You are on page 1of 176

2 TL.

BAHAEDDN GEL

TR KKL TRNN G E LM EAL A R I


I :*?

BRINC BASILI

DEVLET KTAPLARI

MLL ETM BASIMEV STANBUL 1971

1000
TEME L ESER

49

Mill Eitim Bakanl nn 24/IX/19 70 tarih v 375 afih macipleri. Yaymlar ve Basl Eitim Malzemel eri Genel Mdrlnn 26/IX/19 70 tarih ve 15134 sayl emirleriy le birinci defa olarak 20.000 adet

baslmtr.

Is

Kitaplar, insanlar arasnda dnce ve bilgi' feri, inan ve duygulan yayan, zek ve kltrn, ilim ve sanatn, deer hkmlerinin dnya lsnde paylalmasna ve zaman iinde devamna yardm eden vastalardr. Kitaplar, bir milletin kltr deerlerini dnden bugne tayan varlklar olarak mill kltrn temel talar ve ayn zamanda insanln paylat ilim ve fikir dnyasna alan kaplardr. Bu vasflariyle kitaplar, milletlerin ve insanln zeksna ve kltrne byk tesirleri bakmndan medeniyetleri yayan ve tarihi yapan kuvvetlerin banda gelir. Eski alardan beri yazlan kitaplarn deerleri ok deiik olmutur. Yazldklar yakn evre ve zaman iinde bile, pek az okurun ilgisini ekebilen kitaplar yannda, uzun yllar ve hatta asrlar boyunca zevk ve istifade ile okunan ve dnya lsnde rabet gren kitaplar vardr. Bir milletin veya insanln fikir ve kltr hazinesini tekil edecek kitaplar temel kitap deerini kazanr. Kitabn eitim ve kltr bakmndan deerini gz nnde tutan kalknma plnmz, stn

vasfta eserlerin hazrlanp yaylmasna da zel bir yer ayrmta. Eski Trk yazarlarnn eserleri, yeni nesillerin anlayaca gibi sadeletirilerek baslacak, Bat kltrnn temel eserleri dilimize evrilerek yaynlanacakta. Bu suretle kinci Be Yllk Kalknma Pln Dnemi iinde bin ciltlik bir Temel Eserler Kitapl vcuda getirilmesine, al-, lacakta. Byle br temel eserler 'serisinin 'kltr hayatmza yapaca hizmetin deeri byktr. Bir taraftan alfabe deiikliinin ve dilde zleme akmnn zarur olarak nesiller arasnda meydana getirebilecei boluklar doldurmak mmkn olacak ve bylece mill kltr mirasmzn yeni kuaklara intikali salanacakta. Dier taraftan btn insanln ve medeniyet dnyasnn mterek mal haline gelmi olan ilim, kltr ve sanat hazinelerinden yabana dilleri bilmeyenler de faydalanabileceklerdir. Bilhassa bugnn dnyasnda, amzn istedii insan ahsiyetinin teekkl bakmndan, kitabn deeri daha ok nem kazanmta, insann tabiat karsndaki gcnn temelini tekil eden ilim ve teknoloji gibi. insann kendi kendisini tanmas ve gelitirmesi bakmndan byk bir kaynak olan felsefe, edebiyat ve sanat eitimi de bir sekinler zmresinin imtiyaz olmaktan kmta. Mill eitim davasn sadece bir okullar meselesi sayan dar grn tesinde, vatanda eitimini her bakmdan salayacak bir dev-

let anlayn, btn batl lkelerde olduu gibi, biz de benimsemi bulunuyoruz. Bu eitim, zel yaynevlerinin kendi imkn ve llerine braklamayacak bir mul ve mna tar. Mill Eitim Bakanlnn ele ald temel kitaplar yayn, mill kltr ve sanatmzn deerlerini, ilim ve sanat dnyasnn mterek hazinelerini Trk okuruna ulatrmakla, bugnk ve yarnki nesillerin dnce ve zevk olgunluuna katkda bulunmu olacaktr. Her bakmdan gzel neticeler vadeden bu teebbse fikir, sanat ve ilim adamlarmzn yardmc olacaklarm mit ediyorum. Memleket fikir hayatna kazandrmak istediimiz deerler bakmndan iyi seilmesi gereken temel kitaplar, okul renimini desteklemek ve tamamlamak, Trk genliinin kabiliyetlerinin gelitirilmesini ve btn vatandalarmzn faydalanaca bir temel kitapln tekilini hedef, almaktadr. Sleyman Demire! BABAKAN

Bir milletin kltr, gemiinden szlp gelen madd ve manev deerlerin tm ve zaman iinde kendisine kas, duyu, dn, ifade edi tana ile ortaya kmaktadr. Dnya milletlerinin, eitli kltrleri vardr. Bunlar arasnda Trk milletinin kendine zg, kkl ve zengin mill kltr byk nem tar. Bu kltr, Trkln douu ile balam, zamanla gelierek, binlerce yl, Trk toplumlarn "millet" olarak ayakta tutmu, onlara "Trklk" damgasn yutmutur. Trk kltrn'meydana getiren btn deerleri aratrmak, tantmak, bunlar daha verimli ve yaratc unsurlar olarak gelitirmek mill vazi-felerimizdendir. Bin Temel Eser yaym bu amala balam, saylar arasna, mill kltr ve sanat < eserlerimizle birlikte, tannm dier ilim, fikir ve sanat eserlerinin tercmelerini de almtr. Bin Temel Eser serisinde yaymlanan kitap-farn, Trk genliinin ve vatandalarmzn geni ve ileri bir dnya grne sahip, gemiine bal, tarihi ile gurur duyan ve gelecee mitle bakan vatansever, bilgili kiiler olarak yetimelerinde fay* dal olacana inanyorum.

Prof. Dr. Orhan OUZ

Mill Eitim Bakan

N D E K L E R TRK KLTRNN GELMES Sayfa L Hunlar............................................................................ 3 TL Gktrkler. ^-.............................................................. 20 1. Trkler, Bir Kltr Devleti Kurma Yolunda. 20 2. Eski Trk Yaztlar.................................................. 22 3. Gktrk Yaztlar Nasl Bulundu?........................... 28 4. M i l l i y e t u u r u n u n Douu. 34 5. Bilge - Kaan ve Kl - Tegin Kardeler. . . 42 6. Gktrk Devletinin Dou Blgeleri. ... 47 7. Bat Gktrk Devleti (Gktrkler, Batt Trkln Meydana Getiriyorlar). , . . . 54 8. Gktrklerinden Doan Dier Trk Devletleri.......60 1. Trkge Devleti ve ehirleme.................................. 60 f~ 2. Avarlar................................................................ 68 8. Hasarlar............................................................. 75 i. Peenekler ve Ouzlar....................................... 77 HL Uygurlar: .................................................................. 81 1. Uygurlar ve Dou Trkl.................................... 84 2. Uygur Kltr ve Toplumunun Gelime alan......W ....................................86 3. Uygur Kaanlarnn Kuruluu................................. 89 4. Uygurlarda Din ve Dnce Reformu (Bg Kaan ve Mani dinini kabul)................................................. 94 5. Mani Dini, Uygurlarn Yaantsn Deitiriyor. ........................................................................97 6. Orhun'daki Uygur Devletinin Ykl (840). 105 7. T u rf a n'da U y g u r D e v l e t i . . 108

8. X. Yzylda Uygurlarn Yerleri .... 9. Uygurlar ve Htay Devleti. ... 10. X. Yzylda, Uygur Bakenti Turfan'a Se yahat Eden Bir inli Neler Grd?. . . .119 1. klim, ziraat ve hayvanclk.......................... t. timai hayat ve din. . ....................... S. Elbise, kuma, mzik ve kitaplar........................ 4- Uygurlar ve madencilik.................................. 11. Sar U y g u r l a r . ..................................... 12. Uygur Kltrnn Kalntlar (Karahanlilar). IV. K u z e y ve A v r u p a T r k l e r i : . . Kuzey Trkleri:......................................................... 1. Krgzlar............................................................. 8. Kpaklar........................................................... 2. Bat ve Gney Rusya Trkleri:................................ * j 1. Volga Bulgarlar.................................................... 2. Tuna Bulgarlar................................................. i. Macarlar (Trklerle akrabalk kuranlar).

Sayfa 112 114 119 122 127 129 133 136 144 144 144 146 149 154 157 160

TRK KLTRNN GELME ALARI I

HUNLAR M. . 204 senesinde kurulan Byk Hun mparatorluu, Japon denizinden Volga nehrine ve belki de daha batya kadar uzanan byk bir imparatorluktu. Devletin kurucusunu biz, daha ok inlilerin yazdklarna gre Mete diye anyoruz. Herhalde onun trke ad Bahadr'dan baka bir ey deildi. Eski Trkler Bahadr', Bagatr eklinde sylerlerdi. Byk

Huh devleti ni kuran halk kitleler i, daha ok Altay dalan ile, bu dalar n gneybatlarnda oturuy orlard. nk, devleti n dou blmn meyda na getiren Mooli stan, Hunlan n elinden erken alard a kmt . Buna ramen batdak i soylu

* Hunlar, daha bir yz yl, doudan gelen in ordularna kar direnmilerdi. Bu byk imparatorluk, 200 sene mddetle btn Ortaasya halklanm bir bayrak altnda toplamt. Disiplinli ve byk bir devlet hayat byk halk kitlelerini, her bakmdan birbirleri ile kaynatrmt. Bu bakmdan insanlarn yaantlar ile inanlan arasnda bir benzerlik ve birlik meydana gelmiti. Yzyllar boyunca yaanan mterek felket ve zaferler, onlan ister istemez bir millet olma yoluna doru itmiti. Milletler, birka yl iinde ve tesadfen domu toplumlar olamazlar.

TRK KLTRNN GELME ALARI

TRK KLTRNN GELME ALARI

Milletler, tarih iinde olumu ve gelimilerdir. Bunun in de, tarihin trl tehlikeleri iinde kaybolup, gitmemilerdir, stelik tarihi yapanlar da, yine bu byk milletlerdir. Byk Hun devletinin kuruluu e, bamszlk ve stnlk iin yaayan bir millet meydana gelmiti. Bu birlik ve beraberlik, onlara mahsus, yeni bir kltr ve sanat da meydana getirmiti. Hunlann bu disiplinli hayatndan, yzyllar boyunca yaayacak olan bir aile dzeni de dodu. Bu dzen, sonraki Trk toplum ve devletlerini de kuracak bir ekirdek oldu. Trk tarihinin mayas, byk Hun devletinin yaratt dzen ve inanla kararn bulacakt, te bunun iindir ki, yalnzca Trk tarihini deil; kendimizi anlamak iin de, alara bakmak zorunda kalyoruz. Altay dalarnn gney-bat etekleri Trk kltrnn gelitii yerlerdi: Aada da sk sk greceimiz gibi Altay dalar, tarihin her anda en yksek bir kltr ve medeniyeti temsil etmitir. Burada oturan insanlar beyaz, geni kafal, yani Brakisefal rktan geliyorlard. Bu rk aa yukar sonraki alarda Gktrklerde ve Ouzlarda da kendi zelliklerim devam ettirmiti. Altay dalarnda, M. . alarda, birok zengin kurganlar ele gemilerdi. Bu kurganlarn ou da mezar hrszlar tarafndan soyulmu ve bulunan eyalar dnyann byk mzelerine satlmlard. Btn Ortaasya Trkleri llerini mezara gmdkten sonra, zerini de ta veya toprak bir tmsek ile kaparlard. Ortaasya kltr ile uraan bilginler bu tip mezarlara genel

olarak "kurgan" deyimini kullanmlardr. "Kurgan" sz, kk itibariyle Trkedir ve "korumak" fiilinden kale veya mstahkem mevkii anlamna gelir. Bu kurganlarda bulunan ller, boy itibariyle ok uzun boylu ve iri kemikli valyeler idiler. Bulunan iskeletlerden en k, 1.80 cm. boyunda di. Artk bu alarda, eri Trk kllan da kurganlarda gelimi olarak, yava yava grlmekte idiler. Bilindii zere "eri kllar" Trkler tarafndan icd edilmi ve gelitirilmilerdi. Bu eri kllarn kesme kuvvetleri, dier dz kllarla mukayese edemeyecek kadar bykt. Trkler ok eski alardan beri douya, yani gnein doduu yne byk bir sayg gsterirlerdi. Bu sayg, devlet tekt ile resm trenlerin her ynnde, ak olarak grleciyordu. Bunun iin de Hun anda yaayan Altay'Ular, llerinin ban genel olarak douya doru evirirler ve bylece g-' merlerdi. Altay Kurganlar a l t n eya bakmndan, Ortaasya'nn dier buluntu yerlerine nazaran ok daha zengindiler. Altayllarn kuzeyinde ve bilhassa Krgz blgesinde, zengin altn madenlerinin bulunmas da, bu altn zenginli tide rol oynuyordu. Altay Kurganlanmn bu zenginliini, yalnzca Krgzlarn altn madenleri ile aklamak da doru olmayacaktr, yle anlalyor ki, devleti kuran ve idare eden bu prensler, devletin aknlarndan da bol bol istifade ediyor ve bu yolla zenginleiyorlard. Byk Hun Devletinin bakenti, Orhun nehrinin kaynaklannda bulunuyordu. Bakentin burada olmasna ramen bu blgede ele geen Hun kurganlar, Altaylarla

TRK KLTRNN GELME CALARI

TRK KLTRNN GELME CALARI

karlatrlamayacak kadar fakir ve botu. Bundan sonraki blmlerimizde de gstereceimiz gibi, bakentin Orhun kylarnda bulunmasna ramen, devleti kuranlarn Altaylarda oturmalar sebebiyle zenginlik, bu blgeye doru akyordu. Gktrk anda da bu, byle olmutu.. Altaylarda oturan Hun prensleri, gzlerini zellikle batya dikmiler ve daha ok Bat Trkistan e balar kurmulard. Bu ada, Bat Trkistan'da, baz ran tesirlerini de iinde toplayan eski bir kltr yaamakta idi. Bat Trkistan'n bu eski kltr zelliklerini iyice tanmayan bilginler, Altay-lardaki bu Trkistan tesirlerini, ran'a balamlar ve Altaylar bir nevi ran kltrnn bal bir blm halinde dnmek istemilerdir. Geri bu ada eski ran motiflerine benzeyen elbise sslerine de rastlanmtr. Fakat bu elbiseleri meydana getiren kumalar ise, tamamiyle Altaylarn yerli dokuma tekniine gre dokunmulard. Bunlarn yannda bol miktarda i n ipeklilerini de grmyor deiliz. Bu ipekliler dorudan doruya in'den getirilmi ve Hun soylular bunlar zaman zaman giyinmilerdi. Altaylarda oturan Hun prensleri, at yetitiren ve atl k a v i m l e r i n bakanlar idiler. Bu sebeple atl kavimlerin kltrlerinin en nemli ve zel eserleri kee yapmdr. Geri bu keeler ynden yaplmt. Fakat teknik bakmndan onlar dierlerinden ayran, zerlerindeki ssler ve ilemeler idiler. Bu ada Hunlar keeleri plak olarak kullanmyorlard. Herkes zenginliine gre, keelerin zerini " a p l i k e " teknii ile ya iplikle, veyahut da altnla kaplyorlar ve bundan sonra da trl ilerde kullan-

yorlard. Bu sslemelerde, birok din anlamalarm gsteren resimler de vard. Elbetteki Altaydaki prensler daha ziyade avc idiler. Bu resimlar arasnda av s a h n e l e r i ounluu meydana getiriyordu. Bunlar arasnda kaplan avlar ve hatt arka arkaya dizilmi arslanlar bile grlyordu. Elbetteki bu kompozisyonlarn kkleri gney-bat ve n-asya kltrlerinden geliyordu. Fakat bu resimlerin ii ve kenarlar, Altay kltrne mahsus motiflerle evrilmiti. Altay dalan e Gney Rusya arasmda her zaman iin bir kltr ba bulunmutur. Altaylar ile Gney Rusya arasnda uzanan byk Kazakistan bozkrlar, bu iki blge iin, deta bir kltr kprs vazifesini gryordu. Bu ba yalnzca kltr bakmndan deil; kavimlerin gmesi ve karmas ynnden de nemli bir rol oynuyordu. Altay dalarndaki kavimler, daha ok yukar Volga ve Ural blgesindeki milletlerle karyorlar veya onlara, kltr bakmndan tesirlerde bulunuyorlard. Bu konu zerinde Gktrk a ile ilgili blmmzde daha geni olarak duracaz. Bir gerek varsa, Volga ve Ural nehirleri arasnn, ok eski alardan beri, Altay'da oturan Hun prenslerinin de kltr tesirleri altna girmi olduu idi. Altay Dalarndaki Pazrk blgesi, dou ve bat kltrlerinin kaynamas ile, yepyeni bir medeniyete kavumu idi: Bu mezarlarda da bulunan insan iskeletleri, daha sonraki Gktrk ve Ouzlara benzer bir rktan geliyorlard. Kendileri beyaz, gzel, uzun boylu ve ok gl insanlar idiler. Bu

TRK KLTRNN GELME ALARI

TRK KLTRNN GELME ALARI

blgede artk mezarlar bir ev halini alm ve birok odalardan meydana gelmee balamt. Hatt,baz mezarlar ise, birka kat olarak yaplmlard. Bu mezarlarn ou, aa tomruklar ile meydana getirilmi bulunuyorlard. Daha sonraki, Trkler gibi Hunlar da, kendi byklerinin mezarlarm yksek da balarna yapar ve onlar halktan sakl tutarlard. Yksek da balarnda hava genel olarak souk olduu iin, mezarlara szan sular donar ve asrlarca zlmeden, bylece kalrlard. Mezarlarn iindeki buzlar, kumalar ile iskeletler ve hatt hayvanlarn derilerini bile rtmeden korumu ve zamanmza kadar gelmelerine imkn vermilerdir. Tabii olarak mezar kalaslarnn ou, baltalarla kesilmi ve ivilerle birbirlerine balanmt. Fakat mezarlarn iinde bulunan birok aa eserler, bu Altayl Hun-larn torna ilerinde de ok ileri gittiklerini bize gstermekte idiler. Bat Trkistan'da, Hunlarn ortaya kndan nce, Byk skender ile beraber gelen Yunanllar oturuyor ve bu blgeleri idare ediyorlard. Elbet-teki Yunanllar daha ziyade yksek tabakay tekil ediyorlar ve halk ise, Bat Trkistan'n asrlar ncesi meydana gelen bir rkn tems ediyorlard. Bu sebeple Yunanl idareciler, Bat Trkistan sanatna bol miktarda Yunan k l t r ve sanatnn tesirlerini de vermi ve yepyeni kbir medeniyet meydana getirmilerdi. Bu Yunan tesirleri, daha sonra da kaybolmayacaklardr. te Altayl Hm prensleri de, bu eski Yunan sanatndan istifade ederek, birok motifler alm ve bu motifleri kendilerine benzete-

rek, yepyeni bir slp meydana getirmilerdi. Dnmeliyiz ki, eski Yunan motiflerinin ou, keeler zerine ilenmi olan sslerde grlmekteydiler. Kee de Ortaasya kltrnn yerli bir san'at idi. Bu san'at yerli ustalar tarafndan bir meslek haline konmutu. Bunun iindir ki, yerli ustalar Yunan motiflerini alarak kendilerine benzetmilerdi. Bunun yannda, Bat Trkistan'n ran'dan ald tesirler de Ortaasya'ya gelmi ve kolaylkla Ortaasyallam-lard. in t e s i r l e r i daha ok, ticaret yolu ile gelen ithal mallan iinde grlmekte idiler. Bununla beraber Altayllar birok in motiflerini de almlar, keeler zerine ileyerek kendilerine benzetmilerdi. Mesel Cennet kuu, Altaylarda bulunmayan bir ku idi. Bu ku, Gney-Dou Asya'da yaar ve bu blge halklar da onlara byk bir nem vererek, sayg duyarlard. Cennet kuu resimleri, Ortaasya'ya gelince eski zelliklerini kaybetmiler, ya krlanglara veyahut da horozlara benzemilerdi. Ortaasya Kltrnn en nemli sahneleri, daha ziyade h a y v a n r e s i m l e ri ile hayvan mcadelelerini anlatan tablolar idiler. Altay dalarndaki Hu kltrnde, ehli veya dalarda yaayan her trl hayvann resimlerini ve heykellerini bulmak mmkndr. Bunlarn ou bronzdan yaplmt. Fakat tahta oymaclarda bo durmamlard. Geyik ve ceylnlarn gzelliini gsteren san'at eseri saylabilecek birok heykelcikler de bulabiliyoruz. Fakat bunlarn yannda, zaman zaman geyikler, kutsallatrlm ve korkun hayvanlar halinde ekillendirilmilerdir. Mesel uzun ve sivri boynuzlu teke geyiklerin, azlar kaplan eklinde yaplm ve tr-

TRK KLTRNN GELME ALARI

TRK KLTRNN GELME ALARI

naklan da kaplann penelerinden daha sivri olarak gsterilmiti. Yar insan, yan geyik halinde gsterilmi ruhlar da yok deildi. Geyik, Anadolu'da olduu gibi Ortaasya'da da, Trk halklarnn zihinlerini ve hislerini enok harekete getiren hayvanlardan biridir. Bu sebepte geyik, Ortaasya sanatnn her ynn kaplamtr. Geyikler ou zaman vahi hayvanlarn peneleri arasmda gsterilmi ve yzlerinde de, can veren bir geyiin hisleri canlandrlmtr. Bu geyikleri yakalayan hayvanlar, bazan byk kulakl kartallar olurlar ve bazan da Ortaasya'ya mahsus g r i f o n l a r ekline girerlerdi. Ortaasya'da kaplanlar da, ok tannm ve yrtc hayvanlar arasnda idiler. Ortaasya'da da, benekli ve kk boyda birok kaplan cinsteri vard. Trkler, bu kaplanlara "ylbars" adm verirlerdi. YoZbars'lar kolaylkla eh-letireben ve av i de kullanlmaa elverili hayvanlard. Bunlarn da bol miktarda resimlerini ve heykellerini grebiliyoruz. Altay dalarnda grlen hayvanlar ile sava rahnelerinin, din bakmndan ifade ettikleri anlamlar da vard: Elbetteki Altaylarda oturan Hunlar bu eserleri, srf sanat i olsun diye, anlamsz bir ey olarak yapmyorlard. Bulunan her eserin, kendine gre dinsel bir anlam ve ifadesi de vard. Bu eserlerin hangi anlam ifade ettiklerini aklamak, elbette ki kolay bir i dedir. Mesel, gerek Hun anda ve gerekse ondan daha nceki alarda, birbirleriyle green pek ok at resimlerine rastlyoruz. Bunlar bronzdan dklm, ok gzel eser-

terdi. Daha sonraki in kaynaklar da, bize at greleri hakknda bilgi vermekte ve bu grelerin Trkler arasnda, ne iin yapldklarm da anlatmaktadrlar. Eski Trkler, gzel ve gl at yetitiren dnya kavimlerinin banda geliyorlard. Sonbaharda genel olarak atlar glenir ve kuvvetlenirlerdi. Bunun iin de Trkler, byk bir tren yaparlar ve bu trende her blgenin at yetitiricisi, sekin atlarn getirerek gretirirlerdi. Btn blgeler iinde birinci gelen at, toplum iinde de byk bir deer ve ayrca da sayg kazanrd. HUNLAR VE KUTSAL KURTLAR

Altay dalarnda "Kurt" heykelciklerini de bl milctarda gryoruz: Kurt, Gktrler bir d e v l e t a r m a s idi. Ayrca kutsal bir yn de vard. Fakat nedense Gktrk andaki eserler arasnda, kurt resmine ve heykeline hi rastlamyoruz. Altay dalar ise, bu bakmdan daha verimlidir. Trl ekillerde yaplan kurt heykelleri bazan realist bir grle ilenmi; bazan da keskin byk diler ve korkun bir yzle, kurtlara bir dev manzaras verilmitir. Elbette ki bizim iin, bu her iki trden eserler de byk bir neme sahip idiler. Realist olarak yaplm kurt heykellerinin alt ksmlarnda, soyulmu derileri de grlmektedir. El ve ayaklan e kuyruundan meydana gelen be blm, zaman zaman "S" eklinde bklerek, trl sslemeler haline de sokulmulard. Fakat ou zaman, krdim yznde bir. ciddiyet ve korkunluk deil; daha ok

12

TRK KLTRNN GELME ALAR1

TRK KLTRNN GELME ALARI

glen bir insann ifadesi belirtilmiti. Daha sonraki Trk amanizminde, Tanrya verilen kurbanlarnda, genel olarak yalnzca derileri ile balar saklanrd. Bu deriler gnlerce bekletilir ve yaplan trenlerde, onlara sayg gsterilir, yemek ve ikiler sunulurdu. Bu trenler, gnlerce ve hatt aylarca devam ederdi. Kurtlarn derileri e birlikte resim ve heykellerinin yaplm olmas da, bize byle bir inanan en eski izlerini gstermektedir. Yukarda da sylediimiz gibi eski Altayiar, din ve itimi seviye bakmndan ok ykselmiler ve totem dininin izlerini ise, ok eski alarda brakmlard. Kurt, onlarn yannda artk taplan bir totem deil; daha ok shr ve uur getiren bir sembol halinde grlyordu. Altayl Hurilar, "Gkyznn" resimlerini de yapyorlard: Eski Trkler ge ok nem vermilerdi. nk onlarn gkleri, in ve Hindistan'da olduu gibi bulutlu deildi. Gece ve gndz parlak bir gk, Trklerin kalplerini ve gzlerini kendine ekiyordu. Yldzlar, eski Trk kltrnde ok byk bir neme sahip idiler. nk eski Trkler zamanlarn, yollarm ve hatt iklim artlarnn deiip veya deimeyeceini, gkteki yldzlara bakarak renirlerdi. Bunun iin de geni ve iyi gelimi bir yldz bilgisine sahip olmalar gerekiyordu. Bu sebeple Trkler, ge nem vermiler ve btn ufuklar tek bir renkle kaplayan gn kendisinin de, bir Tanr olduuna inanmlard. Onlar in'de olduu gibi yere bakmyorlar ve yerle balar ancak atlarnn ayaklan ile meydana geliyordu. Gn mavilii, renklerin en gzeli ve en kutsah, kalplerini

dolduran sonsuz bir ilham kayna idi. Eski Trklere gre gk, bir eksen etrafnda dner ve btn burlarda, gn bu dnne uyarak dzenlerini kaybetmilerdi. Bu inan,, geri ran'hlarn "felek" lerine benzerse de Trkler, gn bu dnne "-rt', yani "Gk kr" derlerdi. Onlara gre gece ve gndz de dnyamzn stn rter ve durmadan dnerdi. Gece ve gndz deta bir sarg gibi dnlr ve Altay'da bulunan baz eserlerde de byle anlatlrd. Elbetteki gn yars beyaz ve yars da siyah bir sar ile kaplanm olacakt. Beyaz sar insanlara gne n veriyor ve sra siyaha gelince de, btn gk kapanyor ve insanlar ktan mahrum oluyorlard." Onlara gre gn gndz ve gecesinin birer sembolleri de vard. in'de genel olarak bu semboller siyah ve beyaz ejderhalar eklinde dnlmt. Fakat Trklerin, geyikleri ve kurtlan bile avlayan gl av kartallar vard. Onlar kartala tabiatst zellikler verirler, gzlerinin bakm insanlatnr ve hareketlerini de byk bir bahadra benzetirlerdi. Altay kartallan-nn banda iki byk kulak grlrd. Bunun iin de, Altaylarda bulunan ve g anlatan yuvarlak plkalarda, gece ve gndz, beyaz ve siyah kartallar temsil ederlerdi. Eski Trklere gre gn de bir ortas ve delii vard. Bu sebeple, gk krn gsteren bu yuvarlak plkalarn ortas da delikti. Trkler "Kutup ydztf'na Demir kazk" derlerdi. Bunun da elbette astronomik bir anlam olacakt. Onlara gre kutup yldz gn ortas idi. Yeryznden ge ykselen demir bir kazk veya aa, Kutup yldzna balamyor ve dnya ile gk ise, bu

14

TRK KLTRNN GELME ALARI

TRK KLTRNN GELME ALARI

kazn etrafnda durmadan dnyorlard. Altay dalarnda bulunan eserler arasnda, bunun gibi aklanabilecek, daha birok buluntular vardr. Fakat bunlarn hepsinin aklanmas, bu kitabmzn bykl iine giremez. Hun anda Tanr Dalan blgesi, Altaylar dan daha fakir idi: Byk Hun Devleti Tanr dalar zerinde meydana gelmi ve bu blgedeki Hun kitleleri, devletin trl savalarna katlmlard. Fakat nedense Tanr dalarndaki buluntular, Altaylara nazaran ok daha az ve anlamsz eserlerdi. Ayrca Tann dalarnda ele geen altn eserler de, ok azd. Bununla beraber Tanr dalarndaki Hun a kltr, zellikleri bakmndan Al-taylardan byk ayrlklar gstermiyor ve her iki blgenin de, akraba kavimler tarafndan tutulduklarn, gerek slp ve gerekse motifler bakmndan bizlere aklyordu. Hun andan nceki Tanr dalar kltr, Hun anda da ufak ayrlklarla, devam etmekte idi. Yalnz bu* gerek varsa, Byk Hun devletinin btn Ortaasyada meydana getirdii birlik ve kiilere salad zenginlik ile refahn, eserlerde de kendilerini gstermesi idi. Kazakistan Bozkrlar Altay Trkl ile Gney Rusya arasnda bir kpr vazifesi gryordu: Ortaasyadan Gney Rusya'ya giden balca iki yol vard. Gney y o l u , Tanr dalar, Aral gl ve Hazar denizinin kuzeyinden Gney Rusya'ya inen mehur bir yoldu. Bu yoldan daha ok kavimler gm ve byk devletlerin aknlar ya-

plnu. Kuzey yolu ise, Altay dalarndan Ural dalarna gidiyor ve oradan da Gney Rusya'nn ilerine yaylyordu. Bu yol, tabi bir yol idi. Bu yoldan yaplm ne byk bir akn ve ne de bir istila hareketi grlyordu. Bu iki blge arasndaki kavimler ise, aralarndaki normal gnlk balarm gelitiriyor ve bu suretle birbirlerine girip, gerek rk ve gerekse kltr bakmndan yeni bir karm ve kompozisyon meydana getiriyorlard. Gneydeki yol, aknclar Gney Rusya'ya srkledikten sonra, yerli halkn bana getiriyor ve bir mddet bu durum devam ettikten sonra, bataki idareciler yava yava kayboluyorlard. Yerli halk da ba kaldrp egemenlii yeniden ele alyordu Kuzey yolu ise gnlk yaantlarla, kavimleri yava yava birbirlerine benzetiyordu. Bu suretle Gney Rusya'da da yeni bir Altay kltr ve yeni bir Altay kavmi douyordu. Macarlarn, Bulgarlarn ve hatt Finlerin Ortaasya ile Altay zelliklerini gstermelerinin balca sebebi bu idi. Altaylarda hangi kltr devresi balyorsa, hemen onun sonucu olarak, Ural dalar blgesinde de o kltr zellikleri grlyor ve yeni bir kaynama oluyordu. Mesel Altaylarda demir ann balamas, az sonra buraya da sryor ve bu blge halk da demir am yaamaa balyordu. Bunun iindir ki, Ural ile Altay dalar arasndaki kltrler de, imdiye kadar Altay kltrnn bir blm olarak incelenmi ve byle kabul edilmitir. Orhun nehrinin kaynaklar, Byk Hun devletinin de bakenti idi: Gktrklerle ilgili blmmz-

16

TRK KITRNN GELME ALAR1

TRK KITRNN GELME ALARI

de de syliyeceimiz gibi, Orhun nehrinin kaynaklarm ald dalar, btn Ortaasyallarn kutsal ve sayg duyduklar bir blge idi. Burada da birok aratrmalar yaplm ve yeni eserler bulunmutur. Orhun blgesinin kltr de elbetteki Atay dalarndaki yksek medeniyetten birok eyler almt. Fakat bu blgenin, kltr tarihi bakmndan ok nemli bir zellii vard. Altayhlar, dardan birok tesirler almlar ve bunlar kenderine benzetmilerdi. Fakat Orhun blgesinde, bu d tesirleri bulmak ok gleiyordu. Buras, in denizinden Ortaavrupa'ya kadar uzanan, Ortaasya kltrnn hi deimemi ilk rneklerini, kendinde saklyordu. Bunun iindir ki, 500 yl sonra bile, buradaki eserlerin deimediklerini ve eski zlklerini koruduklarm gryoruz. Hatta yle ki, ok daha sonraki, yani X. asrdaki Macar eserlerinin Ortaasya zelliklerini tanmak iin bile, Macar bilginleri kendi eserlerini Orhun blgesindeki Hun a buluntular ile karlatryorlard. Burada en ok bulunan eserlerden biri de kuak zerine taklan altn veya bronz sslerdi. Kuak, eski Trklerce ok nemli bir ss eyas idi. Hkmdarn en nemli sembollerinden birisinin kuak olmas gibi, askerir hereyi-ni tayan da yine kuakt. Bu sebeple hkmdar altnla sslenmi bir kuak; ufak bir asker de sade kaytan yaplm bir kuak takard. Fakat kuaksz hi kimse gezemezdi. Moolistan, Hunarn bir dou vilyeti gibiydi: Moollarla Trkler, rk ve dil bakmndan, ayr iki millet idiler. Elbetteki uzun asrlar yan yana

yaamlar ve her iki millet de, birbirlerinden ok eyler alm ve vermilerdi. Fakat aralarndaki ayrlklar, yine de belirli kalmt. Byk Hun mparatoru ve Hun devletinin kurucusu Mete, doudaki btn Mool kavimlerini egemenlii altna alm ve onlar kendi eyleti haline sokmutu. Kendi z olunu bu blgeye vali olarak tayin eder ve orasn bu ekilde idare ederdi. Hi phe yok ki, Moollar iinde byk kabile reisleri ve hatta kk hakanlar da vard. Eski Trk devlet idaresinin bir zellii olarak, yerli prenslere dokunulmaz ve onlara da kendi kararlarnca, bir selhiyet verirdL Bunun iindir ki, Moolistan'da bulunan Hun mezarlarnda daha ok Mool yz tayan ller bulmaktayz. Bunlar idare eden Hun soylular ise, sayca az idiler. Halbuki Altay dalarndaki prenslerin hemen hemen hepsi beyaz, uzun boylu ve gzel insanlar idiler. Hun idaresi sayesinde gittike zenginleen Moollar, bata kuma olmak zere, Cinden birok eyalar getirtmiler, ve onlar gnlk yaantlarnda kullanmlard. Fakat bunlarn yannda, Bizans'ta dokunmu kumalar da grlyordu. nk, Byk Hun devleti, Bizans snrlarna kadar uzayan bir imparatorluk halinde idi. te yandan bu blgedeki Hun kltr, ta Kore yarmadasnn eski kltr ile de bir benzerlik gsteriyordu. Kore'den buraya getirtilmesi muhtemel olan baz eyalar da bulunuyordu. Btn bunlar bize, Byk Hun devletinin nasl dzenli bir tekilt meydana getirdiini ve in denizinden Bizans'a kadar, btn eyalar nasl kendine topladn, ak olarak gsteriyorlard. Moolistan'daki Hun mezarlarnda,
1971 Bilinci Basla F. 2

18

TRK KLTRNN GELME ALARI

TRK KLTRNN GELME ALARI

19

Altay kltrnn tesirlerini de grmyor deiliz. nk Altay, bu ada btn Ortaasya'nn en yksek medeniyetini kendinde topluyordu. Bu sebeple Moolistan, Altay dalar tesirlerinin dnda kalamazd. Esasen Byk Hun devletini kuran soylular da yine Altay dalarnda oturmal idiler. Byk Hun devleti paralanp da, Moolistan kendisinden ayrldktan sonra, Hunlarm elinde bir dayanak blgesi olarak yalnzca Altaylar kalmt. Hun-lara byk aknlar yapan inliler, artk ne Orhun kylarna ve ne de Molistana gidiyorlard. Onlarn tek amac, Altay ve Tanr dalan eteklerinde yaylan Hunlard. in snrlar, Hurilarm devaml bir garnizon yeri idi: in il Altay dalar arasnda, byk bir Gobi l vard. ine akn yapmak isteyen Altayl* Hunlar, bu byk l geip, in'e ulamak zorunda idiler. Fakat l geer gemez yorgun ve bitkin bir halde bulunan Ortaasyallarn, hemen in ordusu ile karlap, savamalar imknszd. Bu sebeple Hunlardan nceki alarda da Or* taasyallar, in snrlarndaki strateji bakmndan en nemli blgeleri almlar ve oralar ileri garnizon olarak kullanmlard. Elbetteki buraya, Ortaasyallarla beraber aileleri de gelmi ve orada yerlemilerdi. Bu yolla, Sar nehrin kvrm iinde ve onun kuzeyindeki dalarda, yava yava inli olmayan, Ortaasyal halk. kitleleri meydana gelmiti. Tabi olarak bu Ortaasyallar, oralarda asrlarca yaam ve birok da san'at eserleri brakmlard. Yalnz u nemli noktay unutmamamz lzmdr:

in'in kuzeyindeki Hunlar, nihayet nc garnizonlardan baka bir ey deil idiler. Devletin esas ksm ise, Ortaasya'da bulunuyordu. Bunun iindir ki, bu kk asker gruplar, ne byk bir medeniyet yaratabilmi ve ne de byk prenslere sahip olabilmilerdi. Fakat bunlarn eserleri Ortaasya san'-atnn zelliklerini tayan en orijinal buluntulard. in'in kuzeyindeki bu Hun askerlerinin eserleri, daha ok Hun halk sanatnn rnekleri idiler. Ne Bizans'tan ve ne de in'den gelen tesirler vard. Bol bol savaan hayvanlar, gzel geyik ve ku heykelcikleri, onlarn sevdikleri ve saydklar eserlerdi.

TRK KLTRNN GELME ALARI

II. G K T R K L E R
1. TRKLER, BR KLTR DEVLET KURMA YOLUNDA
Trkler, kendi yeni imparatorluklarn kltrle talandrmaa, ok erken alarda girimilerdi: elie su verme ve onu istedikleri ekle sokmakla n salan Gktrk soylular, yeni imparatorlukla-rn da, kendi benliklerine benzetme iinde ge kalmadlar, nceleri bir vuruta ba uurmas ve demiri bile kesmesi gereken bir klca, nasl bir erilik verelim diye zihinlerini yoran Gktrkler, devlet kurduktan sonra, artk nasl bir millet yapalm da bana benzesin, diye aba gstermee balamlard. 552 senesinde, Ortaasya'y elinde tutan A var mparatoru Anagay'n ba kesilmi, kafatas altn-lanp gmlenmiti. Artk Trk nesilleri eski imparatorluun mirasn, bu kafatasndan kana kana ieceklerdi. Ama bu tastan iyi bir arap iilmeliydi. arap gittike de yllanmak- ve iyilemeli idi. Bir imparatorluun kn ve yenisinin kuruluunu sembolletiren bu arap tasn, Bumn Kaan Trk'lere hediye etmi ve az sonra da lerek "gklere umutu". Fakat geride, Batda ve Dou'da iller

aan Trk milletini konduran ve umduran bir kardele, bir torun brakmt. Batdaki kk kardei s t e m K a a n (552-576), 24 sene hkm srm ve aabeyinin "Tresi" ile buyruunu yerine getirmiti. Doudaki gl ve kudretli torunu Mokan (553 - 572) ise, yznn ve vcudunun ekli ile bile, 20 sene her yana dehet samt, ite talih ve tarih, uzun yaayan bu iki byk liderle, Trk' kavminin yzne glm ve onu kalkn* drmt. 250 yl, K r m yarmadasndan in Sar d e n i z i'ne kadar uzayan geni topraklarda, yalnzca Trk ad ve Trk budununun and nla-mt. Byk in edebiyat ve fikir eserleri Trkeye tercme ediliyor: Bir devlet ve dzen kurulduktan sonra, onun idare edilmesi daha kolaydr. Aknlar, savalar durduktan ve byk Trk kitlelerinin gp, verimli topraklan tutmasndan sonra, artk bir durgunluk a balyacakt. Hakanlar, durulan kafalarn, artk okuma ve yazma ile, dnmee verme zamanlarn da bulacaklard. Trklerin Gney ve Doularnda, byk dinler ve kltrler vard. Mokan Kaan'n brakt salam tahta, kardei Ta-bo Kaan oturmutu. Bu yeni kaann, devlet iindeki ileri az zamanda bitmi ve gzleri byk kltr lkelerine evrilmiti. Meraklyd. Oralarda neler olup bittiini, hep soruyordu. Din ve kltr -adamlar, ok eski alardan beri byk hkmdarlar hi ihmal etmezler ve onlarn glgelerinde bir barnak bulmak isterlerdi. te bu srada idi ki, Buda rahipleri, Tabo Kaan' ziyaret ederler ve

22

TRK KLTRNN GELME ALARI

TRK KLTRNN GELME ALARI

23

onunla uzun uzun konuurlar. Elbetteki byk srlere sahip olan atl ve sava Trklerle, et yemeyen ve hayvanlar be ldrmeyen Budistlerin temel inanlarnn, birbirlerine uymalarna hi bir imkn yoktu. Ama in tarihleri bize ok daha nemli haberler iletiyorlard. Tarihler olduka zengin bir kitap listesi de veriyorlard. in edebiyat ve felsefesinin en nemli kitaplar da, bu liste iinde idi. Tabo Kaan bu kitaplarn Trkeye tercme edilmesini emretmi ve bu buyruk da yerine getirilmiti. 8u ok derin in fikir eserlerinin Trkeye tercme edilebilmesi iin, o derece gelimi bir Trk diline ve yazma da ihtiya vard. Nitekim 732 ve 735 senelerinde, Beng ta'a., yani "ebedi ve lmez taa" vurulan Kl-Tegin ile B i 1 -g e - K a a n y a z t l a r , ok gelimi bir dil ve yaz ile karmza kiyorlard. Bu Trke yle gelimiti ki, bugnk Trkemizin bile tesindeydi. Elbette byle bir dil ve yaz, Kl-Tegin ve Bilge -Kaan'lar zamannda, birdenbire icd edilmi olamazd. Dil de, bir ocuk ve toplum gibi byyen ve gelien bir varlkt.- Ama, daha nce yazlanlar ne olmuta? Biz, tarih belgelerine gre konutuk. Yazanlar gibi, onlar da ryp toprak olmamlar ise, elbette bir gn ele geeceklerdi. 2. ESK TRK YAZITLARI

meyen, kalan" gz ile bakarlard. Zaman zaman yaztlara ,"Beng ta", "Beng kaya" adn da verirlerdi. Yaztlar, Trk devletinin o kadar nemli sembolleri idiler ki, sadece beng demek bile, onlarn kutsal ynlerini anlatmaa yetiyordu. Trkler "beng" szn sonradan, "meng" eklinde sylemiler ve Tanr'y da bu adla anmlard. S o n s u z l u k ve l m s z l k a n c a k T a n r ile y a z t a g e r e k t i . Bazan da yaztlar iin, "Bin yllk, onbin gnlk" derlerdi "nsan lr, n kaltr"d. Fakat lmsz taa vurulmayan n, lml kulaklarda nasl kalabilirdi? Trkler, kazanlan ve byk ller iin, *JDev-let y a z t l a r " da yazdrrlard. Eski Trklerde elbetteki kiiler de kendileri iin yaztlar diktiriyorlard. Ama, devlete yazdrlan yaztlarn, ayr bir nemi vard. Trkler, dierlerinden ayrmak iin, devlet tarafndan yazdrlan yaztlara, "11 Bengsi", yani "De v 1 e t y a z t " derlerdi. Kl - Tegin, Bilge Kaan ve onlarn byk veziri Tonyukuk iin yazdrlan yaztlar, unutulmaz byk "Devlet yaztlar" idiler. (Bunlar, bykler iin dikilmi birer ss veya htra deildiler. Onlar ou da halk grsn, duysun, ibret alsn diye "Taa vurulmu tler" di. Vezir Tonyukuk kendi yazt iin, "Ben, Bilge Tem-yukuk, Trklerin Bilge Kaant'nm iline bu yazt yazdrdm", diyor. Yazt, Trk Bilge Kaan'mn ili, yani devleti iin dikilmiti. Kuzey Trkleri de, bu tr yaztlardan sz aarlarken, "limin bengsi" yazt derlerdi. Kendi yurtlarnn yaztl, yani eski Trke "bitigli" olduunu syler ve bu yaztlar iin,

Eski Trkler yazta, "Beng" yani "ebed, "lmsz? derlerdi: Eski Trkler yaztlara ou zaman, "Beng" yani "ebediyete ve sonsuzlua kadar l-

TRK KLTRNN GELME ALARI

kendi paylarnca ne duyarlard, yle anlalyor ki bNilin yazt, orasnn bir nev'i tapusu gibi grlyordu. Eski Trk yazttan, Trk "Tre*' ve "Kanunlar"n halka ve gelecek soylara, rneklerle anlatr gibi idiler: Byk bir devlet kuran Trk bykleri, kendi tecrbe ve inanlarna gre, bir de "Tre" kurarlard. Sonraki Gktrk hakanlar, devleti byk kurucu ve ilk atalar olan Bunun ve stemi Kaanlarn,? "Tresince" idare etmilerdi. Be-Kaan da elbetteki, onlarn tresinden ayrlamamta. Ama kendisinin de grd, bildii ve edindii birok tecrbeleri vard. Gemi olaylar anlatarak bunlardan t pay karma ve7 edinilen tecrbelere gre yeni bir yol bulma iinde Trkler, herhalde dnyada bata gelen milletlerden bri idiler. Zaten Trklerde kanun ve Tre'lerin dier bir ad da "Yol" idi. Herkes bu yoldan gitmek zorunda idi. Bu yoldan kanlar "Yanlm" olur ve yanlann da sonu lm idi. tyi bir Kaan'-n zellikleri de yard. Kaann halka, halkn da halka kar olan grevleri, yaztlarda ak rneklerle bir kanun gibi uzun uzun anlatlmt: 'Tanr varlk verdii iin, zmn de kufu var olduu iin, kaan olarak tahta ktm. Kaan olup, yoksul ve fakir milleti bir araya getirdim. Fakir milleti zengin kldm! Az milleti ok kldm! Bu szmde yanl var mf Trk beleri ve milleti iitin! Trk budununun derlenip, birletirilmesini ve devlet idaresini bu (yazta) vurdum! Nasl yanlp ldm de buraya vurdum! Ne szm varsa, hep bu yazt ta-

TRK KLTRNN GELME ALARI

na vurdum! Bunlar grn ve bilin! imdiki Trk milleti ve beyleri! Bu (Kaanlk) amda bana bal olan beyler! Siz mi yanlacaksnz!" Trk yaztlarnn bu stunlarnda bir Kaan'n buyruk ve fermam okunmaktadr. Bu buyruklar da o ada birer Tre ve kanun idiler, Trk snrlar dikilen yaztlarla, adet mhrJenirdi: Eski Trk devletlerince s n r , ok byk bir nem tard. Eski Trklere gre s n r , bir "Yaka", yani devletin bir kys gibi k. Ele geirilen bir yerin hemen snrlarn tesbit etmek, yani ''Yakalatmak'', Kaanlarn en nemli bir ii olarak saylmt. Snra ayrca kazklar da aklrd. Bunlara da "it" deniyordu. Kaann veya Trk devletinin damga veya nianlarnn vurulduu snr talan da vard ki, Trkler buna "belg" derlerdi. Trk Kaanlar her aldklar Hin snrlarnda, "Trk Tresince" baz iler yapmak zorunda idiler. Bu yaplan ileri ikinci byk Uygur Kaan kendi Trke yaztnn birka yerinde, yle anlatyor: "Ordughm, saraym orda yaptrdm! Snr itimi orda aktrdm! Yaz, orda yazladm. Snn-*n, (yani yakam) orada yakalattm! Bin yllk, on-bin gnlk yaztm ve belgemi yass taa orada vurdurdum!" Bir "Zaf er ant" gibi dikilmi Trk yazttan da vard: "Zafer a n t l a r " her savan ve baarnn yazk hatralar gibi idiler. Yeni alnan bir lkenin snrlarm belgelerle belirtmek ve bir de yazt dikmek, aslnda Trk Kaanlarnn bir devlet ii ve grevi idi. Bunlar da birer zafer ant gibi idiler. Orhun blgesini ele geiren ilk Htay tmpara-

28

TRK KLTRNN GELME ALARI TRK KLTRNN GELME ALARI Z1

toru, Bilge - Kaan'm yazt nne gelince, ge beyaz bir at kurban etmi ve enlik dzenlemiti Yurduna dnerken de, kendisinden 200 sene nce yaam olan bu byk Trk Kaan'nm yazt karsna, bir de kendi yaztm diktirmiti. Geri bu da bir " Z a f e r a n t " saylabilirdi ama, byk din ve kurban trenleri ile eski Trk a t a l a r n a kar yaplan sayg duru* lan, bu trende ve kan kokan zafer sarholuklarn eritmiti. Zaten bu ilk Htay mparatorunun nl hatunu, bir Trk soylusunun kz ve kendisi de, Trk hayatnn tesirlerinde ok kalm bir kimse idi. Yazta sahip olmak, her Trk iin byk bir erefti: Yunus E m r e'nin bir garibin ve yalnz kalm bir kimsenin gurbette lmn anlatan iiri ne kadar ili, gereki ve gzeldir. Eski Trkleri en ok rkten ey, yalnz ve soysuz kalmakt. Bunun iin de mezarda yatan her yazt sahibi, soyu Ue nr ve durumuna krederdi. Kimi, "Byk ve kk kardelerim olduu iin yaztm diktiler", der; kimi de, "Drt olum var olduu iin, yaztm diktiler'', diye nrd. Yazt, artk kutsal mezarn bir paras haline gelmiti. Yaztsz l, bu dnyada olduu gibi, br dnyada da yarm, garip ve yalnz gibi idi. Yaztlar yazan, eski Trk oymac ve yazarlar da vard: Eski Trkler yazmaa, "Bitvmek" ve yazlm eye de "Bitig" derlerdi. Bu sebeple yaztlara da, "Bitig ta" veya "Bitigli ta" diyenler yok

deildi Trkler yaz yazanlara da, "Bitigi" derlerdi. Sonradan ktiplere ve vergi toplayan maliyecilere de bu ad verilmiti. te byle talara yaz yazan Trk bitigilerinden birisi, kendisini yle tantyordu: "Bilinmeyen bilgileri bildiim ve anladm iin, bunca yazlar ben yazdm". Kl-Te-in'in yaztn ise, akrabas Y o l g - T e g i n yazmt. O da yazt nasl yazdm yle anlatyordu: "Ta oydum! Gnlmdeki szleri ona vurdum!" "Ama yazttaki szler, yalnzca gnlnden kopan hisler deildi. Bunlar iyi ve kt tecrbelerden alnm tler ve ata szleri idiler. Bunun iin de yazar: "On-Ok oullar, (yani Bat Grktrk halklar) ile (Bat Trkistan'da Trkeden baka d konuan) Tafktra kadar herkes, bunu byle grn ve bilin!" Diye sesleniyordu. Yazar ve oymac Trk prensi Yolg-Tegin, Kl - Tegin yaztn 20 gnde yazmt. Trkler, byk antlarn "uluslararas" bir katk ile yaplmasn arzu ederlerdi: Gktrkler kendi devletlerinin bir "Dnya m p a r a t o r luu" olduuna inanrlard. Onlara gre, btn dnyadan eli ve temsilciler gelmeli ve byk trenlerin hepsi, bu elilerle beraber yaplmal idi. Bu sebeple byk Trk Kaanlarnn lmleri dolays ile, her yandan birok eliler gelmi ve Trk yaztlarnda da bunlarn birer birer saylmasna zellikle dikkat edilmiti. Eliler, saylp anlatldktan sonra, kendi byjderi iin de: "Bu kadar nl bir Kaan imi!" Diye, bir nme pay kardrd. Fakat Be-Kaan'm lm treni, ayrca

28

TRK KLTRNN GELME ALARI TRK KLTRNN GELME ALARI 29

byk bir nem ve zellik tayordu. Kk kardei Kl - Tegin'in lm treni de, yle byk ve uluslararas olmutu. Eski- Trkler talara yaplan oymalarla, dier sslere "Bediz", bunlar ileyen ustalara da "Bediz-" derlerdi. Yaztlardan rendiimize gre, Trk sslemecileri de vard. Fakat mezar talarnda, yaztlarda ve zellikle mezarn yannda yaplan kk tapnaklarda, in gibi byk imparatorluklarn ustalarnn emeinin gemi olmasna da, byk bir nem veriliyordu. Her yandan gelen eler gibi, yabanc ustalarn almas da, tren ve anta uluslararas ayr bir anlam getiriyordu. nk Gktrk devleti, bir "Cihan mparatorluu" idi. Bunun iin in mparatoru Trklere, zel saray oymaclarn gndermiti. Byle diplomatik bir nezket, gerekten in tarihinde, yabanclar iin yaplmam ve az grlen jestlerden biri idil BilgeKaan'a gre, in mparatorunun zel nakkan bizzat kendisi davet etmi ve mparator da onun szn krmamt. in kaynaklarna gre ise mparator, Trklere bir sayg gstermek iin elilerle birlikte, birok san'atkrlar da gndermiti. 808 de yazlan U y g u r Karabalgasun yaztn da, inli nakkalarla birlikte, Bat Trkistanl, ranl ve Trk san'atkrlar, hep beraberce yazmlard. . 3. GKTRK YAZITLARI NASIL BULUNDU? Gney Sibirya'da, anlalmayan iaretlerle dolu talarn bulunuu, Avrupa'y da heyecanlandrmt:

Deli Petro ile sve Kral Demirba arl, Poltava'da savarlar. Yenik den Demirba arl, Trkiye'ye kaar. Demirba arl'n Trkiye'ye sn, Trkle ne kazandrmtr, pek iyi bilinmez ama; Ruslara esir dp Sibirya'ya srlen bilgin bir yzbann adndan, daha ok sz almtr. Sibirya'da, trl yokluk ve sefaletin iine den Johann Philipp S t r a h l e n b e r g adl bu gen yzba, kalbini dolduran aratrma atei ve bundan ald enerji ile, Gney Sibirya'y batan baa gezmiti. Bu geziler srasnda onun gznde her ey deerlenmi, resim, kroki ve harita eklinde can-landrlmt. Sibirya, Ruslarn elindeydi. Ama Avrupa bu bilinmeyen blgeleri, sve/li bu gen yzbann eserinden renecekti. Da, ta demeyip gezen Strahlenberg, pek ok mezar, dikili ta ve heykel de grmt. Fakat bilgin sve'imin gznden, zellikle baz yazl talar kamamt. Bu yazlar biraz da, kendi z memleketindeki eski Cermen yazlarna benziyorlard. Cermenlerin dnyaya yaylp, medeniyeti getirdikleri nazariyesi de, yine bu anlarda, btn scakl ile Avrupa'da tutunmakta idi. Ama dier yandan, Fin ve Macar gibi milletler de, artk kendilerinin Avrupal olmadklarm ve kklerinin Asya'dan geldiini, henz daha bir teori eklinde bile olsa, iyiden iyiye inanm bulunuyorlard. Macar Kontlar, byk ilim heyetleri" Ue yola kyorlard. Bilginlerin kimi bir dervi kyafetine girerek Ortaasya'y batan baa dolayor; kimisine de talih glmyor ve "Ortaasya'daki karde-

TRK KLTRNN GELME ALARI

TRK KLTRNN GELME ALARI

31

lerimle akrabalarm arayp bulacam" diye, yokluk ve hastalk iinde canlarm veriyorlard. Macarlarn bu cesur ve romantik hamlelerinin yannda Finliler, daha temkinli, daha yava ve daha aratrc bir yolda yryorlard. sve'li Strahhlenberg, Yenisey nehrinin kaynak blgelerinde gezmi ve bize, K r g z Trklerine ait yaztlardan haber vermiti. Bu yaztlarn varln sve'li bilginin eserinden renen Finler, 1889 da hemen bir heyet gndermiler ve btn yaztlarn kopyalarm aldrmlard. Ama az sonra Sibirya'dan ok daha heyecanl ve nemli haberler geliyordu. Ruslar, Orhun nehrinin kylarnda, Ye-nisey'deki yaztlara benzer daha byk eserler bulmulard. Bu haber zerine Finler yine koarlar ve yeni eserlerin kopyalarm da aldrrlar. Fakat hi bir kimse, ne bu yazlara ve ne de iinde sylenenlere, bir anlam veremiyordu. Bereket ki, eserlerin yannda ince yaztlar da vard. Ne var ki, bunlar hem ok ksa ve hem de inlilerin anlaylarna gre yazlm, edeb paralard. Trk kltrne ans glyor ve geen yzyln en byk dilcilerinden V ilhelm T h om s en, eski Trk yazlarm zme almalarna balyor: Dil aratrmalar ayr bir bilim daldr ve kendine zel metodlar vardr. Eski Trk yaztlar ile ilgilenen ne Fin, ne Macar ve ne de Ruslarda, byle byk apta bir dil bilgini yoktu. Danimarka'l Vfl-helm Thomsen, Cermen dilleri zerindeki aratrmalar ile hretini yapm ve bu dillerle ilgili birok ses kanunlarm da bulmutu. Btn Avrupal

aratrclar tarafndan deerlendirilip, kabul eden bu ses kanunlar, ona dil bilginleri arasnda zel bir yer salamt. Hangi konuya el atmsa Thomsen, en karanlk meseleleri bile aydnla kavuturmutu. Bir trl okunamayan Anadolu'daki eski Frigya yaztlar ile Etrsk yazsnn zm erefi de, yine Vilhelm Thomsen'e aittir. te byle byk bir b-ginin Trk dili ve kltr ile ilgili aratrmalara istek duymas, bizim iin iyi bir ansn balangc idi. Eski yaztlar okumann da bir yolu ve ayr bir metodu vard. Thomsen'de ise metod ve tecrbeler artk, en olgun derecesine erimiti. Ayrca, kendisi de bir dah idi. Gktrk elfabesi de, eski trke "T en gri? yani Tanr sznn yardm ile zlyor: Yaztlarda btn szler, iki nokta konma yolu ile birbirlerinden ayrlmlard. Her alfabede sesliler, ayrca sessiz harflerden daha az idiler, ite bu mantk dzeninden yryen Thomsen, biraz da talih eseri olarak, "i" ve "u" seslilerini, tahminle de olsa bulmutu. Ama, hepsi o kadard. Artk midini de yitirmiti. Az sonra bir hamle daha yapp, bu defa da birbirine benzeyen szleri saymaa balad. Nedense bir sz, btn yaztlarda, dier szlerden ok geiyordu. Eski Trkler bu sz ok seviyorlar ve hemen hemen birka satrda bir defa olsun, kullanyorlard. Thomsen, mitsiz de olsa urarken, bu szn eski Trke "Tengri", yani Tanr olduunu henz daha bilmiyordu. Geri sonu "i" ile bitiyordu. Ama szn "Tengri" olduunu nereden irilecekti? Bununla da bir sonuca varamamt. Baka

TRK KLTRNN GELME ALARI

TRK KLTRNN GELME ALARI

bir yol daha aramalyd. 732 senesinde dikilmi olan "Kl-Tegin" yaztnn, birde ince yz vard, ince yaztta, "Tegin" seklinde bir kii ad da, hayal meyl grlyordu. nk inliler Trke szleri, kendi azlarna gre bozarlar ve yle yazarlard. Trke Tegin adn, inliler "T-in" eklinde yazmlard. Ama ne de olsa, "t, i, n" sesleri bu szde grlebiliyordu. Thomsen, yazttaki szleri sayarak, "Tegin'* adm da buldu. Artk iler kolaylamt. "Tegin" ve "Tengri" szleri, ses bakmndan birbirlerine ok yakn idiler. "T, e, g, n, i" sesleri her iki szde de vard. Bu be sesin bulunmasndan sonra, yaztlarn okunmas iin artk Thomsen'in nnde bir engel kalmamt. Eski Trk alfabesinin 38 iaretini de bulan Vilhelm Thomsen,. yazlarn anahtarm 1893 de Danimarka limler Akademisine sundu. Artk bu anahtarlarla her isteyen, eski Trk yaztlarm okuyabilirdi. Ama eski Trkeyi ok yi bilmek art ile. Gktrk alfabesi zlnce Batda, Trk Tarihi ve dili zerinde bir aratrma yar balamt: Gktrk yazlarnn anahtarlar bulununca, yaztlarn okunmas ile ilgili milletleraras bir yar balad. Orhun ve Yenisey boylar Ruslarn elinde bulunuyordu. Bu srada Rusya'da alan Alman asll, byk Trk dili aratrcs W. Radlof da Rus tlimler Akademisindeydi. Kendisi, Trk azlarm ok iyi tanyan byk bir derleyiciydi. Nitekim anahtarlar bulununca btn yaztlar, metinleri, evri yazlar ve tercmeleri ile birlikte, 1895 de yaynlama iinde gecikmedi. Ne var ki, ilim metodu, Thomsen ka-

dar salam ve kesin deildi. Birka sene sonra Thomsen'in tercmeleri knca, Radlof'un bu ilk hamlesi unutulacak ve kitab bir daha da ele alnmayacakt. Ruslar, Gktrk tarihinin de bir aydnla kavuturulmasn istiyorlard. Fakat Rusya'da, nasl imdi yoksa, o zaman da byle aratrmalar yapabilecek bir bilgin yoktu. imdikilerden daha akll davranan eski Ruslar, in kaynaklarna gre bir "Bat% Opktrkleri Tarihi" yazm iini, Fransa'daki mehur Sinolog E. Chavannes'a sipari verdiler. Bu byk Fransz bilgininin Trk Tarihi aratrmalarna girii, biz Trkler iin byk bir talih idi. nk Chavannes, inlilerin bile okuyup anlayamadklar eski in kitaplarm Franszca'ya tercme etmi, deyimleri aklam ve anlamlar bir aydnla kavuturmutu. ou eserlerindeki kendi nt ve grleri, ce metinlerden daha byk bir deer ve mana tayorlard. Trk Tarihi aratrmalarna girerken bile, bu byk Fransz bilgininin en az 15 aheseri yaynlanmt. Onun, "Bat Glc-trkleri Tarihi" de lmez bir eserdir. Fakat asl nemli olan nokta, Trk Tarih ve kltrnn O'nun gibi bir dost ve taraftar kazanm olmasyd. in'i, O'nun gibi tanyan ikinci bir kimse yoktu. Ayrca O, Trkleri de iyice tanmt. Bu sebeple Trklerin inlerden, inlilerin de Trklerden neler alabileceklerini, artk en iyi ayrt edebilecek bir duruma gelmiti. Nitekim, o, "12 hayvanl Trk Takvi-mi', inlilerin Trklerden aldklarn yazd zaman, Avrupa'da byk grltler kopmutu. "Meden inliler, barbar Trklerden byle bir eyi na1971 Birinci Basl -- F. 3

TRK KLTRNN GELME CALARI

TRK KLTRNN GELME CALARI

35

sil alabilirlerdi?" diye. Ama karlarnda o'nun gibi byk bir ilim kalesi vard. Haykrmalar, bu kalenin ka duvarlarnda yansd ve yine sahiplerine dnd. Bu sebeple imdi Kopenhag'da ve Paris'te, iki mtevazi mezarda yatan bu iki byk bilgine, Trklerin minnettarl sonsuzdur. 4. MLLYET UURUNUN DOUU 630 senesinde Gktrk Kaan Il-Kaan, ine kar byk bir yenilgiye uruyor ve bu felketin sonucu olarak, Ortaasya'daki Trk egemenlii sona eriyordu. Bu yenilgiyi hazmedemeyen birok Trk bykleri hayatlarna kendi elleri- ile son veriyorlar ve btn Trk lemi de, bylece sonsuz bir anari ite mitsizlie gmlm oluyordu. 618 senesinde in'de kurulan Tang Sllesi, belki de btn in tarihinin en gl ve uurlu bir devleti idi inlilere gre artk, ne olursa olsun Trk tehlikesine bir son verilmeli idi. Gl Trk kavimlerinin bile yerlerini deitirip, daha az stratejik blgelere yerletiren bu slle, Trk liderlerini de birer birer toplam ve in saraynda gz altna almt. Btn Ortaasya Trk halklar iin zel bir tekilt meydana getiren in, Trkleri devaml olarak sk kontrol altna alabilmi oluyordu. in'in kurup ilettii bu kontrol sistemi, gerekten Hukuk ve Tekilt tarihi bakmndan, byk bir deer tayordu. in, Trk liderlerini ldrmektense, Trkleri kontrol edebilmek iin "rehin" tutma yolunu

daha faydal bulmutu: in saraynda gz altnda bulundurulan Trk liderlerine szde yksek birer in unvan verilmi ve inliler gibi bir memuriyete tayin edilmilerdi. Bu Trk beyleri "Ok atma" ve "At yarlar"nda akl almaz rekorlar krdka, inlilerin gzlerinde daha da byyorlard. Tabu olarak Trk beylerinin bu baarlar, Ortaasya Trkleri arasnda da yaylmyor ve duyulmuyor deildi. in sarayndaki en cins atlan alp karan ve hatta in mparatorluk saraym bile birka gn iin ele geiren Trk beylerinin adlan, in'de ve Ortaasya'da n salyorlard. Romanlarmza bile konu tekil eden Kr-ad gibi beyler, hep bu an yiitlerinden idiler. Btn bu taknlklara ramen in, yine de Trk beylerine iyi davranyor ve onlar lmle cezalandrmyordu. in esareti, Trklerde "Mill% bir uur" dourmutu: Bundan nce inliler yakaladklar Trk beylerini ldrmler ve bu yzden de Ortaasya Trklerinden ok sert tepkiler grmlerdi. Yeni slle baka bir metod deneyerek, in'de onlara yksek memuriyetler vermee balamt. Bu yeni hayat tarz, Trk beylerini daha ok yetitirmi ve gelecekteki grevleri bakmndan, bilgi ile tecrbelerini daha ok gelitirmiti. in kltr ve idare usllerini yakndan grp, renen bu Trk liderlerinin ou, Trklklerini kaybetmemiler ve yeni bir frsat gnn kollaya durmulard. Bu rnek, Trk tarihinde ilk ve son deildi. 615 senesinde in'i byk bir yenilgiye uratan ve Sui Sllesi 'gibi kkl bir in hanedannn yklmasna yol

36

TRK KLTRNN GELME CALARI

TRK KLTRNN GELME CALARI

aan, Trk Kaan gibi - Kaan'n babas da, in'e tbi olan bir Trk soylusu idi. ibi - Kaan'n ocukluk ve genlii de in'de gemi ve oralarda yetimiti. Ortaasya'ya kap da, Trklerin ban geince, bu gen kaan in iin gerek bir felaket sebebi olmutu. "Trk milleti yok olmasn diye'' Tanr, l-Teri* Kaan'% Trk Milletinin bana getiriyordu: 682 den nce, Bilge-Kaan ile Kl-Tegin'in babalar 11-Teri Kaan, in snrnda bir in memuru olarak vazife gryordu. O da milleti ile ilgisini kesmiyor ve kendisi iin bir frsat gnnn doacana inanyordu. l-TeriKaan'n Grktrk dev letini nasl kurduunu olu Kl-Tegin'in yazlmdan okuyalm: "Trk Tanrs ile Trklerin kutsal Yer ve Surlar, (Trk milletinin) kaderini yle izmiler: 'Trk Milleti yok olmasn, bir millet olsun diye, babam lUTeri Kaan e annem ll-Bilge Hatun'u, Tanr tepelerinden tutmu ve (tnsanoullarnn) stne karm. Bunun zerine babam 17 eri ile (in'e) isyan etmi. Onun isyan ettiini, in egemenliinin dna ktn duyan ve nn alan (Trklerin), ehirde oturanlar dalara km ve dalardakiler de aa inmiler. Derilip, toplanp 70' er olmular. Tanr g verdii iin, babam Kaann askerleri tpk, bir kurt gibi imiler! Dmannki-ler ise koyun gibi olmular! (Babam), douya ve batya akn yapm, (Trkleri) dermi toplam ve-700 er olmular. 100 er olunca da, ilsiz ve Kaansz kalm milleti, in'e kul ve cariye olmu milleti,.

Trk tresini kaybetmi milleti, atalarm (Bumn ve stemi Kaanlarn) tresine gre (yeniden) yaratm ve yeniden dzenlemi!....." Yukardaki satrlarda Trklerin kendi szlerin den, yeni bir Trk devletini nasl kurduklarm gryoruz. Fakat szler bir tarihten ok, Trk milletinin hafzalarnda kalm bilgilerin, his ve din nanlar ile yurulmu efsanelemi, iir gibi bir syleniidir. 7, 17, 70, 700 saylar, Trklerin kutsal aylar idiler. Derleme ve gelime, yine Tanrnn izdii kaderle, bu kutsal saylar zerinden olmulard. Tanr ile Trklerin kutsal Yer ve S u l a r , Il-Teri Kaan'a kut vermi ve imdiye kadar di bir kiiolu, insan olan O'nu, eski Trklerin deyimi ile ""Yger", yani yukar gtrmlerdi. nk eski Trklere gre uzay ve dnyadaki varlklar, yukardan aaya doru yle sralanyorlard: En yukarda Tanr ve gk, en aada da "Yaz-Yer" vard. Bu ikisi arasnda "Kii - Olu", yani insanolu bulunuyordu. nsanolu'nun zerinde de "Trk Kaan" oturuyordu. Bu inanca gre T r k l e r i n Kaan, "Btn n s a n l n d a k u t s a l h a k a n " olmu oluyordu. Tanr, 11 Teri Kaan' nsanolu'nun yukarsna karmakla, ona tabi olarak "Kaanlk" kaderini izmi bulunuyordu. -Teri Kaan'n 17 kii ile harekete gemesi, yine kutsal ynden gelen bir ses gibi, Trk milletinin kulaklarm nlatyor ve millete bu ahlan haber veriyordu. Biz, eski trkedeki "k" szn, "n" diye akladk. Ama bu n de, Tanrnn sesi ve gc de vard. Trklere akraba kltr evreleri saylan Mo-

38

TRK KLTRNN GELME ALARI

TRK KLTRNN GELME ALARI

3^

gol ve Manu halklar, Tanr tutsun diye tepelerin de bir sa perem brakrlar ve bazan da bunu, tepelerinde tek bir rg eklinde rerlerdi. Trkler de uzun sa brakrlard. Tanr tl-Teri Kaan ile Hatununu ykseltirken, onlarn da tepelerinden tutmutu. Ama Tanr'nn onlarn saclarndan m; yoksa balarndan m tuttuunu, tabii olarak iyice bilemiyoruz. inliler gl Trk kavimlerini yerlerinden oynatm ve atllar ehirlere, ehirlileri de dalara srerek, enerji ve hareket kabiliyetlerini krmlard. ehirdeki Trklerin dalara, dalarda yaayan Trklerin de aaya inmi olmalar, eski in dzenine kar bir nev'i isyan ve kar koyma idi. Eski Trkler, "II gider, tre kalr" derlerdi. Bunun iin de yeni in siyaseti gzlerini, Trklerin illerinden ok, trelerine dikmiti. in kltrnn propaganda ve yaylmas, eski Trk tresini iyice zedelemiti. "Trk tresi", bir nev'i "Trk rf hukuku" idi. Trklerin benliklerine kadar sinmi olan bu rf ve hukuk kaideleri, toplumu yneten ve yaatan tek yol idi. Bu sebeple yeni Kaan tl-Teri,. ilk abalarm Trk Kore'sinin yeniden kurulmasna vermiti. "tl-Teri" Kaan'a, "ili, devleti derleyip, toplad" iin bu ad verilmiti, tik unvanlar ise, "Kuttug-Tegin" ve Kutlug-ad" idi. Ama ne de olsa ad, yine de "Kutlu" sz ile balyordu. nk kendisi, Tanr tarafndan kutlanmtr. tl-Teri ve Bilge-Kaan'larn byk veziri Tonyukuk ise, Kaan l-Teri'in Trkleri derleyip, yenir

Gktrk devletini nasl kurduunu, kendi Trke yaztnda yle anlatyor: "Bilge-Tonykuk, ben zm in'de dodum. Trk milleti (o zamanlar) in'e bal idi. Trk milleti, bir Han'a sahip olmaynca, in'den ayrld ve (baka bir) Han buldu. (Ondan sonra) Han'%n% brakp, yeniden in'e baland. Bunun zerine Tanr yle demi: " '(Ben sana bir) Han verdim. (Sen isey Han'n koyup, (ine) balandn!' (Trk milleti in'e) baland diye, Tanr( Onlar) ldrm. Trk milleti (bylece) ld, dald ve yok oldu. Birleik Trk milletinin yerinde, bamsz (kimse) kalmad. Krda, tata kalm (Trkler) toplandlar. 700 kiinin (balarndaki) bykleri ise ad idi. (ad, bize) koulun, dedi. (Ona) koulanlardan (ilki) ben oldum. (Yani ben), Bilge-Tonyukuk! Kaanm tevik edeyim dedim ve (yle) dndm: Semiz olan (bir) boa ile, zayf olan bir boa, (birbirlerini grmeden), arkadan tanmak ister ler, fakat semiz boa zayf boann ne demek olduunu bilmezmi! Byle dndm ve bundan sonra da, Tanr bana bilgi verdii iin, kendim bizzat Kaan* tevik ettim. (Ben), Bilge-Tonyukuk ve Boyla-Baa Tarkan, tl-Teri Kaanla birlikte olunca, gneyde inlileri, douda Htay'lar ve kuzeyde de Ouzlar ok lrd..." Trke Tonyukuk yaztnn yukardaki gzel parasndan da anlalaca zere, tl-Teri Kaan ortaya karken, etrafndakiler ok az ve kendisi de zayf idi. Fakat ellerinde bir "Trklk bayra'* vard. Kendileri azd, ama, amalar bykt. Se-

40

TRK KLTRNN GELME ALARI TRK KLTRNN GELME ALARI \\

miz bir boann, zayf bir boay grmeden ne olduunu bilemeyecei gibi, in gibi gl Trk dmanlarnn da; Il-Teri Kaamn kuvvetim kefetmelerine imkn yoktu, nemli olan gaye idi. in'i de korkutan bundan baka bir ey deildi. Devlet kurucusu "Il-Teri Kaan**, Trkleri "Milli uur heyecan" iinde toplamak iin, ilk aknn in'e yapynt: 630 senesindeki in yenilgisi, geri Trkler iin byk bir ders olmutu. Fakat in bo durmamt. Gktrk yaztlarnn da dedii gibi, "Bilge kiiyi yrtmemi, alp ve kahraman kiileri yrtmemi" idL Ayrca gl Trk boylarn yerlerinden oynatm, datm ve stratejik blgeleri de in kontrol altna almlard. Dalm ve mitsiz gezen Trk halklarn bir araya getirmek gerekiyordu. Ama bu i nas olacakt? Ortaasya ok geniti ve Trk halklarnn herbiri bir daa veya bir vadiye snmt. Kimi de bamszlk iddiasnda idi. Mehur Alman Bavekili Bismark, dank Alman devletlerini "Almanlk mill uuru" altnda toplamak iin, Fransa savan iyi bir sebep olaark' bulmutu. Alman ordular Fransa'y malp edince, btn Almanlar bir ad ve bir bayrak altnda toplanarak, Almanlk ile yeni Alman imparatorluu kurulmutu. hfe isyan edip, "ugay-Kuz" ile "Kara-Kum" adl yerlerde tavan ve geyik yemekle geinen tl-Teri Kaan ile etrafndakiler, kutsa bakent yani Gtgen'i alp oturduklar zaman, ancak 200 kii olabilmilerdi. Bununla beraber yaknlarndaki bir-

ok Trkler de onlara, hemen savasz olarak ba emilerdi. Devlet henz daha kurulmam iken ve lTeri Kaan'n henz daha etrafnda 2000 kiisi var iken, byk bir in akmna giriildiini gryoruz. Bu garip akndan in tarihleri de sz aarlar. Fakat bu, in'e yaplan aknlarn en by ve en baarls olmutu. Bu akm yine vezir Ton-yukuk'un kendi Trke yaztndan dinleyelim: "Trk (Kaan') ve milleti, tgen yeri'ne konmu diye, ben zm Bge-Tonyukuk tgen yerinekonmuum diye iiten, gneydeki budunlar, bat-daki, kuzeydeki, doudaki milletler (de bize tbi ol-dlar). "Ikjbin kii idik... Trk milleti, millet olal, Trk Kaanlar da Kaan olarak tahta otural, (i terinde in'deki) andun ehrine ve Byk Okyanusa eriip, deen yok imi. Kaanma dilekte bulunup asker evkettim. andun ehri ile Byk Ok yanus'a kadar eritim. 23 (in ehri) yikdi..." Bu nl aknla Grktrk Kaan, batdaki Trklerin On-Boy'u ve Krgz Trkleri hari olmak zere, eski Trk milletinin hepsini, bir bayrak altnda toplayabilmiti. Burada "andun-Balg" yani andun ehri denen yer, Sar deniz'in gneyinde Byk Okyanus'a uzanan yarmadadadr. tl-Teri Kaan bu akm ile, Kuzey in'in en zengin yerlerini batan baa gemi ve Okyanusa erimi oluyordu Bu da gerekten btn Trk tarihinin, byk bir baars idi.

42

TRK KLTRNN GELME ALARI

TRK KLTRNN GELME ALARI

4$

5, BLGE-KAAN VE KL-TEGN ;J|P


KARDELER Bilge-Kaan'm amcas, byk bir "ziraat reformu" ile meguld: ikinci Gktrk devletinin kurucusu l-Teri Kaan 692 senesinde lrken, byk olu Bilge-Kaan henz daha 19 yanda idi. Kendisi veliaht olarak, Tardu Trklerinin zerinde ad, yani "Ordu komutan" olarak bulunuyordu. Bu sebeple in kaynaklan ona, ou zaman "Kk ad" diyorlard. Eski "Trk tre" sine gre, eer hakann byk oullar hkmdar olamayacak kadar kk yata veya ehil deiller ise, onlarn yerine amcalar geerdi. Bu sebeple l-Teri Kaann yerine kk kardei Kapagan-Kaan, yine Trk tresine gre hakanlk tahtna oturmutu. 692 den 716 ya kadar, yani 25 sene gibi uzun bir sre Kaanlk yapan Kapagan, sava ve byk bir Kaand. Fakat ne Bilge-Kaan ve ne de babasnn, ileri ve uzaa ynelen siyasi grlerine sahip olamamt. Bu sebeple ba kaldranlar kan iinde boulmu ve devlet dzenindeki en nemli rol de, yalnzca silhlara dmt. Bununla beraber Kapagan Kaan byk reformlara da girimemi deildi. Gittike gelien devlet iinde, z i r a a t g e l i t i r m e ve tevik etme lzmd. Fakat atl ve sava Trklerin elinde ne iyi cins bir hububat tohumu, ne ziraat letleri ve ne de bunlar ekip bimesini bilen insanlar vard. Geri Trklerde de ziraat vard. Fakat binlerce yllk in ziraat kadar deildi. Bu sebeple Kapagan-Kaan in'e eliler gnderir ve iyi cins

tohumlarla, ziraat letleri ister. Kapagan-Kaan'n byk ve ezici asker gcne ramen in, bu istekleri hemen reddeder. nk gelecekteki in politikas ve Trklerin gelimesi bakmndan, bu iler ok nemliydi. Bunun zerine byk aknlar balar. "Tohum savatan" adm verebileceimiz bu alanlarda in, byk bir yenilgiye urar. Trklerin istedii tohumlan, ziraat letlerini ve bunlar ileyip, retecek insanlar vermek yolu ile in, bylece byk bir tehlikeden kurtulmu olur. Bilge-Kaan btn gcn Trk Milletinin "birlik" ve "refahna" vermi, d polit i k a d a sayg toplayan bir denge siyaseti gtmt: Bilge-Kaan, in ile her zaman dost olarak gein-memiti. Buna ramen onun lm, in kaynaklarnda byk bir sayg gsterisi le yer almt. in saraynda, belki de ilk defa bir yabanc hkmdar iin, gerek br yas program uygulanyordu. Eski 3 dman olan Bilge-Kaan, si bir Trkbeyi tarafndan ldrlm ve devleti de anariye srklenmiti. Buna ramen in saraynda, byk bir hkmdarn ldn haber veren fermanlar datlyor ve in tarihinde eine rastlanmam bir elilik heyeti de yola kyordu. Bunun sebebi ne olabilirdi? ce belgeleri dikkatle okuyunca, Bilge-Kaan'm bilgelii, bykl daha iyi anlalyordu. nk O, bir kltr devleti kurmu ve yrtmt. inliler artk O'na dier milletlere dedikleri gibi, bir "Barbar Reisi" diyemiyorlard. O, in mparatoru gibi sayg deer, bilgili ve faziletli bir h* kmdar olarak grlyor ve byle kabul ediliyordu.

44

TRK KTRNN GELtSME ALAM

TRK KLTRNN GEL5ME ALARI

nk Bilge- Kaan, btn gcn kendi milletinin birlii e refah ve saadetine vermiti. Bunun iin de in e olan diplomatik balar, beynelmel nezaket ve karlkl sayg llerini asmamt. Bilge-Kaan, "Bilge" unvann, Mete ve Sun devlet dzeninden kalan inanlara gre alyordu: "Bilge" sz, Bilge-Kaan'n z ad de; yalnzca unvan idi. Eski Trk devlet anlayna gre yi bir Kaann, balca iki zellii olmalyd. Her peyden nce "Be", yani bilgili olmas gerekti. "Alp" yani cesur ve sava olmak da, hkmdarln ikinci art idi. Bilge-Kaan, daha Kaanlk tabuna oturmadan nce, devlet iinde, "Sol-Bilge" mevkiinde bulunuyordu. Kendisi Kaan olunca, kk kardei Kl-Tegin "Sol-Bilge" olmu ve aabeyinin yerine gemiti. "Sa" ve "Sol-Bilge"\er, byk Hun devletinde de vard. "Sol-Bilge"lie ancak, veliahtlar tayin edilebilirlerdi, yle anlalyorki Bilge-Kaan hakan olunca, Kaanlk tahtnda da eski unvann tamt. Bu rnekle de ak olarak -gryoruz ki, Gktrler, "Byk Hun Devleti" e 'Mete" nin devlet dzenini devam ettirme aba ve iddiasnda idiler. Bilge-Kaan, "Bilge"likJe; Kl-Tegin ise "A l p" h, cesareti ile hret kazanmt: Kl-Tein, byk kardei Bilge-Kaan'n emrinde ve aabeyisi I almt. Byk kardein n "BiZgre"likle; k-Ck kardeinki ise "Alp'lk, yani cesaret ve savalkla yaylmt. Kl-Tein "Ordu komutam" idi. Eski Trk tresine gre, "Taht, byk oullara; babann mal ile ordusu ise, kk oula kalrd." Kl-

Tein'in ordu komutam olmas, belki de bu inantan ileri geliyordu. Bir gerek varsa, o da Kl-Tein'jn fevkalde bir asker oluu idi. in kaynaklar ise KlTein'l "byklerine kar gsterdii sayg ve ballktan" dolay erler. KliTegin,. devlet iinde kendi gc ne olursa olsun, "Trk tresi"x bozmam ve byk kardei iin almt. Devlet iinde herkes kendine den grevi yapm ve daha fazlasn istememiti. Buna ramen Kl-Tein'de, hem kendi devletinde ve hem de komu devletlerde lyk olduu sevgi ve saygy kazanmt. Bilge-Kaan geri bir hkmdard. Fakat ne in tarihleri ve ne de eski Trk yaztlar, onlar birbirlerinden ayramamlard. Her ikisi iin de ayn vg ve saygy gstermilerdi Bilge-Kaan, "dzenli, devaml" ve "merkezden idare edilen" bir "Kltr devleti" kurmak istiyordu: Mehur Hive Ham Eblgazi Bahadr Han, "Trkmenlerin eceresi" adl eserinde, yle eski bir Trk Atasz syler: "Trkn konup, gmedii yer var m? "Trkn gezip grmedii var mt" Bu gezip, grme alkanl Trklere, birok yeni bilgi ve tecrbeler de edindirmiti. Fakat byk devletler anda bu gezip grme alkanl, devletin birlik ve dirliine, nemli tesirler yapmadan d geri kalmyordu. Ayrca byle gezip tozan byk Trk kitleleri, gittikjeri lkelerde eriyip gidiyorlar ve Trklklerini kaybediyorlard. Bilge-Kaan, "Dzenli, devaml" bir Trk devletinin ye-

TRK KLTRNN GELME ALARI

TRK KLTRNN GELME AGLARJ

47

rine oturma imknlarn ararken, Trk kavimlerinin gezme alkanlklarm da nlemek istiyordu. BilgeKaan'n kurduu bu tre, ok daha sonradan Uygur veziri Tun Baa Tarkan tarafndan gdlecek ve yamac Dokuz-Ouz'larla B-Kaan, bu yzden ldrleceklerdi. Byk H u n Hakan Mete de, Ortaasya'daki halklar tekiltlandrrken, in snrnda sulhun bozulmamasna byk bir nem vermiti. Bilge-Kaan, Trk halklarna gemi olaylar dan da rnekler vererek yle t veriyordu. Bu tler sonradan bir "Tre" ve "rf hukuku" olacaklard: "(Tabga budun), yani in milleti, (Trklere) altn, gm, ilemeli kemha ve ipekli kumalardan bolca verirmi. in milletinin sz tatl, hediyesi de ekici imi. Tatl sz ve yumuak hediyeleri ile inliler, ararlar ve uzak milletleri (bulup ve) kendilerine bu yolla yaknlatnrlarm. (Yaknlarna gelip) konan (kavimlerin ise), ilerine fesat bilgisini yayarm. yi bilgiye sahip bilgi kiiyi, iyi cesur ve alp kiiyi yrtmez imi. (Onlarn iinde) bir kii yanlsa, beiktekilere kadar (artk acmaz ve) kymaz imi. (in'im.) tatl szne, yumuak hediyesine kanp, pekok Trk ld. Trk milleti lnce, gneyde uay Ormanna ilitin, (der); yazya, ovaya konaym dese, Trk milleti lsn diye, oradaki kt kiiler onlar kkrtr du-rurmu. Uzak (kavimlere) kt hediyeler verir ve yakndakilere ise iyi hediye vererek, onlar byle tevik edermi. Bu sz dinleyip, onlarn yaknlarna varan, pek ok rbilgi bilmez' kii ld.

" Trk milleti, eer o yerlere varrsan leceksin! tgen Yeri'nde oturup, (in'e yalnzca) kervan ve heyetler gnderirsen, hibir kaygn olmayacaktr! tgen Orman'nda oturursan, ebedi tutup oturacaksn! Trk milleti, artk tok olacaksn! Alk, tokluk nedir bilmezsin! Bir doysan, alk nedir bilmezsin! Bunun iin, seni eitmi olan Kaannn szn almadn! Yer sayarak (yerden yere) vardn! Oralarda hep tkendin ve zayfladn! Orada kalm olanlar ise, (yine) yerden yere gittiler. Hep-si, l (gibi) yryor idiler! Tanr buyurduu iin; kendimin de kutum, talihim olduu iin Kaan oldum..." Bilge-Kaan'n bu sesleniinde, Trk milletinin dzenlenmesi iin gdlen prensip ve abalar ak olarak grlyor. Tabi olarak bu szler yalnzca yaztn dikildii 732 senesinde sylenmi deildi. Bilge-Kaan 716 da tahta kmt. Devletin ileri gelenleri ise, 682 de devleti kuran tl-Teri Kaan'n etrafnda idiler. Bu sebeple, byle kayg ve dertleri nlemek iin gsterilen abalar da, ta 682 de balamt. . GKTRK DEVLETNN DOU BLGELER Orhun blgesi Ortaasyann en kutsal bir yeri idi: O r h u n nehrinin kaynaklarm ald dalar daha nceki Ortaasya devletlerinde olduu gibi Trklerce de en kutsal yerler idiler. Gktrkler bu blgeye tgen adn verirlerdi. Daha sonra U y g u r l a r da bakentlerini burada yapmlar ve Uygur Bakenti Ordu-Balg uzun zaman

r*l

48

TRK KLTRNN GELME ALARI

TRK KLTRNN GELME ALARI

49

Ortaasya tarihindeki byk nn kaybetmemiti. n g i z - H a n byk cihan imparatorluunu kurduktan sonra, bakentsiz olan devletine yeni bir bakent aram ve mnasip olarak yine bu blge bulunmutu. H t a y mparatorluunun kurucusu olan mehur hkmdar da bu blgeyi zaptetmi, Byk Gktrk Kaan B i l g e - K a a n n Trke, yaztnn karsnda sayg ile durarak, kendisi de bir kitabe yazdrmt. Htay mparatoru, Bilge-Kaann yaztnn yannda byk lenler ver-mi ve ge de birok beyaz at kurban etmiti. Btn bunlar bize gsteriyorki, tken adl yerler btn Ortaasyallarca kutsal saylan dalar, ormanlar ve ovalar idiler. Mete'nin bakenti de yine ayn yerde idi. tken, tabiat artlan bakmndan ok verimsiz bir yerdi: tken'in bulunduu yerleri, Bat Gktrklerin Tanr dalarndaki yaylalar ve ovalar ile karlatrdmz takdirde, bu nl bakentin ok verimsiz bir yer olduunu ak olarak grebiliriz. Bu sebeple tken etrafndaki yerlerde, byk ehirlerin ve medeniyetlerin kurulmu olmalarn beklemek gereksizdi. Ancak unu sylemek lzmdr ki, Byk Gktrk devletinin in ile balar bakmndan bu blge, ok nemli idi. tken'in gney-dousundan Gobi llerinin ilerine doru uzanan Altay dalarnn bir ucu, onlara in'e gitmek iin gzel bir srama tahtas vazifesini gryordu. Belki bu stratejik nemi de, tken'e btn tarih boyunca nemli bir yer kazandrmt.

Orhun Kylarnda ele geen Trk eserler az, fakat z idiler: . t k e n blgesinde, yani Orhun nehrinin kaynaklarnda, byk imparatorlarn ve prenslerin yaam olmasna ramen, ele geen mezarlar dier yerlere nazaran fakir idiler. Belki de gelecek zamanlarda, daha nemli buluntu yerleri ele geecek ve daha ok aydnlanm olacaz. Fakat maalesef bugnk buluntular, bu blge hakknda fazla birey sylememize imkn vermemektedirler. Bir gerek varsa, buralarda bulunan az ve nemsiz eserler, btn Ortaasya sanatnn en z ve temel rnek*, terini meydana getiriyorlard. Batdaki Trk eserleri batllam, doudakiler ise inlilemilerdi Fakat buradakiler en eski Trk zellikleri, en ufak izgilerde bile gsteriyorlard.' En byk Gktrk yaztlar da yine hep bu blgede bulunmutu. Fakat Krgzlarla ilgili blmmzde de gstereceimiz gibi, bu yaztlarn saylar ok az ve nemsiz idi. B i 1 g e - K a an, K l - T e g i n ve Tonyukuk adna dikilmi olan bu yaztlar, daha ok devlet yazt idiler. Fakat bir kltr tarihisi' iin nemli olanlar, halk yaztlardr. Halk tarafndan yazlm ve dikilmi olan yaztlar ise, daha ok Altay-larn kuzeyi ile Bat Gktrk Devletinin snrlar x* iinde yaylmlard. ALTAY DALARI (Gktrklerin soylu Prenslerinin yeri) Altay dalarnda her ada zengin buluntulara rastlanmt,: Ortaasya'daki Bat T r k l e r i n i n Tanr dalarnn kuzey etekleri ile Altay dalarnn
1971 Birinci Basl F. 4

50

TRK KLTRNN GELME ALARI

TRK KLTRNN GELME AGLAHJ

51

gney-bats arasnda oturduklarn sylemitik. Bu blgelerden kuzeye doru klmca, artk Kuzey T r k l e r i n e rastlanyordu. Kuzey Trkleri iinde en gl olanlar ise K r g z T r k l e r i idiler. Krgz Trklerinin yaad blgeler demir, elik, altn cevherleri ve krk ticareti bakmndan ok nemli idi. Altay dalarndaki blge ise, Bat Trkleri ile kuzey Trkleri arasnda kalyordu. Fakat bu konuda kltr tarihi bakmndan ok nemli sonulara varyoruz. Altay dalar, kuzey Trklerine yakn bir blge idi. Fakat naslsa kltr bakmndan Krgz kltrne deil; Bat Trklerinin buluntularna yakn idiler. Yani Altay dalarnn kuzeyindeki kltrler bile, Krgzlarn deil; Bat Gktrk D e v l e t i n i n kltr e v r e s i iinde incelenmesi gerekiyordu. Bu da bize gsteriyor ki, Bat Gktrk Devletini kuran ve ycelten halklarn bir ucu da, Altay dalar iinde yaylyordu. Bu blgelerin altn cevherlerine yakn olmas bakmndan, mezarlarda bulunan eserler de, dierlerine nazaran daha zengindir, yle anlayor ki Gktrk anda en zengin prensler, bu blgelerde yayorlar ve soyluluklar dolaysiyle, servet ve refah da bunlara akyordu. Zaten bu prenslerin oturduklar yerler, Hun anda da en yksek kltrlere sahip olan blgeler idiler. Byk Hun Devletindeki en soylu prenslerin, buralarda oturmu olmalar ok muhtemeldi. Douya gidildike Bat Trkistan kltrnn izleri kaybolurken, Altay'n kuzey dalarnda daha oalyor ve daha belirli bir hale giriyordu. Kuzey Trklerinde av sahneleri, henz daha bir sanat zelliini kazanmamt. Gn-

lk yaantlarn yanklar halinde iziliyordu. Halbuki Altay dalarnda, Bata Trkistan ve ran'da hakim olan slpla, prenslerin nasl avlandklar gsteriliyor ve aklanyordu. Arslan ve kaplan, gneydeki memleketlerin kltrlerinde yer alan nemli motiflerdi. Elbette ki Altay dalarnn kuzeyinde, kaplan ve arslan gibi hayvanlar bulmann imkn yoktu. Fakat Altayl Trk prenslerine hizmet eden sanatkrlar, yaptklar resimlerde byk boylu kaplan resimleri yapyorlar ve kendi valyelerine bu kaplanlar avlatyorlard. Geri bu kaplanlar, artk ran ve n a s y a ' n n kaplanlar deildiler. Etraflar hep yerli motifler ve av hayvanlar ile donatlm ve adeta yeni bir Altay-Trk kompozisyonu meydana getirilmiti. Altay'daki Trk Prensleri, Dou Trkistan ehirleri ile de ilgi kurmulard: Ortaasya'nn balca iki byk kltr merkezi vardr. Bunlardan biri Bat ve dieri de Dou T r k i s t a n idL Altayl prensler Bat Trkistan'dan bol bol kltr tesirleri alrlarken, Dou Trkistan' da ihmal etmiyorlar ve o blgelerin slplarn da, kendi eserlerinde kullanyorlard. Ama eskiden beri onlar etkileyen daha ok Bat T r k i s t a n blgesi olmutu. Dou Trkistan'la ise, henz daha temaslar yeni olarak balamt. Altay Mezarlarnda en ok rastlanan eylerden Uri de Gktrk alfabesiyle yazlm yaztlard: Trkr terde damga ok nemli bir sembold. Her kiinin, her boyun ve hatta her devletin, bir dam-

52

TRK KLTRNN GELME ALARI

TRK KLTRNN GELME ALARI

gas vard. Altaydaki Trk Prenslerinin mezarla rnda bulunan altn ve gm eserlerde ise, bol miktarda eski Trk alfabesiyle yazlm trke yazlan gryoruz. Kltr tarihi bakmndan bu ok nem li bir noktadr. nk, artk gnlk hayatta yazy kullanan Trkler, kendi e y a l a r n a damga basmay ikinci plana itmi ve zlklerini yaz ile yazmaya balamlard. Mesel bir marapa ve ya kay ss kime ait ise, onun ismi yazlyor ve bir daha da hi kimse, o mala sahip kamyordu. Trkler eyalarna yalnz adlarm yazmakla kalmyorlar; ayn zamanda uur getiren ve Tanrnn houna gidebilecek, baz szler de kullanyorlard. E yann sahibi olan kiinin iyi zellikleri ile bahadrlarndan da, bu arada ksa olarak sz ediliyordu. Altaylarn Kuzeyinde, Bat T r k l e r i n i n s n r sona eriyordu: Altay dalarndaki kltrler Gktrk anda, her zaman iin Bat G k t r k devletinin bir blgesi olarak gelimiti. Kuzeye gidildike, Kuzey Trklerinin tesirleri oalr ve Kuzey Trk blgesine girilmi olunurdu. Bunlar da bize gsteriyor ki, A n a d o l u Trkln meydana getiren Bat Gktrk devletir Altay dalar dahil ok geni bir blgeyi, kendi nfuz ve egemenlii altnda tutuyordu. Altay dalarnn kuzeyi, bir yandan Krgzlardan bol tesirler alrken; dier yandan da Ural ve Volga nehirleri ile Ural dalar arasnda hemen hemen hibir ilgileri grlmemiti. Onlar daha ziyade byk g yollarna nem veriyorlar, Hazar denizinin kuzeyinde ve Gney Rusya'daki geni bozkrlarla, liman ehirlerine tesir etmeye alyorlard. Kuzey Trkle-

xi, yaadklar blgenin corafya imknlarna kaderlerini balamlard. Kuzeylerinde sonsuz, bitip ve tkenmeyen Sibirya tundralar uzanyor, gneylerinde ise kendilerine nefes aldrmayan gl Bat Trkleri bulunuyorlard. Elbetteki bunlarn uzanacaklar blge, o ada hemen hemen bo saylan Ural dalar e Volga nehrinin kuzey ksmlarndan baka yerler olmayacakt. Gktrk andaki Trk kltr Sibirya'nn i lerine kadar uzanyordu: Gktrk yaztlar, Bay-kal glnn batsnda yaayan K u r k a n adl bir kavimden ok sz" aarlar. in kaynaklan da, Kurkan'lar iin zel bir blm ayrmlar ve bunlarn kltr bakmndan Gktrklere yakn olduklarn -sylemilerdi. Gktrk andaki Kurkan'lar, zellikle kayalar zerine resim yapmasm ok seviyorlard. Zamanmza kadar gelen bu jcesimler^ bize ok ey^retmekledirler. Fakat kltr tarihi bakmndan en nemli olan nokta, bu resimler yanna -eski Gktrk alfabesi ile baz trke yaztlann da yazlm olmasdr. r Bu blge halk eskiden beri ok gzel atlaFbeslemekte idiler. Ortaasya Trk atlar daha ok kk, fakat ok dayankl at cinsleri idiler. Kurkan'larda ise durum deimektedir. Kurkan atlan ok byk ve uzun boylu atlard. <3yle anlalyorki, Grktrk ileri gelenleri zaman zaman bu blgeden cins atlar getirmiler ve binmilerdi. Baykal glnn batsna, yalnz Gktrk kltr deil; Trk boylar da ok yaylmlard. Mesel in kaynaklarna gre, bu blgelerde "Tahta

54

TRK KLTRNN GELME CALARI

TRK KLTRNN GELME CALARI

atl Gktrk Boyu" oturuyordu. in'de karn ok yamadn hepimiz ok iyi biliyoruz. Halbuki bu blgeler karlarla kapl yerlerdi. Bunun iin insanlar, bir yerden dier bir yere gitmek istedikleri zaman, tahtadan kayak yapyoralr ve ayaklarna takyorlard. Buraya gelen inli seyyahlar ise, hayatlarnda hi byle birey grmemilerdi. Elbetteki kayaklar zerinde sratle kayan bu Trk halklar, ok gariplerine gitmi ve onlara "Tahta AW Trkler lkasm takmlard.

deki Trkleri dzenleyerek, o an en gl bir devleti haline getirmiti. 562 senesinden sonra Ak - Hun Devletini de ykan Istemi-Kaan, snrlarn Hindistan'n kuzeyindeki ta Kemir'e kadar uzatmt. Gktrk Kaanlar Batda "tskn: ve Trkleri "yerletirme" ilerine ok erken baladlar: Gktrk yaztlarn okurken Trk kaanlarnn Bat Trkistandaki Demir-Kap'ya kadar asker sevkettiklerini ve o blgeleri Trkler tarafndan iskn ettirdiklerini gryoruz. Eski Trkler iskn etme anlam iin, "kondurmak'' fiilini kullanrlard. Dier tarih belgelerinden de anladmza gre Trkler, Bat Trkistan, Afganistan ve Kemir'i almakla kalmamlar ayn zamanda buralara byk Trk kitlelerini de g ettirerek yerletirmilerdi. Bu konu zerinde dier bir blmmzde de durmutuk. te btn bu sebeplerden dolaydr ki biz, Gktrk devletinin kltr izlerini ararken, bu tarih gereini de bir an olsun gzmzden karmamz lzmdr. Bat Trkistan ehirleri, Gktrk anda yine eski halklar tarafndan igal ediliyorlar ve eski medeniyetlerini devam ettiriyorlard. Buhara ve Semer-kand gibi byk ehirlerin i ksmlarnda sre gelen eski medeniyete ramen, Gktrklerden sonra Trkler, ehirlerin d ksmlar ile Bat Trkistan yaylalarm batanbaa doldurmulard. Ortaasya Trk halklarnn belirli bir san'at ve kltr vard. ehirlerin d ksmn kaplayan bu Trk kltrleri, ehirlerin iindeki blgelere de szyorlar ve artk Gktrk andan itibaren, mbedler iinde bile Trk silhlarna ve buna benzer eyalara rastgelinebili-

7. BATI, GKTRK DEVLET


Tanrt dalarnn etekleri Trklerin iZfc yurdu idi: Baka bir eserimizde biz, Gktrk devletinin kltrn anlatrken ilk nce, Orhun blgesinden balamtk. Fakat bu kitabmzda, dncemizi deitirmi bulunuyoruz. Geri Orhun blgesi, Byk Gktrk mparatorluunun bakenti ve kutsal bir yeri idi. Fakat Mete'den itibaren bu blge, btn imparatorluklarn bakenti olmu ve byk bir nem tamt. Bu da bize gsteriyor ki, Orhun nehri kylar, Trklerin ana yurdu olduundan deil; daha ok kutsal bir bakent yeri olmas sebebi ile nem kazanm ve Gktrk bakentine de yer-lik etmiti. Halbuki Trklerin meydana geldikleri ve gelitikleri blge daha ok, Tanr dalarnn etekleri ile Altay dalarnn kuzey bat blgeleri idi. Bu konu zerinde durmu ve Trk tarihinin belgelerine gre durumu aklamaa almtk. Bat Gktrk devletinin Kaan istemi Kaand. 552 senesinden 576 ya kadar yaam ve bu blgeler

56

TRK KLTRNN GELME CALARI

TRK KLTRNN GELME AGl ARI

5<J

yordu. Bu bize ok nemli bir gerei hatrlatr: Eski Trkler, ehir ve yayla hayatn birletirmilerdi. Uygurlar da Turfan gibi meden ehirlerde otururlard. Fakat yayla hayatndan da vazgeemezlerdi. Bat Gktrk devleti ic ve en nemli kltr tesirlerini Ak Hun'lardan almlard: Trklerin ilk karlatklar ve tesir aldklar kltr, Bat Trkistan ve dolays ile ran kltr idi. Bunun iindir ki, Trk kltrnn ta balang devirlerinden itibaren Bat Trkistan izlerini, Trk halklarnn gnlk yaant ve devlet deyimlerinde bile grebiliyoruz. Bu deyimlerden birou da, Byk Hun devleti anda, Hun'lar tarafndan Bat Trkistan'a verilmi eylerdi. Mesel "Yabgu" unvan, eski bir Hun memuriyet unvan idi. Bu unvan Hun anda Bat Trkistan, Afganistan ve Kuzey Hindistan' elinde tutan Kuan devleti tarafndan da alnm ve sonra da, asrlarca bu blgelerde yaamt. Gktrklerin ilk unvan da "Yabgu" ve *"Yabguluk" idi. Devlet tekilt ile ilgili bu ok nemli Trk unvanlarn, hem Trklerde ve hem de Gney blgelerinde grebiliyoruz. Trklerin eski unvanlarndan birisi de "ad" idi. Bu unvann da eski tran padiahlarnn ad olan ah'dan veya buna benzer bir memuriyet unvanndan gelmi olmas ok muhtemeldi. Esasen Trk Mitolojisi ve inanlarnda da, ran'n en eski tesirlerini grebiliyoruz. Elbette ki bunlar ok fazla deildiler. Mesel Trklerin k u t s a l s a y s 9 idi. Iranllarnki ise 7 dir. Dou Trklerinde 9 says kutsalln devam ettirip giderken, Bat Gktrk devletinde 7 rakam, daha

ok nem kazanmaa balamt. Bu inan daha sonraki alarda da devam etmi, Dou Sibirya amanizminde kutsal say 9 iken; Bat Sibirya ve Macarlarda 7 olmu ve herey 7 ile tarif edilmee balanmt. Bu, nihayet ufak bir rnektir. Ama Trk itima hayatna, ok byk bir tesiri olmamt. Bat Gktrk devletine in tesirleri daha az olmutu: Sonradan Ouz Trklerini ve Anadolu Trkln meydana getirecek olan Bat Gktrk devletinin On-boyu, in'den ok uzak idiler. Bu sebeple in kltr tesirleri, bu blgeye kadar uzanmamr. 630 senesinde Dou Gktrk devleti yklnca, in ordular Dou Trkistan ehirlerine girmi ve buralarda yerlemek iin baz abalar gstermilerdi. Bunun sonucu olarak in kervanlarna da yol alm ve Bat Gktrk devleti iinde, baz in kltr izleri de yava yava grlmee balanmt. Mesel "Cennet kuu" motifi inlilere mahsus bir ku eklidir. A j u r dediimiz dantel sslemesi de yine inlilere ait bir tekniktir. Ayrca in a s t r o l o j i s i ile ilgili baz eserler de, Bat Gktrk devletinin snrlan iine girmiti. Bat Gktrk'leri yalnz yaylalarda deil; ehirlerde de oturuyorlard: Tanr dalarndaki balca byk ehirler, ticaret yollan zerinde kurulmulard. in'den nasya'ya giden kervanlar, bu ehirlerde konaklyorlar ve bu suretle yollarna daha emin olarak devam ediyorlard. Byk ticaret ehirlerinin idare ve emniyeti hi phe yok ki, Gktrkler tarafndan temin ediliyordu. Bunun yannda ehir-

58

TRK KLTRNN GELME ALARI TRK KLTRNN GELME CALARI

terin snrlar iinde Trk garnizonlarnn bulunmas da gayet tabi bir eydi. Eski Trk sava s i s t e m i n e gre, ordu ve askerin arkasndan, a i l e l e r i de g i d e r d i . Bu askerlerin yannda Trk ailelerinin de bulunmas, eski Trk Tresi'nin gereklerinden biri olmalyd. ok eski alardan beri byk ticaret ehirleri, her zaman iin kark ve kozmopolit oturma yerleri olarak gelimilerdi. Kervanlar bulunan her milletten, kk veya byk bir ticaret kolonisi gelir ve bu ehirlere yerleirlerdi. Tabu olarak buradan geen kervanlar da, yklerini kendi milletlerinden olan kolonilerin hanlarna ykarlar ve oralarda istirahat ederlerdi. Bunun iindir ki, Bat Gktrk devleti iindeki ehirlerde, birok milletlerin kolonileri yayordu. Fakat bunlar iinde en nemli yer tutanlar phesiz ki, Bat Trkistanhlar idiler. Trkler Bat Trkistanllara "Sudak" adm verirlerdi. Sudakflscr ok eski alardan beri Ortaasya ehirlerine gelerek yerlemiler ve adeta buralarn yerli halklar haline gelmilerdi. Bu sebeple Trkler 8uddk']a.n hi yadrgamazlar ve onlara da nemli vazifeler verirlerdi. Hatta K a r a h a n l devleti gibi meden ve Trk kltrnn en ileri gittii bir ada be, bakent B a l a s a g u n ehrinde Trklerle Sudaklar yanyana oturuyorlard. Tanr dalan zerindeki birok kalelerin eski Su-dak derebeylerinin ellerinde bulunmas, gayet tabi grlebilirdi. Esasen onlar kendilerini Gktrklerden ayr grmyorlard. Fakat stratejik blgelerdeki kaleler de, Goktrklerin garnizon yerleri idi., Bu

kalelerde, bol miktarda atl kltrlerle ilgili eserlerin bulunmas, bize bu yn ak olarak izah etmektedir. Her zaman sylediimiz gibi eski Trkler, yayla ile ehir hayatm birletirmilerdi. Bunun en gzel rnei Turfan'dan yayan Uygurlard. Yazn yaylalarnn banda bulunan bir Trk beyinin, en yakn ehirde bir konann da bulunmas, eski Ortaasya Trk hayatmn gereklerinden biriydi. Zaten ehirler iinde de bol miktarda atl Trklere ait eserlerin bulunmu olmas, bize bu gerei daha ak olarak gstermektedir. Bat Gktrk anda, Afganistan ve Kuzey Hindistan da Trklemeye balamt: Eski Trk devletlerinin balca iki zellikleri vard. Yerli halka byk bir tolerans gsterir ve onlarn gnlk ekonomik yaantlarna dokunmazlard. Bunun yannda, zaptedilen her blgeye de kitle halinde Trk boylar gnderilir ve o yerler kontrol altnda tutulurdu. AkHun devletinin, btn snrlar ile Goktrklerin eline gemesi zerine, ayn siyasetin bu blgelerde de takip edildiini, bize gsteren belirtiler yok deildir. Gktrk devleti ykldktan bir asr sonra bile, Afganistan ile Kuzey Hindistan'da, Trk unvanlarm tayan beyler bulunuyordu. in mparatoru bu beylere yeni unvanlar veriyor ve onlar da bir sayg gstermek iin in mparatoruna eliler gnderiyorlard. Bu beylerin ounun da zamanla, unvan ve adlar deimi, yerlilemiti. Mesel ran ad tayan beylerden biri, in'e yeenini eli olarak gndermi ve birok hediyeler sunmutu. in nemli olan taraf, bu ran ad tayan beyin yeeni-

60

TRK KLTRNN GEI5ME ALARI

TRK KLTRNN GESME ALARI

61

nin ise, Trke bir ad tamas idi. Kemir'deki beyler de, IX. yzyla kadar Trk adlarn ve unvanlarn brakmadan tamlard. Samanoul-lar devleti zamannda Bat Trkistan, baz tarihilere gre bir Iran blgesi olarak grlmtr. Halbuki Paykent ve zkent gibi, birok ehir adlan hal bu ada bile, Trke szlerle ifade ediliyorlard, yle anlalyor ki, Gktrk anda Bey-kent adm alan bir ehir, Samanoullar devletinde ve Paykent eklinde devam edegelmiti. 999 senesinde Bat Trkistan' Samanoullar'nn elinden alan K ar a h a n l l a r da, birok eski Trk derebeyleriyle karlamlard. Buna benzer rnekler bize gsteriyor ki Gktrk anda meydana gelen Trkleme, tamamiyle ortadan kalkmam ve Samanoullar anda da devam edegelmiti. 8. GKTRKLERDEN DOAN DER TRK DEVLETLER 1. Trge devleti ve ehirlileme: Trge devleti, Gktrklerin On Boy'larn ehirlere indiriyor: Trge'ler, Bat Gktrklerini meydana getiren On-Boy'dan birisi idiler. M.S. 630 da Gktrk devleti yklnca Trge'ler, onlarn adeta mirasna konarak, o blgedeki 9 Trk kabilesini egemenlikleri altnda topladlar. Trge devletinin Trk tarihindeki nemi ok byktr. Gktrk* lerin ykl ile babo kalan Bat Trklerini yeniden bir araya getirerek, onlar 750 senesine kadar idare ettiler. Trklere ehir ve kltr hayatn be-

nimsetter. Sonradan Seluklu devleti gibi devletler kuracak olan kudretli Ouz kitlelerinin de, bir imparatorluk kurmak iin yeterli bir itima seviyeye gelmelerine, imkn verdiler, tik Trge devletini kuran soylu boylardan Sar Trgeler, daha nce Altay dalarnn gney-bat eteklerinde oturuyorlard. 657 de in basks ile batya g etmiler ve etrafa yaylmlard. 658 de Trge kabilelerinden bir ksm, B e - b a l g ehrine doru gitmi ve dierleri de li nehrinin kenarlarna gelmilerdi, ili nehri kylarnda bulunan Trgeler, say bakmndan dierlerinden daha ok ider. Balarnda B a g a T a r k a n adl bir reisleri de vard. Aslnda doudaki bu Trgeler, Gktrklerin On-Boy kabilesinden 5 ini meydana getiriyorlard. Dier be boy ise, daha batda Tala blgesinde ider. yle anlalyor ki doudaki bu be kabile, batdakilere nazaran daha soylu idiler. Balangta batdakiler, hemen onkrn egemenliklerini tanmlar ve kolaylkla bir devlet kurulmasna imkn vermilerdi. Baga-Tarkan bu birlii meydana getirince, Bat Trklerine ok uzak olan li nehri boylarnda elbetteki daha fazla oturamazlard. Onlar idare edebilmeleri iin biraz daha batya gmeleri lzmd, ite bundan dolaydr ki, Baga-Tarkan'm gneyde nl bir ticaret ehri olan Tokmak ehrine yerletiini ve buray bakent edinerek Sar T r g e devletini kurduunu gryoruz. Fakat eski Trkler, nceki yurtlarm da kolaylkla unutamazlard. Bunun iindir ki BagaTarkan, doudaki ili nehri boylarnda da ikinci bir bakent meydana getirmi ve buraya da "Kk Baken?*

62

TRK KLTRNN GELME ALARI

TRK KLTRNN GELME CALARI

adn vermiti. Bu zamana kadar Trklerin devlet tekilt, genel olarak boylarn saysna ve oturduk-lan blgelere gre dzenlenirdi. Halbuki Baa-Tarkan'n yeni kurduu bu devletin, 20 asker valilie ayrldn gryoruz. Hemen hemen her ehir ve hatta byk kasaba, bu valiliklerin ekirdeklerini meydana getiriyorlard. Trge devletinin dou s n r l a r , in kaynaklarna gre iyi bir ekilde bertmitir. yle anlalyor ki gl Trk kavimlerinden olan B a s m ' lar, hl Be-Balg ve Turfan blgesinde oturuyorlar ve buralar ellerinde tutuyorlard. Fakat en nemli olan mesele, Trge'lerin bat snr idi. Her nekadar bu srada Bat Trkistan Araplarn elinde bulunuyor idiyse de, S i r - d e r-ya'ya kadar uzanan blgeler, Trklerin srlerine ve atllarna akt. nk burada, bu blgeleri biribirinden ayran tabi snrlar pek fazla grmyoruz. Bir gerek varsa, Tala ehrinin de Trgelerin elinde bulunduu ve bu snrn Karauk dalar ile S i r d e r y a nehrine kadar uzad idi. Trkistan'n en meden ehirleri, artk Trgegterin eline gemiti: Gktrk devletinin yklndan sonra in Ordular, Dou Trkistan'n ilerine doru girmi ve en nemli ticaret ehirlerim ellerine geirmi bulunuyorlard. 705 senesinde inin bat snr Kua ehrine kadar uzanyordu. Yine ayn ada, gneydeki Tibetliler de gittike glenmi ve H o t a n ehrini elde ederek, Dou Trkistan' tehdit etmee balamlard. Fakat btn zinde Trk kitlelerini emri altnda toplam olan Sar Trge

devletinin, harekete geerek Kua ile Hotan ehirlerini elde ettiklerini gryoruz. Bu ehirler, Gktrk anda da birok defalar Trklerin eline gemi ve yaylalar yava yava Trklemee balamlard. Fakat Trgeler ehirli bir Trk devleti idiler. Bu sebeple ele geirdikleri ehirlerin, yalnz yaylalarnda de; iinde de oturup yerli halk meydana getiriyorlard. Sar Tr gemlerin Kaan para da bastrm t : Dou Gktrk devletinin, eski Trk kltr ile inanlarm olduka iyi bir ekilde korumu olmasna ramen, in ile snrda olmas bakmndan, kuvvetli in tesirleri de almt. Bat Gktrkleri ile ilgili blmmzde de gsterdiimiz gibi, batdaki Trkler, daha ok bat medeniyetleri e temasa gelmi ve gelimelerini, bu ekilde meydana getirmilerdi. Sar Trge devleti ise, daha uurlu bit yolda yrmekte idi. in, yksek bir kltre ve medeniyete sahipti. Ayn zamanda Trkler iin en b yk tehlike de in'den geliyordu. Bunun iin ekil bakmndan da olsa, Sar Trge'lerin in k l t r n ihmal edemeyip, taklide devam ettiklerini gryoruz. Fakat Trklerin hemen yanmasnda, ayrca bir Bat T r k i s t a n medeniyeti bulunuyordu. Sar Trge devletinin kurulduu blgeler ve ehirler, daha ok bu medeniyetin etkisi altnda gelimilerdi. Bu sebeple ran tesirlerinin Trklere giriini, daha ilk alarda ak bir ekilde grebiliyoruz. Baga-Tarkan'n bastrd para, ekil bakmndan in paralarna benziyordu. paralan genel olarak bir halka eklinde yaplr ve yazlar bu

64

TRK KLTRNN GELME ALARI

TRK KLTRNN GELME CALARI

halkann etrafna trl tekniklerle yazlrd. Fakat Baga-Tarkan'n parasnn yazs, ne eski Trk alfabesi ve ne de ince yazlmt. Baga-Tarkan, yepyeni bir kltr siyasetine girimi ve yaz olarak da eski Bat T r k i s t a n a l f a b e s i n i kabul etmiti. Alfabe, Bat Trkistan'n Sod yazs idi. Fakat kullanlan dil, Trke idi. Bat Trkistan'n eski alfabesi, kk itibariyle Suriye'den gelmi ve Sryan yazsna dayanyordu. Sonradan ayn yazy Uygurlar da alm ve gelitirmilerdi. Bu yaz ile Arap harfleri arasnda byk benzerlikler vard. Bundan da anlalyorki Trkler, daha Uk zamanlarda, Arap harflerine benzeyen alfabeler kullanmlar ve bunlara yava yava snmaa balamlard. Bu srada ikinci Gktrk devleti kurulmu ve btn hameti ile yaamaa balamt. Trge'ler daha balangta byk Gktrk hakan l - T e r i , Kaan'a (682-691) ba emi ve onlarn tabileri olmulard. l-Teri Kaann kardei Kapa-gan-Kaan, zellikleri bakmndan, aabeyi kadar byk ve ileri grl deildi. Bu sebeple 712 senesinde batya gelerek, Sar Trge Kaanm ldrp ve onun hanedanna son verdiini gryoruz. Douda Gktrklerden ve Cinden ekinen Trgeler, "Bat Trklne" nem vermee baladlar: Kapagan-Kaan'n bu aknndan sonra On-Boy Trkleri dalmlar ve basz kalmlard. Tala nehri boylarnn en nemli bir ehri olan Taraz ehrinde oturan, doudaki Be, Trge boyunun reisi harekete gemi ve dierlerini yeniden bir idare altnda toplamaa almt.

717 senesinde bu birlik meydana gelmi ve Kara T r g e D e v l e t i kurulmutu. Fakat Gktrk Kaamnn akm, Sar Trge devletini sona erdirmekle kalmam, soylu On-Boy Trklerini batya doru da itmiti. Bu zamana kadar bakentleri Tokmak ehrinde oturan ve 11 i nehri boylarn kontrollar altnda tutan Trgeler, daha batya kam ve Tala nehri boylarnda yaamak zorunda kalmlard. Hereyden nce unu dnmeliyiz ki, bu 10 Trk boyu, Bat Gktrk devletini meydana getiren kalabalk Trk kitleleri idiler. in kaynaklar bunlar hakknda bize gayet geni bilgi verirler ve siyas eylemleri ile blgeleri hakknda kesin bilgiler anlatrlar. On-Boy'lar, Gktrk a boyunca Altay dalarndan ta Sir-derya boylarna kadar uzanan geni blgeleri ellerinde tutmular ve bu blgeleri kendi yurtlar haline getirmilerdi. Kara Trge devletinin kurulmas ile bu kadar geni blgelerde yaylan bu byk Trk kitleleri, batya kaym ve adeta yalnzca kk Tala nehri boylarnda yaamaa mecbur olmulard. Elbette ki bu durumun, tarih belgelerinin verdii bgilerle anlalmasna imkn yoktur. Bundan sonra, btn Avrupa'y alt st eden P e e n e k ve Uz aknlar balayacaktr. Bundan baka bat ve gney blgelerini, Ouz boylarnn basklar, yava yava artan bir jekilde tehdit edecektir, tte bu sebeple Sar Trge devletinin ykl, Trk tarihi bakmndan ok byk bir nem tamaktadr. Kapagan-Kaan'n batdaki Trk halklarna kar gtt bu sert siyaset, onlar rktm ve in'in kucana atmt. Tabi olarak Gktrklerden
1971 Birinci Basl F. 5

66

TRK KLTRNN GELME ALARI

TRK KLTRNN GELME ALARI

korkan byk Trk kitleleri de, batya doru kayp gitmilerdi. giriyorlar: Bu zamana kadar Trk devletlerinin devlet tekiltlarn boy dzenine gre meydana getirdiklerini sylemitik. Bu sebeple btn boylar bir birlik meydana getiriyorlar ve bunun zerinde de Yabgu unvann tayan bir bavekil bulunuyordu. Gktrk devleti geniledike, birok byk ehirleri de" alm ve bu sebeple byk ehirlerde yeni YabgrM'luklar meydana getirilmiti. Fakat bunlarn hepsi de, yine bakentte bulunan "Byk Yabgu"yai bal ider. Trge devletlerinde ise, bir nevi merkez idaresinin bakan saylan Yabguluk ortadan kalkm ve btn ehirler dorudan doruya Kaana balanmt. Kk ehir ve kylerde bile artk Yabgu'lar oturuyor ve bu ehirleri Trge Kaan adna idare ediyorlard. Btn bu YabguBc, soy itibar e Trk idiler. Trge ehirlerinin bazlarnda ise, yerli prensler grlmyor deillerdi. Bunlar zaten in kaynaklannca kendi isimleri ile anlyorlar ve kimlikleri de kolaylkla anlalabiliyordu, Karluk'lar Trge'lerden boalan yerleri ah maa baladlar: Karluk Trklerinin Trk tarihinde ok nemli yerleri vardr. Sar T r g e devleti kurulurken, bunlar boy halinde Altay dalarnda oturuyorlard. Gktrk devletinin basks altnda, her ne kadar onlara tbi olmu idiyseler de, yine de gnl ve istekleri, Trge'lerle beraber yaamak idi. Nitekim Sar Trge devleti yklnca, byk Trk kitleleri batya doru gm ve on-

Trgeler bir "ehirler devleti** haline

lann yerlerini de Karluk'lar almlard. Fakat San Trge devleti onlarn zihinlerinden silinmemi ve Karluk'lar, yeni bir Trge devleti kurarak, Tokmak ehri yaknlarnda yaamaa balamlard. Bu yolla Trge devleti ikilemi oluyordu.

Trklerin, yeni "ehir devletleri" oalmaa balyor: Yine ayn ada ok zengin ziraat blgelerini iinde toplayan Fergana blgesi de eski Gktrk prenslerinin ellerinde bulunuyordu. Fergana, eski alardan beri trl hububat eitlerini yetitirmekle n yapm ve maden cevherleri ile de, in kaynaklarn her zaman iin megul etmiti. Fergana'nn kuzey batsnda, ikinci zengin bir blge daha vard. Bugnk Takent ehrinin evrelerinde meydana gelen bu prenslikler, yine eski Gktrk ehzadelerinin elinde bulunuyorlard. Takent ehrinde oturan bu Gktrk prensleri "Kaan'* unvann tayorlar ve Trge devletini zaman zaman, gneyden tehdit ediyorlard. 740 senesinden sonra, Kara Trge'lerle Takent kralnn arptn gryoruz. Takent'i! Trkler, Trge devletine cephe almakla kalmamlar, batdaki Karluk'lan da kandrarak kendi yanlarna katmlard. Bu sebeple Takent Kaannn bakanlnda, yeni bir devletin kurulduunu da gryoruz. Bu devlette Karluk'lar, Yabgu'lak yani bavekillik makamn tutuyorlar ve devletin idaresine itirak ediyorlard. Btn bu olaylar bize gsteriyorki, a r t k eh i r l e r d e y e r l e m i olan T r k l e r birer Kaanlk kuruyorlar ve birbirleriy-

68

TRK KLTRNN GELME ALARI

TRK KLTRNN GELME ALAM

69

le mcadele etmeye balyorlard. Bir gerek varsa o da Trklerin, Araplar ile Mslmanlar ok sevmedikleri ve onlara kar, in ile olsun birleerek cephe aldklar idi. Nitekim 756 senesinde Trge'-ler, Takent kral ile dier Trk beyleri ve in ile birleerek Araplara taarruz ederler ve onlar Tala; blgesinde byk bir malbiyete uratrlar. 756 senesinden sonra, artk Trge devletinden bahseden kaynaklara rastlamyoruz. Tala nehri, Arap kaynaklarna gre bir "Korluk Kaps" olmutur ve Karluk'larn dou snr da artk Tala nehrinden balamaktadr. Gneyde Takent ve Fergana Trk Prenslikleri vard. Bunun iin, Gktrklerin On-Boy'la-r gneye inemezlerdi". Bu duruma gre bu byk Trk kitlelerinin ne tarafa gittikleri, daha ak olarak anlalmaktadr, yle anlalyor ki b u n l a r n byk bir ksm, S i r - d e r y a ve Bat* T r k i s t a n'a g e m i l e r ve d i e r b l m l e r i de Hazar denizinin kuzeyinden P e e n e k ve.Uz adlaryla G n e y R u s y a ' y a s z m l a r d. 2. A v a r l a r Gktrk devletinden nce Ortaasya'y, Avar'lar ellerinde bulunduruyorlard: V. Yzylda A var (JuanJuan) devleti kurulmu ve az zamanda Ortaasya'y egemenlii altna almt. Avar'lar aslen Mool cinsinden idiler. Ortaasya'nn gney-dou kesimlerinde toparlanp, devletlerini kurduktan sonra, bakentlerini Orhun kylarna naklettiler. Bundan

sonra bir buuk yzyl srecek, btn Ortaasya'y egemenlikleri altnda toplamaa gayret ettiler. Bu srada, Altay ve Tann dalarnn eteklerinde, inli'lerce Tie-le ad verilen Trk aslndan kavimler bulunuyorlard, yle anlalyor ki, Gktrk olmayan, fakat Trke konuan btn Trk boylan, Tie-le ad toplanyorlard. Bu ad onlara inli'ler veriyorlard. Fakat bu ad herhalde, sonradan ortaya kan Tli adl Trk kavminin ad ile ayn olmalyd. Zaten bu ada inliler, Orhun kylarndan ta Gney Rusya'ya kadar uzayan Trklerin hepsine birden Tiele diyorlard. nk Volga kylarnda yaayan B u l g a r ve M a c a r l a r bile bu Tie-le gurubu iinde gsteriliyor ve bunlarn ayr bir "Bat blm" olduklar syleniyordu. inli'lerin byle bir adlandrma yapmalar tarihiler iinde ayr bir nem tar. Btn boylara hep birden ayn adn verilmesi, bunlar arasndaki inli'ler tarafndan iyi bilinen, dil ve inan yaknlndan ileri gelmeli di. Avar mparatorluu balangta, bu Trkleri de eli altnda toplamak istemi ve hatta zaman zaman da bunu baarabilmiti. Fakat ou zaman Tli Trkleri, Batya doru kaymlar ve Avar'larn basksndan kurtulmaa almlard. Tli Trklerinin Ortaasya kltr tarihindeki yerleri de nemlidir. nk, in'den nasya'ya ve Avrupa'ya giden ipek yolunun orta ve baz ksmlar da onlarn kontrol altnda bulunuyordu. Avar mparatorluu zamannda Trkler daha ok, Ak-Hun devleti e anlayorlard: Ak-Hun devleti, Bat Trkistan, Afganistan ve Hindistan'n

70

TRK KLTRNN GELME ALARI

TRK KLTRNN GELME CALARI

kuzey ksmlarm elinde tutan zengin bir imparatorluk idi. Bu imparatorluu kuran boylar da herhalde Ortaasya'dan gelmi ve Trk olmalar ok muhtemel bulunan kabileler idiler. Bu sebepten olsa gerek ki Tli Trkleri, Ak-Hun devleti ile ok sk bir ekilde siyas ve kltrel balarm devam ettiriyorlard. Ayrca Avar ve in basknlar karsnda AkHunlar'la da, hemence birleiyorlard. Tli Trklerinin in'den gelen ticaret yollarm kontrollar altnda bulundurmalar, Ak-Hun devletinin de iine geliyordu. Trklerin balangta Avar ve in basks dolays ile yaknlama zorunda kaldklar Ak-Hun devletinden, birok kltr tesirleri aldklarm da gryoruz. Bu sebeple daha sonraki Gktrk devletinin balangcnda, Trkler arasnda in kltrnden ok, Ak-Hun medeniyetinin tesirlerine rastlamaktayz. Gktrk kltrndeki in tesirleri ancak, VTI. Yzyldan itibaren grlmee balanmt. Gktrkler Avar mparatorluunu ortadan kaldrdlar: Yukarda inli'lerin, Gktrk'lerin dnda kalan btn Trk boylarna Tli ad verdiklerini sylemitik, yle anlalyor ki, Altay dalarnn gney-ba eteklerinde yaayan Gktrk boylar, demirci olmalar sebebi ile, silh teknii bakmndan dier Trk boylarndan daha stn idiler. Bundan baka kendilerini Mete'nin soylarndan getiriyorlar ve eski Hun mparatorluunun bir nesli olarak, kendi kendilerine de nyorlard. Gktrk'lerin reisi Bumm Kaan, ilk olarak Tli adn tayan Trkleri idaresi altnda toplam ve Avar'lara kar cephe almt. Bumn Kaan'm kuvvetini gren in'li-

ler, Gktrklere hemen bir eli gndererek aralarnda bir anlama yapmlar ve bu suretle de Avarlar, btn Ortaasya'da yalnz bana kalmlard. 552 senesinde Avar mparatorluuna hcum eden Bumm Kaan, Avar'larn Kaan Anagay' ldrm ve bam keserek kafatasndan arap ksesi yapmt. Gktrkler, Avarlar millete ortadan kaldrmak istediler: Avar mparatorluu yklnca Gktrkler sa kalan Avarlar da ortadan kaldrmak istediler ve bylece kanl ve byk bir intikam sava balad. A varlarn byk bir ksm daha ok, Dou Asya'da oturuyorlard. 150 senelik Ortaasya egemenliinden sonra, baz Avar boylarnn, batya da yaylm olmalar ok mmknd. Dou Asya'da himayesiz kalan Avarlar, Ba Asya'da ise canlarm kurtarmak iin, batya kamak zorunda kalmlard. Trklerin deyimi ile, kurt girmi bir koyun srs gibi batya kaan Avarlar, nlerine kim gelmise itmiler ve en sonunda selmeti Gney Rusya'ya snmada bulmulard. Gktrk devletinin kuruluu, Ortaasya ve Avrupa'daki kavimleri de yerinden oynatm oldu: Bat Asya'da, Gktrklerin dman olan dier kavimler de vard. Bunlar da canlarn kurtarmak iin, Avarlarn nnde veya peinde olarak Gney, Rusya'ya doru katlar. Hi phe yok ki, bu kaan kavimler iinde en dzenli ve sava olanlar, yine Avarlar idiler. Esasen daha nce bir imparatorlua sahip olmalar sebebi e, Bizans tarihileri tarafndan da tannyorlard. Avarlarla kader arkadal

72

TRK KLTRNN GELME ALARI

TRK KLTRNN GELME ALARI

73

yapan dier kavimler, Gney Rusya'ya gelince, karglarnda Atilla Hunlarmn kalntlar olan kark Trk boylar ile karlatlar. Fakat az zamanda bu boylar egemenlikleri altna alan Avarlar, Avrupa'ya gemesini de baardlar. Gktrk'lerden korkup batya kaan dier Trk kavimlerine de, Avar denmee balanmt: Bizans tarihileri daha nce, Ortaasya'daki Avar mparatorluunu tanyorlard. Gktrklerin korkusu ile batya kaan Avarlar, birok kavimleri de nlerine katm ve batya doru ilerlemilerdi. Bunun iin, Avarlarn nnde giden kavimlere de Avar ad verilmiti. nk Avarlarn kimler olduunu gerek anlam ile bilmeyen Bizans ve Avrupa tarihileri, onlarn da Avar olduklarn zannetmilerdi. "Gerek Avarlar" ise 558 senesinde Volga nehrinin dousuna gelmiler ve orada durmulard. Bununla beraber Avarlarn nndeki bu kavimlere Avar-Honi adn vermiler ve bu yolla, onlar gerek Avarlar -dan ayrmlard. Bizansllar bunlara fam olarak Avar diyememiler ve bir de Hon adn takmlard. Baz Bizans tarihileri ise Avar-Honi'lere, "Sahte Avarlar" demilerdi. Bu yeni adla da, batdaki bu Trk kavimlerinin Avar olmadklarn gstermek istemilerdi. te btn bunlardan da anlalyor ki, Gktrk devletinin basks altnda batya gelen Trk kavimlerinin hepsi, gene bir ad olarak, yalnzca Avar ad ile adlandrlmaa ba-lanmlard. Bunun iin de, nmze ok nemli bir gerek kmaktadr: Avrupa'daki Avar mparatorluunun "Avar" adn tam olmasna bakarak, onlarnda Ortaasya'daki Avar devletinin bir devam

olduu dncesine kaplmamalyz. Elbette ki Avrupa Avarlar iinde, gerek Avarlar da bulunuyorlard. Fakat bu devleti temsil eden ve dzenleyen halk kitlelerinin ou, Ortaasya ve Gney Rusya Trklerinden idiler. Kuzey Rusya'y egemenlikleri altna alan Avarlar, daha sonra Avrupa'ya getiler: Avarlar, Gney Rusya'da Onogur ve Kutrigur gibi Hun kalnts olan kark Trk kavimlerini birletirdikten sonra bunlarn hepsini, "Bulgar" ad altnda bir araya topladlar. Gney Rusya Trklerinin, Avarlar tarafndan bir araya getirmesi, daha sonraki Trk tarihi bakmndan da ayr ayr bir nem tar. Mesel Bulgarlar, Avarlarn kendilerine verdikleri birlik ve dzen sayesinde, daha sonra birok baarlar salayabilmilerdi. 568 de Avarlar, Ortaavrupa'ya gitmiler ve bu blgelerde sratle yerlemilerdi. Bu alarda onlarn balarnda, Bayan-Kaan adl byk bir kaan da bulunuyordu. Grne gre, Avarlarn Ortaavrupa'ya gelmesi e Islavlar, hemen onlara ba emiler ve adeta memnuniyetle Avar mparatorluuna hizmet etmee balamlard. nk Avarlarn ekonomik dzen ve devlet tekiltlan o sralarda Islavlarnkine nazaran, ok daha stnd. Avarlar, dmanlarnn kutsal gnlerine bile, sayg gsterecek kadar ileri ider: Bizans kaynaklarna gre Avarlarn kutsal gnleri ve bayramlar, zaman zaman byk enliklerle yaplyordu. Kendileri Hristiyan deil idiler. Ayrca Hristiyanla kar kalplerinde en ufak bir sevgi de yoktu. Fakat BayanKaan 600 senesinde, Dalmaya'da bir ehri

74

TRK KLTRNN GELME ALARI TRK KLTRNN GEL5ME CALARI

kuatrken, ehirdeki halk a ve susuz kalm ve bunun iin de, din yortularn kutlulayamamlard. Bayan-Kaan bunu duyunca, ehre hemen arabalarla yiyecekler gndermi ve yortunun sonuna kadar, Hristiyanlarn bayramlarn kutlamalarna msaade etmiti. Bizans kaynaklan bile, Avarlar bir barbar kavim olarak gstermelerine ramen, bu olay anlatarak onlarn insanlk taraflarm da meden kendilerini alamamlard. Orta Avrupa ile Balkanlar Islavtatranlar da, yine Avarlard: Islavlar Avarlann koyunlan ile diL ger srlerini gdyorlar ve savalarda da onlarn nclklerini yapyorlard. Islavlar ile Avarlar arasnda karlkl bir sayg ve sevgiye dayanan "e f e nd i 1 i k" ve "k 1 e 1 i k" balan, Bizans tarihilerinin de gzlerinden kamamt. Avarlar, strateji bakmndan nemli blgelere Islavlan gtrerek yerletirmiler ve bu yerlerin bekiliklerini onlara vermilerdi. Avarlann Balkanlara inileri ve stanbul'u kuatmalar e, birok ky ve ehirler halksz kalmt. Eskiden Bizans mparatorluunun bir paras olan ve iinde Rum halklan bulunan blgeler, Avarlann geliinden sonra boalnca, hemen Islavlar tarafndan igal edilmilerdi. Avarlar, der nehrine kadar gitmiler ve Almanya'daki Cermen kitlelerinin glerini krmak iin, onlarn ilerine de Islavlan yerletirmilerdi. Bugnk Yugoslavya ve ekoslovakya'nn slavlamas da, yine Avarlann teebbs ile gerekleebilmiti. Bu bakmdan Avarlann Avrupa tarihindeki yerleri de byktr.

75

islav'lara tekiltl bir dzen iinde yaama, yine Avarlar retmilerdi: Yukanda sylediimiz gibi Islavlar Avarlann obanlan idiler. Islavlarn hayvanlarn otlatan Avarlar, onlar sanki bir memuriyete tayin etmi gibi kabul ederlerdi. Bu sebeple islav dillerindeki Zupan, yani "oban" sz, byk bir memuriyet unvan halinde zamanmza kadar gelmitir. Aynca Islavlar Avarlan, yksek ve kutsal bir rk olarak kabul ediyorlard. Bunun iin de birok Avarlann, islav kadnlar e kitle halinde evlendiklerini, yine tarih kaynaklarndan reniyoruz. 3. H a z a r Devleti

Hazar devleti, Rusya'daki Gktrk idaresinin yeni yeermeleridir: Her defasnda sylediimiz gibi Gktrkler, yarm asrdan fazla Gney Rusya'y ellerinde tutmulard. Gktrklerin Trk kavimleri iinde en soylu, tekilt ve en yksek topluma sahip olduklarndan hibir phemiz yoktur. Bunun sonucu olarak Gney Rusya'daki Trk kavimleri de, onlar kendilerine bir rnek olarak tutmular ve bu yolla, soylu Ortaasya Trklerinden ok eyler renmilerdir. Gktrkler, Gney Rusya'da dank bir ekilde yaayan Trklere bir akrabalk hissi alamlar ve bu yolla da onlar arasnda bir dirlik ve dzenlik kurma baarmlard. Bu blgelerdeki eski Trk d ve kltr, Gktrk tesirleriyle yeniden gelimeye ve benzemeye doru gitmiti. Gktrkler onlara yalnz dil ve kltr birliini deil; bir mlet olma uurunu da alamlard. Gktrklerin

76

TRK KLTRNN GELME AGLAKJ

TRK KLTRNN GELME ALARI

77

sonsuz enerjileri ve stn devlet idare etme meziyetleri, Gney Rusya'daki Trk kavimlerinin uurlarnda derin izler brakmlard. Hazar devleti, Gney Rusya Trklerini ehir ve ticaret hayaHnd mr'atle geirmeyi de baarmt: Hazar devleti de dier Trk devletlerinde olduu gibi balangta, atl Trk boylarna dayanyordu. nk atl Trkler, sonsuz bir hareket kabiliyetine ve devlet kurma ile gelitirme zelliklerine sahip olan milletlerden birisi idiler. Hazarlarn Musa dinini resm devlet dini olarak kabul etmeleri ile, ehirlerdeki yerleme hareketleri de az zamanda balam ve tamamlanm oldu. Yahudilik, ticareti tevik eden bir din idi. Bu sebeple Hazarlar yeni dinlerinin gereini yapmlar ve hemen ticarete atlabilmilerdi. Esasen onlarn oturduklar blgeler de, ticaret iin en uygun olan yerlerdi. Volga ve Don nehirlerinin kylarn tutan Hazarlar bu su yollar vastas ile, Kuzey ve n Asya ticaretini ellerine geirmi oldular. Trk tarihinin en ilgi ekici olaylarndan birisi de. Hazarlarn bu din deitirmeleridir. Yer yznde bran alfabesini resm yaz olarak kullanan son devlet de yine Hazarlar idiler. Tabi olarak bunu sylerken, eski Filistin'deki bran kltrn konumuzun dnda tutuyoruz. Bugnk Rusya Yahudilerinin ou da, herhalde Ruslam Hazarlarn soylar ile ilgili bulunmaldrlar. Hazar devletini kuran ve ayakta tutanlar yine Atl Trkler idiler: Hazar ehirleri ile ilgili bilgileri, "Trk Kltr Tarihi" adl eserimizde vermitik. Fakat Hazar kltrnn en ilgi ekici blgeleri,

"Atl Hazar Trkleri"mn gezindikleri yerlerdi. Orta Rusya'da, Don kylarndaki Saltovo ky yaknnda bulunan eserler, silh teknii bakmndan Trk kltrnn en eri rnekleri ider. En eski ve en mkemmel "eri Trk Kllar" hep bu mezarlarda bulunmulard. Atl Hazar Trklerinin, gneyde -Kuban nehri kyarma kadar indiklerini yine bu blgelerde ele geen eserlerden kolaylkla renebiliyoruz. Hazar anda, Kuzey Kafkasya'dan Orta Rusya'ya kadar tek bir kavmin elinden km ve her bakmdan Hazar zellii gsteren bir kltrn yaadn hissetmek, anlayanlar iin hi de zor deildir. Ticaret ve taklit yolu ile Hazar eserleri, Rusya'mn ta Kuzey blgelerine kadar yaylmt. Kuzey Rusya'da nemli bir kltr merkez olan Liada buluntular bu yayln en gzel rneini tekil ediyorlard ehirde /rturan Trkler, phesiz ki yksek bir kltre ve itima hayata sahip idiler. Bununla beraber atl Trkler arasnda da gzle grlen ak bir kltr birlii vard. 4. P e e n e k ve O u z l a r Peenekler, Bat Gktrk devletini tekil eden On - Boy'lardan idiler: Trge devletine ait blmmzde de belirttiimiz gibi, 751 senesinde Karluklar'm doudan gelen basks yznden Ouz Trkleri, batya doru kaymaa yava yava mecbur kalmlard. Son Trge devleti Tala nehri boylarnda kurulmutu. Bu devleti kuranlar da OnBoy Trkleri idiler. Bu Trkler, yava yava batya gemiler ve Sir-Derya boylarnda oturmaa balamlard. Kendileri say bakmndan ok ider. Fa-

78

TRK KLTRNN GELME ALARI

TRK KLTRNN GELME ALARI

kat oturduklar topraklar, verim ve genilik bakmn dan ok dar ve elverisizdi tte bunun iindir ki bu Trklerin, eninde sonunda gneye doru, Ouz ve Trkmen; kuzeye doru da Peenek, Uz ve Kuman adlaryla g etmelerini beklemek, akln ve mantn bir sonucu idi. Aral gl kylarna kadar ilerleyen Peenekler, bir mddet buralarda kalmlard. Fakat az sonra basklarn gstermee balayan Uzlarn zoru ile, Volga ve Ural nehirlerinin kylarna gettiler. 830 senelerinde Volga kylarna gelen Peenekler artk, 8 boy ve 40 oba halinde yaamaa balamlard. Peenekler niin byk bir imparatorluk kuramamlard: Asrlardan beri birok kk boylar halinde yaayan Trkler, nereye gitmilerse, byk veya kk bir devlet kurmulard. Peenek-lerin Gney Rusya'da ve Balkanlar ile Orta Avrupa'da gsterdikleri canl faaliyet, aa yukar -yz sene devam etmiti. Bu sebeple Peenekler, Rusya Ue Avrupa, Bizans ve hatta Seluk tarihi bakmndan byk bir neme sahip olmulard. Bu kadar baarl savalar yapmalarna ve o alarda byk bir n kazanm olmalarna ramen, Peenek birlii bir devlet veya imparatorluk manzaras gstermiyordu. Trk tarihinin nemli zelliklerinden biri de, devletlerin soylu boylarn nderliinde kurulmas idi. Anladmza gre Trge devletinin yklmas ile, basz kalan Trklerden bir ksm batya gmler ve bunlarn en nemli blmlerinden biri de Peenekler idiler. Geri Peenekler, Volga ile Ural nehirleri arasnda otururlarken, Kangar

adl bir boyun egemenlii altnda, bir devlet grne sahip idiler. Fakat bu ad tayan boylar da kendi aralarnda bir birlik gsterenyorlard. Peeneklerin Ural nehrinden Orta Avrupa ve Bizans snrlar gibi ok geni bir blgeye yaylm olmalar da, onlarn gl bir devlet kurmalarna engel olmutu. Pee-/eklerin kendileri ok nl savalar ider. Fakat devletleri bir corafya snrndan mahrumdu. Ayrca bu kadar geni blgelere yaylm olmalarna ramen, nfuslar da pek fazla deildi. 889 da Uz ve Kuman Trkleri, doudan bastrmaya baladlar. Ural ve Volga kylarn brakan Peenekler, Don ve Dinyeper kylarna gmek zorunda kaldlar. Peeneklerde tima Hayat: Peenekler de dier Trkler gibi, hayvan yetitiren ath kavimlerden idiler. ok byk at srlerine sahip olan Peenekler, byk bir hareket kabiliyeti kazanmlar ve her girdikleri savata da baar gstermilerdi. Az nce sylediimiz gibi Peeneklerin 8 byk boyu ve bu boylara bal olarak yaayan 40 obalar vard. Boylarn adlar nedense hep at renkleriyle ifade edilmilerdi. Her boyun adnn banda bir at rengi bulunuyor ve bundan sonra da boy bakannn unvan geliyordu. Peeneklerin at yetitiren bir kavim olmalar, boy adlarnn meydana geliinde de nemli bir rol oynamt. Peenekler de Gktrk yazlarn biliyorlard: Tekilt ve kltrl Trklerin byk ncleri Gktrkler, Trke konuan kavimleri kendilerine ekmi ve onlarla sk balar meydana getirmilerdi. Bunun iindir ki, Peeneklerin de eski yazar,

80

TRK KLTRNN GELME ALARI

Gktrk alfabesini hatrlatan bir yaz ekli idi. Fakat Peenekler yle anlalyor ki bu alfabeyi, Ortaasya'dan ve Gktrk devletinden getiriyorlard. nk, yazlarn ekli bakmndan, Gktrklerle aralarnda ok ufak deimeler vard. Peenekler bu yazlar herhalde Gktrklere ok yakn otururlarken renmilerdi. Fakat bu yazlar genel olarak kabartma yolu ile maden kaplar zerine yazlyordu. Bu bakmdan, yani yazlarn yazl teknii ynnden, Macarlarla Peenekler arasnda ak olarak bir birliin var olduu grlmyor deildi. Bundan da anlalyor ki Peenekler, Gney Rusya'ya geldikten sonra bir mddet Macarlarla komu olmular ve onlardan yazt tekniini almlard. NAGY SZENT MKLOS ad ile btn dnyada hret kazanan Peenek hazinesi, Macaristan'da ele gemitir. Bu hazinedeki srahiler, iki kseleri v. s. gibi kaplar tamamiyle altndan yaplm ve zerleri de resimlerle sslenmiti. Bu kaplar zerinde Gktrk alfabesiyle yazlm yazlar da grlyordu. Bu yaztlar Macar bilginleri tarafndan okunmu ve hazinenin Peeneklere ait olduu kesin bir ekUde isbat edilmitir.

III. UYGURLAR
Gktrk devleti, Trke konuan ve kendilerini birbirine yakn hisseden btn Ortaasya halklarn bir bayrak altnda toplam ve onlara, byk zaferlerin sarholuu ile, felketlerin aclarn, hep beraberce tatma alkanlm vermiti. Baka devletlerde ve Avrupa tarihinde olduu gibi, bamsz yaama ve stn olma, yalnzca idare edenlere bir saltanat srme frsatm vermiyor; halkn da konma ve iyi yaamas iin bir imkn veriyordu. Balangta yalnzca akn ve savalar iin kurulmu gibi grnen Gktrk Kaanl, artk VIII. asrda, meden ve bir kltr devleti olmak yoluna giriyordu. Ayrca devlet idare etmenin kaideleri ve prensipleri de kesinleiyordu. B kaideler, yalnzca soylularn ve okumularn deil; halknda' aklna ve benliine, vazgeilemez, dna klamaz treler halinde sindiriliyordu. Gktrk yaztlarnn bitip tkenmeyen tleri, devlet idare etme sanatnn ta3 vurulmu rnekleri idiler. 2 Gktrklerin kurup, gelitirdii bu yksek devlet anlay ve felsefesi, elbette Ortaasya Trk kavimlerinin benliklerinden, kolaylkla silinip gitmeyecekti. Bundan sonra kurulacak devletlerde, daha yeni
1971 Birinci Basl F. 6

82

TRK KLTRNN GELME CALARI

TRK KLTRNN GELME AGLAHJ

83

ve daha ileri gelimeler olacakt. Devlet kurma ve devlet idare etme tecrbesi, yer yer kendini yeniden gsterecekti. te btn bu bakmlardan, 744 de kurulan Uygur devletini, Gktrklerin bir devam gibi gryoruz. Uygurlar, 300 sene sre e Grktrkle-re bal kalmlar ve onlarn inanlar ile treleri inde yorulmulard. Bir imparatorluk nasl kurulur ve nasl idare edilir, bu ince san'a, onlardan renmilerdi. Dilleri, inanlar ve adetleri Trklerin-ki e ayn idi. Sosyal kurulular, aile ve kabile tekilt bakmndan da, aralarnda byk ayrlklar yok idi. Ama Ortaasya ok geniti. Uygur ad verilen halklarn says oktu. Yayldklar blgeler ise, Baykal glnden in snrlarna kadar uzanyordu. Bu sebeple Gktrkler, kendi Trklklerini; Uygurlar da, Uygurluklanm biliyorlard. Aralarnda bir ae ve kan davas vard. Fakat her ikisinin de amac, btn Trk lemini bir bayrak altnda toplamakt. Bunun iin de II. Uygur Hkmdar Bayan-ur Kaan, Trke ve Gktrk alfabesi ile yazlm yaztnda, tpk Gktrklerin byk Kaan Bilge-Kaan gibi konuuyor ve onun devletinin snrlarn kurar gibi, aba sarfettiini anlatyordu. t Tel i m ve hava durumunun, Uygur tarih ve medeniyetine tesirleri: Orhun, Selenga ve Tola nehri vadileri: Baykal glnn gneyindeki Orhun, Selenga ve Tola nehirlerinin bulunduu blge, Uygurlarn ana yurdu idi. Bugnk Moolistan Cumhuriyetinin yerinde bulunan bu lke, iklim bakmndan mutedil iklimlere sahip olan memleketlerin kuzeylerinde kalyor ve Sibirya'nn da gney ksmn

tekil ediyordu. ok sk olan nehirler, dik vaderden akyorlard. Dzlkler ise, az sren scak mevsimlerin ksal sebebiyle, ziraata msait de idi. Bu sebeple eski in kaynaklar burasn, bat a k l k ve s o u k bir lke olarak tasvir ediyorlard. Bununla beraber yaylalar, koyun ve sr srlerinin yetitirilmesine msaitti. Fakat sk sk gelen souklar, hayvan neslinin kkn kesiyorlard. Bu felketlerden, gerek Bunlar anda ve gerekse daha sonraki alarda, in kaynaklarnda sk sk sz alyordu. Buras, Gktrklerin yaad Altay blgesi gibi, at beslemeye de msait deildi. Bu blgede yaayan insanlar, tarihi Reideddin'in dedii gibi, rmak vadileri boyunca yurtlarn kuruyorlar ve bu suretle her vadi iinde tarih boyunca yava yava bir boy veya oba haline geliyorlard. Bu blgenin en byk ve suyu en bol olan rma phesizki S e l e n g a idi. Gneyden gelen Orhun nehri, Selenga'ya katlyordu. Orhun nehrine doudan dklen Tola nehri ise, ay eklinde bir kvrmla, Trk ve Mool halklarn birbirinden ayryordu. Orhun nehrinin gneyden kt yerden itibaren, in snrlarna doru, byk bir l, yani G o b i l uzanyordu. Altay dalarnn dou ucunu tekil eden Orhun nehrinin kaynak ksmlar, hayat artlar iin daha msait bir iklime sahipti. te Uygurlarn anayurdu byle souk ve bataklk bir lke idi. Turfan ve Bebalg blgesi: 840 dan sonra Uygurlar, B e - b a l g ve Turfan blgesine gtler. Bu blge, Tanr dalarnn dou ularnn kuzey ve gney etekleri idi. Tann dalarnn kuzey

84

TRK KLTRNN GELME ALARI

TRK KLTRNN GELME ALARI

85

eteklerinde B e - b a l g ehri ve gneyinde de T u r f a n O v a s bulunuyordu. Tanr dalan, at, koyun ve sr sunileri iin, fevkalde bir otlak idi. Tanr dalannn kuzey ve gney eteklerinden inen sularn kavutuu ovalar ise, ziraat yapmaa msait bir arazi meydana getiriyorlard. Fakat bu ziraat sahalar da, kuzeyde ungarya ve gneyde mehur T a k l a m a k a n lleri ile kesiliyordu. Bu blge de, l arasnda, bylece skp kalm oluyordu. Tabi olarak llerin iklim artla-n da, bu blgenin ova ksmlann, bilhassa yaz ay-larnda tesiri altnda brakyordu. Sulama kanallar ve yeralt sular ile, Uygurlar sulama faaliyetlerine devam ediyorlar ve tabiat artlarm yenmeye alyorlard. Byk ticaret yollannn Turfan'dan gemesi, onlara para kazanmak iin baka bir imkn da salyordu. in'den Yakndouya giden ve daima byk lleri amak zorunluunda olan kervanlar, yiyeceklerini bol miktarda yine.. Uygurlardan tedarik ediyorlard. Gelen ve giden tccarlarla konuma, al veri etme, onlarn dnya hakkndaki bilgi ve grglerine de yeni bir yn veriyordu. Zengin ovalarda ziraat yapan Uygurlarn, Tann dalarnn usuz ve bucaksz yaylalan ise, bir hayvan yata halinde idi. 1. UYGURLAR VE DOU TRKL Yukanda da sylediimiz gibi, balangta Gktrk devletini kuran ve gelitiren Trkler, Bat T r k l e r i idiler. Biz, Anadolu Trkleri, Gktrk-lerin bat koluna bal bulunuyoruz. Uygurlar ise,

Dou T r k l e r i idiler. Bugnk Ortaasya Trklerinin ounluu da, dil ve inan bakmandan, Uygurlardan geliyorlard. Bu sebeple K a r a h a n 11 devleti ile a a t a y E d e b i y a t n n kkleri, Uygurlara dayanyordu. Dou Trkesini byle yksek bir seviyeye getirme erefi, hi phe yok ki, Uygurlara aitti. Uygurlar, tarihden nceki alardan M. S. 840 a kadar, Baykal glnn gneylerinden, in snrlarna kadar yaylyorlard. Doularnda Mool lemi, batlarnda ise Sir-Tardu, Karluk, atolar gibi gl Trk boylar vard. Uygurlar da Gktrkler gibi, kendilerinin Hunlardan geldiklerine inanyor ve byk H u n mparatoru Met e'nin bir gn olsun, gcne erime inancm tayorlard. Gleri az olduu zamanlarda da, sakin bir hayat srerlerdi. VI. yzyla ait in kaynaklar, Uygurlarn hayatn yle anlatyorlard: "Uygurlar say bakmndan ok deillerdi. Fakat disiplinleri ile cezalan ok iddetli ve kendileri de ok cesur idiler. Yksek tekerlekli arabalar vard. Glerde ve harplerde bu arabalarna ok gveniyorlard. Balangta btn Uygur boylarn, kendi idaresi altna toplayan mterek bir reisleri yoktu. Konar ger olduklar iin de, sreli olarak bir yerde oturmuyorlard. Ata binmede ve ok atmadaki maharetleri, fevkalde idi. Hayatlarn ou zaman, akn yapmakla devam ettirirlerdi. nk topraklan ok verimsizdi. S elen g a, O r h u n ve T ola Nehirlerinin kylarnda oturan bu oymaklann, a t l a r ok azd. Fakat koyun ve srkm pek oktu. Gktrk devleti kurulunca bu oymaklar, Gktrk hkimi-

86

TRK KLTRNN GELME ALARI TRK KLTRNN GELME ALARI

yetini tandlar. Fakat Gktrkler de onlar, kendi balarna braktlar. Kuzeydeki, yani Baykal glnn gneyindeki bozkrlar, onlarn idarelerine verdiler. VI. yzyln sonunda, Gktrkleri byk bir malbiyete uratan inler, Uygurlarn birliklerini de dattlar." Grlyorki Uygurlar, Gktrklerin gl olduklar alarda, pek iddial grnmyorlard. Gktrklerde ekonominin temelini at srleri ve "at y e t i t i r m e " tekil ederdi. Uygurlarda ise, maun kk, "koyun ve s r "di. Tekerlekleri byk olarak yaplan arabalar ise, kk aileler ile geni halk kitlelerinin hareket kabiliyetlerini fazlalatryordu. Durmadan hareket halinde olma, Uygurlara sonsuz bir itima dinamizm ve enerji salyordu. Bunun iin de, Uygurlar, dier Trklerden nce byk kltrlerle temas haline gelmiler, bilgi, kltr, ticaret gibi, birok yeni eyler renmilerdi.

87

Trkler arasnda yaylmak iin, sonusuz bir teebbste de bulunmutu. Soylu devlet erkn arasnda rabet gren Budizm, halkn ve askerlerin tepkisi karsnda, Trkler arasndan silinmiti nk Buda dini, "et yeme" ile "sava yapmay" yasak ediyordu. 840 dan sonra Buda dinini kabul eden Uygurlar, bu dinin yalnzca, kendi ilerine geeln ve adetlerine uyan taraflarm almlard. Bu sebeple yeryznde et yiyen "Yaylac Budistler", ilk ve son olarak Uygurlar olmulard. Gktrk devleti zayflaynca, Orhun ile Setenga nehirlerinde oturan ve Uygur ad tayan, Tongra, Buu, Bayrku, v.s. gibi kabileler, bir bakann buyruu altnda toplandlar. Reislerinin unvan, Gktrklerde ve daha sonra Karahanllar anda, kk bir memuriyet olarak grlen, rkin idi. Kendisinin ahsi unvannn da Tigin olmas ok muhtemeldi. Bu Irkin'in Pu-sa adl bir olu vard. Bu ad, B u d a'nn adndan baka birey deildi. Buda dininin ilk tesirlerini gstermesi bakmndan bu Uygur bakan, ayr bir neme sahiptir. Pusa, 630 senesinden sonra Gktrklerin kuzey snrlarna aknlar yapmaya balad. ok zayf olan Gktrkler, bu yeni Uygur aknlarm durdurmak iin bir ordu gnderdiler. Fakat Pu-sa, Gktrk ordusunu malp etti ve ayrca onlar Tanr dalarna kadar da kovalad. Bu galibiyet Uygurlara, artk byk bir itibar kazandrmt. Bu baardan sonra Pu-sa'nm unvan Alp tlteber olur. tlteber, rkin'den daha yksek bir unvandr. Manas da, eski Trke de VTapar, yani '7Te,

2. UYGUR KLTR VE TOPLUMUNUN GELME ALARI


Uygur'lara yabanc kltrlerin szmas ve bir devlet halinde ilk defa toplanmalar: 630 senesinde, Gktrk devletinin inliler tarafndan yklmas zerine Uygurlar, bsbtn serbest kaldlar, yle anlalyor ki Uygurlar, Gktrklerin zayf, alarnda da az ok derlenip toparlanmlar ve in ile Dou Trkistan'daki yksek medeniyet ve kltre sahip ehirlerle, temas imkn da bulabilmilerdi. Buda dini, 572 senesinden sonra, yani 3 nc Gktrk Kaan Tabo-Kaan zamannda,

38

TRK KLTRNN GELME CALARI

TRK KLTRNN GELME ALARI

vatana hizmet eden" anlamna gelirdi. in kaynaklar ondan yle sz ayorlard: "Kendisi ok gzel harp planlan yapard. Dmanla karlat zaman ordusunu sava dzeninde dizdirir ve askerleri e subaylarnn nne geer ve ylece taarruz ederdi. Az miktarda askerle kolaylkla baar kazanrd. Asker talimler yapar, ok atar ve askerleri ile beraber ava giderdi. Annesi de halkn ikyetlerini dinler ve davalarna bakard. Kanun ve n i z a m l a r (yani Tre'yi) bozmak isteyenleri ise, hemen cezalandrrd. Bu sebeple Uygur oymaklarndaki asayi ve dzen yerinde idi. Uygurlarn refah devri, bu adr." Uygurlar, imparatorluk idaresini Gktrk'lerden rendiler: Yukardaki ok nemli ince belge bize gsteriyor ki Uygurlar, bir yandan sava yasaK-layan bir din olan Buda dinini kabul etmi gibi grnyorlard. Dier yandan da asker planlamada, Ortaasya halklar iinde, byk bir n kazanmlar-* di. Gktrkler e dier byk Trk devletlerinde, Kaann yerine a n n e s i veya hatun veklet edemezdi. ingiz ve Mool devletlerinde ise, Hatun veya Anne-sultanlarn, hkmdarn yerine niblik yaptklar ok grlr. nk ingiz ve hanedan, ok eski alardan gelen geri aile inanlarn, devlet iinden tamam e atamamlard. Trklerde ise hkmdarn naibi, yalnzca amcas ve kk kardei olurdu. Bu, ok daha ileri bir devlet anlay idi. Henz daha byk devlet hayatna girmemi olan Uygurlarda ise, devletin " i i l e r i n i " Kaann annesi idare ediyordu. Bu sistem daha ok

Trklerin, aile ve kk kabile kurulularndan gelen bir dzen ve inan idi. 744 de Uygur mparatorluu, eski Trk devletleri dzeninde kurulunca, devlet ilerine kadnlarn el uzatmalar artk grlmez olmutu. 630 senesinde Gktrk devleti yklnca, btn Ortaasya inlilerin ellerine gemi oldu. in idaresi, Uygurlara nem vermi ve adeta Gktrk devletinin dou ksmlarm, onlarn ellerine brakmt. Kuvvetli in bask ve kontrol, Uygurlar sk sk tedirgin etmi ve in'e kar isyan etmilerdi. 646 ve 661 isyanlar bunlarn en tesirlileridir. Btn memnuniyetsizliklerine ramen Uygurlar, bu ada in e bol bol temas etme imknm bulmulard. Bir devleti idare etme tecrbesini de edinen Uygurlar, in snrlarnda bol bol gezerek, t i c a r e t hay a t n a g i r m e teebbsne de, bu ada balamlard. 3. UYGUR KAANLIININ KURULUU

Uygur kltrnn bir imparatorluk iinde gelimesi Gktrklerin hkimiyeti altnda bulunan Bas-ml, Karluk ve Uygur oymaklar isyan ettiler ve son Gktrk Kaan Ozamv' malp edip, ldrdler (742-743). Gktrk devleti bylece ortadan kalknca da, Basmil boylarnn bakanlnda yeni bir Kaanlk kurulmu oldu. Uygurlar, Basmil Kaanh-'nm sol (yani dou); Korluklar ise, sa (yani bat) Yabgu'ham tekil etter. Yabguluk Trkler-

90

TRK KLTRNN GELME ALARI TRK KLTRNN GELME ALARI 91

de kaandan sonra gelen, byk bir memuriyet idi. Bu zamana kadar, irkin ve Hteber gibi kk unvanlar tayan Uygur reisleri, bundan sonra Yabgu'lua terfi etmi oldular. 744 senesinde Uygur Yabgu'sa, Basmil Kaan*' nu malp etti ve kendisini bizzat Uygur Kaan olarak iln etti. Hkmdarlk unvan olarak da, Kutlug Bilge Kut Kaan unvann ald. Bu suretle artk, ilk " U y g u r K a a n l " kurulmu oluyordu. Uygur devlet dzeninin, ekonomik gelimedeki rol: Uygur devleti kurulurken devlet tekilt, yukarda sraladmz oymaklarn soyluluk derecelerine uyulmak yolu ve tresi e meydana gelmiti. Devletin btn arazisi de, Uygurlarn 9 obas ile Karluk ve Basmil boylar arasnda blnm ve devlet bu suretle, 11 Tmar veya Yurtlua ayrlmt. Basmil ve Karluk boylar, savalarda nc olarak giderlerdi. Uygurlardaki bu eski Trk "T m a r" veya "Yurtluk" sistemi, islm devletleri ile Osmanllar'daki tmar dzeninden u ekilde ayrlyordu: Uygurlarda bir blge, halk ile birlikte bir Trk boyuna veriliyordu. Osmanlar'da ise Tmar, kiilere verilirdi. Seluk ve Osmanl devletlerinde de, soylu ve yararlk gstermi boylara "Yurtluk" verme dzeni vard. U-Beyleri de bu dzenin en gzel rnekleri idiler. Uygurlar ayrca, ehzadeler ile soylu beylerin emrine de geni blgeler veriyorlard. Bu dzen Uygurlarda, dier Trk devletlerinde grlmeyen bambaka, ekonomik bir gelime de meydana getir-

misti. Kltrl ve bilgili Uygur beyleri, kendilerine verilen blgenin zelliklerine de bakarak, yatrm yapm ve r e t i m faaliyetlerine girmilerdi. Mesel hayvan yetitirmesini iyi ben beyler, kendi blgelerinin otlak ve havasna gre yeni batan at, sr ve deve srleri retmi ve yerli halka da bu srlerin obanlklarm yaptrmlard. Eskiden sefalet ve alk iinde yaayan iptida Moollar, Uygur beylerine hizmet etme yolu ile ferahla ve refaha kavumulard. Mesel 932 de Kuzey in'de byk bir imparatorluk kuran Ki tan kabileleri, Uygur beylerinin at obanlar idiler. Tatarlar, Uygur soylularnn sr ve koyunlarn; yine byk C e 1 a y i r kabilesi ise, Uygurlarn develerini gderlerdi. Dou ve gneyde, ziraat yaplan blgelerde, ziraat Uygur beyleri de vard. Nitekim, Uygur devletinin yklndan sonra Htay imparatorluunu kuran Kaann "Ba-Hatunu", o blgelerde kalm, Uygur beylerinden birinin kz idi. 840 senesinde Uygur Kaanl Krgzlar tarafndan yklnca, Uygur soylular, bu eski oban ve klelerine sndlar. Bu obanlarla ve kyllerin, kendi eski beylerini, Krgz ve inlilere kar korumak iin giritikleri savalar ve gze aldklar tehlikeler, gerekten ok byk olmutu. Uygurlar, geri Asya halklarnn yalnz beyleri de; ayn zamanda velinimetleri, ekmek verenleri ve hem de hocalar olmulard. Uygurlarn, Turfan gibi kltr ve ticaret ehirlerini ele geirmeleri: Gktrk devletini kuran Bu~ mn Kaan, birka ay yaadktan sonra lmt.

92

TRK KLTRNN GELME CALARI

TRK KLTRNN GELME ALARI

93

Uygur devletinin kurucusu Kutlug Bilge Kl Kaan da, devleti kurmu ve az sonra, eski Trklerin deyimi ile umutu. Olu Bayan-ur, babas henz daha Kaan iken, Yabguluk mevkiinde bulunuyordu. Yabgu, devlet iinde Kaandan sonra gelen, bavekil gibi tek ve byk bir memuriyetti. Uygurlarda genel olarak hkmdarlarn byk oullar, yani veliahtlar, Yabgu olurlard. Bayan sz eski Trke-de, "zengin ve gl" bir kimse anlamna gelirdi. ur ise, ok eski bir Trk unvan idi. Uygurlarn ikinci ve en byk kaan Bayanur, kaanlk tahtna knca, "Tengride bolmt, itmi Bilge Kaan" unvann ald. Bu unvann anlam ise, "Gkte domu, , yani devlet idare etmi, bilgili Kaan" demekti. Trk halklarndan kopup gelmi, sava, eriyi gren bir kaand. Unvanndan da, Gktrklerin hakimiyet mefhumu ve devlet idare etme inanlar ile, ibana geldii anlalyordu. Batdaki Kara-Trge Devleti, byk ksm e yerleik ehir hayatma gemi bir Trk devleti idi. Bayan-ur kaan k olarak Tr-geleri kendine ba edirip, uurlarn S i r - D e r -ya kylarna kadar uzatt. Gktrk devletinin yklmas ile Tibetler kuvvetlenmi ve Dou Trkistan'daki baz ticaret ehirlerini de ele geirmilerdi. Gneyden gelen T i b e t tehlikesi, Bayan-ur kaan balangta en ok dndren ve ilgilendiren bir konu olmutu. Tibetlileri Dou Trkistan'dan kovmak ve btn ticaret yollan e kltr ehirlerini ele geirmek, bu zinde ve gl kaan iin zor bir i olmad. te bundan sonradr ki ticaret haya-

tna atlm olan Uygurlar, yava yava, Turfan, BeBdhg, Kua, Karaar gibi ehirlere yerleme hazrlna baladlar. Esasen ibi gibi Uygur oymaklar, Turfan ve Hami gibi kltr ehirlerinin etraflarnda idiler. Be-Balg ehri ise Basml adl Trklerin yeri idi. Basml Trkleri, Gktrklere kar direnmi ve Bilge Kaan'm mehur veziri Tonyukuk tarafndan malp edilmilerdi. Buna ramen bu Be-Balg'l Trkler, 743 de Gktrk devletine son vermeyi baarmlard. Grlyorki Uygurlardan nce de, Dou Trkistan'n etrafnda ve iinde, Trkler yayorlard. Fakat uurlu olarak yerleme ve iskn politikas, Uygurlar ve Bayan-ur Kaan e balamt. Yerleme hazrlklar, Kutlu-Bilge Kaan'a kadar baz glklerle karamn. Uygurlarn ok gezdiklerini ve bir ksmnn da gidip in'e yerletiklerini grmtk. in'de yaayan bu Uygurlar, yerleik inli'lerden birok eyler renmilerdi. Bazlar zaman zaman, mesel in politikasn kendi memleketlerinde desteklemek iin, Orhun kylarna dnmlerdi. Bir ksm ise inlilerin kovmalarna ve Uygur kaannn buyruuna ramen, kendi lkelerine dnmek istememilerdi. in'de ticaret koloneri meydana getiren bu Uygurlar, kuzeyden gelen ve kuzeye giden mallar alp satyorlard. Btn bunlardan anlalyor ki, sonradan Turfan blgesinde yerleecek Uygurlarn, ticaret hayat e epey alkanlklar vard.

94

TRK KLTRNN GELME ALARI

TRK KLTRNN GELME ALARI

4. UYGURLARDA DN VE DNCE REFORMU (Bg-Kaan ve Mani dinini kabul) Din ve dnce reformu yapan Bg-Kaan'm d politikas bozuk ve Trk tresine aykr idi: 759 senesinde Bayan-ur Kaan ld. Uygurlarda-ki veraset geleneklerine gre, yerine byk olunun gemesi gerekiyordu. Fakat Kaan'm byk olu bilemediimiz bir suundan dolay ldrld ve yerine kk olu geti. Kk olunun birka tane ad vard. En tannm adlan "Bg" ile "TengrV' di. Bg Uygurcada "alim" ve "filozof" anlamna, geldii gibi, sihirbazlara da byle denirdi. Bg, bugnk ''By" szmzden baka bir ey deildi. Bu Kaann "Bg", yani "By" veya "Byc" unvann almasnn sebebi, herhalde Mani mezhebini Uygurlar arasnda yaym olmasndan ileri geliyordu. Kendisi, sava bir kaan deil; daha ok, bir filozof ve sihribazd. Kaanlk unvan ie "Tengride bolm, tutm, alp, klg, Bilge Kaan" idi. Bu unvann anlam sz sras ile: "Gkte domu, memleketi idare etmi, kahraman, nl, bilgin Kaan", demekti. Uygurlar tarafndan yazlm olan Karabalga-sun yaztna gre ise, unvan "Tengride kut bulm" diye balyordu. Bu da: "hkmdar olma talih ve buyruunu gkte bulmu", anlamna geliyordu. Bg Kaann f a a l i y e t i , siyas ve manev olmak zere, balca ilci alanda olmutu. Bu nemli Kaann nce siyas roln inceleme yolu ile ie balyalm: Bg Kaan tahta kt zaman, in imparatorluunun i durumu fevkalde kark idi.

in mparatoruna kar isyan eden general An Lu-an lnce, si askerlerin bana subaylar gemilerdi. Uygurlar daha nce olduu gibi, imdi de -in'deki bu karldklardan istifade etmek istemi -ve in mparatorunun tarafn tutmulard. Fakat Bg Kaan iyi biliyordu ki, in mparatorunun artk gc tkenmiti. in'i zaptetmenin zaman da oktan gelmiti. Balangta kaana bu fikri verenler, daha ok in seri olmulard Hatta 762 senesinde, Uygur bakentine gelen in elisine Bg Kaan, "in'de artk bir imparatorun kalmadn" sylemi ve byle bir elinin gnderilmesine nasl cesaret edildiine de aarak, sert bir ekilde, gelen in'lileri azarlamt. Bg Kaamn kaynpederi Buu Huai-n, in topraklarnda hkm sryor ve in saray iinde de, byk bir otoriteye sahip bulunuyordu. Uygur kaanlarnn kz aldklar Buu oymandan olan bu Trk soylusu, kaan zerinde de byk bir otoriteye sahipti, te btn bu sebeplerden dolay Bg Kaan, byk bir ordu alarak in akmna kt. Birok in ehirlerini zaptetti. in bakentine yaklat. Bu alana kaan, bizzat kendi hatunu ile beraber kmt. Yamac Bg-Kaan'n karsna, eski "Trk devlet ve d politika prensipleri" dikilmiti: Eskiden beri, Ortaasya Trk halklarnda yaayan bir inan vard. Bu inanca gre: "in, kendine gre byk bir medeniyete ve uzun bir tarihe sahipti. Bu eebeple in zaptedemezdi. Zaptedilse de byle bir devlet Cinde uzun zaman yayamazd" Bu inan-

96

TRK KLTRNN GELME CALARI TRK KLTRNN GELME ALARI 97*

lann tesiri altnda olan kaann kaynbabas, Uygur aknlarn durdurdu. Fakat bu akn srasnda btn Kuzey in, Uygurlarn yamasna uram, ehirler yklmt. Hatta en nemli taraf, in mabedlerinim Hle yaklm olmas idi. in mparatorunun egemenlii, bu suretle gerek olarak Uygurlarn eline gemiti. Artk sra, in'deki silerin ortadan kaldrlmasna gelmiti. Bu sebeple Cindeki Uygur kuvvetleri, yenidentekiltlandrld. Bu arada Bg Kaan'm kaynbabasmn ise, "Sl-ad", yani "Dou blgeleri bakomutan" olduunu gryoruz. Yeni' tayin edilen "Sa-ad", yani "Bat bakomutan" da, inli serle mcadele etmek zere vazifelendi-rilmiti. Az sonra silerin efleri yakalanm ve boyunlar kesilmiti. Uygurlarn her bakmdan Kuzey ine hakim olduklar 765 senesinde, Trk tresini iyi bilen kaann kaynbabas ld. Bunun zerine Uygur ordusu iinde disiplin bozuldu ve anari bagsterdL Bundan sonra da in'le Uygurlar arasnda, ancak karlkl ve eit artlarla bir anlama gereklee bdi. Eski tresini brakp, yamac halkn isteklerine boyun een Bg Kaan, Uygur devlet adam-' Tan tarafndan ldrlyor: 9 Uygur boylan, in'e kar aknlar yapp, yamada bulunmak istiyorlard. ahsiyeti biraz zayf olan Bg Kaan, boylanr bu isteklerine uymutu. Fakat Kaann bu isteine kar veziri TunBaga Tarkan, hemen kar kmta. in zaptedemezdi. in'e yaplacak yamalar ise^. Uygur asker kuvvetini zayflatmaktan baka bi?

ne yaramayacakt. Vezir, bu eski fikri iddetle mdafaa eder. Mnakaa byr, en sonunda vezir Tun-Baga Tarkan, Bg Kaan' ldrr ve onun yerine kendisini kaan olarak iln eder.Bu olay, Uygurlarn itima hayatlarnda ok byk tesirler meydana getirir. 9 Boyun, yani Dokuz Ouz'larn mdafaa ettikleri fikir malp olmu olur. Dokuz Ouz'lar da, Uygur devleti iindeki stnlklerini bylece elden karm olurlar. Yeni Kaan, soylu Dokuz-Ouz boylarnn ileri gelenlerini ve Bg Kaan taraftarlarm, hemence ortadan kaldrr. 5. MAN DN UYGURLARIN YAANTISINI DETRYOR "Mani dini", sa, Musa, eski ran ve Buda dinlerinin karm olan bir "Tccar dini" idi: Bg Kaan in'de yapt harpler srasnda, Mani dininin rahipleri ile temas etmi ve onlarn Uygur lkesine davet etmiti. Mani, Suriye'-de yaam bir din adamyd. Kurduu mezhep, Ortadou'da ve bilhassa iran'da ok yaylmt. Bu mezhebe Bat kitaplannda, "Maniheizm" ve bu dine inananlara da, "Maniheist" ad verilmiti. Mani mezhebinin de dier dinler gibi, kendine inananlar iin koyduu birok kaideleri vard. Uygurlar arasnda yerine getirilen balca kaideler unlard: ^Herkes birgn iinde yalnzca akamlar yemek yemelidir. Suya, sayg gstermek lzmdr. St kafiyyen iilmemelidir. Teyera yemek de yasak-tar." Mani mezhebinin byk rahipleri, yerlerinden birka sene kmdamyorlard. Kkleri ise, dur1971 Bilinci Basl F. 7

TRK KLTRNN GELME CALARI 98 TRK KLTRNN GELME ALARI

99

madan gezerlerdi. Uygurlar Mani rahiplerine, Mo-ak adn verirlerdi. Maniheizm'in biri Farsa ve alts S r y a n i c e olmak zere "yedi ki" tab" vard. Bilhassa "Nur" ile "Kutsal Jtfc"a, byk bir nem verirlerdi. Karabalgasun'daki Uygur yaztna gre Bg Kaan: "Kabartma veya boya ile yaplan eytan resimlerim yrtnz ve krnz"/ demiti. Bu dorudan doruya Uygurlarn inandklar eski Trk dini--ne kar yaplm bir hcumdu. Yine Bg Kaan: "Bu memleket, scak kan iicilik gibi, barbar adet' Terini brakarak, sebze ile beslenen bir lke haline dnsn". Demiti. Bu szlerle de Uygurlarn et yeme adetlerini knamt. Yalnzca Mani dininin gk hakkndaki inanlar, eski Trk dinine biraz olsun yaklayordu. Mesel Bg Kaan'a gre: "Gokr insanlara g ve kuvvet verir. Ona bal olan insanlar da, Gk'n buyruunu takip ederlerdi." Mani dininin Uygurlara giri tarihi 763 olarak kabul edil-mistir. Mani dini, Uygurlarn savaln azaltm; fakat ilim, san'at ve ticaret ynlerinde ise, byk bir gelime salamt: Yukarda sylediimiz gibi* Uygurlar hareketsizlie, et yememeye, insan ldr-memee zorlayan bu din, Arap ve tran kaynaklarnn da yazd gibi, onlar gevetti, cesaret ve savalklarm da krlettk Bu dinin, byk koyun, sr ve at srlerine sahip olan Uygurlar, ne derece et yemeden alkoyabildii phedir. Mani dini bir tccar ve e h i r l i dini idi. B dinin, sava ruhlar yumuatt da dorudur. Fa-

kat Uygurlarn sonradan, ilim, edebiyat, ticaret ve dier san'atlardaki baarlar da, ancak bu dine girme sayesinde mmkn olmutu. Byk Hun devleit ve Gktrklerin byk veziri Tonyukuk anda SL, Trklerin arama byle yabanc dinler sokulmak istenmiti. Fakat sava Trklerin yaantsna, bu inanlar uymamt. Uygurlarda ise durum yle deildi. Onlar ok daha nceleri, bu gibi byk dinlerle balar kurmu ve ticaret hayatna atlmlard. Bg-Kaan'n yapt, zaten kendi milletinde domu olan istekleri yerine getirmekten baka birey almasa gerekti. Mani dini ilk tesirlerim, Trk devlet unvanlarnda da gstermee balamt: Trlkerde en nemdi ve kutsal ey "Gne " idi. Gnein kendisi, douu ve bat, Trklerin nemle zerinde durduklar olaylard. Trklerce "Gk", gneten daha nemli idi. Eski Trk Kaanlar, gcn gkten alr ve gn buyruu ile Kaanlk tahtna otururlard. Nihayet gne de, gn iinde dolap duran bir varlkt. Mani dininde ise en nemli olan ey, "Ay" idi. Daha nceleri kt ve glerini gkten alan Uygur Kaanlar, Mani dinine girdikten sonra, bu defa da "Ay" dan almaa balamlard. BgKaan' ldren vezir Alp Kutlug Bilge Kaan lnce, yerine olu geti ve "Ay tengride kut blm klg Bilge Kaan" unvannn ald. Bu yeni Kaanlk unvan, Trk kltr tarihi bakmndan ok nemli idi. Unvann bana, bir de "Ay" z eklenmiti. Bu zamana kadar ise, Gktrk ve Uygur hkmdarlarnn unvanlarnda, "Ay" sz-

190

TRK KLTRNN GELME ALARI TRK KLTRNN GELME ALARI

ne rastlanmyordu. Mani dininin ilk tesirleri, artk kendini Trk devlet unvanlarnda da gstermee balam oluyordu. Karabalgasun'daki Uygur vasat da bu kaann, Uygurlarn rf ve adetlerini deitirdiinden ve slh ettiinden sz ayordu. Uygur Kaanlarnn, sava "Oulluk"lanr eski soylu Kaan neslinin yerlerine gemee balamlard: 795 de Uygur Kaan hibir halef brakmadan lnce, yerine veziri Kutlug Bilge geti. Uta vara "Ay Tengride lg Btm Alp Ulug Bilge Ketgan" idi. Bu unvannn anlam ise, sz uras ile, "Ay ve gkte ksmet bulmu, sava, byk, bilgini" idi. Bu kaan, Uygur oymaklarndan birinden imi. Yani Uygurlarn kaan ailesi olan soylu Yaglakar~ boyundan gelmiyordu. Kendisi de Bg Kaan' ldrerek kaan olan vezir Tun Baa Tarkan'n torunu idi Fakat nedense Kuug Bilge'nin kaan olan ocuklar, unvanlarran sonunda, yine de hep eski "Kaan Boyu" Yaylakar'm adn tayorlard. Trk tresine gre Kaan soyundan gelmeyen kimseler hkmdarlk tahtna oturamazlard. Ayrca herkes de bal olduu boyun ad ile arlrd. Bu durum, eski Trk devlet anlay ilemiras hukukuna da aykr idi. Bu konuda imdadmza yine in kaynaklan yetimektedir. n tarihleri bu olumsuz durumu, yle aklamaktadrlar: "Kutlug Bilge Kaan, eski Uygur Kaannn bir oulluu idi. Bunun iindir ki, Kutlug-Bilge'nin oullar eski Kaan ailesi Yaglakar boyunun adm tayorlard." Eski Trkler evltlklarna "Tutun oiP*, yani "Tutulmu ouV derlerdi. Evltlk alma, bir trene bal olur ve yazk bir*

101

anlama Ue yaplrd. Bu yolla "Oulluk" lar, "Babalk" m hem unvann tar ve hemde mirasna konabilirdi. Uygur yaztlar jrtik Kaanlarn "Grevi" ve zelliklerinden sz ayorlard: Yazta gre Kutlug Bilge'nin kendisi, ok gzel konuan, ok cesaretli ve mahir bir insan idi. Birok ordularn bana gemi ve parlak baarlar kazanmt. Yazta gre Kutlug Bilge'nin tahta k da zetle, yle olmutu: "795 de kaan ld zaman kendisi btn prenslerin en yals imi. Bunun iin de btn Uygur valileri, nazrlar ve ordu komutanlar ile snr valileri hep beraberce onu desteklemiler, tahta ^kmas iin abada bulunmular ve en sonunda onu, Kaan olarak tahta karmlar. Bu kaan, dnyaya geldii gnden beri Uygurlara saadet vermi. Kklnden, ta lmne kadar grlmemi ve duyulmam bir sava olduundan, Kaan olarak memleketi idare ederken, her alanda stn bir baar gstermi. Otanda oturarak yapt planlarla, binlerce kilometre uzaklktaki savalar kazanm. Esirgeyici, koruyucu, kendi milletinin hakkn her zaman koruyan, yalnz Uygur lkesi iin deil, dnya dzeni iin bile kanunlar yapan bir Kaan imi." Yaztn bu satrlar, yalnzca bo bir n deil, iinde birok gerekleri de saklayan nemli bir belgedir. VIII. Yzyln sonunda Uygurlar, Dou Trkistan'n meden ehirlerine yerlemee balamlard: 759 senesinin sonunda Uygurlar, Dou TrIdstan'daki Turfan, Kua, Karaar gibi ehirlerde

102

TRK KLTRNN GELME ALARI

TRK KLTRNN GELME ALARI

103

egemenliklerini tamamlamlard. Uygur Kaanlarnn gzlerini bu ehirlerden ok in'e evirmelerif zerine, balca tehlike belirmiti: Bu ada az ok kuvvetlenmi olan Tibet'liler, zaman zaman Dou Trkistan ehirlerini ele geirmek iin abagsteriyorlard. Turfan ve dier ehirlerdeki san'at eserlerinde grlen Tibet kltrnn tesirleri, bu ada meydana gelmiti. Bg-Kaan, Tibet'Iilerle savam ve bu meden ehirleri onlann ellerinden kurtarma baarmlard. Az sonra ise^ Uygurlarn doudaki komular ato Trkleri isyan ettiler. Be-Balg blgesinde yaplan savalarda Uygurlar 'malp oldular ve bu ehirler zerindeki Uygur kontrol da yeniden aazlm oldu. Uygurlarn bu ehirleri tam olarak ele geirmeleri, ancak 795 ile 805 seneleri arasnda mmkn olmutu. Artk bundan sonra Uygur Mani rahipleri e tccarlarnn, Tanr dalarnn gneyini batan baa kaplayan bu ehirlerde yerlemelerine, btn yollar alm bulunuyordu. Uygurlar,kuzey - batdaki "Demir" ve "elik'* kervanlarnn yolartn da ele geiriyorlar: Kutlug-Bge Kaann kuzeydeki Krgzlara kar yapt aknlar, bu kaann adm ebediletiren ar ker bir hareket olmutu. Trk dili e konuan Krgzlar, Kem ve Yenisey nehirlerinin kenarlarnda oturuyorlar ve Uygur yaztlarna gre de,. 400.000 okuya sahip bulunuyorlard. Kutlug Kaan, Krgz Kaanm ldryor ve yaztn diH ile, "vadiler dolusu at ve sttn", ganimet olarak alyordu, Krgzlarn bu malbiyeti, Ortaasya tarriM

bakmndan byk bir nem tar, Krgzlar bu malbiyetin intikamn ancak, 840 senesinde alacaklardr. Bol demir cevherlerine sahip olan Krgzlar, ran, Arap ve Tibet lkelerine, Karluk Trklerinin oturduklar yerlerden, demir ve elik cevherleri gnderiyor ve buna karlk olarak da trl mallar alyorlard. Bu sebeple kuzeye giden bu nemli ticaret yollar, Krgzlarn kontrol altnda bulunuyordu. Krgzlar ve az sonra da Karluklar malp eden Uygurlar, kuzeydeki yollar da 840 a kadar ellerine geirmi olacaklard. in'de kurulan Uygur Mani mabetleri, ticaret ve propaganda merkezi haline gelmiti: 805 de, "Tengride bolm, Alp klg, Be Kaan", yani "Gkte domu, sava, nl ve becerikli, bgin Kaan" tahta geince, Dou Trkistan'da Tibet tehlikesi kalmam ve btn ehirler de, Uygurlarn eline gemiti. Onun en nemli icraat, Mani dininin Uygurlar arasnda yaylmas iki gsterdii aba olmutu. in'de Mani mabetlerinin kurulmas imtiyaz da, geliyor ve kaanla grmelerde bulunuyorlard. Kaan, Uygur lkesinin idaresine ait ileri onlardan soruyor ve onlara, Uygur bakentinde devaml olarak oturma msaadesi de veriyordu. Bu arada Uygur bakentinde, bir de Mani mabedi kurulmutu. in'de aMni mabetlerinin kurulmas imtiyaz da, bir anlama e Uygurlarn eline gemiti. in'de Mani mabetlerinin inaatn ise, bizzat Uygur ustalar kontrol ediyorlard. 807 senesinde artk, in'de kurulacak Mani mabetlerinin imtiyaz bsbtn Uygurlarn eline gemi gibi idi. Bu mabetlerde alan

TRK KLTRNN GELME ALARI 104 TRK KLTRNN GELME ALARI

105

Uygurlar, yava yava in'e gtler ve orada yerletiler. Bu suretle, ta ingiz Han ana kadar devam eden ve ingiz devletine yol gsteren Uygur kolonilerinin temeli de, 807 tarihinden itibaren atlm oldu. in'deki Maniheist Uygurlar, kendi mabetleri hesabna byk servet ve paralar toplamaa baladlar. Mani mabetleri o kadar para topladlar ki, 920 de in'de Maniheist Uygurlara kar byk bir isyan bile kacakt. Grlyor ki Uygur Mani' rahiplerinin, yalnzca Ortaasya ve Trk tarihi bakmndan deil; in tarihi ynnden de byk bir nemleri vard. Uygurlar artk, Bat ve Dou dilleri ile, mletleraras yaztlar da yazdrmaa balamlard: 808 senesinde tahta kan Uygur Kaan'mn yazdrd " dilli bir yaz t", Trk kltr tarihi bakmndan byk bir neme sahiptir. Bu yazt, bugn Kara-Balgasun ad verilen harabelerde bulunduu iin, "Kara-Balgasun Yazlp? ad ile tannmtr. Uygurlarn en yakn komular in ve inliler idiler. Uygurlar, byk in ktasn ihmal edemezlerdi. Bunun iin de, her trl ekonomi ve kltr balarn inlilerle kurarak, gelitirmilerdi. Uygurlar iin Bat Trkistan da .nemle zerinde durulmas gereken bir blge idi. Eski Trkler Bat T r k i s t a n'na "Sudak?' adn verirlerdi. Bu srada Uygurlarn Orhun nehri kylarndaki bakentleri Ordu-Balg ehrinde, ou tccar olan, pek ok Bat Trkistanl Sudak oturuyordu. Sudaklar da Mani dinine inanyorlard. Dier Sudak ehirleride, kltr ve dil bakmndan Bat Trkistan'a bal idi-

ler. Fakat oktan Ortaasyahlam ve Trklerle kaynamlard. te btn bu sebeplerden dolaydr ki, KaraBalgasun yazt, Trke, i n c e ve Sudak dillerinde yazlmt. Yazt, Uygur tarihini gzel bir ekilde zetledikten sonra ,Mani dininin Uygurlara ve dolaysiyle, dnyaya verdii iyilikleri aklar, yle anlalyor ki, Uygur bginleri daha bu ada, ince ile Batdaki dil ve trl bilgileri renmi ve bunlar arasnda bir birlik meydana getirmilerdi. 6. ORHUN'DAK UYGUR DEVLETNN YIKILII (840) (Uygurlarn T u r f a n'a g l e r i ) Altay dalarnn kuzeyinde gl bir devlet kurmu olan ve Trke konuan K r g z l a r , 840 senesinde Uygurlar gerek bir felkete urattlar. 100.000 kiilik bir Krgz ordusu, Uygur bakenti Ordu-Balg' basm ve Uygur Kaann ldrmt. Tarihin byk katlimlarndan biri olan bu bastonda, Uygurlarn bir ksm kltan geirilmiti. Krgzlar bu basknla, Bayan-ur ve Kutlug Be Kaan zamannda uradklar Uygur aknlarnn cn alm oluyorlard. Canlarn kurtaran Uygurlar, etrafa dalm ve korkun bir panik iinde kamaa balamlard. in kaynaklar, "Uygurlarn, katklar yerlerde, dalarda, vadilerde, nerede gizli bir yer bulurlarsa, orada" saklandklarn yazyorlard. Bu szler bize Uygurlarn uradklar felketin bykl hakknda ak bir fikir verebiliyordu. 840 bas-

106

TRK KLTRNN GELME CALARI TRK KLTRNN GELME ALARI 107

knndan sonra Uygurlar, u yollar zerinden g ettiler: 1 Krgzlarn klcndan kurtulan 15 Uygur boyu, batda K a r 1 u k Trklerine snmlard. 2 Dier Uygur boylar Dou T r k i s t - tan'a gm ve Tanr dalarnn gneyindeki Turfan ve Karaar ehirlerinin iinde veya yaknlarnda yerlemilerdi. Trk medeniyet tarihinde byk bir yeri olan bu Uygurlar, sonradan Dokuz-Ouz veya Toguzguz ad ile adlandrlmlardr. Uygurlarn en byk kitleleri bu blgeye gelmi olmalydlar. 3 Uygur boylarndan bazlar ise, in'le Dou Trkistan arasnda bulunan ve Kansu adn alan geni lkeye g etmilerdi. Bu Uygurlar Kan-Cov adl ehirde, yeni bir Uygur devleti kurdular. Bunlara "San Uygurlar" ad verilmitir. 4 13 boydan meydana gelen drdnc gurup ise, in'in gney snrlarna inder. 5 Beinci ve kk bir gurup da, Uygurlarn eski kle ve obanlan olan doudaki Mool kabilelerine snmlard. Bunlardan baka Kadrgan dalarnn tesinde yaayan Kitan, Kay gibi, Mool ve Tunguz asll kabilelerin balarnda da eski Uygur reisleri vard. Krgzlarn klc ve gc, buralara kadar eriememiti. Fakat Uygur devleti yklnca ne de olsa bu Uygur beyleri, eski glerini bulamamlard. Bununla beraber1 932 de kurulan H11 a y devletinin kurulu ve ilk dzeninde bu Uygurlar, nemli bir rol oynamlard.

Uygur devletinin ykl ile, in'de bir ticaret yeri gibi iletilen, Uygur mabetleri ile tccarlarnn ileri de bozuldu: Uygurlarn asker kudretleri sona erince, onun destei ile in'de yaylma imkn bulan Mani dini de, byk bir darbe yemi oldu. 843 senesinde in mparatoru bir ferman kararak, Mani mabetlerinin vakf olan btn kyler e evlerin, gmten yaplm ve her trl eyalarn tes-bitini istedi. Ayrca in bakentinin iinde ve dnda, yksek mevkilere erimi olan Uygurlarn, "Kemer ve apkalarnn da" geri alnmasn emretti. in'de yksek memurlar, kemerler ve zel apkalar tarlard. Uygurlar da onlar taklit ederek, bu niformalar kullanmaa balamlard. in mparatoru bu emri ile, Uygurlarn yabanc olduklarn ve bunun iin de, artk in elbiselerini tayamayacaklarm iln etmek istemiti. Mani mabetlerindeki resimler ve kitaplar da toplanarak yaklmt. Bakentte ve Mani mabetlerinde yaayan Uygurlar hemen toplanm ve uzak in ehirlerine, kylerine srlmt. Uygurlarn bir ksm da, in'den kamak zorunda kalmlard. 843 senesinde sadece bakentte, 72 Mani mabedinin kapatlmas, in'de alnan tedbirlerin nemi hakknda bize ak bir fikir verebiliyordu. Mani dinine kar in'de doan bu patlamann, balca iki sebebi vard: Bunlardan birincisi ve en nemlisi, bir asrdan beri devam edegelen Uygur smrgeciinin ve nfuzunun, sona erdirilmesi istei idi. kincisi ise, Mani dininin Buda dinine kar rakip bir din olmasyd. Bu zamana kadar Uygur Kaanlarndan korkup susan Budistler, bunu

TRK KLTRNN GELME CALARI 108 TRK KLTRNN GELME CALARI

109

bir frsat bilmiler ve hemen lerini almak istemilerdi. 7. TURFAN UYGUR DEVLET Turfan'da yeni bir Uygur devletinin kurulmas, askeri olduu kadar, siyas ve byk bir baar idi: Dou Trkistan'a gelmi olan Uygurlar, balangta yalnzca Turfan ve Be-Balg blgelerinde yerlemilerdi. in snrnda saysz felketlere urayan "S Uygur Boyu*1 da batya gemi ve Turfan Uygurlarna kararak, bu yeni Uygar devletini kuvvetlendirmilerdi. Turfan'a kaan Uygurlarn banda, son Uygur Kaannn kz kardeinin olu olan, Menglik Tegin adl bir prens bulunuyordu. 839-840 senelerinde hkm sren bu Uygur prensi, Turfan ve Be-Balg'da yerlemi ve gcn yava yava etrafna tantmaa balamt. Bu srada Dou Trkistan'da baz ehirler, mesel Kua ehri, inlilerin elinde bulunuyordu. Bu komuluk dolaysiyle Uygurlar Cinle dost geinmi ve eski Uygur Kaanlnn, an'anev Uygur-in dostluunu yeniden kurmulard. 848 senesinde kendilerini toplayp, komularna varlklarndan da bahsettirebilen Turfan Uygurlar, 856 da in mparatorluunun da destei ile, Kaanlklarn iln ettiler. inlilerin yeni Uygur devletini tanma ile gttkleri ama, Or-taasya'y tehdit eden Tibetlilere kar, yeni bir mttefik bulma arzusu idi. Menglig Tegin Uygur Kaan iln edilince "Ulu Tengride Kut Blm, Alp, Ktg, Be Kaan" oldu. Bu unvann anlam: "Byk, gkten talih bulmu, sava, alkan ve bilgin

Kaan" demekti. Bu ok nemli olay, Ortaasya tarihinde ve Trk medeniyetinde yeni ve parlak bir sahife aacaktr. 840 da Orhun kylarndaki Uygur devleti yklnca, Tibetliler bunu bir frsat bilmiler ve Dou Trkistan ehirlerini yeniden ele geirmilerdi. Turfan'da yeni bir devlet kuran Uygurlarn ise, ok gemeden, Tibetlere son ve kesin darbeyi vurduklarm gryoruz. 857-866 seneleri arasnda devletlerinin kuruluunu tamamlayan Turfan Uygurlar, batdaki snrlarn Tanr dalan zerindeki Urum-fil ehrine kadar uzatmlard. Bu blge, 1335 senesine kadar y a a y a c a k olan U y g u r devl e t i n i n esas e k i r d e i n i te kil edecektir. Turfan Uygurlar snrlarn douda da geniletmilerdi: Kansu'daki in asker kuvvetlerinin, in mparatoruna isyan etmeleri zerine Uygurlar, snrlarn douda in topraklarnda geniletmekten de ekinmediler. Bu hareketleri e Uygurlar, mttefikleri olan inlilere, ayn zamanda bir yardm da yapm oluyorlard. Bylece Tanr dalarnn dou ucunda bulunan ve ticaret yollarnn getii Hami ehri de, Uygurlarn eline gemi oldu. Yine ayn frsattan istifade ile, Turfan blgesindeki si in garnizonlar da temizlenmi oldu. Douya doru balayan bu asker hareket, kltr bakmndan da ilk yanklarn gstermeden geri kalmad.

110

TRK KLTRNN GELME ALARI

TRK KLTRNN GELME CALARI

111

Uygurlar Mani dinini, Turfan'da da bir siyaset aleti olarak kullanmaa balamlard: IX. asrn sonunda Uygurlar, Tanr dalan blgesinde yeni yurtlarm kurduktan sonra da, eski dinleri olan Mani dinini himaye etmee ve yine etrafa yaymaa baladlar. 840 dan sonra byk yasaklarla in'den kaldrlmak istenen Mani dini, Uygurlarn dousunda, in mparatoruna isyan eden inli askerler tarafndan kurulan devletiin de, resm dini haline gelmiti. Mani rahiplerinin "beyaz elbise" giymeleri sebebiyle, bu yeni devletiin hkmdar "Beyaz elbise giyen imparator" ad ile anlyor ve devlet, dindar Mani rahipleri tarafndan idare ediliyordu. Uzakdou'da, asrlarca Buda dininin yaylmasna yataklk etmi bir blgede, yeni bir Mani devletinin iurulmas, ok nemli bir kltr olay idi. Bunun sebebini de, dorudan doruya Turfan Uygurlarnn, yeni propaganda faaliyetlerinde aramak lzmd. Mani dini Turfan Uy gurlarn, artk yalnzca tccar ve sanatkr bir kavim yapmt: Turfan ve BeBaig'da yerlemi olan Uygurlarn X. yzyldaki tarihler: hakknda, in kaynaklan maalesef pek az bilgi veriyorlar. Bir gerek varsa o da, IX. yzyn' sonunda memleketlerinden Tibet taarruzlarn defeden Uygurlarn, artk kendilerini ticaret, san'at ve edebiyata vermi olduklar ve asker hareketleri ikinci plana itmi bulunduklar idi. Turfan Uygur-lan da iyi komuluk iin Sar Uygurlar gibi, kendilerini in mparatoru e akraba sayyorlar ve elilerini in bakentine aksatmadan gnderiyorlar-d. in'den gelen kervan yollannn, Uygur lkesi-

in ilerinden gemesi, Turfan Uygurlann ticari menfaatleri bakmndan, bu dostluktan ister istemez akoyamyordu. X. yzyln birinci yarsnda, Turfan ve Be-Baig'da Uygurlar arasnda hangi olaylann getiini bilmiyoruz. Yalnz bildiimiz bir ey varsa, o da X. asnn ortasnda, in sarayna gelen Uygur elilerinin <!in bakentine kendi kervanlar ile birlikte indikleri idi. Elilerin hepsi de Mani dininden idiler. mparatora baz hediyeler verdikten sonra, kervanlar e getirdikleri eyalan in bakentinde satyorlar veya in ipeklileri ile deitirerek, yine memleketlerine dnyorlard. Bunlar, yalnzca ticar maksatla gnderilmi elilik hey'etleri idiler. Turfan Uygurlarnn ne e megul olduklarn, bu rnekle daha .ak olarak grmekteyiz* Turfan Uygurlarnn unvanlar, Batdaki Ouz Trklerinin unvanlarna benzemiti: Devlet iinde t i c a r e t n plana geince", devlet reislerinin de nemi azalyordu. in kaynaklnnda artk Uygur kaanlarnn isimleri, hemen hemen gemez olmutu. X. yzylda yaam olan kaanlardan ancak ikisinin adm, tesadfen bir kazk zerine yazlm, Uygurca ve ince yazttan reniyoruz. Yeni Uygur kaanlannn unvanlar da ok uzam ve Orhun'daki Uygurlarn unvanlarndan, olduka deiir olmulard. Mesel bunlardan biri, "Kn Ay Tengride Kut bulmu, Ulug Kut Ornanm, Alpn, Erdemin ti Tut~ mt, Alp Arslan, Kutlug, Bilge-Tengri Han" idi. Mnas: "Gne ve Ay Tanrsndan talih bulmu, byk bir talih ile tahta km, kahramanl ve fazileti

112

TRK KLTRNN GELME ALARI TRK KLTRNN GELME AGLAJRI

e memleketi idare etmi, Alp Arslan, Kutlu, Bilgin Tann Han" demektir. Eski "Kaan" kelimesi burada artk "Han" olmutur. "Alp Arslan" unvan ise, Byk Seluk Hkmdarnn adnn aydnlanmas bakmndan nemlidir. Alp Arslan, burada ad olarak deil; bir unvan olarak bulunuyordu. in'de X. yzyln birinci yarsnda kurulmu olan H-tay S l l e s i n i n tarihileri, artk Uygur hV kmdarlarn, hep "Ars'jan-Han" ad ile adlandrmlard. "Arslan-Han" veya "Arslan-Kaan" unvannn, hangi hkmdar veya kaan'dan itibaren baladm iyice bilemiyoruz. nk Uygurlarn bu ala ilgi tarihleri ok karanlktr. Ama bir gerek varsa, o da bir hkmdar unvan olarak kullanlan "Artan" deyiminin, Bat Trklerine Kas bir ad oluu idi. Dou Trklnn temsilcisi olan Uygurlar, X. yzylda bu unvan, Bat Trklerinden renerek kullanm olmalydlar. 8. X. YZYILDA UYGURLARIN YERLER Gktrk ve Uygur yaztlar ile in tarihleri, Uygurlara "Dokuz-Ouz" veya "Do kuz-Boy" ad verirlerdi. nk, Uygur devletini kuranlar, Dokuz obadan meydana gelen soylu Dokuz-Ouz boylar idiler. Arap ve tran kaynaklar Trke Dokuz-Ouz adn deitirerek, Uygurlara Toguz-guz, Tagazgaz gibi deiik adlar vermilerdi. X. yzylda Uygurlara bir gz atacak olursak, onlarn in snrndan balayp, batda I s - G l"e kadar uzanan bir blge iinde yaadklarm grrz. Bu blge daha ok, Tann dalarnn gney ve kuzey

113

eteklerini iine alyordu. Douda ise Uygurlarn, daha IX. yzylda bile Hami ehrine kadar uzandklarn sylemitik. Gene ayn yzylda, Uygurlarn Urumi, Be-Baig ve T u r f a n ehirlerini, Tibetlileri byk bir yenilgiye urattktan sonra, tam anlam ile Uygurlatrdklann da hiyoruz. yle anlalyor ki Uygurlar, batda li ve T e k e nehirlerinin , kylarn da ellerinde bulunduruyorlard. Uygurlarn kuzeylerinde Krgz ter vard. Krgzlar 840 da Uygurlar malp edince, gneye inmiler ve Altay dalar ile Balka glnn kenarlarm bile igal etmilerdi. Kaynaklara gre Krgzlar, artk Uygurlarn bat ve kuzey snrlarnda oturuyorlard. ou u ve Tala vadilerinde oturan Korluk boylarnn yerleri, Is-Gl'n gneyinden, douya doru uzanyor ve Kua ehrine kadar Uygurlarn gney snrlarn kaplyordu. Kua ehrinden sonra da, douya doru uzayan, Tibet arazisi, Uygurlarn gney snrm meydana getiriyordu, yle anlalyor ki nemli kervan yollarnn getii Kua ehri, inlilerin elinde bulunuyor; fakat ehrin iinde de pek ok Uygur yayordu. Batda Uygurlarn snrlar nereye kadar uzanyordu? Bu henz daha halledilmi bir mesele deildir. Is-Gl'n kuzeyindeki itt adl Trk boylan, Kartuklara tbi idiler. Bu duruma gre Uygur sann, Is-Gl'n batsna gememeli idi. Ayn gln gneyi ise, Kartuklarn ende bulunuyordu. X. yzylda Ortaasya'da yaayan Trk boylanndan
1971 Birinci Basl F. S

114

. TRK KLTRNN GELME ALARI

TRK KLTRNN GELME ALARI

lifi

biri ve Dokuz Ouz'larla akrabalklar kuvvetle muhtemel olan Yama adl Trk boylar da, karmza birok mes'eleler karmaktadrlar. Batda, Ka-gar ehri yaknlarnda yaayan Yaraa'larn reisleri, kaynaklara gre, Dokuz-Ouz (Yani Uygur) hkmdarnn ailesinden idiler. Karahanl devletinin kurucusu BoraHan da, Yama boyundan idi. Tabidir ki, bu bir rivayettir. Fakat kaynaklarn muhtelif rivayetlerine bakarak, Uygurlarn bat snrn Horasan'a kadar uzatmak doru deildir. nk ayn Yama boyu kaynaklarda, Is-GT yaknlarnda da zikredilir. Mesel, Tarm nehrine akan, Tavukan (yani Tavan) suyuna dklen Aksu adl suyun yannda da, Yamalar vard. B Dou Yamalarnn Uygurlarla akrabalklar veya Uygurlara tbi olmalar, ok muhtemeldi Bu ksa aklamadan da anlalyor ki, Uygurlara bal olan Trk boylar, Tanr dalarnn gneyinde, Aksu ehrine kadar uzanan saha iinde yayorlard. 9. UYGURLAR VE "HITAY" DEVLET

i bir eli Htay devletinden gelmi ve Uygurlardan, ^inli eliyi nasl kabul edebildiklerini sert bir dle sormutu. Ayrca in elisinin derhal geriye gn-derilmesini de istemilerdi. Htay elisi, in elisinin dostlukla Uygur lkesinden kovulmas iin bir bahane de bulmu ve yle dnmt: "Turfan eskiden bir in ehri idi. inlilerin bu ehirde hal gzleri vardr. in elisi buraya casus olarak, Uygur snrlarn gizlice tetkik etmek iin gelmi olmaldr. Bu ise size, dosta olmayan bir plandr. Bunun iin de elinin kovulmas gereklidir." Bunu duyan ^ih elisi ise, Htay devletinin Uygurlar, kendi aleyhlerine kkrtmak iin bu yalan uydurduklarn sylemi ve Uygur Hakannn onlara inanmamalarn istemiti. Fakat Uygurlar, Htay devletinin tarafn tutar grnmler ve in elisine nezaketle memleketlerim brakp gitmesini sylemilerdi. Uygurlar, Htay devletini kuranlarn "Ho~ cas" idiler: Uygurlarn 840 da gneye glerinden nce, H t a y devletini kuran Kitan kabileleri, Uygurlarn hkimiyeti altnda bulunuyorlard. Kitan kabilelerinin arazisi, baz Uygur prenslerine tmar olarak verilmi ve Uygurlar tarafndan uzun zaman idare edilmilerdi. Uygurlar onlara ziraat ve san'at bakmndan ok eyler retmiler ve bu kabileler zerinde, derin kltr tesirleri brakmlard. Onlar da her zaman iin, Uygurlara kar derin bir sayg hissi duymulard. Hatta kaynaklarmz, Klanlarla Tatarlarn Uygurlara ait srleri otlattklarn ve bu sebeple daimi bir rekabet halinde bulunduklarn yazlorlard. Tabu olarak srler, y-

(Eski efendiler e obanlarn bulumas) 932 de in'in kuzeyinde H t a y devleti kurulunca, Uygurlar doudaki siyas mnasebetlerini, balca iki kuvvetli devlete gre yeniden dzenleme zorunda kaldlar. Bu iki devletten birincisi ve en nemlisi, byk bir in sllesi olan Sung devleti e eski dostluklar devam ettirmek istei idi. Nitekim 981984 arasnda Uygur bakentine gelen in elisi Vang Yen-t'ye Uygurlar ok iyi davranmlard. in elisi daha Be-Balg'da iken, ikin-

116

TRK KLTRNN ELME CALARI TRK KLTRNN GELME ALARI

gurlara aitti. Dierleri ise obanlk iin mcadele ediyorlard. Bu rekabet neticesinde doan dmanlk, iki kavim arasnda 840 dan sonra da devam etmiti. zet olarak unu diyebiliriz ki, eski dostluklar ve dmanlklar unutulmuyordu. Bu hisler, daha sonraki alara iin de bir temel hazrlyordu. Htay mparatorlarnn da Uygur'lara kar iten bir wygitar vard: Htay devletinin kurucusu ve ilk imparatorunun kars, bir Uygur prensesi idi. Devletin idaresinde ve harplerde kocas kadar rol olan bu tmparatorie, 924 senesinde kendisine gelen Uygur elisine zel bir karlama yaplmasn istemiti. Bu arada, Uygur alfabesinin Htay d e v l e t i n i n r e s m y a z s olm a s n d a da byk bir rol oynamta. Uygur elisine, Htay devletinin byklerinden biri de tercmanlk yapmta. Htay devletinin ileri gelenleri arasnda birok* Uygur vard. Tegin, Tarkan, trkin gibi unvanlar, "Ordu" gibi deyimler hep Uygurlar yolu ile Htay devletine gemiti. Htay devletinin kurucusu ve ilk imparatoru, Orhun'daki eski Gktrk ve Uygurlarn eski bakentini ziyaret etmi ve bir sayg iareti olarak Be Ka-an'n Trke yaztnn karsna bir yazt diktir-yaret etmi ve bir sayg iareti olarak, Bilge Ka-miti. Fakat sonradan tccar Uygurlar, menfaatlerini ok gzeten insanlar olmulard. ingiz-Han-devletinde olduu gibi, Htay mparatorluunda da sonradan itibarlarm yitirdiler. Htay devletinin bakentinde "Ticaret kol o n i l e r i kuran Uygurlar, "Demir" maden-

117

ferini de kendileri iletiyorlard: Htay devletinin bakentine seyahat eden bir inli, ehrin iinde olduka nemli bir Uygur kitlesinin yaadndan sz acyordu. Bu Uygurlar, tamam ile ticaret yapmakla geiniyorlarm. Htay devletine sk sk gelen Uygur elileri de, byk kervanlar getiriyorlar ve orada yaayan tccar Uygurlarla ba kurarak mallarn satyorlard. Kaynaklardan anlaldna gre, Htay devletinin tuz ihtiyacm, Uygurlarla Tatar'lar karlyorlard. 1071 senesinde Htay devleti bir ara Uygur ve Tatar'larn getirdii tuzlara kar bir boykot iln etmiti. Batdaki "Demir m a d e n l e rini" de, yine Uygurlarla Tatarlar beraberce iletiyor ve Htaylara satyorlard. "K a r a-H it ay" devleti de Uygur kltrn mt: Mani dininin tesirleri ile tccar ve ehirli bir millet olan Uygurlar, Ortaasya'y ele geiren byk devletlere kar gelmiyorlar; stelik onlara tbi ve yardmc oluyorlard. Bunun karl olarak da, yeni fatihler tarafndan sayg gryorlar ve devlet iinde nemli mevkiler elde ediyorlard. Kara-H t a y ve C e n g i z istils karsnda Uygurlarn taknd tavr,, bize onlarn bu siyasj gr ve temaylleri hakknda ak bir fikir verebir. Nitekim 1130 senesinde KaraHtay devletinin kurucusu Gur-Han, Ortaasya'y istil etmek zere yola kt zaman, Uygur Hkmdarna bir mektup yazyordu. Bu olaylar, ince yazlm belgeler yle anlatyorlard: "Gr-Han batya yrmek zere hazr olduu zaman, Uygur Hkmdar Bilge (Ha-kan)'a bir mektup gndermi ve kendi ordusunun

TRK KLTRNN GELME ALASI

118

TRK KLTRNN GELME ALARI

Batya gitmek iin, Uygur topraklarndan gemek zorunda olduunu anlatmt. Ayrca Uygur Hakanna, Htay devletinin kuruluundan beri, kendileri e Uygurlar arasnda mevcut olan dostluu da hatrlatm ve bu konuda hibir pheye kapilmamas iin, ona sz vermiti. Uygur Hakan, gelen Gr-Han*t bizzat kendi otanda misafir etmi ve onun erefine gn mddetle byk ziyafetler vermiti. Gr-Han ayrlaca zaman ona^ 600 at, 100 deve ve 3.000 koyun hediye etmiti. Uygur Hakan da kendi prenslerinden bir kan, onun yanma r e h i n olarak vermiti". Bu rehin verme hareketi ile de Uygurlar, Kara-Htay'llarn hkimiyetlerini tandklarm gstermi oluyorlard. Bu birka satr bize gsteriyor ki, btn Asya milletleri e temas eden ve karlarndaki rakiplerinin kuvvetini lmesini bilen tccar, lim ve san'at-kr Uygurlar, ftihlere yol gsteriyorlar ve bunun karl olarak da, byk devletlerin nimetlerinden bol bol istifade etmesini biyorlard. Uygur prensleri Kara-Htay saraynda nemli grevler alrlarken; dier yandan da Uygur hocalar yine ayn sarayda, hkmdarn ocuklarn okutuyorlard. Uygur devlet idarecileri ok ileriyi gren insanlard. Cengiz-Han ortaya kp da byk bir baar istidad gsterince, hemen Kara-Htay devletine isyan edip, Cengiz'in tarafna gemei ihmal etmemilerdi. Bu gei de, Uygurlarn bir anda zengin olmalarna yol amt.

10. X. YZYILDA UYGUR BAKENT TURFAN'A SEYAHAT EDEN BR 2NL NELER GRD? (M. S. 981 - 984) 981 e 984 tarihleri arasnda Turfan e Be-Balg' ziyaret eden elisi Vang Yen-t, bize ok kymetli bir seyahatname brakmtr. Uygurlarn X. yzyln sonundaki yaaylar ile Uygur lkesini anlatan ve esiz bilgileri kendinde toplayan bu seyahatnamenin, Uygurlar hakkndaki ksmlarm, zetleyerek kitabmza alacaz. Bu nl in elisi, Uygurlar hakkndaki grlerini yle zetler: "ehirde, (yani Be-Balg*da) pek ok evlert kuleler ve baheler vardr. Uygurlar zek, doru karakterli ve namuslu insanlardr. Altn, gm, bar kr ve demirden yaplan eya yapm e vazo ve anak mlek yapmnda, onlarn gsterdikleri mkemmellik ve fevkaldelik. Allah tarafndan adeta yalnzca onlara verilmi bir vergi gibidir.** 1. klim, z i r a a t ve h a y v a n c l k Turfan ehrinin iklimi ve Uygurlarn hava durumuna, nasl uyduklar: Eli, zet olarak yle diyor: "Turfan ehrinin iinde bulunduu byk ovaya, ne yamur ve ne de kar der. Scak da, insann tahamml edebilecei derecenin stnde idi. Bu sebeple halk, yer altnda yaptklar serin yerlerde otururlard'* Hatta eli, Evliya elebi gibi biraz da mbala ediyor: "8u kenarna gelen kular uarken havada kebap olup derlerdi.** Diyor. Yazn Turfan ovasnn ok scak olduu da bir gerektir. Bu-

120

TRK KLTRNN GELME ALARI

TRK KLTRNN GELME ALARI

121

nun iin evler, beyaz badana ile badanalanrlarm. Elinin Turfan'da bulunduu bir gn, yle bir yamur yam ki, seller birok evleri gtrm. Btn bu tabiat fetleri, Turfan'da hal bugn bile, vardr. Uygurlarda z i r a a t da Heri idi: Ayrca eli, "Ovadan geen bir nehrin mecrasnn deitirildiini ve alan kanallarla, baheler ile tarlalarn sulandn da" grmt. "Bu sularla byk deirmenler de iletilirdi. Ovada her. trl hububat yetiirdi.'' Uygurlarda ziraatn ok ileri olduunu baka kaynaklar da sylerler. Mesel k a v u n ve karpuz in'e bu blgeden gitmiti. inliler hal karpuza, "Hami kavunu" derler. Uygurlar daha Orhun kylarnda iken karpuz ekmesini biliyorlard: Uygurlarn karpuzculuu hakknda in kaynaklarnda sk sk kaytlar geer. Turfan ovas, zm balar ile mehurdu. in'e "zm tevei" buradan gitmiti. Bezelye ve bakla ile k i n i 'in, Uygur diyarnda bol miktarda yetitirildiini de, gene in kaynaklarndan reniyoruz. Hayvanc l k, Uygurlarn eski bir ileri idi. Uygur soylular ve boylar, ayr renkte ve zel cinste atlar yetitirirlerdi: Eski Trk hayatnn tek kanunu, disiplin ve dzen idi. Bir hakana bal herkesin yeri belli ve otla smrlandrlmt. Herkes malna kendi kiiliinin sembol olan bir damga vurur ve Trk kanunlar ile tresi dnda, hi kimse bu mallara sahip kamazd. Uygurlar bu ynde daha ileri gitmilerdi. Onlar, atlatn renk ve cinslerini

de ayrarak, tam bir dirlik ve dzenlik salamlard. Elbette ki bir toplumun, hep ayn renkte ve ayn cinste at yetitirmesi kolay deildi. Bu i, hayvanclk hakknda byk bir bilgi ve tecrbeyi gerektiriyordu. Eli, yle diyor: "Be-Balg dolaylan, at yetitirmee ok uygun bir blgedir. Bu blgede pek ok at srleri vard. Uygur hkmdarnn kats, oullar ve dier prenslerin hepsi de ayr ayr at srlerine sahip idiler. Her sr, ayr otlaklarda otlard. Hkmdarn, hatununun ve her prensin atlarnn renkleri ise, ayr renkte idiler. Herkesin mal kendi atnn rengine gre tayin edilirdi. Bu sayede de atlar birbirine karmazd. At srleri daha ok, Be-Balg vadisi boyunca otluyorlard". Eli, atlarn miktar iin ise, "Saysn Allah bilir", diyor. Uygur yaylalar vahi ve av hayvanlar ile dolu idi. Yaylalar ssleyen, byk ve korkun kartal1ar vard: Eski Trklerin koyun ve kuzularn kapan byk k a r t a l l a r , inan ve dncelerde de byk bir yer almt. Ayrca av iin kullanlan ve evde yetitirilen, ehli kartallar da vard. Bunlarn yardm ile bir geyii veya krkl bir tilkiyi avlamak, hiten bile deildi. Uygur lkesini ziyaret eden inli eli, gkte uan byk kartallar ve her trl yrtc kular grnce, adeta aknla uramt. Eli, bu byk hayvanlarn ne ile beslendiklerini de, szlerine yle ekliyor. "Uygur lkesinde ok byk fareler vard. Kartallar bunlar avlayarak yerlerdi." Eski Trk szlklerinde de pek ok fare ad geer. Hatta H u n ocuklar, bu farelere ok atarak, a talimleri yaparlarm.

122

TRK KLTRNN GELME ALARI TRK KLTRNN GELME CALARI

2. t i m a

hayat

ve din

125

Uygurlar, kn Turfan'da otururlar; yazn da BeBalg yaylalarna karlard: Uygurlar, k gelince Turfan'a gelip otururlar ve bahar gelince de Be-Balg ehrine, g ederlerdi. Bu sebeple Uygur Kaannn hayatnn byk bir ksm, Be-Balg ehrinde ve yaylalarnda geerdi. Turfan, ticaret yollarnn urad bir gei yeri olmas bakmndan, phesiz ki Uygurlarn en nemli ehri idi. Fakat henz daha atl sava ve yaantlarndan kurtulmayan Uygurlar, daha ok Turfan*m kuzeyindeki dalarda ve Be-Bahg'da yayor ve srlerini oralarda otlatyorlard. ran kaynaklar BeBalg'n, Uygurlarn sayfiye yeri olduunu da yazarlar. Byk Trk dilcisi Kagarl Mahmut ise, Be-Balg'n dorudan doruya Uygurlarn bakenti olduunu sylyordu. Kendilerini san'at ve ilim hayatna vermi olan Uygurlar, elbetteki Turfan'da yayorlar ve bu byk ticaret ehrinde, sayg toplamaa alyorlard. Elilerin ve yabanc seyyahlarn gzlerim zerlerine eken Uygurlar ise, Be-Bahg'da oturan soylular idi. Devleti idare edenler bunlard. X. yzyldan sonra, BeBalg da b* ilim ve san'at merkezi haline gelmee balad. Ne de olsa Turfan ehrinde birok yabanc ve ticaret kolonileri vard. Turfan olduka kark ve kozmopolitti. Fakat Uygurlar in, bunun da eitli faydalar vard. Kervan iletmek, tccarlar kontrol edip, vergi almak, onlar zen-zinletiriyordu. Ayrca trl milletten insanlarla karlap, onlarn dillerini de renen Uygurlar, dnya grlerini de artrm oluyorlard. ok ynl

renen ve yazan Uygurlarn, mesel Buda dini hakkndaki bgeri, inlilerden daha oktu. nk inler, yalnzca ince biliyorlard. Uygurlar ise, Buda dininin ana kitaplarm, Hint eserlerinden okuyabiyorlard. Uygurlarda fakir yoktu ve almayanlara da devlet yardm ederdi: Eliye gre: "Uygur lkesinde fakir insan yoktu. Yiyecekleri olmayanlarn imdadna da, devlet ve halk koard. Birok in' sanlar, byle itima bir yardm dzeni e yaarlard. Bu sebeple de gen yata lm olanlara pek rastlanmazd." Uygur Hakanlar, byk lenler dzenler ve halka ziyafetler verirlerdi: Eski Trk Hakanlar, trl sebeplerle halk bir araya getirip, yemekler yedirip, elendirmeyi ihmal etmezlerdi. Byle enlikler millette, bir birlik ve beraberlik yaratyordu. Ayrca halkta da, bandaki hakana akr bir itimat ve sayg douyordu. in elisinin gelmesi do-lays ile Uygur Hakan, yine bir len dzenlemi ve halk davet etmiti. inli eli, verilen yemeklerin okluk ve lezzeti e, yaplan elencelere hayran kalmt. Eliye gre: "Ziyafet srasnda mzik konseri verilmi ve bir de sahne oyunu eklinde, Wr komedi gsterilmiti. Daha sonra, BeBalg'n yaknnda bulunan bir glde, kayk gezisi yaplmt. Bu gezi srasnda da her taraftan mzik nameleri ykseliyordu." Bugnk Be-Balg harabelerinin yaknlarnda, bir gl yoktur. Vadinin nne sed yapma yolu ile, meydana getirilen sun'i bir gln bulunmas, ok muhtemeldir.

124

TRK KLTRNN GELME ALARI

TRK KLTRNN GELME ALARI

125

Uygurlar, yabanc elileri kabul ederken de, byk trenler yaparlard: inli eli Vang Yen-t, "BeBaltg'a geldiinden yedi gn sonra, Uygur Hkmdar tarafndan kabul edildi. Uygurlar, bir eliyi kabul etmek iin, uurlu bir gn beklerlerdi." yle anlalyor ki Uygurlar, siyasi kabul trenlerini de dini trenlerinde olduu gibi belirli gnlerde yapyorlard. "Uygur Hkmdar (eliyi), oullar ite muhafzlarn iki yanna at zerinde sralam olarak kabul etti. Hkmdar yanndakiler ile birlikte douya dnyor ve o yne selm veriyordu." Uygur Hakannn bir eliyi kabul etmesi, eski Trk inanlar bakmndan nemli bir olayd. Eski Trklerde "Yedi" says kutsal bir rakamd. Ayn zamanda, bir hafta da yedi gnd. Trklerin kutsal saylarnn ounluu, kutsallklarm takvim dzenlerinden alyorlard. Eski Trkler doan gnei veya dokuz defa selmlarlard. Gnn baka zamanlarnda ise, sadece douya selm vermek, yine gnei selmlamak anlamna geliyordu. Bu sebeple, in gibi byk bir devletin elisi geldii zaman, byle bir selmn verilmesi normal saylrd. nk in elisinin geldiini gren Trkler, kendi devletlerinin ge gelitiine inanr ve sevinirlerdi. Gktrk devletinin kurucusu Bumm-Kaan da byle demiti. in elisi ise bu selm, baka trl anlamak istiyordu. O'na gre: "in imparatorunun douda oturmas sebebi ite Uygurlar, dou ynn selmlyorlard/' in mparatorunun elisi Uygur Hakannn nnde ve in mparatoru da gneyde idi. Bu sebeple byle bir selma artk, lzum bile yoktu: "Douya yaplan selm srasnda, bir mzis-

yen elinde tuttuu bir eyi, ses karan bvr taa vuruyor ve bu suretle selm trenine tempo tutuyordu. Bu mzikten sonra, in imparatorunun gnderdii hediyeleri almaa sra gelmiti. Elciyi at zerinde karlayan Uygur Kaan, m elisine yaklaarak hediyeleri alm ve bundan sonra da, sembolik olarak in imparatorunu selmlamt. Fakat Kaan attan inmemiti. (in elisi) bu defa da, Uygur Kaan'nn oullarna, kzlarna ve akrabalarna hediye sunmaa balamt. Hediye alma sras gelen herkes, atndan inmi ve selm ihmal etmeyerek hadiyelerini almlard." Uygur Kaan'nn atndan inmeyerek, in mparatorunun elisini kabul etmesi, ok nemli bir protokol meselesidir. Bu duruma gre Uygur Kaan, in mparatorunu kendisi ile ayn seviyede ve hatta daha aa gryordu. inliler bu srada zayf idiler. Bu sebeple byle bir hakarete gz yummak zorunda kalmlard. Buda dinine giren Uygurlar, eski Trk inanlarn brakamamtlard: in elisinin, Uygurlarn din hayatlar hakknda verdii bilgiler de, daha ncekilerden az nemli deildir: "Uygurlar senede iki defa, yere kurban verirlerdi ve k mevsimini de trenle kutlarlard. Kt ruhlar uzaklatrmak iin altn ve gm kaplar iine koyduklar sular, birbirlerine serperlerdi." Bu adetlerin eski Trk din! ile ne derece ilgili olduklarm, bu yazda aydnlatabilecek durumda deiliz. Yere kurban kesme ve k mevsimini korku ile kutlama ve su serperek kt ruhlardan temizlenme gibi adetler, eski Trk inanlarna uymaktadrlar. Bu trenler, gnmzdeki -

126

TRK KLTRNN GELME ALARI

TRK KLTRNN GELME ALARI

127

manizm'de de vardr. inli eli, Buda dinini ok iyi bilen bir kimse idi. Esasen bu trenler, eski byk dinlerin adetlerine gre yaplm olsalar idi, inli eli bunlarn hibirini yazmaa lzum bile grmeyecekti. Uygur soyllart ehirde yaadklar halde, hal at eti yiyorlard: Eliye gre: "Zenginler at eti ve fakirler ise, koyun ile rdek eti yiyorlard." Bu haber de bize, Uygurlarn eski atl gebe an'aneleri-ni unutmadklarn ve hal at eti yediklerini gsteriyordu. Mani ve Buda dinlerinin et yemei yasak etmesine ramen, Uygurlarn at yemee devamlar da, zerinde durulacak nemli bir haberdir. Uygur erkeklerinin enok holandklar ey, ata binme ve ok atma talimleri idi: Eliye gre: "Erkeklerin en ok sevdikleri ey ise, ata binme ve ok atma talimleri yapma" idi. Turfan gibi byk ehirlerde oturan eski yerli tccarlarn, byle zevkleri yoktu. Buda ve Mani dinini kabul eden Uygurlarn, artk savalklar kalmamt. Fakat eski alkanlklarn, bir spor eklinde olsun devam ettirmeyi de unutmamlard. Zaten Trklerde "k at-m a talimleri kutsal ve her gn yaplmas gereken bir i halinde idi. Hareketsiz ve mistik Buda trenlerini Uygurlar, bir sava talimi haline koydular: Buda dini ile -gili trenleri inli eli yle anlatyor: "Uygurlar ilkbahar olunca hep bir araya gelerek toplanrlard. Bundan sonra da Buda mabetlerine giderlerdi. Bu mabet ziyaretleri srasnda, bir oklar atlara biner-

ler, her grdkleri eye ok atarlar ve onlar mzraklar ile mzraklarlardt. Bu hareketleri ile de, kt ruhlar defettiklerine inanrardi. Turfan ehrinde, Buda mabetlerinin says pek oktu. Bunlarn yannda, Mani ve Z e r d t dinine ait mabetler de vard. Bu son iki dine bal rahipler, Budizm'i mutezil (Heretik) bir din sayyorlard. Bunun sebebi de, Uygurlarn daha nce, Mani ve Zerdt dinleri ile temasa gelmi ve onlara girmi olmalar tdLM Uygur devletinin resm din, szde Buda din idi. Uygurlarn trl balar kurduklar in ve Hindistan gibi zengin ve byk lkelerin de devlet din, yine Budizm idi. yle anlalyor ki Uygurlar, bu byk memleketlerden eitli faydalar salyorlard. Ayrca o ada bile milyonlarca insan, Buda dinine inanyorlard. Bu sebeple Uygurlar, Buda dinini kabul etmiler ve deta devlete onun ncln yapar olmulard. Fakat millete toplanarak, ok atma ve mzrak talimleri yapma yolu ile Buda tapnaklarnda tapnma, Budistler dnyasnn hibir yerinde grlmeyen olaylard. Uygurlar, eski Trk inanlarna olduu kadar, ok eskiden denedikleri Mani ve Zerdk, yani atee tapma dinlerine kar olan sayglarn da, henz daha yitir-memilerdi. Bunun iin de Buda'mn din dzenine, kalpten inananlar olduka azd. 3. E l b i s e , kuma, kitaplar m z i k ve

Uygurlar, krk ve ssl apkalar giymei ok severlerdi: "Uygur lkesinin samur derileri, beyaz

128

TRK KLTRNN GELME ALARI

TRK KLTRNN GELME ALARI

129

keeleri ve ieklerle sslenmi kumalar da ok nl idi." "Kadnlar hotozlu apkalar giyerlerdi." Bu apkalar, Mool andaki "Bogtag" adl kadn apkalar ite mukayese edebiliriz. "Erkeklerin en ok sevdikleri ey ise, yalnzca ata binip ok atmak idi." Moollar, Cengiz-Han'la beraber Uygurlarn tesirleri altna girmiler. Cengiz-Han ve oullarnn saraylarnda Hakan ocuklarm okutanlar, Uygur hocalar idiler. ahzadelerin dadlar ite st anneler ise, onlarn eleri idiler. Bu sebeple eski Uygur kadn ve erkek modalar da, Cengiz-Han'n sarayna rnek bir giyim olarak kolaylkla girmiti. Turfan'da dokunan "iekli Uygur kumalar" her tarafa n salmlard: in elisi, Turfan ehrinde dokunan iekli Uygur kumalarna hayran kalm ve bunlardan da sz amt. in en iyi kumalarn dokunduu bir yerdi. Ayrca in seyyahlar, ancak kendilerinde bulunmayan garip ve gzel eylerden sz aarlard. Bu da bize, Uygur kumalarnn yksek zellikleri hakknda iyi bir fikir verebiliyordu. Osmanl Trklerinin "Hta" yani "in'e ait" dedilkeri iekli sslemeler, Ortaasya Trk san'ann nemli zelliklerinden biri idi. in elisi BeBalg kumalarndan hi sz amyor. Halbuki BeBalk'da dokunan kumalar Ortaasya'da, tran ve Arap kumalar ile rekabet halinde idiler. Yakn Doudan Gney Sibirya"ya ve Moolistan'a giden ticaret yollar hep, Be-Balg'dan geiyorlard. Bu kervanlarn sk sk Uygurlar tarafndan yamalandklar da sylenir. Uygurlar, yaban olarak dalarda yaayan ipek bceklerinden de istifade etmesini biliyorlard.

Uygurlar gnlk yaantlarnda, mzik ve sazlarndan ayrlamazlard: "Uygurlarn saza benzer iki trl alg letleri vard. Uygurlar krlarda gezintiler yapp, uzak yerlere giderlerdi. Fakat hibir zaman mzik letlerini yanlarndan eksik etmezlerdi." Uygur Kaan, in elisinin onuruna, Be-Balg yaknlarndaki bir glge kayk gezileri dzenlemiti. Eliye gre:" Bir mzik konseri vermi ve (herhalde mzikli olarak), bir de sahne oyunu eklinde bir komedi oynanmt... Glde kaykla gezinirlerken de, her taraftan mzik nameler} ykseliyordu." Her Uygur mabedinin, bir de K i t a p l bulunurdu: ehrin iinde 50 kadar Budist mabedi vard. Mabetlerin hepsi de, deerli kitaplarla dolu ve kitaplklara sahipti. Turfan ehri yaknlarnda yaplan kazlarda, kitaplar ile birlikte ktphaneler de ele gemitir. llemi olan bu ehirler, artk terkedilmiti. Asrlarca yamur yamad ve rutubet olmad iin kitaplar, kumlar arasnda rmeden, zamanmza kadar gelebilmilerdir. 4. U y g u r l a r ve. m a d e n c i l i k

Uygurlar, en iyi demir ve elik iileri idiler: Ortaasya'da en iyi elik cevherleri, kuzeydeki Krgz Trklerinin blgesinden kard. Krgz lkelerinin gney - batsnda yaayan Gktrk boylan, bu elikleri ilerler ve silh yaparak satarlard. 8^ lh endstrisini ellerinde tutan bu soylu ve gl Trk boylar, M. S. 552 de Gktrk devletini kurarak, 300 ya yalan bir sre iinde yaayan, byk
1971 Birinci Basl F. 9

TRK KLTRNN GELME CALARI 130 TRK KLTRNN GELME CALARI

bir imparatorluk kurma baarmlard. Kl yapm ilerinde kullanlan bu iyi cins eliklere Trkler, "Kur" adn verirlerdi. am usulne gre ilenmi elikler in'e, Hindistan ile Hami ehirlerinden gelirdi. Hami, Uygurlarn doularndaki bir snr ehri idi. in elisi Vang Yen-t bu ehirden de gemi ve grdklerini yle anlatmt: "Hami ehrinde aalar zerinde yaayan, (fakat in'deki gibi insanlar tarafndan yetitirilmeyen) ipek bcekleri varan, tpek kozalar aalar zerinden toplanr ve bunlardan da ok gzel kumalar yaplrd. Bilhassa byk kuyruklu ve etleri lezzetli koyunlar, ok iyi cins deirmen talan ve bu talardan elde edilen elik cevherleri, bu ehrin saymaa deer nemli eylerindendi. Hami ile Turfan ehirleri arasnda byk bir l vard." Eli bu lden korku ile bahsediyor. Bu l sebebi ile, Uygurlarn Hami ehri ile olan ilgileri ve buraya gelen kltr tesirleri az olmutu. Cengiz-Han anda Mo-ollara seyahat eden inli eliler, Moollarn elik ilemesini bilmediklerini yazarlar. Mool generalleri ve ordular kendi kllarn Uygur-lara s m a r l a r l a r d . in'in batsndaki demir madenlerini de Uygurlarla Trk Tatarlar iletirlerdi. "Nisadr" iletmeleri e ticareti de, Uygurlarn elinde idi: Belkide Asya kt'asnm en nemli n a d r madenleri Uygurlarn elinde idi. inliler nadra, "Uygur tuzu" derlerdi. in'de de nadr madenleri vard. Fakat nemsiz ve kk idiler, nasya'daki en nemli nadr madenleri de, ran'-

daki Kerman ehri yaknlarnda idi. in'cedeki inadr sz de, Bat Trkistan'n yerli dillerinden gelmitir. Bir in ansiklopedisi Uygur madr madenlerini yle anlatyordu: "Bu madene T a t a r tuzu da denir. Onlarn memleketinin ortasnda, volkanik iki byk da vardr. Bu dalardan birisi Turfan yaknndadr. Turfan ovasn (dousundaki) Hoo ehrine, bu volkan dalarndan dolay, "Ate e h r i " ad da verilirdi. Be-Balg ehrindeki dier daa ise Ak-Da, derler. Her iki dan azndan da dumanlar ve alevler fkrr. Dalardaki bir maaraya yeil renkte bir su dolarak birikirdi. Hava ile karlanca da, hemen bir tuz haline girer ve nadr olurdu. Turfan'daki dadan ise bir duman stunu ykselirdi. Karanlk olunca da bu dumanlar, ateten bir direk haline gelirlerdi. Yaknlarnda uan kularn renkleri bu yzden kpkrmz olurdu. Bunun iin de bu daa, "Ate Datf* demilerdi... Kllerin bazlarm topladktan sonra getirip kazanlarda kaynatrlard. Bu yolla kardklar nadrlar, ekmek eklinde kalplayp, satarlard. Nadrlarn beyaz cinsi, en iyisidir. Bu cins nadrlar, madenler tarafndan iyi emirlet. iyice kurumas iin de bir soba zerinde strlar ve kurutulduktan sonra da, iyi saklanmas iin bir miktar zencefil katma ihmal etmezlerdi..." Uygurlarn elde ettikleri "Boraks" da Ciride aranan madenlerdendi: Ortaasya'nn balca boraks madenleri de, Uygur lkesi ite Dou Trkistan'daki Hotan ehrinde bulunuyordu. Bu iki blgenin in mparatoruna sk sk boraks hediye ettik-

132

TRK KLTRNN GELME ALARI

TRK KLTRNN GELME ALARI

leri grlr. Boraks madenlerinin en bykleri, bu ada ran'da iletilenlerdi. Eski Bat Trkistan ve ran'da boraksa, "furak" veya "burak" derlerdi. Trkler de Bat Trkistanla olan kltr balar dolaysiyle, bu madene"bwrcr" demilerdi. Ruslar ise bu madeni Trklerden renmiler ve ona yine, ayn ad vermilerdi. Anadolu ve Ortaasya Trklerinin boraks iin imdi kullandklar "teneker" veya "tenekr" sz ise, Hindistan'dan tran'a, Trkiye'ye ve buradan da Avrupa'ya gemi olan bir deyimdir. En iyi cins " B a k r Oksif* de, Uygur lJcesinde bulunurdu: inliler bakr oksid'e, "ye tuz" derlerdi, yle anlalyorki, inliler bu maden. Dou Trkistan'n nl ehirlerinden biri olan Kuca ile iran'dan elde ediyorlard. Uygur kentlerinden biri olan Karaar'da da, bu maden bulunuyordu. Karaar'llar bu madeni, sulardan topladklar talarn zerlerini, kazyarak elde ederlerdi. Uygurlar "Maden kmr kullanmasn da biliyorlard: inli eli yle diyordu: "Azndan alev ve dumanlar kan dan eteklerinde siyah talar ve kumlar bulunurdu. Uygurlar bu siyah talar alarak ocaklarnda yakarlard.'* Bu nemli belge de bize gsteriyor ki Uygurlar, maden kmr yakmasn biliyorlard. in elisi Vang Yen-t, Uygur diyarna niin gitmiti: Vang Yen-t'den bu kadar sz atktan sonra, biraz da onun seyahat sebebinden sz aalm: Bu inli, in mparatorunun resm bir elisi idi. 932 senesinden sonra in'in kuzeyinde Htay

devleti kurulunca, in iin byk bir tehlike tekil etmee balad. Bu tehlikeye kar 5n, yeni mttefikler arad. Htay devletini arkadan.vurmak iin de, Uygurlarla anlamak istedi. in, eliyi Uygurlara bu amala gndermiti. Fakat Uygurlar hem in'i ve hem de Htay devletim memnun etme yolunu daha doru buldular. 11. SARI UYGURLAR Sar Uygurlar, "Buda dini'nin ncleri'' oldu- lor: Uygurlarn bir blm, in ile Dou Trkistan arasndaki ticaret yolu zerinde bulunan Kansu'-ya gitmiler ve byk bir ehir olan Kan-Cov'da yeni bir devlet kurmulard. Bu Uygurlar, inlilerle karmamlar ve hal Trk fizyonomilerini muhafaza ede gelmilerdir. Buraya gelen Uygurlar ok zayf diler. in tarihleri bu durumu zellikle anlatyorlard. Eski gl Uygur prensleri kuvvetlerini kaybetmiler ve otoriteleri de, artk nazrlarn ve byk memurlarn ellerine gemiti. Sar Uygurlarn siyas faaliyetleri hemen hemen yok gibidir. Onlar yalnzca Kan-Cov ehrinin snrlar iinde kalmlard. Ayrca bu blge Budizm'in de en ok yaylm olduu bir yerdi. Budist'lerin en kymetli eserlerinin bulunduu "Bin B u d a" veya "DunHuang" Maaralar da, Sar Uygurlarn yaknlarnda idi. Bu sebeple, Uygurlarn eski dinleri Mani dini, burada daha ok yaayama-mt. Uygurlar burada yeniden Buda dinini kabul tmilerdi. Budist kitaplarnn San-Uygur Kaan'n "Gk Hkmdar'* diye anmalar ve ayrca, X. yz-

134

TRK KLTRNN GELME ALARI

TRK KLTRNN GELME ALARI

135

yln banda buradan in'e gelmi olan rahiplerin yeil cbbe giymi olmalar da, onlarn oktan Buda dinine girmi olduklarn gsteren belirtilerdi. nk yeil c b b e y i Budist rahipler giyinirlerdi. 1001 senesinde Htay devletine gelen Uygur elisi, hem bir Buda rahibi ve hem de bir tabipti. Esasen Htay devletinin kurucular, Uygurlarn inanlar ve dinleri hakknda byk bir ilgi duyuyorlard. 1066 da, Sar Uygurlarn komusu Tangut devletinin gnderdii bir eli bile, soyca Uygur olan bir Buda rahibi idi. Beraberinde Buda dinine ait baz kitaplar getirmi ve Htay saraynda, Budizm'i yaymak istemiti. IX. yzylda, San-Uygurlann siyas tarihi hakknda, hemen hemen hibir bilgimiz yok gibidir. Sar-Uygulartn etrafnda dier Trkler de ok idi: X. yzylda, in'de byk karldklar meydana gelmiti. Eskiden tek bir devletin hakimiyeti altnda bulunan in, bu ada arka arkaya kurulan "Be Devlef* tarafndan idare edilmee balanmt. Bu devletlerden birka Ortaasya'nm mehur ve sava Trk boylarndan biri olan a-to'lar tarafndan kurulmulard. X. yzyla ait, Hotan dilinden yazlm vesikalara gre, Sar Uygurlarn dolaylarnda pek ok Trk boylan vard. Bunlar arasnda Tli, Bayrku gibi Trk boylan ile, Sar Uygurlarn kuzey batsnda oturan Tatarlar, bunlar arasnda en nemli olanlard. Ticaret yollan zerinde oturan Sar-Uygurlar, in e iyi geinip, "Ticaret ve ilim"le u-rayorlardi: San Uygurlann inlilerle her zaman

iin dost geindiklerini; fakat kanmadklarm gryoruz. Orhun'daki Byk Uygur Kaan'lannn, in mparatorlarnn kzlar ile evlenmi olmalar, bu iki kavim arasnda bir akrabalk hissi ve samimi bir dostluk yaratmt. Bu dostlua ramen, X. yzyln banda Uygurlarn, Kansu'daki in ehirlerini yamalamaktan geri durmadklarm da gryoruz. 911 de San-Uygurlann, k olarak asker bir harekete getiklerini ve mehur B i n-B uda mabetlerinin bulunduu, Tun-Huang ehrini zaptettiklerini, in kaynaklanndan reniyoruz. Buras, bir kltr ehri idi. 923 senesinde San-Uygurlann, "JenMey Kaan" adl bir kaanlar vard. O da, kendileri iin byk bir tehlike tekil eden Tibetlilere kar, in'le bir anlama yapmt. inliler de snrlarn, Tibet akmlanna kar korumak iin, San-Uygurlann yardmna gveniyorlard. yle anlahyorki bu Uygurlar, batdan gelen mallan alyorlar ve kendi kervanlar e in'e gtryorlar ve bu suretle para kazanyorlard. Yalnzca bir ehirde devlet kurup, yaayan Uygurlann ha-yatlanm devam ettirebilmeleri ve siyas nemlerini imdiye kadar karmadan koruyabilmeleri, ite bu ticar bilgilerinden ileri geliyordu. 938 senesinde Sar-Uygurlara urayan bir inli seyyah neler grdf: inlerin, Dou Trkistan'daki Hotan ehri kralna gnderdikleri bir eli, 938 de SanUygurlara da urad. Eli onlan yle anlatyordu: "Sar-Uygurlarn Kaannn ordugh da, tpk Orhun'daki Uygurlarnki gibi, adrl bir kamp

136

TRK KLTRNN GELME ALARI

TRK KLTRNN GELME AGLAKI

137

4W idi. Atl konar ger yaantlar, henz daha deimemiti. ehrin gneyindeki dalar, Uygurlarn srlerine otlak vazifesini gryorlard. Bu dalarda, (Gktrk devletinde ok nemli bir rol oynam olan) ato Trklerinden, baz boylar da yayorlard.** Bu nemli kaynak bize gsteriyorki, Sar-Uygurlar, savalkta byk bir hret yapm olan -a-to Trklerinin yardmn onlarla beraber yasamak suretiyle elde etmi oluyorlard. Mani dininin tesiri ile, Uygurlarn savag kabiyetleri kaybolmutu. Fakat ilerinde yaayan bu Trk savalar, onlar senelerce Tibet ve in aknlarna kar korumasn bilmilerdi. Bugn elimizde bulunan, Uygur. Trkesi ve yazs ile yazlm en nemli kitaplar da, Sar-Uy-gurlarn lkesinde bulunmutu. Kubilay-Han zamannda btn in'i elinde tutan Mool-Trk mparatorluu ile, XV. yzylda btn Moolistan'a ve kuzeye, Buda dinini yayanlar da, yine Sar-Uygur rahipleri idiler. 12. UYGUR KLTRNN KALINTILARI Karahanllar Karahanl devleti, yerleik hayata geen Trk boylarnn meydana getirdii byk bir kltr devletidir : Trge devleti ile ilgili blmmzde gsterdiimiz gibi, Bat Gktrk devletini meydana ge-ren Ouz kitleleri batya kaydka, onlarn yerlerini Karluk'lar almlard. Dier Trk devletlerine nazaran kk bir ayrlk gsteren Karahanllarn, iki tane bakentleri vard. Kuzeydeki bakent Is-

Gl'n batsnda bulunan Balasagun ehri idi. Gneydeki ise, bugnk Kagar'da kurulmutu. Orta-asya Trk kltr tarihi bakmndan bizim iin kuzeydeki bakent yani Balasagun ehri daha nemli idi. VIII. yzyln banda, daha henz San Trge devleti zamannda bile, bu blge ehirlerinin Trkler tarafndan iskn edildiklerini grmtk. Doudan gelen Karluklar, Trge devletinin yerini aldlar ve bu blgede yeni bir devlet kurdular. u da Trk tarihinin ok ilgi ekici olaylarndan birisidir: Yeni bir devlet kuran Karluklar naslsa bu devletlerine de Trge devleti adn vermilerdi. Her halde Trge devletini meydana getiren Trk halklarnn hepsi de batya gmemilerdi. Ayrca, Trk boylarnn en asilleri tarafndan kurulan San Trge devletinin, Kartuklarn zihinlerinden silinmeyen byk bir hatras da olmal idi. Karluklar Trgelere nazaran, daha az meden ve daha d* zensiz idiler. Geri Karluklar Trk kavimleri iinde, en sava olanlar arasnda yer alrlard. Fakat Trgeler Bat Gktrk devletini kurmu ve gelitirmi Trklerdi. yle anlalyor ki Karluklar, Tr-gelerden ok eyler renmiler ve onlarn yardm ile de, ehir hayatna snmlard. Artk X. yzyln ikinci yarsnda, Kartuklann oturduklan birok ehirlerin adlarn, slm kaynaklannda bulabiliyoruz. Karluklar, doulanndaki Uygurlardan da ok ey renmi olmal idiler: 840 senesinden sonra Turfan blgesinde kurulan L Uygur devleti, kltr ve medeniyet bakmndan dier Trkleri, glge-

138

TRK KLTRNN GEI5ME ALARI TRK KLTRNN GELME CALARI

de brakacak kadar byk bir gelimeye ulamt. Batdaki snrlar Is-GTe kadar uzanyor ve Karluklarn da, dou komular oluyorlard. Karluklar, henz daha yeni olarak, gebe hayatndan ehre inmilerdi. Bu sebeple ehir hayat ile uyuamayan birok inanlarn ve gnlk yaantlarn, henz daha brakamamlard. Uygurlar ise, Trk dilini gelitirmi, trl ynlerde Karluklara nclk edebilecek bir duruma gelmilerdi. te Karahanl devletinin dil ve yazsnn Uygur biiminde doup gelimesi, ancak ve ancak byle b* Uygur tesirine balanabilirdi. X. yzyln ikinci yarsndaki balca Karluk ehirleri arasnda Mirki, Kulan, Ten-Bulak, Tu&Gl gibi nemli yerleme yerleri zikredilmektedir. Bu ada Apara ehri de bir nem tayordu. Apara, Gktrklerin nemli ehirlerinden birisi olduu kadar, adn da yine Gktrk unvanlarndan biri olan Ibara'an alyordu. Korluklar, batdan slmiyetin tesirlerini de almaa baladlar: Kartuklarn bat snr saylan Tala ehri geni miktarda ticaret kolonilerinin yaad bir ehirdi. Birok yollar burada birleiyorlar ve nasya'dan gelen mslman kervanlar ile tccarlar da, bu ehirde yayorlard. Burana Mescidi, Babac-Hatun ve AyeBibi Trbesi, Islmi tesirlerle meydana gelmi, bu blgenin en eski Trk eserlerindendirler. Taraz ehri Ortaasya'da slmiyetin bir srama tahtas gibi idi. Karluklar. hal amanizme inanyorlar ve eski inanlarm devam ettiriyorlard. Uygurlar ise, oktan Buda dinine inanmlard. te bu iki tesir altnda kalan Trkler,

13

yava yava blnmeye ve ikili bir kltr meydana getirmee baladlar. ehirlere yerleen Karluklar Uygurlarn tesiri altnda Buda dinine inanmaa balamlard. Batya gzlerini evirenler ise, mslmanln tesirleri, altnda yava yava yumuamaa doru gitmilerdi. Karluklar Trkleri ne kadar Budist veya slmiyetin tesirleri altnda olurlarsa olsunlar, kendi inanlarn ve eski san'at slplarn da bir trl brakamamlard. Islmiyette hayvan ve insan resmi yapmak yasakt. Fakat X. yzyl Karluk eserlerinde, bol bol hayvan ve insan resimlerine rastlyabiliyoruz. Ama bunlarn yannda slmiyetin geometrik sslerinin de yava yava yer almaa baladn, elimize geen eserlerden ak olarak anlyabiliyoruz. Bu suretle eski Trk inanlar, bir yandan Islmiyete ve Budizme kar koymak isterlerken, onlar da tesirlerim Kartuklarn ilerine yaymaktan geri kalmyorlard. Bu devre Trk sanatnn ok nemli bir adr. Eski Trkler, hayvan ve insan figrlerinin yannda, tabiatn unsurlarna da byk bir nem veriyorlar ve eserlerinde bol bol bitki motifleri kullanyorlard. Bu bitki motiflerinin ou da, in tesirleri altnda kalm ssleme dzenleri idi. Geri slp, in tesirinde idi. Fakat bu eserlerde kullanlan bitkiler ise, Ortaasya'da bulunan ve Trklerin ok sevdikleri bitki trleri idiler. slm sanatnn geometrik motiflerini seveme-yen Trkler, onlarn yerine bitki ssleri koyuyorlard: Yukarda da sylediimiz gibi, bitki ve iek motifleri in sanatnn en nemli zelliklerinden biri

140

TRK KLTRNN GELME ALARI

TRK KLTRNN GELME ALARI

141<

idi. Fakat sa'dan ok nceki calardan beri Ortaasya sanatnn her ynnde bitki ve iek, hayvanlardan sonra ikinci derecede yer almt. in'de bitki ve iekler ok sJplandrlm ve deta gerek zelliklerini kaybetmilerdi. Fakat Ortaasya'da tabiat, olduu gibi kabul ediliyordu. Bitki ve hayvan tabiat zerinde nasl grlyorsa, aynen yle yaplyordu. Elbetteki bunun bir sanat yn vard. slplandrlyor ve bitkilere bir ruh veriliyordu. Fakat tabiatn aslndan ayrlmak, bir trl Ortaasyal valyelerin hislerine uygun gelmiyordu: Elbetteki tslmiyetin byk tesirleri altnda birok Trk kitleleri, bu dini kabul etmek zorunda kalacaklard. Nitekim de yle olmutu. Fakat Trkler hibir zaman, tslmiyeti aynen alamamlar ve onu ancak kendi hislerinde yourarak, kendilerine benzetmilerdi. Nitekim Rarahanl devletinde tslmiyetle ilgi olarak yazlan kitaplar da, tamam e eski fkh kitaplarna uyulmam ve tslm dini realist bir grle aklanmt. Trkler tslmiyete girmee hazrlanyorlard. Artk eski insan figrleri realistliin kaybetmi ve slplandmlmaya doru gidiyordu. Geri bunlar da birer insan ve hayvan resimleri idiler. Fakat o kadar ok slptandrlmlard ki, artk bunlarn tslmiyetle atacak bir yerleri kalmamt. Ayrca yepyeni bir Trk ssleme dzeni meydana geliyordu. Bu istek, sonradan Osmanllarn "Hta" dedikleri motiflerin domasna yol aacaktr. Btn bunlara ramen, tslmiyete zarar olmayan en eski Gktrk motiflerini be, Karahanl ann ilk eserlerinde grmek mmkndr.

Karahanl devleti Kartuklarn meydana getirdii byk bir ehir kltr zerine kurulmutur Trge devletinin bakenti Tokmak ehrinin bulunduu u vadisi, her a in ekonomi bakmndan ok nemli bir yer tutmutur. Tanr dalarnn yksek ve karl tepelerinden inen birok su kollar, kuzeydeki ovalar iinde dalm ve insanlarn yaamas iin msait blgeler meydana getirmilerdi. ok iyi ziraat yaplabilen bu ehirler, imdi de eski nemlerini kaybetmemilerdir. Bu suyun kollar, kuzeye doru indikten sonra, birleerek u nehrini meydana getiriyorlard. u nehri, bozkrlar iinde bir mddet aktktan sonra llerde kaybolup gidiyor; fakat gerisinde mnbit vadiler brakyordu. te Karluklarn geliinden sonra, bu aylarn hemen hemen herbiri erinde bir ehir kurulmu ve bu ehirler de birok kalelerle donatlmt. Geri bunlardan birou daha nceki Gktrk devletinde de yaamakta idiler. Fakat Karluk anda bu yerleme yerlerinin saylar sratle artm ve meydana gelen yeni kltr enisi ile de, kendilerini dierlerinden ayrmlard. Karluk ehirleri yalnzca u nehri kylarnda kalmam; douda, Tann dalar ve batda da Tala nehri kylarnda yaylmt. Artk bu blgelerde yeni bir mimari tarz da douyordu. Bu tarzda hem tslmiyetin yeni tesirleri ve hem de Ortaasya ehirlerinin asrlardan beri gelimi olarak yaayan slp ve motifleri devam ediyor* du. Karluk Trklerinin realizmi de artk ak olarak grlyordu. Bu eserler ne iran'n, ne tslmiyetin ve ne de Eski Gktrk ann binalar idiler.

142

TRK KLTRNN GELME ALARI

TRK KLTRNN GELME ALARI

143

Bunlar yepyeni bir slbun ve inann nclerinden baka birey deildiler. Bunun iindir ki, Anadolu'daki Trk eserlerini incelerken ne Arap, ne ran ve ne de dier kltr blgelerinin eserlerine bakalm. Bunlarn elerini, Arap ve ran leminde bulamayz. Anadolu Trk mir mari8i Ortaasya'da meydana gelmi, gelimi ve ondan sonra Anadolu'ya gemitir. Elbetteki Bat Trkistan'n eski sanatndan ok eyler almt. Bat Trkistan da, komusu ran' gremez, duyamaz olamazd. Bat Trkistan'da, ran mimarlk tesirleri elbette grlecekti. Fakat Bat Trkistan, hibir zaman ran'n bir paras olmamt. Oras her zaman iin, Ortaasya'ran bir blgesi olmu ve en yakn balarm da yine Ortaasya ile kurmutu. Karahanl devletini kuranlar da ehirli idiler: 850 senesine yakn alarda ad geen Bilge Minur Hakan'n, ehirde oturup oturmadm iyice bilmiyoruz. Fakat Samanoullar hkmdar ile,. Isficb ehrinde savamt. sficb ehri de, eski Trk tarihi bakmndan byk bir nem tayordu. Trge devleti yklnca, Takent ve Fergana'da Trk prenslikleri kurulmulard. Bu sebeple Gktrk boylarna, gney yolu kapanmt. Fakat yle anlalyor ki sficb yolu, Gktrklerin soylu On-Boylarna daima ak kalm ve buralara gelip yerleebilmilerdi. Yine Karahanllarn eski hanlarndan Bura Hakan da Kara-ehir'de otururdu. 897-907 seneleri arasnda Saman Hkmdar, Karahanhlardan Oul-cak-Kadtr Hakan'a, kam ve Kagar'a gitmi-

ti. nk bu Trk hakan, bu srada Kagar'da oturuyordu. Bu adaki Bat Trkistan mimarisinden, pek fazla birey kalmamtr. nk Samanoullar devleti daha ok ran mimarsinin tesirleri altnda kalm ve binalarn aatan yapmlard. Halbuki Karahanl devletinde yeni bir mimari tarz douyor ve ta binalara nem veriliyordu. Karahan-lar iin ehir hayat byk bir deer tayordu. Bu zamana kadar Mslman tarihileri ehirlerin tarihlerini yazmaya nem vermez iken, Karahanl anda seri halinde ehirlerin tarihi yaahyordu. ehre nem vermek, elbetteki onun tarihini yazdrma da gerektiriyordu. Karahanl anda, doudaki Uygurlarn Budist kltr de devam edegelmiti. Is-Gl'n dousundaki Slmi ehri, bu Budist kltrn bat snrm meydana getiriyordu.

TRK KLTRNN GELME ALARJ

145

IV.
KUZEY VE AVRUPA TRKLER
A. KUZEY TRKLER 3L K r g z l a r Ktrgtz Trkleri Gney Sibirya'nn meden ve mva bir halkt idiler: Sibirya'y gneyden kuzeye doru batan baa kesen byk bir Yenisey neferi vardr. Bu nehir, kaynaklarn Altay dalarnn kuzeyinden alr. Bu dalardan kan iki kk rmak gneyde birleerek, Yenisey nehrini meydana getirirler. Bu her iki rmak da Trk tarih ve kltrnde ok byk bir yer almlardr. Bu rmaklarn doudan akanna Byk Kem, gney batdan gelenine de Kk Kem ad verilir. Geri en byk Trk yaztlar Orhun nehri ki-ylarnda btdunmustur. Fakat bu yaztlar etrafnda Trke yazlm, dier kk Gktrk yaztlarna ok rastlamann imkn yoktur. Orhun blgesinde birka kk yazt bulunmutur. Fakat bunlarn says pek azdr Halbuki Kem nehri kylar, bykl kkl birok Gktrk yaztlaryle doludur. El-beteki Gktrk yaztlarnn da bir balang ve bir gerae noktas vard. Orhun kylarndaki Trk ya-an, gelimi bir alfabe e ilenmi bir de sahip

idiler. Fakat Kem blgesinde bu alfabelerin gelimemi; hatta henz daha bir damga eklinde olanlarna bile rastlamaktayz. Bu ilkel Trk yaztlar, bize ok nemli bir gerei hatrlatyorlar, yle anlalyor ki Orhun nehri k y l a r , eski Trk a l f a b e s i n i n b a l a d ve g e l i t i i bir b l g e d e i l d i . Burasnn bakent olmas nedeniyle, baka yerde gelimi olan Trk alfabesiyle yazlar yazlm ve oraya hatra olarak dikilmiti. Ktrgtzlartn blgesi Trk alfabesinin icad eddii ve gelitii bir yerdi: Bu durum karsnda bizim hatrmza baka nemli sorular da geliyor: Acaba " T r k l e r i n ana v a t a n ", Krgzlarn yaad Kem rma blgeleri mi idiler? kaynaklar, ' T r k l e r i n m e n e i n - d e n" sz aarken, balca iki blge gsterirler: Bu kaynaklara gre Trkler, esas itibariyle Tanr dalar ile Altay dalar arasnda meydana gelmi ve gelimilerdi. Fakat ayn nTfcaynaklar bunlar anlattktan sonra, ilk Trk atalarna dnerler ve Krgzlarn, Trklerin bir kardei olduunu da ilve ederler. in tarihlerinin byle konumalar da bizim iin nemli bir belgedir. En tyi elikler her zaman iin Ktrgtz lkesinden gelirdi: elik ileyen Hint, Arap ve ran ustalar, srarla Krgz eliklerini ararlar ve onlar dierlerinden stn tutarlard. Bunun sonucu olarak Krgz lkesi ile nasya arasnda, nemli bir ticaret yolu meydana gelmiti. Krgzlar eliin yann1971 Birinci Basl F. 10

TRK KLTRNN GELME ALASI TCKK. KClrtftNCN GELME ALASI

147

da, trl deerli krkleri ihra etmeyi de, ihmal etta&timl, Sibirya'dan topladklar krkleri bu yolla, zengin nasya memleketlerine gnderir ve karglnda; mal alrlard. Hatta VHL ve X. asrda Karluk Trkleri. Krgzlarn bu ticaret yolunu tehdit etmiler ve kervanlarn soymaa balamlard. Bunun sonucu olarak Krgzlar, gneye doru yol boyunca savalar gndermi ve kervanlarn emniyetini korumak istemilerdi. Sonradan Tanr dalarnda da ok miktarda grlen Krgzlarn, bu yolla gneye indikleri, ok muhtemel grlebilir. 2. K p a k l a r Kpakker, "Kuzey Trkleri" nden idiler: Kuzeybat Sibirya'da rtig nehri ile Ural nehri arasnda yaayan Trk halklarna Trkler, genel olarak teK%pak*' aduu kullanmlard. XI. yzylda Avrupa'ya ge! bu Trkler, Balkanlarda ve dier yerlerde ok iddetli savalar yaparak adlarn duyurmular; Avrupallar tarafndan da Kuman ad ile anlmlard. Biz bu kitabmzda Kpaklar Kuzey Trklerinde asydk ve bu ad altnda inceledik. Kuzey Trklerinin en gl kolu hi phe yok ki, Krgz Trkleri idiler. Fakat Kpaklar da zaman zaman onlardan geri kalmyorlard. Kpak Trklerinin batdaki tesirtert, ozeilike Volgann kuzey ksmlarndan olagelmi ve etkilerini genileterek, Gney Rusya'ya da yaylmt. Herhalde Bulgarlar ve Macarlar bategjta Trk tesirlerini, en ok Kpaklardan almlard. Nitekim VI. yzylda Bulgarlarla Macarlar bu blgelerden kovan Sabr Trklerinin de, kk itibari ile Kpaklardan geldikleri dnlmektedir.

Bulgar ve Macarlar* meydana getirenler, herhalde Bat Kpakllar idiler: Yukarda da sylediimiz gibi, genel olarak Kpak ad ile anlan Kuzey Trkleri, bugnk Kazan blgesine ve hatta Orta Rusya'ya kadar yaylyorlard. Tabii olarak bu kadar geni bir sahada, d ve kltr birliinin salanmas mmkn olamazd. Biraz da Ural dalar gibi tabi engellerle, Kpak lkesinden ayrlan Yukar Volga kylar, kendiliinden bir vatan tek ediyor ve yine kendine gre yeni bir dil ve kltr meydana getiriyordu. Bunun iindir ki, Bulgar Trkleri, geni blgeler iinde yaylan Ortaasya Trklerinden ayrmak istemeyenler olmu ve bu fikirlerinde haki grlmlerdir. Biz de kitabmzda, Gney Rusya Trkleri diye, ayr bir Trk kitlesi eklinde bir ayrma yapmadk. Bilkis bunlar, Ortaasyadaki geni Trk leminin bir bat ucu gibi grdk. Bu konularla ilgili dncelerimizi de, hep bu k noktasna gre dzenledik. Trk Mitolojisine gre Kpaklar, Ouz-Han'm bir evltl ider: Mitoloji bir tarih belgesi deildir. Fakat milletlerin komular hakkndaki fikir ve dnceleri aydnlatmalar bakmndan, bir tarihi iin byk bir nem tarlar. Ouz Trkleri, Kpak Trklerini kenderinden saymamlard, Ama, Ouz-Han destanna gre Kpak'n babas, OuzHanda onu evltlk olarak alm ve yetitir-Bey, annesinden bir aa kovuunda domu ve OuzHan'da onu evltlk olarak alm ve yetitirmiti. Sonradan kuzey blgelerini idare etmek iin OuzHan, Kpak' gndermi ve yine Trk efsa-

TRK KCITORNN GE5ME AtAKl

TRK KLTRNN GELME ALARI

149

nmtae gre bu blgeler, Kpak'n soylarndan meydana gelmi olan Kpak Trkleri ile dolmutu. Kpak, Oguz-Hann gzde br beyi ve kendine yakn bir komutan idi. Bundan da anlalyor ki Ouz Trkleri, Kpakiar da garipsemiyorlar ve bir Trk kavmi oiarak kabul ediyorlard. Esasen Kpaklarla Ouziar arasnda byk ller ve ok uzun yollar vardt. Bunun iin de, Kpaklar bir Ouz boyu gibi gzlemelerdi Ama Ouzlar onlar yine kendilerinden ayr grmemiler ve Ouz-Han'n bir kuzey bekisi gflri tasavvur etmilerdi. Buna ramen Ouz Trkler^ Gney Rusya'daki Trkleri, kendilerinden ayrmlard. Mesel Bafctrt'lann Bir "Kpak Trk" gibi grlmemesi, bunun en ak bir belirtisidir. Bugn eteaizde bulunan Ouz destanlarnn o-fu, X. yzyla, aittir. Bu sebeple byle bir ayrl, meydana getirmi olabilirlerdi. Fakat daha eski alarda, Kpaklarla Bakrt ve Bulgarlarn akraba olmalar tabi grlebilirdi. Kuman Trkleri, Hazar devletinin bir n&fi mirmna konmu gibi idiler: Avrupa tarihlerince Kpaklara Kuman ad verildiini, daha nce sylemitik. Bu sebepte Avrupa tarihlerinin sz at Avrupa fCspaklanna. Kuman demeyi daha doru bul<fefe. X >*zyln sonunda Hazar devleti yklnca, bu blgeleri bo ve mdafaasz bulan Kuzey Asya Trkleri, yava yava Gney Rusya'ya szmaa baladlar. Bu Trklerin, Kpaklann batdaki kollar olduklar* hususunda hibir phe yoktur. Gney Rusya'daki Hazar blgelerini ele geiren Kpak veya Kumanlar, buralara yerletikten sonra, kendi ehir-

ierini deta bir kltr ve ticaret merkezi haline sokmaa baladlar. Volga nehri zerindeki S a k s n adl ehir, onlarn bir bakenti gibi idi. Bilindii zere Rusya'daki nemli ticaret yollan Volga zerinden Hazar denizi e Gney blgelerine gidiyorlard. Volga nehrinin kuzeyindeki Kazan blgesi ve Bulgar ehri ise Trklerin elinde bulunuyordu. Bu duruma gre, Volga'mn kuzey ve gney ular, deta Bulgarlarla Kumanlar arasnda paylalm gibi idi. Sudak adl Kuman ehri de nemli ticaret ehirlerinden biridir. Bu ehirden de, Bizans ve yakn douya giden, ticaret kervanlar dzenleniyordu. Kpak veya Kuman kltrnn yayld sahalar ok geni idi: Az nce, Kpak kltrnn Altay dalarndan, Ural nehrine kadar uzadn sylemitik. Buras, Kpaklann dou blgeleri idi. 'Gney Rusya'da, Kuman ad e dalan Kpak "Trklerinin de yayld blgeler de, bundan daha az deildi.

B. BATI VE GNEY RUSYA TRKLER .


Gney Rusya Trkleri, eski Ortaasya Trklnn bir bat kolu idi: Gney Rusya'da, bilhassa V. asrdan itibaren, Trk kavimlerinin varlndan kesin olarak haberimiz vardr. Bundan nceki alar hakkndaki kaynaklarn maalesef karardk olmalar sebebi Ue fazla bilgimiz yoktur. Bir gerek varsa, M. S. L yzydan itibaren, artk Ortaasya Trklerinin, bu tlgeyi sktrmaya baladklar ve oradaki Cermen kavimlerini batya doru ittikleridir. Bu da, Ortaas-

TC.RK KTRNCN GKM1 ALARI TRC KLTRNN GELME ALARI Igl

ya'da Huniarn kiye blnmesi ve bir ksm Hunlarm, batya doru g etme isteklerinden ileri geliyordu. Huniarn, batya g istekleri, in kaynaklarndan ak olarak renebiliyoruz. Atki'ntn Bun devletinden sonra, Gney Rusya faiMmim. Trklemee balad: Huniarn Gney Rusya'ya geliten ve oradaki Cermenleri batya tileri, bundan dolay da, Avrupa'da byk kavimler gsterinin meydana gelileri, her tarih kitabnda bulunan geeklerdir. nemli bir nokta varsa, o da, Gney Rusya'da Cermen nfusunun eskiye nazaran, daha azalm oluu idi. Tabi olarak, bu sralarda Sstovlar, kuzey blgelerinde yayorlar, tekiltsz ve tptdai bir hayat geiriyorlard. M. S. 450 de, Orta Avrupa'da kurulan Atilla'nn Hn devleti ykldkta nra, Hunlar Avrupa iinde abucak erimi ve kaybolmulard. Fakat onlarn pelerinden gelen w Buaiaro temelini tekil eden kavimler, Gney Rusya'da yeniden tarih sahnesine km ve Bizans kaynaklarnda grlmee balamlard. Eski Gney Rusya Trkleri Trkenin ayr bir tehmm ktmutyorlard: Ortaasya pk bir kazan gibidir. Bu blgede kavimler kaynar, karr ve aralarnda pek az bir fark meydana gelirdi. Gney Rusya se, rtaasya'ya nazaran yanda kalyor ve ayr bir blge gibi grnyordu. Geri, g ve ticaret yollan, Gney Rusya e Ortaasya'y birbirlerine balamlard. Fakat ne de olsa, aralarnda geni ller ve uzun yollar vard. Bu sebeple, burada oturan Trklerin trkesinde, z trkeye nazaran, ba-

a ayrlklar gryoruz. Gney Rusya'daki Trklerin ouna Ogur derlerdi. Bu addan, baka adlar da tremi, On-Ogur, Kutrigur, aragur gibi birok yeni ve akraba kavimler de grlmee balamt. Ogur ad her halde Trkedekt Ouzdan baka birey dedi. nk Gney Rusya Trkleri "z" harfini, szlerin sonlarnda ur" ye eviriyorlar ve yle sylyorlard. Nitekim Ortaasya Trkesinde-ki kz kelimesi de onlarda kr ekline girmiti. Bugn bile bu Trk azm konuan Rusya'l Trkler hal yaamaktadrlar. Mesel uva Trkleri, bu eski Trk aznn, en eski temsilcileri idiler. Herhalde uvalar, ok eski alarda, bugnknden ok daha maden idiler. Fakat sonradan, gleri ve saylar tkenmi ve zamanla azalm olarak, bugne kadar gelmilerdi. uvalar genel olarak, bugnk Kazan ehrinin, gney - bat blgelerinde oturuyorlard. Dou snrlar da, bugnk Bakrt lkesine kadar uzanyordu. Btn bu sebeplerden dolay, zellikle Macar bilginleri, uvalara byk bir nem vermiler ve onlar, kendilerinin atalar olarak kabul etmilerdi. Hatta daha ileri giden Macar bilginleri bunlar, "Bat TrklerV* ad e adlandrmlar ve Ortaasyal Trklerden, ayrmlard. Gney Rusya Trkleri arasnda, Ouz Trkesini de konuanlar yok deildi: Bulgar Trklerinin konutuklar Trke, eski uva Trkesine ok yaknd. Bunun yannda Bulgarlarn dilinde, Ouz Trkesinden alnm pek ok kltr sz ve gramer kurallar da grlyordu. Hazarlar ise, hemen hemen tamam e, Ouz trkesine yakm bir

152

TRK KLTRNN GELME ALAR

TRK KLTRNN GELME ALARI

153

trke konuuyorlard. Bu da bize gsteriyor ki, Macar bilginlerinin Gney Rusya Trklerini, "Bat Trkleri" ad ile Ortaasya Trklnden ayrma abalar, doru olmasa gerekti. Dil, din ve san'at, birbirlerinden ayrlmayan, sosyal zelliklerdir. Nas dilde, Ortaasya ve Ouz tesirlerini gryor isek, toplumsal bayatta ve sanat eserlerinde de, bunlar grmemiz tabii saylmaldr, dncesindeyiz. Zaten imdiye kadar yaplan incelemeler de, bu dnceyi destekleyen sonulara varmaktan baka birey yaponamlardr. tte yukardaki gereklerden hareket ederek, Gney Rusya vdaki Trk kltrn, daha ak olarak belirtebilir ve trl alarm gsterebiliriz. Gney Rusya Trkleri, eibetteki oturduklar vatanlarnn, eski !kltrierinden ok ey almlard. Fakat Ortaasya unlan, hibir zaman rahat brakmam, daima kemdi tesiri altnda tutmutu. Tabi olarak bunun yannda, Gney Rusya Trklerinin arzu ve istekleri de, nemli bir sol oynuyordu. Yalnz Ortaasyahlann de: Gney Rusya'n Trklerin de, Ortaasya'ya yafemiamak iin bir eilimleri vard. Bu sebeple, aadaki blmmzde Bulgar, Hazar, Macar v.t. gibi Trk kltrlerini, hep bir arada ncelemei faydal grdk. rtoaayay Gney Rusya'ya balayan balca iki yol narat.* Ortaasya'dan Gney Rusya'ya gelen en nemli yol, hi phe yok M, Tanr dalar, Aral gl zerinden, Hazar denizinin kuzeyine gelen yol dLBtB byk kavimler g ve ticaret kervanlar. Gney Rusya'y hep bu yoldan ziyaret ediyor-

lard. Byk Trk mparatorluklar ile zengin ziraat ve ticaret blgeleri de, hep Ortaasya'nn bu blgesinin iinde yaylmlard. Gney Rusya'nn ehresini deitiren sava Trk kavimleri de, elbette ki bu yoldan geleceklerdi. kinci yol ise, kuzey yoludur. Tanr dalar e Gney Rusya'y birbirlerinden, geni ller ayryordu. Bu sebeple Gney Rusya'ya gelen Trkler, ancak bu lleri geebilecek gte olan Trkler-di. Kuzey yolunda ise, engebeler yoktu. Volga nehrinden, ta Baykal glne kadar uzanan blge, tabi br yol manzaras gsteriyordu. Kuzey - ba Sibirya, douda Krgzlar ve batda Ural nehri arasnda uzanan bu blge deta bir anak gibiydi. Geri Krgzlar, her zaman iin gl bir kavim olarak yaamlard. Fakat Gney Rusya'ya ok uzak idiler. Krgzlarn batsnda ise, Kimek ve Kpak gibi Trk kabileleri, ta Ural nehrine kadar uzamlard. Bunlar, yzbinleri ve milyonlar aan, at srlerine sahip ve sadece at yetitiren, gl Trk kavimleri idiler. Etraflarnda dmanlar az okluundan, tarihte bir sava hareketi yapmak gibi, bir zahmete de katlanmamlard. Esasen ok geni blgelerde yalnz bana yaayan bu Trklerin, batya gmeye veya batdaki komularm zorlamaa da ihtiyalar yoktu. Eibetteki Ortaasya ve Gney Rusya tarihinde, bu kuzey yolu da ok nemlidir. Fakat sonu itibariyle onlarn Gney Rusya tarihindeki tesirleri, Tanr dalarndan gelen valye ve soylu Trklere nazaran daha az olmutu.

IS*

TRK KLTRNN GELME ALARI

- TRK KLTRNN GELME ALARI

155

1. Volga B u l g a r l a r Bulgarlarn ilk yerleri: Gney Rusya'nn, tam manas ile ne zaman Trkletiinii iyice bilmiyoruz. Bir gerek varsa, Hunlartn geliinden nce, bu blgelerde gl Cermen kitlelerinin bulunuu idi. Huann Ortaasya'dan gney Rusya'ya gemesi ile, dier yerlerde olduu gibi burada da, bir kavimler hareketinin meydana geldii bir gerekti. M. . 41 senesinde, Gney Hun devleti tarafndan malp edilen Kuzey Hunlar, Tanr dalarnn bat eleklerine ve Bat Trkistana gelerek, bir asr kalm ve burada, kuvvetli izler brakarak, batya kaymlard, yle anlalyor ki bu kay srasnda, Cermen kitlelerini de batya doru itmi ve kendilerine yakn olan kabileleri organize ederek, yeni bir akraba kitle meydana getirmilerdi. Hunlar'la Cermenler, Avrupaya gittikten sonra, Ortaasya'dan gelen aknlar durmam olacak ki, bu eski akrabalar, zaman zaman takviye edilmi ve Gney Rusya'da yeni bir kavimler ehresi ortaya kmt. Esas Bulgar kitleleri, VH. yzyln ikinci yarsna doru, Kafkasyamn kuzey batsnda, olduka kuvvetli bir birlik meydana getirmilerdi. Fakat az sonra Hazar devleti kurulur ve bu yeni devlet, onlar sktrarak ikiye bler. Bu suretle de, dnya tarihinde byk bir yol oynayan, iki Bulgar kitlesi meydana gelmi olur. Bunlardan bir ksm, batya doru kayarak Tuna kylarna iner ve az sonrada, Bulgaristana yerleerek, Tuna Bulgarlarn meydana getirirler. Dier ksm ise* Hazarlarn basks altnda kuzeye doru

ger ve Kazan blgesine kadar karak, orada yerleirler. Bulgarlarn Kazan Blgesine Yerleileri: Gl ve zinde Bulgar kitlelerinin kuzeyde, ta Kazan'a kadar gidileri ve orada yerleileri, Trk tarihi bakmndan byk bir anlam ve nem tar. Geri daha nceleri bu blgeler, uzak da olsa, yine Trklere akraba kavimler tarafndan tutuluyorlard. Fakat bunlar daha ziyade, Fin ve Ugor kavimlerinin kollar ve blmleri idiler. Halbuki, gneyden kuzeye doru kan Bulgarlar, eski Trk zelliklerini kendilerinde tayan Trk kavimleri idiler. Bu adan sonra artk buralar, Bulgarlarn gc sayesinde Trklemeye balar ve Trkln snrlar, kuzeye doru uzam olur. Bulgarlarn, Kazan blgesinde yerleip ve gelimeleri, kolay olmamt. Bu blgelerin eski halklar, onlara kar gelmi ve Bulgarlar da, onlara kar iddetli bir mcadeleye girme zorunda kalmlard. Bulgarlar, Kazan blgesine gelirken, eski yurtlarndan da ok eyler getirmilerdi. Kllar, ss plkalar ve' asma kpeler, gneydeki eski Bulgar kltrnn hatralar halinde yaam ve kuzey blgelerinde yaylmlard. Macarlar, Bulgarlarn eski komular idiler. Bu sebeple, Kazan blgesinde yeniden doan Bulgar kltr, deta Macar sanatnn bir kolu gibi gelimeye balamt. Elbetteki Bulgarlar, kuzey-bat Kafkasya'da otururken yerli Kaskas kltrnden olduu kadar, Bizans san'atndan da ok eyler almlard. Bunlarn hepsi, yalnz Kazanda grlmekle kalmamlar, Oka ve Kama nehirleri yolu

|g$

TRK. KCiTBNN GELME ALARI

TRK KLTRNN GELME ALARI

JgJ

le de, Rusya'nn ilerine ve Sibirya'nn tundralarna kadar yaylmlard. Bu suretle de, kuzey blgelerinde yeni Mr kltrn yeerdii grlmt. Bu yeni Bulgar medeniyetinin btn zelliklerine ramen, zamanla bir yandan Fin ve dier yandan da Cermen san'atiart, onlar rahat brakmamlard. Bilindii zere Kazan ehri, yava akan ve gemilerin ileyebilecei byk rmaklarn birletikleri br noktadadr Bu sebeple, Volga Bulgarlar dediimiz, bu Kazan Bulgarlarnn kltrlerini snrlarken, nehir yollarnn nemi bykt. Kuzeyde, Bulgar kltr, Zagrebinsko'ye adl yere kadar uzanyordu. Bu blgeden sonra, artk ut adl geri kavimlerin kltrleri balyordu. Kazan'dan, kuzey-douya doru uzanan Kama nehrinin kylan ise, Bulgar kltrn bat Sibirya'nn en i ksmlarna kadar gtryordu. Bulgarlara, Oka nehri yolu ile, pek ok da fin ve iskandinav tesirleri gelmiti. Kazan Bulgarla-onn gneyinde, kuvvetli br devlet olan Hazar devleti bulunuyordu. Bu sebeple, Kazan blgesine en kuvvetli tesirleri yapan Hazarlar ile, Bulgarlarn kltr snrlar, deta birbirlerine karm gibi idi. Eski Bugar ehri: Kazan Bulgarlarnn baehri, Bulgar adm tayordu. Bugnk Kazan yaknnda bulunan Bulgar ehri harabeleri, her an hatralarm tayan, birok kltr katlarndan meydana gelmitir. Yukarda da sylediimiz gibi, nemli ticaret yollar arasnda bulunan Bulgar ehrinde en fazla gelien ey, ticaret olmu ve bu ehir, deta o devrin en nemli bir ticaret merkezi haline gelmiti Volga nehri yolu ile gelen btn mallar,

Bulgar ehrinden etrafa yaylyor ve kuzeyden gelen en deerli krkler de, yine Bulgarlarn eli ile, gneye satlm oluyordu. 2. Tuna B u l g a r l a r IV. asrn ortasnda Atilla devleti, Orta Avrupa'da Cermen ve islav kitleleri arasnda eriyip gittikten sonra, Hunlarn gney Rusya'daki rkdalar harekete gemi ve dnya tarihine bir yn vermee balamlard. Volga nehrinin kuzeylerinde yaayan Bulgar Trkleri, yava yava gneye doru inmee baladlar ve Tunaya doru ilerlediler. Bu da gsteriyor ki Attila devleti ve Hunlar, kksz bir aaca benzemiyorlard. Dal ve budaklar gney Rusya'da, kkleri ise Ortaasyada bulunan byk bir gvdenin sararp dklen yapraklarndan baka bir ey deil idiler. Tunamn kuzeyi ve gneyi, tekiltlanma ve devlet idare etme kabiliyetlerinden mahrum, islav kitleleri ile kaplanmt. Byk bir sr'atle, Tuna nehrinin kuzeyindeki Besarabya'ya yerleen Bulgarlar, derhal geni tabyalarm kurarak, Bizans'a kar mdafaa tedbirlerini aldlar. Bu tabyalar, derinlii 3 ve genilii de 10 m. olan, ou yerde ykseklikleri 2 m. yi aan ve kilometrelerce uzayan byk eserlerdi. Bunlar umumiyetle, toprak ynlar ile sktrlm amurlarla yaplm ve her trl svari aknlarm nleyecek kuvvette, tabyalard. Besarabya, Tuna Bulgarlarnn, bir nevi srama tahtas grevini gren, bir blge idi. M. S. 679 da Bizans mparatoru, Bulgarlar geriye pskrtmek iin, b-

}5S

THK KOlTRNN GELME CALARI

TRK KLTRNN GELME ALARI

159

yk bit donanma ile ordu gnderir; fakat Bulgarlar tabyalarna ekilirler. Bizansllar ise gller ve bataklklar arasndan ilerleme imkn bulamazlar. Bizansllarn bu malbiyeti, Bulgarlara artk Balkan yolunu amtr. Bugnk Bulgaristan'a yerleen Bulgarlar, yeni bir devlet kurarlar ve islav kitlelerini tekiltlandrmaa balarlar. Tuna Bulgarlannm din ve inanlar: Bulgarlar, bugnk Bulgaristan'a geldikten sonra, yava yava Hristiyanlamaa baladlar Fakat, eski yurtlarndan getirdikleri pek ok eski Trk tas alar Hristiyanlkla badaamyordu. Ama Bulgarlar, ne olursa olsun, eski detlerinden de vazgeeraiyorlardL Hristiyan kaynaklan, Bulgarlarn bu eski inanlarn garipsedikleri iin, eski Bulgar detlerinden, sk sk bahseder olmulard. Dier yandan, kendi inanlarndan aynlamayan Bulgarlar, sk sk Hristiyan kiliselerinden sormak suretiyle, fetva amtgiar ve kendi detlerini, bir nevM meru gsterme yoluna gitmilerdi. Eski Trklerde, sava ve askerlikle ilgili inanlar, kolaylkla kaybolmuyorlarebu Mesel kl, Trklerin kutsal bir silh idi. And ecekleri zaman, klc nlerine kor ve bylece* karlkl yeminlerde bulunurlard. Nitekim Dede Korkut kitabnda da, sk sk "Kcma doranaym" eklinde sylenmi, yeminlere rastlamyor deiliz. Bulgar Ham Krurm Han. Bizans'a kar yapt birok aknlardan sonra, stanbul'u kuatm ve bu kutsal ehrin altn kapsna, mzram atarak saptamt. Bu savalardan sonra, Bizansla yaplan 30 senelik sufl anlamasnda Krum Han, klcm

nne koymu ve bu sulh zerine, hem kendisi yemin etmi ve hem de Bizans elisine yemin ettirmiti. Bundan sonra da, bir kpei kurban olarak kesmiti. Trklerin kutsal hayvanlar, umumiyetle kurt idi. Trklerde "kpek kurbantfna., pek rastlamyoruz. Kpek daha ziyade, Moollarn kutsal hayvanlarndan biri idi. Fakat Trklerde ''ov kpei e doan" lan her kahramann en nemli sembolleri idiler. Bunun iindir ki, Madara'daki Krum Han'n kabartmasnda, Han'n arkasndan koan bir av kpei grlr. Buna ramen av kpeini kurban etmenin, hangi din inanlara dayandn da, aydnlatabilecek durumda deiliz. At, phesiz ki, Trklerin en fazla nem verdikleri bir hayvand. Bu sebeple, "Bulgarlarn bayraklar" da dier Trkler gibi, bir srn ucuna aslm olan, bir at kuyruundan ibaretti. Osmanl Devletinde de grlen bu alamete, eski Trkler Tu derlerdi. Ayrca Bulgarlar, sava atlarna da byk nem verirler ve savatan sonra, bu atlan serbest brakarak, krlarda dolamalarna imkn verirlerdi. Hi kimse bu atlara binemezdi. Binmee cesaret edenler de, derhal ldrlrlerdi. Tahn iin, "canl at kurban" verme detleri, Trkler arasnda ok yaylm ve gerekten de, heyecan verici br trendi. Yakut Trkleri zaman zaman, gnein doduu yne, at srlerini serbest brakarak, kovalarlar ve hi kimse, bu* atlara sahip olma cesaretini gsteremezdi. Hun'lar ve Gktrk'ler, malp ettikleri byk hkmdarlann balarn keserler ve kafatasnn derisini yzdkten sonra, iini ve dn altn ve g-

TRK KLTRNN GELME CALARI

TRK KLTRNN GELME CALARI

161

mle kaplatrlard. Byk tren ve bayramlarda da* bu kafa taslarndan arap ierlerdi. tik Bulgar Hkmdar Krum Han'da yendii slav reisinin ban kesmi ve kafatasndan gmterle kaplanm bir arap ksesi yaptrmt. ok gariptir ki, kendisini ziyarete gelen her islav elisine Krum Han zorla bu "Jcafatasndan arap" iirtir W ona akibetini hatrlatarak, nasihatlarda bu-unmutu. Bu det, Afrika ve Avusturalya'nn geri kafatas avclar ile, mukayese edilmemelidir. Belki birka hin sene nce, Trklerde de bu det, iptidai bir ekilde yaplan trenlerden ibaretti. Fakat zamanla, gereki bir ifade alm ve eski din zelliklerini bir yana brakmt. Bununla beraber bu kafatasnn, sahip olduu hkmdara uur getiren bir tlsm olduu da, muhakkaktr. Bulgar ve Macar-terda *ift bash kartal" da, bir sembol olarak kullanlyordu. Her halde bu sembol de, eski Totem anlamn oktan kaybetmi ve bir tlsm haline gelmiti. Anadolu'daki Seluk abidelerinin zerindeki ifte hak kartallar da bir arma ve sembol olmaktan ziyade, uur getiren bir tlsm olarak kabul edilirse, daha psH bir izah tarz bulunmu olur. 3. M a c a r l a r (Trklerle akrabalk kuranlar) Macarlar, Trklerm batdaki melez ular idiler: Hi phe yok ki Macarlar, balangta Fin ve Ugor kavimlerinden ider. Geri bu kavimler de, Trklerin uzak akrabalaryd. Fakat tam anlam ile, Trk deildiler. Macarlar balangta, Trke ko-

numuyorlard. Volga nehrinin yukar tasmlarnda yayorlar ve Bat Sibirya'daki, Vogul ve Samoyed gibi, yine Trklere akraba kavimlerle sk balar kurmulard. Bu srada, bahkk ve avclkla geiniyorlard. At yetitirme ite savalktan, pek haberleri yoktu, VL yzyldan sonra, Ortaasya'dan gelen Sabr adl kavun, bunlar gneye doru itiyor ve onlarn yerlerini alyordu. Biraz gneye inen Macarlar, Hazar devletinin Hakanna tabi oluyorlar ve onlarn buyruu altnda yaamaya balyorlard. Hazar Hakan, onlarn daha gneye gmelerini tavsiye etmiti. Onlar da Hakanlarnn buyruunu yerine getirmiler ve bugnk, Don ile Volga nehirleri arasndaki yerlere gelip yerlemilerdi, tik yurtlarm da burada kurdular. Bu blge, hemen hemen Kafkas dalarnn kuzeyinde idi. Macarlar bu eski yurtlarna Etel-Kz adn veriyorlard. EtelKz, Macar tarihinde ve mitolojisinde ok nemli bir tutar. Macar devletini kuran soylular, her halde Trk idiler: Etel-Kz'ye yerleen Macarlarn, yksek tabakalarnn Trke konumu olmas, imdiye kadar ok muhtemel grlmtr. Yine bu srada, Kabar adl bir Hazar oyma, Kaanna isyan ederek, gelmi ve Macarlarn iine yerlemiti. Kabar oyma, bu birinci Macar devletinde ok nemli bir rol oynuyordu. BRNC CLDN SONU
1971 Birinci Basl F, 11

BAHAEDDN GEL

TR K KL TRNN G E LM E AL A R I .
II
BRNC BASILI

flHvEjfBrill
DEVLET KTAPLARI

MLL ETM BASIMEV STANBUL 1971

1000
TEMEL ESER

50

Mill Eitim Bakanlnn 24/O/1970 tarih ve 375 sayl^ mucipleri. Yaymlar ve Basl Eitim Malzemeleri Genel Mdrlnn 26/IX/1970 tarih ve 15134 sayl emirleriyle birinci deia olarak 20.000 adet baslmtr.

Kitaplar, insanlar arasnda dnce ve bilgileri, inan ve duygular yayan, zek ve kltrn, ilim ve sanatn, deer hkmlerinin dnya lsnde paylalmasna ve zaman iinde deva" mna yardm eden vastalardr. Kitaplar, bir milletin kltr deerlerini dnden bugne tayan varlklar olarak mill kltrn temel talar ve ayn zamanda insanln paylat ilim ve fikir dnyasna alan kaplardr.

Bu vasflariyle kitaplar, milletlerin ve insanln zeksna ve kltrne byk tesirleri bakmndan medeniyetleri yayan ve tarihi yapan kuvvetlerin banda gelir. Eski alardan beri yazlan kitaplarn deerleri ok deiik olmutur. Yazldklar yakn evre ve zaman iinde bile, pek az okurun ilgisini ekebilen kitaplar yannda, uzun yllar ve hatta asrlar boyunca zevk ve istifade e okunan ve dnya lsnde rabet gren kitaplar vardr. Bir milletin veya insanln fikir ve kltr hazinesini tekil edecek kitaplar temel kitap deerini kazanr. Kitabn eitim ve kltr bakmndan deerini gz nnde tutan kalknma plnmz, ustun

vasfta eserlerin hazrlanp yaylmasna da zel bir yer ayrmtr. Eski Trk yazarlarnn eserleri, yeni nesillerin anlayaca gibi sadeletirilerek baslacak, Bat kltrnn temel eserleri dilimize evrilerek yaynlanacaktr. Bu suretle ikinci Be Yllk Kalknma Pln Dnemi iinde bin ciltlik bir Temel Eserler Kitapl vcuda getirilmesine allacaktr. Byle bir temel eserlere serisinin kltr bayatmza yapaca hizmetin deeri byktr. Bir taraftan alfabe deiikliinin ve dilde zleme akmnn zarur olarak nesiller arasnda meydana getirebilecei boluklar doldurmak mmkn olacak ve bylece mill kltr mirasmzn yeni kuaklara intikali salanacaktr. Dier taraftan btn insanln ve medeniyet dnyasnn mterek mal haline gelmi olan ilim. kltr ve sanat hazinelerinden yabanc dilleri bilmeyenler de faydalanabileceklerdir. Bilhassa bugnn dnyasnda, - amzn istedii insan ahsiyetinin teekkl bakmndan, kitabn deeri daha ok nem kazanmtr. nsann tabiat karsndaki gcnn temelini tekil eden ilim ve teknoloji gibi. insann kendi kendisini tanmas ve gelitirmesi bakmndan byk bir kaynak olan felsefe, edebiyat ve sanat eitimi de bir sekinler zmresinin imtiyaz olmaktan kmtr. Mill eitim davasn sadece bir okullar meselesi sayan dar grn tesinde, vatanda eitimini her bakmdan salayacak bir dev-

let anlayn,/btn batl lkelerde olduu gibi, biz de benimsemi bulunuyoruz. Bu eitim, zel yaynevlerinin kendi imkn ve llerine braklamayacak bir mul ve mna tar. Milli Eitim Bakanlnn ele ald temel kitaplar yayn, mill kltr ve sanatmzn deerlerini, ilim ve sanat dnyasnn mterek hazinelerini Tlirk okuruna ulatrmakla, bugnk ve yarnki nesillerin dnce ve zevk olgunluuna katkda bulunmu olacaktr. Her bakandan gzel neticeler vadeden bu teebbse fikir, sanat ve ilim adamlarmzn yardmc olacaklarn mit ediyorum. Memleket fikir hayatna kazandrmak istediimiz deerler bakmndan iyi seilmesi gereken temel kitaplar, okul renimini desteklemek ve tamamlamak, Trk genliinin kabiliyetlerinin gelitirilmesini ve btn vatandalarmz] faydalanaca bir temel kitapln tekilini hedef almaktadr. Sleyman Demire! BABAKAN

Bir - milletin kltr, gemiinden szlp gelen madd ve manev deerlerin tm ve zaman iinde kendisine has, duyu, dn, ifade edi tarz ile ortaya kmaktadr. Dnya milletlerinin, eitli kltrleri vardr. Bunlar arasnda Trk milletinin kendine zg, kkl ve zengin mill kltr byk nem tar. Bu kltr, Trkln douu ile'balam, zamanla gelierek, binlerce yl, Trk toplumlarn "millet" olarak ayakta tutmu, onlara "Trklk" damgasn vurmutur. Trk kltrn meydana getiren btn deerleri aratrmak, tantmak, bunlar daha verimli ve yaratc unsurlar olarak gelitirmek mill vazilelerimizdendir. Bin Temel Eser yaym bu amala balam, saylar arasna, mill m kltr Ve sanat eserlerimizle birlikte, tannm dier ilim, fikir, ve sanat eserlerinin tercmelerini de almtr. Bin Temel Eser serisinde yaymlanan kitap-' larn, Trk genliinin ve vatandalarmzn geni. ve ileri bir dnya grne sahip, gemiine bal, tarihi ile gurur duyan ve gelecee mitle bakan vatansever, bilgili kiiler olarak yetimelerinde faydal olacana inanyorum.

Prof.' Dr. Orhan'OUZ Mill Eitim Bakam

N D E K L E R

TRKLERN TOPLUM DZEN VE GELMES Sayfa L Trk Toplumunun Gelimesi. ...................... 2. Aile ve Boy Dzeni....................................... 3. Soylar. Boylar ve Budunlar................................... 1. Soylardan Boylarn Tremesi. .... 8. Halk ve Devlet.................................................. S. Snf mcadelesi yoktu..................................... 4. Trklerde millet Anlay................................ 5. Trklerde Devlet Anlay................................ 6. Hkmdar.............................................................. 1. Hkmdarn zellikleri.................................... 2. Hkmdarn Vazifeleri..................................... S. Uygur Kaanlar............................................. 7. mparatorluk ve Geni Blge Tekilt. 8. Esas Devlet T e k i l t . ............................. 9. Vezirler................................................................. 10. Kaanlarn Yiit ve Muhafzlar. .... L B y k K o m u t a n l a r ve Mem u r l a r . ...................................................... 1 2 . A s k e r l i k Dzeni........................................... 13. ehirlerin daresi........................................ 1 4 . B a k e n t ve Ordughlar.................................. 15. Saraylar................................................................. 16. Hakan adrlar ve "Otalar"................................ 17. Taht . . U........................................................... 18. Tular ve Bayraklar. .................................... 19. Hkmdarlk Tac ......................................... 2a Trenler.................................................................... 2L Din ve Dnce................................................... S 21 27 38 34 36 37 47 54 64 68 79 82 87 89 99 101 108

113
117 129 135 139 142 147 149 159

TRK KLTRNN GELME ALARI II

BUfiJiM

TRKLERN TOPLUM DZEN VE


GELMES

1. TRK TOPLUMUNUN GELMES Avrupa'daki byk ilim otoriteleri, dnya tarihinde rol oynayan kavimler arasnda, "Atl kavimi er" dedikleri bir gruba byk bir nem yermilerdir. "At kavim" demek, at yetitiren ve btn gnlk hayat at zerinde geen insan topluluklar demektir. Dnya tarihindeki en nemli ve gl atl kavimlerden, douda olanlar Trkler ve batdakiler ise, Cermenler idiler. Ayn hayat tarz iinde yaayan, zellikle Dou Cermenlerin itimai hayatlar ile tekiltlar, Trklerinkine ok benziyordu. Cermen itima tarihi ok ilenmi ve gelitirilmitir. Cermen tarihinde karanlk olan noktalar pek az kalmtr. Trk itima tarihinin incelenmesine ise henz daha balanmamtr. Ayrca Trk itima tarihinin salam metodlar ile takip edilecek prensiplerine de henz kavumu deiliz, ite btn bu sebeplerden dolaydr ki bu kitabn yazar, atl Dou Cermenlerin itima tarihine ait en nemli aratrmalar gz nnde tutmu ve denenmi ilm bir metod arama abas iinde olmutur. nk, onlarda binlerce aratrma var iken, bizim itimai tarihimiz hakknda maalesef henz bir giri be yaplmamtr.

14

TOSK KLTRNN GELSME ALARI

TRK KLTRNN GELME ALARI

15

Trkler Ortaasya'da, Dou Cermenleri ise Gney Rusya'da oturuyorlard. Her iki kavmin de gnlk hayatlar ufak farfklarla birbirlerinin benzerleri idcr. Ortaasya'nn bat blmlerinde oturan Trkler, daha enerjili ve daha tekiltl idiler. Daha zengin, fakat gleri az olan komulara sahip olmalar, onlarn gelimelerine imkn veriyordu. Dou Trklerinin, yerleri ise daha verimsiz ve kendileri de dank idiler. Bununla beraber onlar da ok disiplinli ve gl topluluklard. Batdaki Trkler daha ok at e byk ba hayvanlara nem veriyorlard. Verimsiz blgelerde oturan dou Trklerinin ise koyunlar daha oktu. Atlar daha kk, fakat dayankl diler. Grlyor ki Trklerin daldklar blgeler ok geni ve eitli idi. Ne de olsa her blgeye gre, hepsi arasnda az ok bir fark meydana geliyordu. Mterek olan nokta, hepsinin de Dou Cermenleri gibi konar ger olmalar idi. Hayvanc hm yannda bir ziraat hayat da vard. Bu hakandan, byle kk bir kitapta konuyu datmamaa alacaz, rnek bir blge alp, yalnzca onun zerinde durma daha faydal gryoruz. Bunun iin de en iyisi, Uygur blgesini ele almalyz. Uygurlar, Dou Trklnn en gl gruplar ider. Sefaletten kurtulup, bir imparatorluk e yksek bir medeniyete kavuma da baarmlard. Tabiat arttan bir Tasm Trkleri "hayvan yetitirici*?* yayyordu: Ortaasya'daki baz iklim ve hayat artlan insanlar konar ger yaamaa mecbur ediyordu. Ziraat yapabecek blge-

ler azd. Ama insanlar da yaamak ve yiyeceklerini bulmak zorunda idiler. Afrika ve Avusturalya'da toplayclk ve avclk gibi konar gerliin birok iptida ekilleri vard. Fakat Ortaasyal atl savalar, bu geri hayat ekillerini oktan am ve kendileri iin elverili olan bir ekonomik sistemi semilerdi. Hayvanc lk, Ortaasya Trk ekonomisinin temelini tekil ediyordu. Anadolu'yu fetheden Trklerde de durum ayn idi. Ortaasyahlarn ellerinde saylan yzbinleri tutan ve hatta in tarihlerinin dediklerine baklrsa, milyonlar aan hayvanlar vard. in tarihleri Ortaasya Trkleri iin, gebe deyimini kullanmyorlard. Onlara gre Trkler, "Otlar ile sulan takip ederek" yaarlard. Bunun da ok nemli ekonomik bir anlam vard. inlilerin bu deyimlerinden de anlalyordu ki Trkler bir yere yerleemedikleri iin deil; hayvanla-nna ot ve su bulmak iin dolayorlard. Arabalar zerinde veyahut da atlarla tadklar adrlarn, hayvanlar iin elveriri yaylalara gtryorlar ve her mevsime gre yer deitiriyorlard. in tarihleri, "Uygurlarn atalanna arabalar yksek tekerlekli kavimler" adm da vermilerdi. Ortaasya kavimlerinin arabalan g ve savalarda ok nemli bir rol oynuyorlard. Bu sebeple daha sonraki alarn mitolojik haberlerine gre, iyi araba yapan veya arabay icd eden bir Trk boyu, "Kangl" adn almt. Anadolumuzdaki "kan" sz de Ortaasya-dan geliyordu. Trk a d r l a r ise yuvarlakt. adrn duvarlan souk ve rutubetin geemeyecei bir e-

TRK KLTRNN GELME ALASI

TRK KLTRNN GELME CALARI

kilde, aa iskelet ve keelerle kuwetiendirilirdi. adrn zeri de, yine keeli ve tal bir tavanla kaplanrd. adrn teepsinde ise bir duman ve hara b a c a s bulunurdu. adrn k a p s kaln bir perde ile kapatlrd. Trenler dnda adr kaps, gnein gezindii gneye doru evrilirdi. Trenlerde ise adr kaplan, daima kutsal douya alrlard. Birok adrlar bir evre halinde kurulur ve fan uretle deta bir "adr ehri" veya bir koy meydana getirilirdi. Kk adr kmelerine de ou zaman "oba" denirdi Her boyun da, ayr bir otla vard. Eski Trklerin gnlk yaantlarn ak bir rnekle daha yi anlayabilmek iin, Kuzey Amerika'daki hayvanc kovboylarn hayatlarn hatrlamada bir fayda vardr. Gndzleri, herkes iin yaplmas gerekli olan bir vazife vard. Yine ekonomik bir dzen olan avlar dnda hi kimse, vaktini bo geiremezdi. Zaten buna da imkn ve zaman yoktu, "At yetitiren? Trkler, daha enerjik ve daha tektt idUer: Trkler koyun obanlarn beenmezler ve onlar kk grrlerdi. Gerekten de koyun obanlar, at obanlan e mukayese edilemezlerdi. Atlar, yine at stnde otlat-fer ve idare edilirdi. Yaylalarda yan vahi bir halde otlatlan atlarn bakm, binmee ve arabaya koulmak iin hazranmalan, tedavileri, gerekten gnlk birer macera idiler. Btn hayat, ba dndrc bir sr*at iinde geerdi. Gler sr'atl,.

aknlar sr'atl ve dmanlar da ok sr'atli idiler. Sr'atl ve disiplinli olanlar kazanr; olmayanlar ise bir anda yok olurlard. Koyun obanlarnda ise, durum yle deildi. Geri onlarn da atlan vard ve fevkalde disiplinli sava idiler. Ama kitle, ekonomik dzen sebebi ile yavat. At Trkler batda yaylyorlard. Uygurlann srleri ise daha ok, koyun ve srlardan meydana geliyordu. Bu sebeple Bat Trklerinin kement atmakla geen cokun hayatlan, artk burada yavalyordu. Fakat Douda da hayat, belirli dzen ve disiplinini kaybetmiyordu. "Hayvanc\l%k" Trklerin sosyal hayatlarna " d i s i p l i n l i bir dzen" de veriyordu: Hayvanc Trklerin gnlk, balca iki nemli megaleleri vard; Hayvan yetitirme ve avclk. Hayvanlan gzlemek, retmek ve korumak, onlarn elbette ki en nemli ileri idi. Eski Ortaasya'da atsz bir oban dnmek de imknsz idi. Tarih ve etnografya kaynaklanndan rendiimize gre Trklerin k l k erzak.bsbtn kendi srlerine dayanmyordu. Nedense Trkler bu konuda kendi srlerine kymyorlar ve k a v u r m a'y, ancak av yolu ile elde etmek istiyorlard. te sonbaharda yaplan byk srek a v l a r n n sebepleri, bu nemli gerek iinde yatyordu. Uygurlann birok aile ve boylanmn bir araya gelerek yaptklar bu srek avlan, Gktrklerde olduu gibi bir nevi "sava t a l i m i " gibi idi. Ekonomi, devlet ve ordu daresi, asker bilgi ve elence, bu bahanelerle tatbik sahasna konuyor, toplumda yaanyor ve deneniyordu.
1971 Birinci Basl F. 2

18

TRK KLTRNN GELME ALARI

TRK KLTRNN GEI5ME ALARI

19-

Ortaasyal atl kavimlerin hayatlarnn en nde gelen zellii, hareket halinde olma idi. Kiilerin bu hareketli hayat, cemiyete de bir dinamizm ^veriyordu. Eski Trklere gre, "Kendileri bir kurt ve d$manlan da bir koyun srs" gibi idiler. Fakat kurtlar da kendileri iin az bir tehlike meydana getirmiyorlard. Her aile ve toplum, komularndan gelecek bir basknla birka saat iinde ortadan kaldrlabilirlerdi. Atl basknlar birden bire bastrr ve birka saat iinde de sona ererdi. Her ey s r ' a t i i n d e olur ve s r'a t i i n d e b i t e r d i . Ordu, halk; halk ise ordu idi. ster gece ve isterse gndz olsun, herkesin kulaklar, her an tetikteydi. Gece ve gndz, nbetiler ite gzclerin konmas askerliin deil; sivil hayatn ihmal edilemez gereklerindendi. Kimlerin nerelerde oturacaklar ve kimlerin nerelerde hayvanlarn otlatacaklar, binlerce senelik bir tecrbe iinde gelimi ve Ortaasya trelerince kalplam, kaideler idiler. Bu sebeple Trk toplumlarnn sava dzenlerine gemesi iin, dakikalar bile kfi idi Toplum ve ailede disiplin ile dzen, hayatta kalmann tek art idi. Bir saat incelii ile ilemeyen toplumlara hayat yoktu. Bu sebeple Trk devletlerinin zelliklerini, devletleri kuran hakanlarda -deil; eski Trk ailesinin dzen ve zihniyetinde aramak lazmd. Trk t a r i h i n i n kk ve dinamik e k i r d e i , Trk aile dzeni idi. D e v l e t t e k i l t n n kk r n e i de, bu b i t i p t k e n m e y e n e n e r j i k a y n a idi.

Toplu "Avclk", Trklerde ekonomik bir dzen ve sava talimi idi: Av, yalnzca ihtiya i deil; zevk amac ile de yaplan bir spordur. "Trkmenlerin eceresi" gibi halk hayatn anlatan kitap larda, bunlarn birok rneklerini gryoruz. Yaknlar lenler bile yas treninden sonra ava kar ve tabiat iinde aclarn unutmak isterlerdi. Hatta cam avlanmak istemeyenleri bile cemiyet zorlar ve ava gitmeleri iin tevikte bulunurlard. Bir gencin veya ba kesmi, kan dkm bir bahadrn av kpei ile doan, onun en nemli sembolleri idiler. Hatta, X. yzylda in'in kuzeyinde devlet kuran ato Trklerinin baz hakanlar, devletin hazinesini bile, bu av merak yznden iflasa srklemilerdi. Bazlar da, bu yzden canlarm vermilerdi. Fakat onlarn ocuklar yine de av merakndan vazgeememilerdi. Aslnda ise bu hkmdarlar, av etine ihtiyalar olmayacak kadar zengin sllelerin sahipleri idiler. Av ilerinde i h t i s a s sahibi olan aileler de vard. Mesel baz aileler, zel bir ekilde av doanlar yetitirirlerdi. Trk hakanlarnn emrinde alan bu aeler, doan yetitirme ite ilgin' meslek sr- rn nesilleri iin saklarlar ve bu yzden de devlet iinde byk bir saygya sahip olurlard. Hatta H-tay devletinde bir geyik gibi ses karp, geyikleri etraflarna toplayan ailelerden de haberimiz vardr. Soylu doanlar, ancak belirli dalarda ve pnarbalarnda yetiirlerdi. Mesel Balhan dandaki doan yuvalar iin, byk aileler ve hkmdarlar arasnda baz atmalar bile olmutu. Uygurlarn atalarnn da, av ilerinde de-

TRK KLTRNN GELME CALARI TRK KLTRNN GELME ALARI

rin ihtisaslar vard. Hatta VI. yzylda ava merakl olan bir in mparatoru, Uygurlarn atalarnn avlanmalar ve av ilerine bir dzen vermeleri iin, in'in kuzeyinde birka vilyeti iine alan byk bir av park yaptrmt. Srek avlarnda ok mahir olan Uygurlar, bu birka il iindeki av hayvanlarn srp ve toplama iinde, in ordusuna nclk ederlerdi. Bu belgelerden de kolaylkla anlalyor ki Uygurlardaki av ileri, topluma bir dinamizm ve disiplin veren bir hareket haline girmiti. Toplum dzeni bu srek avlar ile zaman zaman yenileniyor ve kontrol ediliyordu. Avlarda byk e n l i k l e r yaplr ve lenler ile ziyafetler dzenlenirdi. Bu bahane ile milletin bir ksm bir araya gelir ve uzak blgelerde yaayan Trkler arasnda bir tanma ve yaklama imkn bulunurdu. Bu enliklerde herkes, "bir mllet olma uurunu" bol bol hisseder ve benliklerine kadar sindirirlerdi. Byk halk kitlelerinin katldklar avlar, Trk tarihinde ve cemiyetinde her zaman iin nemli bir rol oynamt. Hatta yabanc tarihiler Trklerin bu avlarn, nemli bir tarih olay olmamalarna ramen, yazmadan du-ramamlard. "Ormanl" Trkler de vard: Tola ve Se-lenga rmaklarnn kuzeylerinde yaayan Uygurlar, deta ormanlar iinde kaybolmulard. Uygur devletinin kuruluundan sonra, bunlarn da hayvancla kayp gneye indiklerini gryoruz. B a y k a 1 glnn verimsiz ve ormanlk blgeleri Uygurlardan boaldka, onlarn yerlerini iptida Moollar

doldurmaa baladlar. Bu da Trk tarihinin nemli olaylarndan biri idi. Bu blgelerdeki Uygur nesilleri de bsbtn gm deillerdi. Bu sebeple Cen-gizHan anda bu blgelerde yer, yer, Trk ve Mool karm boylara rastlamaktayz. Ormanl Uygurlarn d lemle ilgileri ok azd. Onlarn btn dnyalar kendi ormanlar idi. Ormanlar arasna skm kalm olan bu Trklerde, hayvanclarda olduu gibi itima bir dinamizm de yoktu. Bu sebeple Ormanlardan kanlar kurtulmu; kamayanlar da, tarihte hibir iz brakmadan silinmiler veyahut da hi gelimeden zamanmza kadar gelmilerdir. Ormanl devletler daha ok, K a d rg a n dalar ile Manurya'nn dousunda bulunuyorlard. Trklkle ilgisi olmayan bu devletlere Grktrk yaztlar, "Bkli Kaan", yani "Ormanl Kaan" adn verirlerdi. Eski Trkede orman karl olarak kullanlan "bok" sz, bugn Anadolu'da da "bk" eklinde sylenmektedir. 2. ALE VE BOY DZENt Yukarda da sylediimiz gibi Trklerin yaydklar blgeler, ok geni ve eitli tabiat artlarna bal idiler. Bu kk kitapta okuyucularmza daha ak bir fikir verebilmek iin, rnek bir Trk blgesi alarak, bunun etrafnda genilemei daha faydal bulduk. En uygun, blge de, M. S. 840 dan nceki Uygurlar olmaldrlar. nk 840 dan sonra Uygur toplumu ok derin deiikliklere uramt. Sk sk sylediimiz gibi, ehirlerde yaayan

$2

TRK KLTRNN GELME ALARI

TRK KLTRNN GEISMB ALARI

pek ok sanatkr ve bilgin, Uygurlar da vard. Fakat Uygur devletlerini ayakta tutanlar, daha ok hayvan yetitiren ve atl Uygurlar olmulard. Trk tarihinin oluunu meydana getirenler de, yine atl Trk valyeleri idiler. Bu sebeple buradaki konumuzu da, en fazla bunlarn toplum hayatlar tekil edecektir. Trkler, ''baba a i l e s i " dzenine oktan girmilerdi: Moollarda ingiz-Han anda bile, "Ana a i l e s i " n i n izlerine hal rastlanyordu. Mesel ingiz-Han'n atalarnn, kocasz bir kadn-dan gelmi olmadan, bunun en ak rnei idi. Fakat Trklerde byle bir "A n a - A t a " ya rastlanmyordu. Trk mitolojisinde de, baba insan ve ana ise kurt idi. Moollarda durum daha baka idi. Onlarda ana insan ve baba ise, Tanrnn gnderdii kpee benzer sar bir hayvand. Trklerde babalar, hem erkek hemde insand. Grktrk efsanelerinin hepsinde de ilk atalar erkektir. Gktrklerin atalar olan 10 erkek ocuk, maarann dndan kz almak yolu e "n-Ok", yani On-boy Trklerini meydana getirrmterdi. Bu evlenme eklinde "Ekzogami", yani "dardan kz alma" olay ak olarak grlr. Fakat "day" ailelerinin isimleri Trklerde gemedii gibi, devletin kuruluunda da hibir rolleri yoktu. Trk Kaanlarnn veraset dzenlerinde de, day ailelerinin yerlerini pek gremiyoruz. Yalnzca Uygur Kaanlarnn laz aldklar Buu boyu, Uygur Kaanlnn zellikle gney blgelerinde, byk bir nfuza sahipti. Ayrca Uygur Kaanlarnn

bu boy ile ok yakn ilikileri de vard, yle anlalyor ki Dou Trklerinde ve Uygurlarda "ana ailesi" nin izleri biraz daha fazla idi. 630 senesinden sonra Uygur boylarn toplayan Pusa'nn annesi, devlet iinde nemli bir rol oynuyor ve muhakemeleri bile o idare ediyordu. Buna ilve olarak Cen-giz-Han devletindeki "Ana Sultanlar" ile Htay devletinin Uygur asll ilk imparatoriesini de bu rneklerimize katabiliriz. Ayrca Uygurlarn atalar olan Kao'larn treyi efsanesindeki ilk baba da kurt idi. Anne ise Kao- kralnn bir kzyd, rneklerimizi daha da oaltabiliriz. Fakat burada, bu kadarla yetineceiz. Gktrklere gre, "Oul, soy aacnn kt; "karde ise, o aacn yapraklara gibi idiler: nl Gktrk Kaan I b a r a Kaan ld zaman, olu daha kkt. Bu sebeple devletin eri gelenleri toplanm ve Ibara'nn kk kardeini kaanlk tahtna karmlard. Fakat yeni Kaan bir nezaket gerei olarak, Ibara Kaan'n oluna bir eli gnderip, "kendisinin bara-Kaan soyunun yapraklar, olunun ise kt olduunu" hatrlatmt. Bunun iin de Ibara Kaann olunu, kendi yerine Kaanlk tahtna oturmas iin davet etmiti. Ibara'nn olu, Kaan olan amcasnn "hem kendisinin ve hem de ailesinin by" olduunu katrlatarak, bu teklifi reddetmiti. in tarihlerinin karlkl konumalarla anlatt bu belge,. Trk itima tarih bakmndan byk bir deer tar. Trklerde veraset, babadan oula geerdi. Eer oul kk veya ehil deilse, onun yerine-

24

TRK KLTRNN GELME ALARI

TRK KLTRNN GEUME ALARI

Kaann kk kardei tahta otururdu. Bunun dnda. Gktrk tarihinde baka bir veraset dzeni yoktur. Trklerde kkler, daima byklere sayg duyarlard. Bu sebeple Ibara Kagan'n olunun da dedii gibi, "Byk amcalar, Kaan ailesinin by idiler" ve devlet iinde daima sayg grrlerdi Tpk, Cengiz-Han hanedanndaki aatay e Batu'nun, ailenin "Aa"a olmalar gibi. Trklerde hkmdarlk, "Byk oul"un hakk idi: Trklerde hkmdarlk, babadan byk oula geerdi. Hun, Grktrk ve Uygur tarihinde bu veraset dzeni, deimeyen bir kaide gibi idi. Kagan'n kk kardeleri de "ad", yani "ordu komutan** oluyorlard. Bu da deimeyen bir kaidelerden biri idi. Bu duruma gre, "hkmdarn taht byk oula ve ahsi mal olan ordusu da kk oUara der" gibi idi. Kaanlk tahtna oturan Bilge-Kaan'n kk kardei Kl-Tegin de, Gktrk ordularnn bakomutan idi. Bu rnekleri daha da oaltabiliriz. Sonraki alarda Cengiz-Han'n en kk olu Toluy da, "Ulu Noyan" unvan 3e, yine Cengiz ordularnn bakomutan mevkiinde bulunuyordu. Bu ada Ortaasya'daki aile an'aneleri daha ak olarak ortaya kmta. Cengiz'-m kk olu Toluy, bir "Ot-Tegin", yani, "A t e" ve "Ocak prensi" idi. Yani kk oul baba evinde bekler ve baba ocan devam ettirirdi. Byk oular ise evden karlard. Byle eski aile an'aneleri, Cengiz-Han devleti gibi bir cihan imparatorluundan bile devam etmi ve hatta bu yzden hanedan, kk oul Toluy'un soyuna gemitir. Da-

ha sonra Kubilay-Han'n en kk kardei Erig-Bge de ayn iddia ile, "Byk Han" olan aabeysnin karsna yeniden kmt. Gerek bir ekilde byk devlet mahiyetini kazanm olan, Hun, Gktrk ve Uygur devletlerinde, byle eski aile an'anelerinin rol oynadklarm grmyoruz. Bununla beraber Gktrk yaztlar kardelerden sz aarken, "isni, ei", yani "kk ve byk karde" diyorlar ve nce "kk karde"! sylyorlard. Bizim gibi "byk ve kk karde" demiyorlard. Verasete, yalnzca "Ba-H a t un"nun ocuklar hak kazanrd: Trklerde tek kadnla evlenme dzeni, yani monogami sistemi yaygnd. Elbette ki herkes haline vaktine gre baka kadnlar, yani "fcttma"lar da alabilirlerdi. Hatta in tn** paratorunun z kz olan kuma'lar da bu kadnlarn srasna giriyorlard. Fakat verasette arslan pay ve hkmdarlk hakk, Ba-Hatun'un byk olunun hakk idi. Bu da deimez bir kaide di. BaHatun'un soylu olmas da en nemli bir art idi. Birinci Gktrk devletinin nc Kaan Mo-Han Kaan (553-572), Trk tarihinin en gl imparatorlarndan biridir. 20 sene mddetle Bat ile Douyu birletirmi ve byk bir imparatorluk yaratmt. Mo-Han Kaann Birinci Hatun'undan hkmdarla eh bir olu yoktu. Dier Hatunlarndan birinden doan Talobien (Tarban?) daha genliinde, cesareti ve tekiltl e byk bir n yapmt. Fakat Talobien'in annesi, yeter derecede soylu deildi. Bu sebeple Kaan olabilmesine

26

TRK KLTRNN GELME ALARI

TRK KITRNN GELME ALARI

27

de imkn yoktu. Mohan Kaan hastalannca, etrafndakilere yle demiti: "Baba ile oul arasndaki ba, hibir eye benzemez. Fakat ne yapaym ki, olumun yerine kardeimin tahta kmas lzmdr." Bunun zerine Mohan'n yerine, kendi kk kardei Tabo Gktrk tahtna oturmutu. Soy bakmndan Kaanla yeterli olmayan prens Talobien ise, annesi ile daylarnn boylarna kam ve 25 seneye yakn bir mddetle Dou Gktrk devletinin bana byk gaileler amt. Dou ve Bat Gktrk devletinin aralarnn almas da bu prens yznden olmutu. Bu prensle Ibara-Kaan bile baa kamamt. Bundan da anlalyor ki, prens Talobien'n anne taraf ve boylar ok geni ve gl idiler. Bunun iin< de soylu saylrlard. Fakat, bu kadar soylu bir annenin ocuu olmak bile, Kaan olmaa yeterli grlmyordu. Birinci Hatunlarn devlet iinde ve Kaann yanndaki yerleri ok salam idi. Hatta srf siyas bir gaye ile Bge-Kaan'n Hatun'u, kocas i bir inli prenses be istemiti. inli prensesler ne kadar soylu olurlarsa olsunlar, onlarn ocuklarnn devlet iinde yerleri yoktu. "Evi t likalarn da devlet iindeki yerleri bykt: Trklerde evltlk veya "oulluk" messesesi de ok nemli idi. Bu oulluklar da ou zaman soylularn ocuklarndan alnr ve saray muhafz kf alarmda yetitirilirdi, zel ve yazl bir mukavele e alman bu evltlklara Trkler, "Tutun

oul", yani tutulmu oul derlerdi. Bu oullar, babalklarnn soyadlarn tayabilir ve hatta Kaan be olabilirlerdi (Bk. s. 99). Oulluklarn siyaset sahnesine ve tahta klarn bilhassa Uygur Kaanlnda gryoruz. Gktrklerin treleri ise ok sertti. Devleti kendilerinden baka bir kimseye emanet edemiyorlard. Bir harpten sonra, dmann brakp gittii ocuklar da evltlk olarak alnabilirlerdi. Bunun rnekleri de oktur. Cengiz-Han da balangta byle evltlklar alyordu. Fakat devletini tam olarak kurunca eski Trk uslne dnm ve kendisine tbi olan hkmdarlar ile soylularn ocuklarn evltlk alp, kendi muhafz kt'alarndan yetitirmee balamt. Cengiz-Han ve oullarnn imparatorluu, bu soylu evltlklardan byk faydalar grmt. zellikle Turfan Uygurlarnda veraset hukuku, artk yazl vesikalar e senetlere dayanyordu. Fakat bizim burada durmak istediimiz, daha ok *Trk rf. hukuku" dur.

3. SOYLAR BOYLAR VE BUDUNLAR


Bizim burada kullandmz soy, boy ve budun szleri, kesin itima llere gre sylenmi deyimler deillerdir. Zaten boy dediimiz insan topluluklar, oaldka paralanan veya yeniden treyen sosyal birliklerdir. Her yere ve her aa gre yaplar da deimitir. Fakat biz, bir sosyolog deil; bir tarihiyiz. Bunun iin de bu deyimleri daha ok, Trk tarihinin belirli alarnda yaam olan baz nl Trk boylarn bir l ve ayrma tabi tutmak iin

Z$

TRK KLTRNN GELME ALAR

TRK KLTRNN GELME ALAR

29

kullandk. Trk tarihinin yapa ve ykc mayas, atl m hayvan yetitiren Trklerdi. Bu Trkler de boylar ve blmler halinde yaamlard. Bu sebepledir ki boylarn incelenmesi, Trk tarihinin en nde gelen meselelerinden biri olmutur. Soylar, kan ba ile bal olan en kk itimai birliklerdi; "Oba" szne ilk olarak, Gktrk harfleri ile yazlm Yenisey nehri kylarndaki, Krgz Trkterinin yaztlarnda rastlyoruz. Daha sonra, daire eklinde evrelenen adr topluluklarna da "oba*' denmiti. Uygurlar ise, kan ba e bal olan kk birliklere "Ogu" veya "Ogu" derlerdi. Ouz sznn de bundan tremi olmas ok muhtemeldir. Gktrklerdeki "Ugu" deyiminin durumu biraz daha karanlktr. Yaztlara baklrsa, B-ge-Kaan kendine akrabalarna da "Ugum" diyordu. Bunun yannda ayn yaztlarda, ta Be-Ba-hg'da oturan B a s m l Trklerine de "Ugum, budunun" deniyordu. "Ugu" deyiminin Gktrkle* taralndan da akrabalar iin sylendii bir gerekti. Fakat yle anlalyor ki Gktrkler bu sz, Uygurlar gibi kan ba e bal kk birlikler iin deii de; daha byk topluluklar iin kullanyorlard. Yaztlarda sk sk "ugum, budunvm" dendiine gre gruplar budun'on, yani boylar birliinden daha kk bir topluluk olmal diler. "Urug" sz eski trkede, kan ba e bab birlikleri ifade etmek iin yerinde kullanlan bir deyimdi. "Urug" veya "Uruk" sznn esas anlam, "tohum, nesil, zrriyet ve soy" demekti. Fakat ayn sz, Gktrk harfleri e yazlm Krgz yaztla-

rndan beri, ok kk boylar i de kullanla bir deyimdi. rmak boylar da, soylarn treyiine yardm ediyorlard: in tarihleri Uygur boylarnn en kklerine "shth,", yani "aile" diyerek bunlarn byklkleri hakknda bize kesin bir bilgi veriyorlard. Fakat u nemli noktay unutmamamz lzmdr: in'de aileler ok bykt. Geri bunlar da birbirlerine kan ba e bal idiler. Fakat byk, gruplar halinde yaarlard, ilhanllar devletinin nl tarihisi Reideddin, bu konuda bizi aydnla kavuturmaktadr. Ona gre Orhun nehrinin kt dalardan 30 tane rmak karm. Her rman kenarnda ise, bir soy veya oba otururmu. Bu rmaklardan, "Dokuz-rmdk** boylarnda, "Dokuz-Uygur" boylan; "On-rmak" boylarnda da, "On-ygur" boylar yaarlarm. Reideddin ile etrafndakiler bu blgeleri ok iyi tanyorlard. Geri bu akk-ma da kesin deildi. Fakat oralardaki tabiat artlarm ve arazi durumunu iyi tanyanlar, boylarn treyii hakknda bylece gzel ve kandrc bir sebep bulmulard. Onlara gre boylan meydana getiren ey, tabiat e corafya durumu idi. Nitekim ikinci Uygur Kaan Bayanur-Kaan kendi Trke yaztnda, yine kendi z boyundan sz aarken, boyumun "Su'yu, Selenga nehri imi", diyordu. Bu da bize gsteriyor ki, r m a k l a r ile aylar, boylarn olu ve geliiminde n e m l i bir rol o y n u y o r l a r d . Aileler de, zamanla byk soylar meydana getiriyorlar: Uygur devletini kuran Dokuz-

Jf

TRK KLTRNN GELME CALARI

TRK KLTRNN GELME ALARI

Ouz'lar, dokuz kk soydan meydana geliyorlard. Bu dokuz soyun adlarn, yerleri ile birlikte, ok iyi biliyoruz. Uygur Kaanlar, bu dokuz soydan bri olan "Yaglakar" obasndan karlard. Yukarda da sylediimiz gibi inliler, bu kk soylara '"Uygur ailesi" diyorlard. in tarihlerindeki Gktrk efsanelerine gre Gktrklerin Kaanlarnn kt "Ainam soyu da, Trklerin "O n - s o y"la-rmdan biri id, in tarihleri zaman zaman bu soylar da, "aile" deyimi e tantyorlard. Gktrk efsanelerine gre bu On-s oy, Kurttan treyen on erkek ocuktan meydana gelmilerdi. Bu ocuklardan her biri, maarann dndan kz kararak birer aile yuvas kurmular ve bunlardan da kendi soylar tremilerdi. Geri bu bir efsane idi. Fakat soylarn treyii de, zaten bu ekilden baka trl olmuyordu. " A s k e r tekiltlar'* dan da, soylar meydana geliyordu: Bu kitapta daima sylediinizi gibi Trklerde halk bir ordu; ordu ise, halk idi. zellikle uzun sren aknlarda, ou zaman aileler de askerlerle beraber giderlerdi. Aknlardan sonra yaplan iskn ve yerletirmelerde ise, tabu olarak askeri dzenin izleri de grlrd, zellikle Gktrk devletinin kurulu alarnda, bu gibi asker k o l o n i z a s y o n l a r a daha ok rastlanyordu. Mesel in tarihlerine gre Bat Trklnn temenni tek eden "On-Ok", yani On-boy Trkleri byle askeri bir dzenin sonucunda meydana gelmilerdi. "On-Ok" deyimi, yani blmleri odlara gre. ayrma da, gerekten Trk asker

dzeni e Ugidir. Devlet getike, Uygur boylar in uurlarna inmi ve yeni Trk kolonileri meydana getirmilerdi. Uygur Kaanlar da bunun zerine "Sa" ve "Sol ad"lk eklinde yeni bir asker dzen kurma zorunda kalmlard. Fakat bu yeni dzen, boylarn ne yaplarna ve ne de btnlklerine hemen hemen hibir tesirde bulunamamt. Boy dzeni de askeri tekilt zerine tesir ediyordu: unu da unutmamalyz ki Trk tarihindeki asker dzenler, daha ok boylarn durumlarna ve dzenlerine uydurulmakta idiler. Germenlerde de ordunun blmleri, soylara (Generationes) gre dzenlenirdi. Bunun iin de boylar ile kyler, yzlk (Centenarius) ve binlik (MiUenarius)lere ayrlrlard. Ordu dzenini meydana getiren halk bir likleri (Givitas) birok bakmlardan, Trk tarihindeki boylara benziyorlard. Bizim adr obalarna benzeyen Dou Cermenlerin adrlar ile, Bat Germenlerin ky evleri, ky bakanlarnn evini evirirlerdi. Bununla beraber yzlk ve binlik tekilt Cermenlerde, ancak A t t i l a Hunlarndan sonra grlmee balanmtr. Birok Trk boylarnn da "y z 1 k" 1 e r zerine kurulduu anlalyordu. "Trkmenlerin eceresi" adl eserde, bunun birok rneklerine rastlyoruz. Dou Gktrk devletinde Tli ve Tardu boylarnn meydana getirdikleri iki bakomutanlk, devletin ana ordusunu meydana getiriyorlard. Uygur devleti kurulurken de, 9 soylu Uygur boylarna, basm ve Kartuklar da katlm ve bylece

TRK KLTRNN GELME ALARI

TRK KLTRNN GELME ALARI

11 "TuttOftok meydana getirilmiti. Bu "Tttfttfc**iar, hem vat, hem boy beyi ve hem de asker komutan idiler. Bat Gktrk devletindeki 10 boy ise iki blme ayrlyor ve beer boyla ordunun sol ve sa cenahlarn meydana getiriyorlard. Bu konu ile ilgili rnekler daha pek oktur. Hkmdar aelerij ok eski asil soylardan geliyorlard: Bu da Trk tarihinin hi deimeyen e en nemli dzenlerinden biri idi. in tarihlerinin yan efsane eklinde verdikleri bilgilere gre, Gktrk devletini kuran Kaanlarn "Aina" soyu da Huniardan ve belki de Mete'nin soyundan geliyorlard. Bu Gktrk soyu, 300 sene mddetle nemini kaybetmemiti. Mete'nin soyu ise 700 yl devamnca, tarihlerde andr olmutu. Uygur devleti ykldktan sonra bile, Kaan soyu "Yalakar"lann ad, hal baa kaynaklarda geiyordu. Byle soylu bir Kaan ailesine Uygurlar, "Ulug tz (ve) ogu" derlerdi. Tz, tz szleri eski trkede kk anlamna gelirdi. Ogus ve Ou szlerini de yukarda incelemitik (Bk. s. 176). 1. Soylardan, b o y l a r n tremesi Kk boylar: Byk boylar, bir araya gelen belirli kk soylardan meydana gelirlerdi. Bunlardan daha kk boylar da vard. in tarihleri bu byklkteki Trk boylarndan sz aarlarken, onlar her zaman iin ince "hsing" iareti ile ifade ederlerdi. Bu boylar, "sftift", yani aile ve soylardan daha byk idiler. Bunlar, bamsz olarak yaayabirlerdL Uygurlarn Ediz ve Sekel boy-

lan, bu tr birliklerin en gzel rnekleridirler. Bat Trkln temsil eden On-Ok'larn 10 boyundan her biri de, bir ae, veya soy olarak saylmyorlard. Bunlar boy ider. inlilere gre Dokuz-Ouzlarn 9 boyu boy de; ancak birer aile veya soy idiler. Fakat n-Ok'lann her biri ise; Dokuz Ouz'larn tm kadar byk bir boy saylrd. Karluk Trklerinin 3 boyu da, On-Ok blmleri gibi orta boy, yani ince hsing idiler. Bunlardan da anlalyor ki in tarihleri dikkatle ve bilinle okununca, Trk tarihi bakmndan ok nemli sonular elde edilmektedir. Byk boylar ve boylar birlii: Selen-ga, Orhun ve Tola rmaklarnn evresinde oturan Uygur boylarnn tmne birden, Tli ad verilirdi. Bunlarn, geni blgelere yaylmalarna ve birok boylara ayrlmalarna ramen, aralarnda kan, kltr, dil ve tarih balan vard. Mesel btn bu boy gruplan, kendilerini Gktrklerden kesin olarak aynyorlard. Fakat Gktrklere akraba olduklarn da biliyorlard. Kendileri Trk idiler. Dilleri de trke idi. Buna ramen ayn blgelerde yaam bir Trk zmresi ve Ortaasya halklarnn nemli bir blm olduklarnn da farknda idiler. Bu grubun balca boylan unlard :Dokuz-Ouz, Bayr-ku, Buu, Tongra, Telengit, Ediz, ibi, Sekel, Hun, v. s.. in tarihleri btn bu boylarn hepsine birden "Tli-bu" yani "Tli blm" veya grubu diyorlard. Byle demekle de, Uygurlan meydana getiren btn boylan, dier Ortaasya Trklerinden kesin olarak ayrm oluyorlard. Sonradan bu boylarn hepsine birden Uygurlar da denmitir.
1971 Birinci Basu F. 3

TRK KLTRNN GELME ALASI

TRK KLTRNN GELME ALARI

35

Bununla beraber Dokuz-Ouz, Bayrku ve Karhkiar gibi byk boylar, bamsz birer "Bod" idiler. Ayn byk boylar iin "budun" deyimi de kullanlrd. Bunlar da birer millet gibiydiler. DokuzOguz, Bayrku, Buu, Tongra, Telengit boylan "Byk boylar"; Ediz, Sekel, Hun boylar ise "Orta boylar" arasndan saylyorlard Uygur Kaanln kuran boylar Dokuz-Ouzlar idiler. Bu sebeple devletin btn imknlar onlarn elinde idi. Kaan ailesine kz veren Buu boylan ise, in uurlarn koruyor ve oradaki yamala-n idare ediyorlard. Bu sebeple bunlar da gn getike gelimekte ve bymekte idiler. Buyrku'lar VL yzyln banda, btn Uygur boylarn toplayarak bir devlet kurmulard. Ayrca nl Gktrk Kaan Kapagan-Kaan' savata ldrmek sureti ile, byk bir hret ve sayg kazanmlard. Byle nemli sebepler de, boylarn byme ve gelimelerine yol ayorlard. 2. Halk ve d e v l e t Trkler akrabalklar "kan birliine'* deil; *K emik" birliine gre dnrlerdi: in'de, ran'da ve Hindistan'da insanlarn soyluluk dereceleri ve akrabalk balan sembolik olarak "kana" gre kurulurdu. imdi bizde olduu gibi, onlarda da akrabalkda esas olan kan birlii idi. Eski Trkler ise insanlan, "kemik' esasna gre snflara aymriard. Onlara gre akrabahkta esas olan temel kemik b i r l i i idi. Eskiden Trkler kemie, *kamtg" derlerdi. Ayrca kemik iin "sngk" s-

zn de kullanrlard. Bu sz sonralar dier Trk azlannda "syek" haline girmiti. "Kamtg" sznn manev bir anlam vard. Bu bakmdan biz Anadolu Trkleri, kk bakmndan daha ok Gktrklere ba bulunuyoruz. Gktrkler insanlan manev ve sosyal bakmdan snflara ayrrlarken de "kamg", yani kemik szn kullanrlard, madd ve bildiimiz kemik iin ise "sngk" diyorlard. Mesel, "Trk milleti ldn, kemiklerin da gibi yldi" derleriken, kemik iin "sngk" derlerdi, yle anlalyor ki "kamg", daha eski ve daha anlaml bir szd. Gktrk yaztlarnda halk tabakasna "Kara kamg budun", yani "Kara kemikli millet" denirdi. "Ak kemikliler" ise hi phe yok ki, beyler ve Kaanlard. Fakat eski Trk yaztlan ile Ka-anlar, daha ok "Kara kemikli milletin", yani halkn lehinde grnyorlar ve onlarn taraftan bulunuyorlard. nk Trk adm brakp in'e tbi olan beyler, devletin yklmasna sebep olmulard. Halk da bir zaman, onlarn pelerine taklm ve in'e hizmet etmilerdi. Fakat esaretin aclarn duyan ve ilk olarak uyananlar da yine bu halk olmutu. "lli bir millet idim, ilim hanif Kaanl bir millet idim, Kaanm, hanif" Diye sylemee balayan halk, etrafna toplanacak bir ba aramaa koyulmutu. Trkler, halk tabakasna yalnzca "Kara budun" da derlerdi. Kara sz, sonradan halk iin kullanlan genel bir deyim haline gelmiti. Soylulardan gelmeyen bir halk ocuu veya hakanlarn halktan aldktan evltlklar da Hanlk tahtna oturunca, ona Kara-Han derlerdi. Zaman zaman halk ocuu ol-

TRK KLTRNN GELME ALARI TRK KLTRNN GELME ALARI

ma, Hanlk tahtna oturma iin bir engel tekil etmiyordu. 3. S n f m c a d e l e s i yoktu

37

Eski Trk halklarnda derin bir "snf ay-r%l\f ite "stntj mcadelesi" de yoktu: Eski Trk yaztlarnda "Kara kemikli budun" deyimini gren baz Rus bilginleri, eski Trklerde sosyal bir snflanma ve ayrca bir snf mcadelesi olduu sonucuna da varmlard. Belgeleri ve gerekleri bir tarafa brakarak, tek bir deyime ve sze dayanp byk neticeler karmak, herhalde ilmin yksek metodu ile kabili teklif olmasa gerektir, ideoloji bir yanda kalsn, bir Trk olmamza ramen, bu kitabmzda Trkln zayf taraflarm be ele alp belirtmei bir vazife bilmi bulunuyoruz. Bir ilim adamnn gayesi politik neticelere varmak deil; gerei en derin ynleri ile ve olduu gibi belirtmektir. Trk tarihini incelerken hereyden nce unu hatrmzdan karmamamz lzmdr: Eski Trk devletleri birer akn ve sava devletleri idiler. Profesyonel askerlik de, mletlere byk kazan ve kitlelere de refah getiren bir meslektir. Her Trk hakan fle beyinin aknlarda ve devlet iindeki tek dayanaklar ordular idi. Ordunun temeli ise asker ve halktr. O alarda paral askerlik de yoktu. Trk beyleri komutan ve Trk halk da, onlarn askerleri idiler. Aknlar ve yeni devletler kurma, beylerin olduu kadar, kara kemikli halkn da karma idi. Beylerle halk arasndaki menfaat birlii bozulduu an, ne baarl aknlar ve ne de devlet olmayacakt.

Gktrk devleti ve Kaanl ykldktan sonra, halk perian olmutu. Kaanm ve devletini arayan Trk halknn sledii atlardan bir rnek verelim: "Trk kara k e m i k l i b u d u n yle demi: "ttti bir millet idim, im imdi hani? "Kime kazandryorum? Der imi! "Kaanh bir millet idim, kaanm (imdi) hani? "Hangi Kaana iimi gcm veriyorum? Der imi! "Byle deyip, in Kaanna dman olmu! Baka bir yerde de, "Kara budun, Kaanm geldi diye sevinmi", deniyordu. Yalnzca kara kemikli halk smren beyleri arayan bir ilim adamnn, bu satrlar da okumas gerekirdi. Trk tarihinde kurulan Trk devletleri, Trk halknn istei ile kurulmu ve halkn yararna idi. Trk tarihinde mterek bir faydaclk ve kazanlar paylama hrs ve nde gelen eydi. Fakat bu faydaclk da hu ideal ve disiplin altnda olurdu. Bu kitabn yazlma gayesi de budur. Btn bu konular rneklerle bir akla kavuturmaa altk. 4. T r k l e r d e "Millet" a n l a y "B u d u n", bugnk "millet" anlaym karlayan gelimi bir deyimli: Millet, belirli bir blgede yaayan, mterek dil* kltr ve tarih balan ile birlikte uzun yaantlara sahip olan bir insan

TRK KLTRNN GEME ALARI

TRK KLTRNN GELME ALARI

topluluudur. te bu grle ie baladmzda, eski Trklerin kullandklar "Budun" sznn milleti tam olarak karladn, ak ve seik olarak grebileceiz. Eski Trklerde "Bod" sz, "bamsz, illi ve Kaanh" bir Trk toplumu anlamna geliyordu. Trkemzdek "boy" sz de, herhalde eski trkedeki bu "bod" deyiminden gelmeli idi. yle anlalyor k "boy"un asl anlam, insan vcudunun bir i&aJL idi. Ayrca, sosyal bir birlik, bir kabile ve bir cemaat anlamna da kullamlyordu. Anladmza gre eski Trkler, daha ok milletin temelini tekil eden, gl ve inanl sosyal birliklere "bod" diyorlard. "Budun" deyimi de, herhalde "bod" sznden tremi olmal idi, "Budun" deyiminin, "bod-" kk ile "-un" isim ekinden tremi olmas ok muhtemeldi. Bir kavmin budun olabilmesi iin, baz zelliklere de sahip olmas gerekiyordu. Trklere gre bir millet, "fiti budun" ve "Kaanh budun" olmalyd. Bununla beraber Karluk Trkleri gibi gl bir boya da, kaanlar ve illeri olmamasna ramen, yine de hem "bod" ve hem de "Karluk budun" denebiliyordu. nk onlar da tarih boyunca, Gktrklere nazaran daha kk bir topluluk da olsalar, bir millet halinde yaamlard. Gktrklere bal olmalar, trke konumalar ve Trk kltoi-rne sahip olmalar, onlara da ayr bir "budun" denmesi iin nemli bir engel tekil etmiyordu. "Trk budun" deyimi, yalnzca Gktrk devletini kuran soylu boylara verilen bir ad olmal

idk Yaztlarda "Trk budun", yani 'Trk mit 1 e t i" deyimine ok rastlyoruz, nemli olan "Trk budunu"an nerelere kadar yayld ve hangi Trk kavimlerini iine alddr. Maalesef bu konu, henz daha btn ynleri e aydnla kavuturulabecek bir duruma gelmi deildir. Trge devletini, Bat Gktrk devletini meydana getiren On-boy Trkleri tekil ediyorlard. Sonradan Bat Trkl n n temeli olacak olan bu soylu On Trk boyu iin eski Trk yaztlar, "Trkim" ve "budu-nm" deyimlerini kullanyorlard: "Trgi Kaan, (benim) Trkm (ve) budunum idi: "Yanld iin, bilmedii iin, su isledii iin! "Kaan ld! Vezirleri ld' Beyleri de ld! "On-Ok milleti, eziyet grd!..." Trge devletini meydana getiren "On-Ok", yani "O n - B o y" Trkleri iin Gktrkler, yalnzca "Budun" deyimi kullanyorlard. Trge Kaanlar iin ise, hem "Trkim" ve hem de "budunum" diyorlard. Esasen bir zamanlar Altay dalarnn gney eteklerinde oturan ve On-Boy Trklerinden bir ri olan Trge' 1er, tken'e yakn ve tgen'de-ki Trklerle akraba idiler. Bu bakmdan Trgelerin soylu boylarna Trkm ve budunum denmesi, bo ve rastgele sylenmi bir sz olmasa gerekti. Bu duruma gre, T r g e l e r ile "On-Ok" T r k l e r i , "Trk" i d i l e r . Be-Balg ehri dolaylarnda oturan Basml Trklerine ise

TRK KLTRNN GELME ALAM

TRK KLTRNN GELME ALARI

yaztlar, "uuum", yani "kan ba ile bana bal olan akrabalarm" diyorlard. Fakat nedense bu Basml Trklerine yaztlar, "Trk" demiyorlard. yle yle anlalyor ki "Trk" ad, y a l n z c a D o u d a ve B a t d a G k t r k devl e t i n i ilk defa kuran, soylu boylar iin kullanlyordu. Batdaki, soylu "On-Ok" Trk boylarnn yerlerini ve tarihteki gelimelerini ak bir ekild takip edebiliyoruz. Fakat Doudaki soylu Trk boylarnn durumu karanlktr. Gktrklerin bakenti olan tken blgesi, ssz ve ok sayda insann bannamayacat bir yerdi. Ayrca Uygurlarn atalar olan Dokuz-Ouz boylarnn yaylak ve klatlan da bu blgede idiler. Gktrk Kaanlar ile DokuzOuz boylan arasnda bir dostluk da yoktu. Yzyllar boyunca Gktrklere dmanlk gtm ve frsat bulduka Trkleri zor durumlara sokmu kavimlerden biri, Dokuz-Ouz boylar idi. Ayrca Gktrk devletleri daha henz kurulurken, herkesten nce Dokuz-Oguzlan malp ediyorlar ve ilk olarak onlara ba ediriyorlard. Fakat btn bunlar yapan tken'deki soylu Gktrkler kimlerdi? te bu soru, imdilik cevapsz kalyor. Gktrkler, Uygurlarn Dokuz-Ouz boylarna da "budunum" diyorlard; fakat "Trk" demiyorlard: Dokuz-Ouz budunu, kendi budunum idi. Gk ve yer kart iin, (O da bize) dman oldu!

"Bir ylda, be yol zerinde, (be defa) savatk! "lk nce, (Onlarn bakenti) Togu-BalgJda savatk! "Kl-Tegin, azman-akl (atna binip), hoplayp, hcum etti! "Alt er (lerini) mzraklad! "Ordular birbirine kavuunca, yedinci eri kllad!.." yle anlalyor ki tken'deki Trk Kaanlarn destekleyenler daha ok Tli ve Tardu Trk boylar idiler. Fakat btn bunlar iin de "Trk" ad kullanlmyordu. l-Teri Kaan, kinci , Gktrk devletini kurarken, ancak 2000 kiilik bir etrafa sahipti. Dier Trk boylarnn hepsi de onlara kar dmanlk gdyorlard. Bu kitabmzda her zaman sylediimiz gibi en soylu Trk boylan b a t d a toplanmlard. Doudakiler ise, daha az idiler. Bat Trkl*-nn daha uzun yaam olmasnn bir sebebi de, bu olmalyd. Fakat doudakilerin tekilt kurma ve devlet idaresindeki tecrbeleri daha ok ve derin idi. 50 yllk esaret anda, in ordusunda ve devlet hizmetlerinde alm olan bu Trkler, kende-rini yetitirmi ve gelitirmilerdi. Bu sebeple de her defasnda ok az bir "eren" grubu ile etraflarndaki Trkleri toplayp, yeni bir imparatorluk kurma baanyorlard. "Trk S ir Budun" herhalde, devletin temelini tekil eden Trk soylular iin sylenen bir deyim olsa gerekti: "Trk Sir Budun" deyimi, zellikle vezir Tonyukuk'un yaztnda ok geer. Fakat

42

TRK KLTRNN GELME ALARI

TRK KLTRNN GEUSMI ALARI

43

"Sir" sznn anlam, imdiye kadar anlalm ve aklanabilmi deildir. Kitabmzn her yerinde bu deyimi, " B i r l e i k Trk m i l l e t i " eklinde akladk, nemli Trk boylarndan biri olan T a r d o Trklerine de zaman zaman "Sir-Tardu" ad veriliyordu. Tardular da 630 senesinden sonra bir Kaanlk kurmu, Trk boylarndan biri ider. Onlarn bu Kaanlklarnn bakenti de t k e n idi Tardular da zaman zaman dier Trk boylarn kendilerine katmlard. Bu sebeple "Sir-Tardu" adnn. B i r l e i k T a r d u " 1ar anlamna gelecei de dnlebilir. "Trk Sir budun" adm da bu rnee gre bir aklama yoluna gidiyor ve bundan yardm umuyoruz. Eski Trkler "Millet?i, devletin esas ku-rutmsu ve sahibi gibi dnyorlard: Ortaa devletlerinde hkmdar, her eyin stnde idi. Milletin ad bile gemezdi. Fakat Trk tarihinde millet de iini ve gcn vererek devlet kazanyordu. Trk milletinin: "Kime kazandryorum?" Veya: "Hangi kaana isimi gcm veriyorum?" Diye haykrmas, bu anlay ve inantan ileri geliyordu. 630 senesinden sonra in'e yenilip de esaret hayat ba-? ladktan sonra, Trk halk bu defa da in Kaanna il ve tre kazandrmaa girimiti. Belki byle de-di ama; Trkler kendi milletlerinin hayatlarnn byle getiine inanyorlard: ""(Trk mleti), in Kaanna tabi olmu! "EMi y, iini gcn (CTna) vermi! "ileri, gndousuna, Ormanl Kaan'a kadar akn yapm!

"Geri, (gnbatsna), Demir-Kap'ya kadar akn yapm "in Kaan iin, ve tre alvermi!...v te bundan sonradr ki Trk milletinin ak bana gelmi ve kime U ve kime tre kazandryorum, diye barmaa balam. Zaten inler de Trkln mayasnn Kaanlar ile beyler de de; Trk milleti olduunu ok iyi biliyorlard. in siyasetinin tm, Trk milletinin ortadan kaldrlmasna yneltilmiti. Trk milleti inlere ne kadar hizmet de etse, yine inliler onun iin yle dnyorlard. Trk milletini yok edeyim! nesilsiz brakaym.' Der imi. "Yok etmeye kadar varrm! "Yukarda Trk Tanrs, Trklerin kutsal Yer ve Sular: "Trk milleti yok olmasn, diye! "Bir millet olsun, diyei.J* Trk milletinin basma l-Teri Kaan e 11-Bilge hatun'u getirmilerdi. Yalnz metne iyice dikkat etmek lzmdr. T a n r , k a a n l a r ile b e y l e r i deil; yalnzca "Trk m i l l e t i " n i d n y o r d u . Kaanlar, Trk milletini kalkndrmak iin deta, Tanrnn yeryzndeki temsilcileri gibi idiler. "Tanr?', Trk milletinin koruyucusu idi: Az yukarda sylediimiz gibi Tanr, Trk milleti yok olmasn diye, tl-Teri Kaanla Hatun'u 11-Bilge'yi tepelerinden tutup, Trk milletinin basma

44

TRK KLTRNN GELME CALARI

TRK KLTRNN GELME ALARI

45

gtrmt. Bu anlay ve inanla ilgili rnekler pek oktur. Trk milletinin "ad" ve "n** yok olmasn diye Tanrnn Trk milleti zerine iyi kaanlar getirdiinden de sz amtk. Bilge-Kaan, kendisinin hkmdar olu sebebini de yle anlatyor: "Trk milletinin ad ve n yok olmasn, diye: "Babam Kaan, Annem Hatunu (yukar) gtrm Tanr! "U veren, Tanr! jB$!| "Trk milletinin ad ve n yok olmasn, diye: "zm tahta oturtan gerek, O Tanr!.." Trk milletine "ceza" veren de, yine Tanr idi: Goktrklerin byk ve nl veziri Tonyu-k u k'un yaztndan alnm aadaki satrlar, Trk millet ve toplumunun tarihi balonundan ok nemli br belgedir: "Trk mTeti, in'e tbi idi: "Kendi Han' olmad iin, in'den ayrld, "Han (sahibi) oldu. (Sonra) yine (in'e) tbi oldu . "(Bunun zerine) Tanr yle demi: "Bana Han verdim. (Fakat sen) Hann koyup, (yine in'e) girdin! "(Trk miUeti in'e) tbi oldu (diye Tanr, onlar) ldrm!

"Trk milleti ld! Tkendi! Yok oldu! "Birleik Trk milletinin yerinde bamsz kalmad!...'' Yanlan ve Trk Kaanna isyan eden boylar da Tanr tarafndan cezalandrlyor ve yok ediyorlard. Aslnda ise onlar yok eden Trk Kaanlar idi. Fakat Trkler byle dnyorlard. in devlet f e l s e f e s i n d e de ayn inan ve dnceler vard. Fakat bu fikir Trk halklarna, din ve gnlk yaant yolu ile yaylm ve kalplerin en derinliklerine kadar da sindirilmiti. Trk milletinin baarlar ile yok oluu, "BU q i" nedenine balanyordu: V e z i r l e r e gili blmmzde, bu konu zerinde daha derin olarak duracaz. Trkler, devletin gcn ve devamn, vamn, Kaan ile vezirlerinin "bilgi derecesine Kaan e vezirlerinin "b i 1 g i" derecesine "bmez kii" e millet idi. Hereyden nce ve herkes iin "Trk t r e s i n i b i l m e k " gerekiyordu. Bu da bgi e olurdu. Trklerde "Bilgi nazariyesi*, zellikle Gktrk anda, tecrbe ile "t r e ve bilgi" halkn grgsne dayanyordu. Uygur anda ise, Trkler arasna giren in, Hint ve iran "Bilgi nazariyeleri", onlar bu eski Trk anlayndan, ana noktalarda ayrmlard. Mesel Uygur a bilgi nazariyeleri iin, ok gzel bir iir yle diyor: "Bilig biling, ya Begim! Bilig sanga e blur! "Biligsizning belinge; Ka kuranza, ta blur!

TRK KLTRNN GELME ALARI 46 TRK KLTRNN GELME CALARI

47

Bilgisiz bir insan beline deerli bir ka bile kuansa, kendiliinden ta olurmu. Fakat Uygurlardaki bu bilgi nazariyesi, "Tre" bilgisi ile halk inanlarn amt. Gktrklere gre "Trk tre s i" ni bilmek ve onu saklamak, bir milleti millet yapan en nemli sebeplerden biri idi. Yaztlar yle diyordu: "... lsiz, Kaansz (kalm) milleti! "Cariye olmu, kul olmu milleti! "Trk tresini kaybetmi milleti! "(Babam ll-Teri Kaan), Bumn ve stemi Kaanlarn tresince: re Yaratm! Tevik etmi!..." Bu konu ok geni ve nemlidir. Trklerin her anda kendilerine gre bir bilgi nazariyesi vard. Fakat bunlarn ou, halkn kalbine ve ruhuna kadar inmemiti. Gktrklerinki ise, halktan gelen dncelerdi. "Beyler" ile "Millet" arasnda bir anlama bulunmas da, Trk tresi'nin nemli bir konusu halindeydi: dare eden beyler ile, idare edilen millet arasnda uygunluk ve anlama bulunmas, bir milletin varl iin en nemli bir arttr. Bu anlama ve dzene eski Trkler "tz", yani "dz olma" derlerdi. ki hkmdar arasmdaki Uikilerin dzelmesi ise, "tzeltmek"', yani "dzeltmek" fiili e ifade edilirdi. Dz olmama ve asayi iinde olmama deyimlerinin karl ise, "blgak", yani "karklk, bu-

lanklk" idi. Bu sebeple Trk devletlerinin gl zamanlarnda, "Trk beyleri ile milleti dz" idiler. Yani idare edenlerle millet, iyi bir anlama iinde idiler. Bu sebeple in siyaseti, Trk milleti ile beyleri arasnda ayrlk tohumlar ekmee doru ynelmiti. Yaztlar yle diyorlard: "(in), kk kardeleri, byklere kar ayaklandrd iin! Beyli, budunlu, (aralarna) ayrlk soktuu iin! "Trk milleti, il (haline) koyduu ini, elden karm! "(Trk milleti), Kaan (haline) koyduu kaann, kaybetmi!..." Eski trkedeki "kaanladik kaanm", yani Trk milletinin "kaanlad kaann" deyimini biz burada, "kaan haline koyduu kaann" eklinde anladk ve yle evirdik. 5. TRKLERDE "DEVLET" ANLAYII Trklerde "11" deyimi, bugnk modern "Devlet" anlamn karlayan bir szd: Trk dili de dier diller gibi, durmadan gelimi bir dildi. derci "11" sz imdiye kadar kullanlagelen trk-e bir deyimdir. Fakat bu deyim de dierleri gibi trl alarda ve trl yerlerde, ufak da olsa, birok deimelere urayarak zamanmza kadar gelebilmitir. Bu konu zerinde daha kesin olarak konuabmek iin, byle deyimlerin uradklar deiiklikler ile, bunlarn sebeplerini de gstermek lzmdr.

48

TRK KLTRNN GELME CALARI

TRK KLTRNN GELME ALARI

49

G k t r k ve Uygur anda *7Z" deyimi, "Devlet" anlamna kullanlyordu. Szlerin yap ile ekillerini genel olarak dilciler incelerler. Deyimlerin bir devlet ve itima bir topluluk iinde uradklar anlam deiiklikleri ise, kltr tarihilerine den bir itir. inceden trkeye birok kitaplar tercme eden eski Trkler, belirli in deyimlerini, hep ayn trke szlerle tercme etmilerdi. Trke "lf deyimi, cince "kuo" sznn anlam bakmndan, tam bir kart idi. incedeki "kuo" sz, "devlet" ve "lke" anlamna kullanlyordu. Fakat inlilerin sylemek istedikleri bu lke yle bir "lke" idi ki, bu lkenin hem belirli snrlan ve hem de bir hkmdar vard. Daha d-rusu, snrsz bir toprak paras ile hkmdarsz bir lke, *Zf olamyordu. Eski Trklere gre tehalk" ile "toprak?, devleti meydana getiren iki nemli unsurdu: Eski Trklere gre, topraksz bir devlet d n l e m e z d i Halk topra ve toprak da halk tamamlayarak, bir devlet meydana getirirlerdi. Bu konuyu daha yi aklayabilmek iin Trk tarihinden rnek verelim: Birinci rneimiz, Hunlardan olacak: "Byk Hun mparatoru Mete'nin genliinde, kendi gl komular olan Tunguzlar ^Mete'den gnde 60 m koalnlen nl at e gzel karm istemilerdi. Mete biraz vakit kazanp, hazrlklarn ta-mamlayaofnesi iin, hem atm ve hem de gzel ka-rvsmt Tunguzlara vermiti. Mete'nin gittike kuvvetlendiini gren Tunguzlar, ondan snrdaki orak
|

ve ie yaramaz bir kk toprak parasn isteyerek, dmanl sona erdirmek istemilerdi. Fakat Tunguzlarn elisi gelip de, Mete'den bu orak yeri isteyince, Mete etrafndakilere sordu ve devletin ileri gelenleri yle cevap verirler:
"At ve hatunu verdikten sonra, bir orak toprak paras zaten ie yaramaz bir yerdir. Onu da verelim!" Mete bu szleri duyunca ok kzm ve toprak parasn verelim diyen beylerin balarn hemen orada kestirmiti. Bundan sonra da etrafndakilere yle barmt: "At ile hatun, kendi ahs mdhmdt. Bu sebeple onlar verdim, t o p r a k ise, d e v l e t i n maldr. Devletin maln bakasna kim verebi-Urf" k i n c i rnei de, Gktrklerden verelim: "Eski Trk yaztlar yeni ve byk kaanlarn Tanrt tarafndan Trklerin bana getiriliinden sz aarlarken, bu geli iin, bir sebep de gsteriyorlard: Onlara gre Tanr Trk Kaann, "Yer ve su"-lor sahipsiz kalmasn diye, gndermiti. Trklerin sadklar ve idare ettikleri Yerler ile Bular sahipsiz kalamazd. Bu yerlerin ancak ve ancak Trk Kaanlar tarafndan idare edmesi lzmd. Yerler e Sular, ayn zamanda Trklerin atalarnn idare ettikleri Yer ve Su'lar idiler. Bunun iin de "Trklerin kutsal Yer ve Su'lar, Trk milleti yok olmasn diye", Trkleri korumulard. Yeni alnan lkelerin gerek sahibi de yine Trk Kaam olarak gsteriliyordu." 1971 Birinci Bash F.' 4

50

TRK KLTRNN GELME CALARI

nc rnei, Cengiz Han andaki Trklerden vereceiz: "Cengiz-Han balangta vahi bir kabile reisi idi. Bu alarda Cengiz'in byk devlet idaresinden haberi yoktu. Ald ehirlerde mattan yamalyor ve insanlar da, bir tane bile geride brakmakszn ldryordu. Cengiz-Han*-tn yine bir ehri ald ve ehrin insanlarn da ldrd bir srada, Dou Trkistan'daki Hami ehrinden gelen Tapan adl bir Trk, ona yle demiti: "Siz, insanlan ldrp topra bo brakyorsunuz! Halbuki devlet, i n s a n , ile t o p r a k tan meydana gelir, insansz devlet olamaz!" in tarihlerinin yazdklarna gre Cengiz-Han bu szlerden byk bir ders alm ve bundan sonra hi olmazsa teslim olan ehirlerin halkm ldrmemee almt. Hami'li Tapan hakkndaki in kaynaklar, bizim "Bino-Turcica" adl eserimizde toplanmtr, . "U l u s" sz, bugnk trkemizde yanl olarak kullanlmaktadr: Trklerin "Ulus" sz de nemli bir devlet deyimidir. "Ulus", iindeki insanlarla beraber dnlen bir "vilyet" veya byk bir "eylet" demektir. Devletin bir vilyetini veya eyletini gsterirdi. Mesel "Kuz-Ulu" denince hatra, Balasagun vilyetinin kendine bal ve snrlandrlm topraklar ile halk geliyordu. "Kuz-Ordu" ise, surlarla evrili ehrin kendi ad idi. Bu deyim sonradan Moollara, "Ulus" eklinde gemitir. "Ulus" da bir nevi eylet ve devletin bir paras gibi idi. Ne var ki "Ulus" sz Cengiz-Han devletinde, oullardan birisinin idaresine verilmi, ehzade "pay"]ax

51 iin syleniyordu. Bu idare dzenine gre snrlarla evrilmi olan belirli bir blge iindeki halk, ehzadelerden birine balanmt. Bu sebeple "Ulus" denince, hem bir blge ve hem de bir halk kitlesi hatra geliyordu. Trl rk, kltr ve tarih geliimlerine bal olan bu halklar, bir millet zelliini gstermiyorlard. Fakat buna ramen, bir "Ulus"u meydana getirebiliyorlard. Halbuki Gkt r k l e r d e k i "budun" deyimi, bugnk modern millet anlaymz karlayan bir szd, "W ise, yine modern ve gerek bir devlet kuruluunun karl idi.
TRK KLTRNN GELME ALARI

"ti"i, yani devleti, "Kaanlk** tamamlyordu: yle anlalyor ki, "i" tamamlayan dier nemli ey de "Kaanlk" idi. Elbetteki kaansz bir ve ilsiz de bir kaan dnlemezdi. "Trk ili" ve "Trk kaanl" eklinde sylenmi deyimlere pek rastlamyoruz. Fakat il ile kaanhk'n her ikisi de "Trk budunu"ns. ait ve onunla ilgili oian messeseler idiler. Yaztlar, ou zaman yle diyorlard: "Trk budunu: "tedii ilini, elinden karm! "Kaanlad kaann, kaybedivermi!-.** Dmanlar iin sylenmi olumsuz zafer iirleri de vard: "lUileri, ilsiz klm! Kaanlan kaansz kmt!..." Hemen hemen btn yaztlarda"*!" sz, "kaan"dan nce geliyordu, yle anlalyor ki eski Trk-

58

TRK KLTRNN GELME ALARI

TRK KLTRNN GELME ALARI

53

ter, il'e ve d e v l e t e , k a a n d a n da-ha ok nem v e r i y o r l a r d , "illi budun" ve"stz budun" eklinde sylenmi deyimler de oktur. Trkler, "ilsiz" deyimini, "ilsiremi'*, yani ilsizlemi szleri ile de karlarlard. Anladmza gre devletin temeli Ll idi. Elbette ki devletin banda bir de kaan bulunmal idi. Kaansn ve basz bir devlet dnlemezdi. Ama eski Trk dncesinde yer alan balca nemli ey vard: Bunlar da, millet, il ve tre idiler. Kaan ise bunlar tamamlayan bir yardmc di "Kaanlt budun'* gibi. Devleti " k a z a n m a k " ve " k a y b e t - m e k" de devlet ile ilgili iki nemli olayd. Eski Trkler, bugnk "kazanmak" szmz, "Kazgan-mak" eklinde sylerlerdi. "Devlet kurmak" ii, genel olarak "kazganmak" fiili ile karlanrd. Kazanmak, eski trkede, ayn zamanda "almak, abalamak, gayret etmek" anlamna da gelirdi. Vezir Tonyukuk"un yaztnda yle deniyordu: "UTeri Kaan kazanmasa, yava olsa idi! "Ben zm, Bge-Tonyukk kazanmasam, yok olm idim! "Kapagan-Kaan'tn Birleik Trk milletinin yerinde, "Ne bamsz bir tm, ne millet, ne kii ve ne de sahip kalacak idi! "U-Teri Kaan ile Bge-Tonyukuk kazand iin, "Kapagan-Kaan, Birleik Trk milletini yrtt!

"imdi, Trk Bilge Kaan, "Birleik Trk milletini, Ouz milletini eitip duruyordu!..." Kapagan-Kaan (693-716), l-Teri Kaan'n kk kardei ve halefi k. Kendisi aabeyi gibi, derin ve ileri grl deildi syanlar ile devlet iindeki glkleri, sava ve zor kullanmak yolu ile bir zm balamak istiyordu. Bu yzden de, isyan eden bir Trk tarafndan ldrlmt. Trkler arasnda "iyi il" ile "kt il" deyimleri de vard. Bilge-Kaan'n ili ve devleti "edg il", yani iyi il idi. Ama Trk ili zaman zaman "kama il", yani "kark il" haline geliyordu. Bu eski trke deyimin, bugnk dilimizdeki ''kamamak'* sz ile de ilgisi vard. " D e v l e t i n y k l m a s " , Trkler iin en byk ve ac bir felket idi. Bu sebeple devletin kurulmas iin tek bir deyim kullanan Trkler, devletin ykl iin ise, deta at syler gibi, birok szler sralyorlard: "O Han yok olduktan sonra, ", kaybolmu! Elden km! kasmt!.." " D e v l e t i d a r e s i", genel olarak "tutmak" fiili e sylenirdi "ti tutm", yani "il tutmu, il idare etmi" deyimi birok kaan unvanlarnn bana da geliyordu. Devletin dzene konmas ii ise, "itmi" fiili ile ifade ediyordu. Trklere devlet de "Tanr" tarafndan verilmiti: Millet ile kaann durumu, Tanr tarafndan yaanr ve tayin edilirdi. Eski Trkler zaman

54

TKK KLTRNN GELME CALARI TRK KLTRNN GELME ALARI 55

zaman Tanr iin, "ti berigme Tenri", yani "l eren Tanr" da derlerdi. Kt kaanlar ile Tanr yolundan km Trk milletini, Tanr zaman zaman cezalandryor ve onun ilini elinden alyordu. Trkler, baarlar ile felketlerini, hep Tamnn bu yasamasna balyorlard. Az da olsa Trklerin "ti veren Tanr?* deyimine rastlamamz, onlarn devlet anlay bakmndan ayr bir nem tayordu. "TP* ve devlet ile ilgili meseleler, ok geni ve nemli bir konudur. "l" deyimi, bazan gelimi ve bazan da gerileyerek birok anlamlar kazanmt. Bunlarn hepsinin de, byle kk bir kitapta ele alnmas imknszdr. Mesel C e n g i z - H a n anda "" sz, "Bal blm" Ue "ube Hanl" eklinde anlalmt. "il-Han" deyimi ile i l h a n l devletinin ad da, kklerini bu anlaytan alyorlard. 6. HKMDAR Trk Kaan gn altndaki btn lkelerin tek bir hkmdar gibi dnlyordu: "Yer yz n n Hkmdar" saylan Trk Kaanlar "Tanrnn yarl" e dnyann btn lkelerini idare ederlerdi. Byle bir devlet ve hkmdar anlay hukuk tarihinde de nemli bir yer tutmutur. Bu eit devlet anlaylarna uluslararasnda "Un&verml? veya "niverselle" devlet ekli denir. Bizim kitaplarmz da byle devletler iin, "Cihan mul d e v l e t " deyimini kullanrlar. Bu anlay, yzyllarn meydana getirdii ve gelitirdii bir fikirdi. Kklerini de milletlerin dinleri ile dnya grlerinden alyordu. Byle bir devletin kuru-

lup ilemesi iin de, Trklerin dnya grleri e dinleri, zaten ilk alardan beri msait bir fikir ortam meydana getirmilerdi. Ayn devlet anlay, in'de de ok kkl ve yaygnd. in'de bir "Dnya devleti" fikrinin domas ve gelimesi, in tarihindeki basardan salayan balca sebeplerden biri olmutu. Fakat bu anlay in'de ancak M. . X. yzydan itibaren gelimee balamt. Ayrca in'in yerli din ve anlaylar, byle bir devlet fikrinin domasna pek msait deildi. Aada da sk sk gstereceimiz gibi "Gk dini" ile ilgili olan bu devlet fikri, herhalde in'in Ortaasya ile ilgilerini gsteren nemli belirtilerdenbiri olmal idi. in mparatoru, onlara gre "Gn a l t n d a k i " lkeleri, gn bir temsilcisi olarak idare ediyordu. inliler, in imparatoruna ayrca "Tien-tse", yani "Gk'n olu" da diyorlard. Fakat bu unvan da ok eski ve mitolojik alardan kalma bir deyim olsa gerekti. Hunlar da kendi imparatorlarna "Tanrnn olu" derlerdi. Gk e yerin tmne sayg gstermek ve onlar adna yeryzn idare etmek, in mparatorunun bir vazifesi idi. Vyetlerdeki prens ve valileri ise yine onun adna, yalnzca kendi lkelerindeki dalara ve sulara sayg gsterirler ve onlara verilen kurban trenlerini idare ederlerdi Geri bunlar da selhiyet balonundan imparatorun kutsal gcne dayanyorlard. Fakat idare blgeleri birbirlerinden kesin olarak ayrlm ve snrlanmt. Hk bakta, T r k l e r i n bu idare ekli fle ilgili dnceleri, inlilerinkine benzer gibiydi. Fakat her ikisinin arasmda olduka belirli farklar

56

TRK KTRNN GELME ALARI

TRK KLTRNN GELME ALARI

57

vard. Trklerin grleri gnlk yaantlarndan domutu. Bu sebeple onlar, daha realist ve gereki idiler. Hi phe yok ki, Gk, btn tm ile Trklerde de byk bir nem tayordu. Fakat Trk kaanlar iin yeryznn btn deil; daha ok, kendilerinin yaadklar ve hkm srdkleri "Y e r ve Su "1ar kutsald. O yer ve sularn sahibi de dnya kuruluundan beri ancak kendileri idiler. Byle kutsal bir sahip ve efendilie eski Trkler, "idi" derlerdi. Bu yer ve su'lar hi bir zaman, sahipsiz olamazd. Nitekim Gktrk kitabeleri yle diyordu: "(l-Teri Kaan), Atalarmz (Bumn ve stemiKaanarn) "Tutmu (ve idare etmi olduklar) yer ve 8 u* 1ar, "Sahipsiz kalmasn diye: "Azm milleti (yeniden) dzenlemi ve yarat' m!...** Onlara gre dier Trklerin Yer ve Su'lar da sahipsiz kalmamalyd. Bunlarn gerek sahibi de ancak Gktrk Kaan olmalyd. Mesel Krgz Trklerinin kenderine gre bir kaanlar vard. Fakat Krgzlara ba ediren Gktrkler, onlarn yerleri olan Kmen blgesi iin de yle diyorlard: "Kmen'in yer ve Sular sahipsiz kalmasn diye: "Azm Krgz milletini dzenleyerek yaratp geldik!..." Ayr bir blmmzde gstereceimiz gibi* Trk Yer ve Su'lar Trk milletini koruyan kutsal ruhlard.

Trk Kaan, " G n y e r d e k i bir t e m s i l c i s i " gibi idi: Trklere gre kendi Kaanlar, Gk'n yerde kendisi adna tayin ettii bir temsilcisi idi. Fakat unu da unutmamaldr d, Trk Kaan bir Tanr deildi. Bir Trk soylusunun, baard bir kaan olabilmesi iin, Tanr tarafndan verilmi balca zellii kendinde toplamas gerekiyordu: 1) Tanr kendisine, "Kaanlk" ve haan iin "yarlk" vermeli idi. 2) Tanr, dier insanlardan ayr olarak onu, "iyi talih**, yani "kut" ile donatmak idi. 3) Ayrca insanlarn bir "ksmet" pay, yani Tanrnn bize verdii m%t&g**-leri de vard. Baarl kaan olacak bir kimsenin byle iyi bir ksmete sahip olmas da lzmd. te btn bu sebeplerden dolay Bilge-Kaan, hkmdar oluunu yle anlatyordu: "Tanr y a r l k verdii iin, zm tahta oturdum! "Dnyann drt kesindeki milletleri, "Dzenledim! Yarattm!...** Eski Trkler yeni bir devlet dzeninin kurulup yaratlmasn, "yaratmak" fiili e syler anlatrlard. yle anlalyor ki eski Tkrlerin inanlarna gre yalnz Kaan ve hkmdarlar deil: kaan olma talihine doutan ermi gen ehzadeler de, ta kklklerinden itibaren Tanrnn yardm e yar* ln elde edebiliyorlard. Bilge-Kaan daha 14 yanda iken, Tardu Trk boylan zerine "ad", yani komutan olarak tayin edilmiti. Bundan dolay da in tarihleri kendisine "Kk ad" adn vermi-

58

TRK KLTRNN GELME ALARI

TRK KLTRNN GELME CALARI

59

lerdi. Bilge-Kaan, kendisinin bu tayininin sebeplerini de yle anlatyordu: "Tanr yarlik verdii iin: "14 yamda Tardu milleti zerine ad olarak oturdum! "Amcam Kaan (Yani Kapagan-Kaan) ile birlikte, "(Dou'da, in'deki) Gk-Irmak'a ve andun ovasna kadar, "Akn yaptk! "Bat'da, Demir-Kam'ya kadar, akn yaptk!...** in'de de vezirler, g ve buyruklarn Tanrnn yerdeki temsilcisi olan mparatordan alrlard. Bunun iin de kendilerinin Tanr adna i yaptklarna inanrlard. Trk Kaanlarn yalnzca "G k*' deil; "Y e r** de ayn nemle desteklerdi: Geri Trkler daha ok "Gk" ten sz aarlard. nk "Gk" sz ile ayn zamanda tek ve yce "Tanr" yi da anlatmak isterlerdi. Fakat bir de, madd olan bir "Gk" vard. te Trkler, bu madd Gk'ten sz aarlarken, "Y e r " i sylemei de unutmazlard. in'de ise g sahibi olan tek kutsal ey, Gk idi. r a n'da durum daha da baka idi. ranllara gre yer, insanln dman ve btn ktlklerin kayna idi. Bu sebeple ran devlet felsefesinde Yer'den sz amak, elbette ki gereksiz olacakt. Trkler, Yer ile Gk' ayn deer ve kutsallk iinde grrlerdi. Bu sebeple Bilge-Kaan baarlarnn sebeplerini hem ge ve hem de yere balyordu:

"Yukardaki Gk ve aadaki yer, bana yark verdii iin: "(Milletimin) gznn grmedii, kulamm iitmedii, "Samdaki gndousuna, (Gney ceierine), "Arkamdaki gnbatmna, (aknlar yaptm)!.-" Trk Kaanlar, " G k t e olmu" es " G k t e y ' a r a t l m " olduklarna inantrlard: i n l i l e r in mparatoruna "Tien-tse*', yani "Gk n olu" derlerdi. ok eski alarda meydana gelmi olan bu deyim, sonradan Cinde de gelimi ve tamam ile sembolik bir anlam kazanmt. Byk Hun devletinin nl mparatoru Mete'nin unvanlarndan biri de Tanrnn olu** eklinde sylenmiti. in tarihleri Mete'nin bu un vann, Hunlarn kendi dilleri e syledikleri szlerle aynen yazmlard. Byle bir hkmdarlk anlaynn kkleri daha ok, Ortaasyaharm gnlk hayat ve yaantlarndan ileri geliyordu. inliler ise, eski alardan beri, z i r a a t bir kavim ider. Onlarn gzleri daha ok yere, sulara * mahsl zerine evrilmiti Bereket ve yamur, -raatlar en fazla megul eden eylerdi "Gk dni" ise, Ortaasyali kavimlerde gelimi bir inant. Bu sebeple, M. . X. yzyldan itibaren elien ve in devlet felsefesinin temelini tekil eden "Gk kutsall" ile ilgili dnceler, in'in yerli inan w anlaylarna biraz aykr geliyordu. G k t r k l e r kaanlarn ou zaman, *Teride bolmu", yani "Gkte olmu" gibi gsteriyorlard. Fakat zaman zaman derinteiyoriar ve

TRK KLTRNN GELME ALARI 60 TRK KLTRNN GELME ALARI

fi

bu gn nasl bir gk olduunu da anlatmak istiyorlard. Bu kutsal Gk, "Tenri-teg Tenr't yani "Tann'ya benzer Gk" veyahut da "Gk'e benzer", bir Gk idi. U y g u r l a r ise Gk', baz blmlere ayrma yolu ile sylemee balamlard. Mesel kendi kaanlarna unvan verirlerken, "Kn Tengri~ de", yani "Gn" veya "Gne Tann'da olmu" Kaan gibi deyimler kullanr olmulard. Yabanc dinlerin tesirleri oalmaa balaynca da, araya bir de "Ay Tann'da olmu Kaan"lar karmaa balamlard. "Gn Tann" ve "Ay Tanr" deyimleri de ok nemli idiler. Bunlar, "Gne G k' " ve "Ay Gk'" eklinde de aklayabiliriz. Trklerin Ay'a veya Gne'e tapndklarna dair elimizde hi bir bilgi yoktur. Daha sonraki Altay ve Sibirya Samanlar da, eski Trkler gibi Gk' blmlere ayracaklardr. Onlara gre bizim zerimizi kaplayan gk kubbesi, "Maddi bir Gk" idi. Bundan baka gne, ay ve yldzlarn ilerinde dolatklar ayr gkler de vard. Bunun iin onlar da, bizim gibi ge, yalnzca "Gk'* deil; "Gkler" demilerdi. Ayrca, bir de Yce ve Tek Tann'mn oturduu bir gk kat vard ki, bu kat ise btn gklerin zerinde idi. G k t r k l e r i n gk'e, zel bir anlam ve kut sallk vermek iin "Tenriteg Tenri" demelerinin sebebi de, zerinde durulacak nemli bir konudur. Eski Trklerin dini ile ilgili, zet halinde verilmi blmmzde de gstereceimiz gibi, bu deyimde grlen iki Tanr sznden birini, "Yce Tanr" karl olarak anlama taraftaryz. nk imdiye kadar bu deyim, "Gk'e benzer Gk" gibi karanlk bir anlam ile aklanmt.

Hi phe yok ki btn bu eski Trk unvanlarnda, ok eski Trk devlet anlay ile dLizerricrfom sembolik izleri de yatyordu. Fakat zamanla fikirler deimi ve yalnzca deyimler kalmt. nk unvanlardaki szlere ramen Gktrk anda kaanlarn Gk'te domu veya yaratlm olduklarna dair inan ve dncelerin izlerine pek rasannyoruz. Tkrlerin inancna gre Bilge-Kaan'm babas lTeri Kaan ile annesi il-Bilge Hatun, Tanr tarafndan "Gk'e gtrlm" ve tahta orada kmlard. "Tahta kma" trenleri ile ilgili blmmzde, bu konu zerinde ayrca durmutuk. Trk Kaanlarnn tahta kma trenlerinde bir nevi "Gk'e k m a " hayal ve dn-csleri de yer alyordu. Fakat unu da unutmamalyz ki, Trk Kaan bir "Kiiolu", yani insanolu idi. Gkte domu veya yaratlm kutsal br varlk deildi. Hele Tann'mn kendisi veya bir paras ise hi deildi. Yaztlar, "Tanrya benzer Gk (tarafndan) yaratlm Trk Be Kaan" derler iken, bizden daha baka dnyorlard. Eski Trfc-ede bir eyin Tanr tarafndan yaratlm olmas ii, "kalnmak" fiili ile sylenirdi. "Yaratmak* ise bir eyi yapmak ve normal dzenine koymak anlamna geliyordu. Buradaki "Trk Be Kaan3* da bizim tandmz nl Bilge-Kaan (716-734) deildi Buradaki "Trk" ve "Bilge" sfatlan Trk Kaanlarnn genel zellikleri diler. Mesel vezir Tonyu-kuk iin de "Bilge-Tonyukuk" deniyordu. "BOge", vezir Tonyukuk*un ad deil; "B i 1 g e 1 i k" derecesine eritii ve buna hak kazand iin unvan De adnn bana geliyordu, yle anlamyor W Tann, iyi

62

TRK KLTRNN GELME ALARI

TRK KLTRNN GELME

kaanlar kutluyor ve onlar iyi bir ksmetle donattktan sonra Trk milletinin basma getiriyordu. Arapadaki "devlet" sz de, bizim bugn anladmz anlamda devlet demek deildi. Devlet sznn asl, eski Trklerde olduu gibi daha ok Tanr tarafndan veren iyi talih e ans idi. Trklerin "mparator" karl olarak kuUandklar en eski unvan "Kaan" deil; daha nceleri "Kan" veya Han olmal idi: "Kaan" unvan Gktrklerden nce A var hkmdarlarnn kullandklar bir unvand. Zaten "Kaan" sz bir unvan olarak Trklerde deil; daha nceleri doudaki Proto - Moollar arasnda rastlanyor ve onlarda daha yaylm grlyordu. 552 senesinde A var devletini ykarak onlarn miraslarna konan Gktrkler, A varlarn hkmdarlk unvanlarn da beraber almlard. Aslnda ise Gktrkler arasnda yaygn olan d e v l e t a n l a y , daha ok B y k Hun d e v l e t i n i n i n a n ve d n c e l e r i n e d a y a n yordu, Hunlardan kalma birok eref ve memuriyet unvanlar, VHT. yzylda bile, Gktrk devleti iinde hal kullanlyordu. Hunlar, kendi mparatorlarna "any" unvan verirlerdi. in tarihleri, Gktrk devletinin kurucusu Bumn-Kaan'n da bir nevi any olduunu, biraz kapal da olsa sylemekten ekinmiyorlard. Hunlarn any unvan, "Sonsuzluk ve btn Cihan iine alan" gibi, geni bir anlam ifade ediyordu. Daha sonraki Trk devletlerinde de byk "mparator", aa yukar buna yakn bir dnce yolu ile anlatlacaktr. Trk-

lerin "Kr-Han" ve Moollarn "Gur-a*?' lan da bundan baka bir ey deildi. Hatta "Tengiz", "Cengiz" hkmdarlk unvanlar da, ayn anlaytan tremi deyimlerdi. Bununla beraber Cengiz-Han'n adnda, Hind ve Tibet dinlerinin tesirlerinin bulunduunu da unutmamamz lzmdr. Avarlardan Trklere "Kaan" unvannn girmi olmasna ramen, "Kan", yani "Han" deyimi, Trklerin zihinlerinden bsbtn silinmemiti. Geri Grktrk Hakanlarnn resmi unvanlar "Kaan" idi. Fakat yaztlar, cmleler arasnda, Kaan yerine sk sk Han unvanm sktrma da unutmuyorlard. Yerli bir az ve halk konumasna yakn bir dille yazlm olan Tonyukuk yaztnda ise, Han deyimine daha ok rastlanyordu. Cengiz-Han eskiden bir kabile teKaan" idi. Moollar "Kaan" yerine ou zaman "Ka'an" derlerdi. Bu nemsiz kabile Ka'anlmdan Cengiz-Han, ancak 1206 da kurtulabilmi ve "Han" unvanm almt. Bu sebeple Cengiz^ hep "Han" denmiti. Fakat oullar iin ise, "Ka'an" unvan kullanlrd. nk onlar, babalar gibi byk ve Ata-Han de idiler. Vezir Tonyukuk'un yaztnda kinci Gktrk devletinin kurucusu 11-Teri Kaan'a da ou zaman "Kan", yani Han deniyordu. nk, o da bir devletin kurucusu ve atas idi. Gktrk hkmdarlarnn, devletin ilk kaanlar oan babalarna, "Kang" demeleri de herhalde sebepsiz olmasa gerekti. Bir "Dnya d e v l e t i " olan Gktrk mparatorlar iin kullanlan, "kaan" dan baka herhalde byk bir unvan daha olmalyd. nk yaztlar, Karluk ve Basm gibi kk Trk boylarnn bala-

TRK KLTRNN GELME ALARI

TRK KLTRNN GELME ALARI

65

nna da "Kaan" diyorlard. Bunun iin de, byk imparatorlar ile kk kabile reisleri arasnda bir fark gzetimeli idi.
1. HKMDARIN "ZELLKLER'

"Bilge^Kk ve "Alp"lk, Trk Kaanlarnn balca iki zettii idiler: "Bilgelik", Byk Han devletinden beri hkmdarlar iin zenilen bir zellik idi. Mete'nin sa ve solunda bile, inlilerin "sien-wang" diye tercme ettikleri, **BilgePrens,'ler yer alyorlard. Hunlarn bu unvan ve memuriyetleri, Gktrk devletinde de devam ediyordu. Bilge-Kaan, kaanlk tahtna oturmadan nce, byle bir "Bilge-Prens" di. Kendisi kaan olunca, yerine nl kardei Kl-Tegin "BgePrens"lie tayin edildi. Bu olay da, eski bir Hun unvan ve memuriyetinin, Gktrk devlet iinde ne kadar byk bir neme sahip olduunu gsteren ak bir rnekti. Bilge-Kaan'n kaanlk unvanm, bu eski rtbesinden alm olma ihtimali de vard. Fakat yle anlalyor ki "Bgelik", btn yi ve byk Trk kaanlar iin mterek bir unvan olarak kullanlyordu. "Bgi" ve "bilgi sahibi olma", Trk Kaanlarnn bata gelen ve nemini hi bir zaman kaybetmeyen bir zellikleri idi. Yalnzca Trk kaanlarnn "Be" olmas kfi gelmiyor; onlarn etrafndaki byk memurlar ile komutanlarnda "Bilge" olmalar art kouluyordu. Eski Trk yaztlarnn az ile, "bgi bilmez fcii"ler, 'rilmedikleri iin**, daima

felket ve yenilgilere sebep olmulard. "V ez i idlerle ilgili blrnlerimizde bu konuya, baka rneklerle birlikte yeniden geleceiz. Bu kitapta, ' T r k l e r i n bilgi naza-r i y e"eri zerinde sk sk duracaz. Trklerin nem verdikleri bgi, Hind ve ran'da olduu gibi, kitaplarn sahifeleri arasnda kalm ve gerek hayatla ilgileri olmayan fikir krntlar deildi. Trkler, daha ok gemiteki olaylarla, hayat tecrbelerine nem veriyorlard. Bu tecrbe ve hayat grleri yalnzca devleti idare edenlerin deil; halkn da zihninde klielemi ve atasz haline gelmi fikirlerdi. imdi Trklerin, iyi ve kt kaanlar nasl anladklarn, eski Trk yaztlarndan alnm birka rnekler gstermee alalm: 1. yi ve byk Trk Kaanlarnn z e l l i k leri: "Yukarda Mavi-Gk, aada Yaz Yer yaratldnda, ikisi arasnda nsanolu yaratlm. nsanolunun zerine de atam ve amcam BummKaan ile 1 s t e m i - K a an oturmu. Tahta kp, Trk milletinin ini ve tresini idare edivermi ve dzenleyivermiler! "Drt taraflar hep dman imi. Akn yapm, drt kelerindeki milletlerin hepsini alm ve hepsini tbi klmlar! Ba (dik) duranlarn balarn edirmiler! Dizi (zerinde dik) duranlar ktrmter! "tleride, (Douda) Kadrkan Ormanna kadar; geride, (Bat'da) Demir - Kap'ya kadar, (Trk milletini) kondurmular!
1971 Birinci Basl F. 5

66

TRK KLTRNN GELME ALARI

TRK KLTRNN GELME CALAR]

"Bu iki (yer) arasnda, sahipsiz ve tekiltsz (yaayan) Gk-Trk'leri dzenleyerek otururlar imi! "Bilge-Kaan imiler! Alp-Kaan imiler! "Buyruklar (yani vezirleri) de be imi! Alp imi! "Beyleri de, milleti de dz (ve anlama iinde) imi! "Bunun iin devleti byle tutmular! "Devleti tutup, treyi dene koymular!...** t. "Kt Kaan"larn zellikleri: Yaztlar yle diyorlard: "Ondan sonra: "Kk kardeleri kaan olmular! "Oullar kaan olmular! "Ondan sonra: "Kk karde, bykler gibi yaratlmam imi! **Olu, babas gibi yaratlmam imi! "Bilgisiz kaanlar (tahta) oturmular imi! "Kt kaanlar tahta oturmular imi! "Beyleri ve milleti dz (de anlama iinde olmadklar) iin!...** Yukardaki yazt paralar, deta gzel bir iir gibi akp giderler, yle anlalyor ki Trkler, kaanlarnn iyi veya kt olularm Tanrnn yaratna ve balad iyi kader ile talihe balyorlard. Onlara gre kaan iyi olmaynca, beyler ile millet de zaten birbirlerine derlerdi. dare eden beyler ile milletin bir anlama ve karlkl sayg ile iinde bulunmalar, en nemli bir art idi.

Trk kaanlarnda, baka zellikler de aranyordu: in'de iyi bir imparatorun, her eyden nce "akll" ve "faziletli" olmas isteniyordu. Sz doru olmayan bir hkmdar, muhakkak olarak vaktinden nce lr ve ok yaamazd. Trk Kaanlarnn da hereyi doru sylemee altklarn gryoruz. Bu sebeple Trk yaztlarnda kaanlar halka, "bu szmde yanl var m*', diye sesleniyorlard. Eski Trkler, "faz i lef e "erdem" ve fazilet sahibi olan kimselere de "erdemli*' derlerdi. Erdem de bir "Tanr yolu" ve hkmdara Tanr tarafndan verilmi iyi bir zellik idi. Bu inan, Trklere herhalde in tesiri ile gelen Ur ey olacakt ki, bizde ancak Gktrk andan sonra grlmee balamt. Bir hkmdarn "akll" ve "filozof olmas art da Gktrklerin sonunda ve hatta onlarn ykllarndan sonra ortaya kyordu. Byle akll ve filozof bir hkmdara Trkler, "Bgi" veya "Bg-Kaan" unvann veriyorlard. Bizim bugnk "by" ve byc szmz de, asimi buradan alyordu. Byk kaanlar, elbette ki "nl" kaanlar olurlard. Bu sebeple Trkler, kendi kaanlarna verdikleri unvanlarn sonuna veya ortasna, " n-l" anlamna gelen 'Hclg" deyimini koyma unutmazlard. Mesel "Alp, klg, be Kaan" sekimde sylenmi bir unvan, hkmdarlarn bahca zelliklerini de iinde topluyordu. "K** sz, eski tfkede "n, ses ve hret" anlamna gelirdi. "Klg" unvan da, hretli manasna olarak, kkn bu szden almt.

68

TRK KLTRNN GELME ALARI

TRK KLTRNN GELME ALARI

&

2. HKMDARIN "VAZlFE"LERt

Sava gc ile devleti kurma ve dzene koyma, Trk Kaanlarnn en nemli vazifesi idi: Eski Trk devletlerinin temeli "sava gc"ne dayanyordu. Devletin kuruluu ile asayi ve dzenin salanmas, imdi olduu gibi eskiden de silh gcne bal idi. Tanrnn Trk Kaanlarna verdii kutsal g ve yarlk, komutanlara da geer ve onlar da baarlarn bu kutsal gce balayarak nrlerdi. in'de olduu gibi kutsal g yalnzca kaanda kalmyordu. Btn beyler ile milletin de mal oluyordu. Bilge-Kaan henz daha 14 yanda iken, amcas KapaganKaan'm emrinde bir "ad", yani ordu komutan olarak bulunuyordu. Kendisi henz daha bir ocuk iken bile amcasnn elde ettii baarlar anlatyor ve tpk kendi zaferleri imi gibi bunlardan n duyuyordu. nk bu baarlar yalnz Kaann deil; btn millet ile komutanlarn da eserleri idiler: "Hepsi, 25 defa akn yaptk! S defa sng ile savatk! "Th, (yani devletli) olanlar ilsiz kildik! "Kaanl olanlar, kaansz kildik!. "Dizi (zerinde dik) duranlar, oktur dk! "Ban (dik) tutanlar, edirdik!.." yle anlalyor ki bu szler, Trkler arasmda ezberlenmi birer mitolojik masal nakarat gibi idi* ier. Bu sebeple Trkler, kaanlarn yaptklar eyleri anlatrlarken, hep bunlar sylyorlard. Gk-

trk devletinin kurucular Bumn ve t s t e m i Kaan'lar iin de ayn szler syleniyordu. Onlarla ilgili blmleri de an nce yaztlardan alarak vermitik. Yeni alnan yerlere "kondurma**, yani "yerletirme" ve iskn politikas da, Trk Kaanlarnn nemli bir vazifesi idi: Trk Kaanlar "iskn c " idiler. Yeni bir lkeyi alp devlete katma, onlar iin byk bir ey ifade etmiyordu. Bir lkeyi "alma" iinden sonra, o lkeyi "kondurma" abas gelmeli idi. Bu kitabmzda sk sk sylediimiz gibi Trk ordularnn pelerinden byk Trk kitleleri ve aileler de giderlerdi. Tpk Anadolu'nun fethinde olduu gibL Eski Trk yaztlar bu "konma" ve "kondurma" blgelerim aa yukar kesin snrlar e belirtmilerdi Trklerin konma ves yerleme blgeleri, douda Kadrgan dalarna ve batda da Demir - Kap'ya kadar uzanyordu. Demir - Kap, Bat Trkistan'n gney-dou sanrlarnda idi. Bu duruma gre de Bat Trkistan, ta Gktrk devletinin kurulu alarnda, yani VT yzyln ortalarnda, Trklerin yerleme blgeleri iine girmi oluyordu. Ba Trkistan yolu ile ran ve Afganistan'n kuzey yaylalar ise, Trklerin srlerine alm oluyordu. in s n r l a r , Trkler iin " y a s a k blge" i d i l e r . in'e gitme de, konma da yasakt. Fakat Trk devletlerinin kuvvetli olduu alarda bir ksm Trklerin giderek in'de yerlemeleri, birok bakmlardan faydal oluyordu. Mesel byk Gktrk kaaniarra-dan biri olan MoHan Kaan zamannda bu yer-

70

TRK KLTRNN GELME ALARI

TRK KLTRNN GELME ACUUU

lemeler, kontrol altnda ve siyas bir ama iin yaptrlyodu. Fakat devlet zayflaynca in, iindeki Trkleri eriterek yok etmiti. Dou blgeleri ile Kadrgan dalarnn etekleri ssz, orak ve verimsiz yerlerdi. Bu sebeple Bat Gktrk devleti gzlerini Batya evirmiti. Esasen bu, Ortaasyal atl kavimlerin gney - douya ve Bat Trkistan'a ilk szlar da deildi. Zaman getike Ortaasya Trkl batya kayacak ve Ba blgelerinde yeni yurtlar tutacaklard. Eski Trklerde "konma" ve "kondurma"mn da, belirli usl ve kaideleri vard. Trk Kaanlar bir Trk boyuna snrl bir "" veya "yurt? verir, o boylar da kendi snrlar iinde yaar ve durur lard. Elbette ki yeni ilin snrlarnn korunmas ve kontrol da o boya aitti. Bazan da bu yeni yurtlar, baar gstermi yiitlerle komutanlara verilirdi. Dede K o r k u t kitabnda hakanlarn, "yiitlere kalaba lke verdi", dendii gibi. Yalnz bana da bir y i i t dnlemezdi. Her yiidin de, bal olduu bir boy ile etrafndaki adamlar vard. Eski bir Trk ataszne gre, "ti gider, tre kalr" di. Fakat Gktrk devleti gibi byk ve dzerdi Trk devletleri, halkn bugn buraya ve yarn da uraya konup kalkmalarna msaade etmiyorlard. Gktrk yaztlar halkn byle babo gezmelerine, "yer sayarak varma" diyorlard. Halkn bu ekilde gezmeler, devlet ileri gelenleri tarafndan da knanyor ve bu gezginciliin mmkn olduu kadar n alnmak isteniyordu. Byk Hun devleti ve zellikle Gktrk anda, Bat T r k i s t a n ile Dou tran ve

A f g a n i s t a n ' m kuzey blgelerindeki ehiderin etraf, atlar e beraber gmlm Otaasyahla-rn mezarlar ile dolu idi. idareyi ellerinde tutan t atl savalarn, ehirlerde ise ne ile megul olduklarn, deU Hun ve Gktrk anda; Seluklu devletlerinde bile bilmiyoruz. Trk tarihinin en nemli: fakat karanlk yam ite budur. Bu konularla ilgif olaylar, biraz da Gktrk yazllarndan dinleyelim: "leri, (douda), Kadrgan ormanm aarak: "Milleti, byle kondurduk! "Geriye, (batya)... Ken-Tarman'a kadar: "Trk milletini byle kondurduk! Byle d*x%~ ledik! "O ada, kle (olan Trkler artk), kieU o~ mular idi' "Cariye (olan Trkler artk), cariyeli obnuiar idi! "Kk karde, byk kardei bibne idi! "Olu, babasn bilmez idi! "Byle kazanlm, dzenlenmi, imir ve trende var kW..." Gktrk devleti gittike bym, babalarla oullar ve kardeler artk birbirier inden ok uzak blgelere atanr olmulard. Vazife icb olarak her biri, mparatorluun bir yerinde idiler. Bu yzden oullar babalarn, kk kardeler de aabeylerini ziyaret ederek sayg grevlerini yapamaz hale gel mislerdi. Trk tre ve an'anelerine gre bu olamazd. Trk yaztlarnn da dedikleri gibi, ne yapalm ki

72

TIUC KLTRNN GELME CALARI

TRK KLTRNN GELME A&jUt!

Tl

Gktrk devleti ite byle byk bir imparatorluk haline gelmiti. ok uzak lkelerden gelip, kimse kimseyi gremiyordu. T re'yi, yani kanunlar ile "rf hukuk u"~ nu dzenlemek de Trk Kaanlarnn vazifesi idi : Eski Trkler "Tre'f szn "Tr" eklinde sylerlerdi. Trklerin "Tre" deyiminin ifade ettii anlamlar ok genitir. Eski Trklere gre "Tr" daha ok, "Devletin kurulu dzeni ve i l e y i i " idi. "Tr" sz U y g u r anda ise, artk dorudan doruya "Kanun" anlamna kullanlmaa balanmt. Gktrkler daha gereki ider. Bu sebeple Tr szn yalnzca devlet dzeninin kaideleri iin kullanyorlard. Uygur-lara ise, dardan yeni dinler ve tesirler girmiti. Bunun sonucu olarak byle deyimler de eski anlamlarn kaybetmiler ve Buda ile Mani dinlerinin ana prensipleri ve kanunlar karl olarak kullanlmlard. Aile ile kiilerin yaantsnda, "tre" sznn anlamlar daha da deiiyordu. Tre, aile ile kiiler iin bir "grenek" idi. Anadolu'da sylendii gibi bu? "yordam" da olabiliyordu. Tre, ayn zamanda bir "yoV, daha dorusu "yaama yolu" idi. Bu sebeple birok Ortaasyal Trkler T-re'ye "yol"1 da derlerdi. Trklerin "Aile hukuku", inlUere gre "ok sert ve z l i m c e (?y idi. Bir inli iin gerekten bu doru olabilirdi. nk Trklerde hrszlk yapan herkes ldrlrd. Bu da yetmiyormu gibi, hrszn kesilen ba bir ipe balanarak

babasnn boynuna aslrd. Aile iinde byle bir baba, hrsz olunun ban lnceye kadar boynundan karamazd. Byle bir ceza da inlilerin gznde gerekten korkun ve vahi br kanunda! Ama ibret dolu idi! nk bu toplum, saat gibi ileyen bir toplumdu. Ayrca aileden balayarak, herkes yerine ve vazifesine gre mes'ul tutuyordu. Byle bir cemiyet, "d is ip li n" denen dzenin en yksek bir rnei saylabilirdi. Arap seyyah bn Fadlan, fakir bir Of as kadnnn edep yerini ak grm ve tarma. Her tarafm rtebilecek bir bez paras bile bulamayan bu fakir Trk kadnnn, Arap seyyahm* azarlayarak syledii szler mehurdur. Arap kadnlar her zaman kapal gezebilirlerdi. Fakat buna ramen Araplar arasnda yine de zina olabilirdi Ama Trkler apak gezseler de. onlar arasnda zina denen ey olmaz ve olamazd. Bir Gktrk Kaannn zina yapan inli bir prensesi, halkn nn-de ve bizzat kendi klc e nasl ldrd de, Trk tarihinin mehur olaylarndan biridir. Trklerin fos sert hareketlerini inliler vahetle atandnmJardL. Ama ordu halindeki bir millette, bu ister baka trl de olamazd. Yine gelelim korunmas kaanlara den "Devlet tresi"ne: Trklerde "tf, yani devlet ile "Tre", her zaman beraber sylenen ve birbirlerinden hi ayrlmayan en nemli iki messese idiler. Devlet ile Hukuk, bir devlet idaresinde yanyana gidiyorlard. Eski Trk yaztlar. Gktrk devletinin kurucular olan Brom ve ste* miKaanlar iin yle diyorlard:

74

TRK KLTRNN GELME ALARI

TRK KLTRNN GELME AGLARJ

Tahta oturup: "Trk milletinin ini ve tresini, "Tutu vermiler! Dzerileyi vermiler!...*' Eski Trkler sayg deer ve hrmet edilmesi gerekli eyler iin, "ar" deyimini kullanrlard. Bunun iin de treye zaman zaman "Ar tr" diyorlard. Hatta tr, devletten bile nce geliyordu. Bunun nedenini, eski Trklerin, "il gider, tre kalr" diye syledikleri ata szlerinde bile bulabiliriz. Nitekim Bilge-Kaan da bu konuda yle diyordu: "Bu ada tahta oturdum: "Bu kadar ar t r e l e r ile, (Dnyann) drt kesindeki milletleri dzenledim!..." Az nce sylediimiz gibi Ana-Tre, devletin kurulu ve ileyii ile ilgili bir dzen idi. Bu dzen, M. S. 552 senesinde, yani Gktrk devletinin kuruluu ile meydana gelmiti. 682 senesinde kinci Gktrk devletini kuran l-Teri Kaan da yeni devletini, yine "552 Tresi" ne gre dzenlemiti. Dier kaanlarn hepsi de bu eski, yani 552 senesinin "tresi zerince tahta otururlar" idi. Trklere gre, "Trk trsin gnm budun", yani "Trk t r e s i n i kaybetmi millet", yok olmu ve ortadan kalkm bir milletti. Tre gidince ne millet, ne il ve ne de devlet kalabilirdi. Bununla beraber hi bir kuvvet Trk milletinin tresi ile ilini elinden alamazd. Alsa, alsa, yine Trk milletinin avarelii ve yanlmas onun elinden alabilirdi:

"(Ey) Trk Ouz Beyleri, Mleti, iitin! "Yukardan Gk basmasa! "Aada (Yaz) Yer delinmese! "(Ey) Trk mleti: lini, treni, kkn bozard! "(Siz) uygun Trk milleti idiniz! "Dn ve ibret al! "(Kaann), balln iin (seni) eitmi, Btfge-Kaanm imi! "Vardn! iyi ine kendin yanldtn! (Kendim) kt devrandn! "Zrhllar, nerden geldiler de, (seni) yay gtrdler! "Sngller, nerden geldiler de, (seni) srt* gtrdler! "tken ormannn mleti! Sen vardn! "leri, (douya) varanlar, vard! "Geriye, (batya) varanlar, vard!
<c

Vardin heryerde, iyiliin bu oldu:

"Kann, su gibi fkrp akt! "Kemiin, dalar gibi yatt! "Beylik olun, kle yapt (lor)! "Bakire kzn, cariye oldu! "Bilmediin iin! Ktln iini "Amcam Kaan (Kapagan-Kaan), uu verdi (yani ld)!..." Halk "doyurup", "giydirme" de, Trk Kaanlarnn vazifesi idi: Uygur lkesine gelen in elerinin neler grdklerini anlatmtk

76

TRK KLTRNN GELME CALARI

TRK KLTRNN GELME AtiLABf

9f

Uygur ilinde fakir ve yoksulluk iinde yaayan hi bir -kimse yoktu. alamayan ve kazanamayan Uygur vatandalarna ise, devlet ile Uygur Kaan yardm ederdi. Dede Korkut kitabnda da sk sk, "Yalncak korsen donatgil", yani " p l a k g r s e n giydir", eklinde szler sylenirdi. Bunlar, sz olsun diye sylenmi iirler deil; halkn inancm yanstan bir nevi ataszleri idiler. Eski Trklerde geri devlet Kaann bir mal gibi saylrd. Fakat Trk Kaanlar bu maln, halk ile bllecek bir varlk olduunu da unutmazlard. Dede Korkut, "Koan Kazan evn ya-malatsa, hellinn alr, tara kard", diyordu. Yani: "Kazan-Han ne zaman ki evini (halkna) yamalatsa, hanmn alr dar kard." Kazan-Han zaman zaman kendi hatunu dnda hereyini, halkn bir mal sayyordu. Aknlar da halk ve askerin, bir kazan ve yama kayna idi. Fakat akn yamalarnn, bal olduklar kesin uslleri ve gelenekleri de vard, yle anlalyor ki, bir ehir zaptedilince her asker, kendi damga veya iaretini tayan okunu, rastlad ilk kapya saplyordu. Ancak sava bitip, kesin zafer* elde edildikten sonra herkes dnyor ve okunun sapl bulunduu evi yama ediyordu. Gelenee gre hi kimse bakasnn okunu, kendi oku ile deitiremiyordu. Nihayet bu bir kaide ve tre idi. Bunun istisnalar ve kavgalar da ok oluyordu. Tabi olarak hkmdarna ve ordunun disiplin derecesine gre! Bu eit yama dzenlerinin zellikle

Cengiz-Han anda trl ekillerine rastbyoruz. kinci Gktrk devleti ile Uygur Kaanlnda, ta yama aknlarnn kesin olarak nne geilmek fcs tenmiti. Byk bir kltr devletine yama aklar, artk pek yakmyordu. Bilge-Kaan, halk doyurma ve d o n a t n a ilerim yle anlatyordu: "Tanr, yarlik verdii iin! "Kutum, var olduu iin: Ksmetim, var oktwju iin! "lmek zere olan milleti, dirilterek eittmf "plak milleti, elbiseli; fakir mTeti, aengn kldm! "Azck milleti, ok kHdxm!.J* Bilge-Kaan halinden ve vazifelerinin glklerinden ikyet de ediyordu: "... il veren Tanr: "Trk milletinin ad ve n yok olmana <&$, "O Tanr, beni tahta oturttu: "Parlak bir milletin zerine oturmadtm! "eride asz, darda donsuz, elbisesiz, "y olmayan, kt bir millet zerine oturdum! "Kk kardeim ve iki ad (yani komutanlar) 9B szletik: "Atamzn kazand milletin ad ve n yok omasn diye,

78

TRK KLTRNN GELME ALARI

TRK KLTRNN GELME AGUM

"Gece uyumadm! Gndz oturmadm! "Kk kardeim, Kl-Tegin ile! ki ad e! "lesiye, yitesiye alp, kazandm! "Byle alp, birlik halinde kazandm milleti, "Ot ve su gibi (dank) klmadm! "Yer sayarak (etrafa) varm, (dalm) millet, "l ve yitik (bir halde), "Aya, yalnayak, (bana dnd), geldi! "Bu milleti eiteyim diye:..." "Halkn kalbini" elde eden Trk Kaanlar, daha baarl oluyorlard: Gktrklerin 6nc kaan Ibara-Kaan, Trk tarihinin eri nl hkmdarlarndan biridir. Ibara-Kaan, taht kavgalarnn balamas zerine kaanla, Trk halk ve beyleri tarafndan secim yolu ile getirilmiti, imparatorluk iinde bir birlik kurma baaran Ibara-Kaan, in'e aknlarm 400.000 atb e yapard. Ne yazk ki devamh kuraklk ve hastalklar, onun kaanbmn son senelerini durgun ve baarsz yapmt. Ibara-Kaan iin in kaynaklar yle diyorlard: "Ibara-Kaan'n kendisi ok cesur idi. Bu sebeple de halknn kalbini elde edebilmiti. imdi Ortaasya'daki btn kavimler, onun egemenlii altnda toplanmtr..." Sonradan Kaan olacak bir Trk prensi iin ise in tarihleri yle diyorlard: "Kendisi ok akll ve kurnazdr. Fakat, (kendi devleti iinde ve in karsnda) durumu zayftr.

Bununla beraber O, kendi halknn kamt lam* masn bilmitir. Bunun iinde halk* emri aittfua toplayp, aknlar yapma iyi baaryor. Ibara-K&an ise, O'nu bu baarlahndan dolay kskanmaktadr..." Eski Trk tarihinde byle belgeler pek oktur. Eski Trk Kaanlar her evden nce kendi halklarnn kalplerini kazanmak isterlerdi Tpta askerlerine kendini sevdirmek ve onlarn kalbinde itimat yaratmak isteyen bir komutan gibL
3. UYGUR KAANLARI

Uygurlar uzun bir sre Gktrk devletinin buyruu altnda yaamlard. Ayrca, ok eski alardan beri Gktrklerle aralarnda, tarife, kftr, dil birlii gibi her trl balarda vard. Aile Be itima tekilt da, ayn artlar altnda ve Gktrk biiminde olarak gelimi ve olgunlamt. Bu sebeplerle Uygurlarla Gktrkler arasnda, devlet ve nkumdarlk anlaylarnda, ok yakn benzerlikler vard. Uygur Kaan, Moollarda olduu gibi, yaka bir sava ve srek av iin seilmi br Han deildi. Uygur Kaanlarnn dayandklar soylu Ur boy ve bu boyu destekleyen birok kabile birlikleri de vard. Bunlardan daha nemii olan, bu boy bhv liklerinin daha nceleri trkinlik, fi-Teberfik ve Yab> guluk gibi Trk tekiltlar! kurarak, 250 sene gibi uzun bir sre beraberce yaam olmalar di te bu beraber yaama alkar ve istei, onlar yeni

80

TRK KLTRNN GELME ALARI

TRK KLTRNN GUlSStl CtLAMt

gg

Wr imparatorluk kurmaa bir nazmet gibi yetitirmiti. Uygurlardaki bakanlklar bu kk tekilt alarnda bile, babadan oula geiyor ve hakimiyetler de bir h a n e d a n'n elinde bulunuyordu. Daha dorusu Uygur devletinin kurulmasndan nce be, herkesin sayg duyduu ve sayd soylu bir Uygur bakan ailesi bulunuyordu. Tabu bir yolla gelien bu tekilt, byk bir imparatorlua kadar bile erimiti. te Uygurlar iptidai Moollardan ayran zellik bu idi. Bu sebeple Uygur Kaanlar, apulcular ile ekiya gruplarnn sresiz bir bakam deil; gerek bir padiah ve hkmdar idi. Eski M o o l l a r d a ise hanlar, sava zamanlarnda, aknlar, yamalar ve trl ekyalklar yapmak iin seilirlerdi. Bu sebeple ta T i m u r anda be Trkler, Moollara "ete*', yani ete ve e k i y a diyorlard. Tabu olarak byle amalar iin seilen Mool Hanlarnn, hkmdarlk ve devlet gibi hukuk anlaylarna dayanan kurulularla bir ilgileri olamazd. Uygur Kaanlar da kendilerinin, Tanrt'ntn buyruu e hkmdar olduklarna inanrlard: Uygur Kaanlar hkmdarlklarn tpk Gktrkler gibi, "Gk'n, yani Tanrnn buyruuna" balarlard. Tanr ekndisine "Kut", yani talih ile buyruk verdii iin kaan olur ve milletinin bana geerdi. Onlara gre kendi kaanlar, ilini idare etmi (ti tutm), bu yolla n kazanm (Klg), kahraman (Alp) ve byk (Ulug) kaanlard. Uygur hkmdarlar kendi milletlerinin bana Tanrnn

buyruu e gelmilerdi. Bu suretle, Trk w Uygur milletleri Uygur Kaanna itaat etmi olmakla. Tan rmn buyruunu yerine getirmi olacaklard. Tarann iradesi, artk Uygur Kaannda topterani. tayan edenler ve mevcut devlet dzenini bozanlar, yine Tanrnn buyruu ile, Uygur taraimdas cezalandracaklard. Nitekim ikinci Uygar Kaan* B a y a n - u r Kaan, isyan eden doudaki kabilelere kar yapt akn iin, yle bir sebep de gsteriyordu: "Gk Tanr ve yer. bana emrettii iin onlar mzrakladm." syan eden baz kavimler. Tanr tarafndan affa da uruyorlard. yle anlalyor ki Uygur Kaanlar, isyan edip de sonradan zor karsnda dnen kavimleri affediyorlar **-bu aflarn da yine Tanrnn buyruuna balyorlard. Gktrkler, kaanlarn ahsiyet, y a r a t l ve i r a d e l e r i n e daha ok veriyorlard. Uygurlar ise y a l n z c a Kaanln o l u u n u deil; d e v l e t idar e s i n i bile, Tanrnn buyruun b a l y o r l a r d . Bu bakmdan Gktrkler, daha g e r e k i idiler. Uygurlar T u r f a n blgesinde yerlrmm kaanlar artk eski nemlerini kaybettiler: Uygurlar Turfan ve Be-Balg blgesine gelince, hkmdarlarna "Kaan" yerine *ff* demee baladlar. Artk bu yeni yurtlarnda, "Kam* unvan unutulmu gibi idi. Savalk kabiliyetlerini yava yava kaybeden Uygurlarn, hkumdarnk messeseleri de eski nemini yitirmee balad, yle
19T1 Birinci Batl* -

TRK KLTRNN GELME ALARI TRK KLTRNN GELME ALARI CS

bir a geldi ki, Uygur Kaanlarna yalnzca "tlig" denmee baland. ince "*Wang" unvannn karl olan "tlig", sadece "Prens" anlamna geliyordu. Uygurlarda ticaret ile ilim ve san'at, siyasetin nne gemiti. Artk Uygur lig'len, Kaanlar gibi bir i m p a r a t o r deil; ancak bir reis ve ba idiler. Uygurlar daha sonra hkmdarlarna "Idukkuf demee baladlar. Bu unvan, Gktrkler anda da vard. Mesel B asm il Trklerinin reislerine "Idukkut" ad verilirdi. Fakat bu, Gktrk Kaanlarnn altnda, nc ve hatta drdnc derecede bir unvand. "Iduk-Kut"\m manas, "Tanrt tarafndan gnderilmi talih ve kut-sallik" anlamna geliyordu. Bu unvan halk arasnda sonradan, "tdikut" eklinde de sylenmitir. Uygur hkmdarlarnn ba ehri olmas bakmndan Turfan ehrine de, zaman zaman "tdikut ehri'* denmiti. 7. "MPARATORLUK" VE GEN BLGE TEKLTI (Dou ve Bat ynlerine gre) Ortaasya Trk devletlerinin gelimeleri, ancak "Dou" ve "Bat" ynlerinde olabiliyordu: Ortaasya'mn gney kenarlar, almaz ller ve Tibet dalar ile kapanmt. Kuzeyleri ise, sonsuz Sibirya tundralar ve karanlk lkelerle evrilmiti. Buna ramen, douda ve batda genilemek in hemen hemen hi bir engelleri yoktu. in denizinden, Macaristan ovalarna kadar uzanan usuz ve bucaksz bozkrlar, Ortaasya devletleri halklar iin tarih

boyunca tabu bir yaylma blgesi olmutu. Bir kavimler havuzuna benzetilen bu byt& blge, ikide barndrd milletleri birbirleri ile kaynatrma ve hepsinin aralarnda dil, kltr v.a. gibi, akrahafaklar ve yaknlklar dourmutu. te btn bu sebeplerden dolaydr k, Ortaasya'da kurulmu olan Trk devletlerinin dou S* bat arasnda genilemi olmalar en taba bir olay gibi grlmt. Dou ve batya doru gelien Trk devletlerinin topraklan geniledike, yeni alnan lkelerin idare edilme zorluklan da ortaya kyordu. Bunun sonucu olarak da devlet tekilt, douya ve batya doru ister istemez bir gelime gsteriyordu. "Orta", "Dou" ve "Bat" eklinde grlen "l* devlet dzenleri: Eski Trk Devletlerinin en tabi dzeni, elbetteki bu l devlet tekilt idi nk devletin gerek sahibi Kaan idi. Aynca devletin btn gleri de onun elinde bulunuyordu. Bu sebeple de devlet tekilt, Kaandan balayp douya ve batya doru, yelpaze eklinde iki afea bir genileme gsteriyordu. Ouz Dest a artdaki boylarn tekilt dzeni de yine l di "$u*Han", "Gun-Han", "Kay-Ha*r gibi Ouz Hardan, hep ortada bulunuyorlard. "Bo*OV ve *t?-fc* larm 12 er boylan se, byk hakan doudan ve batdan olmak zere, iki ynden eviriyorlard. Byk Hun Devleti'nde de durum ayn idi. Ortada, Hun hkmdan Mete oturuyordu. Doudaki Sol-BilgeliVla* ise, her zaman iin veliahtlar tayin edilirlerdi. Batdaki "0-

TRK KLTRNN GELME CALARI

TRK KLTRNN GELME ALARI

B i l g e l i k " e gelince, oras daha baka idi. Sa taraf, yani dou, Mete'nin akrabalar ile soylu Hun prenslerinin yeri idi. Geri "S ol-Bil gel h?, gnein doduu ynde olmas bakmndan ok nemli idi. Fakat bu blgeler, Humarn elinden ok erken alarda kmlard. in aknlarna kar bir yzyl dayanan ve her trl mcadeleden ylmayan Hunlar, daha ok batdaki soylu Hunlar olmulard. Ouz Destan ile Cengiz-Han Devletinde ise "Bat", nemli bir yn idi. Ouzlarn "B o z - O k" boylan batda idiler. Cengiz - Han ordu tekiltm "Dou" ve "Bat" olmak zere ikiye ayrmt. Douyu ve in'deki savalar, nl generali Mukali idare ediyordu. Batya, yani a8a-Kol"& ise sembolik olarak, Cengiz'in ok sayd generali Bogor veya Boor tayin edilmiti. Cengiz devletinde general Bogor ve sa, daha nemli saylmtr. Ayrca askerlik taktii bakmndan da Trk ordularnn sa cenahlar, daha nemli idiler. 743 senesinde Gktrk devletini ykan Basml, Uygur ve Korluk Trk boylar, Basml Trklerinin bakanlnda yeni bir Kaanlk kurmulard. Basml Kaam, ortada, yani Be-Bal blgesinde oturuyordu. Dou' da, yani Orhun nehri kylarnda oturan Uygurlarn reisi ise, "Sol-Y abgu" olmutu. Batda, Altay dalarnn gney - Doularnda yaayan Kartuklara gelince, onlar da "Sa-Yabgu" luu meydana getirmilerdi. Her iki Yabgu da, Basml Kaanna bal idiler. Bu devlette sa ile, sol, eit ve ayn haklara sahip idiler. Uygurlarn nc kaam Bg- Kaan zamannda, gney-

deki in snrlar genilemi ve yeni bir asker dzenin kurulma zorunluu ortaya kmt. Buram sonucu olarak dou'da "Sol'acP ve bat'da da "8a-ad"& ait garnizonlar eyde na getirilmi ve bunlarn hepsi de Kaana badamlard. "tkili** devlet dzenleri: Bat%*mn. DG~ u'daki Kaana koulmas: "Koulma? deyi-mi, eski Trklerin de ok kulland ve derin bir galam olan nemli bir szdr. "Koulma", bir nev*i "bal olma" dr. Bir Trk boyu veya ailesi, kendi gnl ve istei e dier bir Trk boyuna katlr veya onun peinden giderse, buna "koulma" denirdi. Tabii olarak bu koulma olaylarnn trl sebepleri vard. ou zaman bu balant, Trk tresine ve inanlarna gre meydana gelirdi. Mesel btn Trk ktle-lerince soylu saylan bir boya dier Trk boylar. bal olarak yasallard. Bu beraber yaama nedenlerini zor ve korkudan de; daha ok nan v* alkanlklardan alrd. Elbetteki bu birlik, beraberlik ve bu disiplinli hayat sayesinde elde edilen kazanlar ile, topraklar da, baz usBere gre yine aralarnda, pay ediliyorlard. Zorla balanan ve tbi olan yabanc kavimlerin durumu ise, bunlamrf-ler ile ayn deUdi. Yabanclar, "huT, yani fckr* durumundan ider. Trkler ise daha ok, birlik,, beraberlik, emniyet, g bulma ve en nihayet bir millet olma istei ile birbirlerine katlr ve ktsulurlard.

86

TRK KLTRNN GELME CALARI

TRK KLTRNN GELME CA'

552 de Gktrk Devletini kuran Bunun-Kaan bakentini, Orhun nehrinin kaynaklarn ald kutsal "tgen Yeri" ne nakletmi ve kendisini de, "Byk Kaan" olarak an etmiti. Kardei tstemi'yi ise, batdaki blgeleri ve Trk boylarm idare etmek zere "Yabgu" unvan ile, B a-11' ya tayin etmiti. Gktrk devletinin bat blgeleri, douya nazaran daha verimli ve daha gelimi yerlerdi. Trkler ayrca batda daha kalabalk ve birbirlerine de yakn akraba idiler. Doudaki komular in ise, ok kalabalk ve gl bir devletti Trklerin batdaki komular ise, in'den ok daha zayf ve daha az dzenli idiler. Btn bu sebeplerden dolay 18 t e m i Y abgu, 10 sene iinde snrlarn, batda Krm yarmadasna, gneyde de Hindistan'n kuzeyindeki Kemir'e kadar uzatmaa muvaffak olmutu. Gktrklerin bat blgeleri bu suretle, zaten kendiliinden bir kaanlk haline gelmi oluyordu. Trklerde "ift-Krallk"Iar deil; "Ko-ulu-K a anl k"lar vard: nl Macar bilgini Andreas Alfldi, Trk devletlerindeki ikili tekilt dzenine bakarak, "Trklerde ift - Krallk" adl nemli bir teblide bulunmutu. Halbuki Trk devletlerine hakim olan tek ve ana prensip ise, devlet iinde "tek otorite" nin bulunmas idi. Bunun - Ka-an'n kk kardei stemi, bat blgelerine bir "Yabgu" olarak tayin edilmiti. Devletin kurucusu ve atalarndan birisi olmas sebebi ile Trkler ona, "1 s t e m i - K a a n" da diyorlard. Esasen bu s-rada Gktrk devletinin iindeki "Koulu - Kaan"

lann saylar da oalmt. Bu sebepte tahta kan Istemi'nin oullarna, dierlerinden ayrmak im "Yabgu-Kaan" demee balamiarcfi. Bu yolla Trkler, esas byk Trk Kaan e batdaki "Koulu kaanlar", birbirinden ayrm oluyorlard. Devlet byyp de idaresi gleince. yeni "Ktiik' Kaan"ldir da ortaya kmaa baladlar. Bat Gktrk devletinin bamsz hareketleri de zaman zaman, gzden kamamakta idi. Fakat bu bagunsz-lk ok ge zamanlarda, yani dounun otorite w gc zayfladktan sonra grlyordu. 8. ESAS "DEVLET TEKLTI" (Gney ve Kuzey Ynlerine gn) Eski Trk Kaanlar yzlerini "Domam" evirerek otururlar ve beyleri de, onlarn iki JKBSSda yer alrlar: in imparatorlar tahtlarm * yzlerini gneye evirerek otururlard. mparatorun sa ve solunda sralanan byk memurlar da, sarayda ve devlet iindeki yerlerini, n dzene gre alrlard. Trklerde ise durum, daha baka idi. Trkieri ev ve adrlarnn kaplar daha ok doaya alrd, zellikle Kaan ve aman gibi kutsal kiilerin otalarnn douya ynetilmesinde, aynca bir zorunluk da vard. Bu sebeple in devlet tekilt, dou-bat ynlerine gre dzenlenip, fdisr ken; Trk beyleri ise, kaan otalarnda, g a e y e k u z e y ynleri arasnda sralanyorlard. yle anlalyorki "gney - kuzey" dzeni pratik hayatta pek fazla yer bulmam ve Trklerin, yaku-

88

TRK KLTRNN GELME CALARI

TRK KLTRNN GELME CALAR?

ca saraylar e inanlarnda yer almt. nk imparatorluklar Ortaasya'da ancak doudan batya doru uzanabiliyorlard. Esasen Ortaasya'nn byle geni blgelerine, gney-kuzey ynlerinde bir dzen vermenin imkn da yoktu. "Kaan ota%"nda oturan "Byk memurlar1*: Gktrk yaztlarnda Bilge-Kaan tarafndan verilmi birok buyruklar vardr. Bu buyruklarn ou, Kaan tarafndan etrafndakilere, yksek bir "sesleni" yolu ite verilmitir. Bilge-Kaan'n kendi otanda oturan beylerine verdii bir buyruk, yle balyordu: "Beriye adap it beler: yvnya Tarkat, buyruk beyler!" Yani: "Gney'de ki, (sa) adamt, beyler! K u z e y'de, (s o l) daki Tarkan'lar e Buyruk (rtbesindeki) beyler", Bilge-Kaan bundan sonra da, imparatorluktaki Otuz-Tatar ve Dokuz-Ouz'larn banda bulunan boy beylerine sesleniyordu. Burada byk bir unvan olarak geen "adapt" sz, "ad", yani "Ordu komutan" deyiminin, bir oul ekli olsa gerekti. nk Trkede "A 1 p" sz de, "Alpaut", yani "Alpler" eklinde oul yaplrd. Ordu komutanlarnn Kaann sanda oturmalar, Gktrk devleti iinde askerlere verilen nemin bykln gsteren bir delildir. "Tarkan" ve "Buyruk"lar da asker idiler. Fakat bunlarn yar sivil mahiyetle, mavirlik ve idarecilikleri de vard.

9. VEZRLER Trklerde Kaandan sonra gelen ytikmk rM-be, "Yabgu"luk idi: Byk Hm devletinde * Gktrklerin ilk alarnda, bir "vezirlik" miessesesini ak olarak grmyoruz. K a r a - H a a - l devleti anda, hakandan sonra gelen "Yatoguf veya "Yafgu"]ar, halkn iinden kan *Vezar**~ ler idiler. Gktrk devletinin balangcnda ise "Yabgu", devleti kuran Bumn-Kaan'n kk kardei stemi - Kaan idi. Gktrkler, devlet idaresinin en soylu, tecrbeli ve becerikli Trk boyiannun elinde kalmasna nemle dikkat etmilerdi Gktrk devletinin balangcnda, yalnzca br Yabgu vard. Devlet geniledike ihtiya oalm ve ok byk boylarla, Bat Trkistan gibi byk boteeJe-re de, yeni Yabanlar tayin edilmee balanmt. Tabu olarak bu yeni Fabon'larn buyruklar altnda da geni bir tekilt meydana getirilmiti. Geri bu yeni tekilt, z ve kk bakmndan, eskilere nazaran pek fazla bir deiiklik gstermiyordu, FV kat bu memuriyet, nceleri devlet iinde bir tane iken, bu defa yeni, yeni birok Yabgulukiar ortaya kmt. 682 den sonra Trklerin "Yabyutt? na**sesi, artk eski nemini kaybetmiti. nk davtetin banda artk, Tonyukuk gibi bir vca bulunuyordu. 744 de Uygur devleti kurutanca, ki tek Yabgu'luk dzeni, yeniden ortaya k. Uygur devletindeki Yabgu'luk mevkilerine arak, yalnara veliahtlar getiriliyorlard.

90

TRK KLTRNN GELME CALARI

TRK KLTRNN GELME CALA*!

Gktrklerin balarna verdikleri "Yabgu" unvanlar, yzyllar sonra bile btn Asya'da, bir eref hatras olarak saklanmt: Mesel Gktrkler Horasan'a, VI. yzylda bir Yabgu tayin etmilerdi. Gktrkler tarihten silindikten sonra yani, VL yzyln yarsnda bile Horasan'n yerli prensleri, in imparatorundan Trklerin verdikleri "Yabgu"luk unvanlarnn yenilenmesini rica ediyorlard. Karluk Trk boylarnn Gktrk anda aldklar "Yabgu"\uk unvanlar, Kara-Hanl devletinin kuruluuna kadar devam etmiti. Ouz Yabguluunun temellerinde de byle bir sebep aramann, herhalde Trk an'anelerine, aykr dmeyecei kanaatindeyiz. Ortaasya'da her boy, istedii zaman istedii bir unvan alamazd. Bir boyun eski unvann deitirebilmesi veya onu ykseltebilmesi iin, belirli sebeplerin, ve baarlarn olmas lazmd. Mesel Uygurlarn, kk bir Trk unvan olan "irkin"lik rtbesinden Yabguluk ve Kaanla kadar, alp didinerek nas ykseldiklerini adm adm takip edebiliyoruz. Treye ve eski Trk inanlarna gre Yabgu unvan, babadan oula miras olarak kalabilirdi. Fakat tarihteki uygulamalar byle olmuyordu. Geri Yabgu'larn oullar, bu unvanlar bos bir geref unvan olarak uzun zaman tayor-lard. Fakat len Yabgu'nun yerine, hemen yeni bir Yabgu'nun tayin edilme iinde gecikilmediini de yine kaynaklardan ak olarak grebiliyoruz. Byk Gktrk veziri Bilge-T onyukuk'-un "vazife*' anlay: 682 de n. Gktrk devletin! kuran - T e r i Kaan, Trkl yeniden bir ara-

ya getirmiti. O, Trklere yalnzca Ur mfiiet olarak beraber yaama uurunu vermemi, ayn zamanda Trklkleri ile, n duyma gururunu da a&ruta. nce 17, sonra 70, ve daha sonra da 700 kiiyi etrafna toplarken, herhalde kendisi "ad", yam "Ordu komutan" unvanm tayordu. Yaranda Boyla-Baa Tarkan gibi, byk bir asker daha vard. Bunlardan baka maiyetine, asker olmayan, aklin ve tecrbeli birini katma da ihmal etmemiti. Bu da, onun mehur veziri Tonyukuk idi. Vezir Tonyukuk, tl-Teri Kaan'a katldktan "sonra, kendine den grevleri yle zetliyordu: "Kaanmu ksaym tedim, sakndm!" Yani: "Raantrm temile edeyim, akil vereyim, diye dndm."' Vezir Tonyukuk bu szlerine, kendi yaztnda unlar da av* ediyordu: "Tanr (bana) bilgi verdii iin ben zm, kendi kaanm kztrdm!" Tanr, Trk kaanlarna, "Trk mTeti, bir millet olsun diye", ans ve bilgi verirdi. Fakat Tanr burada yalnz kaana deil; baar kazansn diye halktan gelen bir vezire de bilgi ile akl veriyordu. Artk Gktrk devletinde bir vezir, bir kaanla yanyana ve babasa gidiyordu. Nitekim vezir Tonyukuk, "(flrTen Kaann) bilgide ei ve hrette ei (ben idimy demekle de, kendi deerini, kaan ile bir tutuyordu. Eski Trk tarihinde devleti kuranlara byk bir nem verilir ve onlarn ahsiyetlerine de bir kutsallk verilirdi. Devleti kurarken onlarn koyduklar tr ve dzen, sonraki Trk kaanlar iin, det, vazgeemez bir dstr ve klavuz olurda Vezir Be - Tonyukuk kendini bir kaan gibi, bu yeni tre e dzenlerin bir babas olarak sayyordu:

92

TRK KTRNN GELME CALARI

TRK KLTRNN GELME ALARI

^ "tl-Teri Kaan, bilgelii ve bahadrltt sayesinde, inlilerle 17 defa; Htaylar'la 7 defa; Ouz-lar'la ise 5 defa savat. O sralarda, (<ynun) m- a v i r i , yine ben idimi (ynun y a c s , (yani dman zerine gideni) de yine ben idim! tl-T e r i Kaan'a, Trklerin Bg, (yani filozof ve ermi) Kaan'na, Trklerin Bilge Kaan'na, (mavir yine ben idim)! "Kapagan-Kaan 27 yanda iken tahta oturdu. Gece uyumad, gndz oturmad! Kzl kanm tketerek, kara terimi fkrtarak (altm) ve iim ile gcm, hep ((yna) verdim!" "...tl-Teri Kaan kazanmas, yava olsa idi! Ben kazanmasam yok olsa idim! Kapagan-Kaan'n ve soylu Trk milletinin yerinde, ne bamsz bir kitle, ne bir millet, ne bir kii ve ne de bir sahip olacak idi! il-Teri Kaan (ve ben) Bilge - Tonykk kazandmz iin, Kapagan - Kaan'm birleik Trk milleti yrd! (imdi) Trk Bilge-Kaan', birleik Trk milleti ile Ouz milletini, iyi idare edip, tahtnda oturuyor!" Vezirlerin, "zellikleri**: Daha nceleri btn gler Kaan'da toplanmt. kinci Gktrk devletinde ise,, cesaret ile bahadrbk Kaanlarn; bilgi ile bilgelik de vezirlerin zellikleri olmulard. Trkler vezire "Ay g u t" adm verirlerdi. Uygur anda vezirlerin says oalnca, "B a v e -k i 1" e bu defa "Ulug Aygu", yani "Byk Vezir" denmee baland. Eski Trkede "Aygu" sz, kkn "ayttmak", yani "sylemek" fiilinden alyordu. Bundan da anlalyor ki vezirler, dier

Yabou'lar ve adlar gibi, "devlet iinde icrac" deillerdi. Onlar daha ok bir "m a v i r " gibi idiler. "Alp"hk ile "bge"lik gibi iki ana prensip. Trk devletlerindeki idare dzeninin temelini meydana getiriyorlard. Bu sebeple eski Trkter, devlet adamlnn bu iki nemli art zerinde, srarla durmulard. Nitekim Ouzlardan gelen bir casus, Gktrk veziri hakknda yle diyordu ". Azck Trk milleti yryor, (ilerliyor) imi! Kaanlar Alp imi! Vezirleri, yani (Aygu) Bilge imi! O iki kii var olduka, siz inlileri ldreceklerdir, diyorum! Biz Ouzlar da ldreceklerdir, diyorum! Ben byle diyorum!** Vezirlerin, "yetk V ve "m esuliyef*-Teri: nemli meselelerde karar vermek, vezirin elinde olan bir ey deildi. Yukarda da sylediimiz gibi "icra ve k a r a r y e t k i s i " Kagan'-n elinde idi. Bu sebeple vezir, her konuda Kaan'-ma "tnr", yani durumu "arzeder" ve dilekte bulunurdu. Kaan da, vezirin "tnd tSsuf n dinler ve dileini "iitiverir" di. Vezirin m e s ' u l i y e t l e r i de vard. Bu sebeple vezir Bilge - Tonyukuk, yapaca ileri dndke, yle diyordu: "Bu haberi iitip, gece uyu-yasm gelmez idi! (Gndz de oturasm gelmez idi!)** alma ve gayret, vezirta balca nc idi. Bu sebeple, "(Kaanma), kzl kanm tketerek, kara terimi fkrtarak (altm) ve iim e gcm hep (0*na) verdim!", Diyordu. Ayrca, "Tanr yarfefc verdii iin, bu Trk rot le t i ne ahh d-

94

TRK KLTRNN GELME AGLARI

TRK KLTRNN GELME ALARI

mam dokundurmadm! Dn atlarn da koturmadm!" Diye de, ilvede bulunuyordu. Eski Trkler, savalarda byk baar gsteren atlar dn-lerler ve bundan sonra da ordu iine salp, serbest brakrlard. Hi kimse, bu atlar tutup binemez ve onlar rktemezdi. yle anlalyor ki Vezir Tonyukuk, bu baarlar kazamrken kutsal atlar koturacak kadar byk tehlikelere dmemiti. nk bu atlar, ancak byk felket ve baskn anlarnda kullanlrlard. Devlet idaresinde eski "Trk ataszleri*, nemli bir rol oynuyorlard: Vezir Tonyukuk'-un kendisinin de dedii gibi, "Bilgelikte ei yoktu". Trkler bilgi sahibi olma ve "Bgelik" deyimini nasl arlyorlard? Bu, nemli bir konudur. in'de ve hatta eski iran'da devlet idaresi zerinde sylenen bilgilerin ou, teorik ve devlet hayatna uygulanmas imknsz olan, fikir ve nazariyeler idiler. Mesel Seluklu veziri Nizam-l-Mlk'n, "Siyaset-nme" adl kitabndaki bilgilerin, devlet hayatna ne derece uyguland ok pheli idi. Eski Trk devletlerinin idaresinde ise, byle fikir krntlar deil; yzyllarn meydana getirdii t e c r b e l e r Qe tler rol alyorlard. Ataszlerinde kalplaan bu prensipler, halktan domu ve artk halkn mal olmu grlerdi. Bu sebeple, devleti idare eden aydn ve soylular ile halk arasnda, gr ve anlay ayrlklar da ortadan kalkm oluyordu. Vezir Ton-yukuk'un. kendisi her sava ve bu savalarla ilgili siyasi ortamlar hazrlarken, her olay iin bir Trk

Atasz syleyerek yeni bir taktik hazrlyor ve ancak, bundan sonra harekete geiyordu. "D siyaset" ile ilgili ataszleri: 682 de Trkler, in'e isyan etmek i hazrlk yaparlarken, sayca ok az idiler. Fakat idealleri byk ve kendilerini destekleyecek olan Trkler de ok idi. Bunun iin de, balangta az olduklarn gzlerden saklamak gerekiyordu. Zaten Trkler de yle diyorlard: "Eer zayf boalar uzakta iseler, semiz boalar zayf boann ne demek olduunu bilmezlermi!" Geri Trkler de, inler de birer boa idiler. Ama gl in, uzaktaki Trklerin o srada zayf olduklarn nereden bilecekti? Trkler bununla beraber, "inliler, Ouzlar ve Htaylar birleir de, gelecek olurlarsa, onlarn talarna tutulmu oluruz!" Diyorlard. Bu gr de eski bir Trk ataszne dayanyordu. "Gleri yufka olanlar bkmek ucuz, yani kolay imi! Gleri ince olanlar krmak, kolay imi! Yufka kaln olursa, bkmesi zor olurmu! ince youn olursa, krmas zor olurmu!" Dmanlar birlemeden ve dank iken vurmak iin sylenmi olan bu szler de, eski Trklerin szlm ve soydan soya gemi hayat tecrbelerinden kklerini alyorlard. "Askerlik" e ilgili ataszleri: Gktrkler-den korkan dier Trklerin, onlar hakkndaki fikir ve grleri, yle idi: "Doudaki Trk Kaanna asker gnderip, (akn yapalm) demiler: Yok onlara asker gndermez de kanr isek, onlar biti (basacaklardr)! Kaanlar alp imi, vezirleri be imi!

96

TRK KLTRNN GELME ALARI

TRK KLTRNN GELME ALASI

Eer kaimr isek, onlar bizi ldreceklerdir!" Gktrklerin komular byle diyorlard. Yaztlar bu szleri sk sk sylerlerdi. Trklere gre zafer, ilk nce taarruz edenindir. Askerlikle ilgili dier bir atasznde de, yle deniyordu: "ncleri, gzcleri iyi koyun, baslmayn!*1 Baka bir yerde: "rti nehrini gece getik. (Dman) onlarn gelmeleri zor, dedi, duymad. Tanr Umay ile yer ve sular onlan bast! Biz niin kaalm! Onlar ok diye (biz) niye korkalm! Biz azz diye, niye basmalm! Deelim, (hcum edelim)! Dedim!" Trkler, dmann gafil avlanmasn, Tanr Umay e kutsal yer ve sularn yardmna balyorlard. Onlar, dmann gl olduu yerlerde hcuma gemezler ve daha msait bir durum ararlard. Bu sebeple, sarp ve ssz yerlerden geerek, dman arkadan evirmek isterlerdi Y a r ovasnda, dmann on tmen askerinin toplandn duyan Il-Teri Kaan, yle demiti: "Dnelim! Zayflara gizlenmek daha iyidir! Ben (Bilge - Tonyukuk), ben de yle dedim!*' Bundan sonra yollarn deitirerek, dman arkadan vurmulard. Dman, "ate gibi kzp geldi. Bizim (ordumuz onlarn) iki ucunun, ancak yars kadar idi. Tanr (bize) yarlik verdi. Bunun iin, onlar ok diye biz korkmadk. Savatk..." Onlara gre Tanr, Trklerin soylular ve devlet kurucular ile beraberdi! Bg- Kaan'n veziri, T un-Baa-T arkan: nc Uygur Kaan B Kaan, Mani dinini devlet dini yaparak, Uygurlarn ruhunda ve hayatnda byk bir reform uygulamt. Bu sebeple

Bg-Kaan, Ortaasya halklarnn zihinlerinde efsanelemi ve Uygur Trklerine de byk tesirler yapmt. Bu Uygur Kaannn manevi yapclna ramen, nedense d politikas bozuktu. Kendi zamannda devlet iinde otorite de kalmama. Soylu boylar macera ve yama frsattan aryorlar, kendi kaanlarm da pelerinden srklyorlard. Boylar artk in uurlarnda oturuyor ve yalnzca yama iin yayorlard. Bg - Kaan'n babas Bayan -ur Kaan'n getirdii byk devlet olma anlay ile prensipleri, artk unutulmutu. Merkezin elinde, otorite diye bir ey kalmamt. Bunun zerine Bg - Kaan'n veziri Tun - Baa - Tarkan, kendi Kaanna ve Kaann yakn akrabalar olan soylu Dokuz - Ouz boylarna kar cephe almt. Uygur Kaanl, Gktrklerin gtt byk devlet olma dnce ve dzenine dnmek istiyordu. Devlet, in snrndaki yamaclar tarafndan deil; merkezden idare edilmeli idi. Anlamazln d grn bu idL Aslnda ise iin iinde, baka sebepler de vard. Uygur devleti iinde, Kaanl kuran Dokuz-Ouz boylarna kar bir dmanlk domuta Ayrca, Bg - Kaan'n getirdii yeni din ile inanlardan dolay rahatlan kaan, byk halk kitlesi de vard, te btn bu kar fikirleri temsil eden Tun-Baga Tarkan'n, Bg - Kaan'a taarruz ederek onu ldrdn gryoruz* Tun-Baa Tarkan, Bg - Kaan'n "oulluu" di. Bu sebeple O, Trk tresine gre Kaan'n kendi z ailesinden saylyor ve soy bakmra-dan da kaan olma hakkn kazanyordu. Zaten ve1971 Birinci Basl F. 7

98

TRK KLTRNN GELME ALARI

TRK KLTRNN GELME CAGUUU

zirlik mevkiine kadar ykselebilmi olmas da herhalde sbepsiz olmasa gerekti. Bir gerek varsa, Tun - Baa Tarkan'n Kaanl zamannda Uygur devletinin, dzenli ve byk bri devlet olma yoluna girmi olduu idi. Byk Gktrk veziri Tonyukuk'un soyundan gelen Uygur vezirleri: Tarkan'lar ve Bilge-Boa: Gktrk devletinin yklndan sonra bile Uygurlar, byk Gktrk veziri T o n y u k u k'un soylarna byk bir nem vermiler ve onlara sayg gstermilerdi. in tarihlerine gre Tonyukuk'un soylar, her zaman iin "Tarkan" unvan almlar ve vezirlik mevkiini ellerinde tutmulard. Ne yazk ki kaynaklarmz, XIII. yzyln bana kadar susuyorlar ve bu konuda bize hemen hemen hi bir bilgi vermiyorlard. Fakat XIII. yzyln balangcnda, gerekten Tonyukuk neslinden gelen birini, Blge-Boa'y, Uygur devletinin banda **B a vezir", yani "Ulug - Aygu" olarak gryoruz. Bilge Boa'nn kardei Arn-Tegin, devlet iinde nemli bir mevkii tutuyordu. Arn - Tegin'in kaynbabas "KaraAa Buyruk" ise, Kara - Htay saraymda, Kara - Htay hkmdarnn oullarm okutuyor ve ayrca vezirlik payesine de sahip bulunuyordu. Cengiz - Han'n ortaya kmas ile Bilge - Boa'nn, Kara - Htay devletine kar Cengiz'le baz balar kurduunu gryoruz. Cengiz -Han ile gnderdii eliler, Bilge - Boa'ya kar byk bir sayg gsteriyorlard. Belki de Cengiz -Han, Gktrk veziri Tonyukuk'u tanyordu. Cengiz sonradan Ann-Tegin'i kendine "oulluk"

edinmi ve onu, bozkrlarda yaayan halklarn idaresine memur etmiti. Kaynbabas Kara-Aa Buyruk Ue oullan ise, yeni kurulacak ehirlerle ilgili ilerde vazife almlard. Nayman Han't e Cengiz-Han'n, Uygur asll byk veziri: Tata-Tonga: Uygur asll bu byk Trk devlet adamnn biyografyasnn in tarihlerinden alnm tam ve ilk tercmesi, "SinO' Turcica" adl eserimizde vardr. Cengiz-Han'a hazine ileri, devlet yazmalar ve mhr Ue ilgili her eyi o retmiti. Cengiz - Han imparatorluunun idaresini "yaz z e r i n e " oturtan da, yine O idi. Cengiz Ue olu gdey Han'larn saltanatlarnn sonuna kadar, imparatorlarn "altn damgra"la-rn O elinde tutmutu. Hazineye giren, kan paralarla, byk tayinler de, yine hep O'nun mhr Ue yaplmt. Cengiz - Han'n oullarnn hocalar da, Tata-Tonga Ue ouar idiler. C e n g i z m p a r a t o r l u u n u n nl B a v e z r l e r i n d e n i n k a y, M a h m u t Ya l a v a , Mes'ut-Beg, C i n - T e m r , K r g z vs. gibi devlet adamlar da, yine Trk asll i d i l e r . 10. KAANLARIN "YT" VE MUHAFIZLARI Trk Kaanlarnn "sulh ve "s av af* daki maiyetleri arasnda bir ayrlk yoktu: Avrupa-daki krallar sava balaynca, birok yeni adamlar bulurlar ve kendilerine yeni bir etraf edinirlerdi. Bu

109

TRK KLTRNN GELME ALARI

TRK KLTRNN GELME ALARI

ti

sebeple krallarn, sulh zamanndaki devlet tekilt ile, savataki maiyetleri arasnda bir fark olurdu. Trklerde ise byle bir ayrm yoktu. Trklerde, "Sivil ve a s k e r i t e k i l t " birlemi ve deta bir btn olmutu. Trl blgelere tayin edilen Yabgu, ad, Tarkan, Tutuk v.s. gibi valiler, harp zamannda da birer komutan olurlard. Eski Trk Kaanlarmn kendilerine yakn "Alp"lari, "Eren"leri e "Y i i f'teri vard: "Krk y i t r" ter ile "Ktrk ktz" ter, Trk masallarn dolduran bahadrlardr. Her devlet reisinin etrafm kuatan birok fedaileri bulunurdu. kinci Gktrk devletini kuran 11-Teri Kaan, 17 "E ren")e ie balam ve bu erenlerini, 70, 700 ve en sonunda da 2000 kiiye kadar karabilmiti. Cengiz - Han'n da "Drt Kpek" leri mehurdur. Trkler Kaan'n etrafndaki bu bahadrlara "Klg" de derlerdi; Cengiz'in ocuklar da "kpek'* sznden utanm olacaklar ki, bunu sonradan "I)r t klg" deyimine evirmilerdi. Trk kaanlarmn balangtaki yiitleri, sonradan "Saray muhafzlar" olurlard: Devlet kurulup da, savalar bittikten sonra, Kaanlarn etrafndaki yiitler vali olarak etrafa dalmazlard. Onlar yine kendi kaanlarnn ordughnda kalrlard. in tarihleri, Trk Kaanlarnn "Saray muhafzlar'* na "Bri?, yani "Kurt" dendiini de yazarlar. Sonradan bunlara "Ordu ua" denmiti. Kaanlarn muhafz kt'alar, ayn zamanda bir "Harp okulu" gibi dzenlenmilerdi. Balangta kaanlarn fedailerinden meydana gelen bu kt'alara,

sonradan ancak soylu Trk beylerinin ocuklar alnmaa balanmt. Bu asker ve subaylarn ou da, Kaan'n " e v l t l " veya "oul-1 u k" lan idiler. Kaanlar, soylu Trk beylerine bir deer vermek maksad ile onlarn ocuklarn] evltlk olarak edinir ve kendi ordughlarna alrlard. Sava kaabiliyetlerini kaybeden Uygurlar ise, bu saray erknna, artk "Tapg" yani, "hizmet edenler" snf demee balamlard.

11. BYK KOMUTANLAR VE MEMURLAR


Kaan otanda yer alan eski ve nl "Komutan"lar ile beler: Bilge Tonyukuk hem vezir ve hem de nl bir komutan idi. Hizmetlerinin hatras byk ve saygs da devlet iinde deta Kaanla eit gibi di. Bilge - Kaan'n ayn zamanda, kaynbabas idi. Bu sebeple kz Ue birlikte, hemen Kaann yannda otururdu. Onun, hemen tahtn yannda oturduunu, Gktrk Kaannn otana gelen in elileri de grmlerdi. Az sonra tam metnini vereceimiz Bilge-Kaan'n bir buyruuna gre, otadaki byk komutan ve memurlar yle yer alyorlard: 1 Taman - Tarkan: Bu byk komutan hakknda pek fazla bir ey bilmiyoruz. 2 Tonyukuk: byk Kaann, nl vezir ve komutam di. \ 3 Boyla-Baa Tarkan: 682 den nce, 11Terig-Kaan in'e isyan edip de, Trk milletini

102

TRK KLTRNN GELME ALARI

toplayp, Gktrk devletini kurmaa balad srada, onun yannda yalnzca Bilge - Tonyukuk ile BoylaBaa Tarkan vard. Her halde Bilge-Kaan zamannda ok ihtiyarlam olan bu nl komutan, deta bir sayg bst gibi, sembolik olarak Kaan otalarnda oturtuluyordu. 4 Buyruk* lor: Kaann yannda bulunan byk memurlar ile mavirlere, Trkler "Buyruk" diyorlard. "Buyruk" sz, "buyurmak" fiilinden yaplm bir isim ve unvan idi. "Buyruk?* deyiminin, Tonyukuk da dahil, btn byk memur ve komutanlara verilen genel bir unvan olmas, ok muhtemeldir. nk eski Trk yaztlar, Gktrk devletinin gl alarndan sz aarken yle diyorlard: "(Kaanlar), Bilge-Kaan imi. Alp Kaan imi! Buyruklar, yine Bilge imi, Alp imi! Beleri yine, milleti yine tuz, (yani anlama ve uyuma iinde) imiler!" Bu satrlara gre, kaandan halka doru Trk bykleri, yle sralanyor lard. 1. Kaan, 2. Buyruk'lar, 3. Beler, 4. Halk ve millet. Blgelerdeki " B y k k o m u t a n l a r : Trk ordularnn profesyonel komutan ve askerleri, "ad" unvann tayorlard. Bunlarn ou da, "zel surette yetitirilmi", kaanlarn kk kardeleri idiler. Eski "Trk Tresi" bu konuda, yine hkmn gsteriyordu. nk Trk detlerine gre, "kaanlk" "byk oul" larn hakk idi. Babann zel mlk saylan "ordu" ise, "kk ouV la-ra derdi. Tpk Cengiz - Han'n ordusunun, kk olu Toluy'a. dmesi gibi.

m Byk Hm devletinde olduu gibi Gktrk e Uygurlarda da ordu, "Boy dzeni" uaertne tekilatlandrlmt. Ordu komutanlar olan adlarn zerinde de, "Kl-ur" ve "Apa-Tr-kan" gibi tecrbeli ve byk komutanla! bulunuyorlard. Bunlar da yine, hkmdar ocuklar idiler. Eski Trk yaztlarndan aklama ve tnoele-me yolu ile alacamz u satrlar, bu konuda btae daha kesin bir bilgi verecektir. Aadaki buyruk, B i 1 g e-K aa n'm bizzat kendisi tarafndan sylenmiti.
TRK KLTRNN ELME CAGLAH

"Ge benzer Gok'n yaratt, Trk Be (Kaan) nn, bu, benim szmdr! Babam, Trk Be Kaan' tahta oturduunda: (t). imdiki "Trk*' beleri! (2). Arkada, (yani batda), "Tarduf Beleri ile "Kl-ur" un bakanlk ettii, oma bah "ada-ptBeler!" (S), nde, (yani douda), "T" Beleri ile " Apa - Tarkan" m bakanlk ettii "adaptBeler!" (4). Taman - Tarkan! (S). Tonyukuk! (6)> Boyla-Boa Tarkan! (7). (Dier) baka Buyruklar! (8). "t-Buyruk", Sebeg Kl-Irk&m bakanlk ettii, ona bal buyruklar! (Btn), bu kadar olan, imdiki Beler!.." Bu Trke yazt parasndan da anlalaca zere B i l g e - K a a n , babasnn kurduu. "Tre" ile "Ordu dzeni" ne, byk bir nem veriyordu. Kendi belerini, "imdiki Beler" demek yoiu ile de, eskilerden ayryordu. Fakat ona gre, eskilerin nemi daha oykt. Taman - Tarkan, Tonyukuk, Boy la-Baga Tarkan, bunlarn hepsi babas fl-Trn? Koan'm komutanlar ider. Zaten tl-Teri Kafean

1Q4

TRK KLTRNN GELME ALARI

TRK KLTRNN GELME ALARI

105

devletini de, Gktrk atalar, "Bumn" ve "stemi Kaanlarn Titreince**, kurmutu. "Boy o r d u l a r " ve komutanlar: BilgeKaan, batdaki Tardu ve doudaki Tli Trklerine, kendi z ordusunun birer blmleri olmas sebebi ile, byk bir nem veriyordu. Zaten kendisi de, daha 13 yanda iken, Tardu Trkleri zerine "ad" tayin edilmi ve bu yzden de Trkler arasnda, "Kk ad" diye tannmt. Bu gl Trk kitlelerinde, balca 3 ayr rtbeli memur ve komutan vard. 1. Tardu ve Tli - Beleri: Bunlar, bu Trk boylarnn yerli beleri olmal idiler. 2. Kl-ur ve Apa- Tarkan: Bunlar, boy* lar zerine Kaan tarafndan tayin edilmi, soylu bakomutanlar idiler. Bu durumdan da anlalyor ki, Tardu ve Tli boylar, bir nevi yar bamsz bir dareye sahip idiler. 3. adamt Beler: Bunlar, KOI - ur ve ApaTarkan gibi "Bakomutanlara bal, ad'lar, yani garnizon komutanlar idiler. Tola nehrinin dousundan, ta Kore'ye kadar uzanan blge iinde yaayan M o o l l a r ise, Gktrk "Kk - Kaanma balanmlard. "Kk-Kaan", bu blgelerden toplad ve yetitirdii askerlerle, savata Byk Kaan'n sol cenahm meydana getirirdi. Kaan'n kardei olan bu "Kk - Kaan" larn emrinde de adlar bulunurdu. "Ordugh** ve "Saray** memurlar : "Sulh" ve "sava" zamanlarnda Trk hakanlarnn etrafndaki asker ve memurlar arasnda, ufak

da olsa, bir ayrlk oluyordu. Sava olmad zamanlarda, ordughda bulunan sivil memur ve san'atkrlar, daha ok idiler. Savata ise kaann etrafnda, zel bir kurmay heyeti meydana geliyordu. Trkler, bu askeri mtehassslara, "Yortu" adn veriyorlar* di. Gktrk andaki "Bri"ler, yani "Kurt'Tar denen askerler ise, daha ok hakan koruyan muhafzlar idiler. Askerlerin dnda, bir de sivil memurlar ile iiler vard. Yazmalar, emirlerin iletilmesini, tayin ve hazine ilerini, hep bu saray memurlar idare ederlerdi Vergein toplanma ilerine de, herhalde sivil memurlar bakyorlard. Sarayda oturan balca memur ve san'atkrlar aada zetlemee alacaz: 1. 1 - B u y r u k l a r : "Buyrk'larm, devlet iinde en yksek memurlar olduklarn sylemitik. Trkler, saraydaki byk memurlara "t-Buyruk" demek yolu ile bunlar, dardaki byk asker ve memurlardan ayryorlard. Gktrklerde, "Sebeg Kl-lrkiz" adl, bir Buyruktan da haberimiz vardr. "Sebeg" unvannn, in'ce "Ssu-Pi", yani "'ktip" veya "B a - K t i p" deyiminden trkeye girmi olmas, ok muhtemeldir. nk inlilerle pek ok ilgileri bulunan Trklerin, in'le olan yazma ve anlamalarm dzenleyen byk memurlar da vard. Trkler, Kaanlarn ota ve saraylarnda bulunan memurlara, daha ok "treki-Beler** derlerdi. "'treki" deyimi ayn zamanda, "saray memuru demekti. Bu sebeple bu unvan, kii adlarndan sonra gelirdi. Mesel, Kara-Kon treki, Tor - Apa - treki adlarnda olduu gibi.

106

TRK KLTRNN GfcLlMI CALARI

TRK KLTRNN GELME ALARI

107

2. Tamgat, yani "Damgac'lar: Damga clar bir nev'i "m h r d a r" lar idiler, zellikle Uygur anda, kaann "Altn Tamga"suu elinde tutan bu memurlarn, tpk bir bavekil gibi, byk selhiyetleri vard. Her tayin ve para sarf iinde, bu mhrlerin fermanlar zerinde, damgacnn im zas ile beraber bulunmas, en nemli bir artlardan biri idi. Gktrk anda da byk ve nemli eli lerin ou, "D a m g a c " lar idiler. Mesel, Ouz elisi "Bilge - Tamgat" ile Trgeler elisi "Mahara Tamgat'*, bu memurlarn belirli rneklerindendirler. Damgaclar ayn zamanda okur yazar, bil gin ve ktip idiler. Cengiz Han devletindeki, mpa ratorun Altn damgasn tayan, T a t a - T o n g a ve inkay gibi Trk asll bavekiller ok mehur devlet adamlar idiler. Bunlara "Uu - BitikV' yani "Byk ktip" de denirdi. 3. "Dantman"lar: Trk saraylarnda pek ok danman vard. "Tayan?' ve "Kengei" denene Uygur mavirleri, bunlarn en ok grlenleridir. Cengiz-Han andaki mavirler saraylarda, "Tayangu" unvan Ue grlyorlard. "Kengemek", eski trkede "mnakaa etmek, danmak", anla mna geliyordu. "Dayanmak" fiilinden de, ''Tayant" unvan kyordu. "Tirgek" yani "direk" unva nn tayan danmanlar da vard, " - Aygu", " danmanlar" ile, "Basutt", "Tapg" yardm c maiyet memurlar da, yine bu snftan mavir ler idiler. k' Hazine memurlar t: Eski Trkler, "Hazinedar" lara, Agtt; "Bas Hazinedar" a,

Agtt ulut; "Hesap"lara, Bdktt ve " T a h s i l dar" lara da, Amga derlerdi.
5. E l i l e r : Trkler, devletler arasnda gidip gelen Kaan elilerine bizimki gibi, "Eli" derlerdi. Adi " H a b e r c i " ve casuslara: Krg, ttl, ttgrak. Aileler arasnda haber gtrp getirenlere: Yaztgt. Halka, hkmdarn habelerini bildiren tellallara da, "Okt" adn verirlerdi. Sarayda bir de, '"Tarttg" denen, d a v e t i' 1er vard. 6. Klavuzlar: Eski Trklerin "Kla-guz" dedikleri klavuzlar, devlet ve ordu iinde, ok nemli rol oynuyorlard. Bu kier, ok gezmi ve ok grm kimselerdi. Ayrca, fevkalde askerlik bilgisi ile, idari tecrbeye de sahip idiler. "Asker Klavuz" lara, "Yizek" denirdi. Dier klavuzlar ise, "Yerci" veya "Yort" adlan ile adlandrlrlard. 7. 8 ar ay T a b i p l e r i : Eskiden amanlar, ayn zamanda, tabip ve doktor idiler. Fakat Uygur anda din Ue tabiplik meslekleri, artk birbirlerinden tamamen ayrlm oldu. Trkler ""a, "Em" derlerdi. Bunun iin de tabiplere, "Bmi" deyimini kullanmlardr. "Ata - 8agun" ve "Otat"lar, byk saray tabipleri idiler, lke iindeki tabiplerin bir ba da bulunurdu. Bunlara ise, "Otac ilii", yani "Hekimba" veya "Tabiplerin prensi" denirdi. " K r k ve k k " lara da, "St-*twfc baglau", yani "krk balayc" derlerdi.

8. Falc ve mneccimler: Eski Trkler "aman" a, "Kam" derlerdi. Kom'lar da

108

TRK KLTORNN GELMB ALARI

TRK KLTRNN GELME ALASI

10

fala bakarlard. Fakat "yamurta"ndan an layan falclara ise, "Yatt" derlerdi. Kum falna bakanlara da, "Kumr" ad verilirdi. "Yul-duz" ve "Krmi"\er ise, yldzlara bakan mneccim ve a s t r o n o m l a r idiler. 9. Saray k a p t c l a r : "KamgV, yani "kapc"lar da, nemli saray muhafzlar idiler. Son radan bunlara "apkunc" da denmitir. 10. Saray i i l e r i : Trkler "Ah"lara: "Aer" ve ^Sal" derlerdi. "A-Ba"]&n da, onlarn "Ah-Ba"lar idiler. "ti"lere eski Trk ler, "isi" veya "ilegi", yani "ileyici" derlerdi. Eski Trklerde "yevmiye"ye, "ter" denirdi. Bunun iin de yevmiyeli iiler iin, "terci" veya "yumut" deyimini kullanmlard. "Av d o a n l a r "na bakanlara, "ICU" veya "Iteri" ad verilirdi. "Teki", yani "dekiler de, sarayda nemli bi rer memur idiler. 11. Saray s a n ' a t k r l a r : Uygur a nda, pek ok san'atkr snflar vard. imdiye ka dar edindiimiz bilgilere gre, Gktrk ann an cak, iki san'atkr gurubundan haberimiz vardr. "Bark itgi'ler, "tatan ev yapp ve ssleyen"lerdi. "Bediz ta ttgi"\er ise, "talar ileyen, yazt ya zan" san'atkrlard. Uygurlar duvar renlere, "TU tigi" derlerdi. 12. ASKERLK DZENt Eski Trklerde, "Halk" ile "Ordu" dzeni, ayn idi: Eski Trk devlet tekiltnda, zel-

likle sulh zamanlarnda, sivil ve ordu dzeni diye bir ayrm yoktu. "Ordu, bir halk ve halk -da, bir ordu dzeninde yaard?'. Yeryznde Trklerden sonra, ikinci atl ve sava konar gerler saylan Cermen'lerde de durum byle idi. Trklere gre, "Trk ordusu kurt gibi; dmannla ise, koyun g %b* idi. Fakat her "Trk de, dier Trkler iin, bir kurt'tan farksz" idiler. Atl basknlar, bir saat gibi, ksa bir sre iinde olur ve sonulanrlard. Bu sebeple Trk ailesi, "dikkatli ol" anlamna gelen eski bir deyimle, her an iin "ssk", yani uyank ve dikkatli olmak zorunda idi. Bugn de Anadolu'da, "seh l!" Denir. Trklerin <bir eyrek saat iinde, uyanp, atlanp ve yerlerini almalar gerekiyordu. nk Trklerin sava anlayna gre, "Baskn, ancak kar basknla" durdurulabilirdi. te, btn bu sebeplerden dolay, boylar ve hatta kk aileler bile uyurken, "kargu", yani "gze " ier ile "yelme" denen " n c " -ler karmak zorunda idiler. Balan haberi gelince, herkes yerlerini, otomatik olarak alrlard. nk yzyllarn' meydana getirdii "Orun", yani "yer alma" dzenleri ile dier treler, bunu, kiilerin benlik ve iradelerine kadar sindirmilerdi. Devlet iinde de durum ayn idi. Her byk memur ve vali, ayn zamanda da bir komutan idi. Ordu dzeninden, "boylar" ve boy dzeninden de, "Ord u" douyordu: Bat Gktrk devleti "OnBoy" Trklerinden meydana gelmilerdi. Trkln en soylu ve en leri kitleleri olan bu boylar, dou ve batda beer tane olmak

110

TRK KLTRNN GELME ALARI

TRK KLTRNN GELME ALASI

JH

zere, "iki"ye blnmlerdi. Trk yaztlar ise-bu boylara, "On-O7c" adn veriyorlard. Boylar iin, byle bir "07c" deyimi niin kullanld nem* lidir. Bunu bize, yine en iyi olarak, in tarihleri anlatyorlar. Onlara gre, 552 senesinde Gktrk devleti kurulurken "Ordu" on blme ayrlm ve bu kt'alarn her birine de "ok" ad verilmiti. Zamanla bu asker kt'alar gelimiler ve sonradan birer boy haline gelmilerdi. Bu aklamann iin de gerek pay oktur. Bu gr, Gktrkleri bizden daha iyi tanyan inlilerin, gzel ve iyi bir sezileri idi. Ordunun blmleri, zamanla birer boy haline gelmilerdi. Fakat ok eski Gktrk efsaneleri, Trk adl bir ata ile, onun (1On-Olu"ndan da sz ayorlard. Trklerin inancna gre "On-Ok"-lar, bu on ocuktan tremi idiler, yle anlalyor ki 552 de stemi-Kaan, bu eski on boyu yeniden* bir ordu dzeni ekline sokmutu. Btn bunlardan da ak olarak gryoruz ki Trklerde, boy dzeninden " o r d u l a r ' * ve ordu dzen i n d e n de, "boylar" meydana geliyorlard. Trk tarihinde, bu tr gelimelerin rnekleri, pek oktur. "Byk Hun Devleti** ile "Atta Hunlart"nm ordu tekilt da, "24 Ouz boylar"nro dzenini andryordu: 24 Ouz boylarnn blmlere ayrlmasnda, "iki", "alt%W, "drtl" ve "yirmi drtl" bir blm dzeni vard. Ayn dzeni, Byk Hun devleti ile, Attila Hunlannda da gryoruz.

Ouz boylan, "Boz-Ok" ve "-Ok" olmak zere, iki blme ayrlyorlard. Mete'nin kurduu -devlet tekiltnda ise, "sol" ve "sa" "Bilge-ligi" diye, ikili bir dzen vard. Ouz-Han'n "alt" olu vard. Bu ocuklardan -, "Boz-Ok" lan ve dier de, "O-Ok"\&r meydana getiriyorlard. Met e'nin devletinde ise ordu, "Sol" ve "Sa** blmlerin emri altnda bulunan, "Alt-Boynuz"a blnmt. Ouz-Han'n alt olundan herbirinin "drder" olu vard. Mete'nin ordusuna gelince, orada da bunlarn yerini, "Drt-Ke"ler alyorlard. Ouz-Han'n 24 torunu vard. Bu torunlarn her birinden de, birer boy tremiti. Mete'nin ordusunun tm ise, "24 tmen"den meydana geliyordu. Attila devletindeki buna benzer dzeni de ayr bir yazmzda incelemitik. Aslnda ise, "2, 4, 6, 12, 24" saylar, birer " T a k v i m r a k a m l a r " ile "z a m an b i r i m l e r i " nden baka bir ey de idiler. Bundan da anlalyor ki, eski Trk devlet dzeni ile ordu dzeni, aritmetik rakamlar zerine kurulmular ve byle ilemilerdi. "Onlu k", "yzlk", " b i n l i k " ve *'o n b i n l i k" ordu ve halk dzeni, eski bir Trk icaddr: Ltinlerin "Centenaria*', Almanlarn da "Hundertschajt" v.s. dedikleri ordu dzeni, Avrupa'ya ancak, A t t i l a Hunlar ile girmiti. Ortaasya'da ise, bu dzenin gemileri, ok eskidir. Byk Hun mparatoru Met e'nin ordusu be, "yzlk", "binlik** ve "onbinlik*', bir dzen zerine ku-

112

TKK. KLTRNN GELSMB CALARI

TRK KLTRNN GELME ALARI

11$

rulmutu. Deil yalnzca Trk ordular, Trkmen boylar bile, bazan bu yzlk dzene gre domu ve gelimilerdi. nl Hive Han' Eblgazi Bahadr Han'n "Trkmenlerin eceresi", adl kitabnda, bu konu ile lgili ok gzel rnekler vardr. Ordu Tmenlerini bile, boylar meydana getiriyorlard. Her boy, kendi byklne gre, "yzlk" "binlik" veya "onbinlik", bir birim meydana getiriyordu. Zaten kk boylan, gnlk hayatlarnda da byk boylara, asker bir dzenle bal ve "fco-ulu" olarak yayorlard. Eski Trklerde "askeri birim", daha ok, aile ve boy idi. Gnlk hayat da, bu ekilde, bir ordu dzeninde devam edip gidiyordu. Eski Trk devletlerinde asker tekilt, "Boy* veya blge beyleri" e, "Stnr garnizonlar" olmak zere, ikiye ayrlmt: Eski Trklerde ordu komutanlar, esas itibar ile, Kaanlarn kk kardeleri olan, "adlar idiler. Fakat geni blgelerde, birok "ad'lar bulunur ve bunlarn bana da, "Yab-0", "Klrur", "Apa-Tarkan" gibi, byk "B a -Kom ut ani ar" lar getirilirlerdi. Snr garnizonlarn ise, bamsz "Sodalar idare ederlerdi. Fakat bu snr komutanlar, dorudan doruya, Kaan'a bal idiler. Moolistan ve Bat Manurya'daki, snr ad'lan ise, "Kk-Kaan"in emrine verilmilerdi. Boy ve blge beyleri, "sulh" zamannda keti' di blmlerini idare ederler ve "sava"da da, askerleri e Kaan'tn ordusuna katlrlard: Bu dzen, eski Trk hayatnda, ok nemli bir kaide di. Geri devletin topraklan, Kaan'n akrabalan Ue ba-

an komutanlar arasnda blnmlerdi. Fakat her blgeyi idare eden beylerin tek amac, Kaan'lann desteklemek ve onun komutas altnda ordunun bir parasn tekil etmekti. 580 senesinden sonra Bat Gktrk devleti, Dou'dakilerin otoritesinden kurtulmu ve bir nev'i bamszla kavumutu. Fakat az sonra yaplan, nl Gktrk Kaan 19-b a r a K a a n'm in aknnda, Bat Gktrk Kaan Tardu'nun da, kendi ordusu ile onun yannda, yer aldn gryoruz. Gerek bir ordu komutanl ve "S-Bas"hk olan "ad"lkf Gktrk devletinde ok nemli bir mevki idi. Bu sebeple, Gtrk tarihinde tandmz " a d" larn h e p s i , K a a n ' n "kk k a r d e l e r i " i d i l e r . K a a n l a rn "byk k a r d e l e r i " de, "Yab-gu" olarak t a y i n e d i l i r l e r d i . Bylece, eski Trk askeri tekiltn, ok ksa olarak, zetlemee alm bulunuyoruz. Bunlarn yannda, asker taktik ve strateji Ue ilgili, daha birok nemli meseleler de vardr. Fakat maalesef,, bunlarn hepsini burada ele alamadk. 13. EHRLERN DARESt Gktrk anda bat ehirlerinin idare dzeni: Yukanda da sylediimiz gibi Gktrk ve dier Trk devletlerinde olduu gibi, egemenlikleri altna aldklar ehirlerin yerli halklarna byk bir serbestlik vermekte ve onlar kendi eski hayatlarn yaamalarna msaade etmekte idUer. Goktrklerin Cengiz Han gibi, aldklar tehirleri kltan geirdikleri g1971 Birinci Basl F. 8

114

TRK KLTRNN GELME ALARI

TRK KLTRNN GELME ALASI

115

rlmemitir. Trkler bazan bu ehirlerin bana bir Trk prensi tayin ederler ve ou zaman da yerli prenslerin yerlerinde kalmalarna msaade ederlerdi Mesel Semerkand ehrinin yerli' prensine dokunmamlard. Ba Gktrk Hkmdar Tardu Kaan z kzm S e m e r k a n d v a l i s i n e vermi ve aralarnda bir akrabalk bile kurmutu. Trk Kaanlarnn bu ekilde z kzlarm bile vermelerini, baka bir ehirde grmyoruz. Trk Kaan, Semerkand kralna kzm vermek yoluyla, onu birinci derecede bal ve vassal bir devlet olarak grmt. Bunun iin de 713 senesinden sonra, Arap istilsnn balamas ile Semerkand kral, hem Gktrk lerden ve hem de in'den yardm istemek zorunda kalmtr. Bu srada Gktrklerin yeniden bir kz vererek, bu balar kuvvetlendirdiklerini gryoruz. ok Ugi ekici birey de, Gktrk Hkmdarnn kzm alan Semerkand kralnn, hanmna trke Hatun unvanm vermesi idi. Elbetteki bu ada Semerkand'da hkmdarn hanmlarna verilen yerli unvanlar da vard. Fakat nedense bunlardan hibirini semeyen Semerkand kral, Trk eine Hatun unvanm vermiti. 726 da in'e gelen bir Buhara e l i s i n i n ad da Arslan'd. Buhara'-da yaayan yerli halk arasnda ise Arslan adm grmenin imkn yoktu. Bu elinin oraya daha nce tayin edilmi olan bir Trk prensi olmasn, ok muhtemel gryoruz. Trkler Bat Trkistan ellerine geirdikten sonra, ehirlilere serbestlik tanmlard. Fakat bu, Trklerin ehirlere yerlemediklerini gsteren bir del de olamazd. Nitekim, Gktrk andaki Semerkand ve Buhara ehirlerinin

etraf, Trk mezarlar Ue dolu idi. Ayrca bu mezarlarda bulunan eyalarn Dir ksmm, ehirlerin iinde de grebiliyoruz, Tarih kaynaklarnn susmasna ramen bu gibi maddi buluntular da, bize ok nemli ip ular vermektedirler. Takent b l g e s i de Gktrk anda, nemli vilyetlerden biri idi. Gktrk Kaanlar, Semerkand ve Buhara'daki yerli prenslerin kendilerine dokunmamlar ve eski unvanlarn da deitirmemilerdi. Fakat Takent blgesinde durum yle deildi. Bu blgeye tayin edilen Trk valeri Tegin ve Tudun rtbelerini tayorlar ve bu rtbe Ue tayin edildikleri memleketi idare diyorlard. 605 den sonra Takent'liler, in'le siyasi ilgiler kurmu ve isyan ederek Trk valisini ldrmlerdi. Fakat az zaman sonra, yine Trk unvanlarn ve adlarm tayan valilerin ortaya ktklarn gryoruz. 713 de Takent valisi Bagatur Tudun, bir Trk unvann tayordu. Emrinde bulunan kabe-ler de Trk idiler. 741 de Araplara kar savaan Takent prensleri de yine Trk ad tayorlard. F e r g a n a'daki durum ise, daha baka idi. Fergana ok zengin ve mnbit bir blgedir. 627 senesinden sonra Ba Gktrkleri Fergana'y silh* zoru Ue Trkletirmeye baladlar. Bu blgenin 552" senesinden az sonra, Trk egemenlii altna girmi olmas, ok muhtemel idi. Etraf yksek ve hayvan yetitirmeye uygun yaylalarla evri olan Fergana, Trklerin gzlerini zerine ekmi ve Trk halklar da bu blgeye akn etmilerdi. VTJL asrn-banda artk Trk Kaanlar Fergana'mn kuzeyin-

116

TRK KLTRNN GELME ALARI

TRK KLTRNN GELME ALAM

UT

deki Bin-Bulak'da otalarn kuruyorlar ve byk devletlerini bu blgeden idare ediyorlard. Dou Trkistan'n batt ksmlar da ok erken alarda Trklemeye balamtt: K a g a r ehri Dou ve Bat Trkistan' birletiren bir blgede bulunmas sebebiyle, tarihin her anda nemini kaybetmemitir! Gktrk Devleti kurulduktan sonra Kagar ehri Trk hakimiyetine gemi ve bu blgelere de nemli Trk aknlar olmutu. Buna ramen Kagar, bir mddet iin eski inanlarn kaybetmemi ve Gktrkler de Kagar beylerine dokunmamlard. Fakat 676 senesinden sonra burasnn Tibet'liler tarafndan igal edilip, yaklp ve yklmas ile i deiti. Kagar beylerinin gleri krd ve yaylalar Trk boylan ile dolmaa baladlar. Hatta yle ki, Gktrk Devletinin in tarafndan yklmas zerine, bu blgede yalnz kalan Trkler, bir ara Tibet'lilerden yardm be istemilerdi. Hotan e h r i , ' gneydeki Budist ve Tibet kltrlerini Ortaasya'ya balayan en nemli bir merkezdi. Ortaasya'nn ve hatta in'in tek yeim ta madenleri de, yalnzca Hotan'da bulunurdu. Bu sebeple inliler tarih boyunca Hotan'a byk bir nem vermiler ve yeim ta elde etmek iin, onlar ho tutmulard. Hotan, Hindistan'a ve Tibet'e yakn olmas bakmndan, bir nevi Buda dininin Ortaasya'daki merkezliini yapmt. Ayrca burada yaayan ok eski bir kavmin, kendine gre bir yazs ve olduka da geni bir edebiyat vard. Gktrk devletinin kurulmasyla, bu blgede Trklerin eline gemi oldu. yle anlalyorki Gktrkler, buras-

nn nemine bakarak baz Trk prensleri de tayin etmiler ve Hotan' bu yolla idare etmilerdi. Gktrk devleti ykldktan sonra ise inliler burasn alm ve bir n ordusu gndermilerdi. Bu blgede eski Trk an'anesi o kadar ok yaylmt ki in*' ler, yerli halk yadrgamasm diye, bu yeni in vadisine de Trk unvan vermilerdi.

14. BAKENT Orhun nehrinin kaynaklarn ald da ve ormanlar, btn Ortaasya halklannca kutsal idiler: Orhun nehri, kaynaklarm gney - batdaki dalardan alrd. Bir sre douya doru akan nehir, byk bir ovann etrafn evirerek kuzeye dner ve ayn ynde, Baykal glne kadar uzanrd. ste, daha balangta nehrin etrafn evirdii bu ova, Ortaasya'nn hemen hemen btn byk imparatorluklarna bakentlik etmitir. Trkler, Orhun nehrinin kaynaklarn ald da ve ormanlara, " K u t s a l O t g e n O r m a n " , nehrin evirdii ovaya da "tgen yeri" demilerdi. Kutsal tgen ormanlarndan kan daha birok rmaklar ve aylar, ovay yararak douya doru akyorlar ve Orhun nehrine kavuarak, dklyorlard. CengizHan anda bu blgeye "Kara-Korum" ad verilirdi. Bu an tarihilerine gre: "Kara-Korum ovasnda otuz ay bulunurmu. Bu aylarn kylarnda yaayan insanlardan da, Otun boy meydana gelmi'*. Fakat bir gerek varsa, her yeni imparatorluk ku-

118

TRK KLTRNN GELME ALARI

TRK KLTRNN GELME CALARI

11

rulduka, bu blgenin soylularnn da deimi olduu idi. Huni arn bakenti, "Ejderler ehri?; G k t r k lerin, "tgen" i; U y g u r l a r n , "Ordu-Balg" ve A v a r bakenti, C e n g i z mparatorluunun "Kara-Korum" adl bakentleri, hep bu havza iinde idiler. Bu blgeyi tutup, kaanlk otan oraya dikemeyen bir kavim, Ortaasya zerinde egemen olma hakkm elde edemezdi. Gktrk devleti daha batda kurulmutu. Buna ramen bakentini, hemen buraya tama ihmal edemedi. Uygurlarn ve Cengiz devletinin bakentleri, daha nceleri kuzeyde idiler. Bu devletler kurulunca da "Hanlk O t a l a r " hemen bu blgeye tanmt. tgen blgesinin kutsal bir yer. saylmasnn, elbette ki Ortaasya inan ve mitolojisine dayanan birok nedenleri vard. Sibirya ve in mitolojisine gre, "yerin, gkle birlsUi" baz kutsal blgeler ve dalar vard. Bu sebeple de byle blgelerdeki yerler, ormanlar ve dalar kutsal idiler. Eski Trkler ormana, "yt$" derlerdi. Bugnk Trke-mizdeki "ya" ve "yeil" gibi szlerimiz de, kk ve anlamlarm bu szden alrlar. Gktrklerde "tgen y", yani "tgen orman" byk bir nem tard. Oras, "duk" yani "kutsal" bir yer idi. Bu blgeye Trkler genel olarak, "tgen yir" yani "yeri" derlerdi. Bakent "tgen" blgesi, askeri strateji bakmndan da nemli bir yerdi: Ortaasyallarn

her zaman kar karya bulunduklar en byk lke ve tehlike, in idi. tken blgesi ile in'i byk Gobi l ayryordu, tgen ve Altay dalarnn gney ular ise bu ln iine, in'e doru bir kama eklinde giriyor ve l iinde, epeyce de uzuyordu. Bu dalar, Ortaasya'dan in'e gemek iin deta bir "srama t a h t a s " vazifesi gryorlard. Bu dalarn yardm ile l, daha ksalm oluyordu. Ayrca douya, batya ve kuzeye giden yollar da, hep bu blgede birleiyordu. tgen Blgesine "Kaanlk o t a n " dikemeyenlsr, Ortaasya Trk halklarn etraflarn' da toplayamazlard: tgen blgesinin din ve strateji bakmndan nemi ve bu blgenin bakent olarak tutulmasnn zorunluklar zerinde, az nce durmutuk. 682 de l - T e r i Kaan ortaya kp da, ikinci Gktrk devletini kurma iin aba gsterirken, ilk amac bu blgeyi elde etmek idi. Zaten tgen'de yerleince iler kolaylam ve devlet de kurulmu olacakt. Bu abalar, okunmas ve anlalmas olduka zor olan vezir Tonyukuk'-un, eski trke yaztlarndan dinleyelim: "(Ben), Bilge-Tonykk, Boyla - Baa Tarkan'la birlikte, tl-Teri Kaan'n yannda olarak, gneyde inlileri, douda Htay'lar ve kuzeyde de Ouz'lar pek ok ldrdk. (lUTeri Kaan'n) bilgide ei, hrette ei ben idim. Ona tbi oldum. ugayKuz ve Kara - Kum adl yerlerde oturur idik. O yerlerde geyik yiye, tavan yiye oturur idik. Milletimizin boaz tok idi. (Ama) dmanlarmz evremizde ku gibi uuyorlard. Biz de uyank idik....

120

TRK KLTRNN GELME ALARI

TRK KTRNN GELME ALARI

121

"Kaanma yle dilekte bulundum: in, Ouz ve Htay'lar birleirler de, gelirlerse, biz zmzce taa tutulmu gibi oluruz! Henz yufka olan glleri bkmek daha kolay imi! Zayf olan gleri krmak dala kolay imi! Yufka kaln olunca, bk' mesi zor olurmu! nce kaim olunca, krmas zor olurmu! Douda HtayHara, Gneyde inlilere, Batda Batllara, Kuzeyde Ouz'lara, iki, bin asker gnderelim. Olur mu (Kaan'm)t Diye dilekte bulundum. Kaan'm, ben zm Bilge-Tonyukuk'-un diledii, bu dileini iitiverdi ve kabul etti. "Gnlnce akn eyle", dedi. Kk-n (adl yerden) yukarya tgen'e doru yola ktm. (Bu srada), Tola nehrindeki tnek gl'ne Ouzlar geldi. Ouzlarn ordusu, bin (kii) imi. Biz ise, iki bin idik. Savatk. Tanr yarlk verdi Ouzlar, bozduk, (Onlarn tnr ksm) nehre dtler. Bozduumuz (Ouzlarn bir ksm da) yolda ldler. Bunun iin de, Ouzlarn hepsi kopup geldiler ve (bize ba ediler). "(Trk Kaan'), Trk milleti, tgen yerine ve ben Bilge-Tonykuk da, tgen yerine konmuum, diye, bunu iiten gneydeki milletlerle, Bat, kuzey ve doudaki budunlarn hepsi geldiler ve bite tbi oldular....*' Gktrklerin byk veziri Tonyukuk'un kendi Trke yaztndan, bir imparatorluun adm adm nasl kurulduunu ak olarak grebiliyoruz. l-Te-ri Kaan ile kendi veziri Tonyukuk ve bakomutan Boyla-Baga Tarkan'n btn abalan, kutsal tgen Yeri'ni elde edip oray bakent tutma amacna

yneliyordu, tgen'e "Hanlk ota" kuruldukta sonra iler, zaten kolaylam oluyordu. "Kutsal Bakent", devlet ve milletin sembol gibi idi: Hi phe yok ki, Gktrklerin hepsi kutsal bakent tgen veya evresinde otur-muyorlard. Fakat eski Trk yaztlar zaman zaman Trk milletinden sz aarken btn Trkler iin, "Kutsal tgen Orman'nm miUsti" diyorlard. Bugn de baz devletlerden sz aarken, onlar bakentlerinin adlar ile anmyor deiliz. Trklere gre, "Ebedi bir devlete" sahip olma, ancak bakent idaresiyle mmknd: Eski Trkler devlete "IV' derlerdi. Ebed ve hibir zaman yklmayacak olan bir devlet iin ise, "Beng-IV deyimini kullanrlard. "II tutmak" onlarca devlet idare etmek anlamna gelirdi Bu sebeple, eski Trkler "Ebed il tutma yeri" nin tgen, yani kendi bakentleri olduunu tekrarlard. .Onlara gre bakentte, yani Trk milleti, tgen'de oturursa ilde bun, yani kayg ve keder olmayacakt. Elbette ki bu kkl devlet prensiplerinin douunda, nemli tarih olaylar da rol oynamlard. Mesel 630 in yenilgisinden nceki l-Kaan bakentini in'in kuzey snrlarna indirmi ve oralarda yaamaa balamt. Gl in ordularna kar yenilince de, Gobi ln geerek kuzey - batdaki Trk lkelerine kaamam ve hemence inli'lerin eline dmt. Bunun iin artk Trk yaztlar, Trk Kaanlarnn kendi bakentlerinde oturmalarm ve in'e, ancak kervan veya elilik heyetleri

122

TRK KLTRNN GELME ALARI

TRK KLTRNN GELME CALARI'

123

gndermek yolu ile, siyas balarn kurmalarn emrediyorlard. Uygur Kaannn bakenti de nl bir ehirdi: Kara-Balgasun'daki Uygur yaztnda, Uygurlarn ok eski bir bakentinden ve bu bakentin, bir da* la rmak arasnda bulunduundan sz alyordu. Bu eski bakentin nerede olduunu pek iyi bilmiyoruz. Bu bakent sonralar, yine ayn yazta gre, Orhun nehri kysna indirilmiti, nceki bakentin Selenga nehri kysnda olmas ok muhtemeldi. Uygurlar, Orhun kysndaki bakentlerine "Ordu-Balg" yni " K a a n o t a n n b u l u n d u u ehir" adn vermilerdi. "Ordu" sz eski Trke'de, "Kaan otann bulunduu yer" anlamna gelirdi Askeri bir karargh eklinde olan bu yerde, hkmdar ailesi, ocuklar, muhafz kt'alar Ue nazrlar, hep beraber otururlard. inliler ise, Uygurlarn bakentine, "Ya" veya "Ya-ang" adn verirlerdi. "Ya? sz incede,. "Bayrak" anlamna gelirdi. Bu bayrak herhalde, eski bir Trk devlet sembol olan ve bu sebeple Osmanl Trklerinde de grlen, "Tu*-dan baka bir ey deildi. "Dokuz Tu" dikilen yerde hkmdar da bulunurdu. Bu sebeple inliler eski Trk kararghlarn, hep bu sz Ue adlandrmlard. Geri balangta "Ota", yani hkmdar adr, devletin bir sembol idi. Bunun iin de inliler eski Trk bakentlerini, hep "Ota karl olan deyimlerle adlandrmlard. 744 de, Uygur devletinin kuruluundan az sonra, byk bir ehir

halinde yeni Uygur bakenti de ykseliyordu. Buna ramen Uygur Kaannn, yine bir "Altn Ota" vard. Tpk Osmanl Trklerinde olduu gibi. Yeni bakent, ta binalar ve muhteem kalesi ile, o an en gsterili ve medeni bir ehri haline gelmiti. Bu binalarn yaplmas iinde, balangta inli ve Sodlu ustalarn kullanld da anlalyordu. Fakat sonradan Uygurlar bina yapmnda da bilgilerini artrmlar ve mesel in'de kurulan Mani mabedlerini, bizzat yapm veya banda durarak yaptrmaa balamlard. 840 dan sonra gneye inen Uygurlar, devlet merkezi olarak Turfan ovasndaki Hoo ehrini setiler. Trkler bu ehre, "Koa** veya "Hoca?* derlerdi. Hoo ehri ok scakt. Fakat Uygurlarn da hal byk srleri vard. Bu sebeple "Klak" olarak Uygurlar, Turfan'daki Hoo ehrinde oturuyorlar ve yazn da Tanr dalarnn kuzey eteklerindeki BeBalg'da yayorlard. Bu sebeple Be-Balg "Yazlk bir bakent" idi. Fakat devletin btn idaresi de, bu ehirden ynetiliyordu. Trk Kltr tarihi bakmndan fevkalde byk bir neme sahip olan BeBalg ehri, krater glleri ile kapl bir yayla zerine kurulmutu. Kaynaklarn anlattklarna gre ehir, be blm halinde bu gller arasna dalm olarak, yaygn bir halde bulunuyordu. "Be-Balg", yani "B e - e h i r" denmesinin sebebi de bundan ileri gelirdi, iran kaynaklan da bu ehre "B e - K a n t" anlamna, "Pencikent" derlerdi, Uygur Kaan, sarayndan ok "otanda** otttrurdu: Yukardan, gerek Kara-Balgasun'da ve ge-

TRK KLTRNN GELME ALAM 124 TRK KLTRNN GELME ALARI

125

rekse Turfan'da, byk ta binalarn bulunduundan bahsetmitik. O devir iin, ok medeni saylabilecek byle bir bakente sahip olmasna ramen Uygur hkmdar, yine de kendi adrnda oturur ve elileri orada kabul ederdi. Bu biraz da hayat artlar ve ana'nenin meydana getirdii bir durumdu. Baz Arap seyyahlarnn anlattklarna gre Uygur hkmdar da, srlerle birlikte, bir otlaktan dier bir otlaa hareket ediyordu. adrn iinde yaamak zorunluu, her halde biraz da bu ekonomik sebeplerden ileri geliyordu. Ortaas-ya'da hayvan yetitirme, ziraatlktan daha verimli ve daha krl bir iti. Ayrca Trkler, asrlarn verdii tecrbelerle, hayvan retiminin mtehassslar haline gelmilerdi. Herkesin ayr bir yaama istei ve zevki vardr. Asrlarca at zerinde veya yaylalarda hayvan yetitirmi bir inam, btn gn dar bir pirin veya buday tarlasnn iine kapayp, altrmak, elbette kolay bir i deildi. Btn kaynaklarn sylediine gre Uygur Kaannn adr.altndan imi. Bu altn otan, altnla kaplanm veya bi olmazsa altnla lenmi olmas gerekiyordu. Hatta 840 dan nce, kendisi de bir Trk olan K r g z Kaan yle demiti: "Uygur Kaannn altn adrn alacam ve nne bayram dikerek, atlarma geit resmi yaptraca#tm/"Krgzlar gerekten 840 da, bu adr yakmlard. Fakat inde oturmak onlara da nasip olmamt* "Hanlk Ota" nn dikildii yer, bir "Ordu karargh*'na benzerdi: Bir Arap seyyah da Uygur

hakannn bu "Altn O t a" m grmt. Ona gre altn ota, Hakann tatan yaplm bir saray nne dikilmiti. Seyyahn grdklerini burada, ksa olarak zetlemeye alacaz: "Uygur Hakannn adr, geni bir ova iine kurulmutu. adrn etrafnda da Hakann 12 bin muhafz aslcer, kamp kurmu halde bulunuyorlard. Bu muhafz askerlerinden baka, Kagan'n 17 generali, askerleri e ovann etrafn evirerek, bir halka meydana getirmilerdi. 17 generalden her birinin, 13 er bin askeri vard. Bu suretle srlerin otladt byk merann etrafnda, 17 askeri kamp kurulmu ve bu kamplarn ara ksmlar da nbetilerle kapatlm oluyordu. Byls bir tedbir sonunda da hayvanlarn otla terkedip, dar kmalar nleniyordu. Bu byk halkann yalnzca drt kaps vardu Bu drt kap da hep kontrol altnda tutuluyordu." Bu bilgiler bize ok eyler retmektedirler. Gzmzn nnde, hemen byk bir bakent ehri ve tatan yaplm saraylar olan, bir Hakan beliriyor. Fakat bu hakan ou zaman saraynda oturmuyordu. Ona gre askerleri ve srleri le beraber yaamak, daha zevkli bir hayat idi. Geri onu bu hayata ekonomik zorunluklar da itiyordu. Fakat bu yaant da " E k o n o m i k dzen", "Askeri dzen" ile kaynam ve birlemiti: Trklerde, dier dou lkelerinde olduu giyi, sarayda zevk ve sefa iinde elenen bir hkmdar yoktu. Yalnzca asker ve srlerinin banda, tabiat artlar e mcadele eden, halkn ac ve tath gnlerini paylaan bir hakan vard.

^g

TRK KLTRNN GELME CALARI

TRK KLTRNN GELME CALARI

127

in seyyahlarna gre de durum ayn idi: "Uygur Hakan, yabanc elileri kendi otann nnde kabul ederdi. Ata binmi olarak otan nnde yer alan hakann akrabalar ile maiyeti sa ve solunda sralanrd. Bu kabul treninde hakann hatunu ile kzlar da, at zerinde yer alrlard'* Hakan in elisini, kendi saraynda tahtnda oturarak kabul etiniti. Bir nev'i "Asker t r e n" le kabul edilen eli, hakann hatunu ile kzlarnn bile, askeri dzenle bu trende yer aldklarn ak olarak grmt. Trkler, bakentlerine, "Ordu" adn verirlerdi: "Ordu" deyimi trkede, birbirlerine yakn, birok anlamlar iin kullanlmt. Ordu'nun esas ve en eski anlam, "Hkmdar adr" demekti. Bakomutanlarn ve hatta kk komutanlarn, karargh adrlar da, birer "Ordu" idiler. Bu sz gelie gelie, bakent anlamna ve hatta bugn bizlerin de kullandmz, birer asker topluluu olan, ordu karl olarak sylenmiti. Biz burada daha ok, bakentler iin denmi olan, "Ordu" deyimi zerinde duracaz. "Ordu" deyimini, " B y k H u n Devleti" andan beri grebiyoruz: Eski in kaynaklarnda, "O r d u" eklinde yazlm, baz yer adlarm da gryoruz. Hun imparatorluunda da, "Ordu" adn: tayan yerler, genel olarak askeri strateji bakmndan, nemli olan blgelerdi. "Ordu" sznn asl trkedir. Eski trkede "O rta" deyimi, "Ort u" eklinde de sylenirdi. Bu sz, yer belirten trke "Or-" kk Ue, "tu*

ekinden meydana gelmiti. Trklere gre, nerede bir devlet varsa, onun da bir "Ortas" bulunurdu. Devletin ortasnda da, ya devlet bakan, veyahut da ordu bakomutan otururdu. Devlet idaresi ile ilgili pek ok konularda, Gktrk ve Uygurlardan kuvvetli tesirler alm olan H tay i m p a r a t o r l u u ' nda da, bakent e saraya "Ordo" veya "Ordu" denirdi. Sonradan bu deyim, C e n g i z Han imparatorluunda da, ok kullanlmtr. Cengiz - Han devletindeki ube hanlklar da, karargh adrlarnn renklerine gre adlandrlrlard. Mesel "Altn - Ordu" Han Batu'nun ota, hem altnl ve hemde altn renginde idi. Bu sebeple onun Hanlna da "A 111 n - O r-d u" denmiti Buradaki "Ordu" sz, askerlerin bir topluluu olan "ordu" anlamna deil; hkmdarn ota ve adr karl olarak kullanlyordu, g-dey ve Kyk Hanlarn otalarnn rengi ise sar idi. Bu sebeple onlarn uluslarna da, "Sar-Ordu" veya "SarOrda" ad verilmiti. Baz hanlklardan birine "GkOrdu", dierine de "Ak OnW* denmiti. Bu Hanlklar da adlarn yinehanlarnn, "Gk ve "Ak" renkteki otalarndan alyorlard. adrlarn renkleri zerinde, "Ota" e ilgili blmmzde, daha geni olarak duracaz. Esas "Ord u", hakann ailesinin bulunduu, devletin en "orta" yen idi: Eski Trklerde, "Askeri i d a r e " ile " D e v l e t i d a r e s i", ayn idi. Halk, ordudan ve orduda devletten, ayr eyler deillerdi. Han, ayn zamanda bir "Bakomutan" idi. Han'n etrafnda, elbetteki birok muhafzlar

128

TRK KLTRNN GELME CALARI

TRK KLTRNN GELME CALARI

129

le yakn maiyeti de vard. Ama, btn bu muhafz larn ortasnda ise, kendi ailesi bulunurdu. En iyisi,. Ouzlarn Gktrk ordusunu nasl bastklarn, K 1T e i n'in yaztndan okuyalm. "Ouzlar dman olup, Ordu'muzu bastlar. KlT ein, ksz ve ak atma bindi, onlarn dokuz etini ldrd. Ordu'yu (Ouzlara) ver medi. Yoksa annem-hatun, byk annelerim, ab' lalarm, gelinlerim ve cariyelerimden, sa kalanlarn hepsi de, Ouzlara cariye ktcaklard\..J$ Bylece, eski Trk yaztnn bu satrlarnda, "Ordu" deyiminin en gzel bir tarifini de bulmu oluyoruz. Burada Gktrkleri basan Ouzlar, Do-kuzOuz'lar, yani Uygurlarn soylu boylar idiler, yle anlalyor ki, Xm. asrdaki Trkler de, "Ordu" szn, eski Gktrk anlayna gre kulla* nyorlard. Mesel D e d e K o r k u t Kita* b'nda "Bey Beyrek", "Kaln, kara duman, Orda* nn zerine dklr grdm!" Diyordu. Burada da dorudan doruya, bir "Aile adr"ndan sz almak isteniyordu. Ordu" deyimi daha sonra, "Baray" ananna karlk olarak da kullanld: Uygur a n d a "Ordu" sz, daha ok, "Saray" karl olarak kullanlmt. Saray muhafzlar genel olarak, sarayn evresinde otururlard. Uygur anda saraylara, artk b i l g i n l e r de girmee balamlard. Gktrk devletinde de, az da olsa, ordugha bilginlerin alndklarn biliyoruz. Gktrk yazlar ile yazlm bir yazt, iyi bir Han'n nasl ol-

mas gerektiini de, yle tarif ediyordu: "Han olarak tahta km, Ordu'sunu yapm, ini idare etmi, (dnyann) drt kesindeki, iyi ve akll insanlar toplam, (bundan) zevk alm ve (sarayn) sslemi. Bunu (iyi) biliniz! yidir, bu!" Diyordu. Uygurlar, "Hanlk ota"nn bulunduu bakent ehrine de, "Ordu-Balg", yani "Ordu e h r i " derlerdi. Uygurlarn kltr tesirleri altnda gelien, C e n g i z - H a n devletinin balanglarnda, Trklerin bu deyimi, iyi anlalamamt. Bu sebeple Moollar saraya, "Ordu evi" derlerdi XI. yzyldan sonra, "Ordu" deyimi, Baken t" anlamna kullanlmaa baland: Trkler, e h i r l i l e m e e balaynca, devlet ile ilgili deyimlerde de, bir deime olmutu. Devlet iinde ehirler, artk birinci derecede nem kazanyorlard. Bu sebeple, K a r a - H a n l devletinin bakent ehrinin ad da, "Kuz - Ordu" ya evrilmiti. Kara-Hanllarda, devletin nemli yerleri, yle sralanarak anlatlyordu: "Kent, ulus, ordu, kar". "Kent", ehirler; "Ulus" ise, ehir topraklan ile, evre blgeleri idi. "Ordu", "bakent" ve "fcarV ya gelince, bu da "saray" anlamna kullanlyordu. 15. SARAYLAR "Saray", eski Trklere gre Hakanln nemli bir sembol idi: 567 senesinde, B i z a n s'tan Bat Gktrk Kaanlna, Zemarhos adl bir eli gelmiti. Bat Gktrk Kaan s t e m i K a a n', altn otanda ziyaret eden bu eli, Trk
1971 Birinci Bask- F. 9

130

TRK KLTRNN GELME ALARI

TRK KOLTBNN GELME CALARI

131

hkmdarnn altn bir taht zerinde oturduunu da grmt. Bu taht, eliye gre, altndan yaplm 'drt arslan zerinde duruyormu. kinci Uygur Hakan Bayan -ur Kaan da kendi trke yaztnda bir "Saray" dan sz ayordu. Uygur Trkleri saraya, "rg" adm verirlerdi. Sonradan bu sz, Trkede "rg" ekline girmitir. Uygur hkmdarnn, ou zaman adrda oturmasna ramen, ayrca bir de saraynn bulunduunu, bize anlatan baz kaynaklar da vardr. Bir Arap seyyah, Uygur Kaannn otann, tatan yaplm kendi saray nne kurulduunu grmt. KaraBalgasun ehrindeki byk harabelerinden anlaldna gre, Uygur Kaannn orada, saraynn da bulunmas gerekiyordu. Bayan-ur Kaan'n kendi yaztnda "rg" diye bahsettii ey, "Saray" anlamna geliyordu. Fakat bu yle bir saray idi ki, onun iinde, hkmdarlk taht da bulunuyordu. Bu sebeple "rg" kelimesi, Uygurcada hem saray ve hem de taht anlamna geliyordu. Trk Hakanlar yeni aldklar lkeler ile snrlara, "egemenlik sembol? olarak, kendi saraylarn da yaptrrlard: Saray ve onun iindeki taht, devletin yksek hkimiyetinin bir sembol idi. Bu sebeple ad geen yazt, saraya "il rgi", yani devlet saray da diyordu. Baka bir yerde de, ayn saray "l ebi", yani "devlet evi" ad te adlandryordu. Trke yaztlardan anlaldna gre, hkmdar yeni zaptettii yerlerde, byle saraylar yaptryor ve bu suretle, o lke zerindeki hkimiyetini, iinde taht bulunan bu sarayla da sem-

bolletirmi ve canlandrm bulunuyordu. Uygur Kaannn kendisinin oturduu z sarayna da, "Ordu-rgi" denirdi. Byle saraylar yalnzca bakentte deil; yeni zaptedilen lkelerde de yaplrd. Yeni alnan illere, "Saray" ve "Ota" ile birlikte, yeni bir "Kaanlk ehri? de kurulurdu: Uygur hkmdar yalnz saray yaptrmakla kalmyor.Selenga kylar gibi asrlardan beri gebelerin yaad ve ehir izlerinden mahrum bir blgeye, yeni bir ehir de kurduruyor ve adm da "Bay-Balg" koyuyordu. inde, hkmdar saraynn da bulunmas gereken bu ehrin yaplna, inli ve Sod'lu ustalar da yardm etmilerdi. Uygurlar, Turfan blgesine gtkten sonra, eski Trk devlet anlay ve tresine gre nem kazanan hkmdar saraynn bu eski anlamm da unutmu ve saray iin, Farsa'dan alnm "Kar" szn kullanmaa balamlard. Yeni alnan illere diktirilen " K a a n l k O t a l a r ", " S a r a y l a r " ve kurulan " e -h i r 1 e r", eski Trk dncesinde egemenlik sembol olarak, ok byk bir neme sahip idiler. Fakat diktirilen bo bir otan veya bo bir sarayn, phesiz ki hibir nemi olmayacakt. Trk Hakanlar yeni bir ili aldklar zaman oraya, "Yabgu" gibi, hakandan sonra gelen byk memurlar veyahut da "ad" gibi, ordu komutanlar tayin ederlerdi. Yabgu'lar ve adlar, devletin bu saray ve otalarnda otururlar ve yeni illeri hakanlar adna, idare ederlerdi. Yaptrlan ehirler ise, daha ok, Trk askerleri ile aileleri iin kurulurlard. Bu ehirler-

132

TRK KLTRNN GELME ALARI TRK KLTRNN GELME ALARI S

de, yeni gelip yerleen, sivil Trkler de oturabilirlerdi. Bu sembolik kurulular, eski Trk iskn politikas ile Trkletirme h a r e k e t l e r i n i n temelini meydana getiriyor* lard. Trkler saray bir yap olarak deil; devlet tekiltnn "" ve "D?* merkezleri olarak gryorlard: Elbetteki bir ota veya sarayn, sembolik olarak byk bir nemi vard. Fakat eski Trkler daha ok, " i t i m a ! b t n " ile, "Devlet t e k i l t n n t m " ne nem verirlerdi. Devlet, "lre**, yani "e doru" ve "Tara", "da doru" olmak zere, ikiye ayrlmt. Eski trkede "lre", sz hakann saray e birlikte, or-rugh ve etrafndakiler! de ifade ederdi. Hakann hemen yannda bulunan, byk memur ve komutanlara ise, "treki", yani "ierideki" ler adn verirlerdi. Devlet, hakann tahtndan uurlara doru yaylan, tpk iki ulu bir yelpaze gibi grlrd. Devlet otoritesinde her eyi, bu "t** tems ederdi. Bu sebeple Trk devletine tbi olanlar iin, "ikdi", yani "e girdi, hakana tbi oldu ve Trk snrlar iine alnd", derlerdi. in'de sylenen deyimlerle de, yakn bir ilgi gsteren bu devlet anlay, Trk itima hayatnn en derin ynlerine kadar sinmiti. inliler de "Nei", yani "" szn, isim, fiil ve sfat olarak, ayn anlamlar iin kullanmlard. "Bark" sz, "Hakan saray" iin kullanlan, en eski bir Trk deyimi olmalyd: yle anlalyor ki Trkler, ilk zamanlarda tatan yaplm yaplara, "bark" diyorlard. Mesel Kl-Tein'in

hatras iin yaplan ta binalara, eski Trk yaztlar zellikle bu deyimi kullanyorlard. Bu yaplar, genel olarak tatan yaplrlar ve len atann resimleri, heykelleri e, trl hatralar da bu bina iinde saklanrd. Bu yaplar bir nev'i, "Ata-tapn a" eklinde olmal ider. Dier yandan "Bark** sz, "Ev" anlamna da gelirdi. Bu sz, genel olarak yalnz kullanlmaz ve bugnk Trk-emizde olduu gibi, "Eb bark", yani "Ev bark" eklinde sylenirdi. Bugnk "Ev** szmzn karl da eski Trkede "Eb** idi. "EV*, imdiki gibi, "Ev" anlamna geldii kadar, "Aile" karlnda da kullanlrd. Fakat "Bark**, evin maddesi ve ta kendisi idi. U y g u r a n d a "Bak**, artk " H a k a n S a r a y " anlamna da gelmee balamt. Bir yap olarak "Saray" anlaynda Trkler, in'den ok, Bat Trkistan'n tesirleri altnda katmlard: Dier Trklere nazaran, ehir kltrne daha erken alarda girmi olan Uygurlara, dardan gelen dinlerle birlikte, saray deyimleri de szmt. Uygur Trkesindeki "Tay gntan" deyimi, ince'den alnm bir szd. Byk ato ve saray gibi yaplara verilen "Saf* ad da, yine ince'den gelmi olmalyd. Bunlarn yannda, Trklerde ok erken alarda grlen "Manistan** sz ise, Bat Trkistan'dan alman tesir ve grglerden biri idi. Eski Trkede, saray karl olarak grlen ilk farsa deyimlerden biri de, "Kar** idi. XH1. asrda Trkler, artk "Saray'* szn de kullanmaa balamlard. Avrupa'daki Kumanlar, Msr'daki

TRK KLTRNN GELME ALARI

TRK KLTRNN GELME ALARI

135

Trkler dahil, herkes bu deyimi benimsemee balamlard. H a r e z m - a h l a r devletinde, "Saray sdi", "Saray asd" ve "Saray ii" gibi deyimler de, kullamlageliyorlard. "Hakan saray", ayn zamanda bir "Koru? ve "Yasak blge" idi: Hakan saray veya ota, herkesin serbeste girip, kabilecei bir yer deildi. Oraya belirli kimseler ayak atabilirlerdi. Kimlerin girebilecekleri de, kanun ve trelerle tes-bit edilmiti. Eski Trkler, grlmesi ve girilmesi "Yasak" olan blgelere, "Korg" derlerdi. Bugn kullandmz "Koru" sz de, asln buradan alyordu. in ve Htay devletlerindeki saraylarn "Yasak b l g e l e r i " de, byk bir nem tarlard. CengizHan'n saray iin sylenen, Moolca "Horiya'an" deyimi de, herhalde kk ve anlamn, bu Trke szden almal idi. Eski Trk Hakanlarnn ordughlarndaki nH a -rem dairesi" de, nemli bir yer tutard: Eski Trk devletleri, sava ve il almak ideali zerine kurulmu devletlerdi. Bu sebeple hakanlar, uzun sren savalara gider ve evlerinden uzak kalrlard. Savalarda Hakanlarn, "Harem d a i r e l e r i " nin yannda bulunmas, eski bir Trk deti idi. Bu savalar, yalnzca il almak amac ile deil; yeni lkeler alp, yerleerek, oturmak gayesi Ue de yaplrd. Bu sebeple, ou zaman askerlerin aileleri de, orduyu takip ederlerdi. Tartt kaynaklarnda birok bilgiler bulabildiimiz, bu "G ordular" hakknda, "Ouz Kaan Destanlar"nd.a da gzel hikyeler okuyabiliyoruz. "Ba-Hatun",

resm trenlerde de, hakann yannda bulunurdu. Fakat bunun yannda, birok snflara ayrlm, pek ok da "Cariye" vard ki, bunlar bakalarna pek grnmezlerdi. Bayan-ur Kaan gibi Uygur Hakanlarnn, in mparatorunum z kz olan, "inli Hatunlar" da vard. Eski Trkler bu gibi inli Hatunlar iin, yine ince'den gelen "Kon-uy" deyimini kullanrlard. "Ba-Tattat" un, Trk soylularndan birisinin kz olmas, ok nemli bir art idi. Bunun iin de, inli Hatunlar, cariyelerin st snflarnda yer alrlard. Gktrkler cariyeye "Kn" derlerdi. "Kn" sz, Uygur Trklerinde ise, "Harem d a i r e s i " karl olarak kullanlmt. Bu anlam biraz da, in deyimlerinin taklidi yolu ile meydana gelmiti Uygurlar, "Harem d a i r e s i n d e k i c a r i y e ve memurlar" iin, "Knteki krknlar" deyimini de kullanrlard. Harezm-ahlar anda daha ok, "Hatunlar saray? deyimi yaylmaa balamta. Han otalarnn iinde de, birok odalar vard. Bu sebeple hatunlarla cariyeler de, bu otalar iinde barnabilirlerdi. 18. HAKAN ADIRLARI VE MOTAMLAR Hakanlarn "Ota" e "Bayrak", birbirinden ayrlmayan deyimlerdi: "Ota" sznn kkleri, henz daha karanlktr. Esasen Gktrk ve Uygur anda, henz daha ota szn gremiyoruz. Fakat bu deyimin, biz Anadolu Trklerince iyi anlalmas sebebi ile, "Hakanlarn adr" iin eserimizde, ota szn kullanma daha uygun

TRK KLTRNN GELME CALARI

TRK KLTRNN GELME CALARI

JJ?

bulduk. inliler, Tuk Hakanlarnn saltanat adrlarna, Ta" derlerdi. Aslnda ise, Ta" sznn, ince'de de bir anlam yoktu, yle anlalyor ki bu deyim, inlilere dardan gelmi ve inliler de bunun, manasm anlamadan kullanmlard. inliler Ta" szn, bir yandan Trk hakanlarnn adrlar iin sylerler iken; dier yandan da, Trk hkmdar bayraklarm ifade etmek iin kullanrlard. in tarihlerini iyi okuyanlar, Trklerde "bayraksz ota, o t a s z da b a y r a k olmadn", kolaylkla anlarlar. Bu konuya, bayrakla ilgili blmmzde, yine dneceiz. Uygur anda inliler, Trk Hakanlarnn adrlar hakkndaki anlaylarm, biraz daha aa vurmulard. Artk bu ada Hakan adrlarna, Ta adr", yani "Bayrakl adr"lar denmee balanmt. yle anlalyor ki bu otalar, ayn zamanda, "Bayrakl Karargh"lar idiler. Savatan nce, "Ota" ve 'Tu"lar di-kilir ve davullar vurulurdu: ki ordu karlanca, eski Trklerin ilk yaptklar i, "Hanlk Ota" m kurmalar olurdu. inlilerin Ta" dedikleri kaan veya komutan adrlar, Trk ordularnn en nemli sava sembolleri idiler. XL yzyldan sonraki Trk kaynaklar, bu byk Hakan adrlarna, "Kurvt kuva" adm verirlerdi. Bu deyimin, Hakan adrlarnn yuvarlak ve kubbeli olular ite, bir ilgisi olmal idi. Hakan adr kurulduktan sonra, tular v bayraklar dikilir ve davullar alnrd. Bunlardan baka, Hakann adrndan verilen, savala Ugili dier almet ye dikkat iaretleri de vard.

Yalnz Hakanlarn deil, ordu komutanlarnn ve eski Gttrk ad'larnn da byle adrlar bulunurdu. ok eski bir Trk iiri, byle bir sava, yle anlatyordu: "Hanlk adr kuruldu, nne tular dikildi! "Sava davulu vuruldu, dman ot gibi biildi! "Nereye kamak istesen, yine gelir tutarlarl" Trk Hakanlarnn otalar . k u b b e l i olur ve gn de, yerdeki bir sembol gibi saylrdt: inliler, Hun, Gktrk ve Uygurlarn Hakan adrlarna, "King-lu" adm verirlerdi. Bu ince deyimin de, incedeki anlam pek ak deildir. inliler Trk adrlarnn, zellikle kubbelerine nem veriyorlard. Bu deyim, in edebiyat tte efsanelerinde, nemli bir yer tutmutu. inliler sonradan mezarlar da, gk kubbesine benzetmi ve onlara da, "kiung-lu" demilerdi. Eski Trklere gre, "Gk kubbesi d e v l e t i n , a d r ise a i l e n i n", birer rts ve kubbesi gibi dnlrd. "Ok altnda devlet, adr kubbesi altnda ise aile dzeni" yer ah yordu. Bu sebeple eski Trklerde, "Devlet d z e n i " ile "Aile d z e n i " arasnda da bir benzerlik domutu. Onlara gre, adrn direi de nihayet, "gn bir direi" gibi idi. adrn bacas ise, gkten Tanr'ya alan, bir "gk kaps" na benzetiliyordu. Trklere gre, gkten Tanr'ya alan kap, ancak Kutup y l d z olabilirdi. Bu sebeple de Kutup Yldzna, "Demir Kazk" demilerdi. Hakan otalarn, maiyet adrlar, deimez e belirli bir dzenle evirirlerdi: Eski "Trk

138

TRK KLTRNN GELME ALARI

TRK KLTRNN GELME ALAM

139

T r e s i" ne gre herkes, adrlarn istedikleri yere kuramazlard. Ailelerde, boylarda ve devlette herkesin adrn nereye kuraca, yzyllarn meydana getirdii inanlarla bir alkanlk haline gelmiti. Trkler, bu " o t u r m a ve y e r l e m e d zen i" ne, "Orun" sistemi derlerdi. Bu dzen, hem sulh ve hem de s a v a zamannda, deimeden devam ederdi. Zaten eski Trklerde, toplumun sulh ve sava dzeninde, pek byk ayrlklar da yoktu. Kuzey Trklerinde, mesel Krgzlar'-da, Hakann cadn bir itle evrilir ve devletin ileri gelenlerinin adrlar da, bu itin dnda yer alrlard. Ortaasya Trk devletlerinde ve Ouzlarla Uygurlarda ise, bir "Kamp dzeni" vard. Toplumdaki derecelerine gre dizilen adrlar, halka halka, da doru alyorlard. Bu sebeple, Ouzlarn dnda baz Trkler, bu dzene "Ordu kuvraV diyorlard. "Kuvrak" eski Trkede, "toplanma, yanyana gelme, derecelere gre sralanma", anlamna gelirdi. "Kurultay" sz de, kklerini bu sz ve anlamdan almt. Yine baz Trkler hakan adrna, "Han Toz%" da derlerdi. Bu deyimde tek adrlarla deil; "adrlar dzeni" ile ilgili olsa gerekti. Otalarn "renklerine gre**, herkesin devlet iindeki dereceleri betti olurdu: Gktrk ve Uygur Kaanlarnn adrlarndan sz aldka, bunlar iin, "Alttn ota" deyimi kullanlrd. "Altn" veya "Altnl adrlar", Gktrk ve Uygur ann bir zellii idi. Bu adrn iinde oturan Trk Kaan da, k r m z elbiseler giyinirdi. Trk

an'anelerinin tesirleri altnda kalan, "Altm-Ordu" hanlarnn adrlar da, altnl idi. Fakat ncfi Mool Han Kyk'n adr ise, sar renkte idi. Bu sebeple "ra-Orda", Moollarca byk bir nem tayordu. Sar renk, daha ok in imparatorunun zel ve belirli rengi idi. Bu sebeple renk konusunda in tesirlerini de gzden uzak tutmamak lzmdr. Harem adrlar ise, Cengiz-Han anda beyaz renkte olurlard. 17. TAHT Eski Trk Kaanlarnn, kaanlk "M a m anlar"', "Tahf larnn da bir sembol idi: Eski Trk kaanlarnn tahta kma trenlerini, trenlerle ilgili blmmzde zetledik. Eski Trkler " t a h t a kma", yalnzca "olurmak", yani ''Oturmak* fiili ite anlatrlard. inliler de, hem "Oturmak'* ve hemde "tahta kmak" nlerini, Trkler gibi anlarlard. Bu bakmdan, Trklerle inliler arasnda, bir anlay benzerlii vard. En eski Trkede, "taht" iin kullanlan szlerin durumu, henz daha karanlktr. Orhun yaztlarnda geen, "Bd" sznn, "taht" anlamna geldii sylenmitir. Fakat meseleleri, daha derin dnmek lzmdr. Yaztlardaki bu sz, "bd" deil; "bu d" eklinde okunmaldr. Bilge-Kaan, "Bu dke olurtm" derken, "Bu zamanda tahta oturdum", demek istiyordu. nk in'de de, her imparatorun "saltanat srd zaman", onun en belirli bir sembol ve zellii idi. Bu sebeple in tarihi,

TRK KLTRNN GELME CALARI 140 TRK KLTRNN GELME CALARI

141

imparatorlarn adlarndan ok, onlarn " s a l t a n a t devreleri'* ve "zamanlar" ile, alara ayrlmlard. Bununla beraber, Gktrk Kaanlarnn tahtlar da, mehur idiler. Uygur anda, "tak? ve "tahta kma? anlaylar, iyice belirmi; fakat nemini, biraz daha kaybetmilerdi: Gktrkler, otoriter, sava ve ok byk bir imparatorluk kurmulard. Bu sebeple kaanlk ota, taht ve tac, bir sembol olarak, devlet idare ve otoritesinde nemli bir rol oynamt. Uygur Kaanl ise IX. yzyldan sonra, yava yava bir '"tccar devleti" haline gelmee balamt. Bu sebeple, otoritesi azalan Uygur hkmdarlarna, "llig", yani prenses veya bey karl olan, kk unvanlar verme deti ortaya kt. Buda dininin, Uygurlar arasnda yaylmas ile, Uygur hakanlarnn tahtlarnn bile, zaman zaman "Buda'mn taht"na benzetildii de grlyordu. "Orun" sz eski Trkede, devlet iinde veya trenlerde, herkesin alaca ve oturaca yeri belirten, nemli bir deyimdi. "Orun" ayn zamanda, bir " e r e f yeri ve m e v k i i", anlamna geliyordu. Bu sebeple Uygurlar, "t a h t" iin artk, "Orunlug", yani "Orunlu yer" deyimini kullanmaa balamlard. Bunlarn yannda, ayn kkten gelen "Ot" ve "Ornag" gibi deyimlerin de, "taht** iin Trkler arasnda sylendikleri, gzden kamyordu. Daha sonra Trkler arasnda, taht karl olarak "Tor" deyimi de yaylmaa balad. **Tr" aslnda, evde veya adrlarda bulunan, "e-

ref yeri" iin kulanlan bir szd. Harezm-ah'lar anda bile hal "Ev-tr", yani "ev eref yeri", deyimi geiyordu. Fakat bunun yannda bir de "t VTr", yani "devletin eref yeri" grlmee balanmtaki, bu da, "taht" tan baka bir ey olmasa gerekti. Tahta, "Gm krs", "taboUP veya "taban" diyen, Trkler de yok deildi. Cengiz-Han da, "taht" iin kulland deyimleri, Uygurlar*dan alyordu: Cengiz-Han balangta, dalardan inmi, vahi; fakat akll bir ekiya gibi idi. 1206 da Nayman Han'n malp edip, tahtm ve topraklarm ele geirince, "Byk Devlet mefhumu" hakknda, Trklerden de ok eyler rendi. Bu sebeple Cengiz-Han andan itibaren, Uygurlarn "Oran" deyimi, Moollarda "Oron" eklinde grlmee baland. Cengiz-Han'n oturduu taht, "Byk taht" idi. Oullar ve torunlar olan, aatay, Ci ve Batu-Han gibi Hanlarn oturduklar tahtlar ise, "kk" idiler. Bu sebeple bunlara, yalnzca 'Taht" denilip, geilmiti. Trk tahtlar, a l t n d a n ve merdiven i i olurdu: 576 senesinde, Bat Gktrk Kaan s-temiKaan' ziyaret eden Bizans elisi Zemarhos, Kaann altn tahtndan sz' ayordu. Bu taht, "altndan drt arslan zerine" oturtulmutu. Trk Kaanlar, ou zaman, taht zerine konmu, ipekli bir dek zerinde otururlard Uygur tahtlar da, arslanl idiler. Zaten Turfan Uygurlarnn Hanlar da, uzun zaman, "Arslan-Han" lkablarn korumulard. in'de, mparatorun tahtna, merdiven basamaklar ile klrd. in'de bu taht

142

TRK KLTRNN GELME ALARI

TRK KLTRNN GELME ALARI

143

merdivenlerinin, devlet protokolnde ok nemli yerleri vard. Hangi byk memur veya elinin, hangi basamaa kadar kabilecei, yazl yasalarla kesin olarak belirtilmiti. Uygur tahtlarnda da, basamaklar olduu anlalyor. Fakat Cengiz-Han andaki tahtlar, artk Trk ve in tahtlarnn, bir karm haline gelmilerdi. Dede K o r k u t kitabnda da "Kazan-BegJin altun taht" ndan sz alyordu. Tahtn sanda ve solunda, kk masalar ile s a n d a l y e l e r bulunuyordu: Kaanlarn sa ve solunda, hatunlar, oullar, akrabalar ile devletin ileri gelenleri otururdu. Ba-Hatun ou zaman, taht zerinde veya zel bir ekilde yaplm, bir oturma yerinde oturur ve Kaana kadeh sunard. Dierleri ise, arkasz taburelerde otururlar ve yzlerini de, Kaana evirirlerdi Herkesin nne kk masalar kurulur ve bu masalarda, yiyeceklerle ikiler bulunurdu. Hun ve Gktrk alarna ait buluntular arasnda, byle birok, kk masalar da ele gemiti. 18. TULAR VE BAYRAKLAR Bayrak, eski Trk devletlerinin, hereyi idi. Bamszlk, bayrakla belirirdi. Komutanlarn ve boy beylerinin, Trk halklar iindeki itibar ve sayglar da, yine bayraklarnn ekline ve saysna gre tayin edilirdi. Uur ve baar, ancak onun dalgalanan saaklarnda grlrd. Trklerin eski atalar, dnya hkimiyetleri ve byk Cihan devletle-

ri de, hep bayraklarn tepesinde oturan kurt ve kartal sembolleri ile hatrlanrd. Eski in kaynaklarn-da, Trklerin bayraklar e ilgili, birok bilger vardr. Ama ne yazk ki biz burada, bu bilgilerin ancak zetini vermek zorunda kalacaz. Eaki Trklerin hem "Tu" ve hem de, "Bayrak"lan vard: Tu ile bayrak, oumuz tarafndan birbirine kartrlmtr. Halbuki tu baka, bayrak ise, daha baka eylerdir. Geri her ikisi de, nemli ve kutsal idiler. Fakat aralarndaki farklar da, ok bykt. Tu, bir "devletin" ve *tbamszln sembol" dr. Devlet iindeki blnmeleri, herkesin rtbe ve vazifelerini, tu gsterirdi. Adeta canl bir ferman gibi idi. Tu, daha ok resm dir. Bayrak ise, Trklerde kklerini dinden ve sihirden alrd. Gn ve ebekuann renklerini tayan bir bayran, insanlara ne gibi istek ve mitler balayabileceklerini, hepimiz, ok iyi olarak tahmin edebiliriz. "Tu", kutsal tylerden yaplm, bir "devlet" sembol idi: Trkler atlar Tann'ya kurban ederken, bir sra geirir ve atn gvdesini ge doru dikerlerdi. Geri bu, vahi ve sert bir kurban usul idi. Fakat din ve dnce bakmndan bu hareketin pek ok derin anlamlar vard. Onlara gre, kurban edilmi bir atn tylerini saklamak da, insana bir uur getirirdi. At, nihayet insanlara en yakn ve iyi bilinen bir hayvand. Tann'ya, daha mthi ve korkun hayvanlar da kurban edilebilirdi. Mesel dalarda gezen vahi boalar, bu kurbana, daha lyk ve uygun olabirlerdi. Trkler,

TRK KLTRNN GELME ALARI

TRK KLTRNN GELME CALARI

145

vahi kzlere "Kutuz? derlerdi. Bugn kullandmz "Kuduz" sz de, kk ve anlamlarn buradan alyordu. Ama Tibet dalarnda, daha vahi ve korkun kzler vard. Tibet'teki vahi Yak kzlerini ele geirip, kurban edebilmekle, elbetteki Tanr'ya kar, daha byk bir sayg grevi yaplm olacakt. te byle, birbiri ardndan gelen dnce zincirleri, din anlay ve inanlar ile, bir devlet sembol, ortaya kyordu. Byk ve nemli bir kurban treninde, ldrlen bir hayvann kuyruklar, bir direk zerine balanyor ve bu da. bir devlet sembol haline geliyordu. Bugnk Trkemizde kullandmz "Hotoz" sz de kklerini, eski Trklerirf'Kutuz", yani yaban kz sznden alyordu. "Hotoz" da, aslnda baa taklan, uur ve hkmdarlk sembol olan, bir tyd. Trkler balarna, "Sorgu" ve "Otaa" kularnn tylerini takarlard. Bunlar da uur ve devlet sembolleri idiler. Sonradan, bunlarn birer ku adlar olduu unutulmu ve apka tylerine, "Sorgu" veya "Sa otaas" ad verilmee balanmt. Gktrklerin tularnn tepesinde, altndan yaplm, bir "kurt ba" heykeli de bulunurdu: Bir tu, drt blmden meydana gelirdi: 1. Sslenmi tu direi, 2. Direin bana balanm, atlara veya Yak kzne ait kuyruklar, 3. Tu ba. (Direin bana konan bir balkla, kuyruklarn ba yerleri gizlenirdi.) 4. Tu bann stne konan kurt ba ile dier boylara ait semboller: inlilerin dedikleri gibi, "Trkler, "kurttan trediklerine ina-

nrlard. lk ve kutsal atalarm, unutmadklarn gstermek iin de, devlet semboUerinin balarna, bu kurt heykellerini korlard" "Tu" ve "davuF*, eski Trklerin bir "bamszlk sembol? idi: "Tu" e "DavuV, Trklerde birbirlerinden ayrlmayan, iki nemli sembol idiler. Eski Trklerde savatan ve byk trenlerden nce, ilk olarak "Hanlk ota" kurulurdu. Ondan sonra, da, tular dikilir ve davullar vurulmaa balanrd. Bu sebeple, eski Trkler "Tu vuruldu" deyimini, "Hanlk davullarnn vurulduu" anlamna kullanyorlard. nk Tu ile davul, birbirlerinden ayrlmayan, ok nemli sembollerdi. Eski Trk kaanlar, yeni tayin edilen komutanlar ile beylerine, belirli bir sayda tu verirlerdi. Her Komutann rtbesi, ald tu saysna gre belirir ve herkes bu tular, kendi otalarnn nne dikerlerdi. Bu sebeple, " tulu" Trk kavmi, vs. gibi deyimler, in ve Trk kaynaklarnda sk sk geen haberlerdi. Trk devletleri ykldktan sonra bile, vaktiyle Trk Kaanndan tu alm olan boylar, bunlar dier komularna kar bir "stnlk ve imtiyaz" sebebi gibi kullanmlard. Dierleri de, mesel Kartuk Trkleri gibi boylara kar, ister istemez sayg duymu ve onlarn bu eski imtiyazlarn, tanmlard. Bu sebeple "Tu tayan" boy ve kavim reislerine kaynaklarmzda, sk sk rastlamaktayz. Bu gibi inan ve hatralar, Ortaasya Trk halklarnn zihinlerinden bir trl silinmemiti. Gktrk devleti ykldktan sonra da in Lmpara1971 Birinci Basl P. 10

146

TRK KLTRNN GELME ALAM

TRK KLTRNN GELME CALARI

147

torlar, kendilerini Trk Kaanlarnn meru bir vrisi gibi grmlerdi. Bu sebeple Ortaasya halk-larna, "Trk usulnce" "Tu ve davuV gndermee devam eden in imparatorlar, onlara 'Trke unvanlar da vermilerdi. nk, onlar, baka trl teskin ve idare etmenin yolu yoktu. in imparatorlar, tu, davul ve Trk unvanlarn, yalnzca Trk halklarna deil; Bat Trkistan, Dou ran ve hatt Kuzey Hindistan'daki Kemir'in yerli prenslerine be vermilerdi. Eski Trk tarihinden bu bilgileri edindikten sonra, Seluklularn, O s m a n - G a z i ' y e niin "tu ile davul, gnderdiklerini, daha iyi anlyabi-Jiriz. Trk Hakanlarnn tular, 9 veya 7 tane olurdu: 9 says, Trklerin kutsal bir rakam idi. nk gn derinlikleri de, yine 9 kattan meydana geliyordu. Bu sebeple, kaanlarn otalarnn nlerinde, 9 tane tu grlrd. Sibirya Samanlar da adrlarnn nlerine, 9 tane srk diker ve bu srklarn balarm da, bezlerle sslerlerdi. amanlar, srklar arasna bir ip grmei de, ihmal etmezlerdi. nk bu ip, gn 9 katn geip, giden gk yolunun, bir sembol di. aman bundan sonra "Ge kma treni" ne balar ve her srn banda, ayr dualar okuyarak, gya gn 9 katn dolaarak, gelirdi. Btn bunlar bize gsteriyor ki, eski Trk devlet sembollerinin, dine dayanan eski kkleri de vard. Bat Trkleri, ok eski alardan beri, nasya kltrleri ile ba kurmulard. Bu se-

beple Bat Trklerinde, "yed?* says daha yaygnd. Onlara gre gk ve yerin, 7 kat vard. Bat Sibirya Samanlar da 9 yerine, 7 saysna nem verirlerdi. Bu sebeple, Osmanl Trklerinin 7 tularnn nedenlerini de, bu ok eski tesirlerde aramak lzmdr. Bayrak direkleri, nefi "gn dire?* gibi grlmt: Trkler, gn bir direi olduuna inanrlard. "Demir kazk eklinde ykselen bu direk, "gkte kutup yldzna gider" ve ona ulard. Altay ve Sibirya Samanlarnn, adrlarnn iine de byk bir srk dikilirdi. adrn zerinden, darya kan bu sngn ucuna, kutsal renkli bezler aslr ve bunlardan sembolik olarak da, bir bayrak yaplrd. Srn zerine, kartal heykeli dikenler de vard. Tpk, Gktrklerln "kurt bal tular" gibi. Byle bayraklar, mezarlar zerine de dikilirdi. Dou ve Bat Trkistan'daki mezar bayraklar da nedenlerini, herhalde bu dncelerden alyorlard. Btn bunlar bize gsteriyor ki, eskiden bayraklar imdiki gibi, yalnzca bir sembol deil idiler. Trkler sulhta, savata ve trenlerde, ayr ayr renklerde, bayraklar kullanrlard. Bu renklerin de ayr anlamlar vard. 19. HKMDARLIK *TACI" Bun ve Gktrk mezarlarnda, baz talar-da ele gemiti: Trk kavimlerinde, altn ve dier madenler zerine ka koyma teknii, olduka ileri idi. Bu kymetli kalarn etraf, ou zaman "inci

148

TRK KTRNN GELME ALARI

d izis i" eklinde, kenar ssleri ile sslenirlerdi. Gktrk ana ait, Altay dalarndaki Kudrge mezarlarnda bulunan bir eyer ka zerindeki resimde de, bir ta grlyordu. Resimde, kii oturuyor ve karlarndaki atllar da, onlara baz eyler sunuyorlard. Dierlerine nazaran daha byk boyda yaplan ortadaki kiinin srtnda, geni bir krk ve banda da, dilimli bir ta grlyordu. Sava Trk Hakanlarnn, balangta ta giymeleri, pek olaan deildi: Ta daha ok, ran kltrnn bir zellii idi. Nitekim, eski Trk yazlarnda ta iin kullanlan "Didim" sz de, ran dillerinden gelen bir deyimdi. Bununla beraber, eski Trk kadnlarnn, zellikle dn trenlerinde, ta giydikleri de bir gerekti. Eer Trk Kaanlarnn talar olsayd, in kaynaklar da bize, bu talardan sz aacaklard. kinci Uygur Kaan Bayan -ur Kaan ziyaret eden in elisi, Kaann "krmz bir elbise" ile bana bir "Uygur apkas" giydiini sylyordu. Trk apkalar, ok ssl idiler, zellikle Trkler herhalde apkalarnda, "ku tylerini" hi ihmal etmiyorlard. imdiki in tiyatro ve operalarnda be, Ortaasya'l beyler ve kiiler dierlerinden, balarna taklan kartal veya tavus tyleri ile ayrd edilirler. "Sorgu" ve "Hotoz" lar, herhalde Trk hkmdar apkalarnn bir zettii idi* Az nce de sylediimiz gibi, inlilere gre tyl apkalar, Ortaasya'llarn bir zellii idi. Timur'lular anda, "Sa otaasf denen apka ssleri de, bu eski yaantnn bir devam olsa gerekti. Trklerin kut-

TRK KLTRNN GELME ALASI

149

sal' bayraklar olan, "Tunlarn tyleri de, Yak kzlerinin veyahut da, "Kutuz" denen yaban da kzlerinin kuyruklarndan alnrd. "Hotoz" sz de, sonradan "Kutas" eklinde adlandrlan, bu kzlerin isimlerinden alnm deyimlerdi. "Sorgu" da, bir nev'i "balkl kuu"nun ty idi. Herhalde eski Trk Kaanlar, kabul resmi trenlerinde, miferlerini giymeyi daha ok tercin ediyorlard. Zaten Trk miferlerinin de, demirden sorgular vard. 20. TRENLER EskiTrkierde pek ok trenler vard. Elbette ki bu kk kitabmzda btn trenler zerinde durmann imkn yoktur. Biz burada, "Resmi d e v l e t t r e n l e r i " nden ksaca sz amaa alacaz. Devlet trenleri toplumun btn e ilgili idi. Milli uurun ve birlikte yaama heyecanlarnn domasnda, en ok rol oynayan olaylar, bu trenler idiler. imdi olduu gibi, eski zamanlarda da her Trkn ve her Trk ailesinin kendilerine gre ahs inanlar vard. Herkes bir aman veya sihirbaz arabilir ve kendi kaderi ile ilgili dualar okutup, byler yaptrabilirdi. Bunlar da bir nevi trenlerdi. Fakat bu trenler bir aile evi iinde kalr ve yalnzca bir kiinin ahs ile ilgili olarak dzenlenirlerdi. " D e v l e t t r e n l e r i" nin b a k a n ise "devlet reis i" idi. Bu trenler, l gmme trenleri gibi yan din trenler veya av trenleri gibi, din ile bir ilgisi olmayan enlikler ek-

150

TRK KLTRNN GELME ALARI

TRK KLTRNN GELME ALARI

151

linde olabilirdi. Ne ekilde olurlarsa olsunlar, bunlarn balarnda da Trk hkmdarlar bulunurlar* di. Din trenlerini idare eden "B a - R a h i p", yine Trk Kaan idi. Devlet ile din ileri reislii birbirinden ayrlmamt. Zaten eski Trk devletlerinin gc de buradan geliyordu. Tpk Osmanllarda padiahn ayn zamanda "Halife" olmas gibi. Fakat Padiah, "Ba - rahip" deildi. Uygurlarn, Mani ve Buda dinlerini almalarndan sonra da, bu durum deimemiti. Mani ve Buda dinleri gibi byk dinlerin, aslnda rahipleri ile bunlara bakanlk eden ba rahipleri de vard. Fakat T u r f a n ehrindeki Uygurlarn Buda dini ile ilgili trenlerine, yine de Uygur Hakan bakanlk ediyordu. imdi, rnek olarak birka eski Trk treni zerinde duralm:
BAHAR BAYRAMLARI

kat yeille, yeillenmelerle konumak, insan tabiatn kucana ve geip giden senelerin, iyi veya kt hatralarnn ilerine gtryordu. "Ya" ile "ye-" szleri arasndaki ilgi de, herhalde bu ok eski dnce ve mantk zincirlerinin, bize kadar gelen hatralar olmal idiler. Trkler senenin ilk "yldtrtm" ve imeklerini, yeni "ytlba %" nn bir iareti gibi grrlerdi: Moollar yldrmdan ok korkar ve gizlenirlerdi. Trkler ise yldrm dt zaman, atlarn koturarak barr ve ge ok atarlard. V. yzylda, Ortaasya tarihinde nemli bir yer tutan ve inlilerce "Kao-f, yani "Yksek araballar" ad verilen bir kavimler birlii vard. Bunlarn dou ular Uygurlarn atalar idiler. te bu Trk kavimleri M. S. 450 senesinden nce, in'in kuzeyinde toplanarak byk bir bayram treni yapmlard. Bunlarn be grubunun birleerek yaptklar muazzam bir trende kurbanlar kesilmi, arklar sylenmi ve ge oklar a t l m t . inlilere gre bu Trk kavimlerinin a r k l a r , tpk bir kurt u l u m a s n a benziyordu. Herhalde bu melodiler, bizim uzun havalarn bir prototipinden baka bir ey olmasa gerekti. Sonbaharda yaplan pek nemli trenler yoktu. nk bu mevsimde artk atlar semizleir-lerdi. Bunun iin de sava hazrlklar yaplr ve aknlar balard. Savalardan nce de baz kk trenlerin yaplmas ok muhtemeldi. in tarihlerine gre H u n l a r ile Gktrkler, senenin 5 inci aynda byk bir bay-

Baharn gelii Trkler iin en nemli olaylardan bri idi. Eski Trklerin "y 11 b a " lan da baharla birlikte balard. Baharn geliini, senenin ilk gk grlemeleri haber verirdi. Bu ilk gk grltleri ile bahar da balam olurdu. nk kn, her yerde olduu gibi, orada da gk gdemezdi. Birok Trkler yalarn baharlara gre hesap ederlerdi. Mesel 20 yanda olduklarn sylemek iin, "yirmi yeil grdm", derlerdi. Bu, "20 defa yeiUsnme mevsimi ve bahar grdm" demekti. Geri Trkler takvimi biliyorlar ve aylar ile seneleri de, iyi bir ekilde hesap edebiliyorlard. Fa-

152

TRK KLTRNN GELME ALARI

TRK KLTRNN GELME ALARI

ram yapyorlard. in takviminin 5 inci ay, aa yukar bizim m a y s aymz karlard. Bu da, bize nazaran baharn daha ge geldii Ortaasya iin, bir "Bahar bayram" saylrd. Bahar bayramlarnn en nemli olaylar hi phe yok ki, kurban trenleri idiler. Hem Hunlar ve hem de Gktrklerin Bahar bayramlarnn mterek taraflar, her ikisinde de at y a r l a r n n yaplmas ve a r k l a r n sylenmesi di. yle an-laslyor ki bu bayramlarda byk at yarlarnn yaplmas ve kitle halinde arklarn sylenmi olmas, inlilere biraz garip grnmt. nk Gktrklerin bu trenleri inlerinkine benzeseydi, in tarihileri bunlar yazmaa lzum bile grmeyeceklerdi. Ayrca Gktrkler bu bayramlarda ok kmzda ier ve elenirlerdi.
T AH T A IKMA TRENLER

man Trklerin hkimiyeti altnda yaam ve bu yolla, Trklerden kuvvetli kltr tesirleri alm olan Htay devletinde de, buna benzer tahta kma trenlerini gryoruz. Bu konuyu, "Trk Mitolojisi" adl eserimizde daha geni olarak inceledik. Trklerde tahta kma trenlerinin, bir nevi "ge kma" gibi kutsal bir anlam vard: Klcnn kuvveti ile hkmdarl elde etmi byk bir Trk hakanm, bir kee zerine koyarak dndrebilmee cesaret etmek, gerekten garip bir olayd. Ayrca Trkler Kaanlarnn boyunlarna bir ip geirerek, boar gibi yapyorlard. Fakat bylesine nemli bir tahta kma treninde, hkmdara zahmet ve eziyet vermenin herhalde baz nemli sebepleri olsa gerekti. H phe yok ki Trklerde tahta kma trenleri, daha ok askeri trenlerdi. Fakat bu trenlerin bir de din ve inan taraflar vard. Aada vereceimiz bir rnek, bu trenlerin anlamlarm daha iyi olarak aydnlatacaktr: Altay ve S i b i r y a amanizminde "G-e kma" trenleri, nemli bir yer tutarlard. Bu geni blgelerde yaayan halklarn inanlarna gre amanlar, ge karlar ve gn dokuz k a t n da dolatktan sonra, tekrar yere nerlerdi. amann ge kmaa balamasndan nce bir tren yaplr ve aman da beyaz bir k e- e zerine konarak havaya kaldrlrd. amann 9 rann tuttuu kee, 9 defa dndrlr ve bu bu suretle aman, sembolik olarak gn 9

in tarihleri, Gktrkler hakknda daha ilk bilgileri vermee balarlarken, onlarn Kaanlarnn tahta kma trenlerinden sz aarlar. Aslnda ise in tarihileri, kendilerinin detlerine benzeyen trenlerden hi sz amazlard. Asalar da kendi hesaplarna nrlerdi. inlilere gre Trk Kaanlar tahta karlrken, bir kee zerine konur ve yukar kaldrlrlard. Kaanlarn bir kee zerine konup kaldrlmasn daha nceki Toba devletinde de gryoruz. T o b a'lar kendi Kaanlarm bir kee zerine koyup kaldrdktan sonra, doudan batya doru 9 defa evirirlerdi. Uzun za-

154

TRK KLTRNN GELME CALARI

TRK KOLTRONN GELME CALARI

155

katn da gezmi olurdu. nk amanlar bir ku gibi dne, dne ve bir helezon yaparak, gn katlarn aarlard. Eski Trk kaanlar da gkte olmu, gkte tahta oturmu ve nihayet kaanlk talihi e buyruunu da yine gkten alm kimselerdi, yle anlalyor ki kaanlar bir kee zerine koyup dndrme, trenlerin bir nevi d i n taraflarn tekil ediyorlard. Kaanlar, bu trenle ge km* ve gkte Tanr tarafndan tahtlarna oturtulmu oluyorlard. Trkler tahta oturmak anlamm "lurmak" fiili ile ifade ederlerdi Bunun karl olan incede kullanlan deyim de, kutsal bir olay ifade ederdi. Baka bir fikre gre de Trk Kaanlar, efi i mi e seilirlerdi. Bunun iin de byk bir kurultay toplanrd. Fakat Trklerde ok kat kaidelerle belirtilmi v e r a s e t kaideleri vard. Byle bir veraset sisteminin bulunduu yerde, seimin yeri herhalde olamazd. Bununla beraber taht bo kalnca, nl Gktrk Kaan Ibara-Kaan, bir nevi seimle Gktrk tahtna oturtulmutu.
CENAZE TRENLER

Trklerin cenaze trenleri, byk halk kafilelerinin, ordunun ve yabanc elilerin, bir geidi eklinde yajnhrdt: Trk kaanlarnn cenaze trenini deta uluslararas ve byk bir olay olurdu. Kaann nne ve byklne gre, yabanc elilerin gelmesi de bir art idi. yle anlalyor ki cenaze trenleri, hemen lmden sonra yaplmyor-

lard. l bir sre iin mumyalanarak bekletiliyordu. Bu gibi trenler iin tarih kaynaklarnda her zaman iin bilgi azdr. Bu sebeple her kltr tarihisi, bu trenlere paralel rnekler bulmak zorundadr. Bugnk in'de de, bu trl cenaze trenleri gryoruz. in'de kafilenin en nnde, davul ve zurna takm giderdi. Onlarn arkasn da l iin verilen kurbanlar ile hediyeler takip ederdi Trkler, kurban edilen atlarla dier hayvanlarn balarn, srklara takarlard. inliler ise kurban yzlm olarak tahtrevan zerinde gtrrlerdi. Tabuttan sonra in'de, lnn akrabalar yrrlerdi. Bu kortejin arkasndan da, a l a y c lar giderlerdi in'de bunlarn ou para ite tutulurlar ve balarm da rten kukuletal uzun ve beyaz bir elbise giyinirlerdi. Trklerde de zaman zaman beyaz elbiseler, yas e l b i s e s i olarak kullanlmt. in'de feryad ederek alayan bu alayclar, nedense yzlerini halktan saklamaktadrlar. Bunun sebebi de basittir. nk onlarn gerekten alamalarna da lzum yoktu, Eski Trkler cenaze merasimlerindeki alayc' lara, "stV* derlerdi. stemi Kaan ite Kl-Tegin'in cenaze merasimlerine birok milletlerden eliler de gelmilerdi. Eski Trk yaztlar, bu elilerle beraber "yu ve sti" lann da geldiklerini sylyorlar. "Yug" eski trkede cenaze treni anlamna gelirdi. "Yuf lar da treni hazrlayanlar ile trene itirak eden resmi kortej olsa gerekti Her millet zel alayclar gnderiyorlar ve Trk Kaan iin alyorlard. Bunlar bir bakma, ran'da Muharrem aynda alayp, szlayan ve kendilerine

TRK KLTRNN GELME ALARI

157

156

TRK KLTRNN GELME AGLAR

ikence eden ii Trklere ok benzerlerdi. Eski Trklerde alayclarn arkasndan, lnn nemine gre, byk bir halk kitlesi de takip ederdi. Trklerde cenaze trenleri, byk at yartan ve "l a*" denen ziyafetler iin bir sebep olurdu: Az nce de sylediimiz gibi Trkler cenaze trenlerine "Yu" derlerdi. Herhalde bu sz, alamak fiili ile ilgili olmal idi. in tarihleri, Gktrklerin cenaze trenlerini zet olarak syle anlatyorlard: "ller k nce bir adra konurdu. Bundan sonra da, at, sr ve koyunlardan trl kurbanlar verirdjL Daha sonra atlarla adrn etraf dnlr ve at yarlar yaplrd. At yarlar bitince, lnn btn eyalar, at ile birlikte yaklr ve geriye ka~ lan kemikleri toplanrd. Asil byk kurban trenleri ile dier enlikler, lnn kemikleri mezara konduktan sonra yaplrd. Bundan sonra yine at yarlar yaplrd." Baka bir yerde ise yle deniyordu: "Mezar kapatlnca, lnn bir resmi veya heykeli yaplarak mezar zerine konur ve ldrd dman says kadar da mezar zerine ta dikirdi.J' ldrlen dman says kadar mezar zerine dikilen talara eski Trkler, "balbal" ad verirlerdi "ly ge k a r m a " trenlerini Trklerde de gryoruz. Trkler, zellikle len byk Kaanlar iin, "ua bard?t yani "uarak vard" derlerdi. Bu ller, uarak ge varyorlard. Baz kaynaklara gre l bir adr iine kon-

duktan sonra, atlarla 9 defa dnlrd. Bu dnn ok nemli bir sebebi vard. Tpk tahta kma trenlerinde hkmdarn konduu keenin, 9 defa dndrlmesi gibi. Atllar, lnn etrafnda 9 defa dnerek, herhalde onu ge karm oluyorlard. "l yakma" deti, daha ok Kuzey Trklerinde ve zellikle Krgz Trklerinde yaygnd. Gktrk andaki mezarlarn ounda, yaklm llerin izlerine pek rastlamyoruz. Gktrk devletini kuran Trk soylular ile Kaan ailesi ise, daha ok Altaylara ve Kuzey Trklerine yakn idiler. Gktrklere, "lleri yakma" detinin de bu eski yurtlarndan gelmi olmas ok muhtemeldi. Hatta M. S. 630 senesinden nce be, Gktrklerin llerini yakma yerine gmmee balamalar zerine, in imparatoru ok ierlemi ve kendisine gelen Trk elisine yle sylemiti: "Artk llerinizi atalarnz gibi yakmyor ve yalnzca gmyorsunuz. Bunun iin de Tanr banza felketler yadracaktr!" 630 senesinde Gktrk devletini ykacak olan bu gl in imparatoru, soyca in'de yerlemi Trklerin nesillerinden geliyordu. Bu sebeple de Trklerin, eski atalarnn detlerini brakm olmalar, onu deta ileden karmt.
A T A L A R N Y A P I L A N
T R E N L E R

S A Y G I

Trkler atalarnn kt maaralara, devlete sayg trenleri yaparlard: Bildiimiz zere

158

TRK KLTRNN GELME CALARI

TRK KLTRNN GELME CALARI

159

Trkler, dii bir kurtla insandan trediklerine inanrlard. Kurt ve insandan treyen Trkler maaradan karak yeryzne yaylmlard. Trklerin kutsal ata maaralar ile ilgili bilgiler, "Trk mitolojisi? adl eserimizde toplanm ve incelenmitir. H u n l a r ile G k t r k l e r , senenin belirli gnlerinde, kendi kaanlarnn bakanlnda, bu ata maaralarna giderler ve atalara sayg gsterirlerdi. Trklerin, atalara sayg gsterilen "ata tapmaklar" da olmal idi: inlere gre Trklerde bir ata saygs yoktu. nk in'de her yerde ve hemen hemen her evde bir "Ata kesi* vard Aslnda ise in'de tapnlacak belli bal bir Tanr da yoktu. inlilerin de dedii gibi, in'de Allah pek oktur. in Tanrlarnn says onbinleri buluyordu. Bu sebeple btn sayg, herkesin kendi atas zerinde toplanmt. Trklerde ise byk ve yce, yar a t c , l d r c tek bir Tanr vard. Bu sebeple "ata tapnaklar'*, bu byk Tanrnn yannda fazla bir nem kazanamyorlard. Bununla beraber Trkler, kendi llerinin mezarlarna "bark" dedikleri kk bir ev yapma da ihmal etmezlerdi. Gktrk Kaanlar ve zellikle Kl-Tegin iin yaplan barklar, tatan yaplm ve oymalarla sslenmilerdi. Barkn iine yaztlar da yazlrd. Bu evin iin-de ayrca Tanrya verilecek kurbanlar tin bir sunak yeri bulunur ve dnn de bir resmi ile heykeli saklanrd. in tarihilerine gre K 1 - T e g i n'in de byle bir resmi yaplmt. Bu resim Kl-Tegin'e o kadar ok benziyordu ki, Bilge-Kaan hergn

barka geliyor ve kardeinin resmine bakarak alayp, gidiyordu. Ayrca Trk lleri gizli olarak gmlrd. Bunun da trl sebepleri vard. Trkler genel olarak llerini kymetli mallar ile beraber gmerlerdi Bu da mezar hrszlar iin bir hazine olabilirdi. Herhalde bunun din bakmndan da baz sebepleri olsa gerekti. Byk llerin mezarlar genel olarak da b a l a r n d a bulunmutur. Eski Trklerin inanlarna gre gkte oturan Tanrya, yeryznde en yakn olan yerler, yksek da balar idiler, islmiyetdeki Arafat ve Musevilerin Tr- Sina dalar da, bu trl inanlardan meydana gelmi k u t s a l d a l a r d . Trk llerinin da balarna gmlm olmalar, bizim in de faydal olmutur. nk, mezarlara szp da donan sular, ller e eyalarn bozulup rmelerinin nne gemi ve bu eserleri zamanmza kadar korumulardr. 21. DN VE DNCE Eski Trklerin dini hakknda sylenecek ok ey vardr. Fakat bu kk kitabmzda ancak bir zet yapmak zorundayz. Burada hereyi zetleyip de, okuyucuya bir ey vermemektense, dinleri meydana getiren birka ana konuyu aklama yolu ile kandrc bir fikir vermek, bize daha uygun grnd. Zaten bu inanlar bildikten sonra, Trklerin hayat ve dnya grleri hakknda da birok eyler renmi olacaz:

160

TRK KLTRNN GELME ALARI

TRK KLTRNN GELME ALARI

16

Trkler, disiplinli bir hayat ve toplum dzenleri yznden, "Tek Tanrt" dncesine ok erken alarda erimilerdi: in ve Hindistan gibi ziraat memleketlerinde, Tanrlarn saylar pek oktur. Sabahtan akama kadar tarlas ile uraan bir ziraat iin, kendi tarlasndaki faydal ve zararl hayvanlarn hepsi de, ayr ayr kutsal idiler. Ziraatnn gzleri, yalnzca mahslnde ve bereket getirebilecek her trl sihirli eyler de idi. Kabuunu ev leti ve etini de gda olarak kulland kaplumbaa, pirin tarlasnda sabahtan akama kadar durmadan ten kurbaa, onun gnlk hayatnda gnlne ilham veren eylerdi. Ylanlar da bazan korkun ve zararl idiler. Fakat baz zararl hayvanlar yok etmesi, gzel orbas e trl yemeklerinin yaplmas bakmndan ylan da, onlarca sempatik bir hayvan saylabilirdi. Ziraatlarn zerlerindeki gk yz, ou zaman bulutlarla kapl idi. Zaten o da havann bulutlu olmasn isterdi. Bu sebeple bulutlar, mavi gkyzne ve kzgn gnee nazaran ziraatya daha ok zevk verirlerdi. Onun, tarlasnda ge bakacak vakti de yoktu. Atl Trklerin gnlk hayatlar ise, ziraatlardan bambaka idi. Atl Trkler yere, yalnzca atlarnn ayaklan e bal ider. Onlar kendilerini, yaz yer ile masmavi gk arasnda aslm ve bolukta yrr gibi dnrlerdi. Trkn ba gkteydi. Onun zihnini yoran ve kalbini dolduran tek ey, zerini kaplayan sonsuz mavilikti. Sonsuz gn tek rengi ve tek kubbesi, onun dn-

elerini birletiren ve tek amaca ynelten nemli bir sebepti. Tpk aesini, kendi bakanlnda toplayan kubbeli ota ve evi gibi. Otan altnda bir aile reisi, gk kubbesinin altnda da bir Trk Kaan vard. Elbette ki bu sonsuz ve mavi kubbenin, onun stnde dolaan gne, ay e ydzlarm da, bir sahibi ve hakam olacakt. Her eyi o yaratm ve yaratklara da yaasnlar diye, yerler Ue sulan o vermiti. te Trklerin ok erken alarda, "Tek Tann"ya inanm olmalarnn balca sebebi bu idi. nan ve dncelerdeki birlik, toplumda da dirlik ve dzen dourmutu, Aynca toplumdaki birlik ve disiplin, dnceleri de torpillemi ve fikirleri tek bir amaca doru yneltmiti. Tek T a n r l d i n l e r , ancak y k s e k i t i m a bir s e v i y e y e e r i m i milletlerde grlrd. Bu da tarih ilminin deimez bir kai-desidir. Aynca bu olgunluk, insan dncesinin eriebilecei en son merhaledir. Trklerde "Tanr anlay" da, gelimi bir seviyede idi. Tanrnn ekli ve biimi baklandaki tasavvurlar, zihinlerden silinmi ve manevi bir ruh anlamna girilmiti. Trklerin, Tanr'nn ekli ile biimini nasl dndklerini, yine en iyi olarak Gktrk yaztlannda bulabiliyoruz. Onlara gre Tann, "Tenriteg Tenri", yani T a n r y a benzer T a n r " veya " K e n d i n e b e n z e r Tanr" idi. "Tenriteg Tenri" yi, "ge benzer gk" diye aklayanlar, bizce aldanmaktadrlar. "Ge benzer gk" eklinde sylenmi bir cmle, hangi manevi anlam ifade edebilirdi.? Kelimeler, ta ve
1971 Birinci Basl P. 11

162

TRK KLTRNN GELlSME ALARI

TRK KLTRNN GELME CALARI

163

toprak gibi cisim deildirler. Onlar, kafalar ile kalplerdeki his ve dnceleri ifade ederler. Her eyden nce madd sz yapsndan kurtulup fikir ummanlarna inmemiz lzmdr. Bu bakmdan dilci meslektalarmzn gcenmeyeceklerini mit ederiz, islmiyet gibi ileri dinlerde de Tanrnn biimi tarif edilemezdi. slm felsefesinde de gzel sylenmi bir deyim vardr: Tanr'nn vcudu, "vcib i-vcd" idi. Yani Tanrnn vcudu, kendince nasl gerekmise, yle idi. Onu bilme, kimsenin haddi deildi. Dede Korkut hikyelerinde Deli Dumrul'un Tam iin syledii u ahane "alk" da, eski Trklerin dncelerini ok gzel ifade ediyordu. ''Ycelerden ycesin! "Kimse bilmez, nicesini! Yce Tanrt! Eski Trkler, Tanr tarafndan " y a r a t l - mak" iin, "klnmak" fiilini kullanrlard. Eski trkede "yaratmak" fiili ise, "milleti dzene sokmak, bir eser yapmak veya bitirmek" anlamna sylenirdi. Mesel milleti yarattm demek, milleti bir millet haline koydum ve dzenledim, demekti. "Bark yarattm**, yani bir ev yaptm veya yaptr-ii de, yine yaratmak fiili ile ifade edilirdi. Eski Trk yaztlar, gk ile yer ve insanln yaratln yle anlatyorlard: "Yukarda gk-Tanrt, "Aada Yavs-Yer yaratldnda, "Tfctsi arasnda kiiolu (yani insanolu) yaratlm!

"Kiiolunun zerine de, Atam, Amcam, Bu-mmKaan ve stemi Kaan, "Oturmu! Gktrk yaztlarndan alnm olan bu para, Trk dnce tarihinin en nemli bir belgesidir. Trkler, gn kendisine "Gk Tanrt" derlerdi. Bu ok nemli belgeden de anlalaca gibi, gk ile yerin kendileri, yaratc deillerdi. Nihayet onlar da yaratlm, birer kutsal varlk idiler. Elbette ki bunlar yaratan ve btn varlklarn stnde olan ayr ve kutsal bir g vard. Bu da bizim anladmz Tanrdan baka ne olabilirdi? Trkler, "Gk'* ile "Yer"i, ayr ve dman varlklar olarak kabul etmemilerdi: tran mitolojisine ve daha birok milletlere gre yer ile gk, birbirinin dman ve iki ayr varlk idiler. Bunun iin de onbinlerce yllk alar, onlarn bitip tkenmeyen savalar iinde gemiti. Yerin ii gc, insanlara fenalk etmekti. Gk ise, insanlara iyilik getirirdi. Her iki kutsal varln gleri de ayn ve e idi. Kendilerinden daha byk ve kutsal bir g yoktu. Kendilerinin yaratclar da, bizzat kendileri idiler. Byle kili dnce dzenlerine "Dualizm", ve "dualist dnce" denir. Trklerde ise, yeri ve g yaratan tek ve byk bir yaratc vard. Ayrca yer ite gk, her ikisi de birbirine bal, kutsal birer varlk idiler. Yer de, gk de insanlara, zellikle Trklere iyilik getirirlerdi. Gerek Gktrk ve gerekse sonraki alardaki Trkler, yardm isteyecekleri zaman hem gkten ve hem de yerden, her ikisinden bir-

164

TRK KLTRNN GELME ALARI

TRK KLTRNN GELME ALARI

den yardm dilenirlerdi. Ant ve yemin ierlerken de, gkle beraber, yer zerine de yemin ederlerdi "Gk ve Yer" eklinde syleyen eski Trkler, "Gk" ne getirmek yolu ile, ona daha fazla nem veriyorlard. Sonradan biz ise, Yer ve Gk" eklinde sylemee baladk. Bu syleyi tarzmzda eski nasya kltrleri ile ran'n da tesirleri vard. Trkler ge "Tenri** veya "Tengri" derlerdi. Bu da bizim Tanr szmzn karldr. Ama ou zaman g mavi rengi ile de sfatlandrarak, "Kk Tengri'*, yani "mavi gk" derlerdi. Bu yolla Trkler, maddi bir varlk olan gk ile, yeri ve gkleri yaratan yce Tanr iin, ayn deyimler kullanm oluyorlard. Aslnda ise bir tek gk deil; birok "Gkler" vard. Gne, ay ile yldzlarn dolatktan gkler de, hep birbirinden ayr gklerdi. Yer ve g yaratan byk y a r a t c ise, btn gklerin stnde, kendi gnde oturuyordu. Ama btn bu gklerin hepsi de tek deyimde, yani "Tengri" sznde toplanyorlard. Bu sebeple eski Trklerin, "Tan-n" dediklerinde, ne zaman yaratc Tann'y ve ne zaman da "Mavi GV sylemek istediklerini anlamak gtr. Trkler yer ve yeralt leminin btnne "Yatz-Yer**, yeryzndeki kutsallklara da "Yer ve 8 u'* lor derlerdi: Eski Trkler byk ve yaratc Tanr'nn yaratt kinatn bir paras olan yere de, byk bir nem verirlerdi. nk btn varlklarn olu nedeni ve beslenmesi yer'den geliyordu, len ve yok olanlar banna alanda, yine

yer idi. Yerin rengi yald. Onun in yer ve zellikle yerin alta korkuntu. Fakat renkli yaylalar ve gn mavikleri iinde kaybolup silinen, dumanl ve karl dalar da gzeldi Hem de ok g-zei Vadilerden akan sular ve kaynaklar, btn insanlar gibi Trklere de, srlerine de can veriyorlard. Bunun iin yer yzndeki "Yer ve Su" lar, sonsuz bir varlk ve gzellik kayna ider. Bunlar "dk", yani Tanr tarafndan gnderilmi kutsal hediyeler ve eyler idiler. Trkler, "Yaz-Yer" derler iken, yerin sonsuz derinliklerini ve karanlklarn da dnrlerdi Bu dnce onlara, korku ile kark bir firper-me verirdi Eski trkede "Yaz" sz, toprak rengi iin kullanlrd. Sonralar ran edebiyatnn tesiri ile toprak, siyah bir renge brndrl-m ve "Kara toprak" denmee balanmt. Y e r y z ise, eski Trklerin "Yer - SM" dedikleri kutsallklar ile dolu idi Birbirinden ayrlmayan ve her zaman beraberce sylenen bu iki kutsal varlk, Tanr ve Gk gibi insanlarn kaderlerini de izebiliyordu. Trklerin zerlerinde yaadklar yer ve sular, ayn zamanda Trklerin koruyucusu idiler. Gktrk yaztlarnn dedikleri gibi "Trk Yer ve Su'lar, Trk budunu yok olmasn diye, budun olsun diye**, onlara yardm etmilerdi. Tpk "Trk Tanrs" gibi bir de "Trk Yer ve Sular" vard. Yer ve Su'lar Tanr deil, sadece birer " K u t s a l l k " idiler. Yaztlarda, "Trk Tanrs e kutsal Trk Yer ve Sular yle demi** eklinde cmlelere de rastlanyordu.

166

TRK KLTRNN GELME CALARI

TRK KLTRNN GELME CALARI

167

Trkler, "gne"e ve gnein doduu "do* W ya da sayg gsterirlerdi: Daha nceleri sayg gsterilen birok kutsal eyler, Trkler arasndan yava yava kaybolmu ve bunlarn yerlerini Tanr, Gk ve Yer almlard. Hi. phe yok ki nceleri gne de, bunlar gibi kutsal bir varlkt. Bununla beraber Huni ar, gnein doduu ve batt ynlere hal devlete sayg gsterirlerdi. Dou, gnein doduu bir ynd. Bu sebeple Trkler douya byk bir nem verirlerdi. Bat ise, Ay'n bir sembol halinde idi. Trklerde gne, aydan daha nemli idi. Uygurlara nasya meneli dinler girdike, Ay Trkler arasnda nem kazanmaa balamt. Gne doarken, diz kerek gnee selm vermek veya gneten yardm dilenmek gibi istek ve sayg hareketleri, Trk tarihinde ok grlen olaylard. Trkler bu nedenle, llerinin balar e evlerinin kaplarm da, douya doru evirirlerdi, yn tayin ederken de yzlerini yine douya dnerlerdi. inlilerin yzleri tee gneye doru dnk olurdu. mparator da tahtnda byle otururdu. Yzlerini douya dnen Trkler, dou ynne 'leri" derlerdi. Heri yerine, bazan "gndousu" deyimini kullanrlard. Eski trke, imdiki Trkemize nazaran daha salam ve daha iyi bir mantk zerine kurulmu idi. Eski trkede yn gsteren bir "-re" eki de vard. Mesel bugn kullandmz ileri, geri, zere, sonra gibi szlerimize de bu nemli ekle grlyorlard. Btn bu ekler, eski Trk gramerinin salam mantndan bize kalanlard. Dounun sembolik rengi, Trklere gre

mavi veya yeildi. Kr ve demiri kr atlar da bu ynn sembol idiler. Gney, doudan sonra gelen ikinci ve nemli nir ynd: in dnce dzenine gre, en nemli yn gneydi. Gney, "gnein g e z i n d i i " bir yn idi. Gne, gkte yarm bir daire izdikten sonra batar, yle anlalyor ki Trklere gre, gnein gkte izdii bu enberin tam ortas, gney idi. Bu sebeple de Trkler gneye "Kn ortas", yani "gn o r t a s " derlerdi. Gnee yzlerini dnen Trklerin gney, salarna geliyordu. Bu sebeple Trkler gneye "beri", yani "sa" da derlerdi. Beri sz bugnk trkemizde de kullanlr. Gneyin sembolik rengi krmz idi. Atlar ise, al ile doru atlard. Bat, nc ynd: Bat, yzleri gnee dnk olan Trklerin arkalarna dnyordu. Bu sebeple Trkler batya, arka veya "arkaya" anlamna gelen, "kurt" deyimini kullanrlard. Batya, elbette "gn bat s" da denirdi. Batnn sembolik rengi beyaz ve atlar ise ak atlard. Kuzey, Trklerin eri son saydklar bir ynd: Kuzey blgeleri devaml karanlklarn ve gecelerin lkeleri idiler. Bunun iin, mslmanlar, kuzeye "Zulmet diyar" demilerdi. Osmanllar da byle derlerdi. Eski Trkler kuzeye, "s o 1" anlamna gelen "yan" diyorlard. Bu sz, biraz da uzaklkla ilgili idi. Rengi kara ve siyah atlar ise, bu ynn sembolik atlar idiler. Trklere gre, gece e gndz: Trklere gre gney gndzn, kuzey ise gecenin yn-

168

TRK KLTRNN GELME CALARI

leri idiler. Eski Trkler gece ile gndzn tpk gne gibi doup battna da inanrlard. Bunun iin de tam kuzeye "Tn ortas" ve gneye de "Kn ortas" derlerdi. Gndz, gney, yarm kresinde; gece de kuzey yarm kresinde bir yarm daire izdikten sonra batarlard. Bu yarm dairelerin tam st ortalar, gece ile gndzn ortalar ve hem de, kuzey ile gney ynleri idiler. Dnyay yuvarlak bir tepsi kabul edersek, bunun yars gece ve yars da gndz idi. Tepsi, kendi ekseninde dndke, gece ile gndz yer deitiriyorlard. Altay dalarndaki kurganlarda bu dnceyi temsil eden baz resimler de ele gemitir. Kuzey ve gney eklinde sylenen deyimler, daha ok yine gnee gre yaplm yn* lemelerdi. Dalarn gne gren yamalar gney ve grmeyen yerleri ise, kuzey idi. Bu deyimler, Anadolu'da da ayn anlama kullanlrlar. SON

You might also like