Kelam Aratrmalar

Digitally signed by Kelam Aratrmalar DN: cn=Kelam Aratrmalar, c=TR, o=Kelam Aratrmalar, ou=www.kelam.org, email=kelam@kelam.org Date: 2006.07.03 12:15:23 +03'00'

KELAM ARATIRMALARI 4 : 2 (2006), SS.15-138.

SLAMIN LK DNEMNDE POLTK TEOLOJ * Hasan el-Basrinin Kader zerine Mektubu

Julian Obermann Yale niversitesi eviren: Do. Dr. Muhit Mert Gazi niversitesi

1. GENEL NEM Hasan el-Basrnin ad ve n, slam aratrmaclarna, tarihi bir ahsiyetten daha ok srekli olarak efsanevi bir simann anlarn artrmaktadr. Hasan elBasr, gerein hep hikyeyle kartrld tarihi olaylar iinde, slamn erken, hareketli anda yaamtr ve ahsi zellikleri gibi, hayatnn gerekleri de, sadece gelecek kuaklarn ar sevgisiyle desteklenmi bir hayal ve hikye denizinde bulunabilir. H. 21 ylnda doan Hasan El-Basrinin ocukluu bir masal sisiyle evrelenmitir. Bir gsterge olarak alndnda gelenein onu Hz. Peygamberin kutsal halkasna sokma abas nemlidir. Onun Hz. Peygamberin hanm mm Seleme tarafndan emzirildii veya Hz. Peygamber tarafndan kullanlm olan testiden bir kez (su) ierek ilahi hikmeti ald sylenir; hatta onun konumasn duyan Hz. Aie, peygamberlerin slubuyla konutuunu hayretle ifade etmitir. Bu trden olaanst olaylar bir tarafa braklrsa, slami ilimlerin btn alanlarnda ve tm slami mezheplerde onun zengin ve daimi nfuzunun olmas gerei durmaktadr. Bu gerek, ada aratrmaclar, onun ikincil olsalar bile gvenilir kaynaklara dayandndan, ada bilim adamlarn onun asl katksn takdir etmek zorunda brakmtr. 1 Bu durumda ierii ne olursa olsun Hasan el-Basri ismini tayan bir belge dikkatimizi ekmitir. stanbulda bir ktphanede bulunan ve Der Islam 2 Dergisi*

Bu makale, Journal of the American Oriental Society (JAOS), 1935, vol.55, pp. 138162de yaynlanmtr. (Bu metnin evirisini kontrol ederek deerli katklarn esirgemeyen akademisyen dostum Yrd. Do. Dr. Ferit Uslu Beye kranlarm sunarm. Muhit Mert) Bak. Louis Massignon, Essai sur les origines du lexique tecnique de la Mystique Musulmane, pp. 152-179; ve Recueil de textes indits concernant ant lhistorie de la Mystique en pays dIslam, pp. 1-5; H. H. Schaeder, Hasan el-Basr, Der Islam 14, p. 42 vd.; Hellmut Ritter, Studien zur Geschichte der Islamischen Frmmigkeit (takip eden dipnota bak); kr. G. Bergstrasser, Die Koranlesung des Hasan von Basra, Islamika 2, p. 11 ff. C. 21, s. 67-82. (Bu makalede, bu risaleye atfta bulunulurken Ritter yaynnn sayfa ve

116

Julia Obermann, ev. Do. Dr. Muhit MERT ____________________________________________________________________________

nin son saylarndan birinde Hellmut Ritter tarafndan yaymlanan Arapa metin olaan d bir ilgiye mazhar olmu bir risaleyi ihtiva etmektedir. Bilindii gibi kader meselesi, slamn tarihi geliiminin daha ilk dnemlerinden itibaren btn safhalarnda Kelam ve Felsef tartmalarn merkezinde yer alr. Bununla birlikte ana ait kaytlarn hi bulunmay sebebiyle slamn ilk dnemindeki dnsel hareketlere ve dolaysyla kaderin kkenine dair bilgimiz hem muhteva olarak yetersiz, hem de karakter asndan gvensizdir. Mutezile diye bilinen ve Hasann rencisi Vasl b. Ata tarafndan kurulan Arap dncesinin ilk ekol akademik aratrmalara yeterince konu olmutur. Ancak bu aratrmalar mutezile ekolnn byk nderlerinin bize de ulamam olan almalar zerine bina edilmemi; daha ok ya onun daha gen temsilcilerine 3 ya da tabii olarak Snni yazarlar tarafndan kaleme alnan makalat kitaplarna dayanmaktadr ve bu nedenle bunlar da tarafgirlikten hli deildir. Mutezile de slamdaki ilk dnce okulu deildir. Ondan da nce Kaderiye denilen bir oluum var idi ki, hem zaman hem de ideoloji asndan mutezileyle aralarnda pederane bir ba vard. Bizim de sunmay umduumuz gibi, kader zerine yazlan mutezile ncesi dnemdeki kaderi oluumla ada olan bu risale eer otantikse, sadece Hasann elinden/kaleminden km bir alma olarak kalmayp ayn zamanda ilk dnem Mslman kelamna ait bize ulaan tek eserdir. 2. ABDLMELKN MEKTUBU Belgemiz bir risale formundadr. Hasanla ilgili almalar yapan ilk dnem Arap yazarlardan hi biri tarafndan bu risaleden bahsedilmemesinin 4 bir sebebi, muhtemelen onun bir mesaj, bir not, bir mektup formunda oluudur. Daha muhtemel

satr numaralar esas alnacaktr.) Yaynlad risalenin ncesinde Ritter s. 1-66da, Hasann ortaya koyduu probleme, tamamyla anlalr olmasa da nemli bir katk nermektedir; elyazmas materyalindeki veriler iin zellikle kr. s. 62. (ve bu makalenin 7. ve 10. dipnotlar). Chz, Zemaher, Murtaz tarafndan sunulan ilgili materyal, Hayyatn Kitabulintisr (H. S. Neyberg, Kahire 1925) ve Earnin Makaltnn (Hellmut Ritter, stanbul 1929-30) yaynlanmasyla sonradan olduka geniletilmitir. Earnin Makltnn ierdii Mutezileyle ilgili olaanst materyal (ki hal eletirel bir takdiri toplamaktadr) eer kendi dnemindeki farkl kaynaklardan derlenmediyse, el-Cubb ile krlan yazarlar zincirinden nce toplanm olmaldr. (bak R. Strothmann, Der Islam 16, s. 280 vd. ve 19, s. 220). bn Sad (.230), Tabakt (ed. Sachau-Meissner) VII, 1, s. 114-129; Taber (.310), Tarih (ed. M. J. De Goeje) III, 4, s. 2488-2493; bn Kuteybe (.276), Marif (ed. Wstenfeld), s. 255 vd.; ayrca bk. takip eden dipnot.

Kelam Aratrmalar 4 : 2 (2006) 117 ____________________________________________________________________________

dier bir sebebi, kastl suskunluk komplosu olabilir. Ehl-i snnetin (resm ortodoksi) Hasandan sonraki asrlarda belirginletii gibi, sapkn (heteredoksi) olarak nitelendirilen dncelerle ilikilendirilmesine iyi gzle baklmazd. 5 Grlebildii kadaryla bu risalenin bir nshasyla ilk karlaan ehristandir. 6 Eserin yazaryla ilgili phelerini ifade etmekten ekinmeyecek kadar koyu bir snn olmasyla birlikte, eserin o dneme ait olduu konusunda akas aklnda hibir phe yoktu. O, risalenin Abdlmelik b. Mervann talebi zerine Hasann rencilerinden Vasl b. Ata tarafndan yazldn ne srmektedir. Yazarn hemen hemen her bir paragrafa y emiral-mminn ifadeleriyle balamas bu belgenin mehur meyye halifesine gnderildiini gstermektedir. Allahtan ki risale sadece Hasann mektubunun tamamn deil, ayn zamanda Abdlmelikin onu bu risaleyi yazmaya davet ettii mektubunu da iermektedir. Bu mektup ciddi manada incelenmeyi hak etmektedir. Mektup, Mminlerin Emiri Abdlmelik b. Mervandan Hasan b. Ebil-Hasan el-Basrye. Selam senin zerine olsun szleriyle balyor. Bununla beraber mektup boyunca yazarn Halifeye birka istisna dnda nc tekil ahs zamiriyle atfta bulunduu grlyor. 7 Bu
5

Bununla birlikte bu komplonun pek de baarl olduu sylenemez; akas Hasana kader probleminde elik eden gelenek ve Kaderiyye btnyle sessizlik iine gmlmeye diren gsteriyorlard (ki bu gerek, dkmanmzn otantikliinin en ufak bir destek salamamaktadr). ve kne tekelleme f eyin minel-kaderi (bn Kuteybe) veya kne yekl bi kavlil-kaderiyyeti (Taber 2489, 17) gibi ifadelerin szkonusu risaleye imada bulunup bulunmadn merak etmekten insan kendini alamyor. Hasann lmnden sonra yazlar hakknda aratrma yapan hayranlarndan birisinin, onun hasta yatanda iken almalarnn yaklmasn emrettiinin kendisine anlatldna dair verdii bilgi ok nemlidir! (bn Sad 127, 10 vd. ve baz farkllklarla Taber 2492, 1 vd.). kr. Dipnot 45 ve 57. Kitab el-Milel ven-nihal (ed. W. Cureton), s. 32 (olduka yumuak ifadeye dikkat: ve lallahe li Vsl b. At). ehristnnin zamannda (. 548), dkmanmzn kopyalar muhtemelen nadir bulunmaktayd (ve halka yaylmamt?) belki de ve raeyt risaleten szlerinden karlabilir. Birinci tekil ahs zamiri, a) Ritter basmnn (Kprl 1589) esas alnd el yazmas ve b) onun kritik malzemesi iinde kullanlan zette (Aya Sofya 3998) giri ksmndaki ifade (fe inn uhammidu ileykellhe) ve mektubun sonunda aka bir parantez cmlesinde (fe inn lem nesma f hzal-kelmi mcadilen) olmak zere sadece iki yerde kullanlmaktadr,. Eer Hasann mektuplat kii, Halifenin emrine gre hareket eden Haccac idi ise, her iki durumda birinci tekil ahsn kullanm ok uygundur. Birinci tekil ahsn baka kullanmlar her iki metinden de bulunmamaktadr ve phe yok ki, daha sonraki mstensihler tarafndan dzeltmeler yaplmtr; (a) belean=(b) belaa

118

Julia Obermann, ev. Do. Dr. Muhit MERT ____________________________________________________________________________

husus, mektubun Halifenin kendisi tarafndan deil de, Halifenin emriyle onun aaal generali ve naibi, Irak valisi Haccac tarafndan yazldn ne sren bnlMurtaznn beyanna 8 uygun dmektedir -kendi iinde olduka tutarl bir iddia. Haccacn, Basrada ikameti srasnda, ilikilerinin trajik sonunun geldii 86 ylna kadar Hasanla arkadalklarn devam ettirdii bilinmektedir. 9 Hakikaten Haccacn Hasana sadece Halifenin ricasn iletmekle kalmayp, ayn zamanda Hasann cevabn da Halifeye ileten bir arac olduuna kfi delil var gibi grnyor. Dolaysyla risalemizin, bandan beri iki nsha halinde olduu grlr: a) Halifeye hitaben yazlm, fakat aslnda Haccaca teslim edilmi olan, yazarn elinden kt ekliyle orjinal halini koruyan nsha b) bu nshaya ilaveten Haccac tarafndan kendi imzasyla ki ok nemli bir meseledir - Dmek sarayna gnderilmi olan bir zeti. 10

10

emiral-mminne; ve (a) vel yalemu emrul-mminne ann ehaden edrekehu minessahbeti=(b) ve l nalemu ehaden tekelleme bihi mimmen edrekn mines-sahbeti. Bak. Dipnot 10. Kitb el-munye (yani Bb zikr el-mutezile, ed. T. W. Arnold), s.12: ve risletuh il Abdil-meliki meratun ve zlike innel-Haccce ketebe ilel-Haseni belean anke filkader vd. (nceki notla kr.). rnein bak. Mesd, Mrcuz-zeheb, 5, s. 314; bu iki adamn bir zamanlar var olan sk dostluk ilikilerinin kesildii, kesin biimde anlatlyor (Kr. Taber, 2490, 13; Kitab el-En, Bulak 1285, 4, s. 74; zellikle bak. bn Hallikn, Vefeyt, I, s. 362 ve kr. Schaeder, s. 55 vd.; ve Ritter, s. 53 vd. 86 (M. 705) yl, ayn zamanda Abdlmelikin lm yl olmas sebebiyle, aa yukar bizim metnimizin biti tarihidir. Ritterin kulland iki el yazmas metnin birbiriyle karlatrlmas (bak. 7. not) onlarn, yukarda varsayld gibi belirtilen trden bir ilikiyi oluturacak ekilde birbiriyle alakal metinlere dayandn aka ortaya koymaktadr. Kprl 1589 (a)dan balyor, Aya Sofya ise (b)den. 1. (a)ya ait metinde biz hem orijinal balangc (selam aleyke y emiral-mminn), hem de bitii (ve hz cevbu m seelten anhu) grmekteyiz. Burada yazar yeri geldike Halifeye dorudan birinci tekil ahs zamirini kullanarak sesleniyor; 68, 10: ehdesn; 72, 5: kelm ve kitb; 82, 20: beyyentuh ve evdahtuh. 2. Dier taraftan (b)ye ait metinde risalenin sadece drtte biri kadar mevcuttur; ki bunlar, alt farkl uzunlukta ve risalede olan dzenden deitirilmi alntlardr. Hem yazara hem de risaleye yksek bir takdir vermek ve Halifeyi ona yksek bir sayg gstermeye zorlamak iin bu alntlar, Halifeye bir rica ile Hasan adna eklenmitir (s. 80, not a), (lem yebk ehadn hve elemu billahi min el-Hasan ilh.) (fe f kitabil-Hasan bade kitbillhi e-ifu). Savunmay yazan kii Haccacdan bakas olamaz, bir konstruiender Anschreiber deil. 3. Savunmann ilerleyen ksmnda yazar Hasann risalesinin bir kopyasnn, onun tarafndan nceden Halifeye gnderilmi olduuna iaret ediyor -ki bu (a)nn bir kopyasdr!- (ve kad buise [Ritter hakl olarak:

Kelam Aratrmalar 4 : 2 (2006) 119 ____________________________________________________________________________

Byle olduunu kabul edersek, nmzdeki mektupta Abdlmelik tarafndan Hasandan kader hakkndaki grn (kavl) ak bir ekilde yazp ister dorudan, isterse Haccac araclyla Halifeye bir not gndermesi istenmektedir. Mminlerin Emrine, Hasann kader hakknda (f vasf) Peygamberin sahabelerinden hi birisinin sahip olmad tarzda bir gre sahip olduuna dair bir rivayet ulamtr. Halife, Hasann son derece dindar oluundan ve ilminden ok iyi haberdar idi ve bu yzden bu rivayete inanmad (enkera). te o, bizzat Hasandan kendisini aydnlatmasn istedi: Bu farkl kader anlayn, Peygamberden nakledilen sahih bir hadisten mi, mantk bir muhakemeden 11 mi yoksa Kuran tefsirinden mi karmt? Grnen o ki, Hasann cevabnn yardm olmadan Halifenin ricas birok zorluu karmza karacaktr. Hatrlanaca gibi kader terimi, Hz. Muhammed tarafndan, Kurann teodise/ktlk problemi iin olduka nemli olan pasajlarnda kullanlmaktadr. Ancak eer tek bana Abdlmelikin mektubu olsayd, o takdirde onun kader terimine tam olarak ne anlam verdiini ya da kader hakknda onun Hasann benimsemesini umduu grlerin neler olduunu ve Hasann hangi noktalarda bu grlerden farkl bir gre sahip olduunu sylememiz zor olacakt. Konuyla ilgili ister doulu isterse batl olsun Kuran tefsirlerine ve Arapa szlklere bavurmak da ok ie yaramayacakt. Zira burada, uzun ve etrefilli semantik tarihi srecini gz nnde bulundurduumuzda 12 kaderin, sadece birbirinden ok farkl deil, ayn zamanda karlkl olarak birbirini dlayc temel zelliklerle nitelendiini grrz. u halde Halifenin mektubundan daha ak olarak sadece u anlalr: Dmekteki sarayda yalnzca belirli bir kader teorisi dindar ve lim bir adamn gr olarak kabul edilmekteydi ve Hasan gibi bir adam bile o teoriden zarar grmeden kurtulamayacakt. 3. ALLAHIN KADER O halde metnimizin ortaya kt dnem ve ervede kader tam olarak ne anlama gelmekteydi? Hasan bu temel dncenin lafz bir tanmn yapyor grnme-

11

12

baastu] ileyke y emiral-mminne nushatu [ya da bir baka ekilde: nushate] kitbilHasan ilh.); o zaman akas onun takdim ettii, kendisinin kartt risalenin bir zeti idi ki bu da (b) kopyasdr. [iki dokman arasndaki ilikinin tarihsel boyutunu farkedemeyerek Ritter, (b)yi (a)nn bir ein ad usum delphini gemachter auszug olarak ele almaktadr!] em an raeyteh. Elimizde olan kadar eski bir belgede reyi, bir taraftan rivayete, dier tarftan da (emr yurafu tasdkuh fil-Kurn)a kart anlamda bulmak ilgintir. Bk. Goldziher, Die Zahiriten, s. 5 vd. Yazarn yeni makalesine bk. Das Problem der Kausalitat bei den Arabern, WZKM 30, s. 37 vd. (Das Qadarproblem, s. 43 vd.)

120

Julia Obermann, ev. Do. Dr. Muhit MERT ____________________________________________________________________________

mektedir. O da yaad dnem ve evrede kaderin anlamn, tabiatyla Abdlmelikden ok da farkl olmayacak ekilde esas almaktadr. Dolaysyla, hem Halifenin talebinde, hem de Hasann cevabnda ngrld ekliyle kader kavramnn genel kabul grm anlamnn ne olduunu, ancak bir karmla akla kavuturabiliriz. Fakat bu suretle edinilmi izlenim her ne kadar dikkat ekici ve doru olsa da lafz bir tanmlamadan elde edilmi olandan ok daha kesindir. Aslnda Halife, Basralya, onun tuhaf kader teorisini aklamaktan daha ok, savunmas iin ar yapmt. Grlecei zere bu tip mnakaalarda savunmann bir sre sonra taarruza dnmesi kanlmaz olur. Hasann slubuna zel bir eni ve kzgnlk katan bu husus, onun risalesinin gerektirdii felsef slup iin olduka zararl iken, te yandan tarihsel ve kiisel bir belge olarak risalenin deerini artrmaktadr. Halifenin hafif azaryla tesirli biimde karlaan Hasan kendini, kader dncesini eitli biimleriyle tartmak zorunda hissediyor, kh kelimeyi Kurandan iktibas ediyor, kh onu kendi adna aklyor, kh ise, kendinden farkl grleri olan ve grlecei gibi, tartma boyunca kendilerine ilgi gsterdii farkl dnd kimi adalarnn adna onu yorumluyor. Ama teknik bir terim olarak kader hakkndaki temel dnce olduu gibi kalyor. Genel bir ifadeyle kader kelimesi, insann kaderinde Allahn payn ifade eder; bu pay, yerine gre Allahn iradesi, gc, fiili, bilgisi, rzas ve honutsuzluu vastasyla etkilidir. Bylece insan, hayatnn ve kaderinin ister btnyle olsun, isterse belirli her hangi bir parasnn, Allahn kontrolnde ve Allaha baml olduunu anlar; bu kontrol kaderdir, bu bamllk kader zerinedir. Bir sfat olarak bu, sadece Allaha uygundur. 13 sim formu iinde kullanlan kader, sadece Allahn kaderi anlamna gelir. 14 Fiil formundaki kadera, Allahn her zaman zne olduu, insann da ounlukla nesne olduu cmlelerde kontrol etme, etki etme, nceden hazrlama fiillerini gsterir. 15
13

14 15

Teknik olmayan anlamda kdr fiilinin (kader formu dndaki) trevleri hem Allah, hem de insan iin kullanlr: kudret, g, kapasite (Allahn kudreti: 76, 6; insann kudreti: 70, 10; 73, 12; 77, 10); kdir, yetenekli, kabiliyetli (Allah iin: 76, 7; insan iin 77, 12); bk. 75, 6; 76, 13 vd.. kr. 75, 7; 77, 1. nmzdeki metinde kader dncesi sk sk kad terimiyle ifade edilir. Bu iki terim birbirinin yerine (eanlaml olarak) kullanlr. Arasra min kadi llahi ve kaderih (69, 9 vd.) eklinde bir eit terim halinde de birletirilir. Fiil cmlelerinde bu kavramlar metin boyunca ayn sz dizini iinde ve benzer olarak sevkedilmektedir; kr. m kadertu aleykum (70, 1) m kadaytu aleykum (82, 9). Her ne kadar normalde bu iki terimle kader dncesinin farkl ynleri ifade edilebiliyor olsa da (kr. WZKM 30, p. 51 vd.), risalemizin yazar iin ise bunlar aka sinonim/eanlamldrlar.

Kelam Aratrmalar 4 : 2 (2006) 121 ____________________________________________________________________________

iddetle kar kt adalarnda olduu gibi Hasana gre de zel anlamyla kader, insann ilerini Allahn ynetimi altnda nceden belirleme ve nceden takdir etme ilkesi anlamna gelir 16; farkllk, prensibin sadece pratik vastalarn kapsar. Hasann btn gayesi, insann irad davranlar sz konusu olduunda bu prensibin lah hkmranln metafizik alann tesine uzandnn dnlmemesi gerektiini ispatlamaktr. 17 O, kaderin mutlak gerekliine muhaliflerinden daha nem vermez, fakat risalesinin bandan sonuna kadar o, kesin ve hararetli bir ekilde Allahn kaderinin insann din ve ahlak zgrl ile uyumazln reddetmektedir. Risalesinin savunmac polemik yapsndan ve kendi ahsiyetinin zelliklerinden dolay onun kantlamas, analitik kusursuzluktan ve objektiflikten yoksun gzkyor. Bu, mantk inceliinden ve tarafszlndan daha ok, takn bir vaizin ateli belaatdr ki o, Allahn kaderini ahlak determinizm anlamnda dncelerin ve kiinin dn kaderini belirlemesine engel olduuna inananlarn dncelerinin yanlln aa karmaya giriir. Ksacas risale, Allahn kaderi terimi ierisinde zgr irade tezini savunan heyecan verici bir vaazdr. 4. NHLSTLER Hasan kaderin kelam (speculative study) tartmasn ilk defa kendinin yaptn kabul eder. 18 Fakat o, yapt eyden dolay (dine) bir bidat sokmann sulusu olduunu reddeder. uras da doru ki selef, -o bu kelimeyle aka peygamberin
16

17

18

ster sadece fizik anlamda, isterse hem fizik hem de ahlk anlamda olsun insann kaderinin dnyev hayatn yaratlmas balamadan nce belirlenmi olduu dncesi, Kuranda da dorulanm bir fikir olarak (sure 57: 22: f kitabin min kabli en nebraeh)- metnimizde muhtelif ekillerde delillendirilmektedir. Muhaliflerinin bak asyla konutuunda yazarn bu fikre daha zel bir ihtimam gsterdii gzlenmektedir. (74, 1: ve yemneun en netbe ev kad menean zlike; yine kr. 74, 21: f btni mmehtihim). [bk. Buhr (ed. Krehl), 4, s. 251 (fe ykteb kezlike f batni mmih) ve bn ahin, Ferec (ed. Obermann), p. 9, 7; yine bk. 60 nolu dipnot]. ktibas edilen Kuran ayetine Hasan sadece iaret eder: fe-innem hazih l-mesib filemvli vel-enfsi vd. (74, 7). Bu, Allahn retilerinin (emr, nehy) alandr, Onun rehberlii (hd), kanunu (hukm)dur; aadaki nota bk. ahdesn l-kelme fhi (68, 10). Zahiri deerinin alnmasyla, bu cmle kendisinin ifadesinden hareketle Hasan Kader hareketin kurucusu yapacaktr. (Hasann kelamnn takipileri tabii olarak kendilerini Kader olarak isimlendirdiler; bu isim zellikle bir savunma davrann gstermektedir; o halde bir kader, kader prensibine balanan iken, bizim risalemizin terimlerinde kaderin kelami tartmasn yapana verilmitir. Bu ismin dier anlamlar iin bk. WZKM 30, s. 57).

122

Julia Obermann, ev. Do. Dr. Muhit MERT ____________________________________________________________________________

sahabilerini kast eder- kaderle ilgili zel bir dnceye sahip deillerdi ya da zgr irade tezini ak bir ekilde retmemi ve savunmamlard. Fakat basite bunun nedeni, bunun onlar iin ortak bir kabul konusu olmasyd. 19 Baz insanlarn (an-ns, al-qaum) kart gr propagandaya balamasyladr ki Hasan bu tezin savunusunu yapmakta kendisini zorunlu grr. 20 Biz insanlar tabirinden, btnyle akademik ilgi tarafndan ynlendirilme ihtimali dk bulunan Abdlmelikin mektubunun arkasndaki politik gc olan kimseler olduunu tahmin ediyoruz. Bu tahmin sadece dolayl biimde bir btn olarak risalenin tertip ve manasndan ortaya kmyor, ayn zamanda sk sk dorudan ima ediliyor. 21 Halifeye resmi bir hitap tarznda yazlan bu risale, insanlara kesin bir reddiyedir. phesiz ki Hasann kader retilerine halifenin dikkatini eken onlard, ki bu izinsiz retilerin ierdii byk siyasal ve sosyal tehlikeleri halifenin kendisinin grmesini istemilerdi. Aslnda kiinin kendi sorumluluuna sahip olduu iddiasnn, Devlet otoritesinin ve belki de meyye hanedannn temelini sarsc bir ey olarak Halifeye gsterilmi olduunu hayal etmekten kolay bir ey yoktur. 22 Dalalet dncesiyle bunu sslemek, basit bir olayd. Abdlmelikin, kendi stne gelen basknn nne gemek istiyormucasna Hasann duyulmam retisine dair rivayete onun dindarlndan ve ilminden dolay nasl inanmadn hatrlatrz ki bu, Halifenin azndan mminlerin emirine sadakat gstergesini ima etmektedir. Bununla beraber, o insanlar, teori ve pratiklerinin tarihsel nemi sebebiyle Hasan tarafndan tasvir edildii zere kolay kolay gz ard edilemezlerdi. Vurgusu itibariyle onun tavsifi tek tarafl olabilir ve u ya da bu detaydan, abartmadan arndrlm olmayabilir. Kukusuz ki temelde onun tasvirinde kulland renkler, samimi infiali kadar gerekidir. Ne yazk ki o, bu insanlar sznden ister bir ahs olsun isterse bir grup, belli kesimler anlasn diye hibir isim vermemitir. Aka onlar, Hasann mektubunun muhtemel okuyucular tarafndan, zellikle Haccac ve Abdlmelik tarafndan bilinmekteydi. Bunun yerine o, gerek Doulu tarz, duruma uygun lakaplarla -el-cuhhal/bilmezler, ez-zalimun/zulmedenler, el-

19

20 21 22

Bk. 68, 9 vd. [Benim aldm yezkru okunuu, (Murtaz, daha nce 6. dipnotta onun Kitab el-mnyesine iaret edilmiti, risalemizden baz pasajlar veriyor, s. 12nin ortalarndan 14n balarna kadar) el yazmas metindeki yenkrudan daha isabetlidir]. Yine bak. Haccacn onaylamas (dipnot 10): ve kle (yani Hasan) yezkru annes-self el-medine min sahbetin-nebiyyi aleyhis-selm kn al kelmihi ilh. (80, n. a). Kr. 68, 10 vd., ve 70, 16. Bak. 68, 16 vd., ve zellikle 81, 12 vd. Bak. Goldziher, Vorlesungen, s. 97 vd.; Ritter, s. 59.

Kelam Aratrmalar 4 : 2 (2006) 123 ____________________________________________________________________________

muhtiun/hatal davrananlar gibi- onlara iaret ediyordu. Fakat belki de Hasann muhalifleri iin kulland en karakteristik lakap, el-mubtln/nihilistler idi. 23 Her halkrda onun grnn ana noktasndan, bu insanlarn kader teorisi, ahlk ve dini bir nihilizm doktrini nitelemesinden daha iyi bir ekilde zetlenemez. Buna ilaveten Hasan son derece kzdran ey, onlarn Kurann kutsal otoritesini kendi teorilerini tasdik iin kullanm olmalardr. Burada onlar ilahi vahyin metinlerinde kaderin, sadece fiziki olarak deil, ayn zamanda ahlaki ve psikolojik (ruhsal) adan da tam ve mutlak determinizm olarak kabul edildiini savunurlar. 24 Bu, kiiyi davranlarnda herhangi bir inisiyatiften, tercihten ve tasarruflarndaki irad paylamdan mahrum eder. nsann kaderi, kaderi btn kuatclyla, sadece Allahn bildii gibi olur. 25 nsann kendi adna bulunmu olduu bir teebbse baarszlkla hkm verilmise onun kaderi nceden Allahn bilgisi ve iradesiyle belirlenmitir. Daha ana rahminde iken insann said mi yoksa ak mi olacana hkmedilmitir. 26 Sonradan kazanlm herhangi bir fazilet veya ilenmi bir su yoktur. Onun gs geni ve rahat yada dar ve skntl yaplmtr. 27 nsan uzun ya da ksa, siyah ya da beyaz olduu gibi cennet veya cehennem iin yaratlmtr. 28 Buna gre insan yapmaktan kendini alamad eylerden dolay mkfat grr ve bir yetikin erkein, bir ocuun doumuna sebep olmaktan cezalandrlmasnda olduu gibi -ki o ocuun doumuna Allah iradesiyle hkmetmitir- kanmak iin bir yol bulamad eylerden hesaba ekilir. 29 nsann yapm olduu ilerden dolay mutluluu veya ac
23 24

25 26

27

28

29

Kr. 69, 21; 79, 16; 81, 15; 82, 2 vd. Fe ycdilne fe yeklne kad klellhu tel ydllu men yeu ve yehd (72, 15). Fe yfessirne zlike bi reyihim fit-tati vel-masyeti ve yezumne ennel-kfra velfiska kllh min indillhi (sure 4: 78i delil gstererek) (78, 5 vd.) yine bak. 74, 5 vd. li enne ilmallahi hvel-mniu ilh. (77, 5 vd.). Sure 11: 105i kaynak gstererek: halakal-ibde f butni mmehtihim [ekye] vessuade fe l seble limen ekhu iles-seadeti ve l seble limen esadeh ile-eki (74, 20 vd.). Sure 6: 125i kaynak gstererek: hassa kavmen bi erhis-sudri bi ayri amelin salihin kaddemeh ve kavmen bidayks-sudri (yanl-kulb) biayri kfrin kne minhm ilh. (79, 13 vd.). Sure 7: 179u kaynak gstererek: feceale li cehenneme kavmen l yakdurne alettatillti talebehm bih ve ceale lil-cenneti kavmen l yakdurne alel-masyetillt nehhm anh kem enneh halekal-kasra l yakduru en yekne tavlen ilh. (76, 13 vd.) yine bak. 77, 5 vd. (fe sra kavluhum ilh.) ve 8 vd. (feebbeh zalike ilh.). Hasann cevabndan, (bak. Dipnot 69) nihilislerin sadece (hi kukusuz Sure 24: 2yi kaynak gstererek, bir referans ki, mstensihlerden biri metnimizden basite karm

124

Julia Obermann, ev. Do. Dr. Muhit MERT ____________________________________________________________________________

ekmesi, kendinden dolay deil, fakat iindekilerden dolay, kendine doru ve kendine ramendir. 30 5. SLAMIN SAVUNUSU ADINA Yukarda tanmlanan kader teorisi Hasan tarafndan derli toplu bir ifade iinde sunulmamtr. Onun bu teoriyi reddedii de byledir. O, her iki tarafn argmann, detaylar tartmann sonuna kadar aktarmay srdrerek adm adm, para para aklar. Metnin plan ve kompozisyonundan belli bir dzene sahip olduu grlmektedir, ancak bu, bir vaazn atmac tiyatrosal dzenidir, teorik akl yrtmenin yapsal bir dzeni deil. Bu dzende, Hasan kendini szl bir mnazarada yer alan bir kimse gibi tahayyl etmektedir. Bu mnazarada halife yarg, nihilistler beli rakipler ve srasyla saldr ve savunma iin neredeyse sonu gelmez bir delil silsilesi salayan Kuran ahittir. Batan beri, Hasan mnazarann shhatine bir lt tesis etme konusunda dikkatlidir. Selefler der, Allah hakknda, Allahn kendine nispet ettiklerinin dnda asla bir beyanda bulunmamlardr. 31 Bu yoruma (gzleme) Hasann ok byk nem atfetmesi dikkatimizi ekmektedir. 32 Akas bu onun iin sadece mevcut tartmada deil, her ne eit olursa olsun btn teolojik sorunlarda dokunulmaz bir ldr. Allahn dini geliigzel deildir; beyan edilmi, kaydedilmi, vahyedilmitir. nsann pheli kaprislerine, zanlarna dayal deildir. Onun kurallar daima Kutsal Kitap ve peygamberler tarafndan aklanmtr. 33 nsann Allah ve

30

31 32

33

olabilir) Allah tarafndan takdir edilen bir i iin cezalandrmann bir rnei olarak zina (yani, ocuun varlna sebep olma) durumuna iaret ettii karlmaldr. Ritter (s. 57 vd.) Yuhann ed-Dmeknin (ki o, Hasann zamanndan sonra yetimitir; bak. C. H. Becker, Islamstudien 1, s. 434 vd.) Hristiyanlk ve Mslmanlktaki zina-ocuk problemiyle ilgili polemiklere dikkat eker. Fakat bu problem akas (slam inanlarn iine Mutezile tarafndan sokulan) el-aslah teorisinin tezahr olarak dnlm ve Anfaenge der Qadarijeye dayanm deildir (yine bak. Aada s. 155 vd.). Dokmanmzn otantikliinin dolayl kantlarndan biri, onda yabanc (Yahudilik veya Hristiyanlk, Yunan sylemek gerekmez) bir etkinin bulunmad olgusudur (tabii ki Kuran tarafndan Mslman dnyaya sokulduu tahmin edilenler hari). Lienne zlike bi zamihim leyse minhm vel ileyhim ve lkinnehu eyn umile bihim (70, 13). Ve l yulhikne bir-rabbi ill m elhakar-rabbu bi nefsih ilh. (68, 5 vd.) Hasan dorudan halifeye dnerek ondan rica ediyor (71, 15): fe kul y emiral-mmne kem klellahu vel tecal minallhi ill m radye binefsihi; yine bak., 69,19; 81, 3; ve daha etkileyici olan 82, 1 vd. Bak., 68, 12 (ve leyse dinullahi bil-emniyyi); 69, 15 (le kad beyyenellahu liibdihi ve

Kelam Aratrmalar 4 : 2 (2006) 125 ____________________________________________________________________________

Onun kaderi hakknda bildii, insanlarn Allaha nispet ettii ey, sadece Allahn vahyettii, kendine nispet ettiidir. Bu nedenle kaderin mahiyetiyle ilgili Allahn vahyine dayanmayan her trl beyan keyfidir ve bu yzden yanltr. 34 Hasan, Nihilistlerin kader teorisine kar slamn btnln savunmak iin bu dinin vahiyle mukayyed oluunu ele almaktadr. Ona gre bu teoriyi ok gl biimde rten tek gerek, insann dini ykmllklerinin olmas gereidir, yani Allah tarafndan insana yol gstermek iin vahyedilen emirler ve yasaklar; sevaplar ve gnahlardr. 35 Bu ykmllklerde, Allah ak ve net olarak, kendisinin neye raz olduunu ve insann neyi arzuladn ve insann iinde olan irkinliin ne olduunu ve Allaha bakaldrnn ne olduunu aklyor. nsann Allahn gznde yanl olan yapmaya muktedir olmas gsteriyor ki, insann ahlaki davran alannda Allahn takdiri, iradesi, bilgisi, insann fiziki var olu alanndakiyle ayn anlamlara gelmez. nsana iyi olan yapmay retmekle, kt olandan kanmay emretmekle, Allah burada yani, iyilik ve ktlk alanlarnda nceden takdir etmenin, Onun retilerinin rehberliini ierdiini ve bu alanda kaderin Onun emriyle tanmlandn, Onun emriyle snrl olduunu aklyor. 36 Allah insann uzun boylu olmasn yasaklamaz ya da siyah olduundan dolay onu cezalandrmaz. Bu sebepten sadece onun fizik varln belirten zorunluluk, Allahn kaderidir, bu konuda insan iin iradenin paylam, deitirme gc yoktur. 37 Bunu insann ahlaki kaderine uygulamak, grnte Allahn vahyedilmi retileri araclyla kii hakknda bir eyi arzularken, gizli olarak yazd kaderi araclyla, onun hakknda zttn arzuladn kabul etmek demektir; ya da O, insana grmeyi, iitmeyi emrederken, dier taraftan da insann kr ve sar olmasn nceden takdir ettiini onaylamak anlamna gelir 38 ki, en byk gnahta olduu gibi 39 bu, Allahn

34 35 36

37

38 39

m terekehm f lebsin min dinihim); 70, 7 (fem terakellahu lil-ibdi hucceten badel-ktbi ver-rusuli). Fe klli kavlin leyse aleyhi brhnn min kitbillhi fe hve dalletn (68, 13). Bak. 68, 6, gelen ve takip eden metnin ieriinde. Kaduh (15. dipnota bak.) emruhu bil-marfi vel-adli vel-ihsani ilh. (69, 11) sure 33: 38i kaynak gsteren yazar kendisinin ustaca nkteli slubu iinde yle der: ve emruhu kaderuhu ve kaderuhu emruhu enneh l yemru bil-fahi (70, 14). Bilgi hakknda bak dipnot 43; irade hakknda bak dipnot 66. Bak 77, 9 vd. (filullahi bihim leyse lehm fhi takdmu ihtiyrin vel kudretun al taayyurih). Bak. 69, 20; 74, 16 vd. Hasann kulland akl yrtme, Allahnn kendine atfettii ile, yani vahiyle baalyp biterken o sk sk, parentez olarak, ahlaki determinizmi savunanlarn Allahn ak beyanlarn tekzip etmeye ek olarak Ona en irkin sfatlar atfettiklerini de ileri srer

126

Julia Obermann, ev. Do. Dr. Muhit MERT ____________________________________________________________________________

kendine atfettii eyin zttn Ona atfetmek anlamna gelir. 40 Hasann duruunu, onun tavrna ok uygun den u zl sz ok gzel tasvir etmektedir: m nehllahu anhu feleyse minh Allahn yasaklad ey Ondan deildir. 41 Kukusuz Hasan, kulland Allahn emrettii eyin de Ondan olmad konusunda; dier bir ifadeyle, gnah ilemek kadar sevap ilemenin de insann iradesine bal olduu hususunda pheye yer brakmaz. Allahn hidayeti rehberlii bu konuda belirleyici deil, daha ziyade retici bir faktrdr. 42 Fakat onun dncelerinin pragmatik yn asndan, Hasann zel bir vurgu ile, Allahn yasaklad eylerde ve insann kt fiillerinde kaderin mutlak belirleyici olduu fikrini reddetmedeki srar nemlidir. 43 Onu bir bidat olarak sulayan insanlarn ise kaderi, pratikte her fiile uygulayarak kendi kader teorilerini oluturduklarnda phe yoktur. Gryoruz ki Hasan, kendi bencillikleri, ahlakszlklar, gnahkr meyilleri, haince masyetleri iin kaderi mazeret gstermeleri sebebiyle onlar sulamada tereddt etmez. 44 Hasann zamannda yerel idarecilerin veya resmi idarecilerin suiistimallerine ve kadere iaret ederek yaptklar zulmlerine mazeret gsterme alkanl kazandklar, iyi bir otorite olan bn Kuteybe tarafndan bize aktarlmak-

40 41 42

43

44

(70, 15: bi ekbahis-sfti). Bu noktada Hasan akl yrtmelerinde az ya da ok tesadfen, adl (Mutezile ekolnde ok temel bir kavram) kavramndan hareket eder; kr. 68, 8 (leyse bi zallmin); 73, 14; 74, 17; zellikle Hasann deterministeri el-muhlifne liemrillhi ve kitbihi ve adlih olarak tanmlad yer (75, 6) ilgintir. Fe hel yedr hlil-chhal al men radd! nnem radd alallahi tel! ( 81, 15). Bak. 69, 7. Bak 70, 9 vd. (kad ceale fhim minel-kudreti ilh.); ve zellikle 80, 1 vd. Hasan sure 76, 3 (inn hedeynhs-seble)e ba vurarak aklyor (yekl arrafnht-tarka imm en yekra ilh.) (71, 12). Bunun zellikle retici bir rnei Hasann Allahn bilgisi problemini tartma tarznda grlebilir. Teorik olarak tabii ki o, Allahn ilminin ne inanann ne de inanmayann kaderini belirlediini kabul eder. Fakat onun muhalifleri ak nedenlerden dolay, ilh ilmin olumsuz etkisini vurgular, Hasann reddi dorudan yledir: Allahn baz insanlarn inansz olacan bilmesi, basite onlarn inanszl, kendi zgr iradeleriyle (bi-htiyrihim) seeceklerini nceden bilmesi anlamna gelir ve neticede onlar eer dnmeyi tercih ederlerse inanszlktan vazgeebilme imknna ayn eitlikte sahiptirler (77, 11 vd.). Bu Allahn bilgisi kavram iin, iyiletirmeden daha ziyade uygun hale getirilmesi, Hasann Hzr hikayesinde ve Mnfklarn durumunda (77 vd.) bulduu kantlar yeterince dikkat ekicidir, bunlarn her ikisi de nihilistleri, Allahn ilmini mnakaa etmeye gtrm grnyor. [kr. bn hin, Ferec, s. 10 vd.] Bak. 68, 11 ve bu maddenin altna.

Kelam Aratrmalar 4 : 2 (2006) 127 ____________________________________________________________________________

tadr. 45 Ortaya kan bu tablodan, G ve zorbalk Allahn takdiri deildir; O ktlkleri emretmez; Hidayet Allahtan ama ktlk insann yaptklarndandr! gibi nkteli haykrlara onun risalesinin neden taraftar olduunu 46 daha iyi anlayabiliriz. 47 O halde Hasann kanaatine gre, Allaha ibadet etmesi iin insana ar yapan ilh vahyin her parasnda, lh mkfatn her beyan ediliinde, sen yapmalsn/olamalsn ve sen yapmamalsn/olmamalsn ifadeleri araclyla ahlaki zgrln zmn kantlar ortaya konulmutur. Fakat o daha ileri gidiyor ve sarih kant sunaca iin, hitabnn uzunluundan dolay halifeden sabrszlk gstermemesini istiyor. O, Allaha kar kusurlarnn sorumluluunu (bakasna) kaydranlarn aleyhinde kesin kantlar olarak dem, Musa ve Muhammedin durumlarn ve hatta Kabil, Firavun, Hdhd kssalarn naklediyor. yle ki o, demin gnahndan bahsederken Biz nefsimize zulmettik szne bavuruyor, Halbuki Allah, Bu Senin kaza ve kaderindir dememiti. Ayn ey dier btn peygamberler iin de sz konusudur. Onlardan hi birisi, zaman zaman yaptklar hatalar, asla kendilerini brakp da Allaha nispet etme yanln yapmadlar. 48 Fakat Hasan en kolay ekilde ak delilleri, muhaliflerin iddialaryla elien verileri gsterme yntemini kullanarak buldu. Buna gre, Kurann ifadeleri iinde Allah: Ne istiyorsan onu yap der
45

46

47 48

Kitb el-Marif, 225. bn Kuteybe (s. 301) tarafndan verilen Kaderilerin listesinin bandaki iki adam, Mabed el-Chen ve At b. Yesar tarafndan Hasann ilgisine sunulmu olmas dikkate deerdir. Metin okunduunda, pratik teolojinin bir problemiyle ilgili, hocalarnn grn soran (feyeselnih) iki rencinin varlyla ilgili bir izlenim edinilmektedir. Her halukrda o, soruya risalemizin terimleriyle cevap verir: kezebe adullhi. (bn Kuteybenin Kaderiye listesindeki nc isme, Amr b. Ubeyd, dikkat edilmelidir ki, o, gerekten Hasann bir talebesi olarak bilinir). Ben metindeki mlku, Halifenin idarecileri ve onlarn ikinci dereceden yardmclar olarak kabul ediyorum. Bu tek tarafl tavrn bir etkisi Hasann bir ada Davud b. Eb Hindin ifadesi iinde grnebilir; onun aktardna gre Hasan (risalemiz tarafndan ne srld gibi hem Allaha ballk, hem de saygszlk ifade eden ilerden daha ziyade) Allaha saygszlk ifade eden iler dnda her eyin kader tarafndan belirlenmi olduunu dnmektedir; Murtaz, s. 12, 1. 3 altta: kll eyin bi kadillhi ve kaderih illelmes. (bu cmle olduka mehur olan Agadic sylemin neredeyse kelimesi kelimesine tercmesi gibidir: hak-kol bide shamayim hs miyyirat shamayim (Bab. Ber. 33b); fakat bu iki ifadenin genelde tarihsel dini durumlarn benzerliinden yola karak formle edildiini sylemek olduka zordur. Bak. 69, 8; 71, 18 (el-hd minallah ved-dall minel-ibd); kr. Dipnot 36. Bak. 72, 5-12; 71,15 vd; 82, 16-19 ve dipnot 15.

128

Julia Obermann, ev. Do. Dr. Muhit MERT ____________________________________________________________________________

(Senin zerine nceden neyi takir etmisem [kadertu] onu deil); veya takdir ve hidayet eden Odur der de (sapkla gtrmek iin takdir eden Odur demez); veya dileyeni inanca erdiririm, dileyeni inanszla demitir de (dilediimi inanca eritiririm, dilediimi de kfre dememitir); veya yaptklarna bir mkfat olarak demitir de (iine koymu olduklarmdan dolay, ya da senin hakknda yazdklarmdan [ketebt] dolay dememitir). 49 Nihilistlerin, kendi kader teorilerinin de Kurann retileri zerine kurulduu iddialarnn yanl olduunu kantlamak Hasan iin o kadar da kolay deildir. Onun din bilincine gre, byle bir iddiann samal elbette beklenen bir sonutur. Hi Allahn sz kendini yalanlayabilir mi; Hi en mkemmel vahyin retilerinden biri dieriyle eliebilir mi? 50 Fakat Hasandan sonraki slam nclerinden pek ounun tecrbesinde olduu gibi bu konuda Yahudilik ve Hristiyanlktaki benzer abalara iaret etmeye gerek yoktur- vahyin kendi iindeki teolojik tutarll, ancak dnce eksersizine dayal yorumlarla salanabilir. Olduka ilgintir ki, Hasan, tezi iin setii pek ok Kuran ayetine, antitezleri destekledii ne srlen birka ayetin tevilinden daha az yer verir. 51 Burada bir yorumcu/mfessir olarak alacak ekilde yetenekli ve becerikli bir Hasan kyor karmza. Belki de bizi bu dnceye sevk eden, kendisi Arap kkenli olmayan birisinin, kartlarnn argmanlarnn temelinde sadece vahyi yanl yorumlamalar deil, ayn zamanda baz yerlerde Kuran da kullanlan dili anlamadaki yetersizliklerinin de olduunu gstermesiyle ortaya koyduu z gveni ve duyarlldr. 52 Allah Kuran Arap dilinin zelliklerinden anlayan insanlara indirmitir. Hasan gerektiinde Arap iirinden ve hatta gnlk kullanmlardan verileri kendisi aklamaktan ekinmez. 53 Kurana gre insanlarn ou cehennem iin yaratlmtr; hi kimse Allahn izni olmakszn inanamaz; Allah istemeksizin insan iyiyi seemez bunlar ve benzeri ifadeleri deterministler kendi iddialar49

50 51

52

53

Bak. 69, 14; 69, 21-70, 3; 70, 14 vd. Kuran ayelerine (alntlanm olan dzen iinde) bavurulmaktadr: Sure 41: 40; 87: 3; 18: 29; 32: 17. Ketebt=Kadertu olduuna dair Goldziherin grleri iin bak. De Vilieger, Kitab el-Kader, ZDMG 57, s. 396 vd. Kr. 70, 16-71, 2. Risalemizde Kurandan aa yukar 90 kadar ayet tartlmaktadr, sadece 10 ya da 12 kadar mimm ynziun (veya ycdin) fhi; onlarn Hasan tarafndan yeniden yorumlanmalar metnimizin 72, 13 den 82, 12ye kadar byk bir blmn tutmaktadr. Fars soyundan olan Hasann Farsa konuabilme ve yazabilmeyi unutmad (veya sonradan rendii) grlyor (bak. bn Sad, s. 123, 12; fe kle bil-frisiyyeti, ve kr. Schaeder, s. 47 ve 49). Bak.76, 20-77, 3 ve 79, 8 (ve kad tekll-arab)

Kelam Aratrmalar 4 : 2 (2006) 129 ____________________________________________________________________________

nn kant olarak ileri srmlerdir. Fakat bunlar doru anlaldnda onlarn iddialarnn tam kartn kantlar. in anlamndaki Arapa li edat, sadece ama, maksat ifade etmez, ayn zamanda netice, sonu ve nihayeti de ifade eder; Arapa izn (izin vermek) kelimesi, tahliye (serbest brakma) kelimesi ile e anlamldr, dolaysyla giri verme, kendisiyle ba baa brakma, mdahale etmekten ekinme fiillerini de ierir; gerekte, insann iyi eyleri semesinin nkoulu olarak Allahn iradesi, Onun iyi olan insana retmeyi ve aklamay istemesi anlamndadr. 54 Hasan kaderin, ahlak davranlarda mutlak belirleyici olduu n-kabulne delil gsterilen Kuran ayetlerini birbiri ardnca ele aldka onlar, onun yorumlar nda, hr irade retisine ilave destee ve gce dnrler ki bu retinin Mslmanlar arasndaki kurucusunun Hasan olduu rahata iddia edilebilir. (72. dipnota bak). Hasann kendisi iin Ahlak Determinizm ve Hr rade tartmas, teorik alana zg bir teoloji problemi deildir. Daha nce bu tartmann bir tarafnda yer alanlarn gl siyasi bir grup olarak takdim edildiini grdk ve biri eer hayatn deilse de zgrln riske etmeden onlardan birine veya tmne hcum edemez. Snni yazarlar, tabii ki zel bir kmsemeyle birlikte Kader hareketin iki nderinin isimlerini; Mabed el-Chen ve Gaylan ed-Dmek, olarak zikrederler. Birincisinin Hasann bir dostu, belki de bir rencisi olduu grlyor, ikincisinin de Mabedin bir talebesi olduu syleniyor. Hr irade doktrinine ballklarndan dolay her ikisinin de lmlerine hkmedildii rivayet edilir. 55 Hasan da tehlike iinde olduunu sadece Abdlmelikin ki onun, H. 80 ylnda Mabedin lm kararndan sorumlu kii olduu sylenir 56- mektubundan deil, ayn zamanda zellikle mektubunu Hasan adna Halifeye teslim ettiinde Haccacn yapt hararetli savunmadan karm olmal. 57
54

55

56

57

Bak. 76, 16 vd.; 73, 11 vd. ve 16 vd. Bavurulan Kuran ayetleri unlardr (yine iktibas edildii dzende): sure 7: 179; 10: 100; 81: 29. (kr. Not 66.) bn Kuteybe, s. 244; (ehristn, s. 17); Murtaz, s. 15 vd. Mabedin Hasanla ilikisi hakknda kr. Kitab el-Marif, s. 225 (dipnot 45) ve bn Askir (Ritter s. 60). Gelecek nota bak. Tariberd, Ncm (ed. T. G. J. Junboll ve B. F. Matthes) 1, s. 222, (kr. H. Steiner, Die Mutaziliten, s. 29, not 2); yine bak. Goldziher, Vorlesungen, s. 98 vd. Dipnot 10. ada bir hayran, hkmetin misillemede bulunaca tehdidi ile Hasann kader konusundaki nceki duruunu nasl deitirmeye gayret ettiini anlatr, Taber, s. 2492, 16: haddestuh bisultn. (bn Sad, s. 122, 3deki ekleme ok bilgilendiricidir: fekle l ed fhi badel-yevme- Snni dindarln terimleri iinde Hasann hretinin gizlenmesinin ak bir rnei! Yine bak. S. 122, 4 vd.). Murtaz, Eyybn ifadesine dikkat eker: ve knel-Hasanu f zamni uzmil-hatari min ben umeyyeti ve rubbem yettek (son cmlecik risalemiz tarafndan pheli hale getirilmitir), Mnye, s. 15.

130

Julia Obermann, ev. Do. Dr. Muhit MERT ____________________________________________________________________________

Bununla birlikte Hasan kendini snrlamaya almaz ve sylemedik bir ey brakmaz. Onun nihilistlere kelam reddiyesinde olduu gibi onlar ahsi knamas da saldrganca ve hararetlicedir. Hasan onlar, Muhammed zamanndaki putperestlerle karlatrr ki, o da onlarn ktlnn babalarnn yollarn takip etmek olduunu sylemiti. 58 Bir yerde o, beli bir biimde, onlarn itirazlarnn (redd) Allaha kar dndnn farkna varp varmadklarn sorar. O halifeden, kendini, kaderin anlamn bilmeyen, onu sadece kendi ahlak sorumsuzluklar iin bir mazeret olarak kullanan halktan ayrmasn rica eder. Nihilistler, Mslman olarak grevlerine ve sorumluluklarna kar kalplerinde ortaya kan isyannn peine derek, hevesle Kurann mteabih ayetlerini aratrdlar. 59 Onlar batln serbestlik ve hafifmerepliine bir de gerein sorumluluunu kendi zerlerine alma isteksizlii ilitirdiler. Bu arada onlarn itensizlii, koruduklarn iddia ettikleri doru ilkeyi yalanlamalarndan ortaya kyor. Onlar, Allahn kaderine terk etmeksizin kendilerine iyi bakyorlar. Onlar, karlarn korumak, maddi menfaatlerini artrmak iin ihtimamn ve ihtiyatn her yolunu kullanyorlar Fakat sz konusu onlarn manev iyilii olduunda, onu kadere brakyorlar. Dinin emirleriyle karlanca onlar, alnlarna said veya ak diye yazlm olan kader kaleminin yazsna iaret ederler. 60 Allahn ars sebebiyle onlara inanmalar, itaat etmeleri, dnmeleri iin nasihat edildiinde onlar, yzszlkle ve hastalkl inanlar iinde, Allahn kaderi tarafndan iradelerinin ezildiini, gayretlerinin engellendiini, niyetlerinin boa karldn syleyerek karlk verirler. 61

58

59 60

61

Bak. 70, 4 vd. (sure 7: 28i kaynak gstererek, ve lekad kle zlike kavmun feballahu aleyhim) Bak. 82, 1 (dipnot 40); 68, 16-69, 1; 72, 14 vd. Bak. 75, 6-76, 2. ceffetil-aklmu ve ktibe alel-cebni ifadesi nihilistlerin kader kavramnn eski Arap kaderciliinin hala ba artc alametlerini ne kadar ok tadn zellikle ak hale getirir. Bununla birlikte Snn Hadisinde baz ifadelerin yansmalar bulunabilir.; bak., rnein, Buhr 4, s. 251, Bab ceffel-kalemu; yine bak. Goldziher, ZDMG, 33, s. 623, not 1; ve 57, s. 398 vd. (Goldziherin in den alteren Kadar-Sprchen des Islam finden wir sie Yani, alna yazlm kavram- noch niht ifadesi imdi bizden nce metinde kavramn ortaya k ile dorulanmad. Onun paralel olarak hem Hint literatrnde, G. Tarafndan iaret edilir, hem de Eski Ahitte Ez. 9: 4; kr. Is. 4: 3dikkat ekii, kendi iinde bir eletirel aratrma ister ve hak eder). Metnimizin etkileyici bitimine baklmal -ki buras ayn zamanda risalenin duygusal zirvesinin formlardr- (82, 1 vd.) ve tam olarak deerlendirmek iin orjinallii iinde okunmaldr.

Kelam Aratrmalar 4 : 2 (2006) 131 ____________________________________________________________________________

6. OTANTKL Hasann mesajnn gl sesinin kendinden sonraki kuaklarda gelien Mslman teolojinin muhtelif branlarnda yanklanmas kanlmazd. Bu, metnin aslna uygunluu/otantiklii sorusunu sormay olduka zorlatryor gzkmektedir. Gerekte ise, byle bir soru hemen hemen hi mevcut deildir. Yukarda zikredilen ehristannin aka editoryal olan mlahazalar bir yana, dokmann sahihliinden phelenmek iin herhangi bir makul zemin ortaya karmak zordur. Risale ilk satrndan son satrna kadar tarih gereklikle uyumludur. Hem Abdlmelik adna bir mektup, hem de Hasana atfen bir mektup uyduran, ayrca herkesin nefret ettii Emev kumandan Haccacn, kendisine itibar edilen Hasann grlerini onaylad ikinci bir mektup nshas oluturma zahmetine giren sonraki dnemden bir kelamcy bunlar yapmaya sevk eden ey ne olabilir ki? Fakat biz yalnz bana i kantn testi yoluyla gitmi olsak bile, Hasann istikametine, kesinlikle onun ana, takriben kesinlikle onun temsil ettii bilinen takvasnn biimine ulam oluruz. 62 Hepsi tamam, fakat Hasan adna daha sonraki bir dnemde hr irade tezini savunmay stlenen birinin, o tezin klasik temsilcileri olan Mutezilenin rasyonalizm ve ematizminden korunmu olmas-ki bizim risalemizin byle olduu grlyor- tasavvur edilemez. Mutezilenin argmanlarnn ortak ana noktalarn yeniden hatrlamak iyi olacaktr. Onlara gre, ilahi adalet sfatn a priori axiomatic bir dnce yapan akldr, bu sebepten Allah mecbur olur, ycibe aleyhi. O, akl tarafndan sadece yaratklarna istediklerini yapma zgrln vermekle deil ayn zamanda ilerini de onlar iin muhtemel en faydal ekliyle (el-aslah) sonulandrmakla ykml tutulmaktadr. Dier taraftan akl, insann iyiyi ve kty vahiyden bamsz olarak ayrt etmesini gerektirir. Btn bunlar risalemizin yazarna yabancdr. Biz grdk ki, onun hr iradeyi savunmadaki yegne kriteri vahiydir. Ona gre Allahn sz karanla nazaran k, lme nazaran hayattr. Bir yerde o, ahlak determinizme inanmann, Allahn retilerinin insanoluna aktarlmasn geersiz ve anlamsz klacan ifade etmiti. 63 Onun kaderi ele al biimi, insan merkezli/homocentric olmaktan daha ok Allah merkezlidir/theocentric; o, insan aklndan deil, Allahn beyan edilmi iradesinden balar. O, mkfat ve ceza iin ilahi lleri temel alan bir adaleti savunur, fakat her eyden nce bu, vahiy tarafndan tasdik edildii iindir, yoksa Mutezilenin aritmetiksel adalet anlay dolaysyla deildir. 64 O, mutezilenin temel dncelerinden
62 63 64

Bak. Dipnot 5, 45, 46, 57, ve 67, 72; yine bak. Ritter, 61 vd. Bak. 70, 7 ve 74, 22-75, 1 Yazarn getirdii delillerde muhaliflerine kar adl kavramn kullanrken, bu kavramn onun kullanmnda daha sonraki dnemdeki metodik sertliine ve terminolojik gcne henz ulamadn grmtk (39. dipnot). Bu tespit, Mutezili sistemin dier bir ana

132

Julia Obermann, ev. Do. Dr. Muhit MERT ____________________________________________________________________________

biri olan Allahn yapmas gereken eyler veya yapamayaca eyler olduu dncesinden korkmu olmal. 65 Hatrlayacamz gibi ona gre, insan ancak kendisine Allah rettii ve vahyettii iin doruyu seebilmekte ve doruyu bilebilmektedir. 66 Salih kiilerin ektii skntlar aklamay ya da gnahkrn mreffeh hayatn makulletirilmeyi de hedeflememektedir. El-aslah dncesi, hem kelime, hem de mana olarak onun bilmedii bir eydir. Daha sonraki dnemlerde, risalemizin Mslman okurlar, yazarn hr iradeyi savunduu kadar determinizmi de savunur grnmesi sebebiyle arm grnyorlar. 67 Platonun yeterince tutarl bir Stoac olmadn bulmak birileri iin srpriz olabilir. Yazarmzn tam da bu tutarszl, onun tarihsel gerekliini ortaya koymakta, slamn ilk dneminin mantn aa karmaktadr. Onun dini dehas, insann sadece Allaha ibadet etmesinde, iyi ve kt, drstlk ve erdemsizlik arasnda seim yapmada zgr olduunun farkna varabilmitir. Burada bir ahlakididaktik kavram olarak Allahn iradesi, Onun takdirinin mutlakln bozmaktadr. Yazarmz da slamn bu devrimsel baarsna, kendi zamanndaki ve evresindeki yerleik Arap temayllerine kar koymak iin kahramanca ve skca sarlr. Fakat o kendi bana, btnyle kaderin tarihsel atas dehr 68 kavramnn stesinden gelemeyecek kadar cahiliye dnemine ok yakn yaamt. nsann fiziki varl, maddi refah ve skntlar, hala kaderin mutlak kontrolndedir. Zina olaynda ocuun kaderin rn olduu hususunda yazarmz aka, nihilistlerle ittifak eder; ancak ona gre zinakr, ocuun dnyaya gelmesine sebep olduundan dolay deil, Allahn emrine itaatsizlik ettiinden dolay cezalandrlmtr. 69

65

66

67

68 69

ilkesi olan akl terimi iin daha da daha dorudur, bu terim risalemizde bir yerde geer ve daha ok kozal bir anlam szkonusudur (74, 19). Sure 6: 35e bavurarak yazar yine yle der: lev e en yecbrahm alet-tati lekne kdiran (76, 6). Bak. 71, 3; 73, 17 (femin meetih lenel-hayra kable en nee en (=ennehu) dellen aleyhi ve beyyenehu len) bak dipnot 42. ehristn, s. 32, 3 altta (vel-aceb). (Massignon, Essai, s. 173: ). Hasann rencilerinden biri onun bazen zgrlk, bazen determinizm dncesinde olduunu, dolaysyla kartrdn (kne muhallitan; belki de muhalletan kartrld) syleyerek kendi pozisyonunu savunurken hocasna vefaszlkla sulanmtr (elbette lmnden sonra). Tabers, hticac, Massignon, Recueil, s. 4, 15de iktibas edilmitir. Bak. WZKM 30, s. 60 vd. Bak 74, 2 (ve leyse yeddibullahuz-zniye alel-veled). Zinkr ile Allahn iradesiyle rn alabilmek iin bakasnn tarlasna tohum eken arasndaki ilgin benzetmeye dikkat et.

Kelam Aratrmalar 4 : 2 (2006) 133 ____________________________________________________________________________

Bununla birlikte maddi refah ve sknt alanyla snrlandrlmakla kader, ylgnlk ve aresizlik konularnda keskin hudutlarn kaybetti. Muhammedin devrimci hareketiyle kader, Allahn kaderi haline geldi ve bunu aslnda yazarmz her zaman muhaliflerine kar ne srmtr. nsann Dini-ahlaki alann dndaki kaderi, baar ve baarszlk, mutluluk ve mutsuzluk deikenleriyle birlikte hl btnyle ilahi hkm tarafndan belirlenmektedir. Fakat bu Allahn bir iradesine dnmtr. yle bir ilah ki, insan kaybettiklerinden dolay mitsizlie dmesin, ve elde ettiklerinden dolay da sevin sarholuuna kaplmasn diye yaamndaki nee ve kederlerle imtihan etmektedir. nsann kalbi geni veya dar yaratlmtr, fakat sadece kendi irade ve gcyle baardklarnn ve baaramadklarnn mkfat ve cezasn grecektir. 70 Kr kaderin kam-yazs, snnetullah kavram ile yol gsteren ve deneyen, cezalandran ve dllendiren, yardm eden ve yardmsz brakan Allahn hkm ile yer deitirmitir. 71 Risalemiz yazarnn kar karya kald kelamn bu konuda sre giden problemlerine daha sistematik cevaplar bulmak ve fikri tartmalar iin daha yntemsel aralar gelitirmek slamn gelecek nesillerine kald. Onun teklifleri salt bir ilk adm niteliindeydi ve ilk adm olmalar sebebiyle slamn ilk messeseleri iin gerekliydiler. Fakat tam da bu noktada onun otantikliini en gl teste tabi tutacak husus yer alr. Risalemizde yazarn, bir sufi nder olduunu ortaya koyan emareler bulunabilecei gibi onun Mutezil bir nderi olduunu gsteren baka emareler de karlabilir. Bununla birlikte tm gz nne alndnda bu etiketlerden herhangi biriyle onu damgalamak iin yeterli temel yoktur. Onun risalesi bir ekol, bir ema, bir terminoloji grubuyla ilgili olmakszn hazrlanmtr. Bu, slamn temel prensiplerini tehlike altnda gren, onun umut ieren mesajnn ve emir ve nehiylerinin dayand ruhu Muhammed ncesine giden bir muhafazakrlkla ilga edilmi bulan bir slam vaizinin spontane ldr. 72 Mutezile ekolnde kader, rasyonalizmin, belki daha
70 71

72

Bak s. 80, 1. 3-6; kr. 27. stnot. Yazarn erhus-sudru bu ynden tartmas (79, 10-81, 12) zellikle ilgintir. Bu, Hasann kaderle ilgili kelm tartmayla ektii tohumun hem sufi dindarl, hem de Mutezili diyalektik iinde kolayca nasl nevnem bulabileceini gstermektedir. Dikkat eken pasajlarla kr.: 74, 8 vd. ( ve ennehu mbteln f hzihid-dny iiddeti ver-rehlikey l nes ilh.); 79, 2 vd. (fe hzih snnetullhi); 80, 7 vd. (velem yezkrullhu lehum zlike liyaktaa recehm vel liyyisehm min rahmetih ve fadlih ilh.) ve yine daha kararl biimde 81, 8 (lem yecalilumra hatmen alel-ibd ilh.) slam (toplumunun) blnmeye, paralanmaya kar korunmu olduu tezinin, Mslman ortodoksi tarafndan naho karlanr hale gelmesi, slam tarihinin ve genel olarak dinler tarihinin byk bir ironisidir ki, nceki birka parlak istisna dnda Abbasi

134

Julia Obermann, ev. Do. Dr. Muhit MERT ____________________________________________________________________________

doru bir ifadeyle aklcln kendisini dogmatik bir kudret kavramna ve Kurann kktenci yorumuna kar korumakta kulland kapsaml bir sistem haline geldi. Dier taraftan sufizmde kader, tevekkl bahsi iinde ele alnm ve dini pratiklere, niyet ve meditasyona nazaran kadere ikincil derecede nem atfedilmitir. Risalemizin yazld zamanda henz bu seviyelere ulalmamt. Bu dnmede ahlaki sorumluluk ve mminin pragmatik z disiplini hala en byk ihtiya, son putperestliin kaderci mntesiplerine kar kendini glendirmi gen slamn en hayati meselesiydi. 7. METNLE LGL OLARAK Profesr Ritter, byle nemli bir dokman istifademize sunduu iin teekkrlerimizi hak etmitir. Fakat onun sunduu metin, btn olarak takdire ayan iken, ayrntlarda kendinden beklenen pek ok eyi ihtiva etmez. Aka onun niyeti elyazmas materyalin kapsaml bir metin kritiini zerine almak ya da metnin skntl ksmlarnn byle olduklarna iaret etmek deildi. Aada risaleyi anlamamza katk salayacak pasajlara ve kolayca giderilmesi mmkn ikr okuma hatalarn ieren ksmlara tercih ncelii verilerek, bu tr skntl ksmlardan bir kesit sunulmaktadr. S. 71, 1. 16: arasnda kaybolduu belli baz kelimeler vardr; bu muhtemelen balacdr. Ayn ihmalin aada grlecei zere metnimizde iki defa daha vuku bulmas hayret vericidir

halifeleri kendilerini bu grte buldular ve Emev seleflerinden biri tarafndan iddetle bu konuda ayplandlar. Fakat risalemizin ortaya kard bir ey varsa o da, kader ideolojisinin Muhammedin hareketlerinin dorudan ve kanlmaz bir sonucu olarak ortaya km olmas gereidir. Ayrca burada, Alfred von Kremerden (kr. Onun Kulturgeschichtliche Streifzege, s. 2 vd.) bu yana tekrarlana gelen onun d kaynakl bir ideoloji olduu teorisi sonsuza dek olmak zere bir kere daha geersiz klnmaktadr. zellikle Snni yazarlarn isteksiz -ve bu yzden de daha fazla doruluuna gvenilir olan- ahitliiyle birletiinde risalemizden elde ettiimiz bu konudaki delil daha da kar konulmaz olur. Elbette biz onlardan sklkla, ulu ve erefli Hasanlar hakknda zemmettikleri Kaderiye mezhebinin kurucusu olarak sz etmelerini ok fazla bekliyor deiliz. Fakat eletirel bir gzle baklrsa grnr ki, onlarn redleri yalandr, (Taber, 2493, 20; el-Hasan zayyakahl-kaderiyyet, bn Sad, 127, 21; kne ehll-kaderi yentehilnel-Hasan...ve kne kavlh muhlifen lehm). yleyse aksine bir kant bulunmadka Kader mezhebin metnimizin gn na kard dindarlk anlay iinde yeerdiini ve Hasan el-Basrnin de bu mezhebin ruhan lideri olduunu dnmek zorundayz.

Kelam Aratrmalar 4 : 2 (2006) 135 ____________________________________________________________________________

S. 72, 1. 2 vd.: Kurann (Sure 41: 17) ayetinin eksik bir ekilde iktibas edilmesi, yazar tarafndan yaplm olamaz. Dolaysyla tam hali: yle grnyor ki ilk mstensihlerden birinin ihmali olan bu hatann, 1:4deki ilh.da da ok beceriksizce yaplan bir karkla sebep olduu grlr. Metnin orijinali, eklinde olduunda phe yoktur. Satr 6: kelimesinin metinde yer almas tamamen ihtimal d olmasa da, balamnda dnldnde uzak bir ihtimal grnmektedir. okunmal. Satr 15: takip eden biti fiili mastarndan tretilmi olmaldr, dolaysyla orijinalinde eklinde dnlm ( deil) olduunda kuku yoktur. kr. S. 67, 1. 15. S. 73, 1. 1: Ben metnin bozuk bir senaryo (scriptio defectiva) olduunu varsayyorum, fakat eer byle deilse mevcut hali de dorudur ( )= Satr 8 vd.: Kuran ayetlerinden farkl, fakat ok benzer iki eyin (Sure 10: 33 ve 40: 6) karmas aslna uygun olmal, nk yazar hafzasndan iktibas yapyor. Bununla birlikte 1. 15de durum tersinedir ve pasaj silinmi olmal. Mstensih, Sure 81: 28 ile balayp doru yazarken, ayn ekilde ile balayan Sure 74: 37 ile yanl olarak devam etmitir; ancak mevcut balam iin dnlm olmas olduka zordur. Yazar tarafndan yaplan hata, daha nce de Sure 74: 37de yapld gibi (s. 70, 1. 9) pek tabiidir. Satr 16 vd.: pasaj sufi dncenin incelikli bir slogan gibi seslendirilir ve bu, belki de baz mstensihlerin bu yolla yazmas nedeniyledir. Fakat bu mevcut hali kesin olarak yanltr. yle okunmal : S. 74, 1. 1: den sonra eklenmeli (kr. az n gemiti). Satr 8: metnin orijinalinde olmadn tahmin ediyorum. Satr 9: tabirinde nc kelime, ikinci kelimenin sehven yazlm bir dorusudur (Doulu mstensihlerin alkn olduu bir yntem). 73 S. 75, 1. 8: son derece ihtimal d olan ifadesi baz mstensihlerin yanl noktalamasnn sonucudur, olmas gereken noktalama ise ( s. 76, 1. 2de olduu gibi). Satr 10: = ok benziyor (bak. Lane, VII, s. 2608, col, 1). L. 12: oku ( deil) 1. 16da olduu gibi. Satr 18: kelimesinin nn basit bir yazm hatas olduuna inanyorum (mennes son ek tabii ki a iaret etmektedir). S. 76, 1. 15: cmlesi 1. 14den yanl yerde olduu grnyor kelimelerini takip ettii iin yaplm olabilir. S. 77, 1. 9: 1. 8in bir tekrar olan kelimeleri silinmelidir. ( burada n sadece yanl yazlmdr). Yanl ekler baz mstensihleri, cmlenin sonundaki mennes son eki mzekker bir son ekle deitirerek -ki bunu Allah gstersin diye yapyorlar-, dzeltmeye sevk etmitir. phesiz cmle orijinalinde;
73

Kr. rnein bn ahin, Ferec, s. 31, 9: = ve benzer pek ok yerde.

136

Julia Obermann, ev. Do. Dr. Muhit MERT ____________________________________________________________________________

diye yapyorlar-, dzeltmeye sevk etmitir. phesiz cmle orijinalinde; okunmal. Satr 12: lafznn mellif tarafndan tasarlandnda phe duyuyorum. Balam, belki de gibi hemen onu takip eden ile e anlaml bir kelimeye ihtiya duymaktadr. S. 78, 1. 7: ifedesi balam manasz klmaktadr. Bir sonraki satrda olduu gibi eklinde okunmal (yanlla 1. 9daki sebep olmu olabilir). S. 79, 1. 4: yine bir lafzndan sonra yukarda iki defa olduu gibi unutulmutur. Satr 10: okunmal ( yerine). Satr 17 vd.: kelimesi nn aka yanl baslm gzkyor; 186 yerine 286 ve yerine olarak alyorum.80, 1. 3-6: Pasaj, neredilen metinde kt bir biimde karm. Balam S. dikkatlice incelendiinde, mstensihin yazd metin iin 1. 4deki kelimesine ulat zaman, gznn 1. 6daki ya kayd ve bu iki kelime arasndakileri atlad anlalmaktadr. (Zira burada verilen kalbi sktran eylere paralel olarak kalbi genileten eylerin aklamasnn gemesi gerekiyordu). kelimesine geldiinde hatasnn farkna varr ve pasajn burasnda ihmal edilen ksm araya sokar, fakat ksmn tamamen tekrarlamas gerekirken bunun yerine ifadenin sadece balang ve sonunu tekrarlamtr. Bu durum, aadaki sralamada grlebilir: Orijinal Metin Baslan Metin S. 81, 1. 12: yerine oku ve cmlenin biti iaretinin yeri kelimelerinden nce deil, sonra okunmaldr. Satr 14: ( gsteren) daki tekil mennes kullanm ok gariptir. Ben ( yerine) deil olduunu dnyorum. S. 82, 1. 12: den sonra ilave et (yoksa basan tarafndan m unutulmu?). Satr 15 vd.: ifadesi olduka imknszdr. Bunun ncesinde mellif, Kurandan nihilistlerin kader ve emrin uyumazln ispatladn syledikleri bir rnek alntlamt: Muhammed kaderin zorlamas altnda, Allahn emrine ramen birine izin verir ve bu sebepten azarlanr. Burada ayn rnein, sadece Allahn emrine ramen Muhammedin birine izin vermesi ksm alntlanm. Bu sebepten ilh. eklinde okunmaldr. bak. dipnot 15. Yukarda zikredilen metne ait btn skntlarn iki tr yazm hatasna indirgenebilecei grlecektir: (a) mstensihlerce yaplm ekleme, atlama veya yanl

Kelam Aratrmalar 4 : 2 (2006) 137 ____________________________________________________________________________

yere koyma hatalar ve (b) yanl noktalamadan kaynaklanan hatalar. Akas mellifin elinden km olan metinde, harflere ait noktalamalar ya ok azd, ya da hi yoktu. Elimizdeki Arapa metnin halihazrda yaplm olandan daha ayrntl bir incelemesini ve zellikle de neredilmi metnin bir eletirel evirisini yapmak isteyecek kii bu hususu aklnda tutmaldr. Byle bir ii stlenmek hi de kolay deildir.