Immanuel Wallerstein Amerikan

Gcnn Gerileyii Kaotik Bir Dnyada ABD

Immanuel Wallerstein 1930 ylnda New York'ta dodu. Columbia niversitesi'nden 1951 ylnda lisans, 1959 ylnda doktora diplomas ald ve ayn niversitenin Sosyoloji Blm'nde retim yesi oldu. 1955-1970 dneminde balca aratrma alan Afrika'yd. 1961'de Africa: the Politics of Independence adl almas, 1967'de ise Africa: the Politics of Unity adl almas yaymland. 1968 ylnda Columbia niversitesi'ndeki reform hareketine etkin bir biimde katld. 1971 ylnda Montreal'de McGill niversitesi'nde grev ald. 1976'dan itibaren Binghamton'daki New York Eyalet niversitesi'nde sosyoloji profesrl yapt ve Fernand Braudel Ekonomi, Tarihsel Sistemler ve Uygarlk Aratrmalar Merkezi'nin mdrln stlendi. Temel yapt niteliindeki ciltlik The Modern World-System kitabn srasyla 1974,1980 ve 1989 yllarnda yaymlad ve sosyal bilimlerde verimli bir damarn ortaya kmasna yol at. "Dnya sistemleri analizi" olarak bilinen bu anlay ve alma tarz mevcut kapitalizm analizlerine geni bir bak as ve tarihsellik boyutu getirdi. 1994-98 tarihleri arasnda Uluslararas Sosyoloji Dernei bakanln yapan yazarn Metis Yaynlar'nda nemli bir koleksiyonunu oluturduk: Tarihsel Kapitalizm (1992), Irk Ulus Snf (1993, E. Balibar ile birlikte), Sistem Kart Hareketler (1995, C. Arrighi ve T. Hopkins ile birlikte), Sosyal Bilimleri An! (1996; Gulbenkian Komisyonu'nun Sosyal Bilimlerin Yeniden Yaplanmas zerine Raporu), Liberalizmden Sonra (1998) ve Bildiimiz Dnyann Sonu (2000). Trke'deki dier kitaplar: Jeopolitik ve Jeokltr (z, 1993); Sosyal Bilimleri Dnmemek (Avesta, 1999); Gei a, Dnya Sisteminin Yrngesi, 1945-2025 (Hopkins ile birlikte, Avesta, 2000); Gncel Yorumlar (Aram, 2001); topistik ya da 21. Yzyln Tarihsel Seimleri (Avesta, 2001).

Immanuel Wallerstein

Amerikan Gcnn Gerileyii

KAOTK BR DNYADA ABD
eviren: Tuncay Birkan

indekiler

Giri: Dn ile Yarn Arasnda Amerikan Ryas 9

Birinci Ksm

TEZ 1 ABD'nin Gerileyii: Kartal Yere akld 19

kinci Ksm

FARKLI RETORKLER VE GEREKLKLER 2 Yirminci Yzyl: Gnortasnda Karanlk m? 35 3 Kreselleme: Dnya Sisteminin Uzun Vadeli Yrngesi 47 4 Irklk: Bizim Albatrosumuz 67

5 s l a m : B a t v e D n y a 9 3 6 t e k il e r : B i z K i m i z ? t e k il e r K i m ?

1 1 3

7 Demokrasi: Retorik mi, Gerek mi? 135 8 Entelekteller: Deerlerde Tarafszlk Sorunu 153 9 Amerika ve Dnya: Metafor Olarak kiz Kuleler 172
nc Ksm

NEREYE GDYORUZ? 10 Sol, I: Bir Kez Daha Teori ve Pratik 195 11 Sol, II: Bir Gei a 220 12 Hareketler: Bugn Sistem Kart Bir Hareket Olmak Ne Demektir? 229 13 Yirmi Birinci Yzyln Jeopolitik Blnmeleri: Dnya in Nasl Bir Gelecek? 241 SONSZLER 1 Adil Sava 261 2 "ok ve Dehet" 266

William McNeill'a Bu kitapta sylenecek olan her eye katlmayacak olsa da hep koruduu geni bak as, insanlk durumu hakknda almalar yapan herkese ilham vermitir, vermeye de devam edecektir.

Giri

Dn ile Yarn Arasnda Amerikan Ryas

11 EYLL 2001 Amerikan tarihinde dramatik ve oke edici bir and. Ama tanmlayc bir an deildi. ok nceleri balam ve daha otuz krk yl srecek olan bir yrnge iindeki, kaotik bir dnyada ABD hegemonyasnn gerilemesi adn verebileceimiz uzun bir dnem iindeki nemli bir olayd sadece. Bu ekilde ifade edildiinde, 11 Eyll birok kiinin inkr ve fke hisleriyle tepki verdii bir oklabilinlendirme olayyd. Amerikallarn bu olaya mmkn olduunca berrak ve ayk bir kafayla cevap vermeleri gerekiyor. En iyi deerlerimizi korumaya ve dnya sisteminin geirdii temel dnmler etkileyebilsek de denetleyemeyeceimiz dnmler- arasnda gvenliimizi azamiletirmeye almamz gerekiyor. Yaamak isteyeceimiz trden bir dnyann inasna, yeniden inasna baka yerlerdeki baka insanlarla birlikte katlmamz gerekiyor. Amerikal siyasetiler Amerikan ryasndan bahsetmeyi severler. Amerikan ryas vardr ve oumuzun ruhunda iselletirilmi durumdadr. yi bir ryadr bu, ylesine iyidir ki dnyann drt bir yanndaki baka birok kii de kendileri iin ayn ryay isterler. Peki nedir bu rya? Amerikan ryas, insann yapabilirlii ryas, iinde herkesin elinden gelenin en iyisini yapmaya, en iyisini baarmaya ve bunun karlnda konforlu bir hayat dln almaya tevik edildii bir toplum ryasdr. Bu tr bir bireysel kendini gerekletirmenin nnde hibir yapay engelin olmayaca ryasdr. Bu tr bireysel baarlarn toplamnn mthi bir toplumsal iyi -bir zgrlk, eitlik ve dayanma toplumu- olaca ryasdr. Byle bir ryay gerekletirememenin strabn eken bir dnyann iaret feneri olduumuz ryasdr.

10

AMERKAN GCNN GERLEY

GR

11

Tabii ki bu bir ryadr ve btn ryalar gibi, gerekliin tam bir temsili deildir. Ama bilinalt zlemlerimizi ve temel deerlerimizi temsil eder. Ryalar bilimsel analizler deildirler. Daha ok bize baz igrler sunarlar. Gelgelelim, iinde yaadmz dnyay anlamak iin ryalarmzn tesine geip tarihimize dikkatle bakmak zorundayz - Amerika Birleik Devletleri'nin tarihine, modern dnya sisteminin tarihine, Amerika Birleik Devletleri'nin dnya sistemi iindeki tarihine. Bunu herkes yapmak istemiyor. Bazen gerekliin kasvetli olacandan ya da en azndan ryalarmz kadar gzel olmayacandan korkuyoruz. Bazlarmz dnyaya, kendi deyimleriyle, pembe gzlklerle bakmay tercih ediyor. 11 Eyll olaylarnn yanlsamalar parampara ettii dnlebilir. phesiz birok kii iin etmitir de. Ama Bush ynetimi, sz konusu olaylardan nce belirlenmi olan bir gndemi takip etme ve bu olaylar sz konusu gndemi zorla yrrle sokmann bir bahanesi olarak kullanma niyetiyle, olup bitenlere ayk bir kafayla bakmamz nlemek iin ok sk alyor. Bu yzden ben burada iki eyi ksaca anlatmak istiyorum: Gemi tarihin nda 11 Eyll'n anlamnn bence ne olduunu ve Bush ynetiminin gndeminin bence ne olduunu. Bana kalrsa 11 Eyll, ABD ile ilgili be gerei dikkatimize sunmutur: ABD'nin askeri gcnn snrlar dnyann geri kalanndaki Amerikan kart hissiyatn derinlii, 1990'larda yaanan ekonomik iret meclisinin verdii akamdan kalmlk hissi, Amerikan milliyetiliinin elikili basklar ve sivil zgrlkler geleneimizin zayfl. Bunlarn hibiri, hayallerimizde yaattmz Amerikan ryasna uymaz. Bush ynetiminin politikalar da bu elikileri iddetlendirmektedir. Askeri durumla balayalm. Amerika Birleik Devletleri -herkesin hakl olarak syledii gibi- bugn dnyadaki en kudretli askeri gtr, hem de ak arayla! Ama epey az paralar ve daha da az askeri ekipmanlar olan bir fanatik mminler etesinin, ABD topraklarnda ciddi bir saldr dzenleyebilmi, birka bin insan ldrebilmi, New York City ve Washington blgesindeki nemli binalar ykp hasara uratabilmi olduklar da bir gerektir. Cretli ve etkili bir saldryd bu. Bu insanlara bir etiket, "terristler" etiketi yaptrmak ve bir "terrizme kar sava" balatmak iyi ho da, ie aslnda 11 Eyll'n askeri adan asla meydana gelmemi olmas gerektiini anla-

yarak balamamz gerekir. Bir yl sonra, olayn failleri yakalanm deil. En byk askeri tepkimiz de 11 Eyll saldrsyla hibir alakas olmayan bir lke olan Irak' igal etmek oldu. Amerikan kart hissiyat yeni bir ey deil. ABD 1945'ten sonra dnya sisteminin hegemonik gc haline geldiinden beri ok yaygn bir hissiyat bu. Byk bir gce sahip olanlara kar ve bu tr bir gce sahip olanlara neredeyse kanlmaz olarak doal gelen kendini beenmilie kar bir tepki. Bu Amerikan kart hissiyat bazen anlalr, bazen de akld ve hakszdr. Bu ikincisi nerede bulunduunuza bakar. Son kertede bu hissiyat ABD'yi uzun bir sre engellememitir. Bir kere, zellikle de ABD'nin mttefik sayd lkelerde, nemli insan gruplarnn u hissiyat bunu dengeliyordu: ABD zorunlu bir liderlik rol oynuyor ve dnya sistemi iinde onlarn deerlerini savunuyordu. Bu insanlara gre, Amerikan iktidar bir btn olarak dnya sisteminin ihtiyalarna hizmet ettii iin meruydu. Dnyann yoksul ve ezilmi blgelerinde bile, ounlukla, Amerikan iktidarnn kendilerince olumsuz grdkleri yanlarna ramen, baz evrenselci deerlerin yerlemesini salayan deerli bir yan da olduu eklinde bir duygu vard. 11 Eyll bu duygulara ramen, fkenin derinliinin ABD'nin hibir zaman kabul etmedii kadar byk olduunu gsterdi. Dnyann drt bir yanndaki birok kiinin dolaysz tepkisi, ABD'ye ynelik sempati ve dayanma hislerini ifade etmek oldu, ama bir yl sonra sz konusu sempati ve dayanma buharlam gibi grnrken, fkeli olanlar hislerini ifade etmeye hi de son vermi deiller. ABD 1990'l yllarda ekonomik adan istisnai denecek lde baarl olmu -yksek retkenlik, patlama yapan bir borsa, dk isizlik, dk enflasyon ve ABD hkmetinin borlarnn ok byk bir ksmnn tasfiye edilmesiyle birlikte dikkate deer bir fazla yaratlm- gibi grnyordu. Genelde, Amerikallar bunu ryalarnn ve liderlerinin ekonomik politikalarnn geerliliinin kant olarak, ihtiam hep artacak bir gelecek vaadi olarak kabul ettiler. Artk bunun bir rya deil, bir yanlsama, hem de tehlikeli bir yanlsama olduu aka ortadadr. 11 Eyll ABD'nin daha sonralar yaad ekonomik glklerin asli nedeni deildi, ama phesiz bu glkleri iddetlendirdi. Amerika'nn ekonomik perspektiflerindeki de neden olan ey, 1990'

12

AMERKAN GCNN GERLEY

GR

13

larn (daha dorusu, 1990'larn sonlarnn) refahnn, aa kan btn o irket yolsuzluklarnn gsterdii zere, birok bakmdan son derece yapay yollarla ayakta tutulan bir balondan ibaret olmasyd. Ama aslnda dn nedeni daha derinde yatmaktadr. Dnya ekonomisi 1970'lerden beri uzun bir nispi ekonomik durgunluk iindeydi. Bu tr btn dnemlerde olduu gibi, bu dnemde de ortaya kan bir ey, gl ekonomik odaklar konumundaki blgenin Amerika Birleik Devletleri, Bat Avrupa ve Japonya- kayplar birbirlerine kaydrmaya almalaryd. 1970'lerde, Avrupa nispeten iyiydi. 1980'lerde Japonya, 1990'lardada ABD iyiydi. Ama bir btn olarak dnya ekonomisi bu dnemlerin hibirinde iyi durumda deildi. Dnyann drt bir yannda feci bir ekonomik sanc sz konusuydu. Artk aa doru inen bu uzun spiralin son safhasndayz ve iflaslar pei sra skn ettikten sonra, dnya ekonomisi tekrar yukarya kmaya balayabilir. Bu nihai yukar k srasnda ABD'nin Bat Avrupa ile Dou Asya'y glgede brakaca hi de kesin deildir, hatta pek muhtemel bile deildir. Bugn Amerikan siyasetine, pek de parlak saylmayacak bir ekonomik gelecekle ilgili korkularn su yzne km olmas biim vermektedir. Drdnc sorun, Amerikan milliyetiliinin tarihsel niteliidir. ABD baka devletlerin oundan ne daha fazla ne daha az milliyetidir. Ama hegemonik g olduu iin, Amerikan milliyetiliinin istikrarszlklar dier lkelerinkilerden daha fazla hasar yaratabilir. Amerikan milliyetilii iki farkl biim almtr. Bunlardan biri geri ekilme, bzp Amerikan kalesine ekilmedir, ounlukla "izolasyonizm" dediimiz eydir. Ama ABD her zaman yaylmac bir g de olmutur - nce ktann drt bir yanna, sonra da Karayipler'e ve Pasifik'e. Yaylma da askeri fethi ierir - Yerli Amerikallar, Meksikallar ya da Filipinlileri. ABD zaferlerden de (Meksika Sava, kinci Dnya Sava, Yerlilere kar yaplan seferlerin ou), yenilgilerden ya da mulak sonulardan da (1812 Sava, Vietnam) payn almtr. Bu bakmdan sicilimiz dier byk askeri glerinkinden ok kt deildir. phesiz hibir lke kanlmaz olmad srece yenilgilerinden bahsetmeyi sevmez. Yenilgiler ounlukla beceriksiz liderlerin zayfl olarak yeniden tanmlanr. Halktan dikkate deer destek alan Amerikan milliyetiliinin mao militarist tarafnn altnda bu "arkadan b-

aklanma" tezi yatyor. zolasyonizm ile mao militarizm ilk bakta ok farkl eyler gibi grnr. Ama dnyann geri kalan, yani "tekiler" karsnda ayn temel tavr paylarlar- korku, hakir grme ve bunlarla birleen u varsaym: Bizim hayat tarzmz saftr ve tekilere "kendi hayat tarzmz" kabul ettirecek bir konumda deilsek, onlarn sefil kavgalarna kararak kirletilmemelidir. Bu yzden, her birinin dolaysz politik almlar belli durumlarda ok farkl olsa da, milliyetilerin izolasyonizm ile mao militarizm arasnda gidip gelmeleri hi zor deildir. 11 Eyll bu elikili duruun iki yann da pekitirmi gibi grnyor. lkenin saldr altnda grnd btn zamanlarda olduu gibi, 11 Eyll baka sesleri byk lde rkekletirdi elbette. Son olarak, sivil zgrlkler geleneimiz var. Bu gelenek teoride pek anl, ama pratikte baya zayftr. nsan Haklar Bildirgesi'ni Anayasa'da yaplan tashihler olarak yasalatrmann hikmeti, bunun sz konusu haklar, onlar umursamayacak ya da fena halde ihlal edecek geici ounluklara kar daha direnli klmasyd. Bununla birlikte bu haklar aralksz ihlal edilmitir - Lincoln'n habeas corpus'u* askya almasnda, Palmer basknlarnda** ya da Roosevelt'in Japon kkenli Amerikallar enterne etmesinde olduu gibi bariz bir biimde, ya da Adalet Bakanl, FBI, CIA gibi federal kurulularn yerel kurululara ise hi girmeyelim- tekrar tekrar yaptklar yasad eylemlerde olduu gibi o kadar bariz olmasa da ayn lde nemli biimlerde. Anayasa Mahkemesi'nin bu anayasal haklarn siperi olarak hizmet vermesi beklenir, ama son derece tutarsz hareket eden ve hi mi hi gven vermeyen bir siper olmutur. Bush ynetimi iin, 11 Eyll bu be mesele hakknda nceden varolan gndemlerini yrrle koymak iin arayp da bulamadklar bir frsat oldu. Bir komplodan dem vuran paranoyak sulamalar yapyor deilim. Sadece kafalarnda ve yreklerindeki gndemi y* Lat. "hzar Emri", tutuklamann yasal yollardan yaplp yaplmadnn tespit edilmesi iin tutuklunun hkim karsna karlmas emrine karlk gelir. Amerikan Sava'nn balangcnda, 1861'de Lincoln bu emri yrrlkten kaldrmtr, (y.n.) ** ABD'de 1918-1921 arasnda sosyalistlere ve komnistlere kar dzenlenen yar-resmi saldrlar. Yaplan kanl basknlarn ardnda A. Mitchell Palmer adnda bir basavc vard, (y.n.)

14

AMERKAN GCNN GERLEY

GR

15

rrle koyabilmek amacyla hemen olayn stne atlayp 11 Eyll' den yararlandklarn sylyorum. Askeri gerileme meselesini askeri harcamalar inanlmaz lde trmandrarak zmeye altlar. Bunun devasa bir israf olup olmad -hatta daha beteri, askeri adan verimlilii azaltp azaltmayaca- henz belli deil. Kesin olan, bu genilemenin makul analizlerin ve dikkatli ulusal siyasi yarglarn rn olmaddr. Bu geniletilmi askeri tehizatmzn ilk nemli kullanm Irak'n igalinde gereklemi oluyor. Ben bu igalin ABD'nin askeri gcn onaylamak ve artrmak yle dursun, ksa, orta ve uzun vadede onu ackl bir biimde baltalayacana inanyorum. Ama mevcut Bush ynetimi bu konularda tartmaya ak deil. Sadece yeniden zuhur eden "McGovern'cilere"* ve "eski Bushulara (yani bakann babas ve onun yakn evresindeki btn danmanlara - Brent Scowcroft, James Baker, Lawrence Eagleburger'a) kmseyerek baktklarn aka ifade ediyorlar. Mevcut ynetimin dsturu "Tam gaz ileri!", nk yavalamak onlar aptal gsterecektir ve sonradan yere aklmak siyasi adan imdi yere aklmak kadar zararl deildir. Bush ynetiminin dnyadaki Amerikan kart hissiyatla baa kma tarz, kabul etmek gerekir ki, baya zgn. zledikleri politikalar bu hissiyat artryor ve imdiye kadar ona direnmi olan btn gruplara -belki de ksa bir sre sonra eski dost ve mttefiklerimiz diyeceimiz dost ve mttefiklerimize- bulatryor. Byk gler bakalarna gerekten nadiren danrlar, ama en azndan ounlukla danyormu gibi yaparlar. Bush ynetimine gre danma unu ilan etmekten ibaret gibi grnyor: te biz bunu yapacaz; bizimle misiniz, yoksa bize kar msnz? Bush ynetimi, belli bir nerinin makull ya da hikmetiyle ilgili sorular gndeme getiren btn cevaplara da unu sylyormu gibi grnyor: Bileini biraz daha m bkeyim? Bush ve danmanlar, ekonomik cephede ise, Polyannacl, hkmetin hibir mdahalede bulunmamas gerektiini ve btn eko* George Stanley McGovern. 1972'de ABD bakanlna adayln koyan, fakat seilemeyen Demokrat Partili reformist senatr. Seim kampanyas srasnda Vietnam Sava'n derhal sona erdirme ve ABD'de geni bir zgrlk toplumsal ve iktisadi reform balatma vaadinde bulunmutu, (y.n.)

nomik savurganlklarn Clinton'n suu olduunu savunuyorlar. 11 Eyll'n bu tavr desteklediini dnyor gibiler. Ekonomik gereklikleri, daha uzun vadeli tarihsel bir perspektiften olmasa bile serinkanl bir biimde deerlendirmekle hi ilgilenmiyormu gibi bir halleri var. Koalisyonlarnn ekonomik muhafazakr parasna nerdikleri tek ey, vergi indirimleri yapmak ve evre koruma nlemlerini kaldrmak. Bu eylemler artk kutsal inek konumundadr, nk ekonomik muhafazakrlar byk lde "eski Bushu" takmdan ve mevcut Bush ynetiminin dier icraatlarndan hi memnun deiller. Onlarn daha fazla dman edilmemesi gerekiyor. Ama, vergi indirimleri de ABD'yi hzla iine srklendii derin deflasyondan karmak iin ihtiya duyulacak New Deal* tr nlemlerin alnmasn imknszlatryor phesiz. Bush ynetimi, izledii mao militarizmin semenlerin gznde ABD ekonomisinin iinde bulunduu ackl durumu telafi edeceini umuyor belli ki. Bush ve danmanlarnn ABD'nin btn "er eksenine kar bayrak amas gerektiine inanmalarnn btn dier nedenleri bir yana, iin galiz denecek lde siyasi bir yan daha var: Sava zaman lkenin banda olan bir bakan hem kendisine hem de partisine oy kazandrr. Bu, Bush'un ba siyasi danman Karl Rove' un dikkatinden kamamtr. Bu siyasi kayglarn karar alma srecinde belirleyici rol oynamay srdreceklerini bekleyebiliriz. Sivil zgrlklere gelince, Harding ynetimindeki o rezil A. Mitchell Palmer'n yaptklarndan beri bir basavcnn sivil zgrlklere bu kadar pervaszca, bu kadar utanmazca saldrdn grmemitik. stelik, mahkemeler tarafndan herhangi bir biimde dizginlenmemekte kararl grnyorlar. Anayasa Mahkemesi 9'a 0 onlar aleyhine bir karar verecek olsa bile, ki bu pek mmkn deil, bu tr kstlamalar umursamamann ve bunlara meydan okumann yollarn bulacaklardr. Feci bir dneme giriyoruz. Bu kitap basit bir biimde dzenlenmitir. ksmdan oluuyor: Birinci Ksm'da u tez sunuluyor: ABD gerileyen bir hegemonik gtr ve 11 Eyll bunun bir baka kantdr. Bu ksm 2002 ylnda yazlm ve ilk kez bu yl iinde yaymlanmtr. kinci Ksm ada
* 1933'te ABD bakan Roosevelt tarafndan ekonominin iyiletirilmesi iin balatlan ekonomik ve toplumsal reform program, (y.n.)

16

AMERKAN GCNN GERLEY

siyasi sylemimizin en nemli, en yank uyandran kelimelerini(yirminci yzyl, kreselleme, rklk, slam, "tekiler", demokrasi ve entelekteller) kuatan gereklik ile retorik arasndaki fark ele alan bir dizi yazdan oluuyor. ou konuma ya da konferans metni olan bu yazlarn hepsi 11 Eyll ncesine aittir. Gelgelelim bu nedenle tek kelimesini bile deitirmi deilim bu yazlarn. Olaylardan sonra yazlm, ABD'nin dnyaya nasl baktyla ilgili bir yaz daha var bu ksmda. Dnyaya nasl baktmz konusunda dnmeye ar niteliini tayan bir deneme bu. Son olarak, nc Ksm kendimizi iinde bulduumuz bu zor dnyayla ilgili olarak neler yapabileceimiz konusunu ele alyor. Her ikisi de 11 Eyll'den nce yazlm olan ilk iki yaz bence solun bugn ABD'de ve dnyada ortaya koymas gereken gndemi ele alyor. 11 Eyll'den sonra yazlm olan son iki yaz ise, bence siyasi bir bak asndan merkezi gncel sorunlar olan u sorular ele alyor: Bugn sistem kart olmak ne demektir? Ve insanlk iin nasl bir gelecek sz konusu? Bu kitapta hepimizin l bir grevi olduu yolundaki grme bal kalyorum: Gereklii eletirel ve ayk bir kafayla analiz etmekle ilgili entelektel grev, bugn ncelik vermemiz gereken deerlerin neler olduuna karar vermekle ilgili ahlaki grev ve dnyann, kapitalist dnya sistemimizin u anki kaotik yapsal krizinden kp, mevcut sistemden gzle grlr lde daha kt deil de gzle grlr lde daha iyi olacak farkl bir dnya sistemine gemesi olaslna derhal nasl katkda bulunabileceimize karar vermekle ilgili siyasi grev. ubat 2003

Birinci Ksm

TEZ

1. Blm

ABD'nin Gerileyii: Kartal Yere akld

ABD GERLYOR MU? Bu iddiaya bugn ok az insan inanacaktr. Daha dorusu tek inananlar, gerilemeyi tersine evirecek politikalar amatal bir biimde savunan ahinlerdir. ABD hegemonyasnn sonunun oktan balam olduu inanc, 11 Eyll 2001'de herkes iin aikr hale gelen yaralanabilirliin rn deildir. Aslnda kresel bir g olarak ABD'nin yldz 1970'lerden beri solmaktadr ve terrist saldrlara verdii cevap da bu gerilemeyi sadece hzlandrmtr. Pax Americana denen eyin neden gerilemekte olduunu anlamak, yirminci yzyln, zellikle de yzyln son otuz ylnn jeopolitiini incelemeyi gerektirir. Bu inceleme basit ve kanlmaz bir sonucu aa karr: ABD hegemonyasna katkda bulunmu olan ekonomik, siyasi ve askeri etkenler, kar konmaz biimde gelecekteki ABD gerilemesine yol aacak olanlarla ayn etkenlerdir. ABD'nin ykselerek kresel hegemonyay ele geirmesi aslnda 1873'te dnyada yaanan gerilemeyle balayan uzun bir sreti. O sralarda ABD ve Almanya kresel piyasalardan gittike artan miktarda pay almaya baladlar, bunun zarar da esasen dzenli bir biimde gerilemekte olan Britanya ekonomisine dokundu. Her iki lke de son zamanlarda istikrarl bir siyasi altyap oluturmulard - ABD, Sava' baaryla sona erdirerek, Almanya ise ulusal birliini salayp Fransa-Prusya savanda Fransa'y yenerek. 1873'ten 1914'e kadar ABD ve Almanya baz nc sektrlerde balca retici konumuna geldiler: ABD nce elik, sonra otomobil sektrnde, Almanya da kimya sanayiinde. Tarih kitaplar, Birinci Dnya Sava'nn 1914'te balayp 1918' de sona erdiini, kinci Dnya Sava'nn da 1939'dan 1945'e kadar

20

AMERKAN GUCUNUN GERILEYII

ABD'NN GERILEYII

21

srdn kaydeder. Gelgelelim, bu ikisini Almanya ile ABD arasndaki, aralara atekeslerin ve yerel atmalarn da serpitirildii tek, srekli bir "otuz yl sava" olarak ele almak daha anlamldr. Hegemonyay kimin devralaca konusundaki rekabet, Almanya'da Nazilerin iktidara gelip kresel sistemi btnyle ama, mevcut sistem iinde hegemonyay elde etmektense bir tr kresel imparatorluk kurma arayna girdikleri 1933'te ideolojik bir renge brnd. Nazilerin "ein tausend-jahriges Reich" (bin yllk imparatorluk) slogann hatrlayalm. Bunun karlnda, ABD de merkezci dnya liberalizminin avukat roln stlendi-eski ABD Bakan Franklin D. Roosevelt'in ifade, ibadet, muhta olmama ve korku duymama zgrl olarak ifade edilen "drt zgrlk"n hatrlayalm- ve Sovyetler Birlii ile stratejik bir ittifaka girerek Almanya ve mttefiklerinin yenilmesini mmkn kld. kinci Dnya Sava, Atlantik Okyanusu'ndan Pasifik Okyanusu' na kadar Avrasya'nn her yanndaki altyapnn ve halklarn muazzam ykmyla sonuland; yara almam neredeyse hibir lke yoktu. Dnyada savatan eski haliyle -hatta, ekonomik bir perspektiften bakldnda ok byk lde glenmi olarak- kan tek byk sanayi gc ABD'ydi ve o da hemen konumunu glendirmek zere harekete geti. Ama hegemonyann bu yeni aday baz pratik siyasi engellerle karlat. Sava srasnda Mttefikler, aslen Mihver Devletleri'ne kar koalisyonda yer alm lkelerden oluacak Birlemi Milletler'in kurulmas konusunda anlamlard. rgtn can alc zellii, g kullanm yetkisine sahip tek yap olan Gvenlik Konseyi'ydi. BM Szlemesi, Gvenlik Konseyi'nde aralannda ABD ile Sovyetler Birlii'nin de bulunduu be devlete veto hakk veriyordu ki bu da konseyi pratikte byk lde ilevsiz klyordu. Dolaysyla, yirminci yzyln ikinci yarsnn jeopolitik kstlamalarn belirleyen ey, 1945 Nisan'nda Birlemi Milletler'in kurulmas deil, iki ay sonra Roosevelt, Byk Britanya Babakan Winston Churchill ve Sovyet lider Joseph Stalin arasnda yaplan Yalta toplantsyd. Yalta'daki resmi anlamalar, asl ierikleri ancak sonraki yllarda ABD ile Sovyetler Birlii'nin davranlar gzlemlenerek kestirilebilecek, stnde konuulmayan gayri resmi anlamalar kadar nemli deildi. 8 Mays 1945'te Avrupa'daki sava sona erdiinde, Sovyet ve

Bat (yani ABD, ngiliz ve Fransz) birlikleri belli yerlere yerletiler esas itibariyle, daha sonralar Oder-Neisse hatt ad verilecek olan, Avrupa'nn merkezindeki bir kuzey-gney hatt boyunca. Ufak tefek birka dzenleme haricinde, orada da kaldlar. Geriye dnp bakldnda, Yalta, her iki tarafn orada kalabilecekleri ve ikisinin de brn dar karmak iin zor kullanmayacaklar konusunda anlatklar anlamna geliyordu. Bu st rtl anlama, ABD'nin Japonya'y igalinin ve Kore'nin blnmesinin gsterdii zere, Asya iin de geerliydi. Dolaysyla siyasi adan Yalta, Sovyetler Birlii'nin dnyann yaklak te birini, ABD'nin de geri kalann kontrol ettii statkoyla ilgili bir anlamayd. Washington daha ciddi askeri meydan okumalarla da karlat. Sovyetler Birlii dnyann en byk kara kuvvetlerine sahipti, ABD ynetimi ise zellikle zorunlu askerlii sona erdirerek ordusunu kltmesi yolunda lke iinden gelen basklara muhatap oluyordu. Bu nedenle ABD askeri gcn kara kuvvetleri yoluyla deil, nkleer silahlar zerinde tekel kurarak (art bu silahlar kullanmaya muktedir bir hava kuvveti oluturarak) ortaya koymaya karar verdi. Bu tekel ksa bir sre iinde ortadan kalkt: 1949'a gelindiinde Sovyetler Birlii de nkleer silahlar gelitirmiti. O tarihten beri, ABD baka devletlerin de nkleer silahlar (kimyasal ve biyolojik silahlar da) edinmelerini nlemeye almakla yetindi ki yirmi birinci yzyla gelindiinde bu abann ok da baarl olduu sylenemez. 1991'e kadar ABD ile Sovyetler Birlii Souk Sava'n "dehet dengesi" iinde yan yana varoldular. Bu statko sadece kez ciddi biimde snand: 1948-49'daki Berlin ablukas, 1950'den 1953'e kadar sren Kore Sava ve 1962'deki Kba fze krizi. Her birinde sonu statkonun yeniden tesis edilmesi oldu. Ayrca Sovyetler Birlii' nin uydu rejimleri iinde -1953'te Dou Almanya'da, 1956'da Macaristan'da, 1968'de ekoslovakya'da, 1981'de de Polonya'da- siyasi bir krizle kar karya kald her seferinde, ABD'nin baz propaganda faaliyetlerinden te pek bir ey yapmadna, Sovyetler Birlii'nin byk lde kafasna estii gibi davranmasna izin verdiine dikkatinizi ekerim. Bu pasiflik ekonomik alana uzanmyordu phesiz. ABD Souk Sava atmosferinden, nce Bat Avrupa'da, sonra da Japonya, Gney Kore ve Tayvan'da devasa ekonomik yeniden ina hamleleri balata-

22

AMERKAN GUCUNUN GERILEYII

ABD'NIN GERILEYII

23

cak ekilde yararland. Gereke akt: Dnyann geri kalan etkili bir talepte bulunamadktan sonra bu denli byk bir retim stnlne sahip olmann ne anlam vard ki? stelik, bu ekonomik yeniden ina abalan ABD yardm alan lkelerde himayeciliin getirdii ykmllkleri yaratmaya yardmc oldu; yardm alanlarn tad bu ykmllk hissi, askeri ittifaklara ve daha nemlisi siyasi tabiiyete girme isteklerini de beslemi oldu. Son olarak, ABD hegemonyasnn ideolojik ve kltrel bileeni de azmsanmamaldr. 1945'ten hemen sonraki dnem Komnist ideolojinin belki de tarihte en yksek poplerlik seviyesine ulat dnemdi. Komnist partilerin Belika, Fransa, talya, ekoslovakya ve Finlandiya gibi lkelerdeki serbest seimlerde ald ok sayda oyu, hele Komnist partilerin Asya'da -Vietnam, Hindistan ve Japonya'dave Latin Amerika'nn her yerinde grd destei bugn kolayca unutuyoruz. Kald ki burada, serbest seimlerin yaplmad ya da kstlamalara maruz kald ama Komnist partilerin yaygn bir cazibe tad in, Yunanistan ve ran gibi blgeler hesaba katlmyor. ABD, buna karlk olarak, muazzam bir bir anti-Komnist ideolojik saldr balatt. Geriye dnp bakldnda, bu inisiyatif byk lde baarl olmu gibi grnyor: Washington kendi roln "zgr dnya"nn lideri olarak etiketledi; bunu da en azndan Sovyetler Birlii'nin kendi konumunu "ilerici" ve "anti-emperyalist" kampn lideri olarak etiketlemesi kadar etkili bir biimde yapt. ABD'nin sava sonras dnemde hegemonik bir g olarak kazand baar, lkenin hegemonik knn koullarn da yaratt. Bu sre drt simgeyle zetlenebilir: Vietnam'daki sava, 1968 devrimleri, 1989'da Berlin Duvar'nn yklmas ve 2001 Eyll'ndeki terrist saldrlar. Her simge bir nceki simge zerinde ykseldi ve ABD'nin kendini u anda iinde bulduu durum dodu - gerek gten yoksun, yalnz bir sperg, kimsenin takip etmedii ve ok az kiinin sayg duyduu bir dnya lideri ve kontrol edemedii kresel bir kaos iinde tehlikeli bir biimde srklenen bir lke. Vietnam Sava neydi? Her eyden nce, Vietnam halknn smrge ynetimini sona erdirip kendi devletini kurma abasyd. Vietnamllar Franszlarla, Japonlarla ve Amerikallarla savatlar ve sonuta kazandlar - bu gerekten de ciddi bir baaryd. Gelgelelim, jeopolitik adan bu sava o sralarda nc Dnya damgas vuru-

lan halklarn Yalta statkosunu reddedilerini temsil ediyordu. Washington mcadeleye btn askeri gcn yatracak kadar aptal olduu, ama buna ramen ABD kaybettii iindir ki Vietnam bu kadar gl bir simge oldu. Tamam, ABD nkleer silah kullanmad (sadaki baz miyop gruplar bu karan uzun bir sredir knarlar), ama nkleer silah kullanmak Yalta anlamalarn parampara eder ve nkleer bir soykrma yol aabilirdi, ki ABD bu riski gze alamazd. Ama Vietnam sadece askeri bir yenilgi ya da ABD'nin prestijine den leke deildi. Sava, ABD'nin dnyann baat ekonomik gc olarak kalma yeteneine byk bir darbe indirdi. Sava ok pahalyd ve ABD'nin 1945 sonras hayli bollaan altn rezervlerini neredeyse tketti. stelik ABD bu maliyetleri, tam da Bat Avrupa ve Japonya ciddi bir ekonomik ykseli yaarken karlamak durumunda kald. Bu koullar ABD'nin kresel ekonomi iindeki stnln sona erdirdi. Bu lnn mensuplar, 1960'larn sonlarndan beri ekonomik bakmdan birbirine neredeyse eitti, her biri belli dnemlerde dierlerinden daha iyi bir performans gstermekle birlikte hibiri ok ne kmyordu. Dnyann drt bir yannda 1968 devrimleri patlak verdiinde, Vietnamllara verilen destek ok nemli bir retorik bileen haline geldi. ABD'dekiler de dahil birok sokakta "Bir, iki, , daha fazla Vietnam" ve "Ho, Ho, Ho i Minh" sloganlar atlyordu. Ama 1968'liler ABD hegemonyasn mahkm etmekle kalmyorlar, Sovyetlerin ABD ile yapt dankl dv de mahkm ediyorlard; Yalta'y mahkm ediyorlard ve "iki sperg ve dnyann geri kalan" diyerek dnyay iki kampa ayran inli kltr devrimcilerinin dilini kullanyorlar ya da kendilerine uyarlyorlard. Sovyetlerin yapt dankl dvn itham edilmesi mantksal olarak Sovyetler Birlii'yle sk mttefik olan ulusal glerin de itham edilmesine yol at ki bu gler ou durumda geleneksel Komnist partiler oldu. Ama 1968 devrimcileri Eski Sol'un dier bileenlerine de -nc Dnya'daki ulusal kurtulu hareketlerine, Bat Avrupa'daki sosyal demokrat hareketlere ve ABD'deki New Deal demokratlarna da- saldrarak, onlar da devrimcilerin genel "ABD emperyalizmi" balyla adlandrdklar eyle dankl bir dv iine girmekle suladlar. Sovyetlerin Washington'la yapt dankl dve ynelik saldr ve onun stne bir de Eski Sol'a ynelik saldr, ABD'nin dnya d-

24

AMERKAN GCNN GERLEY

ABD'NN GERLEY

25

zenini zerinde ekillendirdii Yalta dzenlemelerinin meruiyetini daha da zayflatt. Merkezci liberalizmin tek, meru kresel ideoloji olma konumunu da tahrip etti. 1968'deki dnya devrimlerinin dolaysz siyasi sonular asgari seviyede kald, ama muazzam ve geri dndrlemez nitelikte jeopolitik ve entelektel yanklar yaratt. Merkezci liberalizm, 1848 Avrupa devrimlerinden beri igal etmekte olduu ve hem muhafazakrlar hem de radikalleri kendi safna ekmesini salam olan tahttan dt. Bu ideolojiler geri dndler ve bir kez daha gerek birer seenei temsil etmeye baladlar. Muhafazakrlar bir kez daha muhafazakr, radikaller bir kez daha radikal hale geldiler. Merkezci liberaller ortadan kalkmadlar, ama boyutlar kld. Ve bu srete ABD'nin ideolojik konumu -antifaist, antikomnist, antismrgeci- dnya halklarnn gittike artan bir ksmna zayf ve ikna edicilikten uzak grnmeye balad. 1970'lerde uluslararas ekonomik durgunluun balamasnn, ABD iktidar iin iki nemli sonucu oldu. Birincisi, durgunluk o sralarda iktidarda olan Eski Sol hareketlerin balca ideolojik iddias olan "kalknmacln" -devlet uygun eylemlerde bulunduu takdirde her lkenin ekonomik olarak geliebilecei fikrinin- kmesine yol at. Bu rejimler birbiri ardna, i karklklar, den hayat standartlar, uluslararas finans kurumlarna bor bamllnn artmas ve itibar anmasyla kar karya kaldlar. 1960'larda nc Dnya'nn dekolonizasyonunun, smrge durumundan kmasnn ABD tarafndan baaryla ynlendirilmesi olarak grlen ey -karklklarn asgariye indirilmesi, kalknmac olsalar da nadiren devrimci saylabilecek rejimlere przsz biimde iktidar aktarma iinin azamiye ekilmesi- yerini dzenin zlmesine, huzursuzluklarn artmasna ve radikal mizalarn eskisi gibi dzen iine ekilememesine brakt. ABD mdahale etmeye altnda da baarsz oldu. 1983'te ABD Bakan Ronald Reagan dzeni yeniden kurmalar iin Lbnan'a birlikler gnderdi. Sz konusu birlikler sonuta Lbnan' terk etmek zorunda kaldlar. Bunu askeri birlii olmayan bir lke olan Granada'y igal ederek telafi etti. Bakan George H. W. Bush da, askeri birlii olmayan bir baka lkeyi, Panama'y igal etti. Ama dzeni yeniden kurmak iin Somali'ye mdahale ettikten sonra, ABD biraz alaltc bir biimde buradan da kmak zorunda kald. ABD ynetiminin hegemonya konusundaki bu gerileme trendini geri evir-

mek iin gerekten yapabilecei ok az ey olduu iindir ki onu grmezden gelmeyi tercih etti - bu politika Vietnam'dan ekilme kararndan 11 Eyll 200l'e kadar egemen durumdayd. Bu arada gerek muhafazakrlar, kilit nemdeki devlet ve devletleraras kurumlarn kontroln ele geirmeye baladlar. 1980'lerdeki neoliberal saldrya, Thatcher ve Reagan rejimleri ile Uluslararas Para Fonu'nun (IMF) kilit bir aktr olarak dnya sahnesine kmas damgasn vurdu. Bir zamanlar (bir yzyldan uzun bir sre) muhafazakr gler kendilerini daha akl banda liberaller olarak tasvir etmeye almken, artk merkezci liberaller kendilerinin daha etkili muhafazakrlar olduklarn iddia etmek zorunda kalyorlard. Muhafazakr programlar akt. Muhafazakrlar, lke iinde, emek maliyetini azaltacak, evre koruma yasalarnn reticiler zerindeki basksn asgariye indirecek ve devletin sosyal gvenlik harcamalarnda kesintiler yapacak politikalar uygulamaya altlar. Fiilen mtevaz baarlar kazannca da hrsla uluslararas arenaya yneldiler. Dnya Ekonomik Forumu'nun Davos'taki toplantlar sekinler ve medya iin bir buluma zemini oldu. IMF maliye bakanlar ve nde gelen bankaclar iin bir kulp ortam sunuyordu. Ve ABD dnyadaki snrlar zerinden serbest ticaret akn glendirmek iin Dnya Ticaret rgt'nn yaratlmas ynnde bask yapt. ABD oralara bakmazken Sovyetler Birlii kyordu. Tamam, Ronald Reagan Sovyetler Birlii'ne "er imparatorluu" demi ve belagat paralayarak Berlin Duvar'n ykma arsnda bulunmutu bulunmasna ama ABD aslnda bunu istemiyordu ve Sovyetler Birlii'nin gmesinden kesinlikle sorumlu deildi. Aslnda Sovyetler Birlii ve onun Dou Avrupa'daki emperyal blgeleri, halkn Eski Sol'dan duyduu hayal krkl ve Sovyet lider Mihail Gorbaov'un Yalta'y tasfiye ederek ve i liberallemeyi kurumsallatrarak (perestroyka art glasnost) rejimi kurtarma abalar yznden kt. Gorbaov Yalta'y tasfiye etmeyi baard ama Sovyetler Birlii'ni kurtarmay baaramad (ama neredeyse baaracakt). ABD bu ani k karsnda akna dnd, afallad, bunun sonularyla nasl baa kacan bilmiyordu. Komnizmin k aslnda ABD hegemonyasnn ardndaki tek ideolojik gerekeyi (liberalizmin grnteki ideolojik hasm tarafndan rtk biimde desteklenen gerekeyi) ortadan kaldrarak liberalizmin kne de ia-

26

AMERKAN GCNN GERLEY

ABD'NIN GERLEY

27

ret ediyordu. Bu meruiyet kayb dorudan doruya Irak'n Kuveyt'i igaline yol at; Yalta'daki dzenlemelerin yrrlkte olduu koullarda Irak lideri Saddam Hseyin buna asla cret edemezdi. Geriye dnp bakldnda, ABD'nin Krfez Sava'nda harcad abalar, sava ncesindekiyle hemen hemen ayn hat zerinde bir atekes yaplmasn salad. Ama hegemonik bir g, orta boy bir blgesel gle yaplan bir savata berabere kalmakla yetinebilir miydi? Saddam, ABD'yle hr karp sonra da bundan syrlabilineceini gstermi oldu. Saddam'n kstaha saldrs, ABD sann, zellikle de ahin denenlerin iini, Vietnam'daki saldrdan da fazla yedi; bu da sz konusu ahinlerin halen Irak' igal edip rejimi ykmay neden bu kadar ateli bir biimde istediklerini aklyor. Krfez Sava ile 11 Eyll 2001 arasnda dnyada atmalarn younlat en nemli iki blge Balkanlar ve Ortadou'ydu. ABD her iki blgede de nemli bir diplomatik rol oynad. yle bir geriye bakacak olursak, u sorulabilir: ABD btnyle izolasyonist bir konum benimsemi olsayd sonular ne kadar farkl olurdu? Balkanlar'da ekonomik adan baarl bir okuluslu devlet, Yugoslavya paralanarak esasen kendisini oluturan paralara ayrt. On yl akn bir sre boyunca, ortaya kan devletlerin ou bir etnikleme sreci iine girip ok gaddarca iddet olaylar, yaygn insan haklar ihlalleri, hatta dpedz savalar yaadlar. ABD'nin en nde gelen rol oynad d mdahale sonunda bir atekes saland ve en beter iddet olaylar sona erdi, ama bu mdahale artk pekimi ve bir lde merulam olan etniklemeyi hibir surette tersine evirmedi. ABD mdahalesi olmasayd bu atmalar farkl biimde sona erer miydi? iddet daha uzun srebilirdi, ama temel sonular muhtemelen pek farkl olmazd. ABD'nin angajmannn daha derin, baarszlklarnn da daha dikkat ekici olduu Ortadou'da tablo daha da kasvetli. Hem Balkanlar'da hem de Ortadou'da, ABD irade ya da gayret eksikliinden deil gerek iktidar eksikliinden dolay hegemonik nfuzunu etkili bir biimde kullanmay baaramad. Sonra 11 Eyll geldi - ok ve tepki. Amerikal yasa koyucularn ate pskrd Merkezi Haberalma Tekilat (CIA) imdi, Bush ynetimini olas tehditlere kar uyarm olduunu iddia ediyor. Ama CIA haberalma alanndaki uzmanlna ve El Kaide zerinde younlam olmasna ramen, terrist saldrlarn gerekletirileceini n-

gremezdi (dolaysyla bunlar nleyemezdi). En azndan CIA Bakan George Tenet byle diyordu. Bu ifadenin ABD hkmetini veya Amerikan halkn rahatlatmas beklenemez. leride tarihiler ne karar verirlerse versinler, 11 Eyll 2001 saldrlar ABD iktidarna ok ciddi bir biimde meydan okudu. Bu saldrlardan sorumlu kiiler ciddi bir askeri gc temsil etmiyorlard. Yksek derecede bir kararlla, biraz paraya, kendilerini adam bir grup militana ve zayf devletlerden birinde gl bir sse sahip olan devletd bir gce mensuplard. Ksacas, askeri adan bir hitiler. Yine de Amerikan topraklarnda cretli bir saldn gerekletirmeyi baardlar. George W. Bush iktidara geldiinde, Clinton ynetiminin dnya meselelerini ele al tarzn ok eletiriyordu. Bush ve danmanlar, Clinton'n izledii yolun Gerald Ford'dan beri btn ABD bakanlarnn -ki bunlara Ronald Reagan ile George H. W. Bush da dahildiizledii yol olduunu kabul etmiyorlard ama phesiz farkndaydlar bunun. Hatta 11 Eyll'den nce mevcut Bush ynetimi bile bu yolu takip ediyordu. Oyunun adnn ihtiyat olduunu grmek iin, Bush'un 2001 Nisan'nda bir Amerikan uann in'de dmesi meselesini nasl ele aldna bakmak yeterlidir. Terrist saldrlarn ardndan, Bush yol deitirip terrizme sava ilan etti, Amerikan halkn "sonucun kesin" olduuna temin etti ve dnyaya "ya bizimlesiniz ya da bize karsnz" dedi. Uzun zamandr en muhafazakr ABD ynetimlerinde bile hsrana uram olan ahinler nihayet Amerikan politikasna hkmetmeye baladlar. Bak alar ortada: ABD muazzam bir askeri gce sahip ve saysz yabanc lider Washington'un askeri adan paz gstermesini aklszca grse bile, ABD iradesini herkese kabul ettirdii takdirde ayn liderler bir ey yapamazlar, yapmayacaklardr. ahinler'e gre, iki nedenden dolay ABD emperyal bir g olarak hareket etmelidir: Birincisi, ABD bunun altndan kalkabilir. kincisi de, Washington gcn kullanmazsa, ABD gittike marj inalleecektir. Bugn bu ahince bak asnn ifadesi var: Afganistan'daki askeri saldr, srail'in Filistin otoritesini tasfiye etme giriimine fiilen verilen destek ve Irak'n igali. 2001 Eyll'ndeki terrist saldrlardan bir yl sonra, bu tr stratejilerle neler elde edileceini deerlendirmek iin ok erken olabilir belki. imdiye kadar bu planlar Afganistan'da Taliban'n devrilmesine (ama El Kaide btnyle ker-

28

AMERKAN GCNN GERLEY

ABD'NN GERLEY

29

tilemedi ve en tepedeki liderleri yakalanamad), Filistin'de muazzam bir tahribata (ama srail Babakan Ariel aron'un iddialarnn tersine, Filistin lideri Yaser Arafat "konud" klnamad) ve Irak'n igali planlarna Avrupa ve Ortadou'daki Amerikan mttefiklerinin iddetli bir biimde muhalefet etmesine yol at. ahinlerin son olaylar hakkndaki yorumlar, ABD'nin eylemleri karsndaki muhalefetin, ciddi olmakla birlikte byk lde sz dzeyinde kaldn vurgulamaktadr. Bat Avrupa, Rusya, in ya da Suudi Arabistan ABD'yle balarn ciddi biimde koparmaya hazr grnmyor. Baka bir deyile, ahinlere baklrsa Washington gerekten de bu iin altndan kalkmtr. ahinler ABD ordusu Irak' fiilen igal ettiinde ve bundan sonra ABD otoritesini dnyann baka bir yerinde (ran, Kuzey Kore, Kolombiya ya da belki Endonezya'da) gsterdiinde de benzer bir sonu kacan varsayyorlar. in ilgin yan, ahinlerin yorumlar, esasen ABD'nin baar kazanma ansnn yksek olduundan korktuklar iin ABD politikalar hakknda yaygara koparan uluslararas solun da yorumlar haline geldi byk lde. Ama ahinlerin yorumlar yanltr ve sadece ABD'nin kne katkda bulunacak, tedrici bir inii ok daha hzl ve alkantl bir de dntrecektir. ahince yaklamlar zellikle askeri, ekonomik ve ideolojik nedenlerle baarsz olacaktr. phesiz ordu hl ABD'nin en gl kart durumunda; daha dorusu tek kart durumunda. Bugn, ABD dnyadaki en dehet verici askeri aygta sahip. Yeni, ei benzeri grlmedik askeri teknolojiler gelitirilmekte olduu iddialarna da inanlacak olursa, ABD'nin dnyann geri kalan zerindeki askeri stnl bugn on yl nce olduundan ok daha byktr. Ama yleyse bile bu, ABD'nin Irak' igal edip oray hzla fethedebilecei ve orada dost ve istikrarl bir rejim kurabilecei anlamna m geliyor? Pek deil. ABD ordusunun 1945' ten bu yana verdii ciddi savatan (Kore, Vietnam ve Krfez Sava) birinin yenilgiyle, ikisinin de beraberlikle sonulandn hatrlayalm - pek anl bir sicil saylmaz. Saddam Hseyin'in ordusu Taliban'nkine benzemiyor ve lke iindeki askeri kontrol ok daha salam. Bir ABD igali zorunlu olarak ciddi bir kara gcn -Badat nlerine kadar savaa savaa gitmesi gerekecek ve bu arada muhtemelen ciddi zayiat verecek bir

kara gcn- gerektirecektir. Byle bir gcn sse de ihtiyac olacaktr ki Suudi Arabistan byle bir hizmet vermek istemediini aka belirtti. Kuveyt ya da Trkiye yardmc olacak m? Belki, eer Washington pamuk ellerini cebine atarsa. Bu arada, Saddam'n elindeki btn silahlar kullanmas beklenebilir ki tam da ABD ynetimi bu silahlarn ne kadar feci olabileceinden bahsedip duruyor. ABD blgedeki rejimlerin bileini bkebilir, ama oralardaki halklarn hissiyat, aka, btn olup bitenlerin ABD'deki derin bir Arap-kart nyargy yanstt ynndedir. Byle bir atma kazanlabilir mi? ngiliz genelkurmay Babakan Tony Blair'e buna inanmadn oktan bildirmi gibi grnyor. Ayrca da her zaman "ikinci cepheler" sorunu vardr. Krfez Sava'nn ardndan, ABD silahl kuvvetleri ayn anda iki blgesel sava verme olaslna hazrlanmaya alt. Bir sre sonra, Pentagon sz konusu fikirden pratik olmad ve maliyetinin yksek olduu gerekesiyle sessizce vazgeti. Ama ABD Irak bataklna gmlm gibi grnrken olas Amerikan dmanlarndan birinin daha saldrya gemeyeceinden kim emin olabilir? Amerikan halknn zafer kazanamamaya ne kadar hogr gsterecei sorunu da nemli. Amerikallar sava dneminde bata olan btn bakanlara destek veren milliyeti bir galeyan ile derin bir izolasyonist itki arasnda gidip gelirler. 1945'ten beri lm oran ne zaman artsa milliyetilik duvara toslamtr. Bugnk tepki neden farkl olsun ki? ahinler (ki hemen hepsi sivildir) kamuoyunu dikkate almasa da Vietnam'da dilleri yanm olan Amerikan generalleri almaktadr. Peki ya ekonomik cephe? 1980'lerde saysz Amerikal analist Japon ekonomik mucizesi karsnda histeriklemiti. Japonya'nn reklam iyi yaplan mali glkleri sayesinde, 1990'larda sakinletiler. Ama 1980'lerde Japonya'nn hzl ilerlemesini abartan Amerikal yetkililer, bugn, Japonya'nn ok gerilerde kaldna inandklar iin hallerinden memnun grnyorlar. Bugnlerde Washington Japon politikaclara neyi yanl yaptklar hakknda nutuk ekmeye daha hevesli grnyor. Bu zafer kazanmlk havas pek de salam gerekelere dayal grnmyor. 20 Nisan 2002'de New York Times'da kan u habere bakalm: "Bir Japon laboratuvar dnyann en hzl bilgisayarn yapt; makine o kadar gl ki ilem gc en hzl yirmi Amerikan bil-

30

AMERKAN GUCUNUN GERILEYII

ABD'NN GERILEYII

31

gisayannn toplam ilem gcne eit ve eski lider konumundaki IBM rn makineninkinden ok daha yksek. Bu baar... Amerikan mhendislerinin ounun kolayca kazandklarn zannettii teknoloji yarnn hibir ekilde bitmi olmadnn kant." Analizin devamnda, iki lkede "birbirine zt bilimsel ve teknolojik ncelikler" olduu belirtiliyor. Japon makinesi iklim deiiklerini analiz etmek zere yaplm, ama Amerikan makineleri silah simlasyonu yapmak zere tasarlanm. Bu kartlk hegemonik glerin tarihindeki en eski hikyenin cisimlemesi. Egemen g askeriye zerinde younlar (ve bu da ona zarar verir), halef aday ise ekonomi zerinde younlar. Ekonomi zerinde younlamak her zaman iyi sonular vermitir. ABD iin vermiti. Belki in'le de ibirlii yapacak bir Japonya iin neden vermesin? Son olarak, ideolojik alan geliyor. u anda ABD ekonomisi nispeten zayf grnyor, ahinlerin stratejilerinin beraberinde getirdii ifrata varan askeri harcamalar dnldnde bu zayflk daha da artyor. stelik Washington siyasi adan izole durumda; (srail dnda) neredeyse hi kimse ahinlerin bak asnn anlaml olduunu ya da tevike deer olduunu dnmyor. Baka lkeler Washington'a dorudan doruya kar kmaya korkuyorlar ya da bunu istemiyorlar, ama ayak diremeleri bile ABD'yi yaralyor. stelik ABD'nin tepkisi kstaha bir bilek bkmeden te pek bir anlam tamyor. Kstahln da olumsuz yanlar vardr. Parama gvenirim dersen bir dahaki sefere daha az paran kalr, ask suratl rza hnc besler. ABD iki yz yl akn bir sredir dikkate deer miktarda ideolojik kredi kazanmtr. Ama bugnlerde ABD bu krediyi, 1960'larda altn rezervini tkettiinden bile daha hzl bir biimde tketiyor. ABD nmzdeki on ylda iki olaslkla kar karya: ahinlerin yolunu izleyip bunun herkes iin, zellikle de kendisi iin yarataca olumsuz sonulara katlanr, ya da olumsuzluklarn ok byk olduunu anlar. The Guardian yazar Simon Tisdall geenlerde, uluslararas kamuoyunun tepkisini bir yana braksak bile, "ABD en azndan kendi ekonomik karlar ve enerji arzna muazzam bir zarar vermeksizin kendi bana Irak'ta baarl bir sava verecek durumda deil. Bay Bush sert konumaya ama etkisiz grnmeye mahkm" diye yazd. ABD yine de Irak' igal edip de sonra geri ekilmek zorunda kalrsa daha da etkisiz grnecektir.

Bakan Bush'un seenekleri son derece snrl grnyor; ABD' nin nmzdeki on yl ierisinde dnya meselelerinde tayin edici g olma konusunda gerilemeyi srdreceine pek phe yok. Asl soru, Amerikan hegemonyasnn azalp azalmad deil ABD'nin zarafetle, dnyaya ve kendisine asgari zarar vererek dmenin bir yolunu bulup bulamayacadr.

kinci Ksm

FARKLI RETORKLER VE GEREKLKLER

2. Blm

Yirminci Yzyl: Gnortasnda Karanlk m?

YRMNC YZYILIN ortalarnda Arthur Koestler Sovyet rejimi ve rejimin gstermelik durumalanyla ilgili olarak, Gnortasnda Karanlk balkl bir roman yazd. Ben bunu sadece Sovyet rejiminin deil, btn yirminci yzyln bir metaforu olarak kullanmak istiyorum. Ama bu yzyl ayn zamanda, birok bakmdan "Geceyarsnda Aydnlk"t da. Aslna baklrsa, deerlendirilmesi son derece g olan bu yzyl hakkndaki dnme tarzmz, byk lde onu gzlemlediimiz yer ve zamana baml olmutur. Lunaparkta hz treniyle tura km gibi oluruz. Hz treni turlarnn iki ekilde sona erdiini unutmayalm. Ona binenler ya comu ya da ok korkmu olmalarna ramen, ounlukla az ok baladklar noktaya dnerler. Ama bazen de raydan karlar. Henry Luce yirminci yzyla "Amerikan yzyl" demiti. Kesinlikle haklyd, ama bu, hikyenin yalnzca bir parasdr. Amerika Birleik Devletleri'nin dnya sisteminde hegemonya konumuna ykselmesi 1870 civarnda, Birleik Krallk'n eski doruklardan inie gemesiyle birlikte balad. ABD ve Almanya Byk Britanya'nn halefi olmak iin birbirleriyle rekabet ettiler. Sonrasnda olanlar apak ortadadr ve gayet iyi bilinir. Hem ABD hem de Almanya 1870 ile 1914 arasnda sanayi altyaplarn byk lde geniletmi, her ikisi de Byk Britanya'y gemitir. Gelgelelim biri bir deniz ve hava gcyken, dieri bir kara gcyd. Buna bal olarak ekonomik genilemelerinin izledii hat da askeri yatrmlarnn nitelii de farklyd. ABD, ekonomik ve siyasi adan gerileme iindeki sabk hegemonik g Byk Britanya ile mttefikti. Sonu olarak, esasen ABD ile Almanya arasnda dnya sistemindeki hegemonyay belirlemek amacyla yaplan tek bir "otuz yl sava" eklinde bakmann daha iyi

36

AMERKAN GCNN GERLEY

YIRMINCI YZYIL: GNORTASINDA KARANLIK MI?

37

olaca iki dnya sava yaand. Almanya dnya sistemini bir dnya imparatorluuna, kendi deyimiyle tausendjahriges Reich'a dntrme yolunu denedi. Napolyon'un da daha nceden rendii gibi, kapitalist dnya ekonomisi erevesi iinde emperyal fetih yolu hibir zaman hkimiyete giden salam bir yol olmamtr. Dnya imparatorluu hamlesinin askeri gayretkelik ve abukluk gibi ksa vadeli bir avantaj vardr. Orta vadede ise ok pahal olma ve btn muhalif kuvvetleri birletirme gibi bir dezavantaj vardr. Byk Britanya'nn meruti ve yar liberal monarisi Napolyon'a kar otokratik, arc Rusya'y yanna ekmi olduu gibi, yar liberal temsili ABD cumhuriyeti de Hitler'e kar Stalinist Sovyetler Birlii'ni yanna ekti - daha dorusu, hem Napolyon, hem de Hitler Avrupa ktasnn iki ucundaki gleri aralarna yerlemi saldrgan bir gce kar birletirme konusunda gayet iyi bir i karm oldular! Ama bu mcadelenin sonularn nasl deerlendireceiz? Maddi sonula balayalm. 1945'te, Avrupa ktasnn her yerinde ve keza Dou Asya'da yaanan, hem insan hayat hem de altyap asndan inanlmaz lde ykc bir savatan sonra, sava srasnda edindii birikim sayesinde ekonomik olarak yara almadan, hatta glenmi olarak kan tek byk sanayi gc oldu ABD. 1945'ten sonraki birka yl boyunca, eskinin ekonomik olarak ileri btn blgelerinde alk yaand ve her halkrda bu blgelerin temelden yeniden ina edildii zorlu bir sreten geildi. Byle bir durumda Amerikan sanayiinin dnya piyasasna hkim olmas gayet kolayd. Balangta irketlerin en nemli sorunu kendileriyle rekabet eden ok fazla satc olmas deil, Bat Avrupa ve Dou Asya'da satnalma gcnn gerilemesi yznden, dnya apnda ok az alc, ok az fiili talep olmasyd. Bu durum yardm yapmann tesine gemeyi, yeniden inaya girimeyi gerektiriyordu. Bu yeniden ina almalar ABD ekonomisi iin ne kadar krl olursa olsun, Amerikal vergi mkellefleri iin maliyeti yksekti. Ksa vadeli maliyetleri karlamak, ABD ynetimini bir i siyasi sorunla kar karya brakyordu. Bu arada siyasi-askeri bir sorun daha var gibiydi. SSCB, yaad ykma ramen, askeri bir g olarak hayli byk grnyor, Avrupa'nn yarsn elinde tutuyordu. Btn dnyay sosyalizme (ve teori-

de, Komnizme) gtrmek gibi teorik bir misyonu plan bir sosyalist devlet olarak ilan ediyordu kendisini. kinci Dnya Sava'nn sonunda Kzl Ordu'nun bulunduu blgelere, 1945 ile 1948 arasnda, Komnist Partisi'nin himayesi altndaki, halk demokrasileri ad verilen rejimler yerletirildi tek tek. 1946'ya gelindiinde Winston Churchill Avrupa'ya Stettin'den Trieste'ye uzanan bir "demir perde" ekilmi olduundan bahsedecekti. Ayrca 1945'ten hemen sonraki yllarda, Komnist partiler ok sayda Avrupa lkesinde son derece gl olduklarn gsterdiler. Komnist partiler savatan sonraki ilk yllarda Fransa, talya, Belika, Finlandiya ve ekoslovakya'da yaplan seimlerde oylarn yzde 25 ila 40'n aldlar - bu hem onlarn iki sava aras yllardaki eski glerinin, hem de sava srasnda Nazizm ve faizme kar gsterilen direniin nemli bir blmn harekete geirmekte oynadklar roln sonucuydu. Ayn ey Asya'da da geerliydi. in'de Komnist Partisi, meruiyetini kaybetmi olan Milliyeti bir hkmete kar anghay'a yrmekteydi. Japonya, Filipinler, Hindiin ve Hollanda'ya bal Dou Hint Adalar'nda da Komnist partiler ve/veya gerilla hareketleri dikkate deer oranda glydler; baka yerlerde de ihmal edilemeyecek birer g konumundaydlar. Rzgr Komnist hareketlerin yelkenlerini iiriyordu. Tarihin kendi yanlarnda olduunu iddia ediyor ve sanki buna inanyormu gibi davranyorlard. Muhafazakr hareketlerden merkez sol hareketlere, zellikle de sosyal demokratlarn byk bir ksmna kadar baka birok kii de ayn fikirdeydi. Bu bakalar kendi lkelerinin de birka yl iinde halk demokrasileri haline geleceinden korkuyorlard. Ve bunun olmasn istemiyorlard. stelik artk belagatl bir biimde, zgr dnyaya ynelik Komnist tehdit denen eye kar aktif olarak direnmeye de hazrdlar. Son otuz ylda, hem sa hem de sol kanatta ok sayda revizyonist tarih metni yazld. Solcu revizyonistler Komnist tehdit denen eyin, hem dnya sistemi iinde ABD hegemonyasn garanti altna almak, hem de Batl liberal devletlerdeki sol hareketlerin ve ii hareketlerinin gcn yok etmek (ya da hi deilse snrlamak) amacyla ABD ynetimi ve dnyadaki sac gler tarafndan oluturulan bir c olduunu iddia etme eilimindeydiler. Sac revizyonistler ise, zellikle 1989 sonrasnda Sovyet belgelerinin ulalabilir hale

38

AMERKAN GUCUNUN GERILEYII

YRMNC YZYIL: GNORTASINDA KARANLIK MI?

39

gelmesinden beri, Sovyetler Birlii hesabna alan ajanlarn oluturduu dnya apnda bir ebekenin gerekten de varolduunu, Sovyetler Birlii'nin de gerekten Komnist-olmayan devletleri ykp onlar halk demokrasileri haline getirme niyetinde olduunu iddia etme eilimi gsteriyorlard. in asl u ki hem solcu hem de sac revizyonist tarihilerin ampirik iddialar muhtemelen byk lde doru, tarihsel yorumlar ise temelden yanlt. Her iki tarafn da revizyonistlerin onlarn iddia ettiklerini syledikleri eyleri hem alenen hem de zel evreleri iinde (burada daha da ok) iddia etmi olduklarna phe yok. Her iki tarafn kilit kurulularndaki bireylerin ou, dolamdaki retorie, en azndan retoriin byk ksmna muhtemelen inanyorlard. Her iki tarafn da yaylmac retorii gerekletirme ynnde eylemlerde bulunmu olduu su gtrmez. Son olarak her iki taraf da phesiz dierinin ktn grmekten keyif duyard ve ounlukla bunu ummutu da. Yine de gerekte neler olup bittiini deerlendirirken biraz soukkanlla ve biraz Realpolitik'e ihtiyacmz var. Geriye dnp bakldnda, Souk Sava'n hibir zaman kontrolden kmam ve hibir zaman herkesin korktuu dnya savana yol amam olan son derece ketlenmi, dikkatle ina edilip denetlenen bir uygulama olduu aktr. Ben buna menuet* diyorum. stelik, yine geriye dnp bakldnda, 1989'daki snrlarn byk lde 1945'tekilerle ayn olmas ve sonu olarak ne Bat Avrupa'da bir Sovyet saldrganl ne de Dou Avrupa'da bir Amerikan "geri dndrme" saldrs (yani Komnist rejimleri sona erdirme teebbs) yaanmam olmas bakmndan pek bir ey olmamtr. Dahas, birok noktada her iki taraf da retorikte ne denirse densin itidal gstermitir. phesiz, bunlarn hibirinin asl niyet deil sadece bir pat durumunun sonucu olduunu syleyebiliriz ve bu bir lde doru da olabilir. Yine de, rtk niyetlerin rn olan dermanszlk pat durumunun olumasna yardmc olur. Byle bir tarihsel senaryo her iki tarafn gd ve nceliklerini deerlendirirken ihtiyatl olmay gerektirir. ki ifre szce bakalm: Yalta ve tahdit. Yalta grnte, askeri birliklerin ve dolaysyla je* blmden oluan ar bir dans. (.n.)

opolitik nfuzun sava sonras yerleiminin snrlarn ve kurtarlan lkelerde hkmet kurma kiplerini sabitlemitir. Tahdit ise George Kennan tarafndan birka yl sonra uydurulmu olan bir doktrindi. Kendi adna konutuunu sylese de dolayl olarak ABD ynetimi adna da konuan Kennan, tam olarak, Sovyetler Birlii'nin ABD tarafndan tahdit edilmesini savunuyordu - gelgelelim ho karlama yerine tahdit deil, saldr yerine tahdit, scaklamayacak, scaklamamas gereken bir Souk Sava'ti szn ettii. John Foster Dulles, 1953'te Eisenhower ynetiminde dileri bakan olmadan nce, Kennan'a kar geri dndrme politikasn savunmutu. Ama Dulles iktidara geldikten sonra, aslnda tahdit politikasn uygulad (zellikle de 1956'daki Macar Devrimi karsnda) ve "geri dndrme" laf marjinal siyasetilerin sylemlerine havale edildi. Yalta ve tahdidin baardklar -btn aktrlerin isel gdlerini kim bilebilir ki?- gayet aktr. Sovyetler Birlii mutlak kontrol altndaki bir blgeye (Dou ve Orta Avrupa dediimiz eyin byk ksmna) sahipti. ABD de dnyann geri kalannn tamam zerinde hak iddia ediyordu. ABD (propaganda almalar dnda) Sovyet blgesine hibir zaman mdahale etmedi. te yandan, SSCB de aslnda kendi nfuz alan dndaki hibir blgeye, siyasi propaganda yapmak ve biraz para vermek dnda hibir zaman mdahale etmedi; bunun tek ciddi istisnas Afganistan'd (bunun da byk bir hata olduunu reneceklerdi). Baz lkeler bu ho, iki tarafl AmerikanSovyet anlamasn dikkate almadlar elbette - buna geleceiz. Savatan hemen sonraki dnemde ABD'nin dnya ekonomisindeki ncelikleri meselesi ile Yalta'nn ne alakas vard? Dediimiz gibi, ABD'nin dnyada efektif talep yaratmas gerekiyordu; gelgeldim, ABD bunu yapacak lde snrsz paraya da sahip deildi. ABD kaynaklarn datrken, hem ekonomik hem de siyasi nedenlerle ncelii Bat Avrupa'ya verdi. Sonu Marshall Plan oldu. Yine de unutmamak gerekir ki, Marshall plan Marshall tarafndan btn mttefiklere nerilmiti. ABD Sovyetler Birlii'nin bunu kabul etmesini gerekten istiyor muydu? Bundan ok pheliyim ve o sralarda bir Dileri Bakanl szcsnn bunu alenen itiraf ettiini hatrlyorum. Her halkrda, Sovyetler Birlii nerinin bir paras olmay reddetti ve kendi blgesindeki hibir lkenin de bu neriye olumlu cevap vermemesini salad. Bu ABD ynetimi iin iki nedenle, arayp

40

AMERKAN GCNN GERLEY

YIRMINCI YZYIL: GNORTASINDA KARANLIK MI?

41

da bulamad frsatt. Sovyetler Birlii plan benimsemi olsayd, plan ok pahalya mal olurdu, stelik Amerikan Kongresi asla bu yolda karar almazd. Marshall Plan'na iki-partili kongrede destek verilmesini mmkn klan temel argman, Komnizmi tahdit etme gereiydi. Demek ki aslnda ne oluyordu? Marshall Plan yardm Yalta anlamalarnn br yzyd. Sovyetler Birlii dnya ekonomisi iinde bir merkantilist blok oluturmakta serbestti, ama o zaman da yeniden ina abas iin hibir ekonomik yardm alamayacakt. Mdahale yok, ama yardm da yok. Bu gayet ho dzenlemelerin tehdit altndaym gibi grnd tek zaman dilimi, Berlin Ablukas nyd. Ama ablukann net sonucu, eski durumu deitirmeyen ve ABD'ye NATO'yu kurma bahanesini, Sovyetler Birlii'ne de Varova Pakt'n yaratma bahanesini veren atekes oldu. Bu olay ayrca her iki tarafa da orduya ok daha fazla para harcama frsat verdi ki bu harcama uzun vadede olmasa da ksa vadede ekonomik bakmdan faydalyd. Asya bu dzenlemelerin bir para dnda kald phesiz. inli Komnistlerin darda kalmaya niyetleri yoktu. Bylece Stalin'in istei hilafna, anghay'a yrdler. ABD sa ABD'nin in'i kaybettiini sylyordu, ama aslnda in'i kaybeden Sovyetler Birlii'ydi ki bunun da uzun vadede daha nemli olduu ortaya kt. Sonrasnda Kore Sava balad. Kimin neyi, ne zaman balattyla ilgili gerek hikye ne olursa olsun, yine geriye dnp bakldnda u aka grlyor ki ne ABD, ne de Sovyetler Birlii byle bir sava balatmak istiyordu. ABD'nin can kayb verdii, Sovyetler Birlii'nden ise kimsenin lmedii uzun ve pis bir arbedenin ardndan, sava az ok gerginliin balad koullarla ayn koullar zerinde varlan bir atekesle sona erdi; Berlin Ablukas'nn sonucuna ok benzer bir sonu. Ama bu sava, bir kez daha, ABD'ye Japon ekonomisine muazzam bir destek vermek ve bir savunma pakt imzalamak iin gereken bahaneyi vermi oldu. Bylece Dou Asya, Amerikan-Sovyet bak asndan, Yalta anlamasna dahil edilmi oldu. 1955'teki QuemoyMatsu anlamazlndan sonra, in de bunu fiilen kabullendi. Amerikan yzyl, dier sperg diye bilinen SSCB'nin de bir role, bir sese sahip olmakla birlikte aslnda kafesinin iinde alm satmaktan baka bir ey yapacak gce sahip olmad jeopolitik bir gereklikti; daha sonra, 1989'da, kafes infilak etti. Ama bu infilakla bir-

likte, Amerikan hegemonyasnn temelinde yatan siyasi gereke de ortadan kalkm oldu; dnya sisteminin jeopolitii artk deiecekti. Bu konuya dneceiz. imdi yirminci yzyln ikinci byk oluumuna, Amerikan hegemonyasnn tam zttna dnelim: Batd dnya pan-Avrupa hkimiyetini yava yava ama dzenli bir biimde geriletmekteydi. "Avrupa'nn genilemesi"nin zirvesi, aslnda 1900 yl civarlar, yani tam bir yzyl nceydi. W. E. B. Du Bois, "yirminci yzyln sorunu renk ayrm sorunudur" lafn o zaman etmiti. Ona o sralarda kimse inanmad, ama kesinlikle haklyd. Daha Birinci Dnya Sava'ndan bile nce, analistlerin dikkatini ekmesi gereken bir dizi "devrim" olmutu: Meksika, Afganistan, ran, in ve 1905'te Japonya'nn Rusya' yi yenmesi. O sralarda birbiri iin tezahrat yapan bir pan-Batd dnya toplumu oktan ortaya kmt, yle ki bu olaylar ok uzaklarda bile yanklar uyandrd ve pan-Avrupa hkimiyetine kar yeni eylemleri tevik etme ilevini grd. Aslnda, bence Rus Devrimi'ni bir proleter devrimi olarak deil yle olmad ak seik ortadayd- pan-Avrupa hkimiyetini geriletme abalarnn en baarls ve en gsterilisi olarak grmemiz gerekir. Birok Rus, Avrupal olduunda srar ediyordu elbette. Bolevikler de Rusya'da Batclar ile Slavofller arasnda uzun sredir devam eden tartmada Batclarn tarafndayd. Ama bu sadece, panAvrupa hkimiyetini geriletmeyi amalayan hareketlerin merkezindeki mulakla iaret eder. Ayn zamanda hem ayrlk hem de entegrasyon -stelik ikisini de eitlik adna- talep ediyorlard. Her halkrda, Bolevikler, ok beklenen Alman devriminin gereklememesinden sonra, bekalarnn ve dnyadaki rollerinin dnyadaki antiemperyalist mcadeleye bal olduunu anladlar. 1920'deki Baku kongresinin anlam buydu. 1945-sonras dnemde dekolonizasyon, smrgelik durumundan kurtulma, gnn modas haline geldi. Buna ksmen, smrgeci glerin akllca ve zamannda geri ekilmesi de denebilir. Ama gsterdikleri bu bilgelik de byk lde ktada ulusal kurtulu hareketlerinin verdii baz kahramanca mcadelelerin sonucuydu. Bu hareketlerden jeopolitik etkisi en byk olan Vietnam, Cezayir ve Kba'dakilerdi. Bu hareketlerden herhangi birinin Sovyetler Birlii' nin ajanlar olduu sylenemez. Tam tersine. Bu hareketler esasen

42

AMERKAN GCNN GERLEY

YRMNC YZYIL: GNORTASINDA KARANLIK MI?

43

Yalta dzenlemelerine meydan okuyor ve jeopolitik arenaya baka bir ncelikler kmesi, sonuta hem Sovyetler Birlii'nin, hem de Amerika Birleik Devletleri'nin ayak uydurmak zorunda kaldklar bir ncelikler kmesi getiriyorlard. imdi 2000 yl ile 1900 yln karlatrrsak, anti-emperyalist mcadelenin ne derecede muhteem bir baar kazandn, ama dnya sisteminin gerekliklerini bu mcadeleye katlanlarn umduu, niyetlendii ve beklediinden ne derece az deitirmi olduunu grrz. 2000 ylna gelindiinde, nemli bir resmi smrge kalmamtr. Birlemi Milletler'in Afrikal bir genel sekreteri var. Ve resmi, aka beyan edilen trden rklk, tabu bir retorik haline geldi. te yandan, (Nkrumah'n artk unutulmu ama yerinde tabiriyle) yeni smrgeciliin ne derece gemi azya aldn biliyoruz. BM'nin genel sekreteri bir Afrikal olabilir, ama daha nemli bir kurum olan Dnya Bankas'nn bakan bir Amerikal, Uluslararas Para Fonu'nun banda da bir Bat Avrupal var. Irklk retorii tabu olmasna ramen, gereklii her zamanki kadar fazla ve onun ilemesini salayan tekzip edilmemi ifre szcklerin de herkes farknda. Aslnda sistem kart hareketlerin dalmalarnn en nemli nedeni, tam da baarl olmalardr. On dokuzuncu yzyl sonlarnda, siyasi adan hepsi de zayf olan eitli sistem kart hareketler toplumsal dnm stratejilerini, nl iki aamal plan gelitirdiler: nce, her lkede devlet iktidarn ele geirmek iin seferber ol; sonra toplumu dntrmek iin devlet iktidarn kullan. i hareketi adna Marksistlerin benimsedii strateji buydu. Siyasi milliyetilerin benimsedii strateji de buydu. Hatta kadn hareketinin ve oy hakk ile dier siyasi haklar zerinde odaklandklar srece aznlk hareketleri denen hareketlerin benimsedii strateji de buydu. 1900'de bu strateji bu hareketler iin tek makul yol gibi grnyordu ki muhtemelen de yleydi. Ama kesinlikle zor bir yol gibi grnyordu. I960' lara gelindiinde, birinci seferberlik aamas btn dnyada gerekletirilmi durumdayd. Sistem kart hareketler neredeyse her yerde iktidardayd ya da en azndan ksmen iktidardayd. Artk ikinci aamaya, toplumu dntrmeye geilebilir ve sonulan deerlendirilebilirdi. Son kertede sonularn kendi beklentilerinin ok altnda olduunu grenler de militanlar ve kitleler oldu; sonu beklentilerin o kadar altndayd ki, yaadklar hayal krklklarn, 1968 dnya

devrimi srasnda ve sonraki otuz yl boyunca hareketlerin kendilerine ve liderlerine yneltmeye baladlar. Yirminci yzyln bu iki eilimi bu yzyln son yirmi otuz ylnda i ie geti. 1989-91'de Komnizmlerin k, 1968'de su yzne km olan hayal krkl srecinin zirvesiydi. Gelgelelim bu, ayrca ve ayn zamanda, ABD'nin kresel iktidarnn lm ann da alarak bu iktidarn siyasi dayanaklarn iki ekilde ortadan kaldrd. Bir yandan, balca iki ekonomik rakibinin, artk yeniden canllk kazanm olan Bat Avrupa ve Japonya'nn ABD liderliine tbi olmay srdrmesinin siyasi gerekesini sona erdirdi. te yandan, sistem kart hareketlerin, kendilerinin ynlendirdikleri ve aslnda byk lde depolitize ettikleri kitlesel siyasi faaliyete getirdikleri kstlamalar sona erdirdi. Bylece diyebiliriz ki pan-Avrupa dnyas 2000 ylnda, 1900'e oranla, aslnda jeopolitik ve kltrel alardan ok daha zayft, ama dnyann geri kalan kendi seferber ettii cephaneyi harcamt ve bu hareketlerin bir zamanlar sahip olduklar kesinlikten (yani, tarihin kendilerinden yana olduu kesinliinden) yoksun, ekonomik ve siyasi skntlar iinde debeleniyordu. Uzun bir geceyarsnda aydnlk dneminden (zellikle 1945 ile 1970 arasndan) sonra pan-Avrupa dnyas ve dnyann geri kalan iin gnortasnda karanlk dnemi byle geldi. Anlattm bu hikyede, iki sava aras dnemdeki Nazi-faist saldrsndan, son dnemlerde yaadmz, etnik temizlik denen eylerden, Komnist rejimlerin (ama tabii ki ayn zamanda daha birok rejimin de) Gulag dehetinden bahsetmedim. Bunlar nemli deil mi? Dehet verici strabn her zaman nemli ve her zaman ahlaken iren olmas anlamnda tabii ki nemlidirler. Ama bu dehetlerin, bir, nedenlerini, iki, izledikleri yrngeyi nasl deerlendiriyoruz? Merkezcilerin baat miti, dnya sistemi iinde en fazla gce sahip olanlar tarafndan belirlenen lml, doru yoldan kolektif olarak sapmann ve ideolojik arln bu dehetlere neden olduudur. Auschwitz'in akld rkln, Gulaglarn ukalaca topyalar dayatmann (ve topya beklentisinin), etnik temizliin ise atalardan kalma, kltrel olarak yerleik bir zellik haline gelmi yabanc dmanlnn sonucu olduu sylenir. Ayrntlara baklmadnda bile, pek makul saylamayacak bir analiz biimidir bu. Auschwitz, Gulaglar ve etnik temizlik, hepsi de

44

AMERKAN GCNN GERLEY

YRMNC YZYIL: GNORTASINDA KARANLIK MI?

45

tarihsel bir toplumsal sistem iinde, kapitalist dnya ekonomisi iinde meydana gelmilerdir. Bu sistemin, bu tr olaylar reten ve bunlarn yirminci yzylda daha nce grlmedik biimlerde ve derecede yaygnlamasn salayan ne zellii olduunu sormamz gerekir. Srekli bir snf mcadelesini ieren bir sistemde yayoruz. Halklar -ekonomik olarak, siyasi olarak, toplumsal olarak ve hatta imdilerde demografik olarak- dzenli bir biimde kutuplara ayran bir sistemde yayoruz. Irklk ve cinsiyetilii en batan beri kendi yaplar iine yerletirmi bir sistemde yayoruz. Ve tabii ki bizatihi sistemin meruiyetine ve yaayabilirliine meydan okumu olan sistem kart hareketleri yaplandrm olan bir sistemde yayoruz. 1900, 1800'den ve dolaysyla 1700'den veya 1600'den, kresel kumarhanedeki bahislerin ok daha ykselmi olmas bakmndan da farklyd. Hem bireylerin ve kolektivitelerin (yukar ve aa doru) hareketlilik imkn her zamankinden fazla olduundan, hem de aradaki mesafe ald ve aritmetik deil, geometrik bir hzla dzenli olarak arttndan, mcadeleye katlanlar iin kazanmak ve kaybetmek daha byk sonular douruyordu. Burada bu olaylarn herhangi birini ayrntl olarak aklamaya kalkmayacam. Sadece, bu aklamann sistemin ileyii iinde bulunmas gerektiinde srar etmek istiyorum, sistemin normal ileyiinden sapma olduu varsaylan eyde deil. Ayrca bu olaylar onlardan mustarip olan herkes iin ne kadar korkun olurlarsa olsunlar, modern dnya sisteminin tarihsel evrimi bakmndan yirminci yzyln u iki merkezi gereklii kadar nemli olmadklarnda da srar etmek istiyorum: ABD hegemonyasnn ykselii ve gerilemeye balamas ve herkesin zannettii kadar deimemi olan Avrupa d dnyann siyasi olarak gsterili bir biimde kendini ortaya koymas. Yirminci yzyl kapitalist dnya ekonomisi on dokuzuncu yzyl kapitalist dnya ekonomisiyle karlatnlrsa, arada gerekten dikkate deer bir fark olduu grlr. On dokuzuncu yzyl, kapitalist sistemin teknolojik meyvelerini veriyor ve sermaye birikimi potansiyelini gerekletiriyor gibi grnd ilerleme yzylyd. Yeni ykselen liberalizm jeokltrnn Ancien Regime'in, eski dzenin, son kltrel kalntlarn sprm gibi grnd yzyld. Yurttan en nihayet egemenliin taycs olarak tahta oturduu yzyld. Merkez blgelerde Pax Britannica'nn yaand (ya da en azndan insan-

lar ara sra yaanan kopular ihmal edecek lde buna kendilerini kaptrmlard), Avrupa d blgelerde de imparatorluun nihai fetihlerinin gerekletii yzyld. Burjuva, beyaz, Hristiyan ve vasfl olmann uygarlk kant olduu ve ilerlemeyi garanti altna ald dnemdi. 1914'te Birinci Dnya Sava'nn kmas pan-Avrupa blgelerinde ite bu yzden o denli byk bir kltrel ok yaratmt. Yirminci yzyl, bata sylediimiz gibi, hz trenidir. Bir yandan, btn alanlardaki teknolojik ilerlemeler on dokuzuncu yzyln beklentilerini ok geride brakmtr. Bir Jules Verne fantezisinin iinde yayoruz ve nmzdeki otuz yl iinde ok daha fazlas vaat ediliyor. Birok yangnda mahvolan btn sermaye stokunu hesaptan dsek bile, ayn ey sermaye birikimi iin de sylenebilir. Dnyann demokratiklemesi de, yurttalk haklarnn tamamna sahip olma taleplerinin herkes tarafndan benimsenmi olmas ve on dokuzuncu yzylda bunu savunan en cretli kiilerin hayallerinin bile tesine gemi olmas anlamnda hzla ilerleme kaydetmitir. Yani geceyarsnda aydnlk. Ama hepimiz biliyoruz ki, yirminci yzylda yine hepimiz korku, kargaa ve mitsiz iti kaklarla kuatlm durumdayz. Yirminci yzylda yaanan dehetler moralimizi bozuyor. Moralimiz baarszlklarla daha da bozuluyor: ABD'nin, ideologlarnn srekli rtkanln yapt dnya liberal topyasn gerekletirmeyi baaramamas; sistem kart hareketlerin en azndan ok yakn tarihlere kadar srekli vaat ettikleri yeni toplumu, les lendemains qui chantent'i, ark syleyen yarnlar, yaratmay baaramamas. Kapitalist sistemin inanlmaz ve gittike hzlanan bymesi kontrolden km ve her yere yaylan kanserli dokular yaratm gibi adeta. Belirsizlikle kar karyayz. lya Prigogine bize belirsizliin sadece u anki tarihsel durumumuzun deil evrenin temel gereklii olduunu sylyor sylemesine, ama yine de ondan holanmyoruz, psikolojik ve siyasi adan onunla baa kmakta ok zorlanyoruz. Ama baa kmalyz. Kendimizi bir tarihsel sistemin bitim safhasnda, bir "gei a"nda buluyoruz. Bir gei anda entelektel, ahlaki ve dolaysyla siyasi grevlerimize sarlmalyz. Bu grevlerin en bata geleni nerede olduumuz konusunda ak seiklie ulama araydr. Rosa Luxemburg daha yirminci yzyln balarnda, "yaplabilecek en devrimci ey her zaman olup bitenleri yksek sesle

46

AMERKAN GCNN GERLEY

ilan etmektir," diyordu. Ama bunu yaptktan sonra, dostlarmzla, mttefiklerimizle, daha demokratik ve eitliki bir dnya istiyor gibi grnen herkesle tartmamz, en azndan kabataslak olarak ne tr yeni yaplar isteyebileceimiz ve ok nemli bir tarihsel gei dneminin alabildiine youn, ama kanlmaz olarak dzensiz mcadelesi iinde ne tr stratejilere bavurabileceimiz konusunda gr alveriinde bulunmamz gerek. Bu tartmay hiyerari olmadan, byk bir aklkla ve belli bir alakgnlllkle, ama ayn zamanda da asgari kapsam snrlar hakknda belli bir netlie sahip olarak ve uzun vadeli bir tarihsel bak korumakta srar ederek yapmalyz. Bu kolay olmayacaktr. Bu tartma phesiz u anda da srmektedir. Ama yeterli deil. Hem bilimsel arenalarda hem de daha kamusal arenalarda kendi sesimizi de onlarnkine eklememiz gerek. Ciddi olmalyz. Kendimizi bu ie vakfetmeliyiz. Serinkanl olmalyz. Ve de yaratc olmalyz. Kolay i deil, anlayacanz. Ama Hillel'in iki bin yl nce syledii gibi, ben deilse kim? imdi deilse ne zaman?

3. Blm

Kreselleme: Dnya Sisteminin Uzun Vadeli Yrngesi

1990'LAR, kreselleme syleminin saana altnda geti. Neredeyse herkes, u anda ve ilk kez bir kreselleme anda yaamakta olduumuzu sylyor. Kreselleme her eyi deitirmi: Devletlerin egemenlii gerilemi, herkesin piyasa kurallarna direnme yetenei yok olmu, kltrel zerklik imknmz neredeyse hkmszlemi, ve btn kimliklerimizin istikrar ciddi biimde sorgulanr olmu. Bu farazi kreselleme durumu kimilerince vlrken, kimilerince de hayflanacak bir ey olarak grlyor. Bu sylem aslnda mevcut gerekliin devasa bir yanl yorumundan ibarettir - gl gruplarn bize dayatt, daha da kts, ounlukla mitsiz bir edayla kendi kendimize dayattmz bir aldanmadr. Bizi nmzdeki gerek meseleleri grmezden gelmeye ve kendimizi iinde bulduumuz tarihsel krizi yanl anlamaya iten bir sylemdir. Gerekten de bir dnm urandayz. Ama ak seik kurallar olan, yeni yeni kresellemi ve oktan yerleiklik kazanm bir dnyann bulunduu bir urak deil bu. Daha ok bir gei anda bulunuyoruz; sadece kreselleme ruhunu yakalamas gereken birka geri kalm lkenin geiinden deil, btn kapitalist dnya sisteminin baka bir eye dnecei bir geiten bahsediyoruz. Gelecek, kanlmaz olmak, alternatifsiz olmak yle dursun, son derece belirsiz bir sonucu olan bu gei iinde belirleniyor. Kresellemeden bahsettiimizde genellikle kastedilen sreler aslnda hi de yeni deil. Yaklak be yz yldr varlar. Bugn yapmak zorunda olduumuz seim, bu srelere teslim olup olmamak deil, bu sreler u anda olduu gibi paralandnda ne yapmak gerektiiyle ilgilidir. Yaplan aklamalar okurken, insan "kreselleme"nin 1990'larda -belki Sovyetler Birlii'nin kmesi zerine, bel-

48

AMERKAN GCNN GERLEY

KRESELLEME

49

ki birka yl nce- ortaya kan bir ey olduunu dnyor. Oysa olup biten analiz edilmek isteniyorsa 1990'lar nemli bir zaman dilimi deildir. u anki duruma baka iki zaman erevesi iinde, biri 1945'ten bugne, dieri de 1450 civarndan bugne gelen iki ereve iinde bakmak daha verimli olacaktr. 1945'ten bugne uzanan dnem, kapitalist dnya ekonomisinin, her zaman olduu gibi iki paras olan tipik bir Kondratiyef dngs dnemidir: Bu rnekte 1945'ten 1967-73'e kadar srm olan bir Asafhas, yani yukar doru trman ya da ekonomik genileme ve 1967-73'ten gnmze kadar srmekte olan ve muhtemelen birka yl daha srecek olan bir B-safhas, yani aa doru ini ya da ekonomik klme. Oysa 1450'den gnmze uzanan dnem kendi dou dnemi, normal gelime dnemi olan ve artk nihai kriz dnemine girmi olan kapitalist dnya ekonomisinin yaam dngsne karlk gelir. Mevcut durumu anlamak iin, bu iki toplumsal zaman ve her birinin ampirik verileri arasnda ayrm yapmamz gerekir. Kendimizi iinde bulduumuz Kondratiyef dngs, birok adan, bu iki toplumsal zaman arasnda anlalmas daha kolay olandr, nk zerinde ok allm olan btn nceki Kondratiyef dnglerine benzer. u anki Kondratiyef in A-safhas, Franszlarn yerinde bir adlandrmayla "les trente glorieuses" -anl otuz yl- dedikleri eydi. Dnya sistemi iindeki ABD hegemonyasnn en yksek noktasyla akyordu ve ABD'nin 1945'ten sonra kurduu bir dnya dzeninin erevesi iinde ortaya kmt. Bildiimiz gibi, ABD, kinci Dnya Sava'ndan sanayi kollar ve topraklar sava zamanndaki ykmdan feci boyutlarda zarar grmemi tek byk sanayi gc olarak kt. Amerikan sanayii verimliliini bir yzyl akn bir zamandr mkemmelletirmekteydi phesiz. Bu uzun vadeli ekonomik gelimenin, dnya retiminin dier byk odak noktalarnn ekonomik yaplarnn dpedz kmesiyle birlemesi, ABD'ye en azndan bir sre iin muazzam bir verimlilik kazandrd ve Amerikan rnlerinin dnya piyasasna hkim olmasn kolaylatrd. Ayrca kapitalist dnya ekonomisi tarihi iinde hem deerin, hem de reel retimin en byk artn mmkn kld; ayn anda dnya toplumsal sistemi iinde hem byk bir zenginlik, hem de byk bir toplumsal gerilim yaratt. 1945'e gelindiinde ABD'nin iki byk sorunu vard. Sahip oldu-

u ekonomik avantajlardan yararlanabilecei grece istikrarl bir dnya dzenine ihtiya duyuyordu. Ve gelien retim sektrlerinin mteri bulmasn istiyorsa, dnyann geri kalannda yeniden efektif bir talep oluturmas gerekiyordu. 1945-55 dneminde, ABD bu iki sorunu da pek byk bir glk ekmeden zebildi. Dnya dzeni sorunu iki ksmda zld. Bir yandan, ABD'nin siyasi olarak kontrol edebildii ve dzenin resmi erevesini sunan bir dizi devletleraras kurum -bata da Birlemi Milletler, IMF ve Dnya Bankaskuruldu. Daha nemlisi, te yandan da ABD 1945-sonras dnyadaki dier tek ciddi askeri g olan SSCB ile bir anlamaya vard. Ayrntlar zerinde on yldan uzun bir sre allan Yalta anlamasnn temelde maddesi vard. Birincisi, dnya fiilen bir Amerikan blgesi (dnyann ou) ve bir Sovyet blgesi eklinde blnecek, ayrm izgisi de kinci Dnya Sava bittiinde her iki lkenin askeri birliklerinin bulunduu yerlerden geecekti. kincisi, Sovyet blgesi, eer isterse, kendi retim mekanizmasn kuvvetlendirene kadar Amerikan blgesiyle ticari alverilerini asgariye indirebilecekti, ama bunun karlnda, ABD'den bu blgenin ekonomik yeniden inasna katkda bulunmas beklenmeyecekti. ncs, her iki taraf da ateli, dmanca retorie bavurmakta serbestti, hatta buna tevik ediliyordu; grld kadaryla bu retoriin balca ilevi ABD ile SSCB'nin kendi blgeleri zerindeki siyasi kontroln pekitirmekti. Her ikisi de eski ayrm izgilerini tekrar onaylayan atekeslerle sona eren Berlin Ablukas ve Kore Sava bu kresel anlamann nihai mhrn vurdular. Amerikan retimi iin dnyada yeterince efektif talep yaratma sorunu, Bat Avrupa'da Marshall plan yoluyla ve Japonya'da da Marshall planna edeer ekonomik yardmla zld (bu yardm zellikle Kore Sava'nn kmasndan sonra ve sava bahanesiyle yapld). ABD Souk Sava gerilimlerinden, bu ekonomik balar, sz konusu blgelerin uluslararas arenadaki btn nemli meselelerde ABD'nin siyasi liderliini sadk bir biimde izlemesini garanti altna alan askeri balarla -Kuzey Atlantik Pakt Tekilat (NATO) ve ABD-Japonya Gvenlik Anlamas ile- pekitirmek iin yararland. Bu dzenlemelerden herkes memnun deildi elbette. Ne de olsa Yalta'nn nimetlerinden yararlanamayanlar, danda kalanlar vard bir btn olarak nc Dnya, Bat dnyas iindeki pek tutulma-

50

AMERKAN GCNN GERLEY

KRESELLEME

51

yan gruplar ve Dou ve Orta Avrupa'daki, boyunduruk altnda yaayan ve bundan pek de mutlu olmayan Sovyet uydu devletleri. Darda kalanlar az ok dzenli ve zaman zaman da baya kuvvetli patlamalar yarattlar: 1945-48'dein, Vietnam, Cezayir, 1956'da Macaristan, Kba, gney Afrika. Birbiri ardna gelen bu patlamalar Amerikan dnya dzeni ve aslnda Sovyetler Birlii iin de sorunlar yaratt. Ama bunlar gl bir boksrn midesine indirilen yumruklara benziyordu; yumruklara dayanlabilir, bunlara da dayanld. Bunun byk istisnas, finansman ve kaybedilen hayatlar asndan ve dolaysyla da ulusal maneviyat asndan ABD'nin kan kaybn balatan Vietnam Sava'yd. Ama ABD'ye indirilen en byk, hazm en zor darbe Bat Avrupa ile Japonya'nn nce ekonomik olarak toparlanmas, sonra da gelimesi oldu. 1960'lara gelindiinde bu lkeler ile ABD arasndaki verimlilik uurumu neredeyse ortadan kalkmt. Bat Avrupa lkeleri ve Japonya kendi ulusal piyasalar zerindeki kontrol tekrar ele geirdiler ve dier lkelerin piyasalarnda Amerikan rnleriyle ciddi biimde rekabet etmeye baladlar. Hatta ABD'nin i piyasasnda bile rekabet eder hale gelmeye baladlar. Nitekim 1960'larn sonlarna gelindiinde ABD'nin ekonomik avantajlar artk kesinliini byk lde yitirmiti. Bat Avrupa ve Japonya'nn retimindeki toparlanma ve genilemenin sonucunda dnya retiminde meydana gelen art, dnya piyasasnda bir doymulua ve elik, otomobil ve elektronik gibi balca sanayi sektrlerinin ounun krllnda sert bir de yol at. Dnya ekonomisinde bunun sonucu olarak yaanan de karlk gelen ok nemli iki olay vard: ABD'nin altn standardn brakmak zorunda kalmas ve 1968'deki dnya devrimi. Birinci olayn nedeni, Amerikan hegemonyasn korumann siyasi-askeri maliyetleri ile dnya piyasalarnda rekabet gcnn azalmasnn ok pahalya mal olmas ve Amerika'nn mali fazlasn tketmesiydi. ABD A-safhasnda ok kolay sahip olduu ekonomik avantajlar korumak iin siyasi alanda sk almak zorundayd ve ie parasal kemerini biraz skarak balad. ABD hegemonyasnn iyi rgtlenmi dnya dzeninde darda braklm olan herkesin huzursuzluklar 1968 dnya devriminin kvlcm oldu. 1968 ayaklanmalarnn ayrntlar dnya sisteminin e-

itli arenalarnda farkllklar gsteriyordu, ama bu ayaklanmalar her yerde meydana geldi: Bat dnyas ve Japonya'da 1968'de meydana gelen bariz olaylarn yan sra (ki genellikle bunlar zerinde durulur), ben in'de 1966'da balayan kltr devrimini, 1968'de ekoslovakya'daki "insan yzl sosyalizme" dn ve Meksika, Senegal, Tunus, Hindistan ve nc Dnya'nn daha birok lkesindeki eitli oluumlar da bu ayaklanmalar arasna dahil ediyorum. Btn ayaklanmalarda, yerel durum ne kadar farkl olursa olsun, kendini tekrarlayan iki tema vard. Bunlardan birincisi Amerikan hegemonyasna ve Sovyetlerin bu hegemonyayla yapt dankl dve muhalefetti. kincisi ise btn biimleriyle Eski Sol'dan duyulan hayal krklyd. Bu hayal krkl tam da bu eski Sol hareketlerin baar kazanmasnn ngrlememi sonucuydu. in asl udur ki, Amerikan hegemonyas dneminde, paradoksal bir biimde (belki de o kadar paradoksal deildir) Eski Sol hareketler neredeyse her yerde iktidara gelmilerdi: Elbe ile Yalu arasndaki sosyalist lkelerde Komnist partiler sfatyla; Bat Avrupa, Kuzey Amerika ve Avustralasya'nn pan-Avrupac dnyasnda sosyal demokrat partiler ya da muadilleri sfatyla; ve nc Dnya'da ulusal kurtulu hareketleri ya da bu hareketlerin bir edeeri olarak, Latin Amerika'da poplist hareketler sfatyla. ktidara gelmilerdi ama hayal ettikleri ikinci adm, toplumu dntrmeyi baaramamlard; en azndan 1968'li devrimciler baaramadklarna inanyorlard. ktidardaki hareketlerin kendi tarihsel vaatlerini yerine getirmeyi baaramam olduklar dnlyordu. te tam bu noktada dnya ekonomisi uzun bir durgunluk dnemine girdi. Dnya ekonomisindeki herhangi bir duraklamann can alc lt, retimden elde edilen krlarn, nceki dnemdeki, Asafhasndaki dzeylerinden kayda deer lde aalara dmesidir. Bunun bir dizi ak sonucu vardr. Birincisi, sermayesi olanlar kr peinde kotuklar birincil oda retim alanndan mali alana kaydrrlar. kincisi, dnya apnda isizlik nemli lde artar. ncs, retim merkezleri nemli lde, yksek cretli blgelerden daha dk cretli blgelere (eskiden "kaak fabrikalar" ad verilen yerlere) kayar. 1970 yl civarndan beri dnyann her yerinde bu sonucu grebiliriz. Speklatif faaliyetler trmandka trmanmaktadr, ki bu da en azndan balonun patlad noktaya gelinceye

52

AMERKAN GCNN GERLEY

KRESELLEME

53

kadar, nispeten kk bir insan grubu iin son derece krl bir eydir. retim byk lde Kuzey Amerika'dan, Bat Avrupa'dan ve hatta Japonya'dan dnya sisteminin baka blmlerine kaymtr, onlar da bunun sonucu olarak "sanayiletiklerini" ve dolaysyla kalkndklarn iddia etmektedirler. Olup bitenleri anlatmann bir baka yolu, bu yar-evre lkelerinin artk daha az kr getiren sanayilerin alclar olduklarn sylemektir. Ve isizlik her yerde -tabii ki ncelikle Gney'in ou lkesinde, ama Kuzey'de de- artmtr. sizlik oranlan btn lkelerde birrnek olmak zorunda deildir, elbette. Tam tersine! Aslnda, bu dnemde btn devletlerin bandaki hkmetlerin en nemli faaliyetlerinden biri isizlik ykn baka devletlere kaydrmaya almak olmutur, ama bu tr kaydrmalar ancak geici olarak baarl olabilir. Bu senaryonun nasl oynandn hzla gzden geirelim. 1970'lerin balarnn, artk neredeyse unutulmu olsa da o sralarda btn dnyann gazetelerinde manet olan en arpc ekonomik olay, OPEC petrollerinin fiyatndaki ykseliti. Birdenbire, en byk petrol reticisi devletler fiilen ciddi bir kartel yaratp dnya piyasasnda petroln fiyatn kayda deer oranda artrdlar. Balangta bu, nc Dnya devletlerinin Kuzey'in balca devletlerine kar akllca bir siyasi manevras olarak selamland. Ama hemen garip bir eye dikkat ekelim. OPEC'in karar, Libya ve Cezayir gibi radikal denen devletlerin uzun bir sredir savunduklar karar, ancak ABD'nin Ortadou'daki en sk iki dostunun, Suudi Arabistan ile ah ynetimindeki ran'n birdenbire verdii ateli destek sayesinde mmkn olmutu. Ne kadar ilgin! Petrol fiyatlanndaki art hemen etkisini gsterdi. Neredeyse btn dier rnlerin fiyat da ykseldi, ama eitsiz bir biimde. Birok maln retiminin azalmasna yol at ki retim fazlal dnldnde bu faydal bir eydi. Hammadde ihracatnda elde edecekleri gelire gvenen lkeler, tam da ithal ettikleri mallarn fiyatlarnn artt bir anda bu kaynaktan gelen gelirlerinin dtn grdler; bu yzden de vahim demeler dengesi glkleriyle karlatlar. Petrol satndan elde edilen yksek gelir ncelikle petrol reten lkelere ve tabii ki Yedi Kzkarde'e, yani petrol sanayiindeki byk ulusar mega-yaplara gitti. Petrol reten lkeler birdenbire parasal bir fazlaya sahip oldular. Bu fazlann bir ksm artrdklar harcamalara, b-

yk lde Kuzey'den ithal ettikleri mallara gitti ve bu da Kuzey lkelerindeki talebin ihya edilmesine yardmc oldu. Ama baka bir ksm da byk lde ABD ve Almanya'daki banka hesaplarna gitti. Bankalarda artan fonlarn birilerine dn verilmesi gerekiyordu. Bu bankalar, demeler dengesi glkleri, akut isizlik ve bunun sonucu olarak i huzursuzluklardan mustarip yoksul lkelerin maliye bakanlarna byk bir evkle krediler verdiler. Bu lkeler ciddi biimde borlandlar, ama sonrasnda aldklan borlar demekte zorlandlar; 1980'e gelindiinde zerine faiz bindike artan bor demeleri tahamml edilemeyecek dzeylere kt. te tam bu noktada Japonlar birdenbire rekabet asndan avantajl duruma getiler; Bat Avrupa'nn durumu da fena deildi, ama ABD stagflasyon* denen eyden mustaripti. Bu arada ABD Bat Avrupa ve Japonya zerindeki siyasi nfuzunu, danma yaplan taklitleri kurarak korumaya alt: Tarafl Komisyon ve G-7 (yeri gelmiken, bu da Valery Giscard d'Estaing'in fikriydi; bunun Amerikan iktidarn snrlayabileceim dnmt, ama tam tersi oldu). ABD'nin Vietnam fiyaskosuna siyasi tepkisi, nc Dnya'da bir sreliine "dk profil" sergilemek oldu Angola, Nikaragua, ran ve Kamboya'da daha esnek bir tutum taknd. Ama herkes, bu esneklie taleplerini azaltarak cevap vermedi. ran'n Ayetullah Humeyni liderliindeki yeni devrimci hkmeti devletleraras oyunun kurallarna gre oynamay reddederek, ABD'yi Byk eytan (Sovyetler Birlii'ni de iki numaral eytan) ilan etti ve Amerikal diplomatlar hapse att. Liberal merkezcilik ile Keynesi iktisadn modas birdenbire geiverdi. Margaret Thatcher, aslnda phesiz 1848'den beri grlmemi trde saldrgan bir muhafazakrlk olan ve devletin sosyal harcamalarn alt snflara deil de st snflara gidecek ekilde yeniden dzenleme giriimini ieren neoliberalizmi balatt. Bylece 1970'ler bir patlamayla sona ermise, 1980'ler de ondan pek geri kalmamt. Yoksul devletlere verilen krediler kontrolden kmt, bor krizi balad. Bu kriz, genelde ileri srld gibi, Meksika'nn borlarn deyemeyeceini ilan ettii 1982'de deil, Polonya'daki Gierek hkmetinin bor sorunlarn ii snfn sk* Talepteki durgunlua yksek enflasyonun elik ettii durum, (.n.)

54

AMERKAN GCNN GERLEYII

KRESELLEME

55

trarak halletmeye karar verdii 1980'de balad; Gierek hkmetinin bu hamlesi Gdansk'da Dayanma (Solidarnosc) sendikasnn ortaya kmasyla kayda deer bir direnile karlat. Polonya'daki olaylar, Yalta dzenlemelerin temel direklerinden biri olan, Dou ve Orta Avrupa'daki Sovyet uydu sisteminin lm ann ald, ama yine de zlmenin btnyle tamamlanmas bir on yl daha alacakt. Yine ayn sralarda SSCB Afganistan'a girerek feci bir taktik hata yapt. Bylece tpk ABD'nin Vietnam'da yapt gibi kendini yaralayarak kan kaybetmeye balad; ama ABD'nin tersine, bunun sonularna katlanmasn salayacak kadar toplumsal esneklii yoktu. 1980'ler ifre niteliindeki birka terimle zetlenebilir. Bunlardan birincisi, sadece Latin Amerika'nn byk ksmn deil (Afrika'dan hi bahsetmeyelim), Dou ve Orta Avrupa'y da kerten "bor krizi"ydi. Bor krizi, Dou ve Orta Avrupa'nn ekonomik gerekliklerinin esasen nc Dnya'nnkilerden o kadar da farkl olmadn gsterdi. kincisi, Dou Asya'nn "uan kazlar"yd - Japonya'nn dnya ekonomisi iindeki gz kamatrc ekonomik sray ve onun peinden nce drt ejderin (Gney Kore, Tayvan, Hong Kong ve Singapur), sonra da Gneydou Asya ve in anakarasnn kaydettikleri gelime. ncs, Reagan ynetiminin, Amerika'nn gerilemesini ve yksek isizlii zellikle Japonya'dan muazzam miktarda bor alarak ve buna bahane olarak da askeri yaplarn inasn gstererek alt eden "askeri Keynesilii"ydi; bunun tek ve en byk sonucu ABD'nin inanlmaz bir ulusal bor altna girmesi oldu. Drdncs, ABD borsasnda "hurda senetler"in yaygnlama-syd; bu esasen, byk irketlerin retkenlii artrc aralara yatrm yapmak yerine, ksa vadede speklatif krlar elde etmek iin muazzam miktarda bor almas anlamna geliyordu; bylece orta gelirli katmanlar ekonomide daha az cret denen ilere girmeye zorlayan ve klme ad verilen sre yaand. 1980'lerde Dou Asya hari btn dnya ekonomisi kt durumda grnyordu, ama bu mali speklatrlerin inanlmaz krlar elde etmesini nlemedi. Bunun yan sra, bir sreliine st orta snfn yuppi denen belli bir tabakas da kalknarak lks mallar piyasasnda ve dnya genelinde emlak piyasasnda enflasyonist basklara neden oldu. Ama dnyann byk bir ksm paralarndaki k nedeniyle gelir kaybndan ve deflasyondan mustaripti. Dnya apndaki bu

glklerin ardndan, Sovyetler Birlii dald. Daha dorusu, Gorbaov bu glkleri safra atarak nlemeye ynelik mthi bir giriimde bulundu. Tek tarafl olarak silahszland ve bylece ABD'yi bu jeste karlk vermeye zorlad. Afganistan' ve fiilen Dou ve Orta Avrupa'y terk etti. Ve ihtiyatl bir biimde i siyasi sistemi reformdan geirmeye alt. D, Sovyetler Birlii'nin iinde zuhur etmekte olan milliyetilik glerini, en bata da Rus milliyetiliini fena halde ihmal etmesi yznden oldu. Yalta anlamalarnn esneme kabiliyeti, Sovyetler Birlii'nin olduu kadar ABD'nin de zayfl yznden kayboldu. Ne ABD ne de Gorbaov bu dzenlemelerin bozulmasn istiyordu. Ama bunlar dnya ekonomisindeki uzun durgunluk bozdu. Ok yaydan kmt. Dnya ekonomisi 1970'ten beri, hepsi de dnya sisteminin harcama gcn koruma abalarna karlk gelen bor dngsnden gemiti: nc Dnya'ya ve sosyalist lkelere petrol parasyla verilen borlar, Amerikan hkmetinin borlanmas, ve byk irketlerin borlanmas. Her borlanma saana baz alanlardaki fiyatlar yapay biimde piyasa deerinin zerine kard. Her biri geri deme konusunda byk glkler yaratt ve bu glkler eitli trden szde-iflaslarla geitirildi. Son olarak, 1990'da, Japonya'daki emlak balonu patlaynca parann deeri muazzam oranda dt. Dnya ekonomisinde retime dayal ekonomik gcn son sna da saldrya uramt. 1990'larn hikyesi bu olacakt. ABD'nin siyasi konumu u anda, Sovyetler Birlii'nin kmesine ramen deil, tam da onun yznden ciddi saldr altndadr. Saddam Hseyin Kuveyt'i igal edip ABD'ye askeri adan dorudan doruya meydan okuyarak Yalta-sonras gereklikten yararlanmaya karar verdi. Bunu yapabildi nk SSCB artk onu kstlayabilecek konumda deildi. Bunu yapt, nk ksa vadede bu igal Irak'n Kuveyt'e olan ar borlarndan kaynaklanan sorunlar zebilirmi ve petrol gelirini artrabilirmi gibi grnyordu. Bunu yapt, nk orta vadede bu igali Arap dnyasn da kendi himayesi altna sokarak askeri birlik salamann temeli olarak kullanmay umuyordu; bu birlii genelde Kuzey'e, zelde de ABD'ye ynelik dolaysz bir askeri meydan okumann zorunlu bir adm olarak gryordu. Saddam iin iki olaslk vard: Amerika ya geri ekilecekti ya da ekilmeyecekti. Eer birincisi olursa, hemen zafer kazanm olacak-

56

AMERKAN GCNN GERLEY

KRESELLEME

57

ti. Ama, ikincisi olursa da, uzun vadedeki kazanlarna gveniyordu. u ana kadar tarih, hesaplarnn yanl olduunu gstermi deil. ABD tabii ki Irakllar Kuveyt'ten karmak ve sonra da Irak'a ar uluslararas kstlamalar getirmek iin gereken askeri gc seferber etti. Ama ABD'nin dedii bedel yksek oldu. Krfez Sava ABD' nin mali olarak bu tr harektlar yrtecek lks olmadn gsterdi. ABD'nin btn askeri faturas Suudi Arabistan, Kuveyt, Japonya ve Almanya tarafndan karland. Ve sava, ABD'nin Irak'n iine birlikler gndermeye gnlsz olduu iin Saddam' Irak'tan karamayacan gsterdi. ABD'ye bu iki kstlama da, milliyeti zaferleri ancak paraya ve hayata mal olmad takdirde alklamaya hazr olan kendi kamuoyu tarafndan kondu. Saddam'n o tarihten beri nasl hayatta kalabildiinin ve Irak'n kitle imha silahlarn kstlama abalarnn neden bu kadar etkisiz olduunun temel aklamas budur. 1990'larda Bat Avrupa euro'yu yaratarak birleme yolunda temel bir adm att ve bylece ABD ile sk siyasi balarn kopartmak iin zorunlu olan mali dayana elde etti. Bu da phesiz nmzdeki on yl iinde gerek bir Avrupa ordusunun yaratlmasna ve dolaysyla ABD'den askeri olarak kopmaya yol aacaktr. Balkan blgesinin dalmas, bir siyasi g olarak NATO'nun ok snrl bir ilerlii olduunu aka gstermi ve ABD-Bat Avrupa ilikilerinin daha da gerginlemesine yol amtr. Ve btn bunlarn ortasnda Asya krizi denen kriz patlak verdi. Gneydou Asya devletlerinin ve drt ejderin mali kn, IMF' nin krizin hem ekonomik hem de siyasi sonularn iddetlendiren feci mdahalesi takip etti. Bu kle ilgili olarak esasen dikkat ekmemiz gereken ey, deflasyonun en sonunda Dou Asya'y ve onun trevi konumundaki blgeyi vurmu olmas ve bildiimiz gibi Rusya ve Brezilya'nn onlar takip etmesidir. Dnya nefesini tutmu, deflasyonun ABD'yi vurmasn bekliyor. Bu olduunda, Kondratiyef Bsafhasnn son alt-safhasma girmi olacaz. Bundan sonra, en nihayet yeni bir Kondratiyef A-safhas grecek miyiz? Evet, kesinlikle, ama bu on altnc, on sekizinci ve yirminci yzyllarda olduu gibi acl bir enflasyon iindeki bir A-safhas deil, on yedinci ve on dokuzuncu yzyllarda olduu gibi, acl deflasyon iindeki bir A-safhas olacak. Ama farkl bir ey de grebiliriz. Artk dikkatlerimizi Kondratiyef dnglerinden, tarihsel bir

sistem olarak modern dnya sisteminin uzun vadeli geliimine kaydrmamz gerekiyor. Kapitalist dnya ekonomisi, kendini uzun sredir, btn sistemler gibi, iinde gerekleen sreler ne zaman ondan uzaklasa dengeyi yeniden salayan mekanizmalarla korudu. Denge hemen salanmaz, ancak normdan yeterli bir sapma yaandktan sonra salanr ve tabii ki hibir zaman kusursuz bir biimde salanmaz. Sapmalarn karhareketleri tetiklemeden nce belli bir mesafeyi kat etmeleri gerektii iin, sonuta kapitalist dnya ekonomisinin, dier btn sistemler gibi, eitli trlerde dngsel ritimleri vardr. Gelitirdii balca dnglerden birini, "Kondratiyef dngleri" denenleri tarttk. Ama yegne dngler bunlar deildir. Denge hibir zaman ayn noktada salanamaz, nk kar-hareketler sistemin temel parametrelerinde baz deiiklikler talep ederler. Dolaysyla denge her zaman hareketli bir dengedir, bu nedenle de sistemin acl eilimleri vardr. "Normal biimde" ileyen bir sistemi tanmlayan ey ite dngsel ritimler ile acl eilimlerin bu bileimidir. Gelgelelim, acl eilimler sonsuza kadar devam edemezler, nk asimptotlar izerler. Bunun gereklemesiyle birlikte, dngsel ritimlerin sistemi tekrar denge durumuna getirmeleri artk mmkn olamayacaktr, sistemin ite o zaman ba belada demektir. O zaman da nihai krizine girer ve atallanr - yani, kendini yeni bir dengesi, yeni dngsel ritimleri ve yeni acl eilimleri olan yeni bir yapya giden iki ya da daha ok alternatif yolun karsnda bulur. Ama sistemin iki alternatif yoldan hangisinden gideceini, yani ne tr bir yeni sistem kurulacan peinen belirlemek, sistemin bnyesi gerei mmkn deildir, nk yeni sistem sistematik olarak snrlandrlmayan sonsuz sayda tikel seimin bir fonksiyonudur. u anda kapitalist dnya sisteminde olan da budur. Bunu deerlendirmek iin, u an asimptotlarna yaklamakta olan nemli acl eilime bakmamz gerekir. Bu eilimlerin her biri sermaye birikimine snrlar yaratmaktadr. Tarihsel bir sistem olarak kapitalizmin tanmlayc zellii snrsz sermaye birikimi olduu iindir ki bu l bask, sistemin ana motorunu ilemez hale getirmekte, bylece yapsal bir kriz yaratmaktadr. Birinci acl eilim, retim maliyetlerinin bir yzdesi olarak, btn dnya ekonomisinde ortalamas alnarak hesaplanan reel cret

58

AMERKAN GCNN GERLEY

KRESELLEME

59

seviyesinin ykselmesidir. Aktr ki bu seviye ne kadar aadaysa, kr seviyesi de o kadar yukarda olur, ya da tersi. Reel cret seviyesini ne belirler? Bunun cevab, aka, dnya ekonomisinin belli bir blgesi ve sektr iindeki igc ile bu igcn istihdam edenler arasndaki g ilikileridir (rapport deforces). Bu g ilikileri, aslen, snf mcadelesi dediimiz ey iinde iki grubun sahip olduklar siyasi gcn bir fonksiyonudur. cret seviyelerinin belirlenmesinde piyasann kstlayc unsur olduundan bahsetmek aldatcdr, nk emein piyasa deeri dnya ekonomisinin eitli blgelerindeki farkl farkl g ilikilerinin bir fonksiyonudur. Bu farkllk arz eden siyasi gler de, verili iglerinin u ya da bu biime brnm siyasi rgtlenmelerinin etkililii ile iverenlerin yaptklar ii baka yerlere kaydrma asndan sahip olduklar gerek alternatiflerin bir fonksiyonudur. Bu iki etken de srekli deiir. Zamanla, verili herhangi bir corafi ya da sektrel blgede, igcnn bir sendikal rgtlenme ve eylem biimi yaratmaya alaca, bylece yelerinin ya dorudan doruya iverenle ya da dolayl olarak ilgili siyasi mekanizma zerindeki nfuzlar yoluyla daha etkili bir biimde pazarlk edebilmelerini salamak isteyecei sylenebilir. Bu siyasi g, belli blgelerde kapitalist gruplarn siyasi kar saldrlar yoluyla phesiz geriletilebilse de, modern dnya sisteminin tarihi boyunca siyasi mekanizmalarn uzun vadeli "dcmokratiklemesi"nin, dnya sistemi iindeki neredeyse btn devletlerde uzun vadede ii snfnn siyasi gcn temsil eden erinin yukar kmasna yardmc olduu da dorudur. Dnyann drt bir yanndaki kapitalistlerin bu siyasi basky snrlandrmak iin bavurduu balca mekanizma, belli retim sektrlerini dnya ekonomisinin ortalamada daha dk cret denen dier blgelerine kaydrmak olmutur. Bu siyasi adan g bir ilem olmasnn yan sra, nihai kr hesaplarnda beceri dzeylerini de dikkate almaya bamldr. Dolaysyla, yukarda ima edildii gibi, aslen Kondratiyef B-safhalarnda gerekletirilmitir. Yine de, modern dnya sisteminin tarihsel geliimi boyunca tekrar tekrar yaplagelmitir. Peki ama sektrlerin kaydrld blgeler neden dk cret denen blgelerdir? Bunun "tarihsel" cret dzeylerinin sonucu olduunu sylemekle hibir ey zlm olmaz. Bu tarih nereden gelir?

Sahiden dk cretli emein birincil kayna her zaman, cretli emek piyasasna ilk defa giren, krsal blgelerden yeni gelen gmenler olmutur. Bunlar dnya standartlarna gre dk saylan cretleri kabul etmeye iki nedenle hazrdrlar. Kazandklar net gelir gerekten de daha nce krsal blgedeki faaliyetlerinde kazandklar net gelirden yksektir. Ve toplumsal adan kkszlemilerdir ve bunun sonucu olarak siyasi bakmdan biraz dank durumdadrlar, dolaysyla da kendi karlarn ok etkili bir biimde savunmaktan acizdirler. Bu iki neden de zamanla, mesela otuz yl getikten sonra geerliliini yitirir ve bu iiler cret dzeyleri zerinde, dnya ekonomisinin dier blgelerindeki iilerinkine kout bir bask uygulamaya balarlar. Bu durumda, kapitalistlerin en bariz seenei tekrar yer deitirmektir. Grlebilecei zere, snf mcadelesini yrtmenin bu tarz, dnya sisteminde her zaman, yer deitirmenin yaplaca yeni blgeler olmasna bamldr, ki bu da henz cretli emek piyasasna girmemi nemli bir krsal sektrn varlna baldr. Ama bu sektr tam da acl bir eilim olarak gn getike klmektedir. Dnyann krsallktan k hzla yukar doru bir eri izmektedir. Bu olay be yz yl akn bir sredir srekli yaanmaktadr, ama 1945'ten beri ok arpc bir biimde hzlanmtr. Bir yirmi be yl daha getiinde krsal sektrn byk lde ortadan kalkm olaca ngrsnde bulunmak mmkn. Btn dnya sistemi krsallktan ktktan sonra da, kapitalistlerin tek seenei snf mcadelesini halihazrda bulunduklar yerde srdrmek olacaktr. Ama bu noktada durum onlarn aleyhinedir. Sadece bir btn olarak dnya sistemi iinde deil, ayn zamanda en zengin lkeler iinde de reel gelir dzeylerindeki kutuplama artarken bile, alt tabakalarn siyasetteki ve piyasadaki sofistikasyonlar artmaya devam etmektedir. Teknik anlamda isiz saylan ve gelirlerini, her ne kadarsa, kaytd ekonomiden elde etmekte olan ok sayda insann bulunduu yerlerde bile, dnya sisteminin gecekondu mahallelerinde yaayan iilerin ulama imknna sahip olduklar gerek alternatifler, resmi cretli ekonomiye girmek iin makul cret dzeyleri talep edebilecek bir konumda olduklar anlamna gelir. Btn bunlarn net sonucu, kr dzeyleri zerinde zamanla artacak ciddi bir baskdr. Gnmzn kapitalistleri rahatsz eden ikinci eilimi biraz fark-

60

AMERKAN GCNN GERLEY

KRESELLEME

61

ldr. Bu eilim cretli emein maliyetiyle deil, maddi girdilerin maliyetiyle ilgilidir. Girdilerin maliyetine neler dahildir? Sadece farkl bir irketten satn alndklar fiyat deil, onlar ilemenin maliyeti de dahildir. imdi, satn alma maliyeti normalde btnyle sonu olarak kr elde edecek irket tarafndan karlanrken, malzemeleri ilemenin maliyeti genellikle ksmen de olsa bakalar tarafndan karlanr. rnein, hammaddeler ilenince ortaya zehirli ya da kirli atklar kyorsa, maliyetin bir ksmn da bu atklardan, hele bir de zehirlilerse gvenli bir biimde kurtulmak oluturur. irketler phesiz bu atk maliyetlerini asgariye indirmeyi isterler. Bunu yapma yollarndan biri (ok sk uygulanan bir yol) atklar asgari artmadan sonra fabrika mahallinin uzanda bir yerlere atmak, mesela kimyasal atklar bir dereye boaltmaktr. ktisatlar buna "maliyetleri dsallatrmak" derler. Atk maliyetleri bununla bitmez phesiz. Verdiimiz rnei srdrecek olursak, atklar bir dereye boaltlyorsa, bu dereyi zehirleyebilir ve sonu olarak (belki on yllar sonra) insanlar ya da baka canllar bundan zarar greceklerdir; bu zararn hesab g olsa da gerek bir maliyeti olacaktr. Atklar temizleme yolunda toplumsal bir karar alnabilir; bu durumda temizleme iini stlenen organ, ounlukla da devlet maliyeti karlar. Maliyetleri drmenin bir baka tarz da hammaddeler kullanmak, ama onlar yenileme bedelini dememektir ki bu sorun zellikle organik maddeler iin geerlidir. Maliyetlerin bu ekilde dsallatrlmas hammaddelerin belli reticiler iin getirdii maliyetleri nemli oranda azaltr ve dolaysyla kr marjn ykseltir. Buradaki sorun, cret maliyetlerine getirilen bir zm olarak retimin yerini deitirmede karlalan soruna benzer. Atklar atacak, daha nce kullanlmam alanlar olduu srece ilevseldir. Ama en sonunda kirletilecek dere ya da kesilecek aa kalmayacaktr - en azndan, biyosferin sal iin annda tehlikeli sonular yaratmakszn. Bu tr uygulamalarla geen be yz yldan sonra kendimizi iinde bulduumuz durum budur; bu yzden de bugn dnyann drt bir yannda hzla byyen bir ekoloji hareketimiz var. Ne yaplabilir? Mesela, dnya hkmetleri devasa bir temizlik kampanyasna ve devasa bir organik yenilenme kampanyasna giriebilirler. Sorun, gerekten etkili olabilecek byle bir harektn muazzam miktarlara ulaan ve dolaysyla bir ekilde vergilerle den-

mesi gerekecek maliyetidir. Bu vergilerin alnabilecei sadece iki kaynak vardr: Ya at yaratt dnlen irketler ya da hepimiz. Eer birincisi seilirse, kr marjlar zerindeki bask ok yksek olacaktr. Yok eer ikincisi seilirse, vergi ykleri nemli bir oranda trmanacaktr ki bu noktaya gelmekteyiz. stelik, uygulamalar imdiki gibi kald srece temizliin de pek bir anlam olmayacak, nk bu mitolojideki Elis kral Augias'n allarn temizlemek gibi bir ey olacaktr. Dolaysyla, bundan yaplabilecek mantksal karm btn maliyetlerin btnyle iselletirilmesini talep etmektir. Gelgelelim, bu da tek tek irketlerin krlar zerindeki basky daha da artracaktr. Ben kapitalist bir dnya ekonomisi erevesi iinde bu toplumsal amaza makul bir zm gremiyorum, bu yzden de maddi girdilerin artan maliyetinin sermaye birikimi zerindeki ikinci yapsal bask olduunu iddia ediyorum. nc bask vergilendirme alanndan gelir. Vergilendirme sosyal hizmetler iin yaplan bir demedir, bu nedenle de, vergiler ok yksek olmad srece, makul bir retim maliyeti olarak kabul edilir. Gnmzde vergilendirme dzeyini belirleyen etkenler nelerdir? Elbette, en bata srekli bir gvenlik (ordu, polis) talebi gelir. Bu talep gvenlik aralarnn, askeri eylemlerin kapsamnn ve istenen polis eylemlerinin artan nispi maliyetleri yznden yzyllar iinde dzenli olarak artmtr. kinci dzenli art da dnyadaki sivil brokrasilerin boyutlarnda meydana gelmitir ki bu ncelikle vergi toplama ihtiyacnn, ikinci olarak da modern devletlerin genileyen ilevlerini yerine getirme gereinin bir sonucudur. Genileyen ilevlerin en nemlisi halkn belirli taleplerinin karlanmas olmutur. Burada tercihe bal bir harcama sz konusu deildir. Bu taleplerin karlanmasndaki art, (dnya sisteminin deimez bir zellii haline gelen) reel gelirin gittike kutuplamas sonucunda aa tabakalarn artan huzursuzluklarna kar grece bir siyasi istikrar salamann balca arac olmutur. Hkmetlerin sosyal yardm abalan, "tehlikeli snflar" ehliletirmek, yani snf mcadelesini belli snrlar iinde tutmak iin kullanlan bir rvet haline gelmitir. Halkn bu taleplerine verilen tepkiye "demokratikleme" diyoruz; bu son derece gerek bir acl eilim olmutur. Halkn bu tr talepleri temelde balk altnda toplanr: eitim kurumlar, salk

62

AMERKAN GCNN GERLEY

KRESELLEME

63

hizmetleri ve bireylerin btn mrleri boyunca gelir elde etme garantisi (zellikle de isizlik sigortas ve yallar iin sosyal gvenlik). Bu taleplerle ilgili olarak dikkat ekilmesi gereken iki ey vardr. Bunlar dnya sisteminin gittike daha fazla blgesinde dile getirilmitir ve bugn neredeyse evrensellemilerdir. Her lkede taleplerin dzeyi dzenli olarak artmtr ve ufukta ak seik bir snr grnmemektedir. Bu da neredeyse her lkede vergi oranlarn, olsa olsa arada baz kk indirimler yaparak, dzenli olarak artrmak anlamna gelmitir ve zaten bu anlama gelmek zorundayd. Ama belli bir noktada bu yeniden bltrc vergilendirme, sermaye birikimi imknna ciddi bir biimde mdahale ettii dzeylere ular phesiz. Dolaysyla bugn "devletlerin mali krizi" denen eye gsterilen tepki, kapitalistler iin bir vergi indirimi talep etmek ve bireylerin vergi yknn de iddetle artt gerekesiyle halktan destek aramak biiminde cereyan eder. in ilgin yan, halk vergileri snrlandrmaya genellikle destek verirken, sosyal hizmetlerde (eitim, salk ve gelir garantisinde) kesinti yaplmasna hi destek vermemektedir. Aslnda, tam da yksek vergilerden ikyet edilen bir dnemde, halkn hkmetten taleplerinin dzeyi ykselmektedir. O halde burada da sermaye birikimi zerindeki yapsal bir baskyla kar karyayz demektir. yleyse srekli olarak yukar ekilen acl eilimlerin sonucu olarak, kapitalistlerin sermaye biriktirme yetenekleri zerinde nemli yapsal bask var. Bymede deil sermaye birikiminde yaanan bu kriz, farkl bir olgu yznden, yani devlet yaplarnn meruiyetini kaybetmesi yznden daha da karmak bir hal alyor. Devlet, kapitalistlerin sermaye biriktirme yeteneklerinde nemli bir unsurdur. Devlet, nemli kr dzeylerinin tek kayna olan yar-tekelleri mmkn klar. Devlet "tehlikeli snflar" hem bastrma hem de teskin etme yoluyla ehliletirecek ekilde hareket eder. Devlet, halk kitlelerini nispeten sabrl olmaya ikna eden balca ideoloji kaynadr. Sabrl olmay destekleyen en nemli argman, reformun kanlmazl olmutur. ler iyiye gidecektir - hemen olmasa bile, ocuklarmz ve torunlarmz iin. Daha mreffeh, daha eitliki bir dnya ufuktadr. phesiz bu resmi liberal ideolojidir ve on dokuzuncu yzyldan beri jeokltre hkmetmektedir. Ama bu, kendilerine en devrimci diyenler de dahil btn sistem kart hareketlerin de ba-

vurduu tema olmutur. Bu hareketler devlet iktidarn ele geirdiklerinde bu temay zellikle vurgulamlardr. Kendi ii snflarna ekonomilerini "gelitirdiklerini" ve ekonomik bymenin meyveleri hayatlarn en sonunda iyiletirecekken sabrl olmalar gerektiini sylemilerdir. Yaam standartlar konusunda olduu kadar siyasi eitliin olmay konusunda da sabr vazetmilerdir. Bu sistem kart hareketler -ister Komnist, ister sosyal demokrat partiler, ister ulusal kurtulu hareketleri olsun- eitsizliki, mili-ter, diktatrce, faist, smrgeci, hatta sadece muhafazakr rejimlere kar seferber olma safhalarnda bulunduklar srece, bu tema dillendirilmedi ve sistem kart hareketlerin geni halk destei kazanma yeteneklerini etkilemedi. Gelgelelim, bu hareketler bir kere iktidara geldikten sonra, ki dnyann drt bir yannda 1945-1970 dnemi (bahsettiimiz Kondratiyef A-safhas dnemi) iinde iktidara gelmilerdir, snandlar. Ve dnyann her yerinde yetersiz bulundular. "Devrim"-sonras rejimlerin siciline bakldnda grld ki bunlar dnya apndaki, hatta lkelerinin iindeki kutuplamay nemli bir oranda azaltamadklar gibi, lkelerinde siyasi eitlii kurumsallatrmay da ciddi durumda baaramamlard. phesiz birok reform gerekletirdiler, ama reformlardan ok daha fazlasn vaat etmilerdi. Dnya sistemi kapitalist bir dnya ekonomisi olarak kald iin, merkez blgenin dnda kalan rejimler zengin lkeleri "yakalamak"tan yapsal olarak acizdiler. Bu sadece bir akademik analiz meselesi deildir. Bu gerekliklerin sonucu, sistem kart hareketlerden duyulan feci bir hayal krkl oldu. Aldklar destei koruyabilenler de bunu, en iyi durumda sac alternatiflerinden belki nispeten daha iyi olan reformist bir grup olarak yapabildiler, yoksa kesinlikle yeni bir toplumun habercisi olarak deil. Bunun en nemli sonucu devlet yaplarna yaplan yatrmn ok byk lde geri ekilmesi oldu. Dnm gerekletirecek failler olarak yzlerini devletlere dnm olan dnya kitleleri, devletlerin dnm gerekletirme, hatta toplum dzenini koruma yetenei karsnda temel bir kukuculuk tavrna dndler. Devlet kartlnn byle dnyann her yerinde patlak vermesinin iki dolaysz sonucu oldu. Birincisi, toplumsal korkular trmand ve insanlar her yerde kendi gvenliklerini salama roln devletlerden geri alyorlar. Ama bu da tabii ki olumsuz bir spiral oluturdu.

64

AMERKAN GCNN GERLEY

KRESELLEME

65

Onlar byle yaptka kaotik iddet artt; kaotik iddet arttka devletler kendilerini durumun stesinden gelmekten aciz bir halde bulur oldular ve dolaysyla insanlarn devletten beklentileri daha da azald; bu da devletlerin spirali snrlama yeteneini daha da zayflatt. Dnya sisteminin eitli lkelerinde farkl hzlarla, ama neredeyse her yerde gittike artan bir hzla bu spirale girmi olduk. kinci sonu kapitalistleri ilgilendiriyor. Meruiyetlerini kaybeden devletler, kapitalistlerin ihtiyac olan yar-tekelleri garantileme ilevlerini yerine getirmekte ok daha fazla zorlandlar; "tehlikeli snflar" ehliletirme yeteneklerini ise hi koruyamaz oldular. Bylece, kapitalistler tam kresel kr oranlar zerindeki ve dolaysyla sermaye biriktirme yetenekleri zerindeki yapsal sktrmayla kar karya kalmken, devletlerin bu amazlar zmek iin kendilerine yardm etme konusunda imdiye kadar hi olmadklar lde aciz olduklarn grdler. Nitekim kapitalist dnya ekonomisinin artk nihai krizine, elli yl kadar srebilecek bir krize girmi olduunu syleyebiliriz. nmzdeki gerek sorun, bu kriz srasnda, yani u anki dnya sisteminden baka bir tr tarihsel sisteme ya da sistemlere bu gei srasnda neler olacadr. Analitik bakmdan kilit sorun, anlattm Kondratiyef dngleri ile deminden beri bahsettiim sistemsel kriz arasndaki ilikidir. Siyasi bakmdan ise, sistemsel bir gei esnasnda ne tr toplumsal eylemlerin mmkn olduu sorusu kmaktadr karmza. Kondratiyef dngleri kapitalist dnya ekonomisinin "normal" ileyiinin parasdrlar. Normal denen bu ileyi, sistem sistemsel bir kriz iine girmi olduu iin kesilmez. Bir kapitalist sistemin davranlarn aklayan eitli mekanizmalar hl yerli yerindedir. u anki B-safhas kendini tkettiinde, yeni bir dngnn A-safhasna geeceimize phe yoktur. Gelgelelim, sistemsel kriz gzergha ciddi biimde mdahale etmektedir. Adeta motoru hl salam olan ama gvdesi ve tekerlekleri hasarl bir arabay yoku aa srmeye alyormusunuz gibi. Araba phesiz ilerleyecektir ama eskiden beklenecei gibi dz bir izgi zerinde deil; hem de frenlerin randmanl alacana dair eski garantiler olmakszn. Nasl davranacan peinen kestirmek daha zor olacaktr. Motora daha fazla gaz vermenin beklenmedik sonular olabilir. Araba paralanabilir. Schumpeter bizi uzun bir sre nce, kapitalizmin baarszlklar

yznden deil, baarlar yznden kecei fikrine altrmt. Biz de burada sz konusu baarlarn (dnya ekonomisindeki inileri dengeleme tarzlarnn, sermaye birikimini azamiye karma tarzlarnn), nasl zamanla, tam da garanti altna almalar amalanan sermaye birikimi nnde yapsal engeller yarattna iaret etmeye altk. Bu, Schumpeter'in varsaymnn somut ampirik kantdr. Hasarl otomobil analojisini srdrecek olursak, bu g koullarda aklselim sahibi bir ofr arabay yava srerdi phesiz. Ama kapitalist dnya ekonomisi iinde aklselim sahibi ofr yoktur. Hibir birey ya da grup gerekli kararlar tek bana alma gcne sahip deildir. Ve bu kararlarn ayr ayr hareket eden ve her biri kendi dolaysz karlarn gzeten ok sayda aktr tarafndan alnmakta oluu da, arabann yavalamayacan hemen hemen garantilemektedir. Muhtemelen hzlandka hzlanacaktr. Sonu olarak bekleyebileceimiz ey pervaszlktr. Dnya ekonomisi yeni bir genileme dnemine girerken, onu nihai bir krize srkleyen koullar da iddetlendirecektir. Teknik ifadeyle, dalgalanmalar gittike daha iddetli ya da daha "kaotik" bir hal alacaktr ve hzn her artnda yol daha zikzakl olduundan, gzergh gittike daha fazla belirsizlemektedir. Ayn zamanda, devlet yaplar meruiyetlerinin gittike daha byk bir ksmn yitirdii iin, kolektif ve bireysel gvenlik derecesinin, hem de ba dndrc bir biimde dmesini de bekleyebiliriz. Bu dnya sistemi iinde gndelik iddet miktarn phesiz artracaktr ki bu da ou insan iin korkutucu olacaktr. Korkutucu olmas da gerekir. Siyasi adan bu durum byk bir kargaa getirecektir, nk modern dnya sistemini anlamak iin gelitirmi olduumuz standart siyasi analizler geerliliini yitirmi ya da modas gemi gibi grnecektir. Aslnda bu doru olmayacak. Ama sz konusu analizler esasen mevcut dnya sisteminin sregiden sreleri iin geerlidir, bir gei dneminin gereklii iin deil. O yzden de bu ikisi arasndaki ayrm konusunda ve bu ikili gerekliin kendisini nasl sergileyecei hakknda ak seik olmak ok nemlidir. Sregiden gereklik asndan bakldnda, siyasi eylemin bu gereklii ok fazla etkilemesi neredeyse imknsz olacaktr. Yoku aa inen hasarl araba analojisine dnersek, kendimizi hakl olarak biraz aresiz hissedebiliriz ve yapabileceimizin en fazlas da ba-

66

AMERKAN GCNN GERLEY

4. Blm Irklk:

miza hemen gelecek zarar asgariye indirmek iin manevra yapmaya almaktr. Ama bir btn olarak gei dnemi asndan, tam tersi dorudur. Tam da sonu belirsiz olduu iin, tam da dalgalanmalar bu denli iddetli olduu iin, en ufak siyasi eylemin bile byk sonular olaca tespiti doru olacaktr. Ben bunu, tarihsel zaman iinde zgr iradenin gerekten devreye girecei an olarak grmekten holanyorum. Bu uzun geii iki byk kamp arasndaki muazzam bir siyasi mcadele olarak dnebiliriz: Farkl biimlerde, hatta belki ok ok farkl biimlerde de olsa mevcut eitsizliki sistemin ayrcalklarn korumak isteyen herkesin bulunduu kamp; ve nemli oranda daha demokratik ve daha eitliki olacak yeni bir tarihsel sistemin yaratldn grmek isteyen herkesin bulunduu kamp. Gelgelelim, birinci kampa mensup olanlarn kendilerini benim onlar tarif ettiim ekilde sunmalarn bekleyemeyiz. Modernletirici, yeni demokrat, zgrlk savunucusu ve ilerici olduklarn iddia edeceklerdir. Hatta devrimci olduklarn bile iddia edebilirler. Anahtar retorikte deil, nerilen eyin tzel gerekliinde bulunacaktr. Siyasi mcadelenin sonucu, ksmen kimin kimleri seferber edebildiine bal olacaktr, ama neler olup bittiini ve kolektif olarak karmzda bulunan gerek tarihsel alternatiflerin neler olduunu daha iyi analiz etme yetenei de bu sonuta etkili olacaktr. Yani bilgi, hayalgc ve praksisi birletirmemiz gereken bir andr bu. Aksi takdirde bundan bir yzyl sonra "Plus a change, plus c'est la meme chose", yani "her ey ne kadar deiirse o kadar ayn kalr" deme riskine gireriz. Israrla vurguluyorum, sonu bnyesi gerei belirsizdir ve ite tam da bu yzden insan mdahalesine ve yaratcla aktr.

Bizim

Albatrosumuz

"Tanr seni korusun, ihtiyar Denizci! "Seni byle zen ifritlerden-"Neden byle baktn?" -tatar yaymla Vurdum Albatros'u. Samuel Taylor Coleridge, ihtiyat Denizcinin Ezgisi"

COLERIDGE'N iirinde, bir gemi frtna yznden istemedii yerlere srklenmitir. Denizcilerin tek tesellisi, yiyeceklerini paylamaya gelmi bir albatrostur. Ama Coleridge'in denizcisi mehul bir nedenle -belki de srf kendini beenmilikten- albatrosu vurur. Bunun sonucunda, gemideki herkes eziyet eker. Tanrlar yaplan hatay cezalandrmaktadr. Dier denizciler albatrosu adamn boynuna asarlar. Dostluk simgesi albatros artk sululuk ve utancn simgesi olmutur. Yolculuktan tek sa kurtulan ihtiyar denizcidir. O da hayatn saplantl bir biimde yapt eyi dnmekle geirir. Canl albatros yabanc ve uzak diyarlarda kendini bize am olan tekidir. Boynumuza aslan l albatros ise kendini beenmilik mirasmz, rklmzda. Onu saplant haline getirmiizdir ve huzur bulamayz. Bir yl geti; benden "Bir Gei anda Sosyal Bilim" konusunda konumak zere Viyana'ya seyahat etmem istenmiti. Konumam 2001'de "Von der Notwendigkeit des berflssigen - Sozialwissensehaften und Gesellschaft" (Yzeyselliin Zorunluluu stne Sosyal Bilimler ve Toplum) bal altnda verilecek bir dizi konferansn balam iinde yer alacakt. Memnuniyetle kabul ettim. zel* Bu metin ilk olarak Avusturya tarihinin dramatik bir annda, 9 Mart 2000'de Viyana'da konferans olarak sunulmutur. ** Coleridge'in dizesinin evirisi: Alper eker, Altkrkbe Yaynlar, stanbul, 1996. (.n)

68

AMERKAN GCNN GERLEY

IRKILIK: BZM ALBATROSUMUZ

69

likle Traum und Wirklichkeit (D ve Gereklik), 1870-1930 dneminde, dnya biliminin inasnda anl bir rol oynam olan Viyana'ya gideceim diye dnyordum. Viyana, yirminci yzylda sosyal bilimler alanndaki en nemli ahsiyet olduuna inandm Sigmund Freud'un memleketiydi. En azndan 1939'da, yani lecei yl Naziler tarafndan Londra'ya kamak zorunda braklana kadar yleydi. Viyana ayrca, hayatlarnn nemli bir blmnde, Joseph Alois Schumpeter ile Karl Polanyi'nin de memleketiydi. Birbirine taban tabana zt siyasi fikirlere sahip olan bu iki adam, bence yirminci yzyln en nemli ama kadri bilinmemi iki politik iktisatsyd. Viyana hocam Paul Lazarsfeld'in de memleketiydi; hocam politika odakl aratrmalar ile r ac metodolojik yeniliklere, Marie Jahoda ve Hans Zeisel ile birlikte yapt bir alma olan Arbeitlosen von Marienthal ile balamt. te bu Viyana'ya geliyordum. Sonra 1999'da son Avusturya seimleri yapld ve ortaya hi de kanlmaz olmayan bir sonu kt: Jrg Haider'in ar sa partisi, Freiheitliche Partei sterreichs (FP) hkmet orta oldu. Avrupa Birlii'ndeki (AB) dier devletler bu rejim deiikliine iddetli bir tepki gstererek Avusturya'yla iki tarafl ilikilerini askya aldlar. Hl Viyana'ya gelecek miydim, dnmek zorunda kaldm, tereddtteydim. Bugn buradaysam, iki nedeni var. Birincisi, yeni hkmet kurulduundan beri kendini son derece grnr biimde ortaya koyan des andere Osterreich'la (teki Avusturya'yla) dayanma iinde olduumu gstermek istedim. Ama ikincisi ve daha nemlisi, bir sosyal bilimci olarak kendi sorumluluklarm stlenmek zere geldim. Albatrosu hepimiz vurduk. Hepimizin boynunda asl. Ve btn kalbimiz ve aklmzla bunu telafi etmek iin, farkl trden bir tarihsel sistemi, modern dnyay bu denli derinden ve kt bir biimde sakatlayan rkln tesine geecek bir sistemi yeniden ina etmek, yaratmak iin mcadele etmeliyiz. Bu yzden konumama yeni bir balk verdim. "Irk Albatros: Sosyal Bilim, Jrg Haider ve Widerstand.*"
* "Direni" anlamna gelen Widerstand, yeni hkmete kar gsteriler yapan Avusturyallarn sloganyd. Bu terim 1933 ile 1945 arasnda Nazilere aktif biimde kar kanlar iin kullanlyordu. Jrg Haider FP'nn ar sac, poplist lideriydi.

Avusturya'da olup bitenlere dair gerekler yzeyde gayet basit grnyordu. Birka dnemdir, Avusturya iki byk merkez partisinin, Sozialdemokratische Partei sterreichs (SP) ve sterreichisehe Volkspartei'n (VP) oluturduu bir ulusal koalisyon tarafndan ynetiliyordu. Bunlardan biri merkez-soldayd, dieri ise merkezsada ve Hristiyan demokratt. Bir aralar ok fazla olan toplam oylar 1990'lar boyunca dt. 1999 seimlerinde, FP ilk defa sadece birka yz oyla da olsa VP'yi geerek oylamadan ikinci parti olarak kt. Ardndan, bir ulusal koalisyon daha kurma konusunda iki merkez parti arasnda yaplan grmelerden sonu kmaynca, VP bir hkmet kurabilmek iin koalisyon orta olarak FP'ye yneldi. VP'nin bu karar aralarnda Cumhurbakan Tomas Klestil'in de bulunduu birok kiiyi rahatsz etti. Ama VP srar etti ve bir hkmet kuruldu. Bu karar dier AB devletlerinin siyasi liderlerini de rahatsz etti ayrca da artt. Kolektif olarak Avusturya'yla olan iki tarafl ilikileri askya almaya karar verdiler ve bunun akllca olup olmadn sorgulayan baz seslere ramen, AB tutumunu deitirmedi. AB'nin davran birok Avusturyaly, hem de sadece yeni hkmetin kurulmasn desteklemi olanlar deil, ayn zamanda hkmet muhaliflerinin ounu da rahatsz etti. Muhaliflerin ou, AB'nin, hkmete FP'nn dahil olmasnn getirdii tehlikeleri abarttn ileri sryorlard. "Haider Hitler deildir" slogan bu konumu benimseyenlerin bavurduu ortak formle iaret ediyordu. Bakalar ise Haider'in edeerlerinin btn AB devletlerinde, hatta bir lde hkmetlerinde bile bulunabileceini iddia ediyorlard. Dolaysyla, diyordu bu grtekiler, AB'nin bu davranta bulunmas ikiyzllktr. Son olarak baz Avusturyallar (ve baka baz Avrupallar) da AB'nin yapaca en uygun iin bekleyip grmek olacan ve sonuta yeni Avusturya hkmeti knanacak bir ey yaparsa, ancak ve ancak o zaman harekete geme zamannn geleceini savunuyorlard. Bu arada, Avusturya'nn iinde, bir Widerstand balatld. Ben bir parti olarak FP'y ve neye karlk geldiini deil, bu partinin Avusturya hkmetine dahil edilmesine AB'nin gsterdii iddetli tepkiyi ve Avusturya'nn kar tepkisi ile Widerstand'i analiz nesnesi yapmak istiyorum. Hem bu tepki hem de kar tepkisi, ancak analitik odamz Avusturya'nn kendisinden bir btn olarak dnya

70

AMERKAN GCNN GERLEY

IRKILIK: BZM ALBATROSUMUZ

71

sistemine, gerekliklerine ve sosyal bilimcilerin bize bu gereklikler hakknda anlattklarna kaydrrsak anlalabilir. O yzden bu geni balama drt zaman erevesi iinde bakmay neriyorum: 1989'dan beri modern dnya sistemi, 1945'ten beri modern dnya sistemi, 1492'den beri modern dnya sistemi ve 2000'den sonra modern dnya sistemi. Bunlar phesiz simgesel tarihlerdir, ama burada simgeler ok nemlidir. Hem gereklikleri hem de gereklikleri alglay tarzmz tartmamza yardmc olurlar. Bunu yaparak, Avusturya Widerstand'i ile dayanmam ifade edebileceimi ve bir sosyal bilimci sfatyla tadm hem ahlaki hem de entelektel sorumluluklarm stlenmi olacam umuyorum. 1989'dan Beri Dnya Sistemi 1989'da sosyalist ad verilen lkeler blou kt. Brejnev Doktrini (ve daha da nemlisi, Yalta anlamas) ile kontrol altnda tutulan Dou ve Orta Avrupa lkeleri, fiilen, Sovyetler Birlii'nden siyasi zerkliklerini ilan ettiler ve her biri kendi Leninist sistemini datmaya koyuldu. ki yl iinde, bizzat Sovyetler Birlii'nin Komnist Partisi dald, hatta SSCB kendisini kurmu olan on be birime ayrt. Dou Asya ve Kba'da Komnist devletlerin hikyesi farkl olsa da, bu durum, Dou Avrupa'da olanlarn dnya sisteminin jeopolitii iin getirdii sonular pek deitirmedi. 1989'dan beri, dnyann dikkatinin nemli bir blm Avrupa'daki bu eski Komnist lkeler zerinde younlamtr. Sosyal bilimciler bu lkelerin gei dnemi denen dnemleri hakknda saysz konferans dzenlediler, yle ki bir "geibilimi"nden bile bahsedebilecek hale geldik. Eskiden Yugoslavya Federal Cumhuriyeti'ni oluturan blgelerde ve Sovyetler Birlii'nin Kafkasya'daki blgelerinde, ok sayda berbat i sava yaand ve d gler bu savalarn ouna aktif bir biimde mdahil oldular. Birok sosyal bilimci bu iddeti, uzun sreli etnik husumetlerin dourduu bir fenomen olduu ne srlen "etnik temizlik" gibi balklar altnda analiz ettiler. ek Cumhuriyeti, Macaristan ve Baltk devletleri gibi ok fazla i iddetin yaanmad devletlerde bile, yeniden su yzne kyormu gibi grnen etnik gerilimlerin can skc izleri grld. Ayn zamanda., sadece en bariz iki rnei anacak olursak, Afrika'nn birok ksmn-

da ve Endonezya'da benzer trden drt ba mamur i savalar ve ayrca dk younluklu i savalar meydana gelmektedir. Pan-Avrupa dnyasnda (bu terimle, Bat Avrupa'y, Kuzey Amerika'y ve Avustralasya'y kastediyorum, ama Dou-Orta Avrupa'y buraya dahil etmiyorum) bu i savalarn analizi, bu lkelerdeki sivil toplumlarn farazi zayfl ve tarihsel olarak insan haklarna gsterdikleri ilgi dzeyinin dk olmas zerinde odakland. Bat Avrupa basnn takip eden herkes, post-Komnist ad verilmekte olan dnyada, bu eski Komnist blgelere gsterilen dikkatin ne lde bir "sorun" zerinde younlatn fark edecektir. Bu sorun da fiilen, pan-Avrupa dnyasnda bulunduu farzedilen daha yksek modernlik dzeyinin bu blgelerde bulunmamas olarak tanmlanmtr. Bu arada, 1989'dan beri pan-Avrupa dnyasnn kendisi iinde nelerin deitiine -basn, siyasetiler ve zellikle de sosyal bilimciler tarafndan- ok az dikkat edilmi olmas da ayn lde arpcdr. Ulusal mantklarn, bir "Souk Sava" iinde olmalar zerine kurmu olan siyasi rejimler, birdenbire, krk yldr srdrdkleri dzenlemelerin artk hem semenlerine hem de siyasetilerin kendilerine anlamsz geldiini kefettiler. Eer Souk Sava yoksa, talya'da daimi Democrazia Cristiana ounluu etrafnda ina edilen bir pentapartiti (ve onun tangentopoli'si)* sistemine artk neden ihtiya olsundu ki? Artk Fransa'da de Gaulle'c bir partiyi, hatta Almanya'daki Christlich-Demokratische Union'u bir arada ne tutacakt? "ki tarafl d politika"nn getirdii kstlamalar ABD'deki Cumhuriyeti Parti'yi artk neden balasnd ki? Kendinden duyulan bu phelerin sonucu ne oldu peki? Pan-Avrupa dnyasndaki byk muhafazakr partiler, ekonomik liberalizmin yeni arlklar ile -ister yurttalarn bozulmu ahlakn dzeltmek isteyen tr olsun, ister sosyal gvenlik alarna ynelik paternalist bir kaygy koruyan tr olsun- daha sosyal bir muhafazakrlk arasndaki blnmeler yznden paralanyor. Ve bu hizipler, kan kargaada mevcut toplumsal konumlarnn ve gelirlerinin ciddi biimde tehdit edilebileceinden korkan taraftarlarnn gzleri nnde birbiriyle kapyorlar.
* Pentapartiti, krk yl akn bir dnemdir neredeyse btn talyan hkmetlerinde bulunmu olan ve hepsi de Hristiyan Demokrat Partisi etrafnda rgtlenen be partiye karlk gelir. Tangentopoli ise btn bu partilerdeki yaygn yozlaml ifade etmek iin uydurulmu bir kelimedir.

72

AMERKAN GCNN GERLEY

IRKILIK: BZM ALBATROSUMUZ

73

Peki ou kendine sosyal demokrat diyen merkez-sol partilerin durumu nedir? Bu partilerin balar da derttedir. Komnizmlerin k aslnda, balca versiyonunun -Komnist partiler, sosyal demokrat partiler ve ulusal kurtulu hareketleri- hepsinde de Eski Sol'dan duyulan ve gittike yaygnlaan bir hayal krklnn -1968 devrimlerinin arpc bir iaretini verdii hayal krklnn- zirve noktasndan ibaretti. Bu hayal krkl, tam da bu hareketlerin siyasi baarsnn sonucuydu ki burada bir paradoks olduu pek sylenemez. nk aslnda bu hareketler fiilen iktidara geldikten sonra, iktidar ele geirdikleri takdirde yeni bir toplum kurabilecekleri, kuracaklar, yani toplumu daha eitliki, daha demokratik bir dnya ynnde ciddi bir biimde dntrecekleri eklindeki nceki tarihsel vaatlerini gerekletirmekten aciz olduklarn gsterdiler. Bat Avrupa'da, Eski Sol ncelikle sosyal demokratlar demekti. 1968'den sonra olan, ama 1989'dan beri daha da belirginleen ey, insanlar ehveni er olarak grdkleri bu partilere oy verseler de, bunlar seim kazandklarnda kimsenin sokaklarda dans etmemesidir. Kimse bu partilerden bir devrim, hatta barl bir devrim gerekletirmelerini beklemez. En fazla hayal krkl yaratanlar ise bu partilerin, o merkezci "nc yol" dilini konuma derekesine inmi liderleridir. stelik, Eski Sol partilerden duyulan bu hayal krklyla birlikte devlet yaplarnn kendisinden de kopulmutur. Halklar devletlerine toplumsal dnm gerekletirebilecek failler gzyle baktklar iin onlara tahamml etmiler, hatta alklamlard. Oysa devletler artk aslen yozlamann ve gereksiz iddet kullanmnn failleri olarak, yurttan snd siper deil srtndaki yk olarak grlmeye balad. Bu betimlemeden Avusturya'nn genel bir pan-Avrupa rntsnn bir baka rneinden ibaret olduunu grebilirsiniz. Bir postKomnist dnemde neden ulusal bir koalisyon kurulsun ki? Hatta esasen sadece Proporz'la (iki byk partinin hamilii aralarnda bltrdkleri sistemle) ilgileniyormu gibi grnen partilere neden oy verilsin ki? FP 3 Ekim 1999'da yaplan seimlerde oylarn yzde 26.9'unu ite bu balamda ald. Bu 1945'ten beri herhangi bir Avrupa lkesinde ar sac bir partinin ulat en yksek yzde elbette. 1995'te Le Pen'in Front National'i yzde 15.1 oy almt ki bu bile ok yaratmt. Ama o sralarda, iki ana muhafazakr parti de, her-

hangi bir dzeyde FN'den destek almay reddedeceklerini srarla belirtti. 1998'deki yerel seimler sonunda, ok sayda blgede muhafazakr partiler ancak seime FN adna katlp seilmi olan kiilerin desteiyle ounluk oluturabileceklerini grdklerinde, be yerel lider bu buyruu grmezden gelip yerel ynetimler iin FN'den destek aldlar. Gelgelelim, bu yerel liderler iki ana ulusal muhafazakr parti olan RPR ve UDR'den hemen atldlar. te yandan talya'da Berlusconi, Gianfranco Fini ve onun Haider'inkine benzeyen partisi Alleanza Nazionale'nin desteiyle hkmet kurdu; ancak Fini'nin seimlerden nce neo-Faist gemiini zellikle reddetmi olmas gibi ufak bir nans sz konusuydu. Peki o halde, birok Avusturyalnn srarla syledii gibi, AB Avusturya'da olup bitenler karsnda niye bu kadar sert bir tavr ald? Cevap aslnda ok basit. AB lkelerinin hepsi, tam da kendi lkeleri de Avusturya'dan o kadar farkl olmad iin, yakn gelecekte benzer seimler yapmak zorunda kalabileceklerinden ve VP'nin yolunu izleme ayartsna kaplabileceklerinden korktular. AB lkelerinin sert tepkisine yol aan ey kendilerinden duyduklar korkuydu. Ayn esnada, Avusturyallarn verdikleri kar tepkiyi aklayan ey de, btn Bat Avrupa'nn kendisine 1999'da deil 1945'te izdii bir snr gerekten de ihlal etmi olduklarn Avusturyallarn anlamamasyd. Kendi konumumu aklayaym. Ben, AB'nin Avusturya'yla iki tarafl ilikileri askya alma kararn onaylyorum. AB bunu yapmasayd, sahiden de Bat Avrupa'y parampara edebilecek bir ideolojik dalgaya kaplabilirdik, diye dnyorum. Ama AB'nin kararnda dikkate deer oranda ikiyzllk, daha dorusu dikkate deer oranda kendini aldatma olduuna da katlyorum. Bunun neden byle olduunu grmek iin, 1989'dan deil 1945'ten beri dnya sistemine bakmamz gerekir. Ama bunu yapmadan nce, 1989'dan bugne kadarki dnya sosyal bilimi hakknda da bir iki ey syleyeyim. Sosyal bilim ackl durumdayd. Tek konuulan -hem de siyasal eilimlerden neredeyse bamsz olarak- kresellemeydi, sanki bu kavram, kapitalist dnya ekonomisi iinde snr-ar aklarn ne derece ketlenmesi gerektii konusunda sregiden mcadelede bavurulan geici bir retorik vastadan te bir eymi gibi. Kreselleme gzlerimize atlm kumdur. Etnik iddet hakkndaki bitmez tkenmez irdelemeler de

74

AMERKAN GCNN GERLEY

IRKILIK: BZM ALBATROSUMUZ

75

yle; stelik bundan sadece sosyal bilimciler deil insan haklan eylemcileri de sorumludur. Etnik iddetin korkun ve dehet verici bir gereklik olmad deil sylemek istediim. Bunun kesinlikle bizim kadar talihli, bizim kadar akll, bizim kadar medeni olmayan tekilerin ihtisas alan olmadn sylemek istiyorum. Etnik iddet kesinlikle dnya sistemimiz iindeki derin ve artan eitsizliklerin normal sonucudur ve ahlaki nasihatlerle ya da temiz ve kalknm olanlarn kirli ve geri kalm olanlarn kontrolndeki blgelere yapaca bir ingrence* ile ele alnamaz. Dnya sosyal bilimi bize 1989' dan beri dnya sisteminde olup bitenleri analiz etmekte ie yarayacak, dolaysyla Avusturya'nn gnmzdeki gerekliini anlamakta ie yarayacak hibir ara vermemitir.

1945'ten Beri Dnya Sistemi

1945'te Nazi deneyimi ve Nazi deheti sona erdi. Anti-semitizmi ne Hitler ne de Almanlar icat etmiti. Anti-semitizm uzun sredir, Avrupa dnyasnn derin rklnn Avrupa'daki en nemli i ifadesi durumundayd; modern versiyonu da en azndan bir yzyldr Avrupa sahnesinde salgn haline gelmiti. 1900 yl itibariyle bu adan Paris'i Berlin'le karlatracak biri, Berlin'in bu adan daha kt olduunu dnmezdi. Aktif anti-semitizm her yerde, kinci Dnya Sava srasnda bile mevcuttu; ABD dahi bunun dnda deildi. O halde en azndan 1945'ten sonra herkes Nazizmden niye bu kadar rahatsz oluyordu? Cevab ylesine ortadadr ki grmemek mmkn deildir. Endlsung, yani Nihai zm yznden. 1945'ten nce pan-Avrupa dnyasndaki neredeyse herkes aka ve mutlu mesut bir halde rk olmasna ramen, neredeyse kimse bu anti-semitizmin bir Endlsung'la sonulanmasn istemiyordu. Hitler'in Nihai zm' kapitalist dnya ekonomisi iinde rkln manasn kesinlikle skalamtr. Irkln hedefi insanlar dlamak, hele hele imha etmek deildir. Irkln hedefi insanlar sistem iinde tutmak, ama ekonomik olarak smrlebilecek ve siyasi gnah keileri ola* Le droit d'ingerence, "mdahale hakk", 1990'larda Fransz insan haklar rgtlerinin Balkanlar'la ilgili olarak benimsedikleri bir slogand.

rak kullanlabilecek aa insanlar (Untermenschen) olarak tutmaktr. Nazizm'de olan, Franszlarn derapage -gaf, savrulma, kontrol kaybdiyecekleri bir eydi. Belki de cin ieden kmt. Tam Endlsung noktasna gelene kadar rk olmak gerekiyordu, daha fazla deil. Bu her zaman hassas bir oyun olmutu ve phesiz daha nce de baka derapage'lar yaanmt - ama asla bu denli byk bir lekte deil, asla dnya sisteminin bu kadar merkezi bir blgesinde deil ve asla, asla bu kadar gzle grlr biimde deil. 1945' te toplama kamplarna giren Mttefik birlikleri kiisel olarak gerekten sarslmlard. Kolektif dzeyde de, pan-Avrupa dnyas ieden km olan cinle hesaplamak zorunda kald. Bunu da rkln kamusal kullanmn, ncelikle de anti-semitizmin kamusal kullanmn yasaklama sreci yoluyla yapt. Irklk tabu dil haline geldi. Sosyal bilimciler de oyuna katldlar. 1945'ten sonraki yllarda, rk kavramnn anlaml olduunu reddeden, toplumsal gruplarn gncel toplumsal lmlerindeki farklarn doutan gelen genetik zelliklere balanabilecei varsaymn gayri meru ilan eden kitaplar yazmaya baladlar birbiri ardna.1 Yahudi Soykrm'nn ans okul kitaplarna konu oldu. Almanlar, balangta biraz gnlszce olsa da en sonunda belli bir manevi cesaret bularak, kendi sululuklarn analiz etmeye ve utanlarn azaltmaya altlar. 1989'dan sonra onlara, phesiz yine biraz gnlszce, pan-Avrupa dnyasnn baka lkeleri de katld. Fransa ve Hollanda gibi Mttefik devletler de kendi sularn, bu drapage'n meydana gelmesine izin vermi olmaktan, en azndan baz yurttalarnn srece aktif bir biimde katlm olmasndan kaynaklanan suu kabullenmeye baladlar. AB'nin Haider'e o kadar iddetli bir biimde tepki gstermesinin nedenlerinden biri de, Avusturya'nn lke olarak sutaki payn reddetmi olmas, kendisinin aslen bir kurban olduunda srar etmi olmasyd. 1938'de Avusturyallarn ou Anschluss'u istememilerdi belki de, ama Viyana'da tezahrat yapan kalabalklarn belgesellerini grnce bunu sylemek de zor. Ama daha nemli olan, Anschluss'dan sonra nc Reich'da Yahudi olmayan, Romen kkenli olmayan btn Avusturyallar Alman saylmt ve ounluk bununla gurur duymutu.

1. UNESCO bu tr kitaplardan oluan bir dizi yaymlad.

76

AMERKAN GCNN GERLEY

IRKILIK: BZM ALBATROSUMUZ

77

Irkln ok fazla ileri gittii iin miadn doldurmu olduu eklindeki bu farkndaln, 1945 sonras pan-Avrupa dnyasnda iki nemli sonucu oldu. Birincisi, bu lkeler, Sovyetler Birlii denen "er imparatorluu "nun (bu arada bu imparatorluun rkl da Bat propagandalarnn dzenli temalarndan biri haline geldi) karsna kan, rk basklarla kirlenmemi btnletirici uluslar, zgrlk lkeleri olarak sahip olduklar i erdemleri vurgulamaya altlar. Bu giriim ok eitli sosyopolitik eylemlere meydan verdi: ABD'de Anayasa Mahkemesi'nin rk ayrmcln yasad ilan eden 1954 tarihli karar, btn pan-Avrupa dnyasnn srailperver politikalar, hatta Bat Hristiyan dnyas iinde ekmeniklie yklenen yeni vurgu ve mterek bir Yahudi-Hristiyan miras diye bir ey olduu fikrinin icad. Birincisi kadar nemli ikinci sonu ise, sterilize edilmi bir rkl asli ilevine, yani insanlar Untermenschen olarak sistem iinde tutma ilevine iade etme ihtiyacnn domasyd. Artk Yahudilere ya da Protestan lkelerdeki Katoliklere bu muamele yaplamyorsa, daha uzaklara bakmak gerekiyordu. 1945 sonras dnem, en azndan balangta, inanlmaz bir ekonomik genileme ve ayn anda pan-Avrupa dnyasnda doum orannn ciddi d ynnde yaanan bir demografik dnm dnemiydi. Bu dnyann daha fazla ihtiyac vard, zira daha nce hi olmad kadar az retim yapyordu. Almanlarn ihtiyatl bir biimde "konuk iiler" {Gastarbeiter) adn verdikleri iilerin a byle balad. Kimdi bu Gastarbeiter? Akdeniz'e kys olmayan Avrupa lkelerindeki Akdenizliler, Kuzey Amerika'da Latin Amerikallar ve Asyallar, Kuzey Amerika ve Bat Avrupa'daki Bat Hint Adalar yurttalar, Avrupa'daki Siyah Afrikallar ve Gney Asyallar. Ve 1989'dan beri Bat Avrupa'ya gelen eski sosyalist bloktan insanlar. Btn bu gmenler sz konusu blgelere byk saylar halinde geldiler, nk gelmek istiyorlard ve i bulma anslar vard, aslnda pan-Avrupa lkelerinin ekonomik olarak silkinebilmesi iin onlara fena halde ihtiya vard. Ama, hemen hemen her yerde, ekonomik, sosyal ve siyasi adan piramidin en altndaki kiiler olarak geldiler. Dnya ekonomisi 1970'lerde uzun Kondraiiyef B-safhasna girdiinde ve 1945'ten beri ilk kez isizlik arttnda, gmenler ok uygun bir gnah keisi oldular. 1945'ten beri kesinlikle gayri meru ve

marjinal konumda olan ar sac gler, bazen merkez muhafazakr partilerin iinde, bazen de ayr yaplar olarak birdenbire yeniden ortaya ktlar. Ayr yaplar olarak boy gsterdiklerinde, sadece muhafazakr partilerin deil, merkez sol ii partilerinin de oylarn aldlar. 1990'lara gelindiinde, bu partiler yukarda belirttiim nedenlerle daha da ciddi grnmeye baladlar. Merkez partileri, rtk biimde ya da aka rk partilerin bu diriliiyle nasl baa kacaklarndan hi de emin deillerdi. Cin iesinden bir kez daha kp devletlerinin toplumsal huzurunu bozacak diye panie kapldlar. Bazlar bu ar sac glerin ancak onlarn gmen kart temalarn hafife yumuatarak benimseme yoluyla yenilebileceklerini ileri srdler. Bazlar da bu glerin mmkn olduunca abuk tecrit edilmesi gereken bir virs olduklarn sylediler. Sosyal bilimciler, bir kez daha bize pek yardmc olmadlar. Btn dnya sisteminin uzun bir sredir atele oynamakta olduunu ve kvlcmlarn bir yerde, bir ekilde alev almasnn sadece an meselesi olduunu grmek yerine, Nazi fenomenini Almanya'nn tarihsel durumunun kendine zg bir zellii olarak analiz etmeye altlar. Sosyal bilimciler kendi ahlaki erdemliliklerini (bu erdemlerin ne ie yarad konusuna birazdan geleceiz) ne karp gnmzdeki szde rklk kart retorii uruna pan-Avrupa dnyasn susuz ilan etmeye altlar; halbuki 1945'ten sonraki pan-Avrupa rkl aslnda 1933'ten ya da 1945'ten nceki rklk kadar zehirliydi. Sadece eskilerinin yerine baka nefret ve korku nesneleri ikame etmilerdi. Bugnlerde, bir sosyal bilimcinin icat ettii bir kavram olan, "uygarlklar atmas" denen eyi tartmyor muyuz? Aslnda, AB'nin Avusturya'y knamasnn kendisi de, her ne kadar bunu onaylyorsam da, rklk kokuyor. nk Avrupa Birlii ne diyor? Fiilen yle diyor; Haider'ler pan-Avrupa dnyasnn dnda, hatta belki Macaristan ve Slovenya gibi yakn lkelerde bile mmkn, hatta belki de normaldir. Ama Uygar Avrupa iinde Haider'ler dnlemez, buna izin verilemez. Biz Avrupallar ahlaki stnlmz savunmalyz, ama Avusturya bunu imknszlatrmaya alyor. Dorudur: Avusturya bunu imknszlatrmaya alyor ve Avusturya'nn u anki savunulacak yan olmayan konumundan bir ekilde geri ekilmesi gerekir. Ama AB'nin ikyetinin gerekeleri-

78

AMERKAN GCNN GERLEY

IRKILIK: BZM ALBATROSUMUZ

79

nin kendisi bile ahlaki leke phelerinden kurtulabilmi deil. nk Bat Avrupa'nn evrenselci deerlerinin kendileri de, pan-Avrupa dnyasnn kronik, kurucu niteliindeki rklnn derin kabuuyla kuatlmtr. Bunu zmlemek ve sosyal bilimin bunun maskesini indirmeyi baaramamasn deerlendirebilmek iin, modern dnya sisteminin 1492'den sonraki hikyesine bakmamz gerekir.

rumlaryla hi uyumayan yksek mevkilere kmakt... [Gayet mtevaz, gayet sabrl ve boyun edirilmesi gayet kolay bu halka] ne hrmet, ne de kymet veriyorlard... Onlara hayvan muamelesi etmediler (keke o kadar iyi davransalard, onlar da hayvanlar dndkleri kadar olsun dnselerdi); hayvandan beter, dkdan betermi gibi muamele ettiler.2 Las Casas yerli halklarn haklarnn ihtirasl ve hararetli savunucusuydu elbette. Dikkat ekilmesinde fayda olan bir balant kuracak olursak, Las Casas, bugn yeni-Zapatistalarn yurdu olan Chiapas'm ilk piskoposuydu; bugn hl Las Casas'n neredeyse 500 yl nce gtt davay, bu yerli halklarn onurlar ve topraklar zerindeki haklarn savunmak gerekiyor. Bu insanlar bugn, Las Casas zamannda olduundan pek de daha iyi durumda deiller. Bu nedenle, bazlar Las Casas' ve dier neo-skolastik spanyol ilahiyatlarn, filozoflarn ve hukukularn Grotius'un ncleri olarak ve "modern insan haklarnn gerek kurucular" olarak snflandrmaktadr.3 mparator en bata Las Casas'n sylediklerinden etkilenip onu Kzlderililer'in Koruyucusu ilan etti. Ancak daha sonra konuyu bir kez daha dnd ve 1550 ylnda Valladolid'de, iin temelinde yatan meseleler hakknda Las Casas ile imparatorun bir baka danman Juan Gines de Seplveda arasnda yaplacak tartmay dinleyip bir karara varacak zel bir yarglar kurulu toplatt. Las Casas'n iddetli hasm olan Seplveda, yerlilere yaplan ve Las Casas'n itiraz ettii muameleyi hakl karan drt sav sundu: Onlar barbardlar ve bu nedenle doal koullar daha uygar halklara itaatti. Putlara tapyor ve insan kurban ediyorlard ki bunlar da doal hukuka aykr sular nlemek iin mdahale etmeyi hakl karyordu. Mdahale masum hayatlar kurtard iin haklyd. Mdahale Hristiyanlatrmay kolaylatracakt. Bu savlar inanlmaz lde gncel grnyor. Tek yapmamz gereken, Hristiyanlk terimi yerine Demokrasi terimini koymak.
2. Bartolome de Las Casas, Tres breves relations de la destruction des Indes, 1547; tpkbasm, Paris: La Decouverte, 1996, s. 52 (Trkesi: Kzlderililer Nasl Yok Edildi?, stanbul: ule, 1999). 3. Angel Losada, "Ponencia sobre Fray Bartolome de Las Casas", Las Casas et la politique des droits de l'homme iinde, Aix-en-Provence: Institut d'Etudes Poli tique d'Aix and Instituto de Cultura Hispnica, Ekim 1974; Gardanne: Esmenjaud, 1976, s. 22.

1492'den Beri Dnya Sistemi Avrupallar Amerika ktalarna ayak basp buralar fethetmeye kalktklarnda, kendilerine son derece yabanc yerli halklarla karlatlar. Bazlar epey basit avclk ve toplayclk sistemleri olarak rgtlenmiti. Bazlar ise karmak ve gelikin dnya imparatorluklar eklinde rgtlenmiti. Ama her iki durumda da bu halklarn ne silahlar ne de atalarndan miras fizyolojik baklklar (daha dorusu baklklarnn olmay), igalcilere baaryla direnebilmelerini mmkn kld. Avrupallar bu insanlara nasl muamele edeceklerine karar vermek zorundaydlar. Baz Avrupallar (ounlukla hayatlarnda ilk defa olarak) devasa topraklar elde ettiklerinden, bu topraklar mmkn olduunca abuk ilemek istiyorlard ve yerli iileri kkletirip kullanmaya hazrdlar. Bunun iin gsterdikleri gereke, yerli halkn sefilce kle olmaktan baka bir eyi hak etmeyen barbarlar olduuydu. Ama hem Avrupal conquistadore'lann bu yerli halklara yaptklar insanlkd muameleden dehete kaplan, hem de yerli halklarn ruhunu kazanp onlar Hristiyan selametine eritirmenin mmkn ve nemli olduunda iddetle srar eden Hristiyan misyonerler de vard. Bu insanlardan biri, tutkulu ve militan tavryla 1550 ylnda "teki"nin doas hakkndaki nl ve klasik tartmann kmasn salam olan Bartolome de Las Casas'd. Daha 1547'de, mparator V. Charles (ve tm dierleri) iin Amerika topraklarnda olup bitenlerin dehetini ayrntlaryla anlatan ve olanlar yle ifade eden ksa bir zet yazmt:
Hristiyanlar, bu kadar ok ve deerli cana kydlarsa, bunun tek nedeni altna sahip olmak, ok ksa bir zaman iinde ok zengin olmak ve sosyal du-

80

TRKYE BRNC KTAP

IRKILIK: BZM ALBATROSUMUZ

81

Bu savlara kar Las Casas unlar ileri sryordu: Hibir halk farazi bir kltrel aalk gerekesiyle bir baka halka boyun emeye zorlanamaz. Bir halk, su olduunun farknda olmad sulardan dolay cezalandrlamaz. Masum insanlar kurtarmak ahlaken, ancak onlar kurtarma ilemi bakalarna daha da fazla zarar vermeye neden olmuyorsa hakldr. Ve Hristiyanlk klla yaylamaz. Burada da savlar inanlmaz lde gncel grnyor. Bu nedenle Las Casas, bazlarna gre Comunerolar'n sonuncusu olarak grlmelidir; Comunerolar spanya'da on altnc yzyln ilk eyreinde yaanan ilk byk toplumsal protesto hareketini gerekletirmilerdi; zerinde yeterince allmam olan bu hareket hem demokratik hem de komniter nitelikteydi. Las Casas'n szlerindeki imalar, tam da spanyol mparatorluu'nun temelini sorguluyormu gibi grnyordu; V. Charles da ona bata verdii destei muhtemelen bu nedenle geri ekti.4 Hatta Las Casas barbar kavramn tartrken, srarla "herkes zerinde tahakkm kuracak bir barbar bulabilir" diyerek, spanyollara Romallardan grdkleri muameleyi hatrlatyordu.5 Ama Las Casas'n aslnda "iyi" smrgeciliin teorisyeni olduunu, "bkp usanmadan, hayatnn sonuna kadar, encomienda* zerine kurulmu smrge sisteminin sorunlarna ikame zmler nermi"6 bir reformcu olduunu ileri srenler de kmtr. Valladolid'deki Yarglar Kurulu nnde yaplan byk tartmann ilgin yan, Kurul'un neye karar verdiini kimsenin tam olarak syleyememesidir. Bu bir anlamda, modern dnya sistemi iin de simgesel bir deer tar. Biz hi karar verdik mi? Karar verebilir miyiz? Irklk kart, ezilenlerin savunucusu Las Casas ayn zamanda "iyi" bir smrgecilii kurumsallatrmaya alan bir kii miydi? Din klla yaylabilir mi, yaylmak m? Bu sorulara, mantksal adan tutarl veya siyasi adan her trl tartmay sona erdirecek kadar ikna edici cevaplar veremedik hibir zaman. Belki de byle
* Yerli halkn iledii toprak zerinden vergilendirilmesi, (y.n.) 4. Bkz. Vidal Abril Castello, "Bartolome de Las Casas, el ultimo Comunero", Las Casas et la politique des droits de l'homme iinde. 5. Henry Mechoulan, "A propos de la notion de barbare ches Las Casas", Las Casas et la politique des droits de l'homme iinde, s. 179. 6. Alain Milhou, "Radicalisme chretien et utopie politique", Las Casas et la po litique des droits de l'homme iinde, s. 166.

cevaplar yoktur. Las Casas'dan bu yana, genileyip btn yerkreyi kaplar hale gelen ve barndrd hiyerarileri her an ve her zaman rklk temelinde hakl karan kapitalist bir dnya ekonomisi kurduk. Bu sistemin, sz konusu rkln en kt zelliklerini hafifletmeye alan kiileri ieren bir kotas da oldu elbette; ama kabul etmek gerekir ki, bu insanlar snrl bir basan kazandlar. Ama her zaman acmasz katliamlar, Endlsung'dan nce, ama belki onun kadar brokratik, sistematik ve etkili bir biimde planlanmam olan ve kesinlikle aleni grnrl daha az olan Endlsung'lar yaand. yi de, diyeceksiniz, sonrasnda Fransz Devrimi ve nsan Haklar Bildirgesi ortaya kt. Ben de size hem evet, hem hayr diyeceim. Fransz Devrimi hiyerari, ayrcalk ve baskya kar bir protestoyu cisimletiriyor ve bu protestoyu eitliki bir evrenselcilik temelinde yapyordu. Bu protestoyu sergileyen simgesel jest, bir hitap ekli olarak "Msy"nn reddedilmesi ve onun yerine Citoyen, yani yurtta denmesiydi. Zurnann zrt dedii yer de burasdr. nk yurtta kavramnn kapsayc olmas amalanyordu. Ynetimde sadece snrl bir grup aristokratn deil, btn yurttalarn sz hakk olacakt. Gel gr ki eer bir grup iinde bulunan herkes bir eye dahil edilecekse, nce birinin bu gruba kimlerin mensup olduuna karar vermesi gerekir. Bu da zorunlu olarak, mensup olmayan kiiler bulunduunu ima eder. Yurtta kavram kanlmaz olarak, ierdii kadar dlar da. Fransz Devrimi'nden beri geen iki yzylda yurttaln dlayc eilimi ierici eilimi kadar nemli olmutur. Viyana Belediye Bakan Karl Lueger 1883'te, "Wir send Menschen, christliche sterreicher" (Biz erkek, Hristiyan Avusturyallarz)7 dediinde, yurttaln snrlarna dair, imparator tarafndan olmasa da Viyanal semenler tarafndan onayland anlalan bir tanm sunuyordu. Lueger, bu tanma Yahudi Macarlar dahil etmek istemiyordu,8 ona gre onlar da hor grd bir baka grup olan yabanc kapitalistler kadar yabancyd.
7. Helmut Andics, Ringstrassenwelt, Wien 1867-1887: Luegers Anstieg, Viya na: Jugend und Volk, 1983. s. 271. 8. Lueger, Judensozi, Judeoliberalismus ve Judenfreimaureri de (Yahudi Far masonlar) itham ediyordu.

82

AMERKAN GCNN GERLEY

IRKILIK: BZM ALBATROSUMUZ

83

Bu birok kiinin iddia ettii gibi proto-faizm miydi, yoksa John Boyer'n srar ettii gibi9 "hesapl bir arlk"tan m ibaretti? Bugn, bazlar ayn soruyu Jrg Haider iin soruyorlar. Ama cevabn hangisi olduu ne fark eder? kisinin siyasi sonucu neredeyse zdetir. Modern tarihte tam Fransz Devrimi'nin hepimize yurtta kavram denen bu maynl tarlay armaan ettii srada, bilgi dnyas byk bir karklk yayordu. Bu karklk, birka yzyl alm bir sre olan, felsefenin ilahiyattan kopmasyla birlikte, bilginin baarl bir biimde seklerletirilmesinin sonucunda ortaya kt. Ama artk mesele bilginin seklerletirilmesinin tesine geiyordu. On sekizinci yzyln hemen hemen ikinci yansnda, o zamana kadar eanlaml olmasalar da byk lde rten iki terim, bilim ve felsefe ontolojik kartlar olarak tanmlanmaya balad. Modern dnya sisteminin bilgi yaplarnn en gze arpan zellii denebilecek "iki kltr", bilginin tanmlayc bln olarak kabul edildi. Ve bu blnmeyle birlikte bir yanda hakikat aray (bilim alan) ile br yanda iyilik ve gzellik aray (felsefe ya da beeri bilimler alan) dnsel ve kurumsal olarak birbirinden ayrld. Bu temel kopu, sosyal bilimlerin daha sonraki geliim biimini olduu kadar, bu bilimlerin kapitalist dnya ekonomisinin kurucu rklna tanklk etmedeki yetersizliklerini de aklar bence. imdi bu hikyeye geiyorum. Fransz Devrimi'nin iki byk kltrel miras, siyasi deiimin normal olduu ve egemenliin yneticide ya da bir ileri gelenler zmresinde deil halkta olduu fikriydi.10 Bu ikinci fikir yurtta kavramnn mantn ifade ediyordu. Bu iki fikrin de son derece radikal imalar vard ve ne Jakoben rejimin d ne de onun peinden gelen Napolyon rejiminin sona ermesi bu fikirlerin dnya sistemi iine nfuz ederek yaygn kabul grmesini engelleyebildi. ktidardakiler bu yeni jeokltrel gereklikle baa kmak zorunda kaldlar. Eer siyasi deiime normal gzyle baklacaksa, o zaman sreci daha iyi kontrol edebilmek iin sistemin nasl ilediini bilmek nemliydi.
9. John W. Boyer, Political Radicalism in Late Imperial Vienna. Origins of the Christian Social Movement, 1848-1897, Chicago: University of Chicago Press, 1981,s.xii. 10. Immanuel Wallerstein, "The French Revolution as a World-Historical Event", Unthinking Social Science iinde, Cambridge, ngiltere: Polity Press, 1991, s. 7-22.

Bu, toplumsal eylemi, toplumsal deiimi ve toplumsal yaplan aklama iddiasndaki bilgi dal olan sosyal bilimin kurumsal olarak ortaya knn ardndaki temel itkiyi oluturdu. Sosyal bilimlerin kurumsal tarihini analiz etmenin yeri buras deil; bu i bakanln yaptm uluslararas komisyonun raporu, Sosyal Bilimleri An!'da zl bir biimde yaplmtr.11 Burada tartmak istediim sadece iki konu var: ki kltr arasnda sosyal bilimlerin yeri ve sosyal bilimlerin rkl anlamakta oynad rol. ki kltr, bilgi alanlarn, on yedinci yzylda ya da daha ncesinde kimse byle dnmediyse de bugn bizim apak olduunu dndmz hatlar boyunca ikiye bld. Bilim kendi mnhasr alan olarak doal dnyay sahiplendi. Beeri bilimler de kendi mnhasr alan olarak fikirler dnyasn, kltrel retimi ve entelektel speklasyonu sahiplendi. Gelgelelim i toplumsal gereklikler alanna geldiinde, iki kltr de bu alan zerinde hak iddia etti. kisi de bu alann aslnda kendisine ait olduunu ileri srd. Dolaysyla, sosyal bilimler on dokuzuncu yzylda yeniden doan niversite sistemi iinde kurumsallamaya baladklarnda, bu epistemolojik tartma, bu Methodenstreit yznden paralandlar. Sosyal bilimler iki kampta ortaya kt; artk disiplinler denen eylerin bazlar, en azndan balangta, byk lde idiografik, hmanist kampa meylederken (tarih, antropoloji, ark almalar), bazlar da byk lde nomotetik, bilimci kampa (iktisat, sosyoloji, siyaset bilimi) meyletti. Bunun burada ele aldmz sorun iin getirdii sonu uydu ki, sosyal bilimler sadece hakikat arayyla m, yoksa ayn zamanda iyilik arayyla da m ilgilenmeleri gerektii meselesi yznden derin bir blnmeye maruz kaldlar. Sosyal bilimler bu sorunu hibir zaman zemedi. Irkla gelince, on dokuzuncu yzyl boyunca ve 1945'e kadarki toplumsal bilginin en arpc yan, soysal bilimlerin bu meseleyle hibir zaman dorudan hesaplamam olmasdr. Dolayl olarak yaptklar hesaplamalarn sicili de berbattr. On dokuzuncu yzyldan ok ncelerinden beri bir ad ve kavram olarak varolan tek modern sosyal bilimle, tarih ile balayalm. Tarih, on dokuzuncu yzylda, merkezi figr Leopold von Ranke olan, bilimsel devrim denen
11. Immanuel Wallerstein, vd., Sosyal Bilimleri An, stanbul: Metis, 1998.

84

AMERKAN GCNN GERLEY

IRKILIK: BZM ALBATROSUMUZ

85

eyi yaad. Ranke'nin, tarihilerin tarihi wie es eigentlich gewesen ist ("gerekte olduu gibi") yazmalar gerektiinde srar etmi olduunu hepiniz biliyorsunuzdur. Bu, gemii aslen onunla ayn dneme ait malzemelerden yola karak ina etmek anlamna geliyordu. Arivler, gemiin yazl belgelerinin bulunduu depolar, Quellen, yani kaynaklar olarak eletirel bir biimde analiz edilmesi gereken belgeler bunun iin nemliydi. Bu yaklama getirilen, bizi kanlmaz olarak neredeyse mnhasran siyasi ve diplomatik tarih aratrmalar yapmakla, kaynak olarak devletlere ve devlet yneticilerine bal kiilerin yazlarn kullanmakla kstlad eklindeki eletirileri imdilik dikkate almyorum. Arivlerin en nemli veri kayna olduklar zerindeki srarn, tarihi mnhasran gemie ynelmeye zorlam olmasn, bu gemiin zamansal snrlarnn da devletlerin aratrmaclarn kendi arivlerini kullanmalarna izin vermeye ne lde istekli olduu tarafndan belirlenmesini de dikkate almayacam. Ama, en azndan 1945' ten nceki yapl tarzyla tarihin tek bir unsuru zerinde durmama izin verin. Tarih sadece tarihsel uluslar ad verilen uluslarn tarihiydi. Aslnda, kullanlan yntemler gz nnde bulundurulduunda, byle olmak zorundayd da. Baka yerlerde olduu gibi Avusturya-Macaristan mparatorluu'nda da, tarihsel uluslar kavram sadece bilimcilere ait bir kavram deildi; siyasi bir silaht. Tarihsel uluslarn ne ya da kim olduklar aktr. Bunlar tarihilerini kendileri hakknda yazmas iin finanse edebilen ve kstlayabilen gl, modern devletler iine yerlemi uluslardr. 1960'lar gibi ge bir tarihte bile, H. R. Trevor-Roper Afrika'nn tarihi olmad gibi inanlmaz bir iddiada bulunuyordu. Peki ama, diye sorulabilir, on dokuzuncu yzylda Viyana niversitesinde Slovenya tarihi hakknda ka ders veriliyordu? Sahi bugn ka ders veriliyor? "Tarihsel ulus" teriminin kendisi tarih pratiinin kalbine rk bir kategoriyi szdrr. 1945'ten nceki dnya tarihyazm retimine bakldnda, (en azndan) yzde 95'inin be tarihsel ulus ya da blgenin hikyesi olmas tesadf deildi: Byk Britanya, Fransa, Amerika Birleik Devletleri, Almanyalar (bu tabiri kasten kullanyorum) ve talyalar. Dier yzde 5 ise byk lde Hollanda, sve ya da spanya gibi daha az gl birka Avrupa devletinin tarihidir. Kk bir yzdenin de Avrupa ortaa ve modern Avru-

pa'nn farazi kaynaklar olan eski Yunan ve Roma'yla ilgili olduunu eklemek gerek buna. Ama eski ran'la, hatta eski Msr'la ilgili deil. Almanyalarn tarihini ina etmi olan tarihiler, on dokuzuncu yzyln son te birlik dneminde Kral Lueger ve bakalarnn balattklar kamusal tartmay aydnlatma konusunda bir ie yaramlar myd? Zannetmiyorum. Irklkla hesaplama konusunda dier sosyal bilimler tarihten daha iyi bir durumda myd? ktisatlar evrensel Homo economicus teorileri ina etmekle meguldler. Adam Smith, nl formlnde, btn insanlarn "dei toku, takas ve ticaret" yapmaya altklarn anlatyordu. Kitab Uluslarn Zenginlii'nm tek amac, bizleri (ve Britanya hkmetini) btn insanlarn bu doal eilimine mdahale etmeyi kesmeye ikna etmekti. David Ricardo nispi avantaj kavramna dayal bir uluslararas ticaret teorisi yarattnda, teorisini aklamak iin yine ok nl, iinde ngiltere ve Portekiz isimlerini de geirdii varsaymsal bir rnek veriyordu. rnein gerek tarihten alndn sylemiyordu, nispi avantaj diye bilinen bu eyin zayf Portekiz devletine ne derecede Britanya iktidar tarafndan dayatlm olduunu da aklamyordu.12 Evet, baz iktisatlar yakn dnem ngiliz tarihinin getii srelere evrensel yasalarn bir rneklenii denemeyeceinde srar etmilerdir. Gustav von Schmoller (1838-1917) ekonomik analizi tarihselletirmeyi amalayan Staatswissenschaften adl bir hareketin ban ekmiti.13 Bu sapknla kar saldry Viyanal bir iktisat olan Kari Menger (1840-1921) balatt ve sz konusu sapknlk daha nceleri Prusya niversite sisteminde ok gl olmasna ramen son tahlilde onun sayesinde yenilgiye uratld. te yandan, klasik iktisada ynelik olarak Schmoller'in getirdiinden daha da gl bir eletiri, Kari Polanyi'nin 1936'da Viyana'y terk ettikten sonra ngiltere'de yazd Byk Dnm'deki eletirisiydi. Ama iktisatlar Polanyi okumaz. ktisatlar mmkn olduunca politik iktisatla ilgilenmeme eilimindedir; ana akma dahil bir iktisatnn rklkla
12. Bkz. S. Sideri, Trade and Power: Informal Colonialism in Anglo-Portugu ese Relations, Rotterdam: Rotterdam University Press, 1970. 13. Bkz. Ulf Strohmayer, "The Displaced, Deferred or was it Abondoned Middle: Another Look at the Idiographic-Nomothetic Distinction in the German Social Sciences", Review 20, no. 3 ve 4 (Yaz-Gz 1997): 279-344.

86

AMERKAN GCNN GERLEY

IRKILIK: BZM ALBATROSUMUZ

87

hesaplamaya ynelik en nemli giriiminde, rklk bir piyasa seenei olarak ele alnmtr.14 Ana akma dahil iktisatlarn herhangi bir durumu dier her eyin sabit olduu parametreler dnda analiz etmeye kar sergiledikleri kmseyici tavr, iktisatlar tarafndan tanmland haliyle piyasa normlarn takip etmeyen ekonomik davranlarn, analiz etmeye, hele hele olas alternatif bir ekonomik davran tarz olarak ciddiye alnmaya deer grlmemesini salar. Bu varsaymlarn rn olan szde siyasi masumiyet, rk hareketlerin ekonomik kaynaklarn ya da sonularn analiz etmeyi imknszlatrr. Bu konuyu bilimsel analizin menzilinden siler. Daha da beteri, rklk olarak ya da rkla kar Widerstand olarak analiz edilebilecek siyasi davranlarn nemli bir blmnn iktisadi adan akld davranlar olduunu ima eder. Siyaset bilimciler de daha iyi durumda deildir. Hukuk faklteleri ile aralarndaki tarihsel balardan tr en balarda anayasa meseleleri zerinde younlam olmalar, rklk analizini bir resmi yasama meselesi haline getirmitir. Apartheid dnemi Gney Afrikas rkyd, nk hukuk sistemine resmen rk aynmn yerletirmiti. Fransa rk deildi, nk en azndan metropollerde bu tr hukuksal ayrmlar yapmyordu. 1945'ten nce siyaset bilimciler, anayasa analizlerinin yan sra bir de "karlatrmal ynetim" incelemesi dedikleri bir ey gelitirmilerdi. Peki ama hangi ynetimleri karlatryorlard? O eski dostlarmz, be byk pan-Avrupa lkesini: Byk Britanya, Fransa, Amerika Birleik Devletleri, Almanya ve talya. ncelenmeye deer baka kimse yoktu, nk baka hi kimse, hatta korkarm Avusturya-Macaristan mparatorluu denen o tuhaf hayvan bile gerekten medeni deildi. yleyse, hi deilse, niversite sistemi iinde siyasi radikalizmin oda diye nam salm sosyologlar daha iyi bir performans sergilemi olmaldr. Alakas yok! Onlar en beterleriydi. 1945'ten nce iki tr sosyolog vard. Bir yanda, zellikle ABD'de Beyazlarn stnl kavramn ak ak onaylayanlar, bir yanda da bir sosyal hizmet ya da dinsel faaliyet arka planndan gelip byk ehir merkezlerinin
14. Bkz. Gary S. Becker, The Economics of Discrimination, 2. basm (Chicago: University of Chicago Press, 1971).

alt tabakalarn tasvir etmeye ve oralarda ikamet edenlerin "sapknlklar"n aklamaya alanlar vard. Bu tasvirler byklk taslayan bir edayla yaplsa da iyi niyetliydi, ama bu davranlarn sapkn olduu ve orta snf normlarna uyacak ekilde dzeltilmesi gerektii varsaym sorgusuz sualsiz benimseniyordu. Kendileri her ne kadar kabul etmese de, bu grubun rk temelleri aka ortadayd - ou durumda alt snflar, sadece ABD'de deil her yerde, etnik bakmdan orta snflardan ayrt edilir olduklar iin. En beteri, bu drt temel disiplinin hepsi de -tarih, iktisat, siyaset bilimi ve sosyoloji- sadece, modernliin ve medeniyetin dnyas olarak grlen pan-Avrupa dnyasn analiz ediyorlard. Evrenselcilikleri modern dnya sisteminin hiyerarilerini ngerektiriyordu. Avrupa d dnyann analizi ayr disiplinlere havale ediliyordu: Barbar "tarihsiz halklar" antropolojiye, Batd "yksek medeniyetler" de arkiyatla (bu medeniyetler de, her ne kadar "yksek" olsalar da, Avrupa'nn mdahalesi ve onlarn toplumsal dinamiklerini yeniden dzenlemesi olmasa kendi balarna modernlie ulamaktan aciz grlyorlard). Etnografya ele ald "kabileler"in tarihselliini zellikle reddediyordu; bunlar en azndan "kltr temas"ndan nce deimeyen kabilelerdi. arkiyatlk da bu yksek medeniyetlerin tarihlerini "donmu" gryordu. Avrupa d dnya "gelenei" temsil ediyordu; pan-Avrupa dnyas ise modernlii, evrimi, ilerlemeyi. Bat'ya kar dnyann geri kalan sz konusuydu. Sosyal bilimin, modern dnyay analiz ederken, gnmzn dzenliliklerini tarif etmek iin bir deil disiplin icat etmi olduuna dikkat ekelim: ktisat, siyaset bilimi ve sosyoloji. Ama Avrupa d dnya analiz edilirken, tarihe ihtiya olmad gibi, pan-Avrupa dnyas iin gereken l yaklama da ihtiya yoktu. Bunun nedeni ayr toplumsal eylem alanlar -piyasa, devlet ve sivil toplum- eklindeki "farkhlama"nn modernliin bir baars, hatta dpedz z olarak grlmesiydi. Bilim ile felsefe arasndaki kopukluktan dolay, bu bilimlerin uygulayclarna, bunun toplumsal gerekliin makul bir izah deil, sadece liberal ideolojinin bir varsaym olduunu hatrlatacak kimse yoktu. Sosyal bilimlerin Nazizmi anlamamza yardmc olamamas bouna deildir. Sosyal bilimlerin 1945 sonras evrimleri de, amalarn biraz daha dzeltmi olsalar da, Haider'i anlamamza pek de yardmc olmaz. En nemlisi de, Wi-

88

AMERKAN GCNN GERLEY

IRKILIK: BZM ALBATROSUMUZ

89

ederstand', belki biraz tepeden bakan bir edayla sempati duyulsa bile, sadece bir baka sapkn faaliyet tarz olarak izah edebilmeleridir. Sosyal bilimciler modern dnya sisteminin douunun savalarn vermekle o kadar meguldler ki ileyen dnya sisteminin savalarn veremediler. Sosyal bilimcilerin akademik tarafszlk aray, Kilise'nin ve dolaysyla devletin akademisyenlere dayatmalarda bulunma giriimlerine kar verilen bir mcadeleydi. Max Weber dnyann bysn kaybetmesinden bahsettiinde, aslnda Prusya milliyetiliine yklenmi olsa da, bavurduu dilin kendisi teolojikti. Weber, Mnih niversitesi rencilerine hitaben yapt nl konuma "Wissenschaft als Beruf'da (Meslek olarak Bilim), sosyal bilimin kendini dnyann daimi bylenme tarzlarndan koparamayacan, ancak Birinci Dnya Sava'nn burjuva deerlerini feci bir ykma maruz brakmasnn ardndan yeniden hatrlamaya balamt: u anda dsal olarak hangi grup zafer kazanrsa kazansn, nmzde iee durmu bir yaz deil, buz gibi souk ve sert bir kutup gecesi var. Ortada hibir ey olmadnda, sadece Kayzer deil proletarya da haklarn kaybetmitir. Bu gece yava yava sona erdiinde, aramzda baharn yaayanlarn ka tanesi hayatta olacaktr?15
2000'den Sonra Dnya Sistemi

FP'nn ald ciddi oy miktar ve AB'nin gsterdii sert tepki, gnmzdeki krizin ilk iaretleri deilse bile, onu ayan beyan ortaya koymaktadr. Gelecee dair temel bir iyimserlikten, ilerin gerekten de iyiye gideceine dair bir kesinlikten, durumun byle olmayabilecei ynndeki temel bir korkuya kay dnyann zengin blgelerine de ulam durumdadr. Avusturya'da da, Bat Avrupa'da da, ABD'de de, ar ar da olsa her zaman doru ynde hareket eden merkezci rasyonel reformculua duyulan inancn yerini, kendilerine ister merkez sol desinler ister merkez sa ana akm desinler, siyasi glerin btn vaatleri karsndaki bir kukuculuk almtr. On dokuzuncu yzyl liberal ideolojisinin biimlendirdii merkezci mutabakat yoktur ar15. Max Weber, "Science as a Vocation", H. H. Genh ve C. Wright Mills (der.), From Max Weber: Essays in Sociology, New York: Oxford University Press, 1946, s. 128 (Trkesi: Sosyoloji Yazlar, ev. Taha Parla, stanbul: Simavi Vakf, 1986).

tk. 1968'de ok sert bir meydan okumaya maruz kalm, 1989'da da gmlmtr. Birer paras olduumuz dnya sisteminin uzun kaotik dnm dnemine girmi bulunuyoruz. Bu dnemin sonucu bnyesi gerei ngrlemez. Ama te yandan bu sonucu etkileyebiliriz. Sz konusu karmaay inceleyen bilimlerin verdii mesaj budur.16 Sosyal bilimin de bugn yaymas gereken mesajdr bu. Jrg Haider ile Widers-tand\ bu balama yerletirmemiz gerekir. Yapsal ayarlama imknlar tkendii iin kmekte olan bir dnya sisteminde, iktidar ve ayrcala sahip olanlarn aylak aylak bekleyip hibir ey yapmadan duracaklarn sanmak yanlg olur. Mevcut dnya sistemini farkl ilkelere dayal da olsa ayn lde hiyerar-ik ve eitsizliki bir sistemle deitirmek iin rgtleneceklerdir. Bu tr insanlar iin Jrg Haider bir demagogtur, bir tehlikedir. Gnmz gerekliini o kadar az anlar ki Avusturya'nn halihazrdaki yaam standardn korumas iin, lkenin srf yalanan Avusturya nfusunun huzurevlerini ayakta tutabilecek kadar byk bir igcn koruyabilmesi iin bile her yl kabul ettii gmenlerin saysn nmzdeki yirmi be ile elli yl iinde iki, , hatta drt katna karmas gerektiinin dahi farknda deildir.17 Tehlike aktr: Demagoji pan-Avrupa dnyasn ykc i savalar yoluna daha da abuk sokacaktr. Bosna ve Ruanda hl ufkumuzdadr. Avrupa Birlii'nin liderleri bunu gryorlar. Cumhurbakan Klestil de. Ama anlalan VP liderleri grmyor. Bu arada, Widerstand diye bir ey de var. Direnenler, kapitalist dnya ekonomisinin bu yapsal krizi ortasnda hem FP'nnkilerden hem de AB liderliinkilerden farkl dnm glerini temsil ediyorlar. Ama ne istediklerine dair ak seik bir grleri var m? Sadece
16. Bkz. ncelikle Uya Prigogine, La fin des certitudes, Paris: Odile Jacob, 1996; ngilizcesi: The End of Certainty, New York: Free Press, 1997 (Trkesi: Ke sinliklerin Sonu, Sarmal, 1999). 17. Bkz. 2000 Mart'nda Birlemi Milletler Nfus Blm tarafndan yaym lanan, "kame G: Azalan ve Yalanan Nfuslar in zm mdr?" balkl ra por. Raporda Avusturya tartlmyor. Ama rapor, Almanya iin, srf alma yan daki nfusunun bykln 1995 seviyelerinde sabitleyebilmek iin Almanya'nn imdiden balayarak 2050'ye kadar her yl 500 000 gmen kabul etmesi gerekti ini ileri sryor.

90

AMERKAN GCNN GERLEY

IRKILIK: BZM ALBATROSUMUZ

91

bulank bir biimde, belki. te sosyal bilim burada bir rol oynayabilir; ama bunu ancak doruluk aray ile iyilik arayn birbirinden ayrmay reddeden bir sosyal bilim, iki kltr ayrmn alt edebilecek bir sosyal bilim, belirsizlik ve rehavetin kalcln, bu belirsizliin insan yaratcl ve yeni bir tzel rasyonalite (Max Weber'in Rationalitt materiel'i) iin getirdii imknlara dahil edebilecek bir sosyal bilim yapabilir. nk daha tzel bir biimde rasyonel bir tarihsel sistem kurmaya ynelik alternatif imknlar aratrmaya, iinde yaadmz lgn ve lmekte olan sistemin yerine yenisini geirmeye fena halde muhtacz. Mevcut dnya sistemimizin her yanna nfuz eden ve bilgi yaplar dahil, hatta bizatihi Widerstand gleri dahil btn kurumlarn kuatan rk ayrcalklarn derinlerdeki kklerini aa karmaya fena halde muhtacz. Hzl bir deiim srecinin iinde yayoruz. Bu o kadar kt bir ey mi? Gelecek yirmi-otuz yl iinde birok dzensizlik ve birok deiim yaayacaz. Ve evet, Viyana da deiecek. Ama her zaman hatrladmzdan daha ok deiim olmutur ve bu deiim zannettiimizden daha hzl olmutur. Sosyal bilimler bizi gemi anlaylar bakmndan da hayal krklna urattlar. Bize yava, hem de ok yava hareket eden geleneksel bir dnyaya dair yanl bir tablo sundular. Byle bir dnya hi varolmamtr. imdi de yoktur, ne Avusturya'da ne de baka bir yerde. Nereye gittiimizle ilgili muazzam bir belirsizliin ortasnda, u anda icat ettiimiz haliyle gemilerimizde iyi ve gzel olan bulmaya ve bu vizyonu geleceklerimiz iin yapta olarak kullanmaya almamz gerekir. Daha yaanabilir bir dnya yaratmamz gerekir. Hayal gcmz kullanmamz gerekir. Bu sayede, iimizde yatan derin rklklar ortadan kaldrmaya balayabiliriz. 1968'de, Fransa'daki byk renci ayaklanmas srasnda rencilerin lideri, Kzl Dany diye de bilinen Daniel Cohn-Bendit, Almanya'ya ksa bir ziyarette bulunmak gibi taktik bir hata yapt. Fransz deil de Alman yurtta olduu iin, de Gaulle hkmeti onun Fransa'ya dnmesini engelleyebilirdi, yle de yapt. Bunun zerine Paris'te renciler toplanp "Hepimiz Alman Yahudisiyiz: hepimiz Filistinli Arabz" sloganyla protesto gsterileri yaptlar. Bu hepimizin benimseyebilecei iyi bir slogand. Ama biraz daha mtevaz bir tavrla buna unu da ekleyebiliriz: "Hepimiz Jrg Haider'iz." Eer

dnyann Jrg Haiderleri ile savamak istiyorsak, nce kendi iimize bakmak zorundayz. Size kk ama anlaml bir rnek vereyim. Yeni Avusturya hkmeti kurulunca, srail hkmeti doru bir hareket yapp protesto babndan elisini geri ekti. Ama bundan sadece bir ay kadar sonra, srail Knesset'i Golan'dan ekilme konusunda yaplacak herhangi bir referandumun bir "zel ounluk" gerektirdiinde (srail'in Arap yurttalarn bu konudaki yurttalk haklanndan fiilen mahrum brakacak bir dzenlemenin ifreli tabiriydi bu) srar eden bir nergeyi kabul ederek Babakan Ehud Barak' ok g bir duruma drd. Bu nergenin balca savunuculanndan biri de Natan aranski ve onun Rus gmenlerinden meydana gelen partisiy-di; halbuki ayn Natan aranski Sovyetler Birlii'nde, oradaki hkmet politikalarnn st kapal anti-semitizmini protesto eden nl bir muhalifti. Irkla kar mcadele blnemez. Avusturya, srail, SSCB veya ABD iin farkl kurallar olamaz. Bir olay daha anlataym, ilgin bir olay. ABD'de 2000 ylnda yaplan bakanlk yansnda, Gney Carolina'da Cumhuriyeti partinin ok nemli bir nseimi yapld. nseim srasnda, George W. Bush Hristiyan saclar denen kesimden destek almak iin fundamentalist bir Protestan kurumu ve bu glerin kalesi konumundaki Bob Jones niversitesi'nde konuma yapt. Sorun Bob Jones niversitesi'nin u iki zelliiyle tannmasyd: Papay Deccal olmakla itham etmesi (hatrlayalm, bu niversite fundamentalist bir Protestan kurumuydu) ve rencilerine farkl bir rktan kiilerle kmay yasaklamas. Bu daha sonra George W. Bush'un cann skan nemli bir siyasi mesele haline geldi; Bush niversitedeyken bu iki tavra -ateli Katolikkart tavr ve rklararas ilikilerin reddi- kar konumam olmaktan dolay piman olduunu syledi. Burada olay Bush'un sknts deil; kald ki bu sknt da 1945' ten sonra yerleiklik kazanan tabulara dikkat ekiyor. lgin olan, niversite rektr Bob Jones IIl'n halk arasnda kan tartmaya verdii tepkidir. Bob Jones, Larry King'in CNN'deki programna kt. Larry King'in Bob Jones IIl'e sorduu ilk soru uydu: niversite farkl rklardan kiilerin birbiriyle kmasn neden yasaklyordu? Kurumu ynetenlerin verdii cevap, "tek dnya" felsefesine kar olduklar, farkllk diye bir ey olmad eklindeydi. Larry King tek dnyaya kar olmak ile iki gen insann kmasna kar olmak ara-

92

AMERKAN GUCUNUN GERILEYII 5. Blm

snda byk bir mesafe olduunu syledi. Bob Jones itiraz etti, ama daha sonra kendisinin de niversitenin de rk olmadnda (byk tabu) srar etti ve niversitenin tam o gn bu kural lavettiini syledi, nk bu kural gttkleri asl ama olan Hristiyanl yaymann yannda ikincil kalyordu, temel bir nemi yoktu. Bence bu halkn protestosunun baz rklarn kamu nnde, en azndan taktik nedenlerle, geri ekilmesini saladn gsteriyor. Bu, kendilerine ynelik bir ar sac saldr kabusuyla kar karya olan muhafazakr gler iin bir ders olmaldr. Ama taktik yer deiiklikleri dnda, rklk hl ayaktadr. Albatros boyunlarmza asldr. Bamza musallat olan bir ifrittir. Widerstand ahlaki bir ykmllktr. Ama bu Widerstand, analiz olmakszn akllca ve ie yarar bir biimde srdrlemez; sosyal bilimlerin ahlaki ve entelektel ilevi bu analizi salamaya yardm etmektir. Ama her birimizin iindeki rkln kkn kazmak nasl hepimiz iin muazzam bir zorlanmay gerektiriyorsa, sosyal bilimcilerin de hepimizi fel etmi olan trden sosyal bilimden kurtulup onun yerine daha ie yarar bir sosyal bilim yaratmalar muazzam bir zorlanmay gerektirecektir. lk balma, "Bir Gei anda Sosyal Bilim"e dneyim. Byle bir ada, hepimiz olup bitenler zerinde muazzam etkiler yaratabiliriz. Yapsal atallanma anlarnda, dalgalanmalar iddetli olur ve byk itimlerin en iyi durumda kk sonular yaratabildii normal, daha istikrarl dnemlerin tersine, kk itimler byk sonular dourabilir. Bu bize bir frsat sunar ama ahlaki bir bask da yaratr. Eer gei dneminin sonunda dnya u anki halinden bariz biimde daha iyi deilse, ki pekl da olmayabilir, o zaman kendimizden baka sulayacak kimse olmayacaktr. Buradaki "biz" Widerstanda mensup olanlardr. Buradaki "biz" sosyal bilimcilerdir. Buradaki "biz" btn sradan, namuslu insanlardr.

slam: Bat ve Dnya

BALIIM "slam, Bat ve Dnya"da iki corafi terim var. O yzden, en iyisi ie corafyaya bir gz atarak balamak diye dnyorum. Tarihsel kkenleri dnyann ayn ve olduka kk bir blgesinde, Asya ktasnn gneybat kesinde bulunan, dnya dini denen din vardr: Yahudilik, Hristiyanlk, slam. Hepsi de manevi yurtlar olarak grdkleri bu blgeyle zel bir ilikisi olduu iddiasndadr. Gelgeldim, bu dinlerin hibiri bu blgede kalm deildir. Fethedilmeleri ve devletlerinin yklmas sonucunda, Yahudiler nce Msr'a, sonra Babil'e, Roma dneminde Akdeniz'in eitli blgelerine, daha sonralar Avrupa'nn drt bir yanna ve en nihayet modern zamanlarda da Bat Yarkresi'ne ve dnyann baka birok blgesine da(t)lmlardr. Btn bunlar cliyaspora denen eyi yaratmtr. Ve bildiimiz gibi, yirminci yzylda birok Yahudi ilk blgeye geri dnm ve Yahudi halknn yeniden kurulan anavatan olduunu iddia eden yeni bir siyasi yap, srail devleti kurulmutur. Hristiyanlk bu blgede Yahudiler arasndaki dinsel bir hareket olarak ortaya kmtr. Gelgeldim, nispeten ksa bir sre iinde Hristiyanlar Yahudi cemaati ile olan balarn koparp, esasen o sralarda ok geni bir alana yaylan Roma mparatorluu iinde, Yahudi olmayanlara teblide bulunmaya balamlardr. Sadece yzyl sonra Hristiyanlk imparatorluun devlet dini haline gelmi ve Hristiyanlar, sonraki be yz ile yedi yz yl iinde de, esasen Avrupa ktasnn drt bir yannda, bir dntrme politikas izlemilerdir. Daha sonra modern dnya sisteminin kuruluu, Avrupa'nn genilemesi denen olguyu, Avrupa'nn ayn anda askeri, siyasi, ekonomik ve dinsel genilemesini beraberinde getirdi. Bu balamda, Hristiyan misyonerleri btn dnyaya yayldlar, ama dnya dini denen dier dinlerin hkimiyeti altnda olmayan blgelerde gzle grlr lde

94

AMERKAN GCNN GERLEY

SLAM: BATI VE DNYA

95

daha baarl oldular. Arlkl olarak slami, Budist, Hindu ve Konfys-Taocu blgelerde din deitirenlerin says nispeten daha dkt, slami blgelerde bu say zellikle azd. Son olarak, Hristiyanlktan yaklak alt yzyl sonra ayn blgede slam ortaya kt. O da teblici bir dindi ve imdilerde Ortadou, kuzey Afrika ve ber yarmadas adn verdiimiz blgelerde ok hzl yayld. On altnc yzylda ber yarmadasndan zorla karld ama ayn sralarda imdi Balkanlar dediimiz blgeye nfuz etti. Bu arada, corafi blgesini douda gneydou Asya'ya, gneyde de Afrika ktasnn ilerine doru geniletmekteydi. Yirminci yzylda, yaylma sreci devam etti ve en nihayet, g ve din deitirme yoluyla, Bat Yankre'ye ve Bat Avrupa'ya ulat. imdiye kadar ilkokul rencilerinin bile bildii eyleri zetlemekten te bir ey yapmadm. Her din de, zellikle Hristiyanlk ve slam, kapsam ve iddialar asndan dnya apnda olmasna ramen, Hristiyanl "Bat", slam' da "Dou" diye dnme ve konuma eiliminde olduumuza dikkat ekmek iin gzden geirdim bu corafyay. Bu ksaltmann belli bir corafi temeli var elbette, ama zannettiimiz kadar deil ve gittike de klyor. Dolaysyla, bu corafi ksaltmay kullanmakta neden srar ettiimiz karmzda bir soru olarak duruyor. Bunun corafi olmaktan ok siyasi bir anlam olduu ak. Son dnemlerde sizlerin de gayet iyi bildiiniz baz cevaplar iittik. Samuel Huntington Bat ve slam', uzun vadeli bir jeopolitik atma iinde olan iki zt "medeniyet" olarak gryor. Edward Said, arkiyatl Bat dnyas tarafndan ideolojik nedenlerle ina edilmi, hem yaygn hem de zararl sonular olan yanl bir kurgu olarak gryor. Ben bu meseleye baka bir yoldan yaklap u soruyu sormay tercih ediyorum: Hristiyan dnyas, slam dnyasn sadece yakn tarihlerde deil, slam'n ortaya kndan beri neden kendi zel iblisi olarak semi gibi grnyor? Aslnda bunun tersi de muhtemelen dorudur, slam da Hristiyanla kendi zel iblisi olarak bakyordur, ama kendimi bunun neden byle veya ne lde byle olduu sorununu tartacak kadar ehil grmyorum. Daha ok modern dnyay vurgulayacak olmama ramen, olup bitenleri ortaa Avrupas'na bir ekilde atfta bulunmakszn aklayabileceimize inanmyorum, nk bu iliki hakkndaki mitolojile-

rimizi bu dnemden kartrz. Hepimizin bildii gibi, Hristiyanlk ve slam o dnemde u ya da bu lde birbirine komu geni blgelerde hkm sryordu. Her blge eit eit i atmalarla blnm olmasna ramen, ikisi de kendisine kltrel bir birim gzyle, ncelikle bryle atma halindeki bir birim gzyle bakyormu gibi grnyordu. Bunun nedeni, ksmen, her ikisinin de btn ve olas tek hakikati cisimletirdiklerini dnmeleri bakmndan hkim ilahiyat anlaylar, ksmen de her ikisinin de ayn kk blgeden kaynaklanm olmasyd. Hristiyanlar Yahudi kehanetini gerekletirmi, dolaysyla da onun yerine yeni ve nihai bir vahyi geirmi olduklarn iddia ediyorlard. Mslmanlarsa Yahudilerden ve Hristiyanlardan miras aldklar hikmet temeli zerinde yeni ve gerekten nihai bir Allah'a ballk biimi ina ettiklerini iddia ediyorlard. Yani, kavgann bir ksm miras ve hakikatle ilgili bir aile kavgasyd. Bu trden kavgalar, bir anlamda sevginin olsun rekabetin olsun en fazla yaand kavgalar olduundan, genellikle en blc, en buruk kavgalardr. Ama bu kavgann baka bir vehesi, fikirlerden ziyade kaynaklarla ve iktidarla ilgili bir vehesi daha vard. Karlkl fetihler Emevilerin sekizinci yzylda ber Yarmadas ve Fransa'ya girmeleri, Hristiyanlarn Kutsal Topraklar'a yaptklar Hal Seferleri, Mslmanlarn Hristiyanlar geri pskrtmesi, spanya'nn Hristiyanlar tarafndan tekrar fethedilmesi, Osmanl mparatorluu'nun Balkanlara genilemesi, Osmanllarn en sonunda geri pskrtlmesisrasnda, Hristiyan dnyas ile slam dnyasnn geni topraklarn bu topraklardaki kaynak ve insanlarn- kontroln ele geirmek iin mcadele ettikleri ve ikisinin de birbiri iin balca askeri tehdidi temsil ettii dorudur. kisi de belli zamanlarda kuzey Asya'dan gelen baka fetih gruplaryla kar karya kalmlardr elbette. Gelgelelim, bu dier fetihiler en sonunda geri pskrtld gibi, bu fetihi gruplarn ou mhtedi olmu ve bylece kltrel bir tehdit olmaktan karlarak ehliletirilmilerdir. Btn bunlar modern dnya sisteminin sahnesini hazrlam ve Bat Avrupa'da kapitalist bir dnya ekonomisi ortaya karak, dnyann gittike daha fazla parasn kapsayacak ekilde ekonomik snrlarn geniletmeye balamtr. Bu sistemin ekirdei Bat Avrupal ve Hristiyan'd. Ama burada Avrupa'nn corafi odann deimi

96

AMERKAN GCNN GERLEY

SLAM: BATI VE DNYA

97

olduu gzleminde bulunmamz gerekir. Avrupa, on altnc ve on yedinci yzyllardaki ilk genilemesi srasnda slam dnyasnn ya da en azndan Ortadou'daki merkezinin zerinden atlama eilimi gstermitir. Avrupal gler batya gittiler, onlar Hindistan'a gittiklerini sanyorlard, ama onun yerine Amerika ktalarna vardlar. Ve yine Asya'ya ulamak iin Afrika'nn etrafndan dolatlar. Bunun bir nedeni, kendilerince Asya'nn servetinin peine dm olmalaryd. Ama bir baka nedeni de bunun daha kolay olmasyd. slam dnyas, zellikle o sralarda, yani Osmanl iktidarnn en gl dneminde krlamayacak kadar etin bir ceviz grnts veriyordu. Her halkrda, ortaadaki Hristiyan-Mslman mcadelesinin merkeziliinde bir fasla, bir kopu meydana gelmiti sanki. Mcadele unutulmu deildi, ama Bat Avrupallarn dolaysz jeoekonomik ve jeopolitik projelerle ilgili kayglarnn yannda belli bir sre iin ikincillemi gibi grnyordu. Uzun on altnc yzyldaki balangcndan yirminci yzyl balarna kadar modern dnya sisteminin tarihine bakacak olursak, Avrupa hkimiyetinin bazen dorudan smrge ynetimi biimine, bazen de daha dolayl bir biime brndn belirtmemiz gerekir; bu dolayl biime bazen yar smrgeler kurma denmitir ki bununla gerek bir emperyal ynetim kurma derecesine kmayan siyasi-askeri mdahalelerle kark ekonomik tabiiyet kastedilmektedir. Bir kez daha, dnya corafyasna hzla gz atmak faydal olacaktr. Smrgeletirilen blgeler Amerika ktalar, Afrika'nn byk ksm, Gney ve Gneydou Asya'nn byk ksm ve Okyanusya'yd. Tam anlamyla smrgeletirilmeyen balca alanlar ise Dou Avrupa, Uzak Dou ve Ortadou'ydu. Bu tabii ki ok kaba bir zet ve birok bakmdan zglletirilmesi ve inceltilmesi gerekiyor. ki durumda da, belli blgelerde tam smrgeletirmenin neden hem istenmediinin hem de mmkn olmadnn, baka blgelerde ise neden istenmi ve mmkn olduunun gayet bariz aklamalar vardr. Avrupa'nn farkl blgeleri kontrol etme giriimlerindeki farka neyin yol at konusuna girmeyeceim, ama modern dnyada Avrupa'yla ilikilerinin bir smrge ilikisi mi yoksa bir yar smrge ilikisi mi olduuna bal olarak, verili herhangi bir blgenin halklar iin ortaya kan sonulardaki farkn ne olduunu soracam. (phesiz, on dokuzuncu yzyl sonlan itibariyle, Avrupa teri-

mi kltrel bir terim olarak anlalmal ve ABD'yi de ierdii dnlmelidir.) u an iin, yirminci yzylda Avrupa'yla yaanan en sert siyasi atmalarn tam da sadece "yar smrgeletirilmi" olan blgeden geldiini gzlemlemekle yetineceim: Sovyetler Birlii, in Halk Cumhuriyeti (ve Kuzey Kore) ve "slam". Tabii ki "slam" bir devlet deil bir blgedir; ran, Irak ve Libya pan-Avrupa dnyasyla sert bir atmaya girmi olan devletler listesinin sadece balangcn oluturur. Bunlar Avrupa'yla en keskin atmalara giren blge olduu iin, Avrupa syleminin tahayylnde iblislerin tam da buralara yerletirilmi olmas gayet anlalr bir eydir: Komnizm, San Tehlike, slami terrizm. Bugn Bat'da Komnizm iblisi tarihte kalm bir an gibi, in ise geinmesi zor ama yontulmu bir dost -hatta mttefikolarak grlyor. Geriye esasen slami terrizm kalyor -Bat'da ok korkulan ve ok tartlan bu iblis, esasen gereklii bulank grmeyi temsil eden, netlikten uzak bir kurgudan ibarettir. slami terrizm denen ey bugn dnyada, zellikle de 1989-91' de Komnizmlerin knden beri nasl bu denli merkezi bir imge haline geldi? Bildiimiz zere, slam lkelerinde otuz krk yldr ounlukla "slami fundamentalist", daha nadiren de "slami entegrist" diye etiketlenen nemli toplumsal ve dinsel hareketler ortaya kmaktadr. Bildiim kadaryla bu etiketler kiilerin kendilerini adlandrmak iin bavurduklar etiketler deil, Bat dnyasnda ve Bat medyasnda kullanlan etiketlerdir. slam lkelerinde bu hareketlere "slamc" deniyor olmas daha muhtemel. Batllarn bu adlandrmalar nereden geliyor ve neye tekabl ediyor? Dikkatinizi ekerim, bu iki terim de slam dnyasnda deil Hristiyan dnyasnda ortaya kmtr. "Fundamentalizm", ABD'de Protestanln yirminci yzyl balarndaki tarihinden, bilhassa Vaftiz kiliseleri iindeki baz gruplarn "temellere" (fundamentals) dnme arsnda bulunmu olmasndan kaynaklanan bir terimdir. Bu terimle, eitli modernist, hatta laik fikirlerin Hristiyan ilahiyatn ve pratiini igal edip yolundan kardna inandklarn kastediyorlard. Eski bir dnemin inan ve pratiklerine geri dnme arsnda bulunuyorlard. Bir terim olarak "entegrizm" ise Bat Avrupa'daki, zellikle de Fransa'daki Katolik tarihinden kaynaklanr ve modernist ya da milliyeti gr ve pratiklerle sulandrlmam benzer bir "b-

98

AMERKAN GCNN GERLEY

SLAM: BATI VE DNYA

99

tnlkl" (integral) iman arsna karlk gelir. Analoji yoluyla, "slami Fundamentalizm" veya "entegrizm" de slam dnyasnda, modernist gr ve pratiklerin mminleri yoldan karm olduunu dnen ve daha eski, daha saf, daha doru gr ve pratiklere dnme arsnda bulunan gruplara yaptrlan etiket haline geldi. Fundamentalist denenlerin balca hedefi her zaman, ayn dinsel etiketi tasa da, ya pratikte btnyle laik olan ya da "fundamentalistlere" baklacak olursa dinin sulandrlm ve arptlm bir versiyonunu uygulayanlar olmutur. Dinsel dnce tarihileri, "fundamentalist" gruplarn inan ve pratiklerin szde daha eski, daha saf, daha doru versiyonlarnn ne olduunu hibir zaman tam olarak tarif etmediklerine srekli dikkat ekerler. Bu tarihiler, fundamentalist denen gruplarn yeniden icat ettii gelenein, gemiin gerek inanlar ve uygulamalarndan saysz farkl yn olduunu, hatta bu farkllklarn zaman zaman epeyce dikkate deer olabildiini gstermekte de hi zorluk ekmezler. Ama bu hareketler tabii ki, wie es eigentlich gewesen ist (gerekte olduu gibi) dinsel hakikat peine dm Ranked tarihi gruplar deildir. Herkesin belli eylere inanp belli pratikleri uygulamas gerektii yolunda bir iddia ortaya koyan, bugnn hareketleridir. Ve tarihsel iddialarnn geree ne denli uyduunu snamak iin kl krk yaran incelemeler yapmakla hi mi hi ilgilenmezler. Bu tarihilerin yazp izdikleri, bugnde yaayan bakalarnn, bu gruplara mensup olmayan ve "fundamentalistler"in ne yaptklarn ve sylediklerini ve bunlar neden yapp sylediklerini anlamak isteyenlerin de pek iine yaramaz. Kullanlan terminolojinin Hristiyanlk tarihinden geliyor olmas neler olup bittii konusunda bir ilk ipucu veriyor bize. Bu her neyse, sadece slam'a zg bir ey deildir. Yirminci yzylda sadece Hristiyan ve Mslman "fundamentalistler"le deil, onlarn Yahudi, Hindu, Budist versiyonlaryla da karlamzdr ve hepsi de baz ortak zelliklere sahip gibi grnmektedir: Grup iindeki "modernist", laik eilimlerin reddi, dinsel pratiin priten bir versiyonu zerindeki srar, dinsel gelenein ve onun ebedi, deimez geerliliinin btnlnn vlmesi. Ama Hristiyan versiyonlarnn bile paylat ikinci bir ortak zellikleri daha vardr: Modern dnya sisteminin hkim iktidar yaplarna muhalefet. te bu bileim -dini grup iinde

"temellere" dnme yolundaki reformist bir talep ile sadece dinsel meselelerin tesine geen sistem kart bir retoriin bileimi- hem bu hareketlerin tanmlayc zellii hem de bunlarn modern dnya sisteminin evrimleen tarihi iindeki neminin analiz edilmesinin anahtardr. Bir sreliine dinsel meselelerden uzaklap dnya sisteminin politik iktisadna bakalm. Ne gryoruz? Kapitalist dnya sistemi unsuru -yani, egemen olduklar iddia edilen devletlerin oluturduu bir devletleraras sistemin neredeyse btnyle zerk bir dnya piyasasyla birlemesi yoluyla btnletirilmi eksensel bir iblmn, ekonomik dnmler ile kr araynn dayanaklar olarak bilimsel bir ethosu merulatrm olan bir jeokltr ve halkn honutsuzluunu kapitalist kalknmann beraberinde getirdii, dzenli bir biimde artan sosyoekonomik kutuplamayla denetleme tarz olarak liberal reformizmi- bir araya getirmi olan tarihsel bir sistemdir. Bu sistem Bat Avrupa'da domu ve yzyllar iinde genileyerek btn yerkreyi kapsar hale gelmitir. On dokuzuncu yzylda bu sistem iindeki ezilen gruplarn karlarna dayanan bir dizi sistem kart hareket ortaya kt. Bu hareketler, sistemi baka bir eye, daha demokratik ve daha eitliki bir eye dntrme hedefini koydular nlerine. Brndkleri iki temel biim, toplumsal ve milli hareketler oldu. 1945-sonras dneme gelindiinde, bu hareketler dnyann her yannda iyi rgtlenmi durumdayd ve fiilen bir l ayrm varm gibiydi. Sistem kart ad verilen hareketler Birinci Dnya Sava'na gelindiinde balca iki kampa blnmlerdi: Uluslararas planda srasyla kinci ve nc Enternasyonallerde rgtlenen sosyal demokratlar ve Komnistler. Toplumsal hareketin bu iki deikesi de ii snfnn karlarn temsil etme iddiasndayd. Her iki hareket de, "imparatorluklar" iinde milli kimlikleri henz tannmam olan ve milli devletler oluturmaya alan "halklar" adna konuan milliyeti hareketlerden ayryd. Bu tr hareket de 1850 ile 1945 aras dnemde ortaya kmt ve balangta siyasi olarak epey zayft. Gelgelelim, her hareket de tarihin kendilerinden yana olduuna ve davalarnn eninde sonunda btnyle gerekletirileceine inanyorlard. Her hareket de, kendi ilerinde birok tartma yaptktan sonra, iki aamal bir ta-

100

AMERKAN GCNN GERLEY

SLAM: BATI VE DNYA

101

rihsel strateji zerinde karar klmlard: nce bir devlet yapsnn kontroln ele geir, sonra dnyay dntr. 1945'ten sonraki yirmi be ylda, her hareketin de stratejilerinin birinci aamasn gerekletirmi olduklar sylenebilir; yirminci yzyl balarnda olsa gzlemcileri ok byk aknla uratacak olan bu baar sz konusu hareketlerin tarihin kesinlikle kendilerinden yana olduu iddialarn geerli klyormu gibiydi. Corafi olarak, dnya esasen hareket tarafndan blnd. Komnist hareketler Orta Avrupa'dan kuzey Pasifik'e uzanan ve dnya topraklarnn yaklak te birine karlk gelen bir blgede iktidara geldiler. Sosyal demokrat hareketler Bat dnyasnda -Bat Avrupa, Kuzey Amerika (eer New Deal Demokratlar'n sosyal demokrat sayarsak) ve Avustralasya'da- iktidara (en azndan mnavebeli olarak) geldiler. Artk ounlukla ulusal kurtulu hareketleri denen milliyeti hareketler de Asya ve Afrika'da iktidara geldiler; Latin Amerika'da ise bunlara bir lde benzeyen poplist hareketler geldi iktidara. Sistem kart hareketlerin bu kayda deer atlm hakknda dikkat ekilmesi gereken iki ey var. Bu atlm tam da dnya sistemindeki Amerikan iktidarnn zirveye kt bir zamanda, dolaysyla sistem yanls kuvvetlerin en egdml, en btnlkl, muhtemelen en gl hallerinde olduklar bir zamanda meydana gelmitir. kincisi, bu hareketlerin hemen hepsi stratejilerinin birinci aamasn gerekletirmilerdi -devlet iktidarn ele geirmilerdi- ve iktidar ele geirmi olduklar iin de, ilan ettikleri stratejinin ikinci aamas olarak vaat ettikleri deiiklikleri, yani dnyay dntrmeyi ne derece gerekletirebildiklerine gre yarglanabilirlerdi. 1968 dnya devrimi bu ikili gereklie dnyann verdii tepkiydi: Yani, bir yanda ABD'nin dnya apndaki hegemonyasna ve onun dnya dzeninin kurulmu olmasna, te yanda da sistem kart hareketlerin birinci aamay dnya apnda gerekletirmelerine, Eski Sol bal altnda gruplaan eitli hareketlerin iktidara gelmi olmasna. Devrimciler birinci aktr olan ABD'yi baskcl yznden mahkm ederken, ikinci aktr olan Eski Sol hareketleri de hegemonya projesine muhalif hareketler olarak yetersizlikleri, hatta dpedz bu projeyle fiilen su ortakl yapmalar yznden mahkm ediyorlard. Birinci sulama radikal bir dnya hareketi iin beklenebilecek bir ey olduu halde, geleneksel sistem kart hareketleri hedef alan

ikinci yksek sesli sulama daha temelli sonular douracakt. kinci sulama bir aldatlmlk lyd. Aldatlml anlamak iin, beklentileri ve belki de yanlsamalar deerlendirmemiz gerekir. 1968'den grld haliyle dnya, halkn tahayylnde en azndan Fransz Devrimi'ne kadar uzanan bir sistem kart mcadeleler tarihi zerinden gemie bakyordu. Mcadeleler yerel dzeyde daha sonraki tarihlerde, hatta yirminci yzyl balan gibi ge bir tarihte balam bile olsa durum byleydi. Her halkrda, uzun bir tarihsel hafza sz konusuydu. Bu tarihsel hafzadaki balca unsurlar nelerdi? ncelikle, fiili hareketlerin zayf birer g olarak doup hem yerel olarak hem de baka yerlerden gelen dayanma sayesinde halk desteini seferber ederek ar ar g kazandklar zorlu bir mcadele sz konusuydu. stelik, sadece mcadelenin deil basknn, ounlukla blgedeki etkili yerel glerin iddetli basklarnn, bata ABD ynetimi olmak zere dnya apndaki etkili kuvvetlerin aktif bir biimde cesaret verip destekledikleri basklarn da ans vard. kinci an, baskc glerin bavurduu ilkine zt taktiin, yani kendi saflarna katma taktiinin ansyd; bu taktik sz konusu hareketleri, onun meyvelerini toplayanlar ile zorunlu olarak toplayamayanlar arasnda tarihsel olarak blmtr. kinci gruptakiler -eer bunalmamlarsa- fkeleniyor ve kendilerine gittike daha radikal szcler aryorlard. Ama bu saflara katma sreci, herkesin deil bazlarnn nasiplendii imtiyazlar datma sreci, hep devam eden, tekrara dayal bir sre olduu iindir ki ayn zamanda kafa kartrc bir sreti, nk her kuakta yeni batan ders alnmas gerekiyordu ve bu da ezilenlerin eitli kesimlerinin birbirleriyle ortak bir dava oluturup temel bir deiiklik yaratma yeteneini zayflatyordu. Bu iki any, basknn ve saflarna katmann ansn ntrletiren nc bir an daha vard. Baarnn ansyd bu - hareketlerin kendilerinin, seferber edebildikleri kiilerin says bakmndan ve siyaset alanndaki aktrler olarak halkn gzndeki itibarlar bakmndan artan gleriyle llen baar; bir de saflarna katma srelerinin paras olan imtiyazlarn birikmesiyle llen baar. Bu nc an siyasi ve tarihsel umudun -"tarihin kendilerinden yana" olduu, u anda yaayanlarn ocuklar ve torunlarnn daha iyi bir hayat yaayacaklar yolundaki sarslmaz beklentinin- kaynay-

102

AMERKAN GCNN GERLEY

SLAM: BATI VE DNYA

103

d. Bu nc an yakn dnem tarihinin nicel denebilecek bir yorumuna dayalyd -rgtlerdeki ye saysnn artmas, hayat tarzndaki iyilemeler (yani dnyaln, bankadaki parann artmas, hayat tarzna daha fazla vr zvrn girmesi). Gelecee balanan byk umutlar, ileride daha fazla eitlik ve daha fazla demokrasi olacana dair bu kesinlik hissi (hele bir de bu his ezilenlerin bunu baarmak iin ok mcadele ediyor olmalarna ve bunun baarlmasndan verdikleri mcadelenin sorumlu olmasna dayandnda), paradoksal bir biimde, olas en depolitize edici dnya gryd. Bugnn kymetsiz sonularn, gelecekten beklenen nemli sonularn nda skartaya karma imkn veriyordu. Aslnda bu vizyon, ironik olarak ama etkili bir biimde bizatihi sistem kart hareketler tarafndan savunulduu haliyle liberal reformizmin temel mesajyd. Ve bu hareketler ne kadar radikal olma iddiasndaysa, seferber ettii insanlar kendi sabrsz ve canl gsterilerinin yol aaca sonular konusunda sabrl olmaya o kadar ikna edebiliyordu. Bylece Eski Sol'un eitli sistem kart hareketleri, sk sk siyasi dzeni bozma arsnda bulunmalarna ramen, paradoksal olarak, uzun vadede dnya sisteminin siyasi istikrarnn en nemli garantr ilevini gryorlard. Faaliyet grntsnn altnda rtk pasiflie yaplan, hem blgesel dzeyde hem de dnya apnda llen baarlarn nicelikselletirilmesiyle hakl karlan bu arda tek bir olumsuz yan vard. Son tahlilde, aritmetik hesab yaplp gerekletirilmi olan deiikliklerin ne kadar nemli olduu ve bu deiimlerin gerek hznn ne olduu deerlendirilebilirdi. Bu nihai genel hesap an ite tam da sistem kart hareketlerin grlr azami baarya ulatklar anda gereklemitir. 1968 dnya devrimi yzyllk stratejinin etkililiine dair bu deerlendirmenin sonucuydu. Ve varlan yarg olumsuzdu. Basan yanlsamasn hayal krkl takip etti. Eski Sol'un btn farazi reformlarna ve baarlarna ramen, sz konusu baarnn gerek olmad, deiiklerden kk bir grubun (Sovyet sisteminde Nomenklatura denenlerin) nemaland, ayrcalkllar ile alttakiler arasndaki gerek mesafenin her zamankinden daha da kutuplam olduu ilan edildi. Dnyayla ilgili bu genel deerlendirmeden slam dnyasna dnmenin zaman geldi. phesiz, burada anlatlan sreler, dnyann ekirdek blgeleri dnda kalan dier tm blgeleri iin olduu gibi

slam dnyas iin de geerliydi - ne daha az, ne daha fazla. Ama tabii ki her blgenin tarihsel bir zgll vard ve verilen tepkiler yerel bir kla brnyordu. slam dnyasnn, zellikle de bu dnyann tarihsel Arap ekirdeinin tarihsel zgll hakknda ne syleyebiliriz? Szgelimi 1900 ylndan itibaren eitli Arap lkelerinde pe pee ortaya kan btn hareketlere bakldnda, nahda, yani bir Arap ayaklanmas, bir milliyeti uyan arlarnn tmnn modernist bir retorik benimseme eilimi gsterdikleri grlr. Bu hareketler, ksmen dardan kontrol edilmenin (emperyalizm) ksmen de i "gelenekiliin" sonucu olarak yaadklar ezilmeyi analiz ediyorlard. Dolaysyla ayn anda hem dardan kontrol edilmeyi reddetme hem de isel bir kltrel deiim gerekletirme arsnda bulunuyorlard. Bu ikisi birlikte gidiyor ve birbirlerini pekitiriyordu, hatta birbirlerini mmkn kldklar bile sylenebilir. Bu hislerin ivmelendirdii hareketler toplumsal altyaplar ve toplumsal gelecek anlaylar bakmndan birbirlerinden ok farklydlar elbette. yi toplumun ne olduuna dair bazlarnn daha muhafazakr, bazlarnnsa daha radikal grleri vard. Gelgelelim genelde, btn bu hareketler iin, bir din olarak slam sadece kk bir rol, hatta birou iin biraz olumsuz bir rol oynuyordu. Mslman olduklarnda srar edebiliyorlard elbette, ama bu bir tr kltrel yaknlk olarak, belki de kendileri kadar aydnlanm olmayan muhtemel takipilerinin azna bir parmak bal almak iin gerekli bir iddia gibi grlyordu. Tahayyllerindeki gelecek modern bir gelecekti ve bununla laik bir gelecei kastediyorlard. eitli Arap hareketleri Trkiye'deki Kemalizm'in ncllerinin ounu paylayordu. Smrge dnemi Hindistan'ndaki Mslman Birlii de pek farkl deildi. Bu hareketler, zellikle de daha radikal olanlar, 1945-sonras dnemde byk lde baarl oldular: eitli biimlere brnerek iktidara geldiler: Msr'da Nasrclk, Suriye ve Irak'ta Baas, Tunus'ta Yeni-Dstur, Cezayir'de Front de Liberation National (FLN). Bu rejimlerin hepsi, Bandung Konferans'ndan ilham alan, Balantszlar Hareketi denen hareketlere dahil olan ve gnmzde nc Dnya diye anlan corafyann baka blmlerinde bulunan kout hareketlere katlma eilimi gsterdiler. Hatta bildiimiz gibi Cemal Abdl

104

AMERKAN GCNN GERLEY

SLAM: BATI VE DNYA

105

Nasr bu dnya ann yaratlmasnda ahsen nemli bir rol oynad; Cezayir'deki FLN rgt de bu an iinde, Vietnamllarn hareketininkine benzer ilham verici bir model oluturdu. te yandan, 1945 sonras dnemde Arap dnyas ve dolaysyla bir btn olarak slam dnyas baz ciddi glkler yaad. Bunlarn en by srail devletinin kurulmasyd. Burada bu hikyenin btn tarihini ve ondan karlabilecek hisseleri tartmak istemiyorum. Sadece birka olgunun altn izmek istiyorum. Siyonist hareket, Arap milliyeti hareketleriyle hemen hemen ayn zamanda, yirminci yzyl balarnda ortaya kt. Onlarla byk lde ayn retorii paylayordu - bamsz bir devlet yaratma ihtiyac, dnya sisteminin glleri tarafndan eziliyor olma hissi, Yahudi halknn psikolojisinin ieriden deimesi gerektii hissi, bir din olarak Musevilik ile kurulan ikircikli (ve ketum) iliki. Siyonist tahayylde, Araplar 1948'den nce gerek bir rol oynamyorlard. Dman Hristiyan dnyas ve tabii zellikle de 1918'den sonra Byk Britanya'yd. Ama bu tahayyl srail devletinin kurulmasyla birlikte kkten deiti. Arap devletlerinin srail'in yaratlmasna gsterdikleri askeri direni, Siyonistler iin balca hasmn Arap dnyas olduu anlamna geliyordu ki bu da byk lde slami bir dnyayd. Bu tavr, byk bir Arap nfusunu srail ynetimi altna sokan 1967 savalarnda srail'in zafer kazanmasyla daha da pekiti. Ayn sralarda modern bir Filistin milliyetisi hareket, Filistin Kurtulu rgt (FK) nem kazand. FK, bahsettiim dier modernist, milliyeti hareketlerle ayn tipte ve onlarla ayn retorii paylaan bir hareketti. Ve bir din olarak slam'la arasnda ayn ketum, ikircikli iliki vard; bu ikirciklilik Filistin'de esasen FK'y destekleyen nemli bir Hristiyan Arap nfusu olduu iin daha da artyordu. srail-Arap ve srail-Filistin ilikilerinin tarihini 1948'den gnmze kadar gzden geirmesek bile, sraillilerin askeri ve siyasi adan byk lde galip km olduklar sylenebilir. Ama Filistinlilerin seferber oluunun da srail'i, btnyle isteksiz olmalarna ramen, ok uzun sren, bir sonuca ulamayan ve hayal krkl yaratan, en sonunda da btnyle keri, bar mzakereleri denen srece girmeye zorlayacak kadar baarl olduunu syleyebiliriz. srail'in varl, daha uzaktaki Bat dnyasna bir de blgede slenmi bir dman, bir btn olarak Bat'ya gre taviz vermeye daha

az hazr olan bir dman eklemesi bakmndan Arap milliyetilii iin bir sorun yaratt. Yirminci yzylda Avrupa d dnyada buna paralel tek oluum, Gney Afrika'da bir apartheid devletinin varlyd ki bu durum anayasadaki deiiklikle ve Afrika Ulusal Kongresi'nin iktidara gelmesiyle birlikte artk zmlenmi durumdadr. Arap dnyasnn, ayrca, neredeyse srail sorunu kadar byk ve onunla i ie gemi ikinci bir zel sorunu daha vard. Dnyann petrol rezervinin byk ksmnn merkeziydi. Bu mesele on dokuzuncu yzylda bilinmiyordu. Ancak Birinci Dnya Sava'ndan sonra dikkate alnmaya balad, ama o tarihten beri, zellikle de 1945'ten beri merkezi nemde bir jeopolitik gereklik haline geldi. ABD bu nedenle blge siyaseti karsnda hi kaytsz kalmad. Rusya veya Bat Avrupa da yle. Srekli bir petrol akn korumak ve petrol rantna makul bir snr getirmek byk devletlerin en nemli kayglarndan biri oldu. Bu onlara hem srail'i desteklemek hem de Arap lkelerinde nispeten daha muhafazakr rejimler kurmay tevik ederek bu rejimlere istikrar kazandrmaya abalamak iin ek bir sebep sunmu oldu. Arap dnyasndaki slamc hareketlere bakldnda, bunlarn aslnda milliyeti hareketlerinki kadar uzun ve baz lkelerde onlarla kantnlabilecek bir tarihi olduu grlr. Arap llerindeki Vahabi hareketi ve Cyreniaca'daki (Libya) Senussi hareketinin laik milliyeti hareketlerle baz ortak zellikleri vard. Onlar da d basklardan kayglanyorlard ve yine de daha saf, daha priten davranlar vurgulayan bir i yenilenme arsnda bulunuyorlard. Onlar da modern bir devlet yaps yaratma ynnde hareket ediyorlard. Ama tabii ki, laik hareketlerin tersine, dinsel bir retorie bavuruyorlard. Onlar da iktidara geldiler. 1969'da Senussi rejiminin yerine daha laik bir rejim geti. Suudi rejimi u ana kadar bu kadere baaryla direnmitir. slamc ad verilen hareketlere baktmzda ne gryoruz? ki ey syleyen gruplar gryoruz. lk olarak, eitli lkelerde iktidara gelmi olan btn bu hareketlerin, teknik olarak bamsz devletler olsalar bile, d glerin kendi i meselelerinde oynad rol ortadan kaldrmay baaramadklarn sylyorlar. ABD'nin blgedeki rolnn srdne ve tam da ortaadaki Hal devletlerini andrr bir biimde ilerine yerletirilen, esasen Bat'nn bir ileri karakolu gzyle baktklar srail'in gl mevcudiyetine dikkat ekiyorlar. kinci olarak da, bu durumun tam da ona kar olduklarn iddia eden re-

106

AMERKAN GCNN GERLEY

ISLAM: BATI VE DNYA

107

jimler tarafndan desteklendiini, hatta mmkn klndn sylyorlar - dikkatinizi ekerim, sadece laik rejimler tarafndan deil, muhtemelen Suudi Arabistan gibi dine dayal rejimler tarafndan da. Dolaysyla slamclar, d basky alt etmek ve ieride bir yenilenme hissini beslemek isteniyorsa, bu modernist Arap rejimlerinden kurtulmak gerekir, diyor ve bu kategoriye Vahabileri de ekliyorlar. Elbette ki bu sylenenler Ayetullah Humeyni'nin ran'daki ah rejimi hakknda syledikleriyle ve Taliban'n Afganistan'daki szde-Komnist rejim ve onun eitli halefleri hakknda syledikleriyle ayn. u ana kadar, Sudan hari, Arap dnyasnda hibir slami rejim iktidara gelmi deil. Ayrca, slamc gruplarn siyasi olarak seferber olma tarzlarna bakldnda, sadece kar ktklar modernist rejimlerinkine alternatif bir retorik ve modern dnya sisteminin ileyi tarzna dair alternatif bir analiz ortaya koymakla kalmayp bu modernist rejimlerin modern devletlerin birincil grevini, yani yurttalarn asgari srekli refahn ve gvenliini salama grevini de baaramadklarn syledikleri de grlebilir. slamc rgtlerin muhta durumdakilere kapsaml sosyal hizmet saladklar ve sk sk devlet ilevlerindeki ciddi boluklar doldurduklar gayet iyi bilinmektedir. slamc hareketlerin dikkat ekilen bir baka zellii de, niversitelerin teknik ve bilimsel dallarnda okuyan ok sayda renciyi de kendi saflarna ektikleri ve daha sonra davalarn savunurken bu rencilerin becerilerinden yararlandklardr. imdi bu iki zellik de -sosyal hizmet ilevi ve slamcln gen mhendis ve bilimcilere cazip gelmesi- slamclarn miadn doldurmu bir tarm toplumuna dnmeyi zleyen romantikler olmadklarn gsterir. slamclar, daha ziyade alternatif bir modernlik biiminin, teknolojik ilerlemeye ak olan ama laiklii ve ona elik eden deerleri reddeden bir modernlik biiminin aktarclardr. Ama devlet yaplar karsndaki tavrlar elikilidir. ktidarda olmadklarnda, sadece siyasette deil, ideolojide de etkin bir devlet kart g olutururlar. Laik modernizmin merkezindeki anlay, ahlaki ve siyasi bir dayanak noktas olarak kucaklayc, tarafsz farzedilen devletin merkezilii anlayn reddederler. Otorite sahibi bir yorumcular grubu tarafndan ortaya konduu haliyle bir dizi manevi deerin ncelikli olduunda srar ederler. Bu ncelik, mesela bugn ran'da olduu gi-

bi slamclar fiilen siyasi iktidar ele geirdiklerinde eitli soranlar yaratr ve devlet ile din otoriteleri arasnda srekli bir gerilim yaratma potansiyeline sahiptir - ama bu tam da modern laik devletin zmeyi amalad sorundur. Siyasi bir g olarak slamclk, imdiye kadar devlet d retoriine ncelik vermeyi srdrmtr. O halde son yirmi, yirmi be yldr slam lkelerinde olup bitenleri nasl yorumlayabiliriz? Bence asli unsur, tarihsel sistem kart hareketlerin, yani yirminci yzylda halk mcadelesinin en nemli ifadeleri olan ulusal yenilenme ve kurtulu hareketlerinin performansndan, eitimli sekinlerin ve genelde halkn duyduu hayal krkldr. Bu hareketler, btn farkl tipleriyle, yetersiz bulunmutur. Nafile bir strateji izlemi olmakla sulanmlardr. Kk bir grubun rvet yiyerek mcadeleden kr elde etmesine izin vermi olmakla sulanmlardr. Birinci hedeflerini, yani blgelerindeki halklarn gerek siyasi zerklie olsun, dnyann egemen blgelerine kyasla gerek ekonomik kalknmaya olsun, ulamalarn salama hedeflerini baaramam olmakla sulanmlardr. Bu sulamalarn sz konusu hareketlerin faaliyetlerine ilikin dengeli bir yargy temsil edip etmediinin konuyla ilgisi yoktur; iin gerei bu hayal krklnn kitlesel boyutlarda olmasdr. Hayal krklnn yle bir sonucu oldu: Sistem kart hareketlerin temeldeki uzun vadeli reformist stratejileri, zellikle de u iki merkezi taktikleri anlamsz grnd: Gelenek ve grenekleri laikleme yoluyla dntrmek ve gl devlet yaplar yaratmak. Anlamsz olduu iddia edilen bu iki taktiin ikisini de kullanmayan alternatif bir vizyonun n alm oldu. slam dnyasnda, bu alternatif vizyon slamclkt. Dnyann baka yerlerinde ayn hayal krkl farkl vizyonlar kard ortaya; ama hepsinin ortak zellii, anlamsz olduu iddia edilen taktikleri reddetmeleriydi. Dnya sistemindeki iktidar sahiplerinin bak asndan, bu alternatif vizyonlar ulusal kurtulu hareketlerinin artk eskimi taktiklerinden hem daha iyi hem daha ktdr. Eski Sol'un her zaman iaret ettii anlamda daha iyidirler. Alternatif vizyonlar insanlar modern dnya sisteminin gerek yaplarna nfuz eden bir analizden uzaklatrr ve bylece dnya sistemi iindeki ayrcalkllarn bu yaplar gndelik olarak korumalarn kolaylatrrlar. Sulama udur: slamclk gibi alternatif vizyonlar savunanlar devlet iktidarna geldikle-

rinde, ya gerek bir d politikalar olmad, ya etkisiz bir d politikalar olduu ya da aslnda kolayca hasmlarnn saflarna geip sistemin erevesi iinde altklar grlr. Bu sulama, bir noktaya kadar dorudur. te yandan, alternatif bir vizyona sahip glerin ykselii, basit bir nedenle, dnya sistemi iindeki gller asndan fena halde kt bir eydir. Modern dnya sisteminin temel istikrar kazandrc zelliklerinden biri, halklarn, gndelik hayatlarna mdahale eden btn d glere kar etkili siyasi savunucular sfatyla devlet yaplarna duyduklar gvendir. Bu anlamda sz konusu devlet yaplar, zellikle laik sistem kart hareketlerin iktidara gelmelerinden sonra, siyasi seferberlii bariz biimde sona erdirirler. Liderlere gven duyulmasn ister, dolaysyla sabr vazederler. Oysa alternatif hareketler devlet yaplarna duyulan gveni kerttiklerinde, siyasi hareketsizlie neden olan kstlamalar da kaldrm olurlar. Bu alternatif hareketlerin ykseliinin art ve eksilerine ilikin olarak dnya sistemindeki gller asndan yaplan bu hesap, slam'n bugnlerde Bat'da neden iblisletirildiini byk lde aklar. slami gleri kendi saflarna katma seenei Bat tarafndan srekli denense de, Batl g sahipleri genelde halkn kendi devlet yaplarna olan gveninin kertilmesinin tehlikelerini vurgulamaktadrlar. slami dnya zelinde, oradaki slam lkelerine zg iki etken bunu daha da pekitirir: srail'in varl ve petrol kayna olarak oynadklar rol. Bu iki etken tek balarna pek bir ey aklamazlar, ama slamcla verilen taktik tepkinin seilmesinde takviye unsurlar olarak can alc nemdedirler. Petrol kaynaklarnn varl Arap dnyas iin hem bir nimet hem de bir lanet olmakla birlikte yine de onlarn kontrol dndaki bir gerekliktir - her ne kadar sonsuza dek srmeyecek bir gereklik olsa da. te yandan srail'in varl tarihsel adan zorunlu olmayan bir gerekliktir, bu yzden deimeye daha aktr ve dolaysyla iddetli mcadelelerin oda olmutur. Nitekim, Bat dnyasnn srail devletine verdii ok gl destein kaynana ksaca bakmamz gerekir. Bu destek hibir zaman kanlmaz olmamtr. Ve 1945 itibariyle, hatta 1948 itibariyle bile ok belirsiz olduunu hatrlataym. Ben aslnda bu destein 1967'ye kadar ne ABD'de ne de Bat Avrupa'da bir politika ncelii halinde sabitlendiine de inanmyorum.

108

AMERKAN GCNN GERLEY

SLAM: BATI VE DNYA

109

Bu politikann unsuru vardr. Birincisi, Hristiyan dnyasnn, neredeyse Hristiyanln balangcndan beri yaygn olarak grlen tarihsel anti-semitizminin, Nazizm ve Yahudi Soykrm'nda ahlaken iren bir zirveye ulam olmas ve bunun ok iddetli bir sululuk tepkisine neden olmasdr. Bu Hristiyanca sululuk hissinin mevcut durum iinde oynad rol azmsamak hata olacaktr. Bu his Bat'daki bir dizi nemli toplumsal grubun -laik entelekteller, Katolik kilisesi ve fundamentalist Protestan mezheplerinin- retoriinde dramatik deiikliklere yol amtr; hatta Protestan mezheplerinden bazlar imdilerde srail devletinin varlnn sa'nn tekrar dnyaya dnmesinin nkoulu olduundan dem vuran bir dil tutturmulardr. 1967 savalarnda srail zafer kazanm olmasayd sululuk kompleksi dier jeopolitik kayglara baskn kmayabilirdi. Bu zafer iki ey yapt. Bir yandan, dnya Yahudilii'nin srail'e daha nce hi vermedii lde destek vermesine yol at. Araplar karsnda kazanlan bu zafer, bir ve ayn anda, hem Soykrm'n telafisi saylma, hem de Arap dnyasnn soykrmn ikinci bir versiyonunu balatma tehdidi oluturduuna inanlmasn salama gibi psikolojik bir sonu yaratt. Yine, byle bir grn ne derecede hakl olduunu tartmayacam, sadece ortaya km olduunda srar edeceim. kinci sonu, phesiz, Bat dnyasnn ilk kez, srail'in huzursuz Arap lkeleri zerinde askeri bir kontrol kurma ilevi grebileceine ikna olmasyd ve srail Bat'nn jeopolitik stratejisine entegre edildi. Bu kararn bedeli, 1989 Aralk aynda ntifada'nn balamasyla iyice arlat; Bat'nn bar sreci denen eye duyduu ilginin ve Batl devletlerin srail hkmeti karsnda gittike daha fazla sknt yaamasnn nedeni de budur. Ama srail'e verilen temel destek hl ortadan kalkm deil. Her halkrda, Hristiyanlarn anti-semitizmden kaynaklanan sululuk hissi, dnyann drt bir yanndaki Yahudilerin srail'e verdikleri destek ve Bat'nn srail'e dnyann en nemli petrol blgesinin siyasi istikrara kavumasnda ie yarayacak bir unsur olarak bakmasnn bileimi, slami terrizm ad verilen eyin 1990'lann byk iblisi olarak medyatikletirilmesine yol at. Sovyet Komnizmi ve San Tehlike iblisleri de buharlam gibi grnd iin bu medyatikletirme daha da artt. slam, Budizm'in ya da Hinduizm'in tersine, kltrel olarak Hristiyanln kuzeni olduundan slamcl iblis-

110

AMERKAN GCNN GERLEY

SLAM: BATI VE DNYA

111

letirmek daha kolayd. Bu aile ii kan davas tns, iblisletirmenin akldln ve kalcln daha da artrr. slam'n iblis seilmesine yardmc olan bir baka unsur da, slam dnyasnn ekirdeinin nemli bir ksmnn hibir zaman gerekten smrgeletirilmemi olmasdr. Bu nemlidir. Bat eski smrgeleriyle urarken kendine epey gvenir. Ne de olsa, bu blgeleri bir zamanlar fethedip ynetmilerdir, onlarn zayflklarn bildiklerini dnrler. Smrgeletirilmemi ya da sadece yar smrgeletirilmi blgeler ise bir gizem ve dolaysyla tehlike halesini korurlar. Tezlerimi zetleyeyim. Bir yanda, slam dnyasnda olup bitenler, zellikle de toplumsal ve siyasi bir g olarak slamcln ykselii, dnya sisteminin btn evre blgelerinde olup bitenlerin bir trnden ibarettir. Bu olaylarn temel yorumu, sistem kart hareketlerin tarihsel ykselii, grnteki baarlar ve gerekteki siyasi baarszlklar, bunun sonucunda ortaya kan hayal krkl ve alternatif stratejiler aray etrafnda dnmek zorundadr. Btn bunlar, tarihsel bir toplumsal sistem olarak modern dnya sisteminin geliiminin birer parasdr. te yandan, Bat ile slam'n ilikisinde, Bat'da slam'n olaanst derecede iblisletirilmesine yol aan baz zel unsurlar vardr. Bu unsurlarn oluturduu bileime dikkat ekmeye altm: Hristiyanlk ile slam arasndaki asrlk iliki, Hristiyanlk ile Musevilik arasndaki asrlk iliki ve bu dinin kapsaml aile balar denebilecek balarla birbirlerine bal olmalar. Bunlara, deitirilmesi imknsz ama teorik olarak rastlantsal bir jeoekonomik gereklii, petrol merkezi olmay ekledim. Son olarak da, dnyann smrgeletirilmemi blgelerinden gelebilecek alternatif iblislerin ortadan kalkm olmasn ekledim. Bu da beni son temama getiriyor. Bat iblissiz yapabilir mi? u anda pheliyim. Bat devasa bir krizle kar karyadr- sadece ekonomik deil, temelde siyasi ve toplumsal bir kriz. Kapitalist dnya ekonomisi tarihsel bir toplumsal sistem olarak krizdedir. Burada sz konusu krizi ayrntl olarak anlatmam mmkn deil, bunu birok kez baka yerlerde1 yaptm. Bu meseleleri unu vurgulamak iin gndeme getiriyorum: Btn bunlarn sonucunda, Bat'da ok fazla kafa karkl ve kendinden phe ortaya kmtr ki bu her zaman iblislere ihtiya duyulmasn gerektiren bir durumdur. Balca btn

aktrlerin zikzaklar izen taktiklerinden anlalaca zere, ayn kafa karkl ve kendinden phe slam dnyasna da yaylmtr. Laik gler dank durumdadr. slami gler de gerek siyasi programlarnn ne olduu veya ne olmas gerektii konusunda net deillerdir ve kendi aralarnda uzlamaya da varamamlardr. Bir kez daha, bunu da bir btn olarak dnya sistemi balam iine yerletirmemiz ve dikkatimizi slam dnyasyla snrlamamamz gerekir. Krizdeki sistemler kaotik bir dneme girerler, en sonunda bu dnemden de yeni bir dzen kar. Yrngeleri atallanr ve hangi daln galebe alacan ngrmek iin tabiat gerei imknszdr. Pratikte bu iki anlama gelir. Sistem denge durumundan uzak olduu iin, u ya da bu dorultudaki kk kuvvetler bile tayin edici olabilir. kincisi, bu nedenle toplumsal mcadele son derece iddetlidir. Dolaysyla karmzdaki soru, gelecekteki toplumsal sistemi biimlendirmek iin verilen mcadeledeki taraflarn nasl saflar oluturacaklardr. Mcadeleler bu kadar iddetli olmad zamanlarda hatlar keskin grnyordu. Bu yzden modern dnya sistemi iinde sistem kart hareketler olduundan bahsedebiliyoruz. Bu hareketler dertlerinin ne olduunu ve ba dmanlarnn kim olduunu bildiklerini dnyorlard. Mevcut sistemi savunan gler de yle. Son yirmi be yln hepimize rettii ey -ben bunu 1968 dnya devriminin verdii ders olarak gryorum- mcadele anlaymzn temelden sakat olduu, hangi tarafta olunursa olunsun hasmlarn gerek hasmlar, mttefiklerin de gerek mttefikler olmadyd. Bu anlamda slamclar, mevcut tarihsel sistemi hangi meselelerin bldne ve olas bir yeniden ina edilmi dnya sisteminin alternatif tarihsel imknlarnn neler olduuna dair anlaymz yeniden ayarlamamz gerektiini sylemekte kesinlikle hakllar. Eletirileri yerinde, peki zmleri? Sylediim gibi, ben onlarn gerekten nasl bir zm amaladklarndan emin olduklarna inanmyorum. Onlarn ncllerinin bazlarn ya da ounu paylamayan ve daha laik bir gelenein miraslar olanlarmz, onlarn
1. Bkz. zellikle Utopistics, or Historical Choices for the Twentieth Century, New York: New Press, 1998 (Trkesi: topistikya da 21. Yzyln Tarihsel Seimleri, stanbul: Avesta, 2001).

112

AMERKAN GCNN GERLEY

6. Blm tekiler: Biz

nerdikleri eylerin ounun daha iyi bir gelecee giden ilk admlar olduunu kabul etmekte zorlanyoruz. Ben, mevcut dnya sistemimizin temel snrlar ve tarihsel alternatiflerimizin parametreleri konusunda sahici bir diyaloga, daha dorusu multiloa ihtiya olduunu dnyorum. ahsen, temel atmann, baz insanlarn ayrcalkl olaca, geri kalan ounun ise olmayaca hiyerarik bir dnya dzeni kurmaya ya da bu dzeni yeniden kurmaya alanlar ile azami lde demokratik ve eitliki bir dzen ina etmeye alanlar arasnda gerekleecei kansndaym. Bu hedefin kendisini temellendirecek farkl trden deer sistemlerine ihtiya duyduunu ve tarihsel dnya dinlerinin bu deer sistemlerinde nelerin can alc nem tad konusunda bize retecek ok eyleri olduunu dnyorum. Gerek sorun u ki dnyann her yerindeki laik ve fundamentalist kamplarda, nmzdeki elli yln en nemli siyasi-toplumsal mcadelesi olacan ngrdm mcadelenin her iki tarafnda da yer alabilecek insanlar olmasdr. Ben ahsen meseleyi laiklie kar fundamentalizm meselesi olarak ortaya koymann, bizi gr netliinden byk lde uzaklatrdn dnyorum. Ve u anda en ok ihtiyacmz olan ey de iblisler deil, netliktir.

Kimiz? tekiler Kim?*

Burada hem biyolojik hem de kltrel bir karakter tayan eitli zselletirici ve indirgemeci dnme tarzlarn adlandrmak iin kullandmz bir tr ksaltma olan "rkbilim"in gcnn farkna varmak, "rk'n toplumsal, ekonomik, kltrel ve tarihsel deneyimlerimizi dzenleme konusunda hl sahip olduu gle hesaplamann temel bir parasdr. Paul Gilroy, Against Race1

SOUK SAVA diye bir ey vard, hem de o kadar eskilerde deil. Herkes ondan ideolojik bir sava diye bahsediyordu. Bazlarna gre bu zgr dnya ile Komnizmin er imparatorluu arasndaki savat; bazlarna gre ise smrc kapitalist snf ile dnya iileri arasndaki savat. Ama herkes bunun temel siyasi deerler zerinde verilen bir lm kalm mcadelesi olduuna inand iddiasndayd. Bir gn Souk Sava sona erdi. Bu son aslnda biraz ani ve beklenmedik oldu. Marksist-Leninist olma iddiasndaki Avrupa rejimlerinin neredeyse tamam yok oldu. Komnist partilerin iktidarda olduu Asya lkeleri ve Kba ayn ideolojik giysiyi giymeyi srdrdler, tamam, ama genelde dnya artk "Souk Sava" olmadn kabul ediyormu gibi grnyordu ve buna byk lde rahatlama hissiyle baklyordu. Bu yeni durum kimileri tarafndan aaal bir ekilde "tarihin sonu" diye selamland, ama ou insan tarihin bitimsiz yoluna devam
* Bu yaz ilk olarak 20 Eyll 2002'de Hong Kong Bilim ve Teknoloji niversitesi'nin Kltr ncelemeleri Merkezi'nde Y. K. Pao Yksek Krss Konferans olarak sunulmutur. 1. Paul Gilroy, Against Race: Imagining Political Culture Beyond the Color Line, Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 2000, s. 72.

114

AMERKAN GCNN GERLEY

TEKLER: BZ KMZ? TEKLER KM?

115

etmekte olduunu dnyormu gibiydi. Balamak zere olan veya muhtemelen oktan balam olan ve Bayan Thatcher'n unutulmaz tabiriyle, alternatifi olmayan o harika yeni dnya'y tasvir etmek iin "kreselleme" diye yeni bir szck yaygn biimde kullanlmaya balad. Tarihin ayn annda, gl bir yeni akademik vurgunun, 1970' lerde balam olan ama 1990'larda dorua km gibi grnen bir vurgunun olgunlamasna tank olduk. Bu vurgu genelde "kltr" incelemeleri adyla bilinir. "Kltr" bir zamanlar selim bir kelimeydi. Yksek kltr vnlecek bir eydi. Kimse kltrsz diye tarif edilmek istemiyordu. Kltr kendini kstlama, grg, beeni demekti. Oysa bu yeni kltr incelemeleri alan daha saldrgan bir haleti ruhiyeyi iinde barndryordu. Tam bir akademik sonradan grmelikle, kesin ifadeler kullanarak, kendisinin bilgi yaplan iindeki derin bir ihmali giderdiini ilan ediyordu. Kltr incelemeleri ounlukla "okkltrclk" diye bir eyin peine dm olmakla birlikte anlyor, onunla ayn saflara yerletiriliyordu. okkltrclk de siyasi bir talepti, ezilmi, ihmal edilmi ya da bask grm olduklarn dnen gruplarn bir talebiydi. Bu arada, farkl bir kampta ve Yerleik Dzen dnyasnn iinde, kltr kavramn ok farkl biimde kullanan kiiler vard. Bunlar yirmi birinci yzyln bir "medeniyetler atmas" yzyl olacan ve bu meydan okumaya karlk vermek iin kendimizi siyasi olarak (ve st kapal bir biimde askeri olarak) donatmamz gerektiini sylyorlard. okkltrclk savunucularnn zgrletirici bir ihtimal, yani Batd kltrlerin kendilerini baarl bir biimde yeniden ortaya koymalar ihtimali olarak grdkleri eyi, medeniyetler atmas tezinin savunucular esas tehdit olarak gryorlard. Burada ne oluyor? Bir kere ben bu konuda ne sfatla konuuyorum? in'de bulunan bir Amerikal olarak m konuuyorum - halen dnya sistemindeki en gl devletin bir yurtta dnyadaki en eski medeniyete mensup dinleyicilere mi hitap ediyor? Yoksa Batd dnyadan dinleyicilere hitap eden bir pan-Avrupal -Beyaz olmayanlar arasnda bir Beyaz- konumunda mym? Ad bile modernlik kokan bir niversitede -bir bilim ve teknoloji niversitesinde- dinleyicilere hitap eden bir modern dnyal mym? Sadece akranlar -Hong Kong'da alan akranlar- arasnda bulunan akademik bir aratrmac mym? Yoksa asli yuvas beeri bilimler iinde olan bir kavramla,

kltr kavramyla baa kmaya alan bir sosyal bilimci miyim? Drst olaym, bu rollerden hangisinin beni tarif ettiinden ya da herhangi biri ediyorsa en iyi hangisinin tarif ettiinden emin deilim. Bu rollerden hangisini oynamak istediimden de emin deilim. Kendi biyografilerimizi zannettiimizden ok daha az kontrol edebiliriz ve analizlerimizde "nesnel" olmay, eer bu akademik almalarmzda biyografilerimizi bir yana brakmamz gerektii anlamna geliyorsa, son derece g bulabiliriz. Hibirimizi snflandrmak kolay deildir. Biyografiler karmak karmlardr ve kendimizi iinde bulduumuz farkl yerlerin arlklar bakalar tarafndan da kendimiz tarafndan da ille de kolayca saptanamayabilir. Bu arlklar zaman iinde hep ayn da kalmaz. Bugn olduum ey ille de dn olduumla zde deildir. Sizlere u anda iinde yaadmz dnyay anlamaya alan bir sosyal bilimci olarak, bu dnyann gidiatndan derin kayglar duyan ve onun iinde ve zerinde eylemenin ahlaki grevi olduunu dnen bir sosyal bilimci olarak yaklayorum. Modern dnyal, ama yine de modern dnyann ne olduu konusunda derin ekinceleri olan ve eski dnya sistemlerine gre bir ilerlemeyi temsil ettiinden artk hi mi hi emin olmayan biri olarak yaklayorum. Bir Amerikal ve pan-Avrupal olmaktan muhtemelen kaamam ki bunu yapmaya almam iin iyi bir neden de gremiyorum. Ve bu yamda bir akademisyen hayatnn erdemlerini olduu kadar gnahlarn da tadma hi phe yok. Zaman hakknda, evrenselcilik hakknda ve tikelcilik hakknda konuacam; sonra da bu tartmay dncelerimizde ve siyasetimizde "biz"in ve "tekiler"in kim olduu konusunda konumak iin kullanacam. Ama burada hemen bir dzeltme yapaym, nk zamandan, evrenselcilikten ve tikelcilikten sadece oul olarak bahsedeceim, bu kelimelerin baka trl herhangi bir anlam olduuna inanmyorum. Birden ok zamansallk, birden ok evrenselcilik ve birden ok tikelcilik vardr. Ve kltr konusunu tartrken yaadmz kafa karklnn nemli bir ksm analiz srasnda bu okluun bastrlmasnn sonucudur. Zamansallklarla balayalm. Szlerime Souk Sava'tan bahsederek baladm. Souk Sava'n tarihi genellikle 1945 ile 1989 arasna yerletirilir. Aslnda Andre Fontaine uzun bir sre nce, Souk Sa-

116

AMERKAN GCNN GERLEY

2

TEKLER: BZ KMZ? TEKLER KM?

117

va'n 1917'de baladnda srar ediyordu. Souk Sava' 1917'den balatmak analizi dikkate deer oranda deitirir. Ama u anda bu nemli deil. Souk Sava'n bitmi olduu varsaylyor. Ama ABD' deki, in veya Rusya'daki baz seslere kulak verildiinde, herkese bitmi gibi grnmedii anlalyor. Bu sesler Souk Sava'n ideolojik retoriini halihazrdaki dnya gerekliini tanmlamak iin kullanmay srdryormu gibi grnyorlar. Belki de onlar fazla ciddiye almamamz gerek. Realpolitik savunuculan her zaman, ideolojinin sadece devletlerin raison d'tat'sn (varlk nedenini) maskelemeye yarayan bir retorik olduunu ve ynetici tabakalarn resmen benimsedikleri ideolojiyi asla fazla kaale almadklarn ileri srmlerdir. Charles de Gaulle'n Sovyetler Birlii'nin ncelikle Rus imparatorluu, ABD'nin de Amerikan imparatorluu olduundan pek phesi yoktu ve analiz ve hesaplarn buna gre yapyordu. Yanlyor muydu? Richard Nixon Mao Zedung'la bulumak iin in'e gittiinde, her ikisi de ideolojiyi raison d'tat'ya. m tbi klyorlard, yoksa her ikisi de daha uzun vadeli ideolojik hedefleri mi takip ediyorlard? Tarihiler daha yzyllarca bu konuda tartmay srdreceklerdir phesiz. Bugn ABD ve in dnya piyasas iin retimi tevik etmeye ynelik ortak bir ball paylayormu gibi grnyorlar. Ama her biri bu balln kklerini farkl biimde tanmlyor. Amerikal siyasetiler ve allameler ABD'yi serbest giriimci kapitalizme bal bir lke olarak tarif etmeyi srdryorlar, inli siyaseti ve allameler de in'i u sralarda bazen piyasa sosyalizmi de denen sosyalizme bal bir lke olarak tarif etmeyi srdryorlar. Biz sosyal bilimciler bu kendilik tariflerini yzeysel halleriyle kabul mu etmeliyiz? Etmiyorsak, her iki lkenin yaplarn aslnda nasl tarif etmemiz gerekiyor? Bu kendi hakkndaki tariflerdeki faktrlerden biri, en azndan liderleri ve yurttalarnn ou dzeyinde her iki lkede de ortak olan kronozofidir3 phesiz. Her iki lke de izgisel ilerleme varsaymna dayal uzun vadeli bir iyimserlie baldr. Her ikisi de daha kusur2. Andre Fontaine, Histoire de la guerre froide, 2 cilt (Paris: Fayard, 1983). 3. Kronozof kavram iin bkz. Krzysztof Pomian, "The Secular Evolution of the Concept of the Cycles", Review 2, no. 4 (Bahar 1979): 563-646. Pomian terimi "kronometri" ve "kronoloji" kavramlarna kart olarak kullanarak yle der: "Kro nozof, zamandan bahseder; zaman bir sylemin, daha dorusu genelde sylemin nesnesi haline getirir" (568-69).

suz topluma giden yolda olduundan emin gibidir. Gelgelelim, bu kendilik tarifleri, bir anlamda bugnn analizleri olduklar kadar, sz konusu lkelerin ulama yolunda mesafe kaydettikleri teleolojik hedefin anlatmlardr da. Ama bize farkl zamansallklar verecek baka kronozofler de vardr. Ve her kronozofinin kendi iinde bile, bize yine farkl zamansallklar verecek baka dnemselletirmeler vardr. Unutulmamas gereken en nemli ey, bu toplumsal zamansallklarn ounda ayn anda yaadmzdr. Mesela, dnyay bir tarihsel sistem olarak modern dnya sistemi asndan analiz edebiliriz, bu da bizi zamansal snrlarmz o uzun on altnc yzyldan bugne kadar uzanan dnem olarak belirlemeye itecektir. Bu sistemi tarif etmenin birok yolundan biri de, dnemsel merkez kaymalarna bavurmak, sistemi hegemonyas her zaman geici olan hegemonik glerin art arda gelii olarak grmektir. Bunu yapsaydk, Amerikan hegemonyasnn ykseliinin 1870'lerde balayp 1945-1970 aras dnemde zirvesine ulatndan ve imdi de gerileyiinin ilk aamalarnda olduundan bahsedebilirdik. Ve phesiz aslnda sk sk sorulan o soruyu, bir sonraki hegemonik gcn kim olabileceini sorabilirdik. Bazlar Japonya'y, az sayda kii de in'i zikrediyor, hl byle bir meselede net bir biimde dnmemizi engelleyecek lde ABD hegemonyasnn etkisi altnda olduumuzu dnenler de var. Ya da, yine modern dnya sisteminin zaman snrlan iinde kalarak, gemi iki yzyln tarihini pan-Avrupa'nn bir dnya hkimiyeti projesi ("Avrupa'nn genilemesi") olarak grebilir ve bu genilemenin zirve noktasna ne zaman -1900'de mi, 1945'te mi, 1989'da m?- vardn tartabilirdik. Ya da gerilemenin ne zaman baladn tartabilirdik - 1905'te Japonlarn Ruslar yenmesiyle mi, inli Komnistlerin 1949'da anghay'a girmeleriyle mi, 1955'teki Bandung Konferans'yla m, yoksa 1973'te ABD'nin Vietnam'da urad yenilgiyle mi? Sonra da bu gerilemenin modern dnya sistemi iindeki yapsal bir krizin iareti mi, yoksa (kimilerinin iddia edecei gibi) Asya'nn yerkre zerindeki merkeziliinin yerine geici olarak ksa bir Batl ya da Avrupal uran getii, ok daha uzun bir tarihsel srecin bir aamasnn sonu mu olduunu tartabilirdik. inde yaadmz birok zamansallk olmas baz analitik kafa karklklarna kaplmamza yol aabilir, ama bunlar hakknda dnmek ve bunlarla hesaplamak birok evrenselcilii ele almaya

118

AMERKAN GUCUNUN GERILEYII

TEKLER: BZ KMZ? TEKLER KM?

119

gre ok daha kolaydr. "Birok evrenselcilik" tabiri, terimlerde eliki ierir phesiz. "Evrenselcilik"in, zaman ve meknn btn noktalarnda btn kiiler, btn gruplar, btn tarihsel toplumsal sistemler iin geerli yasalar ya da hakikatler olduu grne karlk geldii varsaylr. Tek bir eyin nasl olur da birok versiyonu olur? Bu noktada, Hristiyan ilahiyatnn uzun zamandr Tanr'nn hem bir hem de olduu, teslisi savunan versiyonlarndan ya da Hindularn tanrlarn birok tecellisi olduu fikrinden bahsedebilirim. Bunlar bilimsel deil teolojik fikirlerdir, ama bir tr hikmete, bilimin sk sk ihmal ettii ve bu ihmalinin zararn grd trden bir hikmete iaret ederler ve bu hikmetin, evriminin ilerki bir noktasnda genellikle doruland grlr. Ama teolojik igrlere bavurmak istemiyorum. Hem popler, cemaat-temelli iddialar dzeyinde hem de bilimsel iddialar dzeyinde birok evrenselcilik olduu gayet aktr. Bu iddialardan birinin erevesi iinden konuarak, dierlerini dpedz yanl ya da en azndan kt ifade edilmi bularak reddedebiliriz elbette - bu sk sk yaplr da. Her trl nomotetik sosyal bilim tam da bu usule dayaldr. "Bilim" teriminin, herhangi bir bilgi alannda, benzersiz bir evrenselcilik ina etmek iin alan kiilere tahsis edilmesi gerektiinde srar edecek birok kii vardr. Ben sadece benzersiz bir evrenselcilik olmadn ve olamayacan deil, ayn zamanda bilimin bnyesi gerei belirsiz ve dolaysyla umut verecek kadar yaratc bir evren iinde birok farkl evrenselcilie en iyi nasl klavuzluk edilebileceini bulma aray olduunu da sylemek istiyorum.4 Modern dnya, tarihinin byk blmnde Aristoteles'in orta terimin dlanmas doktrininin tutsa olmutur. Bir ey ya A'dr ya da A-deil. nc bir olaslk yoktur. Ama kuantum mekanii bizi, eylerin ayn anda iki farkl ey olabilecekleri, ya da en azndan ok farkl iki yolla llebilecekleri veya iki farkl denklemi karlayabilecekleri fikrine altrmtr. Ik hem bir paracklar kmesi hem de bir srekli dalgadr. Seim yapmamz gerekmez, daha dorusu seim yapamayz.
4. Bkz. Uya Prigogine, The End of Certainty, New York: Free Press, 1997. Franszcadaki zgn balk La Fin des certitudes, terimin oul halini kullanr: "Kesinlikler."

Sosyal bilimde de ayn sorunla kar karyayz. Kamu politikas alannda, gruplar farkl temel deerleri ya da farkl deer ncelikleri temelinde dzenli olarak birbirleriyle rekabet ederler. Aslnda kiisel hayatlarmzda srekli bu tr meselelerle kar karya kalrz. Gazetelerde Siyam ikizi olan iki Avrupal bebein trajik durumunu okudum. Doktorlar, ikizlerin sadece bir kalbi ve bir akcieri olduu iin, birbirlerinden ancak ikizlerden birinin lp birinin hayatta kalaca ekilde ayrlabileceklerini sylyorlar. Doktorlar ayrca, ikizleri ayrmazlarsa, ikisinin de birka ay iinde leceini sylyorlar. kizlerin annesi ve babas ise dieri yaasn diye bir ocuun ldrlmesine izin veremeyeceklerini sylyorlar. Bu ahlaki amaz, ahlaki nceliklerdeki bu farkll hukuk yoluyla zmesi iin ngiliz mahkemelerine bavurulmu. Bu tr btn seimler trajik deildir. Hepsi iki ayr yaama hakk arasnda seim yapmamz gerektirmez. Ama temelde yatan meseleler her yerde karmza kar ve hepimizden kolektif olarak srekli tarihsel seimler yapmamz istenir. Herhangi bir lkenin "iileri"ne dardan mdahaleyle ilgili btn tartmalar bir yandan evrensel insan haklaryla ilgili iddialara, br yandan da lkelerin bakalarnn kendilerine emperyalist ve buyurgan bir edayla deerler dayatmasna boyun ememe haklarna bavururlar. Bu son tartma en bandan beri modern dnya sisteminin merkezinde yer almtr ve son on yl iinde yeniden ne kmtr. Modern dnya sisteminin, kapitalist dnya ekonomisinin gereklii, hiyerarik, eitsiz, kutuplatrc bir sistem olmasdr; siyasi yaps da baz devletlerin brlerinden bariz biimde daha gl olduu bir devletleraras sisteme dayanr. Sonsuz sermaye birikimi srecine yardm babndan, daha gl devletler srekli olarak daha zayf devletlere, kendi iradelerini mmkn olduu lde dayatrlar. Buna emperyalizm denir ve dnya sisteminin yapsna ikin bir eydir. Gelgelelim, emperyalizmin her zaman ahlaki bir savunusu da olmutur. "Medeniletirme misyonu", yani bakalarn evrensel deerlerin art kotuu normlara uymaya zorlama ynndeki farazi ahlaki zorunluluk gerekesiyle emperyalizm hakl karlmaya allmtr. Evrensel olduu sylenen deerlerin her zaman esasen emperyalist gcn ortaya koyduu deerler olmas tuhaf bir rastlant gibi grnmektedir. Kurbanlarn bu sahte ahlaka direnmeleri apak bir erdemdir.

120

AMERKAN GCNN GERLEY

TEKLER: BZ KMZ? TEKLER KM?

121

Ama te yandan, yerel despotluklar her zaman snrlarn kapal tutma ve kendi ktlklerine yaplacak her trl "d mdahale"yi reddetme yetenekleri sayesinde serpilmilerdir. Egemenlik klf altnda zaman zaman ilenen sularn bykl gz nne alndnda, bizler de mdahale etmemenin yol at ktlkler karsnda gittike daha hassas bir hale geldik. Birok hkmet ve kilisenin gemite yaptklar hatalardan dolay zrler diledii bu dnemde, bakalarnn yanllarna kar kmay (ve belki de bylece bu yanllarn yaplmasn nlemeyi) baaramam olanlar, zellikle de gl grndkleri halde bunu yapmam olanlar hatrlamamz tembihleniyor srekli. Yahudi Soykrm'ndan Ruanda'ya, boyunlarmza sululuk albatrosu aslm durumda. Yahudi Soykrm'ndan nce de Atlantik'teki kle ticareti ve saysz yerli halkn katledilmesi vard; bugn bile her yerde grlen ocuk emei kullanmndan ise hi bahsetmiyoruz. Demek ki gemie ve bugne dair bu deerlendirmelerle hesaplamak bilim dnyasnn deil, siyaset dnyasnn iiymi gibi yaparak yakamz syramayz. Neticede hepimizin srarla kand ey, birok evrensellik olmasn tartmaktr. Gelgelelim, madem birok evrensellik var, hepsine ayn arl ve yeri mi vermeliyiz? Bu, btnyle greci mi olmamz gerektiini sormann baka bir yoludur. Cevap tabii ki hayr. nk birok evrenselcilik arasnda uzlama salama forml olduu ne kadar doruysa, dierleriyle kesinlikle badamayan baz evrenselcilikler olduu da o kadar dorudur. Bylece bir st tartmaya girmeye zorlanrz: Evrenselcilikler arasnda tek bir hiyerari mi vardr, bazlar makul ve kabul edilebilir, dierleri ise fena halde iren midir? Eer cevap evet olacaksa, ki galiba yle, bu tam da kamaya altmz esiz evrenselcilie dnmenin baka bir yolu deil midir? Her halkrda, evrenselcilikler arasnda bir hiyerari olduunu sylemek hibir eyi zmez, nk hl hangi iddialar kesinlikle dlayacamzla ilgili yarglara hangi temele dayanarak varacamza karar vermemiz gerekecektir. Byle bir sorunun kolay ya da dolaysz bir cevab yoktur. Bunun yerine ok net olmasa da baz snrlar izmeye almak tek gerek alternatiftir. Doru ile iyiyi birletirmeye ynelik srekli araymz bunu gerektirir. Pozitif eylem, topik bir son noktaya varmak deil, yolculuktur. Bu ahlaki bir yolculuktur, ama entelektel bir yolculuk-

tur da. stelik ancak araya katlanlarn gerekten dnya apnda bir kolektivite oluturmalar sayesinde makul bir biimde srdrlebilecek bir yolculuktur. Her bir katlmc bu araya farkl bir biyografi, farkl bir ncelikler deneyimi, alternatif yollarn olas sonularna dair farkl bir bak getirecektir. Her biri tekinin kt eilimlerini ya da kt yarglarn kstlayacaktr. Pratikte, modern kafa yapsnda iz brakm olan balca evrenselcilik eidi vardr. Birincisi, dnya dinlerinden kaynaklanan evrenselciliklerdir (phesiz birok da din vardr). kincisi, modernliin merkezini oluturan laik Aydnlanma ideallerinden kaynaklananlar vardr. ncs, gl olanlarn, iktidarlarnn temelinde doru eylemler yatt, dolaysyla da emperyal hkmranlklarnn bir kusur deil, bir erdem olduu yolundaki hissiyatlarn ifade eden evrenselciliklerdir. Yine son yirmi yl iinde dinlerin halkn zihni ve dolaysyla dnya sisteminin siyaseti zerindeki etkisini azmsamamay rendik. Dinler neredeyse tanmlan gerei evrenselcidir. Gayet yerel durumlar iinde domu olsalar da, neredeyse her zaman, btn insanlar iin geerli evrensel hakikat zerinde hak iddia ederler. Gelgelelim, dinsel evrenselcilikler genellikle sadece herkes iin geerli grlmekle kalmazlar; herkes iin zorunlu da grlrler. Kullandklan retoriin tns o kadar zorlayc olmadnda bile, neredeyse btn dinler kendi hakikat ya da selamet yollarnn benzersiz olduunu vazederler. Baz dinler brlerine gre daha dlaycdr, ama hepsi de kendi doktrin ve pratiklerinin fazileti zerinde srar ederler. Dnyadaki en yaygn dinin -Hristiyanlk, slam ve Budizm- de teblicidir, ilk ikisi teblicilii saldrganla bile vardrabilmektedir. phesiz en yaygn dinler olmalarnn nedeni de budur, ya da en azndan hibirine bal olmayan bir gzlemci byle dnebilir. Peki dnya dinleri bize ne tlyor? Birbirimizi sevmeyi, herkesi sevmeyi, zellikle de ayn iman ve ibadeti paylatmz kiileri sevmeyi. Bunun hibir mulaklk iermeyen bir mesaj olduu sylenemez. Bunun sonulan da phesiz epey mulak oldu. nk dinsel otoritelerin dzenli olarak bir bar ve hogr gc olduklar ak olmasna ramen, dzenli olarak bir iddet ve hogrszlk gc olduklar da ayn lde aktr. Tabii ki Tanr esrarl ekillerde hareket eder, ama biz basit insanlar, bu ekilleri anlamlandrmaya a-

122

AMERKAN GCNN GERLEY

TEKLER: BZ KMZ? TEKLER KM?

123

lmak ve dobra dobra syleyeyim, inan ve bilimlerimizden kalkarak salt kadercilikten daha tutarl sonulara ulamak zorunda hissederiz kendimizi. Aydnlanma hmanizmi/bilimcilii, gerekten evrensel bir evrenselcilik, btn insanlarn -ebedi gereklerle ilgili rasyonel grleri ve anlaylar yoluyla, bu gerekleri herkesin yeniden retebilecei yollarla dorulamalar yoluyla- eit bir biimde ulaabildikleri bir evrenselcilik zerinde hak sahibi olma iddiasn, phesiz dinlerin hkimiyetine ba kaldrarak dile getirmitir. Buradaki sorun, bildiimiz gibi, btn insanlarn kendi gr ve anlaylarn kullandklarnda farkl doru listeleri karm olmalaryd. Bu durumun geici olduu, rasyonel tartmalarla zlebilecei ileri srlebilir phesiz (srlmtr de). Ama pratikte, bu zm sorunu ortadan kaldrm gibi grnmyor. Bylece Aydnlanma hmanizmi/bilimcilii rasyonellik derecelerine gre insanlar arasnda bir hiyerari yaratmak zorunda kalmtr. Baz insanlar, eitimleri, deneyimleri ya da doal dnsel yetenekleri sayesinde aka dierlerinden daha rasyoneldi. Bu kiiler bilgi konusunda uzmanlamt. Bundan kyormu gibi grnen sonu da, daha rasyonel bir dnyann, daha rasyonel kiilerin, alglam olduklar ebedi gereklerin pratik ierimlerini dayatmalarn gerektirdiiydi. Bylece Aydnlanma hmanizmi/bilimcilii dnya dinlerininkiyle ayn mulak yola girmi oldu. Bir yanda, btn insanlara rasyonel gzyle bakmamz tembihlenirken, te yandan daha rasyonel olanlarn stnlklerine ve siyasi nceliklerine sayg duymamz tembihleniyordu. Birbirimize sayg duymamz, herkese sayg duymamz, zellikle de meritokratik becerilerimizi ve hak edilmi avantaj konumumuzu paylaanlara sayg duymamz tembihleniyordu. Bunun da mulaklk iermeyen bir mesaj olduu sylenemez. Evrenselciliklerini gl olann hakl olduu dsturuna dayandranlar en azndan daha dobraydlar. Bize esasen, olann olmak zorunda olduunu ve kutuplatrc hiyerarilerin eitsiz beceri, hikmet ve ahlaki erdemlerin sonucu olduunu, olmas gerektiini sylyorlard. On dokuzuncu yzylda bunun bir ekilde biyolojik bir kkeni olduu teorisi gelitirildi. Naziler bu teorileri mantksal sonucuna ulatrdklarndan beri, biyolojiye dayal aklama rabet grmez oldu. Ama korkacak bir ey yok! Bu biyolojik aklamalarn yerine kltrel olanlarn geirmek hi de zor olmad. ktidar ve ayrcala sahip olanla-

rn, bunlara, kendilerine beceri, hikmet ve erdem salam olan bir kltrn miraslar olduklar iin sahip olduklar syleniyor. Kltr kavramnn bu balamda da ne km olduuna dikkatinizi ekerim. Ama bu evrenselcilik trnn -dinsel, hmanist/bilimci ve emperyalist evrenselciliklerin- hibiri bize, birden ok evrenselcilik oluu ile ilgili bir teori, hatta evrenselcilikler arasndaki hiyerariyle ilgili bir teori bile sunmu deildir. Hepsi iin evrenselcilik zirveye kmay hedefleyen rekabeti bir yar gibi grnyordu. nsanlk tarihindeki en evrenselletirici yzyl olan yirminci yzyln ayn zamanda en acmasz ve insanlara en fazla zarar veren yzyl olmasnn nedeni bu olabilir. Evrenselcilikler yok etmek ya da ezmek iin kullanldklarnda, insanlar tikelciliklere snabilirler. Tikelcilik bariz, ou zaman da son derece zorunlu bir savunma tarzdr. Ve bir noktaya kadar ie de yarar. Tikelcilikler tanm gerei evrenselcilikleri inkr ederler. Son tahlilde yle derler: "Biz farklyz ve farkllk bir erdemdir. Kurallarnz bizim iin geerli deil, ya da bizim zerimizde olumsuz etkiler yaratyor, ya da tam da bize zarar vermek zere tasarlanm. Bu nedenle biz bu kurallar deitiriyoruz, ya da dpedz reddediyoruz ve bizim reddimiz sizin evrenselci kurallar ortaya koyuunuzla en azndan ayn ahlaki eitlik statsne sahiptir." Gelgelelim, u ortaya kmtr ki insan tikelcilii birok konumdan savunabilir ve eitli tikelcilikler adna bulunulan kltrel hak iddialarnn ok farkl siyasi anlamlar olabilir. lk olarak evrenselcilik yarlarnn halihazrdaki maluplarnn savunduu tikelcilikler sz konusudur. Halihazrdaki maluplara genelde "aznlklar" deriz. Bir aznlk aslen nicel bir kavram deil, toplumsal rtbeyle ilgili bir kavramdr. Hkim durumda olan -dnya sistemi iinde hkim durumda olan, dnya sistemi iindeki devletsistemi, snf yaps, meritokrasi lekleri ya da her yerde grdmz ina edilmi rksal-etnik hiyerariler gibi her trl kurumsal yapda hkim durumda olan- gruptan (zellikle belirtilen bir ekilde) farkl olarak tanmlananlardr aznlklar. Aznlklar ille de tikelciliklerini beyan ederek yola kmazlar. Genellikle galiplerin evrenselci ltlerine bavurmaya alr, eit haklar talep ederler. Ama ounlukla, bu ltlerin de kendilerinin her ekilde kaybedecei bir biimde uygulandn grrler. Bylece, ounluk denen eyle hesap-

lamak iin tikelciliklere dnerler. Bu hesaplamac tikelciliklerin mekanizmas aslnda gayet tandktr: Maluplarn aslnda uzun vadede evrenselci ltler konusunda galiplerden daha ileride yer alm olduklar, ama gayri meru bir gcn evirdii dolaplar yznden geici olarak geriye dtklerini ve rtbe srasnn bir kez daha tersine dnmesinin kanlmaz olduu ileri srlr. Ya da evrenselci ltlerin aslnda tikelci ltler olduu, aznln tikelci ltlerinden daha iyi olmad (hatta daha kt olduu) ve dolaysyla rtbe srasnn tersine dnmesinin kanlmaz olduu ileri srlr. Ya da gerekten evrenselci herhangi bir lt olabileceini reddedip rtbe srasnn her zaman bir g meselesi olduu ve aznlklar da nicel adan ounluk olabilecekleri iin rtbe srasnn tersine dnmesinin kanlmaz olduu ileri srlr. Ya da btn bu tezler ayn anda dile getirilir. Bu tr tikelcilikte vurgu her zaman halihazrdaki hkim gruba "yetimek" ve ounlukla da onu "gemek" zerindedir. Ancak halihazrdaki hkim grubun btnyle ortadan kaldrlmasyla ulalabilecek bir evrenselcilik bir yana, ou durumda bunlar yeni bir evrenselcilik aray olarak grmek mmkn deildir. Sonra gerileyen orta tabakalarn tikelcilii vardr. Sosyal bilimde bunun hakknda ok yazlp izilmitir. Bu gruplar kendilerini herhangi bir biimde tanmlayabilir - snf, rk, dil, din. Kapitalist dnya ekonomisinin durmakszn kutupsallatrc basklar dikkate alndnda, her zaman prestij hiyerarisindeki yerleri ve yaam standartlar yakn bir gemie kyasla gerilemekte olan insan gruplar olacaktr. Bu insanlar da doal olarak endieli, hnl ve kavgacdr. Bazen fkelerini bu gerilemeden sorumlu olanlar zerinde younlatrabilirler, ama onlar da retimin genel ekonomik verimliliini azamiye karmak iin baz deiiklikler yapmann kanlmaz olduunu syleyerek kendilerini savunacaklardr. Ama genellikle g sahiplerinin hangi eylemlerinin bu gerilemeye yol am olduunu alglamak kolay deildir. Bu yzden de bu tr gerilemelerden mustarip olanlar, kendilerinden bile daha zayf grnen (ama genellikle yanl bir biimde, statlerini ve gelir dzeylerini iyiletirdikleri zannedilen) gnah keisi gruplara yklenirler. Son birka yzyldr dnyann drt bir yannda yaanm olan o kadar tandk bir hikye ki bu, ayrntlarna girmekle vakit harcama-

124

AMERKAN GCNN GERLEY

TEKLER: BZ KMZ? TEKLER KM?

125

ya gerek yok. Ama bu tr durumlarda, ateli, ounlukla da gayet itici bir doas olan tikelciliklerle karlatmz sylemek gerek. Bunun sonucunda, bu fkelerin, bu nefretlerin hedefi olan gruplar kendi gl tikelciliklerini oluturarak tepki verirler. Bylece ok uzun sre, gruplar ve onlarla birlikte dnyann geri kalan tkenene kadar devam edebilen anlamsz bir iddet dngsne gireriz ve en sonunda ekien gruplara bir tr atekes dayatlr. Bu arada, gnah keileri yaratmak nc taraflarn da oynad bir oyun haline gelir. atmay ebedi dmanlklarn sonucu olarak tanmlarlar. Genelde bu tr iddialar dpedz yanltr, ama her iki kurbanlar grubunu da sermaye birikiminin gerekleri yznden gerilemekte olan ilk grubu da, ilk grubun gerilemenin suunu ykledii daha zayf grubu dasulamay getirir ve iddetli lmcl kavgalarn asl nedenlerini analiz etme yeteneimizi asgariye indirmek gibi bir sonu yaratr. Bu tr durumlarda kltrel tikelciliklerden medet ummak, bu tikelciliklerin nasl ortaya ktklarn anlayabilsek bile, hibir ekilde olumlu bir eylem deildir. Sonuta bu ksr dngden ancak uygun evrenselci-liklere bavurarak kabiliriz. Tikelciliin nc bir tr daha vardr; yine nasl tanmlanrsa tanmlansn istikrarl bir biimde en altta olan gruplarn tikelcilii. Bu gruplarn tikel grlmesi ve kendilerini yle grmeleri phesiz toplumsal kimlik tanmlar iin temel nemdedir. Onlar sistemimizin paryalardr - Siyahlar, ingeneler, Harijanlar, Burakuminler, Kzlderililer, Aborijinler, Pigmeler. Bu gruplarn tikel kimliklerinin ne karlmas, yirminci yzylda, zellikle de yirminci yzyl sonlarnda, bu gruplarn asgari siyasi, ekonomik ve toplumsal haklar elde etmek amacyla siyasi olarak seferber edilmelerinin temel unsurlarndan biri olmutur. Bazen tezlerini abartmalar, zaman zaman bir kar-rkla kaplmalar, btn abalarna ramen parya kategorisinden kmakta sadece ok mtevaz bir baar kazanm olmalar kadar nemli deildir. in asl toplum btn bu gruplara kar hl hileli zar atmaktadr. Onlar aada tutmak iin kullanlan en nemli silahlardan biri de, bu topluluklar ne zaman yzyllardr (hatta daha fazla) sren ayrmc muamelenin birikmi olumsuz etkilerini alt etmek iin telafi mahiyetinde mdahale ya da yardm talebinde bulunsalar, ABD' de "olumlayc eylem" ad verilen eyi ne zaman talep etseler, hemen evrenselci normlarn nceliini ne kartmaktr. Genelde, gerileyen

126

AMERKAN GCNN GERLEY

TEKLER: BZ KMZ? TEKLER KM?

127

orta tabakalarn tikelcilikleri her ne kadar feci toplumsal sonular douruyorsa da, istikrarl bir biimde en altta olan gruplarn tikelcilii sadece kendileri iin deil btn toplumsal tabakalar iin olumlu sonular yaratmaktadr. Uzun vadede olumlayc eylemlerden en fazla yararlananlar, ounluk ad verilen kesim olacaktr. Hepimizin aina olduu drdnc bir tikelcilik tr daha vardr. Yksek kltrleriyle (gene o kelime) gurur duyan ve kitlelerin kabaln/vlgerliini hor gren tkrldm zppelerin tikelcilii. Bu, kitleler vlger deildir, anlamna gelmiyor. Ne de olsa "vlger" kelimesi "sradan halk" anlamna gelen Latince terimden gelir. Eskiden aristokrasiye mensup olanlar kendi davranlarn yksek kltr olarak tanmlarlar ve sradan halkn yksek kltr pratikleriyle megul olmalarn yasaklarlard. Mesela, giyim kodlar vard. Ama modern dnya sistemi kltr yzeysel bir biimde demokratikletirmitir. Hepimize bu pratiklerle megul olma izni verilmitir. Ve dnyann her yerinde gittike daha fazla sayda insan da bunu yapmaktadr. tkrldm zppeler aslnda yksek tabakann, zellikle serveti azalanlar arasnda bulunan, kitlelerle arasndaki kltrel ayrla sk skya sarlmakta kararl olan kesimidir. Bu da komik bir oyun yaratr. Sradan insanlar "yksek" diye tanmlanan her kltrel pratik ve rn taklit edince, onlarla megul olmaya balaynca, bu pratik veya rn hemen vlger diye tanmlanacaktr. Ve tkrldm zppeler alelacele yeni rn ve pratikler bulmaya kotururlar. Bu tr yeni pratikleri bulduklar yerlerden biri, tam da istikrarl biimde en altta olan gruplarn protestocu, sistem kart pratikleridir. Bu da srekli bir gerilim yaratr, nk feci bir kafa karkl, sk sk yaplan etiket deiiklikleri ve kltrel rn ve pratikler zerindeki haklar sahiplenmek iin verilen bir sr mcadele arasnda herkes bu rn ve pratikleri durmadan yeniden deerlendirmektedir. Beinci tr tikelcilik, hkim sekinlerin tikelciliidir. Bu tkrldm zppelerinki ile ayn deildir. Zira kendisini yksek kltr diye deil, temel bir kltrel nvarsaymlar kmesi diye sunar - benim jeokltr, "jeopolitiin alt taraf" adn verdiim5 ey. Bu tikelcilik bi5. Bu u kitabn ikinci ksmnn baldr: Immanuel Wallerstein, Geopolitics and Geoculture: Essays on the Changing World-System, Cambridge; ngiltere: Cambridge University Press, 1991.

imi evrenselcilik -bugnn dnyasnda rasyonalite evrenselciliiperdesi ardna gizlenir. Tikelciliin reddini kendi stnln ortaya koymann en etkili yolu olarak kullanr. ABD'de bunun sonucunda ortaya kan tartmalara "kltr savalar" diyoruz - yine o kltr kelimesi! Bu eitli tikelcilik trleri de tpk eitli evrenselcilik trleri gibi, artk orta terimin dlanmas yasasnn hkm altnda deildirler. Hepimiz bu trler arasnda srekli gidip gelir ve verili herhangi bir zaman ve meknda birkan ayn anda benimseriz. Her birinin siyasi imalar da taa kaznm saylmaz. Oynadklar rol, iinde meydana geldikleri ve alglandklar toplumsal durumun tamamnn bir fonksiyonudur. Ama tabii ki bu rolleri deerlendirebilir ve kendi deer nceliklerimize gre onlar destekleyebilir, ihmal edebilir ya da onlara kar kabiliriz. Modern dnya sisteminin uzun tarihsel evrimine bakarsak, zamansallklar, evrenselcilikler ve tikelcilikler arasndaki seimlerin siyasi mcadelelerimizin temel odaklarndan birini meydana getirmi olduklarn grrz. G sahiplerinin bavurduklar silahlardan biri de bu tartmalar yanl tanmlamak ve bylece zamanla meknn hayatlarmz biimlendiren kurgular deil, sadece iinde yaadmz balamlar olduklarn ima eden bir kavraya bavurarak sz konusu tartmalar bulanklatrmaktr. Evrenselcilik ile tikelcilik de her trl toplumsal eylemi analiz etmek iin kullanabileceimiz ve hepimizin hangisinin ncelikli olduu konusunda karar vermemiz gereken kritik bir kartlk olarak tanmlanr. Bu kartlk galiplerin iine yaramtr, maluplarn deil, o nedenle de dnce tarzmz bu kartlktan kurtarmamz ve hepimize ak seenekleri deerlendirme tarzmz ok daha gelikin bir hale getirmemiz gerekir. Kltr de yle orta yerde duran bir ey deildir. Daha nce baka bir yerde ileri srdm gibi, kltrn tanm bile bir sava alandr.6 stelik bu tartmada gstermeye altm gibi, kltr kavramnn ok sayda kullanm vardr. Bugn kltr incelemelerinin en acil grevlerinden biri kltr ile kendisi arasna duygusal olarak daha fazla
6. "Culture as the Ideological Battleground of the Modem World-System", Hitotsubashi Journal of Social Studies 21, no. 1 (Austos 1989): 5-22; yeniden basm Wallerstein, Geopolitics and Geoculture iinde, s. 158-83.

128

AMERKAN GCNN GERLEY

mesafe koymak ve hem kltr kavramnn kendisine hem de onu inceleyenlere bir inceleme nesnesi olarak bakmaktr. Keza, kltrn ekonomisi ve siyasetine dair kavraymz da derinletirmemiz gerekiyor. Liberal ideolojinin kutsal ls -siyasi olan, ekonomik olan ve sosyokltrel olan- hkim tabakalarn tikelciliinin en baskc silahlarndan biridir. Elimde olsa bu sfat da kelime daarcmzdan karrdm. Ama elimde olduunu sanmyorum - bir kere, onlarn yerine ne koyacamdan emin deilim. yleyse, kltrler atma iinde midir? phesiz, ama bunu sylemek bize ok da bir ey anlatmaz. inde yaadmz tarihsel sistemin her eyi metalatrma gayreti sayesinde glendiinin farknda olmamz gerekir. Yksek kltr en azndan iki yzyldr metalamtr ve son elli ylda yksek kltrn ilgili herkes -kltrel rnlerin imalatlar ve rnleri ambalajlanan sanatlar- iin krl bir giriim olma derecesi arpc bir biimde artmtr. Son yirmi ylda protesto kltrnn de metalatrlabileceini grdk. Kii kimliini ylesine ortaya koymaz, ortaya koymak iin para verir, bakalarnn kendi kimliklerini ortaya koymalarn grmek iin de para verir, hatta baz insanlar bize kimliklerimizi satarlar.7 Kltrn telif hakk alnr. Bugnlerde, CD formatnda mzik retip bu CD'leri satmak isteyenler ile mterilerinin bu CD'leri bedavaya nternet'ten indirmesini salayan nternet siteleri iletenler arasnda bir mcadele sryor. Ama, nternet siteleri de parasn sitelerine yerletirilecek reklamlardan karmay umuyor. Bu tartmada hibir taraf kltrel rnlerin metalatrlmaktan gerekten kurtarlmasndan yana tavr almyor. Mirasmzn, ruhlarmzn, hatta siyasi taleplerimizin ifadelerini sergilemek iin kltre para m dyoruz, yoksa bu ifadelerin aktarmndan rant yiyenlerin kr edebilmesi iin deerlerin iselletirilmesi bize dayatlyor mu? Hatta bu ikisini birbirinden ayrt edebilir miyiz? Geleneksel bir biimde meta-d bir ey olarak tanmlanan folklor bile, sonsuz sermaye birikimine derinden dahil olmaktan kaamyor.

TEKLER: BZ KIMIZ? TEKLER KM?

129

7. Bu fenomene dair mkemmel bir tartma iin bkz. Gilroy, Against Race, 7. Blm ve eitli yerlerde.

O halde biz kimiz? tekiler kim? Cevap hangi sava verdiimize bal. Bu sava yerel mi, ulusal m, kresel mi? Ayrca kendi tarihsel sistemimiz iinde olup bitenleri nasl deerlendirdiimize de bal. Bir sredir tarihsel sistemimizin, yani kapitalist dnya ekonomisinin yapsal kriz iinde olduunu iddia ediyorum. Kaotik bir dnemin ortasnda olduumuzu, bir atallanmann meydana gelmekte olduunu ve nmzdeki elli yl iinde mevcut sistemimiz sona erecei gibi, yeni bir sistemin de domu olacan syledim. Son olarak bu yeni sistemin mahiyetinin, bnyesi gerei nceden bilinemeyeceini, ama yine de bu mahiyetin temelde, "zgr irade"nin optimal noktasndaym gibi grnd bu gei dnemindeki eylemlerimiz tarafndan biimleneceini ileri srdm. En nihayet, sonucun belirsiz olduunu, ortaya imdikinden daha iyi, daha kt ya da ahlaken aa yukar ayn dzeyde bir tarihsel sistem kabileceini, ama ahlaki ve siyasi grevimizin onu daha iyi duruma getirmek olduunu iddia ettim. Burada byle yapsal bir krizin varln gstermek iin gelitirdiim tezleri ya da kullanmakta olduum kronozofiyi aklayacak deilim. Daha ok ayn anda hem siyasi, hem ekonomik, hem de kltrel bir mcadelenin srd bu can alc dnemde olas "biz"leri ve ona tekabl eden tekileri kabaca ele almak istiyorum. Baz olas "biz'leri reddederek balayaym. Gerekten Bat dnyas, slam dnyas ve bir Dou Asya dnyasnn birbirlerine kar saflar oluturduklar bir medeniyetler atmasndan getiimize ya da gememiz gerektiine inanmyorum. Baz insanlar gerek savalarda elimizi zayflatmak iin buna inanmamz istiyorlar. Ama siyasetilerle yorumcularn belagatlar dnda, byle bir atmann varln gsteren gerek bir kant grmyorum. Bu farazi medeniyet blgelerinin her birinin iinde, demin ana hatlaryla anlattm birok evrenselcilik ve tikelcilik tr vardr, hem de birbirinden ok da farkl saylamayacak oranlarda. Medeniyetler atmas Kuzey-Gney atmasn tanmlayan formllerden biridir elbette. Ben ahsen Kuzey-Gney atmalarnn gnmz dnyasnn temel bir siyasi gereklii olduuna inanmakla birlikte -srekli kutupsallaan bir dnya sisteminde nasl olmasn ki?- bundan deerin corafyann rn olduu sonucunu ya da herhangi bir anda her bir tarafn szclerinin ille de temsil ettik-

130

AMERKAN GCNN GERLEY

TEKLER: BZ KMZ? TEKLER KM?

131

lerini iddia ettikleri geni grubun karlarn yansttklar sonucunu karmyorum. Herhangi birinin o sonsuz atmalarda kendini kaytsz artsz u ya da bu tarafa adamasn nleyecek kadar ok sayda kesien kar, ok fazla taktik hata sz konusudur. Gelgelelim temel mesele, yani kutuplamaya son verilmesi ve dnya kaynaklarnn kullanm konusunda eitlik salama yolunda kesin bir hamle yaplmas sorununa dair herhangi bir ikirciklilik olamayacan dnyorum. Bu bence ahlaki ve siyasi bir nceliktir. O halde "biz", snf mcadelesi iinde tarif edilenler mi oluyor? Elbette, ama bu tam olarak ne demek? Bakalarnn rettii art deerle yaayanlar ile rettikleri art deerin tamamn alkoyamayanlar arasnda bir hat izip bu hatt burjuvazi ile proletarya arasndaki hat olarak adlandrabilir ya da benzer bir dil kullanabiliriz. Ama aslnda bu kategorilerden her birinin iinde karmak, birbiriyle rten bir i hiyerari vardr tabii ki. Mevcut sistem iki homojen snf (hele hele homojen bir insanlk) deil, karmakark bir ayrcalk ve smr yuma yaratmtr. Bu kadar ok tikelcilik eidi olmasnn nedeni de budur zaten. Karl Marx'in kendisinin de klasik siyasi analizi Louis Napoleon'un On Sekiz Brumaire'i'nde gsterdii gibi, bu tabloyu iki kampa indirmek kolay bir i deildir. Mao Zedung bile snf mcadelesinin sosyalist bir toplum iinde de srdnde srar ediyorsa, snf temelinde "biz-lik" atfederken ne kadar ihtiyatl olmamz gerektii anlalr. Sonra milliyetin "biz-lii" vardr. Milliyetilik son iki yzylda dayanma oluturmak babnda son derece gl bir ekim merkezi yaratmtr ve ufukta bu ekimin gzden kaybolduuna dair pek iaret yoktur. Milliyetiliin devletler arasnda besledii atmalarn hepimiz farkndayz. Ama ben milliyetiliin devletler iinde besledii atmalar hatrlatmak istiyorum. nk milliyetilik maliyeti olmayan bir mal deildir. Japonya'ya bakn. Meiji-sonras dneminde milliyetilik, modern bir devletin, yani Japonya'nn dnya sistemi iindeki nispi statsn ilerletme hedeflerini gerekletirecek gl bir devlet ina etmenin etkili silahlarndan biri oldu. Sonu olarak da Kore'nin ele geirilmesine, in'in igal edilmesine, Gneydou Asya'nn fethedilmesine ve Pearl Harbor saldrsna yol at. Japonya kinci Dnya Sava'n kaybetti ve Hiroima'da facia dzeyinde bir bedel dedi. Savatan

sonra milliyetiliin kendisi Japonya'da bir i atma unsuru haline geldi. Bir yanda milliyeti simgeleri diriltmenin militarist, saldrgan ve lke iinde baskc bir rejimin restorasyonunu balatabileceinden korkanlar vardr. Bir yanda da bir tek Japonya'nn milli(yeti) kimliinin inkr edildiini, bunun da geleneksel denen deerlere zarar verdiini dnenler vardr. Milli(yeti) kimliin yararyla ilgili bu atmada Japonya yalnz deildir. in ve ABD de ayn st kapal (bazen o kadar da kapal saylmaz) atmadan etkilenir. Ama dnyann eitli yerlerindeki uzun bir devletler listesi de ayn durumdadr. Ben bundan, milli kimlikten medet ummann riskli cerrahi mdahalelere benzedii sonucunu karyorum. Cerrahi mdahale baz durumlarda hayatta kalmak (ya da sadece salna kavumak) iin art olabilir, ama eli titreyen cerraha (siyasi lidere) ya da hibir cerrahn (siyasi liderin) nleyemeyecei yan etkilere dikkat etmek gerekir. Bylece medeniyet, snf ve milleti (btnyle ktcl ve icat edilmi bir lt olan rktan bahsetmiyorum bile) kolay, fazla dz "biz-lik" ltleri olarak grp reddediyorsam, nmzdeki elli yl iinde, bizim yaadmz tarihsel sistemden torunlarmzn yaayaca alternatif bir sisteme doru kaotik bir geiin zorlu sular iinde yolumuzu neyle bulacaz? Tanmlamas kolay deil. Ahlaki ve siyasi hedefleri ortaya koyarak balayalm. Bir tarihsel sistem krizde olduunda, bana yle geliyor ki iki temel ynden birinde hareket edilebilir. Ya mevcut dnya sisteminin hiyerarik yaps, yeni biimlerde ve belki de yeni temeller zerinde de olsa korunmaya allr. Ya da eitsizlikler btnyle ortadan kaldrlamasa da, mmkn olduunca azaltlmaya allr. Bundan kan sonu udur: oumuz (ama hepimiz deil) mevcut sistem iinde yararlandmz ayrcalk derecesine bal olarak iki seenekten birine yneleceiz. Demek ki ortaya iki kamp kabilir ve bu kamplar medeniyetle, milletle, hatta snf statsnn mevcut kavramlaryla bile tanmlanamaz. ki kampn izleyecei siyaseti ngrmek zor deil. Hiyerarilerden yana olan kamp halihazrdaki zenginliinin, dolaysyla elinin altndaki gelikin istihbarat, bilgi ve tabii ki silah donanmna bavurma gcnn nimetlerinden yararlanacaktr. Yine de bu kampn gc, bariz olmasna ramen, bir kstlamaya tbidir ki o da grnrldr. Bu kamp tanm gerei dnya nfusunun saysal bir aznl-

132

AMERKAN GUCUNUN GERILEYII

TEKLER: BZ KMZ? TEKLER KM?

133

n temsil ettii iin, hiyerariden baka temalara bavurarak dierlerinin desteini almak zorundadr. Kendi nceliklerinin grnrln azaltmak zorundadr. Bu her zaman kolay deildir ve baarldnda da ekirdek yeleri arasnda dayanmay azaltp kafa karklna neden olabilir. Demek ki zaferi garanti altnda deildir. Bunun karsnda saysal ounluun dahil olduu kamp bulunacaktr. Ama bu son derece blnm, birok tikelcilikle ve hatta birok evrenselcilikle blnm bir kamptr. Bu dankl aabilecek forml oktan ilan edilmitir. Gkkua koalisyonu formlnden bahsediyoruz. Ama bu sylemesi yapmasndan ok daha kolay bir eydir. Her katlmcnn byle bir formlden elde edecei avantajlar orta vadelidir ve ksa vadeli kayglar byk bir dzenlilikle hepimizin zerine gelmektedir. Ksa vadeli avantaj grmezden gelecek disipline, hatta kaynaklara bile nadiren sahip olabiliriz. Ne de olsa birey olarak mrmz ksa vadede tkenir. Ancak orta vadede kolektif olarak yaarz ve bu tr bir alternatif zamansall ancak orta vadede ncelikler emamz iine yerletirebiliriz. Ulusal deil de kresel bir gkkua koalisyonu yaratlmas gerektiini gz nne aldmzda, bunun ne kadar etin bir siyasi grev olduunun ve byle bir koalisyon oluturmak iin ne kadar az zaman olduunun farkna varrz. Peki bu i nasl yaplr? Bu, ksmen ayn anda hem yerel, hem ulusal, hem blgesel, hem de kresel dzeylerde gerekletirilmesi gereken siyasi bir grevdir. Eer anlaml bir koalisyon oluturmay baarmak gerekten isteniyorsa, mevcut sistemdeki sefaletleri gidermeyle ilgili ksa vadeli sorun ihmal edilmeden, aslen ina etmek istediimiz ikame sistemin nasl bir ey olduuyla ilgili orta vadeli sorun zerinde younlalmaldr. Bir siyasi strateji gelitirme konusunda daha teye gemek benim iim deil diye dnyorum. Ben daha ok sosyal bilimin bu gei anda yapabilecei dnsel katklar zerinde younlamak istiyorum. Bence yapabileceimiz ilk ey, mevcut dnya sisteminin bize miras brakt ve sadece halihazrdaki gereklie dair olarak deil, ina edebileceimiz alternatif gerekliklere dair olarak da yaptmz analizleri bu kadar sakatlam olan sosyal bilim kategorileriyle dnmeyi brakmaktr. Birok zamansallk, birok evrenselcilik, birok tikelcilik olduunun farkna varmak ilk admdr. Ama bunlarn

varln kabul etmekten ok daha fazlasn yapmamz gerekir. Bunlarn birbirlerine nasl ve hangi durumlarda uydurulabileceini, optimal karmn ne olduunu hesaplamamz gerekir. Bu, bilgi sistemlerimizi ciddi bir yeniden inaya tbi tutmay vazeden bir gndemdir. u ana kadar "iki kltr"den, beeri bilimler ile fen bilimleri arasnda olduu varsaylan temel epistemolojik yarlmadan bahsetmedim. Sosyal bilimler iinde idiografik ve nomotetik metodolojiler arasndaki Methodenstreit olarak yeniden retilmi olan bu yarlma aslnda yakn tarihlerde icat edilmi bir eydir. Olsa olsa 200-250 yllktr ve bizatihi modern dnya sisteminin balca yaratlarndan biridir. Ayrca fena halde irrasyoneldir de, nk bilim de kltrel bir fenomendir, kendi kltrel balamnn tutsadr ve beeri bilimlerin de bilimsel olmayan bir dili yoktur, aksi halde mesajlarn birbirlerine tutarl bir biimde iletemezlerdi.8 Hepimizin okumalarmz ok daha geni alanlara yaymamz gereklidir. Okumak teorik keif srecinin, birikmi bilgi rnleri yn iinde gml duran ipularn ve balantlar aa karma srecinin bir parasdr. rencilerimizi temel epistemolojik meseleler zerinde dnmeye yneltmeliyiz. Felsefeden ya da bilimden korkmay brakmalyz, nk sonuta ikisi de ayn eydir ve bunu da ancak ya ikisini de yaparak ya da ikisinin tek bir giriim olduunu fark ederek baarabiliriz. Bu srete, evrenimizi yneten birok evrenselciliin btnyle farkna varacaz ve ilk kez tzel anlamda rasyonel olmaya balayacaz; yani srekli seimler yapmamz, dolaysyla yaratc olmamz gereken bir evrende deer ve hakikatlerin ncelikleri zerinde, geici de olsa bir mutabakata ulamaya balayacaz. Eer sosyal bilimciler -hayr, hangi alandan olursa olsun btn bilimciler- giriimlerini bu ekilde yeniden ina etmeyi baarrlarsa, ki bu ok byk bir deerdir, hepimizin bu gei dneminde zorunlu olarak yaptmz tarihsel seimlere muazzam bir katkda bulunmu olacaklardr. Bu da tarihin sonu demek olmayacaktr. Ama daha iyi bir temel zerinde yolumuza devam etmemizi salayacaktr. Qing hanedanndan bir kraln yle dedii rivayet edilir: "Halk yneticilerden korkar; yneticiler yabanc iblislerden korkar; yaban8. Bu tezi urada gelitirdim: Immanuel Wallerstein, Bildiimiz Dnyann Sonu, stanbul: Metis, 2000, kinci Ksm, "Bilgi Dnyas".

134

AMERKAN GCNN GERLEY

c iblisler de halktan korkar." Qing hanedan da modern dnya sistemiyle birlikte yaamt phesiz. Ama biz, yani halk, ayn zamanda yabanc iblislerin ta kendisiyiz. Sonuta teki diye biri yoktur, en azndan eer aklmz bu ie verirsek, tartrsak, alternatifleri dnr ve yaratc seimler yaparsak kolektif olarak kontrol edemeyeceimiz tekiler yoktur. Toplumsal olarak ina edilmi bir dnyada, dnyay bizler ina ederiz.

7. Blm

Demokrasi: Retorik mi, Gerek mi?

imdiye Kadar Demokrasi ve Dnya Sistemi

Demokrasi bugn herkesin slogan haline geldi. Demokrasinin iyi bir ey olduunu sylemeyen var m? Hangi siyaseti kendisinin bir paras olduu hkmetin demokrasiyi uyguladn ve temsil ettii partinin demokrasiyi koruyup geniletmek istediini iddia etmiyor? Pek de eski saylamayacak bir tarihte, Fransz Devrimi ile en azndan 1848 arasndaki dnemde, "demokrasi"nin sadece tehlikeli radikallerin kulland bir szck olduunu hatrlamak ok zordur.1 Oysa "Demokrat", 1830'larda ve 1840'larda yalnzca bir dizi ar solcu rgtn etiketiydi.2 Kutsal ttifak dneminde iktidarda olan gler iin, birini demokrat olmakla sulamak, 1945-sonras Bat dnyasnda birini Komnist olmakla sulamaya benziyordu bir anlamda.
1. Bkz. James Billington, Fire in the Minds of Man (New York: Basic Books, 1980), s. 244-46'da devrimci Sol'u ayn saflarda toplayan tlsml bir szck olarak demokrasi hakkndaki tartma. Billington 1789-1848 dneminde devrimci dilin "demokrasi"den "komnizme" doru gsterdii evrimi anlatr. 2. Bu gruplarn ou geici ve kkt, ama setikleri isimlere bakn: Btn lkelerin Demokrat Dostlar, Karde Demokratlar, Demokrasi Dernei, Merkezi Avrupa Demokratik Komitesi. Dergilerin isimleri de ilgin: Democratisches Taschenbuchfr das Deutsche Volk; Le Debat social, organe de la democratic ngilte re'de 1837'de fazla bar olduu gerekesiyle iler Dernei'nden kopan bir grup kendine Demokratik Dernek adn vermiti. Bkz. A. Mller Lehing, The Interna tional Association, 1855-1859: A Contribution to the Preliminary History of the First International (Leiden: E. J. Brill, 1938), s. 4, 11-18. 1872 gibi ge bir tarihte bile, muhafazakr ama cumhuriyeti bir siyaseti savunan Fustel de Coulanges kin ci mparatorluun kkenlerini yle aklyordu: "Louis-Philippe'i tahtndan daha yeni indirmi olan cumhuriyetiler ocuka bir tavrla ayn zamanda demokrat da olmasalar ve genel oy hakkn kabul etmeselerdi, u getiimiz 24 ylda Fransa'da Cumhuriyet varolmaya devam ederdi" (Coulanges, "Considerations sur la France", Francois Hartog, Le XIXe siecle et l'histoire: Le Cas Fustel de Coulanges iinde, Paris: Presses Universitaires de France, 1988, s. 238).

136

AMERKAN GCNN GERLEY

DEMOKRAS: RETORK M? GEREK M?

137

1848'den sonra, (kendine demokrat diyen) Mazzini, sosyalistlerle byk bir kavgaya tutuunca, sosyalistler sloganlarna "sosyal" terimini eklediler: "Evrensel bir demokratik ve sosyal cumhuriyetten yana" olmaktan bahsediyorlard.3 Daha sonralar ortaya kan "sosyal demokrat" teriminin kkeni muhtemelen budur; "sosyal" ayrmn getirmek artk zorunlu grlyordu nk tek bana "demokrat" terimi daha merkezci siyasetleri savunan bakalar tarafndan sahiplenildii iin balangtaki radikal anlamn yitirmiti. Muhafazakrlarn da kelimeye sahip kmalar iin bir yarm yzyl daha gemesi gerekecekti. Hangi kelime sz konusu olursa olsun, her ey ona yklediimiz ierie baldr. "Demokrasi" kelimesinin olas kullanmlarndan biri, gnmzde epey yaygn bir tanm, keyfi siyasi iktidardan kurtulmu olmaktr. Bu tanma gre demokrasi bireyci bir liberal siyasi gndemin gerekletirilmesidir az ok. Bu anlayn bir lkenin ne kadar demokratik olduuyla ilgili dsal ltleri, sz konusu lkede birden ok partinin yart serbest seimler yaplp yaplmad, dorudan doruya hkmetin siyasi kontrol altnda olmayan iletiim aralarnn olup olmad, kiinin dinsel inancnn gereklerini devletin mdahalesi olmakszn yerine getirip getiremedii, ksacas, ounlukla "sivil zgrlkler" olarak zetlenen btn her eyin belli bir devletin snrlar iinde gerekte ne derecede hayata geirilebildii olmutur. Bu tanma bavurulduunda demokrasinin tarihsel geliimi izgisel bir eri takip etmi gibi betimlenir. Genellikle bavurulan teorik model, rtk olarak bir "mutlak hkmdar" ya da edeeri urandan yola kar. Karar alma iini yrtmenin bandan ekip almak ya da en azndan onu seilmi bir yasama meclisi ile iktidarn paylamaya zorlamak hikyenin bir parasdr. Hikyenin bir baka paras da, devletin "zel alan" denen eye mdahale etmesine verilegel-mi izni snrlamaktr. Bir baka paras da, ynetimi eletirenlerin susturulmamasn ve ceza grmemesini garanti altna almaktr. Bu ltler uygulandnda, gnmzde pan-Avrupa dnyasnda (Bat Avrupa, Kuzey Amerika, Avustralasya) tablonun en parlak halde olduunu, dnyann dier yerlerinde ise epey farkl derecelerde de olsa, pek parlak olmadn grrz. Getiimiz yl Jrg Haider'in par3. Bkz. Lehing, The International Association, s. 24-5 ve Ek 10, s. 90-6.

tisinin Avusturya hkmetine dahil edilmesinin yol at hiddetin bir paras da, Avusturya'nn bu deerlendirme tablolarnda eskisi kadar iyi grnmemeye balayaca korkusuydu.4 Bugn Batl siyasetiler belli bir lkenin ne kadar demokratik olduundan bahsettiklerinde, demokrasiyi genelde bu ekilde lerler. Hatta birka yldr, ABD hkmeti her yl tam da bu ltleri kullanarak baka hkmetlere dair resmi deerlendirme tablolar yaymlyor. Sivil zgrlkler gerekten de ok nemli elbette. Ciddi biimde kstlandklarnda ne kadar nemli olduklarn gayet iyi anlarz. Sivil zgrlkleri kstlayan, ounlukla "diktatrlk" adn verdiimiz rejimlerde her zaman, zellikle kamuya hitap etmek isteyen kiiler (entelekteller, gazeteciler, siyasetiler, renciler) tarafndan yrtlen belli bir direni, eer bask cidden ok arsa iyice yeraltna ekilmi olabilen bir muhalefet vardr elbette. Hangi nedenle olursa olsun rejim zayfladnda ve bir ekilde devrildiinde, insanlarn kutlad eylerden biri de bu tr basklarn sona eriyor olmasdr. Demek ki bu tr sivil zgrlklerin deer grdn, takdir edildiini ve varolduklar zaman ve yerlerde bunlardan yararlanldn biliyoruz. Ama ortalama insan iin, sivil zgrlkler arzulanr eyler olarak grlse de, nadiren siyasi gndeminin en tepesinde yer aldklarn da biliyoruz. Ve rejimin sivil zgrlklere sayg gsterdii devletlerde, sivil zgrlkler ortalama insann demokratik bir toplumu tanmlayan eyin ne olduuyla ilgili dncelerini karlamak iin nadiren yeterli grnrler. Yeterli olsalard, bu kadar ok siyasi kaytszlkla, siyasetten bu kadar uzak durmayla karlamazdk. Liberal ad verilen devletlere, nispeten yksek bir sivil zgrlkler dzeyine sahip devletlere baktmzda, ou insan ilgilendiren, ikyet etmelerine yol aan ve siyasi nceliklerini biimlendiren bir dizi baka mesele olduunu grrz. Sz konusu ikyetler, bence, belli bal kategori iinde gruplandrlabilir: Yolsuzlukla ilgili ikyetler, maddi eitsizliklerle ilgili ikyetler, yurttalk ltlerinin yeterince kapsayc olmamasyla ilgili ikyetler. Yolsuzlukla balayalm. Bu konuda akl almayacak kadar yksek dzeyde bir kinizm sz konusudur. Son yz yl iinde dnyada bir, birka, birok yolsuzluk skandali yaamam tek bir h4. Bu Jrg Haider'le ilgili hikyenin yalnzca bir ksmdr. Bkz. 4. Blm.

138

AMERKAN GCNN GERLEY

DEMOKRAS: RETORK MI? GEREK MI?

139

kmet gstermek bile zordur. phesiz burada da mesele biraz tanm meselesidir. Eer yolsuzlukla kamusal bir ahsiyetten, bir siyaseti ya da devlet memurundan hizmet ya da karar satn almay kastediyorsak, bu phesiz her zaman karlalan, ounlukla da hkmetin imzalad szlemelerde birilerine ulufe datma biiminde grlen bir eydir. Bu olay daha yoksul lkelerde muhtemelen daha sk grlr ya da daha sk rapor edilir. Yoksul lkelerde, yolsuzluk yaplmasna neden olanlar ounlukla o lkenin yurtta olmayan, daha zengin lkelerden gelen kiiler, hem kapitalistler hem de baka hkmetlerin temsilcileridir. Gelgelelim, ak rvet hikyenin en nemsiz parasdr. Parayla bir yerlere ulama imknnn satn alnmas ok daha temel bir meseledir. Bu tr yolsuzluk daha zengin devletlerin -tam da sivil zgrlkler konusunda sicili daha iyi olanlarn- rejimlerinde ok yaygndr. okpartili bir sistemde siyaset yapmak pahal bir oyundur ve srekli daha da pahallamaktadr. ou siyaseti ve ou siyasi partinin, taraftar kitlelerinin grece kk katklaryla karlanabilecek olanlarn ok tesine giden mali ihtiyalar vardr. Sonuta neler olduunu hepimiz biliriz. Daha zengin olanlar (bireyler ve irket gruplar), bazen ayn anda birbiriyle yanan birden ok partiye, byk para balarnda bulunurlar. Bunun karlnda kendi ihtiyalarna belli oranda rtk bir sempati gsterilmesini ve lobi faaliyetlerini aka srdrme imkn bulabilmeyi beklerler. Teoride, kapitalistler piyasa zerinden i grrler ve hkmetlerin piyasa ilemlerinin dnda kalmasn isterler. Pratikte ise, her kapitalistin bildii gibi, irketlerin piyasada baar kazanmalar iin hkmetler birok bakmdan kilit nemdedir - pahal maddelerin byk-lekli, neredeyse-monopsonik* alclar olduklar ve tabii ki vergilendirme dahil makroekonomik kararlar onlar verdikleri iin nispi tekelleri onlar mmkn klar ya da klmazlar. Hibir ciddi kapitalistin kendi hkmetini ve i yapt herhangi bir lkenin hkmetini ihmal etme lks yoktur. Ama siyasetilerin iktidara gelmeye ya da iktidarda kalmaya ncelik vermeleri gerektii ve byk mali ihtiyalar olduu dnldnde, hibir ciddi kapitalistin, hk* Monopsoni: ok sayda satcs olan bir rnn sadece tek bir alcs olmas durumu, (.n.)

metler zerindeki bu bariz bask kaynan ihmal etme lks de yoktur, aksi takdirde rakipleri ya da karlar onunla elien irketler tarafndan ezilir. Bu yzden hibir ciddi kapitalist hkmetleri ihmal etmez ve btn ciddi kapitalistlerin bilinlerinin en nnde, siyasetilerin byk mali ihtiyalar olduu gerei bulunur. Sonu olarak, yolsuzluk kesinlikle normaldir ve kapitalist dnya ekonomisinin sregiden siyasi hayatndan karlmas mmkn deildir. Yine de yolsuzluk sadece yasad bir ey deildir; sk sk ilan edilen drst ynetim ve tarafsz brokrasi normlarna da aykrdr. ok nemli bir norm her gn ihlal edilince, bunun olas tek sonucu kinizmin yaygnlamasdr. Biz de bununla kar karyayz. Kinizm epey farkl tepkilere yol aabilir. Tepkilerden biri oralara bizzat kendi adamlarmz yerletirmektir. Bir bakas, yolsuzluun verdii hasan snrlandrmak iin sava amaktr. ncs, siyasete aktif katlmdan vazgemektir. Her tepkinin kendine zg kstlar vardr. "Oraya kendi adamlarmz yerletirme"nin sorunu, bunun norm ile gereklik arasndaki mesafeyi nadiren deitirmesidir. Hasar snrlamaya almann sorunu da, ounlukla zahmete demez gibi grnecek lde zor -neredeyse imknsz olmasdr. Bu da gittike daha fazla sayda insann nc tepki olan ekilmeyi tercih etmesine yol amakta, bunun sonucunda da yolsuzluk yapanlar hi rahatsz olmadan hkmranlklarn srdrebilmektedirler. Ama bir baka olaslk da demokrasiyle kastedilen eyi yeniden tanmlamak, nceki tanm geniletip salt seim srecine ek olarak tzel sonular zerinde srar etmektir. Seim sreci son iki yzylda nemli bir evrimden gemitir phesiz. Neredeyse her devlette, btn yetikinlerin seme hakkna sahip olmasn gerektiren bir norma ulam durumdayz. Dnyann iki yz yl nce bulunduu yer dnldnde, bu ok nemli bir yapsal deiimdir. Ve daha nce de belirtildii gibi, btn yetikinlerin seme hakkna sahip olmas genellikle demokrasinin gelii olarak grlerek vlr. Seme hakknn genilemesinin tarihine bakarsak,5 her zaman siyasi bir mcade5. Bkz. rnein Stein Rokkan'n almalar, zellikle de oy hakknn geniletilmesiyle ilgili u yazs: "Electoral Systems", Citizens, Elections, Parties: Approaches to the Comparitive Study of the Processes of Development iinde (Oslo: Universitetforlaget, 1979), s. 147-68.

140

AMERKAN GCNN GERLEY

DEMOKRAS: RETORK M? GEREK M?

141

lenin sonucu olduunu hemen grrz. Ayrca seme hakknn genilemesinin, ounlukla seme hakkndan yoksun kiilerin yrtt hareketlere iktidarlarn verdikleri bir dn olduunu da grrz. Ne zaman seme hakknn bu ekilde geniletilmesi tartlsa siyasi mekanizmay kontrol edenler arasndaki balca ihtilaf, her zaman (taviz vermez geinen) rkekler ile okbilmiler arasndaki ihtilaf olmutur. rkekler, seme hakkn geniletmenin devlet mekanizmasnn kontrolnde nemli olumsuz sonulara yol aacan, siyasi iktidar mevcut toplumsal sistemi ykacak insanlarn eline brakacan ileri srenlerdi. Toplumda bir itibar olan kiilerin yerine geme tehdidini beraberlerinde getiren "sfli kitleler" temasyd bu. okbilmiler ise, tam tersine, "tehlikeli snflar"n, bir kez seme hakkn elde ettikten sonra, tam da siyasi srece nominal olarak dahil edilmeleri sayesinde, daha az tehlikeli hale geleceklerini ve korkulan siyasi deiikliklerin meydana gelmeyeceini ya da ufak tefek eyler olacan ileri srenlerdi. okbilmilerin savunduu azar azar taviz verme tutumu en sonunda geni kesimler tarafndan benimsendi ve okbilmiler oy hakknn geniletilmesinin sistemin devrilmesine yol amayaca beklentilerinde gerekten de hakl ktlar. Tam tersine, bu tavizler tam da sfli kitlelerin devrimci eilimlerini datm gibi grnyordu. Ama phesiz, bunun bir nedeni de tavizlerin seme hakkyla snrl kalmayp bunun tesine gemesiydi. kinci tavizler kmesine genel olarak "sosyal devlet" adn veriyoruz. Bunu gevek bir biimde, cret dzeylerinde artlar yaplmasn destekleyen ve mmkn klan btn devlet eylemleri ve ilaveten devletin kresel art deerin belli oranda paylatrlmas amacyla kullanm olarak tanmlarsak, phesiz bir yzyl aan bir sredir ve neredeyse dnyann her yerinde (tabii ki ok farkl derecelerde) sosyal devlete sahibiz demektir. Aslnda, sosyal devletin paylatrma hizmetlerini, ortalama insanlarn devletlerine ynelttikleri tr temel talebe birer cevap niteliindeki balca kategoriye ayrabiliriz. Bu kategoriler salk, eitim ve mr boyu gelirdir. Neredeyse btn insanlar hem kendileri hem de aileleri iin mmkn olduunca uzun ve salkl bir hayat isterler. Neredeyse btn insanlar, ncelikle hayattaki anslarn artrmak iin, kendileri ve ocuklar iin eitim isterler. Ve neredeyse btn insanlar gerek gelirlerinin sergiledii dzensizliklerden

endie duyar ve sadece halihazrdaki gelirlerini artrmay deil, ayn zamanda gelirlerindeki iddetli dalgalanmalar da en aza indirmeyi isterler. Elbette bunlarn hepsi de gayet makul zlemlerdir. Ve mevcut siyasi programlara da dzenli olarak yanstlmlardr. Getiimiz iki yz yl iinde bu dorultularda epey ey baarlmtr gerekten de. Salk alannda, hfzshhay iyiletirme, (kitlesel a kampanyalar gibi) nleyici tp hizmetleri verme, hastane ve kliniklerin giderlerini karlama, tbbi eitimi geniletme, eitli salk sigortas imknlar ve belli trden bedava hizmetler verme konusunda aktif bir biimde abalayan hkmetlerimiz oldu. Eitim alannda, iki yz yl nce neredeyse kimse resmi bir eitim almazken, bugn ilk retim neredeyse her yerde verilmekte, orta retim (eitsiz bir biimde de olsa) yaygnlamakta, hatta yksek retimden bile, en azndan daha zengin devletlerde nemli sayda insan yararlanabilmektedir. mr boyu gelirin garanti altna alnmas konusunda ise, isizlik sigortas programlar, huzurevleri ve mr boyu yaanan dalgalanmalar azaltmaya ynelik baka yntemler gelitirmi durumdayz. mr boyu geliri garanti altna alma programlan, salk ve eitimle kyaslandnda, dnya sisteminin eitli yerlerinde ok daha eitsiz bir biimde paylatrlmaktadr elbette. Sosyal devletin bu nimetlerini nasl deerlendirmek gerektii konusunda dikkatli olmalyz. Bunlar bir yandan, neredeyse bu tr btn program ve mekanizmalann bilinmedii ve siyasi olarak hayal bile edilemedii iki yz yl nceki duruma gre dikkate deer bir yapsal farkllk arzederler. te yandan, bu programlar dnya nfusu iinde, ncelikle sistemin kadrolar adn verebileceimiz kesimin, yani orta tabakalarn iine yaramtr. Bu orta tabakalarn dnya sistemi iinde eit bir biimde dalm olmadklarn belirtmekte fayda var. Bir nc Dnya lkesinde nfusun en fazla yzde 5'i bu kategoriye girebilirken, en zengin devletlerde, nfusun belki de yzde 40 ile 60'lk bir kesimi bu kategoriye girmektedir. Nitekim ulusal istatistikler merceinden bakldnda u grlmektedir: Nfusun ounluu bugn sadece ok az sayda lkede iki yz yl nceki atalarnnkinden iyi durumdadr. Ayn zamanda dnya sistemindeki toplumsal kutuplama, sadece lkeler arasnda deil, lkelerin kendi ilerinde de tam gaz devam etmitir. stelik bu kutuplama sadece nispi bir ey deildir, dnya nfusunun (lmesi zor

142

AMERKAN GCNN GERLEY

DEMOKRAS: RETORK M? GEREK M?

143

ama gzlemlemesi o kadar zor olmayan) bir kesimi iin mutlak bir eydir. Yine de sosyal devletin paylamla ilgili sonular, inanmay det edindiimizden ya da dnya sisteminin propagandaclarnn bize srekli sylediinden ok daha kt olmasna ramen, gereklemi olan paylamn maliyetinin dikkate deer boyutlarda olduu ve daha zengin lkelerin nispeten yksek vergi oranlarna yansm olduu da dorudur. Vergilendirilenler daima vergilerin ok fazla olduundan ikyet eder kukusuz. Ama vergi faturasnn bugn 50, 100, 200 yl ncesine gre -hem dnya nfusunun st ve orta tabakalar iin hem de kapitalist giriimler iin- ok daha yksek olduu dorudur. Bu paylam, efektif talebi artrd iin, kapitalistlere de baz avantajlar getirir elbette. Ama artan efektif talebin uzun vadede lld haliyle vergi yknden daha byk olduu hi de kesin saylmaz. Bunun basit bir nedeni var. Siyasi olarak, halkn demokratikleme talebi paylam dzeyinde kesintisiz yukar kan bir eriye evrilmi, sadece lkelerin kendi ilerinde yukarya doru yaylmakla kalmayp ayn zamanda darya, saylan gittike artan lkelere doru, dolaysyla bir btn olarak dnya sistemi iinde de yukarya doru yaylmtr. imdi bu tr demokratikleme genelde kapitalistler asndan sivil zgrlkler kadar itibarl bir ey deildir ve bu paylam snrlama, sz konusu rnty tersine evirip oran mmkn olduunca azaltma mcadelesi, muhafazakr siyasi programlarn asl ura olmutur. Muhafazakr glerin srekli olarak paylam dzeylerindeki art nlemelerini, hatta bu dzeyleri aaya ekmelerini salayan zaferler kazandklarna phem yok. Ama tabloya iki yz yllk bir perspektiften bakldnda vergilendirmenin yukar doru giden bir eri izdii bence gayet aktr. Her tersine evirme, kendisinden sonraki ilerlemeye kyasla kk kalmtr. 1980'lerin neoliberal saldrs (Thatcherclk-Reaganclk) ve 1990'larn kreselleme retorii tam da art durdurmaya ynelik bu tr bir abayd. Bu aba bir eyler baard, ama savunucularnn umduklarndan ok daha azn ve ona kar siyasi tepki dnyann drt bir yanna oktan yayld bile. imdi nc ikyete, yurttaln kapsayclnn yetersizlii ile ilgili ikyete geeyim. Bildiimiz "yurtta" terimi, dnyann siyasi kelime daarcna Fransz Devrimi tarafndan sokulan bir te-

rimdir. Bu kavramla, soylularn ve halk tabakalarnn farkl toplumsal rtbelere ve farkl siyasi haklara sahip olduklar bir emir-komu-ta sisteminin reddi simgelenmek isteniyordu. Ama dahil etmekti. Soylular kadar sradan halk da siyasi srece dahil edilecekti. Btn kiiler, yani btn yurttalar eit olacakt. Btn yurttalarn haklar vard. Ortaya hemen, yurttalarn "haklan"na nelerin dahil edilecei sorusu kt. ok geni bir biimde tanmlanan bu haklara bir hamlede sahip olmaya ynelik eitli giriimler, "kardevrimler" tarafndan pskrtld. Ama getiimiz iki yz ylda haklarda yava yava da olsa bir genileme oldu ve bu genileme zellikle son elli ylda hzland. Buna yol aan unsurlardan biri, mlk sahiplerinden mlkszlere, yallardan genlere, erkeklerden kadnlara, merkezi etnik gruptan aznlk ad verilen gruplara doru yaylan oy hakknn genilemesiydi. kinci bir cephe, nce klelie, sonra da dier esaret biimlerine kar verilen mcadeleydi. nc bir cephe resmi ayrmclklara, devlet uygulamalarndan kararak ve zel uygulamalarda da yasaklayarak son verme abas oldu. Bugn, toplumsal olarak gayri meru hale gelmi uzun bir ayrmclk kaynaklar listesine sahibiz: Snf, rk, etnik kken, "yerlilik", toplumsal cinsiyet, ya, cinsel eitlilik, zrllk. Ve bu liste srekli uzamaktadr. Demokrasiyle ilgili son bir ikyete de deinmek gerek. Bu, teorik olarak, sadece yurtta olduumuz lkelerdeki demokrasi miktar hakknda ikyetlerde bulunmakla ve bu dorultuda bir eyler yapmakla snrlanm olduumuz ikyetidir. Baka lkelerdeki toplumsal adalet, yurttalk haklar ya da ulusal kurtulu hareketleriyle dayanma kuran kiiler her zaman olmutur. Baka lkelere gidip onlarn mcadelelerinde, hatta devrimlerinde aktif rol oynayan kozmopolit bireyler vardr. Ama egemenliin karlkl olarak tannmas ilkesi yznden devletlerin baka devletlerin mcadelelerine karmas engellenmi ve devletler bu ilke yznden kendilerini kstlamlardr. On dokuzuncu yzylda, egemenliin karlkl olarak tannmas sadece devletleraras sistemin paralar olarak grlen devletlere, "medeni" diye tanmlanan devletlere zg bir eydi. Yerkrenin "medeni" grlmeyen blgeleri, "medeni" devletlerin bir "medeniletirme misyonu"na kalkmak iin kendi kendilerine verdikleri bir hak-

144

AMERKAN GCNN GERLEY

DEMOKRAS: RETORK M? GEREK M?

145

ka tabiydiler ki bu misyon fethi, dorudan ynetimi ve baz detlerin zorla deitirilmesini de ieriyordu. Emperyalizmin en parlak zamanlarnda, yani on dokuzuncu yzyl sonlarnda, "emperyalizm" terimi, en azndan politikalarnn temelini oluturduu lkelerde bir eref payesiydi. Emperyalizmin meruiyeti karsndaki tavr kinci Dnya Sava'ndan sonra deiti. Emperyalizm, birdenbire olumsuz bir kelime haline geldi. Ve 1945 sonrasnda, ulusal kurtulu hareketlerinin, balca amalarn, yani kendi devletleri iin yerel egemenlik kazanmay neredeyse her yerde baard bir dneme girdik. Gelgelelim, bu olur olmaz, byk lde Bat dnyas iinde, "insan haklar"ndan yana yeni hareketler ortaya kt; bu haklar sivil zgrlklerden yurttalk haklarna bahsettiimiz eitli trden demokratik haklar olarak tanmlanyordu. Sulanan lkelerin dnda kurulan rgtler, dolayl olarak, kurulduklar devletlerin hkmetleri araclyla ve dorudan doruya insan haklarna yeterli zen gstermeyen devletler olarak tanmlanan devletlerin hkmetleri zerinde siyasi bask yaratmaya altlar. Bu bask birok biime brnebiliyordu: tehir etme, boykotlar ve son olarak "mdahale hakk". NATO'ya mensup devletlerin Balkanlar'daki son faaliyetleri "insan haklar" ve "mdahale hakk" bal altnda yrtld. O halde demokrasi hakkndaki bu sylemde nerelerdeyiz? Demokrasi bir gereklik mi, bir serap m, ikisi arasnda bir ey mi? Gerekletirilebilir olduu halde, henz gerekletirilmemi bir ey mi? Yava yava ilerlemeden yana olanlar ok eyin baarlm olduunu iddia ederler. ok eitli biimlerde daha fazla demokrasi iin mcadele etmek zere ortaya km olan ok eitli gruplarn szcleri ise ounlukla, eit haklar hedefini gerekletirmeye hibir yerde yaklalmam olduunu ileri srerler. Bu uyumsuz deerlendirmeleri demin zetlediim tarihsel gereklikler nda ele alacaksak, bence zeminimizin zerinden bir kez daha, ama bu kez daha analitik bir biimde geip demokrasinin ilerlemesiyle ilgili deerlendirmemizi kategoriye ayrmamz gerekecektir: Retorik olarak demokrasi, uygulama olarak demokrasi, imkn olarak demokrasi.

Retorik Olarak Demokrasi "Demokrasi" terimi neden devrimci bir zlemin ifadesiyken evrensel lekte yavan bir lafa dnt? Esasen Yunanllardan on sekizinci yzyla kadar, Bat siyaset felsefesinde demokrasi, her zaman Yunancadaki kklerinin iaret ettii anlamda, yani halkn ynetimi anlamnda kabul edilmitir - yani, sadece tek bir kiinin ynetimine kar deil, ondan da ok en iyi insanlarn ynetimine, aristokrasiye kar halkn ynetimi anlamnda. Demek ki demokrasi her eyden nce niceliksel bir kavramd. Temelde eitsizliki bir durumda eitlik arsnda bulunuyordu, nk eer "en iyi" insanlar varsa, o zaman "o kadar iyi olmayan" insanlar da vard - cahil, sfli, kaba, yoksul insanlar. En iyi insanlarn kimler olduu nemli deildir aslnda. Bunlar kan/soy sop/resmi yetkiler asndan, zenginlik/mlk/ekonomideki idareci rolleri asndan ve eitim/zek/gelikin yetenekler asndan tanmlanmlardr. Ve btn bu en iyileri snflandrma tarzlarna, her zaman adab muaeretin/hayat tarznn/"medeni" olmann en iyi insanlarn zellii olduu eklindeki varsaymlar elik etmitir. Asl nemli olan unsur her zaman, iki grup arasnda, kolektif kararlar alma srecine katlma yeteneine sahip olarak tanmlananlar ile bu yetenee sahip olmadklar sylenenler arasnda aynm yapmak olmutur. Bir fikir olarak, bir hareket olarak demokrasi aslen bu tr ayrmlarn siyasi hayat rgtlemenin temeli olabileceini reddetmek amacyla gelitirilmitir. Bu mesele hakknda hibir zaman gerekten nemli bir tartma yaplmamtr; "yurttalk" kavramnn sradan siyasi sylem iinde rabet grd zamana kadar yaplmas da mmkn deildi. Bu kltrel kayma Fransz Devrimi'nin byk retorik mirasdr. Artk hepimiz yurttaz. yle miyiz sahiden? Yurttalk kavramnn kapsamyla ilgili temel tartma pe pee gelen iki urakta yapld. On dokuzuncu yzyl banda, Byk Britanya, Fransa, Amerika Birleik Devletleri ve baka birka lkede, oy hakk meselesi zerinde odaklanan bir lkeii tartma biimine brnd.6 Temel seenekler, mlk sahiplerinin
6. Aydnlanma dncesinin, Napolyon dneminin dnme tarzn belirleyen

146

AMERKAN GCNN GERLEY

DEMOKRAS: RETORK M? GEREK M?

147

oy hakk, yani Franszlarn suffrage censitaire dedikleri ey ile genel oy hakkyd. Bu lkelerde ve daha sonra baka yerlerde de en sonunda genel oy hakknn kazandn biliyoruz; stelik "genel" terimine dahil edilenler de srekli olarak genilemitir. Ama genel oy hakk ilkesi (tam olarak hayata geirilemese bile) bir kez kabul edildikten sonra, tartma odak deitirdi. Bat lkelerinde oy hakk geniledike (bu arada ayn lkelerde sivil zgrlklere ait dier unsurlar da yaygnlayordu), "yurtta" terimi de bu lkelerde daha meru bir hale geldi ve kapsayc niyetini gerekletirecek ekilde kullanld. Gelgelelim, yurtta kavram her zaman bnyesine dahil ettii kadarn da dlar. nk yurtta zorunlu olarak yurtta-olmayan da ima etmektedir. Eer tehlikeli snflar artk tehlikeli deilse, medeniyetten nasibini almam ii snf artk yurtta olarak kabul ediliyorsa, o zaman medeni ile medeni-olmayan arasndaki retorik ayrm izgisi medeni lkeler ile medeni-olmayan lkeler arasndaki ayrm izgisi haline gelecektir. Bu da emperyalist ynetimin balca retorik gerekesi ve ii snfndan medeniletirme misyonunun ihtiamna katlmasn talep edip bu talebe karlk almann retorik temeli olacakt. Bu noktada, "demokrasi" artk ulusal bir snf mcadelesi iinde alt tabakalarn taleplerini ifade eden bir terim olarak deil, medeni denenler ile medeni-olmayanlar, Bat ile dnyann geri kalan arasnda srmekte olan dnya apndaki bir mcadele iinde hkim glerin politikalarn hakl karan bir terim olarak kullanlyordu. Bylece, demokrasi kavramnn tns deimi olduu iindir ki tam da on dokuzuncu yzyln ilk yarsnda bu kelimeden korkan gruplar, yzyl sonuna gelindiinde onu benimsemeye baladlar; yirminci yzyln ikinci yansna gelindiinde ise bu kelimeyi adeta bir ulusal mar gibi kullanyorlard. Bu noktada demokrasi kavram nmillet-halk ayrm hakknda Stuart Woolf un sylediklerine bkz. "'Millet' kstl bir biimde, 'eitimliler' olarak ya da biraz daha geni bir biimde ynetici sekinler olarak kavranyordu... Aydnlanma yazarlar mesajlarn ynelttikleri eitimliler ile 'milletin sayca en kalabalk ve ie yarar ksm' arasnda her zaman keskin bir ayrm yapyorlard. Tanm gerei, yozlam olmasa da kolayca etki altna giren 'halk', statsne uygun, emeki olarak srd hayatta ona en ok donanm kazandran ahlaki, teknik (ve fiziksel) bir eitime ihtiya duyuyordu" (Woolf, "French Civilization and Ethnicity in the Napoleonic Empire", Past and Present, no. 124 [Austos 1989]: 106).

celikle bir medeniyet simgesi ve bunun sonucu olarak bir medeniyet kant haline geldi. Bat demokratiktir, dnyann geri kalan deildir. Bylece dnya ekonomisi iindeki hegemonik gler kendilerini manevi lider ilan ederler. Onlarn hegemonyas dnyann drt bir yannda ilerlemenin temelidir. Demokrasiyi bir Kutsal Kse/Kzl Elma olarak sunarlar. Dolaysyla onlar erdemin ete kemie brnm halleridir.
Gerekleme Olarak Demokrasi

Bu yeni retorik, bu iddialarn ampirik temelleri olmasa ie yaramazd. Peki neydi bu temeller? Bunu deerlendirmek iin, toplumsal tabakalama asndan kapitalist sistem ile kapitalizm-ncesi sistem arasndaki temel fark zerinde dnmemiz gerekir. Kapitalizm-ncesi bir yapda, st tabaka iddet aralarn kontrol ettii iin iktidara sahipti. Bylelikle zenginliin kendi niceliiyle orantsz bir ksm zerinde hak iddia edebiliyordu. Askeri msadere dnda yollarla szgelimi piyasa yoluyla- zenginlik elde etmi olanlar st tabakann birer paras olarak tanmlanmyor, dolaysyla da bitmek bilmez bir msadere korkusuyla yayorlard. Bu kaderden para gcyle aristokrasiye dahil olarak kamaya alyorlard ki bu sreci tamamlamak da epey zaman alyor, hatta bazen -drt kuak gerekebiliyordu. Kapitalist dnya ekonomisi kapitalizm-ncesi sistemler kadar derinden tabakalamtr, ama tabakalar arasndaki ilikiler farkldr. st tabaka bu unvan gemi askeri yiitlikleri sayesinde deil, gemi ekonomik yiitlikleri sayesinde korur. En tepede olmasa da beceri sahibi olanlar, yani sistemin kadrolar ya da orta tabakalar adn verdiimiz kiiler, msadere korkusuyla yaamaz. Aksine, genel dnya sisteminin siyasi dengesini korumak, yani tehlikeli snflar kontrol altnda tutmak iin onlarn yardmna ihtiya duyan st tabakalar tarafndan srekli teskin edilirler ve srekli onlardan destek talep edilir. Oy hakknn genilemesi, sosyal devletin nimetleri, tikelci kimliklerin tannmas, btn bunlar sz konusu kadrolar teskin etme, onlarn genel sisteme bal kalmalarn garanti altna alma ve en nemlisi de dnya nfusunun ounluunu yerli yerinde tutmak iin

148

AMERKAN GCNN GERLEY

DEMOKRAS: RETORK M? GEREK M?

149

onlardan yardm alma programnn birer parasdr. Kapitalist dnya sistemini toplumsal olarak paral bir sistem olarak dnelim; bu sistem (simgesel olarak) en tepedeki yzde 1, kadrolar oluturan yzde 19 ve en alttaki yzde 80 eklinde blnmtr. Sonra buna bahsettiimiz mekn unsurunu ekleyelim. Kapitalist dnya ekonomisi denen tekil sistem snrlan iinde, sz konusu yzde 19 btn siyasi birimler arasnda eit biimde dalmaz, birka birimde younlar. Bu iki varsaymda bulunduumuzda - paral bir tabakalama ve corafi topaklama- "demokrasi" slogannn bahsi geen yzde 19 iin muazzam bir nemi olduu aka anlalr, nk demokrasi onlarn siyasi, ekonomik ve toplumsal durumlarnda gerek bir iyileme anlamna geliyordu. Ama demokrasinin yzde 80 iin ok az anlam olduunu da grebiliriz, nk onlar ister siyasi, ister ekonomik, ister toplumsal olsun bu farazi nimetlerin ok azndan yararlanyorlard. Kk bir grup lkenin daha fazla zenginlie, daha liberal bir devlete ve u ya da bu lde ileyen okpartili sistemlere sahip olmas -ksacas, az sayda lkenin medenilemi olmas- bir btn olarak dnya sistemi iindeki derin eitsizliklerin nedeni deil, tam da sonucudur. Retoriin dnya sisteminin baz ksmlarnda kulaa doru gibi gelirken, daha geni olan baka ksmlarda bu denli ii bo gelmesinin nedeni de budur. O halde, demokrasi gerekletirilmemi midir? Tabii ki. Nasl tanmlanrsa tanmlansn demokrasinin liberal denen devletlerde bile kstl ve sakat olduunu gstermeye bile gerek yoktur. Kald ki bu kolayca gsterilebilecek bir eydir. Demokrasinin dnyann byk bir ksmnda nemli lde ilemediini belirtmek yeterlidir. Batl liderler bir nc Dnya devletine demokrasinin erdemlerini vazederlerken, ki bunu sk sk yaparlar, ya dnya sisteminin gerekliklerine kasten gzlerini kapatmakta, ya kinik bir tutum taknmakta ya da kendi lkelerinin manevi adan daha stn olduunu iddia etmektedirler. Dnyadaki diktatrlkleri hibir surette savunmuyorum ya da hakl karmaya uramyorum. Bask hibir yerde bir erdem deildir, hele ki kitlesel katliamlar. Sadece bu olgularn ne rastlantsal, ne baz lkelerin medeni olmayan kltrlere sahip olmalarnn sonucu, ne de kesinlikle bu lkelerin sermaye aklarna yeterince ak olmamalarnn sonucu olduunu belirtmek istiyorum. Dnya halknn -

te ikisi kapitalist dnya ekonomisinin yaps yznden liberal devletlere sahip deildir; bu ekonomi onlarn bu tr siyasi rejimlere sahip olmasn imknszlatrmaktadr.
mkn Olarak Demokrasi

Demokrasi gnmz dnyasnda byk lde gerekletirilmemitir diyorum demesine de, demokrasi gerekletirilebilir bir ey midir? Bunun iki olas cevab var: "Evet, aama aama" ve "Hayr". "Evet, aama aama," diyen birok kii var. Buradaki fikir, yzde 19'un yararland nimetlerden daha sonra yzde 21'in, daha sonra yzde 25'in vb. yararlanabilecei ve bunun byle gidebilecei eklindedir... Bu insanlara gre, gereken ey daha fazla rgtl bask uygulanmasdr. Bu bask toplumsal hareketler, sivil toplum kurulular ya da aydnlanm entelekteller tarafndan yaratlacak veya medeni olmayan halklarn kltrel reformdan geirilmesiyle oluacaktr. Bu kahinleri destekleyen balca sav, getiimiz iki yz ylda ilerin byle gereklemi olmas, demokratikleme adn verebileceimiz tavizlerin gerekten de mcadele yoluyla kazanlm olmas, gerekten de aama aama kazanlm olmasdr. Bu kehanetin hesaba katmad ey, aama aama gereklemi olan deiimlerin sistemin ileyii zerindeki birikimsel etkisidir. Ayrcalklara sahip kiilerin demokratikleme taleplerine taviz vermelerinin temel nedeni fkeyi savuturmak, asileri bnyeye dahil etmek, ama her zaman iin sistemin temel erevesinin salam kalmasn gzetmek olmutur. Bu strateji "hibir ey deimesin diye her ey deimelidir" eklindeki di Lampedusa ilkesinin cisimlemi halidir. Di Lampedusa ilkesi belli bir noktaya kadar ok etkili bir ilkedir. Daha fazla demokratikleme, siyasi, ekonomik ve toplumsal pastadan daha fazla pay alma talepleri, tkenmi olmak yle dursun, sadece aama aama ifade edilse de sonsuzdur. Son iki yz yldaki demokratikleme, benim varsaymsal olarak ortaya attm dnya nfusunun yzde 19'unun iine yaramsa da, yzde 1 iin maliyeti yksek olmu ve pastann dikkate deer bir ksmn tketmitir. Bu yzde 19 yzde 29, hele hele yzde 89 olursa, ayrcalkllara bir ey kalmayacaktr. Somut konuursak, kesintisiz sermaye birikimi artk kalmayacaktr ki bu birikim kapitalist dnya ekonomisinin varlk ne-

denidir. Yani ya demokratikleme srecine dur denecektir, ki bu si-yaseten zordur, ya da hiyerarik, eitsizliki gereklikleri korumak iin baka bir tr sisteme geilecektir. Bence bugn bu tr bir dnme doru gitmekteyiz. Burada kapitalist dnya sisteminin yapsal krizi dediim eye yol am olan btn etkenlere dair ayrntl analizimi tekrar etmeyeceim. Bir sre olarak demokratikleme, sistemi halihazrdaki kaotik durumuna getirmi, ok yaknda da atallanma noktasna gtrecek olan etkenlerden sadece biridir. Sonu olarak, nmzdeki yirmi be-elli yl boyunca kapitalist dnya ekonomisinin halefinin ne olacayla ilgili youn bir siyasi mcadele verilecektir bence. Bana gre bu, sistemin temelde demokratik bir sistem olmasn isteyenler ile bunu istemeyenler arasndaki bir mcadeledir. Bu nedenle bazlarnn demokrasinin "esasen bitirilemeyecek bir proje" olabilecei eklindeki imalar beni biraz mutsuz ediyor. Bu formlasyon insanln trajik durumuyla, kusurlaryla, slaha ebediyen ak oluuyla ilgili bir insanlk imgesi karyor nmze. Byle bir imgeye kim kar kabilir, deil mi? Ama bu formlasyon muazzam bir fark yaratabilecek tarihsel seim anlar olmas ihtimalini hesaba katmaz. Bir tarihsel toplumsal sistemden tekine geilen dnemler tam da byle tarihsel seim anlardr. Hibir zaman kusursuz denecek lde demokratik bir sisteme sahip olamasak bile, byk lde demokratik bir sisteme sahip olmann mmkn olduuna inanyorum ben. u anda buna sahip olduumuza inanmyorum. Ama olabiliriz. O halde, yine kara tahtann bana geip mcadelenin neyle ilgili olduunu anlatmak nemlidir. Bu mcadele sivil zgrlklerle ilgili deildir, ama demokratik bir toplum John Stuart Mill'in yreini ferahlatacak sivil zgrlklere sahip olacaktr elbette. Sahip olmaldr da. Sz konusu mcadele okpartili sistemlerle de ilgili deildir; bu sistemler ok saydaki olas byk lekli demokratik seim tekniklerinden sadece biridir ve bugn ulusal ve ulus-alt periyodik seimler dnda hibir alanda yaygn olarak kullanlmamaktadr. unu demek lazm: Demokrasi eitlikle ilgilidir ve eitlik kapitalist dnya sistemi iinde siyasi hayatn yaygn hissiyat olan rkln tam kartdr. Toplumsal hayatn btn alanlarnda eitlik olmazsa, hibir alannda eitlik olamaz, sadece eitlik serab olur. Eitliin

150

AMERKAN GCNN GERLEY

DEMOKRAS: RETORK M? GEREK M?

151

olmad yerde zgrlk olmaz, nk eitsizliki bir sistemde gl olan irade her zaman galebe alacaktr. Yolsuzlukla ilgili ikyetlerin sistemimizin ayrlmaz bir paras olmasnn nedeni budur. Yurttaln eitsiz bir biimde gereklemesiyle ilgili ikyetlerin nedeni budur. Kinizmin nedeni budur. Eitliki bir sistem nispeten depo-litize olacaktr ama kinik olmayacaktr. Kinizm, zayfn gl karsndaki psikolojik savunmasdr. Nispi eitlikle nispeten demokratik bir siyaseti birletiren bir sistem ars u soruyu gndeme getirir; Bu mmkn mdr? Aleyhteki balca sav, tarihte byle bir ey grlmediidir. Bu bana ok zayf bir sav gibi geliyor. Son tahlilde, insan toplumlar ok ksa bir zamandr var. Ksa tarihsel gemiimizden yola karak gelecekteki olaslklar devre d brakmaya balayamayz. Her halkrda, ktmserlikten karlabilecek tek sonu lmektir. Eitlie kar ikinci nemli sav, Leninist rejimlerin ackl performansdr. Ama tabii ki bu rejimler, en balarda eitliki bir retoriin peine dm olsalar ve buna bir dereceye kadar inanm olsalar da, hibir noktada eitliki olmamlardr. Pratikleri kkten eitsizlikiydi, kapitalist dnya ekonomisinin evre ve yar-evre blgelerindeki dier rejimlerin bir versiyonundan ibaretti. Onlarn deneyimi bize, eitliki bir toplumsal sistemin imknlar konusunda kesinlikle bir ey sylemez. Temel mesele bugn, kapitalist dnya ekonomisinin evrimleen tarihinin bu noktasnda, aamacln gerek bir seenek olmamasdr. Bana yle geliyor ki mevcut tarihsel toplumsal sistemimizin erevesi iinde kapitalist dnya ekonomisinin snrlarna ulam durumdayz. Sistem krizde ve kanlmaz olarak deiecek. Ama ille de daha iyi ynde deiecek diye bir ey yok. Bu, gei dneminin siyasi ve ahlaki seimine bal. lerlemenin, siyasi ve ahlaki ilerlemenin kanlmaz olduunu varsaymak iin bir neden olduuna inanmyorum. Gelgelelim, mmkn ilerleme teorisine, ilerlemenin bir olabilirlik olduuna inanyorum. O halde ne yapmamz gerekiyor? Her eyden nce nerede olduumuz konusunda, ve sistem atallanmakta, dolaysyla sona ermekte olduu iin seeneklerimiz olduu konusunda kafamzn net olmas gerek. kincisi, hangi siyasi taktiklerin bize byle bir sistem yaratma imknn sunabilecei ve bunu baarmak iin gereken ittifaklarn nasl kurulabilecei konusunda kendi aramzda tartmamz gereki-

152

AMERKAN GCNN GERLEY

yor ("biz" ile imdikinin yerine geecek sistemin eitliki olmasn isteyenleri kastediyorum). ncs, ilerici bir ey klf altnda yeni ama hl hiyerarik ve eitsizliki bir sistem yaratacak olanlarn tatl szlerine kanmamamz gerekiyor. Bunlarn hibiri kolay deil. Ve baarl olabileceimizin garantisi de yok. Ama ayrcalklara sahip olanlarn bunlar u ya da bu ekilde korumaya niyetli olduklarndan ve bunu yapmak iin iddetle ve zekice savaacaklarndan emin olabiliriz. Peki ya demokrasi? Bu konuda kendisine Bat medeniyeti konusunda ne dnd sorulduunda u cevab veren Mahatma Gandi gibi dnyorum: "Bence iyi bir fikir olurdu."

8. Blm

Entelekteller: Deerlerde Tarafszlk Sorunu

SON KTAPLARIMDAN Bildiimiz Dnyann Sonu: Yirmi Birinci Yzyl iin Sosyal Bilim'de1 modern dnya sisteminin kendi sonuna yaklamakta olduunu ve ana hatlarn u anda bilmediimiz, nceden bilemeyeceimiz ama yapsn biimlendirme iine aktif bir biimde katlabileceimiz yeni bir tarihsel sisteme gei dnemine girmekte olduunu iddia ettim. "Bildiimiz" (cognoscere anlamnda) dnya kapitalist bir dnya ekonomisidir ve bu dnya artk baa kabilecek konumda olmad yapsal gerilimlerle kuatlm durumdadr. Sz konusu gerilimlerin kaynan ve nasl ilediklerini burada ancak ok kaba hatlaryla anlatabilirim. gerilim sz konusu. Bunlardan birincisi dnyann krsallktan kmasnn sonucudur; ok ilerlemi olan bu sre muhtemelen nmzdeki yirmi be yl iinde byk lde tamamlanm olacak. Yaratlan toplam deerin yzdesi olarak emein maliyetini amanszca artran bir sretir bu. kincisi, ekolojik tkenie yol am olan maliyetlerin dsallatrlmasnn uzun vadeli sonucudur. Bu da yaratlan toplam deerin yzdesi olarak girdilerin maliyetini ykseltmektedir. ncs ise dnyann demokratiklemesinin sonucudur; demokratikleme eitim, salk ve mr boyu gelir garantisiyle ilgili kamu harcamalarna ynelik talebin srekli artmasna neden olmutur. Bu da yaratlan toplam deerin yzdesi olarak vergi maliyetlerini ykseltmektedir. Bu nn bileimi retimden elde edilen krlar zerinde devasa boyutlarda uzun vadeli yapsal bask yaratmaktadr ve kapitalist sistemi kapitalistler iin krsz hale getirme sreci iindedir. Bu tezi bu yazda gerekelendirmeyeceim, nk bu ii baka bir yerde yap1. eviren: Tuncay Birkan, stanbul: Metis, 2000.

154
2

AMERKAN GCNN GERLEY

ENTELEKTELLER: DEERLERDE TARAFSIZLIK SORUNU

155

tim. Bu birleimi, tartmak istediim meseleler iin bir veri olarak kabul edeceim. Kapitalist dnya ekonomisinin yapsal krizinin bir paras olarak, dnyay "bilme" {scire anlamnda) tarzmzn da sonunun geldiini, yani bilgi sistemimizin mevcut erevelerinin ie yararllnn da sona erdiini gryoruz. zellikle u ortaya kmtr ki bilimsel bilgi ile felsefi/hmanistik bilginin dnyay bilmenin kkten farkl, dnsel olarak birbirine kart yollar olduklar anlay -bazen "iki kltr" adn verdiimiz anlay- iinden gemekte olduumuz devasa toplumsal gei dnemine bir aklama getirme grevinde son derece yetersiz olduu gibi, krizle akllca baa kma yeteneimizin nnde bizatihi bir engel oluturmaktadr. "ki kltr" anlaynn aslnda sadece iki yzyllk olduunu ve baka hibir tarihsel sistemde varolmadn unutmamamz gerekir. Bu anlay modern dnya sisteminin ideolojik erevesinin bir paras olarak icat edilmitir ve sz konusu sistemin mstakbel nihayeti ile birlikte o da gidici olabilir. nk yrngem izdeki bir atallanmann sonucu olan, bir tarihsel sistemden tekine geiin neler getirecei zorunlu olarak belirsizdir. Bu gei sreci aina yaplan paralayan kaotik bir girdap eklini alr, btn ynlerdeki basklar iyice iddetlendirir ve phesiz bu arada hepimizin kafasn karmakark eder.3 Bu yzden iinde yaadmz dnyadaki bu hzl, belirsiz, ama ok nemli dnmler ortasnda entelektellerin rolnn ne olduunu, olabileceini ya da olmas gerektiini sormak yerinde olacaktr. Toplumsal bilgi araynn sadece dnsel sorunlar deil, ahlaki ve siyasi sorunlar da beraberinde getirdiinin hep farkndaydk. Gelgelelim, modern dnyada, bu farkl sorunlarn birbirleriyle nasl bir iliki iinde olduu konusunda kapsaml tartmalar yaplmtr. zellikle de, en az iki yzyldr, dnsel, ahlaki ve siyasi sorunlarn birbirlerinden tamamen ayr tutulup tutulamayaca ve tutulup tutulmamas gerektii meselesi zerinde odaklanlmtr. Bu tartma ateli bir biimde srmektedir.

2. Bu savlarn daha ayrntl bir biimde serimlenii iin bkz. 3. blm. 3. Bkz. Uya Prigogine, The End of Certainty, New York: Free Press, 1997.

Modern dnya sisteminin ina edilmesinden nceki tarihlerde kurulmu olan eitli kltrlerde bu konuda o kadar ok tartma yaplmyordu. Her zaman, bu tr sorunun -dnsel, ahlaki, siyasi sorunlarn- birbirlerinden ayrlamayaca ve birbirleriyle eliiyormu gibi grndkleri yerlerde de ahlaki kayglarn ncelikli olmas ve sonucu belirlemesi gerektii kabul ediliyordu. Bu sorunlarn birbirinden ayr tutulmas gerektii anlay, tpk iki kltr anlay gibi, modern dnya sisteminin bir icadyd. Aslnda bu iki anlay birbiriyle mantksal olarak balantldr. Modern dnyada, kendilerine bilimci adn verenler, bilimin, doru araynn srdrlecei tek alan olduunu iddia etmiler ve felsefe, edebiyat ve beeri bilimlere iyi ve gzel araynn srdrlecei alanlar olma roln uygun grmlerdir. Epistemik hedefler arasnda yaplan bu aynm bir btn olarak her iki tarafa da kabul edilmitir. Hatta bu ayrmdan genellikle modernliin byk baarlardan biri olarak, alameti farikalarndan biri olarak sz edilmitir. Bu anlayn daha eski dnya grlerinden ne kadar farkl olduu, eski Yunan'a bakarak grlebilir. Modern Batl dnrler genellikle Yunan kltrnn kendilerinin dnsel kayna olduunu ve her halkrda Yunan dncesinde "rasyonalizmin" merkezi yeri igal etmesi sayesinde metafizik tasarmlarn byk lde ayn olduunu iddia ederler. Btn modern-ncesi medeniyetler arasnda, eski Yunan medeniyetinin modern Bat dnyasna en yakn medeniyet olduu iddia edilir. Peki, Yunan kltrnn tarihi iinde, bu doru arayn iyi arayndan ayrma meselesiyle balantl en nemli simgesel an hangisidir? Atina genliinin ahlakn bozmakla sulanan Sokrates'e baldran zehrinin iirildii an. stelik o da baldran diren gstermeksizin ierek bir anlamda talebin meruiyetini kabul etmitir. Bat'nn kltrel seyahati iinde Engizisyon, Atinallarn Sokrates'le ilgili yargsnn ardnda yatan dnya grnn srdrlmesi olarak grlebilir. Entelekteller Engizisyon'un gzde hedeflerinden biriydi. in asl, modern dnyada, o btn "modernlie" ramen entelektellerden hl sk sk baldran imeleri isteniyor; entelekteller hl kaza balanp yaklyor. Ama bugn, bu tr basklar ne kurbanlar tarafndan ne de muhtemelen halkn ou tarafndan meru grlmektedir. Dnceye hogr temas modern dnyann imgelemin-

156

AMERKANGCNNGERLEY

ENTELEKTELLER:DEERLERDETARAFSIZLIKSORUNU

157

de ok gldr. Entelekteller bu teorik hogr fikrini kendilerine belli bir alan amak iin kullanmaya almlardr. Ama bu imgelem ok fazla ikiyzllk de ierir, nk gerek pratii teoriden ok uzaktr. Aslnda entelekteller iktidardakilerin srekli basks altnda olmulardr. Son 500 ylda, zellikle de son 150 ylda, entelekteller kendilerini ifade etmelerine kar uygulanan basklarla iki farkl tarzda, ok farkl siyasi durular yanstan iki farkl yoldan mcadele etmilerdir. Sosyal bilimler iindeki balca sav, tezini doruluk alan olan bilim ile deerler alan olan siyaset arasndaki hipotetik ayrm zerine ina eden sav olmutur. Bugn sosyal bilimcilerin ou sadece bilim alan iinde bilimci sfatyla konutuklarn ve deerlerle, dolaysyla sosyal bilimcilerin izdii gereklik tablosundan karlmas gereken sonularla ilgili her tr tartmay kamu alanna braktklarm iddia ederler. "Deerlerde tarafszl" savunduklarn sylerler ve bunun genelde entelekteller, zelde de ampirik sosyal bilimciler iin benimsenmesi uygun olan tek duruu temsil ettiini iddia ederler. Bu tarafszln, sosyal bilimin toplumsal ve siyasi hogrsn (ve entelektellerin talep ettii hogry) hakl kard sylenir. Deerlerde tarafszln tam tarifi birok tartmaya konu olmutur, ama temel fikir, veri toplama ve bu verilerin anlamlarn yorumlama iinin, kacak sonularn aratrmac, toplum ya da devlet tarafndan benimsenen deerleri hakl m kard yoksa onlara aykr m dtnden bamsz olarak yrtlmesi gerektiidir. Bir tasvirin doruluunun, tasvir ettii eyin istenir olup olmamasyla hibir ilgisi olmad sylenir; yani, olan ile olmas gerekenin birbirlerinden btnyle ayr olduu iddia edilir. Buna bal, alt bir iddia da, aratrmasnn sonularn, kamu ilerine etkisi ne olursa olsun, kamuya olduu gibi sunmann aratrmacnn ahlaki grevi olduudur. te yandan entelektelin, aratrmacnn ya da bilimcinin, ahlaki ya da siyasi imalar dolaysyla bakalarn rahatsz edecek sonular ifa etmesine hibir engel koymamak da liberal bir toplumun gstergesi saylr. Sosyal bilimler iinde bu temel perspektifin en etkili olmu ve sk sk sz edilen ifadelerinden biri, Max Weber'in "deerden bamszlk" ve "nesnellik" hakknda syledikleridir:

Hibir pheye mahal brakmakszn u sylenebilir ki, pratik siyasi (zellikle de ekonomik ve sosyopolitik) deerlendirmelerden somut buyruklar karmaya allr allmaz, ampirik bir disiplin elindeki aralarla sadece (1) vazgeilmez aralar, (2) sz konusu deerlendirmenin kanlmaz yanklarn ve (3) saysz olas deerlendirmenin pratik sonular arasnda bu ekilde koullanm olan rekabeti ortaya koyabilir. Felsefi disiplinler daha teye geip deerlendirmelerin "anlam"n, yani nihai anlaml yaplarn ve anlaml sonularn sergileyebilir... Tam anlamyla ampirik bilimler olan sosyal bilimler, insan bir seim yapmann glnden kurtardn varsaymaya en az msait olanlardr, bu yzden de bunu yapabilecekmi izlenimini yaratmamaldrlar.4 Weber'in kulland dile dikkat edin: Sosyal bilim insan bir seim yapmann glnden kurtaramaz. Bylesine ileri bir kendi kendini inkr tavrnn ne kadar i burkucu olduunun kendisi de farkndaym gibi grnyor. Birinci Dnya Sava'nn sona ermesinden hemen sonra Mnihli rencilere yapt ve "bir meslek olarak" bilimi tartt nl konumasnda Tolstoy'un unlar sylediini hatrlatr: "Bilim anlamszdr nk bizim iin nemli olan tek soruya, 'Ne yapmalyz ve nasl yaamalyz?' sorusuna hibir cevap vermez." Weber de bunu kabul eder: "Bilimin bize bunun cevabn vermedii tartlmayacak kadar ak." Peki ama buradan ne sonu karr? amzn yazgsnn zellii rasyonalizasyon ve entelektelizasyondur; her eyden nce de "dnyann bysn kaybetmesidir... an yazgsn onuruyla karlayamayan kii iin sylenecek sz udur: Dneklerin bilinen grltclyle deil, sessizce geri dnsn. Eski kiliseler kollarn am, efkatle beklemektedir onu... Ama [entelektel] drstlk bizi unu da sylemeye zorluyor: Bugn yeni peygamberler ve kurtarclar bekleyen bir sr insann durumu, gzelim Edomit bekisinin srgn dnemi arksnda dile getirdiinin aynsdr. Bu ark aya'nn vaazlannda da yer alr: "Biri Seir'den bana sesleniyor: Beki, geceden ne var? Beki dedi: Sabah geliyor, gece de geliyor; eer sormak istiyorsanz sorun; geri dnp gelin." Bu szlerin sylendii insanlar iki bin yldan ok sordular ve beklediler; oysa onlarn sonunu rendiimizde sarslyoruz. Bundan karmak istedi4. Max Weber, "The Meaning of 'Ethical Neutrality' in Sociology and Economics", Weber, The Methodology of the Social Sciences iinde, New York: Free Press, 1949, s. 18-9.

158

AMERKAN GCNN GERLEY

ENTELEKTELLER: DEERLERDE TARAFSIZLIK SORUNU

159

imiz ders udur ki, zlem duyarak ve bekleerek hibir ey kazanlmaz; onun iin biz baka trl hareket edeceiz.5 Temkinli, hatta ktmser bir metindir bu, ama Weber her trl aleyhte etkene ramen kendi "bysn kaybetmi" dnya anlayna srarla bal kalr ve nesnel bilim idealini yceltmeyi srdrr. Weber'in sylediklerine yakndan baklnca konumun, hem de sadece onun kiisel konumunun deil, genelde konumun karmakl phesiz grlecektir. Runciman'n iaret ettii gibi: "Weber, daha sonralar deerden bamsz sosyal bilimi savunmasna ramen, sosyal politika meselelerinde nfuzunu kullanabilecei yerlerde kullanmay srdrmtr... Ama bu tutarszlk saylmaz... nk... 1904 tarihli bir yazsnda syledii gibi, bilimsel nesnellik ve kiisel kanaatlerin yokluu birbirinden ayr eylerdir."6 Yine de Weber'in kendi akl yrtmesi ne tr karmaklklar ierirse iersin, sonuta temel konumu aka ortaya kar: "Deerlerin... geerlilii hakknda yargda bulunmak bir inan meselesidir. Bu hayatn ve evrenin anlamlarn bulmaya alan speklatif yorumcularn ii olabilir belki. Ama ampirik bilimin alanna kesinlikle girmez... ampirik olarak kantlanabilecek gerek, yani bu nihai amalarn tarihsel deiimlerden getii ve tartmaya ak olduu gerei ampirik bilim ile deer yarglar arasndaki ayrm etkilemez."7 Burada savunulan konumun dnsel baskya kar bir tavr temsil ettiini syledim. Bu tavr modern dnya sistemi iindeki ilk ifadelerinde en net ekilde grlr. Deerlerde tarafszlk savunusu sosyal bilimcilerle deil, Hristiyan ilahiyatnn hayatlar ve almalar zerindeki ar mdahalesine kar isyan eden doa bilimciler ve dier filozoflarla birlikte balamtr. Bu isyann klasik klt kahraman, Engizisyon tarafndan dnyann gnein etrafnda dnmesiyle ilgili bilimsel savlarndan pimanlk duyduunu sylemeye zorlanan,
5. Max Weber, "Science as a Vocation", From Max Weber: Essays in Sociology iinde, Londra: Routledge & Kegan Paul, 1948, s. 155-6 (Trkesi: Sosyoloji Yaz lar, ev. Taha Parla, Hrriyet Vakf, stanbul, 1986. eviri biraz deitirildi). 6. W. C. Runciman, A Critique of Max Weber's Philosophy of Social Science, Cambridge: Cambridge University Press, 1972, s. 6-7, not 7. 7. Max Weber, "Objectivity in Social Science and Social Policy", Weber, Met hodology of the Social Sciences, s. 55.

ama romantik ve phesiz sonradan yaktrlan bir jestle, pimanln dile getirdikten sonra "Eppur si muove!" (Yine de dnyor!) diye mrldand sylenen Galileo'dur. Doa bilimleri bugne dek almalarna yaplan siyasi mdahaleler olarak grdkleri eylerle savamalar gerektiini dnmeyi srdregelmilerdir. Weber'e gelince, Runciman 1972'de, Weber'in grlerinin 1945sonras dnyada "byk ounluk" arasnda bir ortodoksi konumuna gelmi olmasna ramen, Weber mrnn sonlarna geldiinde bile durumun byle olmadn belirtmitir: "Aslnda 'Deerden Bamszln Anlam' hakkndaki yazy okuyan birok kii, tpk Halbwachs gibi, Weber'in bariz bir eyi gereksiz yere ince eleyip sk dokuduunu dnm olabilir. Gelgelelim buna hemen u cevap verilebilir: Syledikleri her ne kadar bariz eyler olsa da, Weber, bu yaznn yazlmasna vesile olan Verein [fr Sozialpolitik]'in kapal oturumunda kazanan deil, kaybeden tarafta yer alyordu."8 Weber'in dolaysz hedeflerinin kimler olduu birok yoruma konu olmutur. En bariz hedef, Heinrich von Treitschke ve aslen soyut bilimsel dorulua deil Alman Reich'na bal olduklarn dnen, Alman niversitelerindeki sac profesrlerdi.9 phesiz, Marksistler de ikincil hedefti, ki bu ou zaman da aka belirtiliyordu. Gelgeldim, deerden bamszl savunan bir konumun, en ok liberal merkezin siyasi savlarna ve nvarsaymlarna uyduunu ve hem bu merkezin uzmanlarn kamu politikasnda oynadktan rol zerindeki vurgusunu hem de belli kstlamalar ierisinde yaplacak tartmalarla mutabakata ulamann siyasi adan istenirliini pekitirdiini grebiliriz. Bu merkezci liberalizm ok geni bir konumlar yelpazesini ierir ve almalarnn herhangi bir annda siyasi pano8. Runciman, Critique of Max Weber's Philosophy, s. 49. 9. Bkz. Arnold Brecht: "lk Alman grecileri yar-otoriter bir monarik hk mete ynetilen bir lkede yaayan demokratik, liberal ya da sosyalist eilimli aka demisyenlerdi. Etraflar, bu hkmet tipini ideal kabul eden ve ounlukla duygu sal milliyetilik ve muhafazakrl derslerine ve akademik yazlarna tayan ba ka akademisyenlerin oluturduu byk bir ounluk tarafndan kuatlm durum dayd. Kendi almalarnda otoriter biim ve deerlere selam vermek istemeyen greciler, kendilerini, bilim ile siyasi deerlendirmeler arasndaki uygun ilikiyi, demokratik biimde ynetilen lkelerdeki meslektalarnn gerek duymadklar l de dikkatli bir biimde savunuyorlard" (Brecht, Political Theory, Princeton: Princeton University Press, 1959, s. 239).

160

AMERKANGCNNGERLEY

ENTELEKTELLER:DEERLERDETARAFSIZLIKSORUNU

161

ramann "ar ular" olarak tanmlanan her ne varsa ona ynelik bir siyasi ball ifade etmemeleri kouluyla, aratrmaclarn/bilimcilerin syledii ve yapt her eyi hogrebilir. te yandan, mutabakat deerlerine ballk beyannda bulunmak normal, hatta mecburi grlr. Nitekim, deerlerde tarafszl savunanlar kendilerini btn biimleriyle bilginin peine dmek iin alan yaratan kiiler olarak sunar, bu dncenin uygulayclarn da hem kilise, devlet ve toplumun yerleik dzenlerine hem de sistem kart hareketlerin kardzenlerine kar savunurlar. Deerlerde tarafszlk kendi kendine gndermede bulunarak hakl karlr. Bu tarafszln uygulanmasnn doruya ulamann sadece tercih edilen deil, ayn zamanda tek yolunu temsil ettii sylenir. Bu nedenle onu savunmann btn toplum/devlet/dnya sistemi iin bal bana bir iyilik yaratt dnlr. stelik, denir, bu iyilie hizmet etmenin en iyi yolu, bu sistemin uzmanlara tand imtiyazlarn olas suistimallerine kar her trl denetimin ilgili kurumun kendi iinde kalmasdr. Dnsel baskyla ilgili olas ikinci tavr, deerlerde bamszlk kavramn reddettii iin ok farkldr. Bu gr tarihsel olarak hem siyasi soldan hem de sadan gelmitir ve deerlerde tarafszln merkezci liberalizmin fikirler alanndaki tahakkmn rten bir klf olduu iddiasn gndeme getirir. Bu savn en etkili olmu versiyonu Antonio Gramsci'ninkidir. Gramsci btn entelektellerin kklerinin zorunlu olarak snfsal ballklar iinde olduunu ileri sryordu. Daha da nemlisi, snflar kendi ilerinde Gramsci'nin "organik entelekteller" adn verdii bir grup yaratma ihtiyacn hissetmilerdi: Balangta ekonomik retim dnyasndaki asli bir ilev temelinde ortaya kan her toplumsal snf, kendi iinde, organik olarak, sadece ekonomik alanda deil toplumsal ve siyasi alanda da, kendisine homojenliini ve grd ilevin bilincini veren bir ya da daha fazla sayda entelekteller grubu yaratr... Her yeni snfn kendi iinde yaratt ve kendi tedrici geliimi iinde ileyip gelitirdii "organik" entelektellerin, ounlukla, yeni snfn yaratt yeni toplumsal tipin ilkel faaliyetlerinin kimi ksmi grnmlerinin "uzmanlamalar"ndan ibaret olduklar grlebilir.10 10. Antonio Gramsci, "The Formation of the Intellectuals", The Modern Prince, and Other Writings iinde, New York: International Publishers, 1957, s. 118.

Gramsci'nin ne yaptna dikkat edelim. Gramsci deerlerde tarafszl savunan entelektellerin tarafszln sorguluyor ve onlarn organik bir biimde snfsal aidiyetlerine bal olduklarnda srar ediyordu. Bu da phesiz doruluk deerini (tabii eer bir ey temsil ediyorsa) neyin temsil-ettii ve en bata da kimin temsil ettii sorusunu gndeme getirir. Bildiimiz gibi, entelektelin roln tanmlamann bu yolu, dnyadaki Komnist partiler tarafndan entelektellerin kendi kiisel analizlerini kolektiviteninkine tbi klmalar gerektiinde srar etmek iin kullanlmtr; sz konusu kolektivitenin de Parti olduu dnlyordu, nk Parti ii snfnn karlarn temsil etme iddiasndayd. Postmodernist aratrmaclar Gramsci'nin organiklik iddiasnn ekirdek unsurlarn esasen alkoymakla birlikte, onu "snflar"n tesinde baka gruplar da kapsayacak ekilde geniletmi ve ayn anda bunlarn ifadesini kontrol etme hakkna sahip siyasi gruplarn varln tanmay reddetmilerdir. Gramsci'nin kavram bir anlamda, tarihsel olarak yamurdan kaaym derken doluya tutulmaya neden olmutur. Weber, Alman akademisindeki sac milliyeti entelektellerin hkimiyetinden kamak iin, deerlerde tarafszln meru olduu zerinde srar ediyordu. Gramsci ise, talyan entelektel alannda deerlerde tarafszln temsil ettii merkezci liberalizmin hkimiyetinden kamak iin, entelektellerin organiklii zerinde srar ediyor, bu da entelektellerin siyasi liderlie tbi olmalar eklinde yorumlanyordu. Galileo'ya yaplan eziyet entelektellerin Yerleik (Hristiyan) ahlaknn ete kemie brnm hali olduklarn syleyenlerden kurtulmalarnn altn izen bir kssa sunarken, Sovyet biyologlarnn Lysen-ko ile Stalin'den grdkleri eziyet de entelektellerin sistem kart ahlakn ete kemie brnm hali olduunu syleyen Parti'den kurtulmalarnn altn izen bir kssa sunuyordu. Gramsci, bu cmleye dlen ama ngilizce basmda evrilmemi olan bir dipnotta, bu son cmleyle ne kastettiini, Gaetano Mosca rneini kullanarak anlatr: "Mosca'nn Siyaset Biliminin eleri adl eseri... bu balk altnda incelenmelidir. Mosca'nn 'siyasi snf dedii ey, egemen toplumsal grubun entelektel kategorisinden baka bir ey deildir; 'Siyasi snf kavram Pareto'nun 'elit' kavramna benzer... Mosca'nn kitab sosyolojik ve pozitivist unsurlarn devasa bir karmdr, stelik gncel siyasi gndermelerin taraflln da tar ki bu da sindirilmesini kolaylatrr ve slubunu ok canl bir hale getirir" (Gramsci, Gli Intellectuali e l'organizzazione della cultura, Torino: Einaudi, 1949, s. 4).

162

AMERKAN GCNN GERLEY

ENTELEKTELLER: DEERLERDE TARAFSIZLIK SORUNU

163

Tartma on dokuzuncu yzyl ve zellikle de yirminci yzyl boyunca bu noktada durdu; yakn tarihlerdeki "kltr savalar"nn gsterdii gibi,11 iddeti gittike artan i kavgalar ortasnda tam bir sarlar diyalogu yaand. Bu tr entelektel kavga, sregiden bir tarihsel sistemin sistemsel gerilimlerinin doal bir yansmasdr, ama sistemsel bir geile kar karya kalp bu geiin sonucu konusunda tam bir belirsizlik, ama mevcut dnya sistemimizin dalmas ya da ortadan kalkmas anlamna gelecek kaotik bir atallanmann ortasnda yaadmz konusunda tam bir kesinlik iinde olduumuz zamanlarda bu kavga pek iimize yaramaz. Geiten optimal sonular elde etmek istiyorsak, neyin mmkn neyin imknsz, neyin istenir neyin istenmez olduunu daha iyi kavramamz gerekir. Modern dnya sisteminin hayli tuhaf bir zellii vardr. Kendisine dair, gereki bir biimde betimleyici ve ayn zamanda kural koyucu olduu ama yine de kesin olmad varsaylan bir dizi teorik analiz ortaya koyar. Kapitalizmin serbest bir piyasadaki rekabete dayal olduunu ve olmas gerektiini syleriz. Vazgeilmez siyasi erevelerimiz olan devletlerin egemen olduunu ve olmas gerektiini syleriz. Yurttaln siyasi haklarda eitlie dayal olduunu ve olmas gerektiini syleriz. Ve aratrmaclarn/bilimcilerin deerlerde tarafszl gzettiklerini ve gzetmeleri gerektiini syleriz. Bu nermelerin her biri hem bir betimleme hem de bir kural koyma mahiyetindedir. Gelgelelim, hibiri doru bir betimleme olmaya yaklaamaz ve dnya halklarnn, hatta sistemin en sekin savunucularnn ounluu vazedilenleri nadiren uygularlar. imdi gelin bu betimlemeleri, kural koyular gzden geirelim. Serbest (ya da rekabeti) piyasa kapitalist dnya ekonomisinin mthi parolasdr, ama ayn zamanda tanmlayc zellii olduu da varsaylr. Ancak piyasada i yapan her kapitalist bilir ki eer bir piyasa Adam Smith'in serbestlii tanmlad anlamda -birok satc, birok alc ve btn alclarla satclarn piyasann gerek durumunu tam anlamyla bilmeleri dahil, yaplan ilemlerin btnyle saydam olmas- gerekten serbest olsayd, herhangi bir kr elde etmek imknsz olurdu. nk alclar satclar her zaman retim maliye11. Bkz. Lingua Franca (yay. haz.), The Sokal Hoax; The Sham That Shook the Academy, Lincoln, Neb.: University of Nebraska Press, 2000.

tinin ok az stnde, hatta (en azndan bir sreliine) altnda bir fiyata inmeye zorlarlard. Kr elde etmek iin, piyasann en azndan ksmen kstlanmas, yani belli bir lde de olsa tekelleme zorunludur. Kstlama ya da tekelleme ne kadar byrse, satclarn elde edebilecei olas kr da o kadar artar. Tekellerin, sk sk iaret edilen sakncalar da vardr phesiz. Ama tekelleri sona erdiren ey, sakncalaryla ilgili toplumsal farkndalk deil, tekellerin, yeni reticilerin/satclarn yksek kr getiren piyasalara girmeyi amalayan rasyonel ve kanlmaz abalar yoluyla kendi sonlarna davetiye karmalardr. Sz konusu abalar eninde sonunda baarl olurlar, ama bu arada sz konusu yeni reticilerin/satclarn girdii piyasann krlln azaltrlar. Demek ki piyasa kapitalizmin ileyiinde gerekten de nemli bir rol oynar, ama sadece baz reticilerin/satclarn srekli olarak bakalarnn tekellerini sona erdirmeye alrken bavurduklar bir mekanizma olarak. Gelgelelim, bunun net sonucu tekelletirilmi bir piyasa iinde daha nceleri kazan salam olanlarn, avantajlarnn sona ereceini anlaynca, kazanlarn da alp bir baka -genellikle de yeni- tekelletirilmi piyasa bulmaya almalardr. Bu gidi gelite, devletler -hem tekellerin garantrleri ya da yaratclar sfatyla hem tekelci uygulamalarn "tarafsz" merulatrclar sfatyla, ama ayn zamanda tekelleri ykan fail sfatyla da- herkesin manevralar iin merkezi bir rol oynarlar. Devleti kendi tarafna ekmek byk kra giden ana yoldur. Eer devlet sizin tarafnzda deil de baka birinin tarafndaysa, o zaman bir giriimci olarak ilk ihtiyacnz devletin politikasn deitirmektir. Kapitalistler ciddi krlar elde etmek iin devletlere ihtiya duyarlar, ama bakalarnn deil kendilerinin tarafnda olan devletlere. Egemenlik de devletleraras sistemin parolasdr. Modern dnyada her devlet kendisinin egemen olduunu iddia eder. Yine her devlet dierlerinin egemenliine sayg gsterdii iddiasndadr. Ama bildiimiz gibi ve herhangi bir Realpolitik savunucusunun syleyecei gibi, iler aslnda byle yrmez. Daha gl ve daha zayf devletler vardr, g ve zayflk devletler arasndaki karlkl ilikinin ltdr. Ve daha gl devletler daha zayf devletlerin i meselelerine srekli mdahale ederken, daha zayf devletler de bu mdahalelere direnebilmek iin srekli daha gl olmaya alrlar. Ama zayf

164

AMERKAN GCNN GERLEY

devletler bile, byk glklerle de olsa, gl devletlerin siyasetine kendilerini sokabilirler. Ve btn devletler, en glleri bile, devletleraras sistem denen kolektivitenin ileyiiyle kstlanrlar. "G dengesi" tabiri tam da bu kstlamalara atfta bulunmaktadr. Eer btn devletler gerekten egemen olsalard, hibir devletin bir istihbarat servisi, hatta silahl kuvvetleri olmazd, buna ihtiya duyulmazd. Ama phesiz btn devletlerde bunlar vardr ve snrlar iinde olup bitenler zerinde asgari bir kontrol ellerinde tutabilmek iin bunlara ihtiya duyarlar. Egemenlik slogannn anlamsz olduu deil sylemek istediimiz. Bu slogan mdahalenin derecesine ve trlerine normatif bir snr getirir ve bu nedenle zayf devletler tarafndan -bir dereceye kadar- daha gl devletlerin kendilerine verdii zarar snrlamak iin kullanlabilir. Bugn Birlemi Milletler bu kstlamalar devreye sokan balca vastalardan biridir. Ama dnyadaki dileri bakanlklarnda Birlemi Milletler ne kadar ciddiye alnmaktadr? Fransz Devrimi'nden beri, her devletin "yurttalar" olmutur, "tebaas" deil. Yurttalarn haklar vardr. Yurttalar devletlerinin siyasi karar alma srelerine eit olarak katlrlar. Ne var ki bu kavram ortaya atldndan beri hemen her devlet sz konusu kavramn gereklikteki uygulanabilirliini snrlamak iin ok abalamtr. Bunu yapmann yollarndan biri de, dnya sisteminin bir dizi ikili ayrm eyletirip bunlara daha nce rastlanmadk lde siyasi nem vermesi olmutur: Burjuva-orta snf/proletarya-ii snf; kadn/erkek; Beyaz/Siyah; evin ekmeini kazanan/evkadn; verimli ii/verimsiz kii; cinsel adan normal/cinsel adan sapkn; eitimliler/ kitleler; drst yurtta/sulu; normal/zihinsel adan anormal; reit/ reit olmayan; medeni/gayri medeni. phesiz dahas da var. Hepsi de on dokuzuncu yzylda teorik adan ayrntl olarak gelitirilmi olan bu ikili ayrmlarla ilgili olarak dikkat ekilmesi gereken ey, eski ayrmlara dayanmakla birlikte onlara daha nce nadiren sahip olduklar bir belirginlik, bir bantllk ve bir katlk vermeleridir. Ayrca una da dikkat ekmek gerekir ki belirginletirilen her ikili ayrmn sonucu fiili yurttaln kstlanmasdr. Bir kavram olarak yurttalk teorik bakmdan herkesi ierir. kili ayrmlar ise bu "herkesi" nfusun nispeten kk bir aznlna indirgerler. Bu, seme haklarna, zellikle de gerek siyasi katlmn kabul edilirlik de-

ENTELEKTELLER: DEERLERDE TARAFSIZLIK SORUNU

165

recesine baklarak kolayca llebilir. Son olarak, deerlerde tarafszla geliyoruz. O delimen, geimsiz ve szde-zeki grubu, yani entelektelleri kstlamak iin yaratlm bir kavramdr bu. Teoride, btn aratrmaclar ve bilimciler kendilerini soyut dorulua adamlardr ve hikyeyi gerekte naslsa o ekilde anlatrlar, nk aratrmalar dnyay anlamalarn salamaktadr. Aratrma konularn sadece isel bilimsel ya da akademik deerlerini dnerek, aratrma yntemlerini de geerlilik ve gvenilirliklerini gz nnde bulundurarak setiklerini iddia ederler. Kamu alan iin geerli hibir sonuca ulamazlar. Hibir toplumsal baskdan korkmazlar. Ulatklar sonulan veya bunlarla ilgili raporlarn dzeltirken mali ya da siyasi hibir basky dikkate almazlar. Bu gzel bir peri masaldr, ama belli bir sre bir niversitede ya da bir aratrma kurumunda bulunup da buna hl inanan biri, kendisi farknda mdr bilinmez ama, naif biridir. Entelektellerin zerlerinde muazzam maddi basklar vardr, kariyer basklar da en az onlar kadar byktr, yok bu ikisi de ie yaramyorsa siyasi basklar her zaman devreye sokulabilir. Mesele ortada artk Galileo'lar olmamas deildir. Birok Galileo vardr ve bazlar "Eppur si muove" diye mrldanmaktan da daha fazlasn yapmaktadr. Ama en liberal devlette bile srden ayrlmak cesaret ister. Bu drt mitin -serbest piyasa, egemen devletler, btn yurttalarn eit haklara sahip olmas ve deerlerde tarafsz aratrmac/bilimci- modern dnya sisteminin ileyii iin neden zorunlu olduu, neden o kadar yksek sesle telaffuz edilip o kadar geni kesimlerce (en azndan yzeyde) bunlara inanld kolayca aklanabilir. Ama burada benim derdim bu deil. Derdim, iinde yaanlan tarihsel sistem yapsal bir krize girip atallanmaya baladnda (ki ben bugn bu durumda olduumuza inanyorum) neler olduunu ele almak. zellikle de deerlerde tarafsz aratrmacya/bilimciye ne olduunu ve ne olmas gerektiini ele almak. Bence biz entelektellerin yapmas gereken ey, bu mitleri bir kenara atmak ve gerek durumu, yani btn tartmalarn ayn anda hem dnsel, hem ahlaki, hem de siyasi olduklarn ak seik bir biimde ortaya koymaktr. O halde bu, Weber'in karmak konumunun gerek snrlarn grmek demektir. Ama Gramsci'nin fazla basit konumunu kabul etmeksizin. Entelektellerin megul olduklar tr-

166

AMERKAN GCNN GERLEY

ENTELEKTELLER: DEERLERDE TARAFSIZLIK SORUNU

167

den meseleleri nitelemek iin kasten kelime -dnsel, ahlaki ve siyasi- kullandm nk, tartmalarda ayn anda analiz tarznn ne de rastlanmasna ramen, bu tarzn zde olmadna ve her tarzn kendi talepleri olduuna inanyorum. stelik, sz konusu talebi belli bir srayla ele almann faydal olacana da inanyorum: nce, nereye gittiimize (mevcut yrngemize) dair dnsel deerlendirme; ikinci olarak, nereye gitmek istediimize dair ahlaki deerlendirme; ncs, gitmemiz gerektiini dndmz yere ulamann nasl muhtemel olacana dair siyasi deerlendirme. Bunlarn her biri yeterince zordur. n sk bir balant iinde ve pe pee yapmak daha da zordur. Ama bu grevi stlenmek gibi bir derdimiz yoksa, kendimize baka bir i bulmamz gerekir. Nereye gidiyoruz? Bu soruyu cevaplayabilmek iin, bir kronozofiye, bir analiz birimine ve analitik bir perspektife sahip olmamz gerekir.12 Benimkiler ak. Analitik perspektifim "dnya sistemleri analizi" adn verdiim bir ey. Analiz birimim tarihsel bir toplumsal sistem. Kronozofim de, kademeli atallanmalar iinde, (ahlaki bir kavram olan) ilerlemeyi mmkn klan (ama hibir surette zorunlu klan deil) bir zaman okunun var olduu kabulne dayal. Ben buna "mmkn ilerleme teorisi" diyorum. Bu dediklerimi daha somut bir dile tercme etmeme izin verin. Mevcut tarihsel toplumsal sistemimiz, kapitalist bir dnya ekonomisi olan modern dnya sistemidir. Bu sistem, uzun on altnc yzyldan beri vardr. On dokuzuncu yzyln son eyreine gelindiinde yeryzndeki dier btn tarihsel toplumsal sistemleri keye sktrp bnyesine katm olan bu sistem corafi olarak genileyip btn yerkreyi kapsayacak hale gelmitir. Btn tarihsel sistemler gibi, bir kere ortaya ktktan sonra, aka ortaya koymann mmkn olduu ve sistemin dngsel ritimlerine ve acl eilimlerine yansyan belli kurallarla ilemitir. Btn sistemler gibi, eilimlerinin izgisel izdmleri belli snrlara ulatnda sistem kendini denge durumunun ok uzanda bulur ve atallanmaya balar. Bu noktada, sistemin krizde olduunu, yeni ve farkl bir dzene istikrar kazandrmaya alt kaotik bir dnemden getiini, yani bir sistemden tekine geildiini syleyebiliriz. Bu yeni dzenin ne oldu12. Kronozofi hakknda bkz. 6. blm, not 3.

unu ve ne zaman istikrar kazanacan ngrmek imknszdr, ama yaplacak seim gei dneminde btn aktrlerin eylemlerinden iddetli bir biimde etkilenir. te bugn buradayz. Aratrmacnn/bilimcinin rol bu geiin mahiyetini anlamak iin kendi becerilerini devreye sokmak ve en nemlisi de, bu geiin bireysel ve kolektif olarak hepimize sunduu tarihsel seenekleri ortaya koymaktr. Bu dnem kaotik olduu ve kacak sonucu ngrmek iin doas gerei imknsz olduu iindir ki geii ve sunduu seenekleri analiz etmeye ynelik dnsel grev, kolay ya da apak bir grev deildir. yi niyetli kiiler dnsel analiz konusunda farkl, hatta ok farkl dnebilirler, dneceklerdir. Bu sre dnsel bir tartmay beraberinde getirir, dnsel tartmalar ynlendiren kurallar kullanr. Ben bu tartmaya girmeye altm, phesiz baka birok kii de ayn eyi yapt.13 "Nereye gidiyoruz?" sorusu, sorabileceimiz tek dnsel soru mudur? Hayr, ama sistemsel bir gei srasnda, kolektif geleceimiz iin muhtemelen en can alc sorudur. Bu nedenle kolektif dnsel kayglarmzn merkezi haline gelmesi hem istenir hem de son kertede kanlmaz bir eydir. phesiz, bunu sylediimde benim setiim kronozofi, analiz birimi ve analitik perspektifin temelde doru bir balang noktas sunduunu varsaym oluyorum. Baz kiiler, hatta belki de ok sayda kii bunu kabul etmeyecektir. Ve enerjimizin belli bir ksm bu analiz-ncesi diyebileceimiz sorunlar zerindeki tartmaya gitmek zorundadr. Ama dorusunu sylemek gerekirse, ok da byk bir ksm deil. Doru ncller kmesini kullandna kani olan bizlerin, temel nclleri hakl karmaya bir sr zaman harcayp da gnmz gerekliine bu ncller temelinde tehis koymakla ilgili etrefil sorunlara deinememek gibi bir lks yoktur. Geiin mahiyetiyle ilgili tartmaya geldikten sonra, ustalk gerektiren bir ie, yani yrngeye dahil olan vektrleri tanmlama, bu vektrlerin iinde iledikleri parametreleri ve girebilecekleri olas alternatif yollar ortaya koyma iine giriirken, kaotik bir durumda birok srprizler ve ani tersine dnler olacan her zaman aklmzda tutmamz gerekir. En zor i de, nelerin eski sistemin birer paras olan dngsel rntlerin devamndan ibaret olduunu ve nelerin gerek13. Bkz. 3. blm.

168

AMERKAN GCNN GERLEY

ENTELEKTELLER: DEERLERDE TARAFSIZLIK SORUNU

169

ten yeni olduunu ayrt etmektir. Mevcut dnya sistemimizin karakteristik zelliklerinden birinin yenilik ideolojisi olmas bu ii daha da zorlatrr; bu ideolojinin ifadelerinden biri de aratrmaclarla bilimcilerin ve hatta reklamclarn gerek dnyadaki her deiimi "yeni" ve dolaysyla ya "harika" ya da "korkun" ilan etme eilimidir. Deerlendirmelerimizde belli bir sakinlie ihtiyacmz var. Kaotik bir durumda, emin olabileceimiz bir ey varsa o da nmze yeni yollar kaca ve kelimenin gerek anlamnda onlar arasnda bir seim yapmamzn isteneceidir. te bu noktada devreye ahlaki meseleler girer, kamak ya da grmezden gelmek mmkn deildir onlar. Bu seim hibir zaman teknik, biimsel rasyonalite ile ilgili bir mesele deildir. Weber'in "tzel rasyonalite" dedii eyi, yani aralar deil amalar arasnda seim yapmay ierir. Ve amalardan bahsederken, dar ve teknik bir biimde tanmlanan amalan deil, ina etmeyi tercih ettiimiz yeni tarihsel toplumsal sistemin genel eklini ve temel deerlerini kastediyorum. Bu sadece ya da hatta ncelikle aratrmaclar /bilimcileri deil, herkesi ilgilendiren bir meseledir. Ama aratrmaclarn /bilimcilerin, bu tr seimleri yapmann "yurtta"n ya da dnce alan dndaki baka bir toplumsal ahsiyetin ii olduunu iddia ederek kaabilecekleri bir mesele de deildir. nk burada yapacamz seimler dnsel grevlerimizi nasl yerine getireceimizi belirleyecektir. Bunlar kanlmaz bir biimde i ie gemilerdir. Seimlerimiz neyin biimsel adan rasyonel olduunu, yani aratrmacnn/bilimcinin i alann belirleyecektir. Bu da demektir ki hem analizlerimizde hem de koyduumuz kurallarda hesaba katmak zorunda olduumuz etkenlerin saysn artrmamz gerekir. Mesela belli bir ekolojik ya da endstriyel politikann anlaml olup olmad, rasyonel addedilip addedilemeyecei, ksmen ulalacak sonulara ve bu politikalarn bedeli her neyse onu demeye kolektif olarak hazr olup olmadmza baldr. Bylece soru hemen "bedeli deyen bu 'biz' kimdir?" haline gelir. Bu "bize" dahil olan insanlarn kapsamn geniletmek, sistem iindeki btn toplumsal gruplamalar asndan, corafi adan ve henz domam olanlar da dahil kuaklar asndan geniletmek gerekir. Kolay bir i deil bu! Sonra, bugn bazlarnn dierlerinden daha fazla ayrcala sahip olduklar ve daha fazla ayrcala sahip olanlarn, bir gei a-

nn zorunlu olarak beraberinde getirdii akkan ortam iinde bunlar korumak isteyeceklerini beklemenin normal olduu gereini dikkate almamz gerekir. Ksacas, gei a bir dostluk ma deildir. Gelecek iin verilen iddetli bir mcadeledir ve aramzda keskin ayrmlara yol aacaktr. Bir gei anda kar karya geldiimiz en byk ahlaki mesele nedir, diye sorulduunda, cevab kesinlikle ok basittir: imdikinin yerine geecek olan tarihsel sistem (ya da sistemler) u anki ve gemiteki sistemlerin rntsn, yani hiyerarik, eitsizliki bir sistem rntsn koruyacak mdr, yoksa nispeten demokratik, nispeten eitliki mi olacaktr? Bunun ahlaki bir mesele olduu hemen grlr: yi toplum nedir? Ama ayn zamanda dnsel bir meseledir de: Hangi tr toplumu ina etmek mmkndr? Mmkn m? Neye gre? Farazi bir insan psikolojisine gre mi? Belli bir teknoloji dzeyine gre mi? Gemi iki yzyln btn nemli sosyal bilim meselelerinin ardnda bu ahlaki mesele vardr: yi toplum nedir? Onun hakknda bir mutabakata varmaya -modern dnya sistemi iindeki byk toplumsal ayrma anlarndan sadece birkan sylersek- 1989'da, 1968'de, 1914-18'de, 1870'te, 1848'deyada 1789'da olduumuzdan daha yakn saylmayz. Bu nedenle her biri kendi taleplerini ahlaki bir dille olduu kadar dnsel bir dille de ifade edecek olan iki ahlaki kamp arasnda ciddi bir mcadele bekleyebiliriz. stelik, bavurulan dnsel dil illa ki drst de olmayacaktr - taraflarn ilerin byle yrmesi gerektiine deil de gerekten byle yrdne sahiden inanmalar anlamnda drst. Taraflar bu anlamda btnyle drst olmadklarnn her zaman bilincinde deillerdir aslnda. Dolaysyla, dnsel ak seiklik ahlaki mcadelenin bir parasdr ve kelimenin en geni anlamyla propagandann yaplan analizde neden olduu arptmalar ayklama abasn ierir. Dnsel ve ahlaki meseleler arasndaki arayzeyi, bir ihtimal baaryla kat edip her birine hakkn versek bile, yine de en byk engelle, yani siyasi meselelerle kar karyayzdr. nk dnsel olarak neyin sz konusu olduunu ak seik grmek, ahlaki ierimlerini net bir biimde lp ahlaki tercihleri ortaya koymak yetmez; ayn zamanda siyasi alanda olup bitenleri ve gerekten nasl tzel anlamda rasyonel olabileceimizi, yani doru ve iyi anlaymz fiilen nasl hayata geirebileceimizi de anlamamz gerekir. Bir ideoloji

170

AMERKAN GCNN GERLEY

ENTELEKTELLER: DEERLERDE TARAFSIZLIK SORUNU

171

olarak faizm, hem dnsel hem de ahlaki taleplerin zorun haklar adna reddiydi ve hl da yledir. Nazi liderleri "'kltr' lafn duydum mu tabancama davranyorum," diyorlard. Ellerinde tabanca olup bunu yapanlar hl vardr. Tarihsel seim yapmak piknik yapmaya benzemez, aratrmaclarn/bilimcilerin analizleri ne kadar rasyonel olursa olsun, gayet tatsz haller alabilirler. Bu noktada bir gei anda nasl rgtlenebileceimiz sorusuna geliyoruz. Bir kez daha bu sadece, hatta ncelikle entelektelleri ilgilendiren bir sorun deildir, ama yine, hesaplamay reddedebilecekleri bir sorun da deildir. Dorudan bu sorunla hesaplamaktan kandklarn syleyenler ya bizi ya da kendilerini aldatmaktadrlar. Gelgelelim daha demokratik, daha eitliki bir dnya iin mcadele etmeyi semi olanlarn nndeki byk sorun, getiimiz 150 ylda, zellikle de son 50 ylda modern dnyann sistem kart hareketlerinin baar ve baarszlklaryla beslenmi olan hayal krkl mirasdr. Hareketlerden -sergiledikleri zafer kazanmlk edasndan, merkeziyetilikten ve iddetli hogrszlklerden- hepimizin stk syrlm durumda. O halde gei dneminin siyaseti hakknda ne sylenebilir? Bir kere, berraklk seferberlie gre nceliklidir. Eer seferber oluyorsak, sadece nasln deil niinini de bilmemiz gerekir. Ve bu niin sorusunun sadece siyasi deil, dnsel ve ahlaki de olduunu bilmemiz gerekir. Bunun altn ne kadar kuvvetle izsem azdr. Entelektellerin katkda bulunabilecekleri yer ite burasdr. Entelekteller berrakln temelinde yatan analiz yeteneklerini elde etmek iin dierlerine gre daha fazla aba harcam kiiler olarak tanmlanr genelde. Dnsel meseleler o faaliyet burgac iinde berrakln peine dtkleri iin nemlidir. Modern dnyann dnsel gerekliklerinden biri de, zdeletiimiz gruplarn birden ok olmas, birbiriyle akmas ve hem bizim hem de dnya sistemi iin bir belirginleip bir belirginliini kaybetmesidir. Bu ksmen dnya sisteminin on dokuzuncu yzylda kurumsallatrd ve hemen kolayca kurtulamayacamz ikili ayrmlar bolluunun sonucudur. Abartlarndan holanmasak da, imdilik bu ayrmlarla birlikte yaamamz gerekiyor. Merkeziyetilik, ne kadar demokratik olursa olsun ilemeyecektir, ileyemez. 1968 isyanlarnn verdii bu ders o zamandan beri hareketler tarafndan ksmen -

renilmi ve iselletirilmitir. Ama sadece ksmen! Gelecekte yaratacamz tarihsel toplumsal sistemde hiyerari ve ayrcalklar korumak isteyenler, geri kalanlarmza gre iki byk avantaja sahip. Birincisi, ellerinin altnda muazzam bir g, mevcut iktidar ve ihtiya duyduklar uzmanl satn alabilme yetenekleri var. Ayrca zeki ve sofistike insanlar. Ve u ya da bu lde merkezi olarak rgtlenebilirler. Gelecekte yaratacamz tarihsel toplumsal sistemin nispeten demokratik ve nispeten eitliki olmasn isteyenler bu iki bakmdan da dezavantajl durumda. Halihazrda ellerinde daha az zenginlik ve daha az g var. Ve merkezi yaplarla alamazlar. Bundan kan sonu udur ki tek anslar, kstlamay avantaja dntrmektir. eitliliklerini temel alarak bir ey yapmalar gerekir. Buna "gkkua koalisyonu" mu, la gauche plurielle -oul sol-mu, yoksa frente amplio -geni cephe- mi dediimiz, temel fikrin, yani sistem kart hareketlerden, hibir hiyerarik yapya sahip olmayan veya ok az sahip olan dnya apnda bir aile yaratmann zorunluluundan kaamayacamz fikrinin yannda tali nemdedir. Ve bu rgtsel adan iki nedenle gtr. Byle gevek bir yap tutarl, yaama ans olan bir strateji yaratamayabilir. Ve byle gevek bir yap dardan szmalara ve ieriden blnmeye ok aktr. Ayrca, byle gevek bir yapnn hayatta kalmas iin karlkl anlay ve sayg gerekir. Burada da entelektellere bir rol dyor. Entelekteller kendilerini ann hararetinden ekip karabildikleri lde, eitli hareketler arasnda evirmen rol oynayabilirler; her bir hareketin nceliklerini dierinin diline ve ortak bir dile evirerek hepsinin kar karya olduklar dnsel, ahlaki ve de siyasi meseleleri anlamalarn salayan kiiler roln oynayabilirler. Yirmi birinci yzylda, Gramsci bu grn hakllna ikna edilebilirdi diye dnyorum. Hatta, daha g olmakla birlikte, Weber bile ikna edilebilirdi. Ama ok sk almak zorundayz. Eer dnyadaki Max Weber'leri ikna etmeyi baaramazsak, istediimiz trden toplumsal dnm salayabilir miyiz, belli olmaz. Mcadelenin sonucu son derece belirsizdir. Ama bu tr gei dnemlerinde kimsenin bir kenarda oturma lks yoktur.

AMERKA VE DNYA

173

9. Blm

Amerika ve Dnya: Metafor Olarak kiz Kuleler

1. Gzel Amerika

Ey yllar tesini gren Milliyeti ryann gzeli Sumermerinden ehirlerin l l nsan gzyalar onlar kirletmiyor ki! Amerika! Amerika! Seni Tanr kutsam Iltl denizlerin bir ucundan brne yiliini kardelikle talandrm! Katherine Lee Bales, "America The Beautiful" 24 EKM 1990'DA Vermont niversitesi'nin iki yznc yln kutlamak zere dzenlenen Sekin Konumaclar Dizisi'nin al konumasn yapmaya davet edildim. Konumama "Amerika ve Dnya: Bugn, Dn ve Yarn" baln verdim.1 O konumada Tanr'nn Amerika'ya bahettii, bahedecei nimetleri ele aldm: gnmzde refah, gemite zgrlk, gelecekte eitlik. Her nedense Tanr bu nimetleri her yere, herkese datmam. Amerikallarn Tanr'nn inayetinin bu eitsiz datmnn gayet bilincinde olduunu belirttim. Amerika Birleik Devletleri'nin kendini her zaman dnya kstasyla tanmladn, nimetlerini dnya kstasyla ltn syledim. Biz daha iyiyiz, daha iyiydik, daha iyi olacaz. Belki de evrensel olan nimetler gerek nimet saylmyor. Belki de Tanr'dan sadece bir aznl kurtarmasn talep ediyoruz. 1. Theory and Society 21, no. 1 (ubat 1992): 1-28'de yaymlanmtr.

Bugn, hepimizi sarsm olan bir olayn glgesinde yayoruz: 11 Eyll 2001 'de kiz Kuleler'in bir grup birey tarafndan yklmasndan bahsediyorum. Bu bireyler ideolojilerine ve ABD'ye duyduklar manevi fkeye o kadar balydlar ki Amerika'ya ve onun dnyann eitli yerlerindeki destekilerine lmcl bir jeopolitik darbe indirmenin yollarn bulmak iin yllarca planlar kurmular ve bu ii hayatlarn feda etmelerini gerektiren bir ekilde yaptlar. ou Amerikal bu olaylara derin bir fkeyle, vatanseverce bir kararllkla, ama ayn zamanda dikkate deer ve kalc bir aknlkla tepki verdi. aknlk iki eyle ilgiliydi: Bu neden oldu? Ve nasl olabildi? Sz konusu aknlk epey bir belirsizlikle evriliydi: Byle bir olayn bir daha olmamas, olamamas iin ne yaplmas gerekir, ne yaplabilir? On bir yl nce sylediklerime dnp baktmda, sylediim hibir eyi deitirmek istemiyorum. Ama konutuum konum beni biraz rahatsz ediyor. Sanki baka bir yerden, Mars'tan gelip bu tuhaf tr, Humanus americanus'u anlamaya alan bir etnograf gibi konumuum. Bugn bu tavr iyi bulmuyorum. Tabii ki insanm ve insanln kaderiyle ilgiliyim. Ama ayn zamanda da bir Amerikan yurttaym. Burada dodum. Hayatmn ounu burada geirdim. Ve burada olmu ve olacak eylerden, benim konumumdaki herkes gibi, ben de btnyle sorumluyum. Amerika'ya ieriden bakmak gibi ahlaki bir ykmllm var. Bu yzden Amerika ve dnyaya bir kez daha bakmak istiyorum. Ama bu sefer Amerikallarn kendilerini dnya prizmasndan nasl grdklerinden ziyade Amerikallarn dnyay nasl grm olduklarna ve bundan byle nasl grmek istediklerine bakmak istiyorum. Ve burada tartmal bir zemine ayak bastmn kesinlikle farkndaym. En azndan yirminci yzylda, bir noktada ABD'nin dnyadaki en byk lke olduu beyannda bulunmam ok az Amerikan bakan vardr. Her yerde hazr ve nazr kamuoyu aratrma irketlerimizin bu soruyu dorudan doruya Amerikan halkna sorup sormadklarndan emin deilim, ama ABD halknn bu beyanla ayn fikirde olacak yzdesinin gerekten de ok byk olacan dnyorum. Sizden, byle bir beyann, sadece bizimkinden ok farkl kltrlere sahip yoksul lkelerden gelen insanlarn deil, yakn dost ve mttefiklerimizin -Kanadallarn, ngilizlerin ve phesiz Franszlarn- kulakla-

174

AMERKAN GCNN GERLEYt

AMERKA VE DNYA

175

rina nasl geldii zerinde dnmenizi istiyorum. Tony Blair ABD' nin dnyadaki en byk lke, Byk Britanya'dan byk bir lke olduunu dnyor mu? Byle dnmeye cret edebilir mi? Papa II. Johannes Paulus byle mi dnyor? Amerikallar ve Amerika'ya g etmek isteyenler dnda. Buna kim inanyor? Milliyetilik hi phesiz Amerikan halkyla snrl bir fenomen deil. Hemen her lkenin yurttalar vatansever ve ounlukla ovendir. Amerikallarn bunun farknda olduuna kuku yok. Ama yine de dnyann drt bir yanndaki ok sayda insann ABD'ye gmek istediine ve g edilecek yer olarak baka hibir yerin Amerika kadar popler olmadna dikkat ekme eilimi gsteriyor ve bunu Amerika'nn bir ulus olarak daha stn olduuna dair inanlarnn bir dorulan olarak kabul ediyorlar. Peki ama bu stnln neleri ierdiini dnyoruz? Bence Amerikallar bakalarnn bizim sahip olduumuz birok eye daha az sahip olduklarna ve bizim daha ok eye sahip olmamzn bir inayet iareti olduuna inanma eiliminde. Bu "azlk" kavramnn varolduunun dnlebilecei birok alan ele almaya alacam. Amerikallarn ounun gayet emin grnd bir alanla balayaym. Dier lkeler daha az moderndirler; burada modernlik teknolojik gelime dzeyi anlamna gelir. ABD dnyann en ileri teknolojisine sahiptir. Bu teknoloji lkenin eitli yerlerindeki evlerimizde bulunan eyalarda, iletiim ve ulatrma ebekelerinde, lkenin altyapsnda, uzay aratrma aralarnda ve phesiz silahl kuvvetlerimizin kullanabilecei askeri donanmda grlebilir. Bu teknoloji birikiminin sonucu olarak, Amerikallar ABD'deki hayatn daha konforlu olduunu, rettiklerimizin dnya piyasasndaki rekabette daha baarl olduunu ve bu yzden bakalarnn bizi srkleyebilecei savalar kazanmamzn kesin olduunu dnrler. Amerikallar kendi toplumlarnn daha randmanl olduunu dnrler. Burada iyerlerinde, kamu alannda, toplumsal ilikilerde, brokrasiyle ilikilerimizde iler daha dzgn ilerler. Bu uygulamalarn herhangi biri konusundaki ikyetlerimiz ne kadar byk olursa olsun, baka bir yerlere gittiimizde bakalarnn ileri bizim kadar iyi idare edemediklerini grr gibiyizdir. Bakalar Amerikallarn girikenliine, enerjisine sahip deildir. Byk ve kk sorunlara zm bulmak konusunda bizim kadar yaratc deildirler. Gele-

neksellie veya resmilie fazla gmlmlerdir. Bu onlar geriletirken, Amerika hep ilerlemektedir. Dolaysyla ileri nasl daha iyi yapabilecekleri konusunda herkese -Nijeryallara, Japonlara, talyanlara- yardm eli uzatmaya hazrzdr. Amerikallar baka lkelerde olup bitenleri deerlendirirken, bakalarnn Amerikan yntemlerini taklit etmesini byk bir art olarak grr. Karlatrmal politik iktisat deerlendirmelerinin temelleri Daniel Boone* art Ban Gnllleri'nden ibarettir. Ancak ou Amerikal bakalarnn "azlnn" srf maddi bir ey olduunu reddedecektir tabii ki. Bu azlk ayn zamanda manevi bir eydir. "Manevi" terimi laik hmanistleri dlyormu gibi grnyorsa, "kltrel" de denebilir. Bakanmz bizim zgrlk lkesi olduumuzu syler, vatanperver arklarmz bize bunu hatrlatr. Bakalar bizim kadar zgr deildir. zgrlk Heykeli elini "birbirine sokulmu, zgrce nefes almay zleyen kitlelere" uzatr. zgrlmzdeki younluk birok ekilde grselletirilir. Baka hangi lkenin Haklar Beyannamesi vardr? Basn, din, ifade zgrl baka nerede bu kadar sayg grr? Gmenler baka nerede siyasi sisteme bu denli entegre olur? Birinin buraya yeniyetmeyken gelip ngilizce'yi bugn bile hl youn bir Almanca aksan ile konutuu halde dileri bakan, yani Amerikallar dnyann geri kalan karsnda temsil eden ba kii olabildii bir lke daha syleyebilir misiniz? Yetenekli olanlarn sosyal konumunu bu denli hzl deitirebildii baka bir lke var mdr? Demokratiklik bakmndan hangi lke bizimle ak atabilir? Hem de sadece siyasi yaplarmzn sregelen akl, iki partili sistemin merkezilii bakmndan deil, gndelik detlerimizdeki demokratiklik bakmndan. Amerika Birleik Devletleri, ayrcalkllarn tercih edildii bir sisteme kar, gnlk hayatn eitli pratiklerinde "ilk gelen, ilk hizmet grr" ilkesini korumakta kusursuzlam lke deil midir? stelik kamusal alandaki ve toplumsal hayattaki bu demokratik detlerin en azndan iki yz, hatta neredeyse drt yz yllk bir gemii vardr. Eritme potas anlayndan okkltrlle, her zaman gerek
* Daniel Boone (1734-1820): Amerikan halk kahraman. Amerikan gmenlerin nclerinden. Yapt keifler ve Kentucky'nin ilk kuruluunda oynad rolle tannr, (y.n.)

176

AMERKAN GCNN GERLEY

AMERKA VE DNYA

177

Amerikan hayatnn -lokantalarmzdaki, niversitelerimizdeki, siyasi lider kadrolarndaki- inanlmaz etnik karmyla gurur duymuuzdur. Evet, hatalarmz da olmutur olmasna, ama bunlardan kurtulma konusunda baka hibir lke bizim kadar ok aba gstermemitir. Son yirmi otuz yldr o hep yenilenen kusursuz meritokrasi aray iinde, cinsiyet ve rk engellerini ykmakta da nclk yapmadk m? Protesto hareketlerimiz bile bizim iin gurur vesilesidir. Bu hareketler baka nerede bu kadar kalc, bu kadar eitli, bu kadar merudur? stelik 1945'e kadar dnyann ncs olmadmz kabul etme eilimi gsterdiimiz tek alanda, yksek kltr alannda da artk her ey deimedi mi? New York bugn sanat, tiyatro, mzik, dans ve opera alanlarnda dnyann merkezi deil mi? Sinemamz o kadar stndr ki Fransz Hkmeti Fransz seyirciler daha fazla Amerikan filmi seyretmesin diye korumac nlemlere bavurmak zorunda kalyor. Btn bunlar Amerikallarn en azndan 11 Eyll'e kadar pek kullanmad, ama ounlukla iimizden geirdiimiz bir cmleyle zetleyebiliriz: Biz dnyann geri kalanndan, eskiden hafif bir horgrme edasyla sylediimiz gibi Eski Dnya'dan daha medeniyiz. Sadece Amerikallarn deil, herkesin en yce zlemlerini temsil ediyoruz. zgr dnyann lideriyiz, nk dnyadaki en zgr lkeyiz ve bakalar da bizden lider olmamz, zgrlk, medeniyet bayran ykseltmemizi bekliyor. Bunlarn hibirini ironik bir biimde sylyor deilim. Dnyann geri kalannn daha azna sahip olduuna dair bu imgenin Amerikan ruhunda derinlere nfuz etmi olduuna kesinlikle inanyorum; birok kii benim sunu tarzmdan rahatsz olup kendilerinin bu mutabakatn bir paras olmadklarn, (nasl demeli?) daha kozmopolit grleri olduunu syleyecek olsa da bu byledir. kiz Kuleler ite ncelikle tam da bu anlamda kusursuz bir metafordur. Bu kuleler snrsz zlemlere iaret ediyorlard, teknolojik baarya iaret ediyorlard, dnyaya yol gsteren bir fenere iaret ediyorlard.

2. Amerika'ya Saldr Bugn Amerika'nn tatt ey, bizim on yllardr tattklarmza kyasla ok nemsiz kalyor. Milletimiz bu aalama ve kmsemeyi seksen yldan fazla bir sredir tadyor... Ama seksen yldan sonra kl ABD'nin zerine inince, ikiyzllk yine o irkin ban gsterip Mslmanlarn kan, erefi ve kutsal meknlar ile oynam olan bu katillerin lmne atlar yakyor. Bu insanlar tarif etmek iin sylenebileceklerin en hafifi, ahlaklarnn bozuk olduudur. Usame bin Ladin, 7 Ekim 2001 Usame bin Ladin Amerika'nn gzel olduunu dnmyor. Amerikallarn ahlaknn bozuk olduunu dnyor. imdi, Amerikallarn ounun ahlaknn bozuk olduunu dnen baz Amerikallar da var phesiz. ABD'deki "kltrel sa" ad verilebilecek evrelerden ainayz bu temaya. Ama Amerikan kltrel sa ile Usame bin Ladin'in eletirileri gnlk detlerle ilgili olduklan srece bir noktaya kadar rtse de, bin Ladin'in temel sulamas ABD'nin dnya arenasndaki ikiyzll dedii eyle ilgili. Konu Amerika'nn dnya arenasndaki yerine geldiinde, bu nitelemeye katlacak ok az Amerikal vardr; benzer eyler syleyebilecek olanlar bile bu gr bin Ladin'in konuyla ilgisiz ve kabul edilmez grecei ekillerde inceltmek isteyeceklerdir. Bu, 11 Eyll'n Amerikallar iin yaratt iki byk oktan biriydi. Dnyada, Amerika'nn dnya arenasnda giritii eylemlere ve bunlarn saiklerine hibir iyi niyet yklemeyen kiiler vard. Sahip olmaya deer her eyin daha azna sahip olan kiilerin, hereyin daha fazlasna sahip olanlarn bunlar kendi yetenekleriyle kazanm olduundan phelenmeleri nasl mmkn olabilirdi? Bin Ladin'in ahlaki kstahl Amerikallar hayrete drd, buna ok sinirlendiler. Bin Ladin bu tr szl saldrlarda bulunan ilk kii deildi elbette, ama bu szl saldry Amerikan topraklarna ynelik fiziki bir saldrya, Amerika'y artan ve en azndan geici olarak aresiz yakalayan bir saldrya evirebilen ilk kiidir. Bu olana kadar, Ameri-

178

AMERKAN GCNN GERLEY

AMERKA VE DNYA

179

kallar dnyada ok yaygn olan bu szl saldrlar aptallarn anlamsz laflan olarak grp gz ard etme lksne sahiptiler. Ama aptallar artk kt adamlar haline geldiler. stelik, kt adamlar en bata baarl da oldular ki bu da ikinci byk oktu. Esasen hibir eyin bizi yaralayamayaca iin bu trl eletirileri gz ard edebilecek bir konumda olduumuz zannediliyordu, ama artk bir eylerin bizi yaralayabileceim kefetmi olduk. Sk sk, dnyann 11 Eyll'den sonra bir daha asla ayn olmayaca sylendi. Bence bu aptalca bir abart. Ama Amerikan ruhunun bir daha asla ayn olmayaca doru. nk dnlemez olan bir kez gerekletiinde artk dnlebilir hale gelir. Dank bir bireyler grubunun Amerika topraklarna dorudan saldrda bulunmas hi dnlemez bir eydi. imdi bir Gvenlik Brosu kurmak zorunda kaldk. imdi Pentagon, u ana kadar ABD dndaki btn dnya topraklaryla snrl olmasna ramen artk ABD'nin kendisini de kapsayacak askeri bir yap olan, bir blge komutanl kursak m kurmasak m tartmalar yapyor. En nemlisi kelime daarcmza artk "terristler" de girdi. 1950'lerde "Komnistler" terimi ok kullanlyordu. Bu terim, sadece Komnist partilerine ye olan kiileri deil, sadece kendilerini "yolda" olarak gren ya da bakalar tarafndan yle grlenleri deil, bir hidrojen bombas gelitirme konusunda yeterli "heyecan" gstermeyenleri bile kapsyordu. Ne de olsa, 1953 ylnda Amerikan Atom Enerjisi Komisyonu, "atom bombasnn babas" olarak bilinen ve o zamana kadar sayg duyulan J. Robert Oppenheimer'n gvenlik belgesini tam da bu sulamayla askya almt. imdilerde "terrizm" terimi ayn anlam geniliini kazanm durumda. 2001 Kasm'nda Law and Order (Yasa ve Dzen) adl televizyon programn seyrettim. Bu blmn konusu bir binann ina edilirken yaklmasyla ilgiliydi. Mteahhidin belediyeden satn ald arazi eskiden mahalleli tarafndan baklan bir baheymi. Mahalle bu inaata kar km. "evre eylemcisi" denen bir grup gen, protesto amacyla inaat yakmaya karar vermi. in kt taraf, binada biri varm ve yangnda lm, ama onlarn bundan haberi yokmu. Sonuta kundaklar yakalanp mahkm edilmi. Bu sradan hikyenin ilgin taraf, program boyunca kundaklardan "terrist" diye bahsedilmesiydi. Terrist lafnn tanm ne olursa olsun, bu vaka-

da kullanmak terimi fazla zorlamak oluyor. Ama ne gam! Terim byle kullanld, byle kullanlmaya da devam edecek. Biz zgrlk lkesiyiz, ama bugn -hkmette, basnda, genelde halkm arasnda- zellikle yurtta olmayanlara ok fazla zgrlk tandmz ve "terristler"in zgrlmz suiistimal ettiklerini syleyen sesler duyuyoruz. Bu yzden zgrlk ayrcalklarnn yerini gvenlik taleplerimizi karlayan usullere brakmas gerektii syleniyor. rnein, eer "terristleri" yakalayp yarglayacak olursak, kamusal bir konuma alanna sahip olabilecekleri, mahkm edilmeyebilecekleri ya da mahkm edilseler bile lm cezas almayacaklarndan endielendiimiz grlyor. Bylece bunlarn hibirinin olmamasn salama almak iin, bizzat bakann toplayaca, kurallar sadece onun koyaca askeri mahkemeler yaratyoruz. Bu konuda sunulan ilk taslakta sanklarn hibir yere temyizde bulunma haklar yoktu ve mahkemeler tam bir gizlilik iinde yaplacakt. u halde bile mahkemeler hzla bir sonuca -muhtemelen de lm cezasnaulaabilecek durumda. Normal savunma haklarnn ne derecede korunabilecei hl belli deil. Ve bizim zgrlk lkesinde btn bunlar birok evreden alk alyor. Amerika'ya yaplan saldrnn deerlerimize ve medeniyetin kendisine yaplan bir saldr olduunu dnyoruz, bunu alenen syledik. Byle bir saldry vicdanszca buluyoruz. Terrizme kar -terristlere ve onlara barnak ve destek veren herkese kar dnya apnda alan sava kazanmaya kararlyz. Bu saldrya ramen, hl dnyadaki en byk lke olduumuzu gstermeye kararlyz. Bunu kantlamak iin, bakanmz bizden tek tek fedakrlk yapmamz, hatta daha fazla vergi deme gibi kk bir fedakrlk yapmamz dahi istemiyor, sadece hayatlarmz normal biimde srdrmemizi rica ediyor. Gelgelelim, hkmetimiz ve silahl kuvvetlerimiz ne yaparsa yapsn, yaptklar normal olsun olmasn, onlar kaytsz artsz alklamamz bekleniyor. Bu "kaytsz artszlk" talebinin ne boyutlara ulat, 11 Eyll olaylarnn neden olduunu "aklama"ya alanlarn birok kesimce knanmasndan da anlalabilir. Aklama, terrn hakl karlmas ve neredeyse onaylanmas gibi grlyor. Lynne Cheney ve Senatr Joseph Lieberman tarafndan kurulmu bir rgt olan Amerikan niversite Mezunlar ve Mtevelliler Konseyi (ACTA), 2001

180

AMERKAN GCNN GERLEY

AMERKA VE DNYA

181

Kasm'nda "Medeniyeti Savunmak: niversitelerimiz Amerika'nn Yzn Nasl Kara karyor ve Bu Konuda Neler Yaplabilir?" balkl bir kitapk kard.2 Syleyeceklerini dikkate deer bir zllkle syleyen ksa bir kitapk bu. yle diyor: "Kolej ve niversite kurumu Amerika'nn saldrya verdii cevaptaki zayf halkadr." u analizle devam ediyor: "Profesrler nadiren kahramanlktan alenen bahsetmilerdir, iyi ile kt arasndaki farklar, Bat'nn siyasi dzeninin doasn ya da zgr bir toplumun kymetini nadiren tartmlardr. Halka vatanseverlik konusunda ksa, kendi kendini yerin dibine batrma konusunda ise uzun mesajlar vermilerdir. Hatta, akademilerin ounun mesaj u olmutur: NCE AMERKA'YI SULAYIN!" Kitapn byk bir blmn, yazarlarn demek istediklerini rneklediini dndkleri 117 alnt ieren bir ek oluturuyor. Bu alntlar arasnda sadece Noam Chomsky ve Jesse Jackson gibi kiilerin deil, bu tr sulamalara pek maruz kalmayan isimlerin -mesela eski dileri bakan vekili olan, Princeton'daki Woodrow Wilson School'un dekannn- beyanlar da var. Ksacas, kitapn yazarlar geni bir kesimi hedef alyorlar. Bu noktada 11 Eyll olaylarnn gnmz dnyasnn temel jeopolitik gereklerini deitirmeyecek olsa da, Amerikan siyasi yaps zerinde kalc bir etki yaratabilecei aktr. Etkinin ne byklkte olaca henz belli deil. Gelgelelim, Amerikallarn demin bahsettiim aknl -Bu neden oldu? Nasl olabildi?- en azndan imdilik cevap bulmaya tevik edilmediimiz bir bulmaca gibi grnyor. kiz Kuleler, Amerika'ya saldrnn da metaforudur. Bu kuleler byk bir mhendislik becerisiyle ina edilmilerdi. Akla gelebilecek her trl kaza ya da kasti ykma giriimine kar dayankl olduklar zannediliyordu. Ama anlalan, jet yaktyla dolu iki uan kulelere kasten arpabilecei ve binalar tam da ykm en st dzeye karacak noktadan, en tepenin yzde 20 daha aasndan vurabilecei kimsenin aklna gelmemi. Yine binalarn ar ar, ok kuvvetli bir biimde ve herkesin gzleri nnde kerek baka binalar da ard sra kerteceini de kimse tahmin edememi. Byle bir kn balatt yangnlarn aylarca devam edeceini kimse beklemi2. Kitapn yazarlar Jerry L. Martin ve Anne Neal'dr.

yormu. ABD saldrnn intikamn alabilir, ama olan olmam hale getiremez. Teknolojinin bir koruma kalkan olarak sanld kadar kusursuz olmad anlalyor.

3. Amerika ve Dnya Gc

[On sekizinci yzylda Byk Britanya'da] gelien haliyle Katoliklik-kartl, ounlukla diyalektik bir ilev grm, ngiltere'deki farazi zgrlkleri, ngiltere'nin denizlerdeki stnln, krsal ve ticari refahn ve bunlara bal olarak imparatorluun stn yaam tarzn daha belirgin hale getirmek iin Katolik rejimlerin farazi despotizmine, hurafeciliine, askeri baskclna ve maddi yoksulluuna dikkat ekmitir. Linda Colley, "Multiple Kingdoms" Linda Colley'den bu alnty,3 ABD'nin modern dnya sisteminin tarihindeki ilk deil nc hegemonik g olduunu ve hegemonyann yaralanmaya ak yanlar kadar kltrel kurallar da olduunu hatrlatmak iin yaptm. Kltrel kurallardan biri de, bakalarn ktlemenin, dnya gcn etkili bir biimde kullanabilmeyi mmkn klan kendi zgvenini korumak iin vazgeilmez nem taddr. Baar kadar krletirici bir ey yoktur. ABD de son iki yz yldr baardan epey nasibini ald. Baarnn, neredeyse kanlmaz olarak, mutlaka devam edecei kanaatini beslemek gibi kt bir sonucu vardr. Baar akllca politika iin kt bir klavuzdur. Baarszlk en azndan sk sk dnmeye yol aar - baar ise nadiren. Elli yl nce, dnya sistemindeki ABD hegemonyas btn rakiplerine ak ara fark atan bir retim verimlilii ile Avrupa ve Asya'daki mttefikleri tarafndan hararetle onaylanan bir dnya siyaseti gndeminin ve askeri stnln bileimine dayalyd. Bugn, ABD giriimlerinin retim verimlilii, en yakn mttefiklerinin giriimleri bata gelmek zere, ok geni bir rekabetle kar karyadr. Bunun sonucu olarak, ABD'nin dnya siyaseti gndemi artk o kadar hara3. "Multiple Kingdoms", London Review of Books, 19 Temmuz 2001, 23.

182

AMERKAN GCNN GERLEY

AMERIKA VE DNYA

183

retle onaylanmamakta ve zellikle de Sovyetler Birlii'nin ortadan kalkmas gz nnde bulundurulduunda, mttefiklerinden bile sk sk ak muhalefetle karlamaktadr. u an iin geriye askeri stnlk kalm durumdadr. Son elli yl boyunca pe pee gelen ABD hkmetleri tarafndan izlendii haliyle Amerikan d politikasnn hedefleri zerinde dnmekte fayda var. ABD'nin, Amerikan karlarna dman ya da en azndan muhalif grd hkmetlerin getirdii tehditlerle ilgilenmi olduu ak. Bunda yanl ya da istisnai bir taraf yoktur. Bu, modern dnya sistemindeki btn devletlerin, zellikle de btn gl devletlerin d politikas iin geerli bir durumdur. Sorun, ABD'nin bu tehditlerle nasl baa kmay dndyle ilgilidir. 1950'lerde ve 1960'larda ABD, pek zorlanmadan ve asgari g kullanmyla sevmedii hkmetleri ntralize etmeyi (buna snrlama diyorduk) ya da zayf hkmetlerle kar karyaysa, st kapal olarak Amerikan hkmeti tarafndan desteklenen ve ara sra biraz eski usul silah diplomasisinden de yardm alan i gler araclyla devirmeyi baaracak kadar gl grnyordu. Ntralize etme, Komnist dnya karsnda kullanlan taktikti. ABD Sovyetler Birlii'ni ya da onun Dou ve Orta Avrupa'daki uydu rejimlerinden herhangi birini devirmeye almyordu. Temelde bunu denememesinin nedeni, SSCB hkmetinden geleceini bekledii diren karsnda bunu gerekletirecek askeri konumda olmamasyd. ABD hkmeti, bunun yerine, SSCB ile st kapal bir anlamaya girdi - Sovyetler Birlii'nin verdii, kendi blgesini geniletmeye almama sz karlnda kendisinin de bunu denemeye bile almayaca szn verdii Yalta anlamas. Gelgelelim bu anlama, aslen in ve Kuzey Kore'deki Komnist rejimlerin srar sayesinde Sovyet birliklerinin bulunmad Dou Asya'y kapsamyordu. Dolaysyla ABD gerekten de hem bu rejimleri hem de Vietnam' daki rejimi devirmeye alt, ama baarl olamad. Ve baarsz giriimler Amerikan kamuoyunda ciddi bir yara brakt. Ne var ki ABD dnyann geri kalannda istediklerini hayata geirebildi, hem de tereddtsz. 1953'te ran'da, 1954'te Guatemala'da, 1956'da Lbnan'da, 1965'te Dominik Cumhuriyeti'nde ve 1973'te ili'de olanlar dnelim. ili'de General Pinochet'nin, serbest seimlerle iktidara gelmi olan Salvador Ailende hkmetine kar Ameri-

kan hkmetinin aktif desteiyle yapt darbe 11 Eyll'de olmutu. Usame bin Ladin ya da takipilerinin bu tarih akmasnn farknda olup olmadklarm bilmiyorum, ama yine de zellikle Latin Amerika'da birok kiinin fark edecei simgesel bir akmadr bu. Ayrca kiz Kuleler'in bir baka metaforuna iaret eder. kiz Kuleler bir teknolojik gelimilik harikasyd. Ama teknolojik gelimeler kopyalanabilir ve kopyalanacaktr. Malezyallar kiz Kuleler'in mimarisini oktan taklit etmi durumda, u sralarda da anghay'da daha yksek bir gkdelen ina edilmektedir. Simgeler de kopyalanabilir. Artk 11 Eyll'de kurbanlarn yas tuttuu iki yldnmmz var. 1970'lerde ABD'nin d politika yntemleri deiti, deimek zorundayd. ili, ABD'nin baka hkmetleri pervaszca kendi tercihlerine gre ayarlayabildii son byk rnekti. (Ciddi bir askeri savunmaya sahip olmayan Granada ile Panama'y saymyorum.) Bu deiikliin nedeni, Amerika'nn dnya ekonomisindeki ekonomik hkimiyetinin sona ermesi ve bir de Vietnam'da urad askeri yenilgiydi. Jeopolitik gereklik deimiti. ABD hkmeti artk gcn korumak, hele bu gc geniletmek zerinde younlaamazd; bunun yerine balca amac hem dnya ekonomisindeki hem de askeri alandaki gcnn fazla hzl ypranmasn nlemek haline geldi. Dnya ekonomisinde ABD sadece Bat Avrupa ve Japonya'daki rakiplerinin scak nefesini ensesinde hissetmekle kalmad, dnyann geri kalannn byk ksmnda "kalknmac" politikalarn kazanm gibi grndkleri baaryla da kar karya kald; sz konusu politikalar aka, merkez blgedeki lkelerin, evredeki lkeler aleyhine sermaye biriktirme yeteneini kstlayacak ekilde tasarlanmt. 1970'lerin Birlemi Milletler tarafndan "kalknma yllar" ilan edildiini unutmayalm. 1970'lerde "yeni bir uluslararas ekonomik dzen" yaratmaktan, UNESCO'da da "yeni bir uluslararas biliim dzeni" yaratmaktan ok bahsediliyordu. 1970'ler Amerikan kamuoyuna panik dalgalar gndermi olan iki nl OPEC petrol zammnn da yaand zamanlard. Btn bu atlmlar karsnda Amerika'nn tavr ya ikircikli bir rahatszlk ya da dpedz muhalefet oldu. Kresel olarak, bir kar atlm balatld. Bu da neoliberalizmin saldrgan bir biimde savunulmasn, Washington Mutabakat denen eyi, GATT'n (Genel Gmrk Tarifeleri ve Ticaret Anlamas) Dnya Ticaret rgt'ne evrilme-

184

AMERKAN GCNN GERLEY

AMERKA VE DNYA

185

sini, Davos toplantlarn ve kanlmaz tamamlaycs "alternatifi yok" fikriyle birlikte kreselleme kavramnn yaylmasn ieriyordu. Esasen btn bu abalarn toplam, dnyann drt bir yanndaki, zellikle de dnya ekonomisinin evre blgelerindeki "kalknmac" politikalarn iinin boaltlmasna karlk geliyordu. Ksa vadede, yani 1980'ler ve 1990'larda, Amerikan hkmetinin ban ektii bu kar saldr baarl olmu gibi grnyordu. Dnya ekonomisi cephesindeki bu politikalara, "oalma kart" politika olarak zetlenebilecek, dnya apnda kalc bir askeri politika elik etti. ABD 1945'te ilk atom bombalarn baaryla yaptnda, bu tr ok gl silahlar zerinde bir tekel kurmaya kararlyd. Bu tekeli sadk kk orta Byk Britanya ile paylamaya hazrd, ama sadece onunla. Tabii ki bildiimiz gibi, dier "byk gler" bu talebi dikkate almadlar. nce Sovyetler Birlii, sonra Fransa, sonra da in nkleer kapasiteye sahip oldu. Daha sonra da Hindistan ve Pakistan. Ve Gney Afrika, ama lkenin bandaki apartheid hkmeti bunu ancak iktidardan ayrlrken kabul etti ve iktidar halefine, Kara Afrikal ounluun daha demokratik hkmetine brakrken bu kapasiteyi ortadan kaldrmay da ihmal etmedi. srail de nkleer silahlara sahip oldu, ama bunu her zaman inkr etti. Daha sonra "neredeyse" nkleer gler ortaya kt (tabii hl "neredeyse" kategorisinde olup olmadklar belli deil) -Kuzey Kore, ran, Irak (srail bu lkeyi "neredeyse" kategorisinde tutmak iin 1980'lerde nkleer tesislerini bombalamt), Libya ve belki Arjantin. Buna ilaveten nkleer kapasiteyi miras alan eski Sovyet lkeleri de var - Ukrayna, Beyaz Rusya ve Kazakistan. Buna dier lmcl teknolojiler olan biyolojik ve kimyasal silahlar da eklemek gerekir. Bunlar imal etmek, depolamak ve kullanmak nkleer silahlara oranla o kadar kolaydr ki ka lkenin bu alanlarda belli bir kapasitesi, hatta dikkate deer bir kapasitesi olduundan emin deiliz. ABD basit, dmdz bir politikaya sahiptir. yi ve kt btn yollara bavurarak, gerekirse kuvvet kullanp gerekirse rvet vererek, baka herkesin bu silahlara sahip olmasn nlemeyi istemektedir. Bunda baarl olamad aktr, ama son yllardaki abalan oalma srecini en azndan yavalatmtr. Amerikan politikasnn bir bityenii daha vardr. Bir yandan oalmay snrlamak iin uluslararas anlamalara bavurmaya alrken, bir yandan da ayn anda

kendisi bu tr kstlamalarla balanmamaya ya da asgari lde balanmaya alr. ABD hkmeti her gerekli grdnde bu tr btn kstlamalar reddedeceini aka belirtmi, bir yandan da ayn eyi yapmaya alan dier btn hkmetleri de yksek sesle knamtr. Bir politika olarak oalma kartl sadece uzun vadede deil, orta vadede de baarszla mahkm grnmektedir. ABD'nin nmzdeki yirmi be ylda yapabilecei, en fazlasndan sreci biraz yavalatmaktr. Ama burada ahlaki ve siyasi bir sorun da vardr. ABD kendine gvenmekte, ama baka kimseye gvenmemektedir. ABD hkmeti bu normlar ihlal edip etmediklerini grmek iin Kuzey Kore'deki nkleer tesisleri denetlemek istiyor. Ama kendisi Birlemi Milletler'e ya da baka bir kuruma Amerikan tesislerini denetleme hakkn vermiyor. ABD bu silahlar akllca ve zgrl (Amerika'nn ulusal karlaryla zde gibi grnen bir kavram) savunmak adna kullanacana gveniyor. Btn dierlerinin bu tr silahlar zgrle (burada da Amerika'nn ulusal karlaryla zde gibi grnen bir kavram) kar kullanmak isteyebileceini varsayyor. Ben ahsen, hibir hkmetin bu silahlar akllca kullanacana gvenmiyorum. Bunlarn hepsinin yasaklanmas beni mutlu ederdi, ama gnmz devletleraras sisteminde bunun gerekten uygulanabilir bir ey olduuna inanmyorum. O yzden ahsen bu meselede ahlak dersi vermekten kanyorum. Kinik bir yeni-gereki (muhtemelen beni de ieren bir kategori bu) btn hkmetlerin ikiyzl olduunu syleyebilecek bile olsa, eer bir lke kendi nispi faziletlerine baka lkelerden destek almak istiyorsa, ahlak dersi vermesi ters tepecektir.

186

AMERKAN GCNN GERLEY

AMERKA VE DNYA

187

4. Amerika: deallere Kar Ayrcalk Evrensel medeniyetin oktan kurulmu olduunu sylemek, mevcut gereklie kasten gzlerini kapamak ve daha da beteri, bu hedefi bayalatrp gelecekte sahici bir evrenselliin kurulmasn engellemek demektir. Chinua Achebe4 Kreselleme ile yerel gelenekler arasndaki kartlk sahtedir: Kreselleme dorudan doruya yerel gelenekleri diriltir, dpedz onlar sayesinde ayakta kalr, bu yzden de kresellemenin kart yerel gelenekler deil, evrensellik'tir. Slavoj iek5 ABD ve dnya gcnn hikyesi bu noktada gayet basit bir biimde zetlenebilir. Amerika ve Amerikallarn dnyadaki btn sefalet ve hakszlklarn nedeni olduuna inanmyorum. Ama bu sefalet ve hakszlklardan en fazla onlarn yararlandklarna inanyorum. Uluslar dnyas iindeki bir ulus olarak ABD'nin temel sorunu da budur. Amerikallar, zelikle de Amerikal siyasetiler ve reklamclar ideallerimizden bahsetmeyi severler. Televizyon programcs Chris Matthews'un "oksatan" kitab Now, Let Me Tell You What I Really Think'in reklamnda yle bir alnt var: "Dndnzde grrsnz ki biz Amerikallar farklyz. 'zgrlk' denen o szck bizim sadece belgelerimizde deil; kovboy ruhlarmzda."6 "Kovboy ruhlar" - bu laftan daha iyisini bulamazdm. Bizim ideallerimiz belki biraz zel. Ama bize bunu hatrlatan ayn insanlar ayrcalklarmzdan bahsetmeyi sevmiyorlar, ki bence bu ayrcalklar da zel. Hatta, bunlardan bahsedenleri knyorlar. Ama ideallerle ayrcalklar beraberdir. Birbirleriyle atyormu gibi grnebilirler, ama birbirlerini ngerektirirler. Amerikan ideallerine amur atan biri deilim. Bu idealleri harika, dahas hayat verici buluyorum. Onlar aziz tutuyor, onlara bavu4. Chinua Achebe, Home and Exile, New York: Anchor Books, 2000, s. 91. 5. Slavoj iek, On Belief, New York: Routledge, 2001, s. 152. 6. New York Times, 28 Kasm 2001, E8.

ruyor, onlar savunuyorum. Mesela Amerikan Anayasas'nda Yaplan Birinci Deiiklik'i ele alalm - bu metin btn trenlerde hakl olarak Amerikan ideallerinin cisimlemi hali olarak anlr. Gelgelelim Birinci Anayasa Deiiklii ile ilgili olarak iki eyi hatrlamakta fayda var. Birincisi bu metnin ierii, ilk Anayasa'da yer almyordu, yani kurucu bir ilke olarak grlmyordu. kincisi, kamuoyu yoklamalar sk sk, Amerikan halknn ounluunun olaan denen zamanlarda bile bu metindeki garantileri ksmen ya da btnyle deitirmek, azaltmak, hatta kaldrmak istediini gstermitir. "Terrizmle sava" trnden bir "sava"a girdiimizde ne Amerikan hkmetinin, ne de Amerikan halknn bu idealleri savunacana gvenilebilir; hatta bir "acil durum"da Anayasa Mahkemesi'nin bile bu ideallere sk skya bal kalacana gvenilemez. Bu savunma ii byk lde, kamuoyunda olsa olsa bir aznln desteine sahip olan, genel bir seimde ona ye olan bir adayn tam da ona ye olduu iin seilmemesi gerektiinden sz edilebilen ounlukla rkek bir rgte, Amerikan Sivil zgrlkler Birlii'ne kalr. Ezcmle, ben ifade zgrlnden, din zgrlnden ve dier btn zgrlklerden yanaym, ama Amerika yle mi diye ara sra pheye dmek zorunda kalyorum. Bunun nedeni Amerikan halknda Voltaire'ci bir damarn olmay deil, bazen ayrcalklarmzn anma ya da yok olma tehlikesine girdiinden korkmamz. Bu durumlarda, insanlarn ou ayrcal ideallerin nne yerletiriyor. Amerikallar bu adan da normald saylmaz. Sadece daha gller ve daha fazla ayrcalklar var. Amerikallar ideallere sahip olmakta daha zgrler, nk onlar umursamamakta daha zgrler. Kovboy ruhlarn umursamayacak gleri var. Amerikallarn nndeki soru aslnda udur: Eer Amerikan hegemonyas geriliyorsa, ki ben kesinlikle gerilediini dnyorum, ideallerimizi, artk onlar umursamayacak kadar gcmz olmayaca iin kayp m edeceiz? Kovboy ruhlarmz gerileme tehlikesi altndaki ayrcalklarmz korumak iin ulusal iftliimizin etrafna dikenli teller ekerek, sanki ayrcalklar dikenli teller arasndan kap gidemezmi gibi mi yapacak? kiz Kuleler'den esinli bir metafor daha yapaym. Yklan kuleler yeniden yaplabilir. Ama onlar ayn ekilde mi yeniden yapacaz - yldzlara uzandmzdan ve iyi bir

188

AMERKAN GCNN GERILEY

AMERKA VE DUNYA

189

ey yaptmzdan ayn ekilde emin olarak, bunlarn dnya iin bir fener gibi grleceinden ayn ekilde emin olarak m yapacaz? Yoksa baka ekillerde, gerekten neye ihtiyacmz olduu ve bizler iin gerekten nelerin mmkn ve gerekten nelerin arzulanabilir olduu hakknda dikkatle dndkten sonra m yapacaz? Hem kimdir bu "biz"? Eer Basavc John Ashcroft'un, Amerikan hkmetinde, basnda ve genelde halk arasnda birok kii tarafndan desteklenen szlerine baklacak olursa, "biz" artk ABD'deki herkes deil, hatta ABD'de yasal ikamet izni olan herkes bile deil, sadece Amerikan yurttalardr. leride "biz"in kapsamnn daha da daraltlmayaca sylenemez. Slavoj Zizek'in iaret ettii gibi, kreselleme yerelciliin kart deildir, yerelcilikten, zellikle de gl olanlarn yerelciliinden beslenir. Hibir abartya kamadan "biz"in Homo sapiens sapiens olduu sylenebilir. Peki Homo o kadar sapiens mi?

5. Amerika: Kesinlikten Belirsizlie Darwin'in devrimi, doal gerekliin merkezi kategorisi olarak zn yerine eitliliin ikame edilmesi olarak zetlenebilir... Gereklik anlaymzdaki tam bir tersine dnmeden ya da "byk fiske"den daha altst edici bir ey olabilir mi? Platon'un dnyasnda, eitlilik arziyken, zler daha yce bir gereklii kaydediyordu; Darwin'in tersine evirme ileminin ardndan, tanmlayc (ve somut, dnyevi) gereklik olarak eitlilie deer verilirken, ortalamalar (bunlar "zler" denen eye en yakn ilemsel yaklammzdr) zihinsel soyutlamalar haline geldi. Stephen J. Gould7 Doa aslnda ngrlemez yenilik yaratmakla balantldr, burada olas olan gerek olandan daha zengindir. lya Prigogine8

7. Full House: The Spread of Excellence From Plato to Darwin, New York: Three Rivers Press, 1996, s. 41. 8. Ilya Prigogine, The End of Certainty: Time, Chaos, and the New Laws of Na ture, New York: Free Press, 1997, s. 72.

Bakan Bush Amerikan halkna gelecee dair kesinlik sunuyor. Oysa bu onun gcnn btnyle dnda kalan tek eydir. ABD'nin gelecei, dnyann gelecei, ksa vadede de ama asl orta vadede kesinlikle belirsizdir. Kii kendi ayrcalklar zerinde dndnde kesinlik arzulanabilir grnebilir. Ayrcalklarn gerilemeye, hatta ortadan kalkmaya mahkm olduu dnldnde ise o kadar arzulanabilir grnmez. Hem bu dnyann btn kamplarndaki Usame bin Ladinlerin galip gelecekleri kesin olsayd, bu kesinlik kimin houna giderdi ki? Daha nce Amerikallarn tam u anda kar karya bulunduklarn bulmacalardan biri olarak gndeme getirdiim soruya dneyim: 11 Eyll gibi bir olayn bir daha olmamas iin ne yaplmas gerekiyor, ne yaplabilir? Bize sunulan cevap, Amerikan hkmetinin bata askeri g olmak zere ezici g kullanmasnn bunu garanti altna alaca eklindedir. Liderlerimiz, bize bunun zaman alacan hatrlatacak kadar ihtiyatllar, ama orta vadeli gvenceler vermekte tereddt etmiyorlar. u an iin Amerikan halk bu hipotezi snamak istiyormu gibi grnyor. ABD hkmeti 11 Eyll'den hemen sonra eletirilerle karlatysa da, bu eletiriler ounlukla hkmetin askeri g gsterilerinin fazla rkeke olduuna inananlardan geldi. ABD hkmetine ok daha ileri gitmesi iin -Irak'a kar askeri harektn balatlmas iin (ki bazlar buna ran, Suriye, Sudan, Filistin ve Kuzey Kore'yi de ekliyor)- bask yapan nemli gruplar var. Ardndan da niye Kba gelmesin? Hatta isteksiz generallerin emekli olup yerlerini daha gen, daha atak savalara brakmas gerektiini syleyenler bile var. Kendilerine den roln Armageddon'un* geliini hzlandrmak olduuna inananlar var. Buna kar ileri srlebilecek iki sav var. Biri, ABD'nin bu tr dnya apnda bir askeri mcadeleyi kazanamayacadr. kincisi de, ABD bunu yapmaya almann, ncelikle kendisi iin, getirecei ahlaki sonulara katlanmak istemeyecektir. Neyse ki, gerekilik ile idealizm arasnda seim yapmak gerekmiyor. Saduyu tarafndan destekleniyor olmalar ahlaki deerlerimizi kltmez. Sava'tan sonra ABD kaderinin ne olduunu bulmaya alarak seksen yl harcad. Btn o zaman boyunca izolasyonist bir g m * Kyamet gnnde iyilik ve ktlk ordular arasnda yaplacak sava, (.n.)

190

AMERKAN GCNN GERLEYI

AMERKA VE DNYA

191

yoksa emperyal bir g m olmak istediinden emin deildi. 1945'te en nihayet dnya sistemi iinde hegemonyay ele geirdiinde, (Shakespeare'ce sylersek) bykl elde etmekle kalmayp bykle itilmi olduunu grdnde, Amerikan halk o andan itibaren oynamak zorunda olduu role tam anlamyla hazr deildi. Dnyadaki "sorumluluklarmz nasl stleneceimizi" renmek iin otuz yl harcadk. Ve tam bunu makul llerde rendiimiz srada, hegemonyamz zirve noktasndan oktan inmiti. Son otuz ylmz da ok yksek bir sesle, hl hegemonik g olduumuzda ve herkesin bunu tanmaya devam etmesi gerektiinde srar ederek geirdik. Gerekten hegemonik gseniz, byle bir talepte bulunmanz gerekmez. Son otuz yl ziyan ettik. ABD'nin imdi yapmas gereken, u yeni gereklikle birlikte yaamay renmektir: Artk herkes iin neyin iyi olduuna tek tarafl olarak karar verme gcne sahip deildir. Hatta kendisi iin neyin iyi olduuna bile tek tarafl olarak karar verme konumunda olmayabilir. Dnyayla uzlamas gerekir. Diyalog kurmamz gereken kii Usame bin Ladin deil. e yakn dostlarmz ve mttefiklerimizle -Kanada ve Meksika'yla, Avrupa'yla, Japonya'yla- balamamz gerekiyor. Ancak ve ancak kendimizi bir kere onlar iitecek ve onlarn da idealleri ve karlar olduuna, onlann da fikirleri, umutlan ve zlemleri olduuna inandracak ekilde eittikten sonra, dnyann geri kalanyla, yani dnyann ounluuyla diyaloa girmeye hazr olacaz. Bu diyalog, bir kere iine girmeye baladktan sonra, kolay olmayacaktr, ho bile olmayabilir. nk bizden baz ayrcalklarmzdan vazgememizi isteyeceklerdir. renmemizi isteyeceklerdir. Elli yl nce, byk Afrikal air ve siyaseti Leopold-Sedar Senghor dnyay "rendez-vous du donner et du recevoir"a, verme ve alma randevusuna, davet ediyordu. Amerikallar byle bir randevuda bir eyler vermek zorunda olduklarn biliyorlar. Ama almak istedikleri eyin ne olduunu biliyorlar m? Bugnlerde manevi deerlere dnmeye arlyoruz, sanki herhangi bir zaman bu deerlere uygun yaamz gibi. Peki ama nedir bu deerler? Hatrlataym. Hristiyan geleneinde yle deniyor: "Devenin ine deliinden gemesi, zengin adamn Allah'n melektuna girmesinden daha kolaydr" (Matta 19: 24). Yahudi geleneinde Hillel yle diyor: "Bakalarnn sana nasl davranmasn istiyorsan

sen de onlara yle davran." Mslman geleneinde ise Kuran yle diyor: "Yoksa gkleri ve yeri kendileri mi yarattlar? Hayr! Hibir delilleri yok" (52: 36). Deerlerimiz bunlar m? Tek bir Amerikan gelenei yok - tek bir Amerikan deerleri kmesi de. Her zaman birok Amerika olmutur, birok Amerika vardr. Her birimiz canmzn istedii Amerika'y hatrlar, ona bavururuz. Klelik ve rkln Amerikas derin kkleri olan bir Amerikan geleneidir ve hl byk lde bizimledir. Hudut blgelerinin bireyciliinin ve eli silahl haydutlarn Amerikas bir Amerikan geleneidir ve hl byk lde bizimledir. Hrsz baronlar ile onlarn insansever ocuklarnn Amerikas bir Amerikan geleneidir ve hl byk lde bizimledir. Ve Dnya iler Birlii yelerinin ve Amerika hari dnyann her yerinde kutlamalara konu olan Haymarket ayaklanmalarnn Amerikas bir Amerikan geleneidir ve hl byk lde bizimledir. 1851'de Ulusal Kadnlar Kongresi'ne "Ben kadn deil miyim?" diyen Sojourner Truth bir Amerikan geleneidir. Ama on dokuzuncu yzyl sonlarnda kadnlara oy hakk verilmesini Siyahlarla gmenlerin oylarn dengeleyecei gerekesiyle talep etmi olan kampanyaclar da bir Amerikan geleneidir. Gmenleri barna basan Amerika ve onlar reddeden Amerika'nn ikisi de birer Amerikan geleneidir. Vatansever bir kararllkla tek yumruk olan Amerika da militarist maceralara direnen Amerika da Amerikan gelenekleridir. Eitliin Amerikas da eitsizliin Amerikas da birer Amerikan geleneidir. Burada bir z sz konusu deildir. Gould'un hatrlatt gibi, gerekliin ekirdeinde z deil, eitlilik vardr. Sorun da aramzdaki eitlilik azalacak m, artacak m, yoksa ayn m kalacak sorunudur. Bu eitlilik bana u anda istisnai denecek lde okmu gibi geliyor. Usame bin Ladin ksa bir sre sonra unutulacak, ama terrizm adn verebileceimiz trden siyasi iddet nmzdeki otuz-krk yl byk lde bizimle birlikte olacak. Terrizm dnyay deitirmenin son derece etkisiz bir yoludur elbette. retken deildir ve genelde dolaysz aktrleri annda ortadan silen bir kar gce yol aar. Ama yine de devam edecektir. Medeniyeti kendisinin temsil ettii eklindeki tek tarafl bir iddia yoluyla dnya ile iliki kurmay srdren bir Amerika, bunu ister izolasyonist bir ie ekilme ister aktif mdahalecilik yoluyla yapsn, dnyayla bar iinde yaayamaz, dolaysyla

192

AMERKAN GUCUNUN GERILEYII

kendisiyle de bark yaayamayacaktr. Dnyaya ne yapyorsak, kendimize de onu yapyoruz demektir. zgrlk ve ayrcalk lkesi, gerilerken bile, herkese, her yerde eit muamele eden bir lke olmay renebilecek midir? Ve kendi snrlarmz iinde herkese eit davranamyorsak, dnya sistemi iinde herkese eit davranabilir miyiz? u anda ne yapmay tercih edeceiz? Benim kendi tercihlerim olabilir, ama ne yapacamz ben de ngremem siz de. Aslnda, bu tasarlanan geleceklerden hibirinden emin olamamamz ansmz saylr. Bu bize ahlaki seim ans brakyor. Gerek'ten daha zengin olan mmkn' brakyor. ngrlemez yenilii brakyor. Korkun bir aa, hayal etmekte zorlandmz ama ne yazk ki hzla alabileceimiz atmalar ve ktlklerle dolu bir aa girdik. Hayatta kalma mcadelesi srasnda duyarllklarmzn katlamasna izin vermek kolaydr. Kovboy ruhlarmz kurtarmak ok daha zordur. Ama bu srecin sonunda daha tzel anlamda rasyonel bir dnya, daha eitliki bir dnya, daha demokratik bir dnya -verme ve almann sonucu olan bir evrensellik, kresellemenin tersi olacak bir evrensellik- olasl, kesinlik olmaktan ok uzak bir olaslk yatyor. kiz Kuleler'le balantl son metafor, bu yaplarn bir seim olduklar ve bir seim olacaklardr. Biz onlar yapmay setik. Yeniden yapp yapmamaya da biz karar veriyoruz. Bu seimlerde etkili olan faktrler ok saydayd, ok saydadr ve ok sayda olacaktr. Amerika'y yeniden yapyoruz. Dnya, dnyay yeniden yapyor. imdiye kadar yaptmz dnyann, yaratabileceimiz binlerce alternatif dnyadan yalnzca bir tanesi olduu ve nmzdeki krk-elli ylda yapacamz dnyann daha iyi ya da daha kt olabilecei, ideallerimiz ile ayrcalklarmz arasndaki elikiyi azaltabilecei ya da artrabilecei gibi belirsizlikler iinde ahlaki duruumuzu muhafaza edebilecek miyiz? inallah.

nc Ksm

NEREYE GDYORUZ?

10. Blm

Sol, I: Bir Kez Daha Teori ve Pratik

YLE bir Yugoslav zdeyii varm: "Kesin olan tek ey gelecektir, nk gemi srekli deiiyor."1 Bugn dnya solu neredeyse btnyle, hem de biraz ani bir biimde ortadan kalkm iki gemile yaamakta. Bu da ok rahatsz edici bir ey. Ortadan kalkm olan birinci gemi, Fransz Devrimi'nin yrngesidir. kincisi ise, Rus Devrimi'nin yrngesi. Her ikisi de 1980'lerde ayn sralarda ve mterek olarak ortadan kalkmtr. Bununla ne kastettiimi dikkatle aklayaym. Fransz Devrimi phesiz bir simgedir. ki yzyl boyunca ok geni kesimlerce ve dnya solunun snrlarnn ok tesinde de paylalm bir tarih teorisini simgeler. Dnyann liberal merkezi ve hatta gnmzde dnya sann bir ksm bile bu tarih teorisini paylamtr. Bunun, on dokuzuncu ve yirminci yzyllarn byk blm boyunca egemen gr olduu sylenebilir. Bu teorinin ncl, ilerlemeye ve insann esasen rasyonel olduuna duyulan inant. Teoriye gre tarih, izgisel bir biimde yukar doru ilerleyen bir sre olarak grlebilirdi. Dnya iyi topluma giden yoldayd ve Fransz Devrimi bu srete ileri doru yaplan byk bir sramay oluturuyor ve simgeliyordu. Bu teorinin birok versiyonu vardr. zellikle ABD'deki baz kiiler bu hikyedeki Fransz Devrimi'nin yerine Amerikan Devrimi'ni ikame etmek istemilerdir. zellikle Byk Britanya'daki baka baz kiiler de ngiliz Devrimi'ni ikame etmekten yana olmulardr. Ba1. Bu sz E. M. Simonds-Duke'n u yazsnn epigrafiydi: "Was the Peasant Uprising a Revolution? The Meaning of a Struggle over the Past", Eastern European Politics and Societies I, no. 2 (Bahar 1987): 187.

196

AMERKAN GCNN GERLEY

BIR KEZ DAHA TEOR VE PRATK

197

zlar hikyeden btn siyasi devrimleri kartp bu tarih teorisini, dnyann ekonomik srelerinin dzenli olarak ticarilemesinin ya da seim srelerinin dzenli olarak genilemesinin ya da (byk D'li) Devlet'in farazi tarihsel misyonunun gereklemesinin hikyesi haline getirmek istemilerdir. Ama ayrntlar ne olursa olsun, btn bu versiyonlar tarihsel srecin kanlmaz ve tersine evrilemez olduu hissini paylayorlard. Bu umutlu bir tarih teorisiydi, nk mutlu bir son vaat ediyordu. inde bulunulan dnem ne kadar korkun olursa olsun (mesela Nazi Almanyas'nn yldz ykselirken ya da rk smrgecilik en feci halindeyken), bu teoriye iman edenler (ki oumuz iman ediyorduk), sahip olduumuzu iddia ettiimiz bilgide, "tarihin bizden yana" olduu bilgisinde teselli buluyorlard. Halihazrda ayrcalkl olanlar iin bile tevik edici bir teoriydi bu, nk sonuta baka herkesin de bu ayrcalklar paylaaca (stelik bunlardan u anda yararlananlarn da bir ey kaybetmeyecei) ve dolaysyla ezilenlerin ezenleri ikayetleriyle usandrmay brakaca beklentisini sunuyordu. Bu tarih teorisinin tek sorunu, ampirik deneyim testini pek de gemi, geiyormu gibi grnmemesiydi. Bu noktada Rus Devrimi devreye girdi. Bu devrim, Fransz Devrimi'nin bir tr zeyli idi. Mesaj uydu: Fransz Devrimi'nin simgeledii tarih teorisi eksikti nk ancak proletarya (ya da halk kitleleri) bir parti ya da parti/devlet eklinde rgtlenmi ve kendini davaya adam kadrolarn himayesi altnda seferber edildii srece geerliydi. Bu zeyle Leninizm demeye baladk. Leninizm sadece dnya solu tarafndan, aslnda onun da sadece bir ksm tarafndan benimsenen bir tarih teorisiydi. Yine de, Leninizm'in zellikle 1945-1970 yllar arasnda dnya halklarnn nemli bir ksmn etkilemi olduunu inkr etmek budalaca olur. Leninist tarih versiyonu, standart Fransz Devrimi modelinden daha kararl bir biimde iyimserdi. Bunun nedeni de Leninizm'in, tarihin planland gibi gelimekte olduu dorulanmak isteniyorsa, bulunabilecek basit bir maddi kant olduunda srar etmesiydi. Leninistler hangi devlette bir Leninist parti tartmasz bir biimde iktidardaysa, o devletin apak bir tarihsel ilerleme yolunda olduunda, stelik de bu yoldan asla geri dnemeyeceinde srar ediyorlard. Sorun uydu ki Leninist partiler sadece dnyann ekonomik bakmdan dierleri ka-

dar refaha kavumu olmayan blgelerinde iktidara geliyorlard ve bu lkelerdeki durum her zaman pek de parlak olmuyordu. Yine de Leninizm'e duyulan inan, Leninist bir parti tarafndan ynetilen bir lke iindeki dolaysz koullarn ya da olaylarn hayal krkl yaratmakta olduu gereinin yol at her trl endieye kar gl bir panzehirdi. Burada size btn ilerleme teorilerinin, zellikle de bunlarn Leninist versiyonunun son yirmi yl iinde ne derece aibeli hale geldiini anlatmama gerek yok. Bunlara hi inanan kalmad demiyorum, bu doru olmazd, ama inanan insanlar artk dnya halklarnn nemli bir yzdesini temsil etmiyor. Bu da pek kk saylamayacak boyutlarda bir jeopolitik kayma oluturuyor ve demin de sylediim gibi, elindeki filerin (hepsini olmasa da) ounu bu tarih teorisinin en azndan Fransz Devrimi versiyonunun doruluu zerine oynam olan dnya solu iin zellikle rahatsz edici sonular yaratyor. Bu kayma neden oldu? Bugn birok aklama iitiyoruz. Merkez ve sa kesimden, dnya solunun bu tarih teorisini yanl okuduu aklamas gelmektedir. Bu kesimlere baklrsa teori yine de bir lde dorudur, fakat sadece iyi toplumu, hibiri hkmetin elinde olmayan retim faktrlerinin serbest aknn, zellikle de sermayenin serbest aknn egemen olduu toplum eklinde tanmladmz srece. Neoliberalizm ad verilen bu topya bugn siyasetiler ve kamusal entelektel ad verilen birok entelektel tarafndan ok tutuluyor. Gelgelelim, bu topya hem bir serap hem de kasten kaplnan bir hezeyandr, etkisinin en fazla olduu zamanlar oktan gerilerde kalm ve zerinde bu kadar ok tartlm olmasna demeyen bir topya. 2010'a gelindiinde bu geici lgn fanteziyi hatrlamayacaz bile bence. Dnya solunun baz ksmlarndan gelen ikinci bir aklama zgn teorinin hl doru olduu, ama dnya solunun ok yaknda tersine evrilecek geici bir gerileme yaad eklindedir. Tek yapmamz gereken teoriyi (ve pratii) gl bir biimde yinelemektir. Bu denli muazzam bir "geici gerileme"nin teorinin hibir yerinde ngrlmemi olduu ve daha ayrntl bir aklamann da bulunmad dnldnde, bu aklama bana devekuu gibi kafasn kuma gmen bazlarnn hsn kuruntusuymu gibi geliyor. deolojik bir tavr ve bir rgtsel gereklik olarak Leninizm'in, birileri byle bir

198

AMERKAN GCNN GERLEY

BR KEZ DAHA TEOR VE PRATK

199

ey yapmak istese bile, nasl diriltilebileceini anlam deilim. Fransz Devrimi de bugn sadece kstl bir grup akademisyen arasnda heyecan uyandrabiliyor. Bu tarih teorisinin knn nc bir aklamas, bu kn aslnda kapitalist dnya sisteminin iinde bulunduu krizin hem bir nedeni hem de bir sonucu olduu eklindedir. Ben kendim de son zamanlarda kan eitli eserlerimde bu aklamay savundum.2 Ben, dnya solu tarafndan -yani, tarihsel versiyonu (Komnizm, sosyal demokrasi ve ulusal kurtulu hareketleri) olan sistem kart hareketler adn verdiim hareketler tarafndan- byk lde benimsenen tarih teorisinin ta kendisinin kapitalist dnya sisteminin bir rn olduunu iddia ediyorum. Sonu olarak, bu hareketlerin byk insan kitlelerini sisteme kar mcadele etmek zere seferber etmi olduklarna phe yoksa da, paradoksal bir biimde, tarihsel olarak sistemin greli siyasi istikrarnn kltrel bir dayana ilevini de grmlerdir. Tam da ilerlemenin kanlmazlna olan inan ciddi lde depolitize edici bir inant, zellikle de sistem kart hareketler iktidara geldikten sonra. Ayrca bu hareketlerin vaat ettikleri eyler ile, bir kez devlet iktidarn ele geirdikten sonra mevcut dnya sistemi erevesi iinde gerekletirilebilecek eyler arasndaki uyumsuzluun, kanlmaz olarak ok arttna da inanyorum. Bunun sonucunda, halk taban en nihayet bu hareketlerden hsrana urad ve bu da ok sayda devlette bunlarn iktidardan atlmalarna neden oldu. Tayin edici an 1968 dnya devrimiydi; bu srada Eski Sol diye bilinen kesim (yani, tarihsel sistem kart hareketler) bu dnya devriminin eitli yerel davurumlarna katlanlarn meydan okumasyla karlat. 1968'in balca kalc sonularndan biri, bu hareketlerin vazettii kanlmaz ve geri evrilemez ilerleme teorisinin reddi oldu. Bunun zerine, dnya halklar tarihsel sistem kart hareketlerin kendilerinden yz evirmeye ve daha sonra da bu hareketlerin ilerici deiimin asli mekanizmalar olarak ayakta tuttuklar devlet yaplarnn meruiyetinin altn oymaya baladlar. Ama halkn bu ekilde devletilik kartlna kaymas, kapitalist sistemin savunucular
2. Bkz. Liberalizmden Sonra, stanbul: Metis, 1998; topistikya da 21. Yzyln Tarihsel Seimleri, stanbul: Avesta, 2001 ve Bildiimiz Dnyann Sonu, stanbul: Metis, 2000.

tarafndan cokuyla karlansa da, aslnda onlarn karlarna hizmet etmiyordu. nk devletilik kartl aslnda sadece belli baz rejimlerin deil, btn devlet yaplarnn meruiyetinin altn oyuyordu. Bylece dnya sisteminin siyasi istikrarn da glendirmek yerine zayflatt ve bunun sonucunda (phesiz baka birok sebebi daha olsa da) sistemin krizini daha da akut hale getirdi. Bana gre, halihazrda dnya solunun durumu yledir: (1) Dnya kapitalist sistemi, be yz yllk mrnde ilk defa gerek bir sistemsel kriz iinde ve bir gei a yaamakta olduumuzu gryoruz. (2) Bunun sonucu bnyesi gerei belirsiz, ama gene de ve yine be yzyldr ilk defa, ilerleme saylabilecek (ama zorunlu olarak deil) gerek bir temel deiim perspektifi sz konusu. (3) Bu kavakta dnya solunun balca sorunu, dnyay dntrme amacyla on dokuzuncu yzylda gelitirdii stratejinin parampara bir halde olmas ve bunun sonucu olarak u ana kadar belirsiz ve zayf bir biimde hareket etmesi ve genelde hafif bir depresyon halinde bulunmasdr. zin verin bu noktay tek tek ele alaym.

Sistemsel Kriz

Dnya solunun danklnn can skc sonularndan birisi de, bugn kapitalizmin krizinden dem vuran her trl sav kuatan phedir. Stten az yanan yourdu fleyerek yer - azmz da o kadar ok yand ki. Temel sorun, deyim yerindeyse, son iki yz ylda dnya solunun en nemli isimlerinin ounun, Braudel'in toplumsal zamanlarn okluu hakknda yazdklarn okumam ve dngsel ini klar srekli olarak yapsal krizlerle kartrm olmalaryd. Bunu yapmak kolaydr, zellikle de, modern dnya sistemindeki gibi, tarihin yukar doru giden izgiselliine btnyle inand iin "yenilii" ba tac eden bir jeokltrde. Sol, dngsel srelerden bahseden herhangi bir iddiay benimsemekte zellikle gnlszd, nk yanl bir biimde btn bu savlar, "tarihin ebedi dngsellii" adn vereceim eyi ne karan alt-kme ile zdeletiriyordu. Bu teori gerekten de muhafazakr dnrler tarafndan her trl dntrmeci harekete kar bir sav olarak yaygn bir biimde kullanlmtr. Ama (benim bahsettiim) yaplar iindeki dngler kavram,

200

AMERKAN GUCUNUN GERILEYII

BR KEZ DAHA TEOR VE PRATK

201

ebedi dngsellik kavramndan farkl olmakla kalmaz, neredeyse onun zttdr da, nk yaplar hi de edebi deildir, sadece uzun srelidir ve yaplarn iindeki dngler de bir yapnn hibir zaman ebedi olmamasn garanti altna alan eylerdir. Nitekim ebedi dng diye bir ey yoktur, nk izgisel olmasa da gerekten de bir zaman oku vardr. Dolaysyla herhangi bir tarihsel toplumsal sistemi (ki kapitalist dnya ekonomisi tarihsel bir toplumsal sistemdir) analiz ederken, bir yanda onun sistemsel karakterini tanmlayan ve onun en azndan ayakta kald srece belli dengelerini muhafaza eden dngsel ritimleri ile, br yanda bu dngsel ritimlerden karak sistemin tarihsel karakterini tanmlayan ve eninde sonunda, belli bir sistemin kendi i elikilerini artk kontrol edemeyecei ve bylece sistemsel bir krize girecei anlamna gelen acl eilimler arasnda dikkatli bir ayrm yapmak, bana kalrsa metodolojik bakmdan elzemdir. Byle bir metodolojide, her tarihsel sistemin zaman iinde ura olduu sylenebilir: Douu (bunun aklanmas gerekir, ama normalde baka bir tarihsel sistemin knn sonucu olarak ortaya kar), bir tarihsel sistemin "yar-normal" denebilecek ekilde iledii grece uzun dnem (bu ileyiin kurallar ve kstlamalarnn betimlenmesi ve analiz edilmesi gerekir) ve nihai kriz dnemi (bunun da, sonucu her zaman belirsiz olan bir tarihsel seim ura olarak grlmesi gerekir). Ben bugn baz eilimlerin, en nihayet sistemin temel ileyiini tehdit edecek noktalara ulam olduuna inanyorum. Baka bir yerde ayrntl olarak serilmediim tezleri burada ksaca zetleyeceim.3 Tarihsel bir sistem olarak kapitalizm, snrsz sermaye birikimini yapsal anlamda merkezi ve ncelikli klmasyla tanmlanr. Bu da demektir ki kapitalizmin erevesini oluturan kurumlar snrsz sermaye birikimi peinde koanlar dllendirir, komayanlar cezalandrr. Ama sermaye nasl biriktirilir? Can alc nkoul, ekonomik ilemlerden kr elde etmektir, bu kr ne kadar ok olursa o kadar iyidir. Kr, gerek maliyetler ile olas fiyatlar arasndaki diferansiyelin fonksiyonudur. Olas fiyatlar diyorum, nk phesiz hibir satc
3. Bkz. 3. blm.

bir meta iin talep ettii fiyat sonsuzca artrp onu yine de satabilmeyi bekleyemez. Her zaman snrlar vardr. ktisatlar buna talebin esneklii adn verirler. Esneklik orannn snrlar iinde, fiili kr maliyete baldr: Emein maliyeti, girdilerin ve altyapnn maliyeti ve vergi maliyeti. imdi bu maliyetleri kresel bir biimde toplam sat fiyatlarnn yzdeleri olarak lp varsaymsal olarak ortalama dzeylere ulatmz dnelim. Bu kimsenin yapmad bir ilemdir, belki de yaplabilir deildir. Ama bunu tasarlamak ve yaklak sonulara ulamak mmkndr. Ben, be yz yldr ve bir btn olarak kapitalist dnya ekonomisinin drt bir yannda, bu maliyetin retilen toplam deerin yzdesi olarak dzenli bir biimde arttn ileri srmek istiyorum. Bunun net sonucu da, kapitalistlerin sermaye biriktirme yeteneklerini tehdit eden kresel bir kr skmas iinde olmamz, bu skmaya gittike daha fazla giriyor olmamzdr. Aslnda bu kapitalistlerin her zaman tarttklar bir eydir, ama onlar baka bir terminoloji kullanrlar. "retim randman"n tartrlar, bununla da esasen toplam deerin bir yzdesi olarak maliyetleri drmeyi kastederler. Aslnda ayn miktarda mal retmek iin daha az insan kullanmaktan ya da daha dk girdiler elde etmekten (ki bu da genelde girdilerin daha az insan tarafndan retilmesini ierir) bahsetmektedirler. Kapitalistler aras rekabette, daha randmanl olan reticinin rakibinden daha fazla kr elde ettii bilinir. Ama benim sorum farkl: retim, kresel olarak ve btn sektrleri bir arada ele alndnda, bugn yz yl, iki yz yl ya da yz yl nce olduundan daha "randmanl" mdr? Kresel retimin retici asndan daha "randmanl" olduuna pheyle bakmakla kalmyor, erinin dzenli bir biimde aa doru indiini ileri sryorum. Randmanl retimin o szde zaferlerinin hepsi erinin aa doru ini hzn yavalatma abalarndan ibarettir. Son yirmi yldaki btn o neoliberal saldrya, artan retim maliyetlerini -ncelikle cret ve vergi maliyetini drerek, sonra da teknolojik ilerleme sayesinde girdilerin maliyetini drerek- yavalatmaya ynelik devasa bir aba olarak baklabilir. Ayrca bu, saldrnn ykn ekenler iin her ne kadar ac verici olmusa da genelde gayet snrl bir baar kazanlm olduuna ve bu snrl kazanlarn bile tersine dnmek zere olduklarna inanyorum.

202

AMERKAN GCNN GERLEY

BR KEZ DAHA TEOR VE PRATK

203

Alan Greenspan'n ve onun Almanya ve Byk Britanya'daki kafadarlarnn enflasyon tehdidi konusunda sk sk dile getirdikleri o kesintisiz szlanmalarn nedeni bundan baka nedir ki? Onlarn yazdklarn okursanz, "enflasyon" denen bu korkun canavarn olas nedeni, iilerin gerekten de daha fazla cret alabilmeleri ya da hkmetlerin onlardan da ok harcama yapabilmeleridir (ve dolaysyla daha fazla vergi koyabilmeleridir). Ama en azndan sermaye birikimine ynelik tehdidin kayna hakknda herhangi bir yanlsamalar yoktur. Ne de olsa dk enflasyon, dzgn ileyen kapitalist dnya ekonomisinin normal durumudur ve uzun, ok uzun bir sredir devam etmektedir. Ama normal enflasyon aslnda ykselen cret ve vergi dzeylerinin sonucudur, dolaysyla tam da benim iaret ettiim fenomendir. Kapitalistlerin bu maliyeti yavalatmak iin ellerinden geleni yapmalarna ramen, bunlarn ar ar da olsa zaman iinde srekli artmasnn nedeni nedir? Artan maliyetlerinin her biri iin geerli olan nedenleri ksaca zetleyeyim. cretler artar nk iiler rgtlenir. Bu herkesin ezelden beri bildii malumun ilam oluyor, ama yine de doru. rgtlenme tarzlar eit eittir. ilerin sendikal eylemleri kapitalistler iin fazla maliyetli hale geldiinde, zellikle de kresel rekabetin daha iddetli olduu Kondratiyef B-safhalarnda, kapitalistler -ehirden kra, iilerin iyi rgtlenmi olduu yerlerden o kadar iyi rgtlenmemi olduklar yerlere- "kama"nn yollarn aramlardr. Be yz yl akn bir sredir devam eden bu srece bakldnda, retim srelerinin dzenli olarak (ama hi de srekli olarak deil) kapitalist dnya ekonomisine yeni dahil edilmi blgelere aktarlmas biimine brnd grlr. Bunun nedeni basittir. O kadar ticarilememi olan krsal blgelerde, dnya standardnn aasndaki cretlerle almaya ikna edilebilecek bir igc bulunabilir. Buna ikna olurlar nk bu cretler, o anda onlar iin toplam gelirlerinde gerek bir arta tekabl eder. Zurnann zrt dedii yer udur ki yerlerinden edilen bu iiler (genellikle kentlerde bulunan) yeni i blgesinde bir sre (szgelimi yirmi be ila elli yl arasnda) bulunduktan sonra, kyaslama standartlarn deitirir, yeni i dnyasnn kaidelerini renir ve onlar da rgtlenip daha yksek cretler talep etmeye balarlar.

Zavall kapitalist gene kamak durumundadr. Bugn sorun udur ki, be yz yldan sonra kaacak pek bir yer kalmamtr. cretlerin ykselmesi srecini yavalatmak son derece zorlamtr. Bugn, Gney lkelerinin byk kent merkezlerinin sefil kenar mahallerinde bile, mstakbel bir cretli iinin gerek gelir alternatifleri, krlarda yaam olan bykbabalarnnkinden ok daha yksektir; dolaysyla eer biri ondan "kaytl" denen ekonomi iinde hizmet vermesini istiyorsa, bunun karlnda daha fazla para demek zorundadr. Dk maliyetli blgelerin tkendii ayn sre girdiler alannda da yaanmaktadr. Kapitalistlerin girdilerin maliyetini aada tutmak iin bavurduklar ana mekanizma bunlar iin para dememek, bunlara toplumun kesesinden sahip olmakt. Buna maliyetlerin dsallatrlmas denir. Bir retici, maliyetleri balca ekilde dsallatnr: lenmemi atklar, ilenmeleri iin kimseye para demeksizin kendi mlknn dna atar; girdileri kendisine ulatrlma bedelini deyerek satn alr ama bunlarn yenilenmesinin maliyetini demez; toplumun kesesinden kurulmu altyaplardan yararlanr. Bu kullanm, retim maliyetini azaltmann ve bylece kr orann artrmann hi de kk saylamayacak birer parasdr. Bu yolun ilk ikisi atklar yacak yeni alanlar ve yeni hammadde kaynaklan (ki bunlar gn getike tkenmektedir) bulmaya baldr. Kapitalist dnya ekonomisine dahil olan alanlarn dzenli olarak genilemesiyle ve bu alanlarn kullanm oranndaki dzenli artla birlikte, yerkrede ikame yer kalmamaktadr. Ekoloji hareketi ite bu soruna hitap eder; ayn hareket ayrca reticilerin ve toplumun bavurduu masrafsz atk imha etme yollarnn, acilen pahal bir onarma ihtiya duyan ekosisteme feci zarar verdiine de dikkat eker. Maliyetleri dsallatrmann nc biimi, yani toplumun kesesinden ina edilmi altyapy kullanmak, verginin dzenli olarak artmasn gerektirir; birazdan bu konuya geleceiz. Bu sorunlarn tek gerek uzun vadeli zm maliyetlerin iselletirilmesidir ki bu da, talebin esnekliinin snrlar gz nnde bulundurulduunda, uzun vadeli bir kr skmas anlamna gelir. Son olarak, herkesin durmadan hatrlatt gibi, vergiler artp durmaktadr. Vergilerin eitsiz biimde datlm olmas nemli deildir. Neredeyse herkes iin artmaktadrlar ki bu herkese reticiler de dahildir. Vergi artlarnn basit bir nedeni vardr; siyaset bilimci-

204

AMERKAN GCNN GERLEY

BR KEZ DAHA TEOR VE PRATK

205

lerin dnyann demokratiklemesi adn verdikleri ve sonucu sosyal devletin genilemesi olan bir neden. nsanlar eitim, salk ve mr boyu gelir garantisi konusunda devletten daha fazla kt talep etmektedir. stelik, taleplerin tas srekli olarak ykselmekte ve corafi olarak dnyann gittike daha ok parasn kapsayacak ekilde yaylmaktadr. Nispi siyasi istikrarn sonucu bu olmutur ve alttan gelen basknn herhangi bir biimde azalacana dair hibir iaret yoktur. Son bir nokta. Kr oran zerindeki btn bu artan basklar sadece reticiler dndaki insanlarn taleplerinin sonucu deildir. Kapitalistlerin kendileri de maliyetlerdeki bu arttan ksmen sorumludurlar. Kapitalistler (en azndan bazlar) fiili talep yaratmann bir arac olarak cretlerde belli bir art yaplmasndan yana olmulardr. Kapitalistler (en azndan bazlar) gelecekteki retim imknlarn garanti altna alma yolu olarak baz maliyetlerin iselletirilmesinden yana olmulardr. Kapitalistler (en azndan bazlar) ii snfn yattrmann bir yolu olarak sosyal devleti istemilerdir. Ve ii snfn bastrmann bir yolu olarak baka tr devlet harcamalarndan (ve dolaysyla vergilerden) yana olmulardr. Son olarak kapitalistler (en azndan bazlar) daha zayf rakipleri zerinde mali basklar yaratmann bir yolu olarak btn bu nlemlerden yana olmulardr. Gelgelelim, btn bunlarn net sonucu maliyetlerdeki devasa bir art olmutur ki bu da krlar zerinde dnya apnda bir bask yaratmaktadr. Sistemin kalesi niteliindeki ABD'de en vahim boyutlara ulam olan gnmzdeki speklasyon manyakl, bu varsaym rtmek yle dursun, kantlayan bir olgudur. Gelgelelim, burada bu tezi daha ayrntl olarak gelitiremeyeceim, nk temel deiim imknlarn ve dnya solunun stratejisini tartmak istiyorum.

Sistemsel Gei

Bir sistemin sistemsel krize girdiini sylemek ne anlama gelir? acl eilimlerin, aamayacaklar asimptotlara ulamakta olduklar anlamna gelir. u ana kadar sistemi greli bir denge durumuna dndrmek iin kullanlm olan mekanizmalarn, sistemin asimptota ok yaklamasn gerektirdikleri iin artk ileyememeleri anlamna

gelir. Hegel'in diliyle sylersek, sistemin elikilerinin artk snrlanamad anlamna gelir. Karmaklk bilimlerinin diliyle sylersek, sistemin denge durumundan ok uzaklam olduu, bir kaos dnemine girmekte olduu, vektrlerinin atallanaca ve sonu olarak yeni bir sistem ya da sistemlerin yaratlaca anlamna gelir. Sistemdeki "grlt"nn, grmezden gelinecek bir unsur olmak yle dursun, ne kaca anlamna gelir. Sonucun bnyesi gerei belirsiz ve yaratcla ak olduu anlamna gelir. Sistemlerdeki krizlerle ilgili bu tasvir, btn evrenden atom-alt dnyalara, fiziksel ve biyolojik dnyalardan tarihsel toplumsal sistemlere kadar btn sistemler iin geerlidir. En kapsaml ve en karmak biimde tarihsel toplumsal sistemler iin geerlidir, nk kozmosun kendisininki hari btn sistemlerin en karmaklar onlardr. Byle bir model kullanmak toplumsal fenomenleri fiziksel fenomenlere indirgemek deildir. Tam tersidir. Fiziksel fenomenleri adeta failleri, hayalgc, kendi kendini rgtleme yetenei ve yaratc faaliyetleri olan toplumsal fenomenlermi gibi yorumlamaktr. Bu tasvirin mekanik, hele hele ktmser grlmesini her zaman tuhaf bulmuumdur. Son birka yzyln toplum dncesi iinde "mekanik" adn verdiimiz eyin geerliliini dorudan yadsyan bir analiz biimidir bu. Ve hi de ktmser deildir, nk sonu tahmini konusunda zorunlu olarak tarafszdr. Ne iyi ne de kt sonu tahminleri yaplr. Hibir sonu ngrlmez, nk alternatif sonular sonsuz sayda bilinmeyen ve bilinemez seime baldr. Kaotik bir sistemsel gei dnemini yle dnebiliriz: Bu dnem, "zgr irade"nin (normalde olduu gibi) detlerin ve yapsal kstlamalarn deli gmlei tarafndan ketlenmeden neredeyse mutlak hkmranlk srd bir dnemdir. Fransz Devrimi ve Rus Devrimi'nin her ikisi de dnyann birok parasnda ve uzun bir dnem boyunca ok ama ok sayda insann enerjisini seferber ederek dnyay deitirmeyi amalayan inanlmaz abalard, ama deitirmeyi amaladklarna kyasla ok az eyi deitirdiler. Her ne kadar belli deiiklikleri hayata geirdiklerini dnseler de, bu deiikliklerin ou sonradan tersine evrildi ya da yok edildi. Kendi umutlar ve beyanlar kstas alndnda, kendi zamanlarndan beri meydana gelmi olan her ey zerinde silinmez izler brakm olsalar da, dikkate deer baarlar olduklar sylenemez.

206

AMERKAN GCNN GERLEY

BR KEZ DAHA TEOR VE PRATK

207

Gei dneminin siyaseti, yar-normal dneminkilerden farkldr. Siyaseten her eyin mmkn olduu ve aktrlerin ounun orta vadeli stratejiler formle etmekte ok zorlandklar bir zamanda avantaj ve mevki elde etme siyasetidir. deolojik ve analitik kafa karkl, arzi bir deiken olmaktan ok yapsal bir gereklik haline gelir. Gnlk hayatn ekonomisi, alm olduklarmzdan, kolay aklamalar bulabildiklerimizden daha iddetli savrulmalara tbidir. Her eyden nce, toplumsal doku eskisi kadar gvenilir grnmez, dolaysz gvenliimizi salayacana inandmz kurumlar da sendeliyormu gibi grnr. Nitekim, toplum kart sular yaygnlayor gibi grnr, bu grnt de hem korkuyu, hem de zelletirilmi gvenlik nlemleri ve glerinin yaygnlamas refleksini yaratr. Btn bunlar kulaa tandk geliyorsa bunun nedeni dnya sisteminin drt bir yannda farkl derecelerde de olsa yaanyor olmalardr. Byle bir durumda farkl siyasi glerin olas tepkileri nelerdir diye sormak gerek. Tahmin edilmesi en kolay olan, dnya sisteminin st tabakalarnn tepkisidir. Bunlar tabii ki karmak bir karmdr ve rgtl bir kurul oluturmazlar. Ama muhtemelen iki ana gruba ayrlabilirler. ounluk genel kargaadan nasibini alp geleneksel ksa vadeli siyasetten medet umacaktr, ancak tavizler verme siyaseti, yarataca varsaylan ksa vadeli huzuru yaratmyor gibi grnecei iin belki baskclk dozu daha yksek olabilir. st tabakalar arasndaki kk bir aznlk ise, mevcut sistemin kmekte olduunu fark edecek kadar basiretli ve aklldr ve kurulacak yeni sistem her neyse kendi ayrcalkl konumlarn koruyan bir sistem olmasn salamaktan yanadr. Bu grubun tek stratejisi di Lampedusa stratejisidir - hibir ey deimesin diye her eyi deitirmek. Bu grup salam bir kararlla ve elinin altnda ok sayda kaynaa sahip olacaktr. stedikleri kadar, hatta istediklerinden de ok zek ve yetenek bulup kendi menfaatleri iin altrabilirler. Bunu yapacaklardr. oktan yapmaya balam olabilirler. Bu grubun sonuta ortaya ne karacan ve yelerinin istedikleri gei biimini hayata geirmek iin hangi aralara bavuracaklarn bilmiyorum. Ama ne ortaya karrlarsa karsnlar, cazip grneceini ve aldatc olacan biliyorum. En aldatc yan ise, bu tr nerilerin radikal, ilerici bir deiim klna sokulmalar olacaktr. Bu da gerek sonularn neler olacan su yzne karmak ve

olumlu unsurlarla olumsuz unsurlar birbirinden ayrp tartmak iin srekli olarak analitik eletiriler yapmay gerektirecektir. Ekoloji ya da genetik mhendislik gibi eitli zgl sorunlarla ilgili grece ufak apl nerilerin oluturduu uzun bir liste iin bu zaten yaplmaktadr ki liste daha da uzatlabilir. Sava alannn br tarafnda dnyay daha demokratik ve daha eitliki olacak ekilde yeniden ina etmek isteyen herkes bulunacaktr. Bu iki lt dnya solunun asgari ama aslnda can alc bir tanm olarak kullanyorum. Bu hedefi paylaan ayr ayr gruplar eylemlerini birletirebilirlerse, umutlarn gerekletirme ynnde nemli bir dnm salamaya ynelik byk bir imkna sahip olacaklardr. Ama daha nce de dediim gibi, halihazrda belirsizlik, zayflk ve genellemi bir depresyon durumuyla davranmaktadrlar. Belirsizlii anlayabilirim, ama bunu amak mmkndr. Ama son otuz yldaki sarsntlarn ne tr oklara yol am olduunu deerlendirebilsem bile, dnya solunun zayf ya da depresif olmasna gerek yoktur. Mevcut sistemle ok nemli bir zellii, hiyerarik ayrcalk zelliini paylaan yeni bir tarihsel toplumsal sistem ynnde gitmek isteyenler ile grece demokratik, grece eitliki bir sistem ynnde gitmek isteyenler arasnda, bu sistemsel atallanmay zmek iin verilen mcadelede kim galip gelecek bilmiyoruz. Bilmiyoruz ve bilemeyiz. Eer harekete geeceksek, sonucun belirsiz olacan gz nnde bulundurarak harekete gememiz gerekiyor. stne trmanlacak ayrcalkl bir gzlem yeri yok. Sadece tzel rasyonalitenin galebe almas iin almamz gereken iddetli bir mcadele alan var. Artk olas eylem yollarna geiyorum.
Dnya Solu in Bir Strateji

Dnya solunun on dokuzuncu yzyl boyunca gelitirdii stratejinin nesi yanltr? Strateji baarl olmadna gre birok yanl olsa gerek. Genel stratejinin merkezinde "iki aama" kavram vard: nce devlet iktidarn ele geir, sonra dnyay dntr. Bu sralama, devlet mekanizmasnn kontrol, ayrcalkl tabakalarn birikmi ekonomik ve kltrel iktidarn amann ve yeni tr kurumlarn ina edilebilmesini -ve kar saldrlara ramen muhafaza edilebilmesinisalamann tek yolu devlet mekanizmasnn kontrol olarak g-

208

AMERKAN GCNN GERILEYII

BR KEZ DAHA TEOR VE PRATK

209

rnd srece anlamlyd. Toplumsal dnmn baka herhangi bir yolu (kelimenin bo hayal eklindeki pejoratif anlamnda) topik grnyordu; baka dnm yollarnn, ne zaman denenseler, iddetli kar saldrlarla ve son kertede baskyla karlamas da bu gr destekliyormu gibi grnyordu. Yani iki aamal strateji ileyebilecek tek strateji gibi grnyordu. Ve baarsz oldu. Geriye dnp bakabildiimiz iin neler olduunu biliyoruz. ki aama stratejisi baarsz oldu, nk ilk aama gerekletirildikten sonra -ki ok sayda lkede sahiden de gerekletirildi- yeni rejimler ikinci adm gerekletirmeye muktedir olamad. Eski Sol'dan duyulan hayal krklnn kayna tam da budur. Peki ama bu hareketler ikinci aamada niye sendelediler? Uzun bir sre, belli bir rejim dnyay vaat etmi olduu gibi dntrmemise, bunun nedeninin liderlerin davaya bir ekilde "ihanet etmi" olmalar, "satlm" olmalar olduu iddia edildi. Liderlerin satlm olduu fikri, tpk kitlelerin yanl bilinli olmalar fikri gibi, analitik adan ksr ve siyasi adan da gszletirici bir fikir gibi geliyor bana. Baz liderler kiisel arzularn ilan ettikleri ilkelerin zerine koymutur elbette, tpk baz sradan insanlarn yoldalarnn ounun inand ilkelere inanmadklar gibi. Gelgelelim sorulmas gereken soru udur: Neden bu insanlar galip geldi? Temel sorun ahlaki ya da psikolojik deil, yapsaldr. Kapitalist bir dnya sistemi iinde devletler epey gce sahiptir, ama kesinlikle her eye kadir deildirler. ktidardakiler istedikleri her eyi yapp yine de iktidarda kalamazlar. ktidardakiler aslnda her trl kurum tarafndan, zellikle de devletleraras sistem tarafndan fena halde kstlanrlar. ktidara gelmi olan bu hareketlerin birbiri ardna yzletikleri yapsal bir gerekliktir bu. Bir frtnaya tutulan aalar gibi, bu rejimler ya eilmi ya da krlmlardr. Hibiri dimdik kalmamtr, kalamazlard. Kald ki birok bakmdan bunu yapmalarn beklemek tehlikeli denecek lde safdilce bir eydi. Mesele solda hi kimsenin iki aamal stratejinin tehlikeleri konusunda uyarlarda bulunmam olmas deildir. Mesele, bu uyarlar yapanlarn, daha etkili bir alternatif yol olduuna hibir zaman ounluu ikna edememi olmalardr. Dnyann g odaklarnn (devlete bal ordular ve polis gleri yoluyla) silahlar kontrol ediyor olmalar, hareketler devlet iktidarn ele geirmeden gerekten temel

herhangi bir deiiklik yaplabilmesini imknsz klyor gibiydi. Ve solun ounluu bu konuda muhtemelen haklyd. Temelde hl istikrarl olan kapitalist dnya sisteminin muhiti iinde kalnd srece gerekten de alternatif bir yol yoktu. Ama i bununla bitmiyor. Solun analizi, onu bu devlet ynelimine iten birok nyarg ieriyordu. Birinci nyarg, homojenliin heterojenlikten bir ekilde daha iyi olduu, dolaysyla merkeziyetiliin ademi merkeziyetilikten bir ekilde daha iyi olduuydu. Bu, eitliin zdelik demek olduu eklindeki yanl varsaymn rnyd. Aralarnda Marx'in da olduu birok dnr bu denklemin safsata olduuna dikkat ekip denklikle eitlii birbirinden ayrt etmiti elbette. Ama acelesi olan devrimciler iin, merkeziyeti, homojenletirici yol en kolay ve en hzls gibi grnyordu. Bu yol karmak seenek kmelerinin nasl dengeleneceiyle ilgili hibir g hesap gerektirmiyordu. Aslnda elmalarla armutlarn toplanamayacan iddia ediyorlard. Tek sorun, gerek dnyann tam da elmalarla armutlardan olumasdr. Bu etrefil aritmetik ilemlerini yapamazsanz, gerek siyasi seimler de yapamazsnz. kinci nyarg bunun hemen hemen tam tersiydi. aba ve sonular birletirme tercihinin mantksal olarak tek bir dnya hareketi yaratmaya ve bir dnya devletini savunmaya yol amas gerekirken, baz devletlerin dierlerinden bariz biimde daha gl ve ayrcalkl olduu ok-devletli bir sistemin fiili gereklii, hareketleri, devleti dnya sistemi iinde kolektif karlar iin bir savunma mekanizmas olarak, her devlet iindeki byk ounlua ayrcalkl aznla olduundan daha faydal bir ara olarak grmeye itti. Yine birok dnr modern dnya sistemi iindeki herhangi bir devletin ayrcalkl aznln karlarna deil de kolektif karlara hizmet ede(bile)ceine inanmann yanllna dikkat ekmiti; ama zayf devletlerdeki zayf ounluklar, marjinalleme ve baskya kar verdikleri mcadelede, kendilerinin kontrol edebileceklerini zannettikleri (daha dorusu umduklan) bir devlet yapsndan baka bir silah gremiyorlard. nc nyarg hepsinin en tuhaf olandr. Fransz Devrimi kendine slogan olarak "Eitlik, zgrlk, Kardelik" lsn semiti. O tarihten beri pratikte olan ey ise, ou halkn slogann "kardelik" ksmn duygusallktan baka bir ey olmad gerekesiyle st ka-

210

AMERKAN GCNN GERLEY

BR KEZ DAHA TEOR VE PRATK

211

pal olarak bir kenara brakmalardr. Liberal merkez de "zgrlk"n "eitlik"e gre ncelikli olmas gerektiinde srar etmitir. Aslnda liberallerin kastettii, (salt siyasi terimlerle tanmlanan) "zgrln" tek nemli ey olduu, "eitlik"in "zgrlk" iin bir tehlikeyi temsil ettii ve daha az nemsenmesi, hatta btn btne bir yana braklmas gerektiiydi. Bu analiz hileliydi, dnya solu da onun tuzana dt. Dnya solu, zellikle de Leninist versiyonu, bu merkezci liberal syleme onu tersine evirerek ve (ekonomik) eitliin (siyasi) zgrle gre ncelikli olmas gerektiinde srar ederek cevap verdi. Bu btnyle yanl cevapt. Doru cevap, zgrl eitlikten ayrmann hi ama hibir yolunun olmaddr. Elindeki seenekler eitsiz bir konumla kstlanyorsa, kimse semekte "zgr" olamaz. Eer bakalarnn sahip olduu derecede zgrle sahip deilse, yani ayn siyasi haklara sahip deilse ve gerek kararlara ayn derecede katlamyorsa kimse "eit" olamaz. Yine de, bunlarn hepsi mazide kald. Sol tercihini yapt ve onunla birlikte yaamak zorunda. Bugn, bunun sonucunda, hepimizin gayet iyi farknda olduu gibi, dnya solu byk bir glk iindedir. Gelgelelim, ben bunun yaltlm bir biimde grlmemesi gerektiini savunuyorum. Solun hatalar, baarsz stratejisi, karsnda mcadele ettii kapitalist sistemin ileyiinin neredeyse kanlmaz sonucuydu. Solun bu tarihsel baarszlnn geni kesimlerce fark edilmesi de, kapitalist dnya sisteminin genel krizinin neden olduu dankln bir parasn oluturur. Solun dnk baarszl ve bu baarszln bugn grlm olmas tam da gelecekteki dnya solunun hedeflerini gerekletirmesini mmkn klacak olan eylerdir. Dikkat buyrun: Mmkn, ama hi de kesin deil! nmzdeki yarm yzylda yeni bir tr tarihsel sistem ina edilecek. Bu sistemin neye benzeyeceiyle ilgili dnya apndaki mcadele oktan balam durumda. Bence biz soldakilerin ilk yapabileceimiz ey, analiz etmektir. Bunu sosyal bilimcilere, yani geinmek iin sosyal analiz yapan insanlara hitap ettiim iin deil, dnyann, zellikle de dnya solunun sorunlarndan birinin de, gemi analizlerimizin hi de iyi olmamas ve bugn iinde bulunduumuz amazlara girmemizin nedenlerinden biriymi gibi grnmesi olduu iin sylyorum. Burada sadece

bir zamandr dikkat ekmeye altm bir dizi temay tekrar edebilirim. Bunlardan birincisi, analiz biriminin seiminin nemidir. Bence uygun analiz birimi modern dnya sistemidir ki o da kapitalist bir dnya ekonomisidir. Yapabileceimiz ikinci ey, bu sistemi longue dure'de (uzun vade) analiz etmektir; ama bu vade kesinlikle sonsuz deildir. Bu u anlama gelir ki verili herhangi bir tarihsel sistem iin, mesela kapitalist dnya ekonomisi iin, dngsel ritimleri acl eilimlerden ayrt etmemiz ve bunu da dou dnemlerini, yar-normal ileyi dnemlerini ve bir btn olarak sistemin yapsal krize girdii dnemleri birbirinden ayrt etmek iin kullanmamz gerekir. Yapabileceimiz nc ey, sistemsel sreleri karmaklklar asndan, yani dengeden uzaklamaya ve belirsiz sonulan olan atallanma anlarna ulamaya ynelik uzun vadeli eilimleri asndan kavramaktr. Drdncs, kapitalist dnya ekonomisi iinde (a) sistem kart hareketlerin ve (b) bilgi yaplarnn oynad kurumsal rol zellikle vurgulamaktr. Beincisi, btn bu analizi, mevcut dnya sisteminin ihtiyalarn karlayabilelim ve bu sistemin jeoklt-r zerinde dnebilelim diye bize byk lde on dokuzuncu yzyldan kalm olan kategorilerle dnmeme (bu yeniden dnmekten farkl bir eydir) balamna yerletirmektir. Analiz her zaman pratiin zorunlu bir bileenidir phesiz. Ama yapsal bir krizle karlatmz zaman zellikle acil ve merkezi bir hal alr, nk kabullenilmi dnce kategorileri ite o zaman ie yarar eylemlerin nndeki en byk engeli olutururlar. Gelgelelim tek bana analiz hibir zaman eylem deildir. Eylem rgtlenme gerektirir. Dnya solu son iki yz yldr, bu rgtlenmenin tercihen tek bir hiyerarik yap iindeki yksek dzeyde egdmlenmi eylem anlamna geldiine ve bunun en etkili, hatta belki de tek etkili eylem biimi olduuna inanmtr. Ben bu varsaymn yanllnn kantlandn dnyorum. Dnya solunu oluturabilecek toplumsal bileenler, bir demokratik merkeziyetilik sisteminin, hatta sahiden demokratik olan bir merkeziyetilik sisteminin ilemesine izin vermeyecek kadar ok eitlidir, pek ok farkl dolaysz sorunla kar karyadr ve pek ok farkl kltrel odaklarda ortaya kar. Son yllarda baka bir dorultuyu iaret eden iki slogann ortaya k da buna dikkat ekiyor. Bunlardan biri, ABD'de ortaya kan ve dnyann baka yerlerinde de yank bulan

212

AMERKAN GUCUNUN GERILEYII

BR KEZ DAHA TEOR VE PRATK

213

"gkkua koalisyonu" slogandr. Bu slogan, birok insann, benimsedikleri siyasetin kklerinin toplumsal mevkilerinde ve kimliklerinde olduunu ya da bunlardan derinden etkilendiini dnmelerinden domutur. teki tabir ise son birka ylda Fransa'da km olan "oul sol" tabiridir. Bu tabir de yank bulmaktadr. Farkl kimliklerin gerekliinden ok, siyasi geleneklerin ve nceliklerin okluuna gndermede bulunur. u ana kadar yeni bir sol koalisyon slubu yaratmak iin yaplan fiili giriimleri nasl deerlendirirsek deerlendirelim, fikrin z bana kesinlikle doru grnmekte, hatta anlaml bir siyasi ilerleme elde etmek istiyorsak elzem gibi gelmektedir. Oluturulan gruplar birbirleriyle konumaya ve anlaml koalisyonlar oluturmaya hazr olduklar srece, insanlarn kendilerine anlaml gelen biim ve yaplarda rgtlenmesi bizi kolektif olarak glendirir, zayflatmaz. Bu mesele parlamenter siyaset meselesi olmann ok tesinde bir eydir. Kreselden yerele btn dzeylerde ileyebilir ve ilemelidir. Ama en nemlisi, sadece bir siyasi paslama meselesi olamaz, bu hareketlerin birbirleriyle uyumlu olarak srekli bir tartmaya ve ortaklaa analizlere girmesi gerekir. Mesele, hiyerarik deil ortaklamac siyasi eyleme zg bir kltr yaratma ve bu kltr glendirme meselesidir. Peki ama, bu tr koalisyonlarn peine dmesi gereken ey nedir? Bence vurgulanmas gereken ana teori ve pratik hatt var. Birincisi, "liberalleri liberal olmaya zorlama" adn verdiim ey. Merkezci liberallerin Ail topuu, kendi retoriklerini hayata geirmek istememeleridir. Retoriklerinin temel direklerinden biri bireysel seimdir. Ama birok nemli alanda, liberaller bireysel seime kardrlar. Bu alanlarn en bariz ve en nemlilerinden biri nerede yaayacan seme hakkdr. Kontroll g liberallie aykrdr. Zenginlie baml seimler yapmak -mesela doktor ya da okul semek- liberallie aykrdr. Patentler liberallie aykrdr. Bu byle uzatlabilir. in asl, kapitalist dnya ekonomisi liberal retorii gerekletirmeme temeli zerinde ayakta kalr. Dnya solu sistematik, dzenli ve srekli bir biimde bu blf gzler nne sermelidir. Ama retorikteki blf gzler nne sermek yeniden inann sadece balangcdr tabii ki. Kendimize ait pozitif bir programmz olmas gerekir. 1960 ile 1999 arasnda dnyann drt bir yanndaki sol

partiler ve hareketlerin programlarnda gzle grlr kkl bir deiim oldu. 1960'ta programlar ekonomik yaplan vurguluyordu. u ya da bu biimde, u ya da bu derecede, retim aralarnn toplumsallatrlmasn, genellikle de kamulatrlmasn savunuyorlard. Snf-temelli olarak tanmlanmayan eitsizlikler hakknda ok az ey sylyor, hatta hibir ey sylemiyorlard. Bugn, ayn partiler ve hareketlerin neredeyse tamam ya da onlarn halefleri, toplumsal cinsiyet, rk ve etniklik eitsizliklerini giderecek neriler ortaya koyuyorlar. Programlarn ou fena halde yetersiz, ama en azndan bir ey sylemenin zorunlu olduunu hissediyorlar. te yandan, bugn kendini solda grp de retim aralarnn daha fazla toplumsallatrlmasn ya da ulusallatnlmasn savunan neredeyse hibir parti ya da hareket yok, hatta bazlar tam tersi ynde hareket etmeyi neriyorlar. Bu nefes kesici bir tersine dn. Bazlar bunu selamlyor, bazlar knyor. ou sadece kabul ediyor. Bu mthi vurgu deiikliinin muazzam bir arts vardr. Dnya solu, neredeyse herkes iin en byk sorunu, yani dnya apndaki eitli eitsizliklerin gndelik gerekliini hibir zaman yeterli ciddiyetle ele almamt. Eitlik, sadece zenginler arasndaki eitlikse, pek bir ey demek deildir. Kapitalist dnya sistemi, gezegenin daha nce hi grmedii byklkte jeopolitik bir zenginlik ve ayrcalk kutuplamasna yol amtr. Ve dnya solunun birinci ncelii aradaki uurumu kkl bir biimde ve mmkn olduunca hzl azaltmaktr. Ama dikkate alnmas gereken tek uurum bu deildir. Uzun, ok uzun bir sredir bahsettiimiz daha bir sr uurum vardr: Snfsal, rksal, etnik, cinsel, kuaklarla ilgili uurumlar. Ksacas, eitlik meselesini, hakknda gerekten bir eyler yaplmas gereken bir mesele olarak ele almak zorundayz. Ama nasl? Eitlii hedef ilan etmek gerekletirmek demek deildir. Zira etraf iyi niyetle dolup tasa bile -ki bu da elde bir saylacak bir ey deildir elbette; hatta tam tersi sz konusudur- adil zmler bulmak kolay deildir. Bence ite burada Weber'in tzel rasyonalite kavramn yeniden devreye sokmamz, hatta yeniden diriltmemiz gerekir. Bu arada yeri gelmiken bir eviri sorununa dikkat ekmekte fayda var. Weber'in Almanca'da kulland terim "Rationalitat materiel 'di -"biimsel" deil de "maddi". Kabul gren ngilizce eviri, "subtantive rationality" (tzel rasyonalite) "materiel"! ancak

214

AMERKAN GCNN GERLEY

BR KEZ DAHA TEOR VE PRATK

215

bir lde karlyor. Weber, bir bireyin ya da bir rgtn kendi kendine koyabilecei tikel, dar bir biimde tarif edilmi hedefler asndan rasyonel olan eyden deil, tam tersine kolektif, geni bir uygulama alan olan deer sistemleri asndan rasyonel olan eyden bahsediyordu. Weber'in kendisi de "tzel rasyonalite" karsnda taknlacak tavr konusunda ikircikliydi. Onu bazen kendi ncelii haline getirmi gibi, bazen de ideolojik rgtlerin (Alman Sosyal Demokrat Partisi, diye okuyun) kendi grlerini herkese dayatabilecekleri ynndeki endiesini ne karacak ekilde tarif ediyordu.4 Weber'in 1945 sonrasndaki mritlerinin ou sadece ikinci hisleri fark ederken ilkini grmezden geldiler. Ama biz bu nemli kavramdan ve bize kazandrd igrlerden kendimize gre yararlanabiliriz. Bana yle geliyor ki Weber, birok aktrn ve birok deerler kmesinin bulunduu bir dnyada, tartmalara, basit aritmetiin (oylar saymann) ve herkesin cannn istediinin peine dt, herkese ak bir kavgann tesinde zmler bulunabileceine iaret ediyordu. Toplumsal kararlar vermenin tzel bakmdan rasyonel yollar olabilir. Bunlarn ne olduunu bilmek uzun bir ak, aktif ve effaf tartma dnemini, ksa vadeli ve uzun vadeli ncelikleri dengelemeye ynelik kolektif bir abay gerektirir. ok bariz bir meseleyi, kuaklarn ncelikleri meselesini ele alalm. Verili herhangi bir zamanda drt kuak arasnda bltrlebilecek belli bir toplumsal art vardr: ocuklar, alma yandaki yetikinler, yallar ve henz domam olanlar. Kolektif harcamalar asndan doru paylam oran nedir? Bu sorunun kesinlikle kolay ya da apak bir cevab yoktur. Ama bu, demokratik bir biimde ulalm (yani, herkesin, en azndan yaayan herkesin anlaml bir oranda gerek katlmn ierecek biimde), llp biilmi kararlar gerektiren bir sorudur. u anda, mevcut sistemde, bunun yaplabilecei hibir gerek sre yoktur; brakn bu ii kresel olarak yapmay, tek bir devlet iinde bile yaplmas mmkn deildir. Byle bir sre ina edebilir miyiz? Etmeliyiz. Edemezsek, dnya solunun geleneksel hedefinden, grece demokratik, grece eitliki bir dnya hedefinden sonsuza kadar vazgemi oluruz. Ben bu hedeften vazgemek
4. Bu konuyu urada ele aldm: "Sosyal Bilim ve ada Toplum: Rasyonalitenin Garantileri Kaybolurken", Bildiimiz Dnyann Sonu iinde, s. 153-72.

istemiyorum. Nitekim, ilkesel olarak insanln bu tr usuller ina edebilecei konusunda iyimserim. Ama unutmayn, bu i zor olduu gibi, bu tr usullerin yerleiklik kazanmasn istemeyen ok ama ok sayda gl kii de vardr. eitli eitsizliklerle ve bunlarn alma yollaryla ilgili bu meseleler hakknda, en azndan ve en nihayet, bugn ciddi tartma konusu olduklarn syleyebiliriz. Bunlar dnya solunun gndemindedir. u ana kadar ok iyi cevaplar karamadysak da, en azndan bu konuda alyor ve bu ii korkulduundan ve yirmi ila otuz yl nce olduundan ok daha az i ekimeyle yapyor gibi grnyoruz. Ama eitsizliklerin birden ok olmas meselesindeki byk artya, temel ekonomik kurumlarmz yeniden ina etme konusunda byk bir eksi elik etmitir. Eer kapitalizm kerse, geleneksel sosyalist hedefi -kolektif fayday ve adil paylam azamiye karan toplumsal bakmdan rasyonel bir sistem hedefini- gerekletirecek bir alternatifimiz var m hl? Bugn dnya solu bu tr neriler ortaya koyuyorsa bile, benim hi haberim yok. Sol yelpazenin bir ucunda, kapitalist sistemin merkeziyeti idaresinin sulandrlm versiyonlarndan ibaret "yeni" fikirler ileri srenler ile kocakar ilac gibi her derde deva grlen gemi zmlere zlem duyanlar arasnda, gerek bir ciddi fikir ktl yaanyormu gibi grnyor. Dnya solunun tarihsel sosyalist retorie getirilmi olan en sistematik ve etkili eletiriyle, yani retim aralarnn mlkiyetinin zel sektrde olmamasnn ziyana, teknolojik verimlilikle ilgilenmemeye ve yolsuzlua yol at sulamasyla hesaplamas gerekir. Bu eletirinin, bugn "reel sosyalizm" adn verdiimiz ey iin geerli olmad sylenemez. Bu rejimlerin bugn hl ayakta olanlar (en azndan ou) bunu kabul etmilerdir, ama cevaplar kendi rejimleri iinde zel mlkiyet iin geni bir alan yaratmak ve buna "piyasa sosyalizmi" etiketini yaptrmak olmutur. Bu baz ksa vadeli ekonomik glkleri zyormu gibi grnebilir ama aslnda dnya sosyalist hareketinin ncelikli olarak ele almaya alt temel sorunlar -feci eitsizlik ve feci toplumsal ziyan- zme konusunda btnyle baarszdr. Ben baka bir yol, aslnda ksmen denenmi olan ve mit verici grnen bir yol olduunu syleyeceim. Bence retim faaliyetleri orta byklkte, ademi merkezi, rekabeti ve kr amac gtmeyen

216

AMERKAN GCNN GERLEY

BR KEZ DAHA TEOR VE PRATK

217

yaplar iinde snrl tutularak, bir yandan zel mlkiyetin avantajlarnn oundan yararlanlrken bir yandan da olumsuz yanlarnn ou ortadan kaldrlabilir. Kilit nokta bu yaplarn kr amac gtmemeleri olacaktr, yani kimse "kr hissesi" ya da "kr pay" almayacak ve elde edilen btn art deer ya kurulua geri dnecek ya da baka yerlerde yatrm yapmak zere kolektivite tarafndan vergilendirilecektir. Bu tr yaplar nasl ileyebilir? Aslnda cevab biliyoruz, yani bugnk hayatmzda buna paralel yaplar var demek istiyorum. Amerika Birleik Devletleri'ndeki byk niversite ve hastanelerin ou iki yzyldr bu ilkelerle ilemektedir. leyileri ile ilgili ne sylenirse sylensin, bunlarn varolan az sayda kr amac gden kurumlara kyasla "verimsiz" ya da "teknolojik bakmdan geri" olduklar sylenemez. Tam aksi. u sralarda bu tr yaplar kr amac gden kurumlara dntrmeye ynelik bir hamle yapldnn farkndaym, ama hastane yaplarnda bu denendiinde pek iyi sonular elde edilemedi, ayrca kr amal kurumlara dntrme hamlesi henz niversitelerde ciddi bir biimde denenmi deil. phesiz, birok lkede, hastane ve niversite yaplar devlet tarafndan finanse ediliyor ama geleneksel olarak bu yaplara ounlukla, onlar ademi merkezileme rnekleri olarak dnmemize yetecek kadar zerklik tannmtr. Devlet tarafndan finanse edilen ve kr amac gtmeyen bu yaplarn verimlilii, her halkrda yine kr amac gtmeyen zel yaplarnkinden belirgin biimde dk olmamtr. O halde bu yntem neden elik irketleri, bilgisayar teknolojisi devleri, uak ve biyoteknoloji imalatlar iin ilemesin ki? zerinde tartlacak ok sayda ayrnt olacaktr phesiz, zellikle de bu tr kr amac gtmeyen iletmelerin ne lde vergilendirilmeleri gerektii konusunda; ama bu sistem kendi iinde bana ayakta kalabilecek, mit verici ve dnya apnda herkes iin daha yksek bir yaam standard hedefiyle uyumlu bir alternatif yolmu gibi geliyor. En azndan, ciddi bir biimde tartmamz gereken bir ey, gelitirmemiz gereken bir fikir gibi grnyor. Bence kafalarmzda en n planda tutmamz gereken ey, temel meselenin ekonomik kaynaklarn mlkiyeti, hatta denetimi olmaddr. Temel mesele dnyann ekonomik srelerinin metalamadan arndrlmasdr. unun altn izelim ki metalamadan arndrmak

paradan arndrmak anlamna deil, kr kategorisinin ortadan kaldrlmas anlamna gelir. Kapitalizm her eyi metalatrma program olmutur. Kapitalistler bunu henz tam anlamyla gerekletirmi deiller, ama bu dorultuda uzun bir yol kat ettiler ve bunun hepimizin bildii olumsuz sonular oldu. Sosyalizm, her eyin metalamadan arndrlmasna ynelik bir program olmaldr. Eer bu yola imdiden girersek, bugnden be yz yl sonra, bu ii tam anlamyla gerekletirmi olmayz, ama bu dorultuda uzun bir yol kat etmi oluruz. Her halkrda, mevcut sistem kerken ina etmek istediimiz yeni tarihsel toplumsal sistemin olas yaplarn tartyor olmamz gerekir. Ve imdi, nmzdeki yarm yzylda, yani gei dnemi boyunca alternatif yaplar ina etmeye almamz gerekecek. Bu meselenin peine dogmatik bir biimde olmasa da gl bir biimde dmemiz gerekir. Hem zihinsel deneyler hem de gerek deneyler yaparak alternatifleri denememiz gerekecek. Bu meseleyi ihmal edemeyiz. Zira ihmal edersek, dnya sann kendisi bizi yeni, hiyerarik, eitsizliki bir dnya dzenine sokacak yeni kapitalist-olmayan alternatifler karacaktr. O zaman da ve ondan sonra uzun bir sre boyunca da bir eyleri deitirmek iin ok ge olacaktr. Bariz olmakla birlikte yine de sylenmesi gereken son bir sz sylememe izin verin. Sosyal bilimciler uzmandrlar. phesiz tek uzman tr biz deiliz. Bir anlamda, dnya, bazlarn yetitirmesi dierlerinden daha uzun sren sonsuz sayda uzmandan oluuyor. Uzmanlar uzman olmayanlarla nasl iliki kurar? Nasl kurmaldr? Dnya solu bunu, orta snftan sol eilimli entelektellerin ii snfyla nasl iliki kurmas gerektii sorunu olarak tanmlama eilimindedir. Onlarn "organik entelekteller" olmalar gerektiini savunan teoriye arlk verdik, bununla entelektellerin toplumsal hareketlere katlmalar, onlarla birlikte, onlar iin ve nihai olarak onlarn buyruunda almalar gerektiini kastediyorduk. Hareketlerin k, sabk ve farazi organik entelektellerin zihinlerinde bu fikrin tm karsnda bir burukluk brakt. Gelgelelim meseleye bakmann bir yolu daha var. Bir mterinin bir avukat ya da doktorla nasl iliki kurduunu dnn. Bildiimiz gibi, bu temelde bir snf meselesidir. i snfndan mteri kendini profesyonel avukat ya da doktorun karsnda cahil ve aresiz hisseder ve onun verdii yargy, bazen kranla, bazen de byk bir hn-

218

AMERKAN GCNN GERLEY

BR KEZ DAHA TEOR VE PRATK

219

la kabul eder, ama ounlukla kabul eder. Zengin ya da gl bir kii ise avukat ya da doktora, asli ilevi bir stne teknik tavsiyelerde bulunmak olan bir ast muamelesi edebilir. Uzmanlarn uzman olmayanlarla birer eit olarak iliki kurmasnn bir yolu var mdr? Uzman baz uzmanlk bilgilerine sahiptir elbette. O envai eit eitim programlarnn amac da bundan ibarettir. Yine, uzman belli trden sorunlar zmekle ilgili birok ey bilir ki uzman olmayanlarn bundan elbette haberi yoktur. Uzman olmayanlar da uzmanlara bunun iin, onun sahip olduu uzmanlk bilgisinden yararlanmak iin bavurur zaten. Ama uzman olmayan kiinin -kendi ihtiya ve tercihleri ile ilgili, karlat baka sorunlarla ilgili uzmann farknda olmad, farknda olsa bile hakknda bir uzmanlk bilgisine sahip olmad baka birok ey bildii de aktr. Bu ayrm izgisi zerinde bir yerlerde, uzmann tavsiye ettii belli bir eylemin tzel bakmdan rasyonel olup olmadyla ilgili btnlkl bir deerlendirme yaplmaldr. Tabii ki tavsiye edilen eylemin biimsel bakmdan rasyonel olduunu, yani uzmann hesaba katt, dar bir biimde tanmlanm hedefi gerekletireceini varsayyorum. Ama karar kim verecek? Ve nasl? Bu mesele kiisel bir sorununu zmek iin bir uzmana danan bir birey alanndan, kolektif bir sorunu zmek iin bir grup uzmana danan bir kolektiviteye tanacak olursa, burada da basit bir cevap olmadn hemen grrz. Ama ben bunun yine g olmakla birlikte almas imknsz olmayan bir bulmaca olduunu dnyorum. ki u da kabul edilemez: Uzmanlarn kendi zmlerini kolektiviteye dayatmas da, siyasi karar verme organlarnn uzmanlarn bilgi ve tavsiyelerini dikkate almamalar da kabul edilemez. Bu meselelerle ve eitli ihtiya ve karlarn dengelenmesiyle ilgili kamusal tartmalara sistematik olarak mdahale etmemiz gerekir. Bylece yine tzel rasyonalite meselesine dnm oluyoruz. Solun btn bu program, bunlarla tek bamza ve sakin sakin yzleecek olsaydk bile yeterince zor olurdu. Ama bu sorunlarla, temel hedeflerimizin gerekletirilmesini nlemek isteyenlerin ve ellerinin altnda gl kaynaklar olanlarn srekli saldrs altndayken karlayoruz. stelik, bu ii sakin zamanlarda deil kaos zamanlarnda yapacaz. Bu bize frsat veren bir gei dnemi kaosu, ama bu kaotik ortam ayn zamanda kafamz da kartryor ve bizi uzun va-

deli bir i olan bir tarihsel sistem ina etme iinden uzaklatrarak acil sorunlara ksa vadeli zmler bulmaya da zorluyor. Son olarak ABD'de yaayanlarmz, C. Wright Mills'in 1959'da ak seik olarak grd ve o zamandan beri esasl bir deiiklik gstermeyen bir engel daha gryoruz karmzda: "Bizim gibi Amerika'da ve Britanya'da yaayan entelekteller baz cesaret krc sorunlarla kar karyadr. Kendisi de bir aznlk olan entelektel topluluk iinde u ya da bu trden sosyalistler sfatyla ok kk bir aznlk durumundayz. Karmzdaki en dolaysz sorun, kendi lkelerimizin egemen entelektel evrelerindeki milliyeti kendini beenmilik ve siyasi tuzukuruluktur. Genelde siyaset konusunda ve dnyann bugnk daha kapsaml sorunlar konusunda gerekten derin hissizlikle kar karyayz."5 Ksacas, bunu son kez sylyorum, iimiz kolay olmayacaktr. Ama kesinlikle uratmza deer.

5. C. Wright Mills, Letters and Autobiographical Writings, Kathryn Mills ve Pamela Mills (yay. haz.), Berkeley: University of California Press, 2000, s. 232.

BR GE AI

221

11. Blm

Sol, II: Bir Gei a

1999'da yeni bir Siyaset Bilimi Kurulu'nda gnmzdeki sol siyaset hakknda bir konuma yaptm.1 O konumada, dnya solunun gnmzdeki durumunu yle zetledim: (1) Dnya kapitalist sistemi, be yz yllk mrnde ilk defa gerek bir sistemsel kriz iinde ve bir gei a yaamakta olduumuzu gryoruz. (2) Bunun sonucu bnyesi gerei belirsiz, ama gene de ve yine be yzyldr ilk defa, ilerleme saylabilecek (ama zorunlu olarak deil) gerek bir temel deiim perspektifi sz konusu. (3) Bu kavakta dnya solunun balca sorunu, dnyay dntrme amacyla on dokuzuncu yzylda gelitirdii stratejinin parampara bir halde olmas ve bunun sonucu olarak u ana kadar belirsiz ve zayf bir biimde hareket etmesi ve genelde hafif bir depresyon halinde bulunmasdr. Bu noktay birer nkabul olarak alp bu varsaymlarn nmzdeki on-yirmi ylda izlenecek sol bir strateji iin neler ima ettiini sormak istiyorum. ma ettii ilk ey, kresel olarak hibir surette yenilmi olmadmzdr. Sovyetler Birlii'nin k dnya solu iin bir felaket olmamtr. Hatta buna bir gerileme bile diyeceimden emin deilim. Bu bizi kolektif olarak artk ie yaramayan Leninist bir strateji ve retoriin albatrosundan kurtarmakla kalmam; Leninist kalknmac bir bugne duyulan inan yoluyla verdii "parlak yarnlar" garantisiyle halkn radikalizmini uzun bir sre kontrol altnda tutmu olan Leninist hareketten ald yapsal destei ortadan kaldrarak dnyann liberal merkezi zerine de muazzam bir yk bindirmitir.2
l.Bkz. 10. blm.

Neoliberalizmin kresel saldrsnn ve kreselleme denen eyin imknlarmz tkettiini de dnmyorum. Bir kere, bunun nemli bir ksm gelmekte olan deflasyonla birlikte ortadan kalkacak bir uyuturucudan ibarettir. kincisi, kendi panzehirini de retecektir, retmitir. ncs, kapitalizm bir "yeni ekonomi"nin keyfini karyor falan deildir, aslnda yapsal olarak kt bir durumdadr. Konumumu bir kere daha uzun akl yrtmelere bavurmadan zetleyeyim. Leninizm'in knn ve Souk Sava'n sona ermesinin neden olduu siyasi glklere ilaveten, sermaye kendi biriktirme yeteneini onulmaz biimde kstlayan yapsal asimptota girmektedir: (1) dnyann krsallktan kmas ve bunun kapitalizmin dnyada yaratlan toplam deerin bir yzdesi olarak igcne yaplan ve gittike artan harcamalar kontrol altnda tutma yeteneini sona erdirmesi; (2) kaynaklarn zehirlenmesi ve yenilenememe-siyle ilgili ekolojik snrlar ve bunun sermayenin girdi maliyetlerini bunlar srekli dsallatrarak azaltma yeteneini snrlamas; (3) halkn, kamu kaynaklarnn salk, eitim ve mr boyu gelir garantisi iin harcanmas ynnde yapt ve gittike kapsam genileyen basklardan da anlalaca gibi dnyann demokratiklemesinin yaylmas ve bunun da dnyada yaratlan deerin bir yzdesi olarak vergilerde srekli yukar doru bir bask yaratm olmas. Sermaye srekli olarak bu yapsal basklar azaltmaya uramaktadr elbette. Son yirmi yldaki neoliberal saldrnn meselesi de budur. Ama uzun vadeli eri, geri vitesi olmayan bir otomobil gibidir. Bu basklar azaltmakta dzenli olarak baarl olurlar, ama bu basklar her zaman, bir sonraki yukar hamlenin artrdndan daha az azaltabilirler. Buna kar savamak iin, kar siyasi iradeyi azaltmak niyetiyle srekli baka bir alternatif olmadn vazederler. Bu da yeni bir ey deildir. On dokuzuncu yzyl sonu Byk Britanyas'nda-ki nispi siyasi istikrar aklamaya alan Gareth Stedman Jones bunu "kapitalizmin grnteki kanlmazl"na ve "grnteki salamlna" balamtr.3 Birinci Dnya Sava bu hisleri, en azndan
2. Bunu urada ayrntl olarak tartyorum: Liberalizmden Sonra, stanbul: Metis, 1998. 3. Languages of Class, Cambridge, ngiltere: Cambridge University Press, 1982, s. 74.

222

BR GE AI

223

uzun bir sreliine ortadan kaldrmt. imdi bu hisler diriltiliyor, en azndan sa diriltmeye urayor. Eer yirmi birinci yzyl iin bir sol strateji aryorsak, kendimize nce sol stratejinin eskiden ne olduunu hatrlatmamz gerekir. On dokuzuncu yzyln ikinci yarsnda gelitirilen ve yirminci yzyln son te birlik blmnde reddedilen (simgesel olarak 1848 ile 1968 arasna ait olduu sylenebilecek) sol strateji ok ak bir stratejiydi. ki aama stratejisi ad verilen strateji: nce devlet iktidarn ele geir, sonra dnyay dntr. Bu stratejiyle ilgili olarak ey sylemek gerekir: (1) Muhtemelen o sralarda mmkn olan tek stratejiydi, nk baka tr bir stratejisi olan hareketler devlet gcnn kullanlmas yoluyla kolayca parampara edilebilirdi. (2) Btn byk hareketler tarafndan benimsenmiti; dnya sosyalist hareketinin iki kolu olan sosyal demokratlar ve Komnistler tarafndan olduu gibi, ulusal kurtulu hareketleri tarafndan da. (3) Strateji baarl olduu iin baarsz oldu. Bu tr hareketin de 1945 ila 1970 arasndaki dnemde hemen her yerde iktidara geldiler ve hibiri dnyay deitiremedi; bu da bu stratejiden duyulan ve bugne kadar sren derin bir hayal krklna ve bunun sosyopsikolojik sonucu olan ciddi bir devlet kartlna yol at.4 1968'den beri geen srede, eski ve yeni farkl hareketler bol miktarda alternatif strateji denedi ve buna ilaveten sistem kart hareketlerin birbirleriyle ilikilerinde salkl bir kayma oldu. Eskinin birbirini boazlama raddesine varan karlkl sulama ve ksr ekimelerinin dikkate deer lde azalm olmas, stnde yeterince durmadmz olumlu bir gelimedir. Alternatif bir strateji fikrini gelitirebileceimiz baz hatlar nermek istiyorum.

1. Porto Alegre ruhunu yaygnlatrn.

Nedir bu ruh? Bunu yle tanmlayabilirim: Dnya apndaki sistem kart hareketler ailesinin hiyerarik olmayan bir biimde bir araya gelmesiyle (a) entelektel netlie, (b) halkn seferber edilmesine dayal, insanlarn hayatnda hemen ie yarar grlebilecek militan eylemlere, (c) daha uzun vadeli, daha temel deiimleri savunma giriimlerine doru yol alnmas. Porto Alegre ruhunun can alc unsuru vardr. Jesse Jackson'n "gkkua koalisyonu" adn verdii eye az ok yaklaan gevek bir yapdr. Gney ve Kuzey'den eitli hareketleri dnya leinde, hem de gstermelik denemeyecek bir biimde bir araya getirmi olan bir yapdr. Hem entelektel adan (Davos ruhuyla kresel bir mutabakat araynda deildir) hem de siyasi adan (1968 hareketlerinin militanl anlamnda) militandr. phesiz, gevek bir biimde yaplanm bir dnya hareketinin anlaml bir biimde bir arada kalp kalamayacan ve mcadele taktiklerini hangi aralarla gelitireceini bekleyip greceiz. Ama tam da yapsndaki bu gevekliktir ki bastrlmasn gletirmektedir ve merkezci glerin tereddtl bir biimde tarafsz kalmasn tevik etmektedir.
2. Seimde savunma taktikleri kullann.

4. Bu analizin ayrntlar iin bkz. Giovanni Arrighi, Terence K. Hopkins ve Immanuel Wallerstein, Sistem Kart Hareketler, stanbul: Metis, 1995, zellikle de "1989: 1968'in Bir Devam".

Dnya solunun gevek yapl, parlamento d militan taktiklere bavurmas, gndeme hemen seimlere kar taknacamz tavr sorusunu getirir. Bir yandan seimlerin ok nemli olduunu, te yandan hibir nemleri olmadn dnmek mmkndr. Seimde kazanlan zaferler dnyay dntrmeyecektir, ama bu zaferler ihmal de edilemez. Bunlar dnya halknn dolaysz karlarn, kazanlm haklara yaplan tecavzlere kar korumay salayan asli mekanizmalardr. Dnya sann dnya hkmetlerini kontrol etme yoluyla verebilecei hasar asgariye indirmek iin bu savalarn verilmesi gerekir.

224

AMERKAN GCNN GERLEY

BR GE AI

225

Gelgelelim bu durum, seim taktiklerini btnyle pragmatik bir mesele haline getirir. Dnyay deitirme tarz olarak devlet iktidarn ele geirme dncesini braktmz zaman, seimler her zaman bir ehven-i er meselesidir ve neyin ehven-i er olduu karar o vakaya ve o ana gre verilmelidir. Bu ksmen kullanlan seim sistemine baldr. Kazanann her eyi ald bir sistem, iki turlu bir sistemden ya da nispi temsile dayal bir sistemden farkl bir biimde kullanlmaldr. Ama genel yol gsterici kural, gkkua koalisyonu, "oul sol" (Fransa'da uydurulan bu slogann Latin Amerika'daki karl frente amplio, yani geni cephe'dir) olmak zorundadr. Dnya solu iinde birok farkl parti ve alt-parti gelenei vardr. Bu geleneklerin ou baka bir aa aittir, ama birok insan hl bunlara gre oy kullanr. Hkmet seimleri pragmatik bir mesele olduuna gre, bu geleneklere sayg gsteren ittifaklar yaratmak, pragmatik adan en nemli ey olan yzde 51 'i hedeflemek elzemdir. Ama kazandmzda sokaklarda dans edecek deiliz! Seim zaferi sadece bir savunma taktiidir. 3. Hep daha fazla demokratikleme iin abalayn. Btn devletlerde en gzde talep "daha fazla"dr - daha fazla eitim, daha fazla salk, daha fazla mr boyu gelir garantisi. Bu talep ok tutulmakla kalmaz; insanlarn hayatnda da hemen faydas grlr. Ve sonsuz sermaye biriktirme imkn zerindeki basky artrr. Bu taleplerin peine yksek sesle, srekli olarak ve her yerde dmek gerekir. "ok fazla" diye bir son nokta yoktur. Btn bu "sosyal devlet" ilevlerini geniletmek her zaman harcamalarn verimlilii, yolsuzluk, ar gl ve insanlara kulak asmayan brokrasi sorunlarn gndeme getirir. Bunlarn hepsi zm bulmaya hazr olmamz gereken sorunlardr, ama bunlar temel talep olan "daha, ok daha fazla"y asla gevetmemelidir. Halk hareketleri kendi setikleri ortann solu hkmetleri de bu taleplerden muaf tutmamaldr. Srf tam manasyla sac bir hkmetten daha dostane bir hkmet olmas yumruklarmz ondan esirgeyeceiz anlamna gelmez. Dostane hkmetlere bask yapmak sac muhalefet glerini ortann soluna doru iter. Bask yapmamak

ise ortann solu hkmetleri ortann sana iter. Ara sra bu tr hareketlerden kanlmas gereken zel durumlar olsa da, demokratiklemeyle ilgili genel kural "daha, ok daha fazla"dr. 4. Liberal merkezin teorik ncllerini gerekletirmesini salayn. Buna liberalizmin hzn zorla artrma da denir. Liberal merkez sylediklerini nadiren inanarak syler ya da kendi vazettiklerini nadiren uygular. Baz bariz temalar, mesela zgrl ele alalm. Liberal merkez SSCB'yi serbest d ge izin vermedii iin dzenli olarak sulard. Ama serbest d gn br yz serbest i gtr elbette. Baka bir yere giremedikten sonra bir lkeyi terk etmene izin olmasnn hibir kymeti yoktur. Snrlarn almas ynnde bask yapmamz gerekir. Liberal merkez srekli olarak daha serbest ticaret, daha serbest giriim, hkmetleri giriimcilerin karar alma srelerinin dnda tutma ars yapar. Bunun br yz de piyasada baarsz olan giriimcilerin kurtanlmamas gerektiidir. Baarl olduklarnda krlar alrlar; baarsz olduklarnda da kayplar yklenmeleri gerekir. Sk sk irket kurtarmann istihdam kurtarmak olduu iddia edilir. Ama istihdam kurtarmann ok daha ucuz yollar vardr -isizlik sigortas demeleri yapmak, iilere yeniden eitim vermek, hatta yeni i imknlar yaratmak gibi. Ama bunlarn hibiri baarsz giriimcinin borlarn kurtarmay gerektirmez. Liberal merkez srekli olarak tekelin kt bir ey olduunda srar eder. Ama bunun br yz patentlerin ortadan kaldrlmas ya da ok byk lde snrlandrlmasdr. Bunun br yz, hkmeti yerli sanayileri yabanclarn rekabetine kar koruma iine kartrmamaktr. Bu, ekirdek blgelerdeki ii snfnn cann yakacak mdr? Eer dnyadaki cret oranlarnn birbirine daha fazla yaknlamasn salamak amacyla para ve enerji harcanacak olursa, hayr. Bu nerilerin karmak ve tartlmas gereken ayrntlar var. Gelgelelim, iin esas liberal merkezin kendi nerilerinin dllerini toplayp da bedellerini dememesine kar kmaktr. stelik, merkezci kanaatleri ntrletirmenin gerek siyasi yolu, karlarna deil ideallerine hitap etmektir ki retoriklerindeki iddialara bavurmak da

226

AMERKAN GCNN GERLEY

BR GE AI

227

merkezci unsurlarn karlarna deil de ideallerine hitap etmenin yollarndan biridir. Son olarak, en yoksul tabakalarn brokratik engellerin etrafndan dolanmakta karlatklar glkler yznden demokratiklemenin nimetlerinin byk bir ksmndan yararlanamadklarn her zaman aklmzda tutmalyz. Burada Richard Cloward ile Frances Fox Piven'n otuz yllk nerisine dnyorum: "Kaytlar imha edelim", yani en yoksul kesimleri yasal haklarndan tam anlamyla yararlanabilmeleri iin seferber edelim.5
5. Irkla kar olmay demokrasiyi tanmlayan lt haline getirin.

znden ve ilediimiz toprankiyle ayn olan rengimiz yznden alay ediyorlar."6 Esther daha sonra yerli halklarn zerkliini garanti altna alacak yasa lehinde konumaya geerek yle diyordu: "Yerli halklarn haklar ve kltr tanndnda... yasa kendi saati ile yerli halklarn saatini bir araya getirmeye balam olacak... Ve bugn yerli kadnlarsak, yarn bakalar olacaz, farkllklar yznden ldrlm, zulm grm ya da hapse atlm erkekler ve kadnlar olacaz."
6. Metalamadan kurtulma ynnde aln.

Demokrasi g asndan, paylam asndan, kiinin kendini gerekletirmesi frsat asndan btn insanlara eit muamele etmekle ilgili bir eydir. Irklk ise, haklar (ya da daha fazla haklan) olanlar ile hibir haklan olmayan ya da daha az haklar olanlar arasnda ayrm yapmann birinci yoludur. Irklk hem gruplar tanmlar hem de ayn anda bunun iin sahte bir gereke sunar. Irklk ister ulusal lekte olsun ister dnya leinde olsun, hibir ekilde ikincil bir mesele olarak grlmemelidir. Liberal merkezin evrenselci ltler uygulama vaadinin sistematik olarak, kasten ve srekli olarak ihlal edilme tarzdr. Irklk mevcut dnya sisteminin her yerinde ok yaygndr. Yerkrenin hibir kesi rklktan, hem de yerel, ulusal ve dnya apndaki siyasetin merkezi bir zellii olarak rklktan muaf deildir. EZLN'den Komandante Esther 29 Mart'ta Meksika Millet Meclisi'nde yapt konumada yle diyordu: "Beyazlar [ladino'lar] ve zenginler, biz yerli kadnlarla kyafetlerimiz yznden, konumamz yznden, dilimiz yznden, dua etme ve tedavi etme tarzmz y5. Frances Fox Piven ve Richard A. Cloward sosyal hizmetler hakkndaki kitaplarnda u sonuca ularlar: "Dolaysyla, temel ekonomik reformlar yaplmadna gre, bizler gerek yardm reformunun kaytlar imha etmek olduunu, bu iin savunulmas ve geniletilmesi gerektiini savunuyoruz. imdi bile, yardm almalar gerektii halde hibir yardm almayan yz binlerce yoksul aile var" (Regulating the Poor: The Functions of Public Welfare, New York, Pantheon, 1971, s. 348, italikler zgn metinden).

Kapitalist sistemde yanl olan en nemli ey bir aratan ibaret olan zel mlkiyet deil, sermaye birikimin asli unsuru olan metalamadr. Kapitalist dnya sistemi, bu ynde abalar olmasna ramen, yine de btnyle metalam deildir. Ama bizler kar ynde harekete geebiliriz. ster devlet mlkiyetinde ister zel teebbsn elinde olsun, niversiteleri ve hastaneleri kr amac gden kurumlar haline getirmek yerine, elik fabrikalarn nasl kr amac gtmeyen kurumlara, yani kimseye kr pay vermeyen ve kendi kendine ayakta kalan yaplara dntreceimizi dnmeliyiz. Bu daha umutlu bir gelecein suretidir ve bu ie hemen imdi balayabiliriz.
7. Mevcut dnya sisteminden farkl bir eye geilen

bir gei anda yaadmz her zaman hatrlayn. Bunun birok anlam var. Kreselleme retoriinin ya da bu retoriin "alternatif yok" imasnn tuzana dmemeliyiz. Alternatifler vardr var olmasna, ama varolmayan tek alternatif u anki yaplannzla devam etmektir. imdikinin halefi olacak sistem zerinde muazzam bir mcadele verilecektir ve yirmi, otuz, elli yl srecek bu mcadelenin sonucu bnyesi gerei belirsizdir. Tarih kimsenin tarafnda deildir. Bu, ne yaptmza baldr. te yandan, yaratc eylemler iin byk bir fr6. http://www.ezln.org/marcha/20010320.htm

228

AMERKAN GCNN GERLEY

sat sunar bu durum. Bir tarihsel sistemin normal hayat srasnda, onu dntrmeyi amalayan byk giriimler (devrim ad verilen eyler) bile snrl sonular yaratr, nk sistem onu denge durumuna geri dndrmek iin byk bir bask uygular. Ama yapsal bir dnmn kaotik ortam iinde dalgalanmalar iddetlenir ve kk itilerin bile atallanmann u ya da bu daln tercih etme konusunda byk sonulan olabilir. Eer eylemliliin ie yarayaca bir zaman varsa, o zaman imdidir. rgtlenmek ne kadar nemli olursa olsun, temel sorun deildir. Temel sorun netliktir. Sistemi hibir ey deimesin diye deitirmek isteyen, ayn lde hiyerarik ve kutuplatrc, hatta daha beter bir sisteme sahip olalm diye deitirmek isteyen glerin ellerinin altnda para, enerji ve istihbarat imknlar vardr. Sahte deiimleri ekici kyafetlere brndreceklerdir. Ve onlarn birok tuzana dmekten bizi ancak dikkatli analiz kurtaracaktr. Katlmamamzn mmkn olmad sloganlar -mesela, insan haklar- kullanacaklardr. Ama buna, gl ve ayrcalkl olanlarn medeni-olmayan tekiler zerindeki "medeniletirme misyonu"nu srdren birok kiinin ok houna gidecek baz unsurlar ieren bir ierik vereceklerdir. nerilerini dikkatle terih etmemiz ve blflerini grmemiz gerekir. Eer soykrma kar uluslararas bir hukuki prosedr istenir bir eyse, sadece zayflara deil, herkese uygulanabilir olduu srece istenir bir eydir. Eer nkleer silahlanma ya da biyolojik sava tehlikeliyse (ki kukusuz yledir) o zaman bu silahlarn hibir gvenilir sahibi olamaz. Dnyann bnyevi belirsizliinde, tarihsel dnm anlarnda, dnya solunun tek makul stratejisi, temel hedefinin -nispeten demokratik, nispeten eitliki bir dnya kurmann- peine akllca ve militanca dme stratejisidir. Byle bir dnya mmkndr. Bu dnyann doaca hibir suretle kesin deildir. Ama hibir suretle imknsz da deildir.

12. Blm

Hareketler: Bugn Sistem Kart Bir Hareket Olmak Ne Demektir?

"SSTEM KARITI HAREKETLER" terimini 1970'lerde, tarihsel ve analitik olarak, birbirinden ayr ve birok bakmdan birbirine rakip iki tr halk hareketini -"toplumsal" adyla bilinenler ile "ulusal" adyla bilinenleri- bir araya toplayacak bir formlasyon elde etmek amacyla uydurdum. Toplumsal hareketler aslen sosyalist partiler ve sendikalar olarak kavranyordu; bunlar her devletin iinde burjuvaziye ya da iverenlere kar snf mcadelesinin bayraktarln yapyorlard. Ulusal hareketler, ya bir ulusun paralan olarak grlen ayr siyasi birimleri birletirerek -mesela talya'da olduu gibi- ya da sz konusu milliyet tarafndan emperyalist ve baskc olarak grlen devletlerden ayrlarak -mesela Asya ve Afrika'daki smrgeler gibi ulusal bir devlet yaratmak iin savaan hareketlerdi. Her iki tip hareket de on dokuzuncu yzyln ikinci yansnda nemli brokratik yaplar olarak ortaya kt ve zamanla glendi. Her ikisi de kendi hedeflerine baka her trl siyasi hedef karsnda -zellikle de ulusal ya da toplumsal rakiplerinin hedefleri karsndancelik tanma eilimindeydi. Bu da sk sk iddetli karlkl sulamalara yol ayordu. Bu iki tip hareket nadiren siyasi ibirliine giriyordu ve girdiklerinde de bu ibirliini temel bir ittifak olarak deil, geici bir taktik olarak grme eilimindeydiler. Yine de bu hareketlerin 1850 ile 1970 arasndaki tarihinde bir dizi ortak zellik vardr. Sosyalist ve milliyeti hareketlerin ou srekli olarak kendilerinin "devrimci" olduklarn, yani toplumsal ilikilerde temel deiimler yapmaktan yana olduklarn ilan ediyorlard. Genellikle her iki ti-

230

AMERKAN GCNN GERLEY

SSTEM KARITI BR HAREKET OLMAK NE DEMEKTR?

231

pin de, kimi zaman ayr bir rgt halinde yaplanm olan ve daha tedrici bir yaklam savunan ve dolaysyla devrimci retorikten kanan bir kanad da vard. Ama genelde, balangta -ve uzun yllar boyunca da sk sk- iktidardakiler btn bu hareketlere, lml versiyonlarna bile kendi istikrarlarna, hatta kendi siyasi yaplarnn bekasna ynelik tehditler olarak bakmlardr. kincisi, balangta, her iki versiyon da siyasi adan epey zayft ve srf varln srdrebilmek iin bile etin bir sava vermek zorundayd. Hkmetlerinden bask gryor ya da yasad ilan ediliyorlard; liderleri tutuklanyor ve yeleri genellikle devletin ya da zel kuvvetlerin sistematik iddetine maruz kalyordu. Bu hareketlerin ilk versiyonlarnn ou btnyle yok edildi. ncs, on dokuzuncu yzyln son otuz yl iinde, her iki tip hareket de, "devlet-odakl" bir perspektife sahip olanlar ile devleti bnyesi gerei bir dman olarak grp bunun yerine bireyin dnmn vurgulayanlar arasnda yaplan, birbirine paralel bir dizi byk tartma yaad. Toplumsal hareketler iin bu Marksistler ile anaristler arasndaki tartma, ulusal hareketler iin ise siyasi milliyetiler ile kltrel milliyetiler arasndaki tartmayd. Bu tartmalarda tarihsel bakmdan yaanan -ki bu da drdnc benzerliktir- "devlet-odakl" konumu savunanlarn galip gelmesi oldu. Her ikisinde de tayin edici sav, gerek iktidarn dolaysz kaynann devlet aygtlarnda olduu ve onun siyasi merkeziliini grmezden gelmeye ynelik her trl giriimin baarszla mahkm olduuydu; nk devlet anarizme ya da kltrel milliyetilie ynelik her trl hamleyi kolayca bastrabilirdi. On dokuzuncu yzyln sonlarnda bu gruplar "iki aama stratejisi" ad verilen stratejiyi dillendirdiler: nce devlet yaps iinde iktidar elde et, sonra dnyay dntr. Bu toplumsal hareketler iin olduu kadar ulusal hareketler iin de geerliydi. Beinci ortak zellik brleri kadar bariz olmasa da en az onlar kadar gerektir. Sosyalist hareketler savlarna genellikle milliyeti retorii de dahil ediyorlard, milliyeti sylemin de genellikle toplumsal bir bileeni vard. Bunun sonucu da, bu iki konumun, savunucularnn hibir zaman kabul etmedii lde bulanklamas oldu. Sk sk Avrupa'daki sosyalist hareketlerin bir ulusal btnleme gc olarak genellikle muhafazakrlardan da devletin kendisinden de

daha etkili bir ilev grd belirtilmitir; in, Vietnam ve Kba'da iktidara gelen komnist partiler de ak ak ulusal kurtulu hareketleri ilevini gryorlard. Bunun iki nedeni vard. Birincisi, seferberlik sreci her iki grubu da halkn gittike genileyen kesimlerini kendi kamplarna ekmek iin abalamaya zorlad ki retoriklerinin kapsamn geniletmek bu bakmdan ok faydalyd. Ama ikinci neden de her iki hareketin liderlerinin de ounlukla, mevcut sistem iinde ortak bir dmanlar olduunu -ve bu yzden aleni beyanlarndan anlalabilecek olanlardan daha fazla ortak ynleri olduunu- bilinaltndan fark ediyor olmalaryd. Her iki tip hareketin de bavurduu halk seferber etme sreleri temelde byk lde benzerdi. Birok lkede her iki tip de ie ounlukla bir avu entelektel art baka tabakalardan gelen birka militandan oluan kk gruplar olarak balamlard. Baarl olanlar, uzun eitim ve rgtlenme kampanyalar sayesinde, i ie militan, sempatizan ve pasif desteki halkalaryla kendilerine halk arasnda bir yer bulabildikleri iin baarl olmulard. Dtaki destekiler halkas militanlarn, Mao Zedung'un deyimiyle, suda yzen balk gibi alabilecekleri kadar genileyince, hareketler siyasi iktidar iin ciddi adaylar haline geldiler. Tabii ki unu da belirtmek gerekir ki kendilerine "sosyal demokrat" diyen gruplar esasen dnya ekonomisinin ekirdek blgelerinde gl olma eilimindeyken, kendilerini ulusal kurtulu hareketleri olarak tarif edenler genelde yar-evre ve evre blgelerde serpiliyordu. Bu son tespit komnist partiler iin de byk lde geerliydi. Bunun nedeni aka ortada. Daha zayf blgelerde olanlar, eitlik mcadelesinin kendilerinin devlet yaplarnn denetimini, bu yaplar ister dolayl ister dolaysz olarak ynetiyor olsunlar, emperyalist glerin elinden ekip alma yeteneklerine bal olduunu gryorlard. ekirdek blgelerdekiler ise zaten gl devletlerdeydiler. Eitlik mcadelelerinde ilerleme kaydedebilmek iin iktidar kendi egemen tabakalarndan ekip almalar gerekiyordu. Ama tam da bu lkeler gl ve zengin olduklar iindir ki ayaklanma makul olmayan bir taktik halini alyordu ve bu partiler seim yolunu kullanyorlard. Yedinci ortak zellik bu iki hareketin de balca dntrme tarzlar olarak "devrim" ve "reform" arasndaki gerilimle cebellemi olmalaryd. Her iki harekette de bu tartma iin harcanan lafn haddi

232

AMERKAN GCNN GERLEY

SSTEM KARITI BR HAREKET OLMAK NE DEMEKTR?

233

hesab yoktur - ama sonuta her ikisi iin de btn bu tartmann yanl bir gereklik yorumuna dayand ortaya kt. Devrimciler pratikte ok devrimci, reformcular da her zaman reformcu deillerdi. Bu iki yaklam arasndaki fark, hareketler kendi siyasi yrngelerini izledike netliini kaybetti. Devrimciler hayatta kalabilmek iin birok taviz vermek zorunda kaldlar. Reformcular da farazi hukuki deiim yollarnn pratikte genellikle salam bir biimde kapatlm olduunu ve bu engelleri gemek iin kuvvet kullanmak ya da en azndan kuvvet kullanma tehdidine bavurmak gerektiini rendiler. "Devrimci" ad verilen hareketler ounlukla kendi ayaklanma yetenekleri sayesinde deil, mevcut otoritelerin sava srasnda imha olmasnn sonucunda iktidara geldiler. 1917'de Rusya'da Boleviklerin de "ktidar sokaklarda yatyordu" dedikleri sylenir. Hareketler bir kere yerleiklik kazandktan sonra oraya nasl gelmi olurlarsa olsunlar iktidarda kalmaya altlar; bu da ounlukla militanl ve baka lkelerdeki muadilleriyle dayanmay feda etmeyi gerektiriyordu. Halkn bu hareketlere verdii destek, iktidara ister seim sandyla ister silahla gelmi olsunlar, balangta gayet bykt -uzun bir mcadele dneminin ardndan iktidara geldiklerinde sokaklara taan danslarla selamlandlar hep. Son olarak, her iki hareket de iki aama stratejisini hayata geirme sorunuyla karlat. Birinci aama tamamlandktan ve iktidara geldikten sonra, takipileri onlardan ikinci aama vaadini, yani dnyay dntrme vaadini gerekletirmelerini beklediler. Ama devlet iktidarnn zannettiklerinden daha snrl olduunu kefettiler, tabii eer bunu nceden zaten bilmiyorduysalar. Her devlet, hibir lkenin egemenliinin mutlak olmad bir devletleraras sistemin bir paras olmakla kstlanyordu. Koltukta ne kadar uzun kaldlarsa vaatlerinin gerekletirilmesini de o kadar ertelemeye baladlar; militan bir seferberlik hareketinin kadrolar iktidardaki bir partinin memurlar haline geldi. Toplumsal konumlan ve onunla birlikte, kanlmaz olarak, bireysel psikolojileri deimiti. Bir hareketin kontrol ele geirdii her devlette bir biimde Sovyetler Birlii'nde Nomenklatura olarak bilinen ey -yani, halkn geri kalanndan daha fazla iktidara ve daha fazla gerek servete sahip olan ayrcalkl bir yksek memurlar kast- ortaya kt. Ayn zamanda, sradan iiler ulusal kalknma adna eskisinden daha da fazla almaya ve daha da

fazla fedakrlkta bulunmaya tevik ediliyordu. Toplumsal hareketin gnlk ekmei gibi bir ey olan militanca, sendikalist taktikler, hareket bir kere iktidara getikten sonra, "kar devrimci" oldu, aleyhlerinde propaganda yapld ve genellikle bastrld.

Dnyann 1960'lardaki durumunun analizi bu iki tr hareketin birbirine her zamankinden de fazla benzediini gsterir. Birok lkede iki aama stratejisinin birinci aamasn tamamlayp, neredeyse her yerde iktidara gelmilerdi. Komnist partiler Elbe'den Yalu'ya dnyann te birini ynetiyorlard; Asya ve Afrika'da ulusal kurtulu hareketleri, Latin Amerika'da poplist hareketler ve pan-Avrupa dnyasnn byk bir blmnde de sosyal demokratik hareketler ya da kuzenleri, en azndan mnavebeli olarak, iktidara gelmilerdi. Gelgelelim dnyay dntrmemilerdi. 1968 dnya devriminin balca zeliklerinden birinin temelinde bu faktrlerin bir bileimi vard. Devrimcilerin farkl yerel talepleri olmasna ramen, neredeyse her yerde iki temel ortak savlar vard. Birincisi, hem ABD'nin hegemonyasna hem de Sovyetler Birlii'nin bu hegemonyadaki su ortaklna kar kyorlard. kincisi, Eski Sol'u "zmn paras deil, sorunun paras" olmakla suluyorlard. Bu ikinci ortak zellik, geleneksel sistem kart hareketlere halktan destek vermi olanlarn, bu hareketlerin iktidardaki fiili icraatlarndan duyduklar devasa hayal krklnn rnyd. Baa getikleri lkeler baz reformlardan gemiti - genellikle eitim ve salk hizmetlerinde ve istihdam garantilerinde bir art olmutu. Ama dikkate deer miktarda eitsizlik yerli yerindeydi. Yabanclatrc cretli emek ortadan kalkmamt; tam tersine, i faaliyetlerindeki yzdesi artmt. Hem hkmet dzeyinde hem de iyerinde gerek demokratik katlm ok az genilemiti ya da hi genilememiti; genellikle de daha bir azalmt. Uluslararas lekte de bu lkeler dnya sistemi iinde daha nce oynam olduklarna ok benzer bir rol oynama eilimindeydiler. Mesela Kba, devrimden nce eker ihra eden bir ekonomiydi ki devrimden sonra da en azndan Sovyetler Birlii'nin kne kadar yle kald. Ksacas, yeterince ey deimemiti. Skntlar biraz deimi olabilirdi ama yine de eskisi kadar gerek ve genelde eskisi kadar kapsamlydlar. ktidardakiler bu l-

234

AMERKAN GCNN GERLEY

SSTEM KARITI BR HAREKET OLMAK NE DEMEKTR?

235

kelerin halklarna sabrl olmay telkin ediyorlard, nk tarih onlardan yanayd. Ama sabrlar tkenmek zereydi. Dnya halklarnn klasik sistem kart hareketlerin iktidardaki performansndan kardklar sonu olumsuzdu. Bu partilerin anl bir gelecek ya da daha eitliki bir dnya yaratabileceklerine inanmay braktlar ve onlara artk meruiyet vermediler; ve hareketlere duyduklar gveni yitirdikleri iin bir dntrme mekanizmas olarak devlete duyduklar inanc da kaybettiler. Bu, halkn byk kesiminin seimlerde artk bu partilere oy vermedikleri anlamna gelmiyordu; ama bunlar ideolojinin ya da beklentilerin onaylanmas babndan verilen oylar deil, ehven-i er'i semek iin verilen savunma amal oylard. 1968'den beri daha iyi bir tr sistem kart hareket -gerekten de daha demokratik, eitliki bir dnyaya gitme yolunda nclk yapacak bir hareket- aray yine de bir yandan srmektedir. Bu dorultuda, bazlar hl sren drt farkl tr giriimde bulunulmutur. Bunlardan ilki eitli Maoculuklarn ortaya kyd. 1960'lardan 1970' lerin ortalarna kadar, Maocu olduklarn iddia eden (bununla, in' deki Kltr Devrimi rneinden bir ekilde ilham aldklarn kastediyorlard), genellikle kk ama bazen etkileyici byklklere de ulaabilen ok sayda farkl, birbirine rakip hareket kt ortaya. Esasen, Eski Sol'un u anda kendilerinin nerdikleri saf devrim retisini vazetmedikleri iin baarsz olduunu ileri sryorlard. Ama bu hareketlerin sonu, iki nedenle fiyasko oldu. Birincisi, saf retinin ne olduu konusunda kendi aralarnda iddetli atmalar yaadlar ve dolaysyla hzla kk, yaltk sekter gruplar haline geldiler ya da Hindistan'da olduu gibi, ok bykseler, Eski Sol hareketlerin daha yeni versiyonlarna dntler. kincisi ve daha nemlisi, Mao Zedung'un lmyle birlikte Maoculuk in'de de dald ve ilham kaynaklar ortadan kalkm oldu. Bugn, herhangi bir nem tayan hibir Maocu hareket yoktur. Sistem kart olma statsnn ikinci, daha kalc talibi yeni toplumsal hareketlerdi - Yeiller ve dier evreciler, feministler, ABD' deki Siyahlar, Fransa'daki Maribiler gibi rksal ya da etnik "aznlklar"n haklarn savunan kampanyalar. Bu hareketler uzun birer tarihleri olduunu iddia ediyorlard, ama aslnda ou ya ilk kez 1970'lerde ne kyorlard ya da yine o tarihlerde yeni ve daha militan bir bi-

imde yeniden ortaya kyorlard. Ayrca pan-Avrupa dnyasnda dnya sisteminin dier blmlerinde olduundan daha glydler. Birinci ortak zellikleri, Eski Sol'un iki aama stratejisini, bu stratejinin i hiyerarilerini ve nceliklerini -kadnlarn, "aznlklar"n ve evrenin ihtiyalarnn ikincil olduu ve "devrimden sonra" dikkate alnmalar gerektii fikrini- iddetle reddetmeleriydi. kincisi, devlete ve devlet-odakl eylemlere derin bir kukuyla bakyorlard. 1980'lere gelindiinde, btn bu yeni hareketler Alman Yeiller' in tabiriyle Fundis ile Realos arasnda ieriden blndler. Yirminci yzyl balarndaki "devrimciler-reformcular" tartmasnn tekraryd yaanan. Sonuta Fundis her davay kaybetti ve hemen hemen ortadan kayboldu. Muzaffer Realos gittike sosyal demokrat partilerin bir tr, ekoloji, cinsiyetilik ve rklk ya da btn hakknda az daha fazla laf yapsa da klasik versiyondan pek de farkl olmayan bir tr grnmne brnd. Bugn bu hareketler baz lkelerde nemli olmay srdryorlar, ama Eski Sol hareketlerden sadece biraz daha fazla sistem kart grnyorlar - zellikle de Eski Sol hareketlerin 1968'den kardklar derslerden birinin de ekoloji, cinsiyet, cinsel tercih ve rklkla ilgili kayglar kendi programlarna dahil etmeleri gerektii gerei dnlrse. Sistem kart olma statsnn nc talibi de insan haklar rgtleri oldu. Bunlardan bazlar, mesela Uluslararas Af rgt, 1968' den nce de vard, ama bunlar genelde ancak 1980'lerde nemli birer siyasi g haline geldiler ki bunda Bakan Carter'n Orta Amerika'yla urarken insan haklan terminolojisini benimsemesinin ve Dou ve Orta Avrupa'daki Komnist devletlerle ilgili olarak 1975 Helsinki Anlamalar'nn imzalanmasnn da yardm oldu. Bunlarn ikisi de imdilerde sivil haklar meselesiyle ilgilenen saysz rgte dzen gznde meruiyet kazandrd. 1990'larda medyann zellikle Ruanda ve Balkanlar'daki etnik temizlik zerinde younlamas da bu meselelerin kamusal alanda dikkate deer oranda tartlmasna yol at. nsan haklar rgtleri "sivil toplum" adna konutuklar iddiasndaydlar. Terimin kendisi bavurulan stratejiye dikkat eker: Sivil toplum tanm gerei devletten baka bir eydir. Bu kavram le pays legal (resmi lke) ile le pays reel (gerek lke) arasnda -iktidardakiler ile halkn hissiyatn temsil edenler arasnda- on dokuzuncu yzylda yaplan ve u soruyu gndeme getiren bir ayrma dayaldr:

236

AMERKAN GCNN GERLEY

SSTEM KARITI BR HAREKET OLMAK NE DEMEKTR?

237

Sivil toplum kendisi ile devlet arasndaki mesafeyi nasl kapatabilir? Nasl devleti kontrol eder ya da kendi deerlerinin devlet tarafndan yanstlmasn salar hale gelebilir? Bu ayrm, devletin halihazrda kk ayrcalkl gruplar tarafndan kontrol edilmekte olduunu, oysa "sivil toplum"un genelde aydnlanm halktan olutuunu varsayyor gibidir. Bu rgtler baz -belki de btn- devletleri politikalarn insan haklan kayglarn dikkate alma ynnde biimlendirmeye itmekte etkili oldular; ama bu arada devletlerin muhalifleri olmaktan ok onlarn muavinleri haline geldiler ve btnnde pek de sistem kart grnmyorlar. Byk lde ekirdek blgelerde slenen, ama politikalarn genellikle kendi devletlerinin eletirmenleri olarak deil de ajanlar olarak grldkleri evre blgelerde uygulamaya alan STK'lar haline geldiler. Bu rgtler her halkrda nadiren kitle desteini seferber etmiler, bunun yerine daha ok ekirdek blgedeki sekin militanlarnn gcn ve mevkiini kullanma yeteneklerine gvenmilerdir. Sistem kart olma statsnn drdnc ve en yeni talibi "kreselleme kart" diye bilinen hareketlerdir - bu adlandrmay hareketlerin kendilerinden ok hasmlar kullanyor. Medya bu terimi kullanmaya esasen ilk olarak, 1999'da Seattle Dnya Ticaret rgt'nde (DT) yaplan protestolarla ilgili haberleri verirken balad. Mallarda serbest ticaretin ve sermayenin neoliberal savunucularnn retorii olarak "kreselleme" 1990'larda phesiz etkin bir g haline gelmiti. Kresellemenin medyadaki oda ise Davos Dnya Ekonomik Forumu'ydu ve kresellemeyi kurumsal olarak hayata geirme ii de Washington Mutabakat, IMF politikalar ve DT'nn glendirilmesi zerinden yrtlyordu. Seattle'n DT'nn rolnn geniletilmesinde kilit bir an olaca bekleniyordu, ama grmeleri fiilen engelleyen anlaml protestolar birok kiiyi artt. Gstericiler arasnda Eski Sol'un, Sendikalarn, Yeni Sol hareketlerin ve anarist gruplarn oluturduu byk bir Kuzey Amerikal grup da vard. Aslnda, Amerikan i Sendikalar Konfederasyonu'nun (AFL-CIO) bu denli militanca bir eylemde evreci gruplarla ayn saflarda bulunmaya hazr olmas bile, zellikle ABD iin yeni bir eydi. Seattle'n ardndan, neoliberal gndemden ilham alan hkmetleraras toplantlara kar dnyann drt bir yannda devam eden gs-

teriler de, ilk toplantlar Porto Alegre'de yaplan Dnya Sosyal Forumu'nun kurulmasna yol at; 2002 ylnda ayn yerde yaplan ikinci Sosyal Forum'a bini akn rgt temsilen 50 000'i akn delege katld. O tarihten beri, neredeyse 100 000 kiinin katld Porto Alegre'deki 2003 Dnya Sosyal Forumu'na hazrlk mahiyetinde bir dizi blgesel toplant yapld. Sistem kart hareket rolnn bu yeni talibinin zellikleri, nceki taliplerinkilerden epey farkldr. Bir kere, DSF btn eski tipleri Eski Sol'u, yeni hareketleri, insan haklar kurulularn ve kolayca bu kategorilerden birine sokulamayan dierlerini- bir araya getirmeye alyor ve tam anlamyla yerel, blgesel, ulusal ve ulusar bir tarzda rgtlenen gruplar ieriyor. Katlmn temelinde ortak bir hedef, neoliberalizmin neden olduu toplumsal bozukluklara kar mcadele ve birbirlerinin dolaysz nceliklerine ynelik ortak bir sayg var. En nemlisi, DSF Kuzey ve Gney'in hareketlerini tek bir ereve iinde bir araya getirmeye alyor. u ana kadar tek sloganlar, "Baka bir dnya mmkn". Daha da ilginci, DSF bunu genel bir styap yaratmadan yapmaya alyor. u anda eitli hareketleri ve corafyalar temsil eden birka yz kiilik bir uluslararas koordinasyon komiteleri var yalnzca. Eski Sol hareketlerden DSF'nin reformist bir grnm olduu eklinde homurdanmalar gelmekle birlikte, u ana kadar ikyetler asgari seviyede. Homurdananlar sorgulamakla yetiniyorlar, henz kimseyi sulamyorlar. u ana kadar elde edilmi olan baarnn bir olumsuzlamaya, ideoloji ve kurumsal pratik olarak neoliberalizmin reddine dayanm olduunun phesiz hemen herkes farknda. Birok kii DSF'nin daha net, daha pozitif bir program savunmaya gemesinin art olduunu ileri sryor. nmzdeki on yln byk sorusu, DSF'nin bunu yapp da u ana kadarki birlik dzeyini genel (kanlmaz olarak hiyerarik) bir yap olmakszn yine de koruyup koruyamayacadr. Baka yerlerde de ileri srdm gibi, modern dnya sistemi yapsal bir krizdeyse ve bir "gei a"na -bir atallanma ve kaos dnemine- girdiysek, o zaman sistem kart hareketlerin karsna kan sorunlarn, on dokuzuncu yzyln ve yirminci yzyln byk bir blmnn hareketlerinin karsna km olan sorunlardan ok farkl bir biime brnecekleri aktr. ki aamal, devlet-odakl stra-

238

AMERKAN GUCUNUN GERILEYII

SSTEM KARITI BR HAREKET OLMAK NE DEMEKTR?

239

teji artk ilevsizlemitir; sabk sistem kart hareketlerin mevcut haleflerinin ounun ya uzun vadeli ya da dolaysz siyasi hedefler ortaya koymaktan rahatszlk duymalarnn nedeni de budur. Bunu yapmaya alanlar kendilerini takip edeceklerini umduklar kiilerin pheciliiyle, hatta daha beteri kaytszlyla karlamaktadr. Bu tr bir gei dneminin, bizatihi sistem kart strateji fikrini belirleyen iki zellii vardr. Bunlardan birincisi, iktidardakilerin (kendi kendini imha etmeye mahkm olduu iin) mevcut sistemi artk korumaya almayacak olulardr; daha ok, geiin sonunda mevcudun en kt zelliklerini -hiyerarisini, ayrcalk ve eitsizliklerini- yeniden retecek yeni bir sistem ina edilmesini garantiye almaya alacaklardr. Mevcut yaplarn ktn gsteren bir dil kullanmyor olabilirler, ama bu varsaymlara dayal bir stratejiyi hayata geirmeye alyorlar. Ortann sa denen gelenekiler ile ar sac, militarist ahinler arasndaki atmadan da anlalaca gibi, phesiz kamplar birlik iinde deil. Ama deiim denemeyecek deiimlere zemin hazrlamak, u anki kadar kt -hatta ondan da ktyeni bir sistem yaratmak iin ok sk alyorlar. kinci temel zellik ise, bir sistemsel gei dneminin, sonucun ne olacan bilmenin imknsz olduu derin bir belirsizlik dnemi olmasdr. Tarih kimseden yana deildir. Her birimiz gelecei etkileyebiliriz, ama bakalarnn gelecei etkilemek iin nasl hareket edeceklerini bilmeyiz, bilemeyiz. Dnya Sosyal Forumu'nun temel erevesi bu ikilemi yanstr ve altn izer.

Demek ki gei dnemine uygun bir stratejinin drt bileeni olmas gerekir - bunlarn hepsini sylemesi kolaydr da yapmas zordur. Bunlardan birincisi gei dnemi ve byle bir dnemden kmasn umduumuz sonu hakkndaki srekli, ak bir tartma srecidir. Bu hibir zaman kolay olmamtr ve tarihsel sistem kart hareketler bu ite hibir zaman pek iyi olmamlardr. Ama bugn atmosfer hi olmad kadar elverilidir ve bu hl acil ve vazgeilmez bir itir - bu balamda entelektellerin oynayabilecei roln da altn izen bir i. Dnya Sosyal Forumu'nun yaps bu tartmay tevik etmeye msait gibi grnyor, bu akl koruyup koruyamayacan greceiz.

kinci bileen aktr: Bir sistem kart hareket, seimler de dahil olmak zere savunmaya ynelik ksa vadeli eylemleri ihmal edemez. Dnya halklar bugnde yaarlar ve onlarn dolaysz ihtiyalarna hitap edilmesi gerekir. Bunlar ihmal eden her hareket uzun vadeli baars iin elzem olan yaygn pasif destei kaybetmeye mahkmdur. Ama savunmaya ynelik eylemlerin saiki ve gerekesi, baarsz bir sistemi onarmak deil, onun olumsuz etkilerinin ksa vadede daha da ktlemesini nlemek olmaldr. Bu iki saik psikolojik ve siyasi adan birbirinden ok farkl eylerdir. nc bileen, doru ynde hareket ediyor gibi grnen ara, orta vadeli hedeflerin saptanmas olmaldr. Ben bu hedeflerin -tzel, siyasi, psikolojik adan- en faydal olanlarndan birinin, semeci, ama gittike genileyen bir biimde "metalamadan-arndrma" hamlesi olduunu ileri sreceim. Bugn, daha nceleri zel sat amacyla hi sahiplenilmemi ya da nadiren sahiplenilmi eyleri insan bedenini, suyu, hastaneleri- metalatrmaya ynelik bir sr neoliberal giriime maruz kalyoruz. Sadece buna kar kmakla kalmayp tam tersi ynde harekete gemeliyiz. Sanayiler, zellikle de baarsz sanayiler, metalamadan-arndrlmaldr. Bu "kamulatrlmalar" gerektii anlamna gelmez - kamulatrma ounlukla, metalatrmann bir baka versiyonundan ibarettir. Piyasada i gren, ama hedefi kr deil performans ve ayakta kalmak olan yaplar yaratmamz gerektii anlamna gelir. niversitelerin ya da hastanelerin -hepsi bunlardan ibaret deil tabii ki, ama bunlar en iyi rnekleri- tarihinden bildiimiz gibi, bu yaplabilir. Byle bir mantk, mevcut yerini kaybetme tehdidiyle kar karya olan elik fabrikalar iin neden imknsz olsun? Son olarak, uzun vadeli vurgularmzn tzel anlamn gelitirmemiz gerekir, ben bunu nispeten demokratik ve nispeten eitliki bir dnya olarak gryorum. "Nispeten" diyorum nk gereki olan bu. Her zaman belli boluklar olacaktr - ama bu boluklarn geni, salama alnm ya da kaltsal hale gelmelerini gerektiren bir neden yoktur. Bu eskiden sosyalizm, hatta komnizm denen ey midir? Belki yle, belki deil. Bu da bizi tartma meselesine geri getiriyor. Daha iyi (kusursuz) toplumun nasl bir ey olacan bildiimizi varsaymaktan vazgemeliyiz. Bu toplumu tartmamz, ana hatlarn izmemiz, onu gerekletirmek iin alternatif yaplarla deneyler yap-

240

AMERKAN GCNN GERLEY

mamz gerekir; stelik bunu bir yandan da sistemsel gei dneminde olan kaotik bir dnyaya ynelik programmzn ilk ksmn gerekletirirken yapmamz gerekir. Eer bu program yetersizse, ki muhtemelen yledir, o zaman tam da bu yetersizliin, programn bir numaral maddesi olan tartmann bir paras haline gelmesi gerekir.

13. Blm

Yirmi Birinci Yzyln Jeopolitik Blnmeleri: Dnya in Nasl Bir Gelecek?

YRM BRNC yzyln bu ilk on yl iinde ve muhtemelen nmzdeki birka on yl boyunca, dnya birbirleriyle etkileim iinde olmakla birlikte ayr dinamikleri olan farkl jeopolitik blnmeyle kuatlm olacaktr. Dnyann gnmzdeki durumunu analiz edenlerin ou, tam da bu blnmenin ayrln ayrt etmeyi baaramadklar, bazen bu blnmelerden sadece birinin varolduunu ya da sadece birinin nemli olduunu iddia eder gibi grndkleri iin yanlmaktadrlar. Bu blnme unlardr: (1) nmzdeki yirmi-otuz yl iinde sermaye birikiminin asli oda olma arayndaki, "l" denen odaklar -Amerika Birleik Devletleri, Avrupa Birlii ve Japonya- arasndaki mcadele; (2) dnya sisteminin iktisadi, toplumsal ve demografik kutuplamasnn srd gz nnde bulundurulursa, Kuzey ile Gney arasndaki, ya da dnya ekonomisinin ekirdek blgeleri ile dier blgeleri arasndaki mcadele; (3) kolektif olarak ina etme niyetinde olduumuz dnya sistemi tr hakknda Davos ruhu ile Porto Alegre ruhu arasndaki mcadele. lk iki atma corafi olarak belli bir yere yerletirilebilir ve mnhasran olmamakla birlikte, bizatihi devletleraras ilikilerle ilgilidir. nc atma devletleraras bir atma deil, ikisi de dnyann eitli yerlerine dalm iki grup/hareket/tabaka arasndaki bir atmadr. "Dnya iin nasl bir gelecek var?" sorusunu deerlendirebilmek iin, bu atmay tek tek ele alp srelerini ve nmzdeki yirmi be ila elli yl boyunca olas geliim izgilerini ortaya koymak, sonra da birbirleriyle nasl bir etkileim iinde olduklarna bakmak gerekir.

242

DNYA N NASIL BR GELECEK? l Blnme

243

l tabiri ilk kez 1970'lerde tutulmaya balad.1 lk kurumsal ifadesini de Tarafl Komisyon'da buldu.2 Komisyonun kendisi iki ekonomik gerekliin sonucu olarak ortaya kt: Bat Avrupa ile Japonya'nn ekonomik performanslarndaki, 1960'larda ABD'ye "yetimeleri"ni salayan iyileme, ve 1970'lerde dnya ekonomisinde yaanan ekonomik glkler (OPEC kararlar sonucunda petrol fiyatlarndaki mthi art bu glklerin nedeni deildi, sadece bunlarn varlna iaret ediyordu). Birinci yeni ekonomik gereklik, ABD'nin Bat Avrupa ve Japonya'ya artk st perdeden bakamayaca anlamna geliyordu, nk bunlar ekonomik olarak herhangi bir nemli konuda ABD hkmetinin kararlarna baml deillerdi. kinci ekonomik gereklik ise kr oranlarnda dnya apnda bir azalma olduu ve dolaysyla l'nn, her biri kendi kayplarn (kanlmaz olarak dierleri pahasna) asgariye indirmeye alan her yesi arasnda artk iddetli bir rekabet olduu anlamna geliyordu.3 Tarafl Komisyon, l'nn orta arasnda ortaya kan gerilimleri azaltmaya ynelik bir siyasi giriimdi. Ancak ksmen baarl olabildi.4 "Trente gbrieuses", yani "anl otuz yl" diye tanmlanm olan 1940/45 ile 1967/73 arasndaki dnem, bir Kondratiyef A-safhasyd. Dnya ekonomisinin genel bir genileme yaad bir dnemdi; hatta kapitalist dnya ekonomisinin tarihi iinde daha kayda deer bir rnei olmayan bu genileme, "ykselen dalga btn gemileri kaldrr" dsturunu rnekliyordu. Ama o zamandan beri geen otuz yl bir Kondratiyef B-safhas oldu; bu dnemde retim faaliyetlerinden elde edilen krlar nceki A-safhasnda olduundan daha d1. Bkz. Kenichi Ohmae, Triad Power: The Corning Shape of Global Competi tion, New York: Free Press, 1985. 2. lk belgeler iin bkz. The Trilateral Countries in the International Economy of the 1980s, New York: Trilateral Commission, 1982. 3. 1970'lerin bir "yavalayan byme, younlaan yapsal deiim ve artan si yasi istikrarszlk" dnemi olmas konusunda bkz. Folker Frbel, "The Current De velopment of the World-Economy: Reproduction of Labor and Accumulation of Capital on a World Scale", Review 5, no. 4 (Bahar 1982): 507-55. 4. Bkz. I. Wallerstein, "Friends as Foes", Foreign Policy, no. 40 (Gz 1980): 119-31.

kt ki bu da sanayilerin yer deitirmesine, bir kr kayna olarak speklatif faaliyetlere kaymaya, dnya apnda isizliin artmasna ve ekonomik kutuplamann hem kresel olarak hem de devletler iinde keskin bir biimde artmasna yol at. Bu B-safhasnda balca birikim oda birbirleriyle girdikleri rekabeti, ulusal serveti azami dzeyde korumak ve artrabilmek umacyla birbirlerine "isizlik ihra" etmeye alarak davurdular.5 nn de ayn anda iyi bir performans sergileyemeyecei bir durumdu bu. Durumu kabaca zetlersek, Avrupa 1970'lerde, Japonya 1980'lerde, ABD de 1990'larda grece en iyi performanslarn sergilediler. Hibirinin yaam standartlarnda anlaml bir d yaanmad (ki dnya ekonomisinin dier blgelerinde yaanmt), ama her bir on yllk dnemde l'nn yeleri arasndaki farkllklar son derece nemliydi. Medya, 1970'lerde petrol devletlerinin ve Almanya' nn bileinin bklmez olduunu dnyordu. 1980'lerde Japonya, IWO'larda ise onun yerine geen ABD dnya ampiyonu ilan edildi. Bu esasen medyann iirmesiydi. Ama birok politikac bu iirmeye inand ve politikalarn bu iirmeye gre ayarlad. in asl u ki bu odak da bir sre iin temel gleri bakmndan birbirine aa yukar eit olmutur. u sralarda yksek kr getirmesi en muhtemel alanlarda retim faaliyetlerine girecek teknik ehliyete (insan sermayesi denen eye) ve mali dayanaklara (esasen birikmi servete) hepsi de sahiptir. Ayrca dnyann drt bir yannda, dnya piyasasnda alm satm yapma yeteneklerini garantiye alan ticari alara da sahiptirler. Hepsi de gerekli aratrma-gelitirme faaliyetlerini yrterek avantajlar elde etmeye alyorlar ve hepsi de bunu baaryla yapacak bilimsel toplulua sahip. Kaynaklarnn kesinlikle ayn olduu deil sylemek istediim, aralarnda bulunabilecek btn farklarn belirleyicilikten uzak ve l'nn geici olarak geriye dm bir yesinin nispeten ksa bir dnemde aabilecei farklar olduu.
S. Serbest ticaretin erdemleri hakkndaki btn o aleni samalklara ramen, I l'nn yesi de tekrar tekrar ve ciddi lde korumac tavrlar taknmlardr. 1990'larda IMF'nin bakan vekilliini yapan Stanley Fischer bu korumac politika-la "skandal" demitir ("Rich Nations Are Criticized for Enforcing Trade Barri-ns". New York Times, 30 Eyll 2002).

244

AMERKAN GCNN GERLEY

DNYA N NASIL BR GELECEK?

245

Bu uzun Kondratiyef B-safhasnn (ekonomik alanda hl bir baka dramatik d meydana gelebilecek olsa bile) bir ekilde sona erecei varsaymndan hareket edersek, o zaman nmzdeki otuz yl iinde hkim birikim oda olmak iin verilen mcadelede bu unsurdan hangisinin ne kacan ne belirleyecektir? Ben bunun cevabn allamelerin pek tuttuklar o kaypak kategoride, yani retkenlikte bulacamz sanmyorum. retkenlikteki avantaj (doru bir biimde llse bile ki bu ok zordur) ounlukla geici bir fenomendir. Cevabn giriimcilik kltrnde bulunacan da sanmyorum, nk kapitalistlerin biriktirme drtsnn kltrel engelleri amann olaanst yollarna sahip olduuna inanyorum. Son olarak, bunun sendikalarn gcyle de pek ilgisi olduunu zannetmiyorum. Bir kere, bence sz konusu odak arasnda bu konuda mevcut olan farklar abartlyor. kincisi, retim faaliyetlerinde personel maliyetindeki farklarn aslen sendikalarn gcyle aklanabileceini dnmyorum. O halde l'nn ta kendisi iindeki rekabette nemli olan farklar neler? Bana ok nemli iki fark varm gibi geliyor: Birincisi, devletlerin aratrma ve gelitirmeyle ilgili ncelikleri ve dolaysyla yeniliklere yaptklar yatrmlar; ikincisi de, (geni bir biimde tanmlanan) st tabakalarn tketilebilir servete ulama imknlarn kontrol etme yetenekleri. Bu iki alanda, bir yanda ABD ile te yanda Avrupa Birlii ve Japonya arasnda gerekten de arpc farklar var. Bu farklar bizim iin retilen birok ekonomik endeksteki yllk deiimlerle llmemelidir. Bunlar, retim ve maliye alannda olup bitenleri kstlayan temel, orta vadeli, siyasi-kltrel gerekliklerdir. ABD kendini yirmi birinci yzylda dnya sisteminin tek spergc olarak gryor. Kendisine dair bu imge aslen herhangi bir baka lkeninkinden, hatta birok baka lkenin bir araya gelerek sahip olacandan kat kat fazla olan devasa askeri gcne dayaldr. Buradaki meselemiz, bu imgenin, bence ABD'nin dnya sistemi iindeki reel siyasi gcnn srekli gerilemesini maskelemekte olmas deil.6 ABD'nin -ve zellikle de ABD'de politikalara karar veren sekinlerin- ABD hakknda inandklar eyler ise, ABD hkmetinin ekonomik alandaki nceliklerini aklar, daha dorusu belirler. Resmi be6. Bkz. 1. Blm.

yanlarn hilafna, hkmetler ekonomik kalknma asndan neyin vurguland konusunda syleyeceklerinin nemli bir ksmn, dorudan doruya tketici sfatyla sahip olduklar g yoluyla, dolayl olarak da koyduklar vergiler ve uyguladklar dzenleme politikalar yoluyla sylerler. Dnya arenasndaki tek nemli stnlk iddias askeri alanda olan bir sperg elbette askeri donanma yaplan yatrmn srmesi gerektiini vurgulamak zorundadr (ve vurgulayacaktr). Uzun vadeli ekonomik kalknma asndan, askeri donanm bir yan yoldur. Bu alanda renilenlerin ya da icat edilenlerin baka alanlara da uygulanmas imkn phesiz her zaman vardr. Ama yan faydalar ne kadar gerek olursa olsun, ayn paray daha uzun vadeli retim giriimleri yaratmak iin kullanmann faydalarndan daha azdr. ABD'nin askeri stnln muhafaza etmek iin bavuraca yollardan biri de baka herkesin, zellikle de stnlk yaratc teknoloji konusunda benzer faaliyetlere girmesini nlemektir. Bu en bata da Bat Avrupa ile Japonya iin geerlidir. Avrupa da Japonya da bu alanda ABD'yle ciddi bir rekabete girmeye elbette pek hevesli grnmyor. Daha dorusu, imdi de, nmzdeki yirmi otuz yl boyunca da ulusal btelerinin ok daha az bir orann askeri alana ayrmak istiyorlar. Amerikan basks ile Bat Avrupa ve Japonya' nn eilimlerinin bu bileimi, esasen, bu ikilinin ABD ile askeri alanda rekabet etmedikleri, ksa vadede etmeye de niyetleri olmad anlamna geliyor. Ama madalyonun br yznde u var ki, her trl salt ekonomik yenilikte iddetli bir rekabet srdrme niyetindeler. Bat Avrupa ile Japonya'nn askeri-olmayan kalknmaya ok daha yksek bir ncelik vermeleri, nmzdeki yirmi-otuz yl iinde onlara byk avantaj salayacaktr. Bat Avrupa ile Japonya'nn ABD karsndaki bu avantajlar, retim maliyetleri meselesiyle de pekimektedir. Genelde emek maliyetinden bahsettiimizde karlatrlan ey, (ister vasfl olsun ister vasfsz) iilere ne kadar dendiidir; bu da dorudan cret olarak denen miktara dolayl olarak sosyal cretler yoluyla denen miktarn eklenmesiyle hesaplanr. Bu miktara hkmetin (eitim, salk hizmetleri ve mr boyu gelir garantisi alanlarnda) yapt paylama ynelik harcamalar da eklendiinde, bu lkelere seyahat edip de bu iilerin gerek yaam standartlarn gzlemleyen herkesin ak-

246

AMERKAN GCNN GERLEY

DNYA N NASIL BR GELECEK?

247

a grebilecei gibi, l'ye mensup lkeler arasndaki farklar ok fazla deildir. Ama hizmetleri karlnda cret alan ikinci bir grup daha vardr - st tabakalar ve ynetim kadrolar, hem dorudan doruya eitli retim giriimleri iin alanlar, hem de kr amac gtmeyen sektrlerde alan ve serbest profesyoneller olarak adlandrlanlar. Bu insanlarn aldklar paralara ne ad verirsek verelim, bir giriime yatrm yapan kiilerin bak asndan, bu paralar satlardan gelen haslattan denen cretlerdir ve kr orann drrler. Burada l arasnda muazzam farklar vardr ve bu farklar byk lde sabk bir hegemonik g ile hegemonik g adaylar arasndaki kltrel farkla aklanabilir. ABD'de, genel mdrlerin, ynetim kademesindekilerin gerek cretleri ve kr amac gzetmeyen sektrlerde alan serbest profesyonellerin gerek gelirleri, Bat Avrupa ve Japonya'dakilere gre ok ama ok yksektir. Bunun nedeni cretlerin tekil olarak daha yksek olmasnn yan sra, bu kiilerin toplam igc iindeki yzdesinin de ok daha fazla olmasdr. Amerikan irketlerinde yakn tarihlerde patlak veren ve kamuya mal olan skandaller ok byk bir buzdann grnen ksmndan ibarettir; bu buzdann zaman iindeki etkileri, Amerika merkezli giriimlerin kr oranlarnda, uzun vadeli rakiplerininkilerden daha ciddi bir d yaanmasyla grlecektir. ABD'nin bu mesafeyi azaltmasnn tek yolu, halkn en tepedeki yzde 10'u ila 20'sine giden gelir akn azaltmak ya da Bat Avrupa ve Japonya'daki akn artmasn salamaktr. Ksa vadede ABD'de bu ak ciddi oranda azaltmak siyasi olarak neredeyse imknsz grnmektedir. Bu ynde hareket edecek bir hkmet temel destekilerinin desteini annda kaybedecektir. O halde ABD iin gerek alternatif, Bat Avrupa ve Japonya'daki akn artmasn salamaktr. Amerikan hkmetleri Japonya ya da Almanya'ya modas gemi hkmet politikalarn "reform"dan geirmeleri gerektii konusunda vaazlar verirken, istedikleri ey, bu lkelerin st tabakalara cret datmnda ABD'yi taklit etmeleri ve bylece bu bakmdan sahip olduklar uzun vadeli avantaj ortadan kaldrmalardr. Bu lkelerin bu tavsiyeye bu kadar diren gstermelerinin nedeni gizemli kltrel deikenler falan deil, bizatihi budur. Gney'deki lkelerin (hatta Brezilya gibi grece gl lkelerin)

tersine, Bat Avrupa ve Japonya IMF tarafndan ekonomik yaplarn "reform"dan geirmeye zorlanamazlar. Bir kere, hkmetleri iktisadi durgunluk sorunlaryla baa kabilmek amacyla bor dzeyini artrdklarnda bile, borlar byk lde i bor olacak, dolaysyla mesela Arjantin'de olduu trden bir uluslararas baskya maruz kalmayacaktr.7 Bat Avrupa ve Japonya hkmetleri, ABD hkmetinin tersine, isizliin verdii acy sosyal hizmetler alannda daha cmert harcamalar yaparak ve deflasyona mdahale etmeyerek azaltyorlar.8 Bugn entegre bir dnya ekonomisine sahip deiliz. Balca blgesi olan l bir dnya ekonomimiz var esasen.9 Ve nmzdeki yirmi-otuz ylda bu l blnme muhtemelen daha da glenecek. 10 Dolaysyla, jeopolitik bir 'e blnmeyle kar karyayz ve muhtemelen ABD nmzdeki yirmi-otuz ylda bu l arasnda en az baar gstereni olacak. Amerika'nn askeri nfuzu temeldeki bu ekonomik kaymay tersine evirmekte gittike daha az ie yarayacaktr. Byle bir durumda gerek rekabet Bat Avrupa ile Japonya arasnda olacak ve her ikisi de ABD'yi kendi tarafna ekmeye alacaktr. Bir ABD-Japonya ekonomik ittifaknn bir ABD-Avrupa ittifakndan daha muhtemel olduuna inanmay srdryorum.11 Ama
7. "Japonya'nn borlarnn tahmini %95'i i bortur. Japonya'nn bor ertele meye ihtiyac yok, darphaneyi altrmalar yeterli olabilir" ("World Report-Ja pan", Financial Times, 30 Eyll 2002,1). 8. "Balonun patlamasndan beri" Japonya'daki ekonomik durum hakknda, Fi nancial Times'da kan bir haberde ("Japan 2000", 30 Eyll 2002) yle deniyordu: "Japonya hl derin bir ekonomik okta. Ama ou kiinin, en azndan gittike b yyen isizler ordusuna katlmam olanlarn bak asndan, bundan daha iyi bir dnem olmamt." 9. Tietung Su ("Myth and Mystery of Globalization", Review 25, no. 4, 2002) 1928, 1938, 1960 ve 1999'daki dnya ticaret alan hakknda dikkatli bir alma yapmtr. 1999'daki rntnn, 1928 ve 1960'dakilere oranla 1938'dekine ok da ha yakn olduunu, yani ticaret hacminin artmasna ramen daha paral olduunu bulmutur. "imdi ise kreselleme, en azndan ticaretin kresellemesi, geceleyin grdmz yldzlar, yani gemiten ya da belki de gelecekten gelen gereklik ya nlsamalar ne kadar gerekse o kadar gerektir." 10. Dou Asya'nn, Avrupa'dan daha yava olmakla birlikte, dzenli olarak blgesel bir yap ynnde ne lde kaymakta olduuyla ilgili makul bir tartma iin bkz. John Ravenhill, "AThree Bloc World? The New East Asian Regionalism", International Relations of the Asia-Pacific 2, no. 2 (2002): 167-95. 11. Su ("Myth and Mystery of Globalization"), daha 1999'da bile, ticari iliki-

248

AMERKAN GCNN GERLEY

DNYA N NASIL BR GELECEK?

249

her iki durumda da, Amerikallara (ve belki bakalarna da) bugn byle bir senaryo hayal etmek ne kadar zor gelirse gelsin, ABD muhtemelen ittifakn gl orta olmayacaktr.
Kuzey-Gney Blnmesi

l arasndaki atmann nasl geliecei, ok byk lde dier iki jeopolitik blnmenin alaca biime bal olacaktr. Kuzey-Gney atmasnda Kuzey, l'nn yesinden olumaktadr. Dolaysyla bu atmada ortak jeopolitik karlar vardr, ama phesiz Gney karsnda farkl politikalar izlemiler ve Gney'in eitli blmleriyle farkl "zel" ilikiler kurmulardr. Kuzey-Gney atmasnda, halihazrda hem askeri gc sayesinde hem de IMF ve Dnya Bankas'ndaki yksek nfuzu sayesinde Kuzey'in ncln ABD yapmaktadr. Nasl Kuzey her zaman birlemi bir blok deilse, Gney de deildir. Gney siyasi adan iki ekilde blnmtr. Gney'de iktidarda bir yanda esasen Kuzey'in yanama rejimleri, hatta neredeyse Kuzey'in paral ajanlar mahiyetindeki rejimler, bir yanda da byle olmayanlar vardr. Ama tek tek rejimler ne olursa olsun, nispeten gl yar-evre statsndeki blgeler ile bazen Drdnc Dnya (yani en zayf, en yoksul, en kk devletler) diye anlan devletler arasnda nesnel farklar da vardr. Aslnda Gney'de fiilen ya da potansiyel olarak reel jeopolitik gce sahip baz ok byk lkeler var Rusya, in, Hindistan, Brezilya, Endonezya, Kore vb. Yine de Kuzey-Gney blnmesi gerektir ve kapitalist dnya ekonomisinin temel yapsnn bir parasdr. Ekonomik adan, ara sra yavalasa da genelde geometrik olarak artan bir kutuplama srmektedir. Kuzey bu yapy, ileri retim sreleri zerindeki tekeli, dnya mali kurumlar zerindeki kontrol, dnya akademileri ve dnya medyas zerindeki hkimiyeti ve en nemlisi askeri gc sayesinde korumaktadr. l arasndaki atmalar genelde kstlanm gibi grnyorsa, bunun tek nedeni her birinin dierleri karsndaki gcdr. Kuzey-Gney atmalar ise nadiren ayn ekilde kiler asndan ABD ile Japonya bloklar arasnda byk bir "rtme" varken, her
ikisinin de Alman ve Fransz bloklanyla pek rtmediini bulmutur.

stlanm durumdadr. Kuzey, ara sra kadife eldiven geirilmi olsa da, demir yumruunu kullanr. Gney bu gereklikle -artan sosyoekonomik mesafe ve Kuzey'in demir yumruuyla- nasl baa kar? 1945 ile 1970 aras dnemde, Gney'in en nemli taktii kalknmaclkt. Gney'deki rejim ve hareketlerin eylemlerine biim veren teori, "ulusal kalknma"nn mmkn ve esasen u iki aamann bir fonksiyonu olduu yolundayd: (1) Kendini ulusal kalknmaya adam bir ulusal rejim kurmak; (2) sonra da doru politikalar uygulamak. Bu iki aamann da hayata nasl geirilecei konusunda elbette kayda deer anlamazlklar kt. Bu tartma ok byk lde, ulusal kurtulu hareketleri adn verdiimiz eyin erevesi iinde srd. Ama son kertede tartma byk lde anlamszd. Bir kere, sadece Gney'de deil, Kuzey'de de kalknmann mmkn olduu yolunda jeopolitik bir mutabakat vard. Bu hikyenin iki versiyonu vardr - byk lde ABD ve Avrupa tarafndan pazarlanan liberal bir versiyonu ve aslen Sovyetler Birlii tarafndan pazarlanan ve sosyalist olduu sylenen bir versiyonu. Ama her iki versiyon da ekonomik kalknma denen eyi salamak iin gereken toplumsal ereveyi, uygun hkmet eylemlerinin ve d yardmlarn desteiyle "modernletirici" bir hkmetin (Sovyetler Birlii, "sosyalist" bir hkmetin, diyordu) kurabileceinde srarlyd. Her iki versiyon da dnya sistemindeki kutuplamann, bu tr "kalknmac" programlarn nihai sonucu olarak tersine evrilebileceini iddia ediyordu. Her iki versiyon da kresel anlamda baarsz oldu, lkeler baznda ise en fazla bir iki lkede ie yaram gibi grnyordu. ok az lke kalknrken ounun kalknmam olmasnn altnda yatan nedenin, tek tek devletlerin izledii belli politikalarla pek ilgisi yoktu. Kalknmac politikalarn ok az lkenin iine yararken, ounun iine yaramamasmn iki nedeni vard. Verili herhangi bir zamanda kapitalist dnya sistemi iindeki nispi konumunu (bu sistemin ileyi biimi dnldnde) devletlerin ancak ok kk bir aznl iyiletirebilirdi. Baarl olan devletler de (mesela Kore ve Tayvan) bunu baka herhangi bir etken sayesinde deil (Souk Sava'taki tavrlarla balantl olarak) jeopolitik konumlan sayesinde yapabildiler. 1970'ten sonraki dnem "kalknmaclk"n hsran yaratt dnemdi - hem onun yerine neoliberalizmi vazetmeye balayan ekir-

250

AMERKAN GUCUNUN GERILEYII

DNYA N NASIL BR GELECEK?

251

dek blgeler iin, hem de artan kutuplamay azaltmann alternatif yollarn aramaya balayan Gney iin. Temelde, Gney 1970-sonras dnemde Kuzey'le mcadele etme mekanizmalar babndan strateji gelitirdi: (1) modern dnya sistemine yabanc bir retorik kullanarak radikal bir bakaln ne karlmas; (2) mevcut dnya sisteminden gelen aralar ve retorii kullanarak, dorudan hesaplama; (3) nfus aktarm. Radikal bakalk, modern dnya sistemi iinde Bat'nn temel deerlerini, yani esasen laiklik ve eitimin yaylmasyla birlikte ilerlemenin kanlmaz olduu teorisini savunan Aydnlanma deerlerini reddetme anlamna geliyordu. Dnyann drt bir yannda bu deerleri reddeden insanlar her zaman olmutu elbette. Ama bu insanlar ve gruplar uzun bir sredir esasen art saldrlarda bulunmular -ayak srmler, basklara direnmiler- ve byk lde baarsz olmulard. 1970 sonras dnemde yeni ve zellikle nemli olan, "modernist" denebilecek radikal bakalk hareketlerinin ortaya kyd. Bunlara bazen fundamentalist ya da entegrist ad veriliyor, zellikle de dinsel inanlar ete kemie brndrdklerini iddia ettikleri zaman. Ama bu hareketler hakknda dikkat etmemiz gereken birka ey var. Birincisi, ilk ve asli hedefleri genelde "Bat"dan ok, kalknmac ideali benimsemi olan, kendi lkelerindeki tarihsel sistem kart hareketlerdi. Radikal bakalk hareketlerinin ortaya koyduu temel sav, ulusal kurtulu hareketlerinin toplumsal dnyay dntrme ve dnya sisteminin kutuplamasn ama vaatlerini gerekletirmede baarsz olduklaryd. Radikal bakalk hareketleri bu baarszl, ulusal kurtulu hareketlerinin, sistem kart olma iddialarna ramen, aslnda egemen jeokltrn deerlerini vazetmelerine, dolaysyla kanlmaz olarak dnya iktidar yapsna bal olmalarna ve bu yzden de vaat ettikleri dnmleri gerekletirmekten aciz olmalarna balyorlard. kincisi, radikal bakalk hareketleri kendilerini Gney'in baarsz devletlerine kar sivil toplumun temsilcileri olarak sunuyorlard. Bu devletler lke iindeki muhtalara temel yardm salamakta ne zaman ve nerede aciz kalsa (ki bu da neredeyse her zaman demekti) onlar devreye giriyorlard. Radikal bakalk hareketleri ac ekenlere hem maddi hem de manevi rahatlk sunuyorlard, oysa ulusal kur-

tulu hareketleri gemi milliyeti mcadelelerin an zerinde yoku aa kayyorlar ve ounlukla yeni Nomenklatura'nn ceplerini dolduruyorlard. ncs, radikal bakalk hareketleri modern dnyann teknolojik ilerlemeleriyle derinden hemhal oluyorlar ve btn modern iletiim, teknoloji ve silah altyapsn -hem de etkili bir biimde- kullanyorlard. Bu tr radikal bakalk hareketlerinin mhendislik ve fen bilimleri eitimi alan niversite rencilerinden kendilerine epey militan devirebildiklerine sk sk dikkat ekilmitir. Son olarak, bu radikal bakalk hareketleri, eer "geleneksel" tabiriyle yzyllar nce vazedilen ve uygulanan bir ilahiyat kastediliyorsa, nadiren geleneksel saylabilecek bir ilahiyat icat etmilerdi. Metinlerden, onlar yeniden yorumlamak, kendilerini modern dnyada ayakta kalp geliebilecek siyasi yaplar yaratmaya muktedir hale getirmek iin yararlanyorlard. Ama deimez bakalklarn kantlamak iin de bu hareketlerin, teorik ve kiisel dzeyde, Bat'y cisimletiren her ne varsa ona mutlak bir kartlk iinde olduklarn iddia etmeleri gerekiyordu. Bu radikal bakalk hareketlerinin en arpcs, ran'da Ayetullah Humeyni'nin nclk ettii hareketti. Bu hareket zengin, byk bir devlette Kuzey'in nde gelen mttefiklerinden birini tahtndan indirdi. ABD'yi Byk eytan, Sovyetler Birlii'ni de 2 Numaral eytan diye lanetledi. Amerikan eliliine baskn yaparak uluslararas hukuka meydan okudu ve buna ramen ayakta kald. Bir sre ABD'de histerik fke nbetleri yaratt ve bunun sonucunda ABD genelde Arap dnyasn, zelde de Irak'ta Saddam Hseyin'i ran rejimini kuatmaya ve en sonunda da devirmeye tevik etti. Bu hareketin snrlarnn ok tesine yaylamamas, aslen, iddialarn sadece birka lkede daha takipileri olan belli bir dinsel gelenee, iilie dayandrmasnn bir sonucudur. Gelgelelim, ran'da olanlar bir radikal bakalk hareketinin Gney'de derin yanklar uyandrabileceini ve byk bir siyasi g sergileyebileceini grmemizi salad. Biimsel olarak, bu tr dier hareketler iin bir model oldu. Japonya'daki Aum inrikyo ya da El Kaide gibi hareketlerin kendilerine bilinli olarak Humeyni'nin hareketini model aldklar deil sylemek istediim. Onlarn da ayn toplumsal rgtlenme tekniklerinden bazlarn ve ayn tr retoriklerden

252

AMERKAN GUCUNUN GERILEYII

DNYA N NASIL BR GELECEK?

253

bazlarn kullandklarn sylyorum. Bugn ou Gney'de olmakla birlikte Kuzey'de de bazlar gl, bazlar nemsiz bu tr ok sayda hareket vardr. Bunlar, Kuzey'in kendi ayrcalkl konumunu muhafaza etmek iin gvendii istikrara ynelik srekli (ve byk lde ngrlemez) bir basky temsil ediyorlar. Yapsal kriz iindeki bir dnya sisteminin kaotik mcadeleleri gz nnde bulundurulduunda, nmzdeki yirmi be yl ila elli yl iinde etkisi azalmayacak, aksine artacak bir gc temsil ediyorlar. Bu hareketler siyasi kaosun bir ifadesidir ve mevcut dnya sistemimizden onun yerini alacak sisteme gei tamamlanncaya kadar ortadan kaybolmayacaklardr. Bu arada, Kuzey iin srekli bir askeri baars rol oynayacaklardr. Gney'in ikinci stratejisi, dorudan hesaplama stratejisi, radikal bakalk stratejisinden ok farkldr. Hesaplamann devletleraras ilikilerin gayet normal bir yn olduu dnlebilir. Ama Gney' in zayf lkeleri Kuzey'le hesaplamaktan, aslnda tam da kendileri daha zayf olduu iin, ounlukla kanmlardr. Hesaplamalarn ou, Gney'deki bir devlette yaplmakta olan bir eyi nlemek ya da ona bir ey dayatmak isteyen Kuzey'in kkrtmasyla yaanmtr. Ben imdi Gney'in kkrtmasyla yaanabilecek dorudan hesaplamadan bahsediyorum. Numunelik rnek Saddam Hseyin ve Irak'n Kuveyt'i igalidir. Bana yle geliyor ki bunu anlamann en iyi yolu, Saddam Hseyin'in bir ekilde delirmi olduunu veya sadece komusunun toprana gz dikmi kt bir fatih olduunu varsaymak olamaz. Bence Hseyin'in Bismarckvari hesaplar vard - Kuzey'in zaaflarn ortaya serecek, Gney'i (bu rnekte zel olarak Arap dnyasn) glendirecek ve dnya gc dengesinde gelecekte yaanacak kaymalara yol hazrlayacak cretli satran hamleleri yapyordu. Irak 2 Austos 1990'da Kuveyt'i igal ettiinde, bence Saddam Hseyin'in kafasnda iki olaslk vard. Ya dnya (yani, Kuzey art Suudi Arabistan) tepki vermeyecek ve oyunu o kazanm olacakt ya da dnya tepki verecek ve o da ii ilk durumu deitirmeyen bir atekesle kapatacakt. Sava kaybedeceini, iktidar kaybedeceini ve Batl birliklerin Irak' igal edeceini dnmyordu. Tabii ki, bildiimiz gibi, ikinci sonu gerekleti - ilk durumu deitirmeyen bir atekese varld. Tabii ki, Irak kitle imha silahlarn ortadan kaldrma

emirlerine ve bu amala yaplan teftilere maruz kald. Bu BM eylemlerinin ksmen baarl ksmen de baarsz olduunu biliyoruz. ABD nclndeki kuvvetlerin neden 1991'de Badat zerine yrmediklerini sormamz gerek. Amerikan hkmetini bunun akllca bir seenek olmayacana ikna etmi grnen bir dizi neden vard. (1) Askeri adan maliyeti yksek olurdu ve muhtemelen kayda deer oranda can kaybna neden olurdu ki bu da Amerikan halk tarafndan kabul edilemez bir ey olur ve Vietnam sendromu denen eyi canlandrrd. (2) Duruma istikrar kazandracak ve lkeyi bir arada tutacak bir ikame rejimi iktidara yerletirmek imknsz olabilirdi. Ve kuzeyde bir Krt devletinin, gneyde de bir ii devletinin kurulmasndan rahatsz olacaklar iin Trkiye de, Suudi Arabistan da Irak'n blnmesini istemiyordu. (3) Savan uzamas btn Ortadou'daki ok sayda rejimin istikrann hemen bozabilirdi. (4) Bir ikame rejim ancak ABD nclndeki birliklerin oluturaca geici bir igal ordusuyla ayakta kalabilirdi ki bu da Amerika'nn iinde ciddi sorunlara neden olabilirdi. Btn bu kayglara, ABD'nin Badat zerine yryecek kadar gl olmamas da ekleniyordu. 11 Eyll'den beri ABD'nin dnya politikasn ynlendirmi olan ve muhtemelen daha birka yl bu ii yapacak olan ahinlerin analizi, btn bu kayglann esasen geersiz olduu ve bunlara gre hareket etmenin Saddam Hseyin'in siyasi bir zafer kazanmasna izin vermi olduu ynndeydi. te bu yzden Amerika Birleik Devletleri u anda Badat zerine yrmekte kararl. Kimin ngrlerinin daha geerli olduunu yaknda greceiz. Eer iler hem Saddam Hseyin'in hem de ilk Bush ynetiminin bekledii gibi geliirse, Badat'a yrmek ABD iin byk bir siyasi yenilgiye yol aacaktr. Bu da daha sonra Gney'deki baka devletleri, ihtiyatl bir biimde cretli bir Bismarckvari strateji izleyen Saddam Hseyin'i takip etmeye tevik edecektir. Her halkrda, nkleer silahlar edinme drtsnn, Gney'deki daha gl devletlerin taktikleri iin temel nem tadndan emin olabiliriz. ABD'nin nkleer kapasitesiyle rekabet edemeyeceklerini biliyorlar. Ama caydrc rol oynayacak kadar zarar verebilecek silahlar elde etmeye niyetliler. ABD'nin nkleer silahlarn oalmasn kstlama giriimleri olsa olsa geciktirici bir mekanizma rol oynayabilir ve baarl olamaz. ABD bugnknden ok daha gl olduu zamanlarda da bu giriimler ie yaramamt.

254

AMERKAN GCNN GERLEY

DNYA N NASIL BR GELECEK?

255

nmzdeki on yl iin nkleer gce sahip bir dzine daha devlet kmasn bekleyebiliriz. Gney'in stratejik aralar dolabndaki nc ara, bilinli olarak kullanlmasa da muhtemelen en anlaml olandr. Dnya sisteminin sosyoekonomik kutuplamasna, son elli ylda vahim bir hal alan demografik bir kutuplama elik ediyor. Basit gerek u ki Kuzey'deki devletlerin nfuslar, istihdam ihtiyalarn karlayacak ve altm be ya zeri nfusun gittike byyen oranna yaplan ekonomik aktarmlar (aslen sosyal gvenlik ve tbbi bakm hizmetlerini) finanse etmeye yeterli byklkte bir alan nfusu muhafaza edecek sayda artmyor. Kuzey'in gmenlere ihtiyac var, hem de fena halde. Ayn zamanda, Gney belli bir eitim ve retimden gemi, biraz paras olan ama kendi lkelerinde uygun bir i bulup yeterince gelir elde edemedikleri iin Kuzey'e gmeye istekli, hatta hevesli insanlarla dolu. Gelgelelim, Kuzey'in bu gmenlere ihtiyac olmasna ramen, bu insanlar, Kuzey nfusunun, gmenlerin i bulma imknn ve cret dzeylerini drdne ve bu lkelerde antisosyal uygulamalara giritiklerine inanan byk bir ksm tarafndan siyasi olarak istenmiyor. Bu elikili basklar, Kuzey hkmetlerinin gmenlere kaplarn ama konusunda srekli ikircikli kalmas anlamna geliyor. Kararsz durumdalar. Gmen adaylarnn bak asndan, bu kararszlk g etmek iin yasad kanallarn kullanlmasn tevik ediyor. nmzdeki yirmi-otuz ylda daha da ktleecek olan bu durumun sonucu, Gney'den Kuzey'e nemli bir ksm yasad olan byk bir g dalgas yaanmasdr. Yasal engeller bulunmasna ve srekli glendirilmesine ramen, bu engeller ak durdurmay baaramyorlar. Gelgelelim, yasad gmenler bir kez gelip sregiden toplumsal an birer paras haline geldiklerinde, statlerinin yasallatrlmasnn hem lehinde hem de aleyhinde basklar yaplyor. Bu da zaman iinde Kuzey'in, lkelerinde ikamet etmesine ramen btn siyasi, ekonomik ya da sosyal haklara sahip olmayan insanlardan oluan geni bir tabaka yarataca anlamna gelir. Bu haklara ne lde sahip olduklar Kuzey'in hangi devletlerinde bulunduklarna gre deiir, ama bu tabaka her yerde vardr ve artacaktr. Bunun Kuzey'in iinde byk bir siyasi gerilim kayna haline gelmesini, stelik Kuzey lkelerinin sadece istikrarn deil, Kuzey-Gney mcade-

lei iinde kendi karlarn gzetme kabiliyetini de etkileyecek bir gerilim kayna olmasn bekleyebiliriz.
Davos-Porto Alegre Blnmesi

Dnya Ekonomik Forumu 1971'de kuruldu ve (2002 hari) her yl orada topland iin Davos adyla biliniyor. Forum kendisini "yeryz gndemindeki kilit meseleleri tanmlamak, tartmak ve zmlemek amacyla toplumlarn i, siyaset, dnce ve dier evrelerine mensup liderleri arasnda ortaklklar yaratarak... kendini dnyann durumunu iyiletirmeye adayan bamsz bir rgt" olarak tanmlyor. Dnya Sosyal Forumu ise sadece 2001 'den beri her yl toplanyor ve genelde ilk toplantlarn yapt Brezilya ehri Porto Alegre'nin adyla anlyor. Bu Forum da kendini "neoliberalizme ve sermayenin ya da herhangi bir emperyalizm biiminin tahakkm altndaki bir dnyaya kar olan, insana dayal bir gezegen toplumu kurmaya kendini adam sivil toplum grup ve hareketlerinin dncelerinin izini srmek, nerilerini formle etmek, deneyimlerini zgrce paylamak ve etkili eylemlerde bulunabilecek bir a oluturmak amacyla fikirleri demokratik bir biimde tartmak iin bir araya geldikleri ak bir buluma yeri" olarak tanmlyor. Davos "bini akn nde gelen kresel irketten yelere sahip olmakla" vnyor. Porto Alegre "en geni kapsaml toplumsal hareketlerden" bini aknn bir araya getirmekle vnyor. Toplumsal tabanlardaki farkllk bariz biimde ortada. Davos ruhu ve Porto Alegre ruhu birbirine dorudan doruya kart. Davos, eylemlerini bir ekilde koordine etmek ve dnya apnda normatif bir program, drt bir yana duyurulacak bir mjde yaratmak isteyen dnyann g sahipleri ve g sahiplii adaylarnn toplanma zemini olarak dodu. Porto Alegre Davos'a -onun temel felsefesine, zgl programlarna, gelecek vizyonuna- meydan okumak zere dodu. Porto Alegre'nin slogan "Baka bir dnya mmkn" dr. Hangisinden baka? Tabii ki, Davos'un hayal ettii ve gerekletirmekte olduu dnyadan. Bu iki yap da birer forum elbette. Kamu tarafndan izlenmeyi ve kamuyu ikna etmeyi uman kamusal arenalar. Ama Davos, l arasndaki atmalarn sergilenebilecei, tartlabilecei ve belki de

256

AMERKAN GCNN GERLEY

DNYA N NASIL BR GELECEK?

257

hafifletilebilecei bir yerdir ayn zamanda. Kuzey'in, baz Gneyli siyasi, ekonomik ve entelektel liderlerin de ibirliiyle (diye umulmaktadr), hedeflerinin peine debilecei bir yerdir. Oysa Porto Alegre her trl -ulusar, blgesel, ulusal ve yerel, ama en nemlisi hem Gney'den hem de Kuzey'den- hareketi bir araya getirmeye alyor. Dnya sistemini yeniden yaplandrmaya alyor. KuzeyGney meselelerinde genelde Gney'in tarafnda olmaya alyor. Ama Kuzey'in i hayatyla da derinden ilgili. l arasndaki atmalarla ilgili herhangi bir konum alm deil ve u ana kadar bu atmalar byk lde grmezden geldi. Hem Davos ruhu hem de Porto Alegre ruhu dntrme hareketleridir. Davos da tpk Porto Alegre gibi, statkodan yana deildir. kisi de nemli yapsal deiikliklerin mmkn, eli kulanda ve istenir olduu ncl zerine kurulur. Ama bu deiimlerin ne olmas gerektii veya ne olabilecei hakkndaki grleri esastan farkl, hatta birbirine taban tabana zttr. Benim dilimle sylersem (onlar her zaman bu dili kullanmazlar), yapsal kriz iindeki bir dnya sistemine, bu yzden de kaotik bir atallanma yaayan bir dnya sistemine verilen tepkileri temsil ederler. Bu yle bir sistemdir ki gerek siyasi ve ahlaki seimler yaplmas sz konusudur ve bu seimlerin kacak sonucu etkilemesi gereki bir imkn saylabilir.
Dnya in Nasl Bir Gelecek?

Davos ruhu ile Porto Alegre ruhu arasndaki blnme corafi blge tanmaz. blnmenin en temel olandr, nk dnyann nmzdeki yirmi be-elli yl iindeki geleceiyle deil, nmzdeki be yz yl ile ilgili bir blnmedir. Ama bu blnmenin fiili gidiat, dier iki blnmenin -l arasndaki blnme ile Kuzey'e kar Gney blnmesinin- nmzdeki yirmi-otuz yl iindeki evrimi tarafndan ok byk lde kstlanacak ve derinden etkilenecektir. Gelecek bnyesi gerei belirlenmemi olduundan, yapabileceimizin en fazlas, nmzdeki on yl iinde en muhtemel sert, ani deiim odaklarna iaret etmektir: kinci Irak sava sonucunda, nkleer silahlarn kullanlmas ve bunun bir sava tarz olarak normallemesi gayet mmkndr.

Eer bu olursa, nkleer silah sahibi lkelerin hzla artmasn bekleyebiliriz. Dolarn dnyann tek gerek ihtiyat akesi olarak kalma kabili yeti birdenbire sona erebilir. Bu kabiliyet, ABD'nin l'nn dier yelerinden daha byk bir ekonomik istikrara sahip olduuna halen duyulan inanca dayaldr. Bu da ABD'nin ok nemli bir ekonomik avantaja sahip olmasn salamtr. Ama ABD'nin borlarnn deva sa boyutlara km olduu gz nnde bulundurulursa, bu inancn herhangi bir ekilde sarslmas ABD'ye ait olmayan parann Ameri kan yatrmlarndan hzla ekilmesine yol aabilir ve bir hamlede paral bir ihtiyat sistemi yaratabilir. Euro'nun salam gitmesine ve ayak direyenlerin (Byk Bri tanya, sve ve Danimarka) ok yaknda muhtemelen ona geecek olmalarna ramen, Avrupa'nn kolaca zlemeyen, i ie gemi iki sorunu vardr. Sorumluluk sahibi bir tr yap yaratmas gerek mektedir ve adaylarn kuatmas altndadr. Bu iki bask ille de ayn ynde hareket etmez. Avrupa yaama kabiliyeti olan bir siyasi yap kuramazsa, l-ii mcadelede son derece zayflam olacaktr. Av rupa'nn Dou ve Orta Avrupa lkelerinin birlie girmesine izin ver mekle ilgili karlar ile Rusya'yla daha yakn ilikiler kurmakla ilgi li karlar da illa ayn ynde hareket etmez. Rusya'yla uzlaamamak da l-ii mcadelede Avrupa'y zayflatacaktr. Rusya ve in olabileceklerinden ya da olmak istediklerinden daha zayf olan dev glerdir. Her ikisinin de niter devletler olarak kalma, retim faaliyetlerinin tabann geniletme ve silahl kuvvetle rini glendirme sorunlar vardr. Eer bu alanda baarl olurlar sa, dnya jeopolitii birdenbire deiecektir. Baarsz olurlarsa da, bunun kaotik sonularnn etkileri dnyann her yannda hissedile cektir. Kore'nin btnlemesi ynndeki eilim, Almanya'nn birle mesi ynndeki eilim ne kadar glydyse o kadar gldr. ki durum zde deildir; Kore'deki durum, Korelilerin Almanya'da olup bitenlere dair gzlemleriyle de biimlenmektedir. Ama iktidara yeni kuaklar geliyor ve Kore'nin birlemesi, u ya da bu ekilde, ke sinlikle gndemdedir. Yeniden birlemi bir Kore Dou Asya'da g l bir aktr olacak ve srf Kore'nin varl in ile Japonya arasnda ki kanlmaz gerilimler iin bir tampon olaca iin bile in-Kore-

258

AMERKAN GUCUNUN GERILEYII

Japonya'dan oluan bir Dou Asya lsn daha mmkn hale getirecektir. Yeniden birlemi bir Kore ABD'nin Dou Asya'daki askeri roln kkl bir biimde azaltacaktr. Suudi Arabistan ve Pakistan birok bakmdan Ortadou'daki mevcut yaplarn temel direkleri olmulardr. Her ikisi de modernletirici, Bat-yanls sekinlerin ihtiyalar ile son derece slamc bir halk arasnda tarihsel bir denge kurabilmilerdir. Bunu da ABD ile ikircikli bir iliki srdrerek yapmlardr. Bin Ladin'in eylemleri aka bu rejimleri ykmaya yneliktir ki bin Ladin George Bush'u bu iki rejimi ikircikli tavrlarn sona erdirmeye zorlamaya iterek Bush'u da kendi saflarna katm gibi grnyor. ki rejimden biri nin, dolaysyla her ikisinin birden kmesi Fas'tan Endonezya'ya, zbekistan'dan Sudan'a slam dnyasnn drt bir yannda domino ta etkisi yaratacaktr. Son birka ylda Latin Amerika'nn eitli yerlerinde, sadece en bariz olan birka yer sayarsak, Arjantin, Ekvator ve Brezilya'da ses siz bir isyan gmbrts olmutur. 1980'ler ile 1990'larn byk pro jesi, yani Latin Amerika'nn ABD tarafndan ehliletirilmesi projesi, ABD'nin arka bahesinde birdenbire kebilir ve bu da muhtemelen Avrupa ve Japonya'nn hzla avantaj kazanmasna yarayabilir. Bu deiikliklerin ou Porto Alegre ruhunu savunanlarn elle rini glendirecektir. Ama bu hareket ok gevek bir yap ve pozitif programlar konusunda zgllkten yoksun olma gibi sorunlarla ku atlm durumdadr. O da dalabilir. Ama dalmazsa, 2010 civa rnda kendini ok gl bir konumda bulabilir. Yirmi birinci yzyln siyasi blnmelerini saptama konusunda en fazla bu noktaya kadar gidilebilir. Dnya iin nasl bir gelecek sz konusu? Bunun cevab belirsizdir. Ama tam da bir gei, kaotik atallanmalar, seim anda yaadmz iin bu gelecei bireysel ve kolektif olarak zannettiimizden ok daha fazla etkileyebileceimiz kesindir.

SONSZLER

Adil Sava

/ Mart 2003 George Bush despot tirana kar verilen adil bir savata cesur ordularn muharebe meydanna kartm durumda. Tabansz ya da satlm Avrupal siyasetiler, dnyann drt bir yanndaki nemli din adamlar, emekli generaller, zgrln ve Amerika Birleik Devletleri'nin dier sabk dosttan ne dnrse dnsn, ne sylerse sylesin geri de dnmeyecek. Daha nce hibir sava, nceden bu kadar ok tartlp da dnya kamuoyundan bu kadar az destek almamtr. Ne gam! Amerikan iktidaryla ilgili birtakm hesaplara dayal olan sava karar Beyaz Saray'da uzun bir sre nce alnm. Kendimize neden diye sormamz gerekiyor. Bir kere, Amerikan hkmetinin motivasyonlaryla ilgili olarak srarla gndeme getirilen iki nemli teoriyi bir kenara brakmalyz. Bunlardan birincisi savatan yana olanlarca savunuluyor. Saddam Hseyin'in dnya barn ok yaknda tehlikeye atacak kt yrekli bir tiran olduunu ve onun karsna ne kadar nce klrsa, vermeye niyetlendii zararn (inlenmesinin o kadar mmkn olacan sylyorlar. kinci teori, aslen savaa kar olanlar tarafndan ortaya konuyor. ABD'nin derdinin dnya petroln kontrol etmek olduunu iddia ediyorlar. ki tez de epey su gtrr. Dnyada neredeyse herkes Saddam Hseyin'in kt yrekli bir tiran olduuna katlr, ama dnya barn ok yaknda tehlikeye atacana ok az kii ikna olmutur. Birok insan ona jeopolitik oyunu dikkatle oynayan biri gzyle bakar. Kitle imha silahlar denen silahlar biriktirmektedir phesiz. Ama bunlar herhangi birine kar kullanaca, misilleme korkusu yznden phelidir. Bu silahlar kullanma ihtimali Kuzey Kore'ninki kadar byk deildir. Siyasi olarak keye skm durumdadr ve kesinlikle hibir ey yaplmazsa muhtemelen buradan kamayacaktr. El

262

AMERKAN GCNN GERLEY

ADL SAVA

263

Kaide'yle balarna gelince, bu iddiann zerre kadar inandrcl yoktur. El Kaide ile taktik olarak ve marjinal bir biimde oynam olabilir, ama Amerikan hkmetinin uzun bir zamandr oynad younluun onda biri kadar bir younlukla bile deil. El Kaide glenecek olursa da, Saddam Hseyin bir dnek olarak onlarn tasfiye listesinin en tepelerinde bir yerdedir zaten. Amerikan hkmetinin bu sulamalar aklama deil, propagandadr. Gdleri baka yerlerde aranmaldr. Her eyin petrolle ilgili olduu eklindeki alternatif gre ne demeli peki? Petrol dnya ekonomisinin ileyiinde ok nemli bir unsurdur phesiz. Yine phesiz, ABD de tpk btn dier byk gler gibi petrol kaynaklarn elinden geldiince kontrol etmek ister. Ve yine phesiz, Saddam Hseyin devrilirse, dnyadaki petrol kartlar tekrar karlm olur. Ama btn bunlara deer mi? Petrolle ilgili nemli ey vardr: Petrol sanayiinin krlarndan pay almak; (dier btn rnler zerinde bu denli byk bir etkisi olan) petroln dnya fiyatn dzenlemek; ve petrol arzna ulama (ve bakalarnn ulamasn nleme) imknn elinde tutmak. Bu konuda da ABD halen gayet baarldr. Amerikan petrol irketleri u anda dnya krlarndan aslan payn almaktadr. Petroln fiyat, Suudi Arabistan hkmetinin abalar sayesinde, 1945'ten bu yana geen srenin byk blmnde Amerika'nn tercihlerine gre dzenlenmitir. Ve ABD dnya petrol arznn stratejik kontrol konusunda epey iyi durumdadr. ABD'nin konumu bu alann her birinde daha da iyiletirilebilir belki. Ama bu hafif iyileme savan mali, ekonomik ve siyasi maliyetine deer mi? Bush ile Cheney, tam da petrol iinde olduklar iin, kazanlacak avantajn ne kadar kk olacann kesinlikle farknda olmaldrlar. Petrol olsa olsa baka gdlerle yaplan bir giriimin bir yan faydas olabilir. Peki o halde neden? ahinlerin akl yrtmeleriyle balayalm. Onlar ABD'nin dnyadaki konumunun en azndan Vietnam Sava'ndan beri dzenli olarak gerilemekte olduuna inanyorlar. Bu gerilemenin temel aklamasnn da, ABD hkmetlerinin zayf ve kararsz politikalar izlemi olmas olduuna inanyorlar. (Yksek sesle sylemeye cret etmeseler bile, bunun Reagan ynetimi iin bile geerli olduuna inanyorlar.) Bir are, basit bir are olduunu dnyorlar. ABD demir iradesini ve muazzam askeri stnln gster-

mek iin kendini gl bir biimde ortaya koymal, diyorlar. Bu yapldktan sonra, dnyann geri kalan her eyde Amerika'nn stnln tanyacak ve kabul edecektir. Avrupallar hizaya geleceklerdir. ()las nkleer gler projelerinden vazgeeceklerdir. Amerikan dolar bir kez daha hkmranln ilan edecektir. slamc fundamentalistler yok olup gidecek ya da ezileceklerdir. Ve biz de yeni bir refah ve yksek krlar dnemine gireceiz. ahinlerin btn bunlara gerekten, byk bir kesinlik ve kararllk hissiyle inandklarn anlamamz gerek. Dnyann her yannda bir sava balatmann akllca olup olmayaca ile ilgili btn kamusal tartmalar karsnda kulaklar ite bu yzden sar. Sarlar nk dier herkesin yanldndan ve stelik ksa bir sre iinde herkesin yanldn anlayacandan kesinlikle eminler. ahinlerin zgveninin bir baka unsuruna daha dikkat ekmekte fayda var. Hzl ve grece kolay bir askeri zafer elde edileceine, savan birka ay, hatla aylarca deil, sadece birka hafta sreceine inanyorlar. Amerika ve Birleik Krallk'taki neredeyse btn sekin emekli generallerin bu askeri deerlendirme konusundaki phelerini beyan etmi olmalarn dikkate almyorlar. Hemen hepsi sivil olan ahinler bu savlar rtmeye bile zahmet etmiyorlar. Bush ynetiminin tam-gaz-ileri, kahrolsun-yolumuza-ta-koyanlar tavrnn daha imdiden ABD'nin dnyadaki konumu zerinde drt nemli olumsuz etkisi oldu. Jeopolitiin temel bilgilerine vakf olan herkes, 1945'ten sonra ABD'nin en korktuu koalisyonun Fransa, Almanya ve Rusya koalisyonu olduunu bilir. Amerikan d politikas bunu imknszlatrmaya ayarlanmtr. Ne zaman byle bir koalisyona dair kk bir iaret ortaya ksa, ABD bu nden en az birini dierlerinden koparmak zere seferber olmutur. De Gaulle 1945-46' da Moskova'ya ilk jestlerini yaptnda ve Willy Brandt Ostpolitik'i* ilan ettiinde byle olmutu. Byle bir ittifakn bir araya gelmesinin epey g olmasnn birok nedeni vardr. George Bush tm engelleri ap ABD'nin bu kbusunu gerekletirmeyi baarmtr. 1945'ten beri ilk kez, bu g nemli bir meselede alenen ABD'ye kar bir
* Dou Politikas. Bat Almanya'nn Dou Bloku lkeleri ve zellikle Dou Almanya ile olan ilikilerini normalletirme niyetiyle balatt politik uygulamalar, (y.n.)

264

AMERKAN GCNN GERLEYI

ADL SAVA

265

saf oluturmulardr. Bu aleni durua kar verilen resmi Amerikan tepkisi sz konusu ittifak daha da glendirmeye yaramtr. Eer Donald Rumsfeld Arnavutluk, Makedonya, hatta Polonya ve Macaristan'dan alnan destei, Franszlarn, Almanlarn ve Ruslarn gzne sokmann bu yeni ly titreteceini zannediyorsa, sahiden ok saf biri olmal. Bir Paris-Berlin-Moskova eksenine verilecek mantksal karlk, ABD'nin in, Kore ve Japonya'yla jeopolitik bir ittifaka girmesi olurdu. Ama Amerikan ahinleri byle bir koalisyonun kolayca kurulamamasn garantiye almaya alyorlar. Kuzey Kore'yi elikten dilerini gstermeye zorladlar, kayglarn ciddiye almayarak Gney Kore'yi incittiler, in'i her zamankinden de pheci yaptlar ve Japonya'y nkleer bir g olmay dnmeye ittiler. Bravo! Bir de petrol meselesi var. Petroln dnya fiyatn kontrol etmek daha nce bahsettiimiz petrolle ilgili meselenin en nemlisidir. Bu konuda kilit Suudi Arabistan'd. Suudi Arabistan ABD iin bu ii elli yldr basit bir nedenle yapyordu: Hanedann Amerikallarn askeri korumasna ihtiyac vard. ABD'nin alelacele savaa koturmas, bunun Mslman dnya zerindeki bariz sekme etkisi, Amerikal ahinlerin Suudileri aka aalamalar ve Bush ynetiminin srail Babakan Ariel aron'a verdii youn destek, Suudileri, hem de yksek sesle, Amerikan desteinin kendileri iin bir destekten ok kstek olup olmadn dnmeye itti. lk kez olarak, kraliyet ailesinde, ABD ile balar gevetmekten yana olan hizip arlk kazanmaya balyormu gibi grnyor. ABD Suudilerin alternatifini kolayca bulamayacaktr. Suudilerin Amerika'nn jeopolitik karlar iin her zaman srail'den daha nemli olduklarn unutmayn. ABD srail'i i siyasi nedenlerle destekliyor. Suudi rejimini ise onlara ihtiyac olduu iin desteklemitir. ABD srail olmadan ayakta kalabilir. Ama Suudi destei olmadan Mslman dnyasndaki siyasi kargaadan sa kabilir mi? Son olarak, Amerikan ynetimleri, nkleer silahlara sahip devletlerin oalmasn nlemek iin son elli yldr kahramanca almlardr. Bush ynetimi ise iki ksa ylda nce Kuzey Kore'nin, imdi de ran'n nkleer programlarn hzlandrmasn ve bunu da hi ekinmeden alenen sylemelerini salamay baard. Eer ABD Irak'ta, yapabileceini ima ettii gibi, nkleer silahlar kullanrsa, sadece ta-

buyu ykm olmakla kalmayacak, bir dzine kadar lkenin bu silahlar elde etmek iin daha hzl bir yana girmesini de garanti altna alm olacaktr. rak sava ABD iin ok iyi giderse, belki bu drt jeopolitik sakncay biraz hafifletebilir. Sava kt giderse, bu olumsuzluklarn her biri hemen glenmi olacaktr. Son gnlerde, Byk Britanya ile Fransa'nn medeniyet, Hristiyanlk ve zgrlk mcadelesi adna Rus tiranna kar savamaya gittikleri Krm Sava hakknda bir eyler okuyorum. ngiliz tarihi 1923'te bu amalar hakknda yle yazm: "ngilizler bir eyi knyorsa o ey hemen her zaman knanmaya layktr, bir de o ey gerekten olmu olsa." Londra'da kan The Times 1853'te savan en gl destekilerinden biriydi. 1859'da editrleri pimanlklarn yle ifade ediyorlard: "Bu kadar deersiz bir ama iin hibir zaman bu kadar byk bir aba harcanmamtr. Bou bouna devasa bir aba harcandn ve sonsuz fedakrlk yapldn hi istemesek de kabul etmek zorundayz." George Bush grevinden ayrlrken, ABD'yi grevi devrald zamana gre nemli oranda zayflatm olacaktr. Yava bir gerilemeyi ok hzlandrm olacaktr. New York Times 2005'te benzer bir bayaz yaymlar m acaba? 15 ubat 2003

"OK VE DEHET"

267

"ok ve Dehet"

Nisan 2003 Amerikan ahinleri Irak'a yapacaklar saldrnn "ok ve dehet" yaratacan vaat etmilerdi. Bunu baardlar m? yle olduunu dnyorlar. Ama kime ok ve dehet vermeleri gerekiyordu? En bata Irak rejimine ve onun i destekilerine. ABD sava askeri adan olduka hzl bir biimde kazand ve uzun, zor bir savan daha byk olaslk olduu tahmininde bulunanlar (bunlar arasnda birok asker de vard, ben de vardm) yanld. En tepedeki Irak komutanlar ortadan kaybolunca, askeri yap kt. Gelgelelim, unu sylemek gerekir ki grece abuk kazanlan zafer, ABD'nin resmi gerekesini, yani Irak rejiminin komularna veya ABD'ye dolaysz bir ciddi tehdit oluturduu gerekesini haksz karmtr. Peki bundan savan delilik olduunu dnenlerimizin dier her ey konusunda da yanlm olduumuz sonucu kar m? Zannetmiyorum. Bu kitabn (2002 ortalarnda yazlan) 1. Blm'ne u cmlelerle balamtm: "ABD geriliyor mu? Bu iddiaya bugn ok az insan inanacaktr. Daha dorusu tek inananlar, gerilemeyi tersine evirecek politikalar amatal bir biimde savunan ahinlerdir." ahinler imdi bunu yapmay baardklarn dnyorlar. zgvenleri iyice imi vaziyette. Napolyon'un "L'audace, l'audace, toujours l'audace" (Cesaret, cesaret, daima cesaret) dsturunu benimsemi gibi grnyorlar. Bu dstur Napolyon'un iine yaramt - bir sreliine. ahinler Suriye'ye kar bir kampanyaya balamak iin savan sona ermesini bile beklemediler. Suriye ksmen, ABD tarafndan dosta grlmeyen bir d politikas olduu, Ortadou'da kilit bir rol oynad ve askeri adan neredeyse aresiz olduu iin seildi. Irak'ta (en azndan imdiye kadar) kitle imha silahlar bulamayan ABD hkmeti imdi bu silahlarn Suriye'de olduunu iddia ediyor.

Savunma Bakan Donald Rumsfeld Suriye'yi bir "haydut devlet" olarak adlandrd. Bakan Bush Suriyelilere basit bir tavsiyede bulunuyor: Amerika Birleik Devletleri'yle ibirlii yapmallarm. ABD Afganistan'dan Irak'a geerken orada eski rejimi devirip iktidar bir dizi yerel derebeyine iade etmekten te pek bir ey baaramamt - ksacas, ABD baka yerlerde genellikle "baarsz devlet" denilen bir ey yaratmt. ABD imdi de Irak'ta ayn eyi yapp oradan baka bir yere mi geecek? Muhtemelen. imdi srada Suriye varsa, ondan sonra kim gelecek? Filistin ile Suudi Arabistan m, yoksa Kuzey Kore ile ran m? phesiz u anda Amerikan rejiminin i evrelerinde ncelikler konusunda iddetli tartmalar yaplyordur Ama ABD'nin imdi de baka askeri tehditlerle mcadeleye geecei kesin gibi grnyor. ahinler dnyann geleceini ellerinde tuttuklarndan (ve zaten tutmalar da gerektiinden) emin grnyorlar ve izledikleri hareket tarznn doruluu konusunda en ufak bir alakgnlllk alameti gstermiyorlar. Hem, Stalin'in mehur sznde olduu gibi, papann ka birlii var ki? Yine de, ahinlerin belirlemi gibi grnd nceliklere bakmak gerek. Bir numara, Ortadou'yu yeniden biimlendirmekmi gibi grnyor. Bunun da kilit unsuru var: ABD'ye dman rejimleri ortadan kaldrmak, Suudi Arabistan'n iktidarn devirmek (ve belki de toprak btnln bozmak) ve Filistinlilere bir zm dayatarak Bantustan tipi bir zm kabul etmelerini salamak. ahinler Suriye'nin ABD'nin gvenliine ynelik yeni bir "tehdit" olduu meselesini ite bu yzden hemen gndeme getirdiler. Ortadou'nun bu ekilde yeniden dzenlenmesi ii srerken, ABD kuzeydou Asya'daki durumu dondurmay tercih edecektir bence. Hemen askeri mdahaleye gemek risklidir, ahinler de Kuzey Korelileri nkleer araylarnda daha fazla ileri gitmemeye ikna etmek iin in'i kullanmay umuyorlar. Bu geici bir atekes olarak grlebilir. Bu atekes ahinlere nce dier meseleleri halledip, Kuzey Kore'ye sonra, elleri daha boaldnda gemek iin zaman verecektir. nk Kuzey Kore rejiminin hayatta kalmasna izin vermeye hi niyetleri yok. Benim tahminim iki numaral nceliin lke iindeki cephe olduu ynnde. ahinler Amerikan hkmetinin btesini, askeri harcamalardan baka hibir eye yer brakmayacak ekilde biimlendir-

268

AMERKAN GCNN GERLEY

"OK VE DEHET"

269

mek istiyorlar. Ve dier harcamalar kesmek iin btn cephelerden harekete geecekler-federal vergileri azaltacak, Sosyal Gvenlik ve Salk hizmetlerini mmkn olduunca zelletirecekler. Dnyann geri kalanyla uramak iin ellerinin daha serbest olmasn salamak ve srekli iktidarda kalmay garanti altna almak iin lke iinde muhalefetin ifade edilme imknlarn da snrlamak istiyorlar. ncelikli meseleleri, iinde yl sonra yasann hkmszleeceini bildiren bir maddesi olan, Vatanseverlik Yasas ad verilen yasay kalclatrmak. Vatanseverlik Yasas imdiye kadar esasen Arap ya da Mslman kimlikli kiilere kar kullanld, ama federal yetkililerin yasann kapsamn srekli geniletmeleri beklenebilir. Bu iki cephede de 2004 seimleri can alc nem tayacak. Avrupa muhtemelen numaral nceliktir. Avrupa'nn belini krmak ahinlere Ortadou'nun ya da Amerikan muhalefetinin belini krmaktan daha zor geliyor. Bu yzden muhtemelen Avrupallarn iradesini lmcl bir biimde zayflatacak kadar ok ve dehet yayabileceklerine gvenerek biraz daha bekleyeceklerdir. Bo zamanlarnda da Kolombiya'ya birlikler gnderilmesini, ABD'nin Kba'y yeniden igal etmesini ve yeryznn eitli yerlerinde paz gstermesini isteyebilirler. Amerikan ahinlerinin byk dndklerini sylemek gerek. "Cesaret, cesaret, daima cesaret." 1. Blm'de, ABD'nin "gerek gten yoksun yalnz bir sperg, kimsenin takip etmedii ve ok az kiinin sayg duyduu bir dnya lideri ve kontrol edemedii kresel bir kaos iinde tehlikeli bir biimde srklenen bir lke" olduunu da sylemitim. Bugn, zellikle de ABD'nin Irak' igali nda, bu deerlendirmeyi yineliyorum. Bu grm, ABD'nin dnya sistemi iindeki gerilemesinin sadece eski Amerikan hkmetlerinin yapt politika hatalarnn rn deil, yapsal olduu inancma dayal. Bu gerileme tersine evrilemez. Tabii ki akllca idare edilebilir, ama bugn eksik olan tam da budur. Yapsal gerilemenin iki temel bileeni var. Biri ekonomik, dieri siyasi-kltrel. Ekonomik bileen aslnda gayet basit. Temel kabiliyetler -eldeki sermaye, insani beceriler, aratrma ve gelitirme kapasitesi- bakmndan Bat Avrupa ile Japonya/Dou Asya ABD' den daha rekabet edebilir konumda. ABD'nin parasal avantaj -ihtiyat akesi olarak dolarn kullanlmasna dayal avantaj- geriliyor ve ya-

knda muhtemelen btnyle ortadan kalkacak. ABD'nin askeri alandaki avantaj, sermayeyi ve yenilii retken faaliyetlerden baka ynlere kaydrd iin, ekonomik alanda uzun vadede bir dezavantaja dnecektir. Dnya ekonomisi artk uzun vadeli saylabilecek durgunluundan kmaya baladnda, hem Avrupal hem de Japon/ Dou Asyal giriimlerin ABD merkezli giriimlere oranla daha iyi bir performans sergilemeleri ok muhtemel. ABD balca rakiplerine kyasla yaad bu sinsi ekonomik gerilemeyi otuz yldr siyasi-kltrel yollarla yavalatmtr. Bunu yapma hakkn da (zgr dnyann lideri sfatyla) sahip olduu meruiyete ve Sovyetler Birlii'nin varln srdrmesine dayandrmtr. Sovyetler Birlii'nin kmesi bu hak iddialarnn altn ciddi biimde oymu ve bunun sonucunda dnya sisteminde anari gemi azya almtr- eski Sovyetler Birlii ve Yugoslavya'daki "etnik" savalar, birok Afrika devletindeki i savalar, iki Krfez sava, Kolombiya' daki i savan byyen yaras ve bir dizi nc Dnya devletindeki ar ekonomik gerilemeler. ABD, Ronald Reagan, baba George Bush ve Bill Clinton dnemlerinde, esasen Kuzey-Gney mcadeleleri denebilecek mcadelelerde bizimle az ok ayn saflarda kalmalarn salamak iin, Bat Avrupa ve Japonya-Dou Asya'yla mzakerelerde bulunmay srdryordu. Oul George Bush'un ahinleri bu stratejiyi bir kenara atarak yerine tek tarafl bir maoluk stratejisini geirdiler. Her yerde herkesin srt dikleti ve Amerika'nn Saddam karsndaki zaferi daha da dik durmalarna yol aacak. Bu, dnyann geri kalannn ok korkmasna ramen deil, tam da ok korktuu iin oluyor. Meruiyet konusunda, iki eye dikkat ekeyim. Mart aynda, ABD rak saldrsna destek alrm umuduyla getirdii bir karar taslan BM Gvenlik Konseyi'nden ekmek zorunda kald. Bu ABD iin gerekten nemli bir mesele, George Bush'un dnyann drt bir yanndaki liderlerle yapt telefon konumalar da dahil, uruna her trl abay harcad bir meseleydi. ABD elli yldr ilk defa Gvenlik Konseyi'nde basit bir dokuz oyluk ounluk kazanmay baaramad. Tam bir aalanmayd bu. kincisi, "emperyal" szcnn nasl kullanldna dikkat edelim. ki yl ncesine kadar, emperyalizmden sadece dnya solu bahsederdi. Birdenbire, ahinler bu terimi olumlu bir anlamda kullanma-

270

AMERKAN GCNN GERLEY

ya baladlar. Daha sonra, hi de solcu olmayan Bat Avrupallar bu terimi, ABD'nin emperyal bir g gibi davrand yolundaki endielerini ifade etmek iin kullanmaya baladlar. Ve Saddam Hseyin'in knden beri, birdenbire bu kelimeye neredeyse btn haber bltenlerinde rastlanlr oldu. ahinler olumlu bir biimde kullanarak zekice bir ey yaptklann zannetseler de emperyal(izm) meruiyeti ortadan kaldran bir terimdir. Dnya tarihinde askeri g, stnl korumaya hibir zaman yetmemitir. Meruiyet, en azndan dnyann nemli bir ksm tarafndan tannan meruiyet esastr. Amerikan ahinleri, bu savalaryla, ABD'nin meruiyet iddiasnn temellerini dinamitlemilerdir. Ve bylece ABD'yi jeopolitik arenada onulmaz biimde zayflatmlardr.

Antikapitalist Hareket in Klavuzlar

DNYA SOSYAL FORUMU

AAIDAN KRESELLEME HAREKET VE KRESEL DREN
F. Levent ensever Sermayenin "kreselleme" sylemi altndaki neoliberal saldrs eitsizliin, isizliin, yoksulluun, savalarn "kresel" dnyasn getirdi. Kanlmaz m bu? Biz, ocuklarmz ve torunlarmz gittike acmaszlaan bir dzenin kurbanlar olmaya devam m edeceiz? 1999'da Seattle'da dzen kart binlerce kii buna ciddi bir yant verdi. Ardndan 2001'de Brezilya'nn Porto Alegre kentinde toplanan ve on hinlerin katld Dnya Sosyal Forumu "Baka bir dnya mmkn!" slogannn tm dnyada bulduu yanknn ifadesiydi. imdi dnyann her yanndaki sosyal forumlarda sava kartlar, sosyalistler, evrecler, kadn hareketleri, ksacas mevcut dzene kar kan herkes bir araya geliyor. Eylemlilikleriyle kurulu dzeni sarsan bu aadan kreselleme hareketlerinin geirdii sreci, dnyada ve lkemizdeki geliim dinamiklerini bulacaksnz bu kitapta.

Immanuel Wallerstein

Amerikan Gcnn Gerileyii

nceki kitaplar Liberalizmden Sonra ve Bildiimiz Dnyann Sonu' ndaki dncelerini mantki sonularna dek gelitiriyor Wallerstein. Temel tezi u: 1945'ten beri dnya sisteminin ba eken hegemonik gc olan Amerika Birleik Devletleri gerilemektedir. 11 Eyll ve sonrasndaki olaylar bunun en son ve en belirgin kantdr. inde yaadmz dnya sisteminin hzla temel bir deiime doru gittiini ve tercih ve seimlerimize, insan iradesine hi olmad kadar ak hale geldiini savunan Wallerstein ne yapabileceimiz konusunda unlar sylyor: "Bu kitapta hepimizin l bir grevi olduu yolundaki grme bal kalyorum: Gereklii eletirel ve ayk bir kafayla analiz etmekle ilgili entelektel grev; bugn ncelik vermemiz gereken deerlerin neler olduuna karar vermekle ilgili ahlaki grev ve dnyann, kapitalist dnya sistemimizin u anki kaotik yapsal krizinden kp, mevcut sistemden gzle grlr lde daha kt deil de, gzle grlr lde daha iyi olacak farkl bir dnya sistemine gemesi olaslna hemen nasl katkda bulunabileceimize karar vermekle ilgili siyasi grev." Bugn muhalif olmak, sistem kart olmak ne demektir? Gnmzde bu soruya verilen en net cevaplardan biri olan kitab, Tuncay Bir-kan'n evirisiyle sunuyoruz.

METS YAYINLARI, PEK SOKAK NO. 9, 34433 BEYOLU, STANBUL