki ile yerine getiriliyordu. Aslnda bozkrlarda fiilen yaanan hayatn zamanla huk-ksosyal deer kazanm davranlarn ihtiva eden ve umumiyetle "kanun" mnasna alnan tre (asl, tr) eski Trk sosyal hayatn dzenleyen "mecburi? kaideler (normlar) btn idii7Q. Orhun kitabelerinde "tre" kelimesi 11 yerde gemekte, bunun 6'snda "il" ile birlikte kullanlmaktadr. Dier 5 yerde de yine "il" ile alkas aka belirir. Demek ki, Trk devleti zel kanunlara (tre hkmlerine) dayal bir kurulutu. Devletin varl tre varlna bal idi' "... Devlet ellerine alp treyi tesis ettiler,.. Ey Trk bodunu devletini, treni kim bozabilir?,. Kazandmz devlet ve tremiz yle idi.. Devletini, tresini terk etmi... O (tlteris) atalarnn tresine gre bodunu tekiltlandrd... Tre gereince omucam tahta oturdu..."1 Hatt hakan ailesi ile ileri gelen idarecileri Musevlii kabul eden Hazarlarda bile, hukuk ileri Rabbinizm (Hahamlk)

172 173 174 175

Bk. Kitabeler, 1, dou, atr. 6-7, ti, dou, sr. 7 (G. Clauson, ...Turkish, s. 122b. 612a; T. Tekin, A Gr&mmarof. ., s. 233, 264; M. Ergin, Orhun bideleri, s. 5, 52; 18,62). M Ktbeic. 1. dou. 11 -l.\ U, dou, 11-12; R. Giraud, L 'inscription de..., s. 69 vdd. Tonyukuk, bat, 4-5. Devletin kumlusunda pay sahibi olan Trk milleti, tabiatiyle, devletin k ve lkenin perianlndan da ay lde sorumlu tutulmaktadr (bk. yk. II. Gk-Trk Hakanl, 2. nokta) l * BL R. Giraud, L'Empm: d. Turcs..., s 7, 331, S. M. Arsal, Trk Tarihi ve Hukuk, s. 287; A. nan, Trk Etnohfuin lgilendiren Birka Terim-Kelime zerine, s. 191 vd. Kanun demek olan tre szn, ummi mnadaki "crf, usul, det" e kartrmamak lzmdr, nk bu mnalar Trke'de ayr bir keme iie Karlanmtir: yang {bk. TM, IV, s. 16 vd.; Eski Uygur Szl, s. 283; KB, III, s. 520). 171 Kitabeler, bk. ETE IV, tre.

176

177

bn Fadlan, stahr, bk. D. M. Dunlop, ayn. esr., s. 92, n. 15,207. P. A. Boodberg, The Language of the To-pa Wei, s. 171. G. Doerfer, ayn. esr., I, s. 266. Eski Trk kitabe ve kaytlarnda yalnz bir defa getii (bk. Kitabe, I, kuzey, 10: Tengri yasar") belirtilerek, V. Thomsen'den beri "dzenlemek, icra etmek" diye mnalandnlan yasa (+r) keli mesi {inscription de I'Orkhon..., s. 113,164 n. 60; H. N. Orkun, ETY, IV, s. 135; A. v, Gzbam.Altt. Gram., s. 353: "Tyin etmek, karar vermek"; T. Tekin, A Grammar... s. 398: Tyin etmek, tanzim etmek /to determine, rule, order/ L. Bazin, Les Catendriers..., s. 293)'nin okunu bakmndan hata l grld ("yaar" veya "aysar" okunmal, kr. V. Thomsen, ayn. esr., s. 164 n. 60; M. Ergin, Or hun bideleri, s. 14, 59); ayrca Trke'de mevcut olmayan "yasa" kelimesinin, ok sonralar -13. asr ortalarndan itibaren- Trk lehelerine girmi aslen Moolca ve kanun mnasnda bir tbir olduu hakknda bk. G. Doerfer, ayn. esr., IV, s. 71 vd.; G. Clauson, ...Turidsh, s. 974a. Tafsilen, . Kafesolu, Yanl Terimler..., s. 253 vdd. Krum Han'n kanunlar iin bk. Gy. Moravcsik, Byz. turc, I, s. 320; Bizans tarihisi Theophanes'den: . Kafesolu, XII Asra Kadar stanbul'un Trkler Tarafndan Muhasaralar, s. 11; G. Kozarov, Die Gesetzgebung des bulgarisehen Frsten Krum, s. 254-257; ayrca K. Kadlec'in eseri iin bk. M. F. Kprl, II. TTKZ, s. 394, n. 25. Tafsilt iin bk. . Kafesolu, Kutadgu-Bilig ve Kltr Tarihimizdeki Yeri, s. 13-20.

KLTR/249

- HKMRANLIK (ERKLK)178, KUT" VE CHAN HKMYET LKS

Devlet, hukuki bakmdan, emretme hak ve yetkisine sahip ve o emri icra kudreti de olan bir yksek sosyal nizamdr. Ancak emretme hakknn itaat edenler tarafndan "meru" (=hak yolu, doru) kabul edilmesi lzmdr, aksi hlde devlet yok, zorbalk vardr. Meruluu tannan devletlerde, topluluklara gre, ok eitli olan hkmranlk (hkimiyet) ekilleri arasnda ortak vasfta tip tesbit etmek mmkn grlmtr: Geleneki hkimiyet, karizmatik charisma*dan) hkimiyet, kanun hkimiyet11 . Eski Trk hkmranlk telkkisi, karizmatik (hkmdarlk yetki ve kudreti Tann tarafndan balanan) tip olarak kabul edilmitir. Vesikalar Trk hkmdarna idare etme hakknn Tanr tarafndan verildiini (balandm) gstermektedir Asya Hun imparatorunun unvan: "Gk-Tann'nn> g!n m

nesin, ayn tahta kard Tann kut'u Tanhu" idi180. Hsia Hun devleti tanhu-su He-lien Po Po (5. yzyl ilk eyrei) syle diyordu: "Benim hkmdar olmam Tann tarafndan kararlatrld..1. Avrupa Hun devletinde Bozkr meneli olan "Tann'mn klc" hikyesi (bk. yk. Bat Hunlan) ile Sardika (Sofya)'da Hun ve Bizans elileri arasnda kan mnakaada Attil'nn da ilh kudretle donatlm olacann belirlenmesi ve Akatir kralnn (bir kurnazlk dahi olsa) Attil'y Tann'ya benzetmesi182 ayn telkkiyi ortaya koyar. Gk-Trk hakanlar da yle idi: "Tann'ya benzer, Tann'da olmu Trk Bilge Kaan"1**. "Babam kaan ile anam hatunu Tann tahta oturttu" 1**. "Tann irade ettii iin, kutum olduu iin kaan oldum"1*5. Uygur hakanlarnn unvanlar da (yk. bk.) bunu gsterir. Tuna Bulgarlannda hkmdar Tann tararndan tahta kanlmtr1 6. til Bulgarlannda da yle187. Hazar hakan, eer bn Fadlan'n haberleri doru kabul edilirse, halktan tecrit edilmi, deta "tanrsal" bir hayat yayordu188. Bozkr Trk hkmdan Tanr tararndan kut ve lg (ksmet) ile donatld iin ibana gelebilmekte idi189. Bu tarih kaytlardan da anlalyor ki, eski Trk devletinde siys iktidar kavram "Kut" tbiri ile ifade ediliyordu190. Trk dilinin en kadm ve en yaygn kltr kelimelerinden biri (2200 yldan beri mevcut) olan kutun na'De Groot, Die Hunnen..., s. 53; A. Bombac, Quilug Bolzun, I, s. 285 n. 1; S. M. Arsal, Trk Tarihi ve Hukuk, s. 214. ince metindeki "Gne'in ve Ay'n tahta kard" ibaresinin E. H. Parker tarafndan yaplan tercmesi (bk. W. Schmidt, TDED, XIII, s. 81, n. 6) daha doru olsa gerektir: "... the equal of Sun and Moon = Gne'in ve Ay'n muadili Tann 'kut'u..." (bk. a. Din). Esasen iinde "yer, Gne, Ay" kelimelerinin bulunduu bahis konusu ince ibare, Ki-ok tanhu zamannda Hun hizmetindeki inli ung-hang Yeh'in szleridir. Fakat Mo-tun'un 176 tarihli nl mektubunda sadece "Tanrt'ntn tahta kard" ibaresi yer almtr (bk. De Groot, ayn. esr., s. 76). Bk. A. Onat, Hsia Devleti (do. tezi), 1977, s. 91,94. P. Vczy, HunlarAvrupa'da, s. 111 vd.; B. Szlsz, A Hnok..., s. 181,215 vd., 227. Kitabeler, I, gney, 1; II, dou, 1. Kitabeler, I, dou, 25; II, dou, 21; ayrca bk. Liu, ayn. esr., I, s. 38. Kitabeler I, gney, 9-10, II, kuzey, 7-8, "Tann tarafndan kurutan Gk-Trk Hakanl" bk. Liu, ayn. esr., I, s. 52 (Hakan bara'nn mektubundan). Krum, Omurtag ve Malamir kitabeleri, bk. G. Fener, Les monuments de la culture protobulgare..., s. 143; V. Beevliev, Us inscriptons..., Byzantion, XXVIII, s. 305, 310, 322, XXX, s. 485, 488; F. Kprl, 77/77, II, s. 3; B. gel, Trk Kltr Tarihi, s. 264,274 vd. bn Fadlan, s. 74. D. M. Dunlop, ayn. esr., s. 97 vd., 111. Kitabeler, I, dou, 29, II, dou, 23.

Trke "erk" iin bk. G. CUusan.. Turkish, s. 220b. Geleneki hkmranlkta meruluk, eskiden beri sregelmekte olan ve deimeyeceine inanlan dzenin kutsall dncesine dayanr. Bu meruluk anlaynda kimin hkmdar olacan gelenekler belirler; kudret ve yetki belirli kurallarla tesbit edilmi olmayp, tamamiyle gelenekler erevesinde uygulanr ve icradaki aksaklklardan sistem deil, uygulayclar sorumlu tutulur. Kan/malik mertuk ise, geleneklerden ve eskiden beri allm davranlardan deil, dorudan doruya hkmdarda veya iktidardakilerde Tann vergisi olarak mevcut olduu kabul edilen ttn vasflardan kaynaklanmaktadr. Fevkalde bir siys lider, idare ettii toplulukta, kendisinin Allah tarafndan olaanst bir nitelie sahip klndna inandrarak, tam ballk salar. Bu balln geknek ve alkanlkla ilgisi olmad iin, karizmatik meruluk tayan kii, toplulua kolayca baks uygulamalar getirebilir ve yeni hedefler gsterebilir. Kanun meruluk, ada hkmranlk anlay olup, esaslar nceden kanunlarla tesbit edilmitir. Buna gre hkimiyet, snrlan belli yetkiler iinde uygulanr. Hkmdar bu objektif nizam kurallarna uymak zorundadr Tafsilen, Max Weber, Wirt$chaft und Gesellschaft, Grundriss der Suetalockonorme, III, Heideiberg 1922, bk. H. Freyer - T. aatay, tima Nazariyeler Tarihi, s. 183-190

Bk. S. M. Arsal, Trk Tarihi ve Hukuk, s. 120 vdd.; G. Doerfer, ayn. esr., III, s. 551; kutdevlct (DLT, Kilisli neri I, s. 269); "di-kut= "hudvend-i devlet" (devlet sahibi), bk. Cuveyn, Trih-i Cihngu, I, s. 32; ayrca L. Bazin, Le Nom propre d'homme nQorqutn, s. 279. Asl mnas "iktidar" olup {DLT, I, 427-8, "qut belgsi bilig") sonradan mna genilemesi iin bk. A. Bombac, Qutlug Bolsun, I, II (Bu aratrmalarda "kut" ve "kutlug" ile ilgili btn tarih malzeme toplanmtr); A F. Karamanlolu, Kutadgu-Bilig'in Diline ve Adna Dir, s. 130 vd.

250 / TRKMU. KLTR zari cephesi (yni Trklerde siys iktidarn mhiyeti) nl siyset kitabmz Ktadgu-Bigdc aklanmtr. Buna gre, "Kutun tabiat hizmet, ian adalettir... Fazilet ve ksmet kuttan doar.. Beylie (Hkmdarla) yol ondan geer... Herey kutun eli altndadr, btn istekler onun vasas ile gerekleir... Tannsal(Huq)'dr... Dnyada tam bir iktidar kua balad, kurt ile kuzu bir arada yaad... Bey, bu makama sen kendi gcn ve istein ile gelmedin, onu sana Tann verdi,. Hkmdarlar iktidar Tanr'dan alrlar.."191. Kuttan feragat etmek, 'Devletten, siys istikllden vazgemek" mnasna gelirdi192. Burada, "kut" mnasebeti ile Trklerde hkmranlk dncesini ilgilendiren yanh bir yorumu aklamak faydal olacaktr. Evvelce de temas edildii gibi, tarihin kesin ilk Trk devleti olup, sonraki btn Trk siys kurulularnda tesiri grlen Asya Hun devletindeki hkimiyet anlaynn in meneli olduu. Byk Hun devletinin douunda "in imparatorluunun model" tekil ettii ileri srlm ve delil olarak da, t De Guignes'den (1756) berim Tanhu Mo-tun'un, tpk in imparatoru gibi "Gk'n (Tan-r'tun) olu" diye anlmak istei gsterilmitir. Halbuki, sosyal bnyesi, ekonomisi, hatta kurulduu blgenin tabi artlan in'den tamamen farkl bir devlette, yalnz "hkimiyet" dncesinde in'e mracaat edilmesini anlamak gtr. Tarih ve etnolojik deliller de iddiann aksini, yni in topluluunun, devlet kuruculuu Bozkrllardan rendiini ortaya koyar (bk. yk. Bozkr Kltrnn Menei: Altayl Nazariyesi). Eski Trk kozmogonisi ve tre anlay da bunu desteklemektedir. Nihayet in imparatorlarnn unvan olarak kullandklar "Gk'n olu" tbirindeki "Gk" sz bu hkimiyet kavramnn Bozkr meneini gstermee yeter194; zira, inancn merkez noktas olaak gk, e*ki Trk dinine mahsus olduu halde, toprak, yer tanrlarna inanlan in'de "kudretli varlk" olarak "gk", Bozkr kltrnn tesirinden nceki devirde (Shang'lar a) mevcut bile olmam195 ve orada ancak, Trk kltrnn belirli ekilde grld Chou sllesi zamannda ortaya kmtr (bk. a. Din). in'deki "niversel devlet" anlayn ve bu anlayn Tann ile ilgilendirilmesi ("die Religiositaet des staatlichen Weltbildes")'nin kaynam aratran ve meseleyi "mhim, fakat cevaplandrlmas g" olarak sunan O. Franke de asl in siys dncesinde byle bir anlayn mevcut
KJJguBUtg, Beyitler: 461,674-676,1410,1933,1934,5469,5947. BL Ouz Kafan Destam,. stt. 187-193: ''Kutumuz senin kutun oldu; uruumuz senin uruun oldu* w Ve Sem olar ait Uu Mau-Uai, Dte chinesschen Nachrichten zur Geschichte der Ost-Trken, I, s. 458; A. KotUuU, w. r I, s. 44. * W. Eberhard, lk. say 92, s. 190 b; W. Schmidt, TDED, XIII, s. 80. 05 Bk. Eberhar<i, in Tarihi s. 29 vd.
192 m

KLTR/251 olmadn belirtir ve bu hususta ilk gerek tasavvurun ancak Chou hkmdarlarnda mahede edildiini syler1 . Sonu, yukarda "kut" mnasebeti ile yaplan mene aklamasnn doruluunu teyid etmektedir. Daha sonra in'de grlen bu dnceyi aklamaa alan filozof ve ahlk Konfyus (lm. M.. 480'lerde) da teorisinin asl kaynann kendinden nceki "gelenekler olduunu bildirmi197 ve o, "Gk'n olu" (T'ien-tzu/tse) konusunu incelerken dorudan doruya Trke 'Tanr" szn kullanmtr. 'Tanr" kelimesinin incelemi ekli olan Tien tbiri (kr. Tann Da-=T'ienshan; Tanr at-ilh at= Tien-ma. ince'de "r" yoktur) o alarda "GkTanr" kavramn karlamtr198. Mo-tun tarafndan "Gk'n (Tan-r'nn) olu" unvan kullanlm olsa bile, bu da, karizmatik meruiyet anlaynn, doru olarak, Trklerden in'e getiini bir kere daha belirtmee yarar. Kald ki, Mo-tun'un byle bir unvan kulland kesin deildir199. Mo-tun'un unvanlar (T'eng-li Ko-to=Tanr kut'u=/Ch'eng-li ku-t'u Tan-hu/)'nda geen ikinci kelime, ince'deki karlnn tesiri ile olacak, daima "olu" diye aklanagelmi200 ve herkesi yamltan da bu nokta olmutur. Bunun aslnda "kut" olup, "siys iktidar"! ifade ettii imdi daha iyi anlalmaktadr ki, Trklerdeki bu kadm devlet anlay, yni Tanr'nn "kut" balamas yolu ile dnyay idare etme hakkna dayanan niversel hkmranlk telkkisi, Chou'larda Gk-Tanr dininin kuvvetlendii devirlerden (770'lerde) itibaren gelierek in'de "Gkte bir Gne, yeryznde bir hkmdar" eklinde formle edilmitir. Buna gre, dnya in imparatorunun teb'as sayldndan (Ho-ch'in anlay)20 in saray, hatt Ortaalar boyunca da komu yabanc devlet hkmdarlarndan biroklarna -bunlar bizzat in h' O. Franke, Geschichte der chinesisehen Reiches, I, s. 124, 126. Kltr trihi aratrmalar da ayn sonucu vermitir, bk. J. Der, Trk Milletlerinde Meruiyet Hakla, s. 499. ' Bk. W. Eberhard, Eski in Felsefesinin Esastan, s. 270. 1 Tafsilen bk. . Kafesolu, Kutadgu-Bilig ve Kltr Tarihimizdeki Yeri, s. 35-38, F.T. Cheng, China Moulded by Confucius, s. 49 vd., 58. ' Esasen bozkr Trk hkmdarlar byle bir sfat (unvan) tamazlar. Gk-Trklerde (bara ve Kapgan hakanlar tarafndan) kullanld ileri srlyor (bk. Uu, ayn. esr.f I, s. 458; eer Trke unvanlar ince'ye tercmede bir ilve yaplmamsa. Zira burada ilgili olarak verilen Trke ibarede "Gk'n olu" kavram yoktur, kr. ayn. esr., II, s. 751 vd. n. 556-557; ayrca bk. A. Bombac, utlug Bolsun, s. 287; Ayn. mell., Studia Turcica, s. 111). Liu'nun iddiasndaki hatnn kayna, Trke "Tengri'de bolmu" deyiminin yanl anialmasdr (Bk. Liu, ayn. esr., I, s. 458: "Vom Himmel geboren" der "Sohn des Himmels" = "Gk'ten domu" yahut "Gk'n olu*). Halbuki ak mnas: 'Tanr yaratm = Tanrnn yarattMr. Nitekim II. kitabede (II, dou, 1) "Tengfiyaratm" ibaresi aynen mevcuttur. 1 Gy. N^meth, HMK s. 139 vd. Daha bk. De Groot, ayn. esr., s. 54; K. Shiratori, On the Tenitory..., s. 71 vd. Bk. W. Eberhard, in Tarihi, s. 40 vd.; . zgi, Orta Asya Trk Devletlerinin..., s. 88 vd.

252/TRKMIL KLTR kametlerini himayeleri altna alm olsalar bile- birtakm unvanlar tevcih etmekte devam etmitir202. Ancak sonralar, in dnda daha tane benzer vasfta devletin mevcudiyetini tandklarna dair haberlere rastlanr203. Eski Trklerdeki Hiki" (dou-bat, sa-sol vb.) tekilt fa. bk.) da eski Trk Gk dini inancna balamak mmkn grnmektedir : Gk ve 4 cihet Trk devletinin meknm meydana getiriyordu. Gerekte devlet yeryznde olmakla beraber, Gk-Tanr'y hkimiyetin sahibi ve kayna bilen Trklerin zihninde, iktidar Tann'dan (Gk'ten) aaya doru intikal ettii iin, devlet iindeki mevkiler de yukardan aa sralanyor ve saa, sola doru yaylyordu. Eski Trk inananda Gne'e ve Ay'a verilen ehemmiyetten anlalyor ki, bu sa ve sol istikametleri umumiyetle dou-bat cihetleri di. Gnein doduu tarafn Trklerce kutsal yn sayddna dair deliller oktur. Hkmdar otann douya almas, hakanlarn tahtta douya dnk oturmalar gibi teki cihetler Gne'in gkyzndeki seyrine gre sralanyordu. Orhun kitabelerinde cihetler syle gsterilmitir: 1- tleri gn dousu, 2- beri, gn ortas (gney; sa taraf), 3- geri, gn bats, 4- yukar, gece ortas (kuzey; sol taraf)20 . Trk devlet tekiltnda batnn, doudan sonra 2. yeri almas Gne'in ve Ay'n batt yer olmas ile ilgili sanlabilecei gibi, B. gettn belirttii zere , coraf ve iklim artlan bakmndan Trk hkimiyetinin gelime ve genileme ekseninin dou-bat istikametinde olmasndan da ileri gelebilir. Bu sebeple Bozkr Trk devletinde sa-sol (dou-bat) ynleri byk nem tayor, buralara tyin edilen idareciler (bilge eligler, adlar vb.) daha ziyade hanedan yeleri arasndan seiliyordu. Bilhassa, ok kere velahd gsterilenin idaresine verilen (Asya Hun, Avrupa Hun, Gk-Trklerde vb.) veya hakann oturduu taraf olan "dou" yn. batya nazaran stn kabul edilir ve yksek hkimiyeti temsil ederdi. Asya Hun, devletinde, en mhim kimselerin tyin edildii sada ve soldaki 4 byk makama Hunlar "drt ke" adn vermiler; bunlardan sonra gelen,
in yllklarn dolduran bu unvanlar pratikte ilgili hkmdarn (hkmetin) in tarafndan resmen tannmas manasna geliyor ve yabanc devletlerce de yle kabul ediliyordu, bk. C. Mackerras, The U&tur Empire, s. 125 n. 4; F. Liszl, A Kaan es Csaldja, s. 15. Yine in yllklarnda sk sk gofkf zere imparatorlara gnderilen "hara"!ar da aslnda tbi hkmetlerin demeye mecbur olduktan vergiler deil, ticar ilikiler erevesinde karlkl hediye mbadelesinden iKung sistemi) ibaretti, bk. W. Eberhard, Conquerors..., s. 73 n. 3; Ayn. mell., in'in imal Kom$uten, s 18; - zgi, ayn. esr, s. 87-90. '*** Bk. P Prlot, La th&ory des uatres fib du Cel, s. 97-125. ** Bk. B. gel, Trk Mitolojisi, s. 277 vdd ^KntoeJer, \, gney, SET. 2, II, ku2cy, str. 1-2; Ongin, gney, str. 2. ** B gel,jwt r-, s.284-

KLTR/253 tal derecedeki makamlara da "alt ke" demilerdi207. Dnya'da da 4 ana cihet vard ve her cihet 6 tli yne ayrlabilirdi . Bylece, temelde ikili olan 4'l ve 6'l dilimler hlindeki kurulu vastas ile209 yeryzne ekidzen veren ve -bu makam sahiplerinin bal bulunduu-, "Gk"n temsilcisi, "Kut" sahibi Hun tanhusu dnyay idare edebilirdi. Esasen onun tanhu unvan da, eski Trke'deki "sonsuz genilik, ycelik" mnas ile210, bu dnceyi bir hkimiyet kavramnda ifade etmektedir ve gkyznn btn varlklar iine almas gibi, o da Trk tanhusu veya "Gk ile yer arasndaki insan cinsi zerine tahta kan Trk hakan"211 olarak 'Trt bulun"un, yni btn dnyann "ezel ve ebed" hkmdar olmakta idi ("Pax Turcica"=Evrensel Trk bar)212. in'de de benzer bir hkmranlk grnn varl veya hem Hunlarda hem in'de "sol" tarafn daha stn saylmas vb. yukarda da sylediimiz zere bizi Trkler zerinde in kltr tesiri aramak kabilinden ilim ciddiyetini rndan saptran yollara sevketmemelidir. Zira belirtilmitir ki, semav hkmranlk ve ikili tekiltn in ile ilgisi bulunmad gibi2 4 "sol ve sa prensipleri zerine kurulmu ilk Asya siys teekkl de Hun devleti" idi. Buraya kadar sylediklerimiz Trk devletinin ok mhim bir hususiyeti olan toplayc ve birletirici vasfn ortaya koyar ki, bu nokta cihan hkimiyetine uzanan Trk ftuhat felsefesinin kaynaklarndan biri olmu grnmektedir. Cihan hkimiyeti dncesinde gdlen gaye de yeryznde huzur ve sknu salamakt. 'Trk Devleti" anlamndaki "il" deyiminin ayn zamanda bar mnasn ifade etmesi216 bunu gsterir. Ayrca, maksadn insanlar ara207 208

De Groot, ayn. esr., s. 56; L. Ligeti, Asya Hunlan, s. 39; B. Szsz, A Hnok..., s. 491. O. Pritsak, Oriens, III, 2, s. 212 n. 10. 209 Asya Hunlanndan beri mevcut olan bu tekilt Ouz Han Destannda (2*li: Boz-ok, -ok, herbiri 4 boya "han" olan 6 oul) destan havas iinde ve butun Trklere (Ouzlara) mil olmak zere tesbit edilmitir. Ayrca bk. F. Smer, Ouzlar..., s. 199-208. 210 De Groot, ayn. esr., s. 54. 2,1 Bk. Kitabeler, 1, dou, 1; II, dou, 2-3. V. Tbomsen'e gre (nscriptions de VOrkhon........, s. 138), "Kk (kutsal semann rengi) -THc" deyiminde de "yeryznn hkimi" mnas vardr. 212 'Trt bulun" = 4 ke, 4 taraf, cihet: Bk. Kitabeler, I, dou, 2; II, dou, 3,24, kuzey, 9; Onpn, 1; Uybat, II, 3 (bk. ETY). Ouz Kaan Destannda (bk. str. 107): "trt bulunnug kagant". (Daha bk. a. Dnce ve Ahlk). Avrupa Hun devletinde "4 ke" = 4 cihet telkkisi (bk. F. Atheim, Attil et les Huns, s. 195; Ayn. mell., Geschichte der Hunnen 1, s. 244 vd. Bk. yk. Avmpa Hunlan). u s ralama daha doru grnyor: 1- skitya, 2- Bizans, 3- Roma, 4- Germanya. Ayrca, Hakan Tar dmn unvan: "Dnya babuu", bk. Ed. Chavannes, Documents..., s. 249. 213 Bk. O.Franke.yn. esr., I, s. 119 vd.. 124. 214 Bk. W. Eberhard, lk, say 92, s. 190; ayrca, yk. n. 196. 21s Tafsilen bk. B. gel, ayn. esr., s. 286 vd. 2,6 Bk. DUT, I, s. 49; kr. eli (=ilci).

254 / TRK MLL KLTR snda bar kurmak ve srdrmek olduuna dair tarih belgelere de sahibiz217. Trk cihan hkimiyeti dncesinin biri teorik, dieri uygulama olarak iki cephesi tesbit edilebilmektedir. Teorik cephesini, o zamanki bilinen dnyaya gre veya dnyann Trklerce malm durumuna gre deerlendirilmi ekli ile Asya Hun, Avrupa Hun ve Gk-Trk vesikalar nda aklamaa altk ki, bu da, "drt ke" veya "ton bulun" zerinde Trklerin kutsal hkmranlnn tabi saylmasndan ibaretti. Uygulama cephesi ise, kaynaklarda geen ifadesi ile; "Gne'in doduu yerden batt yere kadar" her taraf Trk idaresi altna almak imknlarnn aranmas ve zorlanmasdr. Bylece, Osmanllar da dahil, hemen btn dirayetli Trk devlet adamlarnca "Yerine getirilmesi gerekli vazife" saylan cihan hkimiyeti grnn, phesiz birok tarihi teebbsler sonucu olarak, Trk psikolojisinde derin yer tutmasndan dolay, hem destan ve efsanelerimize, hem tarih kaytlara yansm ak delilleri vardr: Mesel destana gre, Ouz Han "toy"da (bk. a.) hkmdar iln edildikten sonra "Gne bayramz, gk-yz otamzdr" diyerek "Daha ok denizlere, daha ok rmaklara doru..." dnyann fethine hazrland zaman, kendine balanmalar iin etraftaki hkmdarlara gnderdii "bildiri* terde yle diyordu: "Ben Uygur hakanym21*. Yeryznn trt bulununa (drt tarafna t hakan olmam gereklidir. Sizden itaat bekliyorum, yoksa zerinize ordu sevk ederim"1 . Destana gre, Ouz yle bir rya grmtr: "Bir al-lun yay, U gm ok. Yay, Gne'in doduu yerden batt yere kadar uzanmaktadr." Ryay yorumlayan, yah, tecrbeli buyruk Ulu Trk, Ouz Han'a "GkTanr dnyay sana batladr demitir22. Gkten bir k demeti halinde inen "gk tyl, gkyvlelf1 Tanrsal varlk Bozkurt'un yol gstericiliinde dnya ftuhatna kan Ouz Hakan lrken, "Gk-Tanr'ya olan borcumu dedim" diyerek lkeyi oullarna brakmtr. Bylece, Trklerde hkmranlk anlayn da vurgulayan destanda Ouz'un 6 olunun adlar da ayrca Trk cihan hkimiyeti dncesini belirtir durumdadr: Gn, Ay, YlTanhu Motun'un mektubundan " . Ahaii bar iinde yaasn... Herkes huzur ve asayiten faydaUmstA" (De Groot, Dic Hunnen.., s.215). Hun tanhusu He-lien Po po: "Bar isteyen insanlar kurtarmam iin Tanr beni vazifelendirdi Zavall insanlar konmak iin , o emre uyarak hkmdar oktum.* (Chin-sbu'dan), bk. A. Onal, uvn. r., s.9l, 94. Bir kere "tre" hkmne balandklar hlde ayrlmaa teebbs edenlerin TrkJerce "kaak" saylp takp edilmeleri (msl. Avarlar iin. A Magyvrok eidnrl *49, Bal Golart iin, P. Vczy, Hunlar Avrupa'da, s.104), Trklerin bu maouki gcn gsterir Destan metninde byle, phesiz Uygurlar evresinde yazya geirildii iin. Aslnda "Ouz (yni btn Trklerin) hakanym*' onas daha dorudur (bk. S. M. Arsal, Trk Tarihi ve Hukuk s. 392 n.26). ^Bk. O&z Kapan D^san str. 96-102,106-115. ^Destan, ssr. 3i7^J9.

KLTR / 255

diz, Gk, Da Deniz. Herbiri "Han" unvann tayan bu oullar, kendi adlarnn iaretledii sahann sorumlular olduklarndan, dolaysiyle yalnz yeryz deil, hemen btn kinat Trk idaresine alnm, Trk tresinin himayesinde birletirilmi oluyordu Uygur hkmdar ailesinin menei hakkndaki bir efsanenin devam olan Uygur destannda da222 ayn dnce baka bir yoldan dile getirilmitir. Buna gre, Buku adl han, gece pencereden ieri giren ve daha sonra Ak-ta'da bulutuklar tanrsal bir kz ile aylarca konumu, sonra kz ayrlrken Han'a yle demitir: "Gne'in doduu yerden batya kadar her yer senin emrine girecek, alP\ Yine Buku Han'a ryasnda kozalak biiminde bir yada (yeim) ta veren, aklar giyinmi bir adam: "Bu ta muhafaza et, dnyann drt yan senin bayran altnda birleir*1 diye konumutur. Neticede fetihlere girien Buku Han, "insanlarn yaad her yeri hibir isyanc ve serke brakmakszn" kendi idaresine alarak, Tann'nn verdii grevi tamamlamtr223. Tarih kaytlara gelince, bu, Trk devlet bakannn dnya iktidarn ifade eden M.. Asya Hun hkmdar Mo-tun'un unvan ("Tanr kut'u Tan-hu") ile balar ve Avrupa Hun imparatoru Attil'nn, cihan hkimiyeti kurmak tasavvuru ile devam eder. Bizans tarihisi Priskos (5. yy.) ve daha sonra Got tarihisi Jordanes(6. yy.yu bildirdiklerine gre, 'Tanr Ares'in klcna sahip olan Attil dnyay kendi idaresine almay plnlyordu ve bu, -448 ylnda Bat Roma elisi Romulus'un dedii zere- Attil iin zor deildi24. Fakat daha nce, 409 ylnda Avrupa Hunlan Bat kanad elig'i Uldz, Bizans'n Trakya umm valisine, gkyzn gstererek "Gnein batt yere kadar" her taraf zapt edeceini sylemiti225. O tarihten birbuuk asr akn bir zaman sonra (576'da), bu defa Asya'da Gk-Trk prensi Trk-ad, Bizans elisi Valentinos'a, "Gne'in doduu yerden batt yere kadar dnya nmzde diz kecektir" demekte idi226. Ayrca Bat Gk-Trk hakannn 598'de Bizans'a gnderdii mehur mektup yle balyordu: "Yedi iklimin ve
221

Destan, str. 56-88, 332-376. Destanda Ouz'un gl ortasndaki bir aa kovuunda grp ald ikinci hanmndan doan olundan ilkinin ad Kk (gk) olarak gemekte ise de bunun aslnda Kl (gl) veya toprakla ilgili yeillik ifade eden bir kelime olmas ihtimali daha kuvvetli grn yor. Bylece bu ad, teki iki kardeinin (Da, Deniz) isimleri ile tutarllk kazanm olur. 222 lhanl Moollannn memuru olarak 13. yy. ortalarnda eski Uygur bakenti Ordu-baUk'z giden tarihi Cuveyn tarafndan tesbit edilmitir. 223 Tafsilen bk. A. Melik Cuveyn, Trih-i Cihngu, I, s. 41-43. Farsa metinde geen "Ez ark t garb" ve "dr- hadd-i lem" ibareleri ilgili Trke kavramlarn tam tercmeleridir. 224 Bk. B. Szs^AHnok..., s. 238; F. Altheim,y*m7..., s. 168. 225 Bk. B. Szsz, ayn. esr., s.129. ^Tarihi Menandros (6. yy. sonlarmdan, bk. A Magyarok eldeiri.., s.49.

256 /TRK MJIJJ KLTR yedi rkn (yni dnyann) hkmdarndan Roma imparatoruna" . DLT'de de nl efsanev Trk babuu Alp Er-Tunga "Acun-bei" (dnya hkmdan) saylmaktadr . Trk cihan hkimiyeti dncesi, Trk ftuhat felsefesinin ana kayna ve dayanak noktas olarak, daima gerekletirilmesine allan bir lk nitetiini tarihimiz boyunca muhafaza etmitir Trklerde hkmranln karakteri yukarda belirtildii zere, "ilh vazife" anlayndan dolay "karizmatik" iktidar olarak kabul edilmitir230. Fakat aradaki u mhim farklara dikkat edilmelidir: Karizmatik hkimiyete bal topluluklar umumiyetle din cemiyetler olduu hlde, Trk siys birlikleri din vasf tamaz. Peygamberler veya veller tarafndan idare edilen Trk devleti yoktur. Ayrca Trk hkmdar insan-st varlk da saylmamaktadr. Hem kendisi, hem halk onun normal bir insan olduunun farkndadr u\ Esasen Trklerde kut telkkisi sonsuz bir hkimiyete imkn tanmamaktadr: idare yetkisi baz artlarla snrlandrlmtr. Bunlarn banda dank boylan toplayp nfusu oaltmak232, halk doyurmak, giydirmek getir . Trklerde hkmranlk gerei saylan ve devlette idar sorumluluk tayan herkesin katlmas mecbur byk resm ziyafetler (Dou Trkleri "A-ik", Bulgar Trkleri Mme-d(y)eme" diyorlar; len /ulen/=orba kelimesi Moolca'dr) ve umumiyetle hakan sofrasnn halka ak tutulmas ve hatt yemekteki sofra takmlarnn davetliler tarafndan "yama" edilmesi234 bunun sembolik belirtisidir. "Halk tok olmal, memur ve isilere a msn, tok
TH Srrookatres (7. yy )'den, Ed- Chavannes. Documents..., s. 249; R. Grousset, L'Emp. d Steppes, . U3. H 2 "/ter, 1**1; li. * 41 vl 13 fslmi-Trk devletlerinde cihan hkimiyeti iin bk. IV. Blm. Ayrca tafsilen, . Kafesolu, Trk Ftuhat Febefesi.,, s 1-16 (Burada, baka topluluklarda grlen "dny hkimiyeti" fikri ile Trk srteyu}i arawndai farklar da brtithniftir). Ayrca bk. s. 335 n. 778,779. 00 Mesel, F. Lisri, A kagn ti esatdja. s. 9-12; J. Deer, Magyar mveldis trtenete, s. 30 vdd., vaJaryte biz de oyie dsurumituk, bk. LA. mad. Seluklular, III, 6. *** Kitabeler, g&st. yerler, G. Fefeer, A Bofgar-Trkk szerepe..., s. 72; D. M. Dunlop, ayn. esr., s. 98. Hun eKikri ile Bizaas dfert arasndaki mnakaada (M. 448) Attil'nn sadece bir insan kabul edhne$i>c kardk imparator Theodosos^n Tanr gsterilmesine Hunlar kahkaha ile glmler, "bir rtsaram Ah saylmas mnasebetsizliktir" demilerdir (B. Szasz, ayn. esr., s. 227; M. Brion, {Trk, tere.}. Artta. I93,s_129. *" Bk Krtabeter, I, gney, 9-, dou, 16, 29; II, kuzey,. 8, 23 vb. Aynca lig (llig), l-teri, l-tutmu, h emi. -itrgug vb. gjhi hkmdar adlar. Avnca bk. M. Mori, Ch'i-min Hakann mektubu..., s. 365 20 Bk. Krtbeter, I ve II, gst yeritr ve I, dou, 28-29, II, dou, 23-24; Tonyukuk, str. 62 vb... Bulgar MaUmr Han kibc, Byzant&n, XXVIII, $.310. *** Scmrain bun toy da denmitir. Samal Toy" = Farsa'da: Hn- yama, bk. F. Smer, Ouz&r^s.04;40.
2rt

KLTR/257 musun, diye sormal... Elini ak tut... Bir hkmdar kuldan fakir adn kaldramazsa nasl hkmdar olur?* 5. Kutadgu-BUig'de halkn hkmdardan istedikleri: a- ktisad istikrar, b- dil kanun c- Asayi olarak sralandktan236 sonra yle denir: "Ey hkmdar, sen nce bunlar yerine getir, sonra kendi hakkn isteyebilirsin"1*1. "Bey, iyi kanun yap... Kanuna kendin riayet et ki, halk da sana itaat etsin" . "Bey, kudretli ol, halk kudretli kl, bunun iin onun karnn doyurmak lzmdr"' . Millet yolunda "gece uyumadan, gndz oturmadan" almas gereken Trk hkmdar sralanan vazifelerini yapamazsa, "Kut"unun Tanr tarafndan geri alnd dncesi ile iktidardan derdi241. Gk-Trk tarihinde gen hkmdar nel Kagan'a kar yaplan 716 yl ihtilli bu gerekeye dayanyordu242. Dier taraftan hakanlk tahtna kta da daima tre hkmleri gz nnde tutulmakta idi. 581'de len Gk-Trk hakan Ta-po yerine, onun vasiyet ettii Ta-lo-pfen'in hakanln, treye uymad iin devlet meclisi reddetmiti . Hun devletlerinde de "iktidar"n durumu byle idi: Hkmdar, icraatndan nce istiare etmek", "meclisten tasvib ve karar almak" zorunda idi . Ouzlarda da babular trenin gerektirdii vazifeleri yapmakla ykml idiler Demek ki, Trk hkmranlk telkkisi, btn karizmatik temeli yannda "kanun meriyefi temsil ediyordu. Yni Trk hkmdar, baka baz dev-letlerdeki "kanun yapan fakat kendini kanuna bal saymayan" cinsten bir
235

229

Bk. KB, beyit: 2564, 3031, 4330 vb. *6KB,b. 5574-5577, *7KB,b. 2983,5578. ^/CB, b. 1458,2111. 239 KB, b.5355. 240 Bk. Kitabeler, I, dou, 27, II, dou, 22; Tonyukuk, str. 51. 241 M. Weber, ayn. esr., s. 140, bk. F. Usz\6,A kagn es csaldja, s. 12; kr. W. Eberhard, in Tarihi, s. 143. 242 Kitabeler, II, dou, 35: "Kaan kut' taptantad"; L. Bazin, Les catendriers..., s. 234 (bahis konusu kaan "mon anele" /amucam/ = Kapgan deil, nel'dir). Hatla bazan bu dnce, kuraklk ve kt lk vb. gibi tabi fetlerden hkmdar sorumlu tutmak derecesine varyordu (msl. Hazarlarda, J. Deer, Trk Milletlerinde Meruiyet..., s. 500; el Mes'd, Mric..., I, s. 180). Tapta + , bk. DLT, UI, 293. 243 Liu, ayn. esr., I, s. 48 vdd. 244 Bk. De Groot, ayn. esr., s. 82. Ltin yazan A. Marcellinus (M. 4 asr sonlan/a gre, Avrupa Hunlarnda "dare, kral iktidarnn iddeti olmayp, hkmdarn meclislerden karar almas lzmd" (bk. P. Vczy, Hun 'lar Avrupa'da, s. 96, 100). Ayrca bk. A. Donuk, Trk Devletinde Hkimiyet An lay (burada dier devletlerle karlatrmalar yaplmtr), s.29-56. 2J ' Bk. F. Smer, Ouzlar..., s. 104.

238 /TRK MU. KLTR monark deildi. Grlyor ki, Trkler siys iktidarn kaynan Tanr'ya balama suretiyle hakan Tanr huzurunda sorumlu tutmakla, bugn "mill irade" diye ifade edilen "yksek otorite" (souverainte, sovereignty) meselesini, stn siys kltrleri sayesinde, daha o alarda halletmi ve insanlar hkmdann ahs insaf duygusuna smmaktan kurtarmlard. Bu tarzda br hkmranlk dncesi, yukarda da sylediimiz gibi, benzeri eski Roroa'da grlen ve hkmdann icraatnn millet tarafndan kontrolne imkn veren "knperium" eklinde tecell etmekte idi. Trk devletlerinde bu kontrol meclisler araal ile yaplyordu.

D- TRK TNDE TEKLT

A) 1 - DEVLET MECLS! (TOY)

Asya Hun imparatorluunda Mo-tun devrinden (M.. 209-174) beri, devlet ileri ve din trenlerle ilgili olarak ayr toplantdan bahsedilmitir. Bu toplantlardan biri, daha ok din nitelikte grnmekte olup senenin ilk aynda tanhunun saraynda yaplyordu. Dier toplant, ilkbaharda, 5. ayda (bizim takvime gre, haziranda) Lung-'eng (Ong-kin=Ongin rma vadisinde. Karakum ehri?)de olurdu. Biri de, atlarn semirdii mevsim olan sonbaharda, hayvan mevcudunu, devletin insan ve askeri gcn tesbit etmek zere, Ma-i (an-si'de) blgesindeki Tailin'de yapdmakta idi246. Bunlar arasnda byk ve en mhimi ikincisi, yni ilkbahar toplants idi "Gk"e, "Yer"e, atalara ve dier tabiat glerine kurbanlarn sunulduu, at yarlar ve deve greleri vb.'nin tertiplendii bu toplantda hkmdarlklar tasdik edilir veya yeni tanhu seimi yaplr, gerektiinde idareye geni icr yetkiler verilir (yni treye yeni hkmler getirilir) ve btn lke meseleleri zerinde umm mzakereler alarak, grlp kararlara balanrd. Tanhunun bakanlnda ve Yin- (Yen-shih veya Yen-ki=hatununun, prenslerin huzurunda balayan toplantya hkmet yelerinin, asker-sivil btn grevli babularn, dier yksek makam sahiplerinin, tbi Hun boylan ve yabana zmreler temsilcilerinin katlmalar mecbur idi247. nk, bu mecliste ve toplant mnasebeti ile hkmdar tarafndan verilen yemekte hazr bulunmak devlete sadakat iareti saylyor, aksi durum ise, itaatsizlik, isyan mnasn tayordu. Mesel, Tanhu 0-yen-t'e(M.. 85-68)'nin tahta k srasnda hanedan yeleri arasndaki anlamazlklar yznden sa kanad eligleri
De Groot, Die Hunnen..., s.59. Tafsilen bk. K. Shiratory, On the Territory..., s. 25-29; M. Mori, Bozkr Devletlerinin Tekilt, s. 220.

260 i TRK MLL KL'LTRU

KLTR/261 Ouzlarda millet ileri "fimdc^dernekyierde mzakere edilirdi256. Tuna Bulgar devletinde bir "millet meclisi" bulunmakta idi257. Grc kraliesi Thamara'nn ilk hkmdarlk ylnda (1184) ordunun Trkler elinde olduu srada Kpak babuu Kutlu Arslan'n siys mcadele vererek bir "devlet istiare meclisi" kurdurmak suretiyle idareye merut tarz getirmesi258, Ku-manKpak topluluunda da ayn gelenein varlm ortaya koyar. Ancak bu "meclis"lerin hepsini "devlet meclisi" saymak herhalde doru deildir. Asya Hun, Peenek, Kuman-Kpak ve Bulgar meclislerinin gerek birer toy vasf tadklar anlahyorsa da, Avrupa Hun, Tabga ve Hazar'lardakiler daha ziyade "nazrlar meclisi" durumunda grnmektedirler. Tarihleri hakknda olduka ayrntl bilgilere sahip olduumuz Tabga, Gk-Trk ve Uygur hakanlklarnda, hkmetten ayr olarak, siys, askeri, iktisad ve kltrel btn meselelerin grlp kararlatrld bir byk meclis bulunuyordu. Mesel nl Tabga hkmdar Tai-wu, lkesinde Budizm propagandasn yasaklama kararm, babakann yardm ile devlet meclisinde aldrm, Gk-Trk devletinde Hakan Bilge(716-734)'nin ileri srd iki teklif (Gk-Trk ehirlerinin surlarla evrilmesi ve Budizm ile Taoizm'in lkede propaganda edilmesi) meclis tarafndan tasvib edilmemiti259. Ayn meclis hakan nasbnda da tam yetki sahibi idi, yani yeni hkmdarlar "uygun" karar ile merlatnyor, icabnda hakan adayn, gereke gstererek, reddediyor2 , hatt Uygurlarda grld zere, kudretli idare adam ve kumandanlar arasndan birini han seebiliyordu , Demek ki, bir millet meclisi, bir "yasama kurulu" karakterini tayan bu meclis, Trk siys topluluklarnda M..'ki asrlardan beri sregelen byk "devlet meclisi" messesesinin bir devamndan ibaretti. te bu meclise Trklerin "toy" adn verdikleri, Ouz Han Destan'nda yukarda zikrettiimiz pasajlardan anlalmaktadr ki, bu tesbiti pekitiren baka deliller de vardr: Toy, btn Trk lehelerinde ve Trke'den intikal ettii dier dillerde dorudan doruya "meclis, toplant" mnasna gelmekte* DLT, I, s. 477. bn Fadlan Seyahatnamesi, s. 62 vd.; R. een, bn Fadian Seyahatnamesi, s. 30. A. Comnena,/4/ea(i, s, 172 "Parliament House" *~ M. Brosset, Histoire de la Georgie, I, s. 407 vd.; 4. mad. Grcistan, s. 840. Mrsr Trk Devleti'nde "A Supreme council" bk. B. Lewis, Meveret, s 778 vs n. 14. 259 Bk. A. Kollautz, ayn. esr.,, I, s. 292; Liu, ayn. esr.., I., s. 177, 224. Yine bir kltr meselesinin (12 Hayvanl Trk Takvimi'nin tesbiti) hkmdar tarafndan "milletle mzakere konusu" yapldna dir ok eski bir rivayet, bk. DLT, I, s. 344 vd. 260 Bk. Liu, ayn. esr., I, s. 43 vd.; W. Eberhard, in'in if nal Komsulan, s. 86. 261 J. R. Hamilton, Les Ouighors..., s. 140; C. Mackerras, The UighurEmpire..., s. 94.

protesto gsterisi olarak, bu toplantlara gelmemilerdi248. Daha sonraki devirlerde Trk tarihinde ok sz edilen "toy" geleneinin asl bu meclis olmaldr**1. Mo-tun'uo ilk tanhuluk ylnda komu Tung-hularla siys ilikiler meselesinin byle bir mecliste (Toyda) m, yoksa daha kk aptaki nazrlar toplantsnda (bakanlar kumlu) m konuulduu kesin deilse de, M.. 55*de, Tanhu Ho-han-yeh ile kardei i-i taraftarlar arasnda iddetli mnakaalara yo) aan ve Hun birliinin blnmesi ile sonulanan grmelerin, ve Gney-Hunlan ordusunu (bakentini) Orhun blgesine nakletmek hususundaki mzakerelerin (M.. 43) bu mecliste cereyan ettii phesizdir50 (bk yk. Asya Hunlar, Kltr: lde stikll). Hun devletindeki bu meclis, tad byk ehemmiyet, kurulu tarz ve idar-siys fonksiyonundan dolay Fr. Hirth, De GTOot, L. Wieger, W. Schmidt, B. Szsz vb... gibi aratrclar tarafndan "Devlet meclisi" veya "Millet meclisi" (=rat, reichstag, nemzetgyles, otszgtanacs) olarak tavsif edilmitir2 .. teki Trk devletlerinde de benzer meclisler vard. Attil zamannda, 448 ylnda, Bizans eli heyetine dahil olarak Hun bakentine giden tarihi Prskos. Bizans tekliflerini mzakere eden bir Hun "sekinler meclisi" (loades)nden bahsetmektedir"52. Asya'da Tabga devletinde byle bir meclis (devlet ve na/trlar meclisi)"*, Hazar hakanlnda bir; "htiyarlar meclisi"254 mevcuttu. Peeneklerde mhim kararlar meclis ("komentori'iyte alnrd255.
** D* Gtoot, *vn. esr.. 4.64,177,185, K. Shiratory, gst. yet:; B. Szasz, A Hnok..., s. 65,489. "*** Eski Trk elencxkrm zt ekilde yanstan Ouz Han Destan'nda grld zere, Ouz, dankjti buvk o>a "ir \t "gn^u (devlet sorumlularn ve halk) davet etmi; halk temsilcilerinin kendi rtarnda "kengey tikten (mzakereler yaptktan) sonra katldklar toyda Ouz'un hkan-ift k*bu ve getecekk* ilgili kararlar tesbit olunarak (Kenges: Hakann tekliflerini milletin tasvibine sunnas. DLT. i, $45, IH, 394; aynca bk- G. Doerter, ayn. esr., III, s.613) sonu Hakan tarafndan *tin cdilmU (Bk. 0&a Kttgrn Destan, str. 89 vdd.) Aynca, 2. toy ve yeni devletin tekilt-l&ndirimas* {Ouz Kaan Destan, st 356 vdd.). Kgarh'nn u ibaresinde de (DLT, I., s. 522) oyda yer aimar.m iaat irade ettii grlr: "Toydn an grgen..." = "Onu hakan ordughndan (hufcura&r t*>pUnttnd*n), yn itaatten uzaklatrp..." (B. Atalay'n tercmesi tam deildir). -*' Bk De Groot, ayn. esr., s. 51 vd., 214 *d., 223. lM Fr. Hirth, L'eter W<*iga-Hunnen,..t a. 270; De Groot, ayn. esr., s. 5 vd., 64, 177, 188 , 214 vd.; B. Szizs, ayn. *&.. s. 49: W Schmidt, Der Vrspmng des Gotteside'e, X, 3, s. 15, Trk. tere. TDED, "v" F. AUheim, Gesducbt* der Homsn, IV, s. 200 vd.; B. Szsz, ayn, esr., s. 186. (> 'Rai* ve "Staatsrai" bk. O. Franke, Geschichie des chinesschen Reiches, II, s. 211; A. Kollautz, v r I. v UO-2^2. Tabga, devletine it vesikalarda "ta-kuan" (toygun=meclis yesiyiardan h&ftscd'rr (bk. ay). *"Hakan "\-jsrfKi mekt^u ve Bezur bk. D. M. Dunlop, The History of..., s. 82, 112, 189. Burada "ihtiyar* srteu "yal* o&trak tercme edilmi ise de kelimeyi gerek mnas ile "serbest hkm veren, sefse *c\a tercih yetkisi otanflar meclisi)'' diye almak daha dorudur. "'Bk A. N. Kural. Peenek Tarihi, s. 136. SO (/Iferrf'dan).

262/TURK ML KLTR dr"~ ve devlette bir messese ad olarak, sonraki asrlarda ortaya kp, zamanla dilimize de yerleen Moolca "kurultay" (asl khuriltai) sznn Trke karldr2^. Toy kelimesinin yemek yiyerek "doymak" ile bir ilgisi grlmemektedir264. Trkler toya katlmak hakkna sahip olanlara da herhalde "toygun" demekte idiler. Kitabelerde yerde geen263 ve toy ile -gun ekinden tredii ilk bakta dikkati eken "toygun" sz, V. Thomsen'den beri (1896) eitli ekilde mnalandnimaa allm266, ve "toygun" diye anlan kiinin, hakanlk idaresinde sezilen neminden dolay, "yksek makam sahibi" gibi tantlmak suretiyle2* , pek de ak olmayan bir deerlendirilmesi yaplmtr. Fakat ikinci hecedeki "-guT, Trkede "birlik, topluluk veya bir topluluktan olan" mnasn veren bir ek olduuna gre , "toygun" kelimesinin "toy birlii iinde, toya mensup" veya daha doru bir ifade ile "toy yesi" mnasna geldii kabul edilmek gerekir. Nitekim in kaynaklar "Ta-kuan" eklinde kaydettikleri "toygun*1 deyiminin26*, bu mna ile balantsn ortaya koymaktadr. n yllklarnda Trk devletindeki 'Ta-kuan"lardan bahsedilirken on** O Docrfe, Turkische und mvngoiischt..., [I, s. 352 vd.; G. Clauson, ...Turkish, s. 566 b. Kutadgu-Bti& beyit. 4512, 5340. Burada 2347. ve 2349. beyitlerde ve DLT, III, s. 141'de "toy"a verilen "ortJu.*h" kar$&tmp d*, kelimenin asli mnas ile ilgisi aktr. *" XIII Aitf tonlarma doru yazya geirildii bildirilen Ouz Hakan Destam'nda bahis konusu iki "toy"dar fkux?Si iin "kurultay deyimi kullanlmtr (Destan, str. 356). bn Battta Seyahatnamesi {X\ *sfi9 ilk yarm) mteki "toy" tibirt de yine kurultay mnasnda idi (bk. W. Barthold, Orta Asya, Trk fontu. . % ifc). Kajgarf "han-ioy" deyimini Oguzlann bilmediini syler (DLT, III, s. $41) kx, bu A i-end* mestle tenm ancak "tirnckTerinde mzakere eden Ouzlarn siyaseten dattk bir devrine (IV asar ilk yars) iaret etmi olmaldr. Tafsilen bk. t. Kafesolu, Yanl Terim-far.... *.255vd ** Doymak fib o alat da nni- {y deil d) olarak sylenip yazlyordu (bk. Kitabe, I, gney, str. 8,11, kuzey, sfr. 6 vb.). Kelime,, sonraki asrlarda Trkedeki d~y ve t~d ses deiimine urayarak (bod* boy, bad'rak " bayrak, adruk" ayrk vb..., tengiz" deniz vb... gibi) "doy-" eklini almtr (Bk, DLT. mkJu: Todrnak= doymak ve ilgili kelimeler). Halbuki "toy" kelimesi ayn Gk-Trk fut eterinde {i/yy-^un, a* bk.) ve DLT, KB gibi eserlerde (gsterilen yerler), daima t ve y ile (d te 4tpi) YzUrom vx sc* delikliine uramamtr. Demek ki, ayr ayr kk ve sz yapsna sahip ten toy ve tod- (doy-j kelimeleri birbirinden farkl kavramlar ifade etmitir. ** KjxJu>e, l. kuzeydou, gney-dof u, gney-bat, str. 1. ** B minsar iin bk A Bombaci, On the ancient Ttrhsh Tiile Eltabr, s. 24 vd, >T Bk. A v. Oaban, Alu. Gram..., s. 337, 348 vVirdentraegefy, Liu, ayn. esr., I, s. 103, 105 (Wrdenfmeger), G. Oauson, ... Turkish, s. 568b High oflkia1) H. N. Orkun, ETY, IV, s. 116 Bysik, yksek nubch memur*}. 30 Bk. A. v Oabsn. ayn. esr., s. 85; A. Caferolu, Trk Dili Tarihi, I, s. 134; T. Tekin, A Grammar of Okkeu Turku-, s 121. Ph T Fund, 1, s. 102, 705, 795. Bk. Liu, ayn. esr. I, *. 103. 105, H, s. 493. Liu, dier aratrclar gibi "VVrdentraeger" (yksek ru&cli) d^e karalad bu Trke tbirin aslnda "tarkan" (tarhan) unvan olmas lzm geldiini ileti srtnp? (oy/t sr,, U s 581,613) Ancak ayn in kaynaklarnda tarhan, hem de ta-kuan

KLTR/ 263 larn unvanlar da sralanmtr: Tegin, kl-or, apa, erkin, yen-hung-ta (?), tudun, U-teber, tarhan vb.270. Bu unvanlar tayanlar, yukarda belirtildii gibi, asker-sivil idare sorumlular olarak devlet meclisi'ne katlan kimselerdi. Esasen bunlarn devlet ilerini mzakere ve icraat kontrol etmekle grevli olduklarna da dier bir in kaynanda iaret edilmitir271. Grlyor ki, devlet meclisi yeleri olan toygunlardan ou hkmdar ailesinden deildiler. Belirli yer ve tarihlerde, hkmdarn a konumasn takiben kurbanlar kesilmesi vs. gibi din-mill trenlerle balayan toy, devlet ve millet meselelerini uzun uzun mzakere ederek kararlara balard, sonra zengin sofralara oturulurdu272. Trk hkmdar toyun tabi bakam idi. Fakat tanhu veya hakan nasbnda veya devlet bakannn herhangi bir sebeple toplantda yer almad zamanlarda toy mzakerelerinin baka biri tarafndan idare edilmesi gerekiyordu. Bu grevi imdiye kadar "devlet maviri" olarak bilinen kiinin yapt tahmin olunur ki, hkmdar ailesi dndan seildii anlalan bu zat ayguc273 veya ge (ge)274 diye anlmakta idi. Ayguc ve gemler ayn zamanda "babakan" durumunda idiler.

(toygun)'lardan biri olarak ayrca zikredilmekte ve stelik "tarhan" sz ince'de de daima ta-kan (ta-kuan deil) seklinde yazlmaktadr. W. Eberhard (Birka Eski Trk Unvan..., s. 323 vd.) da Tabgalarda geen ta-kuan unvannn tarkan olduu dncesinde idi. Trglerde toygun (ta-kuan) unvan iin bk. Liu, ayn. esr., II, s. 581,613.
270

Liu, ayn. esr., II, s. 556 vd. Gk-Trk andaki bu unvanlar, deiik sra ile kaydeden birka liste vardr (Tafsilen bk. A. Bombaci, On the ancient Turkish..., s. 21 vd; 35 vd.). 271 Bk. Ed. Chavannes, Documents..., s. 15 (Burada il-teber ve yen-hungta'lar zikredilmitir). 272 Trk devletlerinde sa ve sol (dou ve bat) eliglerinin de, kendi i meselelerini grmek zere, kk lde toy tertipledikleri anlalyor. Bk. M. Mori, Bozkr Devletlerinin Tekilt, s. 220. "'Tonyukuk ktb. str. 10, 21, 29, 49; A. Caferolu, Eski Uygttr Szl, s. 27. "Ayguc" iin aklamalar, bk. R. Giraud, L'Emp. d. Turcs, s. 75 vd. 274 Suci ve Acura kitabelerinde ve Miran yazmalarnda (bk. ETY, I, s. 156, H, s. 64, 67, III, s. 133); aynca Uygurlarda, Hazarlarda, Macarlarda, Bulgarlarda (yk. bk. Tarih), Karluklar ve Kara-Hanhlarda (KB, beyt, 1868, 4141) grlen ge (ge) unvan "Ratgeber", "Fderationsratgeber" (GkTrklerdeki "ayguc" deyiminin tam karl) olarak mnalandmlmtr (bk. G. Doerfer, ayn. esr., II, s. 157 vd.). Aygu(c) ve ge (ge) tbirlerinin ayn kelime kknden tremi olmalar mmkndr (belki de "t" sz ile balantldr). Avrupa Hun imparatorluu byklerinden Oneges(ios) 'un adnn da ge ile ile ilgisi dnlebilir (imdilik kr. F. Altheim, Geschichte der Hunnen,W, s. 284 vd).

264 / TVRK MlUL KLTR

2 HCKMLT (AYUKI7J

KLTR/265 Hkmet sznn Trke karl ihtimal "ayufoT idi. Orhun kitabelerinde geen bu tbir280 mnasebetiyle bahis konusu edilen ahs da herhalde Tonyukuk'dan bakas deildi281. Trk devletlerinde hkmet yelerinin says tabiatiyle zaman zaman deimekte idi. Fakat Gk-Trk ve Uygur hakanlklarnda hkmetlerin 9'ar bakandan kurulu olduu in kaynaklarndaki kaytlarda belirtiyor. Yaplan aklamaya gre, bunlardan 6's "d-bakan", 3' "i-bakan" idi282. Kitabelerde de "i-buyruk" deyimi grlr283. Bunun hkmet yesi (minister) olduunu in kayna bildirmekte, dolaysiyie "Buyruk" kelimesinin eski Trke'de "bakan" mnasna geldii (Liu'nun tercmesi de yle) anlalmaktadr284. Birer icrac olarak buyruklarn devlet idaresindeki byk nemi kitabelerde belirtilmitir285. dari grevlerinin arl, tadklar unvanlardan da bellidir: Buyruk-or286, i-si ilteber1*7 vb. Bu unvanlarn sahipleri, sorumluluklar gerei, ayn zamanda toy yeleri olduklarna gre (bk. yk. Devlet Meclisi-Toy), buyruklarn toygunlar arasndan seildikleri dnlebilir, nitekim buyruk olmayan toy yeleri de vardr288.
Kitabe, I, bat: "Tunik Bilge Kaan ayukka inim Kl Tigmig kzed olurtum" "(Ben) Trk Bilge Kaan, Hkmet (dominion, realm)'e kk kardeim Kl-Tegin'i gzetici yaptm" (bk. T. Tekin, A. Grammar..., s. 238, 273, 306). 716 ylnda bir ihtill hareketi sonucunda tahta kan Bilge, kardei Kl-Tegin'e ordu kumandanl vb... gibi mhim grevler vermiti (bk yk. II. Gk-Trk Hakanl), Anlalyor ki Kl-Tegin, hkmeti desteklemekle de vazifelendi rilmiti. Kendisi hanedandan olduu iin hkmet bakanl yapamyordu. Kitabedeki "ayuk" ile KB1 deki "kkuyukluk" ayn mnaya gelse gerektir (KB beyit, 4112: 'Eer insan kk-ayukluka karsa... iktidar kemerini kuanm demektir**, ayrca bk. beyit 4067: Siyaset ve diplomasiden anlayan kii..". Ancak 11. asr Kara-Hanl devletinde bu bakmdan baz grev ayrlklar da meydana gelmi grnyor (bk. beyit, 4140-4142). Kitabede yukardaki cmlenin -bir satrlk okunamayan ksmndan sonra yer alan- devamnda "nanu apa yargan tarkan" unvanlar zikredilir ki, bunlar Kl-Tegin'e balamak doru deildir (Gk-Trk prensleri ancak hakan, han, yabgu, ad olabilirlerdi). Saylan unvanlar ise yksek devlet memurlarna mahsus olup, burada Tonyukuk'u gstermesi ihtimal iindedir, zira onun, hakanlktaki uzun hizmet yllan boyunca ald grevlere uygun der (kitabe metninde bu seklide okunup deerlendirilmesi mmkndr). Esasen Bilge'nin hakanlk treninde hazr bulunanlar sralanrken, Tonyukuk'a buyruk (bakan)'lann banda yer verilmitir (Ktb., II, gney, 14). f2 Bk. Liu, ayn. esr., I, s. 430. -bakanlar merkez tekilt ile d-bakanlar tara ile ilgili olmaldr. " Kitabe II gney, 14; Tonyukuk, 14; ine-usu, gney, 4 vb. w Daha bk. J. R. Hamilton, ayn. esr., s. 150; A. Bombaci, On the ancient..., s. 14,61. Ayrca tafsilen G. Doerfer, ayn. esr., II, s. 362 vd.; G. Clauson. ayn. esr., s. 387 a-b. R. R. Arat, Eski Trk iiri, s. 422; (KB, Beyit, 1163, buyruk = vezir). 15 Kitabeler I, dou, 3, 5 , II, dou, 4, 6. Kitabelerde tekil hlinde grlen "buyruk" kelimesinin as lnda "kolektif mna tad aktr (bk. R. Giraud, ayn. esr., s. 82 vd. Buyruklar iin bk. Kitabe ler, I, gney, 14). 16 Liu, ayn. esr., I, s. 417, II, s. 627 (Ayrca bk. yk. II. Gk-Trk Hakanl) 17 Liu, ayn. esr, II, s. 618, 983; A. Bombaci, ayn. esr., s. 14, 61 vd. 18 Mesel toygun il-teber (Ktb., I, kuzey-dou).

Trk devlet tekiltnda toy, grdmz gibi, siys, iktisad ve kltrel meselelerde umm kararlar alan en yksek kurulu idi. Fakat toyun, her ihtiya annda hemen toplanmas ok mkil olup, geni imparatorluk veya hakanlk arazisinde grevleri icab, dank halde bulunan toygunlar sratle bir araya getirmek hemen hemen imknszd. Nihayet, toy kararlarnn memleket apnda ve ahenk iinde uygulanmasn salamak ve icraat takip etmek im ayr bir kuruta gerek vard. Bu, bakanlardan oluan hkmetti. in kaynaklarnda M..Id Hunlardan beri Trk devletlerinde, idareyi tanzim etmek, d ufkileri dzenlemek gibi vazifeler gren Trk "bakan" ("mmstre iarndan sk sk bahsedilmitir. Asya Hunlannda, daha ziyade, tanhu ailesi ile shriyetti (evlenmeler yolu ile akraba) Hu-yen ailesi mensuplarnn tayin edildii bildirilen "babakanlk" makam ile bakanlar (Hun dilinde: Ta-ch-d', ta-ch'en ve ku-ru-hou'lar) bulunuyordu275. Tabga devlerinde bir "bakanlar kurulu" vard^*. Avrupa Hun imparatorluunda nl devlet adam Oncgesos (Trke asl On-iki veya Ongez) herhalde babakan dmumunda idi; zira 4487de Bizans'n bar teklifleri onun bakanlndaki bir kurul (Priskos a gre 'Logades"="sekinler meclisi'^) tarafndan grlp incelenerek varlan sonu Attil'ya arzolunmutu2 . Gk-Trk ve Uygur hakanlklarnda, gerektii zaman toy mzakerelerini idare ettiklerini grdmz ayguc ve geierin gerekte hkmet bakan olduklar anlalmaktadr"7*. Bunlar hanedan mensuplar dndan, devlete hizmetleri ve dirayetli kiilikleri ile sekinleen, halk tarafndan sevilmi, tutulmu kimseler arasndan ibana geiirihyorlardr79 (Asya Hunlannda ku-tu-hou'lar, Avrupa'da Ongez, Gk-Trkierde Tonyukuk, Uygur hakanlnda sonra hkmdar seilen Kutlug vb... gibi).

De Cfoos, Dw flMinen..., h. 59 ("ftechsvcnveser''); M. Mori, Hsiung-nu State..., s. 24; ayn. mell., Bozkir rt ietUrimn Teh&u s. 2l5>dd. ^G. Ffsok*,*syn sr.t, l, s. 2i 1 (*Minis!matn); A. Kollautz, ayn. esr.,, I, s. 292 vd. ''K Ahbeim, Geschickse der Hutnen, IV, s. 280; ayn. mell., Attil..., s. 138; B. Szasz, A Hnok..., s. 49S vd "T* Ayua ^ "ramivrt - conscter" (R Gnaud, L'emp. d. Turcs..., s. 217). ge = Premier minister (C. Dociie;.ayn. er., II, s. 152), ~chie" minister" (H. Ecsedy, Uigrs and Tibetans, s. 97, n. 17). :* Bu husus KB beyit, 21S4, 2422) ve DLT (III. s. 41)'de de belirtilmektedir.

rM

266/ TURK Mixl KLTR Trk hkmet yelerinden hangisinin ne gibi vazife grd hakknda ak bilgilere rastlanmamtr. Ancak bazlarnn (or, ilteber vb.) tarada iseler, gnderildikleri blgelerde birer asker-vli durumunda olduklar, bazlarnn da (mesel, tudun) vergi ileri ile uratklar (bk. a. ktisat) tahmin edilir. Grld zere, eski Trk devkt tekiltnda devlet bakanl, yasama kurulu (toy) ve hkmet birbirlerinden ayr messeseler hlinde idi ve farkl fonksiyonlar icra ediyorlard. Fakut hkmranl kendi ahsnda temsil eden de\let bakan, halktan ve lkeden birinci derecede sorumlu olduundan, btitn iktidar dizginlerini elinde tutmak durumunda idi: Babakanlar o tayin ediyor, toyu o toplantya aryor, trede deiiklik tekliflerini o getiriyor, devlet mahkemesi(yargu)lne o bakanlk ediyordu. nk Tann'nn siys iktidar (kat) Ut donatt tek ahsiyet o idi Tarihte Trk topluluklarnn, hemen hereyi {doymak, giyinmek, oalmak ve huzur) ondan beklemesi bu, utam otorite" anlayndan ilen geliyordu. Bilindii zere asker karakterini titizlikle koruyan eski Trk idare mekanizmas da "tam otorite11 uygulamasn kolaylatrmakta idi Ancak bu sistem, daima kontrol altnda tutulan trenin kesin hkmleri sebebi ile hibir yerde zalim olmam, yerli ve yabanc teb'ay tedirgin edici bir militarist diktatrle dnmemiti Bu itibarla, eski Trk "otoriter devlet demokrasisrm\ ezici bir bash kskac olarak dnmek hatal olduu gibi, onu, bnyesindeki "kuvvetler aynUC%ndan dolay, iktidar btnln paralayp datan gsz "demokrasi" tipi ile de kartrmamak lzmdr.' Yukarda, hkmranlk meruiyeti Hkut"a dayanan Trk hkmdarnn teb'ay idare ynnden, "yksek otorite" kabul edilen Tanr huzurunda sorumlu bulunduunu belirtmitik. Bu telkki, insan unsuru, din durum ve sosyal karakter bakmla! mdan eski Trk siys kurulularn dnyann btn dier devletlerinden ayran mhim bir hussyetin aklk kazanmasna yardim ermektedir. Bu hususiyet, Trk devletinde inan hrriyetinin daima mevcut olmas idi. Maalesef ayrntl olarak bilmediimiz Trk kozmogonisine dair Orhun kitabelerinde geen bir cmle bu ynden pek mhimdir: "Yukanda gkyz, aada yaz yer yaratldkta, ikisi arasnda insan-olu yaratlm. nsanolunun zerine atalarm Bumn Kaan ve stemi Kaan tahta oturmu... , Trk cihan hkimiyetinin, balangcn insann yaratlna balamak suretiyle "ezel' olduunu tesbit eden ve elbette "ebedlik" vasfn da tayan bu ibarede grlyor ki, yeryzndeki insanlar ve lkeler arasnda herhangi bir ayrm yaplmam, btn topluluklar iine alan dnyay idare yetkisi Trk hkmdarna verilmitir. Buna gre yeryz bir btndr ve in* Kibeie* I, itou, 1,11, dou, 2-3.

KLTR/267 sanlar tek bir ktleden ibarettir: Hepsinin zerinde bir hkmdarn bulunmas ve Tanr ba kazanm olan bu hkmdarn treye gre dnyay idare etmesi gerekir (bk. a. Dnce ve Ahlk). Ayn zamanda tarihte geni fetihler eklinde beliren Trk cihan hkimiyeti lksnn temel felsefesine kaynak tekil eden bu telkki soy, dil ve din ynlerinden insanlar birbirinden ayrmaa elverili olmadndan, sorumlu Trk hkmdar, idaresi altndaki ktleler arasnda herhangi bir fark gzetmemi; bylece Trk devleti, eitli topluluklarn kendi inanlarnda serbest bulunduu bir siys ortamn temsilcisi olmutur. Hunlarda, Gk-Trklerde, Hazarlarda vb. tarih vesikalarla tesbit edilen bu vicdan hrriyetinin, eski Trk ilinde -Roma imparatorluu ve dnyann hepsi de dine dayal btn dier devletlerindekinin aksine olarak- din meselesini dnya ilerinden ayr tutmak ve mahall geleneklere dokunmamak tarzndaki tatbikat slm-Trk siys teekkllerinde de devam etmitir (a. bk.). Hkmranlk bahsinde sonu udur ki, baka devletlerden ounda halk ktlelerini sadece hkmdar ve ailesi, idareci zmre ve imtiyazl snflar menfaatine almakla ykml sayan hkimiyet uygulamasna karlk, Trk siys dncesi "Devlet halk iindir" prensibine dayanmaktadr ve bu anlay ksaca yle ifade edilmitir: "Hizmet etmekle kul, bey olur1
B) 1 HKMDAR (L*"

Bozkr Trk devletlerinde hkmdarlar eitli unvanlar tamlardr: Tanhu veya an-y (5. yy. ortalarna kadar), kaan (khagan), kan ( han, YidX),yabgu (cabgu), idi-kut, il-teber, erkin (kl erkin, ulug erkin) vb. Bunlar arasnda Trk tarihinde en yaygn olan "kaan" (imparator)292 idi. Bunlarn
Bk. KB, beyit, 612. Trke ilig (il-lig, ii-li) = elig deyimi "kral" karl kabul ediliyorsa da (bk. TP, XXVII, 1930, s. 16; G. Clauson,... Turhsh, s. 141b. 630a) umumiyetle hkmdar veya bir devletin yahut belirli bir blgenin idaresinden birinci derecede sorumlu kii mnasnda olduu anlalyor. Orhun kitabe lerinde geen "elig" sznn (el ve il ayr ayr yazlyor, bk. V. Thomsen, Inscriptions de VOrkhon..., s. 18; kr. I, dou 9,1, dou 16, 18; I, dou 8. Tonyukuk, 42) bu mna ile ilgili olmas muhtemeldir. Tabgalarda kullanlan -Ii unvan da aslnda "elig" olabilir. (W. Eberhard, Birka Eski Trk Unvan..., s. 321 vd.). Han, tekiltta kaan (imparator?)'dan sonra gelen bir unvan gibi (kral?) grndne gre bodun ba unvan olmas gerekir. Fakat Tonyukuk kitabesinden ve da ha sonra Uygur vesikalarndan anlalyor ki, umumiyetle hkmdar deyiminin Trke karl olarak da kullanlmtr. (G. Clauson, ayn. esr., s. 630a). Kitabelerde yksek unvan olarak daha zi yade "kagan"n kullanld grlmektedir. 292 Bk. G. Doerfer, ayn. esr., III, s. 141 vd., 177 vdd. (tam ekli U-khagan). Ayrca "kk kagan'lar, tafsilen bk. F. Lszl,^4 Kagn is csaldja. s. 23 vd. Prens (ehzade)'in Trke karl "tegin" idi. Teginler, ordu banda bir blgenin idaresine memur edilince "ad9 unvann alrlard.
291

268/TRKMLLKLTR

KLTR / 269 mt . n imparatorlar Trgilere "hakanlk" verirken tu ile birlikte davul da gnderiyorlard. Kotuz (kutuz) veya sorgu, hkmranlk sembol olarak, brke taklan kk bir tutam yabani sr veya at kuyruu kl yahut ty idi . Trk prens mezarlarnda mifere raptedilmi maden sorgular da grlmt. Yine bu mezarlarda talara da rastlanm ise de bunlarn ran (Ssn) meneli olduu anlalmtr. Yay da hkimiyet belgelerinden idi (bk. yk. Sosyal yap: Boy). Herhalde devlet bakanlar trenlerde huss hkmdarlk yay tayorlard. Trk hanlarnn tahta aknda, onun bir kee seccade veya halya oturtularak306 yahut kalkan zerinde havaya kaldrlmas resm tren gerei idi , hann belirli zamanlarda, devlet ileri gelenlerine ve halka trenlerle ziyafet vermesi de hkmranlk icab idi308.
2-1ITCN
304 *-*

Mool veya Tunguz meneli olduu hakkndaki iddialar" eskimi grnyor. nk 7wH deyiminin il (el) ile birlikte 3. asrdan beri Trklerce bilindii, hatt muhtemelen il-han (i-luhou?) tbirinin M.. Asya Hunlannda bulunduu2*4, Avrupa Hm hkmdar Attil'nn hanmnn adnda da "han" sznn mevcut olduu295 bildirilmitir. Kaan tbirinin Bat Hunlannda, Ak-Huniarda, Tabgalarda, M.. 1. yy/da Asya Hun devletinde kullanldjb29* ve M. 293 voa it Paikulfdeki Ssn kitabesinde bir Hun reisinin "hakan* unvann tad eri srlmtr . Yabgu unvan da M.O. Hunlanndan ben mevcuttu . Aslnda boy bakann gsteren bey (beg) unvan daha sonra bilhassa 11. asrdan itibaren (bk. KB) zamanla mnas genileyerek gnmze kadar yaamaa devam etmitir. Bey tbiri, Tanhu MoTun'un adnda (Bc-Tun) yer aldna gre, 2300 yldan beri mevcuttur. Eski Trk devletinde hkmdarlk belgeleri unlard: Ota (hakan adr), rgm (taht):^ tu, davul**0, kotuz (sorgu) ve yay. "Altun-ota" diye de anlan bakan cadn"**1 yerine, Ortaa devresinde her ele geirilen blgeye, iinde rgn (vgin) bulunan bir kale-saray ina ~ da det hlinde idi. Ota ykmak", hkmdarla nihayet vermek mnasna geldii gibi, hakann belki de hi uramad uzak kelerde bu tahth saraylarn mevcudiyeti blgenin himaye altmla olduunu belgeler ve emniyetini garanti ederdi. Tahtlar almdand. Hkmdara mahsus olup, kanat eliglerine, kk kaanlara, adlara ve dier yksek idare adamlarna, devleti temsilen resmen hakan tarafndan verilen tular (ordu birliklerinde ve gerekli yerlerdeki bayraklar baka idi) Gok-Trk, Uygur, Trgi ve ihtimal Karluk devletlerinde tepe-mte altm btr kurt ba taklmak suretiyle belirlenirdi. Kbrge (davul) hkimiyet belge&i idi. in imparatoru Wen-ti, Dou Gk-Trk hakan bara'nn lmnden (587) sonra yerine geen kardeine davul, zurna, bayrak gnder* Bk Uu, aya. esr... il, s. 493. K.agan M.. 1. asrda Mool Sien-pilerde grlm olup yaban domuzu demekmi (bk. H.W Haussig,D/<: Quelten..., s. 42, n. 88). -"** W, Ebet hard, tfoka Eski Trk.... s. 321 vd., 334. ^Ar'tan (fon), bk. Oy, Scmelh, Atit es Hurji, s. 223. ** k. i). Docrter,ayn. esr., Ul,s. 167 vdtf., G. Clauson, ayn. esr., s. 61 la. ** F AflhcM, 4tfi ?r es Huns. s. 51; buna karlk bk. W. B. Henning, A Farewell to the Khagan of the Anj-Atfatmn, $. 509. ** ince'deki efcii Hicp-bo (Ju)yabgu, M.. 2. yy., bk. De Groot, ayn. esr., s. 116; P. Pelliot, TP, ** Bk. Ktb., DC-OS, dou, sl. 8,9 vt>.; frk-btig: str. 1; EUS, s. 152. w Turtesa Ktmge, Klb-, II, bat, 4. kovrug, DLT, 1,479; EUS, s. 118. 1 Bk. V Mtnorcky, Tamim hn Bahr's jottrney..., s. 283, 294 vd.; C Mackerras, The Uighur Empire..., %. i53n 16 Ouz DesUu'nda ve Trkmen geleneinde, bk. B. gel, Trk Mitolojisi, s. 206-211. w Tjrfktt bk. E. hstru <Jrdu& Tut* Hakan ehn, s. 135-215; B. Szasz, A Hnok..., s. 234. Daha dorusu, davul le birlikte alman dier musiki letleri takm /nbet, mehter/ ki hkmdar adna a*d* iin, mehtere de "tu" denirdi {DLT, III, 127).
: v

Hkmdar trenle unvann alrken, zevcesinin -veya hatun olmak zere saraya gelen gelinin- trenle ald "katm1' (htn) unvan da Hunlardan beri Trklerce tannmakta idi309. "Kaan" ve "katun" tbirlerinin nce Trk asldan olmayan siys teekkllerde grnmesi, herhalde, yksek tanhu ve "Yen-shih"310 unvanlarnn Hun hkmdar ailesi tarafndan kullanld asrlarda bakalarnn ancak 3. veya 4. dereceden rtbeleri gsteren kaan ve katun kelimelerini kullanabilmelerinden ileri gelmi olacaktr. 5. asrn ilk eyreinden sonra, bilhassa Juan-juan hkimiyeti devrinde ve Ak-Hunlarda, tanhu ve "yen-shih"in yerini tamamen "kaan" ve "katun" alm grnmektedir.

Liu, ayn. esr., I, s. 55; H. Ecsedy, Act. Orient, XXI, s. 136. Kotuz, yaban sr demektir (DLT, I, s. 365; KB, III, s. 295; G. Clauson,... TurkJsh, s. 603a). Kelimenin sorgu ile ilgisi iin bk. Ab Hayyn. s. 73, $3. ^Tafsilen, L. Olschki, TheMyth ofFelt, Berkeley 1949, bk- W. Eberhard, Oriens, 1% 1, 1949, s. 157, 161. *"Baz Trk topluluklarnda (Gk-Trk, Hazar: bk. P. B. Golden, Khazar Studies..., s. 42) bakan seilecek zatn boaz bir ipek erit ile iyice sklarak kendisinden ka yl hkm sreceinin sorulduuna dair in ve Bizans kaynaklarnda rivayetler grlmektedir (bk. J. Thury,/! Khazar "isa".^ s. 2 vd.; B. gel, Trk Mitolojisi, s. 294 vd.). Bu gelenein esas bilinmemekle beraber, Trk hakannn bir snrsz selhiyetli "monarch" durumunda olmadn gstermesi bakmndan mnas olsa gerektir. ** Trk hkimiyet belgeleri ve clus trenleri iin tafsilen bk. B. gel, Trk Mitolojisi, s. 40, 206, 211,293 vdd., 509 vd., 521 vd. 3W P. A. Boodberg, The Language..., s. 169; Uygur devrinde htunluk treni iin bk. C. Mackerras, The Uighur Empire..., s. 117 vd. Mll Liu, ayn esr., I, s. 132. = Yin-?: (Yen-ki?): Hun dilinde imparatorie, bk. B. Szasz, >4 Hnok..., s. 26; Liu, ayn. esr.. I, s. 7; B. gel, Do GkTiirkleri Hakknda Notlar, s. 129 n. 170.
m

304

270, TRK MLL KLTR

KLTR / 271 (Tanr) bunu, ondan alp, herhangi baka birine verebilir"318. Grld gibi, taht'a kmak iin ehzade olmak esasm bile ilh bir kanun saymayan Konfys, phesiz, devleti en iyi idare edecek ahsn i bana gemesini tavsiye ediyordu. Trk topluluklarnda, iktidar hrsm bu kadar geni lde tahrik edici bir gre msaade edilmemekle beraber, bu hak ehzadelerden yalnz birine de tahsis edilmemek suretiyle319 (Karizmatik veraset320, bk. a. "ifte krallk" meselesi), devlet dizginlerinin hkmdar ailesinden en dirayetlisine verilmesi salanmtr. Fakat bu durumun bile, Trk tarihinde Mo-tun ile balayp torunu Kn-in'in lmnden (M.. 126) itibaren sklaarak t l.yy.'a kadar sregelen, ok defa halkn hatt bazan bataki hkmdarn bile mdahale etmedii321 yalnz ahs g ve propaganda ile yanlarna aldklar taraftarlarn kullanan ehzadeler aras iktidar mcadelesini (hemen btn Trk devletlerinde) mubah sayd iin, Trk devletlerini zaafa drd, bazan da paralad bir gerektir. Dier taraftan, velahd ehzadeler kk yata iseler, amcalarnn tahta gemeleri de treye uygundur322. Devlet bakanlarnn oturduu yere "il(el)-rgin" (saray) ve "il(el)-ebi" (hkmet kona)323,nin bulunduu ehire Trkede "Ordu" deniyordu 24.
4 KL TEKLT

Trk devletlerinde htnlar sz (Httnluk hukuku) sahibi idiler*11. Aralarnda, devlet siyasetine yn verenler112, devlet reislii yapanlar ve naip olarak devleti idare edenler (bk. yk. Sabarlar, Gk-Trkler, Uygurlar, Ouzlar) vard. 585 ve 726 yllarnda in elilerinin kabulnde Gk-Trk htnlar hazr bulunmulard511. Ayr saraylar ve "buynk'lan bulunan htnlar umumiyetle devlet meclislerine katlrlar, bazan elileri ayrca kabul ederlerdi314. Htunlann, -gelecek hakanlarn anneleri olmalar sebebi ile- ilk zevce ve asl ()>ru Trk} olmalarna dikkat edilirdi Prenses sznn Trke karl ei (veya esi) kH31 .
3 VElJAHD <ELG-BE)a,

Trk devletlerinde velahd gstermek deti bulunmakla beraber, daima byk evladn velahd olmas (Primugenitura prensibi) kesin deildir. Asya Han tarihinde en byk evldn tahta kmas hdisesi dier kardelerden birisinin babann yerini almasndan daha azdr317, yni daha ok ehzadeler (Tegtnler) arasnda liykat n plnda tutulmutur. (doneitas prensibi). Ayn hl Osmanllara kadar dier Trk devletleri iin de geerli olmutur. Sebebi, "kut" telkkisi ile ilgili grnmektedir. Durum belki en iyi ekilde, 2500 yl nce Konfys tarafndan aklanmtr: "Gk'n olu (hkmdar), Tanr tararndan, kendisine vazifeler verilen adamdr. Bu vazifenin mutlaka imparatorun oluna devredilmesi iin bir zaruret yoktur. Gk
" D Grene, ayn. esr., s. 20L 204 Yukarda akladmz "kut"un evlda olduu gibi (bk. VeliahdItfc}. htona da sirayet etlii dncesi: (bk. Kitabe, I, dou, 31: "Umay teg gm katun kutnga toim KM Tigm er at btdu* -: Uroay gibi anam htnun kutuna kk kardeim Kl Tegin er oldu jer adsu kl]>. KB (beyit, 109): "Bayat birdi devlet ay terken kut" = "Ey (iktidar sahibi) hatun, devkl (ti) Tnn verdi* (beytin bugnk Trke'ye tercmesi [bk. KB, II, s. 19] eksik grnyor, aym jekiide (bk A. Bombac, Quug Botsun, II, s. 28), Terken deyiminin, (hkmdar hukukuna $awp) banar, manas iio bk. OLT, 1, s. 376, 441: kr. A. Bombaci, ayn. esr., s. 27. Kelimenin t&uau$ ve treyii *in bk 0 Turan. Trkn deil Terken, s. 67-73. 512 Mo-tUfi'tm hanm, bk. W Eberhard, in Tarihi, s. 89. 'n, ayn. <rv I, s. 50.101, 175,227. Bulgar hkmdarnn hatunu da bn Fadlan'n huzura kabul 3jfnda hazr bulunmutu (bk. Seyahatname, s, 68). Eski Trk "beg ii" tbiri iin bk. R. R. Arat, Este Trk im, s 353 vd 14 Mo tun'ua Sunan iin, l)e Goot, ayn. esr., s. 66; Attil'nn hanm Ang-han iin bk. Priskos'dan, 8. Sas, A Hwto!c-. & 237. ,J * Bk. EUS, s. 99, A. F. Karantarriiolu, "Srfik* sz zerine, s. 320 vdd. w Trk deviel tekilatnda "eg-beg" deyiminin velahd mnasna gelmesi kuvvetle ihtimal iindedir. O alarda elig';n ummryeite "hkmdar" demek olmasna ve beg (bey)'in belirli bir sosyal birliin (boyun) ba nrunmasjoa karlk, ehzadeyi ifade eden "elig-beg" kelimesinin (bk. EUS, s. 92) veUahd olabilecei fikrim kuvvetlendirmektedir. " Bk, M Mon, Re* onsidemton of the Hsiurg-nu State, s. 16.

Eski Trk devletlerinde lke'nin umumiyetle iki blm (kanat) hlinde idare edildii grlmektedir: Dou-bat (Asya ve Avrupa Hunlannda, Tabgalarda, Gk-Trklerde vb.) Kuzey-gney (Asya Hunlannda, Ak-Hunlarda, Gk-Trklerde vb.), (Cihetlere gre sa kanat-sol kanat) Byk-kk (Bulgarlarda, Macarlarda, Wu-sunlarda) -d (Ouzlarda, Bulgarlarda, Karluklarda) Bozok-ok (Ouzlarda)
3,8

W. Eberhard, Eski in Felsefesinin Esaslar, s. 270; H. G. Creel, Confucius, the Man and the Myth, London 1951,1. blm, bk. M. zerdim, Konfyanizm ve Bat Demokrasisi, s. 396,418. 319 Bu husus Hun tarihinde M.. t yy.'da devlete sahip kma mcadelesi yapan i-Tnin szlerinde aka belirlenmektedir (bk. a. "ifte Krallk Meselesi"). Gk-Trklerde "hakan ahs kudrete baklarak seilir" (W. Eberhard, in'in imal Komular, s. 86). 320 Karizmann kanda tecell ettii telkkisi doiaysiyle bk. L. Lszl, A kaan..., s. 10 (M. VVeber, ayn. esr., 'den); ayrca Liu, ayn. esr., I, s. 44,98; W. Eberhard, in'in imal Komular, s. 86. 321 Mesel, in yllklarna geen tipik bir rnek; Hun tanhusu He-hen Po po (M. 424) veliahd ol mak isteyen iki olunun mcadelesine seyirci kalmt (A. Onat, ayn. esr., s. 120). 322 De Groot, ayn. esr., s. 153, 187, 200; kitabeler II, dou, 14. Ayrca, beceriksiz evlt yerine "cesur ve plnl" hareket etmesini bilen amca tahta geerdi (bk. Liu, ayn. esr., s. 55). 123 O. N. Tuna, Orhon Yaztlarnda Birka Aklama, s. 66 vd., EUS, s. 72. 324 De Groot, ayn. esr., s. 52,202; ETY, IV, s. 72; DUT, I, s. 124; G. Doerfer, ayn, esr., II, s. 33 vdd.

272 /TRK MLL KLTR

KLTR / 273 (sa)'daki 5 Nu-i-pi boyunun banda 5 erkin bulunuyordu328. Gk-Trk imparatorluunda bu rtbe ve makamlarn says 28 idi . Bozkr devlet idaresinde bata, babakan (ayguc330, veya gefgt/m olmak zere, Devlet meclisi yeleri (Toygun'ls), buyruk'lat (bakanlar)332 (bk. yk. Halk, Kn), -buyruk'lar (bakentte) veya "irg ika/abur" (i-klavuz=i lider, nder. Bulgarlarda) yannda sagun, Kk-sagun, alpagut, inal, inak, inanu, tarkan, apa (aba) boyla, kapgan (kavkan), yuia, knd, ba-ga(n)> adapt, ataman, tudun, yugru, klg, oban (upan), avu (ab), "at" (bk. yk. n.119) ve "baback"3* vb. unvanlarm tayan bykler bulunurdu334. Ancak yabgu, ad, tegin, ilteber vb. unvanlarn zamana ve evreye gre fonksiyon bakmndan baz deiiklie urad grlr. Gk-Trkler zamanndaki in kaynaklarnda bir ksm kaydedilen bu Trk unvanlarnn babadan oula, byk kardeten kk kardee intikal ettii bildirilmektedir335. Bunlar arasnda "en yksek" olanlarn, yni devleti
Bunlara "10 ad" denilmesi (Ed. Chavannes. Docunents..., s. 27, 56) kendilerinin de ihtimal h kmdar ailesinden olduklarn gsterir. 9 Liu, ayn. esr., I, s. 41, 181. R. Giraud,L'Emp. d. Turcs..., s. 75 vd. 1 Bk. EUS, s. 27; ayrca bk. yk. Hazar Hakanl. 2 Bugn emr karlnda kullanlan buyrukun ve hkmdar emri (ferma n)*nin eski Trkesi yarbg (yarlk) idi (Ktb, I, dou, 15; II, dou, 13,23, kuzey, 9; Tonyukuk, 16; DLT, s. 87, III, s. 42). 3 Bk. Byz. turc., II, s. 210, sonralar "atabey". 4 Trklerin en eski devlet kurucu topluluklardan biri olduu unutularak ve stelik Trk devlet tekiltnn -dolaysiyle isimlendirmelerin- yabanc milletlerde aynen mevcut olmas artm gibi, ouna srarla ve zayf faraziyelerle in, Hind, ran, Mool vb... menei aranan bu unvanlar iin: Gy. Nemeth, HMK, indeks; A. Caferolu, Tukyu ve Uygurlarda Han Unvanlar, s: 105-119; M. F. Kprl, Eski Trk Unvanlarna it Notlar, s. 17-31; P. Pelliot, Neuf notes sur auestions d'Asie centrale, TP, (1929) XXVI; Ed. Chavannes, Documents..., s. 34; Additionnees..., s. 12; F. liszl, A kagn es csaldja, s. 1-39; W. Eberhard, Birka Eski Trk Unvan Hakknda; s. 323-325; A. S. Erzi, Trkiye Ktphanelerinden Notlar ve Vesikalar, s. 91 vd.; K. H. Menges, Altak Elements in the Proto-Bulgaren nscriptions, s. 85-118; ayn. mell.. On some Loamvords from or via Turkic..., s. 369-390; O. Pritsak, Stammennamen und Titutaturen der aUaischen Vlker, s. 49-104; L. Rsonyi, Sur quelques categories de noms depersonnes en Turc, s. 325 337; H. W. Haussig, Die Queen ber die zentralasiatischen Herkunft der europaeischen Awaren, CAJ, U, 1, 1955; Gy. Gyrffy, Die Rolle des "Buyruqn in der alttrkischen Gesellschaft, s. 169-179; R. Giraud, L'Emp. d. Turcs cilestes, s. 72-83; R. N. Frye, Some early Iranian Titles, s. 356 vd.; J. R. Hamilton; Les Ouighours..., indeks; V. Beevliev, Die proto-bulgarisehen..., s. 41-49, 71 vd.; B. gel, ber die alttrkische Chad (S'baschi) - Wrde, s. 27-42; G. Doerfer, Die tiirkisehe und mongohsehe Elemente im Neupersisc-hen, IIIII, 1965-1967; L. Bazin, L'ant'ujuite miconnue dn titre turc Cavus, s. 243-252; A. Bombac, On the ancient Turkisch Title Altabar, s. 1-66; Ayn mell., On the ancient Turkish Tttle "SatT, s. 167-193; ayn. mell., On the ancient Turkish Ttle Sadapt, s. 32-41; Tezcan, Eski Trke Boyla ve Baa Sanlar zerine, s. 53-69; G. Clauson,... Turkish, ilgili maddeler; A. Donuk, Eski Trk Devlet Tekiltnda 'Yabgu" Unvan ve Tarih Gelimesi s. 71-78. ayrca bk. Blm II, n. 726. 15 Liu, ayn. esr., I, s. 132,181.
8

Blmlerde yaayan halk da, ok kere, ak (veya sar)-kara sfatlan ile birbirinden ayrt edilmekte idi: Ak Hun-Kara Hm Ak (sar) Ogur-Kara Bulgar Ak Hazar-Kara Hazar Ak Macar-Kara Macar Ak Kuman-Kara Kuman San (Ak) Trgi$-Kara Trgi Kara Ktpak-Ak Kipak San Uygur Bu blnmede daima bir tarafn hkimiyet stnl tannrd (Tafsi-len bk. yk. Hkmranlk). -oklar (Destanda ellerinde ok bulunduranlar) da Boz-ok(Yay sahipleri)'lara tbi idi (ikiye ayrl sebebi iin bk. yk/Hkmranhk). Bata byk bir hkmdar (Tanhu veya hakan) bulunup da, lke sa-sol kanatlar hlinde tekiltlandrld^ zaman her iki taraf merkeze bal olarak tanhu veya hakann kontrol altnda tutulurdu. Kanatlarn bandaki idareciler, asl hkmdarn yksek hkimiyeti altnda tre hkmlerini yrtr, kendi blgelerini ilgilendiren hususlarda d mnasebetlere girer, ancak btn "He alkal meselelerde toplanrlard. Ordular birletii /aman herkes mensup olduu cihete gre sa veya sol kanatta yerini alrd. Asya Hun imparatorluunda, hepsi tanhu ailesi mensubu olan ve "4 Ke" diye anlan iki (sol ve sa) Hsien ~ Hien, (Trke: Bilge) elig (kral) ile J"\ iki (soJ ve sa) Lu-li (Ku-li, Kok-le, Lieh-Ii) elig ve phesiz bunlara bal, "6 Ke" ad verilen yine sal sollu babular vard ve btn imparatorlua yaylm olarak bu byk babularn says 24 idi326. Kanat eligleri, yabgu ve adlar hkmdar ailesinden seilirdi. Mesel Uldz, Aybars, Oktar, Atill'nn baba tarafndan yakn akrabalar idiler; daha sonraki kanat eligleri; rnek, Dcngizik, imparator lek'in kardeleri idiler. Gk-Trklerde stemi Yabgu, Kaan Bumn'm kardei; Kapgan Kaan zamannda iki ad (iki bilge elig)"*2"dan biri (sol ad) kendi kardei, teki (sa ad) yeeni idi. adlar esasen yabgular ve sa, sol "kk kagan"lar gibi teginler arasndan seilirdi. On-oklarda dou (sol)'daki 5 To-lu boyunun banda 5 or ve bat

*a*BV yk n. 291. Bge'nnince'lemi ekli: Hsien. ,2 * "4 ke": Bk. B. Szisz, ayr. esr, s 490 vd.; De Groot, ttyn. esr., s. 55. 59. Sol ve sa esasna dayal 6'l ve 24T tekilt iin son olarak bk. M. Mori, Bozkr Baletlerinin Tekilt..., s. 211-216; ayn. mefl.., fft\ovnderction of tin* Hsitmg-nu State. s. 20-34; W. Eberhard, Trk Kavimleri Hakknda ifte Vesikalar. III. s 231 vd. 3Bf Liu,flyr w.. I, s. 39.

274/TRK MILKLTR tutmakla grevli hanedan mensuplar tarafndan tananlarn verasete bal olmalar mmkn olmakla beraber316, saylan sk sk deien bu mevkilerin nasl verasete balandn anlamak gtr
5- "FTE KRAUJK" MESELES

KLTR/275 tarafndan nbet tutulan bir hkmdarn340 iktidarna ortak baka birisini tasavvur etmek gtr341. Dier taraftan, Trk mene efsanelerinde (Hun, Gk-Trk, Uygur) ve destanlarmzda (Ouz Kaan) daima bir kiinin hkmdar gsterildiini hatrlattktan sonra, Trklerde hkmranlk hakknn karmatik vasfnn da "ifte kralluY'a mni olduunu belirtelim. Esasen Trk devletinde hkmdarln tek ahsta merkezletiine dir tarih belgeler de vardr: M.. 55'de Hun hkmdar ailesinden Ho-han-yeh ile i-i arasnda, in yllklarna kadar geen nl tartmada (bk. yk- Asya Hunlan, ilde istikll) yle deniyordu: "imdi iki karde mcadele ediyorlar, byk veya kk karde (ikisinden biri) devlete sahip olacak.,"342. Bu bakmdan Hazarlarda, hemen hibir faaliyet ve icraat olmayan hakann huzurunda, fiil hkmdar durumundaki "Bey" veya "ad'n an derecede saygl davran yannda, tabi fetler ve sava dahil, lkeyi ilgilendiren hereyden halkn dorudan doruya hakan sorumlu tutmas dikkat ekicidir343. Nihayet aranan nokta sadece "hkm srmek" deil, fakat daha da mhimi bir "meruiyet" meselesi olduuna gre, birden fazla ahsn, ayn devlet idaresinde ve ayn kudrette Tanr ba (kut) ile donatlm kabul edilmesi imknszdr. Hakan yannda yabgu (Gk-Trklerde) her cihete bir yardmc; yine kaan yannda "bey" veya "ad" veya "knd" (Hazarlarda)344, knd345 yannda "yula" (Macarlarda), yabgu yannda kl-erkin (Ouzlarda) hkmdarn adna birer icrac idiler. Ve esasen Trk siys teekkllerinde bunlarn veya bir blm idarecisinin, "kk kagan"lann yahut "kanat eligi"nin, devlete kar isyan gze alamad mddete, herhangi bir iddiada bulunduu grlmez. Karizma(Kut)'nn kan vastas ile babadan (-htndan doan-) oullarn hepsine intikal ettii inanc dolaysiyle346 hkmdarn lmnden sonra, evltlar arasnda vukua gelen taht mcadelelerinde ise, ilerinden bi340

Tk siys kurulularndaki ikili tekilt, "ifte krallk" diye anlan bu nazariyenin ortaya atlmasna sebep olmutur. ddiaya gre, kanat krallarnn, hareket serbestliklerine sahip bulunduklar, "birbirine paralel hkmet icra eden iki hkmdar" olarak ayr ayn iktidar temsil ettikleri bu sistem, aslnda, irsi, din ve itima kklere dayanmakta ve yalnz Trk "gebelerine" mahsus olmayp, UraUlar, Moollar, Tibetliler, Orta Afrika ve Okyanusya kabileleri arasnda da grlmektedir; ancak Trklerde bu, devlet nizam seviyesine ykselmek gibi bir sekinlik kazanm bulunmaktadr3 8. lk bakta doru grnen bu nazariye, hi olmazsa, Trk devlet anlay ve mme (kamu) hukuku bakmlarndan tam gerei ifade etmemektedir. nk Trklerde hkimiyette bir "paralellik" deil, mutlaka bir tarafn stnl bahis konusudur Grdmz gibi, devlette, merkez iktidan temsil eden bir hkmdar, bir meclis, bir icra heyeti (Bakanlar kurulu) vardr. Ayrca bu husus hakanlk belgesi ile de belirlenmektedir. Mesel Gk-Trkkrde altn kurt bal sancak daima dou kanadnn hkmdarnda bulunur, onun saraynn veya otann nnde dalgalamrd. in imparatoru, 581 ylnda, Gk-Trk hakanlnn bat kolunu doudan ayrmak istedii zaman oradaki Tardu'ya bir altn kurt bal sancak gndermi ve onu Gk-Trklerin "hkan" olarak tandm bildirmiti339. Bu durum dier Trk devletleri iin de byle idi. Mesel, Asya byk Hun tanhusu Mo-tun'un yannda onunla denk iktidarda baka bir ahs dnmek, veya batda Attil gibi, kaps nnde krallar
w

Ayn durum Asya Kunlar iin de ileri srlyor (bk. L. Ligeti, Bilinmeyen -Asya, s. 46) ise de T&nhu ailesine il baz vazifelerin bic baka ailelere getii de grlyor, bk. M. Mori, Bozkr e\ietknnin...t s. 21$vd ?,7 Bk. F, Llsl.,4 kaan, is..., s. 34. ** Bk. A. Atfftcti, A ketv kimfysg a nomdofott, K. rpad Emlekknyv, 1933, Bp. Tresi: Trklerde ift* Krallk, s. s. 507-519; ayn. melt., Die Stntkmr..., s. 72, 151-162 (Kitabelerde I, dou, 1-4, II, dou, 2-5) Trk kozmogonisi ksaca aklandktan sonra hemen tarih olaylara geilerek, "ayn zamanda" iki kagan'm (Bumn ve stemi) bahsedilmesi bizi ifte krall dnmek gibi bir hataya sevk etmemelidir. Nitekim zikredilen hdiseler daima tek hkmdara balanmakta ve iki deil br hkmdar rn lm bahis konusu edilmektedir; ayrca bk. W. Barthold, ... Dersler, s. 3; O. Pntsak, Karachanidlthe StTVtTfragen, 1-4, s. 212 n. 10; A. mad. Kara-Hanllar; F. Laszl,y4 kagnn..., s. 22vdd. 5W Uu. ayn. esr 1, s. 99. Gk-Trk hakanlnda 582'de gerekleen fiil ayrlktan sonra dahi Bat kolunca Dou h&kanltmn "stn" tanndnn devam ettiine dair belirtiler vardr. Bk. A. Bombac, ui eiaitJebu Xck'an7, s. 20.

Bk. P. Vczy,HunlarAvrupa'da, s. 103, 120. Attil mersiyesinde buna dair iaret vardr, bk. F. Althem, Attil et les Huns, s. 194; Geschichte der Hunnen, I, s. 240 vd. Bk. De Groot, Die Hunnen..., s. 214: "Da jetz zwei Brder kaempfen um das Reich, so wird es entvveder der aeltere der der jngere besitzen..." incedeki bu kaydn Fr. Hirth tarafndan verilen tercmesi (bk. Ueber Wolga-Hunnen..., s. 270) daha aktr: "Jetzt, wo zwei Brder im Streite liegen, muss doch die Herrschaft bei dem Einen bleiben (yalnz bir kii hkmdar olabilecei iin), wenn nicht beim aelteren, so doch beim jngeren...". m Bk. D. M. Dunlop, ayn. esr., s. 97 vdd., 105 vdd.; El-Mes'd, Murc..., I, s. 180. 4 slm kaynaklarnda (bn Rusta, Gerdiz) Arap harfleri ile yazmh olup isa {oysa), iad (absad), ian (V. Minorsky, Hudd..., s. 451) diye okunabilen Hazar unvan, bk. J. Thry, A Khazar "Ha" meltosgrol, s. 1-4; "ay-ad", bk. V. Minorsky, Addenaa.., s. 261; Doerfer, II. s. 1 vd. Ms Veya Knde. Tafsilen bk. G. Doerfer, ayn. esr., III, s. 609-612. u * Bu sebeple hkmdar ailesi mensuplarnn ldrlmeleri hlinde kanlarnn dklmesi yasakt. Bk. M. F. Kprl, Trk ve Mool Slalelerinde Hanedan Azasnn damnda Kan Dkme Memniyeti, s. 1-9; W. Eberhard, Oriens, II, 1. 1949, s. 160.

276 /TRK ML KLTR ri tam baarya ulamad takdirde (Kut'a nail olamadnn anlalmas hlinde) devlet paralanmakta, iki veya daha fazla mstakil sahaya ayrlmakta, yeni devletler domaktadr (Hunlarda, Bulgarlarda, Gk-Trklerde, Tabgalarda, Trgisjerde, hatt lslm-Trk devletlerinde olduu gibi). Grld zere mesele dorudan doruya "karizmatik veraset"le ilgilidir. O hlde Trk mme (Kamu) hukuku hkmranl temsil hakkn bir ahsta toplamaktadr347. Buna gre de devletin olduka merkeziyeti bir karakter tamas lzm gelir: Asya Hunlannda Hsien (Bilge)348 eligler bata olmak zere sah-sollu 16 yksek makam igal edenler, "Ordu"dan (bakentten) talimat alan349 Hun prensleri idiler. Bunlar arasmda en yksei "Sol/dou/Bilgelik1' olup daima velahd gsterilenler tarafndan igal edilirdi. Yine in kaynaklarna gre, mensuplar ok kere "Babakan" olan Hu-yen boyu ve dier sol-sa yksek idare mevkilerini muhafaza eden Pu, Lan, Ch'iao boylan Hun imparator ailesi ile akraba bulunuyorlard . Avrupa Hunlannn iki nl babuu: Bask ve Kursk, hkmdar ailesinden idi55!. Gk-Trklerde eitli blgelerin banda vazife gren adlar hkmdar ailesine mensup olduklar gibi, On-oklann bandaki or'lar ve erkinler de kendilerine, merkeze bal olduklarn belirlemek zere, birer ok verilerek gnderilen babulard352. Trgi kaan "Trk-bodun"dan idi3 3. Hatt Bebahk gibi uzak blgelerin bana, hanedan mensubu idareciler gnderiliyordu**. Attil geni lkesinin douda Urallara ve Balka yaknlarna kadar olan ksmm olu lek'in idaresine vermiti355. 630'dan nce Gk-Trk imparatorluunun bat kanad olan Hazar lkesi Ana ailesinden bir prensin idaresinde156, Karadeniz kuzeyindeki Bulgar boylar yine Ana ailesi mensubunun nezaretinde (bk. yk. Bulgar devletleri) idi. Macarlarn 7 kabilesi Hazar bakanlnca vazifelendirilen 7 "Buyruk"un kontrolnde bulunu-

KLTR/277 yordu . Uygur hakanlnda 11 boy banda 11 "kumandan-vli" vard358. 729'da Toharistan'da yabgu bulunan Kutlu da yine Ana ailesine balanmaktadr359. Malp edilen Trgilerin bana Bars Bey "kaan" yaplmt (bk. yk.). Byk Bulgarya devletini modana getiren 5 boydan herbirinin banda hakann oullar bulunuyordu . Ouz-Yabgu Devleti gibi nisbeten kk siys teekkller de phesiz ayn tarzda idare edilmekte idi. Mesel douda Uygur hakan Moyen-or, henz "Tegin" iken, Ouzlarn banda vazife almt \ imdiye kadar allagelen "Eski Trklerde devlet topraklan hkmdar ailesinin ortak mlk saylr1* gibi yanl deerlendirmelere kars belirtmek faydal olur ki, Trk ilinde yksek idar grev alan hanedan yeleri, (vergi tahsilatnn ve asker celbinin /a. bk. Kltr: ktisat, Ordu/ devlet snrlar dahilinde btn lke lsnde icra edilmesinden, lke lsnde trenin hkim olmasndan ve btn i ve d ilikilerin, devletin ana siyaseti erevesinde yrtlmesinden de anlalaca zere-) kimseye hesap vermiyen birer "derebeyi" durumunda deil idiler 62. Ancak, tbilik stats altnda hkimiyete balanan yabana siys teekkllerin katld imparatorluk (l-hkanlk)'larda durum biraz farkl grnmektedir. nk "tbi" (vassal) yabanc lkeler kendi i ilerinde serbest idiler. Mesel Asya Hun imparatorluu'nda M.. 176 ylnda yalnz Asya'da bu durumda olanlarn says 26 idi. Attil zamannda Bat Hun idaresine "tbi" Germen, ranl, Fin-Ugor ve slv topluluklarn yeknu ise 35'in stnde idi. Trk kanat eliglerinin kontrol ve sorumluluktan altnda bulunan bu "tb"lerin merkeze ballklar, harite temsilci bulundurmamak, d mnasebetlerini Trk devletleri aracl ile yapmak, belirli vergi demek ve gerektiinde asker destek salamaktan ibaretti363. Kampus Ma-uriakus savanda Attil'nn 200 bin kiiyi aan ordusunda, bu "vassal"lann, Trk usl seri harekete elverili olmayan yaya destek kuvvetleri asl Hun

*B. SzszM Hnok..., s. 197; Doerfer, aytu esr, 111, s. 161 vdd.; ayn. mell., Oriens, XXI-XXII, s. $25. Yukarda iktisadi ve sosyal bakmlardan Trk ilinde feodalite sisteminin yer almad aklanmt Hukuki bakmdan da ayn sonuca varld grlyor. Zira feodalite (geni mnas ile derebeylik) insanlarn topluca yksek devlet otoritesine (merkez iktidara) deil, kiinin dier bir kiiye balanmas halidir ki, Trk devletinde byle bir durum yrrlkte olmamtr. "* Hsien sz Trke Bilge kelimesinin ince transkripsiyonudur, bk. P. Pelliot, TP, XXVI, s. 210. W B. Szisz^ayn. esr^ s. 240: M Mori, Heconsideraton..., s. 24. **M. Mori,aw. esr, s. 24-30 m W. Vaczy, Miatlar Avrupa'da, s. 106. TO Ed Csavannes, Docitme/us... s. 27; Gy. Nmeth, HMK s. 42, bk. yk. n. 328. 553 Kitabeler,I,dou, S, 11, dou, 16. *** Kitabeler, II, dou, 25; Ed. Chavannes. oyn. esr., s. 85 n. 4. W B. &$r,aw esr., s. 181. ?Sfc Bk. yk. Hazar Hakanl; ayrca K. Czegkfdy,^ Komi Kazar Trtenelem..., s. 125.

Gy. Gyrffy, Tanulmnyok..., s. 102 vd. Bk. Ed. Chavannes, Documents..., s. 94; V. Minorsky, Tamim bn Bahr's joumey, s. 284,298; E. G. Pulleyblank, Some Remarks on the Toquzoghu2 Problem, s. 38. Ed. Chavannes, Notes additionees..., s. 20, n. 2,49. P. B. Golden, Hazar Dili, s. 150. ine-usu, kuzey, str. 5. : Bu itibarla Bat'da "Senyriimn senyr benim senyrm deildir" deyiminde ifadesini bulan, geni arazi sahibi, asillerin birbirlerine "sadakat yemin"leri ile bal olduu ve kaynan yukarda aklamaa altmz feodaliteyi, Bozkr Trk devletinde tesbit etmek herhalde mmkn deildir (bk. a. s. 282 ve Blm IV, n. 32). 1 Bk. B. Szsz, s. 180. Tbi topluluklarn -grdmz gibi- mlye ve vergi ilerinin merkezden gnderilen tudunlar ve idar-asker ilerinin yine merkezce tyin edilen "buyruklar [dbuyruklar] tarafndan dzenlenip yrtld anlalyor. Bk. M- Mori, Bozkr Devletlerinin..., s. 221 vdd.

2781TRK MLL KLTR

KLTR/279 andlamalara ramen Hunlan aldatmaya almlardr372. Trkler siys andlamalannda umumiyetle sz vermekle iktifa ederlerdi; fakat bazan bunu Trk halk arasnda yaygn olup karlkl dayanmay kan kardelii hline getiren "and ime" treni73 ile takviye ettikleri de olurdu374. Resm mahiyet tayan mzakerelere Trke'de "kengei" denildii anlalmaktadr. Trk siyasetinin d cephesi phesiz devletin devamn salamaa ve bu bakmdan ncelikle ticari mnasebetleri tanzime ynelmiti (bk. a. ktisat). Bunun iin Trk hkmdarlarnn komu memleket hanedanlar ile akrabalk kurduklar ok sk grlr. Ayn zamanda siys mahiyetteki bu evlenmeler, bilindii gibi, Trk tarihinde Byk Hun devleti ile balamt. En tipik rneklerinden biri de Mo-tun ile ilgilidir. Zaten bir Han prensesi ile evli olan Tanhu, M.. 179 ylnda, in'deki huzursuzluk yznden iki devlet arasndaki mnasebetlerin bozulup ticar faaliyetin aksamasn nlemek maksad ile ihtiyar imparatorie L'ye evlenme teklif ederek in'i ortak idare etmee hazr olduunu bildirmi, fakat yal imparatorieden, salar, dileri dklm bir kadn olarak kendini Tanhu'ya lyk bir zevce grmediini beyan eden nazik bir red cevab almt75. Yukarda grld zere, Attil'nn Roma "Augusta"s Honoria ile evlenme teebbs de ayn mahiyette idi. Hazarlarn Bizans ile Kumanlarn Kiyef prenslii ile durumlar da byle olmutur. Gk-Trk ve Uygur hakanlar da daima in sarayna kz verip, oradan kz almlardr. Ancak yabanc prensesler Trk devletinde "Htn11, yni velahdlerin anneleri olamazlard. Bunu bilen in hkmetleri, bilhassa Gk-Trk sarayna giden inli prenseslerin "htn" olmalarnda srar ederlerdi ki, hakanln zayf zamanlarnda bunda baarya ulatklar grlm (bk. yk. Dou Gk-Trk hakanl) ve Uygurlarda bu durum artk yadrganmaz hle gelmitir.
W. Eberhard, in Tarihi, s. 89. inliler Trk devletlerini iinden kertmek iin trl yollara bavurmulardr. Bunlar arasnda biri -belki btn Trk-in mnasebetlerinde geerli olmak zeredaha M..'ki yllarda yle tesbit edilmitir: Hunlan l -ssl elbiselere, 2- hos yiyeceklere, 3- gzel inli hayat kadnlarna, 4- kle istihdamna altrmak, 5- Hun byklerinin in imparatoru tarafndan parlak trenler ve ikilerle arlanmas. Bu areler demeti, "5 yem" diye anlmtr (tafsilen bk. . zgi, Orta Asya Trk Devletlerinin..., s. 89). 73 Bk. A. nan, Eski Trklerde ve Folklorda And, s. 279-290. Bk. Asya Hun devletinde "and ime" treni ile ilgili vesika (M. 48): De Groot, ayn. esr., s. 223; B. Szasz, ayn. esr., s. 496; GkTrklerde: Liu, ayn. esr., I s. 64; II, s. 468 n. 49; Uygurlarda, Avar-larda: A. nan, ayn. esr., s. 280; Kumanlarda: L. Rsonyi, Tarihte Trklk, s. 155; Bulgarlarda: A. Kollautz, ayn. esr., I, s. 85; Kpak, Krgz, Yabaku vb.lerde, DLT, 1,362; Macarlarda: F. Eckhart, Macaristan Tarihi, s. 8. Her iki taraf temsilcisinin parmaklarndan alnan kanlarn arap ve su ile bir kutsal bardakta kartrlarak tadlmas seklinde yaplan trende beyaz at kurban edilirdi (bk. De Groot, gst. yer.; G. Fener, ayn. esr., s. 9). 1,5 De Groot, ayn. esr., s. 73; B. Szsz, ayn. esr.,, s. 55; W. Eberhard, in Tarihi, s. 90.

ordusundan ok fazla idi964. Trk imparatorluuna ancak hkmdarlar, krallar, efleri vastasiyle bal olan ve ancak, iktidara bakaldrdklar zaman "zerklikten mahrum braklan veya balarna Trk idaresince "sorumlular tyin edilen bu gibi lkeler365, Trk idaresi ortadan kalkt zamanlarda, kendi kavmi bnyelerinden birey kaybetmeksizin tekrar ortaya kyorlard.
fi- DPLOMAS (EL-BLGELK)

Byk Trk imparatorluklarnda siys temaslar yrten d ileri dairesi en mhim kurululardan biri idi. Asya Hunlannn merkezinde eitli dillerde konuan ve yazan kalabalk bir hey'et alrd. Bat Hun imparatorluunun bakentinde ktipler, tercmanlar, kuryeler faaliyet hlinde idiler^.Tabgaiarda bttekin'ltv, Gk-Trklerde, Trgilerde ve Uygurlarda bitegcle, thmga'l&r*67 ve tamgacla, Ouzlarda turac,\dxy devlet meclislerinde d politika ile ilgili olarak alman kararlar yaz ile tesbit etmek ve yrtmekle vazifeli idiler. Yazlara tanhunun, hkan'n resm mhr (tamga, tura) baslrd. Casusluk yapmadklar mddete elilere dokunulmazd. pheli hareketleri grlen yabana temsilciler hapse atlr veya lkenin uzak bir yerinde, belirli bir zaman iin, ikamete memur edilirdi. inlilerin, Hun ve Gk-Trk imparatorluklar iinde (mesel Kapgan Kagan'n ldrlmesinde, yk. bk) ve Bizans'n Bat Hun imparatorluunda kesif casusluk faaliyetleri grlmtr. Bunlarla ok uralm, mesel hkmdar Rua, Hun topraklarnda tacir, seyyah, oyuncu kisvesi altnda, halk isyana kkrtan Bizansllarn memlekete girmesini yasaklam ve bunu yapt andlamada bir madde olarak belirtmiti368. inliler Trk devletlerini kertmek iin bilhassa Trk hkmdar ailesi yelerinin ve idarecilerin aralarn aarak birbirlerine drmee byk ehemmiyet vermilerdir. I. Gk-Trk devletinin in tahakkm altna dmesinde bu gayretin ac sonulan kitabelere kadar aksetmitir3*'9. Yazl andlamalara bile riayet etmiyen Bizans'n (441, 447 Balkan seferlerinin balca sebebi) iki yzll Trk-ad' tarafndan elilerinin yzlerine vurulmutu (yk. bk. Gk-Trk Hakanl). Ssnler hile ile Trk elilerini ldrtyorlard370. Ruslar da ayn eyi yapyorlard371. inliler
** B. Szasz. A Hrtok.., s. 280,297. "**Bk. P. Vczy, Hunlar A\*upa'da, s 103; ayrca Gk-Trk hakanl. m 8. Szisz, ayn esr., s. 254; E Altbeim. Attil.... s. 136 vd. *7DLT, 1.S.H3. ** B. Szasz, ayn. esr., s. 178. 569 Kitabeler. I, gney. 5-7, doa, 6; kuzey, 4-6, dou, 6. **Ed. Chavanncs, iyocuments.., s. 234. ' ' AN. Kural. ...Karadeniz Kuzeyindeki Trk Kavimleri.., s. 80 vd.

280 / TURK MLL KLTR

KLTR/ 281

Trk devletinin birletirici karakteri icab olarak, Trk siyasetinin bir de i cephesi vard. Bu, Trk devlet bakannn vazifeleri arasnda saylan "dank Trkleri*' toplamak esasna dayanyordu. Trk tarihinde ilk defa Tanhu Mo-tun tarafndan (M.. 209-174) bu gayeye ulald anlalyor. nk o zaman henz Yakn Dou ve Avrupa istikametinde g etmemi olan Trkler, Hun devletinin Asya'da salad idare birlii iinde toplanm grnmektedir. Daha sonralar dnyann birok yerlerinde tarih roller oynayan eitli Trk ktlelerinin balangta bu Hun imparatorluunda yer aldklar, grdmz gibi in, Bizans, Ltin ve slm kaynaklar ile tesbit edilebilmektedir. ''Dank Trkleri" toplamak ii 2. defa olarak Gk-Trk devletinde mahede edilir. Byk kaan Kapgan(692-716)'n ana siyset izgisinden biri bu idi. Trk birliini gerekletirmek gayretleri ile o, "deta ada denebilecek bir siysi kavraya" sahip bulunuyordu376. Gerekten eski Trk ilinde dikkati eken hususlardan biri de, Bozkr hayat attlann devam ettirmek, Trk yaayna elverili blgeleri el altnda tutmak, il dahilinde idari birlii korumak, asker gc daima zinde bulundurmak, tre'nin sreJdi geerliini salamak, Trk kltrn yozlatrabilecek d etkilere kar hassas davranmak siyseti idi. T Mo-tun'dan beri bu siys karakter izgisinden aynlnmam, baz mstesna sapma halinde de ayn izgiye doru gayretler sarf edilmiti. in'de ve in yalannda kurulan Trk devletleri bu komunun kltrel basksna kar direnerek dillerini, geleneklerini korumu, Ak-Hunlar Budizm vb., gibi yabanc inanlann halk arasnda yaylmasn engellemi, Avrupa Hun'lan ne Antik-a kltr unsurlarn, ne Hristiyanl benimsemi, Gk-Trk hakanl Trk sosyal ve manev hayat muhtevasn soysuzlatracak budizm, taoizm gibi din-felsef akmlan reddetmi, Hazarlar, Peenek'ler, Kuman'lar, siys birlikleri dalncaya kadar kendi kltr deerlerini muhafaza etmilerdir. Ouz ad ile anlan ktleler ise, tarih sahnesine ktklanndan bu yana, Trk kltrnden kaynak alan bu mill siyaseti Orta Asya'da, Orta Dou'da, Anadolu'da devam ettirmilerdir. Ancak, grdmz zere, Trk aile sisteminin sarslmas, ordunun zaafa uramas, Trk dnce ve inancna ters den dinlere girilmesi vb. dir ki, bir ksm Trkleri, devletleri ile birlikte, yok olmak kibetine srklemitir. Bu da. ne pahasna olursa olsun mdafaas gerekirken, sahip klamayan Trk mill siyasetinin ihmal edilmesi sonucundan baka birey deildir. Mill siyaset ilkelerini belirleyip, yzyllarca takip etmek byk milletlerin iidir. Dier bir gerek de, mill siyasetin mill duygulara dayanmakta
A-v Gabain, Kk-Trkierin Tarihine Bir Bak, s. 689. Bk. W. Ebcrhard, ift Tarihi s. 89.

oluudur. Bu kavrama yabana topluluklarda siyasetin mill karakter kazanmas mmkn deildir. Trklerin daha M..'ki. asrlardan beri ak bir mill anlaya sahip olduklar ise tarih vesikalarla tesbit edilmitir378.
7 ORDU (50) ***

Bozkr Trk devletinde hemen her Trk savaa hazr durumunda olduundan ve askerlie husus meslek gz ile baklmadndan, Trk ordusu ile dier btn yerleik ve orman kavimlerinin ordular arasnda u byk fark derhal dikkati eker: 1- Trk ordusu "cretli" deildi Dier milletlerde asker kuvvet ounlukla, para ile tutulan kimselerden tekil edilirken (-ki bu sistem dnyada son asrlara kadar srp gelmi ve lk ve Ortaalarda birok Trk genci de Roma, Bizans ve Abbas hilfet ordularnda cret karl hizmet grmtr-), Trklerde ordu, devletin tabi savunma gc saylrd (Yalnz, daha ziyade ticaret ileri ile megul Hazar hakanlnda yabana cretli asker de istihdam edilmitir). 2- Trk ordular daim idi (zira kadn-erkek, yah-gen herkes her an savaabilecek durumda olup, bu, Bozkrl'nm en tabi hayat tarz icab idi). Trklerin sporlar, elenceleri ve avlanmalar bile asker egzersizler niteliinde idi.
Asya Hun tarihinde M.. 55'de, Tanhu Ho-han-yeh ile kardei i-i ve taraftarlar arasnda cereyan eden tartmalar dolaysiyle in yllklarnda nakledilen szler (bk. yk. lde stiklal) Fr. Hirth tarafndan, devlet siyasetinde "mill sererin dnya tarihinde ilk defa dile getirilii olarak nitelendirilmitir: "... Es sei doch wohl am besten cbinesischen obercheit im ruhiges Leben zu fiihren, der zielbewsste, nur auf das kriegerische Unterjochen der Nachbarvlker gerichtete, in der Weltgeschichte einzig dastehende Ehrgeiz dieses volkes geltend" (Fr. Hirth, Ueber Wol-gaHunnen..., s. 270). Ayn duygu, Bizans imparatorlar, Herakleios (veya Maurikios) ile (7. yy. balan), Leon VI. Phylosophos (10. yy. ba) taraflarndan hazrlanan "Taktika* adl eserlerde yle belirtilmitir: "Trkler hr insanlardr, debdebe ve servete deer vermezler, en hassas olduklar husus, hasmlar karsnda kendilerini kahramanca temsil etmektir, baka eyle megul deillerdir..." Bk. Gy. Moravcsik, Blcs Leo Ta/aikja..., s. 340. 1 Ordu sz aslnda M..'ki Hunlardan beri, daha nce de belirtildii gibi, devlet bakannn bulunduu yeri (karargh, saray) veya oturduu ehri (bakent) ifade ediyordu. ok sonralar imdiki mnasn almtr. Bugnk mnas ile ordu (asker gc)'ya eski Trke'de -s* denilmekte idi (M.. Hunlardan beri, bk. K. Shiratori, ber die Sprache der Hiung-nu Staemme, s. 11, bk. B. Szsz, A Hnok.., s. 27. Kitbelerdeki "sng, sngk, slemek vb." kelimeleri ijn bk. ETY, IV, s. 100-102). Trke'de yine umumiyetle ordu karl kullanld bilinen Meg" (eri) sz de {ETY, IV, s. 37) aslnda "sava nizamnda dzenlenmi asker g" mnasnda olmaldr (bk, G. Clauson, 1. Turkish, s. 429b). S kelimesinin ince asll olduu iddias Ubiatiyle yerinde grlmemitir, bk. R. R. Arat, Eski Trk iiri, s. 389; G. Clauson, ayn, esr., s. 781a.

282/TRKMLL KLTR Nitekim yukarda idare tekiltnda saydmz unvan ve rtbelerin sahipleri ayn zamanda, emirlerindeki askeri glerin banda her zaman savaa hazr kumandanlard. Hkmdarn zel muhafz ktalar dndaki merkez ordular, bar devresinde, yksek bir devlet adamnn, kumandan 'in sorumluluu altnda (mesel, Bar Hunlannda Oniki /Onegesios-Ongez/, Gk-Trklerde Tonyukuk, sonra Kl-Tegin) bulunurdu. 3- Trk ordular temelde svarilerden kurulu idi, yni atl kuvvetler yannda yer alan ve daha ziyde yardma olarak i grdrlen "yaya'lar sayca da pek azd (Dier milletlerde ise ordular piyade birlikleri meydana getirirdi. Svarilik oralara Trk tesiri ile sonradan girmitir, bk. a.). Bundan dolay da Trk ordularnn yetitirilme tarz, hazrlk eitimleri ve muharebe taktikleri yabanclannkinden tamamen farkl idi. Eski Trk ordusunda en byk asker birlik 10 bin kiilik kuvvet idi. Bu birlie Tabgaiar% Gktrkler ve Uygurlarda "Tmen" ad veriliyordu381. Tmenler lOOlere, 100'lere, 10'lara ayrlm ve balarna ayr ayr kumandanlar (binba, yzba, onba) tyin edilmiti**'. Trk tesirindeki yabanc ordularda da grlen bu 101u tekilt ilk olarak M.. Asya Hun imparatoru Motun devrinde (M.. 209-174) tesbit edilmektedir383. Btn "yerleik" kavimlerde grlen, hareketsiz ktle muharebesi uslne gre yetitirilmi, ar echzath ordularn aksine, hafif silhl ve oynak svarilerden kurulu Bozkrl Trk ordularnn uygulad sratli, an ve artc hcumlara dayanan, dank muharebe sisteminde birlikler arasndaki ibirlii ancak kk birliklerin birbirleriyle olan bu i balantlar ile salanabilirdi. Ayrca sa ve sol (veya dou ve bat) babularnn yksek idaresi altnda eitilen ve onlann emirlerinde savalara katlan ordunun, bu O'lu sistem iinde, on-baslardan tmen baslara doru belirti bir kumanda zincirinde birbirine balanmas, eski Trk siysi kurulularn, sosyal bakmdan ayrlk kabilev

KLTR/283 (tribal) kalptan kurtarp "devlet" btn hline getiriyor3** ve devletin btn gcn, barta ve savata, ortak gayeler etrafnda birletiriyordu. Bu da, aslnda bodunlar ve boylarn sk ibirliinden doduunu belirttiimiz Trk devletinde (bk. yk. l) salamlk ve devamll salayan balca faktr tekil ediyordu. Demek ki, 10'lu sistem sosyal ve idar bakmlardan da fevkalde mhim iki fonksiyon icra etmekte idi: Biri, devlet glerinin tmnn kabile, soy vb. ayrlklarna baklmakszn 10'lu sisteme gre blnerek, merkezden tyin edilen kumandanlar aracl ile en stte tek sevk ve idareye balanmas. Bylece herkesin birbirine yardmc olduu bir millet birlii meydana getiriliyordu. kinci olarak da, btn idar grev sahipleri ayn zamanda "asker" olduklarndan, ordunun vazife ciddiyeti her trl sivil, idar nitelere yansd iin devlet mekanizmasnn asker disiplin iinde almas temin ediliyordu. Bu durum Trk devletinin asker karakterini aklad gibi, Trklere neden "Ordu-millef denildiini de izah eder ve ayn zamanda Trk topluluunda ordunun niin iki temel unsurdan biri (teki ailedir) sayldn gsterir . Bylece kurulan byk Trk imparatorluklar; Asya Hunlan, Avrupa Hunlan, Gk-Trkler devirlerinde, o alarn en kudretli asker gcn meydana getirmi olan Trk ordularnn, mevcutlar hakknda yabana kaynaklarda mbalal rakamlar verilmekle beraber, herhalde yine kalabalk olduklar muhakkaktr. Mamafih Trkler zamann ve evrenin en mkl artlar iinde dahi yiyecek ve malzeme ikmllerini kolayca yapmak arelerim

*** Kumandan ketimesBn Tckcsi bu (Asya Hun unvan olarak bokug eklinde M. 329'dan kalma bh- Trke beyine geer, bk. L. Bazn, Un texte proto-Turc du 4e siecle..., s. 211 vd.), bakumandan babu Kelimenin ash ve geliimi: Bokug~bo~bu~ (ayn. esr., s. 212) Bo (>bo ekli ile Sabar kraliesi Bo-arkln adnda da yer almtr (Gy. Nmeth, HMK, s. 190 vd.). L. Bazin'e gre (ayn esr., S- 219) Trke p'u-ku ~ buku unvan (kabile ad olarak da geer) da bokug (>bu) kelimesi de ilgili olmaldr. * P. A. Boodberg, The Languuge... s. 177; ETY, IV, 120; EVS, s. 258. ^Hunardan sonra Taogaiarda, bk. A. Kollautz, ayn. esr., , I., s. 89; Uygurlarda mesel "binba" ine-Usu kitabesi, kuzey, str. 6, Seluklularda (bk. a.). m De Groot, ayn. esr., s. 55, 59. Fakat Mo-tun, babas tarafndan "10 bin atl" bana tyin edildiine gre (De Groot, ayn. esr., s. 49) bu tekilt daha eski idi; M. Mori, Bozhr Devletlerinin..., s. 215; V UgcD. KCsA II, 1-2, s. 15; I. Zichy, A Magyar strtintt, s. 58.

Bk. A. Altheim, Attil..., s. 126. Ki-ok tanhu zamannda (M.. 174-160) Hun hizmetinde bulunan inli Chung-hang Yeh'in ifadesi ile "btn Hun devlet tekilt insan vcudundaki organlar aras birlik ve ahengi andryordu." (bk. De Groot, ayn. esr., s. 82). 585 Asker 101u sistemin dier idare kollarnda uygulandna dair ciddi belirtiler vardr (bk. G. Doerfer, ayn. esr., ,11, s. 67 vdd.). Yni Trk devletinde askeri-sivil btn tekilt, birbirine bal olarak 10'lu, 1001, 1000'Ii gruplar hlinde alan grevlilerin meydana getirdii yekpare bir mekanizma gibi grnmektedir. Bu durum sivil kesimde de "asker disiplin" salyordu. Baz aratrclar ise 10'lu sistemin ran meneli olduunu ileri srmler ve bu grlerinin doruluunu ispatlamak zere, ayn sistemin onlardan Trklere intikal belgelerini aramaa koyularak, Gk-Trk kitabelerinde geen, fakat fonksiyonunun ne olduu henz bilinmeyen "sadaptt unvann, eski Pers imparatorluu (Akamani hanedan, (M.. 6.-3. asr) vesikaanndak), "sa-adda-bat-ti" (sata-pati=1001) diye okuduklar kelimeye balamaa almlardr (buna bir de "dasapati" [=10*lu] kelimesi ilve edilmitir). (Tafsilen bk. A. Bombac, On theanc'ent Turkish Tide Sadapt, s. 35-41). A. Bombaci'nin bu aratrmasnda, iddiay ispat iin, biri, Kroraina krallna ait (Prakrit lehesinde yazl Kharothi vesikalarnda, asker deil, fakat tanm iilii alannda 101u sistemin varlna iaret saylan "sadavida" /100'l grup/ ve "dasavida" /101u grup/ kelimeleri), dieri Uygur hakanlna it (9. asrn ilk yansnda hakan iin hazrlanan bir maniheist ilh kitabnda grnen "dapt" ve "dcapt" kelimeleri) olmak zere iki delil gsterilmitir. (Kuan kral Kaniaka -M.S. 144-152- kitabesinde nsada-patan deyiminin zikredildi iddias, aratrc tarafndan geerli saylmamtr.)

284 / TVRK MU KLTR ili bulmulard. Baka ordularn gerilerinden askeri beslemek zere binlerce ba ~p sevketmek zorunda kalnrken, Trkler yiyecek ihtiyalarn et konservesi ile karlyorlard. Konserve et in'de ve Avrupa'da ortaya kmazdan en aa 500-1000 sene nce Trklerce biliniyor ve baz Ltin yazarlarnn Hunlarut ve hatt ok sonraki asrlarda Macar'larn bile i et yediklerinden bahsetmeleri, eyerlere bal antalarda taman bu kurutulmu et konservesini tanmamalarndan ileri geliyordu 86. Her an tekniine gre, en tesirli silhlar e donatlm Trk ordularnda (Mesel, "reflexe" yaylar, slkl oklar, engelli temrenler; Sabarlarda "grlmemi sava letleri", Kumanlarda neft atan yangn mermin' mancnklar, bk. yk. Tarih)387 balca silh ok ve yay di. Ok ve yay bir av leti olarak eski alarda hemen btn topluluklarda grlr. Fakat Trkler ok ve yay etkili bir sava silh hline getirmiler ve kendi muharebe taktikleri iin en iyi ekilde deerlendirmilerdir. Yay, sr'atle koan at zerinde etkili bir muharebe arac olarak kullanmak suretiyle "uzak sava1' usln muharebe taktikleri sisteminde bir yenilik olarak gelitirmilerdir (Ok menzili normal olarak 1000-1281 gez/=660-846 metre
Ancak her iki delil de hanilerle deil, Trklerle ilgilidir: Uygur hakanl malmdur. "Kroruina ball* denilen kurulu da Lou-Ian (Turfan blgesi)'da yer alan son Hun (Trk) devletiklerinden bindir (M.S. 5. asr, bk yk. Asya Hunlar). Deliller 10'lu sisteme baland takdirde M. O la Hunlardan beri mevcut eski bir Trk geleneinin Trk devletlerinde devam ettii daha iyi belgelenmi olur. l-ou-lan Hun devletini, o tarihlerden ok nce yklm olan Kuan devleti (bk. yk. Ak-Hun-EfUtler) "hegemonyas" altnda farzedip, 10'lu tekilt Hind-ran meneine ulatrmak dncesinde herhalde isabet yoktur. Kald ki, M.. 2. asr ortalarna doru Orta Asya'da Hunlar nnden ekilerek Afganistan blgesinde Kuan hkimiyetini kuran Ye-i'ler de Hun Bozkr kltr tesirinde idiler (Gebe, yni Bozkrl, bk. W. Eberhard, Orta ve Garb Asya Halktan.,, v. 145; ayn. men.. in'in imal Komular, s. 107). Ayrca 10'lu sistem Hind-ran meneli ise, bunun dier Hind-ran asll kavim ve devletlerde niin grlmedii de sorulabilir. Halbuki bu tekiltn izleri -gecen asrn son yarsnda bile Orta Asya'da Trk blgelerinde (Taranclarda okluu gibi, bk. A. Bombac, ayn. esr, s. 40)- tesbit edilebilmektedir. Akamanilerde 101u sistem mevcut olduu doru katful edilse dahi, M.. 6. asrda bu devlet zerindeki 'Turanl" tesiri (Kyros-Alp Er Tunga savalar ve Pes ordusunda Trk rneine gre reform hareketleri) unutulmamaldr. lve edelim ki, aslnda asker karakterden kaynaklanarak nce orduda gelien 10'lu sistemin sivil hayata yansmas, ancak, yukarda belirttiimiz zere kk-byk idari sorumluluk alan hemen her grevlinin aym zamanda birer kumandan olduu Trk devlet kuruluunda mmkn idi. ** Bk. A. Atfkdi Magyarorszg nepe, s. 67 vd.; G. Fehe>, A Bolgar-Trkk szerepe, s. 96. Hunlarn Avrupa'ya gelmesinden asrlarca nce Trkleri tanm olan in tarihilerinin eserlerinde Asya Hanlarnn i et yediklerine dair hibir kayt yoktur. Esasen i et yeme hikyesi Avrupa'da M.. 5. yzyldan beri Germenler dahil, btn "kuzey" kavimleri iin sylenmitir, bk. S. Eckbardt, Efsanede Auild, s. 144. Ayrca Bozkrhlar, atlarm srtnda eyerin basksndan meydana gelen yaralan, oralara i et koymak suretiyle tedavi ederlerdi. i et yeme masalnn bir kayna da bu olmaldr: A. Solynosy. La Ugende de la "Vtande amortie sous la selle", bk. O. M. Helfen, Huns and Hsitmg-nu, s. 233. m Bk. A Y Yakubo5vldy, Akn Ordu ve nhitat, s. 12.

KLTR / 285 1 gez=66 cm/arasnda deiir). Mifer (tolga) giyen, kendileri ve muharebe atlar iin zrh (yark) kullanan bozkr Trkleri3 at sayesinde sr'atli manevra kabiliyetine sahip olduklar iin uzaktan sava tercih ederlerdi. eitli yaylar vard. Bunlardan gerilmesi en g, fakat vuruculuu en fazla olan, tersine gerilmek suretiyle kullanlan ift kavisli Hreflexel* yaylard**9. Oklar da eitli idi. Bunlar arasnda da, Hunlarn yapt ve ilk defa Mo-tun zamannda kullanld bildirilen slkl (veya vzldayan) oklar390 en korkun olan idi. Trkler doludizgin giden at zerinde her drt cihete isabetli ok atmakta mahir idiler. Dz, yivli veya engelli temrenler (ok-ulan) kullanan ve iyi kement atmasn da bilen Trkler yakn muharebede karg, mzrak, sng, kalkan ve kl391 kullanrlar ve birliklerine gre deien ekillerde flamalar tarlard. Kutsal Trk sanca, tu (banda bir demet at veya yaban sr kuyruunun dalgaland ve ipek kuma eritlerinin asl bulunduu snk bayrak) idi. Ayrca trl bayraklar vard Sava meydanlarnda svariler, atlarn renklerine gre, belirli kanatlarda mevk alyorlard393. Bunun drt kozmik cihetle ilgili olduu ileri srlmtr394. Eski Trklerin sava zamannda en ok ekindikleri husus, yamur yamas ile yaylarn slanarak ie yaramaz hle gelmesi idi . Asya Hunlanndan beri Bozkrl Trklerin, gece seferlerinde "dolun ay" zamanm, yni ak havay tercih etmeleri396 bu yzden olmaldr. Dmandan esir yakalayan taltif edilir, savata len Trklerin cesetlerini dman elinde brakmamaa allr, byle cesetleri alp getirenlere lnn mallan verilirdi .
** De Groot,ayn. esr., s. 3; Lu, ayn. esr., I, s. 269; A. v. Gabain, Kk-Trklenn..., s. 694. Kul-Tegin'in zrhl at, bk. Kitabeler, I. dou, str. 33. 389 K. Sebestyen, A Magyarok Ijja es nyiia, Szeged, 1933; G. Feber, ayn. esr., s. 95; "compose- reftoe" yay iin bk. G. Montandon, Traiti d'Ethnologie culturee.., s. 407 vdd. 390 De Groot, ayn. esr., s. 49; L. Ligeti, ayn. esr., s. 5; W. Eberhard, in'in imal Komular, s. 86; ay rca, N. Diyarbekirli, Hun Sanat, resim 100. 391 Bk. gel, Trk Klcnn Mense ve Tekml, s. 431-460. 392 Gk-Trk andaki bayraklar iin bk. B. gel, Trk Kkr Tarihi, s. 205. 393 M.. 201'de in imparatoru Kao-ti'yi kuatan Mo-tun'un sava, nizam byle idi (douda boz at llar, batda kr atllar, kuzeyde yaz atllar, gneyde dom atllar) bk. De Groot, ayn. esr., s. 63. Savaa girecek atlarn, svarileri tarafndan, kuyruklarnn kesilmesi de eski Trklerde yaygn bir det idi. "etin savalara girmek zere hazrlanan eder, atlarnn kuyruklarn kesip -ldkleri takdir de mezarlarna dikilmez zere- tu yapmak suretiyle kendilerinin fedai olduklarn iln ederierdt (A. nan, amanizm, s. 198). Zafer iin Tanr'ya eski at kurban ile ilgili bir niyaz belgesi olduu anla lan bu det, sonralar atn kuyruunu balama (dmleme) eklinde de devam etmitir (Bk. DLT, I, s. 472). 394 A. Alfldi, Trklerde ifte Krallk, s. 518; A. v. Gabain, Renklerin Sembolik Anlamla/% s. 107-113; ayrca bk. J. Harmatta, Sznes lov nepek, s. 26-34. 395 Bk. Liu, ayn. esr., I, s. 188. 396 Liu, ayn. esr., II, s. 499 n. 52; W. Eberhard. in'in irnatKomular, s. 76 vd, w W. Eberhard, Jyn. esr., s. 76; L. Ugeti, Asya Hurdan, s. 39; De Groot, ayn. esr., s. 61.

286/TRKML KLTR "Turan Taktik? CKurt oyunu"): Byk ounlukla oku svarilerden kurulu Trk sava birlikleri, at dolaysiyle salanan sr'at sayesinde398, ar hareketli ve sk saflar hlinde ktle muharebesi yapan yabanc ordular karsnda stnlk kazanyorlard. Kendi taktiklerini uygulamak iin ordularn daima taamz esasna gre dzenleyen ve eiten Trklerin savanda en belirli zellik, dman cephesinde aknlk yaratan "baskn" eklindeki taarruzlard. Bylece ok kere birka saat iinde netice almay tercih ederlerdi. Uzunca bir sre savamak gerektii zamanlarda Trk birlikleri, aldklar emri, arpmann ve muharebe sahasnn icaplarna gre icrada kendi inisiyatiflerini kullanmakta tam hareket serbestlii iinde mtemadiyen dalrlar, birleirlerdi. Bozkr sava tarzn, grerek tasvir etmelerine ramen, iyi kavrayamayan Batl ve Doulu yazarlara "nizamsz ve tell" gibi grnen bu akclk Trk ordularnn en byk avantaj idi. te bu prensipler zerine kurulu Bozkr muharebe uslnn iki mhim hususiyeti vard: Sahte ric'at ve pusu. Yni kayor gibi geri ekilerek dman, embere almak zere, pusu kurulan mahalle kadar ekmek ("Kurt oyunu"). Bu sava uslne, Trk yurdunun kadm adndan dolay "Turan Taktiki" denilmitir . Trkler Bozkr devresi boyunca kazandklar byk savalarn ounda, stn bir fiziki gc ve fevkalde kuvvetli bir i organizasyon ve disiplini gerektiren bu taktiki tatbik etmilerdir (Hatt daha sonraki alarda bile: 1071 Malazgirt, 1396 Nigboiu, 1526 Moha vb.). Trklerin eskiden beri uygulayageldikleri harp stratejileri iki esasa dayanyordu: Keif seferleri (yelme) ve ypratma savalar. Ele geirilmesi plnlanan lkelerin nceden kk mfrezelerle gzden geirilmesi, bu memle'Trk ordulann "frtna srat? M-.'ki in kayna Shih-chi'de ve sonra Sui-shu, Tang-shu (M. 6. yy.)'da; Ltin yazar (M. 4. asr 2. yars) A. MarceHinus'da, Bizans tarihisi Priskos, Got yazar Jordartes (6. asr) ve Emcni tarihisi Mateos'da ve Aristagues'de belirtilmitir: Attil es Hunjai, s. 35 vd., B. Szsz, ayn. esr., s. 523 n. 196; F. Althctm, ayn. esr., s. 116; Liu, ayn. esr., I, s. 122, 430; . Kafesolu. Dou Anadolu'ya lk Seluklu Akm, s. 267 vd.; F. Smer, Ouzlar..., s. 54; DLT, I, s. 49; "at Trkn kanaddr". ' Mesel, A. Marceilinus: Bk. B. Szsz, ayn. esr., s. 524 ve . Akkaya, Eski Alman Destanlarnda Attil run Akisler^ s. 555 vd.; inli Li-yn: Bk. Liu, ayn. esr., I, s. 130 ve a. n. 400. ^ Tafsilt iin bk. J. Dark, Hadtnenelnu...XXX\', 7 vdd.; ayn. mell., Byzantion, X, s. 443 vdd. Asya Hunharndan beri kaynaklarda zelliklen belirtilen bu sava uslnn stelik trl yabanc kaynaklarda tarifi yaplmtr: Tabga imparatoru T*ai-wu'dan: A. Onat, 5. Asrda Kuzey in'de..., s. 132, Sui-shu "dan: Liu, ayn. esr., I, s. 122,430; in imparatoru Kao-tsu'dan: ayn. esr., I, s. 43u vd.; Bizans imparatoru Herakleios'dan: J. Dark, Turan hatsok..., s. 30-33; mparator L. Phylosop-hos'dan. A magyarok eldeirot, s. 72. Rus Nestor Kroniki'ndc, A. HodinkaM Magyar evknyvek..., s. 63- slm yazan el-Mes'd'den: Bk. M. Canard. Extraits des sources arabes, Bruxelles 1950, s. 35 vd. Turan Taktikinin etraflca aklanmas: Bizans imparatorlar Herakleios (Maurikios) ve L. PhykKophos'un "Taktika" adl eserlerinden naklen bk. Gy. Moravcsik, Boks Le... s. 339-346; ayrca bk. A. Donuk, 26-30 Austos 1922 taarruzu ve Turan taktii, s. 450-49$.

KLTR/287 ket ne kadar uzak olursa olsun, ilk art idi ve aknclar vastas ile dzenlenen keif mahiyetindeki seferler, bazan yllarca srerdi (Hunlar tarafndan Orta Avrupa'nn zapt, Ouzlar tarafndan n Asya blgesinin fethi). Msbet sonu alnan keiflerden sonra ypratma harektna giriilirdi. Kk aknc mfrezelerinden baka, daha kalabalk seri hareketli kuvvetlerce dmann ynak merkezlerine, mhim yol kavaklarna, yiyecek ve malzeme depolarna yneltilen bu harekta, dman takatsiz drlnceye kadar devam edilirdi (in'e kar bitmez tkenmez gibi grnen yldrma seferleri, Dandnakan ve Malazgirt muharebeleri iin hazrlk devreleri). Keif ve ypratma seferleri srasnda, hasm tarafn moralini bozmak maksad ile eitli korkun ve inanlmaz rivayetlerin yaylmas da ihmal edilmezdi (bilhassa Avrupa'da Trkler etrafnda rlm efsaneler). Trk lkesini emniyette tutmak ve an basknlar nlemek zere, etrafa gzcler dikerler ve uygun yerlere, erken haber almay salayan, iinde daim nbetilerin bulunduu ate kuleleri {kurgular) in ederler 1 ve ayrca hudud boylarnda belirli genilikte, insandan ve askerden arndrlm arazi brakrlard. Bu, Trklerin mdafaa tertiplerinden biri gibi grnmektedir. Mo-tun byle bir araziyi hasm tarafa vermemiti. Attil "Anatolios Barmda (448) Tuna'nn gneyinde 5 gnlk mesafeyi kaplayan arazinin Bizansllar tarafndan boaltlmasn art komutu. Macarlarda "gyep elve" denilen sistem402 bu mdafaa tertibatnn devam olmaldr.
Spor

Seferler, devaml ypratma ve yldrma harekt arasnda, fertleri bir askerlik havas iinde yetien Bozkr Trk halkna srekli basanlar salayan balca hususlardan biri de ayn zamanda sava hazrl vasfnda olan daim spor hareketleri idi. Ata binmek, ok atmak herkesin tabi megalelerindendi. At yarlar, cirit, glle atma, gre, doanck (yrtc kularla avlanma) vb. mcadele azmini keskinletirirdi. Kadnlarn da itirak ettikleri eitli top oyunlar (futbol, golf ve poloya benzer nevileri) Hunlardan beri Trkler arasnda oynanmakta olup 3 Gk-Trkler anda in'e de yaylmt404. Fakat Trklerin, Bozkr'da nisan ve mays aynda ilk gk grlemesi ile balayan sazl, trkl, elenceli bahar bayramlarnda da tertipledikleri at yarlar ve eitli msabakalar dnda en mhim sporu avclkt. Bilhassa binler11

Tonyukuk, str. 34; Gy. Moravcsik, Btcs Le..., s. 342; G. Clauson,... Turkbh, s. 653a. F. Eckhardl, ayn. esr., s. 41. 11 B. Szsz, ayn. esr., s. 513. M W. Eberhard, in Kaynaklanna Gre Trklerde ve Komularnda Spor, s. 209-215. slm devirdeki yaygn evgen (en) oyununun asl bu top oyunlar olmaldr.
12

288 /TRK MIL KLTR

KLTR/289 ulatrlmtr . Ho K'-ping Turan taktikini uygulayan ilk yabana kumandan olarak bilinmektedir. Atl birlikler yolu ile Trk silhtan, osunda Bozlar Trk svari elbisesi olan cakett pantolon, Hun bal ve izme de in 'e giratf u. Srek avlan da orada grnd ve bu slahat ve taklitler Gk-Trfder anda
414

cc vahi ve zararl hayvann telef edilmesi ile sonulanan srek avlar gerek bir sava manevras mhiyetini tayordu. in kaynaklarna gre M.. 62 ylnda Hun imparatorunun idaresinde tertiplenen byle bir srek avna 100 bin svari katlmt405. Dier bir srek avnda 700 li (a. yk. 350 kilometrecik bir evre kuatlmt406. Altaylar'da ok eskiden beri bilinen kayaklk, baz aratrclara pire, oralardan her tarafa yaylmtr407.
Trk ordusu = Brii

Bylece daimi sava egzersizi karakterindeki spor hareketleri dolaysiyle zindelii, eviklii yannda muharebede "yrtclm koruyan Trk ordularnn yerli ve yabanc kaynaklarda kurtlara benzetilmesi dikkate deer: "Tanr g verdii iin babam kaann askeri br gibi, dman koyun gibi imi?"*. Mehur Tabga hkmdar Tai-wu'ya gre "Kurt srsn andran Trk ordusu karsnda in askeri taydan ve dveden farkstz"d\ . Dier taraftan Delhi sultanlnda umm telkkiye gre de "Trk'n karsnda Hindu, anlan karsnda ceyln gikT idi (bk. a. IV. Blm, Kltr: Ordu). Uzun seferler esnasnda trh glklere ve deiik iklim artlarna kolayca gs gerebimesi zamanmz aratrclarn bile hayrette brakan Trk ordusu salaml, kudreti ve silhlarnn stnl dolaysiyle yabanclar tarafndan ilk taklid edilen Bozkr messesesi olmutur: in ordusunu oku svariler tekili yolu ile Trk usulnde dzenlemek ve donatmak teebbs nce, M.. 318 tarihli andlama srasnda Hunlara kar askeri gcn takviye etmek ihtiyacn duyan ve kendisi de Hun tarznda giyinen Chao (an-si'de) devleti hkmdar Wu-ling (M.. 325-298)411 zamannda grlm (General Li-mu'nun almalar), daha sonra, Ch'in imparatoru mehur Shih-huang-ti (M.. 247-210) devrinde hzlandrlm (General Mung-t'ien), Han imparatoru Wu-ti(M.. 141-87)'nin kumandanlarndan Wei-ts'ing ile bunun yetitirmesi olup, Hun sisteminde 140 bin kiilik bir svari kuvveti karan Ho K/-ping (M.. 117) tarafndan baarya

da devam etti Orta-dou ve Bat'ya gelince415, buralarda yay-ok kullanan svari birlikleri tekil etmek ile silh ve muharebe tehizatn Bozkr sistemine uydurmak teebbslerini adm adm izlemek mmkndr*16. Sylediimiz gibi, ilk reform hareketi Kyros'un gayreti ile Pers ordusunda grlm, bunu, byk Dou seferinde ran'n kuzey-dou blgesinde Trk Bozkr kltrndeki "Turanl" topluluklarla karlaan Byk skender (lm. M.. 323)'in Makedonya ordusunda giritii reform takip etmitir. Ktle savana dayal ar techizatl yanak nizam("phalanx" sistemi)'l kuvvetlere hafif silhl ok-usvariler ilve etmek eklinde beliren bu teebbs, sonra kere daha tekrarlanm ve balangta 'Turanl" cretli askerlerin orduya alnmas ile gerekletirilmee allmt ki, yeni sistem, Roma ordularnn slahnda da rnek kabul edilmitir. nceleri pek az sayda ve yalnz resm-i geitlere katlmak iin bir lks meguliyetle grevli durumda iken, daha sonra savalarda yer alan, fakat yine de attan inerek yaya arpan svarilerin bulunduu Roma ordusunda, ou yabana, ilk "Bozkrh" tipi svari birliinin Ceasar (Sezar) zamannda kurulduu grlmekte ve yaplan incelemelerden sahte ric'at ve pusuya daO. Franke, ay/. esr., I, s. 195 vd., 343; De Groot, ayn. esr., 37 vdd., 107 vd., 118 vd.; L. LigcU,Auil es Hunjai, s. 36 vd.; R. Grousset, ayn, esr., s 53 vd.; B. Szsz, ayn. esr., s. 50, 510, 523; W. Eberhard, in Tarihi, s. 52,121. O P. Pelliot, TP, XXIV, 264 vd.; W. Ebcrhard, in'in..., s. 95; L. Ligdi, Asya Hunlan, s. 38; B. Szisz,A Hunok..., s. 510; G. Montandon, ayn, esr., s. 336 vd. Liu, ayn. esr., s. 72, 130. 415 ran'da, M.. 6. yy. da bile, svarilik mevcut deildi, halk ata binmiyordu. Sonra Pers kral Kyros'un teviki ile orada oku-svari grnmee balad (M.. 6. yy.n ikinci yans). Bu, phesiz onun -ehnme'e hikye edildii zere- bata Afrsyb (Tunga Alp Er) idaresindeki Turanclarla uzun mcadelelerinin sonucu idi. Med ordusunda ve Hind kuvvetleri arasnda yer alan svariler ise, ar silhl, zrhl ve kalkanl olup, "ata bindirilmi piyadeden" ibaret idiler. Eski Libya'da yay kullanan asker yoktu. Eski Araplar at tanmadklarndan, deve srtnda savarlard. Asurlular at zerinde deil, sava arabalarnda ok kullanrlard. Eski Msr, svari kuvvetlerini, yardmc askerler olarak, Asya'dan salard. Eski Yunan'da (Atina ve sparta) yalnz piyade ile ktle sava yrrlkte idi. Avrupa'daki Germen kavimleri de oku-svari diye bir kuvvet tanmyorlard. Bu noktalar Herodotos (M.. 5. yy.), Xenopbon (M.. 4. yy. ortas) ve Takitus (M. S. 2. yy.'n ilk eyrei) gibi tarihiler tarafndan belirtilmitir. Bk. J. Dark, Turni katsok..., s. 6 vd. inlilerin ve Moollarn at bilmediklerini yukarda sylemitik. 416 Tafsilenbk. J. Dark, Turni hatsok..^ s. 3-40, ayn. m&ljnflucnces toumniennes sur l'ivolution de 'arl militaire des Grecs, des Romains et des Byzantins, Byzantion, X, 443-469, XII, 119-147, G. Feher, II. TTKZ, s. 316 vd.; L. Bazn, Les calendriers..., s. 236.
ilz

** De Groot, ayn. esr... s. 202; 1. Zichy, A magyer strtenet, s. 92. ** B. Ogel, lk Ties Boylan, s. 814. "'Bk. H. tekin, Trkler ve Kayak, s. 513-516. **Ktabeer 1, dou, str. 12. bi. a u. 677; Trk ordusu ceylana benzer fakat savata kurtlar gibidir" (bk. bn'-t-Tcivizi. TM, % 324). *" R. Grousset, t Enqx <L Step^ s. 638. AJp-Er Tunga Destannda, DLT, 1,188 vd. ^Bk.R.Graud.LEmp.^ Turcs..., s. 90,97 vd., 181. 4,1 0. Franke, ayn. esr., I, s. 195.

290/TRKMLKLTR

KLTR/29 1 Bizans'ta, yalnz, Trk ordularnn taklidi ile kalnmam, bizzat imparatorlar tarafndan bu hususta eserler de yazdmttt. Ordusunda Bozhr sistemine gre kkl reformlar yaparak Ssnlere ar darbeler indirmee muvaffak olan (622-624yllar) imparator Herakteios'un "Taktika" adl kitabnda476, dier imparator Leon Phylosophos(lm. 912Yunyme "Taktika" adm tayan kitabnda , Gk-Trk, Bulgar, Avar, Trk(Macaryierin sava nizam ve usl, silhlan, tehizat -yer yer Bizans ve ran ordulannnkinden farklar belirtilerek- tantlmakta ve Bizans ordusu iin reform yollar gsterilmektedir***. Batda Roma imparatorluunun mirasn paylaan Germen kavimlerinden Gotlar, Vandallar vb. daha nceleri, zellikle Hunlar karsnda, asker kuvvetlerini Bozkr tipine uydurmak zorunda kalmlard. Bu hareket durmad. Onlar da, Dou Avrupa'daki ran asll topluluklar (Alanlar vb.) ve Roma, Bizans imparatorluklar gibi, Orta-am ilk yarsnda reformlarn srdrmlerdi. Fakat ordularnda oku-svari birliklerin stn duruma ykselmesi 6. yy.'da grld. 7. yy.'dan itibaren hafif tehizatt, mstakil oku-svari birlikleri tekil eden Franklarn asker zaferleri (Poitiers*de Araplara; o zaman hayli zayflam Avaralara kar), bu derin reform hareketleri iie izah edilmektedir. Franklar 9. yy. ortalarnda artk ordularn tamamiyle svarilie evirmilerdi (Dazlak Karol, Henrik, Otto reformlar). Bylece gelecek Alman ordulan "Turan TaktikiMnin zelliklerini benimsemi oluyor, dolaysiyle btn Bat Avrupa silhl kuvvetleri L yy.'a doru Bozkr Trk sistemine girmi bulunuyordu429. Ruslar daha Kiyef knezlii devrinden (9. yy. ortalan) itibaren Hazar, Peenek ve Kuman tesirinde; Balkan slvlar, Tuna Bulgarlar aracl ile hem eitim, hem tehizat (silh, giyim, tu) ynlerinden Trk tarznda asker glerini meydana getirmilerdir (bk. yk. Tarih. Hazar, Bulgar Hakanlklar). Cengiz Han da, 1206'da "han" ilnn mteakip devletini tekiltlandrrken, nce ordusunu Trk uslnde dzenlemi, yni kuvvet mevcutlar deiik kabile nitesine dayanan eski Mool detini terkederek,

yal Turan" Taktiimin bu imparator tarafndan uygulanmak istendii anlalmaktadr. Pompeius'e kar, Tesarya'da Pharsalus sava, (M. 48). Fakat Roma ordusunda ar piyade yine kalabalkt ve okuluk yaygnlam deildi. kinci byk reformu yapan imparator Hadrianus (lm. M.S. 138)'tan sonra, Scptimus Sevcrus (lm. M.S. 211) ve Gallianus (lm. 268) zamanlarnda orduyu yeniletirme almalarna nemle devam edilerek kurulan, yksek mevcutlu ve mstakil svari birliklerinde, nihayet 5. yy. boyunca, hafif tcchizath okuluk tam stnlk kazand. Douda ran'da Bozkrh uslnde savaan Parthlar ve kuzeyde yine muharebe taktiklerini Trklerinkine uydurmu olan Got, Vandal, Alanlarn saldrlar Roma'y bu yola iyice itmi buhnuyo ve A. Marcellinus (M. 4. yy. sonlarVun kaytlarndan anlaldna gre, bunda Hunlar byk rol oynuyordu41 . Artk Roma ordusunda yay bas silh durumuna ykselmi41*, orduda 10'lu sistem uygulanmaa balanm , Bozkr kyafeti olan caket, pantalon giyimi Bat'da yaylmtr420. Romallar gmlek giymesini de o srada Trklerden renmilerdi421. Vaktiyle Romallarn bile tanmadklar zengi de, Avrupa'da Avarlarla umumilemitir4 . Bizans'ta 5. yy. balarndan itibaren tesirini duyurmaa balayan "Turan* sisteminin 6. yy/da ne kadar etkili hle geldiini, nl tarihi Prokopios (6. yy. ortas )'un eserinde okuluun byk sava deerini, Bizans ordusundakt svarilerin (ounlukla yabana) sert yaylan germekte ranllardan stnln iftiharla belirten satrlardan anlamak mmkndr ki, ona gre, imparator Justinianosun hretli generali Belisarios, talya'da Gotlarakar savandaki (537) baarsn yeni taktike borlu idi . Devrin dier byk Bizansl kumandan Narses'in 552 ylnda yine Gotlarla savanda Turan taktikini uygulad tarihi Agathias'n tasvirinden anlalmaktadr . Ordu reformlar dolaysryle Bizans'a giren Trk gelenekleri arasnda giyim tarz ve sa biimi de vad. Justinianos devrinden itibaren bakent stanbul'da Hun, Bulgar, Avar kyafet ve tra moda hlinde idi
4,?

Tfcilenbk. ). Dark, Tmnini hatsok ., s. S-19ngiltere'nin Waks belgesinde Romallarn Hun tarznda yay imalathanesi iin bk. A. Alfldi, Uktek a Hm korszakbl SL 22 vd., 90. *** Sonra dier A^rapa asker kuvvetlerinde de grlmtr, bk. B. gel, DTCF Dergisi, XVIII, 1-2, S.Z262. ^Tafciteft bk. G Fcher,/) Bolgr-Trvkk..., s. 99 vd. 431F. GtcuuAsyarua stnl ve Dknl, s. 12. *S U Ligeti,/4 MagKirsg strtfnete, s. 59; R. Grousset, L 'Enp. d. Steppes, s. 37. ** Bk. J. Dark, ayn, ^ s 19-22. 424 Bk. Gy. Moravcsik, A Hnok taktikajahoz s. 277. 425 Prokopios'dan ve Suidas'an, bk. B. Szsz, A. Hnok..., s. 543, n. 104; A. Kollautz, ayn. esr., II, s. 98vdd.
4W

Bu kitabn, yazar kesinlikle bilinmeyen, fakat imparator Maurikios(582-62)'a, veya bu imparator zamannda yaam Maurikos adl birine it olabilecei tahmin edilen "StrategUcon" adndaki harb taktiine dair eserle ilikisi (ikisinin ayn eser olabilecei) hakkndaki eitli grler, bk. J. Dark, Turni hatsok..., s. 22-27; Gy. Moravcsik, Byz, turc, 1, s. 250 vd.; ayn. mell., Boks Le..., s. 335 vd. 4Z ~ Bk. Gy. Moravcsik, Byz. turc., \, t. 238-245; J. Dark, Boks Taciikajnak hitelessege, Budapest, 1915. 42S J. Dark, ayn. esr., s. 27 vd., 34 vd. Ayrca, L. Phyosophos'un eserinden, .4 Magyarok eldetri, s. 72-77; Gy. Moravcsik, Boks Leo., s. 343. K Bk. J. Dark, ayn. esr., s. 36-40: G. Fener, A Bolgr-Trkk,., s. 92-96.

292 /TRK MLL KLTR on-basmdan tmen beine kadar kendi kabilesi Manghol (Mool) noyanlanndan ve nkorlerinden tyin ettii 10'lu sistem zere byk ve disiplinli ordusunu kurmutur430.
8. ADLYE (KNllJK)*"

KLTR/293 ekmiti4 . Gk-Trk "aygufs mehur Tonyukuk, Kapgan tarafndan bu mevkiden uzaklatrld yllarda (705-716) yksek devlet mahkemesi yelii (yargan) yapmt438. slm kaynaklarnn belirttiine gre, Hazar hakanl bakentinde 7 ba yarguc vard. Bunlar ikier ikier Mslmanlarla, Hristiyanlarn ve Musevilerin, biri de slvlann ve dierlerinin dvalarna bakard439. Yukarda kuvvetli hukuk cephesini belirttiimiz eski Trk siys teekkllerinde herhalde, bilemediimiz geni bir adalet mekanizmas mevcut bulunuyordu.
O- BOZKIR TRK DIEVIJ-TNN KURULU ZEUJ

Kamu hukuku asndan niteliklerini, yni Trk devlet hayatndaki byk roln ksaca tantmaya altmz tre432'nin huss ve ceza hkmleri ile esiri Trklerde yarg usl ve ekilleri hakknda bilgimiz azdr. Yabanc kaynaklarda rastlanan dank haberlere gre, sular olduka iddetli bir ekilde cezalandrlmakta idi: Adam ldrmenin cezas idamd; soygun, hrszlk ve hayvan karma kesin surette yasakt. Ele geirilen soyguncu, sust yakalanan hrsz ldrlr, mallar msadere edilir, ailesi efradnn hrriyetleri kstlamrd. Ciddi bir tehlike ile karlamadka ok-yay kullanmak yasakt. Bar zamannda bakasna kl ekmenin cezas da lmd. Zinann cezas da idamd. Irza tecavz en apr sulardan saylrd. Bu da bazan iki taraf arasnda uzlama olmazsa idam gerektirirdi Ordudan kaanlar ve vatana ihanet edenlerin cezas da lmd. Hafif sulular, 20 gn amamak zere hapsedilird?*3. Eski Trk topluluklarnda devlet tekilt kurulu yerlerde ceza ilerinin kesin hkmlere balanmas, yni suun devlete takibata uramas, toplulukta n kan gtme" geleneine yer brakmyordu***. Adl tekiltn, hkmdarn bakanlndaki yksek devlet mahkemesi yargu" siys sularla megul) ile hakan adna rf hukuku (tre hkmlerini) uygulamakla grevli yargann\&T4 ve maiyetlerinden ibaret olduu anlalmaktadr. Asya Hur. devletinde tanhu ile sihri balants olan baz aile mensuplarnn yarglk grevi yaptklar belirtilmitir436. Attil kendisine suikast hazrlayan sululardan Bigila'y bir hey'et nnde alenen sorguya
**Bk. Mofc&nn Guh Tarihi s. 134 vd., 143 vd., 149-153. 451 Eski Trke'de "doru, dz, sadk, dil" kavramlar "koni" kelimesi ile ifade edilmitir (DLT, III,s . 151,237; KH, H, s. 278; US, s 115). Buna gre adalet, adliye deyimleri "krilik" ile karlanabilir (bit. KB. beyit, 4363). Kitabe, II, dou, str. 30'da geen "kni" (kskanlk, haset, bk. EUS, s. 122, DLT, 111, s. 237) kerimesi nceleri "koni" okunarak yanl mnalandmlm {ETY, IV, s. 62), fakat kitabenin sonraki neirlerinde bu hata dzeltilmitir (bk. M. Ergin, Orhun bideleri, s. 107). Bk- yi- Hkmranlk. Eski Trkede kanuna tre deniyordu. "Yasa" kelimesinin kanun mnas yoktu (bk yfc. $. 234 n. -75). ^Tafeiten bk. De Groot, ayn. esr., s. 60; B, Szsz, ayn. esr.. s. 500; L. Ligeti, Asya Hunlan, s. 40 vd.; Lu, ayn. esr., I, s. 9,41; bn Fodlan Seyahatnamesi, s. 64 vd., 73; A. Kollautz, ayn. esr.,, I., s. 42. *** Bk. Zicny, A Magpar slrtenet, s. 59. u * Yargan^yarguc. bk. G. auson,.. Turkish, s. 963b. **M Mori. B&zhrDevietlerJmn.... s. 217.

Buraya kadar ana izgileri ile grld ki, velyet-i mme, zel mlkiyet, serbest alma, imtiyazszhk; hkmranlk karizmaya dayanmakla birlikte tre hkmlerinde ifadesini bulan zmm anlama (kanun meruiyet), birletiricilik, asker karakter, din tolerans, imperium ve besicilik-obanhk Bozkr devletinin zellikleridir. Bunlar tesbit ettikten sonra imdi esiri Trk ilinin yerleik ve ar (tribal) devletlerden farkl taraflarn daha iyi gstermek mmkn olacaktr sanrz: Kyl kltrnn ortaya koyduu yerleik devlet, belirli bir coraf sahada tek bir sosyo-kltrel merkezin, kendi itima ve hukuk yapsn glendirerek, etkisine ald araziyi "lke" hline getirmesi yolu ile kurulduu hlde, Trk devleti, dayand Bozkr-oban karakterli kltr gerei olarak, birden fazla sosyo-politik ekirdekler etrafnda kmelenmi soy, boy, bodun dediimiz topluluk halkalarnn, sk ibirliini gerekletirecek mahiyette iie yer almalarndan douyordu: Aileler birleerek soy (urug?) halkalarn, soylar birleerek boy halkalarn, boylar birleerek bodun halkalarn oluturmakta ve i bodurdan (ve ksmen, bodunlann yannda boylan) ayn siys kadro iinde toplayp kenetleyen en byk halkay meydana getirmekte idi. Sosyo-politik kmelerin nce kendi aralarnda ve sonra byk il halkas kadrosunda siys, asker, hukuk ibirliine440 gemelerinde balca sebeb phesiz kendilerini mdafaa ve huzur iinde yaama istei gibi tabi eilimlerdi. Fakat, kmelerin bir araya gelerek devlet kuruluu hlinde devaml anlamalarn mmkn klan en byk faktr, aralannda mevcut kltr ortakl idi. Bozkr'da ayn aile yapma, ayn tre anlayna sahip, ayn dili konuan ve ekonomik faaliyetleri ayn veya birbirine ok yakm olan kt417 438 439

Piriskos'dan, B. Szsz, ayn. esr.. s. 238,244. Un, ayn. esr., I.a. 17LH, 1.614 n. 957. D. M. Dunlop, ayn. esr., s. 93,207. 440 Eski Trklerdeki toy (raedis) gelenei de *iTdeki kme ve halkalarn ortak gayelere ulamak iin grii birliine yarmalan zaruretinin sonucu olarak grnr.

294 / TRK MLL KLTR

KLTR/295 altnda toparlanabildii ve hatt tamamen ortadan kalkt dnlrse, ok ekirdekli sosyo-politik kmelerin ibirliindeki siysi esnekliin, bozulan devlet nizamn ihya ve devam ettirme bakmndan salad emsalsiz avantaj daha iyi anlalr. Bu sebeple tarih boyunca saysz yerleik devlet", bir ou onu kuran halk ile birlikte, gemiin karanlklarna gmlm iken, Trk topluluu, a. yk bin (3.000) yldanberi, sosyal yaps, vazgeemedii hukuk anlay (tre) dolaysiyle, daima zinde kalan gcn iyi deerlendiren liderleri sayesinde siys kurulularn arka arkaya yenileyerek gnmze kadar srp gelmitir. Eski Trk ilini, airet devleti ("triba state") vasfnda grenler de oktur. Bunlar, sadece boy tekilt ile ekonomik faaliyete bakarak bu sonuca varanlardr ki iki siysi yap arasnda mevcut u ayrlklar fark edememilerdir: Airet devleti denilen tip, sadece bataki hkim aile fertlerinin karlarn korumak maksad ile kurulan bir "nizam"dr ve en byk zellii, btn lkenin, iindeki insanlarla birlikte, hanedan yelerinin ortak mal kabul edilmesidir. Yni bu "devlefte mme (kamu) hukuku henz belirginlememi, fert haklar gelimemitir. Teb'amn dnce ve ihtiyalar ancak hkmdar sllesinin menfaatleri lsnde dikkate alnr. Siyset mill deil, ailevdir. Savalara bile topluluun ortak gayeleri uruna deil, deta kan dvas gibi, hkim sllenin cn almak iin giriilir. Btn lke, tasarruf hakk hanedann elinde bulunan byk bir '"malikne" durumundadr. Orada yaayanlar hanedan mensuplarnn ahslarna bal "yuY'lardr. Kanun halkn deil, "iktidarn yanndadr. Byle bir "niznV'da hkmdar, ayn zamanda en yksek ruhan reis (din bakan) olarak, topluluk vicdanna da el koyar. Grlyor ki, Bozkr devleti hakknda t batanberi yaptmz aklamalarda belirdii zere, Trk ilinin ne hkmranlk kavram, ne tre, ne lke, ne imik, ne de siyaset anlaylar bakmlarndan "airet devleti" kauluu ile hibir ilgisi bulunmamaktadr. Trk tarihinde% zorba" iktidardan, keyf idareden ve lkenin hkmdar ve ailesine it zel mlk sayld iin hanedan yeleri arasnda blldnden bahsedilmesi, tarih gereklere aykr, pein hkml, mesnetsiz iddialardan ibarettir, Bozkr Trk devletinde asl ve belki en mhim mesele, ilin btnln korumak iin zarur kanun mevzuatnn, baltan hrriyet temayl ile ahenk iinde tutulmasn salamakt. Bu, son derece g bir iti. Tre snrlamalar ile ahs hak ve topluluk menfaatlerinin atmasn nleyerek sosyal dzeni yrtebilmek yksek idare kabiliyeti isteyen bir husustu. Devlet bakannn, cesareti ve asker bakmdan yeterlilii yannda tedbirli, ihtiyatl ve ileri grl, yni eski deyimle "hakmH (Bilge) olmas da gerekiyordu. Tatbikatta bu, grdmz gibi, Trk lkelerinde umumiyetle daima yeni artlara gre

leler, zellikle korunma ihtiyacnn doduu ve menfaat birliinin gerektirdii zamanlarda kolayca, sylediimiz "halkalar hline gelebiliyorlar ve kudretli, dirayetli liderler idaresinde iseler, bu siys kurulularn, tek kumanda altnda toplayan asker gleri sayesinde sr'atle imparatorluk seviyesine uiatuabiliyorlard. nk "en byk halka" iinde, yni ilde idar btnl ve lke apnda mterek aksiyonu (sava, fetih vb...) salayan unsur, 101u sisteme dayal ordu idi. Bylece ordunun, il'e bal halkalara it btn asker! g ve vastalar kendi bnyesinde birletirerek gerekli hizmetlerle grevlendirmesi, lkede mahall zorbalarn (feodallerin) zuhurunu da engelliyordu. Bu sebeplerle Trk ili, kltrel ve idar bakmlardan bir "mill" btnlk arzetmekte idi. Ancak, merkezi otoriteye bal kanat eligleri, kk hakanlar, yabgular ve adlarn idaresi altndaki sosyo-politik kmelerde ana ekirdek durumunda olan Trk ailesinde yozlama grld zaman (Tabga ve Bulgar devletlerinde olduu gibi) Trk topluluu inhill etmekte veya tre sarslp ordunun kuvvetten dt yllarda, "halkalar aras ibirlii bozularak il zlmekte idi. Fakat bu zlme devletin tamamen yklmas demek deildi, zira halkalar ya ayn yerde veya (lkenin istilya uramas, kuvvetli d bask yznden g hlinde) dier bir blgede (bazan adlan ve saylar da deierek) benzer ibirliini kurarak ayn il mekanizmasn iletiyorlard '. Sosyopolitik kmelerin kltr deerlerinde bir deiiklik olmad gibi, ok kere hkmdar aileleri de devam ederdi (mesel Hunlarda Tuk'o ailesi 540 yl, Gk- TUrk Ama iksi 430 yd, Uygur Yaglakar ailesi 482 yl /Cengiz Moollar hkimiyetine girinceye kadar/; Bulgar Dulo ailesi a. yk 550 yl /ar Asen'e kadar/ vb.). Hdise, idare birlii, asker gc ve tresi ile devlet dzenini tekrar yrrle koymaktan ibaretti. Nitekim tarihte her biri ayr kurulu veya baka bir devletmi gibi grnen Bozkr Trk siys birlikleri arasnda mme (kamu) hukuku anlay, tre uygulamas, asker karakter ynlerinden byk farklar grlmez. Bu noktalan gzden karan baz aratrclar, yanlgya derek, hukuk temelinden yoksun sandklar Trk devletinin ahslarla kaaim olduunu, muktedir bir liderin lmnden sonra "yklp gittiini" ikri srmlerdir. Bu yanlt hkm, Bozkr Trk topluluundaki "sosyo-politik" lilkatan seememekten ve onlarn, devlet idaresinde, ordu kurulu ve grevlerinde treye hibir fedakrlktan saknmyacak kadar sk sarlmalarn anlayamamaktan ileri gelmektedir. Hatnn asl kayna isey Bozkr ili ile "yerleik dcvlefn ayn sosyal ve siys yapya sahip zannedilmesidir. Tek sosyo-kltrel ekirdek zerine kurulan yerleik devletin bir kere knce ne ar artlar
*" Bulun Trk tarihinin ortaya koyduu bu tablo baz tarih belgelerde de ifadesini bulmutur. Bk. De Groo, ayn. esr., s 82; Tonyukuk, str. 55 vd.

296 /TRK MLL KLTR

dzenlenen tre'nin tam olarak yrrlkte tutulmas, imparatorluk durumunda ise halk tedirgin etmeyen sosyal ve kltrel alkanlklarn muhafaza edilerek, ancak huzur bozucu uygulamalarn ortadan kaldrlmas eklinde tecelli ediyordu. Trenin tam uygulanmad yerde Trk ilinin dalmas; dier taraftan i-hkanhkJann k anlarnda, kendi geleneklerine dokunulmam olan yabanc ktlelerin birer cemiyet btn hlinde tekrar ortaya kmas bundan ileri gelmekte idi. Eski Trke'nin kkl kelimelerinden olan HBgt" sz442 "siyset ve idarede hatm* tbirinin karldr. Trk ilinde baarya ulaan Trk hkmdar, devlet adam ve hatt htna "bilge" sfatnn verilmesi, "bilgehVin Trk idarecilerinden istenen balca art olduunu gsterir443. Trklerin uzun tarih tecrbelerle kazandklar siys terbiye sayesinde, yabana lkelerdeki sosyal ve iktisadi glkleri yenerek, ktleleri memnun edici siys tekiltlar kurmaa muvaffak olmalarnn srr, Trk Bozkr siyset anlayndaki bu "bilgelik" kavramnda aranmaldr.

E-DN
Bozkr Trk halknn dini bir cemiyet deil, daha ziyde siysLfcarakterde bir topluluk tekil ettiini ve din adamlarnn, yerleik kltrdekilerde, l ve orman kavimlerinde grnenden farkl olarak, Trkler arasnda mhim rol oynamadn belirtmitik. Ancak bu duruma eski Trk itima hayatnda bir inan sisteminin mevcut olmad gibi garip bir mna verilmemelidir.
I TOTiMCtUK MESELES

Eski Trklerde totemciliin mevcut olduu ileri srlm, delil olarak da kurtun ata tannmas, bu hayvana kar sayg duyulmas bata olmak zere, 19. yzyln 2. yarsnda Orta Asya Trkleri arasnda tesbit edilen ve totemcilikteki Muringa"y andran put-fetiier444 vb. gsterilmitir443. Re-id'ddin, Cmi'Mevrih adl eserinde (14. asrn ilk eyrei) 24 Ouz boy'unu sralarken, her drt boy iin bir kuu446 "ongon"447 olarak belirtmektedir. Ancak btn bunlar eski Trklerde totemcilik inancnn mevcut olduuna dair gerek deliller kabul etmek mkldr. nk totemcilik sadece, bir hayvan ata tanmaktan ibaret deildir. Bir inan sistemi olarak onun sosyal ve hukuk cepheleri de vardr ki, sistemin yaamas iin bu artlarn tamam olmas icabeder. Totemcilikte "ana hukuku" cri iken, Trk ailesi esasta, baba hukukunun ar bast "pederi" karakterde idi. Bir klan dini olan totemcilikte mlkiyet ortakl olduu hlde, Trklerde huss mlkiyet byk rol oynuyor444

Asya Hunanndan beri mevcut, bk. De Groot, Die Hunnen... s. 55 vd.; B. gel, Dou Gck-Trtkri Hakknda Notlar, s. 112. bk. yk. n. 348. ** Trkde "hakim" deyiminin dier bir karl olarak bk (DLT, III, s. 228, 303) veya bg EUS, s. 49, 56) gsterilmi se de, bu kelime, daha geni bir kavram ifade etmekte olup, daha ziyade "akilli, mahir" mnalarn vermekledir.

AlUyltarda tz'ter, Yakutlarda tartgara'to, bk. A. nan, Tarikte ve Bugn amanizm, s. 2-5,42-47. Mesel Z. Gkalp, Trk. Medeniyeti Tanhi, s. 33-36; Gy. N^metn, HMK; s. 68-71; Asya Hunlannda totemcilik iden; W. Eberhard, in'in imal Komular, s. 77,118; Gk-Trklerde keeden ke silmi "tanr" tasvirleri; W. Eberhard, ayn. csr.t s. 87, vb. 440 Bk- R Smer, Ouzlar..., s. 208. 447 Trke uur ifade eden "ong" sznden, totem mnasna, bk. Gy. Nemeth, ayn. esr., s. 68 vd. m Bk. Z. F. Fradkou, Trk Aile Sosyolojisi, s. 254 vdd.; M. TapIamaaou, Din Sosyolojisi, s. 63-69.
445

298/TRKMLLKLTR du. Totem inananda ayn toteme bal olanlar birbirleri ile akraba saylr. Halbuki Trklerde kan akrabal vardr. Totenci klan daha ziyde "asalak" ekonomi(avchk ve devjrme)'ye dayanrken, Trk ekonomisi hayvan yetitiricilik ve tanm zerine kurulu idi (bk. a. ktisat). Totemci topluluklarda her klann ata tand ayr bir totemi bulunur. Trklerde ise, btn bir kavmin kutlu sayd yalnz bir hayvan mevcuttur. Totemcilikte, yalnz hayvanlar deil, mesel, bir ta paras, bir aa, yamur suyu vb. totem olabilir, Trklerde kurtlun sayg grmesi ise, yzbinlerce ba srlerin otlad Bozkrlarn korkulu hayvan olmasndan ileri geldii dnlebilir ki, bunun temelinde dini bir tasavvur kefetmek gtr. Kurt efsanesinin toplayc bir vasfa sahip bulunmas, klanlar birbirinden ayran ve onlar kar karya koyan totemcilik anlayna aykr dmektedir. Klanlarn fertleri kendi totemlerinin ad le anlrlar. Trkler'de ise her ferdin, her ailenin ayr ad vardr. Eski Trkler'de tlkurt-ata"nm yaad yer kabul edilen maarada belirli trenler tertiplemek gelenei, kurtun vcudu ile deil, mazisi karanlklara karm eski htrann canlandrlmas ile ilgilidir. Nihayet klan, totemine tapt hkle, Trklerde kurta taplmaz. Totemcilikte grlen ve her dokunduu eyi kut&allatran "mana" telkkisi de Trklerde olmad gibi, totemcilikte ruhun lmezliine inanlmad hlde, kinat bile ruhlar dnyas olarak bilen eski Trklerde dini inanan temellerinden birini ruhun ebedlii tekil eder ve bu sebeple atalarn ruhlarna adaklar adanr, kurbanlar kesilirdi. Yukarda bahsettiimiz tz(ts)1er de, atalarn timsalleridir449. Esasen "linguistique* aratrmalar da eski Trk topluluklarnda totemciliin mevcut olmadm gstermitir4**. in kaynaklarnda, Byk Hun tanhusu Mo-tun ailesinin -eer iddia doru ise- "Ejder (Luan-t'e veya Hi-lien-te) soyu" diye anlmas451 o alarda inliler tarafndan hkmdar ailelerine, ou hayvan olmak zere, bir takm atalar uydurulmas deti4 2 sonucu olmaldr. Kald ki ejder inlilere gre tabiata hkmeden taunlardan biri olduundan , tpk ranllarn Turan* kahraman Alp Er Tunga'ya Afrasyab45 demeleri gibi, ejder de Mo-tun ailesine kolaylkla yaktrlm grnmektedir455.
'Bk A. lju&vyn. esr., %. 43; A/Pserstcvens, Les Pfecurseurs de Marco Polo, s. 253. l Bk- Oy. NetD&h, Nrnns eehruaues Turts d'origine totemistiaue, s. 349-359. 1 Bk. De Groctt, ayn. esr., 53,57; B. Ssz, A Hunok.., s. 27,477, 482; M. Mori, Bozkr Devletlerinin.^ s. 2ta W. Eberhard, in Tarihi s. 65. ' W. Eberhard, ayn. /., s. 61 'Asl Frangrasyan, Hind-ran sava tanrs, bk. I Kafesolu, Tarihte "Trk"Ad, s. 310. Ancak yukardaki Luan-tfe (veya H-lien-te) kelimesinin ince "lung" (ejder) sz ile balants da phelidir. B. Szsz'tn bu hususta atf yapt in kaynanda (bk. De Groot, Die Hunnen..., s. 57) Mo-tun ailesinin ad ile "Lung" arasnda br ilgi bahis konusu edilmemitir.

KLTR/299 "Ongun" tbirine gelince, bunda Mool tesirini sezmek mmkndr. nk bir orman kavmi olan Moollar, aslnda "asalak" ekonomiye bal, ailede "ana hukku"nun hkim olduu456, ayn zamanda, "totem" telkkisi iinde yaayan bir topluluk idi457. "Ongun" sznn kk "ong" Trke ise de458, tbir olarak "ongon" Trke dedir459 ve gerekten de Moollardan nceki Trk dili vesikalarnn hibirinde460 gememektedir. Cmi'Mevrrt'te Ouz boylarnn "ongonlar olarak gsterilen kular da, Mool tesirinden nceki devirlerde ayn Ouz boylan listesini veren Kgarl Mahmud'un eserinde (burada Reid'd-din'deki damgalar aynen mevcut olduu hlde) yoktur461. Bununla beraber, eski Trklerde "karta? inancnn mhim bir yer tuttuu anlalyor. Orta Asya'da M.. 2. bin balar olarak tarihlenen Kurat kargan iinde bir kartal penesine rastlanm , Kl-Tegin'in bstmle serpuun n tarafnda kanatlan ak bir kartal kabartmas yaplmtr463. Bugnk eitli Asya Trk topluluklannda da kartaln mhim yeri dikkat ekicidir464. Yuvasn yaln kayalar zerine yapan, ok ykseklerde uan kartaln ayn zamanda avc kular trnde bulunmas, ona bir kutsallk izafesine sebep tekil etmi olabilir. Belki de bu sebepten, lk ve Orta-a'lardan itibaren ok yaygn grnen (eski Dou kavimlerinde, slv devletlerinde, Bizans'ta, Bat devletlerinde) Dou meneli olduu kabul edilen hkimiyet timsli (devlet armas) kartal tasvirinin465 Trk meneden geldii ileri srlm-

W. Eberhard, in 'in imal Komular, s. 45; B. gel, Uygurlarn Mense Efsanesi, s. 21; ayn. mell., Trk Mitolojisi, s. 56. ' B. Y. Vadimirlsov, Mooliann tima Tekilt, s. 75 vd, 80 vd. a Ong=uur, doru, sa taraf, bk. DLT, I, s. 41; KB, III, s. 344; A. v.Gibzn, AlttrJosche Grammatik, indeks. 9 Bk. G. Doerfer, Die trkisehe uruL.., W s. 390. Kitabeler, Uygurca, metinler, DLT. 1 Bk. DLT, I, s. 55-58; Ongun kularn yer ald Ebl-Ga (17. anr)*nm ecere-i TenHme'made, Yazcolu (15. asr)'nun Trih-it-i Setuk'und*, RekTd-din'den faydalan)ld malumdur. 2 B. gel, Trk Kttr Tarihi s. 17. 3 Belleten, say 107, resim 11. * Bk. A. nan, amanizm, s. 55, S2, i S, 136,142. 9 Bk. A. v. Solovjev, Les emblemes heraldiaues de yzanee et les Slaves, s. 119-164. 6 Bk. M. F. Kprl, lk, say 41, s. 377. Kartal ve grifon konusunda son aratrmalar iin bk. A. Kollautz, Gesehichte und Kuttur-^ II, s. 227-236. Kartal ile ilgili grler, eski kaynaklarda, Hanlarla akraba kavimlerden Macarlarn tura) (kartal trnden bir ava ku) kkenli sayld ve Atill'nn bayranda kartal (turul?) tasvirinin yer ald rivayetleri (bk. B. Szasz, ayn. ur., s. 410, 516) ile de dorulanmaktadr.

300 / TRK MUJ KLTR

2- SAMANLIK MESELES

KLTR/ 301

Bozkrlar sahasndaki din! inanlarn samanla balanmas det hline gelmitir. Eski Trk inancnn Samanlk olduu kanaati, geen asrn 2. yansnda Orta Asya Trkleri arasnda yaplan aratrmalar neticesinde iyice yerlemitir. Gerekten bilhassa Yakutlarla Altayllar daha uzun zamandan beri bu inanca bal grnmektedirler467. Ancak buralarda dnyann ve insann yaratl ile ilgili rivayetlerden hibiri Trklerin kendi dnce mahsulleri olmayp, eitli dinlerden gelen tesirlerin birbirlerine karmasndan meydana km bir tasavvurlar rgsdr. Mesel rivayetlerde zikredilen has isimler, birka dnda, hepsi yabancdr: Kuday, kurbustan, krms, Maytere, Mangdaire, Burkan, Matmas vb... dem-Havva ve yasak meyve hikyesini andran motifler, bz tbirler (mesl. tamu=cehennem), kyamet, tufan rivayetleri de hep byledir. Mtehassslarnca belirtildii gibi, bu Orta Asya din gelenekleri bata Budhizm olmak zere eski Hind, ran, Yunan, Yahudi efsaneleri ile (belki eski Trk telkkilerinden bz krntlarn da katld), Mool devrinde peydahlanan bir takm hikyelerin birbiri iine girmesinden teekkl etmi olduu iin468 bunlardan Altay, Yakut amanlndaki asl tasavvuru, yni aman Trkn din dncesini bulup karmak hemen hemen imknsz grnmektedir. Samanlk inanc zerinde en derin aratrmay yapm olan M. Eliade, btn Orta ve Kuzey Asya topluluklarnda din-sihr hayatn daha ziyde "aman" etrafnda merkezletiini, fakat "amarTn din faaliyetlerin hepsinde "icrac" durumunda olmadn, birok trenlere, mesel Tanr'ya kurbanlar sunuluuna Samanlarn katlmadn, ayrca sihr-din hayat Samanlktan ibaret olmadndan, her sihirbazn da "aman" saylmadn ve Samanlkta hastalara if vericilik esas unsurlardan olmakla beraber, her "medicine-man" (if verici kii)'n "Samanlkla vasflandnlamayacan belirttikten sonra, Samanl ksaca "extaseM (yksek haz heyecan ile insann kendinden gemesi hli) teknii diye tarif eder. Bununla beraber, yine ona gre, dinler tarihinde ve din etnolojisinde grlen eitli "extase" hllerin hepsi de "amanik" deildir. aman, hereyden nce, kendi huss uslleri vastas ile kazand "extase" hli iinde ruhunun, gklere ykselmek veya yer altna inmek ve oralarda gezip dolamak zere, bedeninden ayrldn hisseden bir "transe" (akn) ustasdr. Bu esnada bir let durumuna dmekten
Tanrlar, kozmogonileri, aman elbiseleri, davullar, trenleri ve dualar iin tafsilen bk. W. Radloff. Sibirya'dan, 11,1., s. 5 vdd.; A. nan, amanizm, s. 13,47, 72-150; S. M Arsal, Trk Tarihi ve Hukuk, s. 48-54; Glaubcnswelt und Folklore der sibirischen Vlker, Bp. 1963; A. mad. amardk BK. A. nan, ayn. esr., s. 13,21,25.

uzak, aksine, kendisi ruhlar hkm altna alarak llerle, eytanlarla, cin ve perilerle irtibat kurmaa muvaffak olur. Hastalanan (ruhlar alnan) kimselere if vermesi, llerin isteklerini yerine getirerek zararlarn nlemesi, insanlarn dert ve dileklerini arzetmek zere gkteki ve yer altndaki tanrlarn yanma giderek araclk yapabilmesi byle mmkn olmaktadr. Bu hususiyetleri ile ilkel topluluk zerinde korku ve sayg uyandran aman "insan ruhunun mtehasss" olarak halk ktlesinin maneviytna nezaret eder. Fakat fonksiyonu, dier umm din-shri itikadiann temsilcileri lsnde geni kapsaml deildir. Ruha vastasz olarak mdahale etmedii, hastalk (ruhun kaybolmas), lm veya bir talihsizlik bahis konusu olmad veya bir kurban treninde herhangi bir Mextase" tekniinin (ge veya yeraltna seyahat) yer almad hallerde aman'a i dmez Grlyor ki, dinden ziyade bir sihir karakteri ortaya koyan ve esasen bir Bozkr-Trk inan sistemi olmayan Samanln470 tarih Trk topluluklanndaki, aada bahis konusu edeceimiz, Tanr ve "yer-su" inanlar ile bir ilgisi mevcut deildir471. Bu ilginin var olabilecei intiban uyandran, Trke din adam mnasndaki "kam" ile "aman" kelimesinin ayn olduu yolundaki eski bir iddia da "aman" tbirinin bir Hind-ran dilinde kefedilmesi ile 472 geerliliini kaybetmi bulunmaktadr. Ancak Trk inana ile amanBk. M. Eliade, Le Chamanisme et ies techniaues archiaues de I'atase, s. 17-53 vb. Samanln dnyann her yerinde, eski alarn btn kavimleri ite ilkel topluluklarda mevcut bulunduu; Orta ve Kuzey Asya Trk lkelerine sonradan, Asya'nn gney blgelerinden gelmi olduu hakknda, ayn. esr., indeks. "A. v. Gabain, Alttrkische literatr, t. 217; W. Eberhard, in'in imal Komular, s. 42 vd. Halbuki Juan-juanlarda ve in'de gerek Samanlk belirtileri grlmekte di (W. Eberhard, ayn, esr., s. 43). Eski Trke'de ruh, can demek olan 'tmH kelimesinin ayn zamanda nefes manasna gelmesinden (kr. Frans. ruh = spritc, asl Ltince smritus- nefes almak; Fars. ruh=rcvan, rzgr vb.) ve lm hdisesinin bedenden "un"n kp gidii kabul edilmesinden (bk. M. Taptamacolu, ayn. esr., s. 100) dolay kitabelerde (I, dou, str. 16) dorudan doruya lm ifade eden "utu* tabirinin samanlkla ilgili olmad gibi (Kl-Tegin kitabesinde /gney-bat/ ki, aslnda okunamayacak derecede ypranm olan, fakat son zamanlarda "ten- in bukar kelimesinin ilave edilmesi ile tamamland ileri srlen ibarede /bk. E. Esin, Bke, s. 85 n. 57/ de Samanlk mana yer almaz. Buna gre, ibarenin, amanik anlay yanstan *A edestial Ftitfu ofthe Sout /ruhun gkte uuu/ olarak aklanmas /E. Esin. gst. ytr. J herhalde doru deildir), "onkar boldu" (bk. W. Barthold, .-Dersler, s. 14) tbiri de ayn mnadadr ve stelik, bir gney tesiridir (bk. R. Giraud, L'Emp. d. Turcs..., s. 110; ayrca bk. B. Munkacsi, Szongor, Nyt, say 47, s. 309 vd): Nitekim i inancnda ruh, ku eklinde tasavvur edilmitir. Mehdi Muhammed b. Hasan, kusun kutsal ruh olduunu, ocuklar koruduunu, Allah ile imamlar arasnda elilik yaptm sylemitir. (Y. Kutluay, slm ve Yahudi Mezhepleri, s. 1II). Eski Hind dininde de papaan ayn vazifeyi grr. 471 Aynca bk. W. Scfamidt, Rassen und Vlker..., H, Luzern 1946, bk. W. Eberhard, DTCF Dergisi, V, 3, s. 348. 472 Bk. M. Eliade, ayn, esr., s. 430; K- H. Menges. Otiera, XX1-XXII. s. 549 vdd-, 559 vd.
469

302/TRKMLKLTR hk arasnda hayret edilecek bir uyumluluk hsl olmu ve bu bilhassa Trklerdeki atalar kltnn, kartal inancnn, demirciliin ve at kurbannn "amanik" vasf kazanmasnda dikkati ekmitir. Esasen Samanln en byk zellii nfuz ettii blge halknn ruh lemine brnme kabiliyetidir. Samanlk, "extaseN, ruhun gezip dolamas, tanrlarla balant kurmas mevzuunda, esiri Trk topluluunun tabiate atfettii gizli kuvvetleri istismar etmi, yava yava gelierek, ona yeni unsurlar ekleyerek btn bir maneviyat lemini belirli bir kadro iine almay baararak deta bir din salaml kazanmtr. Mamafih bu dtan tesir yalnz eski Trk dinine mahsus deildir. Din tarihilerine gre eksiksiz her dinde daima bu neviden tesirler, birlemeler, yenilenmeler grlmektedir.
3- ESK TRK NANCI

KLTR/ 303 zere, Tanr'ya, atalara kurban sunduktan kutsal trenleri vard. Hkmdar tanhu, gndz Gne'e, gece tolun Ay'a tazim ederdi. Hunlar, GkTrkler, Uygurlar teebbslerinin isabetini ayn ve yldzlarn hareketleri ile kontrol ederlerdi. Tabgalarda da ilk ve sonbaharlarda atalara kurban sunulur, tapnak makamndaki ta-ev iinde kesilen kurbandan sonra, civara kayn aalar dikilirdi ki, bunlardan kutlu ormanlar meydana gelirdi477. Avrupa Hunlarnda, oktan kaybolmu "sava tanrsnn klc bulunarak Attil'ya teslim edilmi ve bu, Hun hkmdarnn dnya hkimiyetine iaret saylmt Eski Trklerde lm hlinde yas trenleri yaplr, krlarda ise, lnn bulunduu adrn etrafnda sr'atli atlarla dolalr, salar kesilir, sa-ba datlr, yz, kulak bakla izilerek kan aktlr, lenin atlan, kuyruklar kesilerek kurban edilir, aynca yemek verilirdi. Bu trenlere "yo% deniyordu . Bizans kaynaklannn kaytlarna gre, Trkler atee de tazim etmekte idiler480. Fakat bunun yalnz Gk-Trkler zamannda ve hatt sadece Bat Gk-Trk blmnde grlmesinden anlalyor ki, bu, tran-Zerdtln tesiri olup henz Trkler arasnda yaylm deildi . Tabiat ruhlanna Gk-Trk anda, kitabelerde grld gibi, yer-su ("yer-sb")'lar deniyordu. Bu tbir "yer-suv" ekliyle Uygurlarda da vard. Yer-sular kutsal ("duk") saylyorlard. Kitabelerde yalnz iki yer-sunun ad zikredilmitir: "Iduk tken"48* ve 'Tamg duk ba"4*3. Bunlardan ilki, bilin-

Bozkr Trkieri'nin inanan u noktada toplamak mmkndr:

a- Tabiat kuvvetlerine inanma

Eski Trkler tabiatta bir takm gizli kuvvetlerin varlna inanyorlard: Da, tepe, kaya, vadi, rmak, su kayna, maara473, aa, orman, volkanik gL deniz, demir, kl vb. Bunlar aym zamanda birer ruh idiler. Ayrca Gne, Ay, yldz, yldrm, gk grlts, imek gibi ruh-tanrlar tasavvur edilmiti. Ruhlar iyilik seven, fenalk getiren olmak zere iki gruba ayrlyordu. Kitabelerde bir de "Umay" denilen tanra zikredilmitir4 5. Fizik evrede grlen tabiat nza ve hadiselerinin byle telkki edilmesi ("halk dinleri") eski Yunan ve Roma dahil btn eski kavimlerde ummdir, hatt hayat tarz zerindeki tesirlerine gre bu ruhlar ve tanrlar, eitli topluluklarda deiik ekilde ehemmiyet tarlar476. Asya Hunlar yln ilk aynda tanhunun saraynda ve ilkbaharda (5. ayda; bizim takvime gre haziran'da) Lung eng (Ongn nehri blgesinde. Karakum ehri?) de, Gk-Trkler ve Uygurlar yine ayn ayda Tamir rma kaynanda ve Hunlar sonbaharda Tailin'de Gk-Tanr'ya, atalara, tabiat kuvvetlerine at ve koyun kurban ederlerdi. Gk-Trklerin, biri ilkbaharda hakan bakanlnda lke ileri gelenlerinin itiraki ile byk trenler tertipledikleri ata maarasnda olmak
' Maara klt: Tabgalarda (tun-huang), Gk-Trklerde (ata maaras), Uygurlarda (mene efsanesi), Bulgarlarda (Madara). w Kl zerine yemin, bk. yk. "Andime". ' I, dou, 31; Tonyukuk, 38. Asl Hind-ran itikadnda "Hum" olan Umay iin bk. A. nan, ..amanizm, s. 35-39. Bk. H. Freyer, Din Sosyolojisi, s. 68 vdd.; bu inanlarn awmizm=ruhuluk ve naturizm tabiatthk olarak izah tecrbeleri iin bk. M. Tapamacolu, Din Sosyolojisi, s. 53-63.

177 m

De Groot, ayn. esr., s. 60; W. Ebcrhard, in 'in imal Komular, s. 76 vd., 80 vd., 94 B. Szsz, ayn. esr., s. 215 vd., 250. 179 Kitabeler, I, kuzey-dou, 1; II, gney, 11-12; Tonyukuk, 31; Menandros'da "DokmV yog" (Trk lehelerindeki y~d deiimi), A Magyarok eideirt, s. 50; Attl iin yaplan yog treni, Jordanes'ten, F. Althem, Attil..., s. 192 vd.; aynca, Uu, ayn. esr., I, t. 42,183, 255; C Mackerras, The Uighur Empire..., s. 132 n. 44; F. Smer, Ouzlar..., s. 403 vdd. Bilhassa Gk-Trk anda Trklerin lleri ilkbahar ve sonbaharda gmmelerinin (bk. a* KKTegin ve Bilgenin cenaze trenleri) Gne ve Ay klt ile ilgisi iin bk. J P. Rou, La reupon es Turcs de TOrkhun, s. 207 vd 220 vdd eidi Trk kavimlerinde eskiden beri bilinen ceset mumyalama ve dier l-gmme l-yakma detleri iin bk. J- Jaworski - W. Kotwicz, Quelqum rtmarauet surlaeo-utumes ftmeraires Tutaues, s. 255-266; A. nan, AUay Dahnnda Bulunan Esl Trk Mezarlar, s. 569 vd " B. gei. Trk Kltr Tarihi s. 400, indeks 480 Th. Simokattes'den, Ed. Chavannes, Documents.., s. 248; Menandros'dan. A Magyarok eiderl, s. 44 vd.; aynca bk. Hiuen-Tsang'dan, L. Ugeti, Bilinmeyen Asya, s. 88. 481 Bk. R. Giraud, L'Emp. d. Turcs..., s. 101 vd. *2 Kitabeler, I, dou, 3,23-24, II, kuzey, 6. 483 Kitabeler, I, kuzey, 1. H, dou, 29.

304 / TRK ML KLTR

KLTOR/305

elii gibi, "kaanlk" merkezidir , dieri de kutsal Tamg'n (Tamir suyunun) kaynadr485. Uygurlarn nl Kutlug-Da efsanesindeki kayalk486 da, millete kudret ve saadet veren ruh olarak, kutsal idi. Buraya, eski Trklerin yamur dolu yadrmak, rzgr estirmek iin sihrine mracaat ettikleri bildirilen "yada" ta (yamur ta)'n da ilve edebiliriz487. Asl Trk kltrnde kendilerine tapmak bahis konusu olmayan yer-sular madd deil488 mnevi kuvvet olarak tasavvur edildiklerinden, bunlarla ilgili olarak, eski Yunan'dakine benzer taunlar ve aileleri tarznda mitolojiler teekkl etmemitir.
b- Atalar klt

lm byklere tazim, atalara sayg "baba hukuku"nun inan sahasndaki belirtisi olarak grlmektedir. Bunun, sosyal ve iktisad artlar dolaysiyle, eski Orta ve Kuzey Asya kavimlerinde bulunabilecei hakknda din tarihi aratrclarnn dnceleri Trkler ynnden tarih kaytlarla kesinleiyor. Yukarda sylendii gibi, Asya Hunlan, Tabgalar ve Gk-Trkler ok kere kutsal maaralar nnde atalarnn ruhlarna kurban sunarlard489. Atalara it htralarn kutlu saylmas, Trk mezarlanna yaplan tecavzlerin ar ekilde cezalandrlmasndan da anlalyor. Attil'nn 1. Balkan seferinin bir gerekesi de Hun hkmdar ailesi kabirlerinin Bizans'n Margos piskoposu tarafndan alarak soyulmas idi (bk. yk. Bat Hunlan). M.. 79 ylnda benzer bir tecavz hdisesi tanhuyu Mool O-Huan'lara kar savaa zorlamt4 . MooIan ve Bizansllar bu hrszlk teebbslerine sevkeden sebep, eski Trklerde llerin silhlar, kymetli eyas, bazan tam tehizatl adan, kadnlarn mcevherleri ile birlikte gmlmesi idi. Bylece teki dnyada rahat yaamalarnn saland dnlyordu. Trkler gibi atalar klP. Pcltiot, Le mont Utuken, enez les anciens Ttrcs, s. 212 vdd.'de ileri srlen, Mool toprak tanras "Elgen* ite Otken'in bir ilgisi olmamak gerekir, zira Trk inancnn aslnda toprak tanras yoktur; ancak blge ok sonralar, Mool tesiri ile tanra itibar edilmi olabilir. Ayrca bk. A. v. Gaban, Hd. d. O. V, 1, s. 218; A. Bombaci, Qutlug Bolsun, II, s. 18; J. P. Roux, La reiigion des Tt*rc de i Orkhan, s. 201. *"* Gk-Trklerin her yl haziran aynda byk trenler tertipledikleri ve Gk-Tann'ya kurban sunduklar yer,bk- Uufly. esr., I, s. 10,458; R. Giraud, L'Emp, d. Turcs..., s. 107,192. ** Kars-korum yaknnda, bk. B. gel, Trk Mitolojisi, s. 82. 07 Tafaen bk. A. nan, amanizm, s. 160 vd. Yada-ta'na Trkede "ka" deniyor (EUS, s. 170). *** Kitnekerin nefitere "secde" ettiklerine dair Gerdiz'nin kayd eer doru ise (bk. Mervezl.., s. 108) bunun menei, yakn komular olan Fin-Ugorlarda aranmaldr. ** Uu, ayn, esr.t s. 459; W. Schmidt, Eski Trklerin Dini, s. 85-88. Ata maarasnda yaplan kurban trenine Bat Gk-Trkleri, daha sonra da her sene, yksek makamdan bir temsilci gndererek katlrlard. Ed Chavannes, ayn. esr., s. 15. w De Groot,m. esr., s. 191; B.Szsz, A Ht'tnok,.., s. 500,520.

tne sahip dier kavimlerde bu inan, len baz kudretli kimselerin ya-ntanr saylmasna kadar ileri gitmi iken (Mesel, eski Yunan'da Heroslar) ve bunlar ve dier tanrlar iin insanlar kurban edilirken491 Trklerde byle detler grlmez492. Eski Trkler arasnda da insan kurban edildii intiban uyandracak baz kaytlarn, iyi bir aratrma sonucunda, bu mnaya alnabil* mesi iin zorlama yoluna gidilmek gerektii anlalyor: Asya Hunlan iin, in ylhklanndaki, lnn "yalanlar tarafndan 1001er, 1000lerle takip edilmesi" ibaresi yorumlama yolu ile bu neticeye ulatrlmak istenmitir4 . Halbuki, kaynakta hibir engel mevcut deilken "insan kurbanndan bahsedilmemitir 94. Dier taraftan, Attil'nn lm ile ilgili olarak Jordanes'in -hdiseden a. yk. 100 sene sonra- ktle hlinde insanlarn ldrld hakkndaki haberi de, bu yazarn mensup olduu Vizigotlarda asrlardanberi mevcut insan kurban motifinin tekrar gibi grnmektedir4 . nk Attil'y gmenlerin, mezarn yeri bilinmemesi, gizli kalmas iin ldrlp gmldkleri hususu, Trk kltr telkkilerinin dnda kalan br keyfiyettir. Hem Mooilarda, hem ndo-Germenlerde grlen bu detin hilfna, Trkler lenin yeri belli olsun diye kurgan in ederler, mezarlarn stne tm-

nsan kurban deti iin bk. Hind-Avrupa kavimlerinde ve Sm kavimlerde: A. Scbimmel; Dinler Tarihine Giri, s 46 vd., 62 vd.. 65,103.160; E Peterich, Kk Yunan MUotogyast, s. 114, 119; W. Eberhard, TM, VI1-V1II, s. 174; Mooilarda. (hatt, 13. yy.'da bile: Cengiz'in olu Tolui'nin Nm, bk. Moollarn Gizli Tarihi /Trk. tere/1948, s. 193 vd), Cinslerde ve dier Uzak-dou kavimlerinde; W. Eberhard, in'in imal Komsutan, s. 17; M- N. zerdim, in Dininin Menei Meselesi ve Din inanlar, s. 91 vd.; B. gei, Trk Kttr Tarihi, s. 296 vd.; A. Y. Yakubovskiy, Altn Onlu ve nhitat, s. 141 vd.; W. Eberhard, in Tarihi, s. 61 vd.; si avlarda: bn Fodlan Seyahatnamesi, s. 77 vdd.; el-Mes'd, Murc., I, s. 179; D. M. Dunlop, ayn, esr., s. 99,206; G. Fener, Ethnog, XXXIII1927, s. 28 vd. m len Hazar hakannn hizmetilerinin de ldrld yolunda bn Fadlan'm haberi, umumiyetle Hazarlar hakknda gereklerle badamas mkl dier haberlerinin ou gibi (bk, D. M. Dunlop, ayn. esr., s. 107-115) doruluktan uzaktr w Bk. W. Eberhard, in'in imal Komsubm, s. 76,94. *** M. nceye it in yll $-fc"deki, Asya Hunlannda nsan kurban detisin mevcut olduu yorumuna yol aan bu haber, bir hkmdar veya babuun lm hlinde onun, yalanlan ve tabileri olan erkek ve kadnlar tarafndan (10), 100 ve 1000 kiplik (gruplar olarak) tiftip ediki (teyi) eklindedir (bk. De Groot, ayn. esr., s. 60). Grlyor ki burana yzlerce veya binlerce insann kurban edihne&i gibi gzden kamayacak kadar anormal ve esasen hibir kaynakta gemeyen bir hdise deil, daha ziyade Trk ordu 101u sistemine uygun dzen iinde yapld anlalan, cenazeyi teyi (uurlama) treni bahis konusudur (bk. yit Ordu). 495 F. Altheim, ayn, esr., s. 193 vd. Esasen JordancVin ana kayna Priskos'tan u noktalarda ayrld bildirilmektedir: Attil'nn lm, imparatorluun paralanmas, Attil'y ksaca tasvir eden satrlar ve byk Gaiya sava, bk- F. Altheim, ayn. esr., s. 142. Atila'nn cenaze treni hakknda Jordanes tararndan verilen bilginin Hunlardan nceki devirlere it kaynaklan iin bk. O. M. Helfen, The Legend ofthe Origin..., s. 244 vd.

306 /TRKMLL KLTtiR

KLTR/307 lm zerine inli hatununun da gmlmesi gerektiini ileri sren Uygur byklerine kar inli prensesin szlerini kaydeden kaynan (Kiu Tang-shu) ifadesi de inli zeksn ortaya koyma frsatn deerlendiren bir kurnazlk olarak grnmektedir506; nk ne bu htn, ne de o tarihe kadar, 1000 sene iinde, Trklere gelin gelen prenseslerden hibiri bu yolla kurban edilmi deildir. Esasen Trklerde mevcut "leviratus" gelenei dolaysiyle Trk topluluklarnda dul kalan kadnlar tek basma aresiz braklmaz, himaye edilirdi . Trk tarihinde bu bakmdan inandr gibi grnen tek haber, Li Kuang-li adl bir inli generalin, hem de Hunlann sava tanrsna "kurban" edilmesidir508. Hunlara snm olan ve yurdundan kamas in hkmeti bakmndan tehlikeli saylan -ve yine Hunlara snm dier bir inlinin onu kskanmas yznden- bu kumandan gizli vazifeli bir wu (= yabana rahip)'nun tanhuyu teviki ile ldrlmt. Fakat hemen su ilediim anyan tanhu Tann'dan korkarak, Tann'y teskin etmek zere bir sunak (kurban yeri) yaptrmtr509. Demek ki, mesele aslnda tamamen siys olup, din mahiyette insan "kurban" etme dncesine dayanmyordu. Trkler insan kurban etmedikleri gibi hkmlerini yrttkleri yerlerde bu deti kaldrmaa almlardr5 . Btn bu delillerden sonra "Gk-Trkierde dman ordular kumandanlarnn kurban edildikleri" yolundaki Barthold tarafndan yaplan pein hkml yorumun511 yersizlii anlalr512. Eski Trklerde Gk-Tanr ve atalara kurban olarak hayvan kesilirdi. Hayvan cinsinden de erkekler seilirdi513. En makbul kurban olan at iskeletlerine Bozkr Trk kavimlerine ait mezarlarda rastlanr. Bundan dolay Asya Hun imparatorlanna it kurganlarda ve Orta Avrupa'da Hun ve Avar a mezarlarnda bol miktarda at iskeletleri bulunmutur514.

sek yaparlar veya geni daireler eklinde ta yarlar ve hatt ta heykeller (balballar) dikerlerdi. Gk-Trk mene efsanesinin 2. rivayetindeki498, mesele ite alkal hususlar da tanamiyle baka topluluklardan aktarlarak Trke ml edilmi durumdadr, zira eski Trklerde geyik motifi yabana (Htnd-Avrupa veya Uralh?) meneli olduktan baka (bk. a. Destan ve efsaneler), deniz tanras da yoktur. Asya Hun imparatoru Kn-in'in, Ye-i hkmdarnn altun kaplatlm kafatasn iki kab olarak kulland rivayeti, keza Bulgar hakan Krom iin benzer bir kayt 499, Hind-ranhlarda ve in'de mevcut (M.. 3. asr, Tsin~Chin devleti zamannda) bir detin500 tekrarlandn gstermektedir. Esasen ilgili kafatas klt ("tantrisme") bir gney kltr mahsl olup501, Asya kavimleri arasnda yalnz Moollar iin "tipiktir302. stemi Yabgu'nun "yo" treni mnasebeti ile tarihi Menandros'un eserinde nakledilen 4 kiinin "kurban" edildii hususu da kesin deildir901. Bir Ltin yazarnn Bat Kumanlan arasnda grdn syledii -eer doru ise- len br Kuman bynn yanna "silhdar"n da gmlmesi hdisesi501 ge devirde (13. asr ortas) bir yabanc tesir olabilecei -zira daha nceleri ve baka yerde rastlanmyor gibi505-, bir Uygur hakannn
*T4 M Andrunovo kttr andan ben, bk. B gel, Trk Kltr Tarihi, s. 23-25; W. Eberhard, tn Tanhi. s. 37, u, ayn esr., 1, s. 42 vb.; E. Tryjarski, Moolistan'daki Arkeolojik Eserler, s. 156159. resim 9-, Ibn Fodlan Seyahatnamesi (trc. R.een), s. 36; V. BeSevliev, Proto-Bulgar Dini, s. 259. Allil iin yaplan "yog* trenini anlatan Jordanes (bk. B. Szsz, s. 364)'m tasvirinde hem mezann gizlendii, hem de mezar zerine hyk yapld yazldr. Bu eliki ve gmmede Germen ozcUi iin, B. Szsz, ayn. esr.. s.368. *"T R. Gtaad, ayn. w,v s. i 16, C. Feher, A Boigr Trkok..., s. 30 vdd.; B. gel, Trk Kltr Tarihi, s. 296, W-. BarthoM, Trklerde ve Moollarda Defin.., s. 540 vd., aynca bk. a. San'at. ** Liu, aya* ttr.t I, s. 6, W. Eberhad, in'in imal Komular, s. 86. *"*Sava^ meydannda yenilerek len Bizans imparatoru Nikephoros'un kafatas hikyesi, bk. V. Bejrviev, fyoto&iilgar Dini, s. 226 Krum Han'n stanbul surlar nnde insanlar kurban ettii de rivayet edilmi ise de phesiz dogu deildir, zira bu haber ehrin kuatlmasndan iki asr sonra yazlm bir esere (Leon Graronaticos'un kitab, 11. yy. balan) daha sonra mehul biri tarafn(tan ilve edilmitir (bk. A. Kollautz, ayn. esr.. . H., s. 348). ""W. Eberhard, lhl say 92, s. 190 "* Bk U Chamamsme..., s. 3&3 vd., 398 vd. *"* Bk- W. Eberhard, m"m imal Komular, s. 57. Aslnda din bir inanca dayanan bu detin M.. S. binlerden beri tirad-Avrupal kavimler arasda yaygn olduu hk. bk. A. Kollautz, ayn. esr., II., s. 254*270. Gney Rusya'dan t Kore'ye kadar kavimler arasnda, ranllarda, Moollarda, hatt baz *Avrup!f tada grlen "kafa tasn yasalatrma" deti de Trklerde yoktu. Bk. O. M. Helfen, Huni and hissung-ntt, s 238. w Hdise Ed. Chavanncs tarafndan (bk. Documents..., s. 241) kurban gibi alnm ise de (aynca bk. V. Beevicv, Proto-Bat^ar Dtm, s. 245 vd). aslnda Menandros metninin bu ksm eksiktir (Bk. A hfagyanok rtdcuoi, s 50), yani gerek nedir bilinmiyor (L. Ligeti, Az ismeretlen Bels-Azsia, s. 67, Trk-tere. s-72vd). *" L. Rsony, Tarihte Tridik, s. 153. ** Kr. B gel, Trk Ktittitr Tariii, s. 297.

Bt C Mackerras, The Uighur Empire..., s. 23-25. Mesel, ayn gelenek sebebi ile arka arkaya Gk-Trk hakanlar ile cvienen inli prensesler iin bk. Liu, ayn. esr.. I, s. 85; II, n. 461; ayrca bk. yk. Dou Gk-Trk Hakanl. De Groot, ayn, esr., s. 186. (Hun-Trk sava tanrs yoktur) *s A. Kollautz, ayn. esr., I, s. 48,292; B. Szsz. s. 544 n. 142. "* Mesel, in'de, W. Eberhard, in Tarihi, s. 35. *u Bk. W. Barthold, ..Dersler, s. 13. "Bk. R. Giraud,I,'rap. d. Turcs..., s. 123. 1 Liu, ayn. esr.. I, s. 458. Th. Smokaltcs'den, Ed. Chavannes. Documents..., s. 248. "Koyundan ko, deveden bura, attan aygr" bk. Dede Korkut Kitab, s. 81. 14 Bk. yk. Bolum IH, n. 35. Atl mezarlar: Altayiar'da Pazrk mevkiinde ve baka yerlerde. Tafsilen bk. Fr. Hancar, Das Pfent... s. 306-321; B. gel, Trk Kttr Tarihi, s. 62-48; A. Kollaute, ayn esr., H., s. 128 vdd. Aynca bk. "Ant me"; W. Eberhard, Conqueron.^ s. 73.

308 / TRK MtlXf KLTR

c- Gk-Tann Dini

KLTR/ 309

Bozlar Trk topluluunun asl dni bu idi. Eski alarda baka hibir kavim ite itiraki olmayan bu inan sisteminde Tengri (Tanr) en yksek varlk olarak itikadn merkezinde yer almt. Yaratc, tam iktidar sahibi idi. Aytu zamanda "semav* mhiyeti haiz olup, ok kere "Gk-Tanr" diye anlyordu. Gk-Tann inanann, toprakla ilgisi olmad iin, ava, oban ve hayvan besleyici topluluklara mahsus bulunduu, bu itibarla meneinin Asya Bozkrlarna balanmas gerektii umumiyetle aratrclar tarafndan kabul olunmutur. M. Eliade'ye gre3 "Orta ve Kuzey Asya topluluklar iin karakteristik bk sistem olan "Gk-Tann, R. Giraud'ya gre 16 dorudan doruya "btn Trklerin ana kft" durumundadr. Gk-Tann itikadnn esaslarn eski in kaytlarndan, Orhun kitabelerinden ve dier Trk ve yabanc vesikalardan az ok tesbit etmek mmkn olmaktadr Asya Hun tanhusu Mo-tun M. 176'da in imparatoruna gnderdii mektupta kendisinin Tanr tarafndan tahta karldn kaydederek, asker! zaferlerini nce "Gk-Tanr'nn inayeti" ile kazandn belirtmitir517; dier tanhu Kun-in (M.. 160-126), in imparatoru tarafndan 33*dc Ma-i'de hazrlanan tuzaktan kurtulunca "Tanr takdir buyurduu iin kendini kuruduunu* sylemi, bir baarsn "Tanr'nm ii" olarak aklam5"; M.S. IV. asr banda bir Hun devleti kuran Liu Yan(bk. yk.)'n yiitlii karsnda gen yeeni, *Gk~Tanr bu kiiyi Hunlar dnerek dnyaya getirdi" demiti. Liu Yan da Chin prenslerinin birbirleri ile mcdeleleri karsnda "Gk'n iradesine kar gelinemeyeceini" belirtmiti. 328 ylnda dier bir Trk hkmdar bir baars zerine kollarn semaya kaldrarak *y Gk (Tanr), sana krler olsun" diye duygularn dile getirmiti519. Hun tanhusu Ho-han-yeh*in in imparatoru ile yapt bir andlama (M.. 48)*da and ime mnasebetiyle, 'Yemininden dnen taraf (Hun veya in) Tann'mn cezasn eksin" denilmi . sonra kurban kesilerek and iilmiti. Avar hakan Bizans ile bir andlamasnda Gk-Tann adna yemin etmiti Gk-Trklerin seferden nce zafer iin dua ettiklerini belirten in kaynakU Oamarnsme.,., s.22 vd, 182. *L'Bmp. d. Tures..^ s. 101 HT BL De Goot, eyn- esr.. s. 76; Uu, Kutscha un seine..., s. 119. ***De Grooi- oyn. e$r., 97,101. 5I * W. Eberhard, Uu Yan ** Liu Ts'ung'un Biyografileri, s. 8; W. Schmidt, Eski Trklerin Dini, s. 81
st su m

lanna gre, hakan Tardu 590'da savata atndan inerek Tanr'ya niyazda bulunmutu522. Kitabelere gre Tanr, kinatn ilk sebebidir, yni yaratcdr525. Kitabelerde Tann bazan "Trk Tengrr*24 ekliyle o alarda "millT' bir Tann olarak grnmektedir: Gk-Trklerin bir "hakanlk*1 kurmas O'nun istei ile olmu, hakan, Trklere O'nun tarafndan verilmitir. Yni Tann, Trk halknn hayat e ilgilenen bir ulu varlktr525. Savalarda Tann'mn iradesi zerine zafere ulalr526. Trkn ve umumiyetle insanlarn hayatna Tann vastasz mdahale eder. Emreden, iradesine uymayan cezalandran Tanr, balad kut ve l(ksmet)' lyk olmayanlardan geri alr527. Ulu Tann afak sktrr ("tan ntr"), bitkiyi canlandrr. lm de onun iradesine baldr. Tann, cam verdii gibi, onu isteine gre de geri alr: "Kl-Tegin vdesi gelince ld ("kergek buld"). Kii-olu lmek iin yaraulmtir52*: "Kara-yol (kanun, hak) Tanrdr. Krlanlar birletirir, yatlanlar birbirine ular... nsan diz kerek Tanr'ya yalvanr, kut isterse verir, atlar oalr, insann mr uzun olur... Kuzgunun niyaz bile Tann'ya ular..." . "nsanlar fni, Tann ebeddir"530. "Doru insan ve yalancy Tanr bilir. Bulgarlar Hristiyanlarn (Bizansllarn) iyilii iin ok aktlar. Onlar bunu unuttu. Fakat Tann biti' yor"531. Trkede ulu varlk mnasndaki bayat (kadm), au (baba), idi (sahip), ogan (kaadir), alap (mevl) tbirleri aslnda Ton-Tnn sfatlan olmaldr. Ne kadar dikkate deer ki, ge devirlerde Trkler arasnda da yaylan Samanlk eski Trk Gk-Tann inanana dokunamamtr. Ulu Tann bahis konusu olduu zaman Samanln deta "srttn" syleyen M. Eliade'ye gre532 Yakutlarda Gok-Tanr'nn izi olan Tangara Kayra-Han ile aman fazla megul olmamaktadr. Trklerde Tanr dncesinde madd gkyznden mnada "ulu varlk"a doru bir gelime dikkati eker. Orhun kitabelerinde Trk kozmogoni^Bk. J. P. Roux, La retigion..., s. 228. * Kitabeler, I, gney, 1; II, dou, 1; Ed. Chavannes* >CX**'WS. .. s, 248. 324 Kitabeler, I, dou, 10, II, dou, 10. 525 Kitabeler, I, dou, 1,11; U, dou, 10vb;Tonykuk,str.3;Ongi,oc^he,3;Liu,a)w.er.( I, s. 52. 526 Tanhu Mo-tun'un mektubu: Bk. M. Mori. ReconsidemDon oftke Hsiung-nu State, s. 23; Kitabeler, I, dou, 15; II, dou, 13 vb. Krum Han'n HambarJy kitabesi,bk, Byzanrion, XXVHI, s. 322. 127 Kitabeler, 1, dou, 29; 11, dou, 34-35; Tonyakuk, str. 3. 528 Kitabeler, I, kuzey, 10. ^Irkbitig -9. asrdan kalma Gk-Trke fal kitab- paragraf 71,73,83; bk. E7Y, II, s. 85 vdd. ^Bk. G Feher,v4 Bol&Sr-Trkkszerepe...t s. 72. 511 DirekieT'deki 2. Bulgar kitabesi, bk. G. Fehcr, ayn. ev., s. 73; V. Beeviiev, Bytmtion, XXX, s. 490. mLe Chamanisme..., s. 168,182.

"DcGroot.am w, s. 223. Mcnandros dan nakten A. nan, Eski Trklerde And, s. 279 vd.

310 /TRK MUJ KLTR sini tek cmle iinde aklayan ibare yledir: "ze Kk Tengri, asra yaz yir khnduka ikin ara kii oh klnm.. . Burada Gk-Trk anda "Kk"n gkyz demek olduu aikrdr. O hlde eski alarda, iinde Gne ve Ay'n dou ve bat gibi hrikalardan, yldzlarn durumuna, drt mevsime, yamur, kar, rzgra, snmaya, soumaya, bitkilerin canlanmasna, kurumasna, hayvanlarn doup bymesine, sularn alamas ve kesilmesine... kadar hereyin tam bir dzen ve deimezlik ve insan aklnn kavrayamyaca kesin bir ahenkle cereyan ettiini grd yeryznde, hereyi hkm altnda tutan "semainin Bozkrb tararndan Tanr kabul edilmi olmas mmkndr. Fakat yukardaki rneklerde grld zere -esasen gk'n btn dnyay kaplamas sebebi ile herhangi bir ekilde (put) tecessm ettirilmesine de imkn olmayan- Tanr'nn, zamanla, madd semada ayn bir manev kudret baln ald anlalyor. Yni, Tann ebedlii, "kaadir-i mutlak"l yannda, bir selde sokulamayan ve "her yerde hazr" vasfn kazanyor. Bir Ouz'un bn Fadlan(l. asnr)'a "Rabbinizin kars var m?" diye sorduktan sonra. bn Fadlan ile birlikte tvbe etmesi, Tanr'nn insan olamayacan dndn gsterir. Ayn bn Fadlan, Ouzlardan birinin, hakszla urad, yahut holanmad bir ile karlat zaman, ban kaldrarak "Bir Tann'1 dediini nakleder . Eb Dulaf m da (10. asr 2. eyrek) Ouzlarda put bulunmadn sylemesi manaldr535.13. asr Uygurlar da Tanr'nn insan veya baka herhangi bir cisim eklinde tasvir edilemeyeceini sylyorlard . Demek ki, asl Trk itikadnda anthropomorfizm (putuluk) yoktu" . Bundan dolay da aslnda putlar muhafazaya mahsus yaplar olan tapnaklar mh edilmiyordu. Putulukta putlann (heykel ve resimlerin) temsil ettikleri kiilerin mnevi g ile dolu olduuna inanlmtr. Trklerde ise manev gcn tek kayna Tanr idi538.
Kitabeler, I, dou. 1; 11, dou. 2=stte mavi gk, aada kara yer Tann (tarafndan) yaratldkta (zira al metinde Tengri ayn yazlmtr). **Viw Fadlan Seyahatnamesi, s. 63. w BL F. Smer, Ouzlar ., s. 44. <J * A. Terstevens, ayn. esr.r s. 253. OT Eak Trk dininde pot ite ilgili olarak M. 121'de bir Asya Hun babuunun saraynda bulunan ve Huofcnn putu samban, in dini mahsul, ithal mal, mdeni byk heykeller iin tafsilen bk. K. Shiratori, On the Tcnitory... s. 30-52, 61 vd. (bu tr heykel Hunlarda tek rnek olup baka zamanlarda gdrincz) Dnyay kaplayan Gk-Tanr'nn tasviri ve heykeli yaplamayaca iin, bunlarn muhafazas maksad ile tapnak msama ihtiya grlmeyen Trk inan sisteminde, Gk-Trk ana it bir ttjpmam varlndan bahsedilmitir [bk. E. Esin, Bke, s. 85 ve n. 53: "The Temple of Kl Tigin (Kt-Ttpn tapmatfl. Gk-Trk topluluunda Budizmin yaygnlap deta resmlik kazand fikrini uyandran bu aratrmada, iddiaya delil olarak "bark" kelimesi (Ktb. I, kuzey-dou) gsterilmitir ki, bu yanl bir yorumdan baka birey deildir, "fianfc" sz Trk tarihi boyunca sadece ev.

KLTR/ 311 Kitabelerin bir yerinde Tann ile "yer" eit fonksiyon icra eder gibi grnmekle539 beraber, aslnda Gk-Tanr'nn ok eski zamanlardan beri tek "ulu varlkH temsil ettiine dair deliller vardr. M..Tri Asya Hunlan devrinde (stelik 6.-8. asrlarda artk fonksiyonunu kaybetmi olan-) Gne, Ay, yldz tanrlarnn (kutsallarnn) mevcudiyeti, Gk-Tanr'nu, tpk semav dinler (Musevlik, Hristiyanlk, slmkk)'deki gibi, tek kudret olduu keyfiyetini glgelendirmez. nk dinler tarihinde tesbit edilmitir ki, hibir din, hibir devirde tek itikad ve amelden ibaret olmam, "hibir Tanr'ya tek bana itaat edilmemi" ve Tanr dima kutsal saylan ikinci derecede, yan varlk inanlar ile evrilmitir (semav dinlerde Tann=Allah ile beraber meleklere, resullere, kitaplara, azizlere de man edilir). Trklerde de GkTann yarmdaki: Hun devrinde Gne, Ay, yldzlar ve Gk-Trkler anda, yer (Kitabe Il'de zikredilen 'yir") ve yer-sular bylece kutsallar ("azizler) durumundadr540. Dinlerle "ulhyet" konusunda aratrmalar yapan W. Schmidt'e gre, "daha Hunlarda tek tanrla doru ak bir gelime" mahede edilen Bozkr dininde Tann, Gk-Trkier devrinde mnevi byk tek kudret hline ykselmi bulunmakta idi5*1. 7. asr Bizans tarihisi Th. Simokattes, Gk-Trklerin, kutsal saydklar atee, suya, topraa tazim ettiklerini, fakat yalnz, yerin gn yaratcs bildikleri Tanr'ya taptklarn belirtmitir542. 790larda Tflis'li St. Abo543 Hazarlann "biryaract Tanr" tandklann sylemitir544. Hazar bakentine Bizans'tan gnderilen St. Constantin Cyrl (Kyrillos) ile mlakat srasnda (862'de) hakan, Hristiyanlarn Tanr'nn "l kiiliiM(Trinity)'ne inandklar hkle, kendilerinin (Trklerin) tek Tanr'ya man ettiklerini aklamt. Bulgar Trkleri de yaratc, tek Tan-

mlk, trbe mnalarna gelmi (bk. ETY, IV, s. 186; A. v. Gabain, AUt Gram., t 301; R. Giraud, L'Emp. d. Turcs..., s 131; M. Ergin, Orhun bideleri s. 89; DLT, III. s. 333; Kutad#t-Biu& beyit, 4536, 4545,4727; EUS. s. 33; G. Clauson,,... Turhsh, s. 359b) ve hibir zaman tapnak yerine kullanlmamtr. Buna gre "Kl-Tegm bark" ibaresi ancak K-Tegin ant-kabri (tapmak deil) olarak anlalabilir.
539 540

'Yukarda Tann, aada yer buyurduu iin\ Kitabeler H, kuzey, 10. Bu sebeple V. Thomsen t 60 yl evvel "yer-sub" tbirim "saints" * azizler diye tercme etmiti, bk. R. Giraud, ayn. r, s. 104. 541 W. Schmidt, Eski Trklerin Dini, s 77 vd.; bk. yk. n. 533. 542 Bk. Ed. Chavannes, Documents..., &. 248; R. GrousseL L'emp. d. Steppes, s. 129; F. AHhem, AtaU% s. 78. m Bk. S. Szyszman, Ou la conversion du rot Khazar.-, s. 531 a. 8. 544 Bk. D. M. DunJop,flyn. ^ s. 182. *" Fr. Dvornik, Us legendes de Constantin et de Mtthod vues de Byzanee, Byzantmoslavca, Supplementa, 1, Prague 1933, bk. A. Zajackowsk, Khazarian Cdture.^ s. 302.

312 /TRK MU KLTR n*ya utamyoHardi . Burada yanl bir yorumu nlemek iin belirtelim ki, eski dinlerde grlen, sema ile ilgili inanlarda tanrlar (Bab'de amas, Palmrde Arso, Azizo, Baolsamin, Msr'da Amon-re, ran'da Ahura, Hind'de Varuno, Roma'da Mithra vb...) hep Gne'i, Ay', yldzlan temsil

KLTR/ 313 etmi iken , Trklerin dininde -bunlara ikinci plnda yer verilerek- bizzat gk, Tann saylmtr. Gkyznn yekparelii ile tek Tann dncesinin ilgisi de aktr. Gk dinini btn teki dinlerden ayran bu hususiyet yakanda "Hkmranlk" bahsinde grld zere "ilh vazife hukuku** anlay dolaysiyle "byk tarih baarlara kaynaklk eden bu inan sistemini, Orhun kitabelerinde ifade edildii gibi, Trklerin "millf dini hlinde ortaya koymaktadr. Nitekim Tanr kelimesi de bunu gsterir.

O- fekr. ayn. r , s. 72. Ayrca "oban klrr"nde tek Tann akidesi iin bk. J. Deer, Trk MiletMndt Meruiyet Hakk, s. 498 Btn bunlara gre, asil Trk tikadnda ok tanrc bir dncenin yer almayaoti tabiidir. E. Esin tarafndan yaynlanan son bir aratrmada ise, Asya Hunlar e Gok-Trklerde (Gk-Tanr dujroda) kendisine taplan ve kurban sunulan, in kltrnden aktarma , bir "Ejder Tann* ve bir de Hnd'den alnma "Zaman Tanr" inancnn yaad, mesel Hunann Kat-u'da, Gk-Tuiderin tken blgesindeki Tamir rmanda Ejder trenleri yaptklar iteri srtm, delil olarak da De Groot (Die Hunnen..., s. 59), K. Shiratory (On the Territoryt.., a. 27), W. Eberhard (Lokalkulturen..., s. 3/11) Liu Mau-Tsai (Ost-Trken, I, s. 10 vd. n. 6061 )'m kay ula ve ancak takribi izgilerden ibaret baz plstik sslerinin mulk yorumlama denemeleri gocleritmitu (bk E. Esin, Bke-, the Dragon in earty Turkish Iconography, s. 82-85 ve n 27, 32. 36,38,47). Bozkr Trk dnce ve geleneklerini en saf ekilde temsil eden eski Hun ve Gk-Trk toplutuklanan dm ile, MS, 8. yzyldan sonraki I-Asya Uygur Budizmi belirtilerini birbirine kartrd anbunian arastacmn "tc&bt Vrini akla kavuturalm: Asya Hunlarmn inan ve detleri hakknda ilk ve mhim bilgileri veren M..'si in yll Shjhchi'c yutandaki iddialar dorulayc bir kayda tesadf edilmemektedir. Bu eserde sadece Hanlarn ylda 3 defa rsm toplant yaptklar bildirilmi, fakat, kurban sunduklar "varlklar arasmla "ejder *dcn sz edilmemitir (bk. De Groot, Die Hunnen..., s. 59; K. Shiratori, On the Tenit&y,. s. 25). Ykn iddia ana kaynaka desteklenmemektedir. K. Shiratory ile W. Eberhard' Hunlada "Hyder TatrTnn mevcud olduunu dnmee sevkeden sebep, Shih-chi'cn ok daha sonra rtazntsntnt Hov Han shu adl yllktaki, mnas doru anlalmayan, bir ifadedir. Burada HunSarm setrede 3 defa 'Lorg opfer"ltr olduu bildirilmektedir ki, bu kayt M.S. 5. yzylda Tabga dareokraden Ts'u Hao tarafndan "Ejder iin kmban" (Drachenopfer veya "Ejder kalesi") diye yorumlarcruu Halbuki De Groot, bu inli'nin yanl anlad Liong (Lung, Long olarak da okutumtirjriir) sznn gerekte ince olmayp , kuzeyde (Hun lkesinde) Ong-Kin rma blgesini g&tereo yakana br ad olduunu (Ong- "kin" ~ Rong- "kin" ~ Liong- "kin". Kelimenin Trke asl : On$ veyaH$, bk. R- Giraud, L'Emp. d Tura..., s. 170; M. Ergin, ayn. esr., s. 105) etraflca aklamt. (De Groot, ayn, esr., , s. 59, 103,166 vd.; A. Kollautz, Geschichte und Kultur..., I., s. 46). Sn ytttkUrmd Lung-'eng (=Karakum ehri? Zira De Groot'a gre yukardaki ince kelimeyi Uong~dttv&n veya Liong-ehri diye okumak mmkndr) eklinde de geen ismin (bk. W. Eberhatd, in 'm mu Komular, s. 76) Ong-kin - Ongtn'\ iaret ettii O. Franke tarafndan da benimsenmitir (bk. E Esin, Bke, s. 83, n. 37) stelik, Shiratori ayn makalesinde (s.26) Hou-Han ihu'daki habeT ashnda. Hun toplantlar ile in Ejder trenleri arasnda mevcut paralellik ve cubs (cquahty) ortaya koymak mnasn tadn belirtmi; W. Eberhard ise, kaynak verilerini lopiavaj eserinde Hun "Ejder TanrTdan sz etmeksizin, ancak M.S. 4. yzylda in'de Kansu'da kurulan kk Hun devletinin (. Oao, 304-329), bir in yllnda "Yatan Ejder" diye tantlan bakenti (Gu-tsang ehri) mnasebetiyle, Hunlar arasnda bir Ejder kltnn varln, ihtimal oterak, Beri srmtr (bk. in'in imal Komular, s. 77). Ayrca burada, in kaynann, Gatsang ehrine srf in biiminden dolay inliler tarafndan "Yatan Ejder" adnn verildiini kaydettii de behruftnittr. Demek la, gerekte durum, sanlandan ok farkldr.

Hele Gk-Trk anda Trklere mahsus bir Ejder Tanr'sndan bahsedilme*! bsbtn artcdr. Zira ne in kaytlarnda, ne de Trk vesikalarnda "Gk-Trklerin Tamir rmanda Ejder Tann'ya taptklar ve kurban sunduklarna dair bir iaret grlr Liu Mau-Tsai'nin eserinin ne kaynak blmnde, ne de aklamasnda [bk. Ost-Trken, I, s. 10 ve n. 60-61] Gk-Trkler iin Ejder Tanr kayd yoktur. Trk kitabelerinde atf yaplan yerlerde de (bk. Bke, a. 85, n. 53] Ejder Tanr deil, 12 Hayvanl Trk Takvum'nde yer alan "Ejder yl" bahis konusudur. Bir Bat Gk-Trk grubunun in'de verdii temsilde sahneye bur sar ejder figrn karmas [bk Bke, s. 80, 85] da bir san'at taklidinden ibarettir). E. Esin varln iddia ettii Trk "Ejder Tanrca Trke "Bke" adn vermi, (dilimizde cesur, kahraman, alp kii mnasnda olan bke [bk- ETY, IV. s. 37; KB, beyit, 3545, 5523; G. dauson, . Turkish, s. 324b] bu mnasndan dolay "byk ylan'da ifade etmi [bk. DLT, III, s. 227; KB, beyit, 1202, 2354], takat din inan olarak Ejder Tanr yerine kullanlmamtr) ve hatt, X. yzylda ok batda Seyhun boyunda yaayan Ouzlarn "ylan"a taptklarn ileri srmtr (bk. Bke, s. 93 ve n. 100). Kaynak olarak gsterdii bn Fadlan Seyahatnamesi'nde bahis konusu kavim ise Ouzlar deil (bk. Seyahatname, metin, 203 a. Trk. tere. R. een, s. 43. Aslna uygun olan bu tercmeye ilve edilen not ve aklamalara gvenilemez), Basknlardr (ok kark inanlara sahip Basknlar sonradan Trklemi Urall bir kavim olarak grnmektedir, bk. yk. Hazar Hakanl). "oban klt-rnde tek Tann akidesi iin ayrca bk. J. Deer, 78* MiUetlermde Meruiyet Hakk, s. 498. "Zaman Tanrca gelince, E. Esin'e gre, Gk-Trk kttbcierinde sz edilen (Kitabe I, kuzey 10: "od tann yasar*) bu tanrnn Trke ad "d" idi (bk. Bke,, s. 87). Benzer bir gr? daha nce A. v. Gabain (Altt Gram..., s. 322) ve L Bazn, (bk. R Giraud, L'Emp. d. Tures.., s. 113; J. P. Rout, La religion des Turcs de TOrkhon, s. 202) tarafndan da ortaya atlm idi ise de, pek dikkate alnmamt, nk bu, Trke bir kelimeye Trklerde mevcut olmayan bir kavram muhteva yapmak zentisinden baka birey deildi. Gerekten "d* sz Trkedc "zaman, vakit, mevsim" mnalarnda olup (bk. ETY, IV, s. 73; M. Ergin, Orhun bideleri, s. 109; DLT, indeks; EUS, s. 146; G. Clauson, ...Turkish, s. 35a. dlek de aslnda bu mnadadr). Tanr" demek deiMr (Kitabede KlTegin'in lm mnasebetiyle geen yukardaki ibarenin "zurnam Tann tyin ede? eklinde mnalandmlmas, hem Trk itikadna uygun der, nem de metnin btnlemesini salar. Son kelime olan "yasar' "yaar" olarak okuma denemesi rrna btnln bozmaz. Asya Hun lan nd a ve Bulgarlarda "Sava Tanrs" hikyesi iin bk. A. KoUautz, ayn. esr., II, s. 48). J. P. Roux'nun 1961'de yaynlad, yukarda zikredilen incelemesinde de, gerek Trk dini ile tutarl baz tesbtier grlmekle beraber, Moollarn da dahil bulunduu btn "AltaylT kavimler bir kltr zdelii iinde mtala ederek, zaman fark dikkale almmakszn muahhar bir takm inanlar eski ve asl Trk dinine uygulanmaa alld iin, mandjna sonulara varlamamtr. ^ Gk kltnn ne kadar derin etki yaptn grdmz iodc bile asl rol oynayan unsur Gne'tir (bk. O. Franke, ayn. esr^ I, s. 119; II, s. 311).

314/TRK MfLKLTR

KLTRA31 5 dr . Gk-Trkler devrinde Budist rahip-seyyah Hiuen-Tsang'm btn Bat Gk-Trk sahasn bir budistler memleketi olarak tasvir etmesine ramen (bk. yk. Ba Gk-Trkleri) gerekte Trk halknn bu dine kar direndii ve II. Gk-Trk devletince Budizmin reddedildii malmdur. Ancak Uygurlar zamannda byk kltr deiikliine yol aan Maniheizm Trkler arasna ginnis (hakan unvanlarna Gk-Tann yerine "Ay Tengri" ibaresinin eklenmesi5 9) ve bilhassa Uygurlarn Trkistan'daki hkimiyetleri devrinde iyice yerlemitir. Gk-Trk yazs deitirilmi, yerine Sogd meneli ve tamamen baka karakterde Uygur yazs kullanlmtr. Sonra Budizmin de intiar ettii bu safhada Uygur tarihi artk yerleik kltr mensubu saylmak icabeder560. Uygurlar bu kltrn de en iyi temsilcilerinden biri olmay baarmlardr: Maniheist ve Budist eserlerin Uygur lehesine tercmesinden doan zengin bir din edebiyat gelimitir. Bunlarn yazmalarndan bir ksm resimli ve ciltli olarak Bin-Buddha maara tapmaklarnda bulunmu olup, aralarnda 10. asr balarnda Gk-Trk alfabesi ile yazlm kehanet kitab: Irk-bitig dikkati ekenlerden biridir361. Uygur alfabesi ile yazlm Huastuanift adl eser ve Hiuen-Tsang'n hl tercmesinin Uygurca'ya mtercimi olan Be-bahk'l Singku Seli Tutung363 tarafndan Uygurca'ya evrilen (10. asrn ilk eyrei) Altm Yaruk (=Altn Ik)364ile Sekiz Ykmek ayn derecede mhimdirler566. Hece vezninde yazlm ilhler567, Be-balk, Turfan, Karaar, Aksu, Yarkent gibi merkezlerde ve "l Pompei*si diye anlan bakent dikut ehrinde, ayrca, Toyuk, Mortuk, Bezektik mevkilerinde 1894-1914 yllar arasnda birok Avrupal bilginlerin yaptklar kazlarda ele geen duvar resimleri568, heykeller vb.569 Trk medeniyetinin belgeleridir.
5 Yn-kang ve Long-men'de Trk maara kutlunun devam mahiyetindeki Btddha tapnak ve heykelleri, bk. R. Grousset, L'Empire des Steppes s. 106 vd.; W Eoerhard, Toba devrinde Buddhist Kilisesi, s. 301 vd.; ayn. mell., Conatteron..., s. 95. "*Bk. A. Bombac, Quttug Bolsun, 11, s. 14 vd. 160 A. v. Gabain, Das uigurisehe Knigsretch von Chot-scho S50-1250. Berlin 1961, bk. Oriens, XXIXXII,s. 526 vdd. 361 ETY, II, s. 68-100. Yeni aratrmalar: Trk Kttm, say 239, 983, s. 13. 562 Bugnk Trke'ye tere. 1941; Trk Kltm, ayn. say, s. 15. Ayrca bfc Ata Theohgia, Copenhagen 1965. ^Bk., V,s.333vd. 564 Bk. S. aatay, Altun Yarvk'tan ki Para, 1945; . Tekin, Uygur Bilgim Sin&u Seli Tutung'un.^ . 29-33. 365 Bk. L. Liget, Saloz Ykmek Yamq, s. 291-319. 586 Uygur lehesinde yazlm bu devreye it eserler iin ayrca bk. O. F. Sertkaya, Uyguna Yeni Yaynlar, s. 273-279. 567 Bk. R. R. Arat, Eski Trk iiri, s 5-9. ** Eski Trk resim san'atnda "Eski Trk tarz' ve "2. Trk tarar* iin bk. E. Esin, *Trk'l>Acem*!er...t s. 341 vdd. **Bk.B.gel, Trk KMr Tarihi, s.351-364;L.Rasaoyi,Tarikte "i>> > - 108vd.

Tanr tbiri, Bakrta hari, btn Trk lehelerde ortak kelime olarak mevcuttur**. Trke'nin eme/ tekmelerinden biridir549. Yazl kaynak olarak M ncclri in yll Shi-lri'de, imoarator Mo-tun (M.. 209-174)'un unvanlar dolaysiyie zikredilen Tanr" kelimesi ince'ye "Tien" olarak gemistir*51. Bylece en aa 2500 yllk bir maziye sahip bu Trke tbir sonra Moolca'ya ve dier baz Asya dillerine intikal etmitir. Eski Smer dilindeki T&m'ya yakn br mnaya gelen "Dingir" sz ile mnasebeti henz akla kavumamtr55'. Eski Tric din adamlarna umumiyetle "kam" deniyordu. Trk lehelerinde bu kelime de yaygndr ve imdilik ilk olarak Avrupa Hunlannda (5. yy.) grld bildirilmitir354. Gk-Tann dininin amel (ibadet) ekilleri ve kamlar hakknda bakaca btrey bilinmiyor. Asya Hunlannda ve baz dier Trk devletlerinde hkmdarlarn ayn zamanda ba ruhan (aman) olabilecei dncesiV5 phesiz bir tahminden ibarettir. Buna dair bir delil yoktur*5.
4 DER DNLER

Tarihte eitli Trk ktleleri, bulunduklar evreye gre eitli dinlere de girmilerdir ve bu durum slmiyet hari, Trk kavimleri zerinde menfi tesirler dourmutur. Avrupa Hunlannn ktle hlinde Hristiyanl kabul ettikleri sylenemez ise de , in'de devlet kuran Tabgalar, karlkl sosyal intikaller yannda Budizmin de tesiri ile 495 ylndan itibaren "mill" unsurlar yasak etme neticesinde inlilemilerdir. Bununla beraber Tabgalar Budist san atta yeni bir devir olan "Wei" san'atnn gelitiricisi olmular-

BL G- Oacrtest^ayn. esr., II, s. 578 vd. *"* Gy. N&ncth. tibi\ say 8, s. 306. Tanr kelimesi ile ilgili baz aklamalar: P. Pelliot, TP. 37, 2*44, 1165-185; bfc. L. Ugeti, Mastde civtlisation..., s. 143-146. '"Bk. De Gtooi.D* Hunnen... $. 53 vd. " Bfc. Koafuchs'u eseri: Lun-yU, ince bask, Taipei 1963, s. 232 vd.; H. G. Creel, Confucius, the Man and rfw hfyth, 1951, bk. DTCF Dergisi, XI, 2-4,1951, s. 410,429; ayrca bk. yk. Hkmranlk. *Bk-G. Doerier, gtwt yer: L. Bazin, Appartenances linguistuaues..., s. 134; G. Clauson, The eariiest T&kh..,. s. 184. *" Bfc. Gy, N6merfe, ayn. esr., s, 306; aya. mell.., Probleme der Trkischen Uneit, s. 88 vd. m Ala-kam. E-kam. Gy. Nmeth, Att es Hunjai..., s. 224. Kam sonralar byc ve aman gibi m^ulara germitir, bk. A. v. Gabain,.4fet Gram., s. 326; DLT, I, s. 236, 283, III, s. 157,443. "Mesela U Ligeti, Anil ve Hunkm, s. 40; A. Kollautz, ayn. esr.,, II., s. 349 vd. ** Bozkr devresi Trklerin dini iin tafsilen bk. . Kafesolu, Eski Trk Dini, 1980, s. 1-67; M. Uydu Turk-isim Btnlemesi s. 1-320. *" mdffik bk. F. Altheim, Geschiche der Hunnen, III, s. 17-42.

316/TRK MLLl KLTR

Dern bir binicilik ve ok atma sevgisi yannda iyi deri ileyen, ayn zamanda mahir mden (demir, balar, mden kmr) iileri olan ve gzel "iekli kumalar" iml eden bu Uygurlar kitap basma tekniini de biliyorlard. Bu, in'de 8. asrn 2. yansndan beri mevcut sanlan "blok" usl, yni bir nevi teksir deil, fakat ada matbaann esas olan mteharrik ("movable") harf sisteminin uyguland bask idi. V. Le Coq ve A. Grmvedel 1902-1907 yllarndaki aratrma gezilerinde Turfan'da Uygur dilinde sert tahtadan yaplm, yzlerce harf bulmulard. Sonra P. Pelliot (1906-1909) ve S. Oldenburg (1914-1915)*un Tun-huang'da meydana kardktan Trke harfler570 dnyada monotip" matbaa hurufatnn en eskileridir Nihayet Uygur yazs Moollar tarafndan kullanlm, Timurlular devrinde resmi tahrirat, Altun-Ordu devletinde "yarhg"lar, 15. asr ortalarna kadar Orta Asya'da ortak yaz olan Uygur alfabesi ile yazlm ve bu alfabe Manu ve Kalmuk yazlarnn esasn tekil etmitir972. Bir ksm Trkler de Musevilie (bk. Hazarlar) ve Hristiyanla girmilerdi5. Trk nfusunun ounluk meydana getirdii sahalarda bir menfi tesiri grlmeyen bu yabana dinler, bu imknn mevcut olmad blgelerde Trklerin kaybolmalarnda rol oynadklar gibi (Dou Avrupa'da ve Balkankar'da Hazarlar, Feenekler, Uzlar, Kumanlar), 1000 tarihinde resmen Hristiyan olan Macarlarn Trk kltrnden uzaklamalar, 864'den itibaren Ortodoksluu kabul eden Bulgarlarn Trklklerini kaybetmeleri neticesini vermitir . Esasen bu dinlerin Trk kltrndeki inan sistemine uymad, mahalli nitelikte kalmalarndan bellidir. Yalnz slm dinidir ki, Trklerin kadm inanlar e birok bakmdan uygunluk gstermesi doiaysiyle, Trkler arasnda yaygm ve Trkl takviye eden bir din durumundadr (a. bk. Blm IV).

F-KTSADI HAYAT
A- AT VE KOVUN

'Bk. R. R Aral, Uygurlar, s. 99. 1 6fc Tto. F. Ckrter Ihe tmtntion of Printing..., &. 102-111, 116 vd.; Th. Bossert, //. TTKZ, s. 422426: F. Grenini Asya'nn stnl ve Dknl, s. 41. Ayrca o tarihlerde (J. Gutenberg'den 400 yi nce) baslm metinler iin: J. C Risler, La Civilisation Arabe, s. 113, 171; A. Mazahcri. La vie auotidtenne des Musubnanes^., s. 261; E. Esin, slmiyetten nceki Trk Kltr Tarihi.., fevha, 87. ! Ts&tcbk. R R..Vat, Ar Yat Numunesi Mnasebeti ile, s. 17-20. 1 Bibliyografya iin bk. L. Rasonyi, Tarihte Trklk, s. 318 vd.; W. Barthold, Orta Asya'da Mool Ftuhatna Kadar Hristiyanbk, s. 47-100; K_ Czegl6dy, Pseudo-Zacharias on the Nomads, s. 148. 1 Trkler azasnda yabana dn ve mezhepler ve bunlara it Trke edeb hatralar hk. toplu bilgi iin hk. S. M. Arsal, Trk Tarihi we Hukuk, s. 44-67; A. v. Gabain, Der Buddhismus in Zentralasien, s. 505-510; aya muetl, V'onsiamischt aUtrkische Literatre, s. 207-228.

Bozkr Trk ekonomisinin esasm, yksek ovalar ve yaylalar olan Bozkr corafyasnn iklim artlan icab, obanlk ve hayvan besicyiciiik tekil ediyordu. Yetitirilen hayvanlardan -yukardan beri Trk sosyal ve kltrel hayatnda byk ehemmiyetini belirttiimiz- attan sonra koyun geliyordu. Tarihi M.. 2500'lerde balatlan Afanasyevo kltr'ne koyun kemiklerinin at kalntlar ile birlikte grlmesine 3 karlk, Aral gl Bozkr havalisinin daha nceki kltrn vasflandran, Harezm'deki Kelteminar kltr (M.. 3000)'nde yaban domuzu, geyik ve kaplumbaa kemiklerinin meydana kmas, fakat koyun ve sr izine rastlanmamas576 dikkate deer. Demek ki, koyun ile atn insan hizmetine girmesi zamanlan arasnda bir paralellik vardr. M.. 3000 balarndan itibaren Orta Dou, Msr ve Dou Akdeniz blgesinde tarm, hayvanclk ve mden kullanlndan meydana gelen kltr birliklerinin gelitii, fakat halk "henz balk ve avc durumunda olan" Bozkrlarda hayvan beslevicilie dayal ekonomi sisteminin, daha sonralar (2500'ler) gneyden gelen tesirlerle balad ileri srlmekte ise de377, iaret edilen blgeden kuzeye doru bir ktle g grlmediinden byle derin bir kltr tesirinin mevcut olabileceine ihtimal verilmemektedir578. Bunun yannda, ehl hayvanlar srasnda koyun ile kz ve domuzun bir arada dikkate alnmas herhalde doru deildir. Bu hayvan kalntlarnn herhangi bir kltr tabakasnda yanyana bulunmas ile o hayvanlarn ehlletirilme yerleri ve zamanlar ayrdedmek gerekir. Mesel kz, Bozlar hayB. gel, Trk Kltr Tanhi, s. 17 vd. *nB.$e\,ayn.esr.t s. 15. ^7K.3eUmas,ZurHerkun/t.., s. 13 vd. Ayn yazar, koyun ve keinin, M.. 6000% doru ran'da ehlletirldiini ve az sonra -M.. 4750- zara? ekonomi devrinde kz ve domuzun meydana tln da iddia eder, bk. Les phs aneiennes chn&aations d'Heveun..., %. 772. 5,8 B. gelayn. esr., s. 25.
575

318 /TRK MU KUtTRL

KLTR/ 319 duyulmazd. Stl dan, peynir, yourt aslnda Bozkr yemekleri idi. Trk Bozkrlarndan dnyaya yaylan yourdun (veya kmzn ?) kiraz veya kays ile tatllatrlmas eklinde hazrlanan ve ince'de "lo" ad ile geen bir iki Hunlar arasnda yaygnd585. Ya yemesini inliler Trklerden renmilerdi586. Uygurlar (Trkistan'da) zm yetitiriyor, pekmez ve arap (bor) istihsal ediyorlard.
C GYM

van deildir; sulak, verimli, iftilik yapmaa elverili sahalarda oturanlar iin ehemmiyetli br hayvandr, fakat Bozkrh'nn iine pek varamaz. Bu sebeple kz, Bozlar iktisadiyatnda faktr olarak grnmez3 . Btn ar hareketli, kocaba hayvanlar byle saymak mmkndr. Domuzun ise, hi olmazsa ekonomik hayatn balangcnda, Trk Bozkrlar ile alkas olmamtr. Trkler -Avrupa blgelerindekiter dahil- tarihleri boyunca yni slmiyet'ten nce dahi, hi domuz beslemedikleri gibi, etini yemekten de holanmamlardr***. Ehli hayvan besleyiciliin ilk safhasnda domuz, Tunguz ve Moollara: kz, inek, manda vb. ndo-Germenlere; deve l kavimlerine; at ve koyun Trklere ait grnmektedir. Bu bakmdan, Afanasyevo-Andronovo kltrnde at ve koyun kemiklerinin bir arada bulunmas daha manal bir duruma girer ve bylece Trk Bozkrlarnn balangtaki ekonomik bnyesi de ortaya km olur. Ayrca Hun ana it Bozkr "hayvan slbu" tasvirlerinde kz, inek, boa, manda gibi hayvanlarn ve ehli domuzun yer almamas dikkat ekicidir. Tabiatiyle daha ge devirlerde Trk Bozkrlarnda at ve koyun srleri yannda sr, katr, deve vb. srleri de vard.
B BESLENME

Bozkifh Trklerin balca gda maddesi et idi. En ok at ve koyun eti yenirdi. Prt&kos'un hazr bulunduu mehur ziyafette Attil yalnz et yemiti. Bulgar hkmdar tarafndan Ibn Fadlan'a verilen yemekte de sofrada sadece kzartlm et vard '. Bol miktarda et istihsal eden Trkler, bunu uzun mddet muhafaza edebilmek iin ok erken alarda konserve yapmay renmilerdi. Konserve et in'e ifra edilen balca maddelerden idi 82. Yahni ve tutma sevilen yemekleri idi' \ T Hunlardan beri en nl Trk ikisi de ksrak stnden iml edilen kmz idi. Bundan hem in, hem Bat kaynaklar bahseder . eitli ikilerden buday ve dardan yaplana Gk-Trkler *begai" diyorlard. Ouzlar boza da yapyorlard. Sebzeye kar fazla istek

Bozkr Trk giyim eyasnn balca malzemesi, koyun, kuzu, sr, tilki ve az miktarda ay derisi ile koyun, kei, deve yn di. Eski Trkler bez dokurlar, giyecek iin kendir yetitirirlerdi. Yn kuma ve bezden i amar giyerlerdi. Hunlar in'e ynl kuma ve eitli keeler ihra ederlerdi . M.. 1. yzyldan kalma, bir Asya Hun hkmdar ailesine it Noin-ula kurgannda 20 eit ipekli kuma (in'den ithal) kalntsndan baka, zerine bir Hun portresi ilenmi yn kuma ile aplike ssl keeler bulunmutur . Romallar keten gmlek giyildiini ilk defa Hanlarda grmlerdi 9. Hazar prensesi iek'in Bizans sarayna gelin gittii zaman giydii Trk pi imparatorielik elbisesi iekion (iek adndan f90 orada moda olmutu. Bozkrn "tipik" elbisesi caket-pantalon idi. Svari en rahat ekilde ancak byle giyinebilirdi. Yukarda sylediimiz gibi (bk. Ordu), bugnk modern giyinmenin ilk tipi olan bu Bozkr tarz, in'de M.. 4. asrdan, Avrupa'da M.S. 5. asrdan, Bizans'ta 6. asrdan itibaren (-daha nceki devirlere it heykel, kabartma ve resimlerde grlen bol, uzun ve entari eklindeki giyinmenin yerini almak zere-) Trk uslne gre yapan asker slahat neticesinde, dnyaya yaylmt (bk. yk. Ordu)591. Baka kavimler kopa kullandklar hlde, Trkler dme kullanrlar ve ceketlerini, inliler ve Moollarn aksine, sola aarlard592. Soukta ve scak havalarda ayr ayn giyen pelerinler de kullandklar anlalan Trkler ayaklarna izme, balarna brk giyiyorlard. leri
W. Eberhard, in'in imal Komular, s 92. **B. Szsz, ayn. esr., s. 515. 587 W. Eberhard, ayn. esr., s. 77. ** Bk. B. gel, Trk KiUr Tarihi, s. 57-60, levha 10. ** F. Grenard, Asya'nn stnl ve Dskunt&i, s. 12. w Gy. Moravcsik, Oe Herkunft des Worter Tzitzakion, s. 176. Ayrca, Byz turc, U,*. 264. 591 B Szsz, A Hnok..., s. 510 vd. Mild aralarna it Hun mezarlarndan kardan caket ve panialon (Trkesir Bertu/prt. ve m), gmlek, izme ve oraplar ic bk. B. geU ayn. v., a. 58, levha 5, s. 63, levha 6; M.. 5.-4. asra it Eaik kurgannda zrrh- catetli, pantaloniu, ameu Trk prensi: "Altn Elbiseli Adam": bk. N. Diyarbekrii. Kazakistan'da Bulunan Eik Kargam, %. 295. 298; eski Trk kyafetleri iin bk. N. Atasoy, Seluklu Kryafdkri rerine Bk Deneme, s. 111-151. ** W. Eberhard, ayn. esr., s. 95; ayn. mell., Muahhar Han Dertnae.^ s. 353W5

^tan keisroc de aslnda Indo-OermeoocMir, bfc. Gy. Nemeth, HMK s. 94. W. Eberhard, Eski ift Kltr ve Trkler, s. 21; ayn. meli., Tobalann Hayvancl, s. 487; ayn. mrit, uTirt imal Komu!an: s. 62,94; A. Kollautz, ayn, esr, II, s. 17 vd. Seyahatname. &6& m B. Sz&z, m ev, s. 514. * F. Smer, Ouzlar..., * 3S2 vd. **M-. Hanlarda De Groot, ayn. esr^ s. 82; A. Kollautz, ayn. esr., I, s. 31; W. Eberhard, in'in imal Komfulen, s. 65,69,73 vd., 76,86; Avrupa'da B. Szsz, ayn. esr., s. 27, 515; F. Altheim, At/il, i. 193; Bd. Chavannc*. Oocumenss..., s. 237; A Afagyarok eldeivL., s. 45.

320 / TRK MUJ KLTR gelenler, makam sahipleri, daha ok balklarnn daha uzun ve gsterili olmasndan tannrlard Hunlar, Gk-Trkler, Uygurlar, Avarlar, Hazarlar, Ouzlar ve Bulgarlara ait vesikalara gre, umumiyetle sakallarn kestiren Trk erkekleri uzun kesilmi sat (Hun tra)593 ve bykl idiler. Sayg almeti, attan inmek, bork ve balklar karmakt594. Dizin birini yere koymak suretiyle selmlamak det hlinde idi: "Hun selm"595.
. ENDSTR VE Et SANATLARI

KLTR/ 321 Dalarna kadar hissediliyordu (M.. 2. bin). u ve Arpa, Bunna-ap buluntular hep Andronovo kltrnn izlerini tayordu. Baz Tn-doGermenci'ler tarandan bile, madencilik balonundan Hind-Avrupah halk zerine Altayl tesiri kabul edilmitir597. Balca meslekleri demircilik ve madencilik olan Bozkr Trk topluluunda mkemmel kl, kalkan, karg* mzrak, temren iml edilirdi. Trk kllarnn hayvan figrl kabzalar altun levhalarla kaplanr ve kymetli talarla sslenirdi. Kemer tokalar, kay ular, kav mahfazas, ok *ute(sadak)' lan, zrhlar, tolgalar ok kere ilemeli altun ve gm ile bezenir598, maden tabaklar, marapalar, heykeller, bazlar birer san'at eseri deerinde olarak Trkler tarandan yaplrd. in'den Tuna boyuna kadar bozkrlara serpilmi binlerce mezardan bu eserler bol miktarda karlmtr5*9. Ayrca kazanlar, ibrikler, kovalar, iinde yzlerce insann barnd otalar, arabalar, at tehizat; eyer ve koum takmlar Bozkr Trk topluluunda ne kadar kalabalk bir esnaf ve zenaatkr zmresinin bulunduunu gsterir. Halclar, kilimcileri, debbalar, izmecileri, oraplar, brkleri, dokumaclar, terzileri de bunlara ve etmek lzmdr; Asya Hun anda bile, sslenmek iin bir nevi krmz boya (ruj) kullanan (bu boya in'de de moda olmutu) ve salarna gzel kokular sren Trk kadnlarnn eskiden beri gergef iledikleri Priskos'un kaydndan anlalmaktadr600. Bozkr Trk halk arasnda mahir marangozlar, tahta oymaclar da vard. Asya Hunlar masa, sandalye, koltuk, dolap yapyorlar601, karyola ve perde kullanyorlard. Bu ev eyasndan ounu inliler Hunlardan renmilerdi Debbalk sanat da Ruslara Bulgarlardan gemiti603. Eski Trkler elbiseleri iin t bile kullanmakta idiler .

Dnyann en geni imparatorluklarn kuran Bozkrh Trkler byk lde ve ana gre daima yksek bir harp sanayiine sahip olmulardr. Bu stnl salayan aralardan biri demir idi. Demir ileyicilik, madencilikte son safha olarak grnmektedir. Ondan nce bakr, bronz ve altun ileyicilii vard. Bunlardan k ikisine Ta Devri'ni aan hemen her kltrde tesadf ediliyor. Afanasyevo kltr evresine dahil Minusinsk ve Altay blgelerindeki buluntu yerlerinde M.. 3000lerden kalma bakrdan yaplm bak, biz ve teBer, kpe ve dier ss eyas ele gemitir. lk Trk merkezlerinden gsterilen Andronovo kltr anda ise -btn Orta ve Kuzey Asya'da ilk defa- altun ortaya kmakta idi. Bu devirde "ok kudretli ve zengin bir itima! hayatn mahede edildii" Altayiar'da gerek bir "altun endstrisi" merkezlii durumu vard396. Buradaki madenciliin tesirleri, gneyde Tanr

Eski Trklerde sa biimi konusu tam akla kavumu grnmyor. Baz aratrc la rca Trklerin. inliler v* T&eililer gibi uzun salarn rdkleri ileri srlmesine karlk, Trklerin umumiyette stUrm ksa kestirdikleri, bilhassa Gk-Trk anda rg yapmayp uzun kesilmi olarak braktktan belirtilmi, t (W. Eberhard. in'in imal Komular, s. 89, 93, 97) ki, bu gr hakan lbaa'n bir mektubundan da bellidir (yk. bk lk Seluklular da byle idi, bk. Urfal Mateos fTrk. teTcJ. Vekny-nme, t. 48). Dier taraftan Avrupa Hurdan da salarn uzun kestiriyorlar, fakat badanam tepe iusmn tn* ediyorlard (F. Altheim, Attil, s. 158; O. M. -Heifen, Huns..., s. 2% vd Avarlar ve Bulgarlarda "Hun tarz'1 tra yaygnd, bk. A. Kollautz, ayn. esr.,, II., s. 114). Baka bir fikre gre de Trk topluluklarnda halkn sa kestirmelerine karlk hkmdar ve idareci aumre salarm uzun tutuyor, bunlardan hr ksm ise arkada rg halinde sa brakyorlard (G. Fen*r,/i Bc^r - Tarete*.... s. 37). **Bfc. F*. AUheim. Gtsckurhte der Hunnen, s. 258, IV, s. 304; V. Beevliev, Dieproto..., s. 319; G. Feber. Les numtmenls... s. 94; Ayn. mell.,/t Bolgr-Trkh.., s. 97; F. Smer, Ouzlar..., s. 385; tbn Fodlan Seyahatnamesi, s. 72. m Bk. W. Eberhard, TU. VH-VIH, s. 168; bn Fadlan.., s. 71 Bir Bozkrh Trkn nasl giyindii hususunda bk. U Ligeti, Bihnmeyen Asya, s, 43 vd.; Trk devletinde "hnuVun giyinii iin bk. C Mackerras, The Uitftur Empirt.... s. 117 vd. Eski Trklerde balklar (brkler) iin bk. W. Radloff, Sibirya'da* fi, 1. S-15!; B. gd, Trk Kltr Tarihi, s. 157 vd., 169. **Bk. B gcJ, Trk Kltr Tarihi s 23.

Bk. A. Berthelot, UAsie ancienne..., s. 24 vd. B. ge, ayn. esr., s. 165-170. Gk-Trk hakannn aHun zrh, bk. Liu, ayn. esr., I,a. 81. w Bu hususta neriyat iin bk. Budapete'de 2. Dnya Sava'ndan nce yaynlanm, olan "Archaeoiogia Hungarica" serisi. *" B. Szsz, ayn. esr., s. 237, 513. Dnyann en eski hals da Paznk (Altayiar'da, M. 3- yy.) kurganlarnda bulunan Trk halisidir, bk. N. Dryarbekrli, Hun Sanan, s. 132, resim 10Z a)i Paznk kurganlarnda ortaya kan Hun masallar iin bk. B. ge, ayn esr., s. 63, levha 6. *'* Bk. G. Montandon, TraiU d'Ethnoiogie cultureiie, s. 162; Han-shu'&zn naklen, B. SZSZ, ayn esr., s 509; W. Eberhard, in'in imal KomsuUm. s. 95. *" W. Barthold, ..Dersler, s. 61. 604 DLT, I, s. 348.
m

322 /TRK MIUj KLTR

D- EHR

KLTR/323 ehemmiyet verilmiyordu. Asya Hunlannn, evlerini "dvbnf topraKKuk yaptklarna in kaynaklarnda iaret edilmitu*'4. Ayrca, eski Trklerin ahap meskenler yapmay tercih ettiklerine dair deliller oktur. Hazarlarn evleri hep ahap615 olup, yalnz hakan saray ile arkel Maksi ta ve tuladan yaplmt616. Volga Bulgarlarnn evleri de ahap idi*17. Hatt eski Trkler, Asya Hunlanndan Batda Avarlara kadar, ehir surlarn bile ahap (kaln aa ktklerinden it eklinde) in ediyorlard618. Kl Tegin bark'nm duvarlar "sktrlm" topraktan yaplm, Uygur hakan Moyen-or, Kem rma (Yenisey) zerinde ina ettirdii taht saray(Ordu-rgin),m "it" ile evirtmiti619. Bulgar ehrinin etraf da mee kalaslarla evrilmiti*20. Attil'nn Orta Macaristan'daki bakenti, kk ve byk saraylar, halka it evler, asker garnizonlar, silh ve erzak depolar ile batan baa ahap yaplardan ibaretti . Attil'nn ve hanmnn gm ve altn levhalar kapl stunlarla salonlara ayrlm, tahta oyma ssleri ile bezeli; masalar, iskemleler, dolaplarn bulunduu saraylarn anlatan Priskos, br de Romal ustalara yaptrldn syledii hamamdan bahseder. Bu mnasebetle zikredelim ki, Trklerde eskiden beri ykanma yaygn bir det idi. in kaynaklarnda ve bn Fadlan'da Trk kavimlerinden bazlarnda giyilen elbisenin ypramncaya kadar karlmadna dair olan kaytlar mbala saylmaldr. Bu esasen beden sal ynnden imknsz olduu gibi, yine ayn in kaynaklan mesel bir Hun boyunun (Ye-pan'lar) fertlerinin gnde kere ykandklarm ve bir nevi "kola" kullanarak, salarn temiz ve parlak tuttuklarm yazarlar622. Dier taraftan ayn ekilde bn Fadlan'n rmaklarda hem de ka-dmerkek bir arada ykandklarn bildirdii til Bulgarlarnn ve Hazarlarn hamamlar da vard624. Tuna Bulgarlar, Hristiyanln kabulnden iki yl sonra (866'da) Papa Nikolaus I'e bavurarak, rahiplerin onlara haftada

Eski Trkler, yaz aylan iin zaruri olan yaylak hayat dnda, kn barnmak zere evler in ediyorlard. Asya Hunlannn kurban sunmak zere binalar da yaptklarn kaydeden in kaynaklarna gre, Gk-Trk hakanlarnn salam meskenlerden kurulu merkezleri vard605. Esasen Trk hkmdarlarnn biri yaylaklarda, teki vadilerde, su kylarnda olmak zere iki merkezleri bulunurdu ve ikincisi evlerden kurulu iskn yerleri idi: Motun'un, Long veya Liong veya Lung (=Ongin rma zerinde) ve Orhun havalisinde (yazlk), tlteri'in oay (yazlk), Karakum606 (klk), ste-mi'nin Ek-dagfa (yazlk), Ik gl yannda (klk), Tong-Yabgu'nun Tokmak (klk), vb... II. Gk-Trk hakanl klk bakentinin Orhun kitabelerim bulunduu yerde ehir hlinde olmas mmkndr607. Zira mhiyetini iyi bildiimiz bu htralarn da balarna, ssz yerlere dikilmesi bir mna ifade etmezdi. Bundan baka, kitabelerde zikredilen iskn mahallerinden AmgaKurgart bir kale olmakla beraber, Tou-balk herhalde bir ehir idi608. Uygurlar tarafndan kurulan (Moyen-or zamamnda, 747-759) Ordu-balk (Kara-balga&un yannda) ehrinin baz kalntlar mevcuttur . Hazarlarn Bekncer ve Semender adl ehirlerinden bahsetmitik (bk. yk. Tarih). Bakent td-Hunbtig hakknda islm kaynaklar (bn Rusta, tstahr, bn FadUu, el-Mes*df vb.) geni bilgi vermilerdir61 . til Bulgarlarnn bakenti nl Bulgur ehrinin harabeleri bulunmutur. Tuna Bulgar ehirleri arasnda, saraylar ve su tesisleri ile bilhassa iki tanesi mehurdur: Pliska ve Preslav (Pereyaslav)611. Fakat ne inli ve Sodlulara yaptrld bildirilen dier bir Uygur kasabas Bay-balk "tan, ne de Dou Gk-Trklerine it ehirlerden bir iz kalmam gibidir. Bunun sebebi, belki eski Trke'de ehir mnasndaki TMJ* sz ile aklanabilir. Bu kelime, aslnda, "bal-" kk ile (kr. balk), bir nevi toprak ifade etmektedir613. Demek ki, Trklerin kurduklar kasabalarda binalar daha ok amur-toprak (kerpi) ile yaplyordu. htimal senenin ancak bir ksmnda kullanlan bu meskenlerin salam olmasma pek
** W. Ebcrfeard. m'in imal Komplon, s. 77,87; Kitabeler, "b" (ev) "bark". ^mfilenn Lung-'eng (Lung ehri) dedikleri Karakum M. 3. yy/dan beri bilinen ilk Trk ehri olmaldr tac. yk. s. 106 n 334, i. 246 n. 246. *"Bk. a gel, Tr*Mitolojisi s 79. ** Kkbeter, I, koxev. 5. " Bk. B. gel T&Ht Kltr Tarihi s. 363, fotoraf. *MBk. D. M. Duniop, n. esr, s. 89-115 "'TttBea, G, Fetaer. A BdgfrTmkk..., s. 21-31. ul Orhun le Selenga'nn birletii blgede, bugn "Bay-bahn Sume" manastrnn bulunduu yer? bk. A v. Gabam, Kdk-Tfklerin Tarihine..., s. 692. tt>ince tercmesi de byledir bk. A. v. Gabain,gtf. yer.

W. Eberhard, lk, say 92, s. 172. *15 A. Zajaczkowski,,4c/. OK, XII. S. 300, D. M. Duniop, ayn. esr., s. 92-95 *" D. M. Duniop, ayn. esr., s. 92,186. 617 B. gel, Trk Kltr Tarihi, s 245. 6a A. Kollautz, ayn. esr., II, s. 16; G. Fehe>, LesMonuments... a. 94; A- Y. Yalcubovskiy,ayn. esr.,, s. 11. 6!9 ine-usu kitabesi, dou, 8. 00 B ge\tgst. yer. 621 Priskos'un geni tafsilt: B. Szsz, ayn. esr, s. 486 vd.; F. Altheim, ayn. esr^ s. 155; aya melL, Geschichte derHunnen, V, s. 269 vd. m W. Eberhard, in'in imal Komular, s. 89; Ayrca: DLT, III, s. 66: Yundu (jkaad), Er ton ykad: Adam giyeceini ykad. 623 bn Fodlan Seyahatnamesi, s. 73; B. &\,gS$L yer. 624 D. M. Duniop, ayn. esr., s. 92.

6,4

324 / TRK MLLl KLTR

KLTR/325 Asya, Avrupa Hun topluluklarnda, ne Gk-Trklerde Trkler kyl durumunda deillerdi634. Bununla beraber, yukardakiler gibi, mevcut imknlar dolaysiyle sonradan ehir halinde gelien -pln muayyen eski Roma ordu kararghlarna benzer- asker mhiyette kaleler ve ehir-kale (hisar. Trke: kermen)'ler Trklerde mevcut olmutur. Mesel Gk-Trkler anda, harabeleri hl da grlen argelan, umpal, CaUvar, Atba, Srdakbeg (veya Koyungar-ba), Manakeldi vb. kaleleri635 Tanr Dalan ve daha ziyde Ik gl dolaylarnda sralanm olup, stratejik olduu kadar, pek-yolu zerinde bulunmalar sebebi ile ticar ynden mhim mstahkem mahalierdi. Fergane'de Penikent'te Gk-Trk devri harabelerinin rastland blgelerde bunlarn asker deerde daha birok benzerleri bulunuyordu. Apara, Kaynda, itbe, Aksu, Ak-tepe, Tlek, Sukuluk, Cul (veya Cilank), um, Sarig, Yakaltg kale-ehirleri ve daha birok kervansaray ve kk kasaba, daha eski alarda kurulmu ve Gk-Trk anda geliip Karluklar zamannda ehemmiyeti devam eden yerlerdi636. Hazarlarda arkel kalesi mdafaa iin kurulmutu. Tuna Bulgarlarnn Pska ve Preslav ehirleri de aslnda birer kale idi637. til ve Bulgar ehirlerinin ticar nemini sylemitik. Tpk buralar gibi birok Ouz ehirleri de; Karack, St-kent, Altun-tepe, Yengi-kent, uy-tepe, Savran, Sayram, Karnak, Turtkul-tepe, Cend, Sunak, skan, ardan, Bayr-kum, vb. 10. asrda kurulmu, yine yol gzerghnda ve ticar ynden faal merkezlerdi . nk ticaret meselesi Bozkr Trk devletinin zerine eildii bir siyaset izgisi idi.
E-TCARET

iki gn (aramba, cuma) ykanmay yasaklamalarndan ikyet etmilerdi . Priskos'un bahsettii hamam da ayn gelenein bir ahididir. Eski Trklerde yalnz siviller iin deil, ordularda da seyyar hamamlar (erge) vard ve bu usl Bizans'a da gemiti dar rejimlerinde derebeylik (feodalite) mevcut olmadndan lkelerinde de "ato" tipi yaplara rastlanmayan eski Trkler, ndir de olsa, surlu ehir de yaptrmlardr. Mesel, Hun tanhusu i-i'nin M.. 36'da inliler tarafndan yklan bakenti byle idi . Ayrca Hunlar Kan-su'da Gu-tsang (Kan-ou) adl bir ehir kurmulard. Buras Hun babuu Liu Yan (lm. M.S. 310) zamannda in edilmi ve in biiminden dolay, inlilerce "Yatan Ejder ehri" diye anlmtr628. til ehrinin 4 kapl bir suru vard629. Fakat Bozkrl Trkler umumiyetle surla kapal ehirlerden holanmamlar-dr630, nk, kendilerine en tabi gelen yaay tarzna aykr idi. Bilge Ka-gan'n memlekette "inliler gibi ehirler kurma" teklifini, Trklerin artk "gebelikten ehirlilemee doru ileri bir adm ifade eden belirti" eklinde yorumlama651 yerinde deildir. Kendi kltrleri ile marur olduklar ve o kltr yaatmann gereklilii uuru iinde bulunduklar btn vesikalar ile bilinen Gk-Trklerin (mesel, hakan bara'nn mektubu, bk. yk. s. 100), bugnk Bat medeniyetinin tesiri sonucu olarak stn saydmz bir yabanc kltre (kyl) gemek gibi bir niyetleri yoktu. Aksi hlde Trkler bu arzularn Gk-Trkler'den asrlarca nce gerekletirebilirlerdi. Tanhu Motun zamanndan beri kendilerini, hayat artlarna ve telkkilerine uymayan in "kyl" kltrne kaptrmamak hususunda gsterdikleri uyanklk bunun delilidir . Yukarda zikredilen Trk ehirleri de "yerleik" hayat zentisinin mahsl deildi. Esasen sadece istek ile de ehir kurulamazd. Bunun iin kesif zira kltre ve dolaysiyle nce kylerin teekklne ihtiya vard. Halbuki, ky gruplar biiminde iskn, Trklerde grlmemektedir. Kaynaklarda Ouz, Hazar, Peenek ve til-Bulgar lkelerinde, ehre ekirdek tekil edecek mnada, "koy" bulunmad bilhassa belirtilmitir633. Ne
625 626

Bk. G. Fehr, II. TTKZ, s. 317 vd. Bk. Gy. Moravcsik, Byz. htrc, II, s. 263; G. Fener,/* Bolgr-Trkk,.., s. 100; KB, beyit, 373 (Ey ergci, gel beni ergle=Beni yka, kurtar?). 7 B. Szsz, ayn. esr., s. 68 vd. (Kara-kum ehri iin yk. bk.) 628 W. Eberhard, itVin imal Komular, s. 77. ""D. M. Dunlop,a>w. esr., s. 92, 186. wt> Tonyukuk'un szleri, bk. Liu, ayn. esr., I, s. 173. ** A. v. Gabain, Kk-Trklerin Tarihine Bir Bak, s. 643; W. Samoln, East Trkistan..., s. 74; . Tekin, Eski Trklerin Gebe..., s. 48 (A. v. Gabain'in izinde). Uygurlarn -Asya'da yerleik hayata gemeleri coraf artlar gerei olmaldr. 632 Bk. De Groot, ayn. esr., s. 63 vd.; W. Eberhard, in Tarihi, s. 89. *M Hudd..., s. 312; D. M. Dunlop, ayn. esr., s. 93.

Trk devletleri komu milletlere ummyetle bata at olmak zere canl hayvan, konserve et, deri, ksele, krk, hayvani gdalar satarlar, karlnda hububat ve giyim eyas alrlard. Asya Hunlan, Gk-Trkler, Uygurlar in ile; Bat Hunlan da Bizans ile bu esaslarda ticaret andlamalan yapmlard. Trklere in'den pirin, ipek, ipekli kuma, hububat; Roma ve Bizans'tan da dier ihtiya maddeleri gelir, Trkler de onlarn eksiklerini tamamlard. "Kuzeyi gneye, douyu batya balayan muazzam Avrupa Hun imparatorluu" kudretli tekilt sayesinde dnya ticar faaliyetlerine canllk kazanAsh Farsa ky olan ky kelimesi de Trke'ye sonradan girmitir. *35 Tafsilt iin bk. B. gel, Trk Kltr Tarihi, s. 173-176. ^Bk.A. mzd. Karluklar. G. Fehr, Les monuments..., s. 41,51. m B. gel, ayn. esr., s. 334-341; F. Smer, Ouzlar..., s. 37-42; eski Trk ehirleri ve mmarl ozc&rk leri iin tafsilen bk. E. Esin, Ordug s. 135-215.

326 /TRKMLL KLTR

KLTR/ 327 ticar faaliyete sahipti. pek-yoiu'na kuzeyden paralel uzanan bu yola "Krk-yolu" denilmektedir . Burann asl ticaret mal, sincap, sansar, tilki, samur, kakam, kunduz, vaak vb. krkleri ve bunlardan iml edilen eya (sahtiyan, caket-pantalon, ayakkab, izme vb.) idi. Ballca tccarlar da Ogurlar (Bati Trkleri) ile onlardan bir kol hlinde gelien Bulgar Trkleri idi. Karadeniz kuzeyi dzlklerinden Balkanlar'a giden Tuna Bulgarlar bu defa Orta Avrupa-Bizans yolunun hkimleri olarak iktisaden ykselmiler ve o devir Balkanlar' ve Dou Avrupa'snn en ilek ve zengin ehirlerini kurmulard644. Eski Trkler uzunluk llerine "a" (veya g), arlk llerine "li/g" diyorlard .
F- TARIM, MLYE

drmt. Margos (434) ve Anatolios (447) andlamalarnn baz maddeleri Bizans-Hun ticar mnasebetlerinin tanzimi ile ilgili idi639. in-Hun snr kasabalarnda cereyan eden ticar faaliyetlere in byk nem verirdi640: 734 tarihli andlama ile Ling-u'daki So-fang ehrinin ortak pazar yeri olmasna karar verilmiti641. Orhun kitabelerinde de devletin salaml ve halkn refah iin ticaretin ehemmiyeti belirtilmitir642. Fakat Trklerle komular arasnda iddetli rekabetlere sebep olan byk kazan vastalar da vard ki, bunlarn banda, in'den balayp Akdeniz kylarnda nihayete eren mehur pek-yolu kervancl geliyordu. Daha I. Gk-Trk devleti kurulduu zaman stemi-Anrvn ittifak sonucunda Ak Hun-Eftalit devletinin yklmasna ve sonra da ran'a kar Trk-Bizans andlamas gibi milletler aras apta siys mnasebetlere sebep olan (yk. bk.) bu yolun geit yeri olan -Asya blgesi, t Hunlardan Uygur hakanlnn sonuna kadar aa yukar 1000 sene mddetle, Trk ve in siyasetinin hkim olmak istedii bir ana hedef vasfn tamt. Trkler karsnda in, pek-yolu transitini kendi elinde tuttuu mddete mdafaada kalmay tercih etmi, Trkler de in'e sk sk yaptklar bask ile onu zayf durumda tutup -Asya'da Trk hkmn yrtmek istemilerdir. Hunlar ve I. GkTrkler zamannda gerekleen bu maksat, 9. asrn 2. yarsnda Dou Trkistan'da Uygurlarn, Bat Trkistan'da Trgilerin ve bilhassa Karluklann kurduklar siys teekkllerle tekrarlanm, nihayet 751 Tala (Taraz) savan Karluklarn destei ile slamlarn kazanmas, in'in Bat Asya ile ilgisini kesmitir ki, bu da yukarda akladmz ve Bat Asya'da Uygur, Karluk, Ouz ehirleri ve lkelerinin bayndrln meydana getirmitir. Bilindii gibi, Hazar Devleti de in, Orta Asya, Yakn Dou ile Dou ve Orta Avrupa ve skandinavya arasndaki kt'alararas yollarn kavak noktasndaki mevkii ile temelleri ticar-siyasete dayanan bir devletti ve til nehrinin Hazar denizine dkld yerdeki bakent Han-balk ehri ile daha sonra Volga Bulgarlarnn bakenti Bulgar ehri bu hususta ba rol oynamt. Hazar ve Bulgar lkelerinden balayarak Ural-Gney Sibirya-Altay-larSayan dalan zerinden in'e ve Amur nehrine ulaan yol da canl bir
P. Vaczy, Hunlar Avrupa'da, s. 82,124. . Zichy, Magyar strtenet, s. 60; B. Szsz,/! Hinok..., s. 505-509; 550-600 arasnda in-Trk ticaret mnasebetleri iin tafsilen: H. Ecsedy, Trade and War..., s. 131-180. Hunlarla in arasnda yaplan ticaret anlamalarna dair bir kayt M. 198'den; Asya Hun, Gk-Trk, Uygur devletlerinin in imparatorluu ile ticar ilikileri iin tafsilen bk. . zgi, Orta Asya Trk Devletlerinin..., s. 91106. Liu.yn. esr., I, s. 176, 227. 642 Kitabeler, I, gney, 8, II, dou, 25,41.
640

Ogur Trkleri ayn zamanda iyi ifti idiler. Kendilerini Dou Trklerinden (Hunlar, Gk-Trkler, Uygurlar, Ouzlar) ayran balca vasf da, tacirlikleri yannda, bu yaygn ziraat kltrne bal olulardr (bk. yk. Tarih). Bununla beraber, Dou Trklerinin de elverili blgelerde ziraatle de megul olduklar grlyor646. Bozkrlar sahasnn ounluunu otlaklar tekil etmekte ise de, tarma elverili yerleri de vard. Mesel in kaynaklarna gre Hunlar buday, dar ekip biiyorlard647. Bir in yll, iddetli souk yznden bir sene Hun topraklarnda ekin ermediini yazar648. Yine agn kaynaklar bir Hun buday cinsi ile bir Hun fasulyasndan bahsederler . Altay ve Sayan dalarnda hububat ziraatinin en az 3 bin yldan beri yapld, arkeolojik kazlara dayanlarak ileri srlmtr650. Gk-Trklerde her ailenin ekip bitii, sulad arazisi vard651. Kapgan Kagan'm in ile yapt 696 tarihli andlamann bir maddesi in'in Gk-Trklere 3 bin ziraat leti ile 100 bin "hu" (a. yk. 1250 ton) tohumluk dar teslim etmesi hkmn tayordu652. Bu tarih bilgiyi arkeolojik kazlar desteklemektedir. Altay bolgeW

W4

Bk. L. Ligeti, Bilinmeyen Asya, s. 18; ayn. mell., Az urali Magyar shaza, s. 54 vd. Bulgarlarn Preslav Pliska ehirleri iin bk. G. Fener, A Bolgr-Trkk..., s. 21-31, A. Mcyendotffayn. esr., s. 115, B. gel, Trk Kltr Tariki, s. 255-275. 643 R. R. Arat, Eski Trk iiri, s. 363. DUT, III, 128,296. ** W. Eberhard, Eski in Kltr ve Trkler, s. 22; ayn mell., TM, VII-VIII, s. 169; P. B- Gokiea Khazar Studies..., s. 104. W. Eberhard, in'in imal Komular, s. 94. 648 B, Szsz, ayn, esr., s. 504. B. Szsz, ayn. esr., s. 504, 515. ^Bk. H. Ortekin, lk, say 60, s. 516, say 61, s. 90. ** St. Julien,Documents historiauessurles Tou-kioue, JA, 1877, s. 170,175, B. geJ,M. T. *1 a2 Uu,a>7i. esr., I, s. 161, 215, 456.

328/TRKMLL KLTR sinde Hunlar zamannda alm sulama kanallarna tesadf edilmitir653. Tt rmandan alan kanal ve bu blgeye yakn Ak-tura kanal Altaylar'daki tarmn iaretleridir. Selenga-Baykal gl arasndaki, volgi ve lmova adl yerlerde eitli saban demirleri (in'den ithal), oraklar, deirmen talar bulunmu, ayrca hububat muhafaza etmee yarar ukurlar grlmtr654. Seienga blgesinde Gk-Trklere it kurganlarda, krek ve pulluklara rastlanmtr. Bu ada da birok muntazam sulama kanallar almt. Gk-Trkler zamannda kullanld anlalan Tt kanalnn boyu 10 kilometreye yaland ve o kadar yksek teknik bilgiye dayanmakta idi ki, Ruslar 1935'te bu kanal aynen kullanmaa karar vermilerdi 635. Baz Karluk ve Ouz iskn yerleri de ayn ekilde sulanmakta idi656. Bozkr devletinin mliyesi, malp ve tbi memleketlerden altn, maden para veya ayn olarak alnan yllk vergiler ve hediyelerden baka, halktan tahsil edilen vergilerle destekleniyordu. Asya Hun imparatorluunda husus memurlar vergi toplarlard. Bu memurlar komak cretini gsteren Mool O-huan'lara kar sol Bilge "elig"i sava amt657. Gk-Trklerde, Hazarlarda, Uygurlarda, Avarlarda ve ihtimal Volga Bulvarlarnda herhalde iktisad ve ml ilerle "Tudun"\a megul oluyorlard . Ouzlar mliye ve tahsil memurlarna "amga" (veya mga) diyorlar, devlet hazinesi "adk" diye anlyordu659. Tahsilat herhalde ok yerde ayn olarak yaplyordu. Hazarlarda slv kavimleri ev veya saban bana bir kl veya bir samur derisi (nadiren para), Bulgarlar da ev bana bir samur krk vergi veriyorlard 660. Kumanla-nn byk gelir kaynaklarndan biri de Volga havzas-Kmm (Sudak liman) -Karadeniz-Trabzon arasndaki ilek ticaret yolundan saladklar vergi ve gmrk resimleri idi661. Ayrca, tabiatiyle, geni Altaylar blgesinde demir, Tanr-Dalan'nda, Kagar-Kua havalisinde altun, gm, bakr, kurun, kkrt mdenleri Hunlann ve Gk-Trklerin; Tuna'da Maro havzasndaki tuzlalar Bulgarlarn; Kafkaslarda altun ve gm mdenleri Hazarlarn kontrol altnda idi. Asya Hunlanna it maden para kmamtr. Baz Trk kurganlarnda in paralan ele gemitir. Orta Dou Hunlanna it, M.4. asr
Bakaus'da uhsman rma yaknlarnda bk. B. gel, ayn. esr., s. 88. Tafsilen bk. B. gel, ayn. esr., s. 89. vd. B. gel, ayn, esr., s. 164. B. gel, ayn. esr., s. 329, 340. B. Szsz, ayn. esr., s. 502. Ed. Chavannes, Documents..., s. 29, 52; Y. Blakovi, ayn. esr., s. 340; G. Clauson 457b. ETY, IV, indeks; EUS, s. 7; DLT; s. 128. D. M. Dunlop, ayn. esr., s. 233; bn Fodlan Seyahatnamesi, s. 75. A. Y. Yakubovskiy,/l/firt Ordu ve nhitat, s. 7,14 vd.

KLTR/ 329

ortalarnda baslan paralar Ssn paras taklididir . Esasen o alarda Trklerde tedavl edilen para olarak, zeri hkmdann resm mhr ile damgal ipek veya pamuk paras (kamdu) kullanlyordu663. Mdeni Trk paras ("Yarmak") Gk-Trkler (Trgiler) anda grnmektedir. Bazsnda Trk gelenei uyannca damgalar da grnen bu paralardan bir ksm -yabana lkelerle ticar faaliyet daha ok Sogdlular aracl ile yapld iin-Sogd harfleri ile Trke, bir ksm Sogdca yazldr664.

Turkisk s Bk. K. Czegledy, Nomd nipek..., s. 64. Av. Gabain, Kk-Trklerin..., s. 693; DUT, 1,418; W. Barthold,... Dersler, s. 106 vd. Ed. Chavannes, Documents..., s. 217. n. 2; ETY, II, s. 169; B. gel, ayn, esr., t 94.

KLTR/331

G- EDEB KLTR VE SAN'AT

A- DESTANLAR VE EFSANELER

Trk Bozkr hayatnn -sonsuz mcadelelerle dolu- htralarn tayan bu ok zengin edebiyat nevinde kurttan treme, gkten inen ktan olma665, "Bozkurt", "Kutlu-da" vb. efsaneleri Trk halknn zdrap ve itiyaklarn dile getiren motifler olarak grnr. Trklerin Avrupa kollarnda (Hun, Ogur-Bulgar, sonra Macar) geyik de stn kudretle donatlm olarak rehberlik vazifesini yapar666. Kurt Trk efsanelerinde merkez bir rol oynamaktadr. Gk-Trk hkmdar sllesi olan Ana ailesinin atas bir dii kurt idi6 . 6.-7. yzyllarda Trk halk evresinde kurt-ata inanc ok yaygnd. Talar ve mdenler zerine bunu tasvir eden kabartmalar yaplyor668 ve Gk-Trk hakanlar, atalarnn htrasma hrmetten, otalarnn nne altun kurt bal tu dikiyorlard. Bylece kurt-bah sancak hakanlk almeti olmutu669. Ancak bu telkki ok eski bir Trk geleneinin devam idi. M.. Asya Hunlarnda, hatt o tarihlerde Bat Trkistan'da oturan Wu-sunlarda kurttan treme efsanesi ve dii
Bk. B. gel, Uyguriann Mene Efsanesi, s. 17-24; ayn. mell., Trk Mitolojisi, s. 73-86. wSihirii Geyik", bk. Gy. Moravcsik, Byz. turc. I, s. 39; ayrca tafsilen bk, B. gel, ayn. esr.r s. 569-583. Ancak geyik motifi, bu efsanenin Avrupa Hunlarndan ok eski ve yabanc bir gelenee dayandn gstermektedir, bk. O. M. -Helfen, 77e Legend ofthe Origin ofthe Huns, s. 244. in kaynaklarndaki rivayetler, ata-kurdun yaad yer sanlan maarada her yl yaplan resm trenler, bk. Liu, ayn. esr., 1, s. 5 vd, 40; Ed. Chavannes, ayn. esr., s. 15. Tafsilen bk. B. gel, Trk Mitolojisi, s. 18-28; ayrca bk. yk. 485 ve a. n. 682. 1 Bk. Bugnk Moolistan'da Bugut mevkiinde, 578-580'lerden kalma, kitbeli mezar ta, bk. S. G. Kljstorny - A.V. Livsic, The Sogdion Inscription of Bugut..., s. 71 ve resim 3. Yukar Volga zerinde amara (Kuybief) blgesinde ele geen "Maklaeevo atls" (7.-8. yy.'dan, A. H. Hakov, 1971) ile, zbekistan'da bulunan kurt'a binmi, kollan ve bacaklar kesik insan figrleri (8.-9. yy.'dan, G. A. Pugaenkova, 1966. Cambul mzesinde), bk. D. Velieva, Bulgar Sanat Sayfalarndan, s. 48 vd. 'Bk. Ed. Chavannes,ayn. esr., s. 49 n. 220, Liu, ayn. esr., I, s. 59,181.

kurt tarafndan verilen st ile beslenme inana yayordu670. Ayn efsane Tabgalarda da vard. Tabga lkesinde "kurt dalar", "kurt nehirleri" ve kurt dana it bir sunak bulunuyordu671. Uygurlarn dier bir mene efsanesi, bunlar da kurta balyordu 2. Trklerle kurtun efsanevi ilgisi slm ve Sryn kaynaklarnda da akisler bulmutu673. Kaynaklarda Avrupa Hunlarndan "Kuzey Kurtlar" diye bahsedilmesi ve Hun-Kurt (=Hunwulf: Skir kralnn kardei) gibi isimlerin grlmesi de674 Bat Hunlarnda kurt geleneinin izleri olsa gerektir675. Bat (Bulgar) Trklerinde kurt kelimesinin zel ad olarak da kullanld anlalyor 6. Kurt'un Trke'de dier ad brfi ve bu kelime Orhun kitabelerinde, Uygurca vesikalarda, DLTde ve Ouz Kaan Destannda geer. in kaynaklarnda "Fu-li" ekli ile yer ad, ahs ad, kavim soyad vb. olarak ok zikredilir. nl Tabga hkmdar Tai-wu(424-452)'nun lkab Fu-li veya Fo-H ( = Bri) idi. Gk-Trk hakanlnn hassa ordusu mensuplarna da "Fu-li" deniyordu677. Trkler arasnda kurta verilen byk ehemmiyet asnmzm balarna kadar devam etmitir678. Etnoloji ilmine gre kurt motifi Trkler iin "tipik"tir, yni baka kavimlerde grlmeyen bir etnografik belirtidir679, Eski in kaynaklarnda bile Trk asldan olmayan baz kavimler "kurttan treyenlerden deildir" eklinde ayrdedilmitir680. Trk edebiyatna Moollar zamannda tesbit edilmi eklinden intikal ettii iin bizde Moolca ad ile ("Ergene-kon") tanman destan da Mool

ang K'ien'nin notlan (M.O. 138-126), bk. De Groot, ayn esr., s. 29 vd.; W. Eberhard, in'in #mal Komular, s. 91,104; B. gel, gst. yer. A7 W. Eberhard, ayn. esr., s. 88; Ayn. mell., DTCF Dergisi, I, 2, s. 22 vd. n W. Eberhard, ayn. esr., s. 73. 6:3 Gerdiz bk. G. Kuun, KSz, II, s. 2; Mcmet'tTevarih va'l-ksas, s. 105, Sryn Mihael, *. 153, 155. h7*0. M.-Helfen,Archaistic Namesof the Hiung-nu, s. 259; P. Vczy,//mtorAvrupa'da, s. 74. 67s Krm zerinden Hazar bakentine giden (860'larda) St. Kyrillos'n yolda rastlad Bulgar (b*gr-i)*lann "kurt gibi" bardklarn sylemesi (bk. O. Pritsak, Yowar und kwar, s. 387) de lg ekicidir. Orta Avrupa'da Avar ama it yer adlarnda da "Kurt tepesi", "Kurt suyu" vb. gibi yerler iin bk. A. Kollautz, ayn. esr.,, II., s. 352. OT* Mesel Kuvrat = "Kur--t" bk. yk. Byk Bulgarya; Kuridakhus = Kurt+ak=Kurtuk: 440larda Akatir hkmdar, bk. O. M. - Helfen, CAJ, XI, 4, s. 286. 477 Liu, I, s. 9,181,460; Chavannes, ayn. esr., s. 220 n. 3. Bk. yk. Ordu, s.276. 678 B. gel, Trk Mitolojisi, s. 44-51; A. nan, TM, II, s. 134; hatt

u,u

zamanmzda Anadolu'da: M. Erz, ve Dnce, say 247, s. 28 vd. "Kurt efsaneleri yalnz Gk-Trkler iin deil, btn Trkler iin tipiktir", W. Eberhard, in'in imai Komular, s. 73, 87; aynca yk. n. 408, 409; buna kar bk. . Trencsenyi- VValdapfel, Dana* rnaosza..., s. 37-68; Aynca bk. G. Clauson, Turks and Wobfts, s. 1-22. Bk. W. Eberhard, in'in imal Komular, s. 67,91.

332/TRKMLL KLTR devri tarihisi Red'd-din tarafndan Moollatrlm Gk-Trk Bozkurt Destanndan baka birey deildir681. Trk destanlarnda kurt, ayrca yol gsteren, buhranl anlarda imdada yetien bir varlktr682. Uygurlarn "Kutlu Da* efsanesinde683 kurt, lkeye bereket ve saadet getirdiine inanlan kutlu bir kayann inlilere verilmesinden sonra, uursuzluk ken memleketin ala mahkm olmas zerine kendilerine yeni yurt arayan Uygurlara rehberlik etmiti684. Batda (11. yy. sonu) Kumanlarda yardmna bavurulduuna dair kaytlar bulunan kurt 5, un rehberlik rol de M. 2. asr ortalarna kadar geri gitmektedir. IVeishu'daki bilgilere gre, M. 160-170 yllar arasnda, yerlerinden ayrlmaa mecbur kalan Tabgalann atalar (Hunlar. htimal M. 160'lara doru Kuzey-Hun topraklarn istila eden Sien-pilerin iddetli basks ile ilgili, bk. yk. Asya Hunlar) "garip yaratll" bir hayvann rehberliinde yolsuz dalardan aabilmilerdi. G T'ui-yin adl bir babu (Herhalde -Bulgar Hakanlar listesi'ndeki- Avitokhol'un olu veya akrabas, bk.yk. Byk Bulgarya) idare etmiti ki, ince olmayan bu ad Trke'de "bir yandan dier yana geen" mnasndadr686. Gk-Trklerdeki kut=Ana68 ad da (imdiye kadarki okunular: Asena, Zena, Aina vb.) ayn efsane ile ilgili olarak, Trke "Aan" eklinde de aklanmtr688. Hunlar tarafndan kurulan 2. Chao devleti (328-352, bk. yk. Asya Hunlar) tanhusu, tatan bir kaplan heykelinin, arkasnda 1000 kurt ve tilki olduu hlde, harekete getiini grd zaman, "ta kaplan"m Tanr'nn emri ile kendisine sefer istikametini gsterJ. Marquart, P. Pelliot, A. Alfldi, F. Kprl'nn bu husustaki tesbitleri iin bk. Tarih Dergisi, say 8, s, 129; A. nan, Trk Destanlarna Genel Bir Bakts, s. 200. Destan zerinde aklamalar: B. gel, Trk Mitolojisi s. 59-71. Moollarda aslnda kurt deil, kpek klt mevcut olmutur, bk. B. gel, ayn. esr., s. 561-565, 573 vd.; W. Eberhard, ayn. esr., s. 48, 51,53. Gk-Trk mene efsanesinde kurt, besleyip bytmek istedii 'Trk" ocuunun dmanlar tarafndan ldrleceini anlaynca onu kucana alp ilh bir g ile uzaklara srayarak, ot ve ayrla kapl ve demir dalarla evrili, yzlerce "V geniliindeki bir ovaya ulatrmt (Liu, ayn. esr., I, S. 5; B. gel, Trk Mitolojisi, s. 23). Anlaldna gre eski Trk da ve maara kltleri (bk. yk. Blm III, Din) de bu inanta yer almakta idi, bk. P. B. Golden, Khazar Studies..., s. 105, n. 326. 683 At Melik Cuveynl'den ve Yan-shi'en naklen bk. B. gel, ayn, esr., s. 11,81 vd. 1184 Ayrca Sryni Mihael, gst. yer. as L. Rsonyi, Tarihte Trklk, s. 139. 686 Bk. P. A. Boodberg, The Language ofthe T'o-pa Wei, s. 180 vd. Kelimenin Trke asl tk + (veya tk + ) = dkmek, darya karmak; bk. ETY, IV, indeks: EUS, s. 249. *7 Ana=(Eski Trk-Mool) - raga~inga~'ina (ince'deki ekli, A-shi-na)~ ino= kurt, bk. O. Pritsak, A. cz, 58, s. 252b. Kurt mnasnda ni-nun kelimesinin M.S. 4. yzyl sonlarna doru bir Hun boyunun ad olarak getii sylenmitir, bk. W. Eberhard, in'in imal Komular, s. 82, 157; G. Doerfer, ayn. esr., I, s. 174,317. ""P. A. Boodberg, gst. yer. Eskiden amak fiilinden "Aan", ahs ad olarak kullanlyordu: EUS, s. 23.
1

KLTR/333

mekte olduunu syleyerek savaa hazrlanmt . Burada rehberlik grevini yapan ta heykelin aslnda kurt olmas kuvvetle muhtemeldir, zira kurt srs, kaplan deil, Trk geleneinde Mkk-bri"690 veya "gk yeiefc" denilen yal ve tecrbeli kurtu6 l takip eder. Esasen Trkler iin "tipik" olduu belirtilen kurt ile ilgili -Moollar ve dier Asya kavimleri arasndaki- efsane, masal ve hikyelerden baka eski Roma'nn, Remus-Romulus efsanesi ve Ortaa talya'snda, Papa Leo, St. Lupus efsaneleri692,nde vb. Trk tesirine yllarca nce iaret edilmitir693. Daha sonraki geni aratrmalarda da, Yunanistan'dan Finlandiya'ya kadar btn Avrupa ve ayrca Amerika, Hindistan masal ve hikyelerinde kurt'un, tpk Trklerde olduu gibi, iki fonksiyon (ata ve rehber) icra ettii anlalm, neticede, "kpek mitolojisinden daha eski olan kurt mitolojisinin" Prehistorik alarda Orta Asya'dan dnyaya yayld kanaatine varlm694, son olarak, bata eski Roma kltrnde olmak zere dnyadaki kurt mitolojisini ayrntl biimde inceleyen A. Alfldi tarafndan Roma'daki dii kurt efsanesi ve Luperkale (ata maaras) trenlerinin Asya Bozkrlar meneli olduu ve "sava obanlar"dan, Etrskler aracl ile baba hukukuna dayal devlet anlay ile birlikte, Batya intikal ettii ortaya konmutur695. En byk ve kadm Trk destan olarak eski Trk devlet gelenekleri ve sosyal davranlarn yanstan "Ouz Hakan" Destan'nda 6 Bozkurt, semav k ve geyik bir arada grlmektedir. Ouz, mcadele ettii canavara kar geyii yem olarak kullanm, gkten bir k demeti iinde inen kz e evlenmi ve yine gn ndan peydahlanan Bozkurt nclnde dnya ftuhatna kmtr697. Bulgaristan'da Madara'daki nl kaya kabartmasnda hey689

W. Scbmidt, Eski Trklerin Dini, s. 82. Kk=boz (Kk-brt=Boz-kurt), bk. P. Pelliot, TP, XXVII, 1930, s. 288. m B. gel, Trk Mitolojisi, s. 42. 092 Bk. De Guignes, Huntann, Trklerin... Tarih-i Ummsi, II, s. 271; S. Eckhardt, .dflttf esHunjoi s. 162. **Bk.7MH,s. 132 vd. *** Bk. F. Kretschmr, Hundstammvater und Kerberos, Stuttgart 1938, bk. W. Ruben, Beeten, say 17-18, s. 172 vdd. W A. Alfldi, Die Struktur..., s. 107-133. "* Ouz kelimesinin, aslnda ahs ad olmayp 'Trk boylan" manasna gekiifi yukarda belirtilmiti (bk. Sosyal Yap: Boy). Fakat kkleri M.. asrlara kadar giden Trk kltr gelerteidenmn hayal bir Trk bynn yaptklar etrafnda rglenmesinden baka birey olmayan bu destann kahraman "Ouz Han" uzun mddet tarih bir ahsiyet sanlarak, bata Mo-iun olmak zere, tarihin sayl Trk ve Mool devlet adamlar ile zdeletirilmee allmtr (bk. B- Ogel, Tmrk Mttokytsi, s. 10 vd.). m Bk. Ouz Kaan Destan, stanbul 1936, Uygurca ve Farsa Ouz Destam hakknda geni* aklamalar, B. gel, Trk Mitolojisi, s. 128-208.
W0

334 /TRK MLL KLTR

KLTR/335

betti bir svari biiminde gsterilen Krum Han'n yannda normal byklkteki kurt tasviri6 herhalde Trk Bozkurt geleneinin taa ileniinden dier bir rnek olmaldr. Yukarda sylediimiz gibi, Gk-Trkler anda hakanlk belgesi olan altun kurt bal sancak gelenei Uygur devrinde de devam etmitir699. Ancak, 14. asra doru yazya geirilmi olduu bilinen Ouz Kaan Destam'nda yer almas tabi saylmak gereken geyik ve semav k motiflerinin gerekte Bozkr-Trk kltrnn asl unsurlarndan olmad, bunlann daha ziyade yabanc (skit veya Fin-Ugor ?) kavimlerinden ve Maniheizm vb. gibi dinler aracl ile batdan Trklere getii anlalmaktadr700. Fakat kurt motifi, obanlk ve besicilikle olan sk ilgisi dolaysiyle Bozkrl ve yukarda belirtildii zere, dorudan doruya Trktr. Bundan dolay, hl eitli lkelerdeki Trkler arasnda sylenen masal ve halk hikyelerinde hem ata, hem de kurtarc-rehber vasflar ile Bozkurt, btn Trklerce kutlu saylm ve Trkln mill sembol payesine ykselmitir. Eski Trk destanlarndan biri de efsanelere kansan nl kahraman Tunga-Alp-Er ile ilgilidir. ir Firdevs(ll. asr)'nin ehnamesi*n&eki ranTuran mcadelelerinde Afrasyab diye anlan bu Trk babuunun htras asrlarca Trkler arasnda yaam, Gk-Trklerde, Uygurlarda adna "yo"lar tertip edilmi7 baz byk Trk hkmdar aileleri (Kara-Hanllar, Uygurlar, Seluklular) kendilerini ona balamlardr702. Trklerin Bozkr hayatn anlatan dier mehur bir destan da "Alp'lar devrinin tipik kahraman" Manas'n destandr703. Eski Ouz Destanlarndan bir para kabul edilen "Dede Korkut" kitab da Bozkr Trk topluluunun, tekilt, sosyal bnye, rf ve geleneklerini aksettirmesi itibariyle edebiyatmzda mhim yer tu704

Trk tarih aknn zarur bir sonucu olarak, aralksz belki iki bin yl sresince, Kuzey-bat in'den Avrupa ortalarna kadar uzanan sahada konuulan bir dnya dili durumunda idi. Elbette zengin edeb mahsller verecekti. Nitekim Priskos, Attil tarafndan Bizans elilerine verilen ziyafette Hun mzisyenlerinin refakatinde Hun halk trklerinin sylendiini yazar705. Yas trenlerinin lirik matem iirleri olan "sagu'lar da Trk halk edebiyatnn mhim bir kolu idi. Attil'mn lm zerine Hun kopuzcular tarafndan terennm edilen ve Byk skender hakkndaki atlarla bile kyaslanamayacak gzellikte olduu Th. Mommsen ve F. Altheim gibi tannm aratrclarca belirtilen nl mersiyenin Ltince tercmesi Jordanes(6. asr)sn eserinde bulunmaktadr707. in yllklarnda Asya Hunlanna it 4. yzyldan (M.329) kalma 2 msralk Trke bir manzume zaptedilmitir708. Bozkr a Trk edeb mahsllerinin yazarlarn tesbit etmek vesika eksikliinden dolay ok g olmaktadr. Ancak bir-iki isim biliniyor ki, bunlarn banda Orhun kitabelerinin (731-735) metnini hazrlayan Yolhg Tegin gelmektedir 9. Bir gre gre de, kendi kitabesinin metnini bizzat kaleme ald ileri srlen Tonyukuk, Yolhg Tegin'den nce yer almakta ve Trk edebiyatnn ahsiyeti malm ilk simas kabul edilmektedir71 . Ad bizce bilinen ilk Uygur iri Aprnor-Tegin'dir711. Bunlara ilveten, Kgarh Mahmud'un bahsettii, Bozkrl Trk iri uu712 zikredilebilir.
B-YAZI

tar . Balcalarn zikrettiimiz destanlar ve efsaneler eski Trklerde canl bir halk edebiyatnn varln ortaya koyar. Unutmamak gerekir ki, Trke
Bk. G. Feh6r, A Bolgr-Trkk..., levha 12 ve 16; V. Beevliev, Die protobulgarischen Inschriften, levha 1, 2. Aynca yk. bk. Tuna Bulgar Devleti. Uygur tasvirlerinde kurt bal tular iin bk. E. Esin, Alp ahsiyetinin Trk Sanatnda Grn, s. 104, resim 1, 2. Hatt, 16. asra it bir minyatrde, bk. N. Diyarbekirli, Hun Sanat, resim 170. Bk. L. Ligeti, Attil Hunlanmn Menei, s. 9. vd.; I. Trencsenyi - VValdapfel, Danae mitosza..., s. 3768; B. gel, ayn. esr., s. 73 vd. R. N. Frye - A. Sayl, Seluklulardan Evvel.., s. 120 vd. . Kafesolu, Tarihte "Trk" Ad, s. 308 vdd. Hatt baz Hind-Trk slleleri (bk. Trk Dnyas Aratrmalar, say 24, 1983, s. 165 vd.) Tunga-Alp-Er (veya Alp-Er-Tunga), M.. asrlarda Kang-k (u-Mverannehir) blgesinin Trk babuu olarak grnmektedir (bk. yk. Trklerin Yaylmalar). Bk. A. nan, Manas Destan zerinde Notlar, s. 125-159; Manas Destan (Trkiye Trkesi'ne eviren A. nan), stanbul 1972. Aynca tafsilen B. gel, ayn. esr., s. 495-547. Ner. M. Ergin, Dede Korkut Kitab, 1958.

Kendilerine it yazlar olduunu kesinlikle bildiimiz Trk topluluu, Orhun'da 8. asrn ilk yansndan kalma kitabeleri ile Gk-Trklerdir (kitabelerin Danimarkal V. Thomsen tarafndan zl: 25 Kasm 1883). Fakat Trklerin daha nceki alarda da yazlar vard. Zira, yaznn icad sebeplerinden biri devlet idaresi olduuna gre, ok geni sahalara yaylm byk Trk imparatorluklarn yaz olmakszn idare etmek hemen hemen imkn** B. Szsz, A Hunofc.., s. 241; F. Altheim, Attil..., s. 157. ** Bk. F. Altheim, Geschichte der Hunnen, I, s. 241. Mersiyenin Franszca ve Almanca tercmeleri ve aklamalar iin bk. F. Altheim, Attil..., s. 194 vdd.; ayn. mell., Geschichte der Hunnen, I, s. 240 vdd.; B. Szsz, ayn. esr., s. 364. 708 L. Bazin, un texte proto-turc du 4e siicle..., s. 208-219. Bu metin zerinde mnakaalar iin bk. i Benzing, Ph. T. Fundamenta, 1,1959, s. 686 vd.; aynca bk. M. zerdim, The Poems ofdu Turk& Peopte, who mled in Northern China in 4-Sth. Century, A. D., s. 261-296. Kitabeler, I, gney-bat, son str. II, gney-bat, son str. ?1Q Bk R. Giraud, L'Emp. d. Turcs..., s. 59,154; L. Bazin, Ph. T. Fundamenta, U. s. 209; L. Baao, Us calendriers..., s. 207. 711 Fakat iirleri, Maniheizm ile ilgilidir, bk. R. R. Arat, Eski Trk iiri, s. XX ve 14-21-ll2hk.DLT, III, s. 238.

336/TRKMLLKLTR szd. Ne kadar yazktr ki, eski Trk kltr yadigrlarndan ou gibi, yazl vesikalar da Bozkrlarn frtnal girdabnda kaybolup gitmitir. Nitekim kaynaklarda bunu dorulayan baz iaretlere tesadf ediliyor. Gk-Trklerden nce Ak-Hunlann yazlan vard ve bu, Gk-Trklerinki gibi idi 713. Bizansl tarihi Prokopios'a gre (6. asr) Ogur boylan kendi yazlann da kullanrlard u. Ogurlarn yazy bildikleri, dillerinde (sonradan Macarca'ya geen ekli ile) "ir+"715 kelimesinin bulunmasndan da bellidir. stemi Yabgu'nun 568 ylnda Bizans imparatoruna yollad mektup "skit" (Trk) yazs ile yazlmt716. Ta-po Kaan (572-581) iin ince bir budizm kitab (Nirvna-Sutra)'nn Trke tercmesi yaplmt717. Hazar Hakanlnda ve Avrupa Avar hakanlnda Trk yazs da kullanlmt718. Priskos, htralarnda (5. asr ortas), Hun ktiplerin ayn bir yaz ile hazrladklar metinleri Atill'ya okuduklarn syler ki, bu, F. Altheim'e gre, Avrupa Hunlannm kendi yazlanmn mevcut olduunda phe brakmamaktadr. Orhun alfabesine nisbetle daha az bir gelime kaydetmi olan Tuna Bulgarlar yazs720 bu Hun yazsnn bir devamndan ibaretti ve demek ki, 4. asrda Avrupa'ya gelen Hunlar yazlarn da birlikte getirmilerdi721. Asya Hun yazs olduka yaygn grnyor. in yllklarnda yle haberler vard: "Uygurlarn atalar Kao-k'ler ince yazarlar, fakat Hunca da yazarlard... Klsikleri Hun dili ile okurlard..."". Buna ramen daha sonraki devirlere it baz in yllklarnda Hunlann yazs olmadna veya Gk-Trklerin yaz bilmediklerine dair haHiuen-Tsang -7. asr ilk yans-'dan, bk. B. Szsz, ayn. esr., s. 520. B. Szsz, gst. yer. "s Trke ve daha ziyade Kgarh'nn (DLT, III, s. 59) Ouzca dedii lehede yaygn "yaz+" sznn R Trkesi'ndeki ekli. 716 "En caraeteres scythiques", ("skit harfle riyle"=Orhun harfleriyle Trke), bk. ed. Chavannes, Documents..., s. 235; L. Ligeti, Bilinmeyen Asya, s. 62. bk. yk. Blm II, n. 268. Bizans kaynan da (Menandros'da) "skit'lerden maksat Gk-Trklerdir, bk. A Magyarok cldeirt, s. 44 (kaynak Sogdlardan ayrca bahseder); Gy. Moravcsik, Byz turc.. I, s. 236 vd. 717 Liu, ayn. esr., I, s. 461, 465; A. v. Gabain, Ph. T. Fundamenta, II, s. 178. Gk-Trk hakan K'i-min tarafndan imparator Yang-ti'ye gnderilen 607 tarihli mektup herhalde Trk yazs ile idi. Bk. M. Mori, Ch'htnin Hakann..., s. 371. 718 Gy. Nemeth, HMK, s. 207; P. B. Golden, Hazar Dili, s. 147; ayrca M. . Artamonov'a gre (bk. Tarih Aratrmalar Dergisi, III, s. 223) Mayatskiy kazlarnda ele geen keramik paralan ve tula lar zerinde grlen yazlar. Avar yazs (Orhun harfleriyle) Macaristan'da drt satrlk kitabe, bk. A. Kollautz, ayn. esr.,, II, s. 12 vd. lv F. Altheim,y4ff//..., s. 59,137; ayn. mell., Hunnische Runen..., s. 287; ayn. mell., Geschichte der Hunnen, , s. 283; ayrca bk. A. M. Scerbak, Les inseriptions..., s. 287. F. Altheim, Geschichte..., I, s. 260. F. Altheim, ayn. esr., s. 59; aynca bk. ayn. mell., Hunnische Runen..., Halle 1948; B. Szasz, A. Hunok..., s. 521. Tabgalarda Trk yazs (bitig kelimesi), bk. A. Rna-Tas, A Magyar..., s. 272. Kafkaslarda bulunmu Trk yazl kitabeler iin bk. A. M. Scerbak, ayn. esr., s. 283-290. 722 W. Eberhard, in'in imal Komular, s. 98.
7,1

KLTR/337 berler Trklerin ince okuyup yazma bilmedikleri eklinde anlalmaldr724. Nihayet son haberden aa yukan 40 sene kadar nceki yine bir in kaydnda Gk-Trk yazsndan bahsedilmitir725. Son ylarda Asya'da yaplan mhim keiflerle Orhun-Trk yazsnn Mild'dan nce'ki alardan kalma baz rnekleri ortaya konmutur. Ik gl civarnda 1970'de alan Eik kurgan(Altun elbiseli adam'n mezan)'nda ele geen bir gm anak iindeki Orhun alfabesi ile yazl iki satrlk kitabe M.. 5-4. yzyllar olarak tarihlenmektedir726. Ayrca Tann-Dalan'nda Kurday mevkiinde M.. 2. yzyla it Trk yazs ile (5 harfli) dier bir kitabe bulunmutur727. lerideki kazlar ve aratrmalar bu rnekleri oaltacaa benzemektedir. Gk-Trk yazsnn nereden kt hakknda eitli grler ileri srlmtr. Bu yaznn menei ile ilgili balca grler unlardr: skandinav "runnlan (A. O. Heikel, 1892), rm (V. Thomsen, 1896), rm-ran (O. Donner, 1896), eski Trk damgalar (N. N. Aristov, 1896 - N. G. MaUitskry, 1896), rm-Trk damgalar (N. D. Sokolov, 1904), rm-skandinav "run"lan (W. Radloff, 1908), Sogd yazs (R. Gauthiot, 1911, Fr. Altheim, 1949, S.G. Klyatorniy, 1958), Trk damgalar-rm-Sogd-Pehlev karm (E. D. Polivanov, 1925), Pehlevyazs (H. Jensen, 1925), Parth - Pehlevyazs (J. G. Fevrier, 1948), Aram- "Armazigue" karm (Fr. Altheim, 1951, 1962), rm yazs (H. Pedersen, 1962), rm-Sogd karm (K. H. Menges, 1969), Sogd-Grek karm (G. Clauson, 1970) vb.728. Grld zere aratrclarn byk ounluu Trk yazma Sm (rm) veya bir n-doran mene bulmak gayretindedir. Yazdan baka, hatta Gk-Trk hakanlnda "resm dil"in Sogdca olduunu ma edebilenler bile kmtr729. Ancak mene meselesinde 80 yldan beri hl bir gr birliine varlamamas, ileri srlen "bulu"larn pek inandrc olmadm belirtmeye yeter.
W. Eberhard, ayn. esr., s. 76; Liu, ayn. esr., \ s. 359,363. Bk. H. Ecsedy,^rf. Orient, XXI, s. 160, n. 39. 725 Liu, ayn. esr., I, s. 10; II, s. 520 n. 215. 726 Bk. N. Diyarbekirli, Kazakistan'da Bulunan Eik Kurban, s. 298, 303, levha 14; Belleten, say 131, 1969, s. 427. N. Diyarbekirli, ayn. esr., levha 13, resim 14. 7 * Bk. A. Caferolu, Trk Dili Tarihi, I, s. 114 vd.; B. gel, DTCF Dergisi, XVII, 1-2 s. 270 vd.; L Bazin, Ph. T.Fund, II, s. 206; T. Tekin, A Grammar of Orkhon Turkic, s. 25 vdd.; L. Borin, ayn. esr., s. 103. ^ Mesel S. G. KJyastorny - A. V. LivSiC, The Sogdian inseription ofBugut, s. 80 vd. Bu tr ciddiyet, ten yoksun ifadeler sonra bazan tehlikeli grlere de kaynak oluyor. Mesel Bizans tarhiis Menandros'da "skit harfleri" (= Trk alfabesi) ile Trke yazld belirtilen, stemi Yabgu'nua mektubunun (bk. yk. not: 716) srf bu temelsiz iddiaya dayanlarak Sogd yazs ile ve Sogd dilinde yazlm olmas gerektii hkmne varlmaktadr, bk. H. Akira, Historicai Studies on CmtmiAst* in Japan, s. 4.
m

338 /TRK MLL KLTR

KLTR/339 Bat'da baz kk farklarla, Bulgarlar, Hazarlar, Peenekler, Macarlar (Sekeller) tarafndan da kullanldn grdmz Orhun alfabesi Asya'dan etrafa yaylarak -eitli blgelerdeki izlerine, vesikalarna gre- Uzak Dou'dan Orta Avrupa'ya kadar uzanan sahada, eitli ktleler arasnda ortak bir yaz vasfn kazanm grnmektedir736 (eski Trklerde kitap basma teknii iin bk. yk. Dier dinler).
O ETM

Sebepleri de unlardr: Trk harfleri "runique" (entme, oyma) vasf tar ve Dou'da ranllar, inliler, Hindliler vb. bu eit harf kullanmamlardr. rm alfabesi ve ondan neet eden dier yazlar da (Pehlev, Pars, Armazique, Sogd vs.) "runique" deildir. Karakter ynnden Trk yazsna yakn den tek alfabe Bat'daki eski Germen "run'lardr ki, bu ikisi arasnda da "ne tarih, ne linguistique bir ilgi yoktur"730. F. Altheim aratrmalarda731 rm meneli yazlan Trk yazs ile karlatrm ve ancak 10 kadar harfin birbirine benzer olduunu ileri srebilmitir. Sonra, rm yazlarndaki 22 harfe karlk Orhun alfabesinde 38 harf vardr. Bundan dolaydr ki, Trk yazsnn rm alfabesine veya bir ran yaz aracl ile ayn alfabeye dayandnda srar edenler bu temel alfabenin daha o ada Trkler tarafndan Trk dilinin fonetiine uygun gelecek ekilde slah edilip gelitirildiini sylemektedirler732. Fakat yine de mesele kesin olmaktan uzaktr. nk mesel, Trk yazsna dorudan model olduu tahmin ve iddia edilen Pehlev ve "Armazique" yaz vesikalar en erken Mild sralarna indii hlde (Bat'da Germen runlar da ancak M.S. 2. asra kadar gider) Trk yazsna it vesikalar, yukarda sylendii zere (Kurday, Eik kurganlar), M.. IV. asra kadar geri gitmektedir. Trklerin "denekler zerine entik (oyma, bime)'ler yapmak" veya "ok ucu ile balmumu zerine" iaretler izmek suretiyle muhabere ve resm vesikalarm tesbit ettiklerine dir in yllklarnda kaytlar bulunduunu733 belirttikten sonra, Trk yazsnn meneini yine Trk evresinde aramann en mkl yol olduunu hatrlatalm7 4. Nitekim bu ynden bir ksm aratrclar eski Trk damgalarn dnmlerdi. Ayn adan baz yeni tecrbeler de yaplmaktadr735.
Fr. Altheim, Attil eties Huns, s. 55; L. Kwanten, Imperial Nomads..., s. 27, 307. Atill et les Huns, s. 54-60; Das erste auftreten der Hunnen..., s. 30 ve levha 10 (bk. B. gel, gst. yer.); F. Altheim, Geschichte der Hunnen, I, s. 285. Bk. L. Bazin, ayn. esr., s. 206; F. Altheim, Attil ., s. 60; T. Tekin, ayn. esr., s. 27 vd. Trk yazsnn ancak 6. asrn 2. yarsnda "stemi zamannda, ticari maksatla ve yabanclar tarafndan icat" edilebilecei ileri srlerek, Trk harflerinin hemen tamamn Sogd ve Grek harflerine benzetme zorlamalar iin bk. G. Clauson, The Origin ofthe Turkish "Runic" Alphabet, s. 51-76. Bk. Liu, ayn. esr., I, s. 41; W. Eberhard, inin imal Komular, s. 86. Bk. R.R. Arat, Bir Yaz Numunesi Mnasebeti ile, s. 17; Trke'de yaz, harf, kitap mnalanndaki "biti(g)" sznn ince "pi" > *piet (fra!)'den geldii gr (bk. A. v. Gabzin, Altt. Gram., s. 303; ayn. mell., Ph. T Fund, II, s. 173; L. Bazin, ayn. esr., s. 252) inandrc olmaktan uzaktr (bk. O. N. Tuna, TDAY, 1957, s. 75 n. 13; A. nan, TM, III, s. 298). nce, Trk yazs aslnda fra ile deil, elik kalemle sert maddeler zerine kazlan (oyulan, biilen) bir kitabe yazsdr. kincisi ince'de fra mnasna gelen pi *(pit) sz Uygur lehesinde yaam (1/5, s. 157), fakat mnada ve fonetikde (p~b gibi) bir deiiklie uramamtr. Biti(g) kelimesi Trke bit (>bi)+mek fiilinden isim olmaldr (kelimenin Moolca'ya gemi ekli de "6/f/(g)"dir). Bk. A. CaferoU, ayn. esr, s. 116-124.

Eski Trk devletlerinde tekiltn olduka ayrntl ekilde bildiimiz kurulu, grdmz gibi, ordu idi. Fakat ok geni sahalara yaylm Trk ve yabana ktleleri idare edebilmek iin devletin phesiz baka kurulular da vard. Mesel, hayli yksek sayda sorumlu kii, vazifelerine gre, yukarda "2'li Tekilt" blmnde sraladmz bir sr unvanlar alarak, mhim idar makamlar igal ediyorlard. Aralarndan ounun basan e grev yaptklar, Trk devlet mekanizmasnn muntazam ileyiinden anlalan bu makam sahipleri, herhalde, ynetim prensiplerini ve uygulama yollarm reten belirli bir eitim sisteminden geirilmekte idi. Yine idare ile ilgili olarak kitabelerimizde belirtildii zere, btn Trk siys kurulularnda uygulamaya konulan "halk beslemek ve giydirmek" iinin lke lsnde yrtlmesi, byk bir "datm" ebekesinin varln gsteriyor ve bu muazzam sosyal faaliyetin huss surette yetitirilmi kimselerin kontrolnde cereyan etmesini zarur klyordu. ncs, eski Trk takviminin (Gk-Trk anda) slah edilii ile bilhassa yaznn yaygnlatrlm olmas gibi durumlar olduka geni bir eitim-retim tekiltnn mevcudiyetini ortaya koyan salam delillerdi. Yalnz o zaman iin deil, nesiller boyunca tarihten ibret alnmas dncesi ile talara kazlarak, meskn mahal meydanlarna dikilen kitabeler, Trk topluluunda kalabalk bir okur-yazar tabakann bulunduuna iaret etmekte idi. Bunlara ayrca, bata at terbiyesi olmak zere, trl cinsten hayvan yetitiricilik, bakm, hastalklardan koruma veya tbb mdahale., usllerini reten
Bu yaz ile yazlm, kitabeler ve dier vesikalar -kefedenler, okuyanlar, yaynlayanlar- hakknda toplu bilgi iin bk. H. N. Orkun, ETY, I-IV, 1936-1941; G. Feh6,A Bolgr-Tomkk Szerept es mveltsege, Bp. 1940; L. Bazin, La litterature epigraphujue turaue ancienne, Ph. T- Fund, U, s. 192211; B. gel, Trk Kltr Tarihi, indeks; T. Tekin, ayn. esr., s. 7-20; Messcrschmdi ve Sn*hlenberg'den 50 yl kadar nce eski Trk kitabelerinden bahseden ilk Bal oriyanuist Ntcotat Milescu adl bir Romanyal diplomattr, bk. Gh. I. Constantn, The First Mention of the Yenesei old'Kirgfiz Inscriptions, Turcica, II., s. 151-158. Eski Trke'nin yazld dier alfabeler >5ogd; Mani, Brahmi, Tibet vb./ iin bk. A. v. Gabain,/4/tt. Schereibkultur..., s. 171-191.

340 /TRK MLL KLTR

KLTR/341 Trklerin altun ve gm gibi kymetli mdenlere tatbik ettikleri san'at motifleri ve hkmdarlarn otalarna, rginlerine (tahtlarna) ve Trk topluluunun tad zevk inceliine dair mahedelere dayanan htra-notlan ziyadesiyle ilgi ekicidir. Fakat eski Trklerin Kl Tegin ve Bilge Hakan ant-kabirleri nevinden baz mimar eserlere de sahip olduklar biliniyor. Her iki bidenin inasnda duvarlarna kahramann savalarn canlandran tasvirlerin yaplmasnda in'den gnderilen saray san'atkr ve ressamlarnn emeklerinin getii kesindir. Bunu hem in kaynaklan, hem de kitabeler belirtmektedir *. in imparatoru bu bidelere ince birer kitabe de ilve edilmesini arzu etmiti7 \ Ancak llerin htralarm ve zaferlerini anmak iin kitabe dikilmesi ve san'atkrane yaplar in edilmesi o ada Trkler iin bir yemlik deildi. Nitekim ayn in kaynaklar (ou-shu, Sui-shu) Gk-Trk devletinin daha balangcnda (553 ylnda) umm bilgi verirken u aklamay yapyorlard: "... Kabir zerine bina in ederler, bunun duvarlarna lnn ahsn ve hayatta iken katld savalardan sahneleri renkli olarak resimlerler.,. Mezarlara lnn kimliini bildiren yazl iaretler dikerler..."4. Trk byklerinin htralarnn gelecek nesillerde muhafaza edilmesi iin kitabeler yazld hususuna , Bulgar hakan Omurtag Han'n (814-831) Trnova kitabelerinde de temas edilmitir 45. lgili tbirlerin Trke olular da bunu gsterir: Bengta (bide, ant), Bitigta (kitabe), Bark (ant-kabir), Bedizci (sslemeci: ressam, nak veya heykeltra) vb. Ancak Kl Tegin ve Bilge "bark'lar mahvoldukia-r (veya ilm kazlar henz yaplmad) iin mimar ve sslemede in ve Trk unsurlarn ayrt etmek imknszlamakta, Bozkr gzel san'atlaruun bu sahadaki hususiyetleri ortaya konamamaktadr. imdilik bdiimiz, Orhun'da, uzun mrl bir hayvan olduu iin ebed hayatn sembol saylan kaplumbaa biimindeki kaide zerine dikilmi kitabenin bulunduu yerde, 1958'de yaplan kazda ortaya karlan Kl Tegin'in ok gzel yontulmu mermer bst ile "Orta-a Trklerinin yaptklar plastik rn" olarak gsterilip artistik deeri ileri srlen ta yontma bir insan ba , baz hayvan (kaplumbaa, ko vb.) heykelleri ve kaba bir kadn heykelidir. Kl-Tegin'in bst, gerekten Trk ehresini saf biimi ile gsteren bir
^"Kitabeler, I, gney, 11-12, II,kuzey, 14; Liu,ayn. esr., I, s. 179,229. 7" Bu ince kitabelerin tere. iin bk. ETY, I, s. 27-30,80-84. 744 Liu, ayn. esr., I, s. 10, 42; R. Giraud, L'Emp. d. Turcs..., s. 116; Ed. Chavannes, aya r, s. 117, 177 (7. yy. ilk yansndan). 745 G. Fehe>, A Bolgr-Trkk..., s. 34, 76; ayrca bk. V. Beevliev, Dk protobulgarischen Ituckriften..., s. 87. 746 Bk. L. Jisl, Belleten, say 107, s. 408, resim 11. Bk. E. Tryjarski, Moolistan'daki Arkeolojik Eserler, s. 160, resim 12.

uzmanlarn ve sava bir millete eitli silh, giyim, yiyecek hazrlayan onbinlerce zenaatkrn yetitirilmesi de ilve edilmelidir. Geri bunlardan bir ksm pratik ekilde ustahk-raklk tarznda retilebilirdi, fakat Trk dilinin ses tonlarna uygun fonetik bir alfabenin ortaya konmas, astronomi, okur-yazarlann artrlmas gibi dorudan doruya teorik alanlarda dzenli bir eitime de ihtiya olduu aikrd737. Fakat esefle belirtelim, bu eski Trk sosyal ve kltrel kurulular hakknda aydnlatc bilgilere sahip bulunmuyoruz. dari unvanlarn bile ayr ayr fonksiyonlar tamamen tesbit edilememitir. Bu hususlarn kesinlie kavumas yeni ele geecek epigrafik ve arkeolojik malzemeye bal kalmaktadr.
- SANAT. MZK

Her kltrn olduu gibi Bozkr kltrnn de kendine mahsus bir san'at anlay vardr ve bu anlay birok eserler vermitir. Eski Trk kavimlerinin tahta oymacl ve mden iilii hakknda sras dtke aklamalarda bulunmutuk. slp bakmndan Bozkr san'at; hayat artlarna uygun olarak ve hayvanlarla yakn ilgisinin tesiri ile kemer tok?lan, kl, haner kabzas, dier ss eyas ve at koum takm gibi tanabilir malzeme zerine ilenmi, pars, kaplan, kurt, yrtc ku, geyik, at, koyun, kei vb. hayvanlarn birbirleri ile mcadeleleri motiflerinden meydana gelen "hayvan slbu" ("animal style") mahslleridir738. 518 ylnda Kuzey Hindistan'da Ak HunEftalit hkmdar Mihiragula'y ziyaret eden inli Song-Yn739, 569'da stemi Kagan' Tanr Dalar'ndaki Altun-da (Ak-da) mevkiinde ziyaret eden Bizansl eli Zemarkhos740 ve 629 senesinde Bat Gk-Trk hakan TongYabgu'nun misafiri olan Budist rahip Hiuen-Tsang741 vb.'nin eski
Eski Trklerin "pozitif bilgiye verdKeri ehemmiyet Kutadgu-Bilig'e (58. bb.) belirtilmitir. Mesel orada "Bilgilinin uyumas, bilgisizin ibadetinden daha iyidir" {KB, b. 3225) ve "Cahil kii bo bir kalptr, bilgilinin yeri gk'n de stndedir" (KB, b. 2452) gibi fikirler yer almtr. Sonra DLT'e (I, s. 427) geen "Kut bclgsi bilig" (kudretin belgesi bilgidir) Trk ata-sz 900 yl nce yazya gemitir. Eski Trk san'at eserleri iin tafsilen bk. B. gel, Trk Kltr Tarihi, 1962; Hun devri iin, N. Diyarbekirli, Hun Sanat, stanbul 1972. Hayvan slbunun Orta Asya'dan Dou'ya ve Batya yayld; N. Diyarbekirli, ayn. esr.t s. 8; ayn. mell., Eik Kurgan, s. 292-301; ayrca W. Eberhard, in Tarihi, s. 69; (ayrca bk. yk. skit Nazariyesi). Ayrca bk. yk. n. 57. Bk. R. Grousset,L'EmpiredesSteppes, s. 113. 'Ed. Chavannes, Documents..., s. 233-238; L. Ligeti, Bilinmeyen Asya, s. 59-73. Ed. Chavannes, ayn. esr., s. 193 vd.; L. Ligeti, ayn, esr., s. 87 vdd.; N. Togan, Hen-ang'a gre.,., s. 31 vdd.

342 /TRK MLL KLTR san'at eseridir. Bulgaristan'daki Krum Han'n Bozkurt'lu, tulu, eli bardakl kaya kabartmas da bu eski gelenein devam kabul edilmelidir. nsan eklinde ok kaba yontulmu, hantal talar olan balballar ise san'at eseri saymak doru olmaz. Bunlar kabirde yatann, hayatta iken savata ldrd ve teki dnyada kendine hizmet edeceine inanlan kimseleri temsil eden din mahiyette iaretlerdir. Bu nan Bulgar Trklerinde ve Macarlarda da grlr . Orta Asya - Tuna aras bozkrlarnda bol sayda tesadf edilen, n taraftaki sa ellerinde birer bardak749 tutar ekilde yontulmu "ta-nine'lerde de bir san'at endiesi bahis konusu olmasa gerektir . Bozkr Trklerinde renkli ta ve gm kakmaclk, kuyumculuk, hal ve kilim dokumacl, gergef iilii ve otacln ok ileri olduunu ve san'at deeri yksek eserler verdiini de kaynaklarmzdan renmekteyiz (bk. yk. El San'atlar). Eski Trk topluluk hayatnda mziin mhim bir yeri vard. Yukarda Priskos'a dayanarak byk mzikli ziyafetinden bahsettiimiz Attil, sefer dnnde bakente girerken, saflar hlinde dizilmi gzel giyimli Hun kzlarnn syledikleri Hun arklar ile karlanmt751. Attil, Burgond kralna bir Hun orkestras gndermiti752. in kaynaklar 28 eit Hun halk trksnden bahsetmilerdir. inliler Asya Hun alglarndan olup M. .'ki asrlarda in'de de yaylan bazlarn K'ung-hou, Bi-li, P'i-p'a, Ku-sie vb. adlar ile zikrediyorlar753. Bunlar telli, nefesli ve darbe sazlan idi. Aynca Trklerde asker mzka (=tu./yk. bk. Hakanlk Belgeleri/. Bando, mehterin ilk ekilleri) yaygnd. Gk-Trk, Uygur bandolarnda phesiz davul (kvrg) bata olmak zere, eitli borulu alglar da bulunuyordu. Eski Trkler syledikleri besteye ir (veya yr), sazlarla alnan melodiye kg diyorlard754. Daha sonraki zamanlarda ordughlarda, hakanlar huzurunda bu kg ve rlardan her gn 9 tanesinin icr gerekirdi. Bu hkimiyet almetlerinden idi755.
G. Feher, ayn. esr., s. 38 vd. And me treninde kullanlan kutsal bardak. Bk. G. Fener, ayn. esr., s. 36 vd. 750 Balbal (sn), tanine ("baba")'ler hakknda trl grler iin bk. W. Kotvvicz - A. Samoilovitch, Le monument turc d'lkhe-khuchotu, s. 86-91; W. Kotwicz, Les tombeaux dits "Kereksur" en Mongolie, s. 1-11; W. Barthold, Trklerde ve Moollarda defin merasimi meselesine dair, s. 515-559; E. Tryjarski, ayn,esr.t s. 156-163. F. Altheim, ayn. esr., s. 155. F. Altheim, ayn. esr., s. 157; B. Szsz, ayn. esr., s. 241. TO B. Szsz, ayn. esr., s. 514;W. Eberhard, in'in imal Komular, s. 70; ayn. mell., Orta ve Garbi Asya Halklan, s. 174 vd. Bk. R. R. Arat, Eski Trk iiri, s. XV, vd., 413,416, "* M. F. Kprl, MTM, II, 4, s. 61-68.

KLTR/ 343

Trk mzik letleri arasnda inlilerin Hyu-pu (veya K'ung-hou, K'ongheou) ad ile zikrettikleri kopuz756 Bozkr Trk folklorunda ok mhim yeri olan bir alg idi. Destanlar, kahramanlk menkbeleri, ak trkleri, ac tatl htralar, saz irleri tarafndan kopuz alnarak sylenirdi. Asya Hunlanndan beri btn Trkler arasnda en ok tannm olduu anlalan bu basit, fakat tatl sesli saz "kopuz, kobuz" ad ile Uygur metinlerinde ve DLT'dz geer757. Trklerin bulunduu her yerde mevcut olan kopuz, atalarmzla birlikte Msr, Suriye, Balkanlar, Macaristan, ekoslovakya, Polonya, Rusya, Ukrayna ve Almanya'ya da girmi ve oralarda "koboz, kubos, kobzo, kopu" vb. gibi adlar altnda, ok sevilen sazlardan biri olmutur 758. Bozkr-Trk tarihi boyunca arkeolojik vesika olarak bize intikal eden mzik leti, bilindii zere, Macaristan ve komusu lkelerde ele geen adet Avar tipi ifte kavaldr
D- ZAMAN HESABI (TAKVM)

Eski Trklerde zamann hesaplanmas ii de tabiatiyle Bozkr kltrnn izlerini tamakta idi. Eski Trk takvimi, her biri bir hayvan ad ile anlan "12 yllk" devre esasna dayanyordu. Yllarn adlan yle idi: 1. Yl stkan (fare), 2. Ud (sr, kz), 3. Pars, 4. Tabkan (tavan) 5. Lu (ejder), 6. Ylan, 7. Yunt (at), 8. Koy fkoyun), 9. Biin (maymun), 10. Takagu (tavuk), L A, 12. 7b/guz(domuz)7 . Bir ylda 12 ay vard. Aylar birin (birinci) ay, ikin, cn ay vb. diye adlandrlmt. Bir gn 12 ksm saylyor ve her ksma "a" deniyordu7 \ Yl 365 gn, 5 ksur saat itibar edilmekte idi. Gnn balangc gece yars idi. Ylba 22 Aralk (kn gndzn uzamaya balad ilk gn) idi762. Aslnda Ay ylna dayand sylenen bu "12 Hayvanl Trk Takviminin Gk-Trkler zamannda Gne ylma evrildii anlalmaktadr.

* Bk. P. Pelliot, Histoire des campagnes de Gengis Khan, s. 182; . zgi, ayn. esr., s.6 ve o. 58. "EUS, S. 179; DLT, I, s. 19,365. 38 Tafsilen bk. A. Caferolu, "Cihan Edebiyatnda Trk Kopuzu", lk, say 45, s. 209-215. say 48, s. 411-426; ayn. mell., Milletleraras Kltr Szlndeki Baz Trke Unsurlar, s. 25-43; aynca bk G. Doerfer.III.s. 535 vdd. ^Bk. D. Bartha,D(> avarische Doppelschalmei in jnoshida, AH, XIV; A. Kollautz.<nm. *.,, H-,s. 25 vdd. Bu isimlendirmelerde blgelere gre, -yine ayn hayvan belirtmek zere- ban de^Jdikicr grlr (kon=koyun, lagzn=domuzgibi). a kelimesi eski Uygur vesikalarnda geer, bk. R. R. Arat, Eski Trk i% s. 373. O. Pritsak'n tesbitine gre, bk. E. Esin, Bke, s. 84 n. 49.

344 / TRK MLL KLTR

KLTR/345
Bu gr doru ise, acaba daha nceki Asya Hun, Avrupa Hun, Tabga, batda Sabar vb. gibi Trk devlet ve imparatorluklar "takvimsiz" nasl idare edilebilmilerdir? Bu sebepledir ki, t Ed. Chavanes /1906/*dan beri birok ilim adam bu takvimin bir Trk icad olduu fikrinde bulunmulardr Zira, yl adlarnn yzde 90' Trke'dir ve Bozkrl iin hayvan adlarnn kullanlmas kadar tabi birey olamaz. Eski Trk'n dininde, san'atnda ve ekonomisinde o kadar etkili olan hayvan, onun zaman hesabnda da n planda yer almtr. Adlar geen hayvanlarla, yerleik inli'nin ne ilgisi olabilir? 12 Hayvanl Takvim, tabiatiyle eitli Trk ktlelerine gre ve zaman iinde deiikliklere de uramtr. Baz Trk takvimlerinde lu (ejder), lagzin (domuz) vb. yabanc adlarn grlmesi bu kabildendir ve esasa tealluk etmez. Burada mhim olan husus hayvan isimlerinin kullanlmasdr. O hlde gerek, bu takvim sisteminin Trke'den ince'ye evrilerek orada da kullanlmaa balanm olmasdr. ki kavim arasndaki kltr fark da bunu teyid eder. b- L. Bazin'e gre Trklerin M. 6. asr sonlarnda in'den aldklar bu takvim, in'de daba Mild sralarnda malum bulunuyordu. Hunlar ile inlilerin yakn komuluu ise, M.S. 48lerde balam (s. 156), zaman hesab ile birlikte, genel olarak in kltrel tesiri o tarihlerden itibaren gittike koyul amtr. Bu iddiann isbat iin aratrcnn gsterdii en mhim delil bir inli papazn 1885 senesinde neredilen eseridir (s. 154 vd.). Halbuki Trklerle (Asya Hunlan) in arasnda din, sosyal, asker vb- eitli ilikilerin zikredilen tarihten 400 yl nce grld, yine in ylhklannca tesbit edilmitir. 12 Hayvanl Trk Takvimi de o asrlarda in'de etkisini gstermee balam, sonra orada resmlemitir /tabiatiyle nceleri olduka baka bir mahiyette olarak/ (bk. yk. Asya Hunlan). o- L. Bazin'e gre, Tuna Bulgarlanna it belgelerde (atalar kitabesi ve Bulgar hkanlan listesi) 12 Hayvanl Takvim'in grlmesi, Asya'daki Mool Avar (Juan-juan) tesirine balanmaldr (s. 709, 771-774), zira Bulgarlar ok batda yaadklarndan in kltrel etkisini dnmk mkldr (Halbuki, nce, Bulgarlar bu takvimi Moollardan renselerdi, yl adlar Moolca olurdu! Kald ki, Trke konuan Avrupa Avarlan Mool deil, Kafkaslar kuzeyi-Volga havalisinde oturan Trk zmreleri idi (bk. yk. Avar hakanl). Aratrcnn da kabul ettii zere bu kadar batda in kltrel etkisinden sz edilemeyeceine gre, bu takvim, Milddan ncel asrlardan beri Trklerin kullan a geldikleri bir sistemdir. 3- Aratrcnn bu takvim mnasebetiyle baz yersiz ve yanl hkmler de ileri srd grlmektedir: a- Trklerin M. 6. asrdan nce yazlan olmad (s. 85) /tabi doru deil/. b- II. Gk-Trk hakanlnn in tbiiyetinde bulunduu (s. 167) /tabi doru deil/. c- Uygur hakanlnn keza in'e bal olduu (s. 772) /tabi doru deil/. . Bat Hunlannda Attil'nn lm (453) zerine, yerine olu rnek'in getii (s. 678) / tabi doru deil/. d- Byk Bulgarya hkmdan Kurt (Kovratos)'un Bizans eitimi grd ve 19 yanda Hristiyan olduu, (s. 652,680,682). O hlde 635'de dini, dili ve kltr ile halis Trk Bulgar devletini acaba nasl kurabilmitir? O devletin devam olan Volga=t Bulgar devleti de nasl slmiyet i kabul etmitir? e- "Yl" kelimesi, Moolca imi (s. 70, 774); 10.000 saysnn Trke ad "tmen'* de, tran meneli imi (s. 82). Btn Trk lehelerinde ortak ve 2500 yllk Trke kltr kelimesi Tam* sz bile, ince'den alnm (s. 303) /Tabi hibiri doru deil/: Bu iddia ve yorumlarn Trkler gibi bir gebe kavimden medeniyet izi beklenmez" (a. 85,156, 770) kanaatna dayandm ("...Nous ne voyons pas bien, pour ntre part, comment ces "Barfcares du Nord" nomade pasteurs, auraient pu inventer eux seuls un cycle astrologique", Lts caiendrsen..., s. 156; "Les Sinologues considerent que le Cycle des Douze Animaux n'est pas dorigme f*op> rement chinoise... Mais, en, tout cas, ce n'est pas du cte" turc que doit 6tre reehershee Pongrae du Cycle animalier..", ayn. esr, s. 770), bu trl n-yarg (prejug)Iann ise gerek lm yotianm tkadn belirtmek isteriz.

Menei ok eski olmas gereken ve inlilerle mterek olmasna ramen, hayvanlarla yakn ilgisi sebebiyle esasta in geleneine aykr dt iin, Trk menee dayanmas kuvvetle muhtemel bulunan bu takvim 7 , 12 yln S kat 60 yllk devreleri ile de, Gk-Trklerde, Uygurlarda, Bat Trklerinde (Bulgarlar) ve muhakkak ki daha nceleri Hunlarda764 kullanlm olup, hem zaman, hem coraf bakmlardan ok yaygn bir sistem gibi grnmektedir. Gk-Trke kitabeler, Uygur kitap ve hukuk vesikalar, Tuna Bulgar kitabelerinden bazlar ve "Bulgar hakanlar stesi", hatt Manas destanndaki baz hdiseler bu takvimle tarihlenmitir. slm kaynaklarnda, 14.-15. asrlarda 'Tarih-i Trk" veya "Sl-i Trkn" ad ile anlr. Bu eski Trk takvimi, son zamanlara kadar Orta Asya'da, bilhassa Krgzlar arasnda kullanlmtr765.

'Tafsilen bk. B. gel, Trk Mitolojisi, s. 292 vd. W. Eberhard, in'in imal Komular, s. 77; P. A. Boodberg, On the Use of the Animal Cycle among "Turco-Mongols*, s. 243-253. Tafsilt iin bk. O. Turan, 12 Hayvanl Trk Takvimi, stanbul 1941; R. R. Arat, Eski Trklerde Tarih Zabt, s. 329-337; ayn. raell-, Eski Trk iiri, s. 419; O. Pritsak, Die sogcnannte bulgarische Frstenliste und die Sprache der Protobulgaren, s. 74-77, 184-202, 234-239; ayn. mell., Die Bulgarische Frstenliste..., Wicsbaden, 1955; A. v. Gabain, Alttrkischc Datierungsformen, s. 191-203, Trk. tere. Eski Trklerde Tarih Zabt ekilleri, s. 1-14. Eski Trk takvimi ve baz Trk kitabelerinin tarihlenmesi iin bk. L. Bazin, Les calendriers Turcs anciens et medievaux, Lille 1974 (bu eserin tantlmas: O. F. Sertkaya, Trk Kltr, say 194, Aralk 1978, s. 73-82). L. Bazin*in aslnda byk emek mahsul olan bu hacimli kitabnda -takvim karlatrlmalar dnda kalan- ksmlarda baz dikkat ekici "yorum"lar bulunmaktadr. yle ki: 1-Aratrc, tarihte, Trk" kelimesini resm devlet ad olarak kullanan Gk-Trkleri (M.S. 6. asr) "lk Trkler olarak tanmakta (s. 157), onlardan nceki (mesel, Asya ve Avrupa Hunlan, Tabgalar, Ogurlar, Sabarlar vb..) ve onlarn dnda kalan (mesel sonraki Bulgarlar, Peenekler, Kumanlar, Hazarlar vb..) Trk kavimlerini, sadece "Turcophone" (=Trk sesli= Trke konuan)'lar olarak gstermektedir (Aslen Fransz olmadklar hlde, Franszca konuan Kuzey Afrikallar ve Kongolular gibi). Zaten Bat ilim dnyasnda, phesiz siys grten kaynaklanarak, Trkler arasnda "Turk(ish) ve Turkic" ayrm yaplmakta idi, imdi buna L. Bazin vastas ile bir de 'Turcophone" problemi ekleniyor. Biz adlarn saydmz ve daha birok -kendi zel adlar ile de anlan- Trk topluluklarnn yalnz dil asndan deil, kltrn dier unsurlar (din, rfgelenek, san'at, ahlk vb.) bakmndan da tarih boyunca itirak hlinde olan millet btnl tekil ettiklerini artk redde imkn yoktur kanaatindeyiz. Tarih boyunca btn Trk'leri sinesinde toplayan bu kltre "Bozkr kltr" diyoruz ki, anlalan deerli aratrcmz bunun henz farknda deildir. 12 Hayvanl Takvim'in asl temeli de ite bu kltre dayanmaktadr. 2-Aratrc, "12 Hayvanl" Takvim'in in meneli olduu zerinde o derecede srar etmektedir ki, hemen her iki sahifede tekrarladna gre, bu takvim, bata Trk" (Gk-Trk)'lere, sonra da dier Turcophone "tara in kltrnn derin tesiri sebebiyle, ince'den tercme edilerek aktarlmtr (s. 153-157,166,243, 770). ddiann gerekeleri unlardr: a-Trkler, 6. asrdan nce bu takvimi bilmiyorlard, (s. 143 vdd, 152): lk renip kullandklar yl M.S. 584 (Hakan bara zaman)dir.

KLTR/347

H- DNCE VE AHLK
Eski Trklerin Bozkrlar corafyasnda, at ve demir zerine kurulu, kendilerine has bir kltr ortaya koyduklar herhalde anlalm bulunuyor. Fakat bu, demirin ve atn mevcut olduu her yerde byle bir kltrn doup geliecei mnasna gelmez. Nitekim sonraki asrlarda, hem de ayn coraf blgede, her iki unsura sahip olan baka kavimler farkl kltr tiplerinde yaamaa devam etmilerdir. nk bir kltrn meydana gelmesi iin yalnz madd imkn ve iktisad faktrler kfi deildir. nsan unsuru da bunda etkili olur. Ayn artlar iinde yaayan eitli topluluklarn kltrlerinde grlen farklar, insan gruplarnn sosyal telkki ve psikolojilerindeki ayrlktan ileri gelir. Buna gre de, Bozkr kltrn ortaya koyan Trklerin kendilerine mahsus bir dnce sistemi ve ahlk anlayna sahip olmalar gerekir ki, bu, msbet ilim ynnden yle aklanabilir: Eski Trke at, insan ruhunu okayan iki beer imkn salamtr: Biri, at stnde insann kendini bakalarndan daha stn hissetmesi, ikincisi atn sr'ati sebebi ile ksa zamanda istenilen yere ulaabilme itiyaknn tatmini. Bozkrl Trkler tarihte bu hususlar gerekletiren ilk topluluk olarak grnr. Birincisi, yni stnlk duygusu niversel devlet anlaynn destei ile eski Trkte, O. Menghin'in ifadesi ile "beylik gururu"("herrenstolz")766nu uyandryor, ikincisi de geni ufuklara hkmetme arzusunu kamlyordu. Bunu fiiliyat sahasna karmak iin gerekli ara ise elde idi: Demir. Hkmetme istei aslnda bir i-gd olup her insanda uur-alt bir kuvvet olarak yaar. Bu i-gdnn ayn zamanda ilk frsatta bakalarn smrmek iin de bir vasta vasf tadn dnya tarihi gsteriyor. Baz milletleri istismarclk yoluna srkleyen husus, onlarda "beylik gururu"nun eksikliedir. Beylik gururu, sadece nme vesilesi olan basit bir psikoloji deildir. Onun, Gk-Tann'dan kaynak alan niversel devlet telkkisinin gerei olarak, asl
AE, XLII,s.35,299.

zellii, karlk beklemeden koruyucu olmasdr . Bu ise hkm akna alnm insanlar sevmekte temellenir. nsan sevgisinden doan koruyuculuk, adalet, hrriyet ve eitlik dncesini getirmitir. Trk devletlerinde grlen tre prensipleri (bk. yk Halk-Kn) bylece daha ak bir mna kazanmaktadr. Trklerin tarihte eitti kavimleri idare etmekte gsterdii baarlarn sebebini burada grmek mmkndr ve muhakkak ki, Trkler insan psikolojisini en iyi tanyan, anlayan ve bu sahada Antik-a medeniyetinin temsilcilerini bile ok geride brakan bir millettir. Buna Trkn "gerekilikti de denebilir. Beylik duygusu+insansevgisi+gerekilik eklinde zetlenebilecek olan eski Trk dncesinin esaslarn ahlk prensibi yapm, yni hayatnda dstr edinmi insana eski Trke'de "alp" denirdi768. Trke'de er, erkek, cesur kiidir, fakat HtoH7W yiit insan demektir. Cesareti ile mcadele ruhunu gelitirici "ad verme" ve "and ime"771 gibi gelenekleri "alp"ln devamn salayan eski Trk topluluunda debdebe, gsteri ve servete deer verilmez, yalanclktan da iddetle nefret edilirdi772. Devletleraras siys andlamalarda bile sadece sz verilmekle yetinibnesi ve bu szn baka topluluklarda/d yazl taahhdlerden de stn bir salamlk tamas, eski Trkn bugn de milli gelenek hlinde devam eden "sz namustur" telkkisini ahlk bir meziyet olarak ortaya koymaktadr. Trklerin dikkat ekici ahlk bir zellii de "utanga" bir millet oluudur. Yukardan beri sras geldike zikredildii gibi, yerli (kitabeler) ve in (Shi-ki, Ts'ien Han-Shu,Sui-Shu) ve Bizans (Priskos, Menandros, Tactica'lar), Ltin (Marcellinus) vb. yabanc kaynaklara gre Trkler sava meydannda deil, rahat dekte lmekten, hatt ihtiyarlayp hastalanmaktan utanrlard. Esir olmak, kle durumuna dmek, kadnlarnn dman eline gemesi byk utan kayna idi. atafat iinde yaamaktan, bbrlenmekten, baarlar dolaysiyle nmekten ve lmekten; verdikleri sz yerine getirememekten, yalan sylemekten utanrlard. Utanma hissi, Antik-a dncesine dayal Bat anlayndaki gibi bir ruh zaaf deil, insana daima kendini kontrol etme imknn salayan bir psikolojik mekanizmadr. Eski Yunan telkkisinde yalanclk, hrszlk mubah grlm, hakszlk yapmak bir kudret belirtisi; ve cesaret,
Tarihe nl Trk konukseverliinin kaynan da bu "koruyuculuk" psikolojisinde aramak doru olur ki, yabanclarn ve ve bitiremedikleri bir mill gelenek halinde yerlemitir. Para, yiyeeefc ve deerli eya datmak olan "sa" samak deti de Trklerde ayn gelenein baka bir bets'

dir. Tafsilen bk. S. Koca, 'Trk Karakterinin Sembollerinden, Tuz ve Ekmek", MWt Kttm Oapsi, say 10,1977, s. 67 vdd. ETY, IV,s.7;/S, s. 21. Hemen btn Trk lehelerinde mevcuttur, bk. A. m.Alp, 710 artlan iin bk. Dede Korkut Kitab, s. 81 vd. 771 G. Fener, Ethnografia, 38, Bp. 1927, s. 21 vd.; A. nan, Eski Trtdenie ve folklora* And, *, 719 vdd.; ayn. mell., Dede Korkut Ktab'nda Eski nan ve Gelenekler, s. 146 vd., 149 d. 772 Bk. Trk-ad'n Bizans elisine hitab, A Magyarok eldeirl s. 49. Ayrca bk. yk. SyasS faalrct

348/TRKMLL KLTR "faziletlerin ba kabul edilmi, fakat insanda utanma denilen bir ruh prensibin mevcudiyeti hatra getirilmemi idi. Buna kardk eski Trk ahlknda, cesaret yannda ve belki ondan da stn olmak zere, ktlkten koruyucu, bakalarn aldatmaktan, vicdann yerini kurnazla terk etmekten alkoyucu ve imana namuslu, vekaarl bir hayat dzeni balayd "utanma" duygusu en byk fazilet saylmtr. Bu ahlk zellikleri dolaysiyle Trkler hakka saygl, doruya hrmetkar olmular ve meru devlet idaresine ballklar ile uzun ve ok meakkatti g hareketlerinde bile bozulmayan tre(kanun) 'nin disiplin anlay iinde "nizamc" bir cemiyet tekil etmilerdir. Bu nizam keyfiyeti, bilhassa 10'lu sisteme dayal askeri tekilt ruhundan kaynak alan eitli siys ve sosyal messeselerin kurulu ve ileyiinde grnyordu (bk. yk. Ordu). Trk dncesinde mhim yeri bilinen "otoriter devlet" telkkisinin iki dayanandan biri treye skca ballk ise, biri de devlet kurulularnn ileyiine damgasn vuran bu nizamclkta dikkatli srardr. Trk ahlkndaki nizam Trk diline de yansmtr. Dil, milletleri birbirinden ayrdedici balca kltr unsuru olduuna gre, Trke'nin, baka dillerden farkl bir bnyeye sahip bulunmas tabidir. Bu farkllk, Trke'deki -ksr ve hain Bozkr ikliminin artlarn belgelercesine- ksa, fakat mna ykl ve sert sesler sralanmas yannda, birbirini takip eden vokaller uyumunda (ahenk kaidesi), kelime kklerine eklerin muntazam bir dizi hlinde ilvesi ile gelien sz retiminde ve daima zne+nesne+fiil tertibi ile ekillenen cmle kuruluundaki dzgnlkte ortaya kmaktadr. nl dilci Max Mller'in, "Trke'nin grameri ekilde hayret verici gzelliktedir. Fiil, isim vb. gibi unsurlarda grlen uyarlk ve intizam, btn kollan ile Trk dilinin bnyesinde mevcut aklk ve sadelik, insan zihninin, ruhunun dil yapsnda ne kadar ykselebileceini gsterir"774 diyerek belirttii bu zelliklere, baka dillerde konumaa baladktan sonra hatra geldike yeni fikirler katmlmasma yardmc durumundaki cmle ii bir takm balant ekleri benzerlerinin Trke'de yer almam olmas ilve edilebilir ki, bu da dilimizde doru bir cmle kurabilmek iin konumadan nce iyice dnmek gerektiini, ihtar eden bir zihn disiplin belgesidir. Kendini ifade etme konusunda byle ak, dzenli, kesin ve sde bir dili ortaya koyan kltrn sahibi nizamc ve gereki Trk kafas vehimlerden, hayle dalmaktan holanmam, nazar ve metafizik konularla megul olmamtr. 11. asrda yazlan nl Trk siyaset kitab Kutadgu-Bilig bile, yalnz
Bk. O. Pritsak, UAJnb, XXVI, s. 195. Bk. A. Caferolu, Trk Dili Tarihi, I, s. 22. Trkolog W. Bang da ayn grte. Bk. Fndtolu Armaan, s. 20.

KLTR/349

zihinde mevcut nazariyatn bir ifadesi deil, Trk topluluunda tatbik sahas bulunan hak, adalet, devlet kavramlarnn aklanmasdr 5. Bylece eski Trkn fiilen yaanan faal hayata kar duyduu tutkunluk ile gerekiliin tabi bir sonucu olan, yalnz grlene inanmak eilimi Trk dncesini "mantk ve bilgi teorilerinden" ziyde ahlk (davran) ve devlet felsefesine sevketmitir. Trk devlet felsefesi de devletin, nazariyelerle deil, topluluk eilimlerine uymakla idare edilebilecei gereine dayanr. Trk dncesi, zellikle, bu orijinal cihetleri ile Hind, Sm ve Grek dnce sistemlerinden ayrlmaktadr: Hind dncesi en iyi dayanan Budizm'de bulurken; "mucize" inanc ile beslenen Sm dnce, insan idraki stnde bir takm mehuller dnyas kabul ettii kinatta hdiseleri zmek zere "insan-st kudretle donatlm" veller karrken; Antik-a dncesi de ancak salad menfaat lsnde deer verdii dnyann srlarn renmek iin akl' tek yol sayan filozoflarn ve tabiat iyi taklit edebilen sanatkrlarn zuhuruna imkn hazrlarken; Trk dncesi daha ok "millet sevgisi, Tanr korkusu, doruluk" ilkeleri ile belirlenen devlet adam, tekilt ve idareci yetitirmitir 6. Demek ki, Trk dncesi temelde l?beer ve pratik"tir. in'de ise nce bu Trk dncesi hkim olmu, sonralar Budizm'in tesiri ile Hind dnce tarz arlk kazanmtr Trk devlet adamlarnn, btn Trk topluluklarnda ortak dnceyi temsil etmek zere, hassasiyet gsterdikleri baz noktalar olmutur ki, bunlardan biri, uruna lkeyi bile terketmeyi gze aldklar siys istiklldir; dieri de, dank Trkleri toplamak suretiyle soy birliini kurmak olarak grnmektedir, Trk devletlerinde, idarede yabanc mdahalesine yol amamak, yabana kltr tesirlerini asgari derecede tutmaa almak, d kltr unsurlarn ancak Trk devleti menfaatine uygun dt nisbette deerlendirmek, gereki Trk siys davrannn (Trk mill siyasetinin) izleri durumundadr. Nihayet, iktisaden, ok kere tarm mahslleri bol topraklara ve oralar ileyen "kyl" topluluklara muhta olduu iin akndan akma komak zaruretinde kalan, asker vasftaki "Bozkr devleti"nin ortaya koyduu Trk dncesi, aralksz hareketler arenas hlindeki eski Trk tarihinde i (action) veBk. . Kafesolu, Kutadgu-Bilig ve Kltr Tarihimizdeki Yeri, s. 1-38. Yukarda sras geldike belirtilmi olduu zere Milddan nceki alardan beri mevcut ve ou hl dilimizde yaayan u en eski Trke szler, dnce kavramlar bakmndan Trk kltrnn karakterini izmee yeter: Tanr, kut, il, ordu, tu, demir, at, su. vb. m W. Eberhard, Eski in Felsefesinin Esaslar, s. 266 vd.; aslnda "kyl" kltr te bafami so dncesinden ok farkl olan Trk dncesinin Konfyus aracl c Batda, Aydmanma devri (18. asr) zerindeki byk tesiri iin tafsilen bk. H. G. Creel, Confucius, she Man and sfcf Myth. London 1951, bu eserin geni ekilde tantlmas: M. zerdim, Konfuyanizm ve Ban Demokrasisi, s. 395-430.

350/TRKMLLKLTR tiresi ile birleince, "ilh vazife hukku"na dayal cihan hkimiyeti fikri gelimitir. Devlet tekiltnda dou-bat (sa-sol) tarzndaki yansmasndan da grld zere ve kaynaklardaki ifadesi ile "Gne'in doduu yerden batt yere kadar** insanlar trenin himayesine almak eklinde belirlenen bu byk "dnyay ynetme lks"nn destanlarda, efsanelerde778 ve yazl eski vesikalarda yer alm silinmez izleri vardr779. Grlyor ki, yukarda tantmaa altmz ve bugn "yiit" dediimiz "alp" tipini780 ideal insan kabul eden kadm Trk kltrnde, ideal "cemiyet" tipi, grld zere, deta bir destan havas iinde akp giden Bozkr hayatnn gerei, ok dnen yallardan ziyde, beylik gururuna sahip, gl ve dinamik fertlerden kurulu topluluk olarak belirmektedir. Tarih yapmak, fakat yazmamak gibi bir karakter ifadesi bunun sonucu olsa gerektir. Buraya kadar ksa ve mmkn mertebe kesin hatlar ile aklamaa altmz ve toy, yo, and-ime, ad-verme781, tahta k, Bozkurt, kurban vb. gibi kendine mahsus trenleri ile de deta bir klt vasfn tayan Bozkr kltrnn, gebe, asalak ve "kyl" kltrlerden farklar anlalmtr sanrz. Bu farklar, grld gibi en belirgin ekilde, ifadesini "halka hizmet" esasnda cemiyeti treye sadakat duygusu ile evreleyen Trk devlet anlaynda bulmutur. Her devlet kendini meydana getiren kltrn en yksek seviyedeki sosyal belirtisidir. Trk devleti de, imdiye kadar iyice bilinmeden, pein hkmle sylendii gibi "uradan, buradan toplanm macerac gruhlarn zorbal ile ayakta duran bir kurulu deil, tersine, en kk cemiyet birliine, yani aileye varncaya kadar nizam ve tekilta bal"782 ve temel prensipleri insan sevgisi; ahsiyeti ezici mdahalelerden annmhk; treye gvenme iyimserliinden doan evk ile daima canl, hareketli bir hayat; inan ve vicdan hrriyetinin salad manev huzura sahip bir sosyal mekanizma idi. Bunlar hep bir arada dikkate alnnca grlyor ki Trklerce
Ouz hakann "Gne'i bayrak, 'gk' ota" iln etmesi; ve Trk hkimiyet belgesi olan "Altn yayn doudan batya kadar ulamas" bk. Ouz Kaan Destan, str. 96-102, 316-319; Alp Er Tun-ga'nm "acun beyi" (= dnya hkmdar) saylmas, bk. DLT, I, s. 41; III, s. 41 vd. Kgarl'nn haritasnda Trk lkesinin dnyann merkezi gsterilmesi, Uygur hakan Buku'nun ryas, Cuveyn, Trih-i Cihngus, I, GMSNS, s. 42; Ouz hakann btn dnyay fethettikten sonra, dnya idaresini dzenlemesi, tafsilen bk. B. gel, Trk Mitolojisi, s. 202 vdd. m Bk. yk. Hkmranlk - Cihan Hkimiyeti: KB, "Beyler dnyay dzenlemek iin ibana getirilmitir" (beyit, 4009); "Doudan batya il tutan beg nerede?" (beyit, 4717). Bir tahlil denemesi, bk. M. Kaplan, Trk Destannda Alp Tipi, s. 204-213. 781 Bk. "Boga Han"n ve Bams-Beyrek'in ad almalar, M. Ergin, Dede Korkut Kitab, 1969, s. 13 vd., 55 vd. Trklerde yavrulara ad-verme trenleri, bk. B. gel, Trk Mitolojisi, s. 155, 235, 316. Trklerde ocukluk ad, yetikinlik (kiiliini kazand zamanki) ad, hkmdarlk ad (unvan, lakap) iin bk. G. Clauson, The Name Uygur, s. 146 vd. Bk. L. Ligeti, Bilinmeyen Asya, s. 44.

KLTR/ 351 Bozkrlarda gelitirilen bu kltr, insann en tabi eilimlerini en iyi ekilde temsil eden bir idrak ve davran btndr. lk-alarda yerleik medeniyetlerin kayna ve itici gc olmu, insanla "hukuk" ve "sr'at" kavramlar gibi fevkalde deerler vermi, besicilik yolu ile engin bir ekonomik faaliyet ortaya koymu, 2500 yllk "Demir a"n am ve tarih devirlerde "Huang-ho vadisinde Han'lar in'ini, n Asya'da Arab sultasn, Akdeniz'de ihtiyar Antikite'yi iradesi altna almay baarm olan bu kltr"783, eski beer deerlerini oktan kaybedip soysuzlaan Bizans' da tarihe gmmtr. Ayrca yakndan incelendii zaman, bilhassa devlet anlay, kamu hukuku, asker tekilt ve siys ahlk alanlarnda Trk kltrnden derin tesirler alan in'in, Orta-dou, Balkanlar ve Orta Avrupa topluluklarnn nasl deitii ve oralarda ne kadar ferah bir yaama ortamnn gelitii grlr. Son olarak, bir noktay daha belirtelim: imdiye kadar eski Trk kltr zerinde yaplan aratrmalarn byk ounluunda, yanl bir hkmle, herhangi bir lk-a veya Orta-a devleti imi gibi telkki edilen Trk siys teekkllerinde daima baka topluluklara it devlet anlay ve sosyal grntlerin tam paralelleri veya taklitleri (phesiz yabana topraklarda Trk hkimiyeti iinde devam edegelen yerli rf ve detler hari) aranm ve eski Trk devletinde yabanc cemiyet ve siys kurululara mahsus bir takm messeseler, gelenekler vb. kefine allmtr. Eer bunlar, her milletin madd-mnev cepheleri ile ayr bir kltrden doduu gereini inkr etmek gibi tarihe sakat bir adan bakmann neticesi deilse, yni Trk milletine en aa 3750 yldan beri sreklilik salayan orijinal bir kltrn (hatt geni blgelere yaylm ve baz yabanc kavimleri de iine alan bir "Trk kltr evresinin)784 mevcut olabileceini peinen red alkanlndan kaynaklanmyorsa o takdirde, yukardan beri sraladmz Trk devlet ve topluluu iin karakteristik vesikalarn, -aksi gr iddiaclar tarafndan- ilm olarak aklanmas lzm gelir.

783

B. Szsz,y4 Hunok..., s. 494; ayrca bk. yk. n. 57 Bk. AE, XU1, s. 284; A Magyarsg strtenete, s. 38; W. Eberhard. Corufurron and~, s.

*^ll^^09f^l0^Mi tfj^dl^' ^^^^^^^^ a?3bwfaa- ^fsi;:fis^31..^^^

"t0.%MX^km^m &m& tef'h^.^ihmwk^v^}^

TiE3tfHQyti6nSr

>.i

i: o:

IS|^|fcW ^ W

3M" lni*A 'JUZhifAf.n. M

f^'^'li !Vtt&& -54r.r**L- -l^V-^H^ cs&tfKV: ster ? -v rt? \=A> T-,: - fte? .*' i'.i'"-.
?1 *
C

.- Ti f Sgi^jf ^s^^!

.^3.'3Sy^St'i*-^,>^riS:--i s-j*-v-*f iK^-'.-': ^J>*45* ri ^M-^Hv" ^vf fJ?S^

$t$8^0P}$y it:'-v'4-k*8 m}:testere f&?<-?.

t> r3t.<^' *:Y

>"ftJ-*( '

T V :: ***t-n*A>:.-^-"?: ^-j>:r.f^'*ri; . 5 'i

Ji _

*'

|*

tfj

M^^if?^

^ v^ii>- te .fai^y^"*^;^#s^*

SLM-TRK DEVRESNDE TRK KLTR*

Trk tarihinin bu safhasnda kurulan siys teekkller artk tam Ur "Bozkr ili" saylmaz. Sosyal durum, iktisad hayat, idar ve asker ynlerden olduu gibi, dil, edebiyat, san'at itibariyle de Trkler yeni blge ve kltr artlarnn gereklerine uymular, dolaysiyle eskisinden olduka farkl br hviyete brnmlerdir. Bu artlardan biri, slmiyetin dnyev faliyetleri de kadrolayan kitab bir din olmas, dieri de yerli halkn, Islm akide ve messeselerle birlikte, eski ran (Ssn) geleneklerinden bir ksmn yaatmakta devam etmesidir. Trkler, yukarda defalarca iaret edildii gibi, davranlarn evrenin siys, sosyal ve kltrel durumuna gre ayarlamakta mahir kimseler olduklarndan, idarelerindeki blgelerde Mslman ktlelerce allm ve onlar tedirgin etmeyen gelenek ve kurululara mdahale etmemilerdir. Bu itibarla: Sosyal tabakalamann devam, halk dili Farsa ile Kur'an dili Arapa'nn konuma ve yazmada, edebiyatta, din ve ilm eserlerde kullanlmas, Trk idareciler tarafndan slm isimler, unvanlar, lkaplar alnmas, mevcut hkmet tekiltnn muhafaza edilmesi, devleti koruma hizmetine yerli unsurlarn itirak ettirilmesi ve slm inan ve ideallerinin devlette stn bir manev g durumuna ykselmesi bu Trk siys teekkllerinin zellikleri olmulardr. Fakat bu Trk devletleri tam bir "slm devleti" de deildir. Aradaki farklar temelde ve zde olduu iin mhimdir. Trk-slm devletinin islm
Burada 14. yzyla kadar olan slm-Trk devlet ve topluluklanndaki Trk kltrnn, slm evresinde gsterdii gelimelere ksaca temas edilmitir. Ancak Trk aydnlarmca olduka iyi bilindii ve ihtiya hlinde "slm Ansiklopedisi" nden ve dier eitli Trke yaynlardan ok geni bilgi edinmek mmkn bulunduu iin bu devre hakkndaki tarih malumat tekrarlanmam, sadece baz mhim yeni bibliyografya verilmitir. Buradaki aklamalarmza dayanlarak M- asrdan sonraki Trk-slm siys kurulu ve topluluklarnda devam eden mill kolonin sosyal, asker, iktisad, din, hukuk yanlan ile kolayca tesbit edilebilecei kanaatindeyiz.

356/TRK MLL KLTR

devletinden ayrld noktalar zellikle, hkmranlk anlay, devlette asker karakter, din davran, toprak rejimi ve sosyal haklarda belirir. O hlde bu Trk devletleri slm dininin hkim bulunduu lkelerde mevcut "kltr evresi" deerlen ile Bozkr Trk siys, sosyal, hukuk rf ve geleneklerinin birbiri ile kaynat, kendine has karaktere sahip teekkllerdir. Bu kaynama tabiatiyle pek kolay olmam, uzunca bir gei merhalesini gerektirmitir. Trklerin tek tek veya kk aileler hlinde Hilfet hizmetine girmeleri bir yana braklrsa, ilk slm-Trk siys kuruluu olan Ka-raHanhlar zaman bu Hgei"in devlet seviyesindeki devresini tekil eder. Gerekten Orta Asya'da halk yzde yze yakn Trk asll bir sahada kurulduu iin siys, itima ve hukuk ynden Trk olan bu devlet, dn adan tslmiyeti temsil etmekle, Trk-slm cemiyet tipine doru kpr vazifesini grm bulunuyordu. Gelime Seluklularla tamamland. nceki Gazneli devletinde bu sonu alnamazd, nk yabanc etnik ktle zerinde ancak ince bir tabaka meydana getiren ve slm dnyasnn kenarnda faaliyete geen Gazneli idarecilerinin, bir yandan yerli unsura dayanmak mecburiyeti, dier taraftan siyasetlerinin daha ok da (Hindistan'a) dnk bulunmas onlar byle bir imkndan yoksun brakmt. Halbuki Seluklu devleti Mslman lkelerin ortasnda kurulmu ve btn siys, iktisad, din icraat dorudan doruya bu memleketlerin meselelerine, Trk ve yerli mslman halkn arzu ve ihtiyalarnn tatminine ynelmiti. Bylece, bilhassa bahis konusu "kaynama"^ gerekletirmek suretiyle Trk-slm devlet ve cemiyetini meydana getirmei baaran Byk Seluklu imparatorluu zaman1, sonraki bin yllk tarihe damgasn vuran bir "byk" a vasfn tamaktadr.

1- HKMRANLIK
A- UMM DURUM

Kara-Hanl devletinde "arslan han" unvanl "byk hakan" lkenin dousunu, onun yksek hkimiyeti altnda "bura han" unvanl dier bir han da baty idare ediyordu. Bura han'lar tamga (tafga, tabga) han unvanm da kullanyorlard. Sonra '7//g"(elig)'ler ve "tegin" diye anlan ehzadeler geliyordu. Sonuncular arasnda ynal-tegin, ygan-tegin gibi kademeler vard. Teginlikten iliglie, sonra bura han'ha ve nihayet arslan hanla ykselmek suretiyle memleketi idare eden hanedan yelerinden kendilerine vazife verilenler, blgelerinin merkezlerinde (Balasagun, zkend, Kgar, Sayram, lk, Buhara vb.) bir miktar asker kuvvet bulunduruyor ve merkez hkmetin izni ile kendi adlanna para bastryorlard. Bakentte hakanlara veklet edenler erkin, saun vb. gibi unvanlar alrlard. Banda, Kgarl'ya gre , halk arasndan yetimi "vezzV'lere verilen "yuru" unvanl bir zatn bulunduu bir devlet meclisi vard. Bu hey'et ile hakan arasndaki irtibat tayangu salar, memleket ii ve d yazl mnasebetler bitigci tarafndan, mlye ileri ac tarafndan dzenlenirdi. Hatt eski "ge" unvan bile devam etmekte idi5. Htn da hakan kadar sz sahibi idi6. Grlyor ki, KaraHanl devletinde idare Bozkr ilinin devam mhiyetinde idi. Yalnz tekiltn st kademelerinde, eski "hakan" yerine arslan han, yabgu yerine bu?a

Bu kaynamay 11. asrn 2. yansndan itibaren topluluk hayatnn her safhasnda; devlet anlay, tekilt, dil (bk. DLT), ekonomik faaliyet vb. grmek mmkndr

2 J

DLT, III, s. 41. Bk. M.F. Kprl, Eski Trk Unvanlarna it Notlar, THTMec. II, s. 25-28, Aimanca'a, J3G& Suppl. 1939,s.327-344. Hcib, ulu hcib, bk. . Kafesolu, Harezmahiar Devleti Tarihi, s. 158 n. 99; G. ClausH, ~. Tut* ^ kish, s. 570a. * Bk. Ab'l Fazl Bayhak, Trih-i Bayhaki, ner. Gan-Fayyz, Tahran 1324. s. 496;

G. Doerfcr, e haidsche und...,l. s. 157. Bk. KB, beyit, 109; Nizml-mlk, Siyset-nme, ner. M. A. Kymen, Ankara 1976, s, M A

358 / TRK MLL KLTR

SLM - TRK DEVRESNDE TRK KLTR / 359

han, ad yerine ilig (yig, elig) han gibi baz stlah deiiklii olmutu. slm adan grlen yenilikler de, slm devletinde meruiyetin art olarak, hkmdarln halife tarafndan tasdiki; lkede halife adna hutbe okutulmas; parada halifenin adnn yazlmas; bir de hakann ba zerinde "etr"7 tanmas idi. slmiyeti ilk kabul eden Satuk Bura(Abd'l-Kerim)'dan itibaren hanlar Mslman isim ve lkaplar almaa balamlar, fakat "sultan" unvanm ancak 13. yzyla doru kullanmlardr. Kara-Hanl devletinde hkmranlk, esasta, Bozkr ili meruiyet prensibine dayanyordu. 1070 ylna doru Kgar'da yazld bilinen nl siyaset kitab Kutadgu-Bilig'de bu husus belirtilmektedir. eriat, Hilfet gibi islm devletinin temel unsurlarndan, Knr'an'dan> hadisten ve din-hukuk slm messeselerinden bahsedilmeyen ve ahalinin bir slm cemiyetinden ziyde Trk topluluu vasfnda tantld bu eserde meruiyet, eski Trk "kut" ve "tre" telkkilerine dayandrlmtr8. Daha ziyde mahall bir slm devleti durumundaki Gaznelilerde, hkmdarl Hilfet makamnca tasdik edilen ve halifeden eitli lkaplar alan Mahmud, ihtimal "sultan" unvam ilk tevcih edilen hkmdar olmu9, sonra bu tbir btn slm devleti bakanlar tarafndan resm unvan olarak kullanlmtr. Ancak siys gelime ynnden Seluklu imparatorluunun devam olup, eklen de olsa onun yksek hkimiyetinde birer idar otorite vasfn muhafaza eden atabeylikler ve daha ziyde Trk unvanlarnn tand Anadolu Trkmen beyliklerinde "sultan" unvan mevcut olmamtr ki, bu da, btn Orta Dou blgesinde yaylm eitli siys kurulularn, bu arada Anadolu Seluklu kolunun, meru hkmranlm kendi zerinde tayan Byk Seluklu imparatorluunun oynad merkez rol ortaya koyar. Seluklular balangta eski Gk-Trk devlet anlay ve tekiltnn uygulaycs olan Ouz-Yabgu devletinin izinde idiler. Bata yabgu vard. nal (nel), yman, inanu ve bey unvanl hanedan yeleri onun etrafnda idar sorumlulua itirak etmekte idiler. Fakat Horasan'a geilerinden sonra deiiklikler belirdi. Gerekten, 1040 Dandnakan (Ta-rabat) savann ok mhim bir neticesi olarak, Horasan'a Seluklu yerlemesi, Trk-slm devlet ve cemiyetinin teekklnde en tesirli hdise vasfnda grnmektedir. Nipur, Merv, Serahs, Tus ve Belh gibi byk iskn mahallerini (ehirleri
Srmal kadifeden, emsiye, hkimiyet almeti idi, bk. F. Kprl, ayn. esr., s. 26. 8 Tafsilen bk. . Kafesolu, "Kutadgu-Bilig ve Kltr Tarihimizdeki Yeri", TED, say 1, 1970, s. 11-27. Bilindii zere, hkmranl Tanr ba kabul etmekle birlikte tre hkmleri ile snrlayan bu anlayn eski Hind-ran telkkisi ile bir ilgisi mevcut deildir bk. ayn. esr., s. 27 vd. Mnakaas iin bk. C. E. Bosworth, The Litulature of the Early Ghaznavids", Oriens, XV, 1962, s.222vd.

ve civar kyleri) iine alan Horasan kt'as, ayn zamanda krlk sahalarnn genilii ve otlaklar ile Bozkrh nfusu en iyi ekilde barndracak bir lke durumunda idi. Ayrca Trklerin kalabalk koyun, sr, at srlerinden elde ettikleri mahsller de, ehirli ve kyl ihtiyalarn karlamas ve yerli el sanatlarna ham madde tekil etmesi itibariyle blge iktisadiyatn tamamlayacak mahiyette idi. Bylece Seluklu ktlelerinin asl g sebepleri olan yer darln ortadan kaldrp geim skntsn gideren Horasan, stelik, Or-taa dnya ticaretinin belli bal noktalarndan biri olarak da byk deer tayordu. Bilhassa ana yollarn birbiri ile kavutuu Nipur ehri, dolaysiyle strateji ynnden de ok ehemmiyetli idi. slm Dou'nun sekin idare, edebiyat ve ilim adamlann yetitiren zengin kltr merkez Horasan, saydmz bu zellikleri yznden, civar devletler arasnda (Kara-HarYlar, Smnler, Gazneliler) iddetli rekabet mevzuu olmakta ve Seluklular iin de phesiz eriilmesi gerekli ana hedef saylmakta idi. Bunu tevik eden dier bir husus da, Horasan ahalisinin ksmen Trk oluu idi. Seluklulardan nce de burada Trkler yaamakta idiler. Esasen tannm Arap yazan elChiz (lm. 869) ile el-Birn(lm. 1051)'nin kaytlarna gre, Horasanllarla nehir (Ceyhun) tesindeki Trkler arasnda umm telkkiler ve yaay bakmlarndan byk fark yoktu. te bu iktisad, asker, kltrel ve kavm hususiyetleriyie Horasan ktas, Seluklu devletinin salamlamasn temin etmi ve sonra asrlarca srecek Orta-dou Trk hkimiyetinin karakterini izmitir. Sosyal ve fikr hayat itibariyle "yerleik" kltr deerlerinin yaad ehir ve kasabalarnda slm Hilfeti'nce temsil edilen Dou-slm inan ve davranlarnn hkm srd, ayn zamanda, aklamaa altmz geni imknlar dolaysiyle bu kltrn boyuna gelitirildii Horasan evresinde Bozkrlardan gelen Seluklularn devlet kurabilmeleri ancak slmiyetin ve mahall hususiyetlerin deerlendirilmesi ile mmknd ve binlerce yllk bir idarecilik geleneine sahip Seluklu babular da bunun farknda idiler. Nitekim slmda ve Trkde ortak telkki olan adalet ve nizam saygs daha 1038 ylnda, Turul Bey'in ncs sfat ile Nipur'a gelen ibrahim Ynal'm konumasndan anlalmakta idi. Ynal'a gre, o zamana kadar etrafta grlen asayisizlik "kk adamlarn ii" idi. Fakat artk "dil padiah" Turul Bey'in idaresi sayesinde kimse nizam bozmaa cesaret edemeyecekti . Turul Bey Nipur'a gelince, mehur kad Sid'in tavsiyelerini dinledi ve ilerin dzenlenmesini Ebu'l-Kaasm'ul-Kevbn adl yerli bir idare adamna havale etti. Bu zatn ilk Seluklu veziri olarak gsterilmesi ve arkasndan dier yerli vezirlerin i bana getirilmeleri ile de beliriyor ki, Horasan'da yeni
Bk. Trih-i Bayhak, s. 552.

360 / TRK MLL KLTR

SLM - TRK DEVRESNDE TRK KLTR / 361

bir Trk-slm devletinin temelleri atlmakta idi. Turul Bey "sultan" unvanm alm, slm ad ve lkaplar kullanmaa balam, Ouz "yabgu" unvan yerine "melik" tbiri gemi ve hkmetin, evre rneine gre tekiltlandrlmasna giriilmiti.
a- SLM AMME (KAMU) HUKUKUNDA DEKLK

Fakat bu devletin, hilfet merkezine uzaklklar yznden ayn blgelerde meydana kan Thirler, Saffrler ve Smnler gibi Mslman-ranl devletlerden ok farkl yanlan vard. Aada aklayacamz Trk zellikleri dnda, bu fark bata hkmranlk anlaynda grlyordu: Bilindii zere, slmiyette devlet bakan (halife), Allah'n elisi (resul) olan Peygamberimize vekillik ettii iin "btn Mslmanlarn ba" (Emr'lm'minn) diye anlr ve o, insanlarn dnya ve hiret btn ileri dahil, kinat nizamnn, Allah kelm(ur'an),nn emir-nehiyleri (eriat) dairesinde idaresinden sorumlu bulunurdu. Halbuki Trk hkmdar Tanr ba "kut" yolu ile yalnz yeryzndeki insanlar idare etmekle vazifeli idi. te hkimiyet anlayndaki bu ayrlk slm tarihinde ilk defa Byk Seluklu imparatorluu anda ortaya km ve Trk hkmdarlar dnyay idare etme salhiyetini halifeye devretmeyerek kendi uhdelerinde muhafaza etmilerdir. Daha nceki slm devletlerinde, hatt Gaznelilerde bile, devlet bakanlar "islm halifesine bal birer Mslman emir (kumandan, idareci)" durumunda iken ve halifenin yksek otoritesini tanyarak her trl icraatta din ereve iinde kalmaa, dnya meselelerini de eriat hkmlerine gre yrtmee gayret ederlerken, Seluklu sultanlar hrmette kusur etmedikleri halifeyi sadece muhterem bir vatanda addediyorlar ve hilfet bakenti Badad'a Trk imparatorluunun sade bir ehri gz ile bakyorlard. Bozkr Trk devletlerinde vicdan hrriyeti eklinde, hatt Kara-Hanllarda meruiyet prensibi olarak grlen, dnya ilerinin dinden ayr tutulmasndan ibaret bu eski Trk gelenei halife el-Kaaim Bi'emrillah'n para ve erzak tahsisatm artrmakla yetinen Sultan Turul Bey'in saltanat meselelerini kendi zerine almas ile fiilen yrrle konmutu11. Bylece slm mme hukukunda ok mhim bir deiiklik meydana gelmiti ki, halife ile sultan, biri din, teki dnyev olmak zere birbirine denk iki ba kabul eden bu yeni anlaya gre, Trk hkmdar artk "halifeye bal bir Mslman emri" de-

il, takat saltanatn gerek sahibi ve dnya ilerinden tek sorundu ahs idi12. Yalnz eriat ile megul olan halifeler ise, merkez hkmet tarafndan kendilerine verilen araziden geim ve gelirlerini salyorlard ve hatt zaman zaman halifenin sultan tarafndan tannmas gerekiyordu13. Abbas halifesinin dnya ilerinden uzak tutulmas hususunun Seluklulardan nce Buvey-hler idaresinde tatbik edildii, dolays ile halifenin bu yeni anlaya yabana olmad gr meseleyi aklamaya kfi deildir. Snn Abbas hilfeti ilkelerini yrrlkte tutmayaca tabi olan i Buveyh devleti bakannn, gerekte, slm mme hukukuna gre, bir "emr"i durumunda bulunduu Msr'daki i Ftim halifesinin direktiflerinden harice kamayaca unutulmamaldr14. phesiz ne Buveyhler, ne de dier slm devletleri dildik" diyebileceimiz bu kavram ile ilgili bir fikr esasa sahip deildiler. Seluklularda ise, normal din tolerans snrlarnn ok stnde bir prensip olarak grnen bu tatbikat, Sultan Turul Bey'in Badad'da Hilfet saraynda ihtiaml bir tren ile halife tarafndan "Dnya Hkmdar" ("Dou'nun ve Bat'nn Hkimi") iln edilmesi (20 Ocak 1058) ile meruiyet ynnden tescil edilmi oldu. Bundan dolay Sultan Melikah meden hukuka ait yeni kanunlar karabiliyordu15. lkeye geni lde vicdan hrriyeti getiren bu prensip, bir yandan ilim, fikir ve edebiyat sahalannda serbest gelimeye daha ok imkn vermi, bir yandan da slm memleketlerindeki eitli, mezhep, tarikat mensuplar ile gayri-mslim unsurlarn (Zmm'lerin) slm hukuk kaidelerine tbi olmak mecburiyetini hafiflettii iin, devlet snrlan iindeki kalabalk Hristiyan, Sryn, Pavlikyan, Musev teb'ann devlete balanmasna byk lde yardm etmitir. Bu durum zellikle 12. yzyla doru Orta-dou siys haritasnda dikkati ekecek kadar belirlidir. Seluklulardan nceki Dou-slm dnyasnda: Mverannehir ve Horasan'n bir ksmnda Smnler, Sstan'da Saffrler, Fars'da ebnkre, Curcn havalisinde Smcurler ve Ziyrler, Mzenderan'da Bvendler, Rstemdr'da Pdspnler, Nihavend'de Hasenveyhler, sfahan'da ve Hemedan'da Kkyler, irvan'da irvanahlar, Erran'da eddadler, Derbend'de Himer, Kuzey Suriye'de Hamdnler, Musul'da Ukayller, Diyarbakr ve Meyyfri12

13

14

11

Bk. W. Barthold,... Dersler, s. 95,98; Ziya Gkalp, bk. K. N. Duru, Ziya Gkalp, stanbul 1949, s. 105; J. Risler, ayn. esr., s. 22Z

15

Yeni durumun slm hukuku ile uzlatrlmas bakmndan Nizm'I-mVn ve GazzalTtn d nceleri iin bk. A. K. S. Lambton, The intema Stncture ofthe Saljuq Empire, The Cambridge History of Iran, V, 1968, s. 206-212. Bk. bn'l-Esr, el-Bhir, nr. A. A. Tulaymat, Kahire 1963, s. 50; bn'J-Adro, Zubdehui-HMK 11, ner. S. ad-Dahhn, Beyrut 1954, s. 250. Buveyh'Ier devrindeki durumu Abbas hilfeti asndan teVile alan nl hukuku el-Mverd'nin gr iin bk. A.K.S. Lambton, ayn. esr. s. 206. Et-Mesil'l-MeUksahiye'den 5 maddelik ksm iin bk. Muhammed b. Nttm'tf-Huseyn, el-Vrza..., nr. K. Sssheim, Msr, H. 1326, s. 69 vd., trk. tere. MTM. II/5, s. 249 vd.

362 / TRK MLL KLTR

SLM - TRK DEVRESNDE TRK KLTR / 363

kn'de Mervnler, Haleb'de Mirdsler, Hille'de Mezyedler ve Badad ile Irak- Arab'da Buveyh'ler gibi birbirine kar cephe alm mahall hkmetlerin siys dmanlklar ve ayn zamanda trl inan ve mezheplerin halk arasnda meydana getirdii mnaferete karlk, Seluklu imparatorluunun gelitii zamanlardaki siys ve* manev birlik Kutadgu-Biligtid Trk bey'i (hkmdar) hakkndaki tavsifin1 en iyi ifadesidir. Tarih kaynaklarda ou "Es-Sun'l-dtf" diye anlan Trk devlet bakanlar, hak ve adalet "kanunlarm" yrtmekte olduklar iin trl din, mezhep ve telkkiye bal ktleler huzur iinde gnlk hayatlarn devam ettiriyorlard. mparatorlukta ve dier Trk-slm siys teekkllerinde -halkn din duygularnn tahriki ile meydana gelen Baba isyan (1239) ile istilc Moollara kar direnme gayretleri dnda- grlen baz i mcadele hareketleri, bilindii zere, bilhassa ehzadeler arasnda beliren iktidar yarmalarnn sonucu idi. Trk hkmranlndaki "kut" prensibi dolaysiyle de halk bu gibi meselelerle fazla ilgilenmiyordu. Buna karlk, Seluklu imparatorluu paraland zaman, idarenin zaafndan faydalanarak eski dnyev iktidar tekrar kurmak isteyen halifelerin Irak Seluklu devletinin yklnda18 ve bilhassa halife En-Nsr li-dnillah (1179-1225)'m Harezmahlar imparatorluunun k, slm-Trk lkelerinin Mool istils altna dnde oynadklar menfi rol hatrlanmaa deer. Dier taraftan Msr Trk sultan Beybars, Abbas ailesinden birini (el-Mustansir BiTlah) hilfet tahtna oturtmu (1261), Delhi sultanlnda da ayn "lik" gr yrrlkte kalmtr. Al'd-din Kala bunu "devlet ile eriat ayr eyler olup, biri hkmdara, dieri kad ve mftlere it eylerdir" eklinde ifade etmitir . Netice olarak, Trklerin slm dnyasna getirdii bu prensip, yni mme menfaatlerini korumakla vazifeli devlet otoritesinin hereyden stn olduu dncesi, Osmanl dahil btn Trk-slm devletlerinde hkim olmutur .
16 17 18 19 20 21

Hkmranlk bahsinde sultan zevcelerinin durumu da dikkat ekicidir. slm mme hukukunda yeri olmayan htnlarn Trk-slm devletlerinde, eski Trk gelenei icab otoritelerini yrtmee altklar grlr. Mesel Turul Bey (htnu Altuncan) ve Alp Aslan'n htun(Seferiye)'lanmn bu sultanlar zerindeki etkileri kaynaklarda belirtilmitir22. Sultan Melikahm zevcesi, Kara-Hanh prensesi, Celliye (Terken) Htn da devlet idaresinde ok tesirli idi. Siys temaslarn bazan nce bu htnla yaplarak olgunlatrld olurdu. Kaynaklar bu htun'un ayr bir divan (hkmet) bulunduunu da kaydederler23. Fakat bu ynden Harezmah Al'd-din Teki'in hanm ve Al'd-din Muhammed Harezmah'n annesi, Kangl prensesi, Terken Htn bilhassa mhimdir: Ayr dvan', ayn saray vard ve sultann emirleri bu htnun imzas olmadan geerli saylmyordu. Harezmah Mu* hammed, iktidarnn sonlarna doru, Semerkand'a ekilerek bakent Grgenc'i ona brakmak zorunda kalmt24.
C- CHAN HKMYET

Bu kk hanedanlar iin umm bilgi, bk. C E. Bosworth, The Political and Dynastic History of the ranian Woria\ The Cambridge History of Iran, V, 1968, s. 23-41. KB, tere. R. R. Arat, 1959, s. 31,36,68 vd., 112, 126. Bk. A. mad. Seluklular, IV, 2. Bk. . Kafesolu, Harezmahlar Devleti Tarihi, s. 249 vdd. Trih-i Firzsh'den bk. Y. H. Bayur, Hindistan Tarihi, 1,1946, s. 310. Burada ksaca belirtmek gerekir ki, Trk tarihinin parlak bir merhalesini tekil eden Osmanl im paratorluunda saltanat ile Hilfet tek ahsta birletii zaman dahi, bu prensibe riayete devam edilmitir. Padiah ayn zamanda halife olmasna ramen din ilerinde ilk hkm "Bb- Meihat" (eyhlislmlk) tarafndan verilirdi. Hilfet ile saltanatn birletirilmesinden doan durum eski Trk hkmranlk anlayna bir dn manzarasn vermektedir. Mesel Kanun Sleyman Ka nunnmesinin gerekesinde ileri srlen grler (imdilik bk. Kubbe-AU Akademi Mecmuas, yl 7, say 1, Ocak 1978, s. 73), mesel yukarda tarih vesikalarn zikrettiimiz Gk-Trk a h kmranlk dncesinin hemen hemen ayndr.

Bozkr Trk devlet bakannn vazifelerinden saylan "cihan idare etme" dncesi Trk-slm devletlerinde de yaamakta idi. Ouz Kaan Destanndan ve Uygur hkmdar ailesinin menei efsanesinden baka, Bat Hun imparatoru Attil, Hun babuu Uldz, Gk-Trk snr kumandam Trk-ad haklarndaki tarih vesikalarda ve Orhun kitabelerinde grlen ve "Gnein doduu yerden batt yere kadar" dnyann, treye gre, Trk hkmdar tarafndan idare edilmesi lks olan eski Trk cihan hkimiyeti dncesi25 Seluklu evresinde btn canlln muhafaza ediyordu. Kgarb Mahmud yle demektedir: "Tanr devlet gneini Trklerin burcunda dodurmu, gklerdeki dairelere benzeyen devletleri onun saltanat etrafnda dndrm, Trkleri yeryznn hkimi yapmtr'126. Peygamberimizin, "Benim T6rh adnda bir ordum vardr" dediini nakleden Kgarh27,ya gre, "Trk? ad

22

Sbt bn'l-Cevz, Mir't'z-Zaman, ner. A. Sevim, Ankara 1968, s. 75; bTl-AdSm, Bug*< atTalab..., nr. A. Sevim, Ankara 1976, s. 26. Bk.A. mad.Melikah. 24 . Kafesolu, Harezmahlar Devleti Tarihi, s. 205-214. Seluklu ve Harezmahlar devrinde hatunla ra Terken" denilmesi, onlarn hkmranlk hukukuna ortak sayldklarn gsterse gerekik (bk. DLT, I, s. 376,441; KB, beyit, 109), ayrca bk. yk. Blm III, n. 311. 25 Bk. Blm III, Hkmranlk; ayrca tafsilen bk. . Kafesolu, Trk Ftuhat Felsefe-/ TED, say 2,1971, s. 3-16. 26 DLT, I, s. 3. 27 Dt7',I,s.354.

364 / TRK MLL KLTR

SLM - TRK DEVRESNDE TRK KLTR / 365

Tanr tarafndan verilmitir . O zamann umum efkrnda yaygn olduu anlalan bu dncenin siys sahalarda da yanklar grlmekte idi. Turul Bey'den sonra, yine halife tarafndan "Dounun ve Batnn hkimi" iln edilen Byk Sultan Melikah (25 Nisan 1088) lmnden az nce Badad'da toplad harb meclisinde Msr'n ve btn Marip kt'asnn zaptn planlyor, olu Sultan Sencer de halifeye gnderdii 1133 tarihli mektubunda "Ulu Tann'nm ltf ile cihan padiahlna ykseldiini" yazyordu. Dier taraftan Muhammed Harezmah, Suriye, Msr ve civarnn zaptm tasarlyordu. Yeni fethedilecek lkelerin eitli blgelerine gnderilecek hanedan yelerinin nceden belirlenmesi de cihan hkimiyeti lksnn tatbikatndan idi. Ouz destanndaki ok motifi, Uygur efsanesinde kardelerin belli blgelere sevk edilmesi, Gk-Trk kitbelerindeki, zapt dnlen istikamete prensler tyini ile ilgili kaytlarla, Seluklularn Dandnakan savann hemen arkasndan toplanan mecliste ftuhat ynlerinin ve buralarda vazife alacak babularn seilmesi arasnda bir aynilik mevcuttur. Ayrca Seluklu idaresi tarafndan uurlu bir ekilde batya, Bizans snrlarna ylan ve son derece ehemmiyetli tarih sonular veren Trkmen glerinin 9 mmkn kld Malazgirt muharebesi ve Anadolu'nun fethi de ayn lknn zafer halkalarndan biridir. Bilindii zere, btn insanla mil olan semav dinler (Musevlik, Hristiyanlk, slmiyetyden herbirinin gayesi de cihana yaylarak dnyay kendi tikad sistemi kadrosuna almaktr. Ancak Trk cihan hkimiyeti ile bunlardaki telkki arasnda yine esastan bir fark vardr: nsanlarn kardelii ve hak eitlii her dinin kendi iman artlan ve amel kaidelerine balanmakta ve mesel slmiyet veya Hristiyanlk dnda kalanlar ikinci dereceden insanlar saylmakta iken, Trk anlaynda, Gk-Trk kitabelerinde aka ifade olunduu zere30, yeryznde mevcut insan cinsi bir btn saylp, topluluklar arasnda sosyal, kltrel, din herhangi bir kademe kabul edilmeyerek herkese eit hak ve adalet tannmaktadr. slm devletlerinde fethedilen lkeler slm dinine dndrlmee ve Kuran dili Arapa'nn yaylmasna alld ve bu, bir vazife olduu hlde, Trk-slm devletlerinde eitli din ve mezhepten ktlelerin, geleneklerine mdahale edilmeksizin yaamalarnn salanmas, Seluklulardan itibaren btn Trk-slm siys teekkllerinde grlen Trk hkmranlnda cihan hkimiyeti prensibinin zellii mahiyetindedir.

Bununla beraber, slm evresindeki Trk hkimiyetinin daha 11. asrdan itibaren slm ve Trk kltrlerinin birbiri ile kaynamas sonucunu vermee baladn hatrlattktan sonra, belirtelim ki, slmiyet balca manev dayanak hline gelmi, Trk devletlerince bu dinin yaylmas iin byk emekler harcanmtr (bk. a. Din Hayat). Bilhassa Hristiyanlk dvas ile savaan Hal ordularnn lkeyi ar tehditlere mruz brakmas karsnda Trk idarecileri de tabiatiyle slm inan ve duyguyu ilk plnda tutmulard. Bylece, yukarda aklanan prensip esasta ayn kalmakla beraber, Trkslm evresinde bir telkki dzenlenmesi olmu, yni eski Trk "mlk ve millet" (erkinlik iin, kn iin) prensibi ile sonraki "din ve devlet" (din iin, devlet iin) dstru arasmda denge kurulmak suretiyle yeni bir dnce terkibi ("din- devlet, mlk- millet") meydana gelmitir ki, bu, bilindii zere, ftuhat Hristiyan dnyasna dnk son Osmanl imparatorluunda geliiminin doruk noktasna ulamtr.
- LKENN TAKSM" MESELES

DLT, I, s. 351. Bk. A. mad. Seluklular, III, 8. 30 Bk. Kl-Tegin, dou, str. 1, Bilge, dou, str. 2.
29

slm-Trk devletlerinde kendilerine bir blgenin idaresi verilen hanedan yeleri "melik" diye anlrlard. Bunlar imparatorluk bakentindekine benzer bir hkmet kuruluuna, dolaysiyle ayr "vezir"lere, ayr asker kuvvetlere sahip olmakla, halife, sultan ve kendi adlarna hutbe okutmakla, "nbet" aldrmakla ve izne bal olarak para bastrmakla beraber, merkezdeki sultan tarafndan temsil edilen yksek iktidar tanrlar, savalarm ve siys temaslarn, imparatorluka dzenlenen ana siyaset erevesinde yrtrlerdi. Aksi hareket edenler takibata urard. Melikler deitike veya blgelerinde daralma veya genileme olduka vazife, yetki ve sahalarna it fermanlarn sultan tarafndan yenilenmesi lzmd. Veliahdlik messesesi "Bozkr" devresinden beri (babadan oula, oul sab ise, kardee) devam etmekle birlikte, hanedan mensuplar aileden intikal eden "kuf'un kendilerinde de mevcut olduu ("karizmatik veraset" bk. yk. III. Blm, Veliahd) dncesi ile yksek iktidar almak gayretine giriirlerdi ki, huzursuzluklara yol aan bu mcadeleler sonunda tahta fiilen sahip olann gerek "kut" ile donatlm bulunduu inana ile onun etrafnda toplanrlard. Bylece gereklemi br dzene kar direnenler "s" saylarak te'dibine allrd. Bu itibarla Ka-raHanhlarda, Seluklularda ve Harezmahlarda sk grlen taht kavgalarnn mekanizmas yanl anlalmamal ve istikrarl devlet nizamnn kurulduu zamanlarda eitli blgelerin banda bulunan hanedan yeleri, yksek iktidara bal melikler olarak, imparatorluun idaresinde ve ftuhatta ortaklaa mes'uliyet tayan idareciler saylmaldr. Nitekim Sultan Metfkah'm vefat (1092) ile merkezde iktidar boluu hsl oluncaya kadar impa-

366 / TRK MLL KLTR

ratorlukta hkmranlk zedelenmemi, devlet btnl bozulmamtr. Hatt bir nesil sonra bile Sultan Sencer (1119-1157) Anadolu Seluklu hkmetini hukuken kendine bal dnm , Dnimendli beyi Gazi'nin "melik" unvann tasdik etmi32 ve mesel Anadolu Seluklu Sultan Kl Arslan II, 1185 de lkesini 11 olu arasnda gya "bltrd" hlde Anadolu 11 devlete ayrlmamtr. Ancak, tpk Bozkr linde olduu gibi, merkez iktidar ortadan kalkt veya istikllin kaybedildii zamanlarda paralanma grlmektedir. slm dnyasnda 4 Seluklu devleti, Dou Anadolu Trkmen beylikleri ve atabeylikler, merkez iktidar zaafa urayp kt iin meydana gelmiler, sonraki Anadolu beylikleri de Anadolu Seluklu devletinin Mool tahakkm altna dmesi zerine bu istilclar uzun mddet tanmaa raz olmayan uc Trkmenleri tarafndan gelitirilmilerdir; tpk 630 ylnda in hkimiyetine giren Gk-Trk devleti iinde, kendi balarna devletler kurmaa girien Uygurlar, Hazarlar, Ouzlar, Karluklar, Trgiler ve Bulgarlar gibi. Yalnz Hindistan'da ve Msr'da durum biraz farkl grnmektedir. Delhi sultanl(1206-1413)'nda idare bana birbiri arkasndan birka aile gelmi, Msr devleti(1250-1382)'nde de kabiliyetli ahsiyetler ordunun tasvibi ile sultanla ykselmi ve ancak Kalavun'dan sonra devaml bir hanedan kurulabilmitir. Bunlar herhalde, birinin Trkistan'dan dierinin Kpak bozkrlarndan devaml olarak gelen kuvvetlerle beslenmesinin sonucu devlette yeni yeni glerin meydana km olmas ile aklanabilir. Nitekim Tolunlulr (875-905) ve Akidliler (935-969) byle bir ikml desteinden mahrum olduklar iin mrleri ksa srm, buna karlk Seluklularn ilk devirlerinde ok kalabalk Trkmen ktlelerinin batya aklar33 burada Trk devletinin istikrarn salad gibi, Anadolu'nun abucak Trklemesini mmkn klm; fakat Orta Asya'da Timur iktidarnn kurduu baraj yznden, ikmlsiz kalan Delhi sultanlnda hkimiyet yabanclara gemitir. Msr'da ise gittike aznlkta kalan Trk unsuruna karlk bilhassa erkeslerin oalmas iktidarn deimesi sonucunu vermitir.

2-TEKLT
slm-Trk devletlerinde makam ve memuriyet adlarndan ve vezir Nizm'l-mlk'n "Siysetnme"sindtn anlaldna gre, hkmet tekilt ve ordu kuruluunda, esas itibariyle slm-ran geleneini devam ettiren Gazneli Trk devleti Seluklulara ve dolaysiyle sonraki btn Trk-slm siys teekkllerine rnek olmu durumdadr. Bununla beraber, Seluklu devrinde atabey34, suba, avu, tura, ulag, cufga vb. gibi tekiltla ilgili Trke terimler yaamtr. Ayrca beyleri daima Trk unvanlar tayan Trkmen beylikleri dnda, Trkistan'n devaml tesiri ile Delhi sultanlnda, hi olmazsa terim olarak Trk unvanlar uzun mddet grlmtr. Mesel eski yabgu" tbirinin yerine geen "melik" sz umumiyetle Hindistan'da "han" unvan ile karlanm ve "yugru" unvan da muhafaza edilmitir. Frzah'n babas "Melik Yuru" diye anlyordu.
A- HCKCMDAR VE SARAY

*! Bk. M. A. Kymen, Biyitk Seluklu mparatorluu, II, 1954, s. 402. 32 Bk. A. mad. DanimendUler. Yalnz Anadolu'ya 550-600 bin civarnda, bk. M. H. Ynan, Anadolu 'nun Fethi, 1944, s. 174 vd.

Devlet tekiltnn en mkemmel eklini alm olduu Byk Seluklu imparatorluu zamannda sultan (Melikah, Sencer, Byk Sultan -EsSultn-l-A'zam) adna lkenin her tarafnda hutbe okunur, para onm adna bastrlr, fermanlara, "byk dvan" (merkez hkmet) kararlarna onun isminden ibaret turas ekilirdi. Sultan, Trke ad yannda bir Mslman ad da alr, saltanatn Hilfet'e tasdiki mnasebeti ile halife tarafndan verilen lkaplar kullanrd. Savalarda ve gezilerde ba stnde *e&" tutulur ve daima beraberinde bulunan muzika takm ("nbet") gnde 5 namaz vaktinde nbet alard. Melikler ancak 3 nbet arabilirlerdi. Yalnz, imparatorluunun ok geniledii devirde kendisinin "Iskender-i Snr (2. skender) diye anlmasn mnasip gren Harezmah Sultan Al'd-din Mu4. mad. Atabey; aynca A. K. S. Lambton, ayn. esr., s. 239-244.

368 / TRK MLL KLTR

SLM - TRK DEVRESNDE TRK KLTR / 369

hammed, 5 nbeti meliklere ve tbi hkmdarlara tahsis ederek ahs iin gnde 2 defa (gne doarken ve batarken) alnmak zere "Z'l-Karneyn nbeti" ihdas etmiti. Sultanlar, haftann belirli gnlerinde devlet erknn ve kumandanlar kabul eder, halkn ikyetlerini dinler, kadlar tyin, iktalan tevzi, tbi devlet bakanlarnn hkmdarlklarm, meliklerin idareciliklerini tasdik ve devlete kar ilenen sularla megul yksek mahkeme(dvan- mezlim)'ye35 bakanlk ederdi. Dorudan doruya sultann ahsna bal olan saray (dergh, brgh) yle tekiltlanmt: Hcibler (hcib'l-huccb, hcib-i buzurg), ubdr'la (denekiler), silhdar'la, bayrakdar (emr-i alem), cmedar (elbise muhafz), arabdar, tatdar (bdar), emr-i anigr, emr-i ahry vekil-i hs (sultan dairesi halk nzn), serhenk, nedimler, muhasipler. Bu vazifelilerin hepsi hkmdarn en gvenilir adamlar arasndan seilirdi.
B-HKMET

han)'lar, "mnh" diye anlan gizli istihbarat memurlar hkmet tekiltn tamamlayan unsurlard37.
C- ADLYE

"Dvn- saltanat" (byk dvn) denilen hkmet, banda "sahip dvn- saltanat veya dvn- a'l" (veya hce-i buzurg) unvanl vezirin bulunduu "dvn- vezarete bal olan 4 dvn(bakanhk)'dan kurulu idi: 1- dvn- tura (devletlerin bazlarnda, dvn- in, dvn- risalet: ve d yazmalar), 2- dvn- istifa (mlye. Halktan tahsil edilen vergilerdin topland "har" /masraf/ hazinesi ile has araziden ve tbi hkmetlerden alnan vergi, hediye vb. it "asl" /ihtiyat/ hazineyi idare eder ve devletin umm gelirlerini dzenler), 3- dvn- arz'l-cey (harbiye), 4- dvn- irf (umm tefti). Burada, asker ve adl iler dndaki btn devlet memurlar ve muameltnn tamamen mstakil bir "irf kuruluu ile kontrol altnda tutulmas dikkate deer. Tara ise, byk dvna bal ve merkez ehirlerinde birer "hne" (asker vali) bulunan eyletlerle, melikler idaresindeki blgelere aynlmt. Her ehir ve kasabada mlk idareden sorumlu bir "arma", ml ilere bakan bir "miT, halk tarafndan seilen bir "reis" ve belediye ilerini murakabe eden bir "muhtesip" vard. eitli vazifelerle btn lkeye yaylm naipler, vekiller, ktipler, tahsildarlar vb. hayli kabark yekn tutard. Ayrca imparatorlukta Hpeyk"\ex ve "perendelerden kurulu abuk haber alma tekilt, muntazam ulag (posta) ebekesi, asker ve ticar bakmdan nemli yollarda karakollar ve asayiin daim korunmas gerekli yerlerde "ribt" (tahkimli
35 Bk. A. K. S. Lambton, ayn. esr.. s. 227. *" Tafsilen, A. K. S. Lambton, ayn. esr., s. 248-256.

Adliye erl yarg, rf yarg olarak ikiye ayrlmt. Kadlar er* dvalara bakarak, balarndaki "kadVl-kudt" (kadlar-kads, ba kad) merkezde (Seluklu devrinde Badad'da) mahkeme bakanl yapt gibi, btn kadlar da kontrol ederdi. Tereke, hayrat ileri ve vakflarn idaresi, vakfiyelerin tanzimi de kadlara aitti. Hanef ve f fkh (hukuku) esaslarna gre muamele yrten kadlarn hkmleri kesindi, bozulamazd. Ancak bir kadnn bilerek yanl verdii bir hkm, dier birka kad tarafndan imzal aklamalarla sultana arzedilirdi. rf ve kanun meseleleri hl ile vazifeli ayn mahkemeler vard. Banda "Emr-i dd" veya ddbeg(adsdet bakan)'in ve tarada bunun naipleri ve inzibat memurlarnn bulunduu bu tekiltn stnde, ar siys sular sultann bakanlndaki mahkeme: dvn- mezlim (veya Trke yuvuluk'us-sultarif^de hkme balanrd. Eyletlerde vezir, vilyetlerde vali, nahiyelerde "re$*\ ikta arazisinde ikta sahibi hkmdarn temsilcileri idiler. Ordu mensuplarnn dvalar "kadasker"lev tarafndan grlrd. Msr'da Sultan Beybars bir yenilik yapm, 4 Snn mezhep iin ayr ayr kadlarn bana 4 ayr "kad'l-kudt" tyin etmiti ki, bu da erl ynden adalete iaret saylmt. Burada belirtilmesi gereken nokta, adalet ilerinden sorumlu ahslarn byk dvn veya eylet dvnlan ile yni hkmet ile ilgileri bulunmamasdr. Bylece herhangi bir siys veya idar baskya mruz kalmakszn adaleti yrtmek mmkn olmakta idi. Ksaca aklamaa altmz bu hkmet tekilt, baz ufak farklarla ve yer yer isimler deimekle birlikte, fonksiyonlarn birbirine yakn ekilde devam etmek zere, Osmanllara kadar Trk-slm devletlerinde, hatt Orta-dou Mool tekiltnda mevcut olmutur. Deiiklik bilhassa Msr'da grlmektedir. Sultan Beybars zamannda ktib'us-sr, nakb'l-cy, devadar gibi yeni vazifeliler tyin edilmi ve En-Nsr Muhammed (lm. 1309) tarafndan mhim blgeler "Nib's-saltana" denilen umum valilerin idaresine verilmiti. Maksat btn icra yetkisini sultann elinde toplamakt. Hatt ayn sebepten, bir aralk vezirlik de kaldrlarak bu vazife daireye ayrfSaray, merkez ve tara tekilt iin tafsilen bk. . Kafesolu, Sultan Meksah devrinde..., S. 143155; H. Horst, Die Staatsverwaltung der Grosselugtten urut Horezmsahs, I$&-I231f Wie*a-den 1964, s. 15-59; A. K. S. Lambton, ayn. esr., s. 257-268; A. K. S. Lambton, (Tur*, tere), "At*-bet'IKetebe'ye Gre Sancar mparatorluunun Ynetimi", Belleten, 147,1973, s. 365-3W. * Bk. Nesevt, Sret, nr. O. Houdas 1891, s. 167, H. Horst, ayn. esr., s. 92 vd. Tbir ihtimal Yawul=uslandrmak'dan bk. DLT. III, s. 80.

370/TRK MLLKLTR mt. Sonra yine asl idare, nfuzu vezirden de ileri bir ehemmiyet kazanan std'd-dr'a gemiti.
- OIU>L"

SLM - TRK DEVRESNDE TRK KLTR / 37

Kara-Hanl, Trkmen beylikleri ve balangta Anadolu Seluklu ordular Trklerden kurulu idi. Gazneli ordusunda yerli unsur byk ounluk tekil ediyordu. nk, esasen yabanclara dayanmak zorunda olan Sultan Mahmud'un zengin ve putperest Hind racalarna kar tertipledii mehur seferleri iin kalabalk ve koyu Mslman askerlere ihtiyac vard. O srada Horasan'da yaygn olan Kerrmlik mezhebi taraftarlarndan ok faydalanan Mahmud, aynca, slm lkelerine adamlar gndererek "gaziler" toplatyor ve sefer zamanlarnda kendiliklerinden katlanlar ("mutavvia" = gnlller) ile kuvvet says byk rakamlara ykseliyordu. Bunlar yalnz ganimetten pay almakta idiler. Fakat Suttan Mahmud'un, Seluklulara da rnek olan "hasse" ordusu eitli etnik unsurlar arasndan devirilip huss terbiye ile yetitiriliyordu* . Byk Sultan Melikah zamannda Orta-a'n en byk askeri gc hline gelen Seluklu ordular; eitli kavimlerden seilerek tren ve protokolda zel saray terbiyesine tbi tutulmu ve dorudan doruya sultana bal "gulmn- saray" , sekin kumandanlarn eitimi altnda, her n savaa hazr hasse ordusu; meliklerin, hnelerin ve devlet erknnn askerleri ve sipahilerden kurulu idi. Ayrca tbi hkmetlerin yardmc kuvvetleri vard. Knyeleri dvn defterlerinde kaytl gulmn- saray, ylda drt kere maa bisignF) alrd. Sultanlarla birlikte seferlere katlan veya ar te'dip darbelerine memur edilen hnelikler, umm valilikler yapan Bozan, Porsuk, Aytegin, Savtegin, Aksngur gibi Trk asldan kumandanlara bal hasse ordusu efrad ikt sahibi idi. Siyasetnme'de Gazneli usul hasse ordusu kuruluunun faydalarn sayp dken vezir Nizm'l-mlk'n sultanlarla soydalklarndan dolay Trkmenlerden de bir grubun alnmasn tavsiye etmesinden ' byk ounlukla yabanclardan tekil edildii anlalan hasse ordusu efradndan herbirine imparatorluun eitli kelerinde "ikt" araziler verilmiti. Bylece, hareket hlinde iken bu efradn gittii blgedeki iktndan maan almas salanyordu. Trkmen beylerinin bazan serkelik yapabilmelerine42 karlk, gulmn- saray ve hasse ordusu mensuplarnn
Bk. A. mad. Seluklular, V, 4; C. E. Bosworth. "Ghaznevid Military Organisation", Der slm, XXXV, s. 37-77, XXXVI, s. 4-37. Bu Gulmn (tekili gulm=delikanl) hukuk ve sosyal adan "Memlk" durumunda olup, kle deildirler (bk. yk. Kuman-Kpaklar: Msr Trk Devleti; ayrca, Blm II, n. 803; III, n. 133). Bk. Siysetnme, ner. A. Halhali, Tahan 1310 . fasl, 26. Mesel, Sultan Melikah'a kar Artuk Bey ve Ebu'1-K.aasm, bk. .Kafesolu, Sultan Melikah Devlinde..., s. 51, 57.102-105.

sultana kaytsz artsz ballklar dikkate deer. mparatorluun her tarafna dalm ve yine kendilerine ayrlan ikt topraklarndan geimlerini we donatmn salayan svari kuvvetleri ("siphiyn") de ok kalabalk idi. Seluklu devri tekiltnda yaplan mhim yenilik de bu asker ikt di. Bu, bir toprak ba deildi ve kolayca "maliknece dnen malum slim iktndan da farkl idi. Bir sorumluya emanet edilen arazi, iyi iletildii, iyi bakld srece de nmuktanndz kalyor, aksi hlde en ge yl sonra ondan alnp orduya asker besleyen lyk birine veriliyordu. Bylece bir taraftan, mevcudu ok yksek ordularn devlete klfet yklemeden beslenme ve donatmn mmkn klan, dier yandan, verim lsnde vergi artaca iin ikta sahiplerinin de gayreti ile memleketin zengin ve mmur hle gelmesine yardm eden, bu Seluklu ikta uslnn aslnda eski Trk "miri" toprak hukukunun yeni artlara uydurulmas olduu sanlmaktadr43. Bunlardan baka, gerekince halktan cretli asker(/a$er)de toplanrd. Seluklu ordularna, devletin bandan sonuna kadar, byk fetihler yapan, bilhassa uc (snr)'larda kendi beylerinin idaresinde vurucu kuvvet olarak emsalsiz hizmetler gren Trkmenleri de ilve edersek eski Trk 10'lu sistemi zerine kurulu byk Seluklu asker gc^'nn azameti ve devletin asker karakteri iyice ortaya km olur. Delhi sultanlnda ordu, Kalalar ounlukta olmak zere, Trkt ve Hindistan'da askeri baarlarn epeyce kolay elde edildii anlalyordu. Sultan Balaban'n ifadesi ile "7-8 bin Trk atls, 200 bin Hindu askerinden uslun" idi45. ir Husrev-i Dihlev (lm. 1325) de "Trkn karsnda Hindu, arslann karssnda ceyln gibidir" diyordu4 . Sultanln son zamanlarnda Orta Asya'dan Trklerin gelii ok seyrekletii iin ordu ikmlini yerlilerden yapmak gerektiinden zayflam olan iktidar nihayet yabanclara intikal etmiti. Harezmahlarda yerli kt'alar yannda ordunun asl vurucu ekirdeii Kangl, Kimek ve Kpak-Uran gibi Bozkrl Trkler meydana getirmekte idi. Bu kurulu Sultan Teki zamannda (1172-1200) balam, hanm Terken Harun'un akrabalar sfatiyle Harezmahlar topraklarna alan eden Bozkrl unsurlarn oalmas ile gittike artarak, olu Al'd-din Muhammed'in asl dayana olmutu. Ancak Harezmaha byk bir imparatorluk
kta sistemi, tafsilen, H. Horst. ayn. esr., s. 60-87; A. mad. kta; A. K S. Larobion, aj. . t 230-239. 41 Bk. bn'l-Adm, Bugyat at-Talab, nr. A. Sevim, Ankara 1976, s. 67, metin, s. 27. J5 Bk. Y. H. Bayur, Hindistan Tarihi, I, s. 348. * M. E. ElIiot-Dowson, The History oflndia..., III, s. 561, Y. H. BayuT,#Mf. ver HusrcvinTfok ordusunu ven bir iiri (Nuh Sipihr adl eserinden) ile Hazin'l-ftuh'un&n bir para ri bk. E. Mercii, "Emir Husrev-i Dihlev", Trk Kltr Aratrmalar XVI, 1-2,1978: s. 192 vd.

41 42

372/TRK MLLKLTR kazandran bu ordunun daha ziyade Terken Htn tarafm tutmas ve bundan da mhim olmak zere, yerli halk ile bir trl kaynaamamas Sultan Muhammed'in Moollar karsnda perian dp devletini kaybederek btn Orta Dou'nun Mool basks altna girmesini kolaylatrmt47. Msr'da ise ordunun Kpak Trklerinden tekiline byk ehemmiyet verilmi, bundan dolay Sultan Kotuz, Beybars ve Kalavun'un anayurdu olan Kpak Bozkr (Det-i Kpak) ile balantnn korunmasna dikkat edilmiti. Oradan Trk genlerinin deniz yolu ile Msr'a gelmelerini salamak iin Bizans ile anlamalar yaplyordu. Elbette Kpak Bozkr ve Kafkaslar havalisinden getirilen genlerin arasnda slvlar, Rumlar ve zellikle erkeler de vard. Ancak bunlarn garnizonlar ayr idi. Trkler Nil nehri zerinde bir adada oturuyorlar ("Memlk-i Bahriye"), dierleri Kahire kalesinde ("Memlk-i Burcye") ikamet ediyorlard. Eski "Gulmn- saray"a benzeyen "Memlk-i sultaniye"mn dndaki iktal orduya "cnd'l-halka" denirdi. Sultan Kalavun zamannda lkede yeni bir arazi yazm yaplarak elverili topraklar 24 para(krat)'ya blnm, bunun 4' has saylm, 10'u cnd'lhalka efradna ayrlm, gerisi de kumandanlara verilmiti. Kumandanlarn besleyip savaa hazr tuttuklar ve onlarn adlarn kendi "nisbe"leri olarak kullanan (mesel, Zahir, Barsbay, Demirta gibi) efrat "memlk-i mer" diye anlyordu. Eyletlerde sipahiler ve ayrca sava zamannda orduya katlan "mutavvia" (gnlller) da vard. Cnd'l-halka'da Trkler iktalar ahslarna aldklar hlde, dier askerler kumandan ve reisleri aracl ile ikta'dan faydalanyorlard. Donanmaya gelince, burada Gazneli Sultan Mahmud'un ndus'da Cat diye anlan yerli ktlelere kar hazrlatt nehir filosu ile Seluklularda, Sleyman-ah'n znik'deki vekili Ebu'l-Kaasm'n Kius limannda (Gemlik krfezi) inasma balatt (1087'lerde), fakat derhal Bizans tarafndan imha edilen kk aptaki deniz kuvvetleri anlmaa deer. Fakat bu slm-Trk devletleri anda en kuvvetli ve Bizans ile boy lecek donanmay zmir Beyi akan ina ettirmi ve Msr 'Trk Devleti" de kuvvetli donanmaya sahip olmutu. zellikle, ordusunu devrin en stn silhlar ile donatan Sultan Beybars zamannda Akdeniz ve Kzldeniz'de gelitirilmi tersanelerde eitli gemiler yaplyordu4 . Seluklularn da Alanya ve Sinop'ta tersaneleri vard.

3-HALK VE TOPRAK
Trk idarecileri yerli ahalinin ilerine ve yaay tarzlarna dorudan doruya mdahale etmedikleri iin Trk-slm devletleri zamannda sosyal durum umumiyetle eski devir grnn muhafaza etmiti. Devlet memurluklar ounlukla irslie dayanmakta olup50, iktidar deimelerinde dahi ok kere ayn ailede kalyor; ml bakmdan eitli eylet ve merkezlerde, daha ziyade mahall artlar ve gelenekler gznnde tutuluyordu. ehirlerde, idari makam sahibi olmann veya ml gcn salad imknlar dolaysiyle, nfuz kazanan byk aileler devam ediyordu51. Kylerde dihkn'lar da bu neviden idi. Nfuzlu dier bir zmre de din adamlar idi. Bunlar her tarafta yaygn Hanef, afi mezheplerindeki halk zerinde, seyyid'ler ve erifler ise bilhassa Badad, Basra ve Bahreyn blgelerinde kalabalk olan iller zerinde ok tesirli bulunuyorlard. ehir ve kasabalarda orta ve kk tccarlar, esnaf, dkknc, kk sanat erbab, ayr ayn loncalar tekil etmilerdi. Ahali umumiyetle Hanef, afi "reis"Ierin ve iler "nakuVlerin etrafnda toplanm olup, byk merkezlerde isiz-gsz takm da kendi aralarnda tekiltl hlde idiler. Sava zamanlarnda "mutawiaM veya *haer" olarak orduya katlan bu sonuncular ru/'ler, ayyr'lar, settr>\zt vb. gibi trl isimler altnda, sfiyne bir hayat yayorlard. Ova, kr, tarlalarda alan kyl ise, topraklarnn has veya ikta durumuna gre, devletin himayesinde geimini salamakta idi. Kyller hukuk ynden ehir ahalisi kadar har olup, ellerindeki topraklara, ileyebildikleri mddete veraset yoh ite sahip olduklarndan, karn tokluuna altrlan ii durumunda deildiler. Kalabalk Trk ktlelerinin de Orta-dou ve Akdeniz blgesinin sosyal ve iktisad artlan iinde gittike kylleerek yerleik tarza yatkmlao?
Mesel, NiznVl-mlk'n ailesi iin bk. Hndmr, Dsta^ul-vzer, oe$r. S. Nefisi, T*br* 1317.s. 149-167,187 vd. 51 Mesel, Bayhak ehri iin bk. bn Fndk, Trih-i Bayhak, nr. A. Behmenyr, Tahran MT^ *e Buhara'da l-i Burhan, bk. A. mad.

47 48 49

Tafsen bk. . Kafesolu, Hartzmsahlar Devleti Tarihi, s. 91-101, 210,221,265 vd. Bk. . Kafesolu, Sultan Melikah Devrinde..., s. 103,107-112. Tafsilen bk. . H. Uzunarl, Osmanl Devleti Tekiltna Medhal, 1941, s. 327-472.

374/TRK MIIX KLTR

SLM - TRK DEVRESNDE TRK KLTR / 375

Trk-slm devletlerinde ev, bahe, al gibi emlk zel mlkiyete dahil idi ise de, tarm arazisi ve ormanlar -Bozkr li'indeki otlak ve yaylaklar gibidevlet mal idi. lke arazisi has, ikt, harac olmak zere 3'e ayrlm, saraya ait haslar dndaki topraklar, ikta arazisi olarak ordu mensuplar arasnda bltrlmt. Buralarda kasabalardan en kk iskn yerlerine kadar vergiye tbi nfus ile herkesin vergiye tbi varl kayd ve tesbit edilerek, ser ve rf vergiler hlinde tahsilat yaplrd. Has ve harc topraklardan elde edilen para devlet hazinesine yatrlr, ikta arazisinin vergileri de ikta sahiplerine denirdi. ktalarda alan "rey" (kyl, ifti)'dan alnacak vergi nisbeti, blgesine, istihsal maddesi cinsine ve verim derecesine gre, her yl divn defterlerinde belirtilmek zere, "byk dvn" tarafndan tesbit edilirdi. kta sahipleri bu belirli miktarda vergi ("ml-i hak")'den fazlasn alamazlard. Ar talepler hlinde veya reayann mlkne el uzatld veya aile dokunulmazlna tecavz edildii zamanlar, kyl ve ifti "byk dvn"a ve hatt dorudan doruya sultana ikyet edebilir, ikta sahibinden bsbtn honut deilse baka yere gebilirdi' . Msr'da En-Nsr Muhammed dier arazi arasnda ikta'n da yllk gelirlerini "misl" denilen senetlerle tesbit ettirmi, bylece kylye bask yollarn daha da kapatm ve bu, Msr Trk Devleti'nin sonuna kadar devam etmiti. Byk Seluklu imparatorluu anda balam olduunu belirttiimiz askeri ikta usul Trk-slm topluluklarnn asker olduu kadar idar ve hukuki en salam temellerinden birini tekil ediyordu. Anadolu Seluklu devletinde Mool istils yznden dzen bozulunca ikta arazilerinin "yurtluk" (mlk) hline getirilmesi, yni "mr* toprak rejiminin soysuzlamas, ordunun damasn sonulandrm, iktasz kalan sipahilerin kard huzursuzluk devletin kmesinde balca sebep olmutur 3. Trk-slm devletlerinde, Bozkrh Trkn kyl kltrne doru kaynda balca millerden olan iktisad duruma gelince, Trklerin meydana getirdii siys istikrar ve kudretli ordularn gzclnde ileyen muntazam tekilt, ticaret yollarnn korunmas, Orta Asya-Dou Avrupa arasnda ve yine Uzak Dou-Hindistan-Akdeniz limanlan-Avrupa arasndaki ticar faaliyeti hzlandrm, devletlere byk ml destek salamt. Trk devlet ve imparatorluklarnda malzeme, donatm, sava letleri bakmlarndan tam ve kalabalk ordularn karlmas, bayramlarda, dnlerde, resm ziyafetlerde, kaynaklarmzn iaret ettii ihtiam ve byk masraflar refah ve zen52

Bk. Nizm'l-mlk, Siysetnme, fasl, 5, 38; Trk tere. M. A. Kymen, Ankara 1982, s. 41,170. ** Bk. O. Turan, Trkiye Seluklularnda Toprak Hukuku", Belleten, say 47, 1948, s. 554; A. mad. Kl Arslan, IV.

ginlii; ayn zamanda halk arasnda geim darlndan doan br hareketten bahs edilmemesi iktisad dengenin varlm gsterir. Bu hususlar bastrlan paralardan da anlalmaktadr. Seluklu imparatorluunda Turul Bey, Alp Arslan, Melikah, Sencer altn para bastrmlar, Kirman Seluklu meliki Kavurd'un paras ("Nakd-i KavtrdF) 1.5 asr sonra dahi deerini korumutur. ErbiFde Gk-br bile altn para bastrmt. Bu ynden Seluklu devrinin parlak a olan Sultan Melikah zamannda devlet gelirleri yeknu bugnk hesapla belki trilyonlar akn bulunuyordu. Bilhassa Hal seferlerinin sarsntya uratt Anadolu ve Suriye iktisadiyatnn, istilac Hal ihtiras hzn kestii tarihlerde canlanmas ve Anadolu'nun kt'aiar aras transit merkezi olmak bakmndan byk deerini takdir ederek askeri, ticar siyasetlerini bu esasa gre ayarlayan Seluklu sultanlar sayesinde memleket ok daha gl olarak kalknm ve Trkiye, mazisinde belki en refahl devrini yaamtr. Altn para bastran Sultan Kl Arslan II ile yksek seviyeye ulat grlen iktisad gelimeyi geni imar faaliyetinden ve yazl vesikalardan baka, yurdu batan baa kaplayan kervansaraylardan da anlamak mmkndr. O tarihte Anadolu nfusunun byk ounluunu meydana getiren Trkler an'anev besicilik dnda, esnaf, zanaat sahibi, nakliyeci, ii vb. olarak btn ekonomi hayatna katlmlar, bunun neticesinde vaktiyle dar surlar iinde birer kaleden ibaret olan kasabalar bym, genilemi ve Konya, Amasya, Tokat, Kayseri, Erzurum, Harput, Ankara; sahillerde Samsun, Sinop, Antalya vb. ehirler, kapal arlar, camileri, medreseleri ve imarethane, drif, hastahane gibi kltrel ve sosyal tesisleri ile birer merkez Trk-slm beldesi hlinde ykselmiler, bunlardan Aksaray, Krehir, Aliye (Alanya) ve Trke adlar tayan daha biroklar Trkler tarafndan kurulmulardr. Bu Trk-slm devletlerinde iktisad faaliyetin dorudan doruya Mslman Trklere intikalinin baka mhim bir sebebi de Abbas halifesi EnNsr li-dinillah'n rehberliinde btn slm lkelerinde kurulmasna allan ve son derecede dzenli ve disiplinli olarak yrtlen loncalar tarzndaki Ahilik tekiltdr. Gayri-Mslimlere kapal olan bu tekilt, Mslman meslek erbabna bir nevi imtiyaz saladndan, bir yandan Trklenn ehir iktisadiyatna girmelerini kolaylatrm, dier taraftan eitli sanat ve i kollarnda alan, fakat loncalar dnda kaldklar iin trl zorluklarla karlaan gayri-Mslim unsurun kendiliinden byk lde islmlamasn salamtr. nk, bilindii zere, Anadolu'nun Trklemesinde nasl bask, grme ve ldrme yoksa, slmlamasnda da siys ve idari herhangi bir zor kullanma bahis konusu deildir .
Tafsilen bk. A. mad. Seluklular, VI, 1,2.

SLM - TRK DEVRESNDE TRK KLTR / 377

4- DN HAYAT
A- DN SYSET

Daha 9. yzyl ortalarnda Balasagun dolaylarnda 10 bin hanelik Trk (Trkmen=Karluk) ktlesinin Mslman olmas ile balayan Trklerin Orta-dou'da etkili bir siys g hlinde belirdikleri devirde blge kltr evresinin en mhim unsuru phesiz din idi. slmn yerine getirilmesi gerekli vecibeleri arasnda bashcas da bu dini yaymakt. Esasen "cihd" anlay Trklerin ftuhat felsefesine uygun dyor, ftih ruhlarn okuyordu. Bu sebeplerle, Kara-Hanllar yalnz Mverannehir'in eski kltr merkezleri Buhara ve Semerkand'da deil, daha douda Kgar ve dolaylarnda slmiyet! yaygnlatran kurulular meydana getirdikleri gibi, bu uurda mcadelelere de giriiyorlard. 11. yzyln ikinci yarsnda li-Yama rmaklar arasnda yaayan Gayri-Mslim Basml, Yabaku boylan ile arpmlard5 . -Asya'nn dalk blgelerinden gelen kalabalk Trklere de, slmlamalar iin, hanlk arazisinde yer verilmiti. Kara-Hanl idarecileri bu bakmdan daha ziyade Uygurlar hedef almakta idiler, zira Maniheist ve Budist olan bu Trk topluluunu ihtida ettirilmesi gerekli "zndk"lar olarak gryorlard5 . Gaznelilerde devlet-halk birliini salayan hemen biricik unsur slmiyet olduu iin, Mslmanlk taraf ar basan bu Trk devletince Afganlar ve Gurlularla yaplan etin savalarn gayesi onlar slmiyete kazanmakt . Ayrca Rafz Karmatlerle de mcadele eden Gazneliler en byk baarya
55 56

phesiz Kuzey Hindistan'da ulamlard: Sultan Mahmud'un 17 Hind seferi (1001-1027) ile ndus-Pencb havalisine gtrd slmiyet, sonra oullar ve Delhi Trk sultanlar vastasiyle daha yaygnlatrlm ve bu, bugnk Mslman Pakistan devletinin temeli olmutur. Kala ailesinden Al'ddin Muhammed(1296-1316)'in gayretleri ile slmiyet Dekkan'a kadar uzanm bulunuyordu. Anadolu'nun fethinde de, Bizans elindeki topraklarn "kffar"dan kurtarlmas lzumu gibi bir "cihd" havasna giri, Trk babularnn vazifelerini kolaylatrmt. slmiyet-Trklk mnevi birliinin salad, hem Trkn kudret ve ann ykseltmek, hem slm dinini yceltmek gibi bir gaye ortaklnda gelien bu yeni ruh, Hal ordularnla btn gayretlerini sfra drdkten baka, Mool istilcln da kendi slm-Trk muhtevasnda eritmi ve bilindii zere, 1000 yl mddetle Trk-slm devlet ve topluluklarnn ana siyaset izgilerinden birini tesbit etmitir.
B- SNNLK'LK

57

DLT, III, s. 281. Tafsilen bk. T. Banguolu, "Uygurlar ve Uygurca zerine", Trk Dili Aratrmalar Yll, 1958, s. 87-113. Sultan Ma hm ud'un -Asya Uygur devleti ile mnasebet kurmak iin onlarn slmiyeti kabul et mesi gerektii hakknda Uygur hanna mektubu iin bk. Minorsky-Mervez, s. 21; ayrca tafsilen, . fzgi, "Uygur, Gazne, Kitanlar Arasndaki Mnasebetler", Tarih Ens. Dergisi, say 7-8, 1977, s. 11 vd.

slm kltr evresinde Trkler, daha ziyade i eilimli ranllarla temas kurmalarna ramen, byk ounlukla Snn idiler. nk ran geleneklerle ilgisi az olan Snnlik, ayn zamanda Trk dncesine uygun den bir akllii ihtiva ediyordu. Trkler, Snnliin drt kolundan biri olan "Haneflik"i benimsemilerdi. Sebebi de, bu mezhebin insanda iradeyi tanyarak ilh emrin akl yolu ile delillendirmeyi caiz grmesi ve baz hukuk esaslarnn, Trk asldan geldii sanlan Semerkandh Eb Mansr'ul-Mturid (lm. 944) tarafndan Mverannehir Trk evresinde ilenmi bulunmas idi58 ve dolaysiyle Hanefiliin, slm hukuk nizamn zaman ve artlarn icaplarna uydurmay mmkn klmak vb. ynleri ile gereki ve tatbik yan yksekti. Trk devlet anlay asndan pek tatminkr olan bu duruma ilveten, Abbas halifelerinin de ayn mezhebi temsil etmeleri slm-Trk devletleri ite hilfet arasndaki mnasebetleri iyice kuvvetlendiriyordu. Bundan dolay Seluklu babularnn Horasan'da siyaset sahnesine klarn Abbas halifesi ilgi ile karlam ve onlarla sr'atle temas kurma imknlarn aramt. Turul Bey'in Nipur'a birinci giriinde (1038) halife el-Kaaim tarafndan

Seluklulara gnderilen eli, kaynaklara gre, Trkmenlerin tahribat yapmamalarm tenbih vazifesi alm ise de, tahribatn btn memlekette esasen
58

Bk. M. T. Tanc, "Ab Mansr al-MturdiH, lahiyat Fakltesi Dergisi, I-Il, 1958, s -12; H. Z. (fr ken, slm Dncesi, 1946, s. 68,92; A. Vehbi Ecer, "Eb Mansur el-Mtridi," Afif &&& Dergisi, say 10,1977, s. 28-33.

378/TRK MLL KLTR

SLM - TRK DEVRESNDE TRK KLTR 1379

sregelmekte olduu bir srada halifenin davranndaki gerek maksat aikrd. Nitekim Seluklu ftuhat ilerleyip yeni devletin kudreti btn ran'da hissedildii ve korkuya kaplan i Buveyh'lerin Badad'da ve civarnda basky artrdklar zaman bizzat halifenin Seluklu sultann Badad'a davet etmesi de bunu gsterir. Bylece ilik ve kollar ile mcadele, Seluklu siyasetinin temel prensiplerinden biri olarak belirmi oluyordu. Burada iilie cephe alma ile devletteki "din tolerans" prensibi arasnda bir eliki bahis konusu deildir. nk daha ortaya kt anlardan itibaren siys vasf kazanm olduu bilinen ilik, 11. yzylda Ftmler tarafndan, bu i devletin madd-mnev destei ile Snn slm memleketlerini karkla drmek iin, en kuvvetli silh olarak kullanlyordu. Irak ve Gney iran' ellerinde tutan i Buveyhler (932-1055) Abbas halifelerini tahakkmleri altna almlard ki, bu durum, byk ounluu snn olan Dou-slm ahalisini ziyadesi ile tedirgin etmekte idi. stelik iktidardan faydalanarak ayn lkelerde iliin yaylmas iin kesif faaliyette bulunulmas, akde itibariyle ilerle uzlamas g Snn evrelerde mevcut endieyi bsbtn artryordu. Devrin nl Buveyh kumandan Arslan'ul-Bessr her zaman Ftmlerle ibirlii yapabilen ar bir i idi ve ran'n hemen her tarafnda eitli adlar altnda birok Rafz (baz bakmlardan Snnlik inancndan farkl dnen) zmreler faaliyet hlinde bulunuyorlard. Tannm yazar Abd'uf Kaahir Badad (lm. 1038)'ye gre, bu tr mezheplerin says 70'den fazla idi. Halk ynnden en byk ztrap kaynaklarndan biri olan bu ayrla son vermek zere Buveyh devletini ortadan kaldran Sultan Turul Bey'in, Badad'da trenle "Dou ve Bat hkmdar" iln edilmesi, ayn zamanda, bu din siyasetin Hilfet'e de resmen tasvibi demekti. Ftmleri Dou'dan el ektiren Seluklularn baars, tabiatiyle Snnliin de zaferi olmu ve artk Seluklu idarecileri slm dnyasn Snnlik bayra altnda birletirmeyi balca gayelerinden saymlardr. Turul Bey'den sonra Sultan Alp Arslan, bir yandan Mekke ve Medine'de kendi ve Abbas halifesi ei-Kaaim adna hutbe okutur, Badad'da ve dier mhim merkezlerde kurdurduu Nizamiye medreseleri yolu ile bilgi ve dnce ynnden Snnlii kuvvetlendirirken, bir yandan da Fatm devletini ykmaa hazrlanyordu. Suriye'deki Trkmen birliklerinin ileri harekta devamlarn emretmi olan Sultan Melikah ise, yine Fatm propagandas ile desteklenerek "Dvet-i Cedide" slogan altnda yrtlen Btnliin ba olup Kazvin civarnda kayalklarda mehur Alamut ("Kartal yuvas") kalesini ele geirerek o blgede korkun bir yeralt faaliyeti ile Seluklu imparatorluunu iinden kertmee alan Hasan Sabbah'a kar iddetli mcadeleye atlm ve son

gnlerinde Msr'n zaptn plnlamt59. Trk-slm hkimiyeti iin bu derecede hayat ehemmiyet tayan iliin ve taraftarlar bir katiller ebekesinden ibaret bulunan Btnliin60 yok edilmesine ynelen bu Seluklu siyaseti, dnce, tekilt ve siys gaye bakmlarndan bu Trk imparatorluunun devam durumundaki Eyyubler tarafndan takip edilerek baarya ulatrlm ve Salh'd-din Eyyub, Ftmleri ykarak (1171) kendi Snn devletini kurmutur. Msr "Trk Devleti" sultanlar da ayn izde yrmlerdir. Btnliin kollarndan smillik ile mcadele eden Aybeg ve Kotuz'dan sonra, Badad Abbas halifesinin 1258'de Mool Hulg tarafndan ldrlmesi zerine, ayn aileden el-Mustansir-bi'llah', Kahire'de halife iln eden (1261) Sultan Beybars ile deta resmiyet kazanan bu siyaset Osmanllarn sonuna kadar devam etmitir. Ayn siyasetin dier Seluklu devletleri, Harezmahlar, Delhi sultanl, Trkmen beylikleri ve atabeylikler tarafndan da yrtld malmdur. Beteginli'lerden Gk-br de bu ynden dikkat ekici bir gayret sarfetmitir. ErbiVde birok din ve sosyal messeseler kuran, kendisi de sayl mcahidlerden olan Gk-br, Peygamberimizin doumu (Mevlid) 'nu, mslmanlar arasnda tam kaynama salayacak ekilde, halk ktlelerinin katld umm enlik olarak kutlama usuln ilk defa lkesinde tatbik etmitir ki, bu tarz mevlid trenleri sonra btn slm memleketlerinde det hline gelmitir61.
C- DN BLGLER

Islm-Trk devletlerinde slm ilimlerin gelimesi iin ok emek harcanmtr. Kara-Hanh'lar zamannda zellikle Buhara ve Semerkand ehirleri ile Gazneliler zamannda Gazne ve Hind Trk sultanlnda Delhi ehirleri, mderris, vaiz, hatip ve medrese talebelerinin balca merkezleri idiler. Daha nceki devirde bilhassa Mverannehir slm-Trk kltr evresi tannm Trk bilginleri yetitirmee balamt. Mesel, byk, mezheb kumcusu Ahmed b. HanbeV'm "stad" dedii Abd'ullah b. 'i-Mbrek'H'Trk (lm. 798) nl bir hadis bilgini olup ayn zamanda tefsirci ve gramerci idi62. 9. asrn ortalarna kadar ilk hadis ve megaz bilginlerinden Tarhan olu
Bk.4.mad. Melikah. Suikastlarla ldrdkleri devlet adamlar iin bk. Hamdullah Mstevli, Trih-i Gzide, I, CMS, 1910, s. 517 vdd. Tarihte Btn hareketleri iin bk. B. Lewis, The Assassins, A RadicatSea tn islam, London 1967. Tafsilt iin bk. A. mad. Kk-Bri. "* Bk. Ez-Zeheb, Tezkirert-Huffz, I, Haydarabad 1334h. s. 250 vd., C Brockebnaan, GAL Suppl I, s. 256.

380 / TRK MLL KLTR

SLM - TRK DEVRESNDE TRK KLTR / 381

Ebl-Mu'tamir Sleyman ile oh Eb Muhammed'l-Mu'tamir Trk asll idiler63. slm dnyasnda byk fkh, hadis, kelm, tefsir bilginlerinden ou Trk hkimiyeti devrinde, bilhassa Seluklu anda yetimiti. Risale-i Kueyriye mellifi byk sf Eb'l-Kaasm'l-Kueyr (lm. 1072) ve olu, EtTeysr adl tefsirin mellifi Eb Nasr Abd'ur-Rahm, afi fakihlerinden ve Badad Nizamiyesi hocalarndan Eb shak raz (lm. 1083), birok eser yazan Ebl-Me'aK Cuveyn (lm. 1085), slm leminin en byk mtefekkirlerinden ve Badad Nizamiyesinin rektrln yapm olan Gazzal (lm. 1111), ikinci afi diye anlan Fahr'l-slm Abd'l-Vhid (lm. 1108), byk hanef fakhi ve kaadi'l-kudt el-Hatb (lm. 1079), fakh, hadisi ve nl sf Abd'ullah'l-Ensar (lm. 1108), eserleri medreselerde el kitab olarak okunan tefsirci ve gramerci Al'l-Vahid (lm. 1076), fakh, filozof, ir olup eserlerinden bir ksm Trke'ye evrilmi bulunan Ayn'lkudt'ul-Hemedan (lm. 1130), Sultan Sencer devrinin mezhepler tarihi (Kitab'l-Mei v'en-Nihel) yazar Muhammed'-ehristan (lm. 1153), Mesbih's-Snne mellifi Begav (lm. 1116) vb. ile Harezmahlar romanndan mehur Keaf mellifi Zemaher (lm. 1143), devrinin nl kelma ve filozofu Fahr'd-din Rz (lm. 1209), Eyyub'ler devrinde Seyf d-din Amid (lm. 1233) vb... hep asrlarca slm ilim ve fikir hayatnda tesirleri grlen ahsiyetlerdir. Hal seferleri ile Mool istils din eitim bakmndan bir durgunluk devri getirdi ise de, XIII. asr sonlarndan itibaren bilhassa Anadolu'da byk din adamlar ve sfler yetimitir. Bunlardan Envr't- Tenzil yazar Kaadi el-Beyzv (lm. 1291), bir ksm mantk, bir ksm kelma dair olan MetU'l-Envr adl eserin yazan Sirc'd-din rmev (lm. 1283) ve felsef kelm hareketini canlandran, ayn zamanda astronom Kutb'd-din rz (lm. 1320) ayn gelenei gelecek nesillere aktaranlar olarak kayda deer simalardr. Fakat Snnlii bu kadar himaye eden ve kendileri birer samim Mslman olan Trk hkmdarlar ve devlet adamlarnn mutaassp kimseler olduklar samlmamahdr. Onlar mill gelenekleri icab din asndan ok msamahal idiler. Kara-Hanllar, bilindii gibi, Trk rfn devam ettirmiler; Harezmahlar, Delhi ve Msr sultanlar, devlette millliklerini korumada titizlik gstermiler, Trkmen beylikleri de bu ynden ortaya koyduklar hassasiyetle Seluklular rnek almlard. Turul Bey'in Badad'da ta giyme treninin htras olarak kabartma tasvirli bir altn madalyon hazrlanmas64,
a

Seluklu devri kabartma heykel sanatnn mahsulleri , Sultan Alp Arslan ve Melikah'n gayri-Mslimlere kar babaca davrantan, Sultan Senoer'in huzurunda cereyan eden din-felsef sohbetler, Kl Arslan I/in Srynilere ve Ermenilere msamahakr davran, Hristiyanlar ho tutan ve Malatya'da Sryn patrii ile Kitb- Mukaddes zerinde mnakaalara girien, Konya'da bahelere mermer heykeller diktiren Kl Arslan H'nin ve saray kap ve duvarlarn insan resimleri ile, Konya surlarn kabartmalarla ssleten Al'd-din Keykubd I'in; Sultan Keyhusrev II vb gibi, insan tasvirli paralar bastran Trkmen beylerinin66 vb. durumlar Trk idarecilerinin ne kadar serbest dnceli olduklarn gstermee yeter.
- SFLK

Bu itibarla Trk-slm devletlerinde saflere de hogrl davranlm, hele bunlarn byklerine sayg gsterilmitir. Sflik, o ada kuvvetli bir cereyan hlinde idi. Devrin anlay iinde "oklukta Birlik" veya "Varlk Birlii" ("Vahdet-i Vcud") diye ifadelendirilen ve husus mnas ile canh-cansz hereyin tek varlk olan Allah'da birletii, kinatn Allah'n belirtilerinden ibaret olduu; hikmet, akl, bilgi ve adaletin O'nun manev kudretinden doduu, en mkemmel yaratk olan insann Allah'n cz' (kk bir paras) bulunduu, "gerek'in akl aracl ile deil, ancak smr tanmaz his yolu ile kavranabilecei gr olan sflik, Hindistan, Akdeniz ve Orta Asya fikir cereyanlarnn birleme noktas Trkistan ve bilhassa Horasan'da en canl evresini bulmu ve bu durum 11. asrdan itibaren Trk-slm lkelerinin trl tarikatlar iinde alkalanmasna yol amt. M'minlere kesin art ve kaideler hlinde birok vecbeler ykleyen Kitap (Kur'an)'dan ziyade duyguyu geerli saydklar iin medreseye cephe alarak raks ve musikyi n plna karan ve zaviyelerde, hankahlarda ruhan bir hava iinde yaayan sfler (eyh ve derviler), slm dogmatizmine uymakta glk eken Bozkrl Trkmen ktleleri zerinde etkili oluyorlard. Aslnda da, kitab din retimi ile vazifeli medreseler daha lyk ile kuvvetlenemedii iin din bilgiler sflik telkkileri ile olduka kank bir ekilde yrmekte idi. Yukarda adlarn saydmz tannm din bilginlerinden ou ayn zamanda sf idiler. Bunlar slm akidelerle sflik arasndaki elikiyi yumuatmaa alyorlard. Baarya nl kelmc GazzaU (lm. 1111) ulat. slm dnyasnda Frb (lm. 950) ile canland bilinen Eski Yunan felsef dncesine kar, din felsefenin eitli konularnda yazd kitap ve risalelerinde salam
65 66

64

Bk. el-Chiz, Menkib Cund'ul-Hilfe ve Fezil'ul-Etrk, Trk. tere. R. een, 1967, s. 30. Bk. . Artuk, "Abbas'ler Devrinde Sikke", Belleten, say 93,1960, s. 36 vdd.

Bk. Sanat Tarihi Yttt, IV, 1971, s. 122 vd. Bk. Butak, 11-13. Yzyllarda Resimli Trk Paralan, stanbul 1950, Ek 1-Z

382/TURK MLL KLTR

SLM - TRK DEVRESNDE TRK KLTR / 383

man tka dayal ikna edici delillerle uzlatrmaa muvaffak olduu kelm tasavvuf yolu ile Gazzal6 asrlarca slm dnyasnn aydn evrelerinde ok tesirli olan slm sfiliinin esaslarn kurmutu. Bir yandan Hal ordularnn sarsntya uratt, bir yandan da Btn hareketlerinin ypratmaa koyulduu slm manev birliini tehlikeden korumak iin, bu yeni sflik anlay iie slm dnyasnda her trl ykcla gs gerebilecek bir ruh huzur salamak maksadn gden byk mtefekkirin dnceleri o tarihte bir hayat realiteye de uygun dyor, bir sosyal ihtiyaca cevap veriyordu. Byk ounluu Snnlik izgisinde olarak sfyne grlerin tekiltlanmasndan ibaret tarkatler ayn mnevi sknu temine alyordu. Trk-slm devrinde Riflik^'ten baka drt byk tarikat bilhassa toplayc vasflan ile mhim idiler: Abdlkaadir Gln (lm. 1166) tarafndan kurulup Hindistan'a ve spanya'ya kadar yaylan Kaadrlik, Harezmahlar zamannda eyh Necm'd-din Kbr(lm. 1221)'nn kurduu Kbrevlik, Anadolu'da Muhyiddin bn'l-Arabi (= eyh-i Ekber /En byk stad, manev lider/, lm. 1240) tarafndan kurulan Ekberlik arasnda bilhassa ikincisi, eski Trk "alp"lk telkkilerini yanstan "melmet" fikirleri ile Trk psikolojisini olduka kavrayan esaslar ihtiva ediyor ve Anadolu'da, anlay bakmndan daha ok ran sfine yatkn "Mevlev'lik"e temel vermi oluyordu. Drdnc byk tarikat olan Yesevlik; Trkistan'da Yesi ehrinden Hce Ahmed Yesev (lm. 1166) tarafndan kurulmu olup, tarikat dili de Trke idi (Yesev'nin nHikmetn\en). Bozkrl Trkler arasnda ok sevilen Hakim Sleyman Ata (lm. 1186), sfihe dir eserleri ile tannm bir Yesev idi. Yesevlik Trkistan'dan ve kuzey bozkrlarndan baka, Altun-ordu sahasnda, Afganistan'da, Horasan blgesinde yaylrken, bir yandan da Mverannehifde Nakbendik (kurucusu Bah'd-din Nakbend, lm. 1389) ve Anadolu'da Bektalik ve benzeri tarkatlerin ortaya klarn hazrlamt. Trk sfiliinin ran sfiliinden daha yaygn ve baarl oluu onun zelliinden ileri gelmekte idi. Tasavvuf! davran "sanatkrane bir dnya gr'ne gei sayarak, dolaysiyle mcadeleye srt evirerek, onu kavimler, devirler st bir dnce tarz kabul eden ran sfliine karlk, Trk sflii insan, doru ahlk ve ruh temizliini gaye edinmi ve bu gayesini, kadm Trk dncesinin karakteri gerei olarak, vatan ve lk fikirleriyle kaynatumt. Bu sebepledir ki, Trk sfiliinin temsilcileri ve taraftarlar yurt mdafaasnda, smr boylarnda ve ftuhatta byk hizmetler grmlerdir.
A. mad. Gazzal: H.Z lken, slm Felsefesi Tarihi, 1957, s. 322-389; ayrca, .A. ubuku, Gazzal'de phecilik, Ankara 1964. s. 62-107. ** A. mad. Rfat; Kurucusu Ahmed Rfa, olm. 1183; F. Kprl, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, 19662, s. 174,227.
67

Bylece Bozkr Trk "alp"lan, Horasan'n ruhan atmosferinde "baba", "abdal" gibi deyimlerle anlan Trk eyhlerinin rehberliinde Halp-erennler olarak, sava lkesi Anadolu'da da "gazi"ler sfat ile vatan vazifelerini yapm* lardr. Ancak, bir kere, Anadolu'da din duygulan siys istismara vasta klnarak tahrik edilen Trkmenler devlete bakaldrmalardr . Babalar ve abdallar halk velleri idiler ve zihniyetleri basit bir slm! cila altnda gelien Rafz telkkilerinden olumutu. Tabiatiyle Horasan'a inen Trk ktleleri zerinde, slm akideler yannda eski ran'n Maniheizm, Mazdekizm, Zerdtlk gibi din kalntlar ile birleerek yeni bir mezhep hviyeti kazanm olan iliin de tesirleri olacak idi. Snnlie aykr inanca eilim bilhassa halk vellerinde hissediliyordu. Eski Trk davran kadrosu iinde ortaya kan bu Rafz derviler Trkmenler arasnda seviliyor, saylyor, hatt, birer Snn Mslman olarak slm birliinin koruyuculuunu yaptklarn, ilik ve kollar cereyanlarla mcadele ettiklerini bildiimiz Trkmen hkmdarlar (Seluklu sultanlar ve dierleri) tarafndan da yadrganmyorlard. Mesel Turul Bey, Alp Arslan, Melikah zamanlarnda Baba Tahir Uryn, Eb Sad Ebu'1-Hayr70 vb. bu trden ve itibarl kimselerdi. Harezmahlar devletinde bir hu-p, hkmdarlar nezdinde halkn szcln yapacak kadar tesirli idi. Msr'da benzer bir sf olan eyh Hzr'a sultanlar tarafndan sayg gsterilirdi. Bylece Trk-slm devletlerinde bir yandan aydnlara hitap etmek, dier taraftan halk temsil etmek zere gelien ve yaylan sflik her iki cephesi ile Anadolu'da da mevcut olmu ve bilindii gibi burada, Trkmen babalan yannda, slm ilimlere vkf derin kltrl sfler (Muhyiddin Arab, CelPd-din Rum vb.) byk rol oynamlardr71. Trkmen beyliklerinde de tasavvuf! eserler yazlmtr. Sflik Delhi Trk sultanlnda da kuvvetli idi. Ferd'd-din Mes'ud (lm: 1265) ile bunun halefi "Mahbb- lh" (Allah'n sevgilisi) diye anlan Nizm'd-din Evliya (lm. 1325) ve air Hasan Dihlev (lm. 1327) devrin hretli sfileri idiler. Hindistan'da bu cereyan Hind dncesini deitirecek kadar etkili olmutu: Eski canlln kaybederek ekllie boulmu Brahmanizme kar iten ve gerek ibadete stnlk veren Bakhti hareketinin 14. asrdaki kuvvetli mdafaacs Ramanand'n u fikirleri slm sflik inancn yanstmakta idi. "Hereye hkim olan Tanr, hereyde mevcut olan bir kudrettir". 15. asrda, insanlarn eit olduunu ileri srerek, "kast" sistem

Baba shak'n idare ettii "Baba" isyan 1239, bk. A. mad. Seluklular, VI, 3. A. bu maddeler. 71 Bk. A. mad. Seluklular, VI, 3.

384/TRK MLLKLTR mini redde doru hamle yapan Benares'li Kebr de yle diyordu: "Kalb temizlii Ganj'da ykanmaktan daha mhimdir... Hindlilerle Trkler ayn topraktan yaplm anaklar gibidir". Trk soylu Nizm'd-din Evliy'nn dncelerine ok yakn olan bu grler sonraki Sikh inanana esas tekil etmitir. Karmatler elindeki Multan blgesinin devlete kazanlmasnda ok hizmetleri geen sfern oradaki trbeleri arasnda en gzellerinden biri, eyh Rkn'd-din iin, Gys'd-din Tuluk tarafndan yaptrlmt72.

5-FELSEFE VE ILIM
slm felsefesinin, biri eski Yunan felsefesine, dieri sflie dayal olarak iki yanl bir gelime takip ettii ve her iki cephesinde de Trk dncesi ile ilgili bulunduu grlmektedir. Trklerden nce slm dnyasnda Kelm mnakaalar iinde yetimi nl sGler vard, fakat bunlar mahalli ve mnferid kiilerdi. Sfliin asl, belirli grler etrafnda merkezeerek, serbest tarikatlar hlinde tekiltlanmas, daha ziyade din ve fikr tolerans a olan Trk-slm idaresi devrinde vukbulmutu. Dier taraftan Halife el-Me'mun zamannn (813-833) byk tercme faaliyeti ile slm zihniyetine nfuza balayan Yunan felsefesi tam baarsn Trklere borlu idi. nk karakteri madde, l, mantk ve faydaclk olan Yunan dncesi, temelinde peygamberlik ve mucizelerin yatt "Sm" dnceden kaynak alan slm dncesinden ziyade, gereki Trk dncesine yatand. Bundan dolay Yunan felsefesi, slm fikir hayatnda ilk hakik temsilcisi olarak F-rb (lm. 950)'yi bulmutu73. Seyhun nehri kylarnda Ouzlarn Karacuk (Frb) ehrinde doan Uzlug olu Muhammed Frb metafizik, fizik, astronomi, mantk, psikoloji, siyaset vb/ye dir yazd 160 kadar kitap ve risalesi ile Aristoteles'in hemen btn fikirlerini en iyi aklad iin nMua!Hm-i Sn? (2. retmen) lkab ile tannm, Bat'da "Al-Pharabius" diye hret yapm ve eserlerinden ou daha o asrlarda Ltinceye evrilerek yksek dereceli okullarda ders kitab olmutu. Frb'nin felsefe ile dini (akl ile iman') uzlatrma konusunda at r bn Sina ile Dou'da ve Hristiyan ilhiyats Aquino'h Thomas (fan. 1274) ile Batda takip edilmi; onun ulhiyet, akl, sbt ve feyz nazariyeleri slm kelmclar evresinde ve spanya'da Meymun ve bn Rd (hn. 1198) aracl ile Bat Hristiyan felsefesinde tesirini uzun mddet duyurmutur. Siyaset mevzuunu inceleyen Frb'nin "hrriyefi izah tara da ok
72

Tafsilen bk- Y. H. Bayur, Hindistan Tarihi, I., s. 351-359.

73

Frb'nin rol iin bk. R. Walzer, The Rise ofislamk Philosophy, Orien* IH, 1,1950

386 / TRK MLL KLTR

SLM - TR K DEVRESNDE TRK KLTR / 387

ilgi ekicidir: "Doru dnen ve dndn yapmak iradesine sahip olan bir insan hrdr. Hem doru dnmyor, hem iradeden mahrum bulunuyorsa benimi (hayvan gibi)'dir. Doru dnp de iradesi yok ise o, kledir. lim ve felsefe ile megul kimselerden bazlar klelikte teki insanlardan geri kalmazlar. Buniann bilgilerinden fayda gelmeyecei gibi, kendileri de dier ilim erbab iin utan sebebi olurlar"74. Dier byk filozof ve tabib bn Sina (lm. 1037)'nn, Mverannehir Trk-slm kltr evresinde yetimesi ve felsef bilgisinin esaslarn Frbi'den almas slm-Trk kltrnn yceliini gsterir. Tp, mantk, fizik, tabiiyat, ahlk, din felsefesi vb. sahalarnda 220 civarndaki eseri ile ilim ve fikir dnyasna yenilikler getiren bn Sina (Bat'da Avicenna), slm'n en byk filozoflarndan ikincisi olarak Dou'da ve Bat'da ok tesir yapm, kitaplar Ltinceye evrilerek retim kurulularnda okutulmutur75. Frbf nin ap tbn Sina'nn gelitirdii yeni felsef slm-Trk dncesi yolunda ilerleyenler, hatt onu daha da kuvvetlendirmee alanlar (Yahya b. Adiyy, Eb Sleyman Sicistan, Eb Hayyn Tevhd, Eb'l-Ferec b. Tayyib; fiziki bn Heysem; astronomlar: bn'n-Necb'l-Vst, mer Hayym gibi) olduu gibi, Fahr'd-din Rz, Muhyid-din Arab, bn Rd ve Gazzi vb. byk ahsiyetler de ayn "ekol"den feyz almlardr. Ancak buniann yeni felsefeyi olgunlatrmaa ve yaymaa muvaffak olamadklar, stelik Gazzi ile Muhyid-din Arabi'nin, bu msbet felsefenin baka mecraya srklenmesinde balca rol oynadklar grlmektedir. Bylece yeni dnce gelime hzn kesmi ve yerini gittike sflie brakmaa mecbur olmutur. Bilhassa Gazzi msbet felsefeye kar mcadeleyi en iyi veren mtefekkir idi. Onun mehur"Tehft'lFelsife" (Filozoflarn Ykl) adl eseri Rz'nin tenkidlerine uram ve zellikle bn Rd'n kaleminde iddetli bir diren ile karlam ^TeMft't-TehfP^TshkuVn Ykl) ise de, siys ve sosyal alkantlar iinde bocalayan Dou'da Gazzi sfliinin tesiri azaltlamam, halk ktleleri tarafndan benimsendii bilinen eitli Rafz telkkiler de yksek din felsefesi seviyesinin bsbtn dmesine yol amtr. Neticede suflik bir din-fikr hamle olmaktan karak, istikbalin kefi, "esrar perdesi"nin kaldrlmas ve kehanet gibi akl-d bir takm uygulamalar hline gelmi ve artk her eyh ve derviten kerametler beklenir olmu74

tur. Bu durum da msbet dnme melekesinden mahrum brakt, ayn zamanda makbul din terbiyesini yozlatrd ktleleri hakikatlerden ve ilm anlaytan uzaklatrm, ayrca din bilgileri gittike kalplatran medrese ile dergh (tarikat oca) arasnda srp giden kavgalar da, nceki asrlarn gmrah akl dnce ve ilim hayatn deta tketmitir. Bu itibarla slm-Trk topluluklar tarihinde msbet ilim konusunu iki devrede ele almak icabetmektedir: 12. asr ortalarna kadar olan ilk devrede, felsefede olduu gibi -ve aada grlecei zere- dnyaya rehberlik edecek bir kudret gsteren ilim, daha sonra silinip gitmitir denebilir. Trk-slm evresinde msbet ilim yine Frb ile balar. "hs'l-ulm" adl kitab ile ilimleri tasnif eden Frb'nin bu eserinin Ltince tercmesi, Bat'da ayn zamanda Gundisallinus(lm. 1157)'un kitabna esas olmutu. Frb ayrca Euklides'in geometrisini de erh etmiti. Matematik ilminin Doumdaki balca temsilcilerinden olan Abd'ullah't-Trk (9. yy.) ile "JBib'l-Cebr ve'l-Mufcabele" yazan, bn Trk'l-Cl'yi de (10. yy.) burada zikretmek lzmdr . Matematik bilginlerinden biri de Harezmli Eb Reyhan'l-Brn(lm. 1051)'dir. Gazne Trk saraynda yaayan ve Sultan Mahmud'un yannda Hind seferlerine katlan, ihtimal Trk asll, El-Brn'nin, eserlerinde "yef'lerle Yunan filozoflarnn szlerini bir arada zikretmesi dikkate deer. Ona gre, ilmin ilerlemesi iin, serbest dnebilmek arttr ve "nsanlarn dn ve inanlar baka bakadr. Mmuriyet (medeniyet) de bu eitlilikten doar". Ak zihniyeti ile ada bir ilim adam hviyetinde beliren El-Brn eitli bilim dallarnda 110'dan fazla eser yazmtr. "srihrac'l-Evtar f'd-Dire" adl eserinde ember yaylar ve kiriler hakknda yeni teoremler koymu, "Tasdik'us-Suver^inde geometrik iz-dm usllerini incelemitir. Geometrinin sadece pergel ve cetvel kullanmak suretiyle halli mmkn olmayan iki klsik meselesi zerindeki bulular "Brn Problemleri" diye anlmtr. "Tahddu Nihayet'il-Emkin" adl kitab ise, matematik corafyann incelenmesine dirdir ve baz trigonometrik meseleler de burada aklanmtr. El-Brn, "Dnya tarihinin Arkhimedes, Leonardo ve Lebniz tipindeki ilim ve entelektel dhilerinden" kabul edilmektedir . Astronomide, yldzlardan gelecee it hkmler karmak gayretlerinin (lm'n-Ncm) yersizliini aklayan FrbFye gre, gkyz varlk ve hdiselerinden insanlarn akbetlerini kefetmek mmkn deildir: Arr Be Gne arasna Ay'n girmesi ile vki olan Gne tutulmas gibi bir gk hdi^b Bk. A. Sayl, Abdlhamid bn Trk'n "Katskdenklemlerde MantkiZarrttier* Adl Yanst * Zmann Cebri (ngilizce'si ile birlikte), Ankara, TTK Yaynlar 1962. 77 Tafsilen, A mad. Brn; ayrca A. Sayl, "Brn", Belleten, say 49, s. 53 89.

75

Tafsilen bk- A. mad. Frb; A. Sayl, "Frbi ve Tefekkr Tarihindeki Yeri", Belleten, say 57, s, 1-64; ayn. mell., "Frb ve im\ DTCF Dergisi, VIII, 4, 1950, s. 437-440; A. Ate, Frb'nin Eserlerinin Bibliyografyas, Frb Tetkikleri, stanbul 1950, s. 175-192; A. Mieli, La science Arabe, Leiden 1939, s. 94 vdd.; H. Z lken, slm Felsefesi Tarihi, 1957, s. 119-180. Bk. A. mad. bn Sina; Byk Trk Filozof ve Tp stad bn Sina, ahsiyeti ve Eserleri Hakknda Tetkikler, 1937; A. Mieli, ayn. esr., indeks; H. Z. lken, ayn esr., s. 301.

388 / TRK MLL KLTR

SLM - TRK DEVRESNDE TRK KLTR / 389

sesinin yeryznde mesel bir hkmdarn lm ile balantl olduunu sanmak "aceb'l-acib" (samalarn samas) bireydir. Frb'ye gre, her hdisenin bir sebebi vardr: "Tesadfler bizim sebebini bilmediimiz hdiselerdir". bn Sn Hemedan rasathanesinde alm, el-Brn ise, "Tar'l'HbuTmde Arz'n bir ylda Gne etrafnda dndnden bahsetmi, et-Kanun'ul-Mes'dtfazncli sultan I. Mes'ud adna yazlmtr)'sinde Arz'in buudlarn, Gazne-skenderiye arasndaki enlem ve boylam dairelerini tesbite almtr. Dokunduu her mdeni altuna evirdii iddia olunan Tozof tafna ve hayat uzatan veya edebletiren "iksr"e inanmadn, bunlarn birer hayal olduunu belirten bn Sina'dan sonra, yine el-Brn "el-Cemhir fi Marifet'-Cevhir" adl eserinde78 ilk defa zgl arlk hususunda mhim neticelere varm, icad ettii bir piknometre ile 16 maddenin zgl aaln hakikate yakn ekilde lmtr. slm-Trk dnyasnda hekimlikte bn Sn ilk plnda gelir. Kendisi Bat'da "Tababetin hkmdar" diye anlr. Brn'nin "Kitab's-Saydele"si eczacla dairdir. bn Bedir'in "En-NsrFs\ nl baytarlk kitabdr. Eskiden slm dnyasnda corafya, daha ziyde, bir mahede bilgisi durumunda iken, bunun ilim hline gelmesi Trk-slm anda olmutur. ei-Birn, Sultan Mahmud ile birlikte gittii Hindistan'n tarihini, rf ve detlerini tesbit ettii "Tahkik ma Kl-Hind" adl eserinde bu kt'ann corafyasna dir geni bilgi vermi, hatt ndus vadisinin aluviyonla dolan eski bir deniz kalnts olduunu sylemitir. "Tahdd'l-Emkin"inde ise Hindistan, Afganistan ve Harezm hakkndaki jeolojik tesbitlerini kaydetmitir. Filoloji bahsinde Arap dilinin en iyi szlklerinden biri kabul edilen "Es-Sihh fi'l-Luga" veya "Sifh-i Cevheri" adl eserin yazar smail Cevheri (lm. 1002), kaynaklarn bildirdii zere, Frb'l bir Trkt80. Bu devirde birok tarih kitab yazlmt. Fakat bunlardan ou maalesef bize kadar gelmemitir. 9. asrda yaam ve isimleri el-Chiz'de geen81 Ber't-Trk, Tarban'ur-Rav, Sabbh b. Hakan gibi Trk asll tarihilerden baka, yalnz adlann bildiimiz eserlerden bazlar unlardr: Kl Tamga Han brahim adna Mecd'd-din Muhammed tarafndan yazlan Tarih-i Mlk'l-Hniya (Kara-Hanhlar Tarihi), Trih'l-Ksas (Eb Nasr Ahrned'l-Buhar tarafndan, Kara-Hanhlar tarihi), el-Brn'nin Kitb'ul Musmere fi Ahbr-i Harezm, Tar-i Eyym-i Sultan Mahmud, Ta~ rih'lMbeyyize vel-Karnite, Et-Tahzrmin KbeUit-Trk, Tenkih't-Tevrih
79

adl eserleri", Ebu'l-Fth Abd'l-Gaafir'in yazd Trih-i Kgar, Eb Hafs mer'in yazd Tarih-i Semerkand, Eb Muhammed Harun'un Trih-i Horasan\ Gaznelilere dir Eb Ya'la Bayhak'nin Sret-i Mes'udiye'si, Eb'l-Hasan Heysem'in tarihi... Eserleri bize kadar gelen tarihiler arasnda Gazneliler devrinden Zeyn'l-Ahbr mellifi Gerdz, Gazneli Sultan Mahmud'un byk tarihisi ei-Utb, Gaznelilerin Seluklulara kar Horasan harektn gn gnne zaptetmi olan, Trih-i Bayhak mellifi Eb'1-Fazl Bayhak, Delhi Sultanlnda eserini Kutb'd-din Aybeg zamanmda tamamlayan Fahr'd-din Mbrekah (?) Tabakat- Nsri adl tarihini emsiye ailesinden Nsr'd-din Mahmud adna kaleme alan kad Minhc Sirc'd-din Czcn, Tuluk ailesinden Muhammed'in ve sonra Frzah'n tarihisi, Trih-i Frzah yazar Trk soylu Ziya'd-din Baran (lm. 1360), Tc'l-Me'sir'in mellifi Muhammed b. Hasan Nizam, anlmas gereken ahsiyetlerdir. Kara-Hanl lkesinde Trke manzum olarak yazlan Kutadgu-Biiig, Trk devlet dncesi, kanun anlay, hkimiyet telkkisi ve siyaset gr bakmlarndan phesiz bir aheserdir. Bu kitap Balasagunlu Has Hacb Yusuf tarafndan Kgar'da 1070'e doru, Uygur harfleri ile yazlm ve Bura Han (Eb Ali Hasan)'a takdim olunmutur83. Uygur harfleri ile Trke manzum dier bir kitap da Yknek'li Ahmet adnda bir Trk'n Emr-i DM (Adalet Bakan) Muhammed Bey namna hazrlad Atabet'i-Hakaayik'dr84 ki, zaman itibariyle Kutadgu-Bilig'den biraz sonra yazlan ve daha ziyde bir nasihat-nme olan bu eserde slm tesirin hayli koyulat grlmektedir. Bat Kara-Hanl hkmdarlarndan II. Mes'ud (lm. 1178) adna da "Agrz's-Siyse film'ir-Riyse" adl bir siyaset-ahlk kitab yazlmtr. slm dnyasnda retim ve eitim bakmndan Seluklu imparatorluu ann bir dnm noktas olduu bilinir. Daha nceleri dank ve huss ekilde yaplan retim, ilk defa Sultan Alp Arslan zamannda programa balanm ve devlet himayesi altna alnmtr. Seluklu devletini bu ciddi kltr faaliyetine sevkeden sebeplerin banda, ana siyaset icab, ilik ve dier Rafz dncelerle mcadele geliyordu. Balangta fakhler ve bilginler iin tahsisat ayrmak, zhidler iin imaretler amak yolu ile devlete bal manev kuvvet cephesi meydana getirmee allrken, byk ilim ocaklar olan medreselerin kurulmas ile imparatorluk lsnde kadrolanan retim dzenine girildi. Bylece tannm ilim ve fikir adamlarn sinesinde top" Bk. A. mad. Birimi. w KutadgH-Bilig, ner. ve bugnk Trke'ye tere R. R. Arat, I metin, 1947, \U tere 199* U. 1979, indeks; . Kafesolu, Kutadgu-Bilig ve Kttr Tarihimizdeki Yeri, 1980, S-1-48-84 R. R. Arat, metin, tere aklama, Edib Ahmed b. Mahmud YkneM AtabelviHakaytk, 1951; A Caferolu, Ph. T. Fundamenta II, 1964, s. 270 vd.

Bk. . Yaltkaya "EbuY-Reyhan'n Bir Kitab", TM, V, 1936, s. 1-26. 79 Tahdid NihyVat-Amkin, ner. M. Tanc, Ankara, 1961. K Bk. MTM. 1,1331, %. 131, n. 2; C Brockelmann. GAL. 81 Bk. Fezl'l-Etrk..., s. 30 vd.

390 / TRK MLL KLTR

SLM - TRK DEVRESNDE TRK KLTR / 391

layan, maal mderrisleri (profesrleri), aylk ve erzak tahsisat alan rencileri ile meccani retim yapan, ders programlan tesbit edilmi ve zengin ktphaneler ile donatlm en yksek retim messesesi olarak medrese slm dnyasnda Sultan Alp Arslan tarafndan kuruldu (1066). Badad'da 60 bin dinar(altun)?a ina edildii rivayet olunan "Nizamiye" adl bu medreseye arlar, han, hamam ve iftlikler vakfedilmiti. Din bakmdan Hanef ve afi fkhlarn reten Badad Nizamiyesi, ilim ve fikir hayatnda mhim rol oynam, yksek vasfta bilginler yetitirmi, buradan kan genler memleketin selhiyetli ahsiyetleri olarak yksek makamlar igal etmilerdir. Yine o sralarda Isfahan, Nipur, Merv, Belh, Herat, Tus, Basra, mul gibi merkezlerde birer benzeri kurulan Badad Nizmiyesi'nin ders konulan ve programlar, esas itibariyle, btn slm lkelerinde ve Osmanllar dhil, slm-Trk devletlerinde asrlarca takip ve tatbik edilmitir. Nizamiye medreselerinde din bilgiler yannda, felsefe (kelm), filoloji (Arap dili ve grameri) ve matematik (riyaziyat, hey'et) vb... gibi ilimler de okutulduu iin ve Avrupa'da benzer messeseler daha ge tarihlerde kurulmu olduundan, Badad Nizamiyesi yeryznde ilk niversite saylmaktadr8 . Daha sonra Seluklu devletlerinde, Harezmahlarda, atabeyliklerde, Trkmen beyliklerinde, Hind?de ve Msr'da sultanlar, devlet adamlan ve htnlar tarafndan, ayn esaslarda yrmek zere kurulan medreseler saylamayacak kadar oktur. Medreselerin devletin sivil idare kadrosuna memur yetitirmesi itibariyle de byk ehemmiyeti vard. Seluklu devrinde tabipler, belgatiler yetimi, matematik ilmi de yksek bir seviyeye ulam ve daha ok edeb hviyetiyle tannan mehur mer Hayym (lm. 1131), Muhammed Beyhak gibi kuvvetli temsilciler bulmutu. Bunlar mahrtat, geometri ve zc bahislerinde mhim eserler yazmlardr. Aynca 476 (1074-1075) senesinde bir rasathane kurularak incelemeler yaplm, mer Hayyam, Eb'l-Muzaffer sfizar, bn NecuVul-Vst gibi yksek astronomlar nTarih-i MellkT* (veya "Tril-i CellT veya "Takvim-i Melikat') denilen bir takvim tertiplemilerdi ki, bu takvim bugn kullandmz Gregorien (Mild) takviminden daha doru hesaplara dayanyordu. Sultan Sencer adna bir zc yazan el-Hzin, 1115 ylnda sabit yldzlarn yerini Merv ehrinin boylam dairesine gre tesbit etmiti .
Bk. A. Tala, La madrasa N'uamiyya et son histoire, Paris, 1939; H. Z. lken, slm Dncesi, 1946, s. 357; The legacy of slam, 1952, s. 241 vd.; J. C. Risler, La civilisation Arabe, Paris 1955, s. 79; M. A Kymen, Alp Arslan Zaman Seluklu Kltr Messeseleri l, niversiteler, SAD, 1973, s, 75-125. 86 Bk. A, mad. Seluklular, VI, 4; A. Sayl, The Observatory in islam Ankara, 1960, s. 160-166, 177 vd.
w

Btn Trk hkmdarlar gibi Seluklu sultanlar da tarih bilgisinin gelimesini tevik etmilerdir. Bylece Seluklularn meneinden bahseden Melik-nme (1058 yllarnda), bn Hassl'un tarihi, Rtsk-i Melikhiye adl eser, Eb Thir-i Htun'nin Trih-i l-i Seluk'u, ir Mu'izz'nin Siyer~ Ftfat-i Sultan Sencer'i, Hemedn'nin nvn's-Siyer\ ibn Fmdk'n Aferib't-Tecrib\ ayn mellifin Znet'l-Kttb\ Sultan Sencer adna yazlan Mefhir'l-Etrk, Sultan II. Turul adna yazlan AcUh'l-Mahlkat adl corafya kitab, bunlardan baka md'd-din Isfahan, bn'l-Cevz, Sbt bn'l-Cevz, Ravendi vb. tarihilerin eserleri hep bu an mahsulleridir. Fakat Mool istils srasnda bunlardan bazdan maalesef kaybolmutur. Dier taraftan "Fahr-i Harezm (Harezm'in nc)" dye anlan ve "Mukaddimet'l-Edeb" yazar Zemaher (lm. 1144) ile "Zahvre-i Harezmahye" adl byk tp kitabnn mellifi hekim smail Curcn (lm. 1137) Harezmahlar devrinin balca ilim ve fikir adamlardr. Harezmahlar devrinde de phesiz pek ok eser yazlm bulunuyordu. Fakat bu devletin kltr ynnden en yksek seviyeye ulat bir ada Moollardan yedii ldrc darbe, yalnz bu imparatorluu ykmakla kalmam, ayn zamanda t Asya'nn uzak Almalg, Kayalg gibi ehirlerine kadar yaylmakta olan slm-Trk kltrn de sndrm ve btn imparatorluu ssleyen meden eserleri de mahvetmiti87. Muhammed Nesev'nin Harezmah Cell'ddin'e tahsis ettii ok mhim eseri88lnin dnda sadece adlan bilinen birok tarih kitab ele gememitir. Harezmahlar devrinin nadir yadigrlarndan ikisi, Moollardan kamaa muvaffak olan edebiyat tarihisi Kays- Rz'nin "El-Mu'cem f Meyir'i E'r'il-Acem" ile ayn mellifin Trk dili bakmndan mhim Kangl dili lgati (Tibyn'l-Lgat'it-Trk al Lisn'il-Kanghyk . Trkmen beyliklerinde, Anadolu'da mid (Diyarbakr), Meyyfarikn (Silvan), Mardin gibi ehirler Artuklu'lar zamannda birer kltr merkezi olmulard. Fahr'd-din Kara Arslan (lm. 1167) adna, Eb Ali's-sf tarafndan Urcze f Suver'il-Kevkib'isSbite (yldzlara dair); Necm'd-din Alp (lm. 1176) adna Keml'd-din Eb Salim tarafndan kd'l-Ferid; Melik el-Mes'd (lm. 1231) adna, Zeyn'd'din Cevheri tarafndan ei-Muhir fi Kefil-Esrar(sM\ik); Mahmud(KaraArslan,n torunu)adna, Eb'l-zz'lCezer tarafndan Kitab f Ma'rifet'il-Hiyel ve'l-Hendese (mekanik, matematik); md'd-din Kara Arslan (Harput Beyi) adna slm tasavvuf tarihinin
*7 Bk. Yakut, Mu'cem'l-bldn, nr. F. Wstenfeld, Leipzig 1924:, 1, 249, II, 480 d. IIL 2H, IV. 403. w Stret's-Sultan CelTid-din, nr. ve Franszca tere. O. Houdas, Paris 1891,1895. w Bk. M. F. Kprl, Trk Dili ve Edebiyat Hakknda Aratrmalar, stanbul 1934, 15SI62.

392 / TRK MLL KLTR

SLM - TRK DEVRESNDE TRK KLTR / 393

mehur simalarndan Suhreverdi-i Maktul tarafndan Elvh'ul-mdye; Necm'd-din Mansr adna, Abd'l-Kaadir Rz tarafndan RavzaVl-Fuseh vb. gibi eserler yazlm, byk ir Nizam "Hamsesinin ikincisi olan Mahzenyl-Esrar\ Mengck'l Fahr'd-din Behrmah (lm. 1225)'a ithaf etmi, yine tannm bilgin, tarihi ve tabip Abd'l-Ltif Badad (lm. 1231) birka yln, Menckl ir Al'd-din Dvud IFnin saraynda geirmitir. Artuklular anda yetien ve nTrih-i Meyyfrikn" adl nl kitabnn bir ksmn Artukhlara tahsis eden Meyyfrikn'li bn'l-Ezrak90 (lm. 1181'den sonra) da Artukiu Beyi Temir-ta (lm. 1154)'n yannda bulunmutu. slm Ortaann en byk tarihisi kabul edilen bn'l-Esr (lm. 1231) atabeyler anda stn bir kltr hayatma ulat anlalan Cizre (bugn Mardin'in ilesi)'de domu ve Musul'da yetimiti. Onun byk e&znel-Kmfi't-Tarih'zn baka nel-Bhir: Musul Atabeyleri Tarihi" an en gvenilir kaynaklarndan biridir , Trkmen beyliklerinde Dnimend Gazi Ahmet Be'in hayat ve savalarn anlatan, destan mahiyetteki nl "Dnimendnme"92 den sonra, atabeyler ve Msr Trk hkmdarlan iin yazlan tarih kitaplarnn balcalar yle sralanabilir: Kb'r-Ravzateyn fi Ahbr-i Devleteyn (Eb me tarafndan, Atabey Nr'd-din Mahmud ve Salh'd-din Eyyb iin), Er~Havzai'ut-Thir fi Sret'il-Melk'iz-Zhir (bn eddd tarafndan, Sultan Beybars iin), Ed-Drret's-Semn fi Sret'in-Nr'id-dn (bn Kadi ohbe tarafndan, Nur'd-din Mahmud iin) Drret'l-Eslk fi Devlet'il-Etrk (Msr Trk Devleti Tarihi), bn Abd'z-Zhir tarafndan, Sultan Kalavun'un ve Beyhan'n hal tercmeleri. Tarihiler arasnda aslen Trk olanlar da vard: "Durer't-Tcn1* adl eserin yazar Aybeg olu Eb Bekir (lm. 1331) "Mecma'm-Nevdir" yazar Karatay, ayrca Aydodu Kara-Sungur vb... Msr'da bu devirde birok Trke eser-tercme kaleme alnmtr. Msr sultanlnda konuulan Trke'ye (-Anadolu Seluklular, atabeylkler ve Harezmahlar lkesinde kullanlan, Farsa ve Arapa kelime ve terimlerin kanti Trke saf sayimad iin-) "hlis Trke" ("Et-Trk'1-hlis") diyorlard. te bu Trke ik yazlan eserler, Kpak bozkrlar ile Msr ve Suriye arasnda Trk kltr birliinin korunmasnda da faydal oluyordu: Berke Fakh: Jrd'l-Mlk ve's-Seltin (1378'den, fkh kitab, tercme). Ayrca Kitab'ul-Fkh b-Lisn'it-Trfd, Kitb- Mukaddime (Ebu'l-Leys'in fTafsen bk. A. Savran, "bn ai-Azrak, Hayat, Eserleri ve Kaynaklan" Atatrk niversitesi Edebi yat Fakltesi Aratrma Dergisi, 8,1978, s. 95-107. 91 Bk. A. mad. bn'l-Esr; M. emsettin [Gnaltay], slmda Tarih ve Mverrihleri, stanbul 1342, s. 147-160; M. erafeddin [Yaltkaya]. bn't-Esr'ler, stanbul 1322H. * Tafsilen bk, A. mad. Seluklular, IV, 4.
90

kh kitab, tercme), Kitb fi lm'in-Neb (okulua dair, tercme), J5tb'l-Hiyal (atlara dair, tercme). Bununla beraber Msr Trk lkesinde Ouz lehesi ile de kitaplar yazlyordu: Mesel Erzurumlu Darr'in eserleri: Yusuf ve Zleyha (1366'dan), Sret'n-Neb (tercme), Fth'u-m (1392'den, tercme). Aynca: erif Hasan: ehname tercmesi (14. asr), Balolu brahim: Hikmetnme (manzum ansiklopedi, 14. asr) vb. . Msr Trk kltr evresinde dikkati eken bir husus da bu devirde orada birok Trke-Arapa lgat kitabnn hazrlanmasdr. Bu, phesiz hkim zmre olan Trk dilinin yerli aydnlar tarafndan renilmesi gayesini gdyordu: bn Mhenna (13. asr sonu): Hifyet'l-nsan ve Helbet'l-Lisn (ner. A. Battal, 1934); Eb Hayyn: Kitab'ul-drk tLisn'U-Etrk (1313'den ner. A. Caferolu, 1931); el-Efl fi Lisn'il-Etrk, Zuhr'l-Mlk fi Nahv'it-Trk, Ed-DrreVl-Muzye fi Lgat'it-Trkye; Fahr'ud-din Muhammed (lm. 1313, Salur boyundan): Kavid'u Lisn'it-Trk, Ai'd-din Bilik (Kpak): Envr'l-Muzye; Muhammed'ul-Ba'l (lm. 1302): elUmdet'l-Kavye fi Lgat'it-Trkye; Ceml'ud-din Trk (14. asr): Kitb Bulgat'l-Mtk fi Lgat'it-Trk ve'l-Kfak; Tercman- Trk ve Arabi (1345'den, yazar mehul)94 vb. Bu eserlerden ou bugn maalesef kayptr.
93

Bk. J. Eckmann, 'The Mamluk-Kipchak Literatre", CAJ, VIII, 1963, s. 308-319; Ay. mrtU "Memlk Kpakcasnn Ouzlamasna dir", Trk Dili Aratrmalar Yll, 1964, s. 35-41. Bk. A. mad. Kpak, s. 716; A. nan, "13-15. Yzyllarda Msr'da Ouz-Trkraen ve Kpak leheleri ve "Halis Trke", Trk Dili Aratrmalar Yll, 1953, s. 53-71; A Caferojju, Trk Dit T+-rihi, II, stanbul, 1958, s. 196 vd.; A. Zajackowski, Trk. tere "Yeni bulunmu. Arapa-Kpaka bir szlk", Trk Kltr Aratrmalar, VI, 1969, s. 181-196.

SLM-TRK DEVRESNDE TRK KLTR/35S

6-EDEBYAT
Bu slm-Trk devletlerinde edebiyat ve iir byk gelime gstermitir. Iran edebiyatnn sayl irleri: Unsur!, Farruh, Ascad, Minihr, Gaza'ir vb. Gazneli Mahmud'un himayesinde yetimilerdir. Bugnk edeb Farsa'nn temelini atan, mehur ehname iri, Firdevs de bunlar arasnda idi5. Stndbadnme yazar, Zahr-i Semerkand, Kara-Hanl Kl Tamga Han'n n Dvan reisi idi. O devirde Farsa yazan irlerin en byklerinden biri olup iirlerinde birok Trke kelime kullanan Szen-i Semerkand, Kara-Hanhlar saraynn sayg deer simas idi ve o, eski Uygur dilinin slm tesiri altmda Karluk, Yama, iil gibi Trk boylan leheleri ile karmasndan meydana gelen Kara-Hanh Trkesi (Kgarl Mahmud buna nHkaniye" diyor) ile de -Minihrf nin dedii gibi- iirler yazyordu. Trk dilinin Hindistan'da gittike yayldn syleyen Fahr'd-din Mbarekh, tarihinde Trke msralar kaydetmiti . Delhi saraynda da irler, bilhassa Al'd-din Kala devrinde -Gaznelilcr ve Seluklularda olduu gibi- "Mevcib-i 'ir" (airlik denei) alrlard. Sultan Balabann olu Muhammed'in irf dvan reisi ir Fahr'd-din Lbek, Hindistan'n "Sa'dTsi denilen Hasan Sencer ve Takent'li ir Bedr'd-din, sultanlar ve beylerden himaye gryorlard. slm Dounun en byk irlerinden biri olan Emr Husrev Dihlev (lm. 1325) Trk't, anas da Balaban'm Ariz'i-Memlik (Harbiye bakan) olan Timur-han'n kz idi. Trk olmakla vnen Dihlev, Sultan Balaban, Al'd-din Kala ve G-

ys'd-din Tuluk devirlerini dile getirmi ve sonuncu adna br %tHam$e* yazmt. Gzel eserlerinden biri de, Al'd-din Kala'n olu Hzr Han ile racalardan birinin kznn hakik aklarn konu edinmiti97. Hind-Trk hkmdarlar eski Hind eserlerinin tercmelerine de, yardm etmilerdi. Bunlar arasnda en mhimi, "Kefile ve Dimne" diye tannan ahlk kitab "Panatantra"nm Gazneli sultan Bahrm-ah (lm. 1157) adna Farsa'ya tercmesidir98. Sonra Gys'd-din Tuluk'uk mn(ktib)'lerinden Muhammed Sadr Abds Hind masallarn nBestn'l~ns" ad ile Farsa'ya ve Kala ailesinin son yllarnda Mbrek-ah'n saraynda ir Ziy'd-din Naheb "Tt-nme"yi Sanskrite'den Farsa'ya evirmilerdir. iir ve edebiyat sahasnda byk ilerlemeler kaydedilen Seluklu devrinde bilhassa Fars edebiyat ok gelimitir. Trk sultanlarnn maddi, manev himayeleri sayesinde ran edebiyatnn en sekin simalan bu ada yetimilerdi: mer Hayym, Enver, Mulzz, Lmil Crcan, Ebl-Mel Nahhs, Eb Tahir-i Htun, Ebverd, bn'l-Habbriye, Azrak. Dier taraftan Arap edebiyatnda mhim bir mevk tutan Bahera (lm. 1072) ve nl el-Ahkm'us-Sultaniye mellifi Kaad'l-kudat el-Mverd (lm. 1051) vb... bu devrin ahsiyetleridir. Fikir hayat ve edebiyat ynlerinden gerek atabeylikler, gerek Trkmen beylikleri byk gelime iinde idiler. Fars edebiyatnn tesiri altnda bulunan ldenizliler lkesinde Gence'li Nizm (lm. 1214?), Hkan (lm. 1199?) ve Salgurlu beyliinde S'd (lm. 1292) gibi ran edeb dilinin en byk stadlan yetimiti . Bu devirde Trk edebiyat, bilindii gibi, Anadolu'da gelimitir. Malazgirt zaferinden beri eski Ouz menkbelerini, bozkrlarn destan! konular ile sslenmi kahramanlk hikyelerini kopuz alarak syleyen Trkmen halk irlerinin, 12.-13. yzyllar Anadolu'sunun gaza ve feth ruhuna uygun slm geleneklerini (Eb Mslim, Hz. Hamza, Hz. Ali etrafnda rlen efsaneler vb.) Trke terennmleri ile balayan bu edebiyatta Dnimendn-

Bk. A. mad. Ftrdevsi; Mahmud Gaznev; Y. Mctehid, Hakim Farruh-i Sistan'nin Hayat, stanbul 1966. * Trih-i Mbarekh, nr. E. D. Ross, London, 1927, s. 44-46. Bu eser ve mellifi hakknda mhim bir tenkid yazs, bk. M. Diriz, Trk Kltr, say 215-216. 1980, s. 265-281.

83

"7 Bk. M. Wahid Mirza, The Ufe and Works of Amir KHusmu, Calcutta 1935; N. M. Hix\ "Amir Xusraw-i Dihlavi'nin Eserlerinin Yazma Nshalar", arkiyat Mecmuas* V, 1964, s. 7l-M & Mercii, Emir Husrev-i Dihlevt, s. 186-193. * Bk. A. mad. Kette ve Dimne; son Trke tere. . R. Dorul, stanbul 1W]. 99 Tafsilen bk. J. Rypka, Poets andProse Writers ofthe tate SaljuqandMongolPeriods, The Cambnrf-ge History of ran, s. 530-605.

3961 TRK MLL KLTR

me* , Battal Gazi destan, Sar Saltuk menkbesi101 vb. gibi mahsuller yannda, Yesev irlerinin tesiri ile sfyane Trk edebiyat r almtr. Ayn zamanda Sultan Veled aracl ile Glehr'yi ve k Paa gibi klsik Trk iirinin temsilcilerini hazrlayan bu rda, nl Trkmen iri Yunus Emre (irn. 1320) asrlarca eriilmesi mmkn olmayan bir ahikaya ykselmitir102. 7- GZEL SAN'ATLAR VE MAR FAALYETLER

. Akkaya, "Kitab- Melik Dan$mend-Gazr, DTCF Deresi, VIII, 1-2, 1950, s. 131-144. Ner. ve Frans. tere . MAlikoff, La geste de Melik Danismend, Paris, I-II, 1960. 101 F. z, Saltuknme (ner). Harward 1974-1976. Sar Saltuk ve Trbesi hakknda tafsilen bk. M. Kiel, The Trbe of Sar Soluk..., 102 Tafsilen bk. 4. mad. Seluklular, VI, 4; M. F. Kprl, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, 19662, & 219-307; Z. Korkmaz, "Yunus Emre ve Anadolu Trkesinin Kurulusundaki Yeri", Trkoloji Dergisi^ V, Ankara 1973.

100

Ortaa Trk hkimiyeti devrinde san'at ve imar faaliyetini gsteren ve aralarnda ou aheser vasfn tayan mimar, kitabe, hat, tezhib, ssleme, minyatr, ini, hal ve kilim gibi san'at eserlerini burada saymaa elbette imkn yoktur. Kaynaklarmzn ve Nsir-i Husrev(lm. 1061)'den itibaren son zamanlara kadar birok seyyahn grp yazdklar zere, in snrlarndan Akdeniz'e, Ouz Bozkrlarndan Hindistan ortalanna ve Msr'a kadar uzanan geni corafya zerinde gzel ve ok kere renkli yazl, dahlen ince tezyinatl, bazlar ini kapl saray, cami, mescid, imaret, han, hamam, drif, medrese, hankah, trbe, knbet, adrvan, eme, sebil, kale, sur, ribt ve

mezar sandukasndan binlercesi mevcuttur. Biz burada yalnz, Trklerin bu ada san'at dnyasna getirdii u mhim yenilikleri hatrlatacaz: Medrese mimarsi (Badad Nizamiyesi), medrese cami mimarisi (Sultan Melk-ah'n sfahan'daki Mescid-i camii), tula knbet mimarsi ve ift kubbe inat (Merv'de Sultan Sencer trbesi, Nahvan'da -l-Deniz'in zevcesinin trbesi); stvan, bazan yivli yksek ve ince minare tipi, "demet stun", "baklaval srn bal", "sivri kemer", pencerelerin katlar hlinde sralanmas, "Trk genleri" (kubbe mimarsinde), dikdrtgen veya be keli mihrab. Yazda; "Seluklu sls, nesh ve kufisi". Kitap resmi ve minyatrde; "Seluklu slbu" vb. Anadolu Trkmen paralarndaki tasvirlerin de gsterdii gibi, sultan Turul Bey'in Badad'da ta giyip kl kuanmas mnasebetiyle, bu trenin htras olarak hazrlanan tasvirli altun madalyon ve Rey*de saray hayatn canlandran stuk panodaki kabartma, Seluklu devri san'atnn nadir rnekleridir. Uygur Trk mzii ile sk alkas bilinen Ouz musiksi, daha sonra Mverannehir, Azerbaycan ve Anadolu'da kol hlinde gelimi ve Trklerin nfuz ettikleri yerlere kadar yaylmtr ki, bu Trk musiksinin nazariyat hakknda birok eser yazlmtr1 .
Bk. t A. mad. Seluklular, VI, 4.

398 / TRK MLL KLTR

SLM - TRK DEVRESNDE TRK KLTR / 399

Btn bu Trk devletlerinde ta iilii (mesel hemen btn Anadolu'da bir "ekol" halinde gelien Ahlat ta iilii), kuyumculuk, kakmaclk, bakr iilii, zrh, kemer, kalkan, minal cam imalt; keramik; ynl, pamuklu, kadife dokumacl, halclk ve dkm san'at en zarif mahsllerini vermilerdi. Bunlar hl Trk ve dnya mzelerinin gzde eserlerini tekil eder'3 Msr'da Fustt yaknnda yeni bir ehir (el-Kat) kurdurmu olan Tolun-olu Ahmed ayrca eme, hamam, su bendi ve slm dnyasnda ilk defa, yoksul ve fakirlerin parasz tedavi edildii bir devlet hastanesi yaptrmt (873). Buna bal bir de eczane vard. Yine onun Fustt'da in ettirdii "Toluniye" Camii slm san'ana Trk zevk ve slubunu katan nl bir eserdir. Olu Humrveyh'in, salonlar hkmdar ailesi mensuplarnn heykelleri ile ssl, duvarlar altn yaldzl saray ile Kur'an sreleri biiminde tarhlanm bahesi mehurdu. slm dnyasnda bahe kltr ve iekilik nce burada grlyordu. Yine tarihte ilk olarak Smerr'da Trkler tarafndan kumlan hayvanat bahesinin daha mkemmeli bu devirde Msr'da tesis edilmiti105. Kara-Hani hkmdarlar Mverannehir, Kgar, Balasagun blgelerinde cami, medrese, trbe, yol ve kprler, ayrca zengin vakflarla desteklenen ribtlar yaptrmlard. Arap tarihisi el-Mukaddes yalmz sfcb (Sayram) blgesinde 2700 ribt bulunduunu syler ki, rakamdaki mbala yine ricatlarn o zamanki ehemmiyetini gstermee yarar. ems'l-mlk Nasr Han'n Buhra'da ina ettirdii kkler, baheler, havuzlar, korularla ssl idi. Ayrca bir de hayvanat bahesinin bulunduu "emsbd" sitesi ile, 1068 ylnda yaptrlan muhteem mihrabh Buhara Ulu Camii ok mehurdu. Saraynn mermerleri, yaldzlan, altundan iek ve ubuk tezniyat el-Utb tarafndan medhedilen Sultan Mahmud devri Gazne'si pek mmur, ssl ve yine Sultan Mahmud'un Leker-i Bzar saray muhteem idi. Gazneli devletinin dier ehirleri de yksek ml g sayesinde imr edilmi, gzelletirilmiti. Hind sultanlnda Aybeg zamanndaki Delhi yanna Al'd-din Kala, Sri kasabasn; Gys'd-din Tuluk, Tulukbd kasabasn; Muhammed Tuluk Cihnpenh kasabasn; Frz Tuluk, Frzbd kasabasn ilve etmiler, bylece Delhi 5 ehrin bir araya geldii muazzam bir belde olmutu. Cell'ud-din Frz Cemne nehri zerinde bir yeni-ehir yaptrmt (1290). Eski Delhi'de Kutb'd-din Aybeg'in balatp ltutmu'un tamamlatt Kutb
Taften, O. Aslanapa, Trk Sanat, III, stanbul 1972-73, Tafeen bk. A. Metz, Di* Renaissanct des Islama, 1922, Trk. tere. lk, say 50, s. 126, say 77, s. 440 vdd., say 79, s. 30 vd.; E. Esin, "Trk M-Acem'lerin,.., s. 328.

Minr Mslman Trkler'in Hindistan'da bir zafer bidesi idi . Ayrca burada Kuvvet'l-slm Camii ile Sultan Rziyye'nin yaptrd trbeler bulunmaktadr107. Bahe kltr Hindistan'a da Trkler tarafndan sokulmutur. Btn bu eserler, kalntlarndan anlald zere, birer gerek san'at eseri heybetinde idi. Trkler baka yerlerde olduu gibi, burada san'at ve mimarye kendi damgalann vurmulard. Bu Trk devletlerinden kalma kaleler, surlar -veya eski hisar ve beden tmiratndan baka- saraylar, camiler, medreseler, trbeler, mezar sandukalar, hastaneler, kervansaraylar, ribtlar, kprler, su yollar vb/den bir ksmnn harabeleri hl mevcuttur. Bu imar faaliyetinin en iyi delilleri pek ou elde bulunan kitabelerdir. iddetli Mool tahribatna urayan Harezmahlar lkesi dnda (bakent Grgen'te, Mool istilsndan sonra yalnz iki eser ayakta kalmt: Eski saray e Sultan Teki'in trbesi), btn bu memleketler Trkler zamannda meydana getirilen eserlerle dolu id: rz, Nahvan, Tebriz, Salgurlu'lann ve l-Denizlilerin; Musul, Halep, am, bata Nr'd-din Mahmud olmak zere Zenginlerin; Erbil Beyteginlilerin; Tercan Saltuklulann; Erzincan, Kemah, Divrii Mengckl'lerin; Kayseri, Sivas, Tokat vb. Dnimendli'Ierin; Mardin, Diyarbakr, Silvan, Harput, Hasankeyf vb. Artuklularn; Kahire, skenderiye, Dimyat vb. "Trk Devleti"nin eserleri ile sslenmiti. Bu lkelerde zamanmzda bile tarih yaplarn ou o an htralardr ve umumiyetle Seluklular tarafndan ortaya konanlardan daha kalabalk ve daha san'atkranedir. Adlar geen ehirler Trk san'at zelliklerini tayan ulu camiler, knbedler ve medreseler vb. ile tam bir Orta-a Trk beldesi manzarasn asrlarca muhafaza etmilerdir.
* **

slm evresinde kurulan ve Trk-slm kltrnn gelimesine byk lde hizmet ettiini grdmz devletlerde, buraya kadar temas edilenler; slm mme hukukunda grlen deiiklik, tasavvuf! mahiyetteki davran ve inanlarn yaylmasnda tesiri olan dnce hrriyeti, felsefe ve din hukuk mevzundan ziyade siys ahlk sahasnda eserlerin yazlmasn salayan gereki dn, eski Trk boy siys tekiltnn devam durumunda olan "beylik" idareleri vb...'nin dnda dier Trk kltr unsurlarnn da yaad phesizdir. Bu ynden anadil Trke bata gelir. Kara-Hanliarda
,06

Tafsilen bk. Narah, Trih-i Bahn, nr. Ch. Schefer, 1892, s. 27 vdd-, 49; Y. H. Bayur.^ r, Tafsien bk. W. Haig, The Monuments of Mslim India, The Cambndg* History of mli*. IH, 1965, s. 568-640.

11,7

400 / TRK MLL KLTR

SLM - TRK DEVRESNDE TRK KLTR/401

devlet, halk dili ve edeb dil Trke idi. Gazneli saraylarnda Trke konuuluyordu108. Harezmahlarda sarayda ve orduda hkim dil yine Trke idi. Sultan Al'd-din Muhammed, halifenin elisi ile konuurken kendisinin Trk olduunu ve Arapa bilmediini sylemiti109. Delhi sultanlnda idareci tabaka ve ordu mensuplar tarafndan Trke konuulduunu Fahr'ddin Mbarekah'a atfedilen eser ve Trke tbirler gstermektedir110. Seluklu'larda da durum byle idi. Sarayda ve her tarafa dalm, byk yeknlara ykselen Trk askeri kuvvetlerinin her yerde konutuklar dil Trke idi. Bu itibarla, bu devir slm-Trk devletlerinde "devlet dili"nin bazlarnda Arapa, bazlarnda Farsa olduu hakkndaki iddialar fazla deer tamaz. Zira ancak son asrlarda mill devletlerin teekkl ile ortaya kan "resm dil" anlayn Orta-alarda aramak doru deildir. O devirlerde gerek yazma, gerek konuma dilinin tyininde balca faktr halk ktlesi idi. ran sahasnda ve Arap memleketlerinde idareyi Trke ile yrtmek mmkn olamazd. Buna gre, Trklerin daha nceleri gelimi edeb dili ve kendi yazlar olduu hlde o ada slam dininin tesiri ile Kur'an dili olduu iin yaygn Arapa ve halk ounluunun anadili olan Farsa yannda Trk dilinin devletler lsnde ummiememi olmasn tabi karlamak gerekir. Dier taraftan, Byk Seluklu imparatorluu zamannda Trke'nin ehemmiyetini gsteren vesikalarn balcas 1074 ylnda Badat'ta Kgarh Mahmud tarafndan yazlan Dvan Lgat-it-Trk'iir ki, mellif bu kitabn Trk olmayanlarn Trke renmek ihtiyalarn karlamak zere yazdn kaydeder. Bu eserde iaret edilen "Trk dilini reniniz, nk Trklerin saltanat uzun srecektir" mealindeki bir "hads" de devrin dikkate deer bir telkkisini ifa eder. Trk sznn "olgunluk a" mnasna geldiini syleyen Kgarb Mahmud'un ortaya koyduu stnlk hissi, bn Hassl gibi devlet adamlar, Saa'leb ve Gazz gibi irler tarafndan da ifade edildiine gre, o zamanki Trk topluluuna hkim bulunan hamleci ruh iyice anlalr. Nitekim Trk nfusun kesafet kazand Anadolu'da bu ruh bsbtn canlanm. Yunus Emre bata olmak zere birok byk irler ve edbler yetimiti. Konya'da Trke iin ferman karan (1277) Karamanolu Mehmed Bey gibi siys temsilciler de bulan anadil, yaz ve konuma dili hline gelmitir
"CE Boswoflh,/4 Turco-Mongol Pmctice amongst the earfy Ghaznevids, CAJ, VII, 4, 1962, s. 239. "* Bk. . Kafesoiu, Harezmahiar Devleti Tarihi, s. 218. 110 Byk ir Husrcv-i Dihlcvi Trkenin yaygnln "dnyada hkmdarlardan ounun Trk olmasna balar, bk. E. Mercii, oyn. esr., s. 191. A. Schimmel, "Hindistanda Trk Dili ve Edebiyat", Trk Dnyas Aratrmalar, say 24,1983, s. 165-172. '"Tafeilen bk. A. mad, Seluklular VI, 4.

Bunun dnda, eski Trk rf ve detlerinden ou bu Trk devletlerinde devam etmekte idi. Mesel Trklere "kpee benzer" bir hayvann rehberlik yapt eklindeki rivayet112 eski Bozkurt efsanesinin Trkmenler arasnda yaadn gsterdii gibi, Seluklu resm yazlarnda, sultann turasnda, paralarda, etr zerinde grlen ve Sultan Turul Bey'in talebi le imparator K. Monomakhos tarafndan stanbul'daki cmi'in mihrabna hakkettirilen ok ve yay, eski bir gelenein devamndan baka birey deM. Eski Gk-Trk ve Hazar hakanlklarnda mevcut olup Seluklu tekiltnda da pek mhim bir yer tutan atabeylik messesesi113 ve kadna devlet ilerinde rol verilecek kadar itibar edilmesi, slm-Dou dnyasna Trklerin getirdii idar ve sosyal yeniliklerdendi. Orduda kalabalk svari birliklerinin tekili, sa-sol taksimat, byk savalarda tatbik edilen "Turan taktiki" hep Bozkr kltrnn ran sahasndaki Trkler tarafndan yaatlan deerleridir ve bunlar ufak farklarla t Osmanl devrinde de grlr. Yine eski Trk geleneklerinin devam olan yo, leviratus, sultanlarn devlet ileri gelenlerine ve halka toylarda umm ziyafetler vermesi u, bu ziyafetler sonunda tabak, kak vesairenin yamalanmas115 eski Trk hkimiyet anlaynda "devlet malnda halkn hissesi vardr11 kavramnn belirtisi durumunda idi. eitli renklerde ve biimlerde bayraklarla birlikte tu kullanlmas, srek avlar; Harezmahlarda, Delhi sultanlnda Msr'da yaygn olan top ve evgen (en) oyunu, Sultan Turul Bey'in son evlenii mnasebetiyle Badat'taki dnde Trk arklar sylenirken bizzat oynad ve Barthold'a gre116 Ruslara gemi olmas muhtemel Trk raks, askeri kyafet ve Trk unsur arasnda Trk tresi hkmlerine gre yrtlen rf hukuk hep Orta Asya'dan intikal ederek Trk-slm dnyasnda yzyllarca yaayan kltr hususiyetleri idi. Dou Anadolu beyliklerinde hkmdarlar, Artuklu, Mengckl, Saltuklu vb. kitabelerinde grld zere, alp, ktlug, inan, ulug, torul inan yabgu, alp turul, tegin vb. gibi Trke unvanlarla anlyor ve paralarna kendi boy damgalarn vurduruyorlard. Bu beylikler, herhalde batda Anadolu Seluklular ve douda Harezmahlara nisbetle millliklerini daha iyi koru" Bk. Sryn Mihael, Franszca tere. J. B- Chabot, Chronique..., III, s. 153,155. Grc devletinde de kralie Thamara zamannda (1184-1213) Trke "Atabe'lik ad ile bir makam ihdas edilmiti, bk. M. Brosset, Histoire de la Georgie, I, 1849, s. 474. Byk Seluklu veziri Nizm'l-mlk'e gre (bk. Siysetnme, fasl, 36, Ender kkan nihAden-ipdih) hkmdar yemeine sadakatleri belli olanlarn gelmemesi nemli deildir, fakat etekikna gelmeleri mecburidir (ayrc bk. TM, XII, s. 250) ll *DLT, III, s. 438, bk. A. nan, "Dede Korkut Kitabnda Eski nanlar ve Gelenekler", T&kKtsn* ve Aratrmalar, IIUV-V-VI, 1969, s. 151 vd.; F. Smtr, Otdar..., s. 401. "6Bk. Barthold, ...Dersler, s. 97.
111

402 i TRK ML KLTR

makta idiler. Ancak, Trklk uurunun kuvvetli tutulmasn salayan ilm, edeb sahadaki faaliyetlere imkn hazrladklarn bildiimiz Msr idarecileri kendilerini Trkmenlerden de stn sayyorlard. Orada yalnz orduda deil, halk atasnda da atl sporlar, avclk, evgen oyunu gibi Bozkr gelenekleri devam ettiriliyor, ok kere "tre" hkmleri yrtlyor ve devlet dorudan doruya "Trk" adm tayordu Ed-Devlet'it-Trkye"). Btn bu Trk'slm devletlerinde Trklere yabanclar tarafndan yksek vasfta, stn insanlar gz ile baklm ve Trklerin kabiliyet, gzellik ve ecaatleri lnrtr11 .

BBLYOGRAFYA

117

Bk. Mesel, el-Chiz, bn Hassl, Zemaher, Mbarekh?, el-mer..., ayrca airler iin bk. . Yaltkaya, Trklere Dir Arapa iirler", TM., V . 1936, s. 307-326; t. Kafesolu, Sultan Melikah...* s 193 vd; ayrca bk. O. Doerfer, ayn. esr., II, s. 487.

(I., II. ve ili. Blmler) Ab Hayyn, Kitab al-idrk li-lisn al-Atrk, ner. A. Caferolu, stanbul, 1931 Ahmetbeyolu, A., "Avrupa Hunlannn 'Sihirli Geyik' efsanesi, IH.D.Ydz Armaan)\ stanbul, 1995.

Ahmetbeyolu, A., Grek Seyyah Priskosa (Y.asr) gre Avrupa Hunlan, stanbul, 1995. Akira, H., "Historical Studies on Central Asia in Japan",;4c/. Asiatica, 34, Tokyo, 1978. Akkaya, ., "Eski Alman destanlarnda Attil'nn akisleri", DTCF Dergisi, U, 4,1944. Alfldi, A., Menschen die Geschichte maehten I. Wien, 1931. [Rodhen ve Ostrogorsky tarafndan yaynlanan ciltte, s. 229-234] , "Leletek a Hun korszakbl...," AH., IX, 1932. , Magyarorsz nepei es a Rmai birodalom, Budapest [KJncsestr], 1934. , "Trklerde ifte Kraihk", //. TTKZ, stanbul, 1943. , Altheim, Die Struktur des voretruskisehen Rmerstaates, Heidelberg, 1974. F. Altheim, Hunnische Runen, Halle, 1948. ,Attila et les Huns, Paris, 1952. , F. Stiehl, R. Das erste aufireten Hunnen..., Baden-Baden, 1953. , Geschichte der Hunnen, Berlin, I, 1959, II. 1960, III, 1961, IV - V, 1962. Arat, R. Rahmeti, "Eski Trklerde tarih zabt", //. TTKZ, stanbul, 1943. . "Trk ivelerinin tasnifi", TM, X, 1953. , "Bir yaz numunesi mnasebeti ile", (Af./7. Kprl Armaan), stanbul, 1953. , A. mad. Karakalpaklar, 1953. M- mad. Karhklar, 1953. , A. mad. Kpak, 1954. , IA. mad. Krgzistan, 1954. , Der Herrschertitel "!duq qut", UAJhb, XXXV, 1964. , Eski Trk iiri, Ankara, 1965. , "Uygurlar", Trk Kltr Aratrmalar, XVI, 1-2, 1978 (Yazarn vefatndan ok sonralan rencileri tarafndan derlenmitir). Ardel, A.. A. mad. Sahra, 1964. Arsal, S. M., Umum Hukuk Tarihi, stanbul, 1945. , Trk Tarihi ve Hukuk, stanbul 1947. , Milliyet duygusunun sosyolojik esastan, stanbul, 1955. AMagyarokeldeirUsahonfoglalsrl, Budapest, 1958 (Kaynak kitab). Aslanapa, O., Trk Sanat, MI, stanbul, 19721973.

404 / TRK MLL KLTR Atta ve Hurdan, bk.Attila es Hunjai (mterek). Autla es Hun)at., Budapest, 1940. (Trk. tere.),/4/r/a veHunlan, stanbul, 1962. Bala, M.. A. mad. Grcistan, 1948. JA.ma.-Deniz, 1951. Balkan, K., "At kltr ite ilgili M. . 14. yzyldan Nippur'da bulunmu Akata metinler", DTCFerpsiT\Xfh2,\9S\. Bartaru, N.S., Resimli Trk Edebiyat, I stanbul, 1971. Banescu, N^ Le premter habitat de la horde d Asparuch dans la region du Danube, Byzantion, XXVIII, 1958. Bang, W., "Zu den kkrrkisehen nschriften", TP. VII, 1896. Banguolu, T., "Uygurlar ve Uygurca zerine", TDAY, 1958. "Ouzlar ve Ouzeli zerine", TDAY, 1959. Barhebraeus, {Eb'i-Farac bn'l-bri), (Trk. tere) Tarih-i Muhtasar'ud-dvel, stanbul, 1941. Bartha, D-, "Die av&hsche Doppeiscbalmei in Jnoshida",^//, XIV, 1934. Barthod, W., "Die historiche Bedeutung der alttrkischen Inschriften", bk. A TM, 1897. , "Die alttrkischen nschrifen und die arabisehen Ouellen", bk. ATM, II. Folge, 1899. (Trk. tere.), "Orta Asya'da Mool ftuhatna kadar Hristiyanlk", TM, 1,1925. , EL mad. Atmak 1962*. , Orta <4sya Trk Tarihi hakknda dersler, stanbul, 1927. , (Trk, tere.) IMu Bey ve Zaman, stanbul, 1930. , (Trk. tere.), Trklerde ve Moollarda defin merasimi meselesine dair", Belleten, say 43, 1947. , Turkestan down to the Mongol nvasion, GMSNS, 1968 . , El. mad. Toghuzoghuz. 19742. , El. mad. Trks. 1976-79*. Batav. ., "Sabr Trkleri", Belleten, say 17-18, 1941. Bazin, -, "Un texte proto-Turc du 4 e sidele: Le distique Hiong-nou du Tsin-chou'", Oriens, I, 2. 94S. , "Recherches surles parlers To-pa\ TP. XXXIX, 4-5,1949. , "Notes SUT le* mors "Ouz" et Trk", Oriens, VI, 2,1953. ,Appatienances Imguistiaues..., Cahiers d'Histoirc mondiale, \, 1, Paris, 1953. . "Le Turcologie, Blan Provisoire". Diogene, say 24, Paris, 1958. , "La fatterature epigraphique turque ancienne", Ph. T. Fund, II, 1964. , "Le nem propre d^orame 'Qorqut'"; Discussion 6tymologique, UAJhb, XXXVI, 3-4, 1965. . L'Antiauue meconnue du titre turc Cavui, Actes du T congres international des Etudes Balcaniaucs et Sud-Est europSenne, Softa, 1968. . lJes calendriers Turcs anekns et mdievaux, Liile, 1974. Benzng, J., Einfuhrung in das Studium der altaischen Phihlogie und Turkologic, Wiesbaden, 1953. /Das Hunniscbe, Donaubolgarische und Wolgabolgarische", Ph. T Fund, 1,1959. /DasTahuwaschische%//fc d. Or., V, 1, Lciden, 1963. , "Die tsehuvvasehisehe literatr", Ph T Fund, II, 1964. Berthelot, A., L'Asie ancienne centrale etsud-orientale, d'apres Ptolimie, Paris, 1930. Beaevliev, V., (Trk. tere). "Proto-Bulgarlann dini". Beeten, say 34,1945. , "Les mseriptions protobulgares", Byzantion, XXV-XXVII, 1955-1957, XXVIII, 1958, XXIX- XXX, 1959-1960.

BBLYOGRAFYA / 405 , Dieprotobulgarisehen nschriften, Berlin, 1963. Blakovi, Y., "ekoslovakya topraklarnda eski Trklerin izleri", (K R. Arat iin), Ankara, 1966. Boba, \.,Nomads, Northmen, andSlavs, Wiesbaden, 1967. Bombac, A., "Qutlug Bolsun", UAJhb, 1,36,3-4,1965, II, 38,1966. , "On the ancient Turkish Title Eltbr", Proceedings of the Kth. Meeting of the PIAC, Naples, 1970. , "Qui etait Jebu Xak'an?", Turcica, II, Paris, 1970. , "The Husbands of Princess Hsien-li Bilg", Studia Turcica, Budapest, 1971. (Trk. tere. TDED, XXI, 1975). , "On the ancient Turkish Title 'Sad"', Gururajamanjarika Studi Onore di G. Tucci, Napoli, 1974. , "On the ancient Turkish Title Sadapi't", UAJhb, 48,1976, Boodberg, P.A., "The Language of the To-pa Wei", HJAS, 1,1936. , "On the Use of the Animal Cycle among Turco-Mongols'", HJAS, II, 1938. , "Three Notes on the Tucheh Turks", Semic and Oriental Studies, XI, 1951. Bossert, Th., Tab sanatnn kefi", II, 77X2, stanbul, 1943. Bosvvorth, C.E., "The Titulature of the early Ghaznavids", Oriens, XV, 1962. , "A Turco-Mongol praetice amogst the early Ghaznavids", CAJ, VIII, 4,1962. Brockelmann, C, Histoire despeuples et des Etats islamiaues, Paris, 1940. Boresset, M., Histoire de la Georgiel, St. Ptersbourg, 1849. Bulu, S., A. mad. Samanlk, 1968. Brutzkus, J., (Trk. tere), "Eski Kiev'in Trk-Hazar menei", DTCF Dergisi, IV, 3.1946. Caferolu, A., Tukyu ve Uygurlarda Han unvanlar", THT, 1.1931. , "Cihan edebiyatnda Trk kopuzu", lk, say 45,1936, 48,1937. , "Trk onomastiinde At klt", TM, X, 1953. , Trk Dili Tarihi, I, 1958, II, 1964, stanbul. , Eski Uygur Trkesi Szl, stanbul, 1968. , "Milletleraras Kltr szlndeki baz Trke unsurlar", TDAY, 1969. Cahen, CI., Le probleme itniaue en Anatolie, Cahiers d'Histoirc mondiale, Paris, II, 2,1954. Carter, Th. F., The Invention ofPrinting in China and us spread westward, New York, 1925. Chalandon, F., Essai sur le regne dAlezis I. Comnine (1081-1118), Paris, 1900. Chavannes, Ed., Documents surles Toukiue (Turcs) occidentaux, Ptersbourg, 1903. , Notes additionnelles sur les Tou-kiue (Turcs) occidentaoc, P&ersbourg, 1903. {Docu ments. ..'nn ilvesi). , "Les pays d'occident d'apres le VVei Lio", TP. II. 2.1905. Cheng, F. T., China moulded by Confucius, London, 1947. Christensen, A., L'ran sous les Sassanides, Copenhague, 1936 (1972^). Clauson, G., A Note on qapqan,/R45, 1956. , "The Ongin Inscription", JRAS, 1957. , "The Case against the Altaic Theory", CAJ, II, 3.1957. , "The earliest Turkish Loan VVords in Mongolian", CAJ, IV, 3,1959. , "Trk, Mongol, Tungus", Asia Majr. N.S. VIII, 1,1960. , "The Name Uygur", JRAS, 3-4,1963. , "Turks and NVolves", Studia Orientalia, XXVIII, 2, Helsinki, 1964. , "The Origine of the Turkish 'Runic' Alphabet", Ac, Or. XXXII, Uyden. 1970. , "Some Notes on the Inscription of Tonuquq", Studia Turcica, Budapest, 1971, (Trit. tere. TM. XVIII, 1976).

406 / TRK MLL KLTR ,An Etymological Dktionary ofFn>thirteenth Century Turkisch, Oxford, 1972. OrfUnos-Tentborey, N., (Trk. tere.), 'n-Asya'da demir", lk, say 63,1938. Comncna, A-,AIcdad (ngilizce tere), London, 19642. Constantin, Oh. 1 The frst Mention of the Yenesei old-Kirghiz Inscriptions: The Diary of thc Rumaman TVavefler to China Micolaie Milescu (Spathary) - 1675", Turcica II, Paris, 1970. Cuisenier, J, "Parenti et organisation sociale dans le domain turc", Annales, 27,4-6,1972. Ovey, Ar Melik., Tarik-i Cihngu /, 1912, II, 1916, GMS. Czegledy, K., "A kora Kazar trt^nelera forrsainak kritikjhoz", Mgy. Tud. Akad, Kzleminyek, XV, 1^2,1960. , "A Knok crcdetfrT, MNy, XLV, 1949. ,*Zurmcschheder Handschrift von bn Fadlan's Reisebericht\/Jcf. Or. I, 2-3,1951. , (Trk. tere.), "Yttavar Unvan", TM. IX. 1951. , "Kaukazus Knok, Kaukzusi Avarok", Studia ntujua, II, 1-2, Budapest, 1955. , "Khazar Raids in Transcaucasia in 762-764 A. D"., Act. Or. XI, Budapest, 1960. , "bgay-^z, Qara-qum, Kk-ng\/la Or. XV, Budapest, 1962. , Nom nepek vndorisa napkelettl napnyugatig, Budapest, 1969. , "Pseudo-Zacharias on the Noraads", Studia Turcica, Budapest, 1971. , *On the mmericai Coraposition of the ancient Turkish Tribal Confederations", Act. Or. XXV, Budapest, 197Z aatay, S., *Codex Cumanicus szlnn basl dolaysiyle", DTCF Deresi, II, 5,1944. ,Atun Yaruk'un ifa para, Ankara, 1945. , Trk Leheleri rneklen, Ankara, 1963. antay. H. B., Kur*n- Hakim ve Mel-i Kerim, II, stanbul, 1953. Dark, J., B!esL> Tacticajanak hiteiessege, Budapest, 1915. , Turan hatsok a gorog rmani hadgy fejideseben, Hadtrtenelmi Kzlemenyek", XXXV, 1-2, Budapest, 1934. , "nfroences Touraniennes sur 1'eVoIution de l'art militaire des Grecs, des Romains et des Byzantms", Byzannon, X, 1935, XII, 1937. Dccei, A., A. mad. Dobruca, 1945. -, "Le probleme de la cotonisation desTurcs seidjoukides dans la Dobrogea au 13e stecle", 7arih Aratrmalar Dergisi, VI, 1968. Dede Korkut Kitab, ner. M. Ergin, Ankara, 1958,19692 (1000 Temel Eser). Deer. J., Magyarmvel trtinete, Budapest, 1940. , (TrL tere), Trk milletlerinde meruiyet hakk", lk, say 102,1941. , (Trk. tere), step Kltr", DTCF Dergisi, XII, 1-2, 1958. De Groot. M., Die Hunnen dervorchristlichen Zeitf, Berlin-Leipzig, 1921. Die Westlaende Chmas in der vorchristlichen Zeit, II, Berlin, 1926. Demirciojfctu, H., "Etnoloji ve Tarih', DTCF Dergisi, 3,1943. Deny, J., "Unc inseription en langue proto-bulgare decouverte Preslav", Revue des Etudes Byzantines, V, Bucarest, 1947. Dietcrich, E. L., "Oaraer (Qaraiten)", Hb. d. Or. VIII, 2,1961. Dietrich. IC, Byzantmische Queen zur Laender und Vlkerkunde II, Leipzig, 1912. Diyarbekirii, N., Hun Sanat, stanbul, 1972. , "Kazakistan'da bulunan Eik kurgan", Edebiyat Fak 50. Yl Armaan, stanbul, 1973. Doefer, G., "Die gagausisehe Literatr",Ph. T. Fund., H. 1964. , "Geschichte Mittclasien" adl eserin tenkidi", Oriens, XXI-XXI, 1971.

BBLYOGRAFYA/ 407 , Trkische und mongolisehe Elemente Un Neupersischenf I-IV, Wiesbaden, 1965-1975. Donuk, A., Trk devletinde hakimiyet anlay", TED, say X-XI, 1981. , "26-30 Austos 1922 ta'arruzu ve Turan taktii", TED, say XII, 1982. , "eitli Topluluklarda ve eski Trklerde aile", Tarih Dergisi, say XXXIII, stanbul, 1982. , "Eski Trk devlet tekiltnda 'Yabgu' unvan ve tarihi gelimesi", Trk Kltr Aratrmalar, Ankara, 1983 (F.K. Timurta Armaan). , "Eski Trk devletlerinde idari-askeri unvan ve terimlef, stanbul, 1988. , "On Dilli, Bizans", TK, say 257, Ankara, 1984. Dujcev, I., (bk. Annales de VInstitut Kondakov, X, Praha, 1938). Dunlop, D. M., The History oftheJewish Khazars, Princeton, 1967 . , "A New Source of Information on the Battle of Tala or Ailakh", UAjhb, 36,3-4,1965. Duru, K. N., Ziya Gkalp, stanbul, 1949. Eberhard, W., "in kaynaklarna gre Trklerde ve komularnda spor", lk, say 87,1940. , "in kaynaklarna gre Orta Asya'da At cinsleri", lk, say 92,1940. , "Muahhar Han Devrinde Hun Tarihine kronolojik bir bak", Belleten, say 16,1940. , "Trk kavimleri hakknda ince vesikalar II, III", DTCF. Tarih Aratrmalar Dergisi, 1942. , Liu Yan ve Liu Ts'ung'un biyografileri, Ankara, 1942. , "in kaynaklarna gre Orta ve Garb Asya halklar", TM, VII-VHI, 1942. , inin imal komular, Ankara 1942. , "Eski in Kltr ve Trkler", DTCF Dergisi, 1,4,1943. , "Toba'lar etnik bakmdan hangi zmreye girerler?" DTCF Dergisi, 1,2,1943. , "Eski in felsefesinin esaslar", DTCF Dergisi, II, 1,1944. , "Birka eski Trk unvan hakknda", Belleten, say 35,1945. , Toba'lann hayvancl", Belleten, say 36,1945. , Tuba'larda ziraat", Belleten, say 37,1946. , Tuba'larda kle usul", Belleten, say 38,1946. , "Toba Devrinde Buddhist Kilisesi", DTCF Dergisi, IV, 1,1946. , in Tarihi, Ankara, 1947. , "ato Trklerinin kltr tarihine dair", Belleten, say 41,1947. , "Bugnk Avrupa'da Etnolojinin esas cereyanlar", DTCF Dergisi, VI, 1-2.1948. , "The foundafion of Sha-t'o Power in North-China", (Z.V. Togan Armaan), stanbul. 1955. , Das Toba- Reich Nordchinas, Leiden, 1949. , Conquerors anda Rulers. Social Forces in Medieval China, Leiden, 1952. Eckhart, F., (Trk. tere), Macaristan Tarihi, Ankara, 1949. Eckhardt, S., EfsanedeAttila, bk. Attila ve Hunlan, stanbul, 1962. Ecsedy, H., "Uigurs and Tibetans in Pei-Ting 790-791 A. D.,nAct. Or. XVII, Budapest, 1964. , "Old Turkic Titles of Chinese origin", Act. Or. XVIII, Budapest, 1965. , Trade and War Relations between the Turks and China in the Second, half of the Vlth. Century", Act. Or. XXI, Budapest, 1968. Egami, N., "The K'uai-t'i, the Tao-y and the Tan-hsi, the Strange domestic Animals of the Hsiung-nu", ToyoBunko, say 13, Tokyo, 1951. El-Chiz., (Trk. tere), Hilfet ordusunun menkbeleri ve Trklerin faziletleri, Ankara, 1910. Eliade M., Le Chamanisme et les teehniques archaques de l'extase, Paris, 1951. El-Mes'd, Kitb't-Tenbih ve'Mrf, Leiden, BGA, VIII, 1894. , Murc'uz-Zeheb, I, II, Kahire, 1367 h. (1948). Enoki, K., "Sogdiana and the Hsiung-nu", CAJ, 1,1,1954. Erz, M., (bk. ve Dnce, say, 247, stanbul, 1964).

408 i TRK MLL KLTR Jiaisot sosyolojisine balang, stanbul, 1973. Em, A. S^ Trkiye ktphanelerinden notlar ve vesikalar", Belleten, say 53,1950. Esin, E^ The Horse in Turkic Art", CAS, X, 3-4,1965. , "Ordu: Trk bakan ehri", Tarih Aratu-malan Dergisi, VI, 1968. , 'Alp ahsiyetinin Trk sanatnda grn", TrkKltr, say 70,1968. , -Trk'l-Aeem^, Sanat Tarihi Ydlt, V. 1973. , "Bke. The Cosmic Signifcance of the Dragon in early Turkish Iconography, Cultura Trde*, V-VU. 1978. Fener, G., "A Madanu lovs szikladorabonn...," Ethnographia, Budapest, XXXVIII, 1927. , Dr nschrifi des Reiterrelieh von Madara, Sofia, 1928. , "Les monuments de la cuiture protobulgare et leurs relations Hongroises", AH, VII, 1931. ,A Botgr-Trokk szerepe is mveltstge, Budapest, 1940. , Trko-Bulgaur. Macar ve bunlarla akraba milletlerin kltr", //. TTKZ stanbul, 1943. Fetttefe. N>, *Die MetaJkunst der Landnehmenden Ungarn", AH, XXI, 1937. , (Trk, tere), 'Hunlann arkeolojik htralar", bk. Attila ve Hunlan, stanbul, 1962. Fmdfcofto, ZJ% "Trk aile sosyolojisi*. Hukuk Fakltesi Dergisi, stanbul, 1946. , timaiyat II, Metodoloji nazariyeleri, stanbul, 1961. Fmdkolu Armam (Kolicktif), stanbul, 1977. Frankev O., Geschichte des chinesisehen Reiches, Berlin, 1,1930, II, 1936. Freyer, H.. aatay, T., (Trk. tere.), Sosyolojiye Giri, Ankara, 1962. , (Trk- tere.), Din Sosyolojisi, Ankara, 1964. , (Trk. tere), timai Nazariyeler Tarihi, Ankara, 1968. Frize, W. R, "Zur Bedeutung der Awaren fr die slawishe Ausdehnungsbevvegung im frhen Mittelaiter", Ztkschnft fuer Ostfonchung, say 3,1979. Frye, R. N - Sayd, A.. "Seluktu'lardan evvel Orta-arkta Trkler", Belleten, say 37,1946. Frye, R. N., "Somc early haman Titles", Oriens, XV, 1962. Gabain, A. v.,AJUirkische Grammatik, Lepzg, 1941. . "Hun-Trk mnasebetleri", ti TTKZ. stanbul, 1943. , (Trk. tere.), 'Kok-Trklerin tarihine bir bak", DTCF Dergisi, II, 5,1944. , "Hunnisch - Trfcische Beziehungen", (2. V. Togan Armaan), stanbul, .1955. /DcrBuddhismusinZentraiasien\//t.rf. O. VIII, 1,1961. , VUttrkisehe literatr", Hb. d. O. V, \, 1963. ,'Vorislajmschc aJttrkische Literatr," Hb. d. O. V, 1,1963. , (Trk. tere), "Eski Trklerde tarih zabt ekilleri", Atatrk niversitesi Yll, 1963. , "Alrtrki&che Schreibkultur und Druckerei", Pk T. Fund, II. 1964. , "Komanische Literatr", Ph. T. Fund, JI. 1964. , (Trk. tere.) "Renklerin sembolik anlamlar", Trkoloji Dergisi, III, 1, Ankara, 1968. GertBz Zeyn 'ul-ahbr (ner. G. Kuun),/CSz, , 1901. G62&, N., Magyar trtenet , Budapest, 1896. Gibbf H.A.R., (Trk. tere.) Orta Asya'da Arab ftuhat, stanbul, 1930. Giraud, R-, L'Eropire des Turcs celestes, Paris, 1960. , L'lnscnption de Bin-Tsokio, Paris, 1961. Glaubens^th und Folklore der stbnschen Vlker, Budapest, 1963 (mterek). Gobneau. Comte de.,L'EssaisurVinegalite" des raceshumaines, Paris, 1855. Golden, P. B., "Hazar Dili", TDAY, 1971. , "Khazar Studies." An histohco-phihlogical inauiry into the Origins of the Khazars, I (inceleme), II (kaynak yazmalarn fotokopileri), Budapest, 1980.

BBL YOGR AFYA / 409 Gombocz, Z., "Die bulgarisch - trkisehen lehnwrter in der ungarisehen Sprache", MSFou XXX, 1912. Gbl, R., Documente zur Geschichte der iranischen Hunnen in Baktrien und nden, VViesbaden MV, 1967. Gkalp, Z., Trkln Esaslar, stanbul, 1339(1923). , Trk Medeniyeti Tarihi, stanbul, 1341 (1924) , "rf nedir?" bk. Ziya Gkalp (Ankara Kitabevi yaym, 1939) Gkberk, M., Kant ile Harder'in Tarih anlaytan, stanbul, 1948. Grtgoire, H., "Glozel Khazar", Byzantion, XII, 1937. Grenard, F., (Trk. tere), "Satuk Bora Han...," lk, say 74-83,1940. , (Trk, tere.), Asya'nn stnl ve dknl, stanbul, 1941. Grousset, R., Histoire de VExtrime-onent, Paris, 1929. , L'Empire des Steppes, Paris, 1941. , L'Empiredu Levant, Paris, 1946. Grnbech, K., "Codex Cumanicus. Monum. Lingua." Asia Mairois I, 1936, II, Komanisches Wrterbuch, Kopenhagen, 1942. , "The Turkish System of Kinship," Studia Orientalia I, Pedersendicata, 1953. , "The Steppe Region in VVorld History", Act. Orientalia Copenhague), I, XXIIMI, XXIV, 1959; III, XXV, 1960. Giensoy, T., "Altay dillerindeki akrabalk adlan zerine notlar", TDAY, 1973-74, Ankara. Gven, B., "Kltr snflamas denemeleri", Hacettepe Sosyal ve Beer ilimler Dergisi, U, X, 1971. Gyrfty, Gy., Tanulmnyok a Magyar dliam eredeteril, Budapest, 1959. , "Die Rolle des 'Buyruq' in der alttrkischen Gesellschaft", Act. Or. XI, Budapest, 1960. , "Monuments du lexique petche"n6gue",^c/. Or. XVIII, Budapest, 1965. , "Sur la question de Ttablissement des Petchnegues en Europe",-4rt. Or, XXV, Budapest, 1972. Haddon, A. C, The VVanderings ofPeoples, Cambridge, 1911. Halasi, K. T., "Die mameluk-kiptschakischen Sparchstudien", KCsA, III, 1,1940. , A Magyarsg Kaukzusi trtdnete. (bk.A Magyarsg strtenete, Budapest, 1943). , "Philologica I", DTCF Dergisi, V, 1,1947. Halikov, A. H., (Trk. tere.). "Kazan ne zaman ve nerede meydana gelmi?0 Kazan (dergi), say 19, Ankara, 1977. Hamdullah Mstevf, Trih-i Gzide, I, GMS, 1910. Hamilton, J. R., Les Ouighours L'ipoque des Cinq Dynasties d'apres les documents chmois, Paris, 1955. , "Toquz-Oguz et On-Uygur", JA., CCL, 1,1962. Hancr, F., Das Pferd in praehistoriseher und frherhisitorischer Zeit, Wien, 1955. Hannestad, K., "Les relations de Byzance avec la Transcaucasie et l'Asie centrale aux 5e et 6e siecles", Byzantion, XXVII, 1957. Hansen, G., "Zur sogdisehen nschrift auf dem dreisprachigen Denkmal von Karabalgasun", JSFou, 44,1930. Harmatta, J., "Szmes lov npek", MNy, 42,1946. , "F. Altheim - R. Stiel'in yazs" (tantlmas), Studia Antiqua, II. 4. Budapest, 1955. , "rano-Turcica"Mc/. Or., XXV, Budapest, 1972. Haussig, H. V., Theophylaktos Excurs ber die skytischen Vlker", Byzantion, XIII, 195A* , "Die Quellen ber die zentralasiatisehe Herkunft der europaeischen Awaren\ CAJ, U, J. 1955.

410 / TRK MLL KLTR , "ndogermamsche und altaische Nomadenvtker im Grenzgebiete rans", Historia Mundi, V, 1957. Head, C, "On the Date of Justinian H's Restoration", Byzantion, XXXIX, 1970. Heooirtg, W. R, The Date of ihe Sogdian ancient Letters", BSOAS, XII, 3-4,1948. , "A ftmtt to the Kbagan of the Aq-Aqatran\ BSOAS, XIV, 3,1952. Hermann, A., Die alten Seidenstrassen zmschen China und Syrien, Berlin, 1910. Hermann, P. M., (Trk. tere.), "Uygurlar ve yeni bulunan soydalar", TDED, II, 1-2,1947. Hrtn, F, eber Wolga Hunnen und Hiung-nu, SPAW, II, 2,1899. , *Nachworte zur Inschrift des Tonjukuk", ATIM, II, Folge, 1899. , "Hunnenforschungen-, KSz, II, 1901. , The StoTy of Chang K*ien. China's Pionier in Western Asia", Jour. Amer. Or. Soc. 1917. Ho'rvith, T., "Az tti e*s kiskrsi Avar temet<5",,4//, XIX, 1935. Horvith, T. -Gallus, S-, Vnpeupte cavalierpe*scythique en Hongrie, Budapest, 1939. Huan, W,, *Apa Qaghan, Founder of the Western Turkish Khanete", Social Sciences in China, III, * Beijtng, I9S2. Hud'ul-letru The Regkms of fhe World".,4 Persian Geography, 372 A. H. 982 A. D. ngilizce tere. ve aklamalar: V. Minorsky, GMSNS, 1937. Humbach, H^ Baktrische Spmchdenkmaeter, VViesbaden, 1966. fod Fadian, (Trk. tere), - "bn Fadlan Seyahatnamesi", lahiyat Fakltesi Dergisi, Ankara, I, 1,1954. 2 - ekeri, R.t bn Fazlan Seyahatnamesi, stanbul, 1975.. bn HaMn, (Trk. tere). Mukaddime, i, stanbul, 1954 (ark-slm klsikleri serisinde). nn'i-teiuEl-Kmil fi't-Tanh, Kahire, I, IV, 1348 h., VIII - X, 1353 h. m'-Fakirt, Kb al-Boldn, BGA, Leiden, 1885. nan, A., Trk Riayetlerinde Bozkurt'1, TM, II, 1926. . "Orun ve I meselesi*, TH, 1,1931. .* Altay Dalarnda bulunan eski Trk mezarlar", Belleten, say 43,1947. ~. "Gebe Trk boylarnda evlttk...," DTCF Dergisi, VI, 3,1948. . "Eski Trklerde ve folklortla and", DTCF Dergisi, VI, 4,1948. , Trk destanlarna genel bir bak". TDAY, 1954. , Tarihte ve Bugn amanizm, Ankara, 1954. , Tirk etnolojisini ilgilendiren birka Terim-Kelime zerine", TDAY, 1956. , "Manas Destan zerine notlar", TDAY, 1959. , "Dede Korkut KitabTnda eski inan ve gelenekler", Trk Kltr Aratrmalar, VI, 1969. vanov, P. P., (Trk, tere). "Karakalpaklann tarihine dair materyaller", lk, say 65-66, 1938. tzgt, - The Itmerary ofWang Yen-te to Kao-ch'ang 981-984, Hanvard University, 1972 (Doktora tezi). , "Kurulu devrinde Uygurlarn Kitan'lara tesirleri...," Tarih Ens. Der. say 7-8,1977. , "Ona Asya Trk devletlerinin in ile ticareti", TED, say 9,1978. zzet, M., Milliyetilik nazariyeleri, stanbul, 19692. Jaworski, J. -Kotwicz, W-, "Oukrues remarques sur les coutumes fune>aires Turques", RO, IV, 1928. Jeumar, K-, *Zur Herkunft der trkischen Vlkerschaften", Arch. fiir Vlkerkunde, II, Wien 1948. , "Les plus anetennes cviIisations d'eleveurs des steppes d'Asia centrale", Cahiers d'Histoire mondiale 1,4, Paris, 1954. , Diefrhen Steppenvlker, Baden Baden, 1964.

BHOYOGRAFYA/ 411 Jirmunsky, V. M., (Trk tere), "Sr-Derya boyunda Ouzlara dair izler", Belleten, say 99, JsI, L., "Kl-Tegin antnda 1958'de yaplan arkeoloji aratrmalarnn sonulan". Belleten say 107,1963. Kafesolu, ., "Dou Anadolu'ya ilk Seluklu akn", (Af. F. Kprl Armaan), stanbul, V9Sk , Trk Tarihinde Moollar ve Cengiz meselesi", Tarih Dergisi, say 8,1953. , Harezmsahlar Devleti Tarihi, Ankara, 1956. , "XII. Asra kadar stanbul'un Trkler tarafndan muhasaralar", stanbul Enstits Dervii S III, 1957. , Trkmen ad, mnas, mhiyeti", (7. Deny Armaan), Ankara, 1958. , "A propos du nom Trkmen'", Oriens, XI, 1-2,1958. , A. mad. Seluklular, 1964. , The State Parliament among Ancient Turks", Studia Turcologica. Memoriale Alei Bombac Dicata, Napoli, 1982. , Tarihte Trk* ad", (R. Rahmeti Arat iin), Ankara, 1966. , "Kutadgu-Bilg ve kltr tarihimizdeki yeri", TED, stanbul, say 1, 1970, 19802 (Kftr Bak. Yay.). , "Trk Ftuhat felsefesi ve Malazgirt muharebesi", TED, say 2,1971. , "Eski Trk Dini", TED, say 3,1972,19802 (Kltr Bak. Yay.). , "Anadolu Seluklu devleti hangi tarihte kuruldu", TED, say X - XI, 1981. , "Yanl kullanlan Trk kltr terimlerinden birka rnek: Ulus, Yasa, Kurultay" TED say XII, 1982. , Trk Bulgarlarn tarih ve kltrne ksa bir bak", Gney-Dou Avrupa Aratrmaln Dergisi, 10-11,1983. Kaplan, M., "Trk destannda Alp tipi", (Z. V. Togan Armaan), stanbul, 1955. Karaman Iolu, A. F., Silik "sz zerine", (R. Rahmeti Arat in), Ankara, 1966. , "Kutadgu Bilil'in diline ve adna dair", Trk Kltr, say 98,1970. Kgarl Mahmud, Divn- Lgt-it-Trk, (ner. ve trk. tere. B. Atalay). MV, Ankara, 1939-1944. Krzolu, F., Kars Tarihi, I, stanbul. 1953. Kiel, M., "The Trbe of Sar Saltk at Babada-Dobrudja", Gney-Dou Avrupa Ara. Yllt^ 6-7, stanbul, 1978. Klyatorniy, S. G., (Trk. tere), "Orhun bidelerinde Keng'nn kavmi yer ad". Belleten, say 69,1954. , (Trk. tere), "Yaksart-Srderya", Trk Dili, say 37, Ankara, 1954. , "A propos des mots Sogd "Brkr Buqaraq ulys" de l'inscription de Kul Teghin*, CA\ III, 4,1958. , "Sur les colonies sogdiennes de la Haute Asie", UAJhb. XXXII1-2,1961. , (Trk. tere), "Orhun yaztlarna gre Orta Asya milletlerinin Araplara kar mcadefderine dair", Belleten, say 104,1962. , LivSic\ V. A., "The Sogdian Inscription of Bugut Revised", Act. Or. XXVI, I, Budapest 1972. Kmosko, M., (Trk. tere), "Araplar ve Hazarlar", TM, III, 1935. Kniezsa, ., "Nyelvgszet 6s strtSnet", bk.^4 Magyarsg strtinete, Budapest. 1943. Kollautz, A. Miyakawa, H., Geschichte und Kultur eines Vtkervandefungszeitichen Semadenvolkes; Die Jou-Jan der Mongolei und dieAwaren in Mitteleuropa, I-JI, Ktegenfurt, 1930, Koppers, W., (Trk. tere.). "Cihan tarihinin nda lk Trklk ve ilk nAvGcrmenlik*, Befleten, say 20, 1941.

412 y TRK MLL KLTR Kortepeter, C. MM "The Origins and Naturc of Turkish Povver", Tarih Aratrmalar Dergisi, VI, 1966. Kossnyi. R, (Trk. tere), "X].-XU. Asrlarda Uzlar ve Kumanlarn tarihine dair", Belleten, say 29,1944 Kotwicz, W-, 'Les otnbeaux dits 'Kereksur* en Mongolie", RO, VI, 1929. Kcocateki, T., "D aehesten Emaenhnungen der Trken in der arabisehen Literatr", KCsA, 11,1-2,1926. , "DobrucaMa Trk etnik unsurlar*, Ankara (TDK), 1942. Kozmin. N. N^ (Trk. tere), "Orhun bideleri muharriri 'Atisi' lakapl Yollug Tekin ve snf mensubiyeti*, TM, V, 1936. Kprl, M.F., Trk edebiyatnn menei", MTM, H, 1331 (1916). . "Semnariun Rondakovianum", lk, say 41,1936. ~, *Esk Trk unvanlarna it notlar", THT, Mec, Ii, 1939. ~, "Prota-Buigar hukukuna dair notlar", THT, Mec, II, 1989,19832. ,A4.road^l94L -~, 4.mad-XtoHM941. , "Atun Ordu'ya it yem aratrmalar", Belleten, say 19,1941. t "sl&m mme hukukundan ayr bir Trk hukuku yok mudur?" //, TTKZ, stanbul, 1943, 9832. , "Trk ve Mool sllerinde hanedan azasnn idamnda kan dkme memnuiyeti", Trk Hukuk Tarihi Dergisi I,1944,19S32. . A. mad. Balaban, 1943. ,4,matLS&b, 1948. , slm ve Trk hukuk tarihi orastsrmalan ve Vakf messesesi, stanbul, 1983 (ilgili baz makalelerin 2. basks). Ksemihai, M. ^ Sosyoloji Tarihi, stanbul, 1955. < Trkiye'nin dzeni zerine*, Sosyoloji Dergisi, say 21-22,1969. Koymen, M., Hsiung-nu'lann Tu-ku kabilesi, DTCF Dergisi, III, 1,1944. Ky men, M. A-, Byk Seluklu mparatorluu Tarihi, II, Ankara, 1954. , *Atp Arslan zaman Trk toplum hayat", SAD, IV, 1972. Kraer L-, *Principles and Structures in theOrganization of the Asiatic Steppe-Pastoralists", $outhxe\tern Journal af Anthropology II, 1, Aibuquerque (USA), 1955. , Peoptes of Central Asia, The Hague, 1963. KrarcJzaiov. D-, "Les reliefs du cavalier Thrace et la tradition problmatique de l'histoire Protcbulgare'', Byzantion, XXXIX, 1970. Kurat. A- N-, "Eski Slavcadaki Trke szlere dair", TM. IV, 1934. , aka, knur ve yaknndaki adafarm Trk hkimi, stanbul, 1936. , Peenek Tarifti, istanbul, 1937. , "Kuteybe b. Mslim'in Harezm ve Semerkand' zapt", DTCF Dergisi, II, 5,1948. , Rusya Tarihi, Ankara, 1948. M. mzd. Bulgar, 1944. ."Gok-Trk Kaanl", DTCF Dergisi, X 1-2,1952. , "Pansiavizra', DTCF Dergisi, XI, 2-4,1953. , "Hazarlara it bir kitabn tantlmas". Tarih Aratrmalar Dergisi, III, 1965. ~, W - XVllL yzyllarda Karadeniz kuzeyindeki Trk kavimleri ve devletleri, Ankara, 1972. KuiadguBilig I (ney.). 1947,11 (bugnk Trkeye evirme), 1959, Ankara (R. R. Arat), III, ndeks, stanbul, 1979.

BBLYOGRAFYA / 413 Kutluay, Y., slm ve Yahudi mezhepleri, Ankara, 1965. Kwanten, L., "Imperial Nomads",^ History of Central Asia, 500-1500. Pennsytvania. 1979. Laszl, F., "A kagn es csaldja", KCsA, III, 1,1940. , (Trk. tere), "Dokuz-Ouzlar ve Gk-Trkier", Belleten, say 53,1950. Le Coq, A. v., "Ein manichaescher Buch-Fragment aus Chotscho", V. Thomsen Festschrift, Berlin, 1912. Lewicki, T., "Un peuple iranien peu connu: les *Arsiya ou *Orsiya, Hungaro-Turcica", Budapest, 1976. Lewis, B., slm I. Politics and War. New York, 1974. Meveret, TED. say XII. 1982. Liangtao, W., "The Origin and Designation of the Qarakhanids", Social Sciences in China, III, 4. Beijing, 1982. Ligeti, L., (Trk. tere.), "Krgz kavim isminin menei", TM, 1,1925. , "Az urali Magyar zhaza", bk. A Magyarsg strtinete, Budapest, 1943. , Az smeretlen BelsoAzsia, Budapest, 1940. (Trk. tere.): Binmiyen Asya, Ankara, 1946. , "Mots de civilisation de Haute Asie en transeription chinoise",v4ct r. I, Budapest, 1950 , (Trk. tere), "Asya Hunlan", bk. Attila ve Hunlan, stanbul, 1962. , (Trk. tere.), "Attila Hunlannn menei", bk. Attila ve Hunlan, stanbul, 1962. , "Autor du 'Sakiz Ykmek Yaruq"\ Studia Turcica, Budapest, 1971. Litavrin, G. G., "A propos de Tmutorokon", Byzantion, XXXV, 1965. Liu, Mau-tsai., Die chinesisehen Nachrichten zur Geschichte der Ost-Trken /-//, Wiesbaden, 1958. , Kutscha und seine Beziehungen zu China vom 2 jh. bis zum 6. jh. n. Chr. t, VViesbaden, 1969. Lot, F, Les invasions Barbares, Paris 1942. Lowie, R. H., The History of Ethnological Thcory, London, 1938. Macartney, C.A., On the Greek Sources for the History of the Turks in the Srth Century, BSOAS, XI, 2 1944. Mackerras, C, "The Uighur Empire 744-840", According to the T'ang Dynastic Histories, Canberra, 1968. Mannerheim, C.G.E., "A Visit to the Sar or Shera Yogurs", JSFou, XXVII, 191Z Maenchen-Helfen, O., "Huns and Hsiung-nu", Byzantion, XVII, 1945. , "The Legend of the Origin of the Huns", Byzantion, XVII, 1945. , "Archaistic Names of the Hiung-nu", CAJ, VI, 4.1961. , "Akatir", CAJ, XI, 4,1966. Marquart, J., Die Chronologie der alttrkischen nschriften, Leipzig, 1898. , Die osteuropaeische und ostasiatisehe Streifzge, Berlin, 1903. , berdas Volkstum derKomanen, Berlin, 1914. Maslovv, A. H., A Theory of Human Motivation, Pyschological Review, 50. llinois, 1941. Mazahri, A., La vie ouotiienne des Musulmanes au Moyen-Age, Paris,-I951. McGovern. W. M., The Early Empires of Central Asia, Chapdl Hl-North Carouna, 1939. McNeill, W. H.,/4 WoHd History, New York, 1967. Menges, K. H., 'The Oriental Elements in the Vocabulary of the Russian Epos\ the gor Tak, New York, 1951. , 77e Turkic Languages and Peuples, Wiesbaden, 1968. , "Etymological Notes on some Pclnak Names", Byzantion, XVH, 1945. , "Altaic Elements in the Proto-Bulgaren Inscriptions", Byzantion, XXI, 1951.

414/ TRK ML KLTR , *A Nete on the Compound Titles in the Proto-Bulgaren nscriptions, Byzantion, XXI, 1951-, "On ome Lcanwords from or via Turkic in old-Russian", {F. Kprl Armaan), stanbul, 1953 . *AJtajncne Kulturvrter im Slavischen", UAJhb. XXXIII, 1-2,1961. MeagmnfO., "Die wcltgeschchtfiche Rolle der ural-altaischen Vlktf tAE, 42,1929. McriK E-. "Ebfctegin'in Pendnmesi", slm Tetkikleri Enstits Dergisi, VI, 1-2,1975. Mcrvezi, ertfz-Zamn, Tabyi'ui-Hayavn, nr. ing. tere. ve aklama: V. Msnorsky, "Marvazi, On China, the Turks and ndia", (/ G. Fund. XXII), London, 1942. MeyendorfF, A^ Trade and Communcaton in Eastren Europe A. D. 800-1200", Travei and Tntveersofth* MiddleAges. London, 1968. MK$. A., La selence Arabe, [Buna, "slm Medeniyeti" ad verilebilir], Leiden, 1939. Mkkola, JL "Die Chronologie der trkisehen Donau-Bulgaren",y5/ro, XXX, 1915. Minorsky, V., Tamim bn Bahr's Journey to the Uyghurs", BSOAS, XII, 1948. . A, mad. Turan, 1976. , Addema to the Hudd ai-lanT, BSOAS, XVII, 2,1955. MooHarm Gizli Tarihi (Trk. tere.), Ankara, 1948. Mofttandon, G.. *L'Olog6n9e culturelle", Traite d'Ethnologie (cyclo-) culturelle et dErgologie $eystcmatsque, Paris, 1934. Moravcsik, Gy.. "A Hunok taktikjhoz", KCsA, I,4,1924. , "Die Herkunft des worter Tzitzakon'" Sem. Korut IV, 1931. , *Byzantinisehe Humanisten ber den Volksnamen 'Trk'", KCsA, II, 1. 1932. . 'Abaris. Priester von Apo!lonrt, KCsA, I, Erg. Bd. 2,1936. . *ByzafUin0turcica l-II, Budapest, 1942-1943 (19582). . "Blc* Le Taktikja, rnind Magyar trteneti forrs", Szazadok, 85, Budapest, 1951. Mori, M-, Th*?-rmn Hakann in imparatoruna gnderdii mektubun slbu zerine", (Bk. ft R. Arat in). Ankara, 1966. , "Recansideration of the Hsiung-nu State". Ata Asiatica, XXIV, Tokyo, 1973. , (Trk. tere.) *A-shih-te Yan-chen ve Tonyuquq", slm Tetkikleri Dergisi, V, 1-4, 1973. , *Kuzey Asya'daks eski Bozkr devletlerinin tekilt", TED, say 9, 1978. Munkcsi, B^ Szongor, Syt. Kzlemenyek, 47, Budapest, 1929. McmeTt-tevrih ve't-ktsas, n/. M. Ramazan, Tahran, 1318 h. Mler F W K., "Uigurica", \l.APAW, 1911. , *Zwei Pfahlinschnften aus den Turfan", APA W, 1915. Neroeth, Gy (J).. "Die trkisch-mongolische Hypothese", ZDMG, LXVI, 1912. , "Der Vftsname Trk"', KCsA, H, 4,1927. , "A Trk nepneV, hWy, XXIII, 1927. ,A honfolato Magyarsg kialakulsa, Budapest, 1930. , Die Inschhften des Schatzes von Nagy-Szent-Miklos, Budapest, 1932. , "Kobr es Esperch\ MNy, XXVIII, 1932. , "A Szetelyek eredete", Szazadok, LIX, 1935. , "A Hiung-nuktl az Oszmanl nyeivtanig", MNy, XXXIII, 1937. , 'Das Voik mit den scheckigen Pferden", KCsA, I, Ergaenzungsband, 1938. , {Trk. tere), 'Trkln eski a", lk, say 88 ve 90, 1940. , "Dtc Volksnamen quman und qun", KCsA, III, 1940. , *ProHeme der rrktsehen urzeir, BOH, V; 1942-1947. , (Trk. tere. ) Macar Oyma yazs, Ankara, 1948.

BBLYOGRAFYA / 415 , (Trk. tere), "Peenek ve Kumanlann dili, Trk Dili", Belleten, say 14-15,1951. , (Trk. tere), Hunlann dili, bk. Atta ve Hunlan. stanbul, 1962. , (Trk. tere), Hunlar ve Macarlar, bk. Attila ve Hanlar, stanbul, 1962. , "Noms 6thniques Turcs d'origine totemistique", Studia Turaca, Budapest, 1971. , "Der Volksame 'Karluk' und seine semantisehe Gruppe", Ata Lmguistica, XIX, 1-2, Budapest, 1972. Ouz Kaan Destan, nr. W. Bang - R. Rahmeti, stanbul, 1936. Onat, A., V. Yzylda kuzey Cinde kurulan Hsia Devleti (baslmam Do. tezi), Ankara, 1977. Orhun bideleri, nr. M. Ergin, stanbul, 1970 (1000 Temel Eser). Orkun, H. N., Eski Trk yaztlar, stanbul, 1,1936, II, 1939, III, 1940, IV, 1941. Ortekin, H., 'Trkler ve kayak", lk, say 60.1938. gel, B., "Gk-Trk yaztlarnn Apunmlan ve 'Fu-lin* problemi", Belleten, say 33,1945. , "Sekel'lerin atalar hakknda", Belleten, say 36,1945. , "Uygurlarn mense efsanesi", DTCF Dergisi, VI, 5,1948. , "lk Tles Boylan", Belleten, say 48,1948. , "in Kaynaklarna gre Wu-sun'lar ve siyas snrlan hakknda baz problemler", DTCF Dergisi, VI, 4,1948. , Trk klcnn mene ve tekml", DTCF Dergisi, VI, 5,1948. , "ine-usu yaztnn tarihi nemi", Belleten, say 59, 1951. , "slmdan nceki Trk Devletlerinde Timar sistemi", IV, TTKZ, 1952. , "Dou Gk-Trkleri hakknda notlar", Belleten, say 81,1957. , slmiyetten nce Trk Kltr Tarihi, Ankara, 1962. , "ber die alttrkischen Schad (S-baschi) - Wrde, CAJ, VIII, 1,1963. , "Sino-Turcica", Cengiz Han ve in'deki hanedann Trk mavirleri, Taipei, 1964. , Trk Mitolojisi, Ankara, 1971. zerdim, M., "Konfyanizm ve Bat demokrasisi", DTCF Dergisi, XI, 2-4,1953. , "The Poems of the Turkish People, who ruled in Northern China in 4-5th Century, A. D.," Belleten, say 86,1958. , "in dininin menei meselesi ve dini inanlar", Belleten, say 101,1962. , "Chou'lar ve bu devirde Trklerden gelen 'Gk-Dini'", Belleten, say 105,1963. Pais, D., "A propos de p'^tymologie de l'ethnique 'Ogur'\ Studia Turcica, Budapest, 1971. Patkanoff, S., "ber das Volk der Sabiren", KSz, 1,1900. Pelliot, P., "Kao-tch'ang. Qoco, Houotchou et Qara-Khoja",X4, 1912. , "La fille de Mo-tsche'o Qaghan et ses rapports avec KlTegin", TP, XV, 1915. , "L*Origine de Tou-kiue, nom chinois des Turcs", TP. XVI, 1915. , "La theory, des quatres fils du Ciel", TP. XXII, 1923. , "Le mont Utuken ehez les anciens Turcs", TP. XXVIII, 1929. Pelliot, P. -Hambis, L., Histoire des campagnes de Gengis Khan, Leiden, 1951. Percheron, M., Les Conpuerants dAsie, Paris, 1951. Peterich, E., (Trk. tere), Kk Yunan MUologyas, stanbul, 1959. Pitt-Rivers, A, TheEvolution ofCulture, Oxford, 1916. Planhol, X. de., "Noirs et Blancs: Sur un contraste social en Asie centraIe",X< 255,1,1967. Poppe, N., "Die jakutisehe Sprache", Hb. a\ O., V, 1, Leiden, 1963. Poppe, Jr. N., (Trk. tere.) "Rusadaki Trke kelimelerle ilgili almalara bir bata*. Tirk Dnyas Aratrmalar, say 24,1983. . .. t __,* Porphyrogennetos, K., "De Administrando Imperio, II" (Commentary, K J Jenkmsy Low*n. 1962. Pritsak, O., A. mad.Karahardar, 1953.

416/TRK ML KLTR , "Karachankfcsche Strcrtfragen, 1-4, Oriens, III, 2,1950. , "Stammcnnamen ud Trtulaturen der altaischen Vlker", VAJhb, XXIV, 1-2,1952. . "Der Untergang des Reiches des oguzischen Yabgu", (Af. F. Kprl Armaan), stanbul, 1953. , "Die sogenamtte Bulgarische Frstenliste und die Sprache der Protobulgaren", VAJhb., XXVI, 1-4,1954. , "Eine altaisd Bezechnung fr Kiew", Der slam XXXII, 1,1955. , Die buigarische Fiirstenliste und die Sprache der Protobulgaren, Wiesbaden, 1955. , "Oara, Studie zw Torfciscben RechtssymboHk", (Z. V. Togan Armaan), stanbul, 1955. , "Xwa, der Vo&sname der Hsiung-nu", G4/, V, 1,1959. , "Bigaro-Tschuwaschica, Acht Noten zu den Wolga-BuIgarischen Grabinscriften des 13-J4ihs*. VAJhb. XXXI, 1959. , "Der RhOHmsmus und Lambdaizmus", UAJhb, XXXV, 1964. , "YOWB> und Kwar*, UAJhb, XXXVI, 1965. , Trom the Sabrs to the Hungarians", Hungaro-Turcica, Studies in Honour of J. Nimeth, Budapest, 1976. Prhle. V "Balkanscfae Studien", JCSz XV-XVI, 1914. Peyttaak E. O., "Some Remarks on the Toquzoghuz Problem", UAJhb. XXVIII, 1-2,1956. . The Consonanta! System of Od China", Asta Majr, 1962. Radloft W Das Kudatat bitik /, Petersburg, 1891. , Attsrkische msekriften der Mongotei, Petersburg. 1897; II. Folge, 1899. ~-, (Trk. tere), Sibirya'dan /, 1,1954, II, 1,1956, stanbul. , WrterbucK I, The Hague, 19602 Rassovsky, D., Polovetsi, Sem. Kond. VI1-X1,1935-1940. , (Trk. tere), "Esti Rus tarihinde Karakalpaklann rol", lk, say 57, 59,1937-1938. Rasonyi, L, "Baszaraba", MNy, XXIX, 1933. . "L'Origme de Basaraba*, Ostmiit, europ. Bibi III, Budapest, 1935. . Tuna havzasnda Kumanlar", Belleten, say 11-12,1939. , Treli adatok a Magyar etymoogiai szotrhoz". Nyt. K. 51. Budapest, 1941. , "Sur quekjues categories de noms de personnes en Turc", Ata Linguestica, III, 3-4, Budapest, 1953. . "Lcsrrorns de nobre tem raarroponymie turque", Act, Or., Budapest, XII, 1 -3,1961. , "Lesnoms de personnes irnpratifs ehez les peuples turques", Act. Or. XV, 13,1962. , "Kurnan zel adlan", TKAY, HI-VI, 1969. , Tanhte Turkik, Ankara, 1971. , The Psychology and Categories of Name giving among the Turkish Peoples", Hunga ro-Turcica, Budapest. 1976. Ravendi., Rhat'us-Sudr, nr. M. ikbal, GMS, 1921. (Trk. tere. MI, Ankara, 1957-1960). RisJer, J.C., La civiUsation Arabe, Paris, 1955 [Buna, "slam Medeniyeti" ad verilebilir]. Ritter, H., "Zum test von bn Fadlan's Reisebericht", ZDMG, 1942. Rna-Tas, A, "A Magyar-Bolgr-Trk enntkezes jellege" {Magyar stnene tanulmnyok, Budapest, 1977). Rom, J. P., "La religion des Turcs de l'Orkhon des Vlle et Vllle sicles", Revue de 'Histoire des religons, say 161,1962. Ruben, W., "Milttan bin sene evvel Asya ilerinden muhaceret eden Hindistan'n en eski demircileri arasnda",//. TTKZ, stanbul, 1943.

BBLYOGRAFYA/ 417 , Budhizm Tarihi, Ankara, 1947. Rundgren, F., Teyze und ia, Bemerkungen zu den trkisehen Venvandtschaftsnamen" Oriens, XV, 1962. Samoilovitch, A., "Le monuments turc d'Ikhe-khuchotu", RO, IV, 1928. Samolin, W., "Hsiung-nu, Hun, Trk", CAJ, III, 2,1956. , "A Note on Kidara and the Kidarites", CAJ, II, 4,1957. , East Trkistan to the 12th. Century, The Hague, 1964. Schimmel, A., Dinler Tarihine giri, Ankara, 1955. Schmidt, W., Der Ursprungdes Gotteside, X, 3, Freiburg, 1949. , (Trk, tere.) "Eski Trklerin Dini", TDED, XIII-XIV, 1965-1986. Schubert, J., "Zum Begriff und zur lage des tkn", UAJhb, XXXV, 1964. Schweinfurth, R, "stanbul Suru ve Yaldzl Kap", Belleten, say 62,1952. Shafer, R., "The Earliest Huns", UAJhb. XXXVII, 1966. Shiratori, K., "Sur POrigine des Hiung-nu", JA, 1,1923. , "On the Territory of the Hsiung-nu Prince Hsiu-t'u Wang and his Metal Statues for He>aven-worship", Toyo Bunko, say 5, Tokyo, 1930. Sertkaya, O.F., "Uygurca yeni yaynlar" TDED, XXII, 1977. , "Orta ve Eski alarda Trklerin takvimleri", Trk Kltr, 194,1978. Sinor, D., (Trk. tere), "Ouz Kaan Destan zerinde mlhazalar", TDED, IV, 12,1950. , "Un voyageur du treizieme siecle: Le Dominicain Julien de Hongrie", BSOAS, XIV, 3. 1952. , "Notes on the Equine Terminology of the Altaic Peoples", CAJ, X, 3-4,1965. Smith, G.E., "in the Beginning", 77e Origin of Civilisation, New York, 1928. , Human History, London, 1934. Sobernheim, A. mad. Kalavun. 1952. Solovjev, A. V., "Les embtemes hraldiques de Byzance et les Slaves", Sem. Kond. VII, 1935. Sorokin, P. A., Sociological Theories of Today, New York, 1966. Sorokin - Toynbee., (Trk. tere), Sosyal deimeler zerine denemeler, Ankara, 1964. Spengler, O., Der Untergang des Abendlandes, Heidelberg, 1922. Stein, Au., White Huns and Kindred Tribes in the History of the ndian northwest Frontier, Bombay, 1905. Smer, F.,A. mad. Kimek. 1954. , "Ouzlara it destani mahiyette eserler", DTCF Dergisi, XVIII, 3-4,1961. , Ouzlar (Trkmenler), Tarihleri, Boy Tekilt, Destanlar, Ankara, 1967. Sryani Mikhael., (Fr. tere), Chronique de Michel le Syrien, , Paris, 1905. Szasz, B., "A Hnok trtnete",y4/ri/a nagykirty, Budapest, 1943. Szkely, Gy., "Les contacts entre Hongrois et Musulmans aux IXe - XIIe si&les, The Mslim East", Studie in Honour of. J. Germenus, Budapest, 1974. Szyszman, S., "stanbul Karaylan", stanbul Enstits Dergisi, III, 1957. , "Dcouverte de la Khazarie", Annales: Economies, sociites, civilisaaons, say 3, Paris, 1970. , "O la conversion du roi Khazar Bulan a-t-elle eu lieu?", Hommages 6 A. Ikt-pontSommer, Paris, 1971. Scerbak, A. M., "Les inseriptions inconnues sur les pierre de Khoumara (au Caueasc du Nord) et le probleme de Talphabet runique des Turcs occidentaa*, Act Or. XV. Budapest, 1962. enel, A., Eski Yunan'da siyasal dn, Ankara, 1968. een, R, "Eski Araplara gre Trkler", TM, XV, 1968.

418 / TRK MLL KLTR S&nanov t, "UEtymologie du nom 'Bulgar", KSz, IV, 1,1903. Tatlgren, A. E., "Some North - Eurasian Sculptures", ESA, XII, 1938. Taplamacolu, M., Din Sosyolojisi. Ankara, 1961. Taad, A-,G<5*7*u*/er, Ankara, 1995. Tekin, ., "Mani dininin Uygurlar tarafndan Devlet dini olarak kabul", 77X47, 1962, , "Uygur bilgini Smgku Seli Tutung'un bilinmtyen yeni bir evirisi zerine", 77X4 Y; 1965. , "Metinlere dayanarak Eski Trklerde gebe (= tken) ve ehir (- Hou) medeniyetlerinin tahlili". Edebiyat Fakltesi Arattrmalar (Erzurum), say 3,1972. Tekin,tnA Grammarof Orklon Turlcie, Bloomington, 1968. Tekinda, ., A. mad. Kutuz. 1955. Tezcan, S-, 'Eski Trke Buyla ve Baa sanlar zerine", 77X4 Y, 1977. Thomsen, KM "De Sprache der gelben Uiguren und das Salarisch", Ph. T Fund, 1,1959. Thomsen, VM "nscriptions de TOrkhon dchiffres", MSFou, V, 1896. tTurcica,MSrott, XXVII, 1916. , (Trk. tere.), "Moolistan'da Trke kitabeler", TM, III, 1935. TTrtiry. J., "A. Khazar Isa* raeltsgrr, KSz, IV, 2,1903. Tjescnhauscn, W.G., (Trk, terc.),^/n/oni Devleti tarihine it metinler, stanbul 1941. Togan, R, "Hen-ang'a gre Peygamberin anda Orta Asya", slm Tetkikleri Enstits Dergisi, IV, -2,1964. Togan, 2. V^ "bn Fadlan's Reisebericht*\ Leipzig, ZDMG, 1939 (19682). Tosun, M., "Smer dili ile Trk dili arasnda karlatrma", Atatrk Konferanstan IV, Ankara, 1973. Toynbee, A. h,A Study ofHisiory (Abridged dition), London, 1962. , "Sorokin'in Tarih Felsefesi'', bk. Sorokin - Toynbee, Sosyal deimeler zerine denemeler, Ankara, 1964. Trencscnyi - waidapfel, I., "Danae* mitosza keleten es nyugaton", Studia antiqua, III, 1-3, Budapest, 1956. Tryjarski, E., "A Nole on the Relations betvveen the Pechenegs and Poland", Studia Turcica, Budapest, 1971. -, (Trk. tere). "Eski Trklerin Moolistan'daki arkeolojik eserleri zerine", Trk Kltr Aratrmalar, XVI, 1-2, 1978. Tsai VVen-shen, IJ-Te-y'nn mektuplanna gre Uygurlar, Taipei, 1967. Tserstevens, A., Les precurseurs de Marco Polo, Paris, 1959. Tuna, . N., "Baz iml gelenekleri, bunlann metin incelemelerindeki nemi ve Orhon yaztlarnda birka aklama", TDAY, 1957. Turan, O., 12 Hayvanl Trk takvimi, stanbul, 1941. , "lig unvan hakknda", TM, VU-VIU, 1942. . Trkn deil, Terken*, Trk Hukuk Tarihi Dergisi, I, Ankara, 1944. , *Eski Trklerde Ofc'un hukuk bir sembol olarak kullanlmas", Belleten, 35,1945. , Seluklular Tarihi ve Trk-stm medeniyeti, Ankara, 1965. , Dou Anadolu Trk Devletleri, stanbul, 1971. Turhan, M., Kttr Deimeleri, stanbul, 1951. Tmertekin, E., "Anadolu'da demir a| hakknda", Tarih Dergisi, say 8, 1953. , Beeri ve ktisadi Corafyaya Gins, stanbul, 1962. Urfal Mateos., (Trk. tere), Vakayiname, Ankara, 1962. Uydu, M., Trk-slm Btnlemesi, stanbul, 1995. Vczy, P-, (Trk. tere), "Hun'lar Avrupa'da", bk. Attila ve Hunlan, stanbul, 1962.

SLM - TRK DEVRESNDE TRK KLTR /419 Vmbery, A.,^4 Magyarok eredete, Budapest, 1882. , Der Ursprung der Magyaren, Leipzig, 1882. ,A Trekfaj, Budapest, 1885 [Almancas, Das Trkenvolk, Leipzig, 1885] Vasiliev, A. A., (Trk. tere.) Bizans mparatorluu Tarihi, I, stanbul, 1943. Velieva, D., (Trk. tere.), "Bulgar sanat sayfalarndan", Kazan, say 21,1978. Vladimirtsov, B. Y., (Trk. tere.) Moollann itimai tekilt, Ankara, 1944. Ware, J. R., "VVei shpu on Buddhism", 77>. XXX, 1933. VViIson, C. E., "The Vali Alexander", Asia Majr (F. Hirth Anniversary Volume), London, 1923. VVittek, P., "Les Gagaouzes, 'Les gens de Kaykus'", RO, XVIII. 1952. Yakubovskiy, A. Y., (Trk. tere.), "bn-i Bibi'nin 13. asr banda Anadolu Trklerinin Sudak, Polovets (Kpak) ve Ruslara kar yaptklar seferin hikyesi", DTCF Dergisi, XII, 1-2, 1954. , (Trk. tere), Altn Ordu ve nhitat, stanbul, 1955. Yldz, H. D., "Tala Sava hakknda baz dnceler", Edb. Fak. 50. Yl Armaan, istanbul, 1973. Zajaczkowski, A., "Lehistan arazisinde Trk unsurlar", Trklk Mecmuas, say 6,1939. , Karaims in Poland, Warszaw, 1961. , "Khazarian Culture and its nheritors",4c/. Or. XII, 1961 (Trk. tere.): "Hazar Kltr ve Vrisleri", Belleten, say 107,1963. Zambotti, P. L., Les origines et la diffusion de la civisation, Paris, 1949. Zichy, ., "Le voyage de Sallme, I'nterpr&e la mouralille de Gog et de Magog", KCsA, 1, 3, 1922. , A steppek rei lovsnomdjai, Budapest, 1936. , "Az eurazi lovsnomd mvelts^g kerdes^hez", Budapesti Szemie, 1936. , Magyar strtenet, Budapest (Kincsestr), 1939-

NDEKS
Aba: 195 bk. Apa. Aba, ahs ad: 181. Abakan bozlar: 4,52,224. Abar: 161,162. bk. Avar, Apar. Abares: 160. Abari: 160. Abaris: 16in. Abaroi: 160. Abbas, -cr: 144, 147,155,170, 172, 178, 208, 281,361,362,375,377,378. Abd: 194n. Abdal, -1ar: 383. Abd'ullah't-Trk: 387. Abd'ullah b. 1-Mbrek Trld: 379. Abdullah b. Ziyad: 118. Abd'ullah'l-Ensar: 380. Abd'l-Gaafir, Ebu'l-Fth: 389. Abd'l-Vhid: 380. Abhaza: 191. Aboba: 205. "AcunBeyT: 350n. AbuHayyn:269n,393. Ak medeniyet teorisi: 23. Au: 309. Adriatik: 166. ,4dmm*:18l,347,350. Aemilia: 82. Aetius:75,78,80,81.82. Afanasyevo kltr: 49, 50, 218, 220n, 317, 318,320. Afgan'lar 244n. 376. Afganistan: 51, 53. 63, 66, 85, 86. 149, 162, 283n, 382,388. Afra si a: 34. Afrsyb: 43, 289n. 298, 334, bk. Alp Er Tunga, Tunga Alp Er. AMgrier: 153. Afrika: 34,41,75.89,215n, 224, 274,344. Afar: 154. Agacn: 230. ^adwa:45,200n,290. Agathon: 204. Agu:123. Aguz, az, bk. Uguz Aa-eri: 77n. Aa: 357. Al(Aul): 229n. Afc328. A-hien>"ad":98. AhTlik:375. Ahlat: 398. Ahmedbeyolu, A: 83n, 238n. Ahmet, (Dnimcnd Gazi): 392. Ahmcd, (Tolun olu): 398. Ahmed, Yescv: 382. Ahmcd, (Ykneldi): 389. Ahmcd b. Hanbel: 379.
hu-ps: 383.

Ahura: 312. A-j4:139n. ,4*: 242. Akamani: 283n.

Akathistos: 164.

Akatir,-ler: 72,77,78,249, 331. Akba: 196. Ak-be ?: 242. Ak-Da (Altun-da): 101,34a Akdeniz: 20n, 50, 64, 78, 100, 2M, Z, 31T, 326,351,372-374,381,397. Akdeniz tipi49. Ak Hazar: 77n, 272. Akh.sji.var: 87, bk. Kn-hau. Akhta: 222n. Ak Hum 272. Ak Hun - Eftalirter 53, *, fi, ^ 156,162,268,269,27*, 280, 283a 3Jfc J* 340. Akim, H: 33 7n,

422 / TRK MLL KLTR Ak-tl: 207. Ak-kaan: 200. Akkaya, 78n, 83n, 286n, 395n. Ak-Kpak; 189fl, 272. Ak-koyunlu: 154. Ak-Kuman: 272. Al-Pharabius: 385. Alp Er Tunga: 43, 51, 217, 256, 288n, 298, 350n, bk. Afrsyb, Tunga Alp Er. Alp-eren: 383. Alp Kutlug Bilge, Kaan: 133. Alp, NecnVd-din: 391. Alp Turul: 401. Alta rma: 188. Altay: 320, 327. Altay, -lar; 37, 48, 52, 55n, 86, 95, 99, 108, 114, 118, 146, 158, 187, 216, 220, 224, 288, 300,307n, 320,328. Altay dalan: 48,98,116,117,213,326,327. Altayh, -lar: 45, 162, 207, 228n, 297n, 300n, 312n, 321. AUayl nazariyesi: 50,215,220,250. Altheim, F: 55n, 58, 59n, 60n, 69-82n, 85-89n, 163-165n, 186n, 197n, 203n, 205n, 206n, 2l8n, 229n, 234n, 238n, 243n, 253n, 255n, 260n, 263n, 264n, 268n, 275n, 278n, 283n, 303n, 305n, 311n, 314n, 318n, 320n, 323n, 335n, 336,337,338n, 342n. "Alt eylet": 108,116,119. "Alt ub Sogdak": 119. Alt kse": 253,272. Alt-Ogur: 77,198. AitOuz: 152,198. Altn-aba: 195. Altn (Altun) kurt bal sancak: 105,115, 274, 334. Altuncan: 363. Aitunda: 340 bk. Ak-Da. Altn-da krall: 135. Altun, eli: 135. Altun-ordu: 193,209,282,316. Altun orman bk. Altay dalar Altun-ota: 268. Altun-tepe: 325. Altun Yank: 315. Altuny bk. Altay Dalar Amasya:375. Amerika: 20,27n, 226n, 333. Amga (mga): 328. AmgaKurgan: 322. Amd: 368. mid, bk. Araida (Diyarbakr): 391. Amida (Diyarbakr): 87. mid, Seyf d-din: 380. mil: 368. Ammon, D: 28. Amori-re; 312. Amu-derya: 100 bk. Ceyhun. mul: 390. Amur nehri: 106,186,326. Anadolu: 45, 52, 57, 66, 73,94,155,156,159, 164,168,169,183,184,195,224,280, 331n, 364, 366, 375, 377, 380, 382, 391, 395, 397, 401. Anadolu Beylikleri: 156, 366. Anadolu Seluklu Devleti: 192, 358, 366, 370, 374,392,402. Anadolu Trkmen Beylikleri: 358. Anagaios: 200. Ana-huai: 99n. Ana kltr kalb nazariyesi: 17, 23. Ananyino: 174n. Anastasios: 200. Anatolios: 79,80. Anatolios Bar: 79,287,326. An-u: 98. And-ime: 206n, 279, 302n, 307n, 342n, 347, 350. Anderson, J.C: 57. Andreyava: 169n. Andronovo kltr: 47n, 49-52, 163, 213, 217-220, 220n, 222n, 225, 226, 306n, 318, 320,321. Andronovo tipi: 47n, 163. An rma: 116. Animizm: 302n. Ankara: 159,375. Ankermann, B: 36. An-loen: 99n. An-lu-an: 132. Anna: 196. Anna Komnena, bk. Commena, A. Annales Bertiniani (Frank kronii): 174. An-si: 66. Ant,-lar: 77,163. Antakya: 73. Antalya: 375. Anthropomorfum: 310. Antrgu: 123. Antika: 347. Antikite: 351. Antivari (Civitas Avarorum): 165. Anrvan, dil: 88,89, 100, 101,159, 326. Apa: 125,195,263,273, bk. Aba. Apa (Ta-lo-pien): 105n. Apa, eli: 135,

________________NDEKS/ 423
Apar: 162, bk. Avar, Abar. Apa Tarkan: 114n. Apnnor-Tegin: 335. Apunm (Porom):103n. A-pu-sse: 132. Aquileia: 82. Arab, -lar: 45, 118-121, 142-145, 147, tfft, 169, 170, 172, 204, 208L 229D, 230, 230u, 236, 289, 291, 351, 3, 388,390, 395* , 400, Arabistan: 33,100,215a Aral gl: 53,61,65,68n, 69,70,74,100,102, 110,153,155,162,187,224,317. rm:337,338. Arm-Armazique: 337. rm-ran: 337. rm-skandinav: 337. rm-Sogd-Pehlev: 337. rm-Trk: 337. Arat, RR: 53n, lin, 137n, 150n, 233li, 235, 265n, 270n, 28in, 315n, 316n, 327n, 33fe, 342n,343n,362n,389n. Ares:79,255. Arges: 195. Argn: 230. Argu, topluluk ad: 156. Ang-kan (Ang-han, An kan): 71, 83, 26te. 270n. Ank (arg): 159n. Ar rma: 118n. Arrier49,16,2l7. Aristagues: 286n. Aristoteles: 239. Aristov, N.N: 337. rizl-Mcmuk: 394. Arkadius: 73. Arkadiopolis (Lleburgaz): 79 Arkhimedes: 387. Armaziaue: 338. Arnavutluk: 163,165. Arnegisclus: 78. Arpa: 321. Arpad: 83. Arpad, Alm olu: 176. Arsal SM: 28n, 227B, 228u, 231*. &*, * 239n, 240n, 246u. 249u, 2M. 300*, M4t Arslan-aba: 195. Arslan Mut: 357. Arslan Han: 357. Arslan Han U.: 14.

Ana* m.

Ak-Macar272. Ak (San)Ogun 198,272 bk. Saragur. Aksaray- 375. Ak-soyk; 244. Aksu (Bug): 88,190, 315,325. Aksungur: 37a Aks^fTcr: 366. Akta; 255. Ak-tepe: 325. Ak-tura, kanal: 328. Aliye: 375. Alam an: 74. Alamut 378. Alan,-lar: 70, 74, 77, 84, 95, 104, 162, 163, 170,175,178li, 180,189,214, 290,291. Alanya: 372 bk. Aliye. Alarikh:74. Al'd-din Kala 362,394,398. Al'd-din Muhammed, Harezmah: 363, 367,371,377,400, Al*d-din Muhammed (Kala ailesinden): 377. AJ'd-din Teki?; 149,192,363 bk Teki. Alayuntlu: 154. al-dahhn\ 361n. Aleksios I. Kommenos: 184,185. Alaiad: 260n, 261 n. Alfldi, A: 32n, 34n, 72n, 81n, 83n, 84n, 165n, 226n, 274n, 284n. 285n, 290n, 332n, 333n. al-Hazar: 167n. l-i Burhan- 373n. Ali Han: 154. A1H-Vahid: 380. Alka-evli (Alkabik): 154. Almahg: 149n.391. Alman, -lar; 32,185,196,219n, 291. Almanya: 36, 37n. 163.166,219n, 343. Alm: 208. Alp, -Wc 178n, 347,350,382,383,401. Atpagut: 273. Alp Arslan, Sulun: 363, 375, 378, 381, 383, 389. Alp da|lan: 73,217.

424 f TRK MLL KLTR ArsUn Urgug: 14& ArsUc Tshan eir 155. AnUo'ut-Bcaar: 378. AnoMZ Artam-*, M: 162,16*1,2Q3n, 336n. Artuk Bey 370a -4rt*fc i: 38n. ArtuUu: 191, 992,399, 401 Xf)MUKgn: 27& 217,219a AMfaft fcifaar 2i*. 238, 350. Affadt.394. Asdig Vandallar*. 74 Asen195,294 Asena, bfc. Ama. Asgi 208a. As-shin-na bk A$ww. Ask* 7,122rt Atumapa. O: 397n Aaparuh (Espern): 203. A*-Ttfhaa: 170,178. Afur. -Ur. 21,23,226n, 289a Asya: 34, 37, 41,47u, 48,53,58,60,64,65,72, 74, 79. 83, 88. 39, 95, 104a, 138, 149, 162, 196, 214 219. 221,222,222u 245,255,260, 280, 287, 289, 299, 30in, 304, 306, 308, 314,320, 32&s 333,337,339,344n. Aaya Avadan: 160. Asya HunUrt 45a, 46t 50-53, 57. 58n, 59n. 70, 90, 94, 97, 9S, 113, 130, 139, 155, 157, 203, 2l8n, 219, 221,225, 229.232.234,235, 236, 238, 242, 244, 245. 259, 260, 264, 268, 270-277, 281. 28ln. 282, 283, 285, 286n, 293, 296a, 297a, 302. 304-307, 310n, 312n, 3i3o. 314, 319,321, 325, 328, 330,332, 335, 336,342,344li, 345a. Afat. 332 bk. A$rw. A#W:9. Ask Pupt: 396. Asu; 45, 69,97, 98, 108,109n, tJ1113,129, 145,148, 151,155, 156.168,23n, 232,276, 277,294,330,332 Ama (prense*); 99 Ama bk. Ana. Af-ifc:256. Airet devleri: 295. A-y-te Yan-v*n- M4t. Aaas: 155. A#wra: 325. Asra* b. 'Abdullah al-SuUmi: 144. At;2l4,222n. Al, ad: 222n. At (Bozkr): 2l8n. At (Przewalsky): 218. At cinsleri: 218n, 221,235n. At'tn ehlletirilmesi: 219,220,317. >4r*ufr:222n. y4rtotf6m:221,285,307. At mezarlar: 220n, 222n, 307,317, 318. At renkleri: 285n. ^tefey-127,367. Atabeylik,-ler: 156, 358, 366, 379, 390, 392, 395, 401. Atakam (Ata-kam): 72, 76,314n. /fckr*/fii;302,304. Atalay, B: 260n. Ataman: 273. At Melik Cuveyn: 55n, 149n, 236n, 249n, 255,332n,350n. Atanarikh: 72. Atasoy, N: 319n. Atba: 325. Ate, A: 386n. Athyra (Byk ekmece): 79,273. At: 127. M Atgbegteg":9t Atl, Etil=til: 71n. bk. til. A-tie: 132. Atina: 166,289n. Allacn: 90. Atlas Okyanusu: 55n. Atl-oban kltr: 220. Atl gebe kltr: 214, 216. v4//ifa<///v214,217. Atrak (Atraka): 191. Attaleiates: 183. Attil: 34n, 47n, 70-72n, 73-85, 197, 200, 238, 249, 255, 256n, 260, 264, 268, 270n, 272, 275-277, 279, 287, 292, 299n, 303-305, 306n, 318,323,335, 336, 342, 345n, 363. A-tu-yu: 135. Augusta: 80,169,279. Aul: 228n. Autelianum (Orleans): 81. Avar: \60,166, 336n. Avar, -1ar: 46, 53, 86, 92n, 96, 98, 102n, 158, 160-166, 167. 170, 177, 195, 198, 202, 203, 222, 254n, 279n, 290, 291, 308, 320, 320n, 323, 328, 331n, 336, 345n. bk. Abar, Apar. Avesta: 5n. Avianus, G: 82. Avicenna, bk. bn Sina. Avitohkol: 67,203,332. Avrupa: 22,34, 37n, 41, 49, 53, 57, 66, 70, 72, 80, 81, 83, 84, 86, 89, 160, 163, 164, 165, 184, 195, 204, 205, 214, 224, 225, 245, 280, 284, 287, 289n, 290, 306n, 315, 318, 319, 330,333,335, 336, 339, 374, 390. Avrupa Avarlan: 103n, 160-162. Avrupa Hunlan: 70, 75, 86, 197, 231n, 232, 237, 242, 249, 252, 253n, 254, 255, 257n, 261, 263n, 264, 268, 271, 276, 280, 283,303, 314,320n, 325,330n, 331,336,344n, 345n. Avar: 156. A-vu-: 131. Avusturalya: 27n. Avusturya: 73,83,163. Awares: 160. Awari: 160. Ay (Ouz Han'n olu): 254. Ay-aba: 195. Aybars: 71, 75, 76, 272. Aybeg, Kutb'd-din (Delhi sultan): 389,398. Aybeg, zz'd-din (Msr Trk Devleti sultan): 193, 379. Aybeg, yazar Eb Bekir'in babas: 392. Aydm-olu: 230n. Aydodu Kara-Sungur: 392. Ayguc: 114,115,123,126,263,264,273,293. Ayr-tamoy: 237n. Ay-sabar: 158. Ay-ad?: 275n. Ay Tannda kut bulmsAlp Bilge: 134. Ay Tannda kut butms Alp Klg Bilge Kaan: 134. Ay Tannda lg butmts Alp Kutlug Bilge Kaan: 134. Ay Tannda lg bulms Klg Bilge: 134. Aytegin: 370, Ay tengri: 315. Ayuh: 264,265n. Ayyr'lar: 373. Ayyr Bey: 149. Az'lar: 120,122. Azak denizi: 77,175,200,202. Azerbaycan: 52,73,102,168,169,191,397. Azerbaycan Atabeylii: 191. Azizo:312. Azrak: 395. ble: 228n.

NDEKS/425 Baba'ln: 383. Baback: 213. Baba hukuku: 5a Baba shak: 383n. Baba isyan: 362,383n. Bb- Meshat: 362n. Baba Tahir Uryn: 383. Babil: 21,23,226n,312. Badahan: 149. Bdgjs: 109. Badzinag: 179. Baa: 125. Baga(n): 204n, 205n, 273. Baa Tarkan: 141. Baa Tarkan (Kl-cpr): 145. Ba: 229. Baan: 165. Baatur: 60n, bk. Mo-tun. Badad: 208, 224n, 360, 361, 364, 369, 373 378.38a 390,397,400,401. Badad, Abd'ul-Kaahir: 378. Badad, Abd'l-Ltif: 392. Bahera": 395. Bnila: 121. Bahram pn: 109. Bahram Gor: 87. Bahrm-ah: 395. Bahreyn: 373. Bakath: 198n. Bakht: 383. Baktria:63,66,85n,86. Baku: 73. Balaban: 194,371,394. Balak: 157-159. Balamber, bk. Balamr. Balamn 72,73. Balancar: 178n, bk. Belenccr. Balasagun: 142, 147, 148, 156, 188, 357, 389, 398. Balbal: 151,306,342n. Balar: 181. Balk: 196,322. Balolu brahim: 393. Ba'l, Muhammcd: 393. Balika: 196. Balkan,-lar: 52,53, 57, 73, 75, 79, 79n, 83, 94, 164-166, 182, 184-185, 194, 301-204, 206u. 207,278,291,316,327,343 35t 1. Balkan seferi: 78,304. 2. Balkan seferi: 79.

103n, 201, 307, 343,

426 / TRK MIU KLTR

Ba&afK 10219a. ikarlar 203. Saika? gl: 117,179,188,276. Ballk denizi: 77,170a Bamss-Beyrek: 35Cta Ain. 162,165.204c. BanescK S: 203a Ban& W:94n, 146o,235a,348ft. a/utgfc, 7:137. 153A, 376* Saolamm; 311 Ba r aart: 195. Barak: 196. Barana, Zrya'd-dn: 389 BsrstdofE 153 Ba.r$uthg-keot: 153. B*ftk:149. Baruk Art-Tegm: 37. JS&yffc-368. Bar gun*: WS, 161a. darhebraeus (Efeu War bn'l br); 243n. Bans; 206a. 8ej*,ami-kahir 341. BarsSefc 120,142,277. Bar*, dp; 135. ftsrsbatf. 371 &arshan (Barsga): 148,156. Barsd: 78n Bar3*rfa.2nR, ftirtfci, O. 345B. Bertfw>4, W; 33n, 44, 12in. 139n. 140n, 142n, 4$n> 147a, 49n, 151, 53n, 186, 186n, 22*1, 227n, 229n, 2Mn, 238rt, 262n, 274n, 301B, 306, 307r 316u, 32in, 327n, 342n, 360n;40l Bartucz, L: 47u. Basar- 196, Basar aba: 195-196. Basarabya: 182,196. Basar-oftt: 1%. Baat 71,73,276. fl/<4arl69. Bauieos II: 189 Basad. -iar 97,120,124,129,132,147,376. Bas: 144,373,390. Bastian.A'19. Babu: 282ft. 8a$kac328t Batkn, -lan 175,208,313n, 314. Batarna: 73, 77. Bajtav, I57n-159n. Batan: 180. Bat-Bayan: 203. Bat Asya: 55n, 107. Bat Avrupa: 22n, 291. Bat Got'lar (Vizigot): 72,73. Bat Gk-Trkler: 96, 109, 111, 141, 145n, 147, 168, 179, 188, 203n, 303, 304n, 313n, 315,341. Bat Hunlar: 46, 66, 70, 278, 304, 325, 331, 345,363. Batn'tik: 374,382. Bat Roma: 74, 75,78,80,82,84. Bat Tabgalan: 98,99. Bat Trkistan: 137,161, 326. Bat Trkiye (=Macar lkesi): 45. Bat Weneri: 93. Bator: 181 Battal, A: 393. Battal Gazi Destan: 396. Batu Han: 192,208. Bavendler: 361. Bavyera: 201. Bayan-or: 162n, bk. Moyen-or. Bayan, Hakan: 161,162,163,201. Bayat, Boz-ok kabilesi: 154,230. Bayat (kadm): 309. Bayavur'lar: 78. Bay-bahlc 322. Bayca: 180. Bayhak: 373n. Bayhald, Ab'l Fazl: 357n, 389. Bayhak, Ebu Yala: 389. Bayfaak, Muhammed: 390. Bayn-okto: 126. Bayndr: 154,230. Bayrku, -1ar: 108,120,122,131,151. Bayr-kum: 325. Bayk(Bayk?):177. Baykal gl: 37n, 48, 51, 61, 95, 96, 99, 113, 139,224,328. Bayrakdar (Emr-i alem): 368. Bayur, Y.H: 362n, 371n, 384n, 398n. Bazin, L: 44n, 45n, 46n, 58, 69n, 70n, 90n, 91n, 95n, 96n, 114n, 116n, 119n, 122n, 124n, I26n-128n, I39n, 140n, 150n, 196n, 203n, 244n, 247n, 249n, 257n, 273n, 282n, 289n, 313n, 314n, 335n, 337n-339n, 344n345n. Beal, S: 320n. Bedev: 34-35. Bezizci: 341. Bedr'd-din, air: 394. Beg-or: 115n. Be: 178n. Bagaud'lar: 78. Begav: 380. Begni: 318. Bedili: 154. Be-ii: 270n. Beteginli: 379,399. Be-tun: 60,60n, 269 bk. Mo-tun. Beh: 171. Behmenyr, A: 373n. Behrmah, Fahr*d-din: 392. Bekta'tik: 382. Bela Vedza: 172. Belar (Bulgar): 175. Belika: 78. Belir: 196. Belenoer: 159, 167, 169, 171, 322. bk. Balancar. Belgrad: 205. Belh: 63,66,86,102,144,156,358,390. Belisarios: 200,290. Benares: 384. Bengta: 341. Benzing:J: 52n., 197n, 202n, 209n, 335n. Berber'ler: 34. Berekler: 127n. Beremoullan: 156. Berdaa: 170. Berendey: 196. Berendi'ler: 194. Berke Fakh: 392. Berlin: 36,315n. Bcmtam, A: 33n. Benhelot, A: 69n, 199n, 218n, 219n, 321n. Besarabya, bk. Basarabya. Be-balk: 96, 122, 124, 134, 136, 147, 276, 302, Beseny, bk. Peenek. Besevliev, V: 197n, 202n-206n, 249n, 273n, 306n, 309n, 320n, 334n, 341 n. Be-Our: 77,198. Be-Ouz: 198. Be slle: 136. Ber'tTrk: 388. Be yem: 64n, 279n. Bey (bg, be, b): 60n, 171, 178n, 180, 229, 232,237,240,242,243,268, 275,358.

NDEKS/427
Beybars, Sultan: 193,362,396,372,379,391 Beykent: 144. Beylik gururu: 346,359. Beyzv, Kaadi, ek 380. Bezektik: 315. Bkl: 181. Bigila:80,292. Biktun: 60n, 201 bk. Be-tun. ^.124,125,276^296. Bilge eg'ler. 252. Bilge Kaan: 96n, 110,115-129,141,142,147, 235,249,261,265,303n, 324,341. Bilge Kl Kadir, kaan: 148. Bi-li: 342. Biuk: 196. Bin-Buddha: 135n, 315. Bin-yul: 110 Brn, bk. el-Brn. Bismarck: 126. Bissenus: 179 bk. Peenek. Bistgnt: 370. BUegin (bitekin): 90,278. *ifcg;175,336n,388n. Bitegci (bitigci): 278,357. Bitigtas: 341. Bittigur: 198 bk. Be-Ogur. Bizans: 45, 71n, 74-78, 79, 82, 83, 85n, 90, 92n, 95, 99-104, 109, 157-161, 163, 164, 168-172, 177, 179, 181-185, 189, 195-198, 200, 202-207. 221, 238, 249, 253u, 255, 256n, 260, 264, 269n, 278, 279-281, 286n. 287,290,291,299,303,304,306n, 308,309, 311,319,324,325, 326,327,335,336, 337B, 340, 345n, 347, 351, 364, 372, 377, bk. Fu-lin. Blaskovi, Y: 164n, I96n, 328n. Blada: 71n, 76,79,241n. bk. Buda. Bo(>bo): 382n. Boank (Bu-ank): 157,159,282nBoba, : 165n, 170n, 172a, I74n, 18in. Bod: 227,229,23in. Bodun: 62, 102, 104, 112. 122, 227, 231-231 242,244-246,267n, 283,293. Boa Han: 350n. Boazii: 164,183. Bohemya: 164. Bokug, bk. Bu. Bolu: 117,118,1200,141. Bolu sava: 141. BoleslawI.:181.

428 / TRK MLL KLTR Botu* 8S. Bombati, A: 99, 102, 122n-124c, 131a, UTB, 168, 232, 249B, 25la, 262a, 263, 265u, 270B. 273. 274, 283B, 304n, 315. Bmiracu*: 75. Bono* 164. B<x*fc*5 M44B> 9n-92n, 96A, 97, 101, S8, 247, 269, 282, 332, 344n. Boa: 230. Botfti: 191. BorHan: 194, Bora Han, Mikhaei: 206,2fcc. Boru, babu: 180. Bo$u*\ 7K- 316. osWiy4.B:186n BaSHvrth. C 148, 242, 358, 370, 399. Boy: 62,229,235,238,283, 293,295. flo>wrl62J65,2l>*R. ifcjte: 125,165,204, 205a, 273. Bapta ee Zartan; 243. Boz>*b: 195 Bou:37a Bozar Ha: 149. OZJo;3%. 5aafcr:2l3n. Bozfa.* Aatftoni. 50, 175, 213-220, 226n, 226, 227, 237, 239, 243, 250, 340. 343, 344n, 346,350, 401. BoskKal': 2IK, 219 Scjbri. 42,215,281. Boskurt 254,330; 333,334,350,401. Bazhvt Desuuu: 97,225, 330,332,334. Boz-ok 253a,272. Bgu Kaan, bk ne} Kaan. Bog (Kapgan Kaan): 115. Bog Kaan. i 33-Bo-iaia6r 162. Boidiiug 0 (Bat* Kore?). 103. Bnek: 185. am <5ori); 92,288,331,333. bk. Kurt. Bn-tarkan: 205. Brahmanizm: 383. Brabni: 339n. Brakisefal 47,49-51,163. rw, Af: 256. Britanya 82. Brockdmann. C 154, 379n, 388n. Brosset M: 191, 261, 401. BrunhiS, 1: 177 Buda:76bk.Bleda. Budapete: 321. Buddha: 315. Budist: 103,125,376. Budizm: 34, 88, 92, 93, 126, 133, 137, 261, 280,300,310n, 312n, 314,349. Budun: 231,23in. Bug, nehir: 180. Bug(Kumandan): I59n, 282n. Buga, babu: 166. Bugut: 330n. Bua, ahs ad: 196. Bura Ha, unvan: 357. Bura Han (Eb Ali Hasan): 389. Buhara: Oln, 120, 127, 144, 153, 357, 373, 376,379,398. Buhara Ulu camii: 398. Buhar, Eb Nasr Ahmed: 388. Buku: 230,282n. Buku Cin: 136. Buku Han: 255,350n. Bukuru- 229n. Bula: 180. Bulan: 172,178n. Bulgak (Bulgan): 197n. Bulgar (Bular, Buler, Biler): 197,230. Bulgarlar 52, 53, 57, 68, 83, 89, 94, 122n, 125n, 157, 158, 160, 162n, 164, 165, 175, 178, 182, 183, 189, 193, 195-197, 199-209, 232, 237, 245, 256, 261, 263n, 270n, 271, 273, 276, 279n, 290, 291, 294, 302,'306, 309,311, 313n, 316, 318, 320, 321,326,327, 344n, 345n, 366. Bulgar Hakanlar stesi: 60n, 197, 202n, 203, 332,344, 345n. Bulgar ehri: 208,209,322,323,325,326. Bulgari: 207. Bulgaristan: 77,183,333,342. Bulgarokton, bk. Basileos II. Bumin: 98,99,247,266, 272,274n. Burgar. 194n.. Burgpnd: 74,78,342. Burgu: 152. Burkan: 300. Burma-ap: 321. Burtas-lar: 170,189,208. Bushcll, S.W: lin. Butak, B: 381n. Buveyhner:361,378. Buyruk: 102, 112, 176n, 208, 242, 243, 265, 270,273,276. Buyruk-or. 127n, 265. Bdz: 154. Bke: 313n. Bkli-l (Kore): 103n. B*(bg): 296n. Byk Bulgarya: 68, 83, 169, 202, 203, 207, 208,277,33in, 332,345n. Byk Dvan: 367,369,374. Byk Hun Devleti: 61,63. Byk-kk (tekilt): 271. Byk Seluklu mparatorluu: 149,156, 191, 358, 360,367,374,400. Cabgu: bk. Yabgu: 143n. Caesar (Sezar): 289. Chiliye: (Chihyye): 45,230, 230n. Cferlu: 230n. Caferolu, A: 53n, 141n, 150n, 191n, 194n, 196n, 197n, 222n, 229n, 262n, 263n, 273n, 337n, 339n, 343n, 348n, 389n, 393n. Chen, Cl: 45n. Chz, bk. El-Chiz. Cahun, L: 70. Caldvar: 325. Cambul: 330n. Cmedr. 368. Cmi't-Tevrih: 154,297,299. Campus Mauriacus, bk. Katalaunum. Canard, M: 286n. Carter, Th. F: 316n. Castren, MA: 48. Cat:372. Cebe: 192. CeUliyc (Terken) Hatun: 363. Cell'd-din, Harezmah: 391. Cell'd-din Rum: 383. Ceml'ud-din Trld: 393. Cem ne nehri: 398. Cend: 153,154,325. Cengiz Han: 136,137,140,149,192,291,294, 305n. Ceyhun nehri: 37n, 51,87,100,194, 359. Cezer,Ebi1-zz:391. Chabot,J.B: 400. Chacanus: 174. Chalandon, F: 185n. Champagne: 81. Ch'ang-an: 63, bk. 'ang-an. Chang-chi'en, bk. ang-kien Chao: 64,237,288.

NDEKS/429 I. Chao: 69,312. II. Chao: 69,332. Chao-ch'e, bk. Kao-k. Chao-wu: 100. Chavannes, Ed: S, 64n, 85, S6-89n, 95n. 96n, 98, 100n-105n, 108n, \Om\ 110, 111, 116n-118n, 122, 124, 129n-132n, M, 143n, 145n-148n, 150, 155, 160, 161, 168n, 200n, 230n, 23in, 253, 256a, 263, 273n, 276n-279n, 303n-304, 306-307n, 309, 311, 318n, 328n-330n, 336, 340n-341n, 345n. Chazari: 167. Chenestan Cepetukh=enestan Cepetuh (in Yabgusu): 10in. Chcn&F. T: 25in. Ch'eng-tiku-t'u, bk T'eng-li-ko-to Ch'iao: 276. Chih-chih, bk i-i Chin, bk Tsin. Ch'in (Ts'in): 59,64,91,289,306,308. Ch'i-Ii-fa: 131. Ching-ti: 64. Chin-shu: 254. Chi-y, bk Ki-ok. Chou sllesi: 45, 51, 58, 59,93,99,103,105, 250,251. Chou sllesi, Muahhar 136. Chou'Shu: 97n, 98. Christensen, A: 88n. Chung-hang Yeh: 238n, 240. 283. bk ung-hang Yeh. Chu-t'e-ho, bk. Ts-o'-hou Chn-ch'en: 64. Ch-ch', bk Ts-k: 98. C, uzunluk ls: 327. Cihd:376,377. Cnpenh: 398. Om nehri: 179. Qt: 153. zre: 392. CludianuSy C: 221. Ctauson, G: 44n, 46n, 5n, 53, 58, 58. 60a. 63n, 71, 86, 91, 103a, 113-115, 113a. 124n, 126n, 127n, 199, 229, 231, 231 243, 246n, 247n-248a, 262, 265, 267, 269, 273, 28in, 287n, 292, 311, 313. 314n, 328, 33in, 337,350, 357. Coda Cumanicus: 196. Coda Theodosmnos: 74.

430 / TRK MU KLTR

Cofrnfy* ekol: 27. Cotoradc River: 2R. Comaua (Komanyal; 189. (JHTtnencA; 184n,261a.
<;tf/uta*afl,GSj:339o.

NDEKS/ 431
an-k'ien: 64,331n. ango'lar: 194. ang-p'ing: 114. *ang-sun eng: 105,109. antay, H.B: 102n. ao-u: 117. ar: 207n. ardan: 325. argelan: 325. aruk: 156. aruklu: 154. alalar: 204,345n. avuldur: 154,184,230. avu (abts): 273,367. ek'ler: 164. ekmece: 82,184. ekoslovakya: 163,165,196n, 343. elg: 184. 'en: 105. eng-ti: 67. e-m: 141,145. epni:154,230. eremis: 77,207. erig(eri): 175,28in. erge (ordu hamam): 324. erke: 193,194,366,372. ernigov: 188,189. ernikov. 5.5:49,50. e-se (P'o-fu): 146n. etin, KM; 394n. >fr;358,401. eygen (en): 287n, 401. adr gl: 191. iek, prenses: 169,178,319. iekion: 319. i-j: 65-66, 68-69, 120, 200, 260, 271n, 275, 281n, 324. ifte krallk 211,274. iil, -1er: 96,146n, 149,153,156, 394. ik'ler: 120,132,188. 'i-ki: 107. ina, bk. Ana. ino, bk. Ana. inga, bk. Aina. in eddi: 60,114. i-nu: 332n. i-si lteber: 265. oban (upan): 204n, 273. oban, boy: 180. oban kltr; 213,312n, 313n. oi:140. ogay: 113,322. ol (l?) kavmi: 87. olman nehri: 167,170n, 207, bk. Kama. omul: 156. or 141,142,180,230,266,272,276. or, boy: 180. orlu: 163. orpan Tarhan: 168. oruh: 191. ou-shu: 341. l Pompei'si: 315. u: 52, 65-66, 86, 96, 100, 114, 118, 132, 141, 145,156,187,198,321,334n. bdr 368. ubuku, .A: 382n. uu: 335. ud'lar: 77. ulman: 328n. 'u-Io:108,110. 'u-lo-hou: 106. um: 325. 'u-mi (umul): 96. umpal: 325. ung-hang Yeh: 249n, bk. Chung-hang Yeh. un-tsung: 119,121. ung-wei-hien: 119. uba: 123. uva,-lar: 52, 209, 230. u-ye (iil?): 96. uy-tepe: 325. David II, Bagrath: 191. DavidsRuys, T.W: lin. Davidson, R.G: 166n. Dvud II, Al-d-din: 392. Davul: 268. Dazlak Karol: 291. Debets, G.F: 47n. Debrecen: 195. Decei, A: 195n. Dede Korkut: 242,307n, 334, 347B, 3S0n. Deir, J: 215n, 218n, 223n, 251n, 236a, 257a, 312n,313n. De Groot, MJ: 43, 59n-66n, 70u, 199a, 222n, 225n, 228n, 233n-234n, 236n, 237o, 241a, 249n, 25in, 253n-254n, 257a 259-260n, 264n, 268n, 270n-272n, 275n, 279a, 282a, 285n-288n, 292n, 294n, 296a, 298a, 303n305n, 307n-308n, 312n. 314a, 318a, 324n,331n. De Guignes, i: 58,161,250,333a. Dekkan: 377. De Lapouge: 28. Delhi Trk sultanl: 194, 288, 362,366, 367. 371,377,379,380,383,389,394,400,401. Delhi ehri: 379. Demirciolu, H: 37n. Demir: 224,320,346. Demirin eritilmesi: 224,320. Demirin kefi: 224. Demirin silh olarak imali: 224. "Demir at*: 351. Demir Kap: 128. Demirta: 372. Dengizlik: 71,83,197,272. Deniker, J: 47n. Deniz (Ouz kaann olu): 255. Dent-Mogyeria: 175. Deny, J: 44,206n. Derbend: 89,109.168,169,361. Derehlui: 195. Dergh: 368. Dersler (Sistre): 184. Dervi: 381. Desna: 170. Det-i Kpak (Kpak bokr): 189, M* m 196,209,372. Devdar: 369. Devkhoi Ounni: 85-86. Devlet Meclisi (Toy): 93. 10i 106, 110. 257, 259-261,263,273

Cormesua, bk. Korroesos Corresp&deace Khazate: 173. Oww.A28. Owi MG; 27la, 314a, 349n. Crumas, bk- Krom Hm. Cruamta bk. Krun Han. Orf**, & !&> * Cufce: 367. Cws*r;/: 127a. 228a. Od (Cdank): 325. CuU 176. Cumana: 195. Cumana: 194, Cumann; 185. Cuogarya: 65, 67, 5, 17, 147, 187, 218, bk. Y*n-vasi. Curcta'36!. Ciffcajvrye 87. Cuvevm. bk. At Melik Cuveyni. Cuacan 145 Cuzctai, Mnbac Sirc'd-dn: 389. Cufce-av: 207. CnJ'i'hztktr 372. Gneyd b. Abdurrahmaa i-Murr; 144. Cyciic teorisi' 215n. Cse^edy, K 53n, 66c, 68n, 69n, 7ln, S6n, 87n, S9n,95o,%n, !0n-103a, I09n-lUJn, II3n, 118n, 12Qn, 13in, 132n, 156a, 157n-159n, 162n, 162, 166n, 170n, 17)n, 177n, I87n, ! 98n, 199n, 208a, 209n, 232n, 276n, 3i6n, 329a aba efsanesi' 83. a-aSengn: 117,119. aganyaa: 143. a* 343. aptay, S: i33nf 196n, 3I5n. aatay, T: 248n an Bey: 154. aka: 184n,bk. akan. akan. 184,372. *lap309. alkar gl: 198. anakkale: 224. ang-an: 91.93,99u, 107.133.

Dabusiya: 144. Dd-beg: 369. Da (Ouz kaann olu): 255. Dastan: 169n, 171,194. Dahhn, S: 208n. Daih: 199 bk. Yayk. Dalmaya: 163,166,201. Dandnakan sava: 287,358, 364. DaniUvsky, N.Y: 21,22n, 23,25,26,33n. Dnimendli, -1er: 366, 399. Darir, Erzurumlu: 393. Dark, J: 37,2l6n, 286n, 289n-291n. Daryal: 170. Dvet-i cedide; 378. Davgu, bk. Yabgu: 60n.

432 / TRK MLL KLTR

CH-bakatf: 265-Ds$ Bulgarlar: 303a. Ik$ Buyruk: 277n Diftf 146*. Dutcnm,P:Tl. Dk*r20rj DkPich, E.L: 1?3B. DimcK it- IID Diffuston lumtriyesi: 19. DthSanTar. 373 Difelcvi, Hasan (|air); 383. Dimyat 399. Direkkr: 30ta. Dtnycpcr: S, 72,77,104. bk Dnyepar, Anz, tt 394* Zlfc*t-MY* 368. n? v&tarzuJ<f>f 368. 7MRH |: 368. Dfon-j fcr# 368. flM- Mez&m 368. Dert** ftisaiet 368. Ofevn Se&m*r 368. ZJfV&-j T^m. 368. fvnt Vezarrt 36& /?&*-* i*gWHa TurJr 60a, 119n, l30n. 142n, 150u. 153-IS4n, 156n, 186a, 188, 227n. 229-23JK 237o. 239, 239B, 244, 249a, 253n, 256, 2<6v. 260-262n, 264n, 268n-27!n, 273, 278u, 385u, 286n, 2S8n. 292n. 296n, 299a, 311a, 313u, 314n, 321n, 323n, 327329R, 33i, 335n, 336n, 340n> 343,350n, 35? w, 363n~364n, 369n, 376a, 400n, 40In. DJvrjt399. Diyarbakr: 361,399. Diyorbekrii, ,V; 285n, 319n, 32in, 337n, 340, 344n Dsycpe: 169, 170, 174, 176, 180-182, 88190.200.218. Dnyctter: 176,180,182,188. Dobro: 196. Dobruca;196,203 Dodurga: 154 Docrfcr, G: 44, 45n, 46n. 146u, I95n, 222n, 229n-23B, 233o, 235n, 243a, 247n, 249n, 260, 262a, 263n-265n, 267n-268n, 271n, 273n, 275o-276n, 283n, 299u, 314n, 332n( 343n.357n.40t Dorul, R. 395a. Dou Anadolu Beylii: 401. Dou Asya: 61,65. Dou Avrupa: 53, 72, 96, 158, 165, 167, 170, 172, 189, 194, 202, 208, 209, 240, 291, 316, 326-327,374. Dou-bat (tekilt): 271. Dou Got'lar (Ostrogot): 72, 77,197. Dou Gk-Trk: 105, 108, 131, 268, 280, 307n, 322. Dou Roma: 74,82n, 100,104. Dou Trkiye (Hazar lkesi): 45. Dou Trkistan: 326. Dou Trkistan (Turfan) Uygur Devleti: 136, 137. DouWei'leri:93. Dokhia (yo): 303n. Dokuz-Ogur: 198,200. Dokuz-Ouz: 122, 131, 132, 138, 150n, 150, 152,198-199,230,232n, 243. Dokuz-Tatar: 97,123,132. Dolikosefal: 46,47, 51. Dolikosefal Mongoloid: 47,49. Domimunv 236,236n. Don nehri: 51, 73, 87n, 158, 161, 163, 167, 172n, 175,179,180,188-192, 200, 217,238. Donetz: 180,189,192. Danner, O: 337. Donuk, A: 228n, 257n, 273n, 286n. Doulo: 203. Derler: 154,180n. Drt-kse (bulung): 82n, 10in, 252-254,272. Drava: 205. Dubravica: 76. Dujev, : 204n. Dulkadrl: 156 Dulo (Doulo): 83,294, bk. Yula Gyula. Dunlop, DM: 10in, 147n, 167n, 170n-174n, 176n, 178n, 237n, 242n, 244n, 247n, 249n, 256n, 260n, 275n, 293n, 305n, 31 n, 322n-324n, 328n. DuraEuropas: 72. Durkheim, E: 30, 33n. Durocortorum: 81. Duru, KN: 360n. Dvomik, Fr.; 31 n. Eberhard, W: 37, 38, 45-47n, 50, 52, 57, 58, 64n, 66-69n, 71 n, 86n, 90-93n, 95-97n, lOOn, 104n, 107n, 125n, 130n, 133n, 136n, 139n, 160, 187n, 199n, 215-216n, 2l8n, 219n, 224n, 225-226n, 228n, 231n, 233n, 234n, 236-239n, 241n, 243n, 250-253n, 257n, 261n, 263n, 267-273n, 275n, 279-280n, 284-285n, 288-289n, 297-299n, 301n, 393n, 305-308n, 312n, 315n, 318-324n, 327n, 331n, 332n, 336-338n, 340n, 342n, 344n, 349n, 351n. Ebverd: 395. EbAirs-sf:391. Eb Bekir, tarih yazan: 392. EbDulaf: 156n,310. Eb Hafs mer: 389. Eb Hayyn Tevhidi: 386. Eb Muhammed Harun: 389. Eb Muhammed'l-Mu'tamir: 380. Eb Mslim: 395. Eb Nasr 'Abd'ur-Rahm: 280. EbSadEbu'l-Hayr:383. Eb Salim, Keml'd-din: 391. Eb me: 392. Eb Thir-i Htun: 391, 395. Ebu'l-Farac b'l br, bk. Barhebraeus. Ebu'I-Ferec b. Tayyib: 386. Ebu'1-Gazi: 299n. EbuVzz'I-Cezer:391. Ebu'l-Kaasm: 370n, 372. Ebu'l-Leys:392. Ebu'l-Me'al Cuveyn: 380. Ebu'l-Mu'tamir Sleyman: 380. Ecer, A. K-377n. Eckhart, F: 175n, 279n, 287n. Eckhardt, S: 73n, 79n, 82n, 83n, 84n, 333n. Eckmann, J: 393n. Ecsedy, H: 99n, 103n, 134n, 146n, I76n, 264n, 269n, 326n, 337n. EdDevlet't Trkya: 193,402. Edekon: 79, 84. Edessa (Urfa): 73. Edikkn, bk. Edekon. Edirne: 184,189,205. Ediz: 123,131-132, 134. Efltun: 33. Eftal (Abdel): 87. Eftalit: 86,232n, bk. Ak Hun-Eftalit'ler. Egami, N: 2l8n, 221n. Ege denizi: 184. Ejder soyu: 298. Ejder Tanr: 312,313. Ejder yl: 313. Ekberi'lc 382.

NDEKS/433
Ek-ta: 101,118,322. Ekvator: 27n. Elbe: 165. El-Belzuri-n&n,260n, El-Bclh: 153. El-Beyz, bk. Sangn. El-Birnl-178,187,359, 387,388. El-Chiz: 236,359,388,40in. El-Carrh'l-Hikem: 169. El-Cerrh b. 'Abdullah: 142. Elcezire: 164. Eli-bilge'lik: 278. Eli Ham kitabesi: 177. Eldad ha-Danl-170. Eleges ktb: 176n. El-Hara: 143. El-Hatb: 380. El-Hazar*ul-kh.l.s.:244. El-Hzin: 390. Eliade, M: 300,301n, 308,309. El-drist 138, bk. dris. Elig: 71, 74, 76, 99, 171, 259, 263, 267, 272, 294,328,357. bk. lig. /<g6<g(velahd):270. Elliot-Dowson, M. E: 371. El-Kaaim Bi'emrillah: 360,377,378. Ei-Kat: 398. Ellwooa\ Ch, A: 28. El-Mansr: 170. E!Mvcnll-3l6n,395. El-Mehd: 153. ElMe'mun: 385. El-MesU'l-Melikahye: 361n. El-Mes'd: 391. El-Mes'ud lOOn, 109n, 138, 148, 153, 167, 171,172,257,275,286,305,322. ElMukaddes; 398. El-Muktedir: 208. El-Mustansir Bi'Hah: 362. ElMu'tasim: 155. El-Mu'temid: 178. /CWn;l93n,401. El-Utb: 389,398. ElVask: 178. Emba nehri,: 179,198,199a. Emevvler: 142,144,147,169. Emir: 361. Emtr-i ahr 368. Emr-i asnigtn 368. Emtr-i dd: $69, M9

434 / TRK MU KLTR

mir tJ-tnu minin: 560. Endere: 169a. Endls Ejaev Devleti-. 173; Ea-Nisr fe-dtnUh: 362, 375. En-N&sr MuHsnmcd: 369. Enoh, J 710. Kflver: 395E|ifeai*oo*. 5$. EphtafeSS. 410 KabaUus: 2l&t rt*375,379399. Efdd: i 7? *&fwutf;43(350tt &**/*: 203& >e9V-Aort dEnia. 331. &9m M- U8n. 229R, 243u. 246n, 247B, 292a, 3Ua,3l2.3l3n,35n >*!*: 131, Wl, 263,267,273.276,357. #hU:365 Erk fcapga*. 71 jfi>*Wt24S EftiMttflkh: 72-EnDcnr. 85, 10la. 157, 168, 179, 185, 193, 282,26a,38t Etseftiye (En&entflan) blgesi: 159, 169, fttfz. M 15o 16c,22n, 38u, 33in. Erran, 36i. Etis (Erdem), boy; i 80,230. firo, A.& 273n Eraca 399. Ezafum. 73, 375,393. Btsi K 'Abdullah a>-Kasr 144,145. E*k kurgan: 391 n. 337, 338 m E: 155 18B, 2l8n, 268a, 30in, 3l0n. 312-313, 315o, 325n, 334n, 343n, 398n. Etrsk'ler: 333. Etsin-g&l: 98n. Et-Tabert: 101n, 109n, 118n, 120n, 144,153. Etgen:304n. Eufemia efsanesi: 73n. Euklides: 387. Eurasia: 34, bk. Evrasya. Europid: 47. Exogamic: 228. Extase: 300-302. Eviiya-ata:ll0,147.148n. Evotution nazariyesi: 18. Evrasya: 27n, 34, 37,55n, 83,213, 216. Eymr; 132,154. Eyyub,-ler: 193,379,380. Ezgenti-kadz: 123. Ezgi: 156. Faesulae: 74. Faiben: 185. Falones: 185. Frb: 118n, 388, bk. Karacuk. Frbt: 381,385-387. Farruh: 394. Fars: 230n, 361. Ftih, Sultan: 184. Ftim:361,379. Faust: 21. Fener, G: 197, 204n-206n, 249n, 256n, 279n, 284-285n, 289-29ln, 305-306n, 309n, 312n, 320n, 322n, 324n, 325n, 327n, 334n, 339n, 341n,342n,347n. Feng-u: 114. Fenike: 20,21. Fergana: 66,100,118,143,155,325. Feridun: 43. Ferd'd-dinMes'd: 383. Fert: 185. F*ricA,Jv*;84n,165n. Feodalite: 62. Fevrier,J.G:331. Frat:20n, 72,73. Fndkolu, ZF: 27n, 34n, 228n, 237n, 297n, 348n. Fick, A: 70. Filibe: 184,205. Filistin: 164. Fin: 170,173, 197. Finlandiya: 333. Fin-Ugor,-lar: 38, 50, 70, 71, 77, 157, 162, 167, 170, 174, 176, 207, 219n, 277, 304n, 334. Firavun: 19. Firdevs 334, 394. Fruzbd: 398. Fruz, Cell'd-din: 398. Fruzh:367,389. Fruz Tuluk: 398. Flor, F: 36,220. Floransa: 74. FonksiyoneVci teori: 38n. Frangrasyan, bk. Afrsyb: 298n. Frank,-Iar: 78, 81, 160, 163, 164, 193, 204, 205,291. Franke, H: 90n. Franke, O: 58, 60n, 64n, 92n, 93n, 105n, 107u, 123n, 125n, 147n, 160, 234n, 250nf 251n, 253n, 260n, 264n, 288-289n, 312n, 3l3n. Fransa: 37,165,344n. Freyer, H: 35n, 223n, 228n, 248n, 302n. Frze, W.H: 166n. Frobenius, L: 36,37. Frye, R.H: 118n, 145n, 156n, 273n, 334n. FuChien: 91. Fu-li(Bri): 331. Fu-lin(Bizans): 95Fu-nien: 113. Fustt: 398. Gabain, A.v; 33n, 44n, 59n, 97n, 99n, lin, 113n, 115n, 133n, 148n, 196n, 231n, 233, 247n, 262n, 280n, 285n, 299n, 30ln, 304n, 31 n, 313-316n, 322n, 324n, 324n, 329n, 336n,338-339n,344n. Gagauz'lar: 195. Galatia (Ankara): 73. Galia: 163. Galiya:72,192. Gallianus: 290. Gallus, 5:2l5n,2l6n,217. Ga)ya:74,80,81,82,305n. Gandahar: 110. Gani-Fayyz: 357n. Ganj: 384. Gardz {GerdSzt): 43, 44n, 138, 148n, 171, 174,187,229, 275n, 304n, 331n, 389. Gauthiot, R: 337. Gazdirf: 394. Gazari: 167n.

NDEKS/435
Gazi, Dnimendli beyi: 366,383. Gazne:156,379,387,398. Gazneli,-ler: 156, 358-360,367,370, 378, 3, 389,394,398,400. Gazzfi;361n,380,386. Gazz:400. Geiserikh: 75,78. Geleneki hkimiyet: 248. Gepid'!er:72,77,163,200. Germania: 78. Germen: 70-73, 77, 81, 82, 84, 160; 163,165, 174, 219n, 222n, 226u, 277, 284n, 289n, 291,306n,338. Germanya: 82n, 253n. Gemlik: 372. Gence: 395. Genin: 207n. Geni e: 228. Genose: 228. Gens: 228. Gentry: 62. Geza, N: 71n. Geza: 177. Ghirshman, F: 85-86n. Gibb, HAR: 118n, 121n, 142n, 143n, 145n. Gln, Abdulkaadir: 382. G>i26wKK-47n,51. Giorgi III.: 191. Giraud, R: 94n, 99n, 103n, 113-115n, 117l23n, 125-128n, 231n, 233 235n, 242n, 246n, 263-265n, 273u, 288n, 301u, 303n, 304n, 306307n, 308, 311n, 3l2n, 313n, 335n,341n. Gobi: 50,65. Gobineau, Comte de: 27n. Golden, P.B: 89n, I67n, lTOn, 172a, I7*n, 178n, 203n, 207n, 237n, 242n, 269a. 27&w 327n,332n,336n. Gombocz, Z: 175n. Got, -1ar: 71, 72, 78, 84, 165, 170, 214. 25*1. 255,286n,290,291. Gbl, R: 89n. Gebelik: 215. Gebe kltm: 2H, 350. G teorisi' 36. Gk (Ouz kaann olu): 255. Gkalp, Z: 16, 30n, 34, 35B, 44, 2J4n, 227u. 228n,297n,360n. Gkberk, M: 26n. Gkbnc 375,379.

EsptEulh, 23n, bk. Asparuh B*-Sa;lib: H#n. hs Suhn uia utm 367. Esrter 77. Ef-bor, bk. Asparuh. 41 (i; 27a Eikam (E^karo). 72,3l4n. Eynuma; 224n. Eel-kuzu (Etclkozy 176, 177,180. Ett):71n,76,bk.ll

436 / TRK MU KLTR

NDEKS/437

GfcJoAfcSl. Gk Ttmn: 58,62,172,307-309.311,315,346. Gk TrMer: 35, 4M5, 47n, 52, 58n, 69, 85, 8-89, 94-129, 131, 139, 141-143, 4M48.151, 152, 155, 156, 159, 160, 162, 165, 17, 168, 7M72, 175, 176, 179, 185, 99n, 200, 202, 221, 227, 23in, 232, 234, 236, 239,24* 244,247,249,25in, 252,254, 255, 257, 261, 262n 2*n, 264, 265, 267, 26& 270-27*, 278-280, 282-283, 285u, 287, 289, 291, 293, 294, 296n 297n, 302, 303, 3(H, 306-30, 3ln, 311, M3n, 315, 320, 321, 322, 524. 325, 327-332, 334-337, 339, 341.342344.358,362a, 363,364,366,401. I. Gok-Trk Hkanugr 9S. 113. 130, 131. 152,278*326. 11 Gk-Turft Bakanhfcr 60a, 111, 139, 142, 146.152,180, 246, 265n, 315,322, 345 G&k an o&u: 62,250,251,270. Gekyeitk: 353. Grottmez F 36. Gnt$otrer H: l?3t GrcgDtfwa. 39G. Grefc 21.27n, 63,71, 73B, 74-76, 77n, 78,161, 62,184n. 199,205, 226, 338n. 349. Gtek-Bafctru: 70. Gm&d. F; 148u, 290a, 316n. 319a Grousuet ft 44fl, 46n, 58, 60n, 64n, 70, 87n, 92, 93n, nn U8n, 137n, 16n, 16in, 62n, I64n, I68n, 2l6n, 2i8n, 226n, 256n, 288n. 290n. 31 in. 3I5n, 340nGronbech, K- I86n, I96n, 2l5nr 218n, 22Sn, 234. Gntm-GrTtmajh. 186. Grun-vtAri, A: 316. Gutemn-t Saray: 370,372 CrulAmin: 370n Gum&v, LM: 55u. GKO, bk. Hun. Gundkat 7S. Curuiisailmus. 387. Gupu: 87. Gtt*.. 120,144. Gufgn: 86. Gurtular: 376. Gu-san^ 69,92,135,312a, 324. Guumsoy, T: 228n Glehri: 3%. Gn (Ouz kaann olu): 254.

Gnafcay, Jtf.$:392n. Gney Hunlar: 67,68,98,260. Grcistan; 168,191,192. Grc: 89,186,191,261,401n. Grgen: 153,363,399. Gutoe%/'316n. Gven, B: 33n, 37. Gwolior kitabesi: 88. Gyarmat: 176. Gyep elve: 287. Gyormati: 230. Gyrffy, Gy,: 162, 175n, 176-177n, 180-I81n, 230n, 273n, 277n. Gyula: 176, bk. Yula, ula, Dulo. Hce-i buzurg: 368. Haclu: 230n. Hcib: 357n, 368. Hcib-i buzurg: 368. Hcib'i-huccb: 368. Hal: 184,365,375,377, 380, 382. Haddoru A.C: 55n. Hadrianus: 290. Haig. W: 399n. Hakan: 174,232,265n, 268,272,357,363. Hkan: 395. Hkaniye: 394. Hakik AvarUar: 161,345n. Hakm Sleyman Ata: 382. Halasi-Kun, T: 159n, 196n, 203n. Halep: 362, 399. Hakov, A. H: 207n, 330n. Halhali, A: 370n. Hlis (Hwalis, kali), bk. Kaliz'ler. Halbatt kltr: 37n. Halluh: 148, bk. Kartuk. Haloun, G: 186. Hm: 47. Hambariy kitabesi: 309n. Hambis, L: 59n, 155n, 186n, 193n. Hamdan'ler: 361. Hamdullah Mustavf: 55n, 379n. Hami: 67,137. Hamitton, J. R: 77n, 90n, 92n, 95n, 96n, 110n, 130-I37n, 148n, 150n, 158n, I86n, 198n, 227n, 230n, 23 n, 26 n, 265n, 273n. Hammer, J. v: 43,48. Han: 116, 121, 189, 207n, 253n, 255, 265n, 267,292,367. Han-balg(k): 322,326, bk. til ehri.

Han sllesi (I., II.): 60, 61, 64, 68, 139, 187, 279,288,351. Han, slle (Muahhar): 136. Hancar, F: 49n, 52n, 218n, 220n, 307n. Hn- yama: 256n. Hankah: 381. Hannestad, fC 87n, 89n, lOOn. Hansen, 0:133n. Han-shu:241n,321n. Han-Toy: 262n. Harac: 374. Harezm: 51, 52, 101n, 144, 153, 170n, 172, 177,244,317,387,388,391. Harezmahlar: 149, 156, 192, 363, 365, 367, 371, 379, 380, 382, 383, 390, 391, 392, 399, 401. Haris b. Sureye: 144. Haristan sava: 145. Harmatta, J: 44n, 72n, 285n. Harput:375,391,399. Hrun'urRed: 172. Has: 374,375. Hasankeyf: 399. Hasan Sabbah: 378. Hasan Sencer: 394. Hasanveyh'ler: 361. Hasday b. aprut: 173. Hasse: 370. Haser:m,m. HimFler: 361. Htn: 269,279,320n, bk. Katun. Haussig, H. V: 45n, 49n, 58, 85n, 87n, 10in, 160n, 161n, 162,268n, 273n. Havva: 300. Hayvan slbu: 51, 165, 216, 217, 226n, 318, 340. Hazar: 167,168, 230, bk. Kazar. Hazar, -1ar: 45, 52, 77n, 83, 89, 96, 97, 109, 153, 155, 159, 164, 167-178, 189, 200, 202-204, 207, 208, 232, 237, 238, 242, 244, 246, 249, 257n, 260, 261, 263n, 267, 269n, 273n, 275, 276, 279-281, 291-293, 305n, 311, 313n, 316, 319, 322-326, 328, 331n, 339,344n,366,401. Hazar Bars (Pax Khazarica): 172,173. Hazar Denizi: 48, 53, 70, 85, 86, 89, 95, 100, 146,153,162,170n, 178,199, 207,327. Hazarn: 171. Hazar-i: 167n. Hazar Lcon: 169.

Hazir-h 167n. Heaa\ C: 169n, 204li. Hebdal (Eftalit): 232n. Heftal: 86. /fJkeM.*337. He-lien Po Po: 249,254n, 27In. Hemedan: 361,388. Hemedn (tarih yazan): 391. Hemedn, Ayn'l-kudt: 380. Henning, W5:71n,268n. Henrik: 291. Hephthal-khion: 85. Hephtalit: 86n. Herakleios: 102, 164, 168, 221, 281n, 286n, 291. Herat: 87,109,390. Herodotos: 43,216,289n. Heros'lar: 305. Herrmann, A: 64n. Herrmann, P. M: 136n. Herul: 77. Heysem, Eb'I-Hasan: 389. Hrvatlar: 164,166. Hrvatistan: 163. Hzr Han: 395. Hia-kia-sseu: 139. Hia-u: 119. Hie-li-fa:l31,bk. l-teber. Hien-cin: 90. Htep-hohv): yabgu: 268n. Hilarion: 174. Hille: 362. Himyer: 100. Hin: 145. Hin-u: 114,119. Hind: 21, 43, 49, 70n, 85, 214, 239, 273* 284n, 289n, 298n, 300, 301,312B, 338, M, 370,377,383,384,387,390,395,39$. Hind-Avrupa: 51, 53, 60, 9in, 186. 214, 214 217,224,237n, 306,321. Hind denizi: 100. Hindistan: 53, 54, 57, 66. 85, 88, 93, 94, M. 156,162,194,224,225,240n, 245,30& 3L 366, 367, 371, 374, 377. 381-383, 388. 394, 397,399. Hind-ran:217,306,358n. Hindu: 371. Hinduizm: 34. Hind-Trk: 334n, 379,395. Hipparion: 218n.

438 / TRK MLL KLTR

Hrkanla (Gurgin): 86. Mn% F: 57, 61a, 64n, 70, 95n, 114n, 199, 234n,2fiG,275n,281n. Hram, halife: 143,144. Hwe-<s*ng: 88,111. 3Q3n. 315,336n, 340. Hnmg-nu: 51,58-59,62, 70, 71, 6. H-ye-vu; M. Hooend: 143. Ho-ehjeb (O-k'uc)' 61,199, bjk. Ogur. Ho-drtn:251 Hoo:l37. Hodmkay A: 286n. Hoei-ho: 136. bk. Uygur. Ho-hanyeh; 65,66, 260,275,28in. 308. Ho*tf.l99,bic.OguT. Ho-Kfi-ping: 65,288. Ho-h: 111,131. Ho-naa: 91,93. Honthnr 373. Hon^lj92. Hong I: 93. HoEgrots: 175, bk. On-Ogur. Hooria:80,279 Honontus, j: 77. HoopsJrlO Ho-pei: 116Horasan 85,110,119, 142,144,149,155,358, 359. 361.370,377,3glB 382,383,389. Honc, ff- 369n, 37ln HotvtH, T: 165n, I66n, 215n-2l7n. Ho-sa: 134. Ho-sa-na. 110. Ho-$ang: 138. Hotcn:67,88,100,109. Hoti: 67. Ho-todzsi-si, bk. Yu. Wix0 369n,39ln Hou-Han shu: 3l2n. Hou Ymg: 238n Ha:69,92,249. Haceti Yen-f o, bk. ir Yen~t*o. Hac--fai.bk. i-teber Hsien, bk. Bilge. Hsien (Bige) &$. 272,276. Hc>-bi: 157 n. bk. Scn-pi. Hs-hai: 98. Hsiung-nu, bk. Hhmg-nu. Hu, arlk ls: 116,327 Hu, mparatorie* 93. Hu, urug: 131 Hua(Hoa):85. Huang-ho: 50,91,98,113,114,131,187,351. Huan, W: 101n, 104n, 105n. Huastuanift: 315. Huei-ch'ao: 104n. Huei-ho: 130,137, bk. Uygur. Huei-hu: 130, bk. Uygur. Hui-lin: I03n. Hulagu: 379. Huldin, bk. Uldz. Hm, bk. Umay: 302n. Humrveyh: 398. HumbacK H: 86n. tfu*;59,85. Hun,-lar: 34n, 52, 53, 55n, 58, 59-89, 91, 95, 97, 99, 113n, 132n, 151, 160, 162, 165, 167, 175, 187, 197, 198, 200, 202, 207, 219, 221, 225, 230, 231n, 233n, 234, 237, 240, 242, 244, 245, 249, 250, 252, 253, 255-56, 257n, 259, 260, 264, 267-269, 271 n, 275-280, 281-282n, 283, 285, 287, 288, 290, 291, 294, 302-304, 307,308, 311, 312n, 318, 319, 320, 323-328, 330, 332, 335-337, 340n, 342, 344, 363. Huna kiral: 88. Hung, bk. Hun. Hungaria: 177. Hungarus: 175, bk. On-ogur. Hunimund: 72. Hun-Kurt (=Hunwulf): 331. Hunor(Hun-eri): 175. Hunor-Moger: 83. Hun selm: 320. Hun tra: 320. Huntington, E: 55n. Husrev I., bk. Anrvn. HusrevII.:164. Husrev Dihtev: 371,394, 400n. Husrev Pervz: 109n. Huttal: 144,155. Hu-tu-ko (Uturgur): 131. Hu-vu-su: 131. Hu-yen:264,276. Han-tsung: 124. Hyu-pu, bk. Kopuz. Hz. Ali: 395. Hz. Hamza;395. fduk- 303. WuAr^n:236n,303. Iduk-kut, ehri: 137, 315. Iduk-kut(dikut): 137,149,249n, 267. Igrafc 156. Ildz (Yldz), bk. Uldz. Ihmga: 278. /mjfc176,273. inal: 273. I-nan: 131. ir (yr): 342. Irak: 52,72,94,378. Irak Seluklu devleti: 362. Irak- Arab: 362. WkKrfg;309n,315. Ik gl: 65, 96, 99, 117, 120, 122, 156, 179, 187,322,325,337. bn Abd'z-Zhir: 392. Ibn Battta: 262n. bn Bedr: 388. bn Fadlan: 153, 171, 208, 229, 237n, 247n, 249,261n, 270n, 305n, 310n, 318,322,323. bn Fadlan Seyahatnamesi: 292n, 305n, 306n, 313n,320n,328n. bn Fndk: 373n, 391. bn Haldun: 27n, 33,34. bnHassl: 391,400,40in. bnHavkai:153,172. bn Heysem: 386. bn Hurddbih: 43, 153n, 156n, 171n, 186, 187. bn Kadi ohbe: 392. bn Mhenna: 393. bn Nccb'ul-Vst: 386,390. bnRusta: 174,275n, 322. /6/ffj<*:385,386. bn Sina: 385, 386, 388. bn eddd: 392. bn't'Tevtz: 288n. bnTrk't-Cffi:3&l. bn'l-Adtm: 361n, 363n, 371n. bn'l-Arabt, bk. Muhyiddin. bn'l-A'sam'il-Kj: 121. bn'l-Cevzf: 391. bn't-Esr: 43, 109n, 120n, 144n, 149n, 153, 188,192n,361n,392. bn'l-Ezrak: 392. bn'lFakfh: 44n. bn'lHabbnye: 395. brahim Ynal: 359.

NDEKS/ 439
brani: 172. -Asya: 53,61, 64,67,85-86, 88, 92,9S^n, 100,132,134,136,142,239,277,312a, 324 326,376,391. -bakan: 265. -Bulgar'lar: 203. 'buymk: 265,213. -'eng: 108. -ds (tekilt): 271. -il: 146. irg-boyla: 205n. irg kalabur. 273. me-d(y)eme: 256. di: 235n, 309. di-kut, bk. Iduk-kuL di-kut (Basml hkmdar): 97. di-oksu: 94n, 102,235n. drs, 189. gor: 181. gor, knez: 190. dir: 154,230. khe Khot: 124n. "ki nehirarasftipi: 51. ki'li tekilt: 224n, 252,253,271,272. ki Yimek: 188. kta: 370,37in, 373,374. // (il)'. 59,65,71n, 91,102,181,227,231-2% 237n, 238, 241, 246, 253, 268, 294. 295. 349n. lk: 357. l Arslan: 149. lbeg: 181. IDeniz:192,397. lDenizli'ler:395,399. lek: 71,77,83,272,276. l-ebi: 271. . -etmi (yabgu): 115n. letmi Kuthg Bilge: 145. etmi: 256n. l-han: 268. lhanl: 255n. l-Hakanhk: 277,296--; 267n. li: 117,141,149,157,376. % 7in, 99n, 178u, 256n, 2S7, fcfc Ekg. lig (elig) kaan: 99n, lig-er: 157. lig Han: 358. l-kagan:99n,267n. llig:71n,bk.luj-

440 / TRK MLL KLTR #-*/ fe/gin): 23in. bnen: I7n, 173. tmova 328. m'tfNcm: 387. ovsyski: 70. l-orgm: 271&&r&r: 124, 129,131, 208, 231, 263, 265-266, 267,273 llterit: 114-11*. 123,125, 127n, 131,150,151, 246,247F256o,322. Vrgg: 256a. f-tuttnu: 256n, 399. mperium: 236,258, 293 nat(fcet): 358 nan: 10& /fl^ /<; 227a, 229n, 240n, 244u, 246n. 279n, 285a, 297-300n, 302-304o, 308n, 33ln, 332a, 334n, 338u, 347n f 40ln. inan: 401. JWu:t25,273,35S. nsnu apa yongan larkan: 265n. inas-beg; 240n
Ir.aocu Tarkan: 155.

NDEKS/ 441 rti: 48, 61, 65, 120, 139, 155, 158, 187, 188, 199. sfahan: 361,390,397. sfahan!, md'd-din: 391. sfendiyar-olu: 230n. sficb: 398, bk. Sayram. sfizar, EbMMuzaffer: 390. shakb.Kndck:178. skandinavya: 82,171,173, 326, 337. skender: 63,181,289, 335. skender-i sn: 367. skenderiye: 85,88,388,399. kil: 178,208. skit, -1er: 43, 53, 100, 214, 216, 217, 222n, 226n, 334,336,337n. skit nazariyesi: 216,340n. skitya: 82n, 253n. slv: 21n, 22n, 45, 70-72, 77, 81, 89, 157,160, 163-166, 173, 178, 193, 195, 197, 200, 204, 206-208,222n, 228, 239, 240, 277, 291, 293, 299,305n, 328,372. smail Cevheri: 388. smail Curcn: 391. smG'iik: 379. spanya: 72,80,382, 385. sparta: 289n. spir: 191. srail: 43. stahri: 157,171,172,237n, 247n, 322. stanbul: 82, 100,163,169, 173,177,182,184, 200-202,204,205,206, 291,306n, 401. stemi: 88, 99-104, 146, 266, 272, 274n, 306, 322, 326, 337n, 338n, 340, bk. Slembia, Silzabulas, Silzivulas. sve: 170n, 173. a(iad, ian?): 275n. bara, Hakan: 98, 105, 106, 249n, 251n, 268, 320n, 324,344n. bara(Esperi?), bk. Asparuh: 203. im: 61,158,187,188. skan: 325. sraf Dvan: 368, 394. t-aba: 195. talya: 7375, 81, 82, 84, 163, 196, 200, 201, 209, 333. til Bulgarlar: 170, 181, 183, 189, 192, 193, 203, 207,208, 237n, 249,322-324,345n. til nehri: 71n, 72, 77, 158, 167, 187, 199, 207, 208, 326, bk. Atl, Etil, Til, Volga. til ehri: 171, 172, 178, 324, 325, bk. Han-bahg. tler, eli: 189. -yan: 128. vanov, P P: 194n. vanko: 196. vane Orbelian: 191. volgi: 328. z, F: 396n. zgi, : 136n, 137n, 215n, 242n, 25ln, 252n, 279n, 326n, 343n, 376n. zgil'ler: 122. zmir: 184,372. znik: 195,372. zzet, M: 15n. Japon: 20n. Jaworski, J: 302n. 7Agu:168n,bk.Yabgu. Jeli, L: 70. Jen-mei: 135. Jen-mei (l.nin kardei): 135. Jensen, H: 337. Jenuye, bk. Tanhu. Jen-yu: 135. Jettmar, K 52, 53n, 213n, 216n, 218n, 220n, 317n. Jisk L: 741n. Jirecek, K: 166n. Jirmunshy, V. M: 153n. Jnagopta: 103n. Johannes: 75. Johannes, piskopos: 166. Jordanes: 47n, 77, 255, 286n, 303n, 305, 306n, 335, bk. Yordanes. Jo-tan: 103. Juan-juan: 55, 86, 89, 91, 92, 97-99, 158n, 160-162,269,301n,345n. Julia Alpleri: 82. Julicn, St: lin, 237n, 327n. Justinianos : 159,163,290. Justinianos II.: 169,204. Justinos: 163. JustinosII.: 100. KaadV-kudat: 369,380,395. Kaadirtlik: 382. Kabar. 230. Kabar.-lar: 157,176,178. Kabil: 88. Kabuka: 180. Kaar: 156. Kadtasker 369. Kad Burhneddin: 156. Kadrgan dalan: 102. Kadis-hun: 87. Kadisiya: 87. Kadlec, K: 247n. Kafesotu, / 45-48n, 53n, 79n, 14&-H9n, 154n, 155n, 156n, 16te, 184n, 192B. 205Q, 230-231n, 247n, 25in, 256a, 262n, 298c. 314n, 334n, 349n, 357u, 358n, 362a. 363, 369n, 370n, 372n, 389n, 400a, 40in. Kafkaslar: 53, 69, 73, 77, 85 92a, MH* lift 157-159, 163, 166-169, 175, 178, 185, 189, 191-193, 200, 207, 215u, 217, 328, 345B, 372. Kafkasya: 72,89,102,104,161.170,202,203, Kaan: 102,103, 108,111, 114,120; 128,129, 131, 134, 136, 139, 141,142.145, 171, IH, 178n, 232,235,243,246,267,277. Kahire: 372,379,399. Kky'ler: 361. Kala,-lar: 156,371,377,395. Kalavun: 193,366,372,392. Kaide: 21. Kalizler.178,244. Kalka: 192,194. Kalmuk: 316. Kam: 301,314. Kama: 171,207,209, bk. bbnan Kampus Mauriakus: 81,277, Ut Kat*iaum*ci. Kan: 261. Kan-ou (yer ad): 135. Kan-ou, Uygur devleti: 92,135-137, UT. Kan-ou ve Tunhuang Uygurlar: 136. Kan-u:124. Kandk, eli: I62n. Kan:229. K'ang krall, bk. Kang-k. Kanga'hlar: 121. Kangar:180,23O. Kang-k: 51,65,86,118n, 190u, 217.334a Kangl: 149,155.192,363,371.391. Kan gtme: 292. Kaniska: 283n. Kan-savcv I62n. Kan-su: 50,57,60, 92,97,114, lif. Ot, IX 134,135a, 217,312a, 324. Kan-su Uygurlar: 135.

fnan Yobgu.401 nd nehri, bk. Scyhun TV-Avrupa; 50. fndo-Germen: 2187 220,224n, 226n, 305, 338, 321. rtdo-Germen nazariyesi: 217. tado-rnt 84,337. ndeoezya: 20,34. ndi*- 20n, 53, 372,377,388. aekicT gl: 114,150. nei vBg) Kaan: 116-118,123,131,257. ngiltere: 29n. osirantsev: 70. na Otonu.- 394. po: 180. pek yoir. 64, *M, 100,101,326. ran: 43, 47, 51-53, 57, 64, 66, 71-73, 77, 85, 87-88, 94, 95, 100, 102, 109, U0. 119, 127, 156o, 158, 159, 162, 163, 167-168, 177n, 180n, 206-207n, 214, 215n, 217, 269, 273n, 277, 234c, 2*9-291, 298, 300,301, 303, 306, 312, 3l7n, 326, 337, 338, 345n, 360, 367, 377,382,383,395,400. ran-Tran. 43,119,334. ren 169. rnek: 7i, 83.197, 200,203,345n.

442 /TRK MLL KLTR

NDEKS/ Kara-Kalpak'lar: 194. Kara-khop: 137, bk. Hop. Kara-Kpak: 189n, 272. Karakoyunlu: 156. Karakum (Mverannehir'de): 155. Karakum (Ongin): 58,113,259,302,312,322, 324n. Kara Kuman: 272. Karakurum: 61. Kara-korum: 304n. Kara Macar: 272. Karamanltolu, A. F: 249n, 270n. Kara Mehmed: 242n. Karan: 230. Kara-Ogur: 198. Kar a-ordu (Kuz-ordu): 148, 242n. Kara Osman: 242n. Karasu: 73. Karasuk: 52. Kantk kltr: 52. Karaar: 92,128n, 315. Karatay: 392. Karaton:71,74,242n. Kara Trgi: 120,121,142,145,272. Karay, din: 173. Kam-yol (=kanun, hak): 309 Kara Yusuf: 242n. Kargan: 225. Kargan: 124. Kargu: 287. Kanzmatik hkimiyet: 232, 248, 251, 256, 257, 271,275,276,293,365. Karkn: 154. Karlgren, B: 57. Karlk: 146. Karluk: 230,376. Kartuk, -1ar: 89, 96, 111, 121, 124, 129, 132, 134, 137, 138, 140, 145-149, 152, 153, 155, 156,179,187,232, 263n, 268, 271, 325, 326, 328,366,394. Karlukh: 148. Karmatrier. 376,384. Karnak:153,325. Karoldu: 177. Karolus Magnus (=arlman): 164. Karpat'lar: 163,180. Karpilio: 79. Karsus: 77. Kartaca: 164. Kartal (turul?): 299n. Kanalck?, bk. Omurtag: 205n. Kartsag: 195. Kast sistemi: 239,384,385. Kas (yada ta): 304n. Kaan: 207. Kgar: 66, 67, 88, 92, 98, 100, 110, 137, 142, 155,156,328,357,358,376,389,398. Ksgarl Mahmud: 43, 44n, 90, 137, 153, 154, 179, 188, 240, 260n, 299, 335, 336n, 350n, 357,363,394,400. Katalaunum: (Kampus K): 81. Katatn: 183. Katavan: 149. Ktib'us-sr. 369. Katm: \ 78.bk. Hatun, Kavad: 88. Kavimler G: 72, 74,78,84. Kavurd: 375. Kayal: 190. Kayahg: 149,391. Kaydu+m: 180. Kay: 154,230. Kaynda: 325. Kayseri: 159, 375,399. Kays-Rz:391. Kazak: 198. Kazakistan: 50, 51, 53,65,68,86,118n, 158. Kazan Hanl: 209. Kazan nehri: 209. Kazan: 196,207. Kazar: 157,167n, 230, bk. Hazar. Kazvin: 378. Kebr: 384. Kedrenos: 182. Kegen: 182. Kei-li: 131. Kelt'ler: 74. Kelteminar kltr: 317. Kem nehri: 120,323, bk. Yenisey. Kemah: 399. Kemerce: 144. Kenek: 156. Kengeres: 121, 142,180n. Kenges: 260n. Kengei: 279. Keng-ku:\2\. KengTarban: 118,180n. Ker: 176. Kerbalg: 181. Ker: 104. Kerm: 204n. Kermen: 325. Kermencuk: 207. Kermikhion: 87. KerrmHk: 370. Kerulen:97,114,l3Z Kervan yolu: 142, bk. pek yolu. Kei: 230. Keszi: 176. Ke: 119. Kean: 184. Kemir 70n. Kemir vakayinamesi: 88. Kevbn, Ebu'l-Kaaam: 359. Keyhusrev. n.: 381. Keykubd I, Al ud-din: 381. Khagan, bk. Kaan Khakan, bk. Kaan: 86. Kharkov:208n. Kharlukh: 148. Kharothi: 283n. Khartes: 185. Khazaroi: 167u. Khersones: 172,18Z Khfakh: 185, bk. Kpak. Khoa-lit: 100,177n. Khop: 137. Khun bk. Hun. Kfak: 185. Kl: 59. Kl Artan I.: 381. Kl Arslan II.: 366,375,381. Kl Tamga Han brahim: 388. 394 Kmz: 72,319. Knk: 154,230. Kpak: 185,188,193, 279B. Kpak (Kuman), 4ar 149,154.155, 1-2*3. 186-193,195,209.232,261,37L JJX Kpak Bozkr: 240,372, 392, bL Defri af ak. Kpak-Uran: 366. "Krat skitler": 53.216. Krgz: 279n. Krgz, -lar: 48,65,96,99.103*. I W, 13* 117, 132-134, 139-140. 141, 148, m 228. 231n,344. Krm: 104, 170,172,173,17* I* WB L 192,196,328,33lu Krehir: 375. Ktrztolu, F: 192n.

Kemi, E: 26. Kanuni hkun**: 248,257,293. Kanun Sultan Sleyman: 362n. Kaoch'ang: 98n, I37n. Kao-cung: 71. KaokMer: 95,130,336. Kao-ti:61,285n. Ka0-m:l7,286n. Kmpah Medeniyet teorin: 22,23. Kapan (**Xap%un)t unvan: 180,230. Kapan, boy. 180. Kapanda-ytiv 220a Kapsan: 10,273. Kapgao: 114-119, 121-123, 125, 126u, 131, m* 146, 232, 25in, 257n, 272, 278, 280, 293,327. Kaptan, M: SSOa-Kappodokta: 73. Kapukm: 90. Kara 242. Kara, ahs ad: 196. Kara Arslan, Fahrd-dn: 391. Kara Artan, md'd-din: 391. Kara-baigasun; 132,322. Karo-baigasun kitabesi: 133c, 134. Karaba; 239. Karabay 180, Kara-bodun: 241. KaraBulgar. 198a, 200,272. Karaca: 181. Karacak (Firab): 153,325,385. Karacuk dalan: 153,155. Karacaya 178. Karada. 118. Karadeniz: 52, 53, 72, 77, 83, 95, 101, 104, 155r 159,164,167-169, ITOn, 171, 175,180, 182, 188, 192, 194, 196-198, 201, 216, 276, 327,328. Kara-ev (Kara-blfc): 154. Kara Han; 148,242n. Kara-Hanl,-lar. 90, 138, 148, 149, 152, 156, 88, 232, 240n, 263n, 265n, 334, 357-360, 363, 365, 370. 376, 379, 380, 389, 394, 398, 399 Kara-Hazar:178n,272 Kara-Hitay: 137,140,149. Kara Hun: 272. Karaim'ler-173. Karaim Klnanlar: 173. Kara-tni: 146.

444 / TRK MLL KLTR

INDEKS/415
99n, lOOn, llOn, 159n, 161n, 162, I63n, 165n, 166n, 222n, 226n, 238n, 250n, 260n, 261n, 264n, 279n, 282,n, 291n, 299n, 306n, 307n, 312-314n, 318n, 320n, 323n, 331n, 336n, 343n. K'o-lo: 99,103,104. Ko-lolu:146,bk.Karluk. Koman: 185. Komenton: 260. Konfuyus: 251,270,314n, 349n. K'ong-heou: 343. Kongo: 344n. Konstantia: 76, 78. Konstantia ban: 76,78. Konstantinos IV.: 203. Konstantinos V.: 169,204. Konsl: 75. Konya: 159,375,381,400. Koppers, W: 36,37n, 48,53n, 220,224. Kopuz: 343. Korakn: 90. Kore: 61,136, 306n. Korkmaz, Z: 396n. Korkut +an: 180. Kormesios Han: 206n. Kormu (Kunn): 206n. Kortan: 180. Kortepeter, C. M: 215n, 218n, 243n. Korum (kale): 204n. Kosmas rkopleustes: 85,88. Kossnyi, B: 184n, 194n. Kosay, H. Z: 43. Kotrag: 203n. Kotuz: I93n. Kotuz, Sultan: 193,372, 379. Kotuz (sorgu): 268. Kotuz (kutuz, kuduz), kadn: 119n. Kotvicz, W: 303n, 342n. Kougkhas, bk. Knhan. Kourt (Kurt): 202. Kowalski, A. P: 208n. Kowabki, T: 45n, 195n. Kovratos: 344n. Kozak teorisi: 34n. Kozar. 167n. Kozan: 174. Kozarin: 167n. Kozarov, G: 247n. Kozmin, N. N: 127n. Kbrge: 268. Kgmen dalan: 116,119,120. Kk-ayuk: 240n, 265n. Kk-bri: 333. Kk, eli: 162n. Kk-sagun: 273. Kk-Trk: 94,102,235n, 253n. Klemen Devleti: 194n. Klemen sultanlar: 54n. Kln: 36. Knek: 190. Kni'lik (adalet): 247,292. Kpek klt: 332n. Kpek efsanesi: 58n. Kprl, M. F: 46n, 193n, 226n, 243n, 247n, 249n, 273n, 275n, 299n, 332n, 342n, 357-358n,382n,391n,396n. Krms: 300. Ksemihal, N. : 27n, 28n, 30n, 32n. Ksenci: 166. Kten: 192,195. Kvrg: 268n, 342. Kyl kltr: 62, 213, 215, 238, 239, 241n, 293, 324, 349n, 350. Kaymen, M: 69n. Kymen, M. A: 149n, 240n, 357n, 366n, 374n, 390n. Krakovsky: 208n. Krader, Z,:213n,244. Krandzalov, D: 206n. Kremlin: 174, 204n. Kretchmar, F: 333n. Kroeber: 23. Kroraina krall: 284n. Knm Han (Kurum Han): 204, 205, 206n, 247,249n, 306,309n, 334,342. Krumes, bk. Knm. Krumesin, bk. Knm. Krumi, bk. Knm. Kmmos, bk. Krum. Kuad'lar: 73, 74, 77. K'uai-t'i: 224n. Kuban: 101, 158, 170, 171, 175, 176n, 179. 189,191,192. Kubasar: 191. Kubcr: 203n. Kubrat: 72. Kua: 65,68,88,92, 98,137,141,328. Kudame: 138, bk. Qudama. Kuday: 300. Kuds: 73. K'uei:91. Kuei-u:114,117. Kfe: 144. Kuku-nor: 110. Kul: 2391 Kula:244n. Kulca: 149n. Ku-lun-vu-ku: 132. Kuman: 186. Kuman (Kpak), -lan 42,5* 9.96,155, l*. 181-196,198, 199, 238, 261, 279, 28, 2W, 291,306,316,328,332,344*. 378B. Kumanos: 185. Kumeri: 230. Kmez: 143. Kun, bk. Hun. Kun: 185. Kun, kavmi: 187,188. Kunduz: 86n. K'unghou: 342 Kung sistemi: 252n. Kun-mo "Kuntn (Kun-be) 117. Kurut, A. N: 2in, 45n, 12in, 169B. 172a, 17ta. 179-180n, 182-I95n, 199n. 203-20**. 208* 209n, 230n, 231n, 260n, 278a. Kurat, kurgan: 299. Kurbustan: 300. Kurday: 337,338. Kuridakhu: 33in. Kurak: 71,73,276. Kurt, bk. Br (Bori). Kurt, Bulgar han: 202,203,345a. bk Kuhrac, kuvrat, kuvratos. Kurtak: 72. Kurt ata: 95,298,33a Kurt bal sancak: 107. Kurt dalan: 331. Kurt efsanesi. 58n. 187. Kurt nehirleri: 331. Kurt suyu: 331n. Kurt tepesi: 331n. "Kurt oyunu", bk. Turun kdcakt. Kurtkan,A:27'2&D. Kurtuba: 173. Kurultay (Khurtai) 262. Kurum Han, bk. Krum Kar Ku-sie: 342. Kuan: 86,284o. Kueyr, Ebu1-K*anm: 380 Kulaguk 123.

Ktan: 189. Kz*: 154. Kzl: 196. Kzl Ahraedlu: 230n. Kzldeniz. 372. Kml-kum: 118. Kidarita: 85n, 86. Kiderti (Kidirti): 85n. Kieh-litu-fa:l29. Kie-kasse: 139. Kie-ku: 139, hk. Krgz. Ket, M: 195n, 396a Kie-ti: 18,1 liften: 67. Ke-e, bk. Kr-ad. ICi-ku: 1. K*i-Ii-fa:131,bk.Meber. Kifikia: 73. Kimek, -ter 153-155,180,187,188,304n, 371. KVmia: 106,109, 336n. Kingan: 48,102. Ki-ok (Kok?): 63,64,240,249B, 283n. K*i pi: 132. Kirman Selukludan: 375. Kiselev, S. V. 49,50,52,219. KisKunsg:195. Kisihk (insanlk): 247. ICi-Un, -1ar: 55, 97, 99, 103, 108, 114, 116, 124,127,136,139,140,187,188,2l5n. Km Tang-shu: 114,132,151,307. Kiu*:372. KiuwuTai:130. Kjyef: 167, 170, 174, 178, 181183, 188-190, 194,279,291. /wtfce,/:48,58,70. KJjastomy, S. G: 98n, 101n, 103n, 118n, U9n, 12in, 127n, I80n, 237n, 330n, 337n. Kmosko, M: 170n. Knez: 174. Kniezsa, /: 175n. Kobdo: 199. Kobrat: 202n. Kobrator. 202n. Kobuz, bk. Kopuz. Kobyak; 190. Koca, S: 347n. Koo: 137, bk. Kao-h'ang Korum, A K: 15. Kokovtsov, P P. 173. Kollautz, A: 47n, 59n, 62n, 69n, 85n, 87n, 92n,

446 t TRK MIL KLTR

Kut (siys iktidar): 59, 63, 248-251, 253, 256, 257,266,270,309,349n, 358,360,362,365. Kutadgu-Btg: 44n, 239, 240, 242n, 244. 247, 250, 257, 262n, 264n, 265n, 268, 27n, 275, 276, 291 o, 299n, 3Un, 313n, 324n, 340n, 348,35R, 357n, 358,362,363a, 389. Kutb Minar: 399. Kuteybeb. Muriim. 120,121,142. Kutlu ArsSan 191,261. toakta?tY. 173,301. Kuttu Da esmesi: :5a, 236,304,330,332. Ktffog. 249B, 401. Kutlug Kaan: 113-114. Kutlug, Tofaaristan yahgusu. 155,277. Kutlug, Uygur bakan. 134,264. KuUug Bilge. Uygur sik art: 134. Kutlug Bilge Kl, Uygur hakan: 129, 132, 147. Kutrigur (Doku*-Ogur)- 198. Ku-to-Iu, bk. Kutlug. K'ut-ti. 222. Ku~t hoo: 264. Kuun, G: 148u, 331 n. Kavrat. 33la, bk. Kurt Han. KuvratcK 202n, bk. Kurt Han. Kuvvet'ut-lalam camii: 399 Kuzey barbarlar hanedan: 58. Kuzey denizi: 78. Kuzey-gney (tekilt): 271. Kuzey HunUr: 67. Kuzey Kurtlan: 331. KuzeyUang:69,92,97. Kuzey Sung: 137. Kuz-ordu, bk. Kara-ordu. Kuz-ulu: 142,148. Kbnvi'hk: 381 *MfcfeJr:22ft,238. Kuuk tr, bk mck K'en 239 Keri. 18 Kujr;242. Kgel: 180 Kl: 180. Kulbey.230 Kalbcy: boy: 180. Ki-or: 144,145. 263. Kui-Erkm: 146,153,267,275 KM-or: 124n. Kidi-or kitabesi i I9n Kl Tegin: 47n, 115, 119-121, 123-128, 141, 222n, 265n, 282, 285n, 299, 301n, 303n, 309,310n,3l3n,323,341. Kltr evresi (Kulturkreis) teorisi: 36,37,226. Kttr prototipleri teorisi: 23. Klg: 273. Klk, babu: 166. Kn, bk. K'en. Kn (halk): 231, 233, 237, 239, 260n, 292n, 347. Kutlug Kl Bilge-Tnri Han: 137. Kn Ay Tanriteg ksnig krtle yaruk-Tnn Bg Tnrikn: 137. Knin:64,271,306,308. Kndecik: 178n. Knd: 176,273,275. Kn, eli: 135. Kn-han: 87. Kn-l: 176n. Kn-sabar: 158. Kre, babu: 190. Kre, ahs ad: 181. Kremr: 131. Kr nehri: 159,191. Kr-sul, bk. Kl-or, Kr-ad: 108,109. Krt: 176,230. Krk yolu: 327. Kwan, bk. Hun. Kwanten, L: 54n, 338n. Kyrill: 172. Kvri (slv apostol'u): 172. Kyros: 289. Ladogag: 170n. Lambton, A.KS: 361n, 367n, 368n, 369n, 371n. Lmil Crcan: 395. Lan: 276. Lanu: 114. Lao-shang, bk. Ki-ok. Lashenko: 174n. Lzsl, F: 32n, 86n, 151n, 203n, 232n, 252n, 256n, 257n, 271n, 273n, 274n. Latin: 70, 71n, 84, 85n, 160, 179, 185, 240, 257n,280,284,286n,347. Lattimore, O: 215n, 218n. Laudahcus: 71 n. Leang, Muahhar: 135. Lebed: 176. Lebunium: 185,189.

NDEKS/4*7
LeCoq,A.v: 44,316. Li-yn: 286n. Lo: 319. Lehistan: 173,188,189. Lobel: 166. Leibniz: 387. Logades: 260,264. Leningrad: 173. Long (Liong, Lung): 322. Leo 1., papa (Byk Leo): 82,333. Long-men: 315. . Leon IV. (Hazar Leon): 169. Longobard'lar: 78,163,200. Leon VI. (Phylosophos): 221,281n, 291. Lou-lan kralb, 69,284n. Leon Grammaticos: 306n. Lovie, R. H: 20n, 37a Leonardo: 387. Lovskultra, bk. Atl kttr. Leker-i Bzar: 398. Lo-yang: 69,71,91,93,11* M, H* Lewis, B. 194n, 261n, 379n. Luan-t'e: 298Lewicki, T: 177n. LuFu:120. mraft*r:228,307,401. Lu-li (Ku-li, Kok-te, Ueh-)eUg:272. Levy-Bruht: 30n. Lung: 298n. Li: 332n. Lung-'eng: 113n, 259,302 312, 322. Li, uzunluk birimi: 102n, 118. Lung-u: 119. Liang: 91. Lung-shan: 51. Liang-u: 116,124. Lung-yu: 119. Liang Shi-tu: 100. Lun-y: 314n. Liangtao, W: 135n, 148n. Luperkale: 333. Liao sllesi: 136,139,187. Lbek, Fahr'ddin: 394. Libya: 289n. L, imparatorie: 61,279. Ligeti, L:48, 50n, 58n, 59n, 61n, 64n, 70-72n, Lleburgaz: 184. 85n, 91n, 101n, lin, 126n, 127n, 133n, I35n, 137n, 157n, 197n, 199, 219n, Macar, -1ar: 53, 76, 83, 89, 165, MS, ti*. 221n, 228n, 231n, 236n, 253n, 274n, 282n, 174-178, 179,180, 184, 185, 192, 200, 305. 285n, 289n, 290n, 292n, 303n, 306n, 314n, 232, 238, 247, 263n, 271, 275. S* Zm*, 315n, 320n, 327n, 334n, 336n, 340n, 350n. 284,287,291,299n, 316> 33013* 3. ML U Kuang-li: 307. Macaristan: 37n, 72,73,83,161, Id-B US. Lingu: 115,127,326. 177, 180, 182, 184, 185, M, HML 1*5. Lingua Comanesca: 196. 196,201,204,217,24in, 323, Oto, 3* Linnaeus: 27n. Macartney, C. A: 87n, 160*, Hin. 1*2. Liongopfer: 312n. Macghari: I74n. Mackerms, C: 130u, 132a, Litavrin, G. G: 178n. U3fc 25^, * Liu Mau-Tsai: 44n, 61n, 66n, 67n, 86n, 88n, 268n, 269n, 303o, 307n, 33n. 92n, 95-99n, 103-110n, 113-117n, 119-l29n, Madln: 102. 13M32n, 141-142n, I46n, 152n, I68n, Madara: 205,206n, 302a, 333. Maderah: 221n, 231 n, 234n, 249-251n, 257n, 59rt Macnchen-Hetfe* O: 59, W* 7*. ** 26-263n, 265n, 268-274n, 279n, 285-286n, 241n, 284n, 305n, 306o, 33DBL 333l* 289n, 293n, 303n, 304n, 306-308n, 312n, Magister rtlitun: 74 75. Magna Hungam: 321n, 324n, 327n, 330-332n, 336-338n, 175. Magyar: 174,176. Magyeri:230. 341n. Li-mu: 288. Liu Sung: 92. Li-SungMarip:364. Mahbb-ittufcS. ^w shu:91. Liu T'sung: 69. LiuWu-Chou:107. Liu Mahmd, Gazne* 141, M*. ** ** ** Yan: 69,71,107,108,308,324. Uvsic, VA\ 98n, 103n, 330n, 337n. Uyubec: 190. 370,372,377.3^.389,3H Mahmud, Kara Anta* ***** *

448 / TRK MLL KLTR Mahmud, Kara-Hanh; 149. Mahmud, Nsr'd-din: 389. Mahmud. Nr'd-dn: 392, 399. Ma-i:6i,259,308. Makedonya: 182.183,185,195,289. Maldaeevo atls: 330a Malamr: 206,249. M ah nur Han kitabesi: 256n. Malatya: 381. MaUugirt: 187,286,287, 364,395. Mi-i hak: 374. Malinowsh, B: 16n, 3Sn. Matishy, K G 337. Malov: 244a. Mama: 76 Mana: 298. Manakeldi: 325. Manas destan: 334,344. Manu: 70,316. Manurya: 66,104,136. Mangdare: 300. Manghol, bk. Mool. Mani: 87,133,339. Maniakh: 100,101. Maniheizm: 133, 134, 136, 137, 315, 331, 375, 383. Mankerroen: 174. Manfasjak: 153,155. Mannerheim, C. G. E: 136n. Man; 78. Mansi: I74n. Mao-tun: bk. Mo-tun. M arayana: 143. Marcellinus, A: 70, 221, 234n, 240,257n, 286n, 290,347, Mardin: 392,399. Margos: 76.78,304,326. Markianopolis (Prcdav): 79. Markoman: 73, 77. Marmara: 184. Maro$: 205, 328. Marauart, J: 43, 58, 7n, 85,127n, 150n, 157n, 160, 16n, 162, I65n. 168n, 173n, 186, 188, 244n, 332a Marvn b. Muhammed: 169. Marva2<Mervea): 55n, 138,156n, 187. Maslow, H. A: 28,29,213n. Matbaa (kitap bask teknii): 316 Matmas: 300. Mturd, Eb Mansr el-: 377. Men Hung: 215. Mercii, E: 148n, 371n, 395n, 400n. Meri: 104,185. Merkit: 140. Meroving'er: 165. Merv: 110,142,144,358,390,397. Mervnler: 361-362. Merya: 77. Mescid-i cami: 397. Mesleme b. 'Abd'il-Melik: 169. Messerschmidv. 339n. Mes'ud I, Gazneli Sultan: 388. Mes'ud II, Kara-Hanl hkmdar: 389. Mes'ud: 43, bk. ElMes'ud. Meszros, Gy.: 70. Me-te bk. Mo-tun. Mettis(Metz):81. Metz,A:39$\. Mevcib-i 'iri: 394. MevlevVlik: 382. Meyendorjf, A: 171, 327n. Meymun: 385. Meyyfrikn (Silvan): 361,391. Mexico-Andien: 20. Mezopotamya: 20n, 53,217,224. Mezyedner: 362. Msr: 19-21, 45, 54, 173, 178, 193-195, 224, 225, 239, 240n, 289n, 312, 317, 343, 361, 362, 364, 366, 369, 372, 374, 379, 380, 383, 390, 392,393,397,398,402. Msr Klemen Devleti: 194n. Msr-Trk Devleti: 193, 366, 370n, 372n, 374, 379, 392,393. Mieli, A:\73n, 386n. Mihiragula:88,93,340. Mikhael II.: 205. Mikkola,I: 166n, 197n. MUescu, N: 339n. Millet Meclisi: 260,281. Mincio: 82. Ming: 138. Ming-a: 119. Ming-ti: 67. Minorsky, V: I32n, 134, 138n, 139n, 145n, 148n, 152n, 154n, 156n, 170n, 171n, 173n, I74n, 176n, 178-180n, 185-I88n, 198n, 202n, 203n, 208n. 268n, 275n, 277n, 376n. Minusinsk:49,52,2l7,320. Minihr: 394. Mirds'lcr: 362.

NDEKS/4P Maurikios: 110,281n, 291n. Mav-dun, bk. Mo-tun. Mverannehir: 47, 50, 51, 53, 65, 86, 88, 94, 99, 100, 110, 118-123, 142-144, 146-148, 153,155, 334n, 361, 376, 377, 379, 382, 386, 397, 398. Mayatskly: 336n. Maytere: 300. Maximinos: 80. Max-Mller. 348. Max-Weber: 248n, 257n, 271n. Mazaheri,A: 316n. Mazdek: 87,88. Mazdeizm: 133. Mazdekizm: 383. Mzenderan: 361. McGovem, W.M: 47n, 58, 6667n, 216n, 218n, 234n, 236n. McKinder, H: 222. McNeilt, W.H:20n. Meander: 51. Mecd'd-din Muhammed: 388. Med: 289n. Medine: 378. Megleno-Ulah: 185. Mehdi Muhammed b. Hasan: 301n. Mehmed, Karamanolu: 400. Mei-lu 'o: 127. bk. Buyrukor. Mei-tei, bk. Mo-tun. Mekke: 377. Melik: 360,365-367. Metikoff, I: 395n. Melikah, Sultan: 361, 363-365, 367, 370, 375, 378,381,383,397. Melik Yuru: 367. Melitene (Malatya): 73. Memlik-i Bahrye: 372. Memlik'i Burcye: 372, Memlik-i Sultanye: 372. Memlik-i mer: 372. Memlk: 54n, 194n, 370n. Memlk Sultanlar: 194n. Menandros: 45, 101n, 161, 200, 255n, 303n, 306, 308n, 336n, 337n, 347. Menges, K H: 48, 54n, 176n, 180n, 191n, 204n, 206n, 273n, 301 n, 337, 346. Menghin, O: 36, 37, 48,220,222,226n, 233n. Mengli Kaan: 137. Meng-sn: 97. Mcngckl, -1er: 191, 392, 399,401. AflW:37l,m Misl, senet 374. Miskotczy, Gy.: 186a Mithra: 312. Mo (Trke: Bey): 60n. Mo-'o, bk. Kapgan. Mo-'o (Trke: Beg-or): 60a, S. Moduk, bk. Mo-tun. Moger (Magy-eri): 175. Mogeri (Magyar): 230. Mool,-lar: 32, 34, 37, 44a, 46, 7* 5*V 54B, 55,58,60,61,70,91,97,110,12, 136,138, 149, 153, 157, 160-10, 186-188 192, 193, 195, 196, 199u, 207, 209, 214, S, 226, 229n, 230, 231a, 236, 239, 243, 244, 2*7. 255n, 268, 273B, 274, 289B, 291, 2*2, 294. 299, 300, 304-306, 313, 3W, 316, 31*. 3, 328, 332, 333, 338a, 345e, 362, , 39, 372,374,377,379,380,391,3. Moolistan: 52, 66-68, 92, 110, 139, 131. 160-162,330a Moha: 286. Mo-ko-si-ki: 131. Moldavya: 194. Mommsen, Th.: 335. Mongoloid: 47,52,161,163. Monogamie: 228. Monomakhos, Konatannos. 183. Montandon, G 37,223u, 285a 289n, 321a Morava: 76. Momvcsik, Gy.: 43n, 45a, 59a, 71* 7MB*. 86n, 87n, 90n, 10in, 102B. 104B. 1MB. 115n, 125n, 157a, 161-!63n, 165a, 175a, 176n, 180n, 183n, 185e, 202a 2be. 221B, 247n, 28ln, 286n. 287n, 29la, 3i9n. J3*a 330n, 336a Mori, M: 68n, 114n, 238a, N5n, 25*. 259, 263n, 264a, 270n, 272a, 274B. 2%. SfH, 282n, 292n, 298n, 309a, 336n Mordva: 189,207. Mordvin: 77. Morgan: L H: 33n. Mortuk:315. Morva: 166. Moskova: 174. Mou-lo: 146a Mo-te, bk. Motun. Motivation nazanvesr 26.28,29, 30,31 Motun: 60,64.69,9a 98,104 202, 235, 241, 245n, 247. 249a, 250, 251. 254* 255, 2.

450 / TRK MLL KLTR 260,268,270o, 271, 274, 279,280,282.285, 287,2%, 308,309n, 314, 322,324,333n. Moyen-or: 132, 139, 145,147, 152, 277, 322, 323. MuatUm- Sn: 385. Muth, R.: 70. Muhammed. Balaban'm olu: 394. Mubammed Bey (Emr-i Dd): 389. Muhammed b, Hasan Nizami: 389. Mubammed b. Nizma-Hseyn: 36in. Mubammed, Fabr'ud-din: 393. Mubammed Frbi. 385, bk. FrbL Mubammed Harezmah: 364, 371, 372, bk. Al-d-din Mubammed. Muhammed Sadr Abds. 395. Muhammed, Tuluk ailesinden; 389. Muhammed'ehristan: 380. Muhceb: 118. il9. Muktesip: 368. Muhyiddin bn'l-Arab: 382,383,386. Mu>izz:391,395. Mu-kan, Kaan; 94,99,103,139. Muttan: 384. Muncuk:71,75.76,80. Mundo: 200. Mung-fien: 288. Munkacsi, B' 30ln. MUKJA: 186. Musa, kumandan: 118. Musa, Ht: 173. Musamp'ler 368. Musevt'Uk: 172,173.246,311,316,361,364. Musul: 361, 392,399. Mutawa;37G,372,373. Mbrek-ah: 395. Mbrek$ah, Fahr'd-din: 389, 394,400. Mttehidi Y: 394n. MUenhoff: 70. MHer, FM'K: 44n, I37n, 141n. Mlk't-TuTk 194n. MnhV 369. Mimlim b. Sad-143. Sabi, Y: I95nNbigaTuz-Zubyn- 45 Nagy-Kunsag: 195. Nagy Szent Miklos: 165,185. Nahvan-397,399. Nahhs, Ebl-Meal: 395. Nahseb, Ziy'd-dm: 395. Ni-u-fu: 113. Nizam: 392,395. Nizamiye: 378, 380,390,397. Nizm'l-Mik: 357n, 361n, 367, 370, 373n, 374n, 401n. Nizm'd-din Evliya: 383, 384. Noin-ula: 319. Nomadizm: 215. Nomos: 80. Nonnanlar: 173,182,240. Northrop: 23n. Notarius: 75. Novgorod: 174,182,188. NovgorodSeversk: 190 Noyan: 292. Nbet: 365,367. Nkr. 292. Nldeke, Th.: 168n. Nuh: 43. Nu-i-pi: 96, Ul, 117,145, 273. Nyek: 176. Ob:61,158. Oberhummer, E: 48. Obri: 160. Odovakar: 84. Od-tegin: 228n. Ojgon:309. Og: 227n. Ogur. 198,199. Ogur, -1ar: 52, 53, 61, 65, 72, 87n, 92n, 94-97, 104, 150, 158, 160, 163, 167, 174, 197-201, 203,207n, 209,327, 330, 336, 344n. Ogur lehesi (R'li Trke): 94. fcj:150n,227. Ouz: 150,152, 198. Ouz, -1ar: 52, 53, 55n, 89, 96, 97, 114, 122, 123, 131, 132,145, 148, 150-158, 179, 180n, 183, 184, 187, 193, 195, 198, 208, 230, 231-232n, 237, 240, 242, 253n, 254-255n, 257,261, 262n, 270, 271, 275, 277, 278,280, 287, 297, 299, 310, 313n, 318, 324-328, 358, 366,385, 393,395,397. Ouzbodun:2$2n. Ouz bozkr: 153, 154. Ouz Han: 254, 350n. Ouz Kaan Destan: I46n, 243n, 244, 250n, 253n, 260n, 261, 262n, 268n, 275. 333, 334, 350n, 363. OuzPeenek: 179.

WE*S,'45]
Nib's-saltana: 369. Naissus(Ni):78,79. Nakd-i Kavurd: 375. Nakb: 373. Nakib'l-cy: 369. Nakbend, Bah'd-din: 382. Nak$bend'tik: 382. Nanch*ishu:91. Nan-an: 187. Narses: 290. Nsir'i Husrev: 397. Nasr Han, ems'lmlk: 398. Naturizm: 302n. Navarino: 166. Nayman'lar: 140. Nazrlar meclisi: 260. Necker: 78. Necm'd-din Kbr: 382. Necm'd-din Mansr: 392. Nedao: 83. Nedim'ler, m. Nefisi S: 373n. Nimesh, Gy: 33n, 43n, 44, 46n, 48n, 52n, 58, 59n, 71n, 83n, 84n, 90n, 130n, 139n, 141n, 146n, 150n, 156n, 157n, 159n, 160, 161n, 162n, 165n, 167n, 168n, 171-172n, 174177n, 180-181n, 185n, 186n, 197n, 198n, 199, 200n, 202n, 203n, 208n, 227n, 230n, 238n, 244n, 25ln, 268n, 273n, 276n, 282n, 297n, 298n, 314n, 318n, 336n. Nemokre-Hrad (Din a-yi mnug-i khirad): 85n. A/era/f:118n,398n. Nesev, Muhammed: 391. Nestor kronii: 174, 286n. Nesturi: 137,187. Nturnam, JC F: 70. Neur'lar: 77. New York: 47n. Neyatin: 188. Ngo-nie Tegin: 136. Nibelungen destan: 78,83,84. Nbolu: 286. Nihavend: 361. Nikephorosl.:204, 306n. Nikolaus I (papa): 323. Nil:19,20n,372. Nirvna-Stttra: 336. Ni: 205. Niapur: 358,359, 377, 390. Ouz Yabgu devleti; l$\m> m. m 33L 358. O-huanlar 304,328 Ofc 150,227,230,235a, 40L Oka: 174B, 182,189. Okszlk: 233,235. Oktar:71,75,7\78,272. O*+Krl50,230-Okyanus: 20,78. Okyanusya: 274. Olbricht,P: 9in. Otdenburg, S: 316. Oleg: 174,189. Olsehki, ,:269n. Oltu: 191. Olympiodoros: 74. Omurbey: 185. Omurtag Han: 205, 206,249n, 341. Onat, A: 249n, 254n. 27in, 286a "On Alt devlet" devri: 68. Onegesios; 77,263n, 264,282, ha. Onugcz Ong:297n,299-Ongin kitabesi: 115n, 309n Ongin nehri: 259,302,3I2n, 322. Ongn: 59. On-kin, bk. Ongin. Ongon: 297,299. Onffi: 175. Og-tutuk: 119. Ongur. 175. Ongun: 299. Oniki: 77n, 264,282. On U hayvanl Trk takvim: 261a. Onlu sistem: 62,224n. 282,283,290,29*. 3* On-Ogur: 77, 104, 170. 1A H*y 3DCL 332. 203. On ogun, bk. On-Ogur. On Ouz: 199. On-ok, -lan 96, 97, 104, 108. Ut, U*. 11% 122, 131, 141, 145, 151ta, 17. 2SB. ZOL 272,276. Onon:97,114. On-Uygun 130-132.230. Ongug: 224. Ongez, bk. Oniki: 77a Oppenheimcr* F 35a. Oq+ur I50n. Oreste&79. Ordos: 37n. 51. &,65* U*. U3L I fi t Ordu: 59,132,260; 271.27*, io, W*a

452 / TRK MLL KLTR Ordu-bahk; 132,134,136,265n, 322. Ordu-rgin: 323. Orhun: 335. Orhun (nehir, blge); 53, 59,65,66, 99n, 110, 113,11511,126,132,134,260. Orhun alfabesi: 177,336,337,339. Orhun kltr: 140. Orhun kitabeleri: 44, 10in, 102, 119, 121, 130, 162n, 180n, 222n, 227, 229n, 23in, 234, 242,244,246,252,265,266,267n, 308,309, 313,322,326,331,335,363. Ortam, H. N: 94n, 124n, I26n, I27n, 165n, 185n, 229n, 242n, 247n, 267n, 339n. Orieans, bk. Aurehanum. Onrrozd IV.: 101,109. Orosius: 70. Orta Asya: 41, 45-47, 49, 53, 57, 60, 66, 68n, 88,94,95,100, 111, 130,132,142,147.149, 155, 160, 161, 165, 168,171, 176, 179, 187, 189, 199, 200, 202, 207, 216, 217, 220, 224, 225,244,28a 284n, 297, 299, 300, 316, 333, 340n, 342, 344, 345n, 366, 371, 374, 381, 401. Orta Anadolu: 73. Orta Avrupa: 45, 53, 57, 79, 82, 83, 160, 163, 197,217,307,327,33in, 351. Orta Dou: 47n, 53n, 82, 156, 240, 317, 351, 358,359,361,369,372, 373,376. Orta Dou Hunlan: 59n, 85,89n, 162,328. Orta Macaristan: 79,81,164. Orteten, H: 288n, 327n. Orun: 241,244. Oal:207. Osins: 34. Osman, hlife: 169. Osmanl, -lan 32, 34,156,194,196, 230n, 232, 254,270,362,369, 379, 390,401. Ostiyak:158,174. Ostrogot, bk. Dou Got'lar. Osuluk: 189. Ota: 268,341. Otrar: lln. Otto:29l. Otuz boy: 232. Otuz-Ogur:198,200,207. Otuz-Ouz: 199. Otuz-Tatar: 97,103n, 152. Oxus nehri: 150n. O^cn-t'e: 259. Oy+gun 130. Oyma-yazt: 177, bk. Run. Oymak (aymak): 229n. Ozm: 129. d: 313. ge,bk. ge. g.229. gel,.: 46-47n, 49-53n, 55n, 58n, 61n, 65n, 70-72n, 83-85n, 88n, 95n, 97n, 98n, 99n, 101n, 103n, 104n, 107n, 113n, 129n, 130n, 132n, 135n, 138n, 139n, 148n, 149n, 153-155n, 165n, 166n, 175n, 177n, 185n, 187n, 193n, 199n, 205n, 209n, 215n, 2l6n, 222n, 224n, 225n, 228n, 236n, 237n, 244n, 245n, 249n, 252n, 253n, 268n, 269n, 273n, 285n, 288n, 290n, 296n, 299n, 303-307n, 315n, 317n, 319-323n, 325n, 327-334n, 337-339n, 344n, 350n. ike: 235n. mer b. Abd'il-Aziz, halife: 142. mer Hayy m: 386,390,395. n-Asya: 20,37n, 43, 51, 217,218n, 220. ngt'ler: 187. rgin (rgn): 26%, W. temi 196. : Otken:59, 96, 99, 102, 106, 107, 110, 112, 114, 115, 121-123, 125, 126, 129, 131, 134, 139,140,147,148,236n, 304n, 312n. zbek'ler: 149. zbekistan: 330n. zerdim, M. N: 58n, 125n, 27 a, 305n, 335n, 349. zkend: 149,156,357. z: 167, bk Dnyeper. Padspan'ler: 361. Paikuli: 268. Pais, D: I99n. Pai-teng: 61,62
Paizah: 243.

NDEKS/453 Pars: 72,338. Parth,-Iar:66,72,214,290. Parth-Pehlev: 337. Parya: 239. Pasken 175n. Pastoralizm: 215. Pastoral nomadizm: 215. Patkanoff, S: 158. Patria Onoguria: 202. Patzinak, bk. Peenek. PcuKhazarica: 172,173Pax Turcica: 253. Pavia: 74. Pavikyan:361. Pa-ye-ku: 132,151. Paznk: 307n, 321n. Peene: 154. Peenek (Pacinacae, Pecenaci, Pezengi, Peenyeg Patzinak): 179. Peenekler: -1er: 52, 53, 86, 96, 121, 125n, 145, 153, 155, 176, 177, 179-186, 188, 189, 194,195,198, 208, 231n, 232, 238,242, 260, 261,280,291,316,324,334n, 339. Peili: 60. Peineaga: 195. Pederi aile: 228n, 297. Pedersen, H: 337. Pederah: 228n. Pehlev: 85n, 337,338. P'ei-ch: 107. Pei-ting: 137,146. Pekin: 60n, 91,103,114,117. PelHot, P: 43n, 58, 59n, 70, 90-92n, 115n, 123n, 137n, 143n, 150n, 160n, 161n, 186, 193n, 199, 230n, 252n, 268n, 273n, 276n, 289n, 304n, 314,316,332n, 333n, 343n. Peloponezos: 183. Pencb: 53, 337. Penikent: 325. Pepin: 164. Pertheron, M: 84n. Perende: 368. Perescepine: 185. Pereyaslavl: 188,190,204. Peroz(Fruz):85,87. Perry, W. J: 20. Pers: 45,87,283n, 289. Pete: 185. Peterich, E: 305n. Peyk: 368. Phalarvc sistemi: 289. Pharsalus: 290. Philippikos: 204. Philippopo* (Filibe): 79. Phyhsophos, L: 286n. Pi:67. P'ing-'eng: 69,91. Ping-u:65,114,117,119. Pinks, E: 136n. Pionobor: 174n. Put Rivers, A.L.F: 18n. Placidia: 75. Pianhol, JT<fe:244n. Piano Carptni: 189. Phnius: 70. Pliska:205,322,325,327n. Po:82. P'o-fu: 128. Poitiers:291. Poiian'lar: 170. Potivanov, E. D: 337. Polonya: 181,343. Polovets: 185. bk. Kuman. Polovtsi: 188, bk. Kumanlar. Poltava: 185. Po-mei: 129. Pompeius: 290. Pope,A.V:Aln. Pope, N: 46n, 52n. Poppe, N. (Jr): 19ln. Pophyrogennetos, K: 158,166n, 179,180,182. Porsuk: 370. Poseh, U: 46n. Po-s: 132. Prakrit lehesi: 283n. Prens: 119. Presyan: 206. Preslav: 204,205,322,325,327n. Priskos: 72n, 75, 77, 78, 80, 82, 85, 15* 161, 198, 238n, 241n, 255, 260,264, 270n, 286n, 293n, 305n, 318, 321, 323, 335, 336, 342, 347. Pritsak, O: 52n, 58, 69n, 72n, 140o, 148a. 150n, 153-154n, 157n, 174a, 17te W% 183n, 197u, 200n, 202n, 203u, 204, 209, 242n, 253n, 273n, 274n, 33la, 332*, 343B, 348n. Proculos: 76. Prokopios: 85,87,15* 159ta; 20o, 290.33*. Prosper Tiro: 82.

Pakistan: 377. Pallidi: 185. Palmir: 312. Pamir:51. Pan 'ao: 67. Pan-Egyptoiogiste teorisi: 20. Pannoia (Bat Macaristan): 73, 79,166,182. Partto, V. F: 28n. Paris: 81. Parker, E. H: 249n.

454/TRK MLL KLTR

Prostovats: 165. Proto-Buigan 203. PrhU, V: 203n. Prof. 176,180. Przewa!sky at: 218. Ptotemaios: 27n, 70,199. Pu: 276. Pugaenkava, G. A: 330n. P'u-ku(Buku):l31,133,151. P'u-ku Huai-eo: 133. Pulat Timur: 209. PUlleybhnk, E. C: 44n, 132n, 243n, 227n. PVnu: 66. Fu-sa: 131. Oudsuna: 156n. bk. Kudma. Rabbtnizm: 246. R adaa s: 74. Radim 170. Radhff, W.: 32, 33n, 48, H5n, 215, 220n, 227n, 228n, 237n, 238n, 239n, 300n, 320n, 337. Rf*";383 Ramanand; 383. Ramazan-oulian: 156. Ranvtedt, GJ: 46n. 48. Rassovsky, D: 186,189n, I94n. Rasonyi, L: 47n. 49n, 53n, 72n, 77n, 157-159n, 16l-l63n, 165-66n, 171n, 173n, 174-175n, I77n, 18n, 185n, 186n, 188u, 191n, 192n, 194-I96n, 198n, 200n, 202n, 209n, 213n, 220n, 230n, 273n, 279n, 306n, 315n, 332n. RatzelF. 19,36. Rvend: 55n, 391. Ravenna: 82. Rz Abd'l-kaadir; 392. Rz, Fahr"d-din: 380,386. Razyye: 399. Reaya: 374. "Refleu? yaylar. 284. Rcgulas: 74n. Reis: 368, 369,373. Remus-Romulus efsanesi: 333. Ren nehri: 74,78,81. Ren geyii: 220. ResU'd-dm: 154,231n, 244,297,299, 332. Rey: 397. Rhos (Ross, Rodh): 173. Rif, Ahmed: 382n. Rind: 373. Rio Grande: 20n. Ripuar Franklar: 81. Rister, J. C: 316n, 360n, 390n. Ritter, H: 208n. Rivers, W. H.R.: 20. Rohr-Sauer, A.v: 156n. Roma: 21, 33, 73, 77-82, 84, 104, 110, 159, 169,177,205,206, 208, 230, 236, 239,253n, 255, 258, 267, 279, 281, 288-291, 302, 312, 319,323,324,333. Romanya: 194,195,196,339n. Romen: 89,195,196. Romulus, eli: 82,255. Rona-Tas,A: 175n, 336n. Ross, bk. Rhos. Ross, E. D: 394n. Rostovtsev: 188. Rota, J. P: 228n, 303n, 304n, 309n, 313n. Roxolan: 77. Rua (Ruga, Roa, Rugila): 71,75,76,278. Ruben, W: 53n, 222,225,333n. Rubruquis: 189. Rum: 372. Rumeli: 183. Run: 337,338. bk. Oyma-yaz. Rundgren, F: 228n. Rugi: 77. Rurik: 174. Rus: 21, 32, 34n, 45, 89, 158, 172-174, 178, 179, 180n, 181-183, 186, 189-192, 197, 207, 208, 214n, 219n, 221, 244n, 278, 286n, 291, 321,328,401. Rusya: 52, 53, 77, 83,154n, 162,184,185, 188, 190,217,218, 306n, 343. Russkaya Pravda: 174. Rkn'd-din, eyh: 384. Rstemdr: 361. Rypka, i: 395n. Saa'leb: 400. Sabar: 157,167,175,230. Sabar, -1ar: 52, 53, 77, 89, 92n, 102, 157-161, 163,167,168,174,198, 200, 207, 270, 282n, 284, 344n, 345n. Sabbh b. Hakan: 388. Saber: 157. Saser (Tapar), yer ad: 158. Sabeir: 157. S(a)bir: 157. Sabr: 157. Sabran: 153, bk. Savran. Sabrei, yer ad: 158. Sada-pata: 283n. Sa'd, ir, iraz: 395. Saffrner:360,36l. Saa: 181. Sagun: 273,357. Sa Bilge elig: 60. Sa-sol (tekilt): 271,272. Sa-yabgu: 147. Sahib Divn- Saltanat: 368. Sahte Avar: 161,345n. Sid, kad: 359. Sa'id, b. Abd'il-Aziz: 143. Sa'id b. Osman: 118. Saka: 52, 53n. Saksn: 178. Sakson: 74. Salh'd-din Eyyub: 379,392. Salgur. 130. Salgurlu, -1ar: 395, 399. Salncak: 224. Sl- Trkn: 344. Salma: 181. Saltuklu: 191,399,401. Salur:154,393. Sm: 47. Samn'ler: 148,359,360, 361. amara (Kuybief): 330n. Sambata: 174. Smerr: 398. Stn: 53, 305n, 337, 349,385. Samoovitch, A: 342n. SamoUn, W: 45n, 55n, 58, 61n, 64n, 67n, 71n, 85n, 86n, 91n, 99n, 128n, 160n, 324n. Samoyed'ler: 220. Samsun: 375. Sn: 145. Sanskrit: 395. San-yuan: 121. Saper: 158. Sapir, E: 15. Saragur: 198,200. bk. Sar/Ak-our. Sardika:79,205,249. Sang: 325. San Ogur: 198. Sarigsin: 171,178n. San Nehir: 91.

NDEKS/ 455
San-su: 187. SanTrgi;145,187,27Z San, kavim: 187,188. San Uygur'lar: 136,187,272. Sarigh: 187. Sannatlar: 73,74, 84,214. Saroitu: 177. Saruhan: 189,191. Ssn: 73, 82, 85-88, 99-102, 109, 158, 159, 164,168,206n, 268,278,291,329. Satuk Bura Han: 148,358. Sava: 164,205. Sava an a: 219. Sava oban kltr: 37. Sava obanlar: 220,333. Sava Tanrs: 303,313n. Savr: 157. Savran: 325. bk. Sabran. Savran, A: 392n. Savri, yer ad: 158. Savtegin: 370. Sayan dalar: 49,50,52,213,326,327. Soy, A: 118, 145n, I56n, 334n, 386n, 387n, 390n. Sayram (sfcb): 153,325. SchefertCh $9%n. Schlegel, G: 133n. Schmidt, m 36, 220n, 225n, 249n, 250n, 260, 301n, 304n, 308n, 311,333n. Schimmel, A: 305n, 400n. Schott, W: 48. Schubart: 23n. Schubert, J:\l3n. Schvveinfurth, F: 205n. Schwezer. 23n. Schwidetskiy, A 51. Sebeos: 101n, 168. Sebestyin, K: 285n. Sebir: 157,167. Sebk-tegin: 148. Sekinler meclisi: 260,264. Sekel'ler: 83,339. Sekin, bk. Erkin. SekizOuz: 132,152. Sekiz Ykmek: 315. Selanik: 183. Seluklu, -Ur: 32, 47n, 154-156.183, M, 191. 192, 195, 230n, 232, 282u 320u, 328, 344. 358, 367, 369-372, 374. 375. 378, 3, 38L 383,389-391,394,397,399-401.

Ribt.m.

456 / TRK MLL KLTR

Selfcnga: 51, 59, 96, 113, 114, 130, 132, 150, 152,322. Sellam'ut-Tercnan: 178. Selman b. Reba: 169. Semender 159,167,171,178n, 322. Semerkand; 86, 95. 102, 120, 143, 144, 149, 153,363,376,377,379. Sencer, Sultan: 149, 152, 364, 366, 367, 375, 380,381,390,397. Septimus Severas: 290. Serahs: 358. Sergios: 164. Serhenfc 368. erir 170 S*rtfa?ya,.f:315n,334n. Settftrlar: 373. Severianla: 170. Sevim, A: 363n, 371n. Sevin: 191. Sevr b.Hurr 144. Se-Yabgu:lll. Seyhun: 45, 69, 96, 100, 121, 142, 143, 153-155,177,179,187,198,313n, 385. Seyykiler: 373. Shafer.R: 59nt1Qn. Shang-ku: 60 Shan-kn: 60. Shanglar: 250. Sba-t'o; 243. bk. a-t7o. Shih-chi: 236n, 286n, 312n, bk. Shi-ki, i-ki. Shih-huang-t :59,64 1288. Shib-pi: 106. Sh-ki: 222n, 305a, 347 i-ki, Shi-ch'i. bk. Shiratori K: 58, 6ln, 70, 225n, 251n, 259n, 28ln,310n,3l2n, Sibr: 158. Srbistan: 185. Srdakbeg: 325. Sr-derya: 10in, 145. bk. Seyhun. Stbt tbnl-Cevzi: 363n, 391. Sibir: 158Sibir Hanl: 158. Sibirya; 51-53, 67, 70, 92n, 94, 157, 158, 161, 179,189,194,199,200,217,326. Sicistan: 156. Sicistan, Ebu Sleyman: 386. Sidomu5,A- 221,24in. Siegebert: 163. Sien-pi, -1er: 67, 68, 86, 91, 203n, 268n, 332. bk. Hsien-bi. Sihirli geyik efsanesi: 83,175n, 330n. Sikh inanc: 384. Siiahdar. 306,368. Sil (sir): 10in. Silvan: 399. Silzibulos: 101n. Simeon: 207n. Simcur'ler: 361. Simokattes. bk. Theophylaktes. Simonyi, D: 198n. Sincib: 101n. Si-ngan-fu: 91. Singku Seli Tutung: 315. Singidunum (Belgrad): 78,163. Sinop: 372,375. Sinor, D: I50n, 175n. Siphiyn:71. Sir. 96n, 101n. Sir-tardu: 96n. SirfbatlfYabgu: 10in. Sr: 398. Sirmium (Esz6k): 163. Sir Tokuz-Ouz: 96n, 101n. Sir-yabgu: 96n. Sir Yen-t'o: 96n, 131. Sstan: 361. Sivas: 399. Sizavolos: 101n. Sizavulos: 101 n. Skandagupta: 87. Skir:77,331. Skir Cermen'leri: 79. Sklaven: 77. S'li Trke (Yakut ve uva Trkleri lehesi): 52. Sloven: 164,182. Slovo o Polku Igoreve: 190. Smimov, K. F: 222n. Smith, G. E: 19,20,47n. So(Sou):101n. Sogd: 44n, 51, 71, 85n, 86, 87, 100, 118-121, 127, 133n, 134, 144, 198n, 315, 322, 329, 336n,337,338,339n. Sogdak: 120. Sogd-Grek: 337. Sogdiana (Seyhun tesi): 69. So-u:U4. Soei-c: 122. So-fang: 127, 326. Sofya: 185,205. Sokolov,. N. D: 337. So-ko:118,120,141,142,145. Sol Bilge etig: 60,65,276. Solovjev, A. V: 299n. So, ahs ad: 181. Sofymsy, A: 284n. Sol yabgu: 147. Solak, eli: 162n. Songa: 120. Song Yn: 86,88,340. Soper, yer ad: 158. Sorgu: 268. Sorokin, P.A:2h\, 23,24, 26,30. Soy: 228n. Sozomenos: 74. Skmenli: 191. Speng^er, O: 21,2^,25. Spencer, H: 33n. Spiral teorisi: 215n. Spor: 287. Ses-kie (Sqar): 132,151. Sse-kin, bk. Erkin. Sse-li-fa: 131, bk, l-teber. Sseu: 91. St.Abo:311. St. Constantin Cyrill (Kyrillos): 311. St. Hieronymus efsanesi: 73n. St. Ephraim efsanesi: 73n. Stein, Au.: 88n. Stemb(v)is (stemi): 101n. Stephanos (stvan): 177. Step kltr: 214n. Stiehl, R: 72n, 243n. Stilikho: 74. St. Kyrillos: 331n. St. Lszlo: 184. St. Lupus: 333. St. Martin, V.de.:4X Strabon: 70,161n. Strahlenberg: 339n. Strategikon: 291n. Strzygowsky, J: 48. Subatai: 192. Sueb: 74,77. Sui:68,93,105-107,110. Sudak: 192,328. Sunak: 153,325. Suhreverdl-i Maktul: 392. Suidas: 291 n. Sui-shu: 95,97,101n, 286n, 341,347.

NDEKS/457
Sukuhk:325. Sultan: 358,360. Su-lu: 142-145. Sura: 182,189,207. Suriye: 45, 52, 72, 73, 94,164,166, 169,193, 194,343,361,364,375,378,392. Suru: 180. Susma: 207. Su-tsung: 133. Suvar: 207,208. Suyurgal: 243. Szen-i Semerkand!: 394. S: 281,349n. San-wu: 93. 5-6fcl53,240n,367. Sleyman-ah: 372. Smer: 20,53,314. Smer, F: 148n, 15in, 153-156n,,179 180n, 185n, 188n, 227n, 228n, 237n, 253n, 256a, 257n, 297n, 303n, 3l0n, 318n, 320n, 325n, 401n. Sryan 85n, 157,202,221,331,361,3tt. : Sryan Mkhael: 23in, 33in, 332n, 400n. Ssheim, K: 36 n. St-kent:153,325. Svvatopolk: 189. Svyatoslav, kner 178,181,190. Sybyr: 158. Syvyr: 158. Szasz, B: 34n, 58, 59n, 61-64a, 66-67n, 69-83n, 86n, 88n, 175n, 177n, 197n, 198a, 202a, 2l8n, 225n, 227n. 238n, 241u, 249a, 2S3n, 255n, 256n, 260, 264n, 268-270D, 272a, 276-279n, 281n, 286n, 288-289n> 291-293a, 298n, 303n, 304n, 306n, 318u, 3190, 321o, 323-324n, 326n-328n, 335n, 336a, 342n, 351n. Szekely (Sekeiyier: 177 Szrtefy, Gy. :177n. Szyszman, S: 55n, 17in, 172a, 173a, 31la. ba (Saba, Sya):\09a. a-a Cung-i, bk. a-a Senga. aa\- 102n, 114, 116, 120, 128, 132, 153 171, 178n, 231, 252, 265a, 267a, 268, 272, 273, 275,276.294.358, tt&/K/:243,273,283n. ah-melik: 154. ahrvaraz: 164, am: 399.

458 / TRK MLL KLTR amas: 311 aman: 300,301. Samanlk: 300-302, 309. a-mohan:91. ans-si: 57, 64, 68, 90*92, 99, 107, 211, 259, 288. an-tan: 124. antung: 117,128,237. anu, bk. Tanhu. an?, bk. Tanhu. an-yiL 267. bk. Tanhu. a-po-le, bk. cbara. apr II.: 87. ar (sar-ak): 72. arabdr.3$&. aragur (Ak-Ogur); 77. ariya: 187. arkel: 172,178li, 323,325 arlman: 164. :118n,142,144. a-t*o,Iar.96,134,135. ScrbaK A. M: 336n. ebnkre:361. eddadiler: 361. ebinah: 109. #r/wnme:289n,334,394. cmsbd: 398. emsiye, aile: 389. enel, A: 33n. eng-u: 115. ensj:57,59,60. erefz-Zaman Mervezi, bk. Marvaz. erifler. 373. erif Hasan: 393. e^en, R: 133n, 261n, 306n, 313n, 380n. e-t'u (cbara): 103. eyh: 381. eyh Hzr: 383. eyh-i Ekber, bk. Muhyiddin bn'l-Arab: hne: 368, 370. i-ki: 305n. bk. Shi-ch'i. Shiia. i-koei:110. -Iing: 119. inga, bk. Ana. ine-usu kitabesi: 119n, 127n, 132,146n, 152n, 323n. i-pi: 106,107,110. rz:399. rz, Kutb'd-din: 380. iraz, bk. ir Sa'd iraz, Eb shak: 380. irvan-ah'lar: 191, 361. Siste:, F. V: 166n. iman: 196. ismanov, t. 5:194n. i, l birimi: 116. itbe: 325. op-Bulgar'lar: 185. len (ulen): 256. u: 98. ubigi (Cabgu, yabgu?): 205n. u ma: 207. vela-Huna: 86. umn: 155. umnu: 204,205. uringa'lar: 298. Tabagn: 90. Taber: 43. bk. Et-Tabcri. Tabga: 230. bk. Tapga, Tamga. Tabga, -lar: 46, 52, 57, 68, 71, 90, 91, 93, 95, 97, 98, 130, 158n, 162, 239, 243, 245, 247, 260,261,263n, 264, 268,271, 276, 278, 282, 286n, 288, 294, 302n, 303, 304, 312n, 314, 33,332,336n,344n,345n. Tabga (in) bodun: 231n. Tabug: 240n. Ta-ch-ch': 264. Tacik: 119. Tacikistan: 149. Tafga: 90 bk. Tabga, Tamga. Thirfler: 360. Tai:91. Tai-u: 114. Taifal: 72. Tai-hien: 107. Tai-lin: 259,302. T'ai-tsung: 108. Pai-wu: 69,91,92,261,286n, 288,331. Tai-yuan:61. Ta-kan: 263n. bk. Tarkan. Takitus: 289n. Taklid nazariyesi'. 30. Taksika:29\. Ta-kuan: 260n, 262. bk. Toygun. Takvim-i Melikah: 390. Takye: 44. Tala: 66, 100, 105, 110, 117, 132, 142, 147, 148n, 153,156,188. Tala muharebesi: 132,147,326. Tala, A: 390n. Tallgren, A. M: 49n, 226n. Talmud: 173. Ta-Io-pien: 104, 257. Taman Tarhan: 171. Tamga: 278. Tamgac: 278. Tamga: 90. bk. Tabga, Tafga. Tamga Han: 357. Tamglduk-ba:121,303. Tamir: 113,121n, 302,304,312n, 313n. Tamm b. Bahr: 132,138,156n. Tamu: 300.
Tanca: 34.

NDEKS/ 459 Tardu, -lan 96-97, 108, 116, 124a, 131, &, 230,232n. Targita: 43. Tarhan, bk. Tarkan. Tarhan, hads ve megaz bilgini: 379. Tarhan'ur-Rav: 388. Tarm havzas: 132,147. Tarih-i Celli: 390. Tarih-i Metifd: 390. Tarih-i Trid: 344. Tarjan: 176. Tarka: 177. Tarkan: 125, 155, 162, 170, 171, 178n, 205n, 241, 243, 262n, 263, 273. bk. Tarhan, 7*> yan, Tarjan. Tarkan-beg: 72. Tarma: 177. Taryan: ^0. Ta, ad: 177. Tae-Ii: 146n. Takent: 10in, 131,142,144,155,394. Ta-nine: 342. Ta-rabat, bk. Dandnakan Tastaar. 368. Tatab, -lar: 97,103n, 124,127. Tatar: 35,158,197,2320. TataTonga: 138. TVtun: 60n. Tatu: 184. Taugast (Tabga): 90. Tayangu: 357. Ta Ye-hu (byk yabgu): 98. Taylor, K B: 15. Tayy: 119. Taz: 119. Te-kien: 131. Teber: 181. Tebriz: 399. Tegin: 86, 88, 152, 263, 267n, 273, 277, 3S7, 401. Tegin b. Abdullah *il-Hazar: 178. Tegin, Takent hkmdar: 155. Tegin, Uygur hakan: 135. Tegin, Uygur kumandan: 135. Tegreg: 95n. Tekin, : 133n, 235n, 315n, 324n. Tekin, T: ll5n, 119a, 124a. 126128u, 242a 246n, 247a, 262n, 26Sn, 337-339a-Teki. Sultan: 371,399. bk. A)!'d-dm Tek* Teleorman: 195.

Tanc,M. T: 377n, 388n. Tan-u: 117. T'ang, -lar: 95, 105, 107, 108, 116, 117, 119, 125,133,135,136,139,151,243. Tang, Muahhar: 135. Tangara: 297n. Tangara Kayra-Han: 309. Tangra (=Tanr): 206. Tangshu: 95, 97n, 110, U4n, 116, 118n, 125, 135,146,151,286n. Tangut'lar: 119,136. Tanhu: 60, 63, 65-68, 72, 98, 232, 235, 244, 253, 259, 260, 263, 267, 269, 272, 278, 293, 302, 307. bk. an-y anu, any, Tanju. Tanju, bk. Tanhu. Tannu-ula: 114. Tanr, bk. Gok-Tanr. Tanrda bol m i l-Etmi Bilge Kaan: 132. Tanr Dalan: 48, 50, 51, 60, 65, 95, 99, 101, 136, 148, 157, 164, 187, 199, 225, 251, 321, 325,328.337,340. Tann'nn klc: 249. Tanrda kut bulm l-Tutmu Alp Klg Bilg Kaan: 133. Tann kutu Tanhu. 249,255. T'an-shih-huai: 67. Tantrisme: 306. 7otrm:125n,261,280. Taplamacolu, M: 297n, 301n, 302n. Ta-po: 103-104,126n, 257,336. Taranc'iar: 284n. Tarbagatay: 65,124,146,199. Tarde, G: 28,30. Tardu: 85n, 96, 104, 105, 106, 109, 110, 118, 253n, 274,308.

460/TRK MLL KLTR Tete95n. Tele$95n. Temir, ahs ad: 181. Temir-Kapg (Demirkap): 102 118. Temirta: 196. Tenr-ta, Artuldu Beyi: 392. Tenri:308. TenriHan:128. Teng-U Ko-to (ch'eng-li ku-t'u): 63,251. Tenthorey, N. C: 224n, 225n. Tercan: 399. Terefcl94. Terken: 270n, 363n. Terken Hl un, (Karzemah'n hanm): 363. Terken Harun (Seluklu): 371. Termopih 79. Tervel: 204,206n. veya Tekbal. Tesalya:79,290. Tet5:207. Tevrat: 43,47. Tezcan, 5: 273. Thamara: 191,261,40in. Theodorikh:8l. Tneodoso* 73,256n. -Heodosios II.: 75,76,77,78,80. Theophanes: 85, 168n, 247n. ThiCTry,A:%\. Thomas, Aquino1u: 385. Thomserv V: 33n, 44,94,96n, I50n, 151n, 233, 247n, 253n, 262,267n, 31 n, 335,337. Thompson, E. A: 33n. Thomson, K. 136a Tnorismund: 81. ThrakTar 43. Thtophyiahtr. 10in, 103n. HOn, 160, 161, 256n,311,3Q3, 307n, 311. Thumwttid R: 15. Thwy,J:269nfZ75, Trnova:341. Tibet: 31, 61, 63n, 91, 103n, 106, 108, 127, 134-137,186,244n, 274,320n, 339n. Tieh-fa (demir): 225. Tieh-teTer, bk. Tlea: 95. Tieh-Io,199n.bk.Tle*. rielo,bk.Tles:95n. Tien: 314. Tien-shan, bk. Taun Dalar. Tessenhausen, W. G: 193n. Tiflis: 164,168,170,191,311. Tigin-beg: 240n. Tik: 43. Til, bk. til nehri: 161. Timur: 209, 366. Timur-han: 34. Timurlu'lar: 316. Tin: 301n. T'ing-u:114,117. Ting-ling: 61,65,95n, 139,199. Tinsi-ol: 118. Tirnek (dernek): 261,262n. Tisa:177,180,195. Tisza: 72, bk. Tisa. Tmutorokan, bk. Taman Tarhan: 178. To-ba (T*o-pa) bk. Tabga. Tobol: 158,187,188. Tobolsk: 158. Tactica'lar: 347. Togan Han: 188. Togan, N: 340n. Togan, Z. V: 208n, 243n. Togharma: 43. Togu-bahk: 123,322. Togur han: 189. Toharistan: 86,143,145,155,277. Tohar'lar: 180n. Tohs'lar: 149,156. Tok, ahs ad: 196. Tokat: 375,399. Tokmak: 122,322. Tokoi: 177n. Toktam: 209. Tok-temir: 195. Tokuz-ersin: 128. Tola: 95,96,110,120,131,150. Toima: 180. To-h: 96,111,117,141,145,272 Tolui: 140, 305n. Toluniye camii: 398. Tolunlu'lar: 366. Tomaschek, W: 43. Tongra:123,13l, 132,151. T'ong-Yabgu: 110,168,322,340. Tonuz-aba: 195. Tonyukuk: 96n, 112-117n, 121, 123-126, 128, 141, 151, 197n, 234n, 243, 246n, 256n, 257n, 263n, 264, 265n, 267n, 273n, 282, 287n, 293, 294n, 302n, 303n, 309n, 324n, 335. Topak: 72.

NDEKS/461
T'o-pa (Tabga): 69. Toramana: 88. Tork: 154n, 183,186,195. bk. Uzlar. Torky: 183. Torkmen: 183. Toruky: 183. To-si: 116n. To-si-fu:114,116. Tosun, M: 53n. Totemci'lik: 297-299. Toy (devlet meclisi): 62,65,114,232-234, 244, 254,259-263,264-266,294n, 350,401. Toygun: 260n, 262-265,273. bk. Ta-Kuan. Toygun l-teber: 265n. Toynbee, A: 20n, 22, 23, 24n, 25, 26-28n, 34, 223n. Toyuk:315. Tlek: 325. Tles, -1er: 85, 95, 96, 98, 110, 111, 130, 133, 151,152,232n. Tngkes: 127. Tnnies, F: 33n. Tre: 91, 175, 233, 239, 246, 247, 250, 254n, 255, 257, 259, 266, 272, 277, 280, 292-296, 350,358,363,401,402. Tr, bk. Tre. "Trt bulun?: 253,254. Tr, bk. Tre: 91. Trk: 44. Toto rma: 328. Tz: 297n, 298. Trabzon: 328. Trak'lar: 206n. Trakya: 73, 74, 77, 78,163,182,183,195, 201, 255. Transilvanya: 72,73,177,204. TrencsenyiWaidapfei, /: 331n, 334n. Trinity: 311. Tripolye: 218. Trk: 44. Troia'llar: 43. Troya: 224. Troyes: 81. Trygetius: 82. Tryjarski, E: 124n, 182n, 196n, 306n, 341n. Ts'ao-Ts'ao: 68. Tsai Wen-shen: 135n, 139n. Vserstevens, A: 64n, 298n, 310n. Tsi,i(Chi):93,99,103. Ts*ienHanshu:234,347. Ts'ien-kin: 105,106. Ts'i'ler: 103. Tsimlyanka (Trimlyanskaya?): 172n Ts'in:91,306. Tsin, Muahhar: 135. Tsin-yang: 99. Tsit-ki, bk. i-i. Ts'ui Hao: 312n. Ts-k>ler:97,98. Ts-k Meng-sn: 69. Ts-ti-hou: 65. Tuba: 225. Tu-i: 108. Tudtn: 162, 171, 178n, 208, 263, 266, 273, 277n,328. Tugay: 166. Tuglug: 69n. Tugorkan (Tugor): 185,189. Tu: 59, 69n, 98, 206n, 268, 285, 342, 349n, 401. Tulu: 203n. Tulukbd: 398. Tuluk, Giys'd-din: 384,394,395,396. Tuluk, Muhammed: 398. 7*ugfw:278,367,401. Turac: 278. Turul: 401. Turul Bey, Sultan: 154, 359-361, 363, 375, 377,378,380,383,397,401. Turul II.: 391. Tuad, Buhara hkimi: 143. Tuiyin:332. Tu-k'i-i: 141. Tu-ko (Tu-ku): 98,202,294. Tu-ku: 45n, 60,69,232. Tu-ke: 44,151 Tu-ke Ho-sa K'o-sa. bk. Trk-Hazar. Tulan: 106,109, lia Tulaymat, A. A: 361n. Tu-H: 106,109. Tu-man: 60. Tu-mi-tu: 131. Tu-mo-cc: 145. Tuna: 57, 72, 76, 79. 83, 104, 163. W5, T, 18a 182, 183, 188-190. 195, 196, 19* 3, 205,238,287,321,328,341 Tuna Bulgarlar: 165, !74n, 180; M, 3-25. 247,249.261,291,322,323, 7,334a, 325, 3 36 , 3 44 , 3 4 5nTuna,O. . N:10in, 271n, 336n.

462 / TRK MLL KLTR

Tun Baa Tarkan: 133. Tun-Bilge: 147 Tunga-Alp-er: 334 bk. Alp Er Tunga, Afrsyab. Tung-hu: 60,236,260. T'ung-lo: 132,151. Tung-o Tegin: 122. Tunguz, -1ar: 58,60, 61, 63n, 67, 91, 236, 268, 318. Tun-huang: 135, t36,302n, 316. Tur: 43. Tura: 158. Tura: 43. Turak: 182. Turan: 37n, 43,47,119,298. Turan, O: 45n. 176n, 191n, 230n, 270n, 344n, 374n. Turan kltr evresi: 37n, 38n. Turan tipi: 47n. Turanl: 45,289. Turan Taktiki: 61, 216n, 218n, 286, 289-291, 401. 7ura/w/:47,51,219n. Turcia: 45. Turctling: 77. Turcophone: 344n. Turfan: 65, 69, 92, 98, 135, 141, 146, 284n, 315,316. Turgot, A. R: 33n. Turhan, M: 15n, 18n, 20n, 29n. Turkhia: 45. Turkyt: 44n, Turla: 182. bk. Dnyester. Turlui: 195. Turtkultepe: 325. Turukha (Turuka)'lar: 43. Turukku'ar: 43. Turun (=tudunf>): 208. Tus: 358,390. Tuva: 49,52,244n. Tu-wu: 98. T'uy-hun: 186. Tmen: 282,345n. Tmertekin, E: 222n, 224n. Treli: 44. Tremek: 44. Trgi, -lcr: 89, 96, 111, 116-118, 120, 121, 124, 127, 132, 141-145, 147, 155, 179, 187, 230,263n, 268,276-278,326,329,366. Trgi-yargn gl: 120. Tring'ler: 78. Trk: 43-45, 47,94, 97, 99,142, 151,154,162, 175, 176, 183, 203n, 219n, 230, 239, 344n, 363,366,367,402. Trk bodun: 152, 231n, 276. Trk-Hazar: 168. Trk Hun (Kuvvetli Hun): 45. Trkistan: 51-53, 61, 66, 94, 100, 121, 134, 149, 161, 171, 207, 216, 315, 319, 330, 381, 382. Trkit: 44n. Trkiye: 45,173,177,180,194,375. Trkiye Cumhuriyeti: 156. Trk klemenleri: 194n. Trk Memlkleri: 194n. Trkmen: 148,154,183,186. Trkmen: 155, 187, 364, 366, 370, 378, 381, 383,396,397,401,402. Trkmen Beylikleri: 156, 232, 366, 367, 370, 379,380,383,390,391,392,395. Trkmenistan: 155. Trk Peenek (Hazarl Peenek?): 180. Trk Sir bodun: 96n. Trk soyu: 46, 49. Trk+: 141. Trk-ad: 102,104,255, 278, 347n, 363. Trk Tengrisi: 309. Trk: 44n. Trkt: 44n. Trkz: 44n. Trk-zde: 101,109, bk. Ormuzd IV. Trk: 43, 44, 94. T'-y-hun: 110. 7z7* (esiikfr 247. Twrkyt (=Turkit, Turkid): 44n. Twrky: 44n. Tyrkae: 43. Tyros: 73. Tzachas: 184n. bk. akan. Tzulas (Tzula, Tzul): 178n. Uar, kabile: 86. Uar-hun'lar: 53, 69, 87,102n. Uar-Huni: 104. Uar-Khun'lar: 102n. Ue-Ie: 118,141. L^:301n. Ugtr. 199. Ugr-i: 331 n. Uguz: 150n. Ukayl'ler:361. U-k'it: 199. Ukrayna: 343. Ulag: 367,368. Ulah'lar: 189,195. Ulan-ede: 224. Uldn, bk. Uldz: Uldz: 73-75,255,272,363. Ultingur(Alt-Ogur):198. Ulu hcib: 357n. Ulu Kuman?: 187. Ulu: 401. Ulug-erkin: 267. Ulug Han, bk. Sultan Balaban. Ulug t-teber: 131. Ulug Tanrda kut bulm Alp Klg Bilge: 137, bk. Mengli. Ulu Trk: 254. Ulus: 140,23in. Ulus: 231, 233, 235. Ulus bodun: 235. Umay: 302. Unagan bogol: 245. Ungaros: 175. Ungor. 175. Ungri: 175. Ungur: 198. bk. On-Ogur. Unsur: 394. Ur. 176. Ural-Altay kavimleri: 37. Ural dalan: 37, 48, 50, 52, 158, I70n, 174, 198,276,326. Ural nehri: 179,199, bk. Yayk. Uralh.-Iar: 95,174,197,274,306,313n. Uran: 192. Urfal Mateos: 47n, 184n, 286n, 320n. Urgu: 123. Urog: 198. Urug: 131,132,142,227,229,293. Urungugl: 117n. Usa: 228n. Usruana: 144,153. U-sun: 199. bk. Wu-sun. Utigur (Otuz Ogur): 198. Utur-gtr (Otuz-Ogur): 230. Uydu, A/:314n. Uygur. 130, 131,230. Uygur-lar: 44n, 52, 53, 55n, 85, 89, 96, 97, 108, 124, 129, 138, 145, 147-149, 152, 155, !67, 198n, 199, 215n, 231n, 232, 236, 237n,

NDEKS/463
239, 242n, 249, 254, 255, 261,, 264, 263 B 265, 267n, 268, 269n, 270, 277-28% 2t% 282, 284n, 294, 30% 304, 306, 307 31% 312n, 315, 316, 319, 320, 322, 333, 33ta. 325-328, 33i, 332, 333n, 334-336,338 . B 342, 345n, 350n, 363, 366, 376, 394, 389, 397. Uyga" destam: 255. Uzak-Dou: 47n. Uz: 150n, 184. Uz, -1ar: 53,154n, 155,17*182, 185, 186, 188, 194,195,207,316.bk.Tork. Uzboy kltr: 51. Uzlug: 385. Uz'luk (iyilik): 247. Uzunartl, /. H: 372n. -Karluk: 146,230. Kunkan: 103n. -Ouz: 123,126,152n. -ok: 154,253n, 272. tulu Trk bodun (II. Gk-Tri Hkanu?):98n. -Turfan: 148n. Oge: 77n, 176,263,264,273,357. kboyia: 205n. lg, arlk ls: 327. lken, H. Z: 3T7n, 382n, 386n, 390n. lg: 249,309. l: 2Alt244. rmev, Sirc'd-din: 380. rngbegtgT. 242n. skdar: 183. std'd-dr. 370. Vczy, P: 33n, 46n, 74n, 79B, 221B, 23in, 249n, 254n, 257n. 275n, 276B, 326a, 33B, Vahdet-i vcd: 381. Vak'at'-iT) (Geit sava): 144. Valani: 185. Valentinianus in.: 75.80.82. Valentinos: 102,104,162t Vald I., hlife: 169. Vahven: 185. VmbPf, A: 44, 48, 73B, 79, TBBK 1<*. 197. 227n. Vandal, -1ar: 72,74,75,78,8a 29a 291Vardar nehri: 185. Vareg: 173. Var-guni (Bar-guB); 160.

464 / TRK ML KLTR

Varkhon: 162n. Vanmo:31Z Vasiliev, A. A: lG2n, 163n, 168n, 169n, 204n, 205n. Vatatzts, S: 195. Vayfc 177. bk. Bayt Vci-ho: 130. ttfctf-iMr 368. K*/yeT-i*me:232,293Veied Sultan: 396. Vetieva, D: 330n. Veneda: 77. Venedik: 82. Venedikov, /: 206n Venelin: 70. 'ger. 175. Venutdsky, G: 17teVesilen 77. Vidvariler: 77. yicrkandt, A^5. Vikhtun: 60n. bk Beg-tun. Viyana Diffusum'arian: 20,30,220. Viyana Ekol: 20n, 36,37 226. Vizigot: 72,74,81, 305. bk. Bal Got'lar. Vladrair, knez. 174,181,183. VZadimir Monomakh: 190. VUuUminsav, & Y: 243n, 245n, 299n. V.n,uiir(V.Vndr):202. Voin: 188. Volga nehri: 45.52, 53, nn, 72, 77,83, 85,86, 158, 161, 170, 17i, 179, 182, 183, 188, 189, 9S, 200, 207, 328, 330n, 345n. bk. til nehri. Volga Bulgarlar: 323, 326,328. Vogul: 158,174. Votyak: 207. Vu-hiTegin: 134,136. Vu-lo-hun: 131. Vu-sun: 95n- bk. U-sun, Wu-sun'lar. Vyati 170. Vyatka; 207. Wahid Mirza, M: 394n. Wale*:290n. Waher, R: 385n. Wang Yen-t: 137. War (Var), kabile: 162. Ware, l R: 92n, 93n. Warkhon (Var Hurt): 162, bk. Uar-hun'lar. War-Khun (Var-Hun), bk. Avrupa Avarlar. Wei*ler: 61,68,99n. bk. Tabga'lar. Wei nehri: 109. Weisanat: 314. J*W-5/w:70,90,91. Wei-ts'ing: 65,289. Wei-wu: 130. Wei Yan-ung: 119n. Wen-'eng: 92. Wen-ti: 61,105,268. Wie$er, L: 260. Wiesler, C: 15. mihelm, R: 57. WUson, G. E: 178n. mttek, P: 195n. mttfogfihK. A:\3Sn, Wolf,F.A:\5. Wu: 116,117. Wu, rahip: 307. Wu-chieh: 199. Wu-huan1ar: 67,199n. Wu-hun (Ugor): 95. Wu-ling:64,288. Wu-sun, -1ar: 61, 65, 66, 92, 187, 199, 271, 330. Wuti:64,99,288. mistenfcld, F: 39ln. Xalikov: 207n. Xenephon: 289n. Yabaku:156,230,279n,376. Yabgu: 60, 99, 101n, 103, 105, 114, 120, 131, 132, 134, 146, 148, 153, 155, 177n, 178n, 231, 265n, 267, 268, 272, 273, 275, 294, 357, 358,360, 367. Yabgu, Tong Yabgu'nun kardei: 168. Yabgu-han: 149. Yabgu lteber: 129. Yabgu-Kagan: 104, 105,110. Yabgu, Oguz-Yabgu hakan: 153, 154. Yabgu Trkleri: 103n. Yada ta: 304. Yfes: 43, 47. Yaglaqar (Yaglaqr): 131. Yalakar: 232,294. Yama: 156n. Yama,-lar: 149, 156,394. Yamatt Toy, bk. Hn- yama. Yahya b. Adiyy: 386. Yaka: 233. Yakalg: 325. Yakn-Dou: 20n, 326. Ykub b. Noman: 208. Yakubovskiy, A. Y: 189n, 192n, 208n, 245n, 284n,305n,323n,328n. Yakut, -lar: 52, 94, 228n, 297n, 300, 309, 392n. Yaldzl Kapu: 205. Yaltkaya, : 388n, 392n, 40ln. Yama rma: 376. Yamn: 90. Yang-shao: 51. Yang-ti: 106,107, 336n. Yang-tse: 92. Yan: 246n. Yaparl: 154. Yorgan: 125,292. V'a>g:123,266,292. Yarga: 125n. Yar ovas: 117,118. bk. Cungarya. Yarkent: 65, 67,98,315. yarf/g:273n,316. Yarmak, Trk paras: 329. Yaroslav: 174,182. Yaruklu'lar: 156. Yasa: 247n, 292n. Yasef: 173, 260n. Yal-gz (Yeil nehir = Taluy gz): 117. "Yatan Ejder" ehri: 324. Yavd: 180. Yavgu: 240n. Vflv:230n,268,40l. Yayk nehri: 179, 189, 198, 199. bk. Ura] nehri. Yazdgirdll.:87. Yaz: 335-338. Yaz, babu: 180. Yazcolu: 299n. Yazr, Boz-ok boyu: 154. Ye'cc Me'cc: 178. Yedi iklim teorisi: 33. Yedikule: 205n. Yedi-su:52, 127n. Yeh-luTa-ih, Kur-han: 149. Yc-hu (Yabgu): 106, 108. Yeke181. Yelme (keif seferleri): 286. Yemen: 143. Yeey: 230. Yen-i-wei: 117.

NDEKS/465
Yen-u:119. Yengi-kent: 325. bk. Yeni-kent. Yeni-kent: 153. Yen-hung-ta: 263. Yeni Kpaklar: 191. Yenisey: 52,96,116,132,134,140,224,323. Yen-ki: 259. Yen-men: 107. Yen: 176. y*n-.sM:259,269. Yerleik kltr. 215, 219,222,359. Yer-su (yer-sub): 301,303,304,311. Yesev, Ahmed: 382. Yesev'lik: 382,396. Yesi ehri: 382. Ye-ta'lar: 85.. Yetts, M. P:2\Sn. Yevm'ul-at (Susuzluk vak'as): 144. Yezd b. Useyd: 170. Ygan-tegin: 357. Yldz, H. D: 147n. Yldz (Ouz Kagan'n olu): 254-255Yltavar (lteber): 208. Ynal-tegin: 357. Ynan: 358. Ynan, M. H: 366n. Yr-bayrku: 128. Yva (va): 154. YUgy bk. Eg. Yimek kavmi: 188,192 Yin- (Yen-ki): 259,269n. Yin-gz (Seyhun nehri): 118. Yin-an dalar: 113. Y'li Trke (Dou Trkleri lehccs): 5Z Yo: 117,303,306, 334,350,401. YolhgTegin: 127,128,335. Yordanes: 81. bk. Jordanes. Young, -4:15. Yo-vu-ku: 131. Yu: 66. Yuan-u: 119. Yugrus: 162,165,240n, 273,357,367. Yula: 176,180. Yula, boy: 180,230,273, 275. bk. Cuto Gyuto. Yunan: 21, 23, 33, 215-217, 228, 230, 239, 289n, 300,302,305,347,381,3R5,387. Yunanistan: 165, 333. Yunus Emre: 396,400. Yurt: 235. Yurttuk: 374.

466 / TRK MLL KLTR Yusuf, Has Hacb: 389. Yuta: 177. Yuthang'lar: 78. Yuvuiuk'us-sultan: 369. Yuwul: 369n. Yan-u: 124. Yan-shi: 236, 332n. Y-u:U4. Yc-iler. 60,63,85n, 86,284n, 306. Ye-pan: 68,92, 323. Yu K'ing-ts: 105. Yksek kttr nazariyesi: 21-23. Yn-u: 113,117. Yn-kang: 315n. Yrefir: 154. Zabelin: 70. Zbulistan: 87. Zadruga: 228. Zahiri: 372. Zahr-i Semerkand: 394. ZajaczkowskL A: 172-173n, 31 in, 323n, 393n. Zakharias Rhetor: 161. Zaman Tanr: 312n, 313n. Zambottiy R L: 20n, 37n, 55n, 222n. Zaviye: 381. Zavul: 87. Zeheb: 379n. Zemaheri: 380, 391,401n. Zemarkhos: 100,340. Zena, bk. Ana: Zend-Avesta: 43. Zengil'ler: 399. Zcnon: 197. Zerdt'lk: 127n, 303,383. Zeyn'd-din Cevheri: 391. Zmm'ler: 361. Zndk: 376. Zichy, /: 48, 174n, 178n, 216n, 234n, 282n, 288n, 292n, 326n. Ziebet: 168n. ZiyrHer: 361. Zltarsky, N: 207n. Zonaras: 183. Zosimos: 221. Zupan: 204n. Zuryen: 207. Z'1-Karneyn nbeti: 368. Zye: 207.