213

Kadnlarn alma Yaamnda Korunmas

11

Kadnlar, farkl yaklamlarla eitli sosyal bilim dallarna konu olur. zellikle gnmzde, kadn konusunu eitli ynleriyle ele alarak inceleyen kuramsal ve uygulamal pek ok almayla karlalmaktadr. Kadnn toplumsal yaam ile i ilikileri ve alma yaamnda korunmas arasnda yakn bir iliki bulunur. nk kadnlarn alma yaamnda korunabilmeleri byk lde alma yaam dnda, edeyile toplumsal yaam iinde korunabilmelerine baldr. Bu nedenle de her iki korunma alann birbirinden soyutlanabilmesi gtr. Ancak, konunun bu denli geni bir erevede ele alnarak bir nite metnine sdrlabilmesi de olanakszdr. Bu yzden bu etkileimin varl ile nemine deinmekle yetinerek, konuyu bu kitaba genelde egemen olan bir anlay erevesinde, daha ok i ilikileri ve yaam yrngesinde ele alarak ileyeceiz. Bu niteyi altkan sonra, aadaki sorular yantlayabileceksiniz: Kadnlarn korunmasna ynelik sosyal politikalar, tarihsel geliim sreci iinde nasl oluup, gelimitir? alma yaamnda kadnlar hangi nedenlerle korunurlar? Kadnlarn alma yaamnda korunmasn ngren sosyal politikalar hangi hukuki dayanaklara sahiptir? Sosyal politikalar, kadnlarn alma yaamnn hangi alanlarnda, hangi yn ve biimde korunmasn ngrr?

214

Sosyal Politika

Kadnn Ayak Sesleri

Cumhuriyetin simge isimleri Sabiha Gken ve Halide Edip Advar belgesellerle yaatlrken bugnn Trk kadnlar her yata, her alanda sz sahibi. Kadnlarn erkeklerle eit haklara sahip olma yolunda verdii savan temsili balangc 8 Mart 1857. Amerikann New York kentinde tekstil sektrnde alan yzlerce kadnn dk cretlerini, uzun alma saatlerini ve insanlk d alma koullarn protesto etmek iin grevler yapmas kadnlar gnnn temelini att. 8 Mart, 1975 ylnda da Birlemi Milletler tarafndan Dnya Kadnlar Gn olarak kabul edildi. Kadnlar Gn Trkiyede de her yl eitli etkinlikler, paneller ve konserlerle kutlanyor. Cumhuriyetin ilk yllarnda modern trk kadnn temsil eden nl edebiyat Halide Edip Advar ve dnyann ilk kadn sava pilotu Sabiha Gkenin hayat hikayelerini anlatan belgeseller dnemin kadnnn azmini ortaya koyarken, gnmz kadnlarna umut alyor.
Sabah, 8 Mart 2003, Cumartesi. s:1

Anahtar Kavramlar
Kadnn korunmas alan kadnlar Kadn iiler Cinsel kkenli ayrmclk Cinsiyetler arasnda eit davranma

indekiler
KADINlARIN ALIMA YAAMINA GR VE KORUNMALARINA YNELK POLTKALARIN TARHSEL GELM KADINLARIN KORUNMASI DNCESNN TEMELNDE BULUNAN NEDENLER Kadnlarn alma Yaamnda Yer Almasnn Ekonomik Yararlar Kadnlarn alma Yaamnda Yer Almasnn Sosyal ve Kltrel Yararlar Kadnlarn alma Yaamnda Karlaabilecekleri Engelleri Aabilmelerine Yardmc Olmak Kadnlarn alma Haklarn Korumak KADINLARIN ALIMA YAAMINDA KORUNMASINI NGREN SOSYAL POLTKALARIN KAYNAKLARI KADINLARIN ALIMA YAAMINDA KORUNMA ALANI Kadnlarn Genel Olarak Korunmas Kadnlarn Analk Durumunda Korunmas Kadnlarn Cinsel Kkenli Ayrmcla Kar Korunmas

nite 11 - Kadnlarn alma Yaamnda Korunmas

215

KADINLARIN ALIMA YAAMINA GR VE KORUNMALARINA YNELK POLTKALARIN TARHSEL GELM

Kadnlar, tarihin her dneminde ve dnyann her yresinde, deiik biim ve statlerle ekonomik faaliyetlerde bulunarak alma yaam iinde yer almlardr. Ancak, ii olarak alma yaamn Sanayi Devrimi ile birlikte yer almaya balamlardr. Sosyal politikalarn dnyadaki tarihsel geliiminin ele alnarak ilenildii 3. nite metninde, igcn demografik yapsnda gzlenen bu deiimin nedenleri zerinde durularak, size aklanmt. Sanayi Devriminin yaanld yllarda kadnlarn fabrikalarda yaygn ve youn biimde, olumsuz koullar altnda altrlmalar ulusal sosyal politikalara ncelikle konu olmalarna da yol amt. Bylece, alma yaamn kadn iiler ynnden zel olarak dzenleyen ilk hukuk kurallar yaratlarak nce ngilterede 19. yzyl ortalarnda, daha sonra da Bat Avrupa lkelerinde art arda yrrle konulmutur. nceleri kadnlarn, daha ok biyolojik zellikleri gz nnde tutularak alma yaamnda zel olarak korunmalar ngrlmtr. Hukukunun genel nitelikteki koruyucu hkmlerinden yararlanan kadnlara, yrrle konulan buyurucu nitelikteki hukuk kurallar ile zel bir koruma rejimi de yaratlmtr. Yine nceki nite metinlerinde verilen bilgilerden hatrlanabilecei gibi, kadnlarn maden ocaklarnda, gece dnemlerinde altrlmalar engellenmi, i sreleri snrlandrlmtr. Bu dzenlemelerle kadn iilere hakl (meru) olarak nitelendirilebilecek hukuki bir ayrcalk getirilmitir. Sanayi Devriminin daha sonra yaand lkelerde de, kadn iilerin alma yaamnda ayn nedenlerle, ayn alanlarda benzer yn ve biimde konunmasna allmtr. Kadnlarn alma yaamnda analk durumlar nedeniyle korunmalarna ynelik sosyal politikalar ve bu politikalara ilerlik kazandran hukuki dzenlemeler ise daha sonra, 19. yzyln son ceyreinde uygulamaya konulabilmitir. nce Almanyada sosyal sigortalar kapsamnda Analk Sigortas, ardndan da svirede analk durumlar nedeniyle kadn iilere ynelik izin dzenlemelerine ilerlik kazandrlmtr. Bu ynde politikalarn, 20. yzyln ilk yarsnda yaygnlat grlr. Ancak; kadnlarn biyolojik ve genetik zellikleri gznnde tutularak retilen politikalar ve bu politikalar dorultusunda yrrle konulan zel hukuki dzenlemeler, i ilikileri ve yaam ile snrl bir uygulanma alanna sahipti. Bir baka ynden, cinsler arasnda salanlmak istenilen eitlik hedefine, kadnlarn salt biyolojik ve genetik zellikleri nedeniyle korunmalar ile varlamayaca zamanla anlalmt. Bu nedenle koruma kapsamn geniletebilmenin yollar ve yntemleri tartlarak, yeniden sorgulanmaya baland. Bu aamada ise, kadn ve erkek arasnda hemen hemen her alanda gzlenen eitsizlii ortadan kaldrabilmek yeni bir hedef olarak seildi. Bylece hukuk sistemlerinin kadn ve erkek arasnda mutlak eitlii salayabilecek biimde yeniden yaplanmasna ynelik politikalara ynelindi. Bu erevede Kadnlara seme ve seilme hakk tannm, aile ve miras hukuku erkek ve kadn ayrmcl gzeten hkmlerden arndrlmtr. Bu kazanmlar, kadnlarn hem alma yaamna girebilmelerini kolaylatrm, hem de toplumsal yaam iindeki konumlarn glendirmitir.

Hukukunun genel koruyucu hkmlerinden yararlanan kadn iilere, yrrle konulan buyurucu nitelikteki hukuk kurallar ile zel bir koruma rejimi de yaratlmtr.

Kadnlarn alma yaamnda analk durumlar nedeniyle korunmalarn ngren sosyal politikalar, 19. yzyln sonlarnda uygulanmaya balamtr.

Kadnlarn alma yaamnda biyolojik ve genetik zellikleri nedeniyle korunmalarn ngren sosyal politikalarn daha sonraki hedefi, kadn erkek arasnda mutlak eitlii salamaya ynelik hukuki dzenlemelere ilerlik kazandrmak olmutur.

216

Sosyal Politika

Ayrca; retim srecini basitletiren teknolojik gelimelerin, alma yaamnda giderek oalmalarnn, aralarnda gelitirdikleri gl dayanma (solidarite) duygusu ile balattklar mcadelelerin, hizmet kesiminin bymesinin, ev hizmetlerini kolaylatran bulularn (domestic revulation), 1 ve 2. Dnya Savalarnda hemen her alanda silah altnda bulunan ya da savaan erkek igcnn yerini almalarnn, demokratik ynetimlerde bir bask gc haline gelmeleri ve semen olarak nem kazanmalarn da bu politikalarn yaygnlk ve ivme kazanmasnda hi kukusuz pay olmutur.
Resim 11.1 1941 de kzlar askerlik eitiminde Cengiz Kahraman Arivi

alma yaamnn kadnlar ynnden zel olarak ve mutlak eitlik ilkesine gre dzenlenmesi yoluyla rtl ayrmc uygulamalarn engellenememesi, kadnlardan yana olumlu ynde ayrmclk olarak adlandrlan yeni bir sosyal politika aracndan yararlanlmasna yol amtr.

20. yzyln ilk yarsnda gzlenen teknik, ekonomik, demografik, hukuki, kltrel ve siyasal nitelikteki bu oluum ve deiimler, kadnlarn korunmalarna ynelik sosyal politikalara yanlzca farkl ierikler deil, uluslararas boyutlar da kazandrmtr. alma yaamnn kadnlar ynnden zel olarak dzenlemesi ve cinsiyetler arasnda hukuki eitliin salanlmas, kadnlara ynelik ak (dolaysz) ayrmcln ortadan kaldrlabilmesinde belki yeterli olmutur. Ancak, cinsel kkenli ayrmcln byk blmn oluturan rtl (kapal, dolayl) ayrmc uygulamalarn bu yn ve biimdeki politikalarla giderilemeyecei yaanlan deneyimlerle zamanla grlmtr. Bylece olumlu ayrmclk (affirmative action) olarak adlandrlan yeni ve nceki aamalardakilere gre daha radikal aralar ieren sosyal politikalara ynelinmitir. Bu konu zerinde, yine bu nite kapsamnda ve ancak bir baka balk altnda daha sonra durulacaktr.

nite 11 - Kadnlarn alma Yaamnda Korunmas

217
ekil 11.1

alma yaamnn kadnlarn biyolojik zellikleri gznnde tutularak hukuk kurallaryla zel olarak dzenlenmesi

alma yaamnn kadnlarn genetik zellikleri gznnde tutularak hukuk kurallaryla zel olarak dzenlenmesi

Ak Ayrmcln Engellenmesi

rtl Ayrmcln Engellenmesi

Kadnlarn Korunmalarna Ynelik Sosyal Gelime Sreci

Hukuk kurallarnn kadn-erkek arasnda eitlii salayabilecek yn ve biimde yaplandrlmas

Hukuki eitliin kadnlardan yana bozularak yeniden dzenlenmesi

Yaadmz dnemde, kadnlarn alma yaam iindeki yerleri ile sanayileme olgusu arasnda bir ilikinin var olduu gzlenmektedir. lkeler sanayiletike, alma yaam iinde yer alan kadnlarn saylar da oalmaktadr. rnein; cret ve maa geliri ile alanlar toplam iinde kadnlarn oran; sve, Norve, Danimarka, Finlandiya gibi skandinav lkelerinde ortalama %44, ABD, Japonya, Federal Almanya, Rusya, Kanada gibi sanayilemi lkelerde ise %40lardadr. Bu oranlar kollektivist ya da sosyalist ekonomik sistemleri benimseyen lkelerde daha da yksektir. rnein; Bulgaristan, ekoslavakya, Polonya, Rusya gibi Dou Avrupa lkelerinde kadnlar alan nfusun yaklak %45 ini oluturmaktadr.
Resim 11.2 Bursada pek fabrikas 1875, Tarih Vakf Bilgi Belge Merkezi Arivi

lkemizde ise kadnlar, ilk sanayileme hareketlerinin yaanld 19. yzyln ortalarndan itibaren alma yaamnda yer almaya balamtr. nceleri hal, kilim, kuma dokuma, iplik bkme, nak, rme gibi ilerde daha ok gayrimslm kadn igcnden yararlanlmtr. Yzyln ikinci yarsnda ise askeri dikimevlerinde, kundura fabrikalarnda, hal, bez, ipek, kuma dokuma, deri ileme ve cam sanayiinde Mslman Trk kadnlar ii olarak alma yaamna girmitir (Altan, 1980, s: 46).

218

Sosyal Politika

lkemizde kadn igc, tarm kesiminde yaygn ve youn biimde srekli yer almtr. Ancak mparatorluun; bir ynden sanayiin geliip, yaygnlaabilmesine engelleyen ekonomik ve teknik, bir baka ynden kadnlarn aile ve toplum iindeki konumlarn biimlendiren sosyo-kltrel koullar, alma yaamnda yaygn biimde yer alabilmelerini geciktirmitir.
ekil 11.3 Cengiz Kahraman Arivi

Cumhuriyet dneminde ulusal sanayii kurup, gelitirilme abalar, erkek nfusun art arda yaanlan savalardan sonra azalmas ve ar ekonomik koullar, kadnlarn alma yaamnda giderek oalan biimde yer almasna yol amtr. Kadn-erkek eitlii dorultusundaki reformlarla yaratlan hukuki ortamn da yardm ile kadnlarn sosyal konumlar yava da olsa deierek, glenmeye balamtr. Sosyal politikalarn Trkiyede ki tarihsel geliiminin ele alnarak ilenildii 4. nite metninde ayrntl olarak ifade edildii zere, kadnlar ulusal sosyal politikalara ilk kez Cumhuriyet Dneminde konu olmulardr. Bu kazanmlar iin kadnlarn Batda olduu gibi bir bask gc oluturup, mcadele verdikleri sylenemez. Bu alanda ve ynde politikalar oluturulurken, lkenin daha ok sosyo-ekonomik koullar gznnde tutulmu ve sanayileen Bat Avrupa lkelerde kazanlan deneyimlerden esinlenmitir. 1950li yllarda hzlanan ve alanlar genileyen sanayileme, aileleri birden ok yesi ile birlikte almak zorunda brakan ekonomi politikalar, kentleme olgusu ve yaygnlaan kayt d istihdam zellikle ii stats altnda alan kadnlarn oalmasna yol amtr.
K T A P

Kadn iilerin dnyada ve Trkiyede alma yaamnda yer alnn tarihsel geliimi konusunda daha ayrntl bilgiler edinmek iin Altann, Kadn iler ve Trkiyede Kadn ilerin 1475 Sayl Kanunu le Korunmas (1980) adl kitabndan yararlanabilirsiniz. Elimizdeki kaynaklar, Trkiyede kadnlarn; daha ok ekonomik nedenlerle, gen yalarda ve zellikle stanbul, Ankara, zmir ve Adana gibi endstrinin ve brokrasinin younluk kazand byk kentlerde, kalifiyelik gerektirmeyen, ig-

nite 11 - Kadnlarn alma Yaamnda Korunmas

219

cnn bolluuna ve ucuzluuna dayal ilerde istihdam edildiklerini gstermektedir. Yine elimizdeki bilgiler, kadnlarn srekli glerle beslenen kentlerde, byk lde kayt d altklarn ortaya koymaktadr (Altan, 1980, s: 72, 110). 454 kaytl iyerinde alan 180.643 iiyi kapsayan bir almaya gre, alanlarn %12.8i kadn, % 87.2si erkektir (2001 alma,s. 8). Ttn, gda, dokuma, kimya gibi hafif imalat sanayii ile hizmet kesimi Trkiyede kadn iilerin en youn bulunduu sanayi kollardr. kemizde kamu grevlilerinin ise yaklak 1/4 kadndr. Bu kapsamda; genel ve katma bteli kurulularda kadnlar, alanlarn 1/3n, bro hizmetleri ve okullarda ise yaklak % 85 ini oluturmaktadrlar (Altan, 1980, s: 106 vd.). 1. ilikileri ve yaamnn kadnlarn korunmas amac ile mevzuat hkmleriyle zel olarak dzenlenmesi, kadnlar ile erkekler arasnda varolmas gereken hukuki eitlik ilkesi ile eliir mi?
SIRA SZDE

KADINLARIN KORUNMASI DNCESNN TEMELNDE BULUNAN NEDENLER

nce, kadn igcnn sosyal politikalara neden konu olduu sorusunu yantlamaya alalm. Daha sonra da bu politikalarn koruma alanlar ve biimi zerinde duralm. Byle bir sistematik yaplanmayla sosyal politikalarn kadn igcnn korunmasna ilikin ilke ve kurallarnn daha da kolay kavranabileceini dnyoruz. Kadnlarn alma yaamnda yer almalar baz olumsuzluklar beraberinde tayabilir. yleki, toplam istihdam iinde kadn igc paynn oal, daha ok e ve annenin alma yaamnda yer almas demektir. Bu durum; kadnn aile ii retim, bakm, gzetim gibi alanlardaki katklarn bir lde de olsa azaltr. nk aile hem reten, hem de tketen bir ekonomik birimdir. Teknolojik gelimenin dk olduu, igcnn byk lde yaam iin gerekli olan gda maddelerinin retimi iin ura verdii geleneksel krsal toplumlarda, ailenin retken yn ar basar. Bu koullar altnda, retim srecine tm aile yelerinin katkda bulunmalar toplumun sosyal ve ekonomik yararlar ile hi kukusuz rtr. Bu nedenle kadnlarn alma yaamna ynelmesi ile aile ii ekonomi ve ev hizmetlerinde llebilmesi g de olsa lke genelinde bir kayba yol alr. Ancak, kadnlarn alma yaam iinde yer almalarnn birey, aile ve lke ynnden ekonomik, sosyal ynlerden yararlar salanabilecei de gzden rak tutulmamaldr. Bu dncelerimizi ayr balklar altnda biraz daha ayrntl olarak ortaya koyalm.

Kadnlarn alma Yaamnda Yer Almasnn Ekonomik Yararlar

Kadnlarn alma nedeni, sosyo kltrel bir gereksinimden kaynaklanabilecei gibi, ekonomik nedenlere de dayal olabilir. nk, gnmzn ekonomik koullar, ou kez birden ok aile yesinin almasn zorunlu klmaktadr. rnein, baz OECD lkelerini kapsayan bir aratrma, kadnlarn yaklak yarsnn ekonomik nedenlerle alma yaam iinde yer aldklarn ortaya koymaktadr. Benzer bir aratrmann sonular ise, temel ve mesleki eitim olanaklarndan yeterince yararlanamam olan kadnlarn, daha ok ekonomik nedenlerle ve zellikle ileri teknolojiye dayal olmayan sanayi alanlarnda ii stats altnda ya da kayt d sektrlerde istihdam edildiklerini gstermektedir. Kadnlarn alarak elde ettikleri gelir-

220

Sosyal Politika

ler ou kez ein, babann, ailenin gelirlerine eklenir. Bir baka deyi ile kadn, alarak aile btesine katk salar. Ailesinin refah dzeyini ykseltir. Bu yndeki kazanmlarn, aile yelerinin beslenmelerinden, salklarna, eitimlerinden barnma koullarna dek uzanan geni bir alanda yansmalar olaca aktr. Byle bir deerlendirme yaparken; gnmzde dul, boanm, kocasndan ayr yaayan, evlenmemi, isiz olduu iin ya da salk sorunlar nedeniyle eleri alamayan kadnlarn alma yaamnda yer alarak, gelir elde etmelerinin ne kadar nemli olduunu da unutmamak gerekir. Konunun ekonomik ynden makro boyutlar da bulunur. yleki; bir lkede alabilir tm nfusun ulusal gelirin oluumuna katkda bulunmas beklenilir. Ancak bu yolla lke kaynaklar en tutumlu biimde kullanlm, ulusal gelirin, edeyile toplumun refah dzeyi olabildiince ykselmi olur. Bu nedenle kadn-erkek alabilir tm nfusun istihdam edilebilmesi, bir lkenin ekonomik gelimilik dzeyinin de bir gstergesidir. Bu yaklamla kadn igc ekonomik bir deer kazanr. Kadn igcnnden lke ekonomisi iinde yeterince yararlanlamamas, zellikle gelimekte olan lkelerde hem ekonomik ve hem de sosyal gstergelere olumsuz ynde yansr. sve te yaplm olan bir aratrma sonular; tm kadn igcnn alma yaamnda yer almas halinde lkenin ulusal gelirin %25 orannda oalaca, kadnlarn toplumsal yaamda karlatklar engellerin giderilebilmesi halinde ise, bu orann %50ye ulaacan gstermektedir (Altan, 1980, s: 81).

Kadnlarn alma Yaamnda Yer Almasnn Sosyal ve Kltrel Yararlar

Kadnlarn alma yaamnda yer almak istemesi toplumsal yaama katlmak, baar kazanarak mutlu olmak, kiiliini, kendine olan gvenini gelitirmek, bo zamanlar deerlendirmek gibi sosyo-kltrel bir nedene de dayal olabilir. Bu yolla kadnlar ekonomik zgrlklerine kavuur. alma yaam iindeki yerlerinin gelimesine, karkarya bulunduklar sosyo-kltrel kkenli engelleri aabilmelerine yardmc olur. Yine yaplm olan baz aratrmalardan, eitim dzeyi ykseldike kadnn daha ok sosyal ve kltrel nedenlerle alma yaam iinde yer aldn reniyoruz. Hazrlanp, bilinlendikleri eitim srecinin ardndan kadnlar, mesleklerini arlkl olarak hizmet kesiminde srdrmektedir.

Kadnlarn alma Yaamnda Karlaabilecekleri Engelleri Aabilmelerine Yardmc Olmak

Kadnlarn korunmalarn ngren sosyal politikalarn temelinde, alma yaamna girebilmede, altklar ii ellerinde tutabilme ve ilerinde ilerleyebilmede karlaabilecekleri engelleri aabilmelerine yardmc olmak dncesi de yer alr. Ancak, bu dnceye anlam kazandrabilmek iin nce, kadnlarn hangi engellerle kar karya bulunduklar sorusunun yantlarn vermek gerekir.

Kadnlarn Biyolojik zellikleri

Kadnlar erkeklerden farkl baz biyolojik zellikler tar. Bedensel yaplar nedeniyle kadnlar, fiziksel g ve stnle dayal ilerde erkeklere gre daha dayankszdr. rnein, yine OECD tarafndan yaplm olan bir aratrma, kadnn fiziksel i grme kapasitesinin, erkee gre ortalama yaklak %30 orannda daha az olduunu gstermektedir (Altan, 1980, s: 83). Srekli ve hzl teknolojik gelimelerin, gnmzde retim srecini byk lde basitletir-

nite 11 - Kadnlarn alma Yaamnda Korunmas

221

dii dorudur. Ancak dnlecek olursa; itme, ekme, kaldrma, evirme, tama, bkme gibi bedensel g gerektiren eylemlere dayal pek ok iin, gnmzde de varln srdrd grlr. zellikle retim sektrnde, ii stats altnda alanlarca srdrlen iler byle bir zellik tar. Kadnlarla erkeklerin psikolojik yaplar arasnda da farkllklar vardr. ok hzl, tempolu, grltl, tekdze almalarn beraberinde getirdii yorgunluklar kadnlar daha ok ypratr, psikolojik yaplarn daha kolay ve derinden etkiler. Bu nedenlerle alma yaamnn, kadnlarn biyolojik zellikleri gznnde tutularak zel olarak dzenlenmesi gerekir.

Sosyal politikalar, kadnlarn biyolojik zellikleri nedeniyle, alma yaam iinde zel olarak korunmasn ngrr.

Kadnlarn Genetik zellikleri

Kadn ile erkeklerin genetik zellikleri arasnda da farkllklar vardr. Kadnlara zg dnemsel rahatszlklar, gebelik, doum ve emzirme dnemlerini kapsayan analk durumu kadnlarn alma yaamn dorudan etkiler. Bu dnemlerde verimlilikleri azalr. e devamlarnda kesintiler olur. Bazen alma yaamnn olaan koullar bile, kadnn ve doacak ocuunun sal ve gvenlii ynnden sakncalar oluturabilir. Emzikli ve ocuklu kadnlarn, erkeklerle ve hatta analk durumu sz konusu olmayan kadnlarla ayn iyerinde, ayn koullar altnda alabilmesi gleir. Bu nedenle alma yaamnn, kadnlarn genetik zellikleri de gznnde tutularak zel olarak dzenlenmesi gerekir.
Sosyal politikalar, kadnlarn genetik zellikleri nedeniyle de alma yaam iinde zel olarak korunmasn ngrr.

Kadnlarn Sosyo-Kltrel Konumlar

Kadnlarn sosyo-kltrel konumlar nedeniyle de alma yaam iinde zel olarak korunmalarna gereksinim duyulur. yle ki; ocuklarn bakm, yetitirilmeleri, gzetimi, temizlik, t, yemek gibi ilerin yaplmasnda hi kukusuz tm aile yelerinin ortak sorumluluklar bulunur. Bu nedenle de ev ilerinin aile yeleri arasnda paylalmas gerekir. Ancak uygulamalara bakld zaman, kadnlarn i paynn pek ok toplumda erkeklerden daha ok olduu gzlenir. Gelenekler, grenekler, alkanlklar, koullanmalar gibi nedenlerle ailede bu iler byk lde kadnlar tarafndan stlenilmektedir. Nitekim; Finlandiya, sve, Belika, Danimarka, Polonya, Romanya, ABD ve Rusya gibi zellikleri birbirinden farkl lkeler katnda srdrlen bir aratrmann sonular, oranlar deise de kadnlarn i paynn erkee gre daha yksek olduunu gstermektedir (Altan, 1980, s: 91). BMin Kadnlarn Stats Komisyonu tarafndan hazrlanan belgelerinde de bu deerlendirme dorulanmaktadr. almas durumunda kadnn i paynda belki bir azalma olacaktr. Ancak bu kez kadn, i sresi dnda kalan zamann daha ok ev ilerine ayrmak zorunda kalr. Hem i, hem de ev de alarak kadn ift i yk tar. Bu koullar altnda alma yaamnda kadnlar, kendilerinden bu balamda daha avantajl durumda olan erkeklerle rekabet ederler. Bu yzden daha ok ypranp, daha az baarl olurlar. Nitekim bu nedenle pek ok lkede, zellikle evli ve kk ocuklu kadnlar daha ok yar zamanl (part-time) ilerde almay yelemektedir (Altan, 1980, s: 92). rnein AB lkelerinde, kadnlarn yaklak %80i yar zamanl ilerde istihdam edilmektedir (Altan, 1997, s: 174). Ayrca, kadnlarn corafi mobilitelerindeki (hareketliliindeki) snrllk, daha iyi koullar olan bir baka i bulabilme ya da ilerini deitirebilme olanaklarn da daraltr. nk corafi adan ou kez evli kadnlar elerine, evli olmayan kadnlar ise byk lde anne ve babalarnn yaadklar yerlere baldrlar. Erkek ve kadnlarn konumlar arasnda bu bakmdan da bir farkllk vardr.

222

Sosyal Politika

Kadnlarn Cinsiyete Dayal Ayrmc Davranlarla Karlaabilmeleri

nsanlar arasnda rk, renk, cinsiyet, dil, etnik kken gibi farkllklar nedeniyle ayrm gzetilmemesi, kiilere eit davranlmas gerekir. Bu anlay gnmzde hemen hemen tm hukuk sistemlerince tannarak, gvence altna alnm olmasna karn, eitli alanlarda ayrmc uygulamalarn rnekleri ile karlalabilmektedir. nk ayrmc davranlarn sosyal ve kltrel kkleri bulunur. Bu nedenle, uygulamalarn hukuki dzenlemelerle engellenebilmesi gtr. Hemen vurgulamak gerekir ki, ayrmc davranlarla yanlzca kadnlar karlamaz. Ancak cinsiyetler arasnda eit davranma, ayrmclk konusunun nemli alt balklarndan birisini oluturur. Nitekim bu nedenle ayrmclk, gnlk konuma ve yaz dilinde ou kez cinsel kkenli ayrmcl artrmakta ve hatta neredeyse onunla e anlaml bir kavram olarak alglanmaktadr. Cinsel kkenli ayrmc davranlar, kadn ve erkein toplumsal konum ve rollerinden kaynaklanmakta, kuaktan kuaa kltrel koullandrma yolu ile aktarlarak gnmzde de geerliliini srdrmektedir. Kadnlar hukuk, siyaset, rgtlenme, eitim hizmetlerinden yararlanabilme gibi alanlarda olduu gibi, bir ie girebilme, o ii ellerinde tutabilme, ilerinde ilerleyebilme dorultusunda da ayrmc davranlarla karlaabilmektedir. rnein; kadnlar iverenlerce ou kez daha uysal grlerek dk cretlerle, uzun srelerle altrlmaktadr. Kolay ynetilir grlerek iverenlerce kayt d altrlp, en kk bunalmla karlaldnda hemen gzden karlabilmektedir. Ayrmc davranlar alma yaamnda kadnlarn ilerinde ilerleyebilmeleri, mesleki eitim olanak ve frsatlarndan yararlanabilmelerini engelleyebilmektedir. Pek ok lkede isizlik oranlarnn kadnlar arasnda daha yksek olmas, alma yaamnda yer alan kadnlarn alt kademelerde grev yapmalar ve ortalama kalifyelik dzeylerinin erkeklere gre daha dk olmas ayrmc davranlara balanlarak aklanmaktadr. Cinsel kkenli ayrmn, meslek sahibi kadnlar ynnden daha az geerli olduu dncesi tartmalara ak olmakla beraber doru olabilir. Ancak tarm kesimde alan, krsal kesimde yaayan, temel ve mesleki eitim dzeyleri yetersiz kadnlar ayrmclktan daha ok etkilenirler.

Kadnlarn alma Haklarn Korumak

Daha nce de defalarca yinelendii zere, almak insann temel ekonomik ve sosyal haklarndan birisidir. Bu hak bata nsan Haklar Evrensel Bildirgesi olmak zere, sosyal politikalarn uluslararas hemen hemen tm kaynaklarnda ve ulusal mevzuat hkmlerinde vurgulanarak gvence altna alnmtr. almak, kadn-erkek toplumu oluturan tm bireylerin sahip olmalar gereken bir haktr. Bu hakka yanlzca sahip olmada deil, kullanlabilmede de hi bir ayrmn gzetilmememesi gerekir. Bu hakk kadnlar ynnden gvence altna almak ise hi kukusuz devletin grevidir. Devlet, retip yrrle koyaca sosyal politikalarla, kadnlarn da bu haktan yararlanabilmelerine olanak salar. Hatrlanmas gerekir ki, devletin bu alandaki ykmll, sosyal devlet ilkesini benimsemi olmasnn da bir gereidir. Kadnlarn kamusal yararlar gzetilerek korunmalar dorultusunda devlet hi kukusuz sorumlu ve ykmldr. Ancak devlet; kadnlarn korunmasn ngren hukuki dzenlemelerin yaplandrlmas ve uygulanmas dnda, konu ile ilgili ekonomi, salk, sosyal gvenlik, eitim politikalar erevesinde de sorumluluklar ta-

nite 11 - Kadnlarn alma Yaamnda Korunmas

223

r. Ayrca, kadnn almas aile yeleri, iverenler, alma arkadalar ve son balamda toplumu oluturan tm bireyler tarafndan da benimsenip, desteklenmelidir. Kamuoyu bilincinin bu ynde olumasnda iverenlerin, sendikalarn, gnll kurulularn, medyann da grmezlikten gelemeyecekleri sorumluluklar bulunur. Sosyal politikalar, kadnlarn alma hakna sahip klnp, bu hakk kullanabilmeleri iin de korunmalarn ngrr.

KADINLARIN ALIMA YAAMINDA KORUNMASINI NGREN POLTKALARIN KAYNAKLARI

T.C. Anayasasnn 50. maddesinde Kimsecinsiyetine ve gcne uymayan ilerde altrlamazkadnlar alma artlar bakmndan zel olarak korunurlar hkmne yer vermitir. Ulusal sosyal politikamzn hukuki temelini oluturan bu hkm, kadnlarn alma koullarnn biyolojik ve genetik zellikleri gznnde tutularak zel olarak dzenlenmesini ngrmektedir. Nitekim, lkemizde yrrlkte bulunan 4857 sayl Kanunu, Deniz Kanunu, Basn Kanunu ile bu kanunlarn uygulama alanna girmeyen ilerde alanlar kapsayan Umumi Hfzshha Kanununda alma yaam Anayasann hkmleri dorultusunda kadnlar ynnden zel olarak dzenlenmitir. 4857 sayl Kanunu ayrca, cinsel kkenli cret ayrmcln engelleyen hkmler de ierir. Ancak deinilen kanunlarnn uygulama alan dnda braklan ilerde, zellikle tarm ve ev ilerinde alan kadnlara ynelik hukuki dzenlemelerin yrrlkte olmamas, lkemizde kadnlarn korunma alann byk lde daraltmaktadr. Kadn igcnn kayt d istihdam iindeki byk pay, bu balamda varolan olumsuzluklar daha da oaltmaktadr. Sosyal sigorta uygulamalar kapsamnda kalan kadnlar ise, analk sigortas kolundan salanlan yardmlardan yararlanmaktadr. Trkiyede Cumhuriyet dneminde; kadn kimliinin oluumu, kadnn konumu, kadnn alma yaam ve siyasetteki yeri ve kadn hareketleri konusunda daha ayrntl bilgiler edinmek iin Tarih Vakfnn 75 Ylda Kadnlar ve Erkekler (1998) adl kitabndan yararlanabilirsiniz. Kadnlarn korunmas, sosyal politikalarn uluslararas kaynaklar iinde de nemli bir yer tutar. BM, UNESCO, AB, OECD gibi eitli uluslararas kuruluun kararlar, belgeleri ve pek ok lkenin taraf olduu szlemeleri kadnlarn korunmasna ynelik ilkeler ve normlar ierir. BM tarafndan kabul edilen Kadnlarn Siyasi Haklar Anlamas (1952), Evli Kadnlarn Tabiyeti Anlamas (1957), Evlilik, Asgari Evlilik Ya ve Nikah Kaytlar Antlamas (1962 ve 1965), UNESCO tarafndan kabul edilen Eitimde KadnErkek Ayrmnn Kaldrlmas Anlamas (1960), Kadnlara Kar Ayrmn nlenilmesi Deklerasyonu (1967), Kadnlarn Eitlii ve Kalknmaya Olan Katklar Deklerasyonu (1975), AB katnda imzalanan Roma Anlamas ve Avrupa Sosyal art (Anlamas) bu kaynaklar kapsamnda sralanabilir Unn de kadnlarn alma yaamnda korunmasn ngren ve yeri geldike metinde yollama yaplacak szleme ve tavsiye niteliinde karar vardr. Bu erevede rgtn; 1951 ylnda onaylad 100 sayl Eit cret Szlemesi, 1958 ylnda onaylad 111 sayl Ayrmclk ( ve Meslek) Szlemesi, 1962 ylnda onaylad 117 sayl Sosyal Siyaset (Temel Hedefler ve Standartlar) Szlemesi, 1968 ylnda onaylad 118 sayl Muamele Eitlii (Sosyal Gvenlik) Szlemesi ve 1975 ylnda onaylad 142 sayl nsan Kaynaklarnn Gelitirilmesi Szlemesi hkmK T A P

224

Sosyal Politika

lerinde yer alan ilkeler ve normlar, gnmzde kadnlarn alma yaamnda korunmalarna ynelik ulusal sosyal politikalara byk lde yn ve biim vermektedir. Trkiye 117 sayl Szleme dnda, rgtn deinilen tm szlemelerini onaylamtr.

KADINLARIN ALIMA YAAMINDA KORUNMA ALANI

ilikileri ve yaamn dzenleyen alma mevzuat ile getirilen genel nitelikteki koruyucu hkmler, erkekler gibi kadnlar iin de aynen geerlidir. Ayrca kadnlar daha nce aklanan nedenlerle getirilmi olan zel hukuki dzenlemelerden de yararlanr. Kadnlarn korunmalarn hedefleyen alma politikalar ayr balk altnda toplayarak irdelenebilir.

Kadnlarn Genel Olarak Korunmalar

alma yaamnda iin kiiler ynnden zel olarak dzenlendiini biliyoruz. Kadnlar da bu dzenlemelerin kapsamnda yer alr. Bir baka deyile, kadnlarn biyolojik zellikleri gznnde tutularak, alma yaam mevzuat hkmleriyle zel olarak dzenlenir. Aada aklanacak olan bu zel hukuki dzenlemelerden yararlanabilmek iin yanlzca kadn olmak yeterlidir. Bu dzenlemeleri de ayr balklar altnda aklamaya alalm.

Yer ve Su Altnda Srdrlen lerde altrlmama

Kadnlar, yer ve su altnda srdrlen ilerde, altrlamaz.

Sosyal politikalar, kadnlarn maden ocaklar ile yeralt geitlerinin, kanalizasyonlarn yaplmas gibi yer altnda srdrlmesi gereken ilerde altrlmamasn ilke olarak benimser. Ayn ilke snger karlmas, dalglk gibi su altnda allmasn gerektiren iler iin de aynen geerlidir. Kadnlarn biyolojik yaplarna uygun olmayan ilerde altrlmama ilkesi, lkemiz tarafndan onaylanan ilk szleme olma nitelii de tayan Unn Kadnlarn Yeraltndaki lerde altrlmamasn ngren 45 sayl Szlemesinde de yer almaktadr. Avrupa Sosyal artnn 8. maddesinde de bu ynde bir hkm bulunmaktadr. Sosyal politikalarn bu ilkeleri, iverene bu alanda altrma yasaklar getiren hukuk kurallar ile uygulamaya konulur. zenle okunacak olursa metinde alma deil, altrlma szcnn kullanld grlr. nk, yer ve su altnda srdrlen ilerde kadn altrmamak konusunda iverenler ykmldr. Bu ilkeye ulusal mevzuatlarda yer alacak buyurucu hukuki dzenlemelerle ilerlik kazandrlrken, ngrlecek yaptrm hkmleri ile iverenler iin getirilmi olan ykmllk cezai bir sorumlulua da dntrlmelidir. Burada ayrca eklenilmesi gerekir ki, kadnlar yer ve su altnda srdrlen ilerde altrlmazlar. Yoksa, rnein bir maden ya da snger iletmesinin yer ve su st birimlerinde yaplan ilerde kadnlarn altrlmalarnn bu ilkeye aykr bir yan yoktur.

Gece Dnemlerinde altrlmama

gcnn, i sreleri ynnden korunmasnn nedenleri 7. nite metninde sizlere ayrntl biimde aklanmt. Deinilen nedenlerin tm hi kukusuz kadn igc iin de geerlidir. Ancak kadnlarn biyolojik zellikleri nedeniyle gece dnemlerinde yaplan almalar ynnden de zel olarak korunulmalar gerekir.

nite 11 - Kadnlarn alma Yaamnda Korunmas

225

Unn 1919 ylnda kabul ettii 4 ve 1934 ylnda kabul ettii 41 sayl szlemeleri, 1949 ylnda yeniden dzenlenmitir. Bylece oluan rgtn 89 sayl Kadnlarn Gece Dnemlerinde altrlmas Szlemesi ile Avrupa Sosyal art da bu ynde bir koruma rejimi ngrmektedir. Gece dnemlerinde srdrlen ilerin, gndz dnemlerinde srdrlen almalara gre daha g ve yorucu olduuna deinilmiti. Gece almalar salk ynnden sakncalar oluturabilecei gibi, aile yaam ve sosyal ilikiler ynnden de nem tar. Bu nedenle sosyal politikalar, gece almalarnn Hukuku kurallar ile hem sresi ve hem de srdrl biimi ynnden gndz almalarna gre daha farkl dzenlenmesini ngrr. Getirebilecei sakncalar gznnde tutularak, kadnlar baz ilerde gece dnemlerinde altrlmamaldrlar. Ancak, ifade biiminden de anlalabilecei gibi, sz konusu olan, ksmi bir altrma yasadr. nk eitim, elence, konaklama, kitle iletiimi, turizm gibi baz hizmet kesimlerinde kadnlar gece dnemlerinde de alabilmelidirler. Bu nedenle, gece dnemlerinde altrlmama, bedensel g ve stnle dayal, sanayi kesimi iin geerli bir ilkedir. Kadnlarn sanayi kesiminde gece dnemlerinde srdrlen ilerde altrlmamalar, yrrle konulacak hukuk kurallar aracl ile engellenir. altrmama dorultusunda sorumluluk ise yine iverene aittir. Bu ksmen, tannan hakkn kt ynde kullanlmamas iin, kadnlarn gece dnemlerinde altrlmalar, ulusal mavzuat hkmleri ile belirlenecek baz koullara bal klnmaldr. ncelikle ifade etmek gerekir ki, kadnlarn gece dnemlerinde altrlabilmeleri, bu alanda grevli kamu kurum ve kurulularnn denetimine ak olmaldr. Ayrca mevzuat hkmlerinde; gece dnemlerinde srdrlen almalarn normal i srelerini amamas, kadnlarn yerleim merkezlerinden iyerine toplu olarak getirilip, gtrlmesi ya da salk koullarnn alacaklar iler iin uygun olup, olmadnn belgelenmesinde iverenlerin ykml tutulmas gibi dzenlemelere de yer verilmelidir.

Ar ve Tehlikeli lerde altrlmama

Daha nce de deinildii gibi ar ve tehlikeli olarak nitelendirilen iler, daha ok bedensel g ve stnle dayaldr. nsann sal ve gvenlii ynnden sakncalar tar. Demir ve elik almlarnn scak ve souk biimlendirilmesi, ta krma, ykleme, boaltma, kiremit, tula, pota gibi malzemelerin retildii toprak sanayi, inaat ileri, ar ve tehlikeli olarak nitelendirilecek ilerin ilk akla gelen rnekleri olarak saylabilir. Bu tr ilerin, bu iler iin uygun ve dayankl kiilerce srdrlmesi gerekir. Bu ynde bir deerlendirme, igc sal ve gvenlii kapsamnda salt kadnlar iin deil, alma yaamnda yer alan herkes iin geerlidir. Ancak bu gibi ilerde kadnlarn altrlmalar daha da risklidir. rnein kurun, sulfat, stbe, cva gibi baz toksik maddelere kar kadnlarn genetik organlar duyarldr. Yaplan bilimsel aratrmalar aradan uzun bir sre gese de, bu ilerin etkilerinin doum aamasnda baz sakncalara yol aabileceini ortaya koymaktadr. Ar yk tanmas, srekli ayakta durulmas, pedal evrilmesi gibi eylemlerin de yine kadnlarn genetik yaplar zerinde olumsuz etkiler oluturabilecei konu ile ilgili aratrma bulgularyla dorulanmaktadr. Bu nedenle ar ve tehlikeli olarak nitelendirilen ilerde tad genetik zellikleri nedeniyle de kadnlarn altrlmalar uygun deildir.

226

Sosyal Politika

Nitekim, Unn 1921 ylnda kabul ettii 13 sayl Szlemesi bu gibi maddelerin kullanld, zellikle boya ilerinde kadnlarn altrlmamalarn ngren hkmler ierir. rgt, kadnlarn inko ve kurun kullanmn gerektiren ilerde altrlmamasn ynnde de 1919 ylnda bir tavsiye karar almtr. rgtn ayrca 1960 ylnda kadnlarn alma yaamnda radyasyona kar korunmalarna ynelik ilke ve kurallar ieren bir baka tavsiye karar daha bulunur. rgtn genelde igc sal ve gvenlii ile ilgili olmakla beraber, kadnlara ynelik koruyucu zel hkmler tayan baka szlemeleri de vardr. 1960 ylnda kabul edilen 115 sayl Radyasyondan Korunma Szlemesi, 1971 ylnda kabul edilen 136 sayl Benzen Szlemesi, 1974 ylnda kabul edilen 139 sayl in Neden Olduu Kanser Szlemesi, 1985 ylnda kabul edilen 161 sayl i Sal Hizmetleri Szlemesi, 1986 ylnda kabul edilen 162 sayl Asbest Szlemesi bu ereve iinde yer alr. Trkiye yukarda sralanan szlemelerden yalnzca 115 sayl Szlemeyi onaylamtr. Hangi ilerin ar ve tehlikeli saylaca, daha ok bu alanda benimsenen uluslararas normlar dorultusunda belirlenmektedir. Ancak dnlebilecei gibi, alma yaamnda kullanlan maddelerin okluu ve eitlilii, insan sal zerindeki olumsuz etkilerinin saptanlabilmesini gletirir. Bu alanda nceden bilinmeyen yeni bulgularn ortaya kmas, ar ve tehlikeli ilerin kapsaml, ayrntl ve kalc biimde belirlenebilmesini neredeyse olanakszlatrmaktadr. Bu nedenle, ulusal mevzuatlarn uluslararas normlara srekli bal bir esneklie sahip klnmas bu konuda izlenilecek en rasyonel yoldur.

Kadnlarn Analk Durumunda Korunmalar

Sosyal politikalar kadnlarn i ilikileri ve yaamnda genetik zellikleri nedeniyle de zel olarak korunulmalarn ngrr. Yanlzca analk durumu olan kadnlar iin sz konusu olan bu alan birbirini izleyen ayr evreden oluur. Analk durumu nedeniyle kadnlar doum ncesinde korunmaya balanr. Koruma sreci doum aamasnda devam eder ve doan ocuun okul ncesi eitime balamas ile birlikte sonlanr. Birbirini izleyerek btnleyen bu srece ilikin politikalar biraz daha ayrntl biimde ele alalm.

Kadnlarn Doum ncesinde Korunmalar

Doum ncesinde kadnlar, muayene ve tedavi izinlerinin verilmesi ile belirli koullar altnda snrl olarak ya da hi altrlmamalarn ngren hukuki dzenlemelerle korunurlar.

Gebelik dnemlerinde kadnlara, salk muayenelerinin ve gerekiyorsa tedavilerinin yaplabilmesi iin izin verilmesi gerekir. Hukuki dzenlemelerle; bu izinlerin dzenli aralklarla verilmesi, i sresinden saylmas, edeyile cretli nitelikte olmas ve her hangi bir koula balanmamas salanlmaldr. Uluslararas normlar, dzenli aralklarn ayda en az bir kez olmasn ngrr. Doumun olas grld tarihten belirli bir sre nce baz ilerde altrlmas gebe kadn ve doacak ocuu ynnden sakncal olabilir. Bu nedenle gebe kadnn doumdan nce mevzuat hkmlerince belirlenecek bir sre boyunca, salna zarar verebilecek ilerde altrlmamas gerekir. Eer gerekiyorsa srdrlen iin geici olarak deitirilmesi dorultusunda iveren hukuki ve cezai ynden sorumlu olmaldr. Bu alandaki koullar, salk kurumlarnn eli ve denetimi altnda saptanr. Endstriyel madde ve malzemelerin hzla eitlenmesi, bunlarn insan sal ynnden tayabilecei olumsuzluklarn hzl ve doru olarak saptanlabilmesindeki glkler, bu alanda yrrlkte bulunan ulusal mevzuat hkmlerinin konu ile ilgili uluslararas kurulularn nerileri dorultusunda srekli olarak dzenlenmesini zorunlu klar.

nite 11 - Kadnlarn alma Yaamnda Korunmas

227

Gebe kadnlarn doumun olas grld tarihten belirli bir sre nce ve sonra hi bir ite altrlmamas, sosyal politikalarn yine uluslararas kaynaklarnca benimsenmi olan bir ilkenin gereidir. Hukuk kurallarnn bu balamda mutlak bir altrma yasa getirmesi beklenilir. Bu sreler ulusal mevzuatlarla belirlenir. rnein; doum ncesi ve sonrasnda kadnlarn altrlamayacaklar srelerin toplam Trkiye ve Avusturyada 16 hafta, Finlandiyada 24 hafta, Fransa, Danimarka ve Almanyada 14 hafta, svede 28 hafta, ekoslavakyada 26 hafta, Macaristanda 20-24 hafta, Rusyada 15 hafta, Portekiz ve talyada ise 12 haftadr. Avrupa Sosyal artnn 8. maddesinde bu izinlerin en az 12 hafta olabilecei ynnde balayc bir hkm de bulunmaktadr (Altan, 1980, s: 338). Baz Avrupa lkelerinde; analk durumunda ilerlik kazanabilen dzenlemeler, salt annenin deil, aile iinde eit konum ve sorumluluklarnn bulunduu varsaylarak baba iin de aynen ngrlmektedir. rnein Norvete alma Hukuku, mutlak eitlik ilkesi yaklamyla doan ocuk ve doum yapan eleriyle ilgilenmelerinin gerektii dncesiyle babalarn da cretlerinin %80ini alarak 4 haftalk doum izni yapabilmelerine olanak tanmaktadr. Kadnlarn doumdan nce ve sonra altrlamayacaklar sre boyunca, cretleri iveren tarafndan denmez. Kadnn bu sre iinde gelir gvencesinden yoksun kalaca ve bunun getirilen dzenlemenin z ile eliecei dorudur. Ancak, dnlecek olursa, analk halinin sosyal sigortalar kapsamnda bir risk olarak kabul edildii ve analk sigortas koluna konu olduu grlr. Bu nedenle kadnn gelir kaybnn, kapsam iinde yer ald sosyal sigorta kurumu tarafndan analk sigortas yardmlar ile karlanr. Avrupa Sosyal art ile Unn 103 sayl Szlemesi ve 95 sayl Tavsiye kararlarnda da bu ynde bir yaklam benimsenmitir. Kadnlar doum ncesi ve sonrasnda alamayacaklar sre boyunca kazanlarnn rnein Belika ve Japonyada %60n, talyada %80ini, sve, ngiltere, Fransa ve Danimarkada ise %90 n alabilmektedir. Kadnn bu dnemde oalacak giderlerini karlayabilmesi iin, belki cretinin belirli bir orann iveren tarafndan denmesini ngren bir dzenlemeye de gidilebilir. Nitekim, baz ulusal politikalar uygulamalara bu ynde ilerlik kazandrmtr.

Kadnlarn Doum Sonrasnda Korunmalar

Doumdan sonra emzikli olarak nitelendirilen kadnlarn mevzuat hkmlerince belirlenecek bir sre boyunca, yine salna zarar verebilecek ilerde altrlmamas gerekir. Eer gerekiyorsa doum ncesinde olduu gibi kadnn srdrd i geici olarak deitirilir. Bu balamda sorumluluk iverene ait olmaldr. Dzenlemeler yine salk kurumlarnn eli ve denetimi altnda srdrlr. Doan ocuun beslenip, bakmnn yaplabilmesi zorunluluu, emzikli kadnlarn ulusal mavzuatlarla belirlenecek bir sre boyunca, gece dnemlerinde altrlabilmelerini olanakszlatrr. Bu ynde engelleyici bir hukuki dzenleme gereksinimi de doar. Bu alanda koruma, istee bal bir izin dzenlerini de kapsar. Pek ok lkede emzikli kadna, iine dnebilme hakk sakl kalmak koulu ile isteine bal olarak, genellikle cretsiz ve snrlandrlm bir sre ile izin kullanabilme olana verilmitir. rnein bu sreler Avusturyada 10 ay, Fransada 2 yl, talya ve Trkiyede 6 ay, Almanya ve Rusyada 1 yldr. ekoslavakyada ocuk 2, Macaristan ve Bulgaristanda ise 3 yana gelinceye dek uzayabilmektedir. Baz Kuzey Avrupa lke-

228

Sosyal Politika

lerinde ise bu izin hakkndan emzikli kadnn ei de yararlanabilmektedir (Altan, 1980, s: 165). Kadnlarn doumdan sonra korunmasn ngren sosyal politikalar iinde emzirme odas ve kre almasna ilikin dzenlemeler nemli bir yer tutar. Doumdan sonra kadnn, doan ocuunu 1 yl boyunca emzirmesi beklenir. Tekrar iine dndklerinde kadnlar, doan ocuklarn emzirip, onlarn baklp, gzetilecei emzirme odas olarak adlandrlan mekanlardan ve bu mekanlarda verilecek hizmetlerden yararlandrlrlar. 1 ya ile okul ncesi eitim a arasndaki sre boyunca da ocuklar kre olarak adlandrlan yerlerde baklp, gzetilirler. altrdklar kadnlarn ocuklar iin emzirme odas ve kre amak, iverenin sorumluluk alanna girer. Salanlacak olanak ve hizmetlerin, kadnlarn ilerindeki verimlilikleri, ie devamllklar gibi ynlerden yararlar salayaca aktr. verenlerin bu balamda ykml grlmeleri, topluma kar olan sosyal sorumluluklarn da bir parasdr. Ancak bu alanda tm iverenlerin ykml olacaklar kukusuz dnlemez. nk, bu birimlerin kurulup, iletilmesi g ve pahaldr. Bu nedenle iletmenin yaplacak giderleri karlayabilme olanaklarna sahip olmas gerekir. Nitekim pek ok lkede, iverenlere getirilen emzirme odas ve kre ama ykmllnn, iyerlerinde belirli sayda kadn altrma kouluna balanld grlmektedir. Bu say; her lkenin endstriyel yaps, alma yaam iinde yer alan kadnlarn saylar, bu alanda duyulan gereksinim gibi ekonomik ve sosyal gstergelerden yararlanlarak belirlenir. yerinde istihdam edilen kadnlarn saylar ile ilgili bir koul getirilirken kadnlarn ya, medeni halleri gznnde tutulmaz. Aksi halde bu alandaki ykmlln yerine getirmekten kanan iverenlerin, salt bekr ya da ocuksuz kadnlar yeleyerek altrma olasl doar. Emzirme odalar ve krelerin iyerlerinde ya da iyerlerine yakn bir yerde almas uygundur. verenler ortaklaa da emzirme odas ve kre aabilmelidirler. Bu yolla emzirme odas ve kre ama ykmll bulunmayan iverenlerin biraraya gelerek, bu birimleri kurup, iletebilmelerine olanak da tannm olur. rnein lkemizde pek ok kentte bulunan organize sanayi blgelerinde bu ynde uygulamalar kolayca ilerlik kazanabilir. Ayn biimde bir kent ya da blgedeki ubelerinde alan kadnlar iin bankalar ve yahut kadn retmenleri iin yine bir il ya da iledeki ilk ve orta dereceli okullar bu birimleri ortaklaa kurup, iletebilmelidir. verenlerden yasalarla ngrlm olan ykmllklerini yerine getirmeleri beklenilir. Ykmllklerini yerine getirmeyen iverenler iin ngrlecek parasal yaptrmlardan, bu alanda srdrlecek kamu hizmetlerinin finansmannda yararlanlabilir. Ancak, konuyu salt iverenlerin sorumluluu olarak grp, yaptrm hkmleriyle desteklenmi hukuki dzenlemeler aracl ile yerine getirilebilecei dnlmemelidir. nk, hem tad iveren nitelii ve hem de sosyal devlet ilkesini benimsemi olmasnn bir gerei olarak devletin de bu alanda hizmet vermesi gerekir. Emzirme odalarnn ve krelerin bulunmamas, kadnlarn alma yaamnda karlatklar nde gelen sorunlardan birisidir. rnein, lkemizde yaplm olan aratrmalarda, sorunlarn ncelik srasna gre belirlemeleri istenildiinde, kadnlar ilk srada emzirme odalar ve kre gereksinimlerini belirtmilerdir (Altan, 1980, s: 174). lkemizde istihdam edilen 134.361 kadn iiyi kapsayan bir aratrma, sadece %17.7 sinin bekar olduunu ortaya koymaktadr (2001 alma, s: 18). Bu bilgiler, emzirme odalar ve krelerin yalnzca i yerlerinde deil, byk kentlerdeki yerleim ve ulam glkleri de gznnde tutularak yaygn biimde kurulmasnn nemini ortaya koymaktadr.

nite 11 - Kadnlarn alma Yaamnda Korunmas

229

Bu alanda doabilecek boluk, bir ynden kadnlarn alma yaam iinde yer alabilmesini engellerken, bir baka ynden bu hizmetlerin kar amac ile kurulan iletmeler tarafndan doldurulmasna yol aacaktr. Bu koullar altnda ise kadnlar ocuklarna bakp, onu gzetecek bir baka kadn arayp bulmak ve ou kez de onu kayt d altrmak durumunda kalacaklardr. Bu ynde uygulamalarn hem ocuk, hem anne, hem ocua bakacak kadn ve hem de aile btesi zerinde olumsuz yansmalarnn olaca aktr. Bu hizmetler zellikle almayan, alamayan ya da emzirme ve kre ama ykmll olayan iyerlerinde alan kadnlar ynnden nem tar. Dahas, bu alandaki boluun yerel ynetimlerin, gnll kurulularn, kendi yeleri iin meslek kurulularnn, sendikalarn, odalarn, sigortallar ynnden sosyal sigorta kurumunun da katks salanarak doldurulmas gerekir. Krelerde ocuklarn bakm ve gzetimlerinin yannda, ruhsal ve dnsel ynden gelimelerine katkda bulunan hizmetler de verilir. Bu yzden yukarda sralandrlan kurum ve kurulularn, yanlzca kadnlarn korunmalar ynnden deil, gelecek kuaklarn daha iyi yetitirilebilmeleri ynnden de sorumluluklar bulunur. Kadnlarn analk durumlarnda korunmasn ngren bir baka dzenleme ise emzirme izinleridir. Bu izinlerden, doan ocuk 1 yana gelinceye dek yararlanlr. Kadna ocuunu besleyebilmesi iin emzirme olana tannr. St izinleri olarak da adlandrlan bu izinlerin sreleri ve kullanm dnemleri ulusal mevzuat hkmleri ile bilirlenir. Emzirme izinleri ilke olarak i sresinden saylr. Emzirme izinleri iyerinde emzirme odasnn bulunaca varsaylarak dzenlenmitir. yerinde ya da iyerine yakn bir yerde eer emzirme odas yoksa, bu izinlerinden beklenilen yararlar da salanamayacaktr. yerlerinin ou kez yerleim yerlerinden uzakta olmas ve byk kentlerdeki ulam glkleri de bu dzenlemelerin ilerliini engeller. Bu nedenle emzirme odalarnn iyerleri dnda yaygn biimde varolmas, emzirme izinlerinin ynnden daha da nem kazanr.

Kadnlarn Cinsel Kkenli Ayrmcla Kar Korunmalar

Cinsiyetler arasnda eit davranma, kiiler arasnda cinsel kkenli bir ayrm gzetmeme dncesini ifade eder. Bu anlay, yaygn biimde benimsenerek, yaadmz dnemde her tr tartmann dnda tutulan bir ilkeye dnmtr. alma yaamnda cinsel kkenli bir ayrm gzetilmemesi, Hukukda ki eitlik ilkesi ile Hukukunda ki iverenin eit ilem borcunun da bir gereidir. Hukuki dzenlemelerle tannan bir hakka yalnzca sahip olabilmede deil, bu hakkn kullanlabilmesinde de hibir ayrmn gzetilmemesi gerekir. Oysa ki, kadnlar daha nceki bir balk altnda da deinildii gibi, toplumsal yaamn eitli alanlarnda ayrmc davranlarla karlaabilmektedirler. Bu yaklam, dnya genelinde baz ekonomik ve sosyal gstergeler tarafndan da dorulanmaktadr. rnein kadnlarn okuma yazma oranlar, temel ve mesleki eitim dzeyleri, ortalama cretleri, ynetim kademelerindeki yerleri, mlkiyet iindeki paylar erkeklere gre daha dktr. Var olan eitsizliin dnyada yaanlan onca gz kamatrc gelimeye karn sregitmesinin byk lde ayrmc uygulamalardan kaynakland dnlmektedir. Kadnlarn sosyal yaamda ve alma yaamnda karlatklar ayrmc davranlarn birbirinden ayr tutularak irdelenmesi hi kukusuz gtr. Ancak, ayrmc davranlarn alanlar arasnda farklklar olsa da nedenleri ayndr. Bu yzden konuyu daha dar tutarak, deerlendirmelerimizi spesifik olarak kadnlarn alma yaam iinde karlatklar ayrmc davranlar zerinde younlatrmak istiyoruz.
Cinsiyetler arasnda eit davranma: Hukuki dzenlemelerle tannan bir hakka yalnzca sahip olabilmede deil, bu hakkn kullanlabilmesinde de insel kkenli bir ayrm gzetilmemesidir.

230

Sosyal Politika

Cinsel kkenli ayrmc davranlarla kadnlar ak ya da rtl olarak karlaabilirler. Konunun daha iyi kavranlabilmesi iin nce ayrmcln trleri konusunda bilgi verelim.

Ak Ayrmclk
Ak ayrmclk: Dorudan ve somut biimde alglanp, dorulanabilen cinsiyete dayal ayrmclk trdr.

Szgelimi bir iletme, personel gereksinimini karlamak zere yapt bir duyuruda, yalnzca erkek adaylarn bavurularnn dikkate alnacan belirtiyorsa, bu ak olarak yaplan ayrmcln bir rnei olarak gsterilebilir. rnekten de grlebilecei gibi bu ayrmclk trnde, cinsiyetler arasnda dorudan ayrmclk gzetildii somut biimde alglanabilir. Bu nedenle cinsel kkenli ayrm niyetini anlayabilmek g deildir. Yaplan bir toplu i szlemesinde, ayn iyerinde, ayn deerde ilerde alan kadn ve erkek iilerin cret oallar arasnda erkeklerin lehine bir farklln yaratlmas da ak ayrmcla rnek tekil eder. lkemizde baz bankalar dzenledikleri mfettilik snavlarnda, baarl olsalar bile, iin bazen geceleri allmasn ya da sk ve uzun seyahatlerin yaplmasn gerektirdiini ne srerek, erkeklerle ayn koullara sahip kadn adaylar ie almamaktadr. Eer lkemizde binlerce ebenin her mevsimde, gnn her saatinde ky kasaba dolaarak grev yaptklar dnlecek olursa, byle bir gerekenin hakl bir dayanann olamad grlr. Bu nedenle de cinsiyetler arasnda ak, dorudan bir ayrm yapld sylenebilir.

rtl Ayrmclk
Ancak, ayrmc davranlar her zaman yukardaki rneklerde olduu gibi ak biimde gzlenemez. rnein bir kadn; iyerinde daha iyi koullar olan bir st kademeye gelebilmede, evlenip, ocuk sahibi olunca iten ayrlabilecei varsaylarak tercih edilmiyor ve yerine bir erkek yeleniliyorsa rtl bir ayrmclk yaplm olur. rtl ayrmcln yapldn somut olarak ortaya koyup, kantlayabilmek gtr (Altan, 1997, s: 173). Gnmzde rtl ayrmcln, ak ayrmcla gre daha yaygn bir uygulama alan bulunduu kabul edilmektedir. rnein; lkemizde zorunlu temel eitim kurumlarnda grev yapan retmenlerin ok byk bir blm kadndr. Ancak, bu okullarn ynetim kadrolarna bakld zaman, kadnlarn ok dk bir oranna mdr olarak okul ynetimlerinde grev verildii grlr. Bu eliki bir raslantnn deil, rtl bir ayrmcln gstergesi olarak nitelendirilebilir. Ak ayrmclk, kadn erkek arasnda hukuki eitliin salanlmas yoluyla engellenebilir. Bu nedenle kadnlarn ak ayrmcla kar korunulmasnda, cinsiyetler arasnda tam bir hukuki eitliin salanlmasn ngren politikalardan yararlanlr. Nitekim, gnmzde ak ayrmc uygulamalarn pek ok lkede bu yndeki hukuki dzenlemelerle engellenebildii grlmektedir. rtl ayrmcl nleyebilmek, ak ayrmc uygulamalar nleyebilmekten, daha gtr. rtl ayrmc davranlarn sosyal ve kltrel kkleri bulunduu iin hukuki dzenlemelerle deitirip, ynlendirilemez. Bu yzden de rtl ayrmc uygulamalar, kadn erkek arasnda hukuki eitliin salanlmas yoluyla ortadan kaldrlamaz.

rtl ayrmclk: Dorudan ve somut deil, rtl biimde yaplan ve bu nedenle de kantlanabilmesinde glk ekilen ayrmclk trdr.

nite 11 - Kadnlarn alma Yaamnda Korunmas

231

Gnmzde rtl ayrmcln; yakn gemiimizde oluturulup, uygulamaya konulan konulan ve olumlu ayrmclk (affirmative action, correctness) olarak ifade edilen bir politika aracndan yararlanlarak engellenmesine allmaktadr. Olumlu ayrmclk; kadn ile erkek arasnda varolan hukuki eitliin, kadnlardan yana bozularak uygulanmasn ifade eder. Bu sosyal bak asnn temelinde, kadnlara ynelik ayrmc uygulamalarn tersine evrilerek engellenebilecei dncesi bulunur. Bylece kadnlar aleyhine bozulmu olan bir dengenin, kadnlara tannan baz hukuki ayrcalklarla dzeltilerek yeniden kurulmas hedeflenir (Baknz ekil 11.2).

Olumlu ayrmclk (affirmative action): Kadn ile erkek arasndaki hukuki eitliin, kadnlara tannan hukuki ayrcalklarla salanlmasna ve bu balamda bozulmu olan dengenin yeniden kurulmasna ynelik hukuki dzenlemelerdir.

ekil 11.2

Olumlu Ayrmc Uygulamalar

Erkek Kadn

Bu ynde politikalar zellikle, Avrupa Birlii tarafndan benimsenmi ve gnmzde ye lkeleri balayan hukuki bir meruiyet de kazanmtr. Kadnlarn; siyasal partilerin ya da sendikalarn ynetimlerinde, parlamentoda, iyeri (ii) kurullarnda yer alabilmeleri iin getirilen kotalar, eitim olanaklarndan yararlanabilmelerinde ya da ilerinde daha st kademelere ykselebilmelerinde tannan ncelikler bu uygulamalar kapsamnda yer alr. rnein; AB, 1976 ylnda yrrle koyduu 207 sayl bir ynergesinde bir st greve ykseltilmede, eer kadnlarn bu grevde temsil edilme oranlar erkeklerden dk, bir baka deyile kadnlar o i grubunda alan igcnn yarsndan az ise, ayn nitelikleri tamalar halinde erkek adaylara yelenilerek atanmalar ngrlmtr (m.2/1 ve 4). lkemizde yabanc dilde eitim veren baz zel okullarn kabul snavlarnda; kz-erkek renci dengesini kurabilmek iin, kz adaylarn aldklar puanlarn erkek adaylarn puanlarndan daha dk tutulmasna ynelik uygulamalar da byle bir yaklam erevesinde irdelenebilir. Biraz nce verdiimiz bir rnekten yola karak; eer zorunlu temel eitim veren okullara mdr atanrken kadn erkek retmenler arasnda bir denge oluturabilmek iin, erkek retmenlerle ayn koullara sahip kadn retmenlerin yelenileceine ilikin hukuki bir dzenleme yrrle konulacak olursa, yine olumlu ynde ayrmc bir uygulamann rnei verilmi olur. Kadnlardan yana ayrmc uygulamalara, yrrle konulacak hukuki dzenlemelerle ilerlik kazandrlabilir. Ancak iverenler ve yneticiler de zendirilerek, iletmelerde erkeklerle eit oranda kadn altrlmas yasalara dayal olmayan bir kurala dntrlerek gnll olarak da uygulanabilir. Kadnlarn rtl ayrmcla kar korunmalarn hedefleyen sosyal politikalar iinde olumlu ayrmc uygulamalar, yaadmz dnemde giderek daha ok savunulan ve yararlanlan bir politika arac nitelii kazanmtr. Ancak unutmamak ge-

232

Sosyal Politika

rekir ki, bu ynde politikalarn snrlar zenle izilmeyecek olursa uygulamalar, getirilen hukuki dzenlemelerin amacn aarak z ile eliir. Hukuki eitlik ilkesinden uzaklalr. Dahas, kamuoyunun konuya ynelik destei azalabilir. Avrupa Adalet Divan bir kararnda; eitlik ilkesinin istisnalarnn baz koullar altnda kabul edilebilecei ifade etmekle birlikte, kadnlarn bir haktan salt insiyetlerine baklarak yararlandrlmalar yoluyla getirilecek bir istisnann, bir frsat eitlsizlii yarataca grn benimsemitir (Altan, 1997, s: 176 vd.). Luxsembourg mahkemesinin bu karar, kadnlardan yana ayrmc uygulamalarn gelecei ynnden baz ipular da vermektedir. Bu bilgileri edindikten sonra, kadnlarn ayrmc uygulamalarla, alma yaamnn hangi alannda, karlaabilecekleri sorusunun yantlarn vermeye alalm.

likisinin Kurulma Aamasnda

verenler ekonomik nedenlerle kadnlar istihdam etmekten kanabilirler. nk, iyerlerinde alan kadnlar iin yaplan ayn giyinme, temizlenme yerleri, lavabolar, tuvaletler, emzirme odalar, kreler gibi baz zel dzenlemeler ya da salanlan hizmetler iletme giderlerini oaltr. Bu alandaki ekinceler; kadnlarn evlenmelerinin ya da ocuk sahibi olmalarnn ilerine gelip, gitmelerini geciktirecei, devamszlklara, ilerinden ayrlmalarna yol aabilecei gibi varsaymlara da dayal olabilir. verenler rnein kre ya da emzirme odas amak gibi yasal ykmllklerinden kurtulabilmek iin de ngrlen saylarn altnda kadn istihdam etmek isteyebilir.

ilikisinin Dzenlenmesinde
Kadnlar bir i bulup, almaya baladktan sonra da iyerlerinde ayrmc davranlarla karlaabilir. Kadnlar iyerlerinde yaratlan frsatlardan yararlanabilme, ilerinde ilerleyebilme olanaklar, iverenlerin ya da karar organlarnda arlkl olarak bulunan erkek stlerinin varsaymlar, sanlar, koullanmalar nedeniyle daha snrl olduu varsaylr. Kadnlar iverenler tarafndan erkeklere gre daha uysal ve kolay ynetilir grlr. Ar da olsa olumsuz alma koularna katlanabilecekleri dnlebilir. Yaplm olan aratrmalar bu yaklamn iverenler arasnda gnmzde de geerli olduunu gstermektedir. Dnlecek olursa, kadn haklarnn kazanm sreci ve baz istisnalar ayrk tutulacak olursa, eitli lkelerde yaanlan mesleki mcadeleler iinde yer almadklar grlr. Kadnlarn pek ok lkede sendikalama oranlar erkeklere gre daha dktr. Youn olarak altklar i kollarnda bile kadnlar sendikalarnn ynetimlerinde yer alamamakta ve bu yzden de etkin olamamaktadr. Erkeklerle eit deerde i grmelerine karn, kendilerine daha dk cret denmesine ilikin uygulamalar da bu kapsamda irdelenebilir. Sosyal politikalar, eit deerde i yapan kadn-erkek arasnda, salt cinsel kkenli bir ayrm yaplmamasn ilke olarak benimser. Bu ilkeye hukuk kurallar araclyla ilerlik kazandrlr. Unn 1928 ylnda kabul ettii 26 sayl Szlemesi Asgari cret Belirleme Yntemi Szlemesi ile 1951 ylnda kabul ettii 100 sayl Eit cret Szlemesi cret ayrmclnn engellenmesine ilikin ilke ve kurallar kapsar. AB Roma Andlamas (m.119), Avrupa Sosyal art (m.4/3), Maastricht Andlamas (m.6) hkmleri ile Avrupa Adalet Divannn kararlar da bu balamda ye lkeleri balar. Eit deerde ie, eit cret denmesi, Almanya ve talya gibi baz lkelerin anayasalarnda temel bir insan hakk olarak grlp, gvence altna da alnmtr (Altan, 1980, s: 139).

nite 11 - Kadnlarn alma Yaamnda Korunmas

233

Kadn ve erkek arasndaki cret eitlii ilkesi, kukusuz ayn deerde iin yaplmas kouluna baldr. Ayn deerde ii ise, ayn iyerinde, ayn nitelikteki ilerde, eit verimle almak olarak anlamak gerekir. Eit deerde eit cret denmesi ilkesine geerlilik kazandrlamadna ilikin yaygn ve yalnz lkemize zg olmayan gncel bir tartma ortamnn yaratlmasnda ayn nitelikte i kavramnn ortaya konulabilmesindeki glklerin nemli bir pay bulunmaktadr. Avrupa lkelerinde ii stats altnda alan kadnlarn cretlerine ilikin olarak yaplm kapsaml bir almann sonular; Kadn iilerin cretlerinin erkek iilere gre ortalama Fransada % 36,5, ngilterede % 40, Almanyada % 31,3 daha az olduunu ortaya koymaktadr. Avrupa lkeleri arasnda bu oranlarn en dk olduu lkeler, Hollanda ile skandinav lkeleridir. UOnn 100 sayl Szlemesinin 3. maddesinde de bu gle deinilerek, objektif ltlerin aranlp bulunmasnn nemi vurgulanmaktadr. deerlemesi sistemine dayal cret dzenlemesinin, bu gln almasna byk lde yardmc olaca ve ilkenin ilerliine katkda bulunaca aktr. Ancak; eit deerde i gren kadn ve erkek igcnn, cretleri arasnda gzlemlenen bu farkll, salt yasa hkmlerindeki eksikliklere, boluklara, bu hkmlerin uygulanabilmesinde karlalan glklere ya da toplumlarda kat bir kadn-erkek ayrmnn yapld savlarna dayandrmak da bazen yanltc olabilir. nk bu farkllklara, kadn ve erkek igc arasnda; ortalama cret dzeylerini nemli lde belirleyen temel ve mesleki eitim dzeyi, uzmanlk, hizmet sresi (kdem), i deneyimi, stlenilen sorumluluk, normal i sresi dnda yaplan almalar vb. gibi alanlarda grlen farkllamasnn yansmalarnn olabilecei de unutulmamaldr. Bu konuda cret konusunun ele alnarak ilenildii 9. nite metninde ayrntl aklamalar yaplmt. Bir tekrara yol amamak iin bu bilgileri size bir kez daha hatrlatmakla yetiniyoruz.

ilikisinin Son Bulmasnda

Kadnlar i ilikilerinin son bulma aamasnda da ayrmc davranlarla karlaabilmektedirler. rnein gebelik dneminde kadnn, artk ie dzenli gelemeyecei varsaylarak iine son verilebilir. Keza ekonomik bir kriz ile karlaldnda, nce kadnlar gzden karlabilmektedir. Kadnlarn alma yaamnda ayrmcla kar korunabilmesinde, hukuki eitlii ngren ve kadnlardan yana ayrmclk gzeten hukuki dzenlemelerden birlikte yararlanlr. 2. lkemizde yrrlkte olan alma mevzuatnda, kadnlarn doumdan nce ve sonra ite altrlamayacaklar sreler ne kadardr? 3. Kadnlardan yana, olumlu yndeki ayrmc uygulamalar, ne zamana dek sregidecektir? 4. rtl ayrmcln engellenebilmesi, ak ayrmcla gre neden daha gtr?
SIRA SZDE

234

Sosyal Politika

zet
AMA

Kadnlarn korunmalarna ynelik sosyal politikalar, tarihsel geliim sreci iinde nasl oluup, gelimitir? Sanayi Devrimi ile birlikte yaygn ve youn biimde alma yaamnda yer almaya balayan kadnlarn nceleri, daha ok biyolojik zellikleri gznnde tutularak alma yaamnda zel olarak korunmalar ngrlmtr. Hukukunun genel nitelikteki koruyucu hkmlerinden yararlanan kadn iilere, yrrle konulan buyurucu nitelikteki hukuk kurallar ile zel bir koruma rejimi de yaratlmtr. Bu balamda kadn iilere hakl(meru) olarak nitelendirilebilecek, hukuki bir ayrcalk getirilmitir. Kadn iilerin alma yaamnda analk durumla nedeniyle korunabilmelerine ynelik sosyal politikalar ve bu politikalara ilerlik kazandran hukuki dzenlemeler ise daha sonra, 19. yzyln son ceyreinde uygulamaya konulmutur. Kadn erkek arasnda salanlmak istenilen eitlik hedefine, kadnlarn salt biyolojik ve genetik zellikleri nedeniyle korunmalar yolu ile varlamayacann anlalmtr. Bylece hukuk sistemlerinin kadn ve erkek arasnda mutlak eitlii salayabilecek biimde yeniden yaplanmasna ynelik politikalara ilerlik kazandrlmaya balanmtr. alma yaamnn kadnlar ynnden zel olarak dzenlemesi ve mutlak eitlik ilkesi, kadnlara ynelik ak (dolaysz) ayrmcln ortadan kaldrlabilmesinde belki yeterli olmutur. Ancak, ayrmcln byk blmn oluturan rtl (kapal, dolayl) ayrmc uygulamalarn bu yn ve biimdeki politikalarla giderilemeyecei yaanlan deneyimlerle zamanla grlmtr. Bylece, olumlu ayrmclk (affirmative action) olarak adlandrlan yeni ve nceki aamalardakilere gre daha radikal aralar ieren sosyal politikalara ynelinmitir.

AMA

Kadnlarn alma yaamnda korunmasn ngren sosyal politikalar hangi hukuki dayanaklara 3 sahiptir? T.C. Anayasasnn 50. maddesinde yer alan hkmler, ulusal sosyal politikamzn hukuki temelini oluturur. Bu hkmler dorultusunda kadnlarn alma koullarnn biyolojik ve genetik zellikleri gznnde tutularak zel olarak dzenlenmesini ngrmektedir. Nitekim, lkemizde yrrlkte bulunan i kanunlar ile alma yaam Anayasann hkmleri dorultusunda kadnlar ynnden zel olarak dzenlenmitir. 4857 sayl Kanunu ayrca, cinsel kkenli cret ayrmcln engelleyen hkmleri de ierir. Kadnlarn korunmas, sosyal politikalarn uluslararas kaynaklar iinde de nemli bir yer tutar. BM, UNESCO, AB, AK, OECD gibi eitli uluslararas kuruluun kararlar, belgeleri, pek ok lkenin taraf olduu szlemeleri kadnlarn korunmasna ynelik ilkeler ve normlar ierir. Sosyal politikalar, kadnlar alma yaamnn hangi alanlarnda, hangi yn ve biimde korun4 masn ngrr? Biyolojik ve genetik zellikleri gznnde tutularak kadnlarn yer ve su altndaki ilerde, gece dnemlerinde, ar ve tehlikeli olarak nitelendirilen ilerde altrlmalar buyurucu nitelikteki hukuki dzenlemelerle engellenir. Kadnlarn analk durumlar nedeniyle alma yaamnda korunmalar, doumdan nce balar ve doumdan sonra da srer. Kadnlarn alma yaamnda ayrmcla kar korunmasnda hukuki eitlii ngren ve kadnlardan yana ayrmclk gzeten hukuki dzenlemelerden birlikte yararlanlr.

AMA

AMA

alma yaamnda kadnlar hangi nedenlerle korunulurlar? 2 Kadnlarn alma yaamnda yer almalarnn ekonomik, sosyal ve kltrel ynlerden mikro ve makro balamda yararlar vardr. Kadnlarn i ilikileri ve yaamnda karlaabilecekleri engelleri aabilmelerine yardmc olmak ve alma haklarn korumak da bu politikalarn hedefleri arasnda yer alr.

nite 11 - Kadnlarn alma Yaamnda Korunmas

235

Kendimizi Snayalm
1. Kadnlarn i ilikileri ve yaamnda korunulmalarn ngren ilk hukuki dzenlemeler, hangi lkede yrrle konulmutur? a. Almanya b. ngiltere c. svire d. Fransa e. Rusya 2. Sosyal politikalarla, kadnlarn ilk nce hangi alanda korunmalar ngrmtr? a. Ayrmc davranlar b. sreleri c. Analk durumu d cret e. Kadn erkek arasndaki hukuki eitlik 3. Aadakilerden hangisi, kadn igcnn i ilikileri ve yaamnda korunmalarnn nedenlerinden biri deildir? a. Biyolojik zellikleri b. Yaratc yeteneklerindeki snrllk c. Genetik zellikleri d. Analk durumlar e. Cinsiyetler arasnda ayrm gzetilmesi 4. Kadnlardan yana olumlu ayrmc uygulamalar, hangi ayrmclk tr ile savamda yararlanlan bir Sosyal Politika aracdr? a. Ak b. Dorudan c. rtl d. Hukuki e. Mutlak 5. Sosyal politikalar, kadnlarn i ilikileri ve yaamnn hangi alannda zel olarak korunulmalarn ngrmez? a. Gece dnemlerinde b. Ar ve tehlikeli ilerde c. Doum ncesinde d. Doum sonrasnda e. zin ve tatil dnemlerinde

6. Emzikli kadnlarn yararlanabilecekleri istee bal izin dzenlemeleri, aadaki zelliklerden hangisini tamaz? a. e tekrar dnebilme hakknn tannmas b. cretsiz olmas c. Kadnn istee bal tutulmas d. Snrlandrlm bir sreye balanmas e. verenin izninin aranlmas 7. 1982 Anayasasnn hangi maddesi, kadnlarn korunmasn ngren ulusal sosyal politikalara yn ve biim vermektedir? a. 25 b. 33 c. 50 d. 88 e. 100 8. Kre ve emzirme odas ama ykmll, iyeri ile ilgili hangi gstergeye bal klnmaldr? a. letmenin ekonomik koullar b. yerinde alanlarn saylar c. Kadnlarn ya ve cinsiyetleri d. yerinde srdrlen iin nitelii e. yerinde alan kadnlarn saylar 9. 4857 Sayl Kanununa gre, kadn iilere verilen emzirme (st) izinleri, ne zamana dek srer? a. 6 hafta b. 3 ay c. 6 ay d. Emzirme dnemi boyunca e. ocuk 1 yana gelinceye dek 10. Sosyal politikalar aadaki i ya da mesleklerin hangisinde kadnlarn altrlabilmelerini ngrr? a. Maden iletmesinin bro ilerinde b. Tnel inaatnda c. Kanalizasyon ebekesinin denmesinde d. Snger kartlmasnda e. Metro tunelleri yapmnda

236

Sosyal Politika

Yaamn iinden

51.6, Fransada yzde 57.3, Yunanistanda yzde 46.3.

lkelere ve cinsiyete gre ortaretim okullama oranlar (yzde) lke Kz Erkek

Almanya .............................. 88.5 Avusturya ........................... 88.7 Yunanistan ......................... 87.8 ran ..................................... 68.1 Grcistan ............................ 73.5 Trkiye ............................... 43.2 ...................... 88.3 ...................... 87.7 ...................... 85.3 ...................... 74.1 ...................... 74.9 ...................... 59.0

yorum@radikal.com.tr

Cumartesi, 8 Mart 2003

Ayrmclk vahim dzeyde

Milletvekillerine de sunulan Kadn-Erkek Eitliine Doru balkl rapor, Trkiye toplumunun cinsiyet ayrmclna dayal olmaktan kurtulamadn gsteriyor. alma zm de neriyor.
STANBUL-Trk Sanayicileri ve adamlar Dernei (TSAD), Trkiyede kadnlarn eitim, alma yaam ve siyasetteki durumunu ortaya koyan ayrntl bir rapor hazrlad. milletvekillerine de sunulan Kadn-Erkek Eitliine Doru Yry adl rapor, Trkiyede kadn gereinin fotorafn ortaya koyuyor ve zm nerileri getiriyor. Rapora gre Trkiyedeki kadnlarn durumu: Eitim Raporun, Ankara niversitesi Eitim Bilimleri Fakltesi retim yesi Prof. Dr. Mine G Tan tarafndan hazrlanan Eitimde kadn-erkek eitlii ve Trkiye gerei blmnde, neredeyiz ve neden buradayz sorularna yant arand. Sonular: Trkiyede kadnlarn okuryazarlk oran yzde 72. Yunanistanda yzde 94, Bulgaristanda yzde 97, Azerbaycan, Ermenistan ve Grcistanda ise yzde 99. Krsal kesimde erkeklerin yzde 10.1i, kadnlarn yzde 30.4 okuryazar deil. Dou ve Gneydouda her on kadndan bei okuma yazma bilmiyor. Okuryazar olmayanlarn oran kentsel erkek nfusta yzde 4.5, kadn nfusta ise yzde 18.7. Okul anda bulunan 7-13 ya arsa her 100 erkek ocuktan 21i, her 100 kz ocuktan 32si okula kaytl deil. lkretimde kz-erkek ocuk oranlar eitlenemedi. 1999-2000 retim ylnda erkekler iin yzde 99.4e ulaan ilkretim okullama oran kz ocuklarda yzde 89.8. 1999-2000 retim yl itibaryla teknik eitime devam eden kz rencilerin yzde 21.33 din eitimi alyor. Yine 1999-2000 ders yl iinde Trkiyedeki yksekrenim rencilerinin yzde 40.4n kadnlar oluturdu. Trkiyede kadnlarn yksekrenimden yararlanma olana yzde 15.2 iken, bu oran Bulgaristanda yzde

Neler yaplmal?
alma sonucunda ortaya kan bu tablo, eitime ayrlan payn dkl, anne-babann toplumsal ve ekonomik stats, okuryazar olmamas, kltrel basklarn arl, din, yoksulluk, ayrmclk, erken evlilik ve okula uzaklk gibi nedenlere baland. TSAD raporunun eitim blmnn zm nerileri ksmndaki grler yle: lkretim zorunlu ve kesintisiz olmal. Trkiyede eitim her dzeyi kapsayacak hale getirilmeli ve parasz olmal. Karma eitim ilkesi uygulanmal. Kz ocuklarn ve kadnlarn eitiminden daha yksek pay almalar konusunda aile ve kamuoyu desteine ynelik ara vermeden eitli kampanyalar dzenlenmeli. 18 yandan kkler ocuk saylarak, ocuk igcn gvence altna alan gerekli yasal dzenlemeler gecikmeden yaplmal. Evlenme ya 18 olmal. Kzlarn, burs, kredi, yurt, barnma, sanat ve beden eitimi olanaklarndan yararlanmalar salanmal. alma yaam OTD Sosyoloji Blm retim yesi Do. Dr. Yldz Ecevitin hazrland bu blmde, alma hayatnda kadnerkek eitsizlii bir kez daha vurgulanyor. Blm yle: Kadnlarn igcne katlm oranlar 1950lerin ortalarndan beri srekli ve hzl biimde dyor. 1955te yzde 72 olan katlm oran, 1999da yzde 29.7ye geriledi. Kadn ve erkeklerin sektrleraras dalmlar asndan nemli dengesizlik ve eitsizlikler sz konusu. Trkiyede, 1999 verilerine gre kadnlarn ve yzde 18.1i de hizmet sektrnde alyor. Erkeklerin yzde 40.8i hizmet sektrnde. Kentli kadn nfusun yzde 16.4 isizken, erkeklerin oran yzde 8.6. Krsal kesimde isizlik oran erkeklerde daha fazla. Nedeni: cretsiz aile iisi olan, gelir getirici bir ite almayan kadnlar, istatistiklerde istihdam edilenler arasnda yer alyor. Kentlerde isiz kadnlarn yzde 44 lise ve dengi okul mezunu. Ayn eitim dzeyindeki isiz erkek oran ise yzde 24.

nite 11 - Kadnlarn alma Yaamnda Korunmas

237

Kadnlar daha uzun sre isiz kalyor. Kadn isizlerin yzde 43, erkeklerin yzde 29u bir yl veya daha fazla sre i aryor. Kadnlarla erkekler arasndaki kazan eit deil. 1987 verilerine gre, st dzey yneticilik yapan bir erkein saatlik kazanc 1688 lirayken, kadnnki 904 lira. Sat personeli olarak alan erkek saatte 1092 lira kazanrken, kadn 531 lira alyor. Tarm iisi bir erkek saatte 856 lira kazanrken, kadnn saatlik kazanc 318 lira. Mesleklerde toplumsal cinsiyet temelli ayrma azalyor. 1989da mteebbislik, st kademe yneticilii, hizmet ileri, ticari faaliyetler, tarm d retim faaliyetleri tamamen erkek meslei olarak grlrken, bu durum deiti. Mteebbis ve st yneticileri grubunda 1989 ylnda yzde 5.4 olan kadn alanlar yzde 8.9a ykseldi. Trkiyede kadnlarn igcne katlmlarndaki dmeye yol aan en nemli nedenler ekonomik yapdaki deimeler, bunlara elik eden sosyal dnmler ve zellikle kyden kente g olarak sralanyor.

Do. Dr. r, ortaya kan bu tabloyu Trkiyede siyasi partilerin kadna bakn anlatarak, yle zetliyor: Merkez sada yer alan ANAP, DYP, MHP ve SPnin ideolojisine gre siyasette kadna den grev ocuklar, hastalar, yallar, kimsesizler ve sakatlarn sorunlaryla ilgilenmek, gnll sosyal yardm faaliyetleri yaparak siyasal destek oluturmak. Merkez soldaki CHP ve DSP ise kadn-erkek eitliini ideolojik kimliklerinin bir paras olarak her zaman vitrinde tutarlar. Ancak bu partilerin kadn-erkek eitlii anlay bir tr cinsiyet krl ierir. Trkiyede hemen hemen tm partiler kadn kollarn, kadnlar siyasal karar srelerine hazrlayan bir yap olarak deil, partinin ikincil ve siyasi getirisi dk ilerini yaptracaklar birimler olarak grrler. Seim dnemine girildiinde rastgele araylar ile kadn adaylara olan gveni sarsar ve temsil yeteneklerini azaltr. (Radikal)

Kadn aday says ve oran

1995 genel seimi 534 (yzde 8.1) 1999 genel seimi 1748 (16.4) 1999 genel seimi 23 (yzde 4.2) 1999 genel seimi yzde 1.3 1999 genel seimi 8890 (yzde 83.6) 1999 genel seimi 527 (yzde 95.8) 1999 genel seimi yzde 5.9.

yaaman dair neriler ksm:

Kadnlarn rgn ve yaygn zellikteki mesleki eitim kurumlarndan erkeklerle eit dzeyde yararlanabilmelerini salamak iin yasal dzenlemeler yaplmal. Kadnlar Trkiyede belli i kollarn ve meslekleri semeye ynelten mevcut eilimlerin saptanmas ve bunlarn olumsuz etkilerinin giderilmesi gerek. Kadnlarn evde kullandklar ve parasal karlk almadklar emein milli gelir hesaplamalarnda yer alabilmesini ve bylece kadnlarn ekonomik ve toplumsal kalknmaya katklarnn fark edilmesini salayacak abalar sarf edilmelidir. yerinde kre ama ykmll getiren kurallar, sadece kadn deil, erkek says da dikkate alnarak yeniden konulmal.

Seilen kadn milletvekili

1995 genel seimi 13 (yzde 2.4)

Kadn aday seilme ans

1995 genel seimi 1 yzde 2.4

Erkek aday say ve oran

1995 genel seimi 6066 (yzde 91.9)

Seilen erkek milletvekili

1995 genel seimi 537 (yzde 97.6)

Erkek aday seilme ans

1995 genel seimi yzde 8.8 Genel veriler

stihdam edilen kadn ve erkeklerin iteki durumlarna gre dalm: teki Durumu Kadn Erkek
cretli veya maal ............. 21.0 ...................... 37.5 Yevmiyeli ........................... 4.2 ....................... 10.6 veren ............................... 0.4 ....................... 6.4 Kendi hesabna alan ..... 9.1 ....................... 31.8 cretsiz aile iisi .............. 65.0 ..................... 13.4 Siyaset Raporun bu blm Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi retim yesi Do. Dr. Serpil Sancar r tarafndan hazrland. Rapora gre, 2000de Trkiyede parlamentodaki kadn says oran yzde 4 iken, svete oran yzde 43, Danimarkada yzde 37, Almanyada yzde 31 ve spanyada yzde 22. Kadnn siyasetteki yerini gsteren bir baka ilgin veri de yle:

Trkiyede eitim ve gelir asndan cinsleraras eitsizlik: Okuryazarlk

Erkekler: Kadnlar: Yzde 93 Yzde 75 Yzde 67 Yzde 54 8 bin 104 ABD Dolar 4 bin 703 ABD Dolar

Eitim
Erkekler: Kadnlar:

Gelir (kii bana GSMH)

Erkekler: Kadnlar:

238

Sosyal Politika

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. b Kadnlarn i ilikileri ve yaamnda korunulmalarn ngren ilk hukuki dzenlemeler, ngilterede yrrle konulmutur. Bu soruyu doru yantlayabilmek iin, Kadnlarn alma Yaamna Girii ve Korunmalarna Ynelik Politikalarn Tarihsel Geliimi bal altnda verilen bilgilerden yararlann. Sosyal politikalarla, kadnlarn nce i srelerine buyurucu hukuki dzenlemelerle bir st snr getirilmi, sanayide gece dnemlerinde almalar yasaklanmtr. Bu soruyu doru yantlayabilmek iin, Kadnlarn alma Yaamna Girii ve Korunmalarna Ynelik Politikalarn Tarihsel Geliimi bal altnda verilen bilgilerden yararlann. Bu soruyu doru yantlayabilmek iin, Kadnlarn alma Yaamnda Korunmas Dncesinin Temelinde Bulunan Nedenlir bal altnda size verilen bilgilerden yararlann Bu soruyu doru yantlayabilmek iin, Kadnlarn alma Yaamna Girii ve Korunmalarna Ynelik Politikalarn Tarihsel Geliimi bal altnda verilen bilgilerden yararlann. Sosyal politikalar, kadnlarn izin ve tatil dnemlerinde zel olarak korunulmalar gerekmez. Bu soruyu doru yantlayabilmek iin, Kadnlarn Genel Olarak Korunmalar ve Kadnlarn Analk Durumunda Korunmalar balklar altnda verilen bilgilerden yararlann. Emzikli kadnlarn yararlanabilecekleri istee bal izin dzenlemeleri, iverenin iznine bal deildir. Bu soruyu doru yantlayabilmek iin, Kadnlarn Analk Durumunda Korunmalar bal altnda verilen bilgilerden yararlann. Bu soruyu doru yantlayabilmek iin, Kadnlarn alma Yaamnda Korunmas Dncesinin Temelinde Bulunan Nedenler bal altnda verilen bilgilerden yararlann. Kre ve emzirme odas ama ykmll, iyerinde alanlarn deil, iyerinde alan kadnlarn saylarna bal klnmaldr. Bu soruyu doru yantlayabilmek iin, Kadnlarn Analk Durumunda Korunmalar bal altnda verilen bilgilerden yararlann. Bu soruyu doru yantlayabilmek iin, Kadnlarn Analk Durumunda Korunmalar bal altnda verilen bilgilerden yararlann. Maden iletmesinin bro ileri yer altnda srdrlen bir i deildir. Bu nedenle de kadnlar altrlabilir. Bu soruyu doru yantlayamadysanz Kadnlarn Genel Olarak Korunmalar bal altnda size verilen bilgilerden yararlann.

Bavurulabileceiniz Kaynaklar
Altan, . Z. (1980). Kadn iler ve Trkiyede Kadn ilerin 1475 Sayl Kanunu le Korunmas. Eskiehir: TA.Yaynlar. no.224/147. Altan, . Z. (1997). Cinsiyetler Arasnda Eit Davranma, Avrupa Birliinin Sosyal Politikalar ve Trkiye Semineri. Ankara: imento Mstahsilleri yverenleri Sendikas Yaynlar. s: 157-180.

2. b

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Kadnlarn biyolojik ve genetik zellikleri gznnde tutularak, hakl (meru) olarak nitelendirilebilecek hukuki bir ayrcalk getirilmitir. Dnlecek olursa, alma yaamnn salt kadnlar ynnden deil ocuklar, genler, sakatlar ve eski hkmller ynnden de byle bir yaklamla zel olarak dzenlendii grlr. Bu balamda yrrle konulan hukuki dzenlemelerin temelinde, iverene kar daha zayf olan iinin korunmas rneinde olduu gibi, bu kesimlerin duyduu korunma gerekinimi bulunur. Sra Sizde 2 lkemizde yrrlkte olan kanunlarda; kadnlarn doum ncesi ve sonrasnda ite altrlamayacaklar srelerin uzunluu farkl olarak belirlenmitir. yleki; Basn- Kanununa gre bu sre gebeliin 7. ayndan balar ve doumun 2. ay sonuna dek srer. Umumi Hfzsshha Kanununa gre, 3 haftas doumdan nce ve 3 haftas doumdan sonra olmak zere toplam 6 haftadr. Devlet Personel Kanununda ise, 3 haftas doumdan nce ve 6 haftas doumdan sonra olmak zere toplam 9 haftalk bir sreyi kapsar. 4857 Sayl Kanununda da, 8 haftas doumdan nce, 8 haftas doumdan sonra olmak zere 16 haftalk bir dnem ngrlmtr. Sra Sizde 3 Kuramsal olarak; kadnlardan yana, olumlu yndeki ayrmc uygulamalarn, cinsiyetler arasnda eitlii salayan bir denge kuruluncaya dek srmesi beklenilir. Sra Sizde 4 rtl ayrmcln yapldn, ak olarak yaplan ayrmclkta olduu gibi somut olarak ortaya koyup, kantlayabilmek gtr.

3. b

4. c

5. e

6. e

7. c

8. e

9. e

10. a

nite 11 - Kadnlarn alma Yaamnda Korunmas

239

Okuma Paras
Cinsel Kkenli Ayrmcln Kkleri Kiileri farkllatrmak iin kullanlan kriterlerden belki de ilki olan cinsiyet zellii evrenimizdeki tm insanlar sayca birbirine eit iki gruba ayrr. Cinsiyet farkllamas, kadn ve erkeklerin toplumsal yaam iindeki konum (stat) ve davranlarn (rollerini) da etkileyerek biimlenir. Kadnlarn aile ve sosyal yaam iindeki konumlar ve yerine getirmeleri beklenilen davranlarnn erkeklerden daha farkl olmas, byk lde kadn ve erkein aile ve sosyal yaam iindeki i paylarnn tarihsel kklerinde aranlmaldr. Yaamlarn srdrebilmek iin insanlar, kadn-erkek yardmlamasna srekli ve zorunlu bir gereksinim duyarlar. nsanlk tarihinin bu ilk ve en basit iblm nce, erkek ve kadn arasnda en eski ve kk toplum birimi olan aile iinde kurulur. Toplum tarihileri, gebe olarak yaayan avc-toplayc toplumlarda, kadnn aile iindeki i paynn daha ok ve nemli olduunu yazarlar. Erkek, ounlukla rastlantya bal olan ve oturma yerinden uzaklarda yaplmas zorunluluu bulunan avclk iini yapmaktadr; kadn ise, bir yandan ocuklarn soua, scaa, yrtc hayvanlara kar korunmas, bakm ve beslenmesi iini yerine getirmekte; konuta yakn olup, onunu koruyuculuunu yapmakta, ayrca avlanmadan daha gvenli bir geim kayna olan bitki toplaycln yerine getirmektedir. Yiyecekleri hazrlamakta, yarallara bakmakta, hayvan evcilletirmekte, gelecei dnmekte, ocuklar bytmektedir (Ozankaya, 1975, s: 204). Cinsler arasndaki o dnemin sosyo-ekonomik koullarna dayal i blm, kadn ile erkein aile ve toplum iindeki konum ve davranlarna yansyarak, toplumdaki deerler sistemini biimlendirmitir. Avc-toplayc toplumlarda kadn, bu nedenle erkee gre daha yksek bir toplumsal deer kazanm, anaerkil aile yaps ve anaerkil aile hukuku bylece domutur.

Yerleik yaam ile birlikte deiim (mbadele) ekonomisi domu ve ticaret balamtr. retim aralar ve teknikleri srekli gelitirilmi ve madencilik, balklk gibi yeni i alanlar almtr. Bir baka ynden insanlarn doaya, zenginliklere egemen olma abalar ordularn kurulmasna, istilalara, savalara yol amtr. Fiziksel g ve stnl geerli, hatta onun da tesinde gerekli klan tm bu oluumlar, kadn ile erkein nce aile, daha sonra da toplumsal yaam iindeki yerlerini etkilemitir. Avclk, madencilik, retim aralarnn yapm ve kullanm, obanlk, balklk, askerlik gibi bedensel g gerektiren iler erkekler; yemek, temizlik, ocuk bakm, ev gzetimi, diki nak gibi zen, sabr ve duyarllk gerektiren iler kadnlar tarafndan stlenilmitir. Bylece erkekler nce ekonomik sistemin, daha sonra da kurulu dzenin temel taycs, kadnlar ise erkek igcnn tamamlaycs, yardmcs konumuna srklendiler. Bu cinsel kkenli iblm, kadn ile erkein aile ve toplumsal yaam iindeki konum ve davranlarna da yansmtr. Bu koullar altnda kadna, erkee oranla daha pasif (ikincil) bir deer yklenirken, erkek toplumsal konumunu glendirmi ve ataerkil aile yaps doup, ataerkil hukuk dzeni kklemeye balamtr. Kadn ile erkein toplumsal konum ve davran biimlerinde yaanlan ve geerliliini yzyllar boyu koruyan bu farkllama, doal olarak toplumun hukuk, mlkiyet, siyaset gibi toplumun kltr elerini ve st yapsn da ynlendirip, biimlendirmitir. Bu kalplara bal deerler sistemi ise, eitim ve toplumsal koullandrma yolu ile kuaktan kuaa aktarlarak geerliliini yakn gemiimize dek korumutur.

240

Sosyal Politika