331

Maliye Politikas ve Toplam Harcamalar

15
331
BLACK 320 C

Gen Trkiye Cumhuriyetinin 1923 ylnda yapt btenin bykl yaklak 112 milyon lirayd. Bte ilk kez 1943 ylnda milyar TL, 1980 ylnda trilyon TL ve 1995 ylnda da katrilyon TL ile tant. Trkiye, milyon TLden katrilyon TLye uzanan bu srete ban srekli olarak artan en byk soruna bir trl zm bulamad: Bte aklar. yle ki, Trkiyede son 28 yldan bu yana devlet btesi srekli ak veriyor. Son eyrek yzylda ortaya kan bu aklar, hayatmz etkileyen btn ekonomik sorunlarn ba sorumlusu olarak gsteriliyor. Btenin ve bte uygulamasnn bu neminin nereden kaynaklandn, devletin iki yakasn bir araya getirememesi olarak adlandrlan bte aklarnn nedenlerinin ve sonularnn neler olabileceini hi dndnz m?

332

Maliye Politikas ve Toplam

Balarken
Makro iktisatta veya mikro iktisatta, devletin ekonomideki rolnden daha fazla tartmaya konu olan baka bir husus yoktur. Mikro iktisatta devletin, rekabeti dzenlemede, yol yapmnda, eitim hizmetlerini salamada ve gelirin yeniden dalmnda aktif olarak yer almas, kendi haline braklmas halinde serbest piyasann ilemeyeceine inananlar tarafndan desteklenmektedir. Devletin piyasalara mdahalesine kar kanlar ise kt bir performans sergileyenin piyasalar deil, devlet olduunu ne srmektedirler. Makro iktisatta ise devletin yapabilecekleri ve yapmas gerekenlerle ilgili tartmalarda, konular biraz farkl olsa da, ana tema mikro iktisattakilerle benzemektedir. Bu tartmalarn bir ucunda Keynesyen iktisatlar yer almakta ve kendi haline braklmas halinde makro ekonominin byk dalgalanmalarla kar karya kalabileceini; devletin konjonktr dalgalanmalarn yumuatmas gerektiini savunmaktadrlar. Bu grler, ekonomik durgunluk dnemlerinde ortaya kan talep yetersizliini gidermek ve toplam retimi arttrmak iin devletin vergileme ve harcama yapma gcn kullanabileceini savunan Keynesin Genel Teori isimli kitabndan kaynaklanmaktadr. Tartmalarn dier ucunda ise kamu harcamalar ve vergiler aracl ile ekonominin istikrara kavuturulamayacan, aksine bu tr politikalarn istikrar bozucu, zararl etkilerinin olabileceini savunanlar bulunmaktadr. Herkesin zerinde uzlat bir husus, holanalm ya da holanmayalm, devletin btn ekonomilerde nemli bir aktr olduudur. Sadece bu bile devletin makro ekonominin ileyiini etkileme yntemini incelememizi gerekli klmaktadr. Mikro iktisattan makro iktisada gei yaptmz 11nci nitede ele aldmz gibi, devlet ekonomiyi iki tr politika ile etkileyebilmektedir: Maliye politikalar ve para politikalar. Bizim bu nitede zerinde duracamz maliye politikas, devletin harcama yapma ve vergileme konusundaki kararlarn, bir dier deyile bte politikasn yanstmaktadr. Bu nedenle maliye politikas genellikle iki temel kategoride ele alnmaktadr: Devletin mal ve hizmet almlar ile ilgili politikalar Devletin vergi alma ile ilgili politikalar Devletin makro ekonomiyi etkileme aralarndan dierini, yani para politikalarn ise 16 ve 17nci nitelerde ele alacaz.

Anahtar Kavramlar
Otonom vergi Vergi arpan Denk bte arpan Genilemeci maliye politikas Daraltc maliye politikas Devlet btesi Bte a Otomatik istikrar salayclar

Amalarmz
Bu niteyi tamamladnzda... 1. Devletin en nemli gelir kayna olan vergilerin makro ekonomik modele dahil edilmesi durumunda meydana gelecek deiiklikleri, 2. Devletin harcama yapma ve vergileme kararlarnn denge gelir dzeyi zerindeki etkisini, 3. Ekonomik durgunluk ve enflasyon ortamlarnda istikrar salayabilmek iin maliye politikasnn nasl kullanlmas gerektiini, 4. zlenen maliye politikalarnn ekonominin iinde bulunduu koullardan nasl etkilenebileceini ... aklayabilmek iin gerekli bilgi ve becerilere sahip olacaksnz.

Ekonomide Devlet

333

EKONOMDE DEVLET
AMA

Devletin en nemli gelir kayna olan vergilerin makro ekonomik modele dahil edilmesi durumunda meydana gelecek deiiklikleri aklayabilmek

Gerek yerel ynetim baznda, gerekse merkezi ynetim baznda devletin byk lde direkt olarak kontrol altnda bulunan faktrler sz konusu olduu gibi, devletin direkt olarak kontrol dnda kalan baz faktrler sz konusudur. Bu nedenle, devletin direkt olarak kontrol altnda bulunan deikenlerle, ekonominin iinde bulunduu duruma gre belirlenen ve dolaysyla direkt olarak devletin kontrol edemedii deikenleri birbirinden ayrmak gerekmektedir. rnein, uygulanacak vergi oranlar direkt olarak devlet tarafndan belirlenmektedir. Birok lkede, anayasa gerei kimlerin, hangi oranda vergi deyecei yasalarla belirlenmek zorundadr. Yasa yapma gc de lkedeki yasama organnn (rnein, lkemizde Trkiye Byk Millet Meclisi) elinde bulunduuna gre, kimin hangi oranda vergi deyecei lkedeki yasama organ tarafndan belirlenmektedir. Alnacak vergi oran devlet tarafndan belirlenmesine karn, elde edilecek vergi geliri direkt olarak devletin kontrol altnda deildir. rnein gelir vergisinden devletin elde edecei haslat, hem gelir vergisi oranna, hem de hanehalklarnn elde ettii gelirin byklne baldr. Bu faktrlerden gelir vergisi oranlar direkt olarak devlet tarafndan belirlenmekte iken, elde edilen gelirin bykl hanehalklarnn kendi karar ve tercihleri sonucu (rnein alp almama konusunda yaplan tercih gibi) belirlenmekte ve devletin direkt olarak kontrol dnda kalmaktadr. Benzer ekilde, devletin irketlerin kr zerinden ald kurumlar vergisi haslat da kurumlar vergisi oranna ve irketlerin elde ettii krn byklne bal olarak belirlenmektedir. Burada da devlet direkt olarak kurumlar vergisi orann belirlerken, irketlerin elde edecei kr ok sayda farkl faktr tarafndan belirlenmekte ve devletin irketlerin elde ettii kr zerinde dorudan bir belirleyicilii bulunmamaktadr. u ana kadar ele aldmz modelde, yukarda ortaya koymaya altmz gerekeler nedeniyle vergileri gz ard etmitik. Ancak grld gibi gerek kamu harcamalar gerekse vergiler, sahip olduklar bu zellikler gz nne alnarak modele dahil edilmelidir.

Gelir vergisi: Devletin gerek kiilerin elde ettii gelir zerinden ald vergidir.

Kurumlar vergisi: Devletin tzel kiilerin kr zerinden ald vergidir.

Kamu Harcamalar, Vergiler ve Kullanlabilir Gelir

Daha nceki nitelerimizde kamu harcamalarn modele dahil ettiimiz halde, vergileri sfr kabul ederek kapsam dnda tutmutuk. Oysa, harcama yapan ancak geliri olmayan bir ekonomik birim dnlemeyeceine gre, daha gereki bir modele ulaabilmek iin devletin gelirlerini de ierecek ekilde modelimizi geniletmemiz gerekmektedir. Hatrlayacanz gibi, hanehalklarnn tketim harcamalarn incelerken tketimi belirleyen temel faktrn vergi sonras gelir veya kullanlabilir gelir olduunu ifade etmi, ancak vergileri sfr kabul ettiimiz iin elde edilen gelirin tketim ve tasarruf eklinde kullanldn grmtk. Eer vergileri de gz nne alyorsak, hanehalklarnn elde ettii gelirin bir ksmnn vergi eklinde devlete aktarlmas olgusunu devresel akma dahil etmemiz gerekmektedir. Aada yer alan devresel akm diyagramnn gsterdii gibi, vergiler toplam gelirden bir sznt nitelii ta-

Otonom vergi: Vergilerin gelirden bamsz olan ksmdr.

334

Ekonomide Devlet

makta ve hanehalklarnn elde ettii gelirin yaratlan gelirden daha dk olmasn gerektirmektedir. Modelde basitlik salamak asndan, vergilerin otonom olduu, yani gelirden bamsz olarak belirlendii varsaym altnda, izilen devresel akm diyagramna gre, kullanlabilir gelir ekilde kullanlmaktadr: Tketim (C), tasarruf (S) ve ithalat (IM). Daha nce olduu gibi kullanlabilir geliri Yd ile gsterirsek aadaki eitlii yazabiliriz: Yd = C + S + IM Bu eitlikte yer alan kullanlabilir gelirin Yd = Y T eklindeki tanmn yerine koyarsak
Y T = C + S + IM Y = C + S + T + IM

eitliini elde ederiz. Elde edilen son eitlik lkede yaratlan toplam gelirin drt biimde kullanldn gstermektedir. Elde edilen gelirin bir ksm devlete vergi olarak aktarlmakta (T), bir ksm yurtiinde retilen mal ve hizmetlerin satn alnmas iin kullanlmakta, yani tketilmekte (C), bir ksm ithal edilen mal ve hizmetlere harcanmakta (IM) ve bir ksm da tasarruf (S) edilmektedir.
ekil 15.1 Vergilerin Devresel Akma Dahil Edilmesi: Daha nce izdiimiz devresel akma vergilerin dahil edilmesi ile oluturulan ak diyagram, karmak gibi grnmesine karn alma mant olduka basit ve dierleri ile ayndr. Bir kesimin yapt harcama bir dier kesimin gelirini oluturur. Bu devresel akmda devlet, yaratlan gelirin bir ksmn vergi eklinde gelir-harcama akmndan ekmekte; ancak kamu harcamalar aracl ile bu akma enjeksiyon gerekletirmektedir.
Dier lkeler Net (X) hracat thalat (IM)

Tketim (C)

Toplam retim (Y)

Planlanm Toplam Harcamalar [AE = C + I + G + X] Kamu Harcamalar (G) Planlanan Yatrm (I)

Finansal Piyasalar Tasarruflar (S)

Firmalar Toplam Gelir (Y) Vergiler (T) Devlet

Hane halklar

Kullanlabilir Gelir (Yd= Y - T)

DKKAT

Metin ierisinde analizi basit tutabilmek iin vergilerin gelirden bamsz, yani otonom olduunu kabul ediyoruz. Vergilerin gelire bal olarak belirlenmesi durumunda modelde meydana gelecek deimeler, nitenin sonunda yer alan ekte verilmektedir. Vergilerin gelire bal olarak belirlenmesi durumunda modelin ileyii deimemekte, sadece devresel akm diyagram biraz daha karmak hale gelmektedir.

Ekonomide Devlet

335

te yandan, daha nceki nitelerden hatrlayacanz gibi lkede gerekletirilen harcamalar toplamnn da gelire eit olmas gerekmektedir. Buna gre, tketim harcamalar (C), yatrm harcamalar (I), kamu harcamalar (G) ve yabanclarn yurtiinde retilen mallar iin yaptklar harcamalarn, yani ihracat (EX) toplamnn gelire eit olduundan sz etmi ve
Y = C + I + G + EX

eitliini yazmtk. Y=C+S+T+IM ve Y=C+I+G+EX eitliklerini birlikte dnrsek, her iki eitliin sol tarafnda da Y yer ald iin,
C + S + T + IM = C + I + G + EX

yazabiliriz. Tketim harcamalar yukardaki eitliin hem sa tarafnda, hem de sol tarafnda yer ald iin birbirini gtrecek ve,
S + T + IM = I + G + EX

elde edilecektir. Bu eitlik, bir nceki nitede denge art olarak elde ettiimiz, szntlar toplamnn harcamalar toplamna eit olmas gerektiini gsteren eitliktir. Burada dikkat edilmesi gereken nokta, vergilerin modele otonom olarak dahil edilmesi durumunda, toplam harcamalarn otonom bileeninde bir azalma ortaya kmasdr. Bir dier deyile, vergilerin modele dahil edilmesi veya vergilerin arttrlmas durumunda kullanlabilir gelir azalmaktadr. Aada yer alan ekil 15.2, bir nceki nitede vergileri modelin dnda bulundurmamz halinde elde ettiimiz denge gelir dzeyini tekrar vermekte ve vergilerin otonom olarak modele dahil edilmesi durumunda denge gelirinin ne ynde deieceini gstermektedir. Nitekim, her gelir dzeyinde 33 trilyon lira olarak belirlenen vergiler, daha nce elde edilen AE toplam harcama fonksiyonunu paralel olarak aaya doru kaydrarak AE1 konumuna getirmekte ve denge gelir dzeyi 500 trilyon liradan 450 trilyon liraya dmektedir. 17 Austos 1999 tarihinde yaanan deprem felaketi sonras, kamu harcamalarnda grlen ani artn finanse edilebilmesi iin yaklak 1.5 katrilyon liralk ek vergi getirilmitir. Size gre, yaanan bu felaketin neden olduu kamu harcamalar artnn finansman amacyla getirilen ek vergilerin ekonomik etkileri neler olabilir?
SIRA SZDE

336
ekil 15.2

Maliye Politikas Teorisi

Vergiler ve Denge Gelir Dzeyi: Vergilerin modele dahil edilmesi durumunda kullanlabilir gelir azalmaktadr. Vergileri modelin dnda tuttuumuz nceki nitede elde ettiimiz denge gelir dzeyi 500 trilyon lira idi. her gelir dzeyinde 33 trilyon lira olarak belirlenen vergiler modele dahil edildiinde, 500 trilyon liralk denge gelir dzeyini elde etmemize olanak tanyan AE dorusu, 20 trilyon lira aaya doru kayarak AE1 konumuna gelmektedir. Yeni toplam harcama fonksiyonuna gre denge gelir dzeyi 50 trilyon lira azalarak 450 trilyon lira olarak belirlenmektedir.

45 AE Harcamalar AE1 200 180 45 450 500 GSMH

GSMH VERGLER KULLANILABLR TKETM (Y) (T) GELR (Yd) (C)

YATIRIM KAMU NET TOPLAM (I) HARCAMALAR HARACAT HARCAMALAR (G) (X) (AE)

0 100 200 300 400 450 500 600 700

33 33 33 33 33 33 33 33 33

-33 67 167 267 367 417 467 567 667

7 77 147 217 287 322 357 427 497

50 50 50 50 50 50 50 50 50

70 70 70 70 70 70 70 70 70

53 43 33 23 13 8 3 -7 -17

180 240 300 360 420 450 480 540 600

Kullanlabilir gelir kavramnn tanm gerei, vergiler gelirden kartld iin eksi iaret tamakta ve denge gelir dzeyini azaltc ynde etki yaratmaktadr.

MALYE POLTKASI TEORS

AMA

Devletin harcama yapma ve vergileme kararlarnn denge gelir dzeyi zerindeki etkisini aklayabilmek

Bu niteye kadar gerekletirdiimiz analizde devletin nispeten pasif bir rol stlendiini biliyoruz. Aslnda devlet yapt harcamalar ve gerekletirdii transfer demeleri ile bir yandan geliri arttrc ynde etkide bulunurken, bir yandan da toplad vergilerle geliri azaltc ynde etkili olmaktadr. te yandan, devletin gelir-harcama akmna yapt enjeksiyonlarla (kamu harcamalar), bu akmdan gerekletirdii szntlar (vergiler) arasndaki denge de byk nem tamaktadr. Bu balamda, devletin istihdam, gelir, fiyatlar gibi makro ekonomik deikenleri etkileyebilmek iin kamu harcamalarn ve vergileri kullanmas maliye politikas olarak adlandrlmaktadr. Yaptmz varsaym gerei fiyatlar sabit kabul ettiimiz

Maliye Politikas Teorisi

337

iin bu aadaki blmlerde maliye politikas deiikliklerinin gelir zerinde yarataca etkiyi inceleyeceiz.

Kamu Harcamalarndaki Deime

Kamu harcamalarndaki bir artn, arpan kavram aracl ile gelire katlanarak yansdndan daha nce sz etmitik. Ksaca hatrlarsak, harcama arpann
arpan = 1 MPS + MPI

olarak elde etmitik. Buna gre, rnein, kamu harcamalarnda meydana gelecek bir deiikliin gelir zerinde yarataca etkiyi de
DY = 1 DG MPS + MPI

forml yardmyla hesaplayabiliyorduk. Bu eitliklerdeki simgeleri ksaca hatrlarsak, Y geliri, G kamu harcamalarn, MPS marjinal tasarruf eilimini, MPI marjinal ithal eilimini gstermekte ve Yunan alfabesindeki (delta) harfi de deimeyi ifade etmekte idi. Bir nceki nitede verdiimiz rnei hatrlarsak, marjinal tasarruf eilimi 0.30, marjinal ithal eilimi 0.10 olduunda, kamu harcamalarnda meydana gelecek 40 trilyon liralk artn, eer devlet vergileri arttrmazsa, gelirde yarataca art,
DY = 1 40 0.30 + 0.10

DY = 100

olarak belirlemitik. Ayn mekanizmann tersine de ileyebileceini gzden uzak tutmaynz. Yani, devletin kamu harcamalarn azaltmas durumunda, gelirin kamu harcamalarndaki azalmadan daha yksek bir miktarda azalaca ortadadr. Yukardaki rneimize gre dnrsek, devlet kamu harcamalarn 40 trilyon lira azaltt zaman, G=-40 trilyon lira olaca iin gelirdeki deime de eksi iaret tayacak ve Y=-100 trilyon lira olacaktr. Kamu harcamalarndaki artn geliri arttrc etkisinden sz ederken, bir nceki niteden farkl olarak kullandmz ifadeye dikkatinizi ekmek isteriz. Buna gre, yukardaki miktarn elde edilebilmesi iin devletin vergileri arttrmamas gerekmektedir. Artk vergileri modele dahil ettiimiz iin bu olasln ortaya kmas durumunda ne olacan ele almak zorundayz.
DKKAT

Vergilerdeki Deime
Vergilerin geliri azaltc etkisinden daha nce sz etmitik. Dolaysyla vergilerde meydana gelecek bir art gelir zerinde azaltc bir etki yaratrken, tersine vergilerde meydana gelecek bir azalma da geliri arttrc bir etki yaratacaktr. Ancak burada sorun, vergilerde meydana gelecek art veya azaln gelire hangi miktarda yansyaca hususudur.

338

Maliye Politikas Teorisi

Vergi arpan: Vergilerde meydana gelecek deiikliin gelir zerindeki etkisini belirleyen katsaydr.

Otonom olarak modele dahil ettiimiz vergilerde meydana gelecek deiiklik, tketim harcamalarn belirleyen temel faktr konumundaki kullanlabilir gelir zerinde etkili olmaktadr. Kullanlabilir gelirde ortaya kan deime de tketim harcamalarnn deimesine neden olmaktadr. Ancak, toplam harcamalar incelerken tespit ettiimiz gibi gelirde meydana gelen deime ayn miktarda tketim harcamalarna yansmamaktadr. Zira gelir-harcama akmndan szntlar sz konusudur. ncelikle, gelirde meydana gelen artn bir ksm tketime giderken, bir ksm da tasarrufa ayrlmaktadr. Bir dier deyile gelirde meydana gelen deime marjinal tketim eilimine bal olarak tketim harcamalarna yansmaktadr. te yandan, gelirde meydana gelen deimenin bir ksm da yurtdnda retilen mal ve hizmetlere ayrlmaktadr. Gelirdeki artn ithalata yansyan ksm ise marjinal ithal eilimi tarafndan belirlenmektedir. Yukardaki aklamalarmza gre, vergilerdeki deimenin tketim harcamalar zerindeki etkisi marjinal tketim eiliminden (MPC) marjinal ithal eiliminin (MPI) karlmas ile belirlenmektedir. Yani, ilave gelirin fiilen yurtiinde harcanan ksm marjinal tketim eilimi ile marjinal ithal eilimi arasndaki farka gre belirlenmektedir. Sz edilen bu farka gre belirlenen tketim harcamas art da daha nce rendiimiz arpan etkisini yaratmaktadr. Dolaysyla, vergilerde meydana gelecek deiikliin yarataca arpan etkisi vergi arpan olarak adlandrlrsa,
Vergi arpan = - ( MPC - MPI ) 1 MPS + MPI

eklinde yazlabilir. ekil 15.2de verilen tablo esas alnrsa, MPC = 0.70 ve MPI = 0.10 olduu iin vergi arpan,
Vergi arpan = - ( 0.70 - 0.10 ) = - ( 0.60 ) 2.5 = -1.5 1 0.30 + 0.10

olarak bulunur. Dikkat edilirse, vergi arpan negatif iarete sahiptir. Bu da vergi deiikliklerinin gelire ters ynde yansyacan, yani vergilerdeki artn geliri azaltacan, vergilerdeki azalmann geliri arttracan ifade etmektedir. Yukardaki arpan deerini bildikten sonra, vergi deiikliklerinin gelir zerinde yarataca etkiyi hesaplayabilmek olduka kolaydr. rnein, ekil 15.2deki tabloda yer alan 33 trilyon liralk otonom vergi miktarnn 10 trilyon lira arttrlarak 43 trilyon liraya karldn kabul edersek 450 trilyon lira olarak hesapladmz denge gelir dzeyinin bundan hangi miktarda etkileneceini bulmaya alalm. ncelikle, gelirde meydana gelecek deiiklii aadaki biimde hesaplayabiliriz:
Y = - ( MPC - MPI ) Y = - ( 0.70 - 0.10 ) 1 T MPS + MPI 1 (10 trilyon) 0.30 + 0.10

Y = - ( 0.60 ) ( 2.5 ) ( 10 ) Y = -1.5

Maliye Politikas Teorisi

339

Bu sonuca gre, otonom vergilerde meydana gelecek 10 trilyon liralk bir art, denge gelir dzeyini 15 trilyon lira azaltacaktr. Balangtaki denge gelir dzeyi 450 trilyon lira olduuna gre, hesaplanan bu azal sonrasnda yeni denge 435 trilyon liralk gelir dzeyinde oluacaktr. Vergilerde meydan gelen bu otonom artn geliri azaltabilmesi iin toplam harcama fonksiyonunun aaya doru paralel olarak kaymas gerektiine dikkat ediniz. Vergilerde bir azalma sz konusu olduunda ise toplam harcama fonksiyonunun yukarya doru kayaca aktr.
DKKAT

Kamu Harcamalar ve Vergilerin Birlikte Deimesi

u ana kadar vergilerde bir deime olmakszn kamu harcamalarndaki deimelerin ve kamu harcamalarnda bir deime olmakszn vergilerdeki deimelerin etkilerini ele aldk. Bu noktada cevap bulmamz gereken bir soru akta kalmaktadr: Devlet kamu harcamalarn ve vergileri birlikte deitirirse ne olur? rnein, devlet kamu harcamalarn arttrr ve harcamalardaki art vergileri arttrarak finanse ederse, bu deiikliklerin net etkisi ne olacaktr? Daha nce verdiimiz rnekleri gz nnde tutarak bu sorunun cevabn kolayca verebiliriz. Hatrlarsanz, yukarda verdiimiz rneklerde, nce devletin kamu harcamalarn 40 trilyon lira arttrmas durumunda gelirin 100 trilyon lira artacan hesaplamtk. Yukarda vergilere ilikin rneimizde olduu gibi, devlet 40 trilyon liralk kamu harcamas artnn 10 trilyon liralk ksmn vergileri arttrarak karlad zaman da vergilerdeki 10 trilyon liralk art geliri 15 trilyon lira azaltmaktadr. Eer bu iki deiiklii toplarsak, kamu harcamalarndaki artn bir ksmnn vergilerle finanse edilmesi durumunda, gelirde meydana gelecek net deiiklii kolayca buluruz. rneimize gre kamu harcamalar ve vergilerde ortaya kan deimelerin gelir zerinde yarataca net etki 100+(-15) = 85 trilyon liralk art olarak bulunacaktr. Bu hesaplamann ortaya koyduu iki nemli noktay vurgulamak gerekir. lk olarak, kamu harcamalarnda ve vergilerde meydana gelen deiikliklerin gelir zerindeki etkisi birbirinin zdd yndedir. kinci olarak, mutlak deer anlamnda, kamu harcamalar arpan vergi arpanndan byktr. Bunun nedeni, kamu harcamalarndaki deimenin toplam harcamalar direkt olarak etkilemesi, vergilerdeki deimenin ise kullanlabilir gelir aracl ile tketim harcamalarn ve dolaysyla toplam harcamalar dolayl olarak etkilemesidir. Yukarda verdiimiz rnekte devlet kamu harcamalarn 40 trilyon lira arttrrken, vergileri 10 trilyon lira arttrmakta, bir dier deyile bte a vermekteydi. Eer devlet, btesinin ak vermesini istemez ve kamu harcamalarnda meydana gelen art tamamen vergilerle finanse etmeye karar verirse ilgin bir durum ortaya kmaktadr. rneimize dnersek, bte ana neden olmamak iin devlet, kamu harcamalarndaki 40 trilyon liralk artn tamamn vergileri arttrarak finanse ederse gelirdeki deimenin ne olacan aratrmamz gerekmektedir. lk bakta, kamu harcamalar ve vergiler ayn miktarda artt ve bunlarn gelir zerindeki etkisi zt ynde olduu iin gelirin deimeyeceini dnebilirsiniz. Ancak durum hi de byle deildir. Durumu grebilmek iin her iki deiikliin arpan etkisini toplamamz gerektiinden daha nce sz etmitik. Buna gre kamu harcamalar ve vergilerdeki deiimin gelir zerindeki net etkisi,
Y =

- ( MPC - MPI ) T 1 G + MPS + MPI MPS + MPI

340

Maliye Politikas Teorisi

ileminin yaplmas ile hesaplanabilir. rneimizdeki deerleri yerine koyarsak,

Y = 2.5 40 + -1.5 40 Y = 2.5 - 1.5 40 Y = 40

Denk bte arpan: Kamu harcamalar ve vergilerin ayn miktarda deimesi durumunda saysal deeri 1e eit olan net arpandr.

olarak buluruz. Grld gibi, kamu harcamalarndaki art tamamen vergilerle finanse edildii zaman, gelir dzeyi kamu harcamalarndaki arta eit miktarda artmaktadr. Dikkat ederseniz yukardaki hesaplamalarda keli parantez iindeki [2.5 - 1.5] net arpan deeri 1e eittir. Kamu harcamalar ve vergilerin ayn miktarda deimesi durumunda net arpann ald saysal deerin 1'e eit olmas denk bte arpan olarak adlandrlmaktadr. Denk bte arpan forml olarak da elde edilebilir:
Y =

DKKAT

- ( MPC - MPI ) T 1 G + MPS + MPI MPS + MPI

eitliinde G = T olduu srece,

Y =

- ( MPC - MPI ) 1 + MPS + MPI MPS + MPI

yazlabilir. Yukardaki eitlikte { } iindeki ifade sadeletirilirse,

Y = 1 - MPC + MPI G MPS + MPI

elde edilir. Marjinal tketim eilimi ve marjinal tasarruf eiliminin toplam 1e eit olacandan, 1-MPC = MPS ilikisi yukarda yerine konursa,
Y = MPS + MPI G MPS + MPI

bulunur. Buna gre keli parantez ierisindeki deer 1e eit olaca iin, G = T olduu srece Y = G olmaktadr. Keli parantez ierisindeki deer arpan etkisini yansttna gre denk bte arpan,
Denk Bte arpan = MPS + MPI MPS + MPI Denk Bte arpan = 1

olarak elde edilir.

Maliye Politikasnn Yaps

341

X lkesinde devletin kltlmesi yolundaki abalar sonucu devlet, kamu harcamalarn ksmaktadr. te yandan, azalan harcamalar karsnda ortaya kmas muhtemel bte fazlasn ortadan kaldrmak iin, harcamalara eit miktarda vergi indirimlerine gidilmektedir. izeceiniz bir grafik zerinde bu deiikliklerin X lkesinin denge gelir dzeyi zerinde yarataca net etkiyi deerlendiriniz. Bu politika deiikliinden lkedeki denge gelir dzeyinin etkilenmemesi iin iktisat politikas kararlarn alanlara ne nerirsiniz?

SIRA SZDE

MALYE POLTKASININ YAPISI

AMA

Ekonomik durgunluk ve enflasyon ortamlarnda istikrar salayabilmek iin maliye politikasnn nasl kullanlmas gerektiini aklayabilmek

u ana kadar yaptmz aklamalar modern maliye politikasnn temelinde yatan dnceleri anlamamz kolaylatrmaktadr. Bir dier deyile kamu harcamalarnda ve vergilerde meydana gelecek deiikliklerin gelir veya retim zerinde yarataca etkiyi tespit edebildiimize gre, ekonomide bir harcama yetersizlii veya harcama fazlallnn bulunmasna gre maliye politikasnn ynnn ne olmas gerektiini kolayca analiz edebiliriz. rnein, ekonominin arzulanmayan oranda yksek bir isizlik sorunu ile kar karya olduunu varsayalm. Bu sorunla mcadele etmek isteyen devletin maliye politikasn ne ynde deitirmesi gerektiini inceleyerek maliye politikasnn yn kavramndan ne kastettiimizi ortaya koymaya alalm. ncelikle bu ekonomide cari isizlik oran arzulanandan yksek olduuna gre gerekleen retim dzeyi tam istihdam salamaktan uzaktr ve bu nedenle ekonominin daha yksek bir harcama dzeyine ihtiyac vardr. ekil 15.3e gre tam istihdam retim dzeyi YF dzeyinde gerekleirken, ekonomi fiilen Y retim dzeyini gerekletirebilmektedir. lgili ekle gre Y gelir dzeyi, tam istihdam gelir dzeyini ifade eden YF gelir dzeyinin altnda kalmaktadr. Hatrlarsanz ekonominin iinde bulunduu harcama yetersizliini daha nce deflasyonist ak olarak adlandrmtk. Ekonomide mevcut harcama ann ortadan kaldrlarak, YF retim dzeyine ulaabilmek iin, bir dier deyile deflasyonist an kapatlabilmesi iin toplam harcama fonksiyonunun yukarya doru kaydrlarak kesikli izgilerle gsterilen AE1 konumuna getirilmesi gerekmektedir. Toplam harcamalarn AE1 konumuna gelmesi retim dzeyini arttrarak istihdam dzeyini ykseltecektir.
ekil 15.3 Harcamalar YF 45 AE1 AE Genilemeci Maliye Politikas: Ekonomide fiilen gerekletirilen retim Y ile gsterilmektedir. Ekonominin tam istihdam duvar ise YF retim dzeyinde izilen dz izgi ile gsterilmektedir. Buna gre ekonomide noksan istihdam dengesi sz konusudur. Ekonominin tam istihdam retim dzeyi olan YF gelir dzeyine ekilebilmesi iin, mevcut AE toplam harcama fonksiyonunun yukarya ekilerek, kesikli izgilerle gsterilen AE1 konumuna getirilmesi gerekmektedir.

45 Y YF GSMH

342

Maliye Politikasnn Yaps

Genilemeci maliye politikas: Kamu harcamalarn arttrarak ve/veya vergi indirimleri salayarak toplam harcamalar arttrmaya ynelik olarak izlenen maliye politikasdr.

Devletin toplam harcama fonksiyonunu yukarya doru kaydrarak ekonomiyi YF retim dzeyine ekebilmesi iin u ana kadar rendiklerimiz erevesinde, yol sz konusu olabilmektedir: lk olarak, devlet tketim fonksiyonunu yukarya doru kaydrarak gelir dzeyinin artmasna neden olacak bir vergi indirimi (vergi orannn drlmesi) gerekletirilebilir. kinci olarak, kamu harcamalar arttrlarak toplam harcama fonksiyonunun yukarya doru kaymas salanabilir. nc olarak, yatrmlarn daha krl hale gelmesi iin, devlet yatrmlara vergi indirimi salayarak irketleri daha ok yatrm yapmaya tevik edebilir. Bilindii gibi planlanan yatrmlardaki art da toplam harcama fonksiyonunu yukarya kaydrmaktadr. Devletin maliye politikasn toplam harcamalar arttrmaya dnk olarak dzenlemesi genilemeci maliye politikas olarak adlandrlmaktadr. Yukarda rnek olarak ele aldmz durumun aksine, bir ekonomi kimi zaman toplam harcamalarn fazla olmasndan tr de istikrarszlk yaayabilir. Nasl ki bir maldan satn alnmak istenen miktar satlmak istenen miktar at zaman, o maln fiyat artmaya balyorsa, toplam harcamalarn gerekleen retimin deerini amas durumunda da makro ekonomik anlamda fiyatlar genel dzeyi ykselmeye balayacaktr. Hatrlarsanz bu tr bir ekonomik ortam daha nce enflasyonist ak olarak adlandrmtk. Aada yer alan ekil 15.4de ekonomide gerekleen cari retim dzeyi Y ile, tam istihdam retim dzeyi ise YF ile gsterilmektedir. Dikkat edilirse planlanan toplam harcamalar gerekleen retimin deerinden daha fazla olduu iin toplam harcamalarn drlmesi gerekmektedir. Bunun iin de AE ile gsterilen toplam harcama fonksiyonunun aaya doru ekilerek kesikli izgilerle gsterilen AE1 konumuna getirilmesi gerekir. Toplam harcamalarn AE1 konumuna ekilmesi durumunda planlanan toplam harcamalar gerekletirilen retimin deerine eit olaca iin fiyatlardaki artma eilimi de ortadan kalkacaktr.

ekil 15.4 Daraltc Maliye Politikas: Ekonomide fiilen gerekleen retim dzeyi Y iken, tam istihdam retim dzeyi YFdir. ekle gre fiilen gerekleen retim, tam istihdam retim dzeyinden yksektir. Buna gre ekonomide ar istihdam sz konusudur. Ekonomiyi tam istihdam gelir dzeyi olan YF gelir dzeyine geri ekebilmek ve fiyatlardaki artma eilimini sona erdirebilmek iin, balangtaki AE toplam harcama fonksiyonunun aaya doru ekilerek, kesikli izgilerle gsterilen AE1 konumuna getirilmesi gerekmektedir. Harcamalar

YF

45 AE AE1

45 GSMH YF Y

Devletin toplam harcama fonksiyonunu aaya doru kaydrarak ekonomiyi YF retim dzeyine geri ekebilmesi iin u ana kadar rendiklerimiz erevesinde yol sz konusu olabilmektedir: lk olarak, devlet vergileri arttrabilir. Daha nce grdmz gibi, vergilerin arttrlmas tketim harcamalarn azaltarak toplam harcama fonksiyonunu aaya doru ekecek ve dolaysyla denge gelir dzeyi YF tam istihdam dzeyine doru decektir. kinci olarak devlet, kamu harca-

Devlet Bte Aklar ve Borlanma

343

malarnda ksntya gidebilir. Bu da toplam harcama fonksiyonunu ve denge gelir dzeyini aaya doru ekecektir. nc olarak devlet, vergi kanunlarn deitirerek firmalarn yatrm yapmasn zorlatrabilir. Planlanan yatrmlardaki azalma da toplam harcama fonksiyonunu ve dolaysyla denge retim dzeyini aaya doru ekecektir. Devletin maliye politikasn toplam harcamalar azaltmaya dnk olarak dzenlemesi daraltc maliye politikas olarak adlandrlmaktadr. Ekonominin iinde bulunduu duruma gre maliye politikasnn daraltc m yoksa genilemeci mi olaca konusunda yukarda ortaya koymaya altmz ileyi, anlalmas pek de zor olmayan bir analizdir. Eer ekonomide yksek oranda isizlik varsa, devlet dolayl ya da dolaysz yollardan zel ve/veya kamu kesimi harcamalarnn arttrlmasn tevik etmeli, yani genilemeci maliye politikas izlemelidir. Bu tr bir maliye politikas, retimin artmas ve yeni i olanaklarnn yaratlmas ile sonulanmaktadr. te yandan, ekonomide yksek enflasyon yaanyorsa devlet dolayl ya da dolaysz yollardan zel ve/veya kamu kesimi harcamalarn azaltc ynde, yani daraltc maliye politikas izlemelidir. Bu tr bir maliye politikas fiyatlar zerindeki artma basksn hafifletecektir.

Daraltc maliye politikas: Kamu harcamalarn azaltarak ve/veya vergileri arttrarak toplam harcamalar azaltmaya ynelik olarak izlenen maliye politikasdr.

Y 550 650 750 850 950

C 370 450 530 610 690

I 100 100 100 100 100

G 150 150 150 150 150

EX 50 50 50 50 50

IM 80 80 80 80 80

T 150 150 150 150 150

SIRA SZDE

Yukardaki tabloda zetlenen verilere sahip bir ekonomide denge gelir dzeyini hesaplaynz. Bu ekonomide tam istihdam gelir dzeyinin 650 trilyon lira olarak kabul edildiini gz nne alarak, a) Bu ekonominin iinde bulunduu durumu deerlendiriniz. b) Tam istihdam gelir dzeyine ulaabilmek iin, dier artlar sabitken, kamu harcamalarndaki gerekli deiim miktarn hesaplaynz. c) Tam istihdam gelir dzeyine ulaabilmek iin, dier artlar sabitken, vergilerde gerekletirilmesi gereken deiim miktarn hesaplaynz.

DEVLET BTE AIKLARI VE BORLANMA

AMA

zlenen maliye politikalarnn ekonominin iinde bulunduu koullardan nasl etkilenebileceini aklayabilmek

Bte A ve Finansman
Maliye politikas devletin btesinde yer alan kalemlerdeki deimelerle ilgili olduu iin devlet btesinin makro iktisadi adan nem tayan baz zelliklerine deinmemiz gerekmektedir. Geni anlam ile devlet btesi, devlete ait harcamalarn yaplmasna, gelirlerin toplanmasna yetki veren ve bunlar arasnda gerekli dengenin nasl salandn gsteren belgedir. Bu bakmdan dar anlamda devlet btesine bir mali planlama olarak bakmak mmkndr. Devlet btDevlet btesi: Devlete ait harcamalarn yaplmasna, gelirlerin toplanmasna yetki veren ve bunlar arasnda dengenin nasl salandn gsteren belgedir.

344

Devlet Bte Aklar ve Borlanma

esi binlerce sayfadan oluan, son derece karmak bir belge nitelii tamaktadr. Bte, bir sonraki yl boyunca devletin yapmay planlad btn harcamalar en ince ayrntsna kadar listelemekte ve hangi kaynaklardan ne kadar gelir elde edilmesinin planlandn btn ayrntlar ile vermektedir. Bu nedenle bte sosyal, politik ve ekonomik faktrlerin rol oynad son derece karmak bir sre olarak deerlendirilmelidir. rnein, Trkiyede 2002 yl iin gerekleen bteye ilikin, olduka zet hale getirilmi bte byklklerini aada yer alan Tablo 15.1den izlemek mmkndr.
Tablo 15.1 2002 Bte Gereklemesi (katrilyon TL) Giderler Personel Dier Cari Harcamalar Yatrm Harcamalar Faiz demeleri Sosyal Gvenlik Transferleri Dier Transferler Gelirler Vergi Gelirleri Vergi D Gelirler zel Gelir ve Fonlar Katma Bte Bte Dengesi Faiz D Denge 2002 115.5 23.2 7.9 6.9 51.9 2.1 23.5 76.4 59.6 15.3 0.4 1.1 -39.1 12.8 nceki Yla Gre % Art 43.6 52.6 51.9 68.3 26.3 19.6 73.8 47.5 49.7 34.2 -15.0 266.6 36.7 2.4

Bte a: Devlet btesinde kamu harcamalarnn kamu gelirlerinden fazla olmas durumudur.

Devletin harcamalar ile gelirleri arasndaki fark bte a olarak adlandrlr. Eer devletin harcamalar gelirlerinden fazla ise bte andan; tersine, gelirleri harcamalarndan fazla ise bte fazlasndan, gelirleri harcamalarna eit ise bte dengesinden sz edilir. rnein, Trkiyede 1980-2002 dnemine ait bte aklarnn GSMHya orann aada yer alan ekil 15.5den izlemek mmkndr.

Devlet Bte Aklar ve Borlanma

345
ekil 15.5

%
18 16 14 12 10 8 6 4 2 0
1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002

Bte Aklarnn GSMHya Oran: Trkiye ekonomisinde enflasyonun temel nedenlerinden birisi olarak grlen bte aklar yllar ierisinde dalgal bir seyir izlemektedir. zellikle 1990l yllarn bandan itibaren bte a/GSMH orannda grlen art dikkat ekmektedir. Bu yllar Trkiyede enflasyon orannda artt yllardr. Uygulanan daraltc maliye politikalar sonucu 2000 yl sonunda bte a/GSMH oran nemli bir d gstermitir.

Devlet btesi ak verdii zaman, bu an kapatlmas iin borlanmak zorundadr. Bte ann kapatlabilmesi iin borlanma ise piyasaya menkul kymet sat ile gerekletirilmektedir. Burada sz edilen tahvil ve bono gibi menkul kymetler, belirli bir vade sonunda belirli bir miktar faizi ile birlikte demeyi taahht eden katlardr. Devletin bte aklarn finanse etmek iin borlanmas, toplam kamu bor stokunda, yani devletin demesi gereken toplam bor miktarnda bir art yaratacaktr. Amerika Birleik Devletleri, Almanya gibi gelimi ekonomilerde bte an kapatabilmek amacyla tek borlanma kayna piyasalara menkul kymet satdr. Oysa, Trkiye de dahil olmak zere, birok gelimekte olan lkede devlet bte an kapatrken lkedeki merkez bankas kaynaklarna da mracaat edebilmektedir. lkemizde uzun yllar bte aklar bu yolla kapatlmtr. Ancak 2002 ylnda yaplan dzenleme ile Merkez Bankasnn Hazineye kredi amas yasaklanmtr. Bte aklarnn hzla artt bir ortamda kamu kesimi bor stokunda bir art olmas da doaldr. Yksek dzeydeki bir bor stokunun ortaya kard sonu, bu bor iin gerekletirilen faiz demelerindeki arttr. Devletin ald bor karlnda dedii faiz, lkede vergi deyen gruptan, devletin karm olduu menkul kymetleri elinde bulunduranlara gelir transfer etmesi anlamna gelmektedir.

Menkul kymet: Belirli bir vade sonunda, belirli bir miktar faizi ile birlikte demeyi taahht eden katlardr. Kamu bor stoku: Devletin demesi gereken toplam bor miktardr.

DKKAT

Ekonomik Durumun Bte A zerindeki Etkisi

Devletin makro ekonomide yer alrken direkt olarak kontrol edebildii ve direkt olarak kontrol dnda bulunan deikenlerin varlndan sz etmitik. Soruna btenin gelir cephesinden bakldnda, rnein, devlet gelir vergisi oranlarn dorudan kendisi belirlemekte, ancak elde edilecek vergi geliri kiilerin gelirine bal olarak belirlenecei iin devletin direkt olarak kontrol dnda kalmaktayd. Ekonominin genileme dnemlerinde ortalama gelir artt iin devletin gelir vergisi tahsilatnda bir art ortaya kacak, bu da maliye politikasnda bir deiiklik olmasa bile bte an azaltc ynde bir etki yaratacaktr. Harcama cephesinde de benzer bir durumdan sz etmek mmkndr. rnein, fiyatlarn artt enflasyonist bir ortamda, devlet planladndan daha fazla harcama yapmak zorunda kalabilir. Beklenenden daha fazla artan fiyatlar karsnda, devlet ayn miktarda mal ve hizmeti satn alrsa, maliye politikasnda bir deiiklik olmasa bile, bu durum bte an arttrc ynde etki yaratacaktr.

346

Devlet Bte Aklar ve Borlanma

Otomatik stikrar Salayclar

Yukarda sz edilen ekonomik gelimeler, bir dier adan bakldnda, iktisat politikas kararlarn alanlara yardmc olabilecek nemli bir kavram da gndeme getirmektedir. Otomatik istikrar salayclar veya otomatik stabilizatrler ad verilen bu kavrama gre, devlet btesinin gerek harcama cephesinde, gerekse gelir cephesinde yer alan baz kalemler, konjonktr dalgalanmalarn hafifletici ynde otomatik olarak deiirler ve istikrarn salanmasna yardmc olurlar. Otomatik istikrar salayclar, ekonomik istikrar salamada tek balarna yeterli olmasalar da bu konuda ok byk destek salayabilirler. Ekonomi durgunlua girdii ve isizlik trmanmaya balad zaman sz konusu aralar, otomatik olarak devreye girerek GSMHdaki daralma eilimini giderici etkiler yaratacaktr. te yandan, ekonomi ar derecede canland ve enflasyon basks kendini gsterdii zaman, bu aralar sz konusu basklar gidermeye yardmc olurlar. Birka tane otomatik istikrar salaycdan sz etmek mmkndr. lk olarak, ekonominin iinde bulunduu duruma gre vergi haslatnda otomatik deimeler sz konusu olmaktadr. Birok lkede vergi sisteminin temelinde gelir zerinden alnan vergiler yer almaktadr. Ekonomide retim, yani gelir dzeyi arttka toplanan gelir vergisi miktar da artmakta, retim dzeyinin dt, yani gelirin azald dnemlerde de toplanan gelir vergisi miktar dmektedir. Bunun da tesinde ada bir gelir vergisi, gelir dilimi ykseldike vergi orannn da ykseldii, yani artan oranl bir vergi uygulamasdr. Gelir vergisi artan oranl olduu zaman, gelir dzeyi ykseldike ortalama vergi oran ykselmekte, gelir dzeyi dtke ortalama vergi oran azalmaktadr. Bu durum daha nce maliye politikasnn ynn incelerken ortaya koymaya altmz yapnn otomatik olarak salanacan gstermektedir. lkede retim dmeye ve isizlik artmaya balad zaman, toplanan vergi miktar da dmekte ve kullanlabilir gelirdeki azalma, retimdeki, yani gelirdeki azalmadan daha kk olmaktadr. Bu da tketimdeki azalmann daha az olmas ve GSMHdaki dn duraklamas anlamna gelmektedir. retimin ok hzl artt ve enflasyon basksnn ortaya kt bir ortamda ise vergi haslat da buna paralel olarak artacaktr. Bu da kullanlabilir gelirdeki artn GSMHdaki artn gerisinde kalmas ve gelirdeki artn duraklamas anlamna gelmektedir. Yukarda sz edilen gelir vergisi dnda, isizlik sigortas primleri ve sigorta demeleri, irketlerin kr pay demeleri ve hanehalklarnn tasarruflar da otomatik istikrar salayc olarak ilev grebilir. Artan oranl gelir vergisinin bir otomatik istikrar salayc olarak alma mekanizmas gz nne alndnda, yukarda sralanan dier otomatik istikrar salayclarn bu fonksiyonlarn yerine getirme mekanizmasn aklayabilir misiniz? Otomatik istikrar salayclara ilikin yukardaki aklamalarmza karn, bunlarn ekonomik istikrar tek bana salayamayacaklarn da belirtmek zorundayz. Otomatik istikrar salayclarn hepsi isizlik ve enflasyon eilimlerini yavalatmakta, ancak tamamn ortadan kaldramamaktadr. Ekonominin iinde bulunduu duruma uygun programlarla otomatik istikrar salayclarn desteklenmesi gerekmektedir.

Otomatik istikrar salayclar: Ekonomide istikrar salamaya ynelik biimde otomatik olarak deien ve devlet btesinde yer alan gelir ve harcama kalemleridir.

Artan oranl gelir vergisi: Dahil olunan gelir dilimi arttka, uygulanan vergi orannn da artt gelir vergisidir.

SIRA SZDE

Alternatif Bte Politikalar

Maliye politikasnn ynn izlerken ortaya koyduumuz gibi ekonomide bir harcama yetersizliinin bulunmas durumunda ortaya kan deflasyonist an gideri-

Devlet Bte Aklar ve Borlanma

347

lebilmesi iin genilemeci maliye politikasnn izlenmesi uygun olmaktadr. te yandan ekonomide bir harcama fazlasnn bulunmas durumunda ortaya kan enflasyonist an giderilebilmesi iin de daraltc maliye politikas uygun politika olarak belirlenmektedir. Dikkat ederseniz, ekonominin iinde bulunduu duruma gre maliye politikasnn yn belirlenmektedir. Duruma gre maliye politikas ad verilen bu uygulama bir ok iktisat tarafndan eletirilmekte ve alternatif bte politikalar nerilmektedir. nerilen alternatif bte politikalar ierisinde zellikle grn daha ayrntl incelenmesi yararldr. nerilen ilk alternatif bte politikasna gre devlet btesi her yl denk olmaldr. Bu yaklam Keynesyen ekonomik gre kadar tm dnyada genel olarak kabul edilen iktisadi felsefeyi yanstmaktadr. Yaklam ilk bakta olduka aklc grnmektedir. Zira nerilen politika son derece basit bir soruya dayandrlmaktadr: Bir aile veya irket, gelirinden fazla harcamaya devam ederse, sonuta iflasa srklenmez mi? Devletin bu iki ekonomik birimden farkl olmas iin bir neden yoktur. O halde devlet de tpk bir aile ya da irket gibi her yl gelirine gre harcama yapmak zorundadr. Bu nedenle devlet btesi her yl denk olarak kapatlmal, bte a veya fazlasna olanak tannmamaldr. Ancak bir aile veya iletmeden farkl olarak, devletin ekonomik adan sorumluluklar, gc ve kapasitesi vardr. Bir aile veya irket iin aklc olann her zaman devlet iin de aklc olacan kabul etmek yanllara ve kimi zaman makro ekonomide ok byk zararlara neden olabilmektedir. Bte denkliinin sreklilii gr kabul edilirse, devlet maliye politikasn ekonomik istikrar salayabilmek amacyla kullanamaz. Aslnda, devlet her yl btesini denkletirmeye abalarsa, duruma gre enflasyonu ve isizlii iyiletirmek yerine daha da ktletirilebilir. rnein, retimdeki d nedeniyle byk bir isizliin yaand bir ekonomik ortamda bulunulduunu kabul edelim. Byle bir ortamda lkedeki gelir dzeyi azald iin devletin vergi gelirleri de buna bal olarak azalacaktr. Bu durumda devlet btesini denkletirmeye alrsa, harcamalarn ksmak ve/veya vergileri ykseltmek zorunda kalacaktr. Bu nlemlerin her ikisi de lkede retimi arttrmayacak, aksine azaltacaktr. te yandan, harcamalardaki hzl arta bal olarak enflasyonist basklarn yaand bir ortamda ise lkedeki gelir dzeyindeki arta bal olarak devletin vergi gelirleri de artacaktr. Byle bir durumda devletin btesini denkletirmek istemesi, harcamalarn arttrlmasn ve/veya vergilerin drlmesini gerektir. Bu nlemlerin her ikisi de geliri drmeyecek, aksine arttracaktr. Bu da sorunun arlaarak devam etmesi anlamna gelir. nerilen ikinci alternatif bte politikasna gre devlet btesi bir konjonktr dnemi iinde dengede tutulmaldr. Temel makro iktisadi kavramlar incelediimiz 11nci nitede grdmz gibi lkedeki retim hacmi, yani GSMH dnemsel olarak dalgalanmalar gstermektedir. sizlik de retimdeki art ya da azala paralel olarak devresel dalgalanmalar ierisindedir. te retimdeki ve isizlikteki sz konusu devresel ini-klar konjonktr dalgalanmas olarak adlandrlmaktadr. nerilen ikinci alternatif bte politikasna gre devletin, her yl btesini denkletirmesi beklenemez. Ancak, devlet ar isizlik, yani ekonomik durgunluk dnemlerinde verdii bte an, ar istihdam, yani ekonomik canlanma dnemlerinde verecei bte fazlasyla dengelemelidir. Bu tr bir politika, ekonomik istikrar salamak asndan, devlete bte esneklii salayan bir politika gibi grnmekte ve kronik bte dengesizlii korkusunu da ortadan kaldrmaktadr. Ancak, bte politikasna ilikin bu alternatif politikann tad nemli bir sorun vardr. Buna gre, ekonominin daralma dneminde ortaya kan ar isizlii

Duruma gre maliye politikas: Ekonominin iinde bulunduu duruma gre maliye politikasnn bte a ya da fazlas salayacak ekilde yrtlmesidir.

348

Devlet Bte Aklar ve Borlanma

nleyecek bte ann bykl, ekonominin ar canlanmas durumunda ortaya kacak enflasyonist basklar nleyecek bte fazlasnn byklne eit olacaktr diye bir kural yoktur. rnein, retimin ok fazla derek byk bir isizliin domasna neden olduu bir ortamda bulunulduunu kabul edelim. Daha sonra ekonomi ok ksa bir sre iin tam istihdam dzeyine ulam ve daha sonra retim tekrar d aamasna girmi olsun. Byle bir durumda ekonomiyi isizlikten kurtarmak iin verilen bte a, ksa sren tam istihdam dzeyindeki enflasyonist basklar hafifletmek iin verilen bte fazlasndan byk olacaktr. Bu yzden, konjonktr dnemi boyunca dengesiz bir bte politikas izlemeksizin ekonomiyi istikrara kavuturmak mmkn olmayacaktr. nerilen nc alternatif bte politikasna gre, devlet btesi, sosyal adan optimal olan isizlik ve enflasyon oran bileimini srdrecek ekilde ak ya da fazla vermelidir. Bu durum btenin uzunca bir sre dengeden uzak kalmasn gerektirebilir. Kimi zaman fonksiyonel finansman olarak da adlandrlan bu yaklam savunanlara gre, bu tr bir bte politikas kamu kesimi bor stokunda bir art anlamna gelse de bu borcun srekli artmasnn yarataca sorunlar, isizlik veya enflasyonun yol aaca sosyal maliyetlerle karlatrldnda daha dktr.

zet

349

zet
AMA

Devletin en nemli gelir kayna olan vergilerin makro ekonomik modele dahil edilmesi durumunda meydana gelecek deiiklikleri aklayabilmek Makro ekonomik etkileri asndan devletin direkt olarak kontrol edebildii ve direkt olarak kontrol edemedii baz deikenler sz konusudur. rnein, devlet gelirden alnacak vergi orann direkt olarak belirlemekte, ancak elde edilecek gelir vergisi haslatn direkt olarak kontrol edememektedir. Kullanlabilir gelir kavramnn tanm gerei, vergiler gelirden karld iin vergilerin modele dahil edilmesinde nnde eksi iareti yer almakta ve denge gelir dzeyini azaltc etki yaratmaktadr. Devletin harcama yapma ve vergileme kararlarnn denge gelir dzeyi zerindeki etkisini aklayabilmek Kamu harcamalarndaki deimeler, harcama arpan aracl ile gelire katlanarak yansmaktadr. Bu nedenle kamu harcamalarndaki art geliri arttrrken, harcamalardaki azalma geliri azaltc nde etki yaratmaktadr. Vergilerde meydana gelecek deimeler, vergi arpan aracl ile geliri ters ynde etkiler. Ancak vergilerin harcamalar zerinde yarataca etki, kullanlabilir gelir zerindeki etkisi ile dolayl olarak ortaya kmaktadr. Harcama arpan, mutlak deer olarak, vergi arpanndan byktr. Bunun nedeni toplam harcamalar zerinde kamu harcamalarnn dorudan, vergilerin dolayl biimde etkili olmasdr.

Devlet kamu harcamalarn arttrr ve bunun tamamn vergileri ykselterek finanse ederse, denge gelir dzeyi kamu harcamalarna eit miktarda artmaktadr. Byle bir durumda ortaya kan net arpan etkisi 1e eit olmakta ve denk bte arpan olarak adlandrlmaktadr. Ekonomik durgunluk ve enflasyon ortamlarnda istikrar salayabilmek iin maliye politikasnn nasl kullanlmas gerektiini aklayabilmek Ekonomide bir harcama yetersizlii olmas halinde, genilemeci maliye politikas aracl ile toplam harcamalar arttrmak ve ar isizlii ortadan kaldrmak mmkndr. Ekonomide bir harcama fazlas olmas halinde ise daraltc maliye politikas aracl ile toplam harcamalar ksmak ve enflasyonist basklar ortadan kaldrmak mmkndr.

AMA

AMA

AMA

zlenen maliye politikalarnn ekonominin iinde bulunduu koullardan nas etkilenebileceini 4 aklayabilmek Devlet btesi, devlete ait harcamalarn yaplmasna, gelirlerin toplanmasna yetki veren ve bunlar arasnda dengenin nasl salandn gsteren belgedir. Kamu harcamalarnn kamu gelirlerinden fazla olmas durumunda ortaya kan bte a ancak devletin piyasalara borlanmas ile kapatlabilir. Btenin gelir ve harcama kalemleri arasnda yer alan ve otomatik istikrar salayclar olarak adlandrlan baz deikenler, konjonktr dalgalanmalarn hafifletici ynde otomatik olarak deimekte, ekonomik istikrarn salanmasna yardmc olmaktadrlar.

350

Kendimizi Snayalm

Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi devletin direkt olarak kontrol edebilecei deikenler arasnda yer alr? a. Mal ve hizmet almlar nedeniyle yaplacak toplam harcama miktar b. Yatrmlara uygulanacak vergi indirimi oran c. Ekonomik adan gsz olanlara yaplacak yardm miktar d. Bte ann finansman iin borlanlmas gereken miktar e. Bte kapsamnda yaplacak tarmsal destekleme almlar iin denecek miktar 2. Aadakilerden hangisi yaratlan gelirin kullanm biimleri arasnda yer almaz? a. Tketim b. Vergiler c. Kamu harcamalar d. thalat e. Tasarruf 3. Aadaki ekillerden hangisi otonom vergilerde meydan gelecek bir azalmann toplam harcamalar zerindeki etkisini gstermek amacyla kullanlabilir? a.
Harcamalar

4. Marjinal tketim eiliminin 0.80, marjinal ithal eiliminin 0.05 olduu bir ekonomide, denge gelir dzeyini 500 trilyon lira arttrabilmek iin, dier koullar sabitken, gerekli kamu harcamas art miktar ka trilyon liradr? a. 50 b. 125 c. 200 d. 300 e. 425 5. Bir nceki soruda yer alan veriler esas alndnda, devletin ayn miktar gelir artn gerekletirebilmesi iin, dier koullar sabitken, yapmas gereken vergi indirimi miktar ka trilyon liradr? a. 85.5 b. 150.0 c. 166.7 d. 210.3 e. 255.6 6. Denk bte arpannn 1e eit olabilmesi iin gerekli koul aadakilerden hangisidir? a. Harcama deiikliklerinin tamamen vergi deiiklikleri ile karlanmas b. Marjinal tketim ve tasarruf eilimleri toplamnn 1e eit olmas c. Marjinal ithal eiliminin 0dan byk olmas d. Otonom tketim harcamalarnn otonom yatrm ve kamu harcamalar toplamna eit olmas e. Ekonominin da kapal olmas 7. Aadaki ekilde Y retim dzeyini gerekletiren bir ekonomide izlenecek maliye politikasnn yn ne olmaldr? Harcamalar Tam istihdam

AE1 AE

b.

Harcamalar

AE1 AE GSMH

GSMH

c.

Harcamalar

d.
AE

Harcamalar AE

GSMH

GSMH

e.

Harcamalar

AE AE1

45 Y a. b. c. d. e.

GSMH Tam istihdam

GSMH

Yansz Genilemeci Daraltc Ntr Tam istihdam gelir dzeyini bilmeksizin karar verilemez.

Kendimizi Snayalm

351

8. Vergilerin otonom olarak belirlendii bir modelde, izilecek vergi fonksiyonu aadakilerden hangisidir? a.
Vergiler T0

b.

Vergiler

T0

GSMH

GSMH

c.

Vergiler T0

d.

Vergiler

T0 GSMH GSMH

10. Yukardaki soruda verilen grafik esas alndnda, sz konusu dnemde izlenecek maliye politikasnn yn nasl olmaldr? a. Kamu harcamalar kamu gelirlerinden daha hzl artaca iin genilemeci b. Kamu harcamalar GSMHdan daha hzl artaca iin daraltc c. Kamu gelirleri GSMHdan daha hzl artaca iin genilemeci d. Kamu gelirleri kamu harcamalarndan daha hzl artaca iin daraltc e. Kamu gelirleri kamu harcamalarndan daha az artaca iin daraltc

e.

Vergiler T0

GSMH

9. Uluslararas Para Fonu (IMF) tarafndan yaplan bir yayndan alnan aadaki grafikte, 2001-2010 yllar arasnda Trkiyede kamu bor stokunun GSMHya orannn beklenen seyri yer almaktadr. Buna gre ayn dnemde bte ann GSMHya orannda nasl bir gelime beklenmelidir?
24 22 20 18 16 14 12 10 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010

a. b. c. d. e.

Azalma Artma Hzlanarak artma Azalarak artma GSMH dzeyi bilinmeksizin karar verilemez

352

Yaamn inden - Bavurabileceimiz Kaynaklar

Yaamn inden

Uygulanan Kavramlar: Bte a, bte ann finansman, enflasyon. nite kapsamnda yaplan tanmyla (devlete ait harcamalarn yaplmasna, gelirlerin toplanmasna yetki veren ve bunlar arasnda dengenin nasl salandn gsteren belge) bte, devletin ekonomiye yn vermede kulland en nemli aralardan biri olarak ortaya kmaktadr. Dolaysyla btenin bykl ve temel ilkeleri i dnyasn, her dzeyden vatanda yakndan ilgilendirir. Herkes btede kendisini ilgilendiren, geimini ve kazancn etkileyen bir ipucu mutlaka bulur. Genel olarak 1 Ocak 31 Aralk dnemini esas alan bir mali yl iin hazrlanan btenin hazrlk almalar ok nceden balar. TBMMye sunulmasndan itibaren, basnda srekli olarak bte tasla ile ilgili grler, yorumlar ve gelimeler yer alr. Bu yorumlar ve tartmalar arasnda ad en ok geen kavram ise bte adr. Bildiiniz gibi bte a, devletin gelirleri ile giderlerini karlayamamas durumunda ortaya kan bir oluumdur. Srekli bte aklar 1972 ylndan sonra yaanmaya balayan bir durumdur. Trkiye ekonomisinde devlet btesi en son 1972 ylnda 30 milyon 961 TL fazla ile kapanm, bu tarihten sonra devlet btesi gittike artan ekilde bte a vermeye balamtr. rnein 1923-1972 yllarn kapsayan 49 yln 25 ylnda devlet btesi fazla vermitir.

Kroniklemi bte aklar zincirleme trafik kazas benzeri etkiler yaratmaktadr. Zira bte ann finansmannda iki kaynaktan borlanmaya gidilmektedir: Devlet, Merkez Bankasndan borlanrsa lkedeki para miktar artmakta, bu da enflasyonu krklemektedir. te yandan, bte an kapatabilmek iin piyasalara (halka ve finansal kurumlara) borlanldnda ise btedeki faiz demeleri kalemi iiyor. Bylece devlet her yl daha fazla faiz demekle ykml hale geliyor ve bu durum bte aklarn bir ksr dng ierisinde srekli arttryor. Aada yer alan grafikte bu ksr dng net olarak grlyor. Grafie gre Trkiye, yukarda sz edilen bte aklar dneminin balangc olan 1975 ylnda toplam vergi gelirlerinin yzde 3.2ni faiz demelerine ayrrken 2002 ylnda bu orannn yaklak yzde 75e kt grlmektedir.
%
80,00 60,00 40,00 20,00 0,00
1975 1976 1977 1978 1979 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002

Bu durum enflasyondan kurtulmak isteyen bir ekonomi iin maliye politikasnn hayati neme sahip olduunu gsteren ilgin bir tablo. Son dnemde Trkiyede de sk sk dile getirilen bir deyim bu tespitimizi dorulayan bir deyim olarak kullanlabilir: It is the fiscal policy! (nemli olan maliye politikasdr!)

Bavurabileceimiz Kaynaklar
Aren, S. (1992). stihdam, Para ve ktisadi Politika (10. Bask) Ankara: Sava, s. 230-238. Samuelson, P.A. (1982). ktisat (ev. D. Demirgil). stanbul: Mente, s. 387-411. Tunca, Z. (1997). Makro ktisat. stanbul: Filiz, s. 119144.

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar - Sra Sizde Yant Anahtar

353

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. b 2. c 3. a 4. b 5. c 6. a 7. b 8. d 9. a 10. d Ayrntl bilgi iin Ekonomide Devlet konusuna tekrar baknz. Ayrntl bilgi iin Kamu Harcamalar, Vergiler ve Kullanlabilir Gelir konusuna tekrar baknz. Ayrntl bilgi iin Kamu Harcamalar, Vergiler ve Kullanlabilir Gelir konusuna tekrar baknz. Ayrntl bilgi iin Kamu Harcamalarndaki Deime konusuna tekrar baknz. Ayrntl bilgi iin Vergilerdeki Deime konusuna tekrar baknz. Ayrntl bilgi iin Kamu Harcamalar ve Vergilerin Birlikte Deimesi konusuna tekrar baknz. Ayrntl bilgi iin Maliye Politikasnn Yaps konusuna tekrar baknz. Ayrntl bilgi iin Kamu Harcamalar, Vergiler ve Kullanlabilir Gelir konusuna tekrar baknz. Ayrntl bilgi iin Devletin Bte Aklar ve Borlanma konusuna tekrar baknz. Ayrntl bilgi iin Maliye Politikasnn Yaps konusuna tekrar baknz.

Deprem vergisine ilikin yasal dzenlemeler kamu oyuna aklandnda, zaten 1999 ylnda durgunluk sreci yaayan ve stne deprem nedeniyle kayba urayan Trkiye ekonomisinde getirilen vergilerin durgunluu daha da iddetlendirecei savunulmutur. Oysa bizim bu nitede grdmz gibi kamu harcamalar arpan mutlak deer olarak vergi arpanndan byktr. Devlet deprem nedeniyle yapt harcamalarla gelir yaratrken, toplad deprem vergileri ile geliri azaltc etki yaratmtr. Bu nedenle devlet yapt harcamalara eit miktarda vergi toplam olsa bile, bunun net arpan etkisi pozitif olacaktr. Nitekim 2000 ylnda getirilen vergilerin ekonomik durgunluu iddetlendirecei ngrleri gereklememi, 1999 ylnda yaklak yzde 6.4 orannda klen Trkiye ekonomisi 2000 ylnda byme srecine girmitir. Sra Sizde 2 Devletin kamu harcamalarnda yarataca azalma denge gelirini azaltc ynde etki yaratacaktr. Bu nedenle balangta AE ile gsterilen toplam harcama fonksiyonu aaya doru kayarak AE1 konumuna gelecektir. Ancak, devlet harcamalardaki ksnt sonucu bte fazlasna yol amamak iin harcamalardaki azalmaya eit miktarda vergileri de azaltmaktadr. Bu da toplam harcamalar arttrc bir etki yaratr. Ancak vergilerdeki azalmaya bal olarak ortaya kacak harcama art, kullanabilir gelir aracl ile dolayl olarak ortaya ktndan, kamu harcamalardaki azalma nedeniyle toplam harcamalardaki azalmadan kk olacaktr. zetle, AE1 toplam harcama fonksiyonu yukarya doru kayarak AE2 konumuna gelecektir. Dikkat edilirse AE2 toplam harcama fonksiyonu balangtaki AE fonksiyonunun altnda yer almakta ve denge gelir dzeyi balang dzeyine gre daha az olmaktadr. Aslnda, denk bte kavramn bildiimize gre, denge gelirindeki azalma miktarn da tespit etmek mmkndr. Buna gre, denk bte arpannn ilemesi sonucu denge gelir dzeyi kamu harcamalarndaki azalmaya eit miktarda azalacaktr.
Harcamalar 45 AE AE2 AE1

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 17 Austos 1999 tarihinde yaanan byk deprem felaketi sonrasnda, gerek deprem blgesinin Trkiyenin sanayi retiminin byk bir blmnn gerekletirildii bir blge olmas, gerekse ortaya kan hasarn ok byk boyutlarda olmas Trkiyeye nemli maliyetler yklemitir. rnein, deprem sonrasnda Temmuz-Eyll 1999 aylarn kapsayan dnemde Trkiyede GSMH yzde 7.5 orannda gerilemitir. Uranlan kaybn bykl karsnda kamu tketim harcamalarnda da nemli bir art gereklemi ve Eyll-Aralk 1999 tarihleri arasndaki 4 aylk srede kamu kesimi tketim harcamalarnda yaklak yzde 15 orannda bir art grlmtr. Doal olarak bu harcamalarn finansman amacyla ek vergiler getirilmitir. Aralk 1999 tarihinde getirilen sz konusu ek vergiler arasnda yzde 10 ek gelir vergisi, ek emlak vergisi ve ek motorlu tatlar vergisi yer almaktadr. te yandan cep telefonu ile iletiime, faiz gelirlerine ve zel ilemler ad altnda ek kullanmndan Milli Piyango biletlerine ve Spor Toto kuponlarna kadar eitli alanlarda da yeni vergiler getirilerek devletin deprem vergisi ad altnda toplayaca vergi tutarnn 2 katrilyon liraya ulamas hedeflenmitir. Buna gre kamu harcamalarndaki art, arpan aracl ile geliri arttrc ynde etki ederken, vergilerdeki art vergi arpan aracl ile geliri azaltc ynde etki edecektir.

45

GSMH

354

Sra Sizde Yant Anahtar

Grld gibi gerekletirilen iktisat politikas deiiklii, gelirin azalmasna (yani isizliin artmasna) neden olarak ekonomide bir durgunluk yaratmtr. Eer lkedeki denge gelir dzeyinin bu iktisat politikas deiikliinden etkilenmemesi isteniyorsa, gerekletirilecek vergi indirimlerinin kamu harcamalarndaki azalma miktarndan daha byk olmas gerekmektedir. Bu durumda da devletin bte a vermesi gerektii ortadadr. Sra Sizde 3 Bu ekonomide denge gelir dzeyine, planlanan toplam harcamalarn retimin deerine eit olduu noktada ulalr. Buna gre toplam gelirin 750 trilyon lira olmas durumunda planlanan toplam harcamalarn (C+I+G+X) deeri de 750 trilyon lira olmaktadr (530+100+150-30). Cari denge gelir dzeyi 750 trilyon lira iken tam istihdam gelir dzeyi 650 trilyon lira ise, a. Bu ekonomi ar istihdamda dengede bulunmaktadr. Bir dier deyile enflasyonist ak sz konusudur. b. Tam istihdam gelir dzeyine ulaabilmek iin denge gelirinin 100 trilyon lira azalmas gerekmektedir. Bu nedenle devlet daraltc maliye politikas nlemlerini uygulamaya koymal ve bu balamda kamu harcamalarn azaltmaldr. Buna gre kamu harcamalarnn Y = Harcama arpan x G mekanizmasna gre azaltlmas gerekir. Verilen tabloda ithalat otonom olarak modele dahil edildii iin, harcama arpan, Harcama arpan = 1 MPS olacaktr. Modelde marjinal tketim eiliminin deeri, her bir gelir dzeyi iin, MPC = C = 80 = 0.80 Y 100

Y = 1 G MPS eitliinde bilinenler yerine konulduunda, -100 = 1 G 0.20 -100 = 5 x G G = -20

c.

bulunur. Tam istihdam gelir dzeyine dnebilmek veya enflasyonist a ortadan kaldrabilmek iin kamu harcamalarnn 20 trilyon lira azaltlmas gerekmektedir. Devlet toplam harcamalar azaltarak tam istihdam retim dzeyine geri dnebilmek iin vergileri kullanrsa, vergilerin Y = Vergi arpan x T mekanizmasna gre deitirilmesi gerekir. thalat harcamalar otonom kabul edildii iin vergi arpan, Vergi arpan = -MPC MPS forml yardmyla, Vergi arpan = -0.80 = -4 0.20 olarak hesaplanacaktr. Buna gre gelirde arzulanan deimeyi gerekletirebilmek iin, -100 = -4 x T T = -100 -4 T = 25 elde edilir. Tam istihdam gelir dzeyine dnebilmek iin vergiler 25 trilyon lira arttrlmaldr.

olarak bulunacaktr. MPC+MPS=1 ilikisi gerei MPS=0.20 olacaktr. Bu bilgiler nda

Sra Sizde Yant Anahtar

355

Sra Sizde 4 sizlik sigortas uygulamasnda ii alt sre ierisinde sigorta primi demekte, isiz kaldnda ise sigortadan deme almaktadr. i tekrar almaya balad zaman kendisine yaplan isizlik sigortas demesine son verilmektedir. Bu nedenle, lkede GSMH azalmaya balad, yani isizlik trmanmaya balad zaman isizlik sigortasna ilikin prim demeleri azalmakta, isizlere denen sigorta artmaktadr. te yandan, GSMH hzla artt ve ekonomi enflasyonist bir bask altna girdii zaman isizlik sigortas prim demeleri artmakta ve isizlikteki azalmaya bal olarak isizlik sigortas demeleri de azalmaktadr. Grld gibi otomatik olarak ortaya kan bu deiiklikler, bizim ortaya kmasn istediimiz deiikliklerdir. sizlik yksek olduunda harcamalar pompalanmakta, enflasyon yksek olduunda ise harcamalar bastrlmaktadr.

irketlerin kr pay demeleri ve ailelerin tasarruflar da otomatik istikrar salayc olarak dnlebilir. irketler satlarnn dt bir ekonomik daralma ortamnda kr pay demelerini srdrdkleri, satlarn hzla artt bir ekonomik canlanma ortamnda ise kr pay demelerini lml lde arttrdklar iin izledikleri bu politika daralmann veya canlanmann olumsuz etkilerini yumuatmaktadr. Bu da ekonomik istikrarn salanmasna yardmc olur niteliktedir. Ayn ekilde, tketiciler de gelirlerindeki art veya azallar karsnda harcamalarn arttrmak veya azaltmak konusunda yava hareket etme eilimindedirler. Bu da ekonomik istikrarn salanmasna yardmc olabilecek bir husustur.

356

EK

EK VERGLERN GELRE BALI OLARAK BELRLENMES DURUMUNDA MAKRO EKONOMK DENGE

Ek-IIde verilen denge gelir dzeyinin belirlenmesine ilikin modeli cebirsel olarak zm yntemimiz burada da geerli olacaktr. Ancak burada vergileri de modele dahil edeceimiz iin eitlik saymz biraz daha artacaktr. Bir nceki nitede kullandmz eitlikleri genel gsterimleriyle tekrar yazarak ksaca hatrlayalm ve bu eitliklere gelire bal olarak belirlenen bir vergi fonksiyonu ilave edelim: C = C0 + cYd Tketim fonksiyonu Otonom yatrm harcamalar I = I0 G = G0 Otonom kamu harcamalar Otonom ihracat gelirleri EX = EX0 IM = IM0 + imYd thalat fonksiyonu T = T0 + tY Vergi fonksiyonu Yd = Y T Kullanlabilir gelir X = EX0 IM Net ihracat fonksiyonu Yukarda tanmlanan eitlikler, gelir dzeyini belirlerken kullandmz tanmsal eitlikte yerine konursa, Y=C+I+G+X Y = C0 + cYd + I0 + G0 + EX0 IM0 imYd Yukarda sralanan modelde yaplan harcanabilir gelir tanm ve bu tanmda kullanlan vergi fonksiyonu yerine konduunda, srasyla Y = C0 + c(Y-T) + I0 + G0 + EX0 IM0 im(Y-T) Y = C0 + c(Y-T0-tY) + I0 + G0 + EX0 IM0 im(Y-T0-tY) Gerekli alm ve sadeletirmeler yaplarak, eitlik yeniden dzenlendiinde

Y=

1 C0 + I 0 + G 0 + EX 0 - IM 0 - c - im T0 s + im + t c-im

elde edilir. Bu eitlikte otonom bykler toplamnn nnde yer alan ifade, vergilerin modele dahil edilmesi ve vergilerin gelire bal olarak deimesi durumunda elde edilecek arpan deerini vermektedir. Buna gre vergilerin gelire bal olarak belirlenmesi durumunda, arpan deeri

arpan =

1 s + im + t c - im

olmaktadr.