You are on page 1of 551

T.C.

ANKARA N VERS TES SOSYAL B L MLER ENST TS TRK D L VE EDEB YATI (YEN TRK EDEB YATI) ANAB L M DALI

ECE AYHANIN RLER ZER NE B R ARATIRMA

Doktora Tezi

Erdoan KUL

Tez Danman Prof.Dr. Ramazan KAPLAN

Ankara 2007

T.C. ANKARA N VERS TES SOSYAL B L MLER ENST TS TRK D L VE EDEB YATI (YEN TRK EDEB YATI) ANAB L M DALI

ECE AYHANIN RLER ZER NE B R ARATIRMA

Doktora Tezi

Erdoan KUL

Ankara 2007

T.C. ANKARA N VERS TES SOSYAL B L MLER ENST TS TRK D L VE EDEB YATI (YEN TRK EDEB YATI) ANAB L M DALI

ECE AYHANIN RLER ZER NE B R ARATIRMA

Doktora Tezi

Tez Danman : Prof. Dr. Ramazan Kaplan

Tez Jrisi yeleri Ad ve Soyad .................................................................... .................................................................... .................................................................... .................................................................... .................................................................... .................................................................... Tez Snav Tarihi .................................. mzas ........................................ ........................................ ........................................ ......................................... ......................................... .........................................

NSZIX-X KISALTMALARXI G R ......................................................................................................................1-6 I. BLM HAYATI, K L , DNYA GR, SANAT HAYATI, ESERLER 7-75 A. HAYATI.8 1. DOUMU, OCUKLUU, A LES VE YET ME ORTAMI...8 2. REN M VE ALIMA HAYATI..16 3. HASTALII VE LM...20 B. K L ......24 C. DNYA GR...37 D. SANAT HAYATI.59 1. SANAT VE EDEB YAT ZEVK N N LK OLUUM EVRELER , LK RLER NDE GRLEN ETK LENMELER... 59 2. SANAT VE KLTR EVRES 62 E. ESERLER 62 1. R...62 1.1. Knar Hanmn Denizleri..........................................................62 1.2. Baksz Bir Kedi Kara........................................63 1.3. Ortodoksluklar.65 1.4. Devlet ve Tabiat ya da Orta kiden Ayrlan ocuklar in iirler...66 1.5. Yort Savul67 1.6. Zambakl Padiah.67 1.7. ok Eski Adyladr...68 1.8. anakkaleli Melahata ki El Mektup..70 1.9. Son iirler70 1.10. Btn Yort Savullar!.............................................................................71 2. GNLK..71 2.1. Defterler...71 2.2. Yeni Defterler..72 2.3. Babozuk Gnceler.72

NDEK LER

3. DENEME VE SYLE ..72 3.1. Yalnz Kardee...72 3.2. Kolsuz Bir Hattat.73 3.3. Sivil iirler...73 3.4. iirin Bir Altn a.73 3.5. Aynal Denemeler73 3.6. Dipyazlar.73 3.7. Sivil Denemeler Kara...74 3.8. Hay Hak! Syleiler.74 3.9. Bir iirin Bakr a74 3.10. kzlemeler..74 4. ANLATI74 4.1. Mortesi Requiem74 5. MEKTUP..75 5.1. Hoa Kal lhan Berke Mektuplar..75 II. BLM SANAT VE EDEB YAT ZER NE DNCELER ..76-208 A. SANAT..........77 1. SANATIN N TEL VE LEV ...77 2. SANAT VE GELENEK...79 B. EDEB YAT...80 1. R...80 1.1. iir ve Dil.80 1.2. iir ve Dnce83 1.3. iir ve Etik...85 1.4. iir ve Gereklik..89 1.5. iir ve ktidar...91 1.6. iir ve Marijinallik...95 1.7. iir ve Okur.98 1.8. iirin dllendirilmesi..102 1.9. iir ve Tarih...103 1.10. iir ve Toplumsallk107

1.11. iirde Anlam Sorunu...110 1.12. iirde Ayrntnn nemi..112 1.13. iirde Nesnel Karlk..113 1.14. iirde z ve Biim...116 1.15. iirde zgnlk...117 1.16. iirde Ses, Ritim ve Grsellik..118 1.17. iirde Yenilik..120 1.18. iirin Kurgusu ve Yaps..122 1.19. iirin Nitelii, levi ve Konumu.124 1.20. iirin br Sanatsal Trlerle likisi...129 1.20.1. iir ve Sinema...130 1.20.2. iir ve Mzik....132 1.20.3. iir ve Resim.133 2. EDEB DNEM, AKIM VE HAREKETLER...134 2.1. Divan iiri..134 2.2. Tanzimat ve Servet-i Fnun iiri...137 2.3. Garip iiri...138 2.4. kinci Yeni iiri..139 3. BATI EDEB YATI.145 4. ELET R , ELET RMENLER VE EDEB YAT TAR H LER ...148 4.1. Eletiri148 4.2. Eletirmenler..149 4.3. Edebiyat Tarihileri152 5. R VE EDEB YAT EVRELER ...153 6. ROMAN VE YK...157 7. EDEB K L KLER..158 7.1. Ahmet Haim (1884-1933)158 7.1. Asm Bezirci (1927-1993).159 7.2. Attil lhan (1925-2002)....160 7.3. Can Ycel (1926-1999).161 7.4. Cemal Sreya (1931-1990)162 7.5. Edip Cansever (1928-1986)...163

7.6. Enis Batur (1952-)..164 7.7. Fazl Hsn Dalarca (1914-)165 7.8. Hilmi Yavuz (1936- ).166 7.9. lhan Berk (1918- ).167 7.10. smet zel (1944- )..168 7.11. kk skender (1964- )...170 7.12. Melih Cevdet Anday (1915-2002)...171 7.13. Nzm Hikmet Ran (1901-1963)..172 7.14. Necip Fazl Ksakrek (1905-1983).174 7.15. Nilgn Marmara (1958-1987)..174 7.16. Nurullah Ata (1898-1957)..176 7.17. Oktay Rifat (1914-1988)..178 7.18. Orhan Veli Kank (1914-1950)180 7.19. Sait Faik Abasyank (1906-1954)...181 7.20. Salh Birsel (1919-1999).183 7.21. Sevim Burak (1931-1983)183 7.22. Sezai Karako (1933- )185 7.23. Tezer zl (1943-1986)...186 7.24. Turgut Uyar (1927-1985).187 7.25. Yahya Kemal Beyatl (1884-1958)..188 8. R, A R VE YAZARLARLA LG L ZNEL N TELEME, BENZETME, SINIFLANDIRMA VE ELET RMELER ...192 8.1.iir...192 8.2.air..196 8.3. Eletirme ve Benzetmeler.203 8.3.1. Dinar Bandosu.203 8.3.2. Mzisyen Eletirmeleri..206 8.3.3. iek Benzetmeleri.206 8.3.4. Avadanlk Benzetmeleri..207 8.3.5. Yemek Benzetmeleri...207 8.3.6. Aa Benzetmesi.208 8.3.7. Balk Benzetmeleri..208

III. BLM RLER N N NCELENMES 209-420 A. TEMALAR.210 1. GENEL TEMALAR...210 1.1. Anne-Baba.210 1.2. Ak/ Sevgi..218 1.3. Cinsellik/Ecinsellik..221 1.4. ocuk.234 1.5. Hayat..241 1.6. nan eleri..244 1.7. ntihar.248 1.8. Kap Kurtulma stei/ zgrleememe Sorunu...250 1.9. Kadn..257 1.10. lm267 1.11. Yalnzlk/ Isszlk/ Srgnlk/ Dtalk...270 1.12. Zaman..274 2. TOPLUMSAL VE S YASAL TEMALAR279 2.1. Devlet/ ktidar/ Otorite...282 2.2. Fuhu..294 2.3. Halk303 2.4. Kent308 2.5. Okul /Eitim-retim314 2.6. iddet/ Acmaszlk323 B. M TOLOJ K ELER329 C. MASALSI ELER.336 D. MET NLERARASI L K LER.346 1. AIK MET NLERARASI L K LER.347 1.2. Gndermeler/ Telmihler348 1.2.1. Edebi Kiiliklere, Yaptlara Ve Sreli Yaynlara Gndermeler348 1.2.2. Baka Alanlardan Kiiliklere ve Yaptlara Gndermeler...349 1.2.3. Tarihsel Olay ve Topluluklara Gndermeler..352 1.2.3. Tarihsel Mekn ve Yaplara Gndermeler..353

1.2.4. Toplumsal/ Grupsal nanlara, detlere Gndermeler..353 1.2.4. iir Balklarndaki Gndermeler (Yan-metinsellik)..354 1.2.5. Alntlar...357 1.2.6. Klie/ Basmakalp Szler362 2. KAPALI MET NLERARASI L K LER.363 2.1. erik ve Kurgu rtmesi.363 2.2. Gizli Alnt.371 2.3. Yeniden Yazma.375 E. YAPI378 1. NAZIM B M ..378 1.1. Serbest Nazm Biimleri379 1.1.1. Dize Says Eit Bentlerle Kurulanlar...380 1.1.2. Dize Says Farkl Bentlerle Kurulanlar382 1.2. Ksa iirler.385 1.3. Dzyaz (Mensur) iirler...385 2. NAZIM B R M .387 3. L, UYAK, RED F, R T M.387 3.1. l387 3.2. Uyak ve Redif388 3.3. Aliterasyon.392 3.4. Asonans..398 3.5. Yineleme Gruplar..405 3.5.1. Bala Yinelemeleri.406 3.5.1.1. Dize inde.406 3.5.1.2. Dizeler Arasnda407 3.5.2. Szck Yinelemeleri.407 3.5.2.1. Dize Ve Bent i Szck Yinelemeleri..407 3.5.2.2. Dizeler ve Bentler Aras Szck Yinelemeleri..413 3.5.3. Dize Yinelemeleri.417

IV. BLM D L VE ANLATIM ZELL KLER 421-504 A. SZCK KADROSU........................................................................................422 B. D ZE VE CMLE YAPISI ..431 1. D ZE YAPISI..431 1.1. Tek Szckl Dizeler.431 1.2. Dize Blme/ Dize Krma ...432 1.3. Uzun Dize..433 1.4. Dizelerde Ayralar.433 1.5. Dizelerde Ksa izgi..435 1.6. Dizelerde Trnak areti.436 1.7. Dipnotlu Dizeler.436 2. CMLE YAPISI.437 2.1. Yklemin Trne Gre..438 2.2. Yaplarna Gre..438 2.3. Kurulularna Gre.440 2.4. Anlamlarna Gre...442 3. KONUMA D L ...447 3.1. Doal, Rahat ve ten Syleyi..447 3.2. Yerel Syleyiler ...449 3.3. Argo ve Sokak Dili ...450 3.4. kilemeler...457 3.5. Pekitirme ve Kltme Sfatlar...459 3.6. Deyimler.460 3.7. Ksa ve Eksiltili Anlatm464 C. ANLATIM TEKN ...467 1. KARITLIK...467 2. BET MLEME.468 3. YKLEME..469 4. D YALOG..473 5. MONOLOG475 6. SIRALAMA476

10

D. SAPMALAR ......................................................................................................477 1. SZCKSEL SAPMALAR...478 2. YAZIMSAL SAPMALAR.487 3. B MB L MSEL SAPMALAR492 4. SZD Z MSEL SAPMALAR...494 5. ANLAMSAL SAPMALAR/ ALIILMAMI BADATIRMALAR497 E. MGELER .498 SONU 505-514 ZET ..515 ABSTRACT517 KAYNAKA ...519-537 A. NCELENEN R K TAPLARI.520 B. YARARLANILAN KAYNAKLAR..521 1. K TAPLAR...521 2. YAZILAR..525 3. AIKOTURUM, SORUTURMA, TARTIMA VE ZEL DOSYALAR534 4. TEZLER536

11

NSZ

kinci Yeni airleri zerine yaplan almalarn son yllarda oalmasna kout olarak bu hareketin genel zelliklerine ve edebiyat tarihimiz asndan ilevine ynelik noktalar daha bir belirginlemekte, bunun yan sra modern Trk iirinin kendine zg yaps ve temel referanslar yeni aratrmalara da katk salayacak biimde nemli lde aydnla kavumaktadr. Bu almamz, kinci Yeni hareketinin nde gelen temsilcilerinden Ece Ayhann sanatna ve iirlerine ilikin bir aratrma niteliinde olup onun kimi evrelerce ar eletirilere urayarak btnyle nemsiz ve ilevsiz grlen, kimi evrelerce ise bir tr hayranlkla deta gklere karlan yaptlarnn ve sanat kiiliinin edebiyat tarihimizdeki yerini saptamaya alma, bu ynde yaplacak aratrmalara bir katk salayabilme amacna dayanmaktadr. Drt blmden oluan tezimin ilk blmnde airin hayat, dnya gr, kiilii, sanat hayat ve eserleri ana izgileriyle ele alnmaya allmtr. Kukusuz bir edebiyat aratrmasnda ncelikle belirleyici ve balayc olan dorudan metnin kendisidir; ama kimi metinlerin yeterince anlalp deerlendirilmesinde szn ettiimiz bilgilerin destei ve gereklilii yadsnamaz. Bu durumun Ece Ayhann poetik duruu ve yaptlar iin de geerli olduunu dndmzden ilk blm bu konulara ayrmay yararl bulduk. kinci blmde, airin sanat ve edebiyat zerine dncelerine yer verdik. Bir airin poetikas/ poetik grleri yalnzca dorudan iire ya da kendi iirlerine ilikin aklamalaryla deil, ayn zamanda baka edebi tr, dnem, kii ve yaptlar zerine syledikleriyle de kendini aa vurur. Biz bu nedenle Ece Ayhann bu balamda deerlendirilebilecek gr, yorum ve yaklamlarn mmkn olduunca bir btnlk iinde gstermeye altk. iirlerini; yer verdii temalar, ierdii mitolojik ve masals eler, kurduu metinleraras ilikiler ve sahip olduu yap ynlerinden nc blmde; dil ve anlatm zellikleri bakmndan ise drdnc blmde deerlendirmeye altk. Bu almamzda her zaman anlay, yardm ve desteklerini benden eksik etmeyen hocam sayn Prof. Dr. Ramazan Kaplana; A Sosyal Bilimler Enstits

12

Mdr sayn Prof. Dr. Can Hamamcya; deerli blm bakanm sayn Dr. Kemal Atee ve enstit idari personelinden sayn Hasan Demirele teekkr bir bor biliyorum. Ayrca, desteklerini hibir zaman unutamayacam dostlarmla, bu srete st ste yaadm talihsizlikler ve zorluklar karsnda varlyla bana her zaman g ve umut veren sevgili eim Melahat Kula da gnlden teekkr ediyorum. Erdoan KUL

13

KISALTMALAR

a.g.e. a.g.m. bkz. c. ev. do. Haz. s. vb. vd. vs. Yay. Haz.

: Ad geen eser : Ad geen metin : Baknz : Cilt : eviren : Doumu : Hazrlayan : Sayfa : Ve benzeri : Ve dierleri : Vesaire : Yayna Hazrlayan(lar)

14

GR

15

Ece Ayhann iir yazmaya ve ilk iirlerini yaymlamaya balad 50li yllarn iir ortam bir yandan Garip iirinin etkilerinin srd bir yandan da toplumcu gereki ynelimin ve farkl iir araylarnn varln hissettirdii bir grnme sahiptir. Trk iirindeki en nemli yenileme dnemelerinden biri olan ve iirde kapalla, airanelie, uyak ve lye, geleneksel iir anlaynn biimsel ve zsel btn zelliklerine kar karak kendini ortaya koyan Garip hareketinin temsilcileri, 1941-1945 arasndaki birlikteliklerini 1945ten 1949a kadar yava yava birbirlerinden ayrlmak suretiyle bitirme srecine girerler.1 1950 balarnda ise Melih Cevdet Anday (1915-2002) ve Oktay Rifatn (1914-1988) yan sra Orhan Veli Kankn (1914-1950) bile Garip iirinin ilkelerinden uzaklamaya balad dikkati eker. Ancak, genel olarak bu hareketin egemenliinin o yllarda iir dnyamzda devam ettii; yazlan iirlerde ounlukla gnlk konuma dilinin anlatm zellikleri iinde mizah, alay, artmaca gibi anlatm biimlerine dayal olarak sradan olay ve durumlarn geni bir yer tuttuu grlr. 1940 kuann nemli toplumcu airleri olarak ne kan ve ilerinden bazlar kitaplar yznden kovuturmaya urayan bazlar da bir sre tutuklu kalan Hasan zzettin Dinamo (1909-1989), Rfat Ilgaz (1911-1993), Niyazi Akncolu (1916-1979), Cahit Irgat (1916-1971), A. Kadir (1916-1985), Fethi Giray (19181970), Suat Taer (1919-1982), Enver Gke (1920-1981), mer Faruk Toprak (1920-1979), Mehmet Kemal (1921-1998), Arif Damar (do. 1925), Ahmed Arif (1927-1991), kran Kurdakul (1927-2004) gibi airlerin 50li yllarda yeni biimsel denemelere girmedikleri, ayn zamanda belirli bir ylgnlk iinde olduklar, hatta zaman zaman iirlerini yaymlayamaz duruma dtkleri; buna karlk, ayn izginin farkl bir boyutunu iire tayarak yaptlarnda krsal kesimin sorunlarn dile getiren, kendileri de ky kkenli ve ky enstits kl olan Talip Apaydn (do. 1926) ve Mehmet Baaran (do. 1926) gibi airlerin bu yllarda seslerini duyurmaya balad grlr.2

Hakan Sazyek, Cumhuriyet Dnemi Trk iirinde Garip Hareketi, Trkiye Bankas Kltr yaynlar, stanbul, 1996, s. 59-73. 2 Eray Canberk, Cumhuriyet Dnemi iiri, iir ve iir Kuram stne Sylemler, (Yay.Haz. Nazan Aksoy, Kemal Bek, Eray Canberk vd.), Dzlem Yaynlar, stanbul, 1996, s. 153-160.

16

40l yllarn usta airlerinden Melih Cevdet Anday ve Oktay Rifat 50li yllarda toplumsal yerginin arlkta olduu yaptlarn verirler. Bedri Rahmi Eyubolu (1913-1975), Cahit Klebi (1917-1997) ve Necati Cumal (1921-1981) ise genel olarak Garip iirinin dil ve anlatm zelliklerine bal kalmakla birlikte iirlerine yresel renklerin yan sra yaln ve zl bir lirizm de katarak farkl bir iirsel yrnge olutururlarken, Ceyhun Atuf Kansu ayn yllarda halk eler tayan bu yeni lirizmin sekin bir airi olarak adn duyurmaya balar.3 Havaya izilen Dnya ve ocuk ve Allah kitaplaryla 30lu ve 40l yllarda gl bir iirsel k yapan Fazl Hsn Dalarca (do. 1914) 1950de Toprak Anay yaymlar; bunu art arda yine toplumcu izgide saylabilecek br kitaplar izler. Uzakdou ve slam kltrlerinden ald tasavvufi eleri masals bir dzlemde gncel elerle buluturarak kendine zg iir dnyasn oluturmu bulunan Asaf Halet elebinin (1907-1958), He ve Lmelifteki iirleriyle yeni iirlerini bir araya getirdii Om Mani Padme Hum adl kitab da 1953te yaymlanr. elebinin mevcut poetik ynelimlerden btnyle farkl bir kanalda ilerleyen iir anlay zgnl kadar ilginliiyle de bu yllarda iyice belirginleir. Bir yandan, toplumcu iire yeni bir hava getiren Attil lhann (1925-2005) farkl k 50lerin banda dikkati ekmeye balar. lhan, 1951de Parise ikinci gidiinden sonra gelitirdii sosyal realizm dncesiyle, gen airlerin youn ilgi gsterdii Mavi dergisi (1952-1956) etrafnda gelien eitli tartmalara zemin hazrlar.4 Attil gzlenir. Bykkentteki bireyin i skntlarn, yaamsal ve toplumsal karmaa iindeki duygularn ve ruh durumlarn yanstt iirlerinde yer yer kapal bir syleyie ynelen Behet Necatigilin (1916-1979) bu yllarda yaymlad evre (1951), Evler (1953) gibi kitaplarnda kendi tarzn ve slubunu iyice olgunlatrd grlr. lhann toplumcu gereki duyarlkla imgesel younluu buluturduu bu iirlerinde gl ve canl bir lirizmin de gelimeye balad

Ataol Behramolu, Son Yzyl Byk Trk iiri Antolojisi I, Sosyal Yaynlar, stanbul, 1997, s. 13, 14. 4 Yakup elik, ubat Yolcusu / Attil lhann iiri, Aka Yaynlar, Ankara, 1998, s.8.

17

Ayrca, 1950lerin ilk yllarnda daha ok yeniliki gen airlerin ilgi gsterdii dergiler olarak unlarn ne ktn syleyebiliriz: Varlk (1933-), 1952den sonra iir de yaymlayan Seilmi Hikyeler (1947-1957), Kaynak (19481956), Yaprak (1949-1950), Yeditepe (1950-1984), Pazar Postas (1951-1956), Yeryz (1951-1952), Yenilik (1952-1957), Beraber (1952-1953), Yeni Ufuklar (1953-1976).5 1954le birlikte ise iirde yeni bir anlayn ilk rnekleri yava yava dergilerde grlmeye balar. Yeditepe, Pazar Postas, Yenilik gibi dergilerde okurla bulumaya balayan bu ilk rnekleri verenler arasnda Cemal Sreya (1931-1990) (Gl, Gzelleme, Yzkoyun, Aktan ndim ncire), lhan Berk (do. 1918) (At), Edip Cansever (1928-1986) (Alminyum Dkkn) saylabilir.6 Bu yeni ynelimin rnekleri sonraki yllarda gittike artarken beraberinde yeni tartmalar ve iir ortamnda bir canll da getirir. Muzaffer Erdostun adlandryla kinci Yeni olarak nitelenen7 bu iir hareketinin gerek ilk yllarnda gerekse sonradan iinde yer alan ya da benzeri izgide rn veren airler arasnda yukarda andklarmza ek olarak- Ramazan Kaplan u adlar sralamaktadr: Oktay Rifat Horozcu (1914-1988), Turgut Uyar (1927-1985), Halil brahim Bahar (do. 1928), Ylmaz Gruda (do. 1928), Ercment Uar (1928-1996), Ali Yce (do. 1928), Seyfettin Ballar (1930-2002), Ece Ayhan (1931-2002), Tevfik Akda (1932-1993), Sezai Karako (do. 1933), Ahmet Oktay (do. 1933), Stk Salih Gr (do. 1934), Faruk Ergkta (1934), Tekin Kipz (do. 1935), Kemal zer (do. 1935), zdemir nce (do. 1936), Nihat Ziyalan (do. 1936), lk Tamer (do. 1937), Turgay Gnen (do. 1939), Cahit Zarifolu (1940-1987), Egemen Berkz (do. 1941), Sreya Berfe (do. 1943), smet zel (do. 1944), lim Atay (?), Nurettin Yerdelen (?).8 Genel olarak iir dnyamzn ksaca ana izgilerini vermeye altmz bir grnme sahip olduu srete iir yazmaya ve yaymlamaya balayan Ece Ayhan, 29.7.1956da Pazar Postasnda yaymlanan braniceden izmek iiriyle bu hareketin iinde yer almaya balar ve ksa sre iinde harekete kendine zg sanat
5

Eray Canberk, Cumhuriyet Dnemi iiri, iir ve iir Kuram stne Sylemler, (Yay.Haz. Nazan Aksoy, Kemal Bek, Eray Canberk vd.), Dzlem Yaynlar, stanbul, 1996, s. 158, 159. 6 Ramazan Kaplan, iirimizde kinci Yeni Hareketi, (Yksek Lisans) Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ankara, 1981, s. 6. 7 Muzaffer Erdost, kinci Yeni, Sonhavadis, 19.8.1956. 8 Ramazan Kaplan, iirimizde kinci Yeni Hareketi, (Yksek Lisans) Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ankara, 1981, s. 7.

18

kiiliiyle ayr bir renk ve zenginlik kazandrr. Ayn zamanda kinci Yeni airleri iinde en ok olumsuz eletiriye muhatap olan da o olur. yle ki kinci Yeniyle ilgili olumsuzlayc deerlendirmelerin ounda ad aka verilmemekle birlikteonun iirlerinin ve iir anlaynn hedef alnd, poetik abasnn ciddi bir sorgulamaya tabi tutulmadan salt szck oyunlar, anlamsz iir yazma, hibir karl olmayan szckler tretme gibi yaktrmalarla yer yer kmsenmeye hatta karalanmaya alld grlebilir. Bu durum, airin kimi zaman ok keskin biimde kendini da vuran hrn kiiliinin nedenlerinden biri olarak da dnlebilir. kinci Yeni hareketi iirimiz iin nemli kazanmlar salamtr. Dilin iirsel olanaklarn -kimi rneklerde arya kaan zorlamalarla ve anlamszla varacak denli de olsa- sonuna kadar aratrmaya almak, Trk iirini modern dnya iirinin verimleriyle buluturan rneklerin yolunu amak, gereklik algsn belirli bir anlayn snrlarndan kurtarp insani olan gerekliin okboyutluluu iinde kavramay denemek, iirsel srete deneysellii ve kendiliindenlii dlamamak, iirin neliini ve naslln yeni bir anlaya dayanarak ortaya koymay amalamak gibi nitelikleri ynnden bu hareketin iir tarihimize salad katklar yadsnamaz. kinci Yeninin nde gelen temsilcileri dnda kalan ve bu iir anlayna salt biimsel zellikleri ynnden yaklatklar iin yazdklar da yalnzca yknme dzeyinde kalan adlarn ise ksa srede ya iiri braktklar ya da daha farkl izgilerde rn vererek edebiyat tarihindeki yerlerini almaya altklar grlr. Diyebiliriz ki bu iir hareketi tepki eken deneysel araylarn ne kt rnekleri bakmndan 60l yllarn banda bitmi ama ayn zamanda getirdii olumlu kazanmlar asndan lhan Berk, Edip Cansever, Turgut Uyar, Cemal Sreya, Ece Ayhan, Sezai Karako gibi temsilcilerinin bireysel iir servenlerinde varln srdrmtr; o yzden de bu airlerin znel poetik edimleri arasnda kurulabilecek daha derin balarla glenip zenginleerek gnmz iirine doru evrilmi ve bir bakma kendini amtr. Aslnda, yalnzca deneysellie ve yknmeye dayal rneklerin younlat ksa sreci kinci Yeni olarak adlandrp sonrasnda bu iir anlaynn zerinde ve gl temsilcilerinin airlik yaamlar boyunca eitlenerek kendini aa vuran gelimeleri tmyle bu hareketten soyutlamak, kinci Yeninin kendine zg nitelik ve ilevlerini bir lde gz ard etmek anlamna gelmektedir. Bu balamda kinci Yeninin, bir srecin olduu

19

kadar iir tarihimizdeki zorunlu ve ilevsellii gnmze dein uzanan bir ynelimin de ad olduunu sylememiz gerekir. Dorusu, bu ynelimin temel dinamikleri zaten modern iirin doas ve zellikleriyle rttnden, buna karlk sz konusu adlandrma Birinci Yeniden yola klarak konulmakla muhataplarn belirli bir snrlamaya zorladndan dolay kinci Yeni konusunda aratrmaclarn iini gletiren bir belirsizlik de varln hep korumaktadr; ancak, bu durum ayrca ve daha geni kapsaml bir alma iinde ele alnmay gerektirdiinden burada ayrntlarna girmeyip yalnzca sorunun varlna dikkati ekmekle yetiniyoruz. kinci Yeni hareketinin belli bal temsilcileri arasnda yer alan Ece Ayhan, poetik grleri, iirlerinde yer verdii temalar ve dil ve anlatm zellikleri bakmlarndan hem bu hareketin hem de modern Trk iirinin en zgn adlarndan biri olarak ne kar. iirin temel nitelikleri konusunda hareketin br nemli temsilcileriyle ou noktada ortak bir anlay paylat grlen airin ayn zamanda bu airler arasnda en muhalif ve en ayrks duruuyla da dikkati ektiini syleyebiliriz.

20

I. BLM
HAYATI, K L , DNYA GR, SANAT HAYATI, ESERLER

21

A. HAYATI 1. DOUMU, OCUKLUU, A LES VE YET ME ORTAMI Ece Ayhann hayat hakknda ilgili kaynaklarda verilen bilgiler olduka snrl ve genel niteliklidir. Bunda, zel hayatnn ayrntlaryla bilinmesine kendisinin de scak bakmamasnn nemli bir pay olsa gerek. O, hayatnn; lkemizin yaad toplumsal, tarihsel, kltrel ve ekonomik srelerdeki arpklklara tanklk edebilecek, zellii aarak bu bakmlardan birer belge/ gsterge gibi okunmaya olanak verebilecek belirli noktalarn zaman zaman anlatmaktan holanan, hatta bunu ortaya koymay bir tr sanat/ aydn sorumluluu olarak gren bir airdir; ama bunun dnda kalan yaantsal elerin zerinde neredeyse hi durmad, sorulduunda da bunlar basit bir iki cmleyle geitirmeyi tercih ettii gzlenebilir. Ece Ayhan alar, 10 Eyll 1931de, babasnn o srada mal mdr olarak grev yapt Datada (Mula) dodu. Babas Behzat alar, Geliboluludur. Annesi Aye Hanm (kzlk soyad Deniz) ise Gelibolunun Kavak kynden Eceabatn Yalova kyne gm olan bir ailenin kzdr. Behzat Beyin babas ar ceza mahkemesi baktiplii, dedesi Gelibolu mftl yapmtr.9 Anne Aye Hanmn babas Hafz brahim Deniz, iftiliin yan sra ticaretle de uram, ayrca bir sre Eceabatn Sivli kynde imam olarak grev yapmtr. Babas Behzat Bey, 1932de Kreye atanmasyla balayan mal mdrl grevinden 1933te istifa ederek anakkaleye yerlemi10, bundan sonra ailesinin geimini avukat yannda arzuhalcilik yaparak salamaya almtr. Aile, 1940 ylnn ekim ya da kasm
Ece Ayhann hayatyla ilgili, ansiklopedi ve antolojilerin yan sra zellikle u kaynaklardan yararlanlmtr: Hulusi Gegel, anakkaleli Bir air: Ece Ayhan ve iiri, anakkale Aratrmalar Trk Yll, 3 (Mart 2005) ; Tanzimattan Bugne Edebiyatlar Ansiklopedisi, c. I, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 2003, s.345-347 ; http://tr.wikipedia.org/wiki/Ece_Ayhan ; http://ansiklopedi.turkcebilgi.com/ece%20ayhan. 9 Ece Ayhan, mftlk yapan bu dedeyle ilgili ilgin bir anektod aktarr: Babaannesinin anlattna gre,evrede bu kiiyle ilgili hemen hemen her gece Mekkeye gidip geldiine dair bir keramet sylentisi kmtr. Sylentinin nedeni ise geceleri, zellikle de kandil geceleri arka bahede iki ien mft dedenin nerede olduunu soranlara aile bireylerinin doruyu sylemeyip arda ya da lehimciye gitti gibi yantlar vermesi, bunun zerine ahalinin onu arda ya da lehimcide bulamaynca evliya gibi az konuan bu kiinin tayyimekn yoluyla Mekkeye gidip geldiine hkmetmesidir. (Ece Ayhan, Mortesi Requiem, s.47, 48. 10 Babasndan neredeyse hi sz etmeyen Ece Ayhan, anakkaleye dnleri srasndaki bir olay anlatrken babasnn yapt greve de deinir: Benim babam 1932-33 yllar aras, Datadan Kreye Mal Mdr olarak atanmtr. neboludan stanbula gelirken, annemin sylediine gre, ben Glcemalin koltuklarna uyurken biraz iemiim galiba. (Ece Ayhan, Fahir Aksoyla Daldan Dala, iirin bir Altn a, s.220.)

22

aynda anakkaleden g ederek stanbula yerlemitir. air, bu olay u uzun cmlelerle anlatr: Biz de; 1940 kasmnda bir gn baba Behzat, anne Aye, abla ffet ve ben 9 yanda ksa pantollu bir ocuk olarak anakkaleden) n kapdan girilmeyen stiklal lkokulunu, o zaman her eye yukardan bakan katl Saat Kulesini, kmr uvallar tayan ayakkabsz kahverengi develeri, o develerin uzun kirpiklerini, ngiliz Bahesini, eyh Ahmetin olu, filmini, elmeli kamal deve grelerini, Sarayn stndeki tahta kpry, perdeleri bile bulunmayan bombo bir evi, bir (ve her) vurulan trkde ad geen Aynal ary, sarn hmerimleri, okul kapsnda yal bir kadnn satt vezleri, suyu dkldke ku gibi ten kk testileri, karantina rengini, atanalar ve de Hastane Bayrn ok seviyordum) vapurla (belki stten mahmuzlu Antalya vapuru olabilir, neredeyse kaptan kkne, bacasna kadar siyaha boyalyd) gverte yolcusu olarak ama ambarda ince cacalarla, 1916da Gelibolu yarmadasndan (Datada bir (yarmadadr, Kherkonessos) kaan nglizlerden kalma ve 1978e kadar, gittiimiz her yere, grnmeyen bir kpeimiz gibi, tadmz alr kapanmaz bir masayla orta ikiden balayarak ite iirleri bu masada kurdum-, ieklerle (camgzeli ve tr), sepet iinde bir kediyle birdenbire kalktk, Demirkapdaki bir asker-sivil terzisinin mknatsl bir elik, makasla yere den toplu ineleri toplamas gibi, bir toplanma ya da bir toparlanma) gerei stanbula, -Gerekstclerin dzenledii bir haritaya baka dnyann iki bakentinden biri olan (br Paris) stanbul!-, ite Cankurtarana geldik.11 Yaz ve iirlerinde soyadn kullanmamay tercih eden Ece Ayhan, daha ok kralie anlamyla bilinen ve kadn ad olarak kullanlan ece szcnn kendi
11

Ece Ayhan, Sivil air, iirin bir Altn a, s.171. air, ailesinin stanbula g ediinden sz ettii baka yerlerde de bu olay iin ekim ayn vermektedir: 1940 ekiminde ailecek, anakkaleden stanbula, Sultanahmete, daha dorusu Cankurtarana gelmiiz. 9 yanda, ksa pantolluyum. stanbulda ilk oturduumuz, iki katl ahap ev hl duruyor. Tabii biraz tahtalar arplm ve gnelerden, yamurlardan eilmi olarak. Cankurtaran lkokulunun, Akbyk ve atladkap tarafnda. Yeil evin ikinci katndaki odadan, gri demiryolu ve mavi Marmara Denizi grlrd; ayaa kalknca. (Ece Ayhan, Ece Ayhann stanbulu, iirin bir Altn a, s.119.) , Benim (takunyasz) ocukluum, 1940 ekiminden balayarak stanbulda ilkin Cankurtaranda geti. Oturduumuz ahap ev st ste iki odadan oluuyordu. Bir-iki kez ada yapldn anmsadm stteki odadan, ayaa kalklnca, mermer denizi ile ehzade Adalar grlrd. Ak havalarda da uzakta karl Uluda! (Ece Ayhan, Tongu Yaarla Ortadou ve Balkanlar apnda Bir Sylei, iirin Bir Altn a, s.246.)

23

adnda yer alyla ilgili yadrgamalar bertaraf etmek iin aklama yapma gerei de duyar: Yeri geldi: Ece szc aabey anlamna gelir tarihte. Dobrucal Ece der.12 Ece Ayhan 1962de Deniz Hafize Hanmla evlenmi, bu evliliklerinden tek ocuklar olan Ege 1963te dnyaya gelmitir. Eini 1968de kanser nedeniyle kaybeden air, baka bir evlilik yapmamtr. Ece Ayhann, gerekten byk zorluklarla, yoksulluk ve yoksunluklarla gemi olan hayatna kendi baknda neredeyse tm iirlerini de batan baa kateden- derin bir keder duygusunu sezmemek olanaksz. Zaten dnyaya geliini bile bir yanllk olarak grmektedir: Benim logaritmal ve atonal hayatm dorusu ya, bir yanllkla balamtr. Yani byle diyebilirim deil mi? (Bakn baka bir yanllkla da bitebilir). Efendim? Etphendos?13 Skntlarla geen bu hayatn ondaki kederi besleyen kkleri ocukluuna, aile ve yetime evresine kadar uzanr. Takunya bile giyemeyecek, yalnayak dolamak zorunda kalacak denli ar koullarda geirdii ocukluk yllarn anmsamak, onu sk sk hassaslatran bir durumdur: (Ben Ece Ovasnda Akba- yalyanak ocukluumda belki de son kez alamtm; Yalova kylerince tekke ve ok eskiden Sestos denen Heronun kalesinde, zeytin aalar arasnda Fazl Ahmetin bayrakl trbesi nnde ayama dikenler batmt. Takunya ancak okul aldnda giyiliyordu. Ve evet, 50 u kadar yldan beri ben kendimi alamamak iin tutarm!)14 [Halil (Yakup)] Beyden Eceabat yaplmtr. Bektai menakpnamelerinde Pir sultan Abdaln kz kardei Ecemi Svasta astlar

12 13

Ece Ayhan, Esas Duru, Mlkn Temelidir, Ludingirra (1), Bahar 1997. Ece Ayhan, Mortesi Requiem, s.94. Burada, hem kendi iirini hem de kinci Yeni iirini aklamak iin sklkla kulland atonal ve logaritmal szcklerine hayatn nitelemek iin de gnderme yapmas, onun iir ve hayat ilikisi balamndaki karlkll kavray biimini ve bu yndeki yaklamlarnn hangi kabullerle temellenmi olduunu gstermesi bakmndan da ok arpc ipular vermektedir. 14 Ece Ayhan, Tongu Yaarla Ortadou ve Balkanlar apnda Bir Sylei, iirin Bir Altn a, s.248.

24

Yat olan ocuklarla kendisini iten ie kyaslad ve toplumsal snf ayrmnn yava yava ayrdna varp bunun arln hissetmeye balad o yllarda, barndklar kck evi ocuk imgeleminin bir sonucu olarak belleine byterek kazm, belki de bu biimde o evi soyutlayp idealize ederek ocukluk zlemlerinden birini zihinsel olarak var klma gerei duymutur: 7-8 yalarndayz, evden hemen hi harlk veremezlerdi. biz de paramz olmad iin elikten yaplm misketleri satn alamazdk yahu. Ama memur, subay ocuklar Kubilerde ynla vard. Yattk ama onlar uzun paal pantol giyerlerdi, biz ksa. anakkale Saat Kulesinin tam karsndaki eski Havra Aralnda (meyhanelerin arka kaplar oraya alr, yaz aylarnda masa sandalye konur) be kar ya da kaptan oynuyoruz.() Ayakkablar ise yaz-k kapda karlr anakkalede. Ben ocukken 12 numaral evimizi, kiralk da olsa, 3 katl olarak dlerdim. Yllar sonra o evi hi deimemi ve tek katl olarak buldum. Kckt.15 anakkaleden stanbula gelmek, aile iin bir refah ve saadet salamam, tam tersine, baka skntlar da beraberinde getirmitir. Babasyla annesi 1941 ylnda boanrlar. Gen kzla yeni adm atm olan ablas da aile btesine katkda bulunmak zere almak zorunda kalm, stelik biraz daha fazla gelir salamas sz konusu olduu iin gece vardiyasn tercih etmi, daha dorusu byle bir tercihe mecbur kalmtr. Annesi ise Nezahat takma adyla ikili elence meknlarnda almaktadr. Genellikle farkl durum ve olaylar bir sahneyi yle aktarr: Siyah sal, kusursuz denebilecek az ve burun yapsnda, duru beyaz tenli ve benden be yl nce Tekirdada doan ablam ffet alar, herhalde o zamanlar 17-18 yalarnda bir gen kz olacak, evden ikindi zeri yola kmt. Tnelle Karakye inecek, oradan da yine yryerek Mahmutpaaya alt Yazgan orap fabrikasnda gece vardiyasna gidecekti. Gece vardiyasnda almak belki yorucuydu ama gndzden ama gndelii gndzden biraz iyiceydi. E, ne yapacaksn! Kydeyken adna Gzel Aye adyla bir trk karlan annem Aye Deniz, Tepebandaki
15

kendine zg armlarla

ilikilendirerek i ie anlatmay seven Ece Ayhan, stanbuldaki aile yaantsndan

Ece Ayhan, Esas Duru, Mlkn Temelidir, Ludingirra (1), Bahar 1997.

25

Lala birahanesine ya da az ileride Beinci Dairedeki Novotni algl gazinosuna Nezahat takma adyla kmaya hazrlanyordu, tam. Ablam birdenbire alaya alaya geri dnd! Meer kard vagon, kay koptuu iin atrtlarla, grltlerle aada kaza yapm. Bir dolu insan lm ve yaralanmt Bizler, bir anlamda, tnelin kay kokusunun ocuklar deil miyiz efendim?16 Annesinin sz edilen ii on yl kadar yapt anlalyor: (Annem Aye Deniz takma adyla Nezahat idi. Savanda stanbulda, 1940tan 1950ye kadar.)17 Allagelen bir ailevi ortamda byyemeyen air, kukusuz bu durumu bireysel bir ahlaki sorun olarak grmez; tam tersine, btnyle karsnda yer ald sistemin yol at tipik sonulardan biri, bir tr zulme urama biimi olarak kabul eder. O yzden de aile yapsna ilikin bylesi bilgileri mahremiyet snrlar iinde tutmayp yeri geldike aklamaktan kanmaz. O zamanlardaki Polis Vazife ve Selahiyet Kanununa gre fuhu yapld gerekesiyle evlerin mhrlenmesinin kolay olduu, bu nedenle stanbulda kaldklar evin her odasnn da ayr ayr mhrlendii bilgisini de veren Ece Ayhan; Cankurtarandaki (Eminn) Deri ve Tenasl Hastalklar Hastanesinin yaknlarndan geerken hastaneye uzun uzun baknn altnda yatan bir ansn da sitemli ve derinlerinde ok incinmi bir ruh halini ele veren ifadelerle dile getirir: Bizim 1940tan sonraki ocukluumuz; nce Cankurtaranl olarak byk uurtmalarla, Emraz- Zhreviye Hastanesiyle, boynumuzda silgilerle, cam hokkalarla, Yurttalk Bilgisi uygulamas iin Ankaradaki devlete izilmi mfredat program uyarnca Ayasofya nndeki idamlara btn snf gitmekle de gemitir! (Emraz- Zhreviye Hastanesi sonra Zhrevi Hastalklar Hastanesi adn ald. imdi Deri ve Tenasl Hastalklar Hastanesidir. Biz Sakzaacnda otururken annem bir kez buraya yatrlmt. Yol gstericilikle geinen babam ve annemin bir dostuyla pazar gn ziyarete gittiimizi hatrlyorum. demiryoluna bakan st katlardaki odalarn pencereleri, kr bir gz gibi, tulalarla rlmt. Yllar sonra
Ece Ayhan, Baba Sevim Burak ya da anakkyden Kuzguncuka Dein Bir Uzanma, Aynal Denemeler, s.8. 17 Ece Ayhan, Babozuk Gnceler, s.119.
16

kinci Dnya

26

Cankurtarana ya da Ahrkapya -szgelii Edip Canseverle ya da Sitare Aaoluyla ya da Glin Tokatla- gidilerimde o hastaneye uzun uzun bakma, hatta denk getirdiimde kapsna kadar gitmeme bir anlam veremeyen arkadalarca bu davranmn ho karlanmasn dilerim.)18 lkgenlik yllarnn fuhula, fahielerle, fuhu hayatnn balantl olduu evre ve yaplarla i ie getiini syleyen Ece Ayhan,19 iirin tarihiyle fuhun tarihinin zaten bakml olduunu, fuhu meknlarnn Cumhuriyetin eskimi iirine aldn da ne srer.20 airin stanbulda yetitii kltrel ortam ise genellikle aznlklarn arlkta olduu bir demografik yapya sahiptir: Beyolunda o zamanlar aznlk ounluktayd. Yani Hristiyan snnileri, ortodokslar. Bakkallar, ocuk doktoru Fakaelli de Rumdu. Benim mahalledeki arkadalarmn yarsndan ou da Rum () ve Ermeniydi (imdi doktor olan Katolik ve rkek Yetvart Delda ve Nane Sokandaki malak gibi akr gzl [belki de biraz gkgzlye alyordu] o sarn ocuk, -arkadam filan deildi ama belirli bir konuda gizli su ortam olan ve beni 15-20 kuru ucuza koyun krkar gibi tra eden zayf ve yal berber de -bylece Alkazarda paradi ya da duhuliyede Franketaynn Nianlsn ya da ne bileyim Fu-Man-uyu seyredeceizGazoz bile ierdik).21 Aznlklklar dndaki arkada evresi ise genellikle Siirt kkenli Zeyrekli, Kkpazarl yoksul ocuklardr; Ece Ayhann da aralarnda bulunduu bu ocuklar Hava elii adnda bir futbol takm kurmular, uzun sre bir bez topla futbol ma yapmlardr.22 Futboldan baka iki tutkusu daha vardr ocukluk yllarnda: sinemaya gitmek ve uurtma uurmak. Harlndan birazck para arttnda hemen sinemaya gidip kovboy filmleri izlemek ve gazoz imek keyif verici bir tutkudur onun iin:

18 19

Ece Ayhan, rlplak Bir Trkeyle, anakkaleli Melahata ki El Mektup, s.8. Ece Ayhan, a.g.m., s.9 ; Hal ve Gidi Sfr ya da Zeyrek Orta ki, anakkaleli Melahata ki El Mektup, s.15; Sakzaac, a.g.e., s.36; Ky Bucak (3) Bilecik, Erzurum ve Sakzaac, iirin bir Altn a, s.176; Mortesi Requem, s.10-11. 20 Ece Ayhan, Ky Bucak (3) Bilecik, Erzurum ve Sakzaac, iirin bir Altn a, s.175. 21 Ece Ayhan, Hal ve Gidi Sfr ya da Zeyrek Orta ki, anakkaleli Melahata ki El Mektup, s.14. 22 Ece Ayhan, a.g.m., s.19.

27

Bizi alt kurua koyun krkar gibi krkan ihtiyar, kr sal, zayf Ermeni berber. Artan parayla Alkazar Sinemasna gider, Amerikan srtma filmlerini izler ve gazoz ierdik.23 Elbette bu sinemalar, rahat film izleme olana sunabilecek yapsal koullara sahip deillerdir. air, ilk gittii sinemay da unutmaz: Kemal Efendi sinemas caddeye ylesine yaknd ki film oynarken caddeden tramvay geince oturduumuz taburelerde sarslrdk. Yani sinemann iinden deta nefti ya da yeil tramvaylar geiyormu gibi olurdu, tabii hepsi ikinci mevki. Bilirsin Demirkapda asker-sivil terzileri de vard. () [Santral sinemas] Romanya Otelinde kalrken benim Beyolunda ve stanbulda ilk gittiim sinemadr. Suriye Pasajnn bitiminde, yeri bir ara fotoraf ve sonra da iek bedesteni oldu.24 Ancak tm bu olumsuz koullarda kalite dzeyi dk filmleri izleyerek vakit geirmekten ibaret olmamtr sinema tutkusu. Kendisi iin de ok nemli olan ve sinema tarihinde nemli bir yere sahip bulunan Hal ve Gidi Sfr adl, Jean Vigonun bir filmini de ortaokul yllarnda izlemitir: Bu yzden Zeyrek orta deyince, spanyol kkenli ve esrarl bir biimde len anarist Almeraydann olu Jean Vigonun Hal ve Gidi Sfr adl sinema tarihinde ok nemli bir yeri ve etkinlii olan nl ve beni arpan filmini anmsyorum. ( te iir-sinema rnei, Jean Rouch ve de Lamorisse gibi.)25 Bir dier ocukluk tutkusunun da uurtma uurmak olduunu sylemitik. Ece Ayhan asndan bu i iin setikleri meknn zel bir nemi, farkl bir an deeri vardr. Hatta setikleri oyun alan, onun belleinde baka arm nedenleriyle de yer tutmas bakmndan uurtma uurma eylemine gre daha fazla n plana kar: Rzgrl havalarda Topkap Saraynn altlar ile Glhane Askeri Hastanesinin arkalarnda demiryolunun yanndaki imenlikte byk uurtmalarmz uururduk, uzun kuyruklu. Kimi ocuklarn uurtmalarnn kuyruklarna jilet balaylarnn nedenini dorusu pek anlayamazdm. (Bir

23 24

Ece Ayhan, Mortesi Requem, s.63. Ece Ayhan, Tongu Yaarla Ortadou ve Balkanlar apnda Bir sylei, iirin Bir Altn a, s.249. 25 Ece Ayhan, Hal ve Gidi Sfr ya da Zeyrek Orta ki, anakkaleli Melahata ki El Mektup, s.20.

28

andrma: Mr. Hydelk, soygunculuk ya da l soygunculuu demektir.) () kinci Dnya Sava gnlerinde Emraz- Zhreviye Hastanesi denirdi; demir parmaklkl pencerelerinden altn dili kadnlar biz uurtma uuran ocuklara badem ekeri atarlard. (Demir Ahmet Polis Mdryken eski bir annem buraya yatrlmtr!)26 Ece Ayhann ocukluk anlar arasnda zerinde nemle durduu iki olay vardr. Bunlardan biri, halkn da grecei biimde gerekletirilen, hatta bir ara ilkretim rencilerinin de seyre gtrld idam uygulamalardr: Sultanahmet Ceza ve Tevkifevi imdiki Mimar Sinan yaps hamamn arkalarndayd. Aslacak insanlar, Ayasofya hizasnda, yn tramvay yoluna gelecek biimde, daraac kurarak asarlard. bret-i lem olarak sabah 10.30-11.00e kadar herkes grsn iin. Ben 10 yandayken, Cankurtaran szcyle bir eliki olarak, Cankurtaran lkokulu ocuklarn yurttalk bilgisi uygulamas iin gtrdklerini hatrlyorum. Yavru kurtlar kepleriyle ndeydi27 br olay da, dnemin cumhurbakan smet nnnn ocuklarnn, cumhurbakanl forsu tayan bir deniz aracyla amcalarn ziyarete gidileri srasnda kendisinin de aralarnda bulunduu yoksul ocuklar tarafndan alklanm olmalardr: Biz ocuklar iin erefli bir gn de hatrlyorum: Fotoraflarn okul kitaplnda, ocuk dergilerinde grdmz, Maarif vekili (mekkel) Hasan li Ycelin ikizleri Can ve Canan gibi, Nazm Hikmetin her anlamyla zerine oturmu cumhurbakan smet nnnn ocuklar mer, Erdal ve zden, Makadan makam arabasyla inip forsu alm Acarla Heybeliadada tccar amcalarna gemilerdi. Biz de onlar yle rlplak durumda alklamtk!28 Bu iki olay, Ece Ayhann dnya gr ve ideolojik kavray asndan ayn kart dzlemi imleyen iki nemli gstergedir. Belki de bu iki deyi yerindeyse- an karesini, dnya grnn ve siyasal/toplumsal hayata bak asnn oluup

26

Ece Ayhan, Tongu Yaarla Ortadou ve Balkanlar apnda Bir sylei, iirin Bir Altn a, s.248. Ayn konuya bir yazsnda yine deinir: Ece Ayhan, Ece Ayhann stanbulu, a.g.e. , s.120. 27 Ece Ayhan, Ece Ayhann stanbulu, a.g.e. , s.120. 28 Ece Ayhan, rlplak Bir Trkeyle, anakkaleli Melahata ki El Mektup, s.10.

29

pekimesinde ilk ciddi yaantsal nveler arasnda grmekte olduundan bu denli nemsemektedir; nk o, dnsel konum ve duruunu kuramsal tartmalar eliinde ortaya kabilecek herhangi bir ynelimin ikin olduu tanml bir alann terminolojik ileyiinden hareketle deil, yaanm ya da yaanmakta olanlarn onun znel gerekliine gre nerede durduundan yola karak belirlemeye ncelik verir. ocukluk anlar arasnda tramvaylarn da zel bir yeri vardr; ama nostaljik denilebilecek tarzda bir yer tutu deildir bu. Tramvaylardaki aslmak tehlikeli ve yasaktr uyarsndan hareketle, kart olduu sistemin ileyii ile bu tramvaylar arasnda bir ilgi kurar. ktidar sahiplerinin g ve kar ilikileri dolaymnda ileyen kurulu dzen, bu tr uyarlarla, ayrcalkl sosyal snflara mensup olmayan insanlar daha ocukluklarndan itibaren topluca bask ve kumanda altnda kalmaya altrd gibi, onlarn kendi ileyiine yaklamalarn ve dokunmalarn da engeller; uyarya karn bunu deneyenleri bekleyen sonutan da sorumlu tutulamaz: ( stanbulu bilenler armasn! nk bu tombul tramvaylar geceleri Mecidiyeky Tramvay Deposunda gecelerlerdi. te biz de bu ilk sefere Aacami durandan katlrdk, ehzaebana dek.) () Akamlar eve dnerken de Fatih-Harbiye krmz balketi tramvaylarn kullanrdk, onlarda da, herhalde yaamadmz iin ne anlama getirildiini bilmediimiz Aslmak tehlikeli ve yasaktr yazard. (Ben bu kara yaznn ne anlama geldiini iki olayda da, 1971 (72) ve 1980 (81)de ok iyi anlayacam, anladm, sanrm anladm!) Yine biz, zellikle yaz aylarnda, arkadalarla birlikteyken i ya da oyun olsun diye aslrdk. ki ayr teknikte. () Aacami deil de Taksimden binersek hatta oturacak yer de bulabilirdik. (O gn Curt Coswigin Tabiat Bilgisinden ya da madem ki bir omzumda doldurulmu bir Simrula (Simurg) dolaarak yalnzlm datmaya alrm hep, o halde- Kubilimden tahtaya kalkacaksan sarsntl tramvayda bile ineklemen gerekir!)29 2. REN M VE ALIMA HAYATI lkokula 1938de Eceabatta balayan Ece Ayhan, ikinci snf anakkale stiklal lkokulunda okur. Ailesinin stanbula yerlemesi zerine, nc snftan
29

Ece Ayhan, Hal ve Gidi Sfr ya da Zeyrek Orta ki, a.g.e. , s.12.

30

itibaren Karagmrk Atikkaledeki 19. lkokula (sonraki adyla Hrka-i erif lkokulu) devam eder ve ilkrenimini bu okulda tamamlar. Ortaokul renimini Vefa Lisesinin karsndaki Zeyrek Ortaokulunda, lise renimini ise Taksim Lisesinde (sonraki adlaryla Beyolu Lisesi ve stanbul Atatrk Erkek Lisesi) tamamlar. 1953te balad Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesinden 1959da mezun olur. Orta renimini yapt okula ilikin izlenim ve duygular hi de ho deildir; bir cezaevi gibi grr bu okulu: O zamanlar Beyolunda oturuyoruz ve ben Zeyrek Ortaokulunda ikinci snfta okuyorum, yl 1945. () Neden bilmiyorum, ta ehzadebandaki Vefa Lisesinin karsna den bu Zeyrak Ortaya (1944 Eyllnde) yazdrlmtm. Ahap, konaktan bozma ve katl olan bu okulu, -ki eve her anlamda hep uzak kald-, bitirinceye kadar da kmadm. Bir cezaevine filan dmsn ama aldrmyorsun! nk ve herhalde diyordum, ilkokul alarnda Cankurtaranda otururken Ayasofya nnde bir idam uygulamas grmsn ve ite buradan geliyorsun!30 Hayat boyunca mzikle yakndan ilgilenen ve kendi poetikasna atonal mzik-iir ilikisinden hareketle nemli bir alm kazandrm olan Ece Ayhann bu okuldaki mzik retmeni, sonraki yllarda stanbul Devlet Senfoni Orkestras eflii de yapm olan Demirhan Altudur: Demirhan Altu, Zeyrek Ortada benim mzik retmenimdi; Wagnerin (dolaysyla Alman mitolojisinin de), Richard Straussun operalarnn yklerini bize anlatrd, hele Salomenin dans ederken son tlnn dmesini ve rlplak kalmasn sekiz gzle beklerdik.31 Mzie ilgisi ilkokul yllarnda balayan ve ilk mzik bilgilerini ocuk Sesi dergisinde okuduu yazlardan edinen32 Ece Ayhann bu ilgiyi ciddi bir boyuta tamas, niversitede yllarna rastlar. 1953-54lerde On ki Ses Ynteminin, Somut Mziin ve Elektronik Mziin kimi rneklerini plak konserlerinde, Helikon Derneinde, Ankara Festivallerinde, Faruk Gvenin ya da lhan Mimarolunun evlerinde banttan dinleyip tartan bir mzik grubunun iinde
30 31

Ece Ayhan, a.g.m. , s.12. Ece Ayhan, En Yaln Olan Sorgulamak, Sivil iirler, s.113. 32 Ece Ayhan, Naki Turan Tekinsavla Sinema zerine Bir Sylei, iirin Bir Altn a, s.84.

31

kendini iyice gelitirmi; Arnold Schnberg, Alban Berg, Anton von Weberen, Mahler, Stravinsky, Hindemith, Richard Strauss, Egon Wellesz, John Cage, Edgar Varse, Messiaen, Stockhausen, Dallapiccola, Ussachevsky, Babbitt gibi bestecilerin yaptlar ve sanatlar hakknda bilgi sahibi olmutur.33 Kendisine bu olana salayan; lhan Usmanba, Blent Arel, Faruk Gven, Blent Ecevit ve Bizim Ankaradaki niversite genliimizde mzik derslerini de dinlediimiz (zellikle Atonali ve 12 ton mzii) Benzersiz bir Helikon Dernei vard. Bir de Helikon Drtls: (Ulvi Ycelen (keman), Faruk Gven (viyola), lhan Usmanba (viyolonsel) ve - drdncy imdi karamyorum. Bir gn barok mzii alyorlar, belki Vivaldi. Birka kez durmulard ve F. Gven ayaa kalkarak, Kusura bakmayn, yanl girdik, yeniden! diyordu.34 Ece Ayhan, niversiteden mezun olduu 1959 ylnda stanbul Maiyet Memurluundaki stajn ve kaymakamlk kursunu da tamamlar. 1962de Sivasn Grn ilesine kaymakam olarak atanr. 1963de orumun Alaca ilesinde kaymakamlk ve belediye bakanl yapar. Tuzla Piyade Okulunda yedek subay renci olarak balad askerlik grevini 1965te tamamlar ve ayn yl Denizlinin ardak ilesinde kaymakamlk grevine atanr. Ece Ayhann devlet memurluu grevi 1966ya kadar srer. Kimi kaynaklarda mamulen emekliye sevk edildii yazlsa da, kendi ifadeleri bu grevden ayrld ynndedir: 6 yl kaymakamlk yaptm ve ayrldm. Sonra da stanbula geldim. () Hayr, [alt yllk alma sremden sonra kaymakamlk yapmay] hi dnmedim. Zaten arzal bireydi. Benim niyetim falan yoktu aslnda. Ben haziranda bitirdim okulu. Okulda, k olan renci ok iyi ders mi alr? Yoksa dersleri serer mi? diye mnazara olurdu. Ben bir kz seviyordum ve haziranda bitirdim okulu. Valizleri kaptm gibi Erdeke gittim. Sonra da mecburen kaymakamlk yapmaya baladm.35
33 34

arkadalarnn kurduu Helikon Derneidir:

Ece Ayhan, Mzik Tarihi, a.g.e ., s.88, 135 ; Yeni Mzie Doru, a.g.e. , s.84. Ece Ayhan, En Yaln Olan Sorgulamak, Sivil iirler, s.114. 35 Ece Ayhan, Sivil air, iirin bir Altn a, s.145. Ece Ayhann kaymakamlktan ayrlmas konusunda eitli sylentiler vardr. Dedikodu niteliindeki bu sylentileri dillendirenler, bu ayrln temelinde cinsel sapklk ve taciz olduunu ne srmekte ya da ima etmektedirler. airin lmnden sonra Kitap-lk dergisinin eki olarak yaymlanan bir almann (Ahmet Soysal, Adan

32

Devlet memurluu grevinin bitiinden sonra

stanbula yerleen air;

Meydan Larousse Ansiklopedisinde evirmenlik, Sinematekte ve Yeni Sinema Dergisinde mdrlk, Gen Sinema Grubunda yneticilik, Aaolu Yaynevinde ve E Yaynlarnda redaktrlk gibi iler yapmtr. Ancak hibir zaman geimini salamak iin dzenli bir gelir elde edebilecei bir ite alamam, hayatn maddi skntlar iinde geirmitir. lhan Berke yazd 7 Ocak 1980 tarihli mektupta, bu bitmek bilmeyen yoksulluun boyutlarn ortaya koyabilecek u ifadeler yer alr: () yersiz yurtsuzum, kyde ufack ats akan camlar krk bir odas var annemin, souktan ve halsizlikten hep yatakta yatyor, 38-39 kilo kadn, halsizlikten oturduu yerden kalkamyor, kpkzl az, Ankaraya ikiyz lirayla indim, artk satacak hi bir eyim de kalmad, benim olan da Kurban Bayram ncesi Ankarada birdenbire yersiz yurtsuz ve parasz kalmvesaire gibi. () Kesinlikle bizim toplumumuza krgn filan deilim, ancak bir insan toplumuna krlnabilir diyorum. Bu karda soukta oturuyoruz, ben yer yatanda, annem divandaki yatakta. Ktnn kts varm, kpkzl az, yapacak edecek bir ey de yok. Kesinlikle yerinmiyorum, yerinmiyeceim, moralim de bozuk doallkla.36 Onun bu yoksulluk iindeki yaamn Ahmet Soysal bir ansyla yle rneklendirir:

Zye Ece Ayhan, Yap Kredi Yaynlar, stanbul 2003 [Kitap-lk ,59 (Mart 2003 eki)]) ardndan, bu kitapkta kaymakamlktan ayrlma konusuna deinilmediinden hareketle ayn konu yeniden gndeme getirilmi, eitli tartmalar da beraberinde getirmitir. Bu tartmalar iin bkz. zdemir nce, Sansrl Ece Ayhan, Adam Sanat (207), Nisan 2003 ; Hilmi Yavuz, Ece Ayhann Hacyograflar, Zaman, 9.4.2003 ; Hilmi Yavuz, Ece Ayhan Nasl Putlayor, Zaman, 16.4.2003 ; Hilmi Yavuz, Yoksa Biz Bu Dnyadan Deil miydik?, Zaman, 25.5.2003 ; Ece Ayhan Neden Yoksulluk inde ld, Akam, 8.4.2003 ; Tartmaya Ece Ayhann Edebiyat Dostlar da Katld, Akam, 11.4.2003 ; Murat Yaln, Hilmi Yavuz ve zdemir nce Adan Zye Ece Ayhana Neden Kzyorlar?, Zaman, 19.4.2003 ; Murat Yaln, Adan Zye Hilmi Yavuz, Akam-lk, (53) 915 Mays 2003; Ahmet Soysal, Kt Edebiyat Nedir?, , Akam-lk, (53) 9-15 Mays 2003 ; br Dnyada Devam Eden Hesaplama, Hrriyet, 28.2.2003. Erdoan Alkan, Ece Ayann kaymakamlk mesleinden ayrlmasna neden olan bu olayla ilgili unlar sylyor: Davaclarn savlarna gre, Ece bir renciyi arabasna alyor, hatta karnn doyurmak iin evine gtryor. Ertesi gn ocuun babas savcla, olunun kaymakam tarafndan silah zoruyla rzna geildiine degin su duyurusunda bulunuyor. Hukuktaki ad fiili livata olan, erkein rzna gemek suuyla hapse atlyor Ece. Alkan, yazsnn devamnda, Ece Ayhanla olay sonrasndaki karlamalarnda aralarnda geen konuma srasnda onun kendisine sylediklerini de yle naklediyor: Bir ara sz dnp dolap fiili livataya geldi. Komploydu, iledeki savcnn, yarglarn komplosuydu. ocuun adli muayeneden geirilmesini istedim, ama ocuk ortada yoktu. Karmlar. Beni sulu drmek iin sonradan kendileri rzna gemiler. (Bkz. Erdoan Alkan, Ece Ayhan ve iiri, Varlk, 1140 (Eyll 2002). 36 Ece Ayhan, Hoa Kal, s.14,15.

33

Hastaln yan sra yoksulluk. Bir gn Beyolunun bir ara sokanda rastladm, elinde bir ekmek vard, yarsn yemiti: Sonra bana ekmei ald frn gsterdi. Bana da verdi. Dedi ki (kolay kolay byle konumazd): Bazen yemek yiyecek param olmuyor; byle yapyorum; bir ekmek satn alp onu yiyorum. 37 Yoksulluu konusunda Sreyya Berfenin saptamas ise ilgintir: Enis Baturun, son dnemlerde ise zellikle Namk Kuyumcunun, zmirde elinden tutanlarn ilgisi olmasayd bu kadar bile yaayamayacakt belki.38 Yerleik ve dzenli bir hayata geii bir trl gerekletiremeyen (ya da belki bunu kendisi istemeyen) Ece Ayhan, Cemal Sreyay da rnek gstererek bir anlamda bu durumunu kendi konumunda olanlarn niteliksel farkllklarnn bir sonucu ya da niteliin sistem ve iktidar bileenlerince cezalandrlmas olarak grme eilimindedir: Bu arada ilgin bir olgu ortaya kt: Meer ikimiz de ne denli ok ev deitirmiiz: Cemal Sreyann 30a benim ise 50ye yakn! Eh, zaten rengi sar bir devletin kiralk bodrum ya da at katlarnda oturmutuk hep!39 3. HASTALII VE LM Ece Ayhann 1974ten sonraki hayatnn aknda hastalklarn merkezi bir konuma yerletiini syleyebiliriz. Bu tarihte beyninde ortaya kan tmr, airin yaam kalitesini drmekle kalmam; kiilii, tavrlar ve dnsel yapsndaki ayrkslklar iin zaman zaman tartma konusu yaplabilecek, hatta kimi aykr fikir ve szlerine sebep olarak gsterilebilecek denli ne km; kiisel ilikileri asndan ise evresi ve tandklaryla ya yol ayrm ya da yeniden buluma iin lt saylabilecek iaretlerle dolu bir srecin balatcs olmutur. Sa kulanda ileri derecede iitme kaybna, sa gznde de hasara neden olan bu tmrn ameliyat iin edebiyat ve kltr evrelerinin giriimleri ve dnemin

37

Ahmet Soysal, Adan Zye Ece Ayhan, Yap Kredi Yaynlar, stanbul 2003 [Kitap-lk (59), Mart 2003 eki], s.48. 38 Sreyya Berfe, Faytonuyla Ap Gitti, Milliyet, 30.7.2002. 39 Ece Ayhan, Sivil zmir Gnleri, iirin bir Altn a, s.182.

34

babakan Blent Ecevitin rtl denekten yapt parasal yardmla svireye gnderilen Ece Ayhan,40 orada nl beyin cerrah Prof. Dr. Gazi Yaargil tarafndan ameliyat edilir. Hastaneye yatn 7 Ekim 1974 tarihli gnlk sayfasnda Kantonsspitale, niversite hastanesine yat. Oda EW 40.41 diye not alan Ece Ayhanla Prof. Dr. Gazi Yaargil arasnda 6 Ekim 1974 gn yle bir konuma geer: Ve brosundaki masann zerinden eline bir kurukafa ald.Tmr burada! dedi bana gstererek, Sa kulann arkasnda bir yerde. (Akustik nrinom denen bir blge). Duymayan sa kulann duymasn ite kaldrm, kreltmi. Merak etme! Selim bir ur, iyi huylu. Kulan arkasnda ufack bir delik aacam. O dar yerden ieri girebilmek iin de orada bulunan bir siniri koparacam. Sonra da o tmr bir fare gibi kemireceim. Ve o kk eyi temizledikten sonra o koparm olduum siniri yeniden birbirine balayacam. Tutabilir de, tutmayabilir de, onu bilemeyiz. Tutmamsa ite bu yzdendir ki sa gzkapan kapanmayacaktr, kapanmayabilir. 42 Ameliyat sonras bu tmr lmcl olmaktan karlmakla birlikte, br organlarna verdii hasarn skntlarn air mr boyu ekmek zorunda kalmtr. Yurtdnda tedavisinin srd yl boyunca annesi de byk maddi skntlar eker; geinmek iin birka kiinin parasal yardm yeterli olmaynca Ece Ayhann kitaplarn satmak zorunda kalr: imdi ben kendi imknlarmla gidip ameliyat olamazdm. Milyarder yeri oras. Hele yl kalmak ne demek. Bir ocuk Matthias Dalvit orada burs buldu bana. Annem de burada benim kitaplarm satarak geindi. Benim imdi hi kitabm yok, biliyor musun? Halbuki ortaokuldan beri kitap alrm. aktrmadan dris de (Kkmer) yardm edermi anneme. Ev sahibi de kiray arttrmam. Ne buzdolab, ne amar makinesi vard. Ocak bile yoktu,

40

Babakan Blent Ecevitin yardm ile ilgili gnlnde u ifadeler yer almaktadr: Dr. Gazi Yaargil mthi megul. Ve Trkiyeden 5.000 svire Frank geldiinden sz at, aa muhasebeye havale etmi, Schattere. Ecevit gndermi, babakan olarak. (Ece Ayhan, Babozuk Gnceler, s.25. 41 Ece Ayhan, Babozuk Gnceler, s.7. 42 Ece Ayhan, a.g.e. , s.8.

35

Piknik tp kullanrdk. Ama hi ikyet ettiini hatrlamyorum annemin. Sanki varm gibi davranrd.43 Ameliyat ve tedavi sonras 1977de yurda dnp hayatn anakkalede srdrmeye balayan Ece Ayhan, anakkale Belediye Bakanlnn yardmlaryla geici ii kadrosuna alnarak SSK hastanesinden yararlanma olana bulur.44 Ama mevcut hastalklarna her geen gn yenileri eklenmektedir. Aya Atikolu bu durumu yle aktarmaktadr: nanlacak gibi deil ama Ece Ayhan bu kez de verem olmu. Beyin, karacier, bbrekler gibi uzun bir hastalk listesi olan air kt bakmdan, yetersiz beslenmeden dolay bu sefer de verem Acilen bir sanatoryuma yatrlmas ve bunun iin gerekli torpilin bulunmas gerekiyormu. Bir gazeteci arkadamzn aklna Turizm Bakan Ahmet Tan aramak gelmi. Tan da kendisine Perembe gn havale edilen ii, ksa yurt d gezisine ramen Cuma gn hemen halletmi. Pazartesi gn anakkaleden getirilen Ece Ayhan, Heybeliada Sanatoryumunda bahekim ve doktorlar tarafndan kapda karlanm. Hemen bakma alnm, check-up, tomografi vs. ne gerekiyorsa yaplyor imdilerde. Bu arada Ahmet Tan, airi hastaneden arayp gemi olsun demeyi de ihmal etmemi, o da ona bir iir okumu.45 Ancak, salndaki bozulma gittike artm, bir sre sonra bacaklar fel olmutur. stelik hastalklar birbirini takip etmektedir. 1999 Austosunda, edebiyat evresinden yakn dostu yazar Metin stndan katklaryla apa Tp Fakltesine yatrlr. Bu srece ilikin Perihan Maden unlar syler: Gece bir arkadam arayp havadisleri verdi. anakkale SSKda yatm yirmi gn. Bu esnada yememi imemi. Bir deri bir kemik kalm. Niye mi? Ayaklarnn stne basamyor ya, tuvalete gitmek zorunda kalmasn diye. Ksm de dnyaya. Kapatm kendini. Neyse Metinle Hatice bulup stanbula getiriyorlar. Deprem gnleri. Hastaneler Ece Mece dinlemiyor.
Ece Ayhan, Dlanacam Biliyorum, Aynal Denemeler, s.41. Hasan Blent Kahramann da bu konuda aracl olmutur: Son olarak ben Kltr Bakanlnda alrken bir gn air Orhan Aklaya telefon etti. Ece Ayhan ar hastayd ve gene sokaktayd. O srada bakan olan Ercan Karakaa ilettim durumu. Hemen ilgilendi ve kendisini anakkalede bir hastaneye yatrdlar. anakkale Belediyesi de bir punduna getirip kendisine kk bir para balad. (Hasan Blent Kahraman, A Kalnca airler, Radikal, 20.9.2004.) 45 Aya Atikolu, Ece Yine Hasta!, Milliyet, 21.5.1999. air, Refik Durbala yapt bir syleide eker hastal, damar tkankl, lenf tberklozu, kalp bymesi gibi hastalklarnn da olduunu dile getirir. (Bkz. Refik Durba, Kara air lme Direniyor, Sabah, 6.10.1999.)
44 43

36

zel bir hastaneye yatryorlar Eceyi. G bela. O zel hastanedeki zel doktorlar, iki bacan birden kesmek istiyorlar Ecenin: Radikal tedavi. Her neyse. Allahtan apaya kabul ediliyor sonunda. Damarclar, ortopedistler bakyorlar Eceye. Bakyorlar. Yahu orada Trk iirinin en zgn sesi yatyor! Diyorlar ki, biz tedaviyle kurtarrz bacaklarn. Helal olsun! Benim bu apaya minnettarlm bitmeyecek.46 Hseyin Mehmet, bu olayda Metin stndala birlikte Enis Baturun da yardmnn bulunduunu belirterek olay yle aktarr: Ece Ayhan evde yalnz oturuyor. Ayaklar bedenini kaldramaz hale geliyor. Kk Ecenin [Ece Ayhann yeeni] elinden birey gelmiyor. Derken bir gn Metin stnda anakkaleye gidiyor. stnda, Ece abisinin bu halini grnce hemen stanbula gelmesini istiyor ve stanbul yolculuu balyor. Bundan sonrasn Ayhan anlatyor: nce doktora gittim. Doktor iki ayamn kesileceini syledi. Ne yapalm, dedik. Ayhann stanbula gelmesinde Metin stnda ve Enis Batur etkin oluyor. Ayhan, apa Tp Fakltesinde sk bir tedaviye alnyor. Kendi deyimiyle sa aya kurutuluyor.Ayhann ayaklarndaki kangren olduka byk. Ayhan bu durumu olduka serinkanl bir ekilde anlatyor: Sa aya kurtardk. imdi doktorlar, sol aya kurtarmaya alyorlar diyor.47 Buradaki masraflar SSK tarafndan karlansa bile sigorta kapsam dnda kalan hastanelerde de tedavi grmek zorunda kaldndan nemli bir maddi kaynaa gereksinim duyar. Bu noktada, yine yakn evresinden baz kiilerin yardm ve katklarnn yan sra o dnemde yneticiliini Enis Baturun yapt Yap Kredi Yaynclkn, yaptlarnn telif haklarn almas ve yeni basklarn yapmas ile belirli bir maddi destee kavuarak tedavisini srdrebilmitir. Bu arada bir sre stanbul Maltepe Huzurevinde kalan Ece Ayhan, dnemin babakan Blent Ecevitin istei zerine, bakm ve barnma koullar bakmndan daha iyi olan Acbadem Huzurevine yerletirilir. Bu srete Cerrahpaa Tp Fakltesi, Haseki Hastanesi, Haydarpaa Hastanesi, ili Osman Aa Klinii, Central Hospital ve Marmara niversitesi Tp Fakltesinde grd tedaviler sonucunda

46 47

Perihan Maden, Ece Ayhan Orada, Radikal, 30. 8. 1999. Hseyin Mehmet, Canla Kavga Etmedim Ona Yanarm, zgr Politika, 6.10.1999.

37

felten kurtulup ayaa kalkabilmi; Nisan 2001de yeniden anakkaleye dnerek Yap Kredi Yaynclktan ald telif cretleriyle geimini salamaya almtr. Daha sonra anakkaleden ayrlp zmir Bykehir Belediyesi Greme Huzurevine yerleen ve buradaki ihtiyalar belediye tarafndan karlanan Ece Ayhan, 12 Temmuz 2002de saat 16.00 sralarnda rahatszlanarak Bykehir Belediyesi Erefpaa Hastanesine kaldrlr. Youn bakm servisinde hemen tedaviye alnan air, yaplan tm tbbi mdahalelere karn kurtarlamaz ve nrolojik rahatszlklarna bal kalp yetmezlii nedeniyle saat 23.45te vefat eder.48 Kltrpark zmir Sanatta dzenlenen cenaze treninin ardndan, naa anakkaleye gtrlerek Eceabat ilesine bal Yalova kynde topraa verilir (15 Temmuz 2002). Cenaze treninde Babakan Blent Ecevitin gnderdii mesaj da okunur: Ece Ayhan amzn byk ozanlarndand. iirleriyle gnlmzde yaayacaktr. Trk iirinin bu mstesna insanna Allahtan rahmet diliyorum.49 Babakan Blent Ecevit, Kltr Bakan Suat alayan ve Eski Kltr Bakan stemihan Talay cenaze trenine elenk gnderenler arasnda yer almlardr. B. K L Ece Ayhann kiiliine, karakter yapsna ilikin sylenenler genellikle birbiriyle eliir, daha dorusu iki kart uta yer alr durumdadr. Bir kesim onu sanat ve dnce adam olmann zirvesinde bulunmaya yarar bir kiilik yapsnnn prototipi gibi grrken; baka bir kesim de onu deta en temel insani zelliklerden bile yoksun ilan etme eilimi gstermekte, bazlar ise onun kiiliine ynelik olumsuzlayc yarglara katlmakla birlikte bunu psikolojik nedenlere ya da salk sorunlarna balamak istemektedirler. Emel Gunca, airle ilgili ilk izlenimlerini yle dile getirir: Banda yan yatm bir ftr apka, gzlerinde koyu renk gzlkler, hzl ba hareketleriyle yanndakilere baklar atyor ve hzla konuuyordu. Zaman zaman kesik kesik kahkahalar koyveriyordu. Anlalmaya alan biri
48

airin lm haberini Cumhuriyet, Hrriyet, Radikal, Sabah, Star, ok ve Yeni afak gazeteleri ilk sayfadan; Akam, Milliyet ve Posta gazeteleri ise i sayfalardan vermitir. 49 Ece Ayhan in zmirde Tren, Radikal, 15.7.2002.

38

gibiydi devinimleri. () Btn dnyay parantez iine alrsnz. Parantezi kardnzda mutlaka ben kalr dedii gibi, ok kendiyleydi sanrm. () zel yaants ve duygular stne konumaktan kanyor. Daha ok olaylar ve insanlar stne syledikleri. Kendisi ise tank yerinde olmaktan holanyor. Srekli defans halinde.50 Ahmet Soysal, onunla Nilgn Marmarann evinde tantn; bu ilk karlama ve tanmann, daha nce iirlerini okurken kurduu Ece Ayhan figrn doruladn syleyerek ilk izlenimlerini yle aktarr: nanlmaz ciddiydi, durmadan konuuyor, bir eyler anlatyor, syledikleri kadar hatta onlarn tesinde esiz kiilii cezp ediyordu. Doru yerde durduunu anlyordunuz. Doru olduu iin de zor bir yer. Dayanlmaz bir yer. Bu yzden, yannda insanlara ihtiyac vard. Uurumdayd. Ya da temeldeydi; ama teme, bir uurumdu. Darbeler yemi, ama susmuyordu. Yaralyd ama hayat doluydu. () Evet, bir meclisti, o sralar Ece Ayhann etrafnda, ama hi de edebiyatlarn apel (chapelle) dedikleriyle ilgisi yoktu. Ece Ayhan, mritlerini toplam bir ustay artrmyordu. Yaln ve krlgan bir insanlk scakl yaylyordu oradakiler arasnda.51 Sennur Sezer de, Ahmet Soysaln sylediklerini destekleyici bir saptamayla, onun kalabalklar deilse bile birliktelii sevdiini52 syler. evresinde insanlarn bulunmasn nemseyen Ece Ayhan, bunun gereini bir deiimi gerekletirmek ekseninde ortaya koyar: Bir deiim, bir sokakta bile, elbirliiyle yaplmaldr bence. Ben bir keiim ya da zangoum falan filan ama53 Pakize Barta, ilk karlamalarnda onun bellek gcne ve merakl kiiliine olan aknln dile getirir. Tanmadklar ve daha nce hi karlamadklar halde, kendisiyle ilgili pek ok eyi, hatta zel yaamna ilikin kimi ayrntlar bile bilmektedir. Buna ok arr; orada bulunan ve Ece Ayhan nceden tanyan zzet Yasara bu aknln ifade ettiinde, Yasarn yant sadece O bilir olur. Yalnzca kiilerin gemiine ilikin sahip olduu ayrntl bilgilerle artmaz

50

51

Emel Gunca, Sahici nsanlarn Ecesi, Aynal Denemeler iinde, s.63,64,66. Ahmet Soysal, Adan Zye Ece Ayhan, YKY, stanbul 2003 [Kitap-lk (59), Mart 2003 eki, s.4-7. 52 Sennur Sezer, Ece Ayhan in Aynal Bir Requiem, Evrensel Kltr, 128 (Austos 2002). 53 Ece Ayhan, Mortesi Requiem, s. 47.

39

evresindekileri, gzlem gcnn yan sra sezgileri ve gelecee ilikin tahminleri de ok gldr; yle ki zel yaamna ilikin o srada Bartann bile farknda olmad bir durumu nceden sezip ona haber vermektedir: Ve o gn Mustafann evinden ayrlrken bana glmseyerek yi, demiti: iyi, bak yeniden k oluyorsun Dier birok eyin yan sra beni de btn gn izlemi, benim henz bilmediim bir eyi o grmt, bunu aylar sonra anladm.54 Bu merakl kiiliinin yan sra ok gl bir bellee de sahiptir Ece Ayhan. Kendisiyle bir sylei gerekletiren Vecdi Erbay, bu gl bellek karsnda duyduu hayreti ve hayranl yle dile getirir: Mthi bir hafzas var Ece Ayhann. Yaad, okuduu, duyduu hibir ismi unutmuyor. Anlatt her eyi en ince ayrntlarna kadar hatrlyor. 55 Gl ve ayrntlarla dolu bellei iin kendisi ft ars ve de tavanaras belleim yaktrmasn yapar.56 Merakl ve aratrmac kiilii, ilgi alanlarnda ve zellikle zerinde durmaya deer bulduu kitap ya da kaynaklar seiminde kendini belli eden ayrntclkla btnlenerek onu farkl klan bir etmen olmaktadr. Her ne kadar Hilmi Yavuz onun okuryazarlnn vasatlktan teye gemediini ne srse de57 Metin Celal bunun tam tersine bir saptamay dile getirir: Tarih, sosyoloji, siyaset bilimi, ekonomi, felsefe onun didik didik ettii alanlard. Her bilginin, her olgunun ardndaki gizli anlam bulmaya alrd. Kendisini hep kyda hissettiinden olsa gerek, ilgilendii her eyde marjinalliin izini srd. Alklanan deil, grmezden gelineni bulmaya, gstermeye alt. Entelektel olduu kadar, belki daha fazla sokaktayd. Sokakta konuulanlar, sokan dili, argo adeta onun ikinci diliydi. Sultan II. Mahmut kadar nl fahie anakkaleli Melahat da ilgisini ekerdi.58 Doan Hzlann ilk tanma izlenimleri de Metin Celali destekler niteliktedir.
Pakize Barta, Ece Ayhan (1931, Data-Tarih Yok, Hibir Yer.), Milliyet, 5.8.2002. Vecdi Erbay, Sal ok yi, zgr Politika, 14.3.2001. 56 Ece Ayhan, Esas Duru Mlkn Temelidir, Ludingirra, 1 (Bahar 1997). 57 Hilmi Yavuz, Ece Ayhann Hacyograflar, Zaman, 9.4.2003. 58 Metin Celal, Gle Gle Ece Ayhan, Gle Gle Usta, Radikal, 14.7.2002.
55 54

40

lk tantmz gn anmsyorum. Beyaztta naraltnda. Sahaflar arsndan manastrdaki yapyordu.59 Metin Celal, onun kolayca dost olunabilen, ya farkl gzetmeden herkesle konuup tartabilen biri olduunu, gen airlerin bile ona Ece diye hitap edebilecekleri kadar insanlarla yaknlk kurduunu, kiisel olarak da ok sevildiini sylyor.60 Sevin Okyaysa bu konuda Metin Celale katlmamaktadr. Kendisinin bildii kadaryla edebiyat evrelerindekilerin ou ondan ekinmekte, hatta korkmaktadr; nk bu ataldilli air szn kimseden esirgemeyen, kimseye prim vermeyen bir yapya sahiptir. Okyay, Ece Ayhanla ilgili saptamalarn yle srdrr: Daha batan kendi safn semi, insanlarn notunu vermi, hayata kar bir tavr benimsemiti. Bu tavr hi deitirmedi, kendini deitirmedi, ne pahasna olursa olsun satlmad, kararnn getirdii her trl zorluu da sineye ekti. yi niyetle ona yardm etmeye alanlara bile huysuzlanp ellerini brlerinde brakt grlmtr. boumak zorunda kaldlar.61 Ece Ayhann huysuz ve kendisiyle geinilmesi g bir kiilie sahip olduu konusundaki grler arlktadr. Hrriyet gazetesinin Gelecee Ak Mektuplar dizisinde onun bir mektubunun da yaymland sayfalarda air hakknda u tantm yazs yer almaktadr: Kendisi pek huysuz olduu iin, seveni az. Ama iirleri iin ayn ey geerli deil. Hibir zaman bir mlkiyet duygusu olmayan air, son yllarn hastalklarla bouarak geiriyor.62 Doan Hzlan da onun huysuz ve hrn bir kiilie sahip olduunu syler: nsanlar Eceye yardm etmek iin, balangta bunu ho karlyor grnd durumlarda bile, Eceyle kmt. elyazmas Sonradan kitapta anlayacaktm sakl bir ki, yzyllardr, bir dipnotunun peindeymi.

Glmsyor, kk eletirileri ierik olarak hrn, biim olarak yumuak

59

Doan Hzlan, En Popler Marjinalimizdi, Hrriyet, 14.7.2002. Metin Celal, Gle Gle Ece Ayhan, Gle Gle Usta, Radikal, 14.7.2002. 61 Sevin Okyay, Beyaz Adam ataldilli, Radikal, 16.7.2002. 62 Ece Ayhan, Gelecee Ak Mektuplar/ Ece Ayhan: Ak ki Kiiliktir, Hrriyet, 14.2.2000.
60

41

Ece Ayhan iyi bir airdi ama huysuz, hrn bir tabiat vard. Dounun toptancl bizi yanltyor. zdn ben hatrlyorum.63 Sema Aslanla yapt bir grmede kendisinin de Can Ycel gibi sinirli bir yapya sahip olduundan sz eder.64 Sinirli ve inat yapsnn hakl olduunu bilmekten ve hak arama srarndan kaynaklandna inanan air,65 huysuz biri olduunu ise kabul etmez; kendisine yaktrlan bu sfatn altnda bir yanl anlama ve arptma olduunu dnr. Filiz Aygndzn Biraz da huysuz olduunuz syleniyor, ne dersiniz? sonusu zerine u yant verir: Orhan Velinin sevgilisi Nahit Hanm huysuz derdi bana. Nahit Hanmn arkadalarn, Afet nan Ahmet Adnan Saygunu, Nurullah Ata eletirirdim. Sus huysuz herif derdi. Aslnda hi yle huysuz biri deilim. Yllar nce Arif Damarla oturuyoruz. Valla ben halim selim bir adammdr dedim. yle bir bakt: yle mi? dedi. nk duyduklar baka trl eyler. Bir de ben hakkm savunurum. Bizde hakkn savunan huysuz oluyor.66 Tutum ve davranlaryla bakalarna ters grnmesinin altnda doru kalmak iin gsterdii inadn yatt kansnda olan air, farkl grd bu yanna kendine zg bir kurgu ve benzetmeyle iaret eder: O yzden yazy bir ibret ile bitirmek istiyorum: Bir gn yengeler bakarlar ki bir yenge adam gibi doru drst yryor; sarho sanrmlar onu.67 Onun iirde de, dostluklarda da belirli ve yerlemi kurallarn dman olduunu; abuk kzan ve abuk krlan biriolduunu syleyen Doan Hzlan, Belki de Dostluklarn Son Gn ona ayr bir haz veriyordu.68 diyerek ilgin bir sav ne srer. Hzlann onda dikkati ektii nemli bir zellik de ironikliktir. Filiz Aygndzn, Ece Ayhann sizin iin maestro yaktrmas yapmasn nasl deerlendiriyorsunuz? sorusuna Memet Fuatn verdii Ece Ayhana bakmayn. O
63

yi air olunca kiilii zerine

konumuyoruz, ona yardm edenlere her zaman teekkr etmediini, onlar

Doan Hzlan, Kim Olduu Belli Deil Kastettii Belli Deil Olur mu Byle ey?, Hrriyet, 17.7.2002. 64 Sema Aslan, iir Ayakta Kalabilmeli, Milliyet, 31.8.1999. 65 Ece Ayhan, zgnlk Amuda Kalkmak Deildir, Aynal Denemeler, s.38. 66 Filiz Aygndz, Huysuz Deilim! Bir Kahve imi, Milliyet, 28.8.1999. 67 Ece Ayhan, Ayaa Kalkarak kinci Yeni Akm, iirin Bir Altn a, s.18. 68 Doan Hzlan, En Popler Marjinalimizdi, Hrriyet, 14.7.2002.

42

vyormu gibi yapar, insan yerer.69 karl da bu ironik yn yeterince vurgulayc mahiyettedir. Sreyya Berfenin ok ularda yaayan, aklmzn ermeyecei, muhalif bir adamd. () Hibir kurumla, aile dahil, devlet ve tabiat dahil aras iyi deildi. ok aykr bir insand.70 szleriyle tanmlad Ece Ayhan iin Okay Gnensin en aznlkt, tek bir kiiydi. Olaann ok tesinde bir bireydi.71 biiminde bir deerlendirme yapar. Enis Batur ise onun kendine zgln vurgularken, deta ondan bir mrit gibi sz eder: () yerine kimseyi brakmad, brakamazd: Aslna baklrsa trnn tek rneiydi.72 Leyla peki, onun kimi zelliklerinin merkezine yalnzlk koyar; baka ynlerini ve zelliklerini bu kavram ekseninde deerlendirir: Grnrde Ece Ayhan bakalarna saldrmay seiyor ama nce kendini yaralayarak. () O hep haklln inadyla yaar, evet. Unutmak istese de asla unutmaz. Affetmez ve unutmaz! Onun gibi yalnz adamlar maruz kaldklarn daima hafzalarnda tar.73 Ece Ayhan ise yalnz olduu konusundaki grleri kabul etmez. Filiz Aygndze imde ok krk dkk ekmece var. Epey krldm. demesi zerine Aygndzn ona yalnzlkla ilgili ynelttii soruyu yle yantlar: Yalnzlk ekmem, canm hi sklmaz benim. Biraz sivri dilliyimdir. airler ok boyun emiler, paras pulu, imkanlar olan egemenlere. Ememeleri gerekirdi aslnda. Baz eyleri hi kurcalamamlar. Ona ok kzyorum. Byle byle birouyla aram giderek ald..74 Grld gibi, yalnzlk can sknts anlamnda deerlendirmekte ve aslnda soruyu geitirerek baka bir konuya deinmektedir. Yalnzlkla ilgili konunun bir an nce kapanmasn ister gibidir; kanmzca bu da onun gerekte yalnz olduunu ve Leyla pekinin yaklamn dorulamaktadr.

69 70

Filiz Aygndz, Bir Kahve imi, Memet Fuat: Maestro Deilim!, Milliyet, 23.1.2000. Ece Ayhann Ardndan, http://www.ntv.com.tr/news/164269.asp. 71 Okay Gnensin, Mor Klhani, Sabah, 15.7.2002. 72 Enis Batur, Ancak Rmun uaras, Cumhuriyet, 21.7.2002. 73 Leyla peki, Esas Durua Direnen air, Virgl, 64 (Temmuz-Austos 2003). 74 Filiz Aygndz, Huysuz Deilim! Bir Kahve imi, Milliyet, 28.8.1999.

43

Perihan Maden onun yalnzln yoksulluk, onurluluk ve adam gibi bir adam olmakla edeer grr. Madene gre Ece Ayhan yalnzla iten temel neden, bu kavramlarn imledii balamda aranmaldr. Aya Atikolu ise konuya farkl bir adan yaklar. Atikolu, imdi bunca yllk airlie ve onca yce iire ramen Ece Ayhann niye yalnz olduunu, evresinin neden yazar ve izerler ile dolu olmadn, niye dayanma rnei sergilenmediini ve koskoca airimizin, iktidarn insafna kaldn merak ediyor olabilirsiniz. diyerek bu nedeni kendince yle aklar: Hilmi Yavuz bir gn Onat Kutlara sokakta rastlar, al al, moru mordur Onatn. Ece Ayhan hem Saryerde hem de Bakrkyde yarglatyormu, gnler de akm, bizim sevgili Onat da kan ter iinde bir mahkemeden dierine kouyormu. 1974te arkadalarn, 1984te olu Egeyi yarglatmaya alan () Ece Ayhana () pek bulalmyor. Ama tabii airlii tm bu lgn zelliklerinin tesinde ve stnde Ece Ayhann.75 Bu yarglatma olaylar, arka planndaki birtakm kuku ve iddialarla birlikte Ece Ayhann hayatnda ok nemli bir dnm noktasna iaret etmektedir; hem kendisinin insanlara bakndaki deiim asndan hem de evresindekilerin onun hakkndaki deerlendirmelerinin olumsuza dnmesi bakmndan. Ece Ayhan; svirede ameliyat olduu ve tedavisinin srd yllarda kendisi iin toplanan paralar, sylenenlere gre ilerinde Onat Kutlar, Can Ycel, Cevat apan, nay Szer ve Ferit Edg gibi yazar ve airlerinde de bulunduu bir grup kiinin kendi hesaplarna geirdiklerini ve bu paray aralarnda blp yediklerini ileri srmektedir: Sait Kemal Mimarolunun retmenler Bankas Ynetim Kurulu Bakanyken kard paray, Mlkiyeliler Birlii Genel Bakan Ayhan Akalnn, Bankas Ynetim Kurulu yesi Fahir Armaolunun kard paralar Eceye gndereceim diye alan, annemin, evimizin durumunu bilen arkadalarm da oldu ama.76

75 76

Aya Atikolu, Ece Yine Hasta!, Milliyet, 21.4.1999. Reha Maden, Dlanacam Biliyorum, Aynal Denemeler iinde, s. 42.

44

Bu adlardan bir ksm eylemin dorudan iinde yer almasa da yapan kii ya da kiileri savunduklar iin, iddiay ortaya atan Ece Ayhan tarafndan ayn biimde sulanmaktadr: Benim entikli, stigmal yaammda iadeli taahhtl bir mektup olay var. 1977 ocak aynda stanbulda Bebekte kk bir semt airinin evinde yazlm. (Ben Zrihteyim, mektup oraya geldi. ) Bylece Cevat aynda stanbulda apan, nay Szer, Can Ycel vs.nin nasl avukat, daha dorusu dava vekili olduklarn renmitim!77 Ben de, 1977 ocak Bebekte, -yaplmamas gerekirken-, bir dnlmeden ve kurbaa pislikleri gibi nilferleri kararta kararta igdsel olarak oluturulan bir ktlk dayanmasndan tr onulmaz yaralandm.78 air, bu olaylarn getii 1977 yln kendisi iin gerek bir balang olarak kabul etmektedir:79 Sennur Sezer, Yaamn bakla blnm gibi ikiye blen beyin ameliyat ncesi de byle miydi? Anmsamyorum. dedii Ece Ayhann bu iddialar ve evresinden grd tepki hakknda unlar sylemektedir: Mlkiyeliler arasndaki dayanma deil de edebiyatlar arasndaki dayanma onu svirede Gazi Yaargilin neterine teslim etmiti. Ama bu dayanma, sonunda onun kurgularndan biri yznden yitip gitti. Ece, kendisi iin toplanan paralar birilerinin yediine inanyordu. Mahkemeler at, birilerini ihbar etti. Ve yalnz kald. Belki bu halsinasyonlar grmesine de yol aan ameliyatn sonucuydu, bilemiyorum.80 Hilmi Yavuz ise ayn konudan hareketle Ece Ayhan iin kt bir insan nitelemesinde bulunur. Yavuz, Ece Ayhann ona iyilik yapanlara daima ktlkle karlk verdiini, param yediler iddiasyla gerekte kendisine yardmc olan yukarda adn andmz- kiileri iftirayla mahkemeye verdiini, kendisi iin
Ece Aynan, Srtlanlar zerine, iirin Bir Altn a, s.152. Sz edilen mektup byk olaslkla Ferit Edg tarafndan gnderilmitir. airin u aklamalar bu kanmz glendirmektedir: Tccardan Ferit Edg diye bir adam var. Ben Tccardan derim ona. Bir gn Yeilkyden yurtdna karken aranm, Ece yaptrd demi. () Ferit Edg bana Zrihe yazyordu: yi insanlara kara alyorsun, suluyorsun diye. Birka defa Senin bildiin gibi deil dediysem de srar etti. Sonunda vakti zamannda bir gardiyandan rendiim u szleri yazdm ona: Bana namus taslama; senin namusunu arafa dolar, drde katlar, bilmem ne yaparm. (Reha Maden, Dlanacam Biliyorum, Aynal Denemeler iinde, s.41. 78 Ece Ayhan, Glsen Tuncerle Bir Sylei, iirin Bir Altn a, s.274. 79 Ece Ayhan, a.g.m. , s.274. 80 Sennur Sezer, Ece Ayhan in Aynal Bir Requiem, Evrensel Kltr, 128 (Austos 2002).
77

45

iyilikten baka bir ey dnmeyen arkadalarna saysz ktlkler yapm biri olduunu sylemektedir.81 Yavuz, bu nitelemelerine bir de muhbir vatanda ekleyerek onun etiki olduu yolundaki szlerine kar kar ve [Ece Ayhan] ili Siyasala, oradan maa alsn da geimini salasn diye ktphane grevlisi olarak ie alan Prof. Dr. Kvan Ertopu, Cumhurbakanna, 1973 ylnda mektup yazarak ihbar eden kimdi? kimdi diye sorar. Bu davranlarna hastalnn bahane gsterilmesine de fkelenen Yavuz, Ece Ayhann ktlklerine engel olmak iin hibir ey yaplmadndan yaknr. Ayrca, Nilgn Marmarann intiharnda, manen bir sorumluluu var myd? diye sorarken de aslnda byle bir sorumluluun varlna olan inancn ima eder.82 zzet Yasar, onun kimi davranlaryla evresini rahatsz ettiini dorulamakla birlikte bunu airin geirdii rahatszlklara ve beyin ameliyatna balayc ynde bir aklama yapar; kt bir insan olduu fikrini reddeder: evresini rahatsz etti. Bu doru. zr diledi, tekrar etti, bu da doru. Ama ktlk baka bir ey. Kt deildi. Onun durumunu Gnsel Koptagel tbbi terimler anlatan bir yaz yazd. Eceyi ruhsal problemleriyle deerlendiren bir yazyd. yi niyetli olduka her ey konuulabilir ama bunlar Ecenin iyi bir air olduu gereini deitirmez.83 zdemir nce de Ece Ayhanda sonradan bir kiilik deiimi olduunu ne srer: Ece Ayhan 1956-57 yllarndan birinde tandm. Birbirimizden kitap alp verecek kadar arkadatk. lk kitab Knar Hanmn Denizlerinin ilk nshasn benim iin imzalamt. () Bizim o tarihte tandmz Ece Ayhan ile son yllarn Ece Ayhan arasnda en kk bir benzerlik yoktur.84 Hasanali Yldrm, biraz da hastalnn etkisiyle Ece Ayhann farkl alan bir beyne sahip olduunu, ona baka trl bir ruhun elik ettiini, sonuta bu etmenlerin onu tm ailesinden, tm arkadalarndan, zetle tm insanlardan uzaklatrdn syler.85
81 82

Hilmi Yavuz, Ece Ayhann Hacyograflar, Zaman, 9.4.2003. Hilmi Yavuz, Ece Ayhan Nasl Putlatrlyor?, Zaman, 16.4.2003. 83 Tartmaya Ece Ayhann Edebiyat Dostlar da Katld, Akam, 11.4.2003. 84 zdemir nce, Sansrl Ece Ayhan, Adam Sanat, 207 (Nisan 2003). 85 Hasanali Yldrm, Zango mu, Papaz m, ada Bir Dervi mi, Yoksa Kei mi?, Yarn, 4 (Austos 2002).

46

O, bu tr davranlarnn, hastalnn yol at ruhsal bir sorundan kaynakland ynndeki dncelere fkelenir. Bylesi ba kurmalarn, kimi kiiler hakknda bildiklerini sylediinde inanlmasn diye yapld kansndadr.86 Ece Ayhann sz konusu iddialarna dikkati eken bir baka ad da Hasan Pulurdur. Pulur, gazetedeki kesinde Fikret Otyamn bu konuyla ilgili nemli aklamalarna yer verir. Otyamn aklamalar gerekten aknlk vericidir: Uzun bir sre sonra Babakan Ecevit telefon etti, gittim, bana yedi sekiz sayfa bir mektup uzatt, Eceden ve kardeinden. Kendisi iin toplanan paralarn Onat Kutlar ve arkadalar tarafndan i edildiini bildiriyor, bunlara en yakn tank Fikret Otyamdr diyordu! () Cok zldm syledim, tm paralarn Merkez Bankas ilemlerinde grleceini, bu mektubun beyin ameliyat nedeniyle yazlm olabileceini de vurgulayarak Babakan Ecevit, bunun bir ihbar mektubu olduunu ne srerek, savcla bildirmek zorundaym dedi. () Ve neden sonra Ankara Cumhuriyet Savclndan arldm. Ne biliyorsam en ufak ayrntsna kadar anlattm, bunun Onata yaplan iren bir iftira olduunu srarla vurgulayarak. Savc, tm soruturmalar titizlikle yrttn, en son da beni dinlediini, mektupta ne srlenlerin hibirisinin doru olmadn aklad. Bunun hastalk nedeniyle kaleme alnm olabileceini de szlerine ekledi.87 Turgay Gnenin aykr bir insan dedii88 Ece Ayhan iin Orhan Alkaya da u saptamay yapar: Btn bunlarn yan sra olaanst karmak ve kendine has kiiliiyle benzerine kolay rastlanamayacak bir insand.89 Zaten Ece Ayhan demek de o iki kiinin bir bedende yaama hali deil miydi?90 diye soran M. Kenan Kayann yaklam bir ynyle Orhan Alkayann saptamasn desteklemektedir. Metin stnda, Ece Ayhann lm zerine NTVye yapt aklamada, onun syledii her szn edebiyat dnyasnda tartma yarattn, edebiyatn ters direklerinden biri olduunu, ok fazla bedel dediini, hem kendisiyle, hem
86

87

Reha Maden, Dlanacam Biliyorum, Aynal Denemeler iinde, s.42. Hasan Pulur, (aktaran), Kim Bu air?, Milliyet, 24.7.2002. 88 Ece Ayhan in zmirde Tren, Radikal, 15.7.2002. 89 iirimiz Karadr Abiler, Radikal, 14.7.2002. 90 M. Kenan Kaya, Nazm Hikmet Kartpostal airi miydi?, Akam, 15.3.2004.

47

hastalklaryla, hem devletle, hem poplerlikle ters dtn, hastaln bile mlk edinmediini syledikten sonra, air iin hastaln da etkisiyle ok aksi, acayip, ters, marjinal sfatlarn kullanr. Ayrca onun sevgi ve iltifatlar karsndaki gsterdii mahcubiyeti de bir ansyla dile getirir: Tyap kitap fuarnda konuktu, onbinlerce insan ayakta alklad, sadece toplantnn olduu yerde deil, dier standlardaki insanlar da alklad. Ve Ece ok ard, ben bu kadar seviliyor muyum dedi, gzleri doldu. Ve seyircilere bakamad. Btn sylei boyunca bana bakarak konutu.91 Drstle ok nem verdiini92 belirten Ece Ayhan, her eyi olduu gibi sylediinden dolay ok dman olduuna inanmaktadr.93 Karamsarln ise gizlememektedir: Bylesi bir toplulukta, usuz bucaksz bu ktlk dayanmas ortamnda karamsar olunmaz da, ne olunur bilemem. Ama benim karamsarlmn rengi akkordur o ayr.94 Karamsarlk konusunda zgn bir yaklam vardr. Bu yaklamn, ounluun tekboyutlu dnme biimini de eletirerek yle ortaya koyar: Karikatrlerde balonun iini karamsarlk karl simsiyah yaparlar. Hayr. Yaz olacak. Okunsun ya da okunmasn. zntn de glmseyerek anlatabilirsin. Oysa senden zntn san ban yolarak, sapsar kesilerek anlatman beklenir.95 Karamsar olmasna karn hayattan kopmu deildir. Zaman zaman neeli kahkahalar da atar. Ahmet Soysaln u szleri, karamsarlk konusunda yukarda deindiimiz yaklamn aklayc niteliktedir: Mutlu demiyorum ama bir an iin neeli olabilen Ece Ayhan anmak istiyorum burada. O kara air, hayata ok balyd. Hayatta kalabilmek iin byk aba gsterdi. Keskin kahkahas, kesik kesik gl aklmda. Bazen

91 92

Ece Ayhann Ardndan, http://www.ntv.com.tr/news/164269.asp. Emel Gunca, Sahici nsanlarn Ecesi, Aynal Denemeler iinde, s.65. 93 Ece Ayhan, kzlemeler, Sel Yaynclk, stanbul, 2004, s.20. 94 Mustafa Irgat, Kuzeyin Yukarda Olduunu Nerden Biliyoruz, iirin Bir Altn a iinde, s.138. 95 Ece Ayhan, zgnlk Amuda Kalkmak Deildir, Aynal Denemeler, s.37.

48

kt bir eyden bahsettiinde de glyordu; o ac ac denilen cinsinden. Ama byk, hatta ocuksu denilebilecek bir nee gcne sahipti.96 Enis Batur, toplumsal yapy usuz bucaksz bir ktlk dayanmasyla aklayan ve karamsarln bu durumla ilikilendiren Ece Ayhann topluma krgnlnn bir gvensizlik ya da inanszlk temelinde olumad kansndadr: Toplumla hi geinemedi. Son yllarda, seenek varken huzurevini yelemesi bana kalrsa anlamlyd: Bu denli kkl huzursuzluk baka nerede barnabilirdi? arabuk krld iin, arabuk krmaya kendini altrmt. Ama, insanlara ve insan topluluklarn gven duymasa da, Trkiyeye inanmt. Yoksa, bu kadar didiklemezdi.97 Onun iktidara, fiziksel acya, gerek yoksullua ve eceline direndiini syleyen Leyla peki, btn ironisine ramen hibir zaman bencil ve ocuksu olmadna, kiilik bakmndan egoistin tam zdd bir karakter tadna dikkati ekmek ister.98 Ece Ayhan, bu zelliklerinin bir yansmas olarak mlkiyetten ve mlkiyet duygusudan hep uzak durmu kiiliiyle harln, azck parasn bile yoksullarla paylaabilecek denli yardmseverdir ayn zamanda. Ahmet Soysaln aktard bir olay bu bakmdan yeterince aklaycdr: 21 ya da 22 Kasm 2001. Ece Ayhan, drt be gn stanbulda kalp Fransz Kltr Merkezinde ve Yap Kredide konutuktan sonra anakkaleye dnyor. () Gelite olduu gibi, Fransz Kltr Merkezinin arabasn Enver Bey kullanyor. O bana anlatt. Yeni anlatt. Eceabata yaklatklarnda, Ece Ayhan, imdi gml olduu, annesinin kyne uramak istediini sylemi. Yoldan sapp oraya gelmiler. Kyde, bir eve ya da evlere uram. Ece Ayhan, oradaki fukaralara para vermi: yanndaki azck parasndan vermi.99 Leyla Erbil; onu Rusyaya kaaklk yaparak zenginleen bir taka sahibinin kz olan bu tuhaf kadn100 biiminde tanmlayan Ece Ayhanla lmnden sonra ok ar bir hesaplama yazs kaleme alr. Bu yaz, deta Ece Ayhanla ilgili imdiye
96

Ahmet Soysal, Adan Zye Ece Ayhan, YKY, stanbul 2003 [Kitap-lk (59), Mart 2003 eki, s.33. Enis Batur, Ancak Rmun uaras, Cumhuriyet, 21.7.2002. 98 Leyla peki, Esas Durua Direnen air, Virgl, 64 (Temmuz-Austos 2003). 99 Ahmet Soysal, Adan Zye Ece Ayhan, YKY, stanbul 2003 [Kitap-lk (59), Mart 2003 eki, s.50. 100 Ece Ayhan, Nurullah Ata ya da Ata Beylerden ve Talihsiz Bir iir Sahtekr, Kitap-lk, 48 (Temmuz-Austos 2001).
97

49

dein dile getirilmi bulunan tm olumsuz kan ve dncelerin toplam gibidir. Erbilin on dokuz sayfalk bu uzun yazsndan Ece Ayhann kiiliine ilikin ifadelerini zetle yle sralayabiliriz: Erbile gre Ece Ayhan, snr tanmaz kurnazlyla kendisini bir drstlk ant olarak sunmu, byk airliini de kullanarak evresi iin bir korku totemi haline gelmitir. Yaay biimi ahlak snrlarnn ok telerine gemi, hakszlklar bile neredeyse yceltilmitir. Tm tanyanlar ona maddi yardm iin seferber olduu halde, o, bu iyilikleri yok sayyor, bununla da kalmayp kendisine yardm edenleri nankrce cezalandryor, stelik bu kiilere iftira etmekten ekinmiyordur. Kendini beenmenin duvarlarna arpa arpa geldii noktada evresindekileri tehdit etmekten de ekinmeyen biridir. Herkese hesap sormak, onlara fkeyle barp armak iin kendisinde doal bir hak grr. Kiilik bozukluklarnn yan sra pek ok irkinliklerine de tank olunabilir. Dnyada kendisinden baka bir air kalmasn istediinden birok gen airin iir yaamn trl yol ve yntemlerle bitirmitir. Kendisini devlet kart gibi gstermesine karn her frsatta devlete snm, devlete komutur. Kendisine iyilik yapanlar bile hrszlkla sulad halde, yakn evresiyle yapt sohbetlerde bakalarndan duyduu zgn fikirleri sanki kendisine aitmi gibi yazp yaymlamaktan hi utanmam, sonra da bu fikirlerin gerek sahiplerine yazsn grp grmediini kstaha sorabilmitir. Dostlarnn dnyasn kirletmeye, karartmaya deecek kadar iyi iirin peinde olmutur.101 Enis Batura gre, Ece Ayhann lm bir evreyi rahatlatm olmaldr. Bu lmle o evrenin stnden grnmeyen bir yk kalkm, onlar hafifletmitir. Bu lmle birlikte sabit vicdan azb artk eskisi kadar omuriliklerinde zonklamayacaktr onlarn; nk bundan byle Ece Ayhan durduu, son dnemde zorunlu olarak geri durduu noktadan kafalarna kakmay srdremeyecektir. Batur, onu en yakndan tanyan dostlarndan biri olarak yle tamamlar szlerini: Berbat, ekilmez, meln biri olduunda ksks glerdi: O, iyi olduunu hibir vakit savunmad, yalnzca hakl olduuna inand. yle miydi gercekten de? Unutulmamal: Hak, biraz da iktidar iidir; imdi baknca

101

Leyla Erbil, Bir Ktlk Denemesi, Geceyazs, 1 (Ocak-ubat-Mart- Nisan 2003)

50

daha net grlebilir: Muktedir olmutu(r). Reddetmenin gcn lmek kolay olmasa gerek..102 C. DNYA GR Ece Ayhann dnya grn belirli bir siyasal pratie ya da mevcut sylem alanlarndan birine konumlandrarak aklamak olduka g, hatta olanakszdr. Bu bakmdan sylenebilecek en kesin ey, onun, kiilik yapsyla da rtr biimde kart (muhalif) bir bak asna sahip olduu, dnya grn de bu kar duru izgisindeki aray ve sorgulamalar zerine kurduudur. Onun, kendisini yakn hissettii, ayn saflarda grd insan bei u ya da bu siyasal yelpazenin kapsamyla snrl deil, kaybedenler ya da kaybedecei belli olanlardan oluan bir kesimdir; aidiyet ve birliktelik asndan dnsel konumunu temelde belirleyen budur: Ben kaybedecei batan belli insanlarla omuz omuzaym, ve ne olursa olsun, ne pahasna olursa olsun! Ben kaybedenlere nem veriyorum.103 Tarihe ve bugne bak, olay ve olgular yorumlay bu dlanm, kaybetmi, iktidar kurumlarnn zulmne uram kitlelerin varlk nedenini hazrlayan her trl bileeni sorgulama, anlamaya alma izleinde biimlenirken zerinde srarla durduu belli bal kavramlar vardr. Bunlarn banda devlet gelmektedir. Ece Ayhan devletin dnda ve karsnda olmaya ok nem verir. Tam bir devlet kartdr. Ona gre devlet, iktidar sahibi kar gruplarnn kurduklar, her trl ilerilie ve ilerlemeye engel olma sonucunu getirmekten baka bir dzenlemesi olmayan, halk yldrp smrerek ileyen, baskc bir kurumsal yapdr. Devlet, her eyden nce vergi demektir.104 Tarih boyunca devletin karlaryla halkn karlar hibir zaman rtmemi, tam tersine, srekli atmtr. Halk-devlet ilikisi, bizde de gemite ve bugn hep bir kartlk ve atma ilikisidir. Halkn yzyllar iinde
102 103

Enis Batur, Ancak Rmun uaras, Cumhuriyet, 21.7.2002. Ece Ayhan, Mortesi Requiem,, s.75. Devlet hakkndaki bu savn glendirmek iin u erkes Ethemin durumunu rnek verir. Ona gre, erkes Ethemin devlete dlanm oluunun asl nedeni dzenli orduya katlmayndan ok vergi toplamasdr; nk vergi toplamak devlet olma sav ileri srmektir. (Bkz. a.g.m.) 104 Mslm Batuk, Bir Etiki: Ece Ayhan, Sivil iirler iinde, s.68.

51

oluan en belirgin zellii devletten holanmamas ve binlerce mezraya kamasdr. Kimse bu olgunun tersini iddia edemez ve byle bir iddiay yutturamaz.105 Gazetelerin, kamu iktisadi teebbslerini devlete kambur olarak niteleyen yorumlarna ok fkelenen Ece Ayhan, insanlarn srtndaki asl ykn, kamburun devlet olduunu syler.106 Mustafa Irgatla yapt bir syleide, bir gn, baka pek ok olumsuzluu ve ktlnn yan sra dncenin geliimini de durduran temel etken olarak grd devletin insanlara yk oluu balamnda Devlet Adl Bir Kambur anlats yazmay planladndan sz eder.107 Devletlerin vlen gemilerinin gerekte binlerce kym ve zulmden olutuuna inanan Ece Ayhan, bu bakmdan zellikle Osmanl mparatorluunu rnek gsterir; Osmanlda iktidar uruna yaplan siyaseten katillerin yan sra nizam-i lem ve devletin bekas gerekesiyle gerekletirilen karde katliamlarna dikkati ekerken, imparatorluun grkemini ironik bir anlatmla z ocuklarn bomaya balar.108 Ona gre; kendini halka, dnceye, her trl insani geliime kapatm ve gerekte Bizansta bir slale deiiminden ibaret olan Osmanl,109 bir Despotluk ve Nobranlk mparatorluudur.110 Yalnzca kamu mimarisi nemli olan bu imparatorluun kubbelere verdii deerse iktidar, bask, denetim kavramlarnn bu kubbeler araclyla ilan ve ounluun iine kaznmas iindir: Osmanoullarnn yalnz kamu mimarisi nemlidir. Ortadouda kubbe her eydir; iktidar en yetkin biimde kim byle anlatabilir, biz Kapkullarna. Her ey denetim ve gzetim altndadr. Btn imparatorluk ve kentimiz boyunca. Delirmek bile gtr!111 Ece Ayhan, Osmanlya ynelttii eletirel bakn ayn biimde Cumhuriyete de yneltir. Ona gre, aslnda Cumhuriyet de Osmanlnn bir devamdr; Osmanldaki anlay biimini ve iktidar baskcln ayn biimde yapsnda koruyan
105 106

Ece Ayhan, lmn Arkasndan Konumak, Btn Yort Savullar!, s.149. Cenk Koyuncu, iirimin ktidara Gelmesini stemem, Aynal Denemeler iinde, s.18. 107 Mustafa Irgat, iirimiz Karadr Abiler, a.g.e. iinde, s.29, 30. 108 Ece Ayhan, lmn Arkasndan Konumak, Btn Yort Savullar!, s.148. 109 Ece Ayhan, Mortesi Requiem, s.83 ; topya, Abiler Sesi Tyler rpertici Bir lk Olarak Bana Tam da 1969da Kayseriden Gelip arpmt, Sivil Denemeler Kara iinde, s.26.. 110 Ece Ayhan, Cumhuriyette Kadn Dolam, anakkaleli Melahata ki El Mektup, s. 61. 111 Ece Ayhan, Mortesi Requiem, s.69.

52

Cumhuriyet, zaten Osmanl paalarnca [yani brokrat bir snf tarafndan] kurulmutur.112 Osmanldan Cumhuriyete ustalkla ve klk deitirerek kaym olan badem bykl113 brokratlar yeni bir devlet kurmay planlarlarken devlettoplum ikiliine dayal asl sorunu grememilerdir: Marlar sylenip yrnrken de Cumhuriyet ilan edilmi, badem bykl laikler km, gzetmiyor114 Bu ikisi (Osmanl ve Cumhuriyet) hem temelde hem ayrntda, iki kak gibi i ie ve birbirlerinin peindedirler.115 Osmanl, bu i ielikte arkadaki kak konumundadr.116 srdrmektedir: Yakn gemite, Osmanl mparatorluunun son yllarnda terr ve kym yapanlarn, ileyenlerin ocuklar, torunlar, gelinleri, damatlar, yeenleri iimizde yayorlar. Yaamasna yaasnlar da, benim dikkatimi eken onlarn babalarnn, dedelerinin hayran olulardr. Yalnz kalt kald iin deil doallkla (o kalt da var iin iinde). Bunun bir anlam olmal bugn.117 Cumhuriyetin ilanyla gerekleen deiim ise tek padiahl bir sistemden ok padiahl bir sisteme geiten ibarettir, ikisinin arasndaki fark yalnzca budur.118 Szgelimi, ii gemi tarih hocalarnn sylediklerinin aksine, gerekte Yenieri Oca kapatlmamtr. in gerei, yalnzca esas duru kent deitirmitir. stelik Ocaklarn says 2 olmutur.119 Zamanmzn cumhuriyeti artk en az iki- padiahldr.120 Ayrca bu padiahlar, artk gnmzde tebdil gezmeye de gereksinim duymazlar; toplumu btnyle kucaklamak iin bugn baka yordamlara sahiptirler.121 stelik dnce, -Osmanl zamannda olduu
Ece Ayhan, Babozuk Gnceler, s. 183. Ece Ayhan, Cumhuriyette Kadn Dolam, anakkaleli Melahata ki El Mektup, s. 65,66. 114 Sedat Egin, Bir Sylei, Dipyazlar iinde, s.18, 19. 115 Ece Ayhan, Mehmet Gleryzle ktisat ve Resim zerine, iirin Bir Altn a, s.214. 116 Ece Ayhan, mer Ulu ile, Bir Yakndan Bir de Uzaktan Konumalar, a.g.e. , s. 212. 117 Ece Ayhan, Babozuk Gnceler, s. 135. 118 Ece Ayhan, Pera Palasn Arkasnda, a.g.e. , s.103. 119 Ece Ayhan, Esas Duru Mlkn Temelidir, Ludingirra, 1 (Bahar 1997). 120 Ece Ayhan, Cumhuriyette Kadn Dolam, anakkaleli Melahata ki El Mektup, s. 68. 121 Ece Ayhan, Mortesi Requiem, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 1997, s.99.
113 112

bu kez aka Trkiye Cumhuriyeti dnlmeye

balanmtr. Yani kimse Devlet ile Toplumun alm olan aralarn bulmay

Osmanl,

trl

uzanmlaryla

Cumhuriyette

yaamasn

53

gibi- henz uygarlamam haliyle kentin dnda, adrda oturmaya devam ettii iin, bugn bile karde katli vaciptir denilebilmektedir.122 Ayn baskc tutum, kiilerin birey olmalarn ve zgr dnebilmelerini engelleme asndan ortak bir reflekse dayanr; zaten Anadoluda zgrlk hep srgnde kalmtr.123 Dndrc olan bir konu da bin yllk Anadolu servenimizde askeri nder ile sivil nderin imdiye dein hep tek kiide birletirilmi olmasdr.124 Ne gemiteki ne de gnmzdeki ynetim biiminin taraftarln yapar o, nk biimleri farkl olsa da dayandklar anlay biimlerinin aynlna inanmaktadr; ama eskiye gre yeninin daha ileri, daha gelimi, insanilik asndan daha ileri bir noktada bulunmasn beklemenin kiiler iin doal bir hak kabul edilmesi gerektiini dndnden, asl hesaplama alan olarak Cumhuriyeti ne karr. Cumhuriyete ynelttii eletirilerin ise bir tr gemie zlem gibi grlmesini istemez: Benim Cumhuriyette derdim de kendi merdivenli nk. bu Cumhuriyettir. tarihte Ben (tarih uyuyamyorum Gemite,

ktlenmelidir, ktlenecektir de) hibir yetkin ve iyi bir ey bilmiyorum ben bugnlerden daha iyi ve daha yetkin; evet bilmem. Bende Nerde o eski enginarlar? ya da Ah o Altn a! masal hi olmamtr olmad.125 Cumhuriyetin daha kurulu aamasnda byk yanllklar ilenmi, i batan yanl atlmtr.126 O da Osmanl gibi kamusallkn dnda hibir eye yaama ans vermemektedir: evremizde her ey Kamusal (Kara Kamu) klnm. Ne marja, ne bireye, ne topyaya sanki yer ve zaman yok!127 Ece Ayhana gre Trkiye Cumhuriyetinin temeli eviridir;128 bu Cumhuriyet, Tanzimat Tercme Odasndan kmtr.129 1924te Medeni Kanun ve Borlar Kanunu (Code civil et codes des obligations) aceleyle evrilip yrrle sokulunca, btn bir cumhuriyet eviri bir cumhuriyet olmaya
Ece Ayhan, Tongu Yaarla Ortadou ve Balkanlar apnda Bir Sylei, iirin Bir Altn a, s.248. 123 Ece Ayhan, Babozuk Gnceler, s.96. 124 Ece Ayhan, Esas Duru Mlkn Temelidir, Ludingirra, 1 (Bahar 1997). 125 lhan Berk, Kafamz Kurcalayan Kimi Sorular zerinedir: I, Dipyazlar iinde, s. 28,29. 126 Ece Ayhan, Mehmet Gleryzle ktisat ve Resim zerine, iirin Bir Altn a, s.215. 127 Ece Ayhan, mer Ulula Sanat ve Delilik zerine, a.g.e., s. 205. 128 Ece Ayhan, Prens Sabahattin Eyubolu, a.g.e., s.57. 129 Ece Ayhan, Tan Oral, a.g.e. , s.255.
122

54

balamtr.130 Dayana ise halk iradesi deil, brokratik bir dzenlemedir; varl brokratlarn iktidar zerine kuruludur: Kabak Mustafa, Patrona Halil Osmanl tarihinde kazanm olsalard acaba ne olurdu? III. Ahmet tahttan indirildi o kadar oysa. Snfsal yaps aka grlmeyen ya da aka gsterilmeyen devlet. Brokratlar her zaman iktidara konmutur.131 O, iktidara sahip olmak ile iktidara tabi olmak bakmndan kart ularda yer alan ama aslnda ayn anlay temelinde bir tutum ve dn iinde bulunan kii ya da kitleleri ayn masann farkl taraflarnda bulunanlar olarak grr; aslnda birbirlerini tmleyen bu kart ularn ayn alg eksenindeki kapmalarnn sonucunda bir tarafn iktidara konmasn smet nn-Nzm Hikmet ikiliinden yola karak rneklendirir: Tarih denilen, mee seli gibi kpkzl, rmakta iki kez ykanlmaz ya; hadi biz hayal ya da metafor dnyamzda, evirelim; geri evirim: Szgelii, smet nn, kapkulluundan vazgeseydi ve bunun sonucu 13-14 yl hapislerde yatabilir, ve Nzm Hikmet de Cumhurbakan olabilirdi. Tebihte hata olmazm! Bir anlamda da takdim tehir! Masann bir yan ile teki yan sorunu ite anlayacanz! Fark etmez!132 Gerekte bugn de iktidarda olduunu iddia ettii Jn Trkler133, Ece Ayhann kansnca, eskiden Bektai olurlard; imdi ise laik ya da yeni laiktirler ve belki de kapsam bile isteye dar tutulmu olan bir dar tarikat kurmular, lkede egemen olan bir Bat tekkesi oluturmulardr.134 Ayrca, Tanzimat dneminin sona ermi olmas bir yana, bugn de Tanzimatn tam zerinde oturuyoruzdur.135 stelik, gerekte san sol, solun sa olduu lkemizde sada yer alan bugnn Tanzimatlar eskisinden de beter durumdadr; halkla ilgili eyleri sevmeyen eskilere gre gnmzn Tanzimatlar tutarszdr. Tarihin bu tekerrrnn, dnemlerin aslnda birbirinin devam ya da zdei olmasnn nedeni, lkemizde tepeden inmeci yani jakoben
130

Ece Ayhan, Aydnlara Bir Bak Sryor, Aynal Denemeler, s.56. Ece Ayhan, Mortesi Requiem, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 1997, s.76. 132 Ece Ayhan, Esas Duru Mlkn Temelidir, Ludingirra, 1 (Bahar 1997). 133 Ece Ayhan, Bir Devlet airi Olarak Yahya Kemal, iirin Bir Altn a, s.52. 134 Ece Ayhan, Prens Sabahattin Eyubolu, a.g.e., s.57. 135 Ece Ayhan, Saba Melikesi Emel ile Bir Sylei, a.g.e.,s.242.
131

55

bir gelenekin var olmasdr.136 Tm bu grlerinin sonucunda Ece Ayhan u itirafta bulunur: Ben Cumhuriyette de uyuyamyorum! Yasalar, toplumu deitirmekten ok brokrasinin yetkilerini pekitirmeye yarayacaktr.137 Aslnda Ece Ayhann Cumhuriyet eletirisini, kendince yanl bulduu uygulamalar ekseninde deerlendirmek daha doru olacaktr. Kanmzca u szleri, szn ettii yanlln giderilerek Cumhuriyetin gerekte olmas gerektii yap ve zellie doru evrileceine olan inancn ya da umudunu yanstmaktadr: Alttan alta atan bir karan cumhuriyet de var ama. Yalnz sarn cumhuriyet olacak deil ya.138 Bizim kltrel ve siyasal yaammzdaki sorunlar Doululuk ekseninde de sorgulayan Ece Ayhan, Dounun tarihinde kavramlara deil de sfatlara, tek boyutlu sfatlara ok dldn,139 sfatlarn belirleyici bir ilev grd bu tek boyutluluun gerekleri grmeyi engellediini dnr. Ona gre, Dounun en byk eksikliklerinden biri de sre yokluudur. Uzun sreli bir gzlem ve eletirel bakla bunun sonucu olarak mevcut ileyie mdahil olmay getirebilecek bir sre, bizim de iinde bulunduumuz btn bir Douda yoktur; nasl ki lgn Ak, Roman, Portre, Belediyelikler yoksa.
140

Ara

Kurumlar,

Bireysellik,

nsan Haklar,

Doucu olmak bizim amzdan hibir sorunu zmez;

Batc olmak da yle. Zaten her iki tutum da l bir altyapya dayanr. Ayrca, hangisinin fanatii olunursa, sonuta kart kutupta bulunan brne varlmas bir tr doa yasas gibidir: Evet, al Dou al! Dou alsn, Dou alacak elbette. Ama yeni bir Akdenizli der ki, hem yeni ayana, hem yeni divanilere, Douya doru fazla giden, corafya yznden, Batya der. Tersi de geerlidir bunun. ster Hacivatn, ister Karagzn olsun, l bir altyapya dayand iin, birbirinin tersi olmaktan te, bir anlam, kartlarn atmas olmayan bu

136

Mslm Batuk, Bir Etiki: Ece Ayhan, Sivil iirler iinde, s.69. Ece Ayhan, Babozuk Gnceler, s. 168. 138 Ece Ayhan, Berlinde Ad Bir Sivil Sylei Konulmutur, iirin Bir Altn a, s.185. 139 Ece Ayhan, Kk Bir Kltr, Sivil iirler, s.7. 140 Gergedan, Niin Yazyorsunuz, a.g.e. iinde, s.78.
137

56

dnceler,

topraklarda,

halkn

arasnda,

bir

halife,

bir

oul

brakmayacaktr, brakmyor.141 nemli olann, egemen parametrelerin dnda ncelikle bu toplumu ve kendi toplumsal gerekliimizi anlamak olduunu dnen Ece Ayhana gre iki Trkiye vardr: Evet, eskiden beri iki Trkiye vardr: Biri taradaki brahim toplumu, br, kentteki dar kalabalklar.142 Bu snflandrma, ayn zamanda devlet-halk, iktidar sahipleri-iktidara boyun eenler, ezenler-ezilenler, smrenler-smrlenler, hakszlk yapanlar-hakszla urayanlar, ktlk dayanmas uyarnca artkdeer blmn gerekletirenleremekleriyle sermayeyi kalkndrp kendi yoksunluklarn tevekkle snarak bastrmaya alanlar gibi ikilikleri de imlemektedir. brahim toplumunu tekil eden Anadolu insan devlet tarafndan dlanmakla kalmam, Trkiyedeki aydnlarca da hep teki olarak grlmtr: Evet, 1973de, yllar sonra su yzne kabilenler, kmay baaranlar, gemiteki meczuplarn torunlaryd, apulcularn ocuklaryd. unlard, bunlard ama bu toplumu onlar da kysndan kesinden sakallaryla, garip rtnme biimleriyle oluturmazlar m? Oluturmuyorlar m? Evet, belki de en ok kelle yitirenler onlar olmutur tarihte, Kayyumlar, frkleri. (Foucaultnun deyimiyle bunu bana Lale Mldr sylemiti Gmlkte-) tekileri nasl dikkate almazsn, almazsnz bir toplumbilim aratrmasnda, anlamyorum anlyamyorum.. sizin kiisel dncenize, tkrnza ben ne yapaym? imiz, btn derdimiz gereke, gereklere yaklaabilecek bir bireim bulmak deil midir? Evet, dar ve geni anlamyla bireim!143 Oysa kim neye yorarsa yorsun, belirli bir kltrn iinde oturmak iin, gerekten de btn sfatlarn silinmesi, tm kk kltrlerin biriktirilmesi gerektiine inanr Ece Ayhan.144 Halkn dn ve yaay biimleri yakn plana alnarak iyi irdelenmeli, snd kimi kavramlar egemen ideolojinin

141 142

Ece Ayhan, lmn Arkasndan Konumak, Btn Yort Savullar!, s.151. Ece Ayhan, iir Atlyeleri ya da, anakkaleli Melahata ki El Mektup, s. 49. 143 Sedat Egin, Bir Sylei, Dipyazlar iinde, s.10. 144 Ece Ayhan, Kk Bir Kltr, Sivil iirler, s.9.

57

ynlendirmeleri dndaki gerek aydn bak asyla doru okunabilmeli, bu kavramlarn derinlerindeki dntrc/devrimci dinamikler gzden karlmamaldr; ama iktidarla dorudan gbek ba olan sosyal demokrat aydnlar bu kavramlar rnein tevekkl- arpk bir yorumla alglayp yle de lanse ederek haksz ve halktan uzak konumlarn iyice pekitirmilerdir: u Anadolu Orta Zamannda tevekkln gerekte bir eit umarsz bakaldrma olduunu da dn! Bir kr umut. Kurcalaynca, irdeleyince, deince neler neler kmaz ki. Boya kaznmal. Bu emlak laikleri, kendilerinin ve babalarnn ve dedelerinin boyun eileri, kamburlar anlalmasn diyedir, tm tevekklleri bir lokma bir hrka anlaydr, baka bir ey deildir anlamnda belletiyorlarsa ben ne yapaym.145 Sosyal demokrat yerine sosyal brokrat ifadesini kullanmay yeleyerek146 bu kesimin devlet ve iktidarla olan yakn ilgisini (ya da zdeliini) vurgulamak isteyen Ece Ayhana gre, aslnda solda yer almas, solun tabann oluturmas gereken bu brahim toplumu, kendisini solda tanmlayan Batllamac sosyal demokratlarn sz konusu konumlarna bir tepki olarak sa yelpazede yer almay yelemi, deta dmanla ibirlii yapmak zorunda kalmtr: ok sonralar. Batllaalm glelim elenimcileri, sonucu kendileri hazrladklar halde, artan ey, halk devleti kendisine en az hissettirebilecek dmanlaryla bile ibirliine iten neden bu deil midir? biraz bir yanyla da, katlanarak.147 Tm bu saptamalarna karn topluma ynelik en ar eletirileri yapmaktan da geri durmaz Ece Ayhan. Hatta bir insan toplumu iinde olmadmz dnp bunu sk sk dile getirdiini kendisi de belirterek toplumsal yapya ilikin u nitelemeleri kullanr: Tarihe ve bugne bakarak rgtlenmi sorumsuzlukla kuatlmz da diyebiliyorum. Her ey kara kamu ya da kamusal; ara kurumlar bile yok

145 146

lhan Berk, Kafamz Kurcalayan Kimi Sorular zerinedir: I, Dipyazlar iinde, s. 30. Mslm Batuk, Bir Etiki: Ece Ayhan, Sivil iirler iinde, s.68. 147 Ece Ayhan, lmn Arkasndan Konumak, Btn Yort Savullar!, s.149.

58

diyorum. Ama yaknzda ya da uzamzda kasap suratllk olacak diyorum. Kitaba ve yazya kar eski ve yeni byk bir dmanlk var diyorum.148 Yazya ve yazl kltre dmanlndan sz ettii bu toplum, bunun bir sonucu olarak ayn zamanda gemiini ok abuk unutmakta, bu unutkanln da merulatrmak iin hafza-i beer nisyan ile malldr szne snmaktadr.149 Toplumsal bellei kedi belleine benzetir: Toplumun, toplulukun bir bellei yok. Kedi bellei adeta. Baka bir deyile geni mezhepli bir kedi bellei.150 Toplumun tarih boyunca yaad bask ve zulmler karsnda neredeyse hep edilgin bir konumda kalmasn baka kuramsal aklamalarla anlamakta glk eker ve kendisini ikna edici bir neden aray ynnde u kukusunu dile getirir: Burada bir dnce dt aklma; ate paras. Biz, bilinaltnda acaba korkak myz? atalarmzn balarna gelenler yznden. Yalnz byk kagun yznden deil; susun, aptesimiz yok, halifenin ya da padiahn adn anmayalm, hafiyeler vardr dinlerler.151 Onun toplum karsndaki tavr, kendini soyutlamadr. Bu tavr kendisi iin en doru seim olarak grr; Bu toplumdan, bu tarihten olmaktansa doal bir adam olmay seiyorum ben.152 diyerek toplum karsndaki tavr ve konumunu aa vurur. Toplumun iinde bulunduu durumun dzelecei konusunda ise umutlu deildir: dris Kkmer geldi vapura, karma oturdu; pencerenin yanndayz; konuuyoruz. Yol boyunca varlan, vardmz sonu; bizim toplumu, bu koullar ire ve zre, hibir ey, ama hibir ey kurtaramaz! Akla gelebilecek ya da gelmeyecek her ey zlmez bir arapsa tam; saysz bir krdm, bir karmakarklk.153 Toplumla ilgili olumsuzlayc hatta yer yer aalayc szlerine bakarak onun elitist olduunu ya da elit tabakalar olumladn sanmak ok yanl olur. Ece Ayhan, ayn olumsuzlayc eletirilerini aydnlar iin de dile getirir; stelik daha sert
148

Ece Ayhan, Nilgn Marmaraya Sorular, Sivil iirler, s.91. Ece Ayhan, Babozuk Gnceler, s. 177. 150 Ece Ayhan, a.g.e., s. 186. 151 Ece Ayhan, a.g.e., s. 183. 152 Sedat Egin, Bir Sylei, Dipyazlar iinde, s.16. 153 Ece Ayhan, Babozuk Gnceler, s.129.
149

59

bir tutumla. Toplum-aydn ikiliini ise Karagz-Hacivat kartlna benzetir.154 Her iki kesimin de yannda yer almadn belirtmekle birlikte aydnlarn daha fazla sorgulanmas gerektiini dnr: Ben hibir zaman Karagzleri (kabaca dz-halk deyimler) savunmadm, savunmuyorum ama bugnk Hacivatlar da (bu da genel izgileriyle okumular) biraz fazla ileri gitmiyorlar m dersiniz? Gidilmiyor mu? Bunun zerine bir dnelim bakalm derim.155 erif Mardinin ayn gr ieren bir savndan yola karak Trkiyede aydnlarn oluamayacan syleyen Ece Ayhan, bu nedenle aydn yerine okumu szcn kullanmann daha doru olacan belirtir.156 Kendisi de zellikle bu szc kullanmaya dikkat eder. Ona gre, szgelimi kayrlm bu stanbul kentinde bir tane bile entelektel bulmak olanakszdr.157 Aydn sfatn hak edip tayacak kiinin birtakm zelliklere sahip olmas zorunludur. Bunlarn banda kendi grubunun iinden konumamak gelir. Ayrca aydnn yalnz deil, yapayalnz braklm olmas zorunludur ve bu yapayalnz braklmlk srecinin en az 30-40 yl bulmas gerekir.158 Hepsinden nemlisi de aydn, sznn eri olmal, hakllna inand konuda hibir nedenle geri adm atmamal, bedel demekten kanmamaldr; yani gze alabilme yrekliliine sahip olmaldr. Bu zellikteki bir aydn rnei olarak smail Beikiyi gsterir: Grleri dolama sokmak gerekir. Pazarlamadan, pazarlk yapmadan. Gze almak yani. smail Beiki uzun sre hapis yllarndan sonra ktnda gazeteciler ona eitli sorular yneltmiler. Beiki de bunlar yantlarken ieri alnma nedeni olan grlerini yinelemi. Avukat konumasn istemedii iin onu koluna girerek gtrmek istemi ama Beiki konumasna devam etmi. te burada avukat hakldr belki, ama Beiki yzde yz hakldr.159
154

Bu benzetme yoluyla yalnzca aydn-halk ikiliini deil, devlet-halk ikiliini de simgeselletirmitir. Halkn hem devletten kopukluunu hem de duyarszln anlatt satrlarda yine ayn benzetmeye bavurduu grlebilir: Evet, ferman Glhane kahvelerinde Hacivatca okunurken, Karagz aznif oynamay kesmemitir. (Ece Ayhan, lmn Arkasndan Konumak, Btn Yortsavullar!, s.149,150.) 155 Ece Ayhan, Pera Palasn Arkasnda, iirin Bir Altn a, s.105,106. 156 Ece Ayhan, Ve Geldik Tarihe Bakarsanz Anlarsnza, a.g.e., s.47. 157 Ece Ayhan, Eletirmenler, Sivil iirler, s. 17. 158 Ece Ayhan, Karan ya da Sarn, iirin Bir Altn a, s.27. 159 Mslm Batuk, Bir Etiki: Ece Ayhan, Sivil iirler iinde, s.70.

60

Oysa bizde kendilerine aydn diyenler, bu zellikleri tamak bir yana, gerekten gndeme getirip tartacaklar konulardan kap belli kesimlerin sorunlar dnda bir eyle ilgilenmezler. Szgelimi, Trkiyede milyonlarca insan dayanlmaz boyutlarda barnma ve konut sorunu yaad halde onlar olayn zn grmek yerine ehircilik gibi eviri kavramlarla yapay bir balamda, gereklikten ve insandan kopuk bir alg dzleminde szde dnce retmeye urarlar.160 Ayrca bizim okumularmz, en bandan beri resmi ideolojinin isterlerine uygun bir dnsel kimlik sergilemi, nedense hep nizam- lemci olmulardr.161 Geri bunu bir lde doal karlamak gerekir; nk bu okumu kesim, yalnzca dolayl olarak devlet ilevine ortak da deillerdir, dorudan doruya devlet memurudurlar. Ece Ayhan bu dncelerini iktisat profesr olan dris Kkmerden aktard u cmlelerle destekler: (Bir dergide dris Kkmer yazmt; Bugn biz dahi brokrasiyi iimizde, benliimizde bulabiliriz Farknda olmasak da yaantmzda ona uyarz ya da uydururlar bizi. Ulema da devletindir, profesr de devletin profesrdr)162 Ona gre, devletle ve resmi ideolojiyle ili dl olan bu okumular, zerinde yaadklar corafyann en derin sorunlarn grmekten, btn bir Anadoluyu kateden derin ve byk bir atlak anlamaktan ciz olduklar gibi, aslnda tm bunlarda kendilerinin de pay bulunduunu kabullenmeye yanamazlar: Verilmi Olandan kukuya dmediler gibi geliyor bana pek. Oysa derin ve byk bir atlak, bizim bu krk alt milyonluk toplulukta, Anadoluyu batan baa geiyor. Yerbilimci, jeolog arkadalara sorarsanz, hayr, yanlyorsun, byle uzun bir fay yok derler, hem de dorudan doruya kendilerinin oluturduu toplumsal atlak zerinde otururken.163 Nevin okyayla yapt bir syleide, Balarbanda arkadan tramvaya aslmaya alan bir ocuun tekerleklerin altnda kalp inenmesinden sonra vatmann Altunizade sokaklarnda belinde bir iple dolap durmasn anmsatr ve imdi bizim okumular (ya da aydnlar) nden inedikleri halde aldrmyorlar!

Ece Ayhan, Aydnlara Bir Bak Sryor, Aynal Denemeler, s.56. Ece Ayhan, Mehmet Gleryzle ktisat ve Resim zerine, iirin Bir Altn a, s.215. 162 Ece Ayhan, Aydnlara Bir Bak Sryor, Aynal Denemeler, s.57. 163 Glin Tokat, lhan Berk ile Ece Ayhan kinci Yeni Akmn Anlatyor, Dipyazlar iinde, s. 130.
161

160

61

Aldrmazlar da!164 diyerek aydnlar sorumsuzluun da tesinde, deta insani reflekslerini kaybettiklerini dndrecek denli duyarsz olmakla sular. Ece Ayhann dnce dnyasndaki baat kavramlardan biri de sivilliktir. Ona gre, bizim toplumumuzun nemli handikap, belki de tm sorunlarnn temelinde yatan temel gerek sivillikten yoksun oluudur; oysa bir yapsal eksiklikle bir toplumun ayakta kalabilmesi ve varln srdrebilmesi olanakszdr: nsan iki bacakldr. Bizde ise, clz da olsa, tahtasna bile razym, sivil bacak yok. Oluturulmaya allmam bile, Allah selamet versin!165 Sivillikin hem kavram olarak hem de yaay olarak bize yeni yeni ve yavatan yavatan gelmeye baladn syleyen air, bu szcn kavramsal erevesini ve anlam almlarn ortaya koyabilmek iin kimi rnekler verir: Shakespearein saatlerce sren oyunlarn ayakta seyredenlere ngilterede sivil denirdi. Bizde Trkede yalnz rlplak anlamna gelir.1943 ylnda Dolmabahenin camisinin arkasnda biz kopiller denize sivil girerdik. lk sivilliimiz belki de byle balam olabilir.166 Bir yerde de bu szc Code Civildeki uygar anlamnda167 kullandn aklar. Hayat boyunca hep sivillii aradn syleyen Ece Ayhan, szce asker kafallarn babozuk demesini168 de gz nnde bulundurarak, Trkenin belki de en gzel ve cvl cvl, ku gibi ten szcklerinden biri dedii sivilin ynl almna varr: Sivil szc, () hem rlplakl, hem babozukluu, hem de uygarl ierir. (Ayptr sylemesi: biz Sivil iiri 40 insan yldr rlplak bir Trkeyle kuruyoruz ya!169 Sivil toplum ve zynetim kavramlar arasndaki ilikiyi ise yle ortaya koyar: Uzatmayaym, sivil toplum kavramnn zynetim kavramyla ilikisi yoktur demiyeceim ama o byk kavramn ok kk bir trevidir ancak, zynetim. Bizim iimiz sivil toplumdur! Sivil toplumlardr!170
Ece Ayhan, Nevin okyayla Bir Sylei Bizim Aydnlar nsan iniyor, iirin Bir Altn a, s.244. 165 Ece Ayhan, Mortesi Requiem, s.44. 166 Cenk Koyuncu, iirimin ktidara Gelmesini stemem, Aynal Denemeler iinde, s.16. 167 Ece Ayhan, iir Atlyeleri ya da, anakkaleli Melahata ki El Mektup, s. 46. 168 Ece Ayhan, Esas Duru Mlkn Temelidir, Ludingirra, 1 (Bahar 1997). 169 Ece Ayhan, rlplak Bir Trkeyle, anakkaleli Melahata ki El Mektup, s.10.
164

62

Sivillikin bizde salt asker olmann tersi sanlmasndan da yaknan171 Ece Ayhan, zerinde ok durmasna, pek ok yerde srarla nemini vurgulamasna karn gerek sivil ve sivillik szcklerini gerekse de sivil toplum kavramn sistematik bir biimde irdelemez; daha ok bu kavramlar ne karmakla ve znel bak asnn verilerinden de yararlanarak bunlarn toplumsal yapmzdaki eksikliine dikkati ekmekle yetinir. Bu balamda, sivil tarihi anlatmakta bir yntem olarak, fuhu sektrnn bir zamanlar nemli adlarndan biri olan anakkaleli Melahattan balamay ve Cumhuriyete de onun perspektifinden bakmay kullandn syler: anakkaleli Melahattan balarsak sivil tarihi daha iyi anlatabiliriz. Trkiyede sivil tarihi anlatmaya daha ok siyasal partilerle, derneklerle balanyor. Halbuki Melahat devletin karsnda deil ama tamamen devletin dnda olan bir kadn. Ben de bu adan bakyorum sivillii anlatmak iin. zelden genele gidiyorum. imdi genel tarihi yazyorum. Toplumsala merakm var. () anakkaleli Melahati anlatrken Cumhuriyeti de anlatm oluyorum. nce Fuhun zel Tarihi diye baladm. Sonra Fuhun Genel Tarihi oldu. Sonra Fuhuu da kartyorum, Genel Tarih oluyor. Bu corafyada sivilliin nasl gelitiini ok iyi anlatyor bu.172 Trkiye iin sivil toplum oluumunun yakn bir gelecekte gerekleeceinden umutlu deildir; bunun, mevcut yapnn srmesinden kar salayan belirli gler tarafndan engelleneceini dnr: Ne yazk ki, (biz Ece Ovasndanz ya) Ece adl torunum da sivil bir anayasa hazrlandn gremeyecektir. En azndan Yeni- Yenieriler sular kesilmesin diye izin ve yol vermez nk.173

170

171

Sedat Egin, Bir Sylei, Dipyazlar iinde, s.11. Glin Tokat, Sk Sinema Sk iir, Aynal Denemeler iinde, s.25 ; Ece Ayhan, Esas Duru Mlkn Temelidir, Ludingirra, 1 (Bahar 1997). Ayn yanl anlamaya daha nce dikkati ekmi olan ad erif Mardindir. Sivil toplum kavramnn askeri toplumun kart anlamls olmadn syleyen Mardin; sivil szcnn etimolojik bakmdan medeni olana ya da ehirliye gnderme yaptn, kart anlamlsnn ise gayrmedenilik yani barbarlk olduunu belirtir. (Bkz. erif Mardin, Sivil Toplum, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, c. VII, letiim Yaynlar, stanbul, 1983, s.1918.) 172 Ece Ayhan, zgnlk Amuda Kalkmak Deildir, Aynal Denemeler, s.32. anakkaleli Melahat zerinde, tezimizin 3. blmnde duracamz iin burada hakknda ayrntl bir bilgi vermeyi gereksiz buluyoruz. 173 Ece Ayhan, Esas Duru, Mlkn Temelidir, Ludingirra, 1 (Bahar 1997).

63

Ece Ayhann zellikle aydn, toplum ve sivil toplum kavramlarn irdelemeleri ynnden hem ortak bir dn paylat hem de etkilendii iki ad vardr: dris Kkmer ve erif Mardin. zellikle ve ncelikle dris Kkmerin Ece Ayhann dnce dnyasnda ok nemli bir yeri olduunu sylememiz gerekir. Ona gre, Orhan Veli nasl Cumhuriyette iirin yatan deitirmise, dris Kkmer de Dzenin Yabanclamas adl kitab 1969da dolama girdikten sonra Cumhuriyette tarihin ve dncenin temelini altst etmitir. Bunu, belki de verili olan tersine evirmekle yapm olabileceini dnen Ece Ayhan, Murat Belgenin onun iin syledii san da, solun da ezici Ortodoks ounluklarnn ufuklarnn dnda kalan saptamalar vard szne de dikkati ekerek Kkmerin dnce tarihimizdeki yerini ve nemini yle dile getirir: Benim kendi baklarmda ise dris Kkmer; u vermesi (bir adan milat) 1969dan sonra olumu Cumhuriyet dnce dnyasnda milyonlar iinde gerekte birka Onbirinci Kentte Oturan Dorucu Davuttan biridir. te bu yzden ben dris Kkmere, dnyay ve Anadoluyu, Tarihi, ktisat, Eski Yazn, Yung ve Freud Ruhbilimini dolamakla grevlendirilmi Drt atldan biri diyorum. () Yani anlayacanz Maherin Drt Atlsndan biri, kim bilir belki de yaz atls!174 Sezai Karakoun Yoktur Glgesi Trkiyede iirine atfla and dris Kkmer iin u nitelemeleri yapar: gelmi gemi en nemli dnr,175 gelmi gemi en drst insanlardan ve nemli dnr, ilgin ve zgn bir dervi,176 bylesi bir ktlk toplumu ortamnda akl almayacak biimde drt drtlk, drst ve doru bir insan, insan-insan, Trkiyede yaklak olarak bile bir benzeri bulunmayan, bu gidile gelmeyecek de olan ubeyi ve sk bir dnr.177 Bu noktada, Ece Ayhan asndan ok nemli bir yere sahip olan Dzenin Yabanclamas kitabndan hareketle dris Kkmerin temel dncelerini anmsamakta yarar var. Kkmere gre, devletin snfsal yaps Batda aka

174 175

Ece Ayhan, Bir Ubeyi Olarak dris Kkmer, iirin Bir Altn a, s.65. Ece Ayhan, Tan Oral, a.g.e., s.256. 176 Ece Ayhan, En Yaln Olan Sorgulamak, Sivil iirler, s.116. 177 Ece Ayhan, Sk Bir Dnr ya da Bir Ubeyi, iirin Bir Altn a, s.67,68.

64

grlebilmektedir; ama tarihsel oluum iinde snfsal yaps aka grlemeyen Osmanl devletinde, Batc laik grup olan brokratlar ortaya kan anarik ortamda iktidara konmutur. Trkiyedeki solcular, tepeden inmeci bir rgtlenmeyi savunduklar ve retim glerinin gelimesinden yana olmadklar iin gericidir. Trkiyenin asl ilerici unsurlar, sada grlen geni slamc halk kitleleridir. Bu kesim, gelimeye ak ve isteklidir; istekleri de retim glerini gelitirecek niteliktedir. Dolaysyla, aslnda Trkiyede sa temelde sol, sol ise temelde sadr. 1960 Anayasas antidemokratik, gerici bir anayasadr. Milli Gvenlik Kurulu, sivil iradeyi askeri monolitik gce mecbur edici olduundan antidemokratik bir oluumdur. Kurtulu Sava antiemperyalist bir sava deil, bir Trk-Yunan savadr. Yakn dnem tarihinin yeniden yazlmas gerekmektedir. Trkiyede sivil toplumun olumasnn nndeki engel, ilerici olduunu iddia eden gten bakas deildir. Trk halknn demokratikleememesinin nnde genetik engellerin bulunma olasl da aratrlmaldr.178 dris Kkmerin ksaca sralamaya altmz bu dncelerinin Ece Ayhan zerindeki etkisi ok aktr. Onun nem verdii ve etkilendii bir baka dnrn erif Mardin olduunu sylemitik. Toplumbilimcilii ve siyasetbilimcilii am bir dnr dedii erif Mardinin zellikle Trkiyeden Nietzscheye benzer birinin bile kmayaca,179 Trkiyede aydn deil sadece okumu bir kitlenin bulunduu180 ynndeki grlerini ok nemser, bu savlara tamamen katlr. Bunlarn yan sra, Trkiyede tek toplumbilimci ya da siyasetbilimci dedii181 erif Mardinin Osmanldaki modernleme hareketleri, Jn Trkler, Mslman halkn Trk modernlemesi karsndaki konumu, sivil toplum dncesi gibi konulardaki grleri de Ece Ayhan asndan zel bir nem tamtr. Bunlara ksaca deinmekte yarar var. Mardine gre, Osmanlda ttifak- Hamiyyet adl gizli bir rgt araclyla balayan ve daha sonra Jn Trklerle devam eden modern aydn hareketinin slami kavramlarla aydnlanmac dnce arasnda bir sentez kuramamasnn nedeni,

178 179

dris Kkmer, Dzenin Yabanclamas, Balam Yaynlar, stanbul, 1994. Mustafa Irgat, iirimiz Karadr aabeyler, Aynal Denemeler iinde, s.29. 180 Ece Ayhan, zgnlk Amuda Kalkmak Deildir, a.g.e., s.34. 181 Ece Ayhan, Marjinal Bir nsan Olarak Fikret rgp, iirin Bir Altn a, s.60.

65

aydnlanma ideolojisindeki sekler unsurlardan ok, dnemin siyasal gelimelerine dayanmaktadr.182 Mardin, Jn Trklerin, gnmzdeki siyasal hareketlerde bile kendini gsteren dncelerinin biimleniini de yakndan incelemitir.183 Trkiyedeki siyasal kltr, toplumsal yap ve sivil toplum ilikilerini de bu kavramlarn birbirleriyle ilikileri ekseninde aratrmalarna konu edinen184 Mardine gre, demokrasi ve sivil toplum kurumlamas ancak Batnn sahip olabilecei bir dtr. erif Mardin, Kemalist aydnlarca olduka yadrganan, TBA yeliinin iki kez veto edilmesine neden olan185 Bedizzaman Sait Nursi Olay adl incelemesinde, Kkmerin yaklamlarna benzer birtakm bulgulardan hareketle, modernleme yanls sekinlerin safna katlmayan yoksul snflar olarak slami bak asna sahip kesimin zerinde nemle durur.186 Her iki bilim adamnn da ksaca deindiimiz noktalarda Ece Ayhann grleri zerinde nemli bir etkisi olmutur. Ece Ayhan, dris Kkmerin ve erif Mardinin iki yazsndaki iki blm iin iki eliniz kanda da olsa okuyun demektedir. Onun nemsedii aydn tavrn ve dnsel dikkatini yanstc birer rnek olmalar asndan tipik zellikler tamaktadr bu satrlar. Kendisinin aktaryla dris Kkmer yle sylemektedir: Yoksul evlerde milyonlarca ocuun sinirli, hrn, problemli yetitii bir lkedeyiz. Ben gelecee o evlerden de bakmaya alyorum. Siz bakmyor musunuz? Ve Yakup Kadri stadn Sodom ve Gomoresini tekrar okumaya gidiyorum. erif Mardinden alntlad satrlarda da u savlar ne srlmektedir: Daemonun kabul edilmedii, maskelendii ve yalnz kt ile bir tutulduu uygurlklarda, edebiyat ve sanat yzeysel kalmaya mahkmdur Bizde ortaya gerek trajedi kacana, Abdlhak Hamitin melodramlar kmtr. ada Trk edebiyatnn bir tr fakirliinin de gizi buradadr.187 Ece Ayhann dris Kkmer ve erif Mardin dnda nemsedii balca adlar arasnda yer alan kiiler unlardr: mer Ltfi Barkan, Mustafa Cezzar, Ahmet

182

erif Mardin, Yeni Osmanl Dncesinin Douu, letiim Yaynlar, stanbul, 1996. erif Mardin, Jn Trklerin Siyasi Fikirleri, letiim Yaynlar, stanbul, 1983. 184 erif Mardin, Trkiyede Toplum ve Siyaset, letiim Yaynlar, stanbul, 1990. 185 Bu konuda yapt bir sylei iin bkz. Sefa Kaplan, Sait Nursi Yznden Veto Yedim, Hrriyet, 20.12.2004. 186 erif Mardin, Bedizzaman Sait Nursi Olay, letiim Yaynlar, stanbul, 1995. 187 Ece Ayhan, Eletirmenler, Sivil iirler, s. 17.
183

66

Bedevi Kuran, Mete Tunay, lhan Tekeli, erif Ahmet Mumcu, Fuat Kprl, Halil nalck, Niyazi Berkes, Mustafa Akda,188 smail Beiki189 Onun Ren Dncesi diye adlandrd dnsel atmosfer iinde Karl Marxtan Louis Althussere, Hegelden Martin Heideggere, Hlderlinden Schellinge kadar uzanan bir dizi ad da dnya grnn biimlenmesinde nemli bir ileve sahiptir.190 Bu adlarn yetitii corafi alanda teoloji okuma zlemini dile getirir: Laf aramzda, ben kendi hesapszlmla Ren blgesinde bir nivirsitede teoloji de okumak isterdim. ekmitir.191 Ona gre, bylesi bir zlem, Trkiyede doup byyen ve engellenmeden/cezalandrlmadan dnmek isteyen kiiler iin ayn zamanda bir olana imler; nk yaad ortamda Ankaradaki Devlet ve stanbul Aireti, deil Ren Dncesine, herhangi bir hal ve biimdeki dnceye izin vermemektedir.
192

nk Ren Duncesi (Hegel,

Hlderlin, Schelling, Marx olutururlar bunu) benim ilgimi eker hep,

iir otoriteleri de dahil bu lkenin egemen otoriter kesimleri,

insanlarn i dnyalarn ve zihinsel ileyiini sanki bu dnya bir klaym gibi bir kabuller silsilesinin gdmnde kodlamakta, bu ilem srasnda da Ren Dncesini sevimsiz ve esrarengiz gstermektedir.193 Bu dnce zaten Avrupaya zg ve orada anlamldr; o corafyann dna kldnda uygulanmas tam tersine bile dnebilmektedir: Sonralar alarsaati Ren Blgesinden ve Ren Dncesinden, gr sakall bir adam ters evirecektir. Her eyden kukulan! Her eyi kurcala!

188 189

Sedat Ergin, Bir Sylei, Dipyazlar iinde, s.11. Ece Ayhan, Tarihe Bakarsanz Anlarsnz!, iirin Bir Altn a, s.40. 190 Emel Gunca; Bir ara Rehaya, Diyalektik materyalizm insan dncesinin en nemli geliim aamas dediini iitiyorum. Bu dnceyi nclyle, ardlyla birlikte ele alyor ve adna Ren Dncesi diyor.190 (Emel Gunca, Sahici nsanlarn Ecesi, Aynal Denemeler iinde, s.65.) diye nakletse bile, Ece Ayhann bu dnce balamnda sayd adlar gz nne aldmzda Ren Dncesinin salt diyalektik materyalizm anlamna gelmesinin olanakszl daha bir seiklemektedir. 191 Ece Ayhan, Ve Geldik Tarihe Bakarsanz Anlarsnza, iirin Bir Altn a, s.45. 192 Mustafa Irgat, iirimiz Karadr Abiler, Aynal Denemeler iinde, s.29, 30. 193 Cenk Koyuncu, iirimin ktidara Gelmesini stemem, Aynal Denemeler iinde, s.18.

67

nsan tarihinin 1789 gibi bir deneyimi. Ren Dncesi Avrupa iinde. Ama yar-Asyada klalarda uyguland.194 Ece Ayhan, Ren Dncesinin olutuu corafyada konuulan dillerin kimi Batl dnrlerin bulgular dorultusunda- bir zelliine dikkati ekerek bunun dnsel ilerlemedeki nemini vurgulamak ister: Hegel adl bir sk dnce adamnn dikkatini ekmi. (Ren dncesi). Gelikin dillerde kimi birbirine zt kavramlar neden ayn szcklerle adlandrlyor: (Altus, hem doruk hem en alt anlamna gelir.) Freud denilen bir hekim de Viyanada aa yukar benzer eyler grmtr byk dillerde. Boden hem at kat, hem bodrum kat anlamna geliyor Almancada. Evet, Ren Blgesinde, Ren Dncesinde de birbirine aykr eyler kimi zaman ayn szcklerle anlatlyor.195 Salt bu saptamadan hareketle Trke her trl sramaya (mutation) da kardr.196 savn ne srer. O, Ren Dncesinin temsilcilerinden biri olarak deerlendirdii Louis Althusserin Tahmin edilememek insann temel niteliidir szn kendi dnsel dnyasnda belirleyici bir konuma yerletirir; bu sz sivri, aykr, daha nce hi sylenmemi szlerden, ilk dncelerden biri olarak grr.197 Bu varg karsnda irkildiini belirten Ece Ayhan, Anadolu topraklarndaki derin ve geni ve onulmaz toplumsal atlak, tarihteki artc kesintiler, insan ilikilerinin som akla aykr olarak birdenbire kopular, acmaszlklar, sevgisizlikleri irdelemekte bu sz bir anahtar gibi dnr.198 Althusserin ideolojilerin kendiliinden tarihi yoktur savyla Sigmund Freudun Dlerin tarihi yoktur varsaymnn rtme olaslna da iaret eder.199

194 Ece Ayhan, Mortesi Requiem, s.82,83. Burada Ece Ayhann gr sakall bir adamdan kast Karl Marxtr. Bir gn Marxa kzlar Laura ve Jenny birka soru yneltir. Bu sorulardan biri de udur: En sevdiiniz sz nedir? Marx' n yant: De omnibus dubitandum [Her eyden phelen(mek gerekir)]. Bkz. Marx-Engels, Sanat ve Edebiyat zerine, (ev. Murat Belge), Birikim Yaynlar, stanbul,1971,s.103 195 Ece Ayhan, Mortesi Requiem, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 1997, s.77. 196 Mustafa Irgat, Kuzeyin Yukarda Olduunu Nerden Biliyoruz, iirin Bir Altn a iinde, s.138. 197 Ece Ayhan, airlerin n ve Arka Baheleri, Aynal Denemeler, s.54. 198 lhan Berk, Defterler zerine Bir Konuma, Dipyazlar iinde, s. 40. 199 Ece Ayhan, iir Atlyeleri ya da, anakkaleli Melahata ki El Mektup, s. 44.

68

Ece Ayhann nemli bir dnsel tavr da mlkiyet kartldr. Mlkiyet duygusunu pislik200 olarak niteleyen air, mlkiyete hi ilimemi olmaktan duyduu onurun vncn kendisine yakn bulduu birka adla paylarken mlkiyet iin bir hogrrlk ls de belirler: Biz mz; ben, Cemal (Sreya), Sezai Karako hi mlkiyete ilimedik. Bize kzarlar, aptal derler, enayi derler; desinler varsn. Arzi olarak bile mlkiyete ilimedik. Bu hangi oranda bilinli, hangi oranda olaylarn getirmesi, bilemem. Mlkiyet kavram yoktu bizde. Ben u anlamda mlkiyete kar deilim. Ekmein ve de raknn boyunca olursa, niye olmasn. nsanlar orada brakmyor. Yine de Freudun, htiyacn dnda, hkmetme arac olarak kalknca yalnzca mlkiyete ilikin kullanyorlar. Onu kullanma hikyesi olursa, kzarz tabii.201 mlkiyet ktlklerin kalkaca, teki ktlklerinse varln srdrecei ynndeki grne hak vermektedir.202 Faizm iin de benzer bir kaygyla ilgin bir sreklilikten sz eder air: Evet faizm mikrobu nerelere giderdi salgn getikten sonra? Bunun karln kendi kendime veremedim. Sonra birdenbire buldum! Mikrop ya da virs klalarn rutubetli bodrumlarnda yayor. Her toplulukta byle klalar vardr.203 Ece Ayhan, kimi zaman ideoloji yerine iletilen yrrlk demeyi tercih etmektedir.204 Bundan hareketle onun ideolojiden genel olarak egemen/resmi ideolojiyi anlad sonucunu karabiliriz. Byle bir karlk vermeyle, belki de, tm ideolojilerin zlerinde barndrdklar egemen/iktidar olma isteini gz nnde bulundurarak zellikle kulland ettirgenlik ekiyle dayatmac, dsal yanlarn da hissettirmeyi elden brakmadan- gerekte aralarnda bir fark grmediine ilikin dncesini de yanstmak istemektedir. Ece Ayhann dnya grn Trkiyedeki sa ve sol kavramlar asndan deerlendirmeye altmzda, onun net olarak saa uzak ve kart

Ece Ayhan, Umutsuzlar Merdiveni ya da Yeni Marjinaller, Sivil iirler, s.92. Reha Maden, Dlanacam Biliyorum, Aynal Denemeler iinde, s.42. 202 zzet Yasar, airin Elinde iirden Baka eyler de Vardr, Dipyazlar iinde, s. 53. 203 Ece Ayhan, Mortesi Requiem, s.101. 204 Ece Ayhan, iir Atlyeleri ya da, anakkaleli Melahata ki El Mektup, s. 44.
201

200

69

oluundan sz edebiliriz; ancak solda yer aldn ayn netlikle syleyebilmemiz ok zordur. Ona gre sa, btn rgtleni biimi ve katmanlaryla sanata kardr, hem de bilinli olarak. Elindeki btn olanaklar bu kar olu uruna kullanr; sanatla ilgilenme biimi budur. Hatta ulusun kendi dilini bile bulmasn engellemek ister; sanki Trkenin kendini bulmasnn bir eit Natodan ekilme anlamn tadn igdsel bir sezile bilir ve bunu engellemek iin abalar, rpnr. Buna karlk, Trkiye solunun durumu da pek farkl deildir. En belirgin zellikleri statkocu olmalardr. Zaten Trk solunda gzlenen dn ve tutumun gerek bir sol dnceyle hibir ilikisi yoktur. Onlar yeni ve ileri bir sanat/dnce hareketi karsndaki tutumlaryla gerekte yreklerinin sada oluunu aklarlar. Gizli sacdrlar.
205

Belirtmek gerekir ki 1967 ylnda ortaya

koyduu bu dncelerde, sonraki yllarda dris Kkmerin sa temelde sol, sol ise sadr savyla rten yaklamlarnn da ilk ipularn grmek mmkndr. Trkiyedeki siyasal partilerden hibirine kar bir yaknlk ya da sempati duymaz; herhangi bir siyasal izgiyi dorudan onaylayc bir ifadesi yoktur. Genel olarak, siyasal partilerin k iinde oluundan sz eder. zellikle sosyal demokrat oluumlara bak tamamen olumsuzdur: Yalnz siyasal partilerin k sz konusu deil. Btn bir toplum kyor! kecektir. () Tarih llerle yrr! Ne yazk ki bu dnyada insan topluluklar byle. nsanlarn akllar balarna baka trl gelmiyor tarihte. Yaknmzdaki partilere gelince; zellikle Sosyalbrokratlar, pardon! dilim srt! bizim sosyaldemokratlar iyice prsmtr.206 Ona gre, bizim tarihimiz boyunca ve gnmzde zaten yaklak olarak bile bir demokrat ve demokrasi olmamtr; bu toplulukta demokrasi oluamaz.207 hsan Denize gre, Ece Ayhan son yllarnda bir sol saplants/hayranl iine dmtr. Denizin bu iddiasn dayandrd gsterge ise Ece Ayhann Cahit Zarifolu iin Memet Fuat vaktiyle iirlerini beenseydi belki de solda kalrd, saa kaymazd gibi szleridir:
iir Sanat, Ece Ayhann Bir Soruturma Yant, Aynal Denemeler iinde, s.72,73. Ece Ayhan, Toplum kyor, iirin Bir Altn a, s.48. 207 Ece Ayhan, Babozuk Gnceler, s. 201.
206 205

70

Ancak, en son hastal olan sol saplants/hayranlndan nasl kurtulur, bilemiyorum. Bu kompleks, adam yer bitirir!208 Denizin deerlendirmelerinin kiisel ve ok abartl olduu ortadadr. Ece Ayhan solda (mevcut sol oluumlarn biri anlamnda) yer almak istese zaten alrd; kald ki herhangi bir siyasal yapya kar kendini konumlandrd noktann salt saplant ya da hayranlk dzeyinde kalm olabileceini ne srmek, fazlasyla kiisellik tamasnn yannda biraz da komik bir iddia olur. Kanmzca Ece Ayhann dnya gr ve mevcut siyasal oluumlar karsndaki dnsel tutumuyla ilgili en doru saptamalardan birini Sennur Sezer yapmtr: Toplumcu deildi, hayr. Snr izilemeyen karduruu toplumculuu da kar kyordu onu sanki. Anarist miydi? Yaadklar ve anlattklar toplumsal yorumlara uygundu.209 Ece Ayhan, dncede diyalektik ynteme nem verir; ona gre, diyalektik hayatn zdr ve lmsz olan tek eydir.210 Ahmet Soysal, onun tarihe verdii nemin maddeci, devrimci, ksacas Marksist esimli bak asyla balantl211 olduunu saptamakla kalmaz; dorudan doruya onun Marksist olduunu ne srer: Ece Ayhann Marksizmi, hem gereklie yaklamnda ekonomiye ve finansa tan ncelikte, bununla balantl olarak tarihsel bak asna verdii nemde, hem de ada burjuva devletine kar siyasal bir duruu ne karmasnda belirir. Btn bunlarla birlikte, yntemsel bir bak as olarak kartlarn atmasn dile getirir.212 Emel Gunca, Ece Ayhann Diyalektik materyalizm insan dncesinin en nemli aamas dediini nakleder. Kendisine sivil toplum dncesini savunduu, bunun Marx dncesiyle eliip elimedii sorulduunda ise, Ece Ayhan bu duruma yle bir aklama getirmitir: Btn insanlk dncesinde eliki var. Bunda rahatsz olacak bir yan yok. elikisizlik yok. Ayrca bence Marxn dncesi sivil topluma alr zaten. eliki hep var()213
208 209

hsan Deniz, Ece Ayhann En Son Hastal, Yeni afak, 31.7.2000. Sennur Sezer, Ece Ayhan in Aynal Bir Requiem, Evrensel Kltr, 128 (Austos 2002). 210 Ece Ayhan, Esas Duru Mlkn Temelidir, Ludingirra, 1 (Bahar 1997). 211 Ahmet Soysal, Adan Zye Ece Ayhan, YKY, stanbul 2003 [Kitap-lk (59), Mart 2003 eki], s.45. 212 Ahmet Soysal, a.g.e. , s.8. 213 Emel Gunca, Sahici nsanlarn Ecesi, Aynal Denemeler iinde, s.65, 66.

71

Tarihsel-toplumsal olgu ve olaylar irdelerken ekonomi eksenli bir yaklam sergilemesi, kimi zmlemelerinde artdeer, altyap-styap, diyalektik (eytiim) gibi Marksist terminolojiye ait birtakm terimleri kullanmas ya da bu terimlerin ilevsel nemini vurgulamas, mlkiyet kartl gibi durumlar onu Marksist izgide dnmemizi salayabilecek olas gerekeler olmakla birlikte, bu konuda kesin bir yargya varmamz iin yeterli deiller. Ece Ayhan, muhalif kiilii ve muhalif olduu konulardaki eletiri biimi bakmndan Marksizme yakndr; ama onu Marksist deil, anarist olarak tanmlamak daha dorudur. Kendisi de zihninin bir gizli gazal yoluolduunu214 sylemekte, kendisini serbest sfatyla nitelemektedir: Serbest olmann, serbest oluun handikaplarn delikanlca gze alacaksn, burnunu dikine dikine gedeceksin, insan kendi yolunu byle aar ancak, aabilir.215 Ayrca, kendisine at bu yolun da yalnzca ona zg olduunu ima etmekte, bu yolda deta bir dervi gibi nefsini eittiini sylemektedir: Acnn tam gbeinde diyorum ben buna; geen ve derinden geiyorlar. (Baka bir dzlemde de ar sille demitim. entikler, stigmalar iindedir yzm, yreim ve gmleim. Evet, ate dt yeri yakar ve ac da paylalmaz. () te bu durakta kendi adma konuuyorum yalnz. Benliimi, nefsimi haklar ve haklarm ararken yalnz brakmakla dvdm biraz diyeceim. Diyebilirim deil mi?216 Ece Ayhanda dikkati eken en belirgin zelliklerden biri de hakknda gr belirttii herhangi bir konu, kii ya da kavram enine boyuna irdelemeyip sadece kendince can alc bulduu noktalarna iaret etmesi, sk sk konudan konuya atlamas; dnya grne, dnsel yaklamlarna temel tekil eden ya da bunlara ilikin ipular veren sz ya da savlarn amlamak yerine her frsatta yinelemekle yetinmesidir. Onun tm sz ve dncelerini, sanatsal ediminin her aamasn ezamanl olarak dnmeden, ne srd herhangi bir savn balamn yakalayabilmek neredeyse olanakszdr. Tekilliiyle bal bana bir balam ortaya koyabilecek btnlkte ya da zellikte bir metni hemen hemen yoktur. Bu,
214 215

lhan Berk, Kafamz Kurcalayan Kimi Sorular zerinedir: I, a.g.e. iinde, s.22. Ece Ayhan, Mortesi Requiem, s.70. 216 Turgay zen, Mehmet Siyah Kalem ve Tehlikeli iir, Sivil iirler iinde, s. 74,75.

72

aratrmaclarn iini ayrca gletiren bir durum olmakla birlikte, onun kastl olarak bavurduu bir yoldur: Bir eyin tekrar edildiinin ilk rakam matematikte 3tr! Trkiyedeki alg ortalamasnn dkln ve zellikle bellek yoksunluunu dikkate alarak varglarm ve saptamalarm kez yinelerim. () Bence Hafza-i beer, nisyan ile maluldr kurnazlna snlmasn.217 Onun, sahip olduu dnya gr asndan da aykr ve ayrks bir kimlik sergilemesinden hareketle marjinalliini dile getirenlere ise bu konuda tam olarak hak vermez: Bakn imdi, ben kendimi marjinal olarak grmyorum ki, stelik Trkiyede marjinal olamaz diyorum. Ancak marjdaym diyebilirim. Tam marjinal olsaydm
218

belki

sizinle

buluamazdk

bile.

Farkna

bile

varmazdnz

D. SANAT HAYATI 1. SANAT VE EDEB YAT ZEVK N N LK OLUUM EVRELER , LK RLER NDE GRLEN ETK LENMELER Ece Ayhann ilk iiri Trk Dili dergisinde yaymlanmtr (ubat 1954). iir yazmaya ortaokul yllarnda balam, ilk iirini, okuduu bir macera romanndaki cinayet sahnesinden (krgir bir evin st katnda ilenen cinayetten sonra cesetten alt kattaki odaya kan damlamas) esinlenerek yazmtr. Damlalar! Damlalar! adn tayan bu iiri, sra arkada defterini birden bire kapp hnzrlk olsun diye ett dersinde krsde kitabn okuyan edebiyat retmenleri Niyazi Tarmana gtrr. retmen, iiri okuduktan sonra Ece Ayhana Edip olacana edepsiz ol daha iyi der.219 Ayn yllarda kitap okumay alkanlk haline getirmeye de balar. Bu balamda ilk okuduu kitaplar unlardr: Aya Seyahat (Jules Verne), fritle Mcadele ve Yldzlarn Parlad Anlar (Stefan Zweig), Nutuk (Mustafa Kemal Atatrk), aheserler Antolojisi (Vasfi Mahir Kocatrk), ocuk ve Allah

217 Ece Ayhan, Tongu Yaarla Ortadou ve Balkanlar apnda Bir Sylei, iirin Bir Altn a, s.248. 218 Nokta, Marjinallik, Sivil iirler iinde, s. 21. 219 Ece Ayhan, Hal ve Gidi Sfr ya da Zeyrek Orta ki, anakkaleli Melahata ki El Mektup, s.16.

73

(Fazl Hsn Dalarca), Bozkurtlarn lm (Nihal Atsz), Safahat (Mehmet Akif Ersoy), Fuh-u Atik (Ahmet Rasim) Yine bu yllarda izledii dergilerse Sabahattin Ali, Aziz Nesin ve Rfat Ilgazn kardklar Makro Paa, Orhan Seyfi Orhon ve Yusuf Ziya Ortan kardklar naralt ve Necip Fazl Ksakrekin kard Byk Doudur.220 Mahalle ve lise arkadalar arasnda sanat ve edebiyatla yakndan ilgilenen; e. e. cummings, Ezra Pound, T.S. Eliot gibi airlerden eviriler yapan ve kendisi de yk yazan Aslan Ebirinin yan sra Vehip Arkan, Enis Arkan, nder Baykal gibi adlar da vardr. Yaymlanmamasna karn iirlerini art arda nde gelen edebiyat dergilerine gndermektedir: 1951. stanbul () Beyolu postanesine gider ve bellibal yazn, edebiyat dergi ve gazetelerine bir Almann, bir baka Almann ve birka Anglo-Saksonun (yazaym: atonallikin, on iki ton mziinin, begatellerin, manyetofonun, Alban Bergin, Arnold Schnbergin Giacomettinin, mobillerin de) etkisindeki kimi ok uzun, kimi orta uzunlukta iirlerimi, durmadan, gnderirdim. Usanmyordum ve zarflar dolusu.221 1956da yaz tatili iin geldii stanbuldan, Ankarada yaynlanmakta olan Pazar Postasna braniceden izmek adl iirini gnderir ve iir hemen yaymlanr (29.7.1956). airin de dedii gibi srekli olarak iirleri yaymlama balangc 1956 temmuzudur.222 iirleri ard ardna Pazar Postasnda yaymlanmaya devam eder: Cambazlar adr (12.8.1956), Akdeniz Pencereleri (2.9.1956), ocuklarn lm arklar (9.9.1956), Kambiyo (14.10.1956), Okarina (11.11.1956), Bir Elii Tanrs in At (18.11.1956), Babilden Bir Piin Propaandas (25.11.1956), Deniz Kz Eftalya (16.12.1956), Kanto Aac (24.2.1957), Ecegiller (31.3.1957), l Btn (14.4.1957), Gl Gibi Kanto (22.9.1957), apal Kar (29.12.1957). iirlerini Pazar Postasndan sonra A, Seilmi Hikyeler, Varlk, Yeditepe, Yeni Dergi ve Yenilik dergilerinde yaymlar. Pazar Postasnda yaymlanan iirlerinden itibaren kinci Yeni hareketinin nde gelen adlarndan biri olur.
Ece Ayhan, a.g.m. , s.16-18. Ece Ayhan, lk Admlar, Poetika, 2 (1995). 222 Ece Ayhan, a.g.m.
221 220

74

Ece Ayhann Trk Dili dergisinde yaymlanan ilk iki iirinde ( Gencin Kalbi ve Islak Islak), syleyiteki rahatlk ve gerekst elerin imgeselleme biimi bakmndan yer yer Garip iirinin izlerine rastlamak mmkndr. Ayn yllarda ya da ksa bir sre sonra yazd Beyaz Rus Kadn iirinde olduu gibi ses bakmndan (ne diyeee/ bozdurup bozdurup kullanrsn/ Ne diye eliinden bir tanry); Cambazlar adr iirindeki gibi masals bir gereklik dzlemine ynelmesi bakmndan (ilk sekiz yln inde/ bir istiridyenin iinde geirmi); Put, Zanzalak Aac, Saffet Nezihi ener, Zincifre, lm iirinde fark edilebilecei zere de, hem ses hem de gerekliin masals boyutunu iire tamas ynnden (Benim hi inde bir ablam olmam korkun h/ gecelerin ilerlemi saatlerinde tramvaya binen/ bir bach konsertosunun dudaklar gibi ilek korkun h.) Asaf Halet elebinin etkisinde kald grlebilir. Attila lhan iirinin tipik zelliklerinden olan eylem arlkl iirsel syleyii de bu airin etkisi grlebilecek biimde denemi (Bir ay vard/ Ay knca gitmeliydim oysa/ Viski bize bir profesyonel orospu kadar pahal geliyor/ Sokakta apkalarm karp selam veriyordum/ Artk kendilerini bir eya ile kartrmaya balayan orospular/ ok ireti duruyorlard decek gibi oluyordum, Vedhalardan Birinde), ama ksa sre sonra bundan vazgemitir. Yine bu ilk iirlerde; szdizimini tekdze bir rgleniten kurtarma abasna kout biimde szck iirsel bir birim olarak nceleme, szckler arasndaki ilikiyi szdizimsel zorunluluklarn dna tayarak anlatm/ ykleme yknden arndrp -iirin biimsellii asndan da farkl bir izgiye doru evrilen- dil iiliine/dilsel titizlie ynelme tavr bakmndan Behet Necatigilin etkilerinden sz edilebilir. Sylemek gerekir ki saydmz bu etkilenimler Ece Ayhanda hibir zaman taklite ya da bir ustann uzun sreli belirleyiciliine yol amamtr; bunlar onda, kendi izgisini oluturma yolunda mevcut iirsel birikimi hesaba katma ve ondan yararlanma abasnn snrlar iinde ve ancak birer iz olarak varln duyumsatmaktadr.

75

2. SANAT VE KLTR EVRES Ece Ayhann, Pazar Postasnda iir yaymlamaya baladktan sonra kinci Yeni airlerinin yan sra eitli edebi anlaylardan air, yazar, bilim adam ve sanatyla yakn ilikiler iine girmeye balad anlalmaktadr. Grt, samimi olduu, kimi zaman kst ama her zaman bir ilgi iinde olduu kiiler gerekten uzun bir liste oluturacak saydadr. Yaz ve syleilerinden anlald kadaryla Cemal Sreya, lhan Berk, Muzaffer lhan Erdost, Turgut Uyar, Tevfik Akda, Memet Fuat, Bilge Karasu, Akit Gktrk, dris Kkmer, Cevat apan, Can Ycel, Sennur Sezer, Adnan zyalner, Doan Hzlan, Fruzan, Nedim Grsel, Demir zl, Gnsel Koptagel, Perihan Maden, Konur Ertop, Mehmet Taner, Enis Batur, Hulki Aktun, Sreyya Berfe, Cihat Burak, mer Ulu, Komet onun uzun sre grp yakndan tand kiilerdir. Sonraki yllarda bu adlara Nilgn Marmara (Ece Ayhan bir dnem stanbulda onun evinde de kalmtr), Lale Mldr, Glseli nal, Mustafa Irgat, zzet Yasar, Cezmi Ersz, Seyhan Erzelik, Metin Celal, Orhan Alkaya, Haydar Erglen, Orhan Khyaolu, Enver Ercan, kk skender, Beyaz dergisini karan Turgay zen ve Ahmet Soysal, kz dergisi evresi ve zellikle Metin stndan da eklendii grlmektedir. Ece Ayhann birliktelii sevdii anmsanacak olursa, sanat ve kltr evresinin bu denli geni olmasnn doall daha bir belirginleecektir. E. ESERLER 1. R 1.1. Knar Hanmn Denizleri 1. Bask: Yeni a Yaynlar, stanbul, 1959. 2. Bask: Yort Savul iinde, Aaolu Yaynlar, stanbul, 1977. 3. Bask: Yort Savul iinde, Adam Yaynlar, stanbul, 1982. 4. Bask: Btn Yort Savullar! iinde, Yap Kredi Yaynlar, 1994. 5. Bask: Btn Yort Savullar! iinde, Yap Kredi Yaynlar, 1999. 6. Bask: Btn Yort Savullar! iinde, Yap Kredi Yaynlar, 2001. 7. Bask: Btn Yort Savullar! iinde, Yap Kredi Yaynlar, 2003.

76

8. Bask: Btn Yort Savullar! iinde, Yap Kredi Yaynlar, 2004. airin 1955-1958 yllar arasnda yazd iirlerini ieren bu ilk yapt, kendine zg biimsel zellikler ve anlam katmanlar yaratma araylarnn ilk ciddi rneklerini de ierir. Kitap, ilk bakta tmyle yadrgatc gelebilecek iirsel zelliklerin yan sra, kimi ritmik ve mzikal elerin de henz dlanmad yirmi yedi iirden oluur. iirlerde, noktalama iaretlerinin kullanm en aza indirilmeye allm, ou iirde ise yalnzca son dizeden sonra noktalama iareti konulmutur. Bu iirlerde yer yer kinci Yeninin tipik syleyi zellikleri ne kmakla birlikte, airin kendi farkl izgisini yaratabilme abasnn belirgin izlerine de rastlanmaktadr. Kitapta dikkati eken nemli zelliklerden biri de toplumsal elerin Trk iirinde allagelen ileniinden farkl bir tarzda ele alnmas, genellikle Nzm Hikmet izgisinde biimlenmi ve iirde egemenliini o ynde bir kurgulan iinde kalplatrarak yerleik hale getirmi bulunan toplumsalc duyarlln yeni bir kanala doru evrilmeye balamasdr. Tarihsel gndermeler arlkl olarak Merutiyet dneminedir. Kitapta, melankoliye yaslanan bir lirizm iinde, ou zaman srrealizmin etkisinde oluturulan imgeler eliinde Merutiyet dneminin uta ve dta diyebileceimiz kimi adlar corafi ve ekonomik gndermelerle i ie gelien bir sorgulama alannda iire tanm, bu adlar artrdklar duygu ve dnceler ynnde deta kavramsallatrlarak tarihsel birer aktr olmaktan ok kavramsal kiilik hviyetine brndrlmlerdir. Younluklu olarak Devlet ve Tabiat ya da Orta kiden Ayrlan ocuklar in iirlerde karmza kacak olan Cumhuriyet dnemine ynelik tarihsel gndermelerin ilk rnei diyebileceimiz Fayton iiri de bu yaptta yer almaktadr. 1.2. Baksz Bir Kedi Kara 1. Bask: de yaynlar, stanbul, 1965. 2. Bask: Yort Savul iinde, Aaolu Yaynlar, stanbul, 1977. 3. Bask: Yort Savul iinde, Adam Yaynlar, stanbul, 1982. 4. Bask: Btn Yort Savullar! iinde, Yap Kredi Yaynlar, 1994. 5. Bask: Btn Yort Savullar! iinde, Yap Kredi Yaynlar, 1999.

77

6. Bask: Btn Yort Savullar! iinde, Yap Kredi Yaynlar, 2001. 7. Bask: Btn Yort Savullar! iinde, Yap Kredi Yaynlar, 2003. 8. Bask: Btn Yort Savullar! iinde, Yap Kredi Yaynlar, 2004. airin Bir Fotorafn Arab ve Baksz Bir Kedi Kara balklaryla iki blm halinde dzenledii bu kitab on be iirden olumaktadr. Bu kitapla birlikte Ece Ayhann dzyaz iire yneldii grlmektedir. Kitapta, Bir Fotorafn Arab, Sardunya ve ocuk, Gizli Yahudi, Baksz Bir Kedi Kara gibi Trk edebiyatnn dzyaz iir alannda en zgn, en yetkin rnekleri arasnda saylabilecek iirler de yer alr. air, kinci Yeninin zellikle ilk dnem iirlerinde grlen ve kendisinin de kimi zaman rneklerini verdii, anlam savruk szckler arasndaki rastlantsal ilikilerin gdmne brakma, konu merkezli bir kurgudan uzaklamak adna anlamsal bir btnlkten kamaya alma gibi tipik zelliklerden; bilinaltnn kontrolszlnn metinsel davurumundan kaynaklanan, ilenmemi, ustalkl bir estetik denetime dayanmad iin iirin i rgleniini geveten imge biimlerinden bu kitapla birlikte nerdeyse btnyle syrlm grnr. Dilsel krlmalar, szdizimi kalplarnn dna kma deneyleri bu iirlerde daha youn ve belirli bir tarza oturmu halde karmza kar. air, noktalama iaretleriyle cmle btnlndeki sz kalplarn blerek/keserek yaratt anlamsal paralln okur algsnda ayn zamanda arm eitlilii olarak da varlk bulabilecei devingen bir yap dzenlemesine gitmekte, tekmerkezlilik temelli perspektifi bozarak i ie perspektiflerle okmerkezli anlam almlarna olanak salamaktadr. Knar Hanmn Denizlerinde yer alan kimi iirlerindeki srrealizm ise, bu iirlerle birlikte yerini masals gereklik dzlemine brakmaktadr. Daha sert bir syleyi iinde iddet imgelerinin de karmza kt bu yaptta, derin bir keder duygusuyla beslenen lirizm, insani korkular ve sorunlar eksenindeki iirsel irdelemelerle kendini ok gl bir biimde hissettirir. Yer yer Arthur Rimbaudnun Illuminationsundaki ve ksmen de Lautreamontun Maldoror arklarndaki dzyaz iirlerin etkileri gzlemlenebilen bu iirlerde, karamsar, hatta karanlk bir bak egemendir.

78

1.3. Ortodoksluklar 1. Bask: de yaynlar, stanbul, 1968. 2. Bask: Yort Savul iinde, Aaolu Yaynlar, stanbul, 1977. 3. Bask: Yort Savul iinde, Adam Yaynlar, stanbul, 1982. 4. Bask: Btn Yort Savullar! iinde, Yap Kredi Yaynlar, 1994. 5. Bask: Btn Yort Savullar! iinde, Yap Kredi Yaynlar, 1999. 6. Bask: Btn Yort Savullar! iinde, Yap Kredi Yaynlar, 2001. 7. Bask: Btn Yort Savullar! iinde, Yap Kredi Yaynlar, 2003. 8. Bask: Btn Yort Savullar! iinde, Yap Kredi Yaynlar, 2004. Bu kitap, balksz ve Romen rakamlaryla numaralandrlm on yedi iirden olumaktadr. iirlerin Yeni Dergideki (Ocak 1967) yaymlan sras ile kitaptaki dzenlenii arasnda kimi farkllklar grlmektedir; kitaptaki II, XXIII, XV, IX, III, XIX numaral iirler, dergide birbirini izleyecek biimde yaymlanmtr. Ortodoksluklar, ilk iki kitabna gre daha kapal, anlalmas daha zor bir yapttr. br kitaplarndaki iirleri zorlatran etkenlere bu kitapta yenileri eklenir. Bunlardan biri, Ece Ayhann bu iirlerde, kullanlmayan, hatta szlklerde bile ou yer almayan, ancak ansiklopedilerde rastlanabilecek szcklere zellikle ve sklkla yer vermesidir. air, bu szckler araclyla deta okurla arasna almas g bir duvar rmeye almaktadr. Baka bir etken ise, gndermelerin somut karlklarn ve nesnel balamlarn yakalamann neredeyse olanaksz olmasdr. Anlam; znel balamlarla rten bir metinsel ie kapann sreklilii boyunca, kh ok soyut ve ayrnt niteliindeki tarihsel sahnelere yaplan gndermeler, kh nedenselliini yalnzca airinin gerekelendirebilecei kopuk metinsel birimlerin ayn rgleni iinde yer almas yznden znellemekte, ou zaman yalnzca metnin oluturucu znesinin tekillik snrlar iinde kalmaktadr. Ece Ayhan, bu iirlerin ieriklerinden ok yapsal zellikleri yoluyla kendini anlatmak, iirsel iletisini vermek ister gibidir; kapallk, bu yolla verilmek istenen bir ileti zellii de tar. Tarihsel gndermeler younluklu olarak Bizansa ve stanbuladr. Bizans tarihinden anektodlar ve eski brani metinlerinden derlenmi malzemelerden hareketle kurulan bu iirlerde, kimi tarihsel sahneler, aktr ve olaylar silsilesinden soyutlanm halleriyle birer imge olarak kurulmaktan ok iaret edilmektedir. Dizeler, sanki kii ve olaylar yerine ac, iddet, gerilik, bountu gibi kavramlarn

79

tarihsel gerekleimine dikkat kesilmi bir tann bu kavramlarn tarihini yazmak zere ald ksa notlar gibidir. Baksz Bir Kedi Karadaki dilsel zellikler bu yaptta da srmektedir. Yer yer Metin Andn Bizans Tiyatrosu, Prototop Avvakumun Hayatm, bnlemin Mahmut Kemal naln Ho Sad adl kitaplarndan da yararlanld grlen bu yapt, Baksz Bir Kedi Kara ile ayn kitap iinde ngilizceye de evrilmitir (Ece Ayhan, The Blind Cat Black and Orthodoxies, translated by Murat Nemet-Nejat, Sun&Moon Pres, Los Angeles, 1997). 1.4. Devlet ve Tabiat ya da Orta kiden Ayrlan ocuklar in iirler 1. Bask: E Yaynlar, stanbul, 1973. 2. Bask: Yort Savul iinde, Aaolu Yaynlar, stanbul, 1977. 3. Bask: Yort Savul iinde, Adam Yaynlar, stanbul, 1982. 4. Bask: Btn Yort Savullar! iinde, Yap Kredi Yaynlar, 1994. 5. Bask: Btn Yort Savullar! iinde, Yap Kredi Yaynlar, 1999. 6. Bask: Btn Yort Savullar! iinde, Yap Kredi Yaynlar, 2001. 7. Bask: Btn Yort Savullar! iinde, Yap Kredi Yaynlar, 2003. 8. Bask: Btn Yort Savullar! iinde, Yap Kredi Yaynlar, 2004. Ece Ayhann geni kitleler tarafndan tannp sevilmesini, gittike genileyen bir izler evresinin olumasn salayan kitab Devlet ve Tabiat ya da Orta kiden Ayrlan ocuklar in iirlerdir. Orta kiden Ayrlan ocuklar in iirler, Yaz iirler ve Dipyazlar olmak zere blme ayrlan kitap, on be iir ve airin manifestosu niteliindeki yazsndan olumaktadr. Baka kitaplarna ve zellikle Ortodoksluklara gre daha anlalr iirlerden oluan bu yapt, br kinci Yeni airlerinde de toplumsal temalara ve siyasal sylemlere ynelmenin gzlendii bir dnemde yaymlanmtr. 12 Mart 1971 muhtrasndan sonra ortaya kan siyasal alkantlarn yaand bir srete br kinci Yeni airleri gibi Ece Ayhann da siyasallka yneltmesi rastlantsal bir durum olmasa gerek. Genellikle devlet-birey, devlet-toplum, toplum-birey ilikilerindeki sorunlar irdeleme ekseninde gelien bir tematik yapyla kurulan bu iirler, gerek daha anlalr szcklere yer verilmesi gerekse de okurla ortak bir sorgulama

80

dzlemini imlemeleri bakmndan Ece Ayhan poplerletirici bir ilev de grmlerdir. Ancak hemen belirtmemiz gerekir ki Ece Ayhan bu iirlerde ne dilsel tutumundan dn vermi ne de estetik younluu bir yana brakmtr. Bu yapt, ayn zamanda Nzm Hikmet izgisine koullanm toplumcu iir anlaynn her bakmdan almasn yanstan yetkin rnekler toplamdr. Yapttaki tarihsel gndermeler genellikle Cumhuriyet dnemine ve gncele yneliktir. Denilebilir ki kinci Yeninin iirsel kazanmlaryla gncel ve toplumsal temalarn farkl, zgn bir izgide ilenii Ece Ayhann bu iirlerdeki siyasal tavrn gndelik politikann malzemesi olarak tketilmekten korumutur. O, bu iirlerinde toplumsal irdelemelerini tikelin etrafnda dnp dolaarak belirli kii, dnem ya da olaylarla snrl bir anlatm erevesinde tutmam; tikelden tmele ynelerek, hatta tikeli salt tmelin gstergeleri olmalar bakmndan ileyerek bu balamda da kendine zg tutumunu ortaya koymutur. 1.5. Yort Savul 1. Bask: Aaolu Yaynlar, stanbul, 1977. 2. Bask: Adam Yaynlar, stanbul, 1982. 3. Bask: Btn Yort Savullar! iinde, Yap Kredi Yaynlar, 1994. 4. Bask: Btn Yort Savullar! iinde, Yap Kredi Yaynlar, 1999. 5. Bask: Btn Yort Savullar! iinde, Yap Kredi Yaynlar, 2001. 6. Bask: Btn Yort Savullar! iinde, Yap Kredi Yaynlar, 2003. 7. Bask: Btn Yort Savullar! iinde, Yap Kredi Yaynlar, 2004. airin ilk drt kitabnn toplu halidir. lk basksnda, Ender Erenelin hazrlad Ece Ayhan Szl de yer almaktadr. Bu baskda (ve sonraki tm toplu iirler basklarnda) Devlet ve Tabiat ya da Orta kiden Ayrlan ocuklar in iirler blmne airin Yort Savul adl iiri de eklenmitir. 1.6. Zambakl Padiah 1. Bask: Tan Yaynlar, Ankara, 1981. 2. Bask: Yort Savul iinde, Adam Yaynlar, stanbul, 1982. 3. Bask: Btn Yort Savullar! iinde, Yap Kredi Yaynlar, 1994. 4. Bask: Btn Yort Savullar! iinde, Yap Kredi Yaynlar, 1999.

81

5. Bask: Btn Yort Savullar! iinde, Yap Kredi Yaynlar, 2001. 6. Bask: Btn Yort Savullar! iinde, Yap Kredi Yaynlar, 2003. 7. Bask: Btn Yort Savullar! iinde, Yap Kredi Yaynlar, 2004. Kitap, ilk iir (Zambakl Padiah) ve son iir (Balaban Onu Beslemeden ncedir.) dnda balksz, Romen rakamlaryla numaralandrlm olanlarla birlikte toplam otuz drt iirden olumaktadr. Numaralandrlm balksz iirler bir ya da birka dizeden ibarettir. Bu yaptta, ncekilerde grlen youn sorgulamalar ve u deneyler pek grlmez; yapt, daha ok, airin bir tr yorgunluk ve yeniden hazrlan dneminin rn gibidir. Dizeler ve imgeler, daha sonra yazlacak uzun soluklu bir iir iin alnm notlar andrr. Almlar okurun armlarna ya da sonraki dnemlerde ortaya kma olasl bulunan iirlere braklm notlardr bunlar. Numaralandrlm blmler arasndaki ilikiyi bir balama oturtmak, kitap tarafndan mstakilen sunulan somut bir ayrm alanna deil, airin daha nceki almalarn ve znel tutumunu yakndan izleyebilmi okur kitlesinin tm bunlardan edindii izlenimleri btnleyici bir soyut dzleme baldr/braklmtr. Dilsel zellikleri bakmndan ise daha yalndr. 1.7. ok Eski Adyladr 1. Bask: Adam Yaynlar, stanbul, 1982. 2. Bask: Btn Yort Savullar! iinde, Yap Kredi Yaynlar, 1994. 3. Bask: Btn Yort Savullar! iinde, Yap Kredi Yaynlar, 1999. 4. Bask: Btn Yort Savullar! iinde, Yap Kredi Yaynlar, 2001. 5. Bask: Btn Yort Savullar! iinde, Yap Kredi Yaynlar, 2003. 6. Bask: Btn Yort Savullar! iinde, Yap Kredi Yaynlar, 2004. Hero ile At, Bir Hamam Aranyor, Melankolya iei ve Nigri Byle Yazd balklaryla drt blme ayrlm olan kitap, sondan baa doru sralanacak biimde Romen rakamlaryla numaralandrlm ama balklar da konulmu krk iki iirden olumaktadr. Alt bal, Meclislikler, Minyatrlerdir. Ece Ayhan, Gmlkte (Bodrum) kaleme ald, gerekten de benim 40a yakn insan yln bulan yaz yaammda varabileceim en yetkin ve en sk bir

82

kitabmdr; ve tabii en karamsar da!223 dedii bu yaptn Baksz Bir Kedi Kara ile birlikte br kitaplarna gre daha ok nemsemektedir: (Dorusu benim en sk dncelerim ok Eski Adyladrdaki minyatrlerde yansr, alr ve aklanr. bu dziirler, meclislikler o zamana dek, Baksz Bir Kedi Kara bir yana, kurduum en gzel iirlerdir. (Karanlk! da, ayn zamanda.) Alt ad meclisliklerdir. (Meclislik, bir minyatrde, figrlerin istifidir.)224 Tarihsel gndermeleri ounlukla Osmanl dnemine ve gnmz Trkiyesine ynelik olan bu iirler biimsel zellikleri ve tarihsel elerin ilenii ynnden Ortodoksluklar artrsa bile, seilen szcklerin anlalrl ve gramer yapsnda sapmalar olmamas bakmndan bu yapttan ayrlr. Tarihsel ve corafi gndermelerin yan sra mitolojik elere de rastlanan ok Eski Adyladrdaki iirler, insani gerekliin sunulann dndaki temel noktalarn sorgulama abasna kout olarak, tarihi, resmi sylemle buluan anlay ve yntemlerin kart bir yolla tersinden okuma, bu okumalarn izdmlerini iirsel bir erevede okura yanstma abas olarak da deerlendirilebilir. Devlet ve Tabiat ya da Orta kiden Ayrlan ocuklar in iirlerdeki siyasallk bu iirlerde de varln hissettirir. airin Osmanlya ve Cumhuriyete eletirel baknn keskinliinde yorulan imgeler, derin bir kartl ve kkten bir reddetmeyi aa vuran syleyilerle sunulur okura. Bir anlamda szcklerle izdii bu minyatrler, airin durduu noktadaki srarn ve tavrndaki keskinlii yanstr. Mitoloji, Osmanl ve Cumhuriyet ekseninde sorgulanan; bu n imge kuruluu ynnden minyatrel bir dzleme tayarak belirli ortak paydalarda buluturan temel kavramlar iktidar ve otoritedir. Tarihteki iktidar oyunlar ve bu oyunlarn yol at sonular, salt farkl bir tarihsel bak asn dorulamak ya da bu balamda aykr savlar ne srmek kaygsyla deil, belirli kavramlarn srekliliine yaplan geni zamanl vurguya tanklk etme zelilikleri bakmndan iirlerde yer tutarlar. Kemal Yalgn ve Orhan Alkaya, bu yapttaki iirler iin bir szlk hazrlamlardr.
Mustafa Irgat, Kuzeyin Yukarda Olduunu Nerden Biliyoruz?, iirin Bir Altn a iinde, s.137. 224 Ece Ayhan, Esas Duru, Mlkn Temelidir, Ludingirra, 1 (Bahar 1997).
223

83

1.8. anakkaleli Melahata ki El Mektup 1. Bask: Korsan Yaynlar, stanbul, 1991. 2. Bask: Korsan Yaynlar, stanbul, 1993. 3. Bask: Piya Kitapl, stanbul, 1997. 4. Bask: Btn Yort Savullar! iinde, Yap Kredi Yaynlar, 2003. 5. Bask: Btn Yort Savullar! iinde, Yap Kredi Yaynlar, 2004. Bu kitabn alt bal ya da zel Bir Fuhu Tarihidir. airin kimi denemelerini de ieren bu kitabndaki drt iir Btn Yort Savullar! adn tayan tm iirleri toplamna alnd ve bu iirlerin bulunduu blm anakkaleli Melahata ki El Mektup adyla blmlendirildii iin biz de bu yapt iirleri bal altnda vermeyi uygun bulduk. Ece Ayhan, bu yaptyla ilgili unlar syler: anakkaleli Melahat mor kitab, bir bakma, modern iirin hepten unutulduu, hatta denilebilir ki bile isteye skaland bir cumhuriyeti, kendi ahap ve sivil kesinden anlatmya alan zgl bir tarih kitab da saylabilir.225 Her birinin balnda mektup szc yer alan bu iirlerde de tarihsel gndermeler genellikle Osmanl dneminedir. 1.9. Son iirler 1. Bask: Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 1993. 2. Bask: Btn Yort Savullar! iinde, Yap Kredi Yaynlar, 1999. 3. Bask: Btn Yort Savullar! iinde, Yap Kredi Yaynlar, 2001. 4. Bask: Btn Yort Savullar! iinde, Yap Kredi Yaynlar, 2003. 5. Bask: Btn Yort Savullar! iinde, Yap Kredi Yaynlar, 2004. Ece Ayhann deneme slubundaki metinleriyle iirlerinin yer ald bu kitapta dokuz iir/metin yer almaktadr. air, bu kitabyla ilgili u bilgiyi vermektedir:

225

Ece Ayhan, rlplak Bir Trkeyle, anakkaleli Melahata ki El Mektup, s.7.

84

Son iirlerdeki Son szc belki de bundan byle iir yazmayacam anlamna gelmiyor. Kitabn ad gereklikte Son Sivil iirler idi. Sivil szcn ben unutmuum.226 Yapt, airin yakn tarihimize ve edebiyat dnyasna ynelik eletirel bakn ironik bir slupla vermektedir. Bu kitaptaki son iki iirin 1954te yazlm olan Anahtarlar ve 1956da yazlm olan Bir Korku Temi zerine Benzerlikler olmas, Ece Ayhann ilk ve son szcklerinin greceliini vurgulad kadar, ayn zamanda kendi sanat ve dnce izgisindeki tutarlla olan inancn yanstmas bakmndan da nem tar. 1.10. Btn Yort Savullar! 1. Bask: Btn Yort Savullar!, Yap Kredi Yaynlar, 1994. 2. Bask: Btn Yort Savullar!, Yap Kredi Yaynlar, 1999. 3. Bask: Btn Yort Savullar!, Yap Kredi Yaynlar, 2001. 4. Bask: Btn Yort Savullar!, Yap Kredi Yaynlar, 2003. 5. Bask: Btn Yort Savullar!, Yap Kredi Yaynlar, 2004. airin tm iirlerin iermektedir. 2. baskdan sonraki basklarna, vaktiyle Yeditepe dergisine gnderdii, yaymlanmam olmalarna karn Yeditepenin arivinde bulunan ve Kitap-lk dergisince okura sunulan [Kitap-lk, 33 (Yaz, 1998)] sekiz iiriyle kz dergisinin 36. ve 49. saylarnda yaymlanm olan iki iiri de eklenmitir. 2. GNLK 2.1. Defterler 1. Bask: Tan Yaynlar, stanbul, 1981. 2. Bask: Babozuk Gnceler iinde, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 1993. Ece Ayhan; svirede tedavi grd yllarda tuttuu ve bir gn yaymlanaca hi aklma gelmedi dedii gnlklerinin bir ksmndan oluan, lhan Berkin Acnn corafyasnn tanklklar diye niteledii bu kitabna ilikin unlar sylemektedir:
226

Cenk Koyuncu, iirimin ktidara Gelmesini stemem, Aynal Denemeler iinde, s.16.

85

Bugn bakyorum da, () defterlerin nasl ldrc ve acmasz bir ortamda koullarda yazlm olduklarn anlyorum. Aclar ekerek yaadm yayordum, aclar ekerek gryordum grdm kimi zaman zihnimle kimi zaman gzmle, ya da her ikisiyle birden. Yani meramn defterlerine bile yazamam bir adamn dipyazlardr bunlar227 Defterler, yalnzca belirli bir dnemde yaananlarn dkmnden ibaret deildir; daha ok, yaananlarla i ie gelien dnsel srekliliin bir evresini yanstr. 2.2. Yeni Defterler 1. Bask: Tan Yaynlar, stanbul, 1984. 2. Bask: Babozuk Gnceler iinde, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 1993. airin Defterlere eklenmi gnlklerinden oluan kitabdr. 2.3. Babozuk Gnceler 1. Bask: Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 1993. Defterler ve Yeni Defterlerle birlikte onlara eklenen yeni gnlklerden oluan bu kitabn adyla ilgili olarak Ece Ayhan u aklamay yapar: (Sivillikin bir baka anlam da Babozuktur. Szgelimi asker 1 kuru, babozuk 2 kuru yazard. Hrkai erif ilkokulunda okurken Karagmrkteki adr tiyatrolarnda. te ben bu yzden gncelerime Babozuk Gnceler adn taktm, byk uurtma kuyruu gibi.)228 Bu gnlklerde, airin okumalarna, iirle ilgili dncelerine, kltr ve sanat dnyamza yaklamlarna ilikin ipularn da bulmak mmkndr. 3. DENEME VE SYLE 3.1. Yalnz Kardee 1. Bask: Evrem-Sanat Galerisi, stanbul, 1985. Bu kitap, Ece Ayhann sanat ve edebiyat zerine deneme, sylei ve kimi dergilerin soruturmalarna verdii yantlardan olumaktadr.
227 228

lhan Berk, Defterler zerine Bir Konuma, Dipyazlar, s.40. Cenk Koyuncu, iirimin ktidara Gelmesini stemem, Aynal Denemeler iinde, s.17.

86

3.2. Kolsuz Bir Hattat 1. Bask: Beyaz Yaynlar, stanbul, 1987. Bu kitap, Ece Ayhann syleilerini iermektedir. 3.3. Sivil iirler 1. Bask: Cem Yaynevi, stanbul, 1993. Bu kitapta airin deneme, sylei ve soruturma yantlarnn yan sra 1956 ylnda yazm olduu yi Bir Gne, Yaama Sevinci ve Gl Aacndan adl ykleriyle, 1954-1955 yllarnda yazlm alt iiri yer almaktadr. Ayrca kitabn sonuna, Ender Erenelin hazrlad Ece Ayhan Szl de eklenmi bulunmaktadr. 3.4. iirin Bir Altn a 1. Bask: Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 1993. Ece Ayhann daha nceki kitaplarnda da yer alan deneme, sylei ve soruturmalarna yenilerinin eklenmesiyle oluan bu kitabn sonunda, airin 1956da Yenilik dergisinde yaymlanm olan Domam Olan Bir Adamn Hikyesi balkl yks de bulunmaktadr. 3.5. Aynal Denemeler 1. Bask: Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 1995. airin deneme, sylei ve soruturma yantlarndan oluan bu kitabnda, 1955 ylnda Seilmi Hikyeler dergisinde yaymlanm olan Aclarn Dindirici Tanrs adl yks de bulunmaktadr. Ayrca kitabn sonuna, Kemal Yalgn ve Orhan Alkaya tarafndan hazrlanan Ece Ayhan ok Eski Adyladr Szl de eklenmitir. 3.6. Dipyazlar 1. Bask: Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 1996. airin deneme, sylei ve birka soruturma yantndan oluan bir kitabdr.

87

3.7. Sivil Denemeler Kara 1. Bask: Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 1998. Daha ok denemelerden, az sayda da sylei ve soruturma yantndan oluan bir yapttr. 3.8. Hay Hak! Syleiler 1. Bask: Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 2002. Kitap btnyle Ece Ayhann bakalaryla yapm olduu syleilerden olumaktadr. Bu konumalarn tm, daha nce yaymlanan iirin Bir Altn anda da yer almaktadr. 3.9. Bir iirin Bakr a 1. Bask: Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 2002. Bu kitap, airin iki soruturma yant ve iirin Bir Altn a adl yaptnda da yer alm olan denemelerinden olumaktadr. 3.10. kzlemeler 1. Bask: Sel Yaynclk, stanbul, 2004. airin lmnden sonra yaymlanan bu kitap, kz dergisi yazarlarnn 1997 Austosunda Ece Ayhanla yapt syleilerden olumaktadr. 4. ANLATI 4.1. Mortesi Requiem 1. Bask: Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 1997. Ece Ayhann bu krk dkk anlat tasla diye sunduu bu kitab, denemeyle anlat arasnda bir yerde duran metinlerden olumaktadr. airin iirden dnceye, sanattan politikaya, tarihten ekonomiye pek ok konuya ilikin dnce ve duygusal tavrn i ie bir anlatm tekniiyle veren bu yapt, hayat ve iirlerine ilikin nemli ipularn da iermektedir.

88

5. MEKTUP 5.1. Hoa Kal lhan Berke Mektuplar 1. Bask: Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 2004. Ece Ayhann lmnden sonra yaymlanan bu kitap, lhan Berke yazd mektuplardan ve Gmlkte tuttuu gnln bir blmnden olumaktadr. Yapt, airin iir ve edebiyat konusundaki kimi dncelerini ve edebiyat ortamndaki ilikileri yanstmann yannda, yaad yoksulluk, yoksunluk ve yaamda tutunma savamnn en somut belgeleri olma zellii de tamaktadr.

89

II. BLM
SANAT VE EDEB YAT ZER NE DNCELER

90

A. SANAT 1.SANATIN N TEL VE LEV Ece Ayhan, pek ok konuda olduu gibi sanata ilikin grlerini aklarken de ounlukla aforizma niteliinde bir ya da birka cmleyle yetinir. Onun belirli bir konudaki yaklam ve grlerini sistematize edebilmek iin, bu zl ve arpc ifadelerle birlikte genel yaklam ve dncelerini de mutlaka gz nnde bulundurmak, tek bana ele alndnda soyut kalan cmlelerini bu btnsellik iinde deerlendirerek ait olduklar balama yerletirmek gerekir. airin sanatn nitelii ve ilevine ilikin grlerini, szn ettiimiz btnsellik erevesinde ele almaya alarak yle sralamamz mmkndr: - Kurgusallk: Btn sanat eserlerinin temel nitelii kurgusal olmasdr; kurgu sanatn, her trl sanatn zdr. Sanat eseri ne nesnel gereklii olduu gibi yanstr, ne de nesnel gereklik algsnn snrlar iindeki genel mantksal ileyie bamldr. airler, bu bakmdan Ayzentaynn Potemkin Zrhls filmini rnek alabilirler. Bu filmde Ayzentaynn ta aslanlar bile kkretmesi sanat eserindeki kurgusalln, farkl mantksal ileyiin, zgl gereklik algsnn kavranmas iin gsterilebilecek en iyi rneklerden biridir.229 - Uzlamazlk/ uyumsuzluk: Sanat; ortak kabullerin, genel ileyiin dnda ve bunlara kart bir duyarlla ve bak asna sahiptir. Verili dnce ve kabullere uygunluk, kiiyi eninde sonunda sradanla gtrr; sanat ise sradanlktan kopula balar. Bu yzden, [y]ol ayrmnda bulunmak, ya da oraya dmek bir sanat (ve her sanat) iin ok nemlidir.230 - Yalnzlk: Sradanl reddeden, iktidarla ve yerleik anlaylarla yol ayrmnda bulunan sanaty bekleyen durum yalnzlktr. Sanat, kendisini bekleyen bu durumdan kanmamal ve yaknmamaldr. Yalnzlk, sanatnn retkenlii iin gereklidir zaten; btn () sanatlar yalnzlkta yaplmaz m?231 - Srgnlk: Sanat, sahip olduu ayrc zellikleri ve toplum iindeki ayrks duruu nedeniyle geni kalabalklarda bile derinden hissettii yalnzln yan sra, bulunduu her yerde bir srgnlk duygusu da yaar. Yeterince anlalamamak, hatta ou kere yanl anlalmak bu duyguyu gittike daha bir derinletirir. Ama
229

Ece Ayhan, Cemal Sreyayla rlplak, Babozuk Ama Uygarca, iirin Bir Altn a, s.166. Ece Ayhan, mer Ulula Sanat ve Delilik zerine, a.g.e.., s.206. 231 Ece Ayhan, Yavuz Tanyeliyle Bir Sylei, a.g.e. , s.239.
230

91

sanat da, yalnzlkla i ie byyen srgnlk duygusunun var ettii byle bir yaant dzlemi yaratr. Sanatn zndeki devrimci dinamiklerle devrimin zndeki sanatsal duyarll da buluturan bir dzlemdir bu. Sanat da, devrim dncesi de srgnlkte oluur nk, ilkin.232 - Uzun ve ileli bir yolculuk olma: Zordur sanat; etin koullarda yaplan uzun ve ileli bir yolculuktur. Saysz engelleri ve glkleri vardr. Denemeler, yanlmalar, yeniden denemeler, srekli araylar, dp kalkmalar, ngrlemeyen tehlikeler, riskler bu yolculukta her an hazr olunmas, gze alnmas gereken durumlardr. Sanatta kestirme ve dz yollar yoktur; dolaysyla gerek bir sanatnn yollarnn yoku ya da eri br olmas kanlmazdr.233 - Sessizlik: Balangcnda ve oluum srelerinde sesin belirleyici etkisi yoktur sanat eseri iin. Ses esi sanat eserine sonradan eklenir. Sanatn z sessiz ekilmesidir.234 - Gizlilik: Sanatn nemli bir zellii de gizliliktir. Hem eserin ortaya k bakmndan hem de ieriin ilk elde kendini ele vermemesi bakmndan sanatta en geerli kavramlardan biridir gizlilik. Kukusuz sanatta ok ey gizlilikte geer.235 - Kalclk: Yaarken ar bedeller deyen, mrn trl yoksunluklar, engeller ve glkler iinde geiren sanatnn belki de tek dl, eserlerinin kalcldr. Baka hibir ey, sanat eseri denli yaayabilen tek yarat sanattr.236 - ahsi ve muhterem olmamak: Kurnazca ve kt niyetli olarak her alanda geerli klnmaya balanan sanat ahsi ve muhteremdir ilkesinin, iyi analiz edilirse, aslnda sanat ilevsiz klmaya ynelik bir aldatmaca olduu anlalr. Grnte masum, zararsz bir ilke sanlmasna, hatta sanatn doasna ilikin bir tr sayg ifadesi izlenimi brakmasna karn asl ortaya atl amac ve yol aabilecei sonu, sanat insanilik asndan geersiz klmaktr. Sanat eseri, temel nitelikleri
232 233

uzun mrl olamaz; nk,

yaratcsnn lmnden sonra da toplumsal kklersiz, birok insan yzyl

Yeni Sinema, Trk Sinemas zerine Soruturma, Dipyazlar iinde, s.100. Ece Ayhan, Nevin okayla Bir Sylei Bizim Aydnlar nsan iniyor, iirin Bir Altn a, s.244 234 Konur Ertop, Ece Ayhan Anlatyor, Dipyazlar iinde, s.74. 235 Ece Ayhan, mer Ulula Sanat ve Delilik zerine, iirin Bir Altn a, s.205. 236 Ece Ayhan, lmn Arkasndan konumak, Btn Yort Savullar!, s.148.

92

dorultusunda, farkl duyarllk ve dnceleri almlaycsna sunmak, allm olann sorgulanmasn salayarak insanla yeni ufuklar amak amacn da tar; oysa onu ahsi ve muhterem ilan edip neredeyse dokunulmazlatranlar, kendi yeteneksiz kiiliklerini gndemde tutabilmek ve iktidarla kar dayanmasna dayal ilikilerini koruyabilmek iin sanat, sanaty, sanatsal iletiimi yoklua mahkm etmek isteyenlerdir. Yaratt izlenim ve oluturduu armlar bakmndan yol aabilecei yanlsama, bu szn en tehlikeli yandr. Gerek bir sanat ve sanat izleyicisi bu ilkedeki tuzaa dikkat etmeli, bylesi sylemlerin tad tehlikelere kar ayk olmaldr. Asl istei rtl gereklerin hep rtl kalmas olan bu anlaytakilerin temel zellikleri ise [z]engin ocuklar olular; szlerinin eri olmaylar; kol krlr, yen iinde kalr demeleri; byk bir blnn reklamc olular ya da slah olanlarla evrili olular!dr.237 Aslnda bunlar, sanatta bir trl uamayanlar, daha anoya karlarken birbirleriyle arpanlar!dr.238 2. SANAT VE GELENEK Ece Ayhann gelenee ve gelenekselcilie bak tamamen olumsuzdur. O, sanatn her alannda devrimden yanadr; bu bakmdan, gelenei ve gelenekselci eilimleri ada sanatn nndeki en byk engellerden biri olarak grr. Yerleik anlay ve deer yarglarna kar kndaki radikal tutumunun bir uzantsdr bu gr. Sanat ve gelenek konusundaki dncelerini gelenekten yararlanma balamndaki tartmalara yapt eletirel gndermeler yoluyla ortaya koyan air, kimi sanat evrelerinde gndeme getirilen geleneksel sanatlar bugnlerde de, cumhuriyete, kentimize gnderilen bir keke ve iki bal bir dizgenin zurnas olarak niteler. Ona gre, bu konuyu gndeme getirenler; gerekte ada sanata her anlamda uzak, sanatn evrensel yasalarnn da kayna olan eytiimin (diyalektik) deiim ilkesinden habersiz, kendi sanatlar imgelemsiz, almsz, kksz, orta irfanl kimselerdir. Sanatsal uralar bakmndan btn genliklerini boa geirdiklerini anlaynca, krkndan sonra byle bir kk aramaya kalkmlar ve gericilikleri gerei de tek kurtarc olarak grdkleri geleneksel
Ece Ayhan, Cihat zmenle Krlk, Karanlk, Alacakaranlk zerine, iirin Bir Altn a, s.224. 238 Ece Ayhan, mer Ulu ile, Bir Yakndan Bir Uzaktan Konumalar, a.g.e. , s.211.
237

93

sanatlara sarlmlardr. Ama bir ly diriltmek mmkn olmadndan bu ynelim onlara umduklarn salamayacaktr: Hi btnlenmi bir srecin bir daha yeniden diriltilebilecei grlm mdr? Tedavlden ekilmi paralara bakrclarda bile rastlanmyor. Bir retim ilikileri btnnn bir paras divand sedirdi diyerek, bitmi bir akn gsnden koparlabilir mi?239 Ayrca, iyi sanat, ada sanatlar, biimi deiir z deimez bir ilke gereince, btn gemi deerlere, deerse, gizli gndermelerini, onlardan ak alntlarn zaten yapyordur. Ama ada dnceyi ve ada sanatsal ynelimleri doru kavrayamam ve Batllaalm glelim elenelimcilerinin yanl Bat kulplerine kar Dou tekkeleri kurma yoluna gidenler, adalarn hi okumadklar iin bu gerei grememektedirler. 240 airin gelenee ve onu savunanlara duyduu tepki o denli iddetlidir ki gelenekselcilerle ilgili yer yer kalpleri kt faizm kt infiratlk atanlar, dangalaklar gibi ar ifadeler de kullanmaktadr. Ece Ayhan, gelenee ynelmeyi Anadolu tarihindeki tepkisellik biimlerine uygun bularak bir bakma doal da karlar. Ona gre, Anadoluda her yeni dnce ve yenilik bir sre gvurluk olarak alglanr. Ama dnemin hogr snrnn genilemesine bal olarak on yl, eyrek yzyl, her neyse ite o kadar geince bu yenilikler ulusallar, yabancl unutulur.241 ve zorlanmasdr nemli olan, her iki kesim ve u iin.242 B. EDEB YAT 1. R 1.1. iir ve Dil Ece Ayhana gre iir, her eyden nce bir dil sorunudur. iire byle yaklamak, sanld gibi salt teknik bir konuyu ya da biimsellii ncelemek Hogrszln takma ad olan hogrnn her adaki her toplumdaki dikenli snrnn almas

239

Ece Ayhan, lmn Arkasndan Konumak, Btn Yort Savullar!, s. 148-150. Ece Ayhan, a.g.m. , s.149,150. 241 Ece Ayhan, a.g.m., s.149. 242 Ece Ayhan, a.g.m., s.150.
240

94

deildir. Hatta iiri bir dil sorunu olarak ele almak, insansal sorunlar irdelemenin de nkouludur: Bugn () gen bir air iirin bir dil sorunu olduu konuuluyor diyebiliyor. Evet, konuuluyormu! Peki, dil sorununa girilmezse insansal soruna nasl nasl girilebilir iirde, ha? Bir dnlmesini isterim243 airin dille ilikisi yaamsaldr ve br sanatlarnkine benzemez. yle ki, lkesinden ayrlan bir air, eserlerini var ettii dil ortamndan, dilden kopmu olaca iin veriminde ve eserlerinin niteliinde bir dmenin grlmesi de kanlmazdr. Bir ressam, bir mzisyen baka lkelerde de almalarn srdrebilir, mevcut izgisini koruyup gelitirebilir. lkesinden ayrlmak onlar iin bir dezavantaj olmayabilir; ama air iin bunun tam tersi geerlidir.244 Bir dil sorunu olan iirin kurucu temel esi de, dilin anlaml temel birimi olan szcktr. Bu adan, br kinci Yeni airleriyle ortak bir anlaya sahiptir Ece Ayhan. Ayrca, szcn iirdeki ilevi bakmndan yapt saptama, nemli bir nansa iaret eder. Ona gre, szcn ilevsellii iirin yazlnda deil, kuruluunda ortaya kar ve szc salt arasall ynnden deerlendirmek iiri kavraytaki geriliin bir gstergesidir: iirin, tilcie dayanmas demek, tilcikle (szck) kurulur demek gibi yaln bir anlama geliyorsa amenna (tekiler tilcikle yazyorlard), ama salt tilcik olanaklar bakmndan bir anlam veriliyorsa, hayr. Tilcik salt grnt yakalamak iin bir aratr demek de, iiri, bugnk iiri anlamamak, kendisini, tilciin anlamn bilmemektir.245 iir iin kurucu temel birim olan szckler canl, organik varlklardr; kokular, tadlar, renkleri vardr.246 air, haritalarda bile szck aramal247, yalnzca iirsel arm yk olan szcklerle yetinmeyip dilin szvarlndaki btn szcklere sahip kmal ve onlarn hepsini iirlerinde kullanmaldr.248 Byle sylemesine karn, szck seimi konusundaki bir skntsn dile getirmeden de edemez Ece Ayhan. Hem gnlk konuma dilinin ok dar bir
243 244

lhan Berk, Zambakl Padiah zerine Bir Konuma, Dipyazlar iinde, s.46. Mslm Batuk, Bir Etiki: Ece Ayhan, Sivil iirler iinde, s.72. 245 Pazar Postas, lk kinci Yeni Akm Soruturmas kinci Yeni in Ozanlar Ne Diyor?, iirin Bir Altn a iinde, s.13. 246 Turgay zen, Mehmet Siyahkalem ve Tehlikeli iir , Sivil iirler iinde, s.74. 247 Ece Ayhan, Babozuk Gnceler, s.155. 248 Ece Ayhan, a.g.e. , s.96.

95

szck daarcna dayandn dnr hem de arad alm iin gnlk konuma dilinin olanaklarn yetersiz bulur. Szcklerin de insan gibi ya vardr ve mevcut dildeki varlklaryla bir blm skntlarn kirli tarihsel yklerini tamaktadrlar. Ayrca, kadim edebiyattan gelen imgeleri de sz konusudur. Oysa o, tarihsel ve toplumsal arm yknden arnm, deta bakir haldeki szcn peindedir: Szcklerim atalarn da tasn istemiyorum. Bir keye sksn ama btn bir irkin toplumun hibir kirini tasn istemiyorum ksacas.249 Kukusuz bu istei gerekletirmek olanakszdr. Ama air, verili dnce ve gereklie kar olduu iin verili dile de kar olduuna gre, -herkes alt szdizimini istedii iin bu dnyada ii gerekten ok zor250 olsa da- deiik dil kullanma yoluna giderek bu sknty amaya alabilir: Hal ve gidii sfr olanlara, anakkaleli Melahata, deiik dil kullananlara ve farknda olanlara [gveniyorum]. Dnsel ynden kar olmak da yetmez. Onun dilini de kullanmayacaksn.251 Burada, deiik dil kullanmyla farknda olu arasnda kurulan zdelik ilikisi dikkat ekicidir. Verili dilin, egemen sylemin isterleri ynnde biimlendii iin airin peinde olduu gereklii arptt kansn tayan Ece Ayhan, gerein grnen ve gsterilmek istenenden farkl olduu ynndeki kukuyu gelitirmekle kendine zg iir dilini oluturma edimini enitelikli ve esreli olarak deerlendirir: Verili verilmi dili de (balangtan bu yana ve kendiliinden) benimsemeyiim, ona kar kendi iir dilimi oluturmaya giriiim bu yzdendir herhalde. Temelde bir kuku duyuyordum, insan ilikilerinin bu toplumda (dilde de) grld gsterildii gibi olmad zre; ksacas derin kuyu kukularm vard252 lnl dil, iirsel gereklii vermede yeterli deildir. iir dilindeki farkllama, bu durumun yaratt gerilime dayanr. iir dilindeki krlmalarn,

Konur Ertop, Ece Ayhan Anlatyor, Dipyazlar iinde, s.77. Ece Ayhan, Babozuk Gnceler, s.107. 251 Tunca Arslan, Biz Tzklerle arparak Bydk, iirin Bir Altn a iinde, s.150. 252 Hseyin Tzn, Zrihte Bir Konuma, Dipyazlar iinde, s.63.
250

249

96

airlerce eitli dilsel deneylere girimenin temel nedeni gereklikin yeterince anlatlabilmesi konusunda airin kar karya olduu dilsel skntlardr: Gereklikler dille snrlandrlamyor; ite orada da o zaman patlamalar oluyor.253 Acaba air, verili dilin yapsn deformasyona uratmakla, zgn bir iir dili oluturup muhalif dncelerini bu dilin olanaklarndan yararlanarak okura ulatrmakla anlatabilme skntsn yeterince aabildiine inanmakta mdr? Byk olaslkla, hayr. Mustafa Irgatla yapt bir syleide, zellikle yaad kimi olumsuzluklar karsnda szcklerin meramn anlatmaya yetmediini syler254 ve bu yetersizlii satr aralarnda okunabilen bir fkeyle- Trkeye ve insann geliimini tamamlamam oluuna balamaya alr: Bugn bile Trkenin grameri yoktur, oluum halindedir dil. iirin de, insann da oluum halinde olduunu dikkate almadlar. Biz insanln sonunda deiliz. Bandayz daha. nsan olmann da iirin de dolaysyla.255 1.2. iir ve Dnce iir ve dnce ya da dnce ve iir, birbirlerine srlsklam klar gibi kenetlenmilerdir. ayramazsnz
256

Hele

ie

yeni

balamlarsa

ayrmak

isteseniz

bile

diyen Ece Ayhana gre, airler artk dnr olmak zorundadr.

Hatta, ayn zamanda dnr olmay baaramayan airlerin artk edebiyat tarihinde kendilerine bir yer edinebilme anslar kalmamtr. Bu grn, "Ya bu deveyi gdersin, ya bu diyardan gidersin. Olmazsan hap yutarsn biiminde uyarc ve sert bir slupla dile getiren Ece Ayhan, airin dnrlyle bilim adamnn dnrlnn biimlerinin fakl oluuna da dikkati eker ve iirde nemli olan nesnel karln bularak yapmak. Zorluk orada der.257 Ona gre dnr olmak, zaten insan-insan iin bir zorunluluun da tesinde deta kendiliinden gereklemesi beklenen bir sonutur:

Ant, Hayalet Yarglanacaktr, Dipyazlar. iinde, s.101. Mustafa Irgat, Kuzeyin Yukarda Olduunu Nerden Biliyoruz?, iirin Bir Altn a iinde, s.137. 255 Nokta, zgnlk Amuda Kalkmak Deildir, Aynal Denemeler iinde, s.36. 256 Ece Ayhan, Bir Sk air: Edip Cansever, Sivil Denemeler Kara, s.19. 257 Nokta, zgnlk Amuda Kalkmak Deildir, Aynal Denemeler iinde, s.37.
254

253

97

Deil btn, bir insann yars bile airse yle [ubeyi ya da u dnr] olmaldr deil mi? Olmal! Elbet burada sz konusu olan insan-insansa.258 Dorusu, dnce kavramn ve iirin dnceyle ilikisini bu denli nemle vurgulamasna karn, konunun ayrntlarn ortaya koymadan, salt deinmeler ya da iaret etmelerle yetinir Ece Ayhan. Bu soruna ilikin yalnzca ()dnce yazarken oluur, oluuyor temelde. Ya da son zmlemede259 biiminde bir aklayc ifadesi vardr.. Dnmenin ve dolaysyla dnr olmann temel gerei olarak diyalektik yntemi ne karr: lmsz tek ey olan Diyalektikin dnda, bireim sentez denilen lakerda sama sapan bir eydir aslnda. Yeni bir ey retememenin, kendini ve iir toplumunu aldatmann kurnaz addr.260 Eytiimi yrtmek gerektiini de biliyorum dnyorum; gerek bir btnlk iinde kucaklanmas gerektiini de sylyorum.261 iirle diyalektik arasndaki ilikinin ok eskilere dayandn savunan Ece Ayhana gre, felsefesel rgs bulunmayan iir zaten sanat eseri saylamaz. Ancak, burada sz konusu olan materyalist diyalektiktir. O, iirin Marxtan nce de materyalist diyalektik yntemi kulland grndedir.262 iirin diyalektikle ilikisinin devletle kartl balamnda alglanmasn ister ve bunu airin zgrleme yolundaki ilerleyiiyle ayn tarihsel izgide grr: Eski gnlerde iirin hayat devlet denilen byke bir kuun glgesinde geerdi. imdilerdeyse bir altn kuun srtnda uar: Kuun eski ad cedel, yeni ad eytiim, yani diyalektiktir.263 Ancak, bunun gerekletirilebilirlii asndan Dou toplumlarnda ve dolaysyla Trkiyede yaayan airlerin ii Bat toplumdaki airlere gre ok daha zordur; nk dnce, bu corafi alanlardan g etmitir:

Ece Ayhan, Bir Ubeyi Olarak dris Kkmer, iirin Bir Altn a, s.65. topya, Abiler Sesi Tyler rpertici Bir lk Olarak Bana Tam da 1969da Kayseriden Gelip arpmt, Sivil Denemeler Kara iinde, s.25. 260 Ece Ayhan, Esas Duru Mlkn Temelidir, Ludingirra, 1 (Mart 1997). 261 Hseyin Tzn, Zrihte Bir Konuma, Dipyazlar iinde, s.65. 262 Konur ErtopEce Ayhan Anlatyor, Dipyazlar iinde, s.74. 263 Ece Ayhan, Trk iiri: 1973, Dipyazlar, s.69.
259

258

98

Dnce oktan tasn taran denkini toplayp toparlayp buralardan gitmitir; sylendiine gre, dnmemek zere bir daha. (Kimilerine baka, 200, kimilerine baka 400, bana gre de 1.000 yl nce) yava yava ama srekli olarak Batya kaymtr dnce ve derin dnce.264 stelik, dnce de iir de ancak kentlerde olutuu265 halde, Douda dnce kente girmemitir. Kent, uygarlk demektir bir bakma. Oysa gnmzde bile dnce ask surat ve nobran grnyle, krda adrda oturmay srdrmektedir.266 Ama yine de bu kltrn iinde var olan airin de yapabilecekleri ve yapmas gerekenler vardr. Onun grevi, bu toplumun, bu toplulukun temel nitelii, tarihi ve oluumu zerinde dnmek ve dndrtmek, yani kl yutmamaktr.267 Bunun iin air ncelikle kendi dilini yaratmal, iirini kendi dili zerine kurmaldr; gerisi bundan sonra gelir: Dil gelirse ufaktan ufaktan dnce de gelir.268 1.3. iir ve Etik Etik, Ece Ayhann en sk kulland, en ok dikkat ekmek istedii kavramlardan biridir. Hatta denebilir ki etik onda bir stkavramdr; btn insani eylem ve durumlarn anlamsal niteliinin, konumlannn, varolu nedeninin bu kavram ekseninde ele alnmasn ister. nsann, zellikle ada insann asl meselesidir etik: Dostoyevski Tanr yoksa her ey mbah m diye sorar. Tanr ld! Biliyorum. Ama insann etik olarak salam olmas lazm. Yzyllardan beri etik olarak salam olmann kavgas var.269 Etik szcnn Trkeye ahlak olarak evrilmesinin yanl olduunu dnen air, bu kavramn kendi bak asna gre tanmn ve iirle ilikisini yle ortaya koyar:
264 265

lhan Berk, Kafamz Kurcalayan Kimi Sorular zerinedir: I, Dipyazlar iinde, s.29. Sedat Ergin, Bir Sylei, Dipyazlar iinde, s.14. 266 Ece Ayhan, Cihat zgemenle Karnca Gerekstcl zerine, iirin Bir Altn a, s.231. 267 Sedat Ergin, Bir Sylei, Dipyazlar iinde, s.14. 268 Ece Ayhan, Mortesi Requem, s.89. 269 Reha Maden, Dlanacam Biliyorum, Aynal Denemeler iinde, s.43.

99

Niye mutluyuz? Mutluluk nedir? Etik soru sormaktr. Sorgulamaktr. nsann ktln, aclarn, insana ait her eyi. yilik ktlk szckleri olguyu anlatmak iin bana yetmiyor. Bu konu btn insanlarn kafasn kurcalamtr. Etiki olmak bu ite. () airler byle sorular sorarlar. Bakalarna bo sorular gibi gelebilir.270 Her eyden kukulan(mak gerekir) anlamna gelen Latince umnibus debutendum [est] sznn kendisi iin vazgeilmez olduunu syler Ece Ayhan; ana nitelii sorular sormak olan etii bu szle temellendirmek ister. Sorular sormak, kukulanmak, her eyi kurcalamak iirle etii buluturur; bu yzden air etiki olmak zorundadr: Bir air, airse yani, yle sade bir air falan deilse, temelde de, ayrntda da etiki olmaldr.271 Bilimsel, sanatsal ve felsefi uralarn etie uygun olabilmesi iin ncelikle ktln grlmesi ve kurcalanmas gerekmektedir. Bylece, sz edilen alanlarda eser ortaya koyabilmenin ilk koulu da yerine getirilmi olur. air bu yaklamn, Ktl kurcalamazsan zaten hibir ey yapamazsn. Ne resim yapabilirsin, ne dnebilirsin, ne felsefe272 szleriyle dile getirir. Etikten yoksun bir toplumda kart dncelere, farkl yaklamlara tahamml yoktur; bu yzden yle toplumlarda hibir alanda gelime, ilerleme grlmez. Sorgulamann olmad yerde ktlk kanlmaz bir sonutur ve bu durum insanlar arasnda bir ktlk dayanmas yaratr. Bylece toplumlar birer ktlk toplumuna dnr ve ktlk toplumlarnda, ktlk dayanmas gereince en yaln eyler bile sorgulanmaz.273 Oysa insan toplumlarnn evrensel (ve ok da yaln) bir kural vard, bildiimce; ite bu lt kimse bkemez bkemeyecektir de; Adamn dedikleri ya doruysa? Akla gelebilen her konuda iletilir iletilebilir bu, doallkla zellik insan toplumlarnda!274

270 271

Nokta, zgnlk Amuda Kalkmak Deildir, a.g.e. iinde, s. 34. Ece Ayhan, Mortesi Requiem, s.72. 272 Ahmet Soysal, Ayptr Sylemesi: Rimbaud, Aynal Denemeler iinde, s.62. 273 Ece Ayhan, En Yaln Olan Sorgulamak, Sivil iirler, s.115. 274 lhan Berk, Defterler zerine Bir Konuma, Dipyazlar iinde, s.39.

100

Etiki airin ve kendini insan hisseden herkesin en kk bir dn vermeyip ve inad da elden brakmadan ncelikle yapmas gereken, bu ktlk dayanmasn, hogrszl ortadan kaldrmaya almaktr: Evet, kim ne derse desin, bence, kk bir ktlk dayanmas bile su itii yere dek kovalanmaldr!275 nk dnyada ancak iyilik dayanmas olabilir olabilirse ve herhalde insansal dayanma budur.276 air, kendi edimlerinin de byk lde bunu salamaya ynelik olduu inancndadr: Ben direniyorum, direneceim de. Hayr, kesinlikle sizin bildiiniz gibi deil diye! At alan skdar gemi de olsa, bence hem direnmek hem diretmek gerek. Haklln inad denen ey bence budur ite.277 Zaten kendisine aslnda etiki denmesinin daha doru olacan278, balangtan beri etiki279 olduunu ne sren Ece Ayhan, etike verdii nemi dile getirebilmek iin kimi zaman deta air olarak anlmaktan duyduu znty sergilemek ister: Ben aslnda air falan deilim. Yanl meslekte urayorum. Ben etikiyim. nsana yaklama denemeleri bakmndan iir bana yetmiyor. Benim kaynaklarmn gelitii yer iir deil. iirden gelmiyorum ben, ara olarak kullanyorum. Yanl meslei semiim.280 Bu yaklamlar, ilk anda bir eliki grnm vermektedir. Bir yandan iirle etiin sk ilikilerini, hatta zdeliini gstermeye alrken; bir yandan da airlii etikilik iin bir engel olarak grmek, bu iki kavrama ilikin dncelerin yeterince sistematize edilemediinin, hatta zihinsel bir savrukluun gstergeleri olarak bile deerlendirilebilir. Ancak, bunun bilinli bir tutum olduunu varsayarsak, Ece Ayhannn bu ekilde belki iirle etiin onun arzulad biimde buluamayacana
275

Ece Ayhan, mer Ulu ile, Bir Yakndan Bir de Uzaktan Konumalar, iirin Bir Altn a, s.213. 276 Ece Ayhan, Kargalar ve Nilgn Marmara, a.g.e.., s. 162. 277 Ece Ayhan, Haklln nad ya da Ktlk Toplumu, a.g.e.., s.33. 278 Enver Ercan, Krk Yldr Yeni Bir Szdizimi ile Yeni Bir Dilbilgisinin Peindeyim, iir Uar Sz Olur (airlerle Syleiler), Yn Yaynlar, stanbul 1994, s.70. 279 Nokta, zgnlk Amuda Kalkmak Deildir, Aynal Denemeler iinde, s.33. 280 Tunca Arslan, Biz Tzklerle arparak Bydk, iirin Bir Altn a iinde, s.149. Ayrca bkz.: Mustafa Irgat, iirimiz Karadr Abiler, Aynal Denemeler iinde, s.30 ; Ece Ayhan, air Olmak, kzlemeler, s.24 .

101

ya da bu bulumann onun bekledii sonular vermeyeceine ilikin tad umutsuzluu ya da yaad kimi deneyimlere dayal krgnl yanstmaya alt da dnlebilir. Naki Turan Tekinsavla yapt bir syleide, kendine zg kavramlatrmalar ve yaktrmalaryla bu umutsuzluunu ve krgnln syle dile getirir: Evet lgilenecek bir insan-insan yok mu? Dnyay hep Mr. Hydelar, Mr. Hydelklar, Karanlk ve Alacakaranlk aileler, vakflar, kapal dernekler mi tutacak?281 Yaknd bu durum, etik kavramn anarizmle rttrmeye vardracak denli u noktalara gtrebilmektedir onu: nsan zihni, haddimiz deil ama hele o biraz ethiki bir air geiniyorsa (ve de stne stlk Logaritmal iirler yazyorsa), baka trl katlanr ve iler ve alr. Yani, bilinen kurallara, yaznn, edebiyatn savclar, kara kamunun maer-i ruhu olan iir otoritelerinden, eletirmenlerin koyduklar kurallara hi uymaz. Anaristtir, ne vize almas? Pasaportu dahi yoktur, nfus kd bile yitmi gitmi saylabilir!282 Her trl kavramn ieriini, yaamn onu getirdii noktaya gre daha nceki yaklamlaryla elise bile- deitirmekten, dntrmekten kanmayan bir airdir Ece Ayhan. Bu tutumunun temelinde byk lde fkesi ve kiisel krgnlklar vardr. Eletiri ve deerlendirmelerinde zellikle iir ve edebiyat evrelerine ynelik fkesinin belirgin etkisi gzlenebilmektedir. nsanlarda arad etik duru ve davranlar konusunda karamsarlamtr. nem verdii ve aslnda bu evrelerce de nem verilmesi gerektiine inand tavr, dnce ve duyarllklarla sonunda yalnz kaldn, yalnz brakldn, hatta aldatldn dnr ve bu haliyle adalar arasnda etiki tutumu bir tek kendisinin temsil ettii kansn tar: Ve yine olanca gcmzle () sorguluyoruz ve irdeliyoruz kimi sorunlar; insankalan bile olduk. Ksacas, fkeyle de olsa Hakkmz, Hakk aryoruz!283

281 282

Ece Ayhan, Naki Turan Tekinsavla Sinema zerine Bir Sylei, iirin Bir Altn a, s.282. topya, Abiler Sesi Tyler rpertici Bir lk Olarak bana Tam da 1969da Kayseriden Gelip arpmt, Sivil Denemeler Kara, s.24. 283 Ece Ayhan, Trk Resminde Yeni Dnemden, iirin Bir Altn a, s.24.

102

Etii, daha bir insan olunmas iin insanlk basamaklarn gemede katkda bulunacak bir yntem284 olarak deerlendirmesinin temelinde u gr yatmaktadr: Sras geldi: nsanolu, bu dnyada bize gre olumu ya da olup bitmi deildir. Olumaktadr. () Evet, insanlk, SIKI Re baka (gre) iin sonunda deil, daha bandadr. Yeni balyoruz.285 1.4. iir ve Gereklik Ece Ayhan, airlik misyonunu gereklik aray ynnden yle aklar: Gerek nereye gidiyor, onun peindeyim. Btn dnya, btn airler imajla urayor. Herkes, herkes, olumlu olumsuz imaj brakmak peinde ki asl olumlunun peindeler kukusuz. Ben gerein peindeyim.286 nsan bir eylem olarak niteleyen air, iiri de insan eylemini btn zamanlarda ekmek diye tanmlar ve iir yazmay bu adan gerekliin aratrlmas olarak grr. Ama, her eyin mutlak ya da grece bir anlam olup olmadn ortaya koyabilmektir; ama bunun iin mevcut veri ve yntemlerin hibiri yeterli deildir.287 Hatta, bilimsel kabul edilen sonu ve karmlarn ou da gerei gizlemekle kalmayp onun grlmesini ve yeterince anlalmasn nler; nk bizim de iinde yer aldmz Ortadou kltrnde insanlarn gerei tam tersine evirmeye yatknlklar vardr ve bu uslu corafyada bir yanllk, kez yinelenirse, bilimsel oluyor sanlr. Bunu, yakn tarihimizin de byle kuruluyor olmas somut biimde gstermektedir. Gerek diye kabul edilenlerin nerdeyse hepsi sylentidir bu kltrde; oysa bu iki kavram arasnda derin uurumlar vardr.288 Ayrca, gerekliin sonuna kadar giden insanlar, dnyann arka bahesini grm olacaklar iin dlanrlar.289 air buna hazr olmal, gerekliin ve iirin
284 285

Ece Ayhan, Babozuk Gnceler, s.80. topya, Abiler Sesi Tyler rpertici Bir lk Olarak Bana Tam da 1969da Kayseriden Gelip arpmt, Sivil Denemeler Kara iinde, s.25. Bu yaklamn, Nietzschedeki st-insan dncesiyle ilikisi kurulabilir. Ece Ayhann oluumunu tamamlam, ideal insan anlamnda kulland insan-insan deyimiyle Nietzschenin st-insan kavram arasndaki balamsal iliki dikkat ekicidir. 286 Tunca Arslan, Biz Tzklerle arparak Bydk, iirin Bir Altn a iinde, s.150,151. 287 Ece Ayhan, Babozuk Gnceler, s.63. 288 Ece Ayhan, 99 Tezer zl, 99 Tezer zl! ya da Bir baka Yank, Sivil iirler, s.105. 289 Emel Gunca, Sahici nsanlarn Ecesi, Aynal Denemeler iinde, s.66.

103

arkasnda paralanmay, paralanmay gze almaldr.290 nk onun ii, btn derdi gereke, gereklere yaklaabilmek, bir bireim bulabilmektir.291 Zaten iir zihni, genel geer akl yrtmelerin tesinde klyutmazlktr. air, verili olan her eyi olabildiince irdeleyen, yakn ve uzak evredeki hibir eyin gsterilmeye alld gibi olmadn etinde, kannda duyarak bilen kiidir. airin iire tadklar da bunlardr.292 Gerekliin aratrlmasnda bir yntem olarak delilii salk verir Ece Ayhan. Bunun iin nerdii model de, Shakespearein nl oyun kahraman Hamlettir: [Deliliin] ki yn var. Gerein peinden gitmek, gerei aratrmak iin yle gzkyorsun. rnein Hamletin delilii Bu yntemi zaman zaman ben de kullanyorum. Bu, bir devreden karma durumu yaratabilir ki, kt bir eydir. Ama bunu gze almazsan gerein peinden gidemezsin. Gerein peinde komak iin yaplr. Kendimden de biliyorum.293 Evet, kim? Kim iirde de gerei ve gerekleri kurcalamak adna Prens Hamlet olmay gze alabilecektir?294 Hamlet, bilindii gibi, taht kavgas uruna bir komploya kurban giden kral babasnn ldrlyle ilgili gerekleri bildii halde bilmezlikten gelen, sz ve davranlaryla insanlar zerinde deli izlenimi brakarak kendini onlarn ktlklerinden korumaya ve babasna dzenlenen komployu aa karmaya, ortadaki lmn aslnda cinayet olduunu kantlamaya alan bir kahramandr. Ece Ayhan, edebiyat evresinde yaad birtakm olumsuzluklarn da etkisiyle, gerekleri aydnla kavuturma abasnda bavurduu yntem bakmndan kendisini bu oyun kahramanyla zdeletirmektedir: Ben, zellikle 1977de yazn evresinde nlce bir ktlk dayanmasndan beri (bir) gerei ve de arkasndan skn eden gerekleri demek ve kurcalamak adna karaya vurmu ve gemite bir ara intiharlar

290

Turgay zen, Mehmet Siyahkalem ve Tehlikeli iir , Sivil iirler iinde, s.73. Sedat Ergin, Bir Sylei, Dipyazlar iinde, s.10. 292 Ece Ayhan, iirin Kurgusu, a.g.e. , s.56. 293 Tunca Arslan, Biz Tzklerle arparak Bydk, iirin Bir Altn a iinde, s.150,151. 294 Ece Ayhan, Ayenin Mzik Kitab, a.g.e. , s.90.
291

104

lkesi

olarak

bilinen

Danimarkann

bir

prensinde,

Hamlette

gzkyorum.295 Ece Ayhann gerekilik anlayn toplumcu gerekilik balamnda deerlendirmek doru olmaz. Denebilir ki onun gerekilik izgisi, bireysel ve anarist yaklamlarn zgn bir bireiminden olumaktadr. Ardnda olduu gereklik iin, Sezai Karakoun onun iirleriyle ilgi yapt bir saptamada kulland negatif gereklikler nitelemesini benimser. Negatif gerekliklere ulaabilmekse, aire gre, her eye gzn krpmadan bakmakla olanakldr ancak.296 iire zg gereklikler bu negatif gerekliklerdir ve bunlar iire tayabilmek iin aktrmadan her eyin, her yerin cn ccn renmek, verili gerekleri btn boyutlaryla demek, kurcalamak, en azndan hep bunu yapmay denemek gerekir.297 1.5. iir ve ktidar Ece Ayhann iktidar kavramn iki adan sorgulad ve iirle iktidar arasndaki atmay iki nokta zerinden deerlendirdii grlr: 1. Egemen snf ve kurumlarn iktidar, 2. znde iktidar kart olmas gereken edebiyat ve iir evrelerinin iktidar. ktidar kavramn, en ok kar olduum, lnceye kadar, topran altna girinceye kadar kar olacam ey298 diye niteleyerek, btn abasn bir bakma iktidara kar verdii savam olarak da deerlendirir. Aslnda iktidar kavram, zellikle Friedrich Nietzschenin nclk ettii bir dn izgisinde Michael Foucault, Elias Canetti, Gilles Deleuze gibi 20. yzyl dnrlerinin nde gelenlerince de felsefe ve sosyolojinin temel sorunsallardan biri olarak ele alnm, birey ve kurumlar asndan btn boyutlaryla sorgulanmaya, tartlmaya allmtr. Ece Ayhan, bu isimlerden yalnzca birine, Michael Foucaultya deinir Ressam Kometle yapt bir syleide:

Ece Ayhan, mer Ulu ile, Bir Yakndan Bir de Uzaktan Konumalar, a.g.e. , s.210. Ece Ayhan, Yavuz Tanyeliyle Bir Sylei, a.g.e., s.239. 297 lhan Berk, Kafamz Kurcalayan Kimi Sorular zerinedir: I, Dipyazlar iinde, s.22. 298 Tunca Arslan, Biz Tzklerle arparak Bydk, iirin Bir Altn a iinde, s.149.
296

295

105

Foucault, biliyorsun, iktidar (hkmet anlamnda deil) sevmez ve Fazla anlaldm iin karanlkta kalyorum diyedir yaknrd.299 Ece Ayhana gre, iktidarla hkmet farkl kavramlardr ve bizde yapld gibi birbiriyle kartrlmamaldr. Hkmettekiler deiebilirler, ama iktidardakiler her sre ve koulda deta sabittirler. Bu deimeyen iktidar sahiplerini lkede yaanan tm olumsuzluklarn, her trl hakszlk ve kymn sorumlular olarak grr ve onlar anlatabilmek iin srtlan szcn kullanr: Biz gerek iktidardan, her bireyi kapsayan ve helalara ve dlere dek girmi, yrrle kurnazca salnm egemen ideolojilerden, pislikten, Mr. Hydelklardan yeni adyla srtlanlardan sz edelim biraz derim. Kendilerine sanat denilen aritmetikli tarihsel enkazlar ite bunu kesinlikle gze alamazlar. ()Ne yapalm, her anlamda insanlkd olduu apak bir ibu iktidarn, srsyle, byle sperpoze fotoraflar olacaktr. Hani dipte belli belirsiz Mr. Hydelar, srtlanlar grrsnz.300 Ona gre, iktidar her yerdedir ve herkes u ya da bu biimde, derece derece iktidardadr.301 Grnte kart ularda olanlar, aslnda bu iktidar ilikisini tmleyicidirler, aralarnda kesinlikle bir ayrm yoktur. Tek farklar masann farkl yanlarna oturmu bulunmalardr. nemli olan o masann herhangi bir yannda yer almak deil, masaya oturmamaktr.302 lk bakta gze arpan kartlk ilikileri, kimi dnce ayrlklar ve ekimeler yanltcdr; air bu yanlgya dmemelidir: Olup bitenler hep bence tavlada katanalarn kapmasdr genellikle. Biraz daha aarsak; bizde laikler gizli dindardr, dindarlar da gizli laik! zellikle birinci elden ve dorudan doruya iktidardaysanz, hkmetteyseniz ayrca zorunludur da bu. Zorundasnzdr!303 Trkiyedeki gerek iktidar sahiplerininse sosyalbrokratlar dedii sosyal demokratlar olduunu savunur:

Ece Ayhan, Kometle Yenge Dnencesinde Bir Sylei, iirin Bir Altn a., s.216. Ece Ayhan, Srtlanlar zerine, a.g.e. , s.152. 301 Bu szyle, herkesin bir biimde iktidara bulam olmasn kastettii dnlebilir. nk genel yaklam, iktidarda bulunanlarn belirli ve deimez bir kitle olduu ynndedir. 302 Enver Ercan, Ben Kolsuz Bir Hattatm Yine de izmeye alrm, air nk Onlar (Konumalar), Kavram Yaynlar, stanbul 1990, s.160, 161. 303 Ece Ayhan, Bir Devlet airi Olarak Yahya Kemal, iirin Bir Altn a, s.52.
300

299

106

rnein bizdeki bu sosyalbrokratlar her zaman iktidardadrlar. Hkmet olmayabilirler ama iktidardadrlar. Btn kurumlar, btn okullar, btn deer yarglar
304

Biliyorsunuz bugn (1987)de Jn

Trkler yani laikler nereden bakarsanz bakn iktidardadrlar.305 Bu savunusunun arka plannda, airin ocukluuna ilikin anmsamalarnn da nemli bir etken olduunu syleyebiliriz: Bizim ocukluumuz bunlarn fotoraflaryla geti. Byk devlet memurlarnn ocuklarnn fotoraflar okul kitaplarnda baslrd. Paann ikizleri, Milli Eitim Bakannn oullar.306 ktidar, ayn zamanda her trl gereklii arptr, her eyi olduundan baka trl gsterir. Kendisini ve kendisine ait her varl, her durumu, her eylemi, bu arptlm gereklik dzleminde yaratt olumlu kavramlar araclyla kodlar halkn zihninde. Tarih de onlarn lehine yazld iin, rnein tarih boyunca iktidarlar, iktidarlarn ocuklar bile zeki, kardakiler ise ksa boylu ve eci bc gsterilmi ve yle alglanmtr. ktidarn rgtleniinde kan ba ok nemlidir. Bu durum, zellikle Trkiyede neredeyse krlmaz bir rekor saylabilecek derecede trl yasal yollarla kurulan aile irketlerini yaratmtr.307 iir her zaman muhalefettedir308 ve airler doal olarak iktidar kart olmaldrlar. Oysa Trkiyede airlerin ounluu asndan durum byle deildir. Bunun nedeni korkudur: Bizde iktidara, devlete bulamaz Trk airleri. Korkudan. Belediyecidir onlar. Kaldrmlardan, ukurlardan yaknrlar bir mr boyu. Birou da Kemalist hkmet airidir. Baka bir ey de olamazlar. Maa ister.309 Bu ounluun dnda kalan gerek airlerin ise devletle aras aktr; nk iktidarla iir badamaz ve iktidar ntralize eder. 310 iirin iktidar kartl baka sanat alanlarndakinden ok daha keskin ve belirleyici bir zelliktir. air iin iktidarla herhangi bir uzlama ya da iyi
304 305

Tunca Arslan, Biz Tzklerle arparak Bydk, a.g.e. iinde, s.149. Ece Ayhan, Bir Devlet airi Olarak Yahya Kemal, a.g.e, s.52. 306 Tunca Arslan, Biz Tzklerle arparak Bydk, a.g.e. iinde, s.149. 307 Ece Ayhan, Pera Palasn Arkasnda, a.g.e. , s.104. 308 Turgay zen, Mehmet Siyah kalem ve Tehlikeli iir , Sivil iirler iinde, s.74,75. 309 Mslm Batuk, Bir Etiki: Ece Ayhan, a.g.e. iinde, s.70. 310 Mslm Batuk, a.g.m., s. 68.

107

geinmeden sz edilemez. Muhaliflik, btn sanat trleri arasnda iirin -ayrc zellii de olmann tesinde- ayrcal gibidir: Szgelimi; nl bir kemanc, ilinin dnyaca tannm faist diktatr Pinochetye konser verebilir. Ya da nl bir sol yazarn kz, haklarla ve hukukla en ufak iliii bulunmayan bir ba yneticinin, herkesi iteleyerek hem de, elini pme giriiminde bulunabilir. Erkle, iktidarla, hkmetle, ksacas olana ve paray verenlerle iyi geinmek gerekirmi! Btn bunlar icraclar iin olaan olabilir. Ama, Ankarada olsun, stanbulda olsun, kabul resimlerine bir tek airin bile katlmay anlaml ve ilgin deil midir? Kimileri deil gitmek, kabul resmi verenlerin elini bile skmayacaklarn sylemilerdir.311 Ece Ayhandaki iktidar kart tavrn devrimci deil, anarist olduunu syleyebiliriz. O, devrim dncesinin de znde iktidara gelmek arzusunu barndrd, bu dncedekilerin iktidara gelince devrimcilikle ilgilerinin kalmad ve kalmayaca kansndadr.312 Devrim sylemiyle yola kanlarn emellerine ulaana kadar airleri vdn, ama dorua knca airlere veryansn ettiini syler ve buna rnek olarak da peygamberleri gsterir. Bu durumu deta kader gibi gren Ece Ayhan, hem iktidar hem de devrim yanllar karsnda airin konumunu u szleriyle belirler: Ne yapalm, hem air hem dnce, her zaman, srgnde olacaktr! Atndan inmeden sevimeye almalsn!313 airin bir de stanbul iktidar dedii, eletirmen, aydn, air ve yazarlardan oluan ve genellikle edebiyatn gndemini belirlemeye alan evreler vardr. Bunlar hem kendi aralarnda bir iktidar rgtlenmesi oluturmular, hem de lkenin egemen snf ve kurumlaryla sk balar kurmulardr. Zaten iktidar denilen ku, art-deerin paylalmas zerine kurulmutur. lemek, mlkn temelidir!314 Sk airlere den grev bunlarla da hesaplamak, ayn kart tavr bu evrelere kar da gstermektir:

311

Ece Ayhan, Ayenin Mzik Kitab, iirin Bir Altn a, s. 90. Mslm Batuk, Bir Etiki: Ece Ayhan, Sivil iirler iinde, s.69. 313 Ece Ayhan, iir ve ktidar, kzlemeler, s.17. 314 Ece Ayhan, Esas Duru Mlkn Temelidir, Ludingirra 1 (Mart 1997).
312

108

stanbul iktidarna, yularlar ellerinden brakmayan iktidarlara bozuk almak elbet tek bana sk bir iiri yazmann lt olamaz, ama ilgimi eken bu airler.315 ktidar ilikilerini edebiyatn, iirin ve aydn olmann doasna aykr sayd iin bunlar aydn kabul etmemekle kalmaz, tamamen znel bir yaklamla ve fkeyle, saptamasn stanbulla snrlamayp Trkiye geneline zgler: Entelektel (ki kesinlikle Trkiyede yoktur) anlamda aydn; yukarda, iktidarda olmaz! gibi geliyor bana. ktidarn temellerine ve rlen duvarlarna aykrdr bu. Dediklerim zellikle Dou nobranl iin daha da geerli (Gnmzdeki yakn kasap suratll bir dnn!)316 Ece Ayhan, hem iir ve iktidar ilikisini hem de kendi iiri ve dncelerinin bu iliki ynnden konumunu u cmlesiyle ksa ve net bir biimde ortaya koyar: iirimin hibir zaman iktidara gemesini istemiyorum, istemem ben. () Ben, dncemin de yukarya gelmesini istemiyorum, istemem hibir zaman.317 1.6. iir ve Marijinallik Kendisinden marjinal bir adam olarak sz eden Ece Ayhan,318 air iin marijinal bir durua sahip olmay ok nemli grr. Bir mektubunda Nilgn Marmaraya iir Dallara zg bir eydir diye yazdn syler.319 Daldan kast uta, marijinal olanlardr. Kendi airlik yaamn da ieriye, ounlua kar snr arpmalar yapmak320 biiminde zetler ve hem dncede hem de iirde snrlarn zorlanmasndan yana olduunu belirtir.321 Ona gre, dncede de, resimde de, iirde de bir eyler yaplmak isteniyorsa bu snr arpmalar ya da marjinallik gze alnmaldr.322

Ece Ayhan, Babozuk Gnceler, s.175. Ece Ayhan, Karan ya da Sarn, iirin Bir Altn a, s.27. 317 Turgay zen, Mehmet Siyah kalem ve Tehlikeli iir , Sivil iirler iinde, s.74,75. 318 Glin Tokat, lhan Berk ile Ece Ayhan kinci Yeni Akmn Anlatyor, Dipyazlar iinde, s.132. 319 Ece Ayhan, Kargalar ve Nilgn Marmara, iirin Bir Altn a, s.163. 320 Ece Ayhan, Cemal Sreyayla rlplak, Babozuk Ama Uygarca, a.g.e., s. 167. 321 Ece Ayhan, mer Ulu ile, Bir Yakndan Bir de Uzaktan Konumalar, a.g.e., s. 212. 322 Ece Ayhan, Mehmet Gleryzle ktisat ve Resim zerine, a.g.e., s.214.
316

315

109

Trke karln utalk olarak nerdii323 marijinalliki Ricardonun rant kuramndan hareketle aklar. Bu kurama gre, Kasabadan en uzakta bulunan son tarlann rn o rnn piyasadaki fiyatn belirler.324 rnlerin borsaya tanma maliyetleri merkeze uzaklklarna gre artmakta, bylece en yksek maliyet, merkeze en uzaktaki tarla iin sz konusu olmaktadr. Fiyatn belirlenmesindeki ana etken de o en yksek maliyetli ve en uzaktaki tarladr. Ece Ayhan bu tarlaya marjinal tarla der.325 Ayn durumun dnce ve iir iin de geerli olduunu dnen air, bunalm ortaya ktnda ilk gidenin bunlar olduunu, bu yzden de marijinalliin ayn derecede handikapl olduunu ileri srer.326 Marijinallii yle tanmlar: () bence ve temelde marjinallik, herhalde, her trl toplumsal cenderenin ya da emberin alabildiince ve gerekten de en ucunda, (bir ubeyi gibi kalarak) insann kendi iledii ie karnca kararnca bir katkda bulunmas anlamna da alnmal. Asl byle alnmal.327 Toplumda yaygn olan marjininal tanmndan rahatszln dile getiren air, kastl olarak ve kurnazlkla bu kavramn arptlarak nce berduluk, hatta giderek de dpedz serserilik anlamna alndndan, sonra alkoliklerin, mavi ispirtoyla kafay bulanlarn, esrar ekenlerin, srekli uyuturucu kullananlarn da bu kavramn ieriine dahil edildiinden, bunlar da yetmiyormu gibi siyasal iktidarn olmadk ve beklenmedik giriimlerine de marjinallik dendiinden yaknarak bu duruma duyduu fkeyi yle dile getirir: Kimileri, neredeyse, Beyolu stiklal Caddesinde, her gn, yaya kaldrmlarna araba park eden hdkleri de marjinal sayyor! () Oysa marjinallikin de alkoliklikle, hdklkle, haplkla, pislikle ve benzerleriyle iliii yoktur. () Bir kez, marjinaller szcn her anlamyla drst ve doru insanlardr. Ve herhangi bir ktlk dayanmasna girmeye tenezzl dahi etmezler. () Katk diye bir avadanlk parasnn

Ece Ayhan, Aldrma Nilgn Marmara, iirin Bir Altn a, s.62. Ece Ayhan, Mehmet Gleryzle ktisat ve Resim zerine, a.g.e., s.214. 325 Ece Ayhan, Haklln nad ya da Ktlk Toplumu, a.g.e., s.32. 326 Beyaz, Karalt, Dipyazlar iinde, s.146. 327 Ece Ayhan, Marjinal Bir nsan Olarak Fikret rgp, iirin Bir Altn a, s.59.
324

323

110

marjinallikin ayrlmaz ve o olmazsa olmaz bir paras olduu unutulmu. Evet unutuldu.328 Bunun kastl bir arptma olduunu dnr Ece Ayhan. nk yaam biimleriyle toplumun yzak olan marjinallerin durumu feministlerin, evrecilerin, ecinsellerin durumuna benzemez; iktidar ve sistem asndan marjinallikte byk risk vardr. Bu yzden, onlar iin daha ekirdek halindeyken ezmeye alyorlar. Bir kvlcm grdler ya, sndrmeye alacaklar ille de329 diye dnr. stelik, gereinin ortaya kmamas iin yaratlmaya allan arpk marijinal imajnn kentlilerin ve umran grmlerin ayrlmaz bir paras olduunu ve o katmanlarn, o ekrinin bir yaama yolu haline geldiini syler.330 Kastl ve kurnazca bulduu bu karkl nlemek iin gerek marjinalleri ayrma gerei duyar ve yer yer onlarn zelliklerini anlatmaya alr. Bu zellikleri yle sralayabiliriz: - ok uzaktan da olsa hkmetle, iktidar ilikileriyle hibir biimde iliii olmamak,331 - Urat sanatsal, dnsel ya da bilimsel alana mr boyunca bir katks bulunmak,332 - Her halkrda mlkiyetle ilikili bulunmamak,333 - kar hesaplar yapmamak, hesaplktan uzak durmak,334 - Szcn her anlamyla drst ve doru olmak ve herhangi bir ktlk dayanmasna girmeye tenezzl bile etmemek,335 - Kendinden, kendi yaptklarndan, kendi iirlerinden sz etmemek,336 - Hamasetle asla ilgilenmemek.337 Yukarda da belirttiimiz gibi kendisini marjinal bir adam olarak tanmlayan Ece Ayhan, kendi marijinalliini de eksik bulur ve Nokta dergisiyle
Ece Ayhan, Haklln nad ya da Ktlk Toplumu, a.g.e., s.33. Nokta, Marjinallik, Sivil iirler iinde, s.22. 330 Ece Ayhan, Yavuz Tanyeliyle Bir Sylei, iirin Bir Altn a, s. 238. 331 Ece Ayhan, Haklln nad ya da Ktlk Toplumu, a.g.e., s.33. 332 Ece Ayhan, Berlinde Ad Bir Sivil Sylei Konulmutur, a.g.e., s. 185; Marjinal Bir nsan Olarak Fikret rgp, age., s.59; Haklln nad ya da Ktlk Toplumu, a.g.e., s.33. 333 Ece Ayhan, Haklln nad ya da Ktlk Toplumu, a.g.e., s.33. 334 Ece Ayhan, Yavuz Tanyeliyle Bir Sylei, a.g.e., s. 238. 335 Ece Ayhan, Haklln nad ya da Ktlk Toplumu, a.g.e., s.33. 336 Ece Ayhan, Kargalar ve Nilgn Marmara, a.g.e., s.162. 337 Nokta, Marjinallik, Sivil iirler iinde, s.22.
329 328

111

yapt bir syleide Tam marjinal olsaydm belki sizinle buluamazdk bile. Farkna bile varmazdnz der. marjinal olunmas olanakszdr: Bir kere Trkiyede marjinal yoktur, olamaz da ayrca. zin vermezler buna. () Trkiye Cumhuriyeti tercme bir cumhuriyet olduu iin, tercme anlamnda marjinal olabilir ancak. Bunu kimse gze alamaz da ondan. nsan topluluu olduu bile kukulu bir kalabalkta nasl marjinal olunabilir ki?...338 Gerek bir marjinali ortaya karacak toplumda uygarln, hukukun, insan haklarnn olmasn art grr339 ve bizim toplumumuzu bu bakmlardan eksik bulduu iin Trkiyede ise ksa ksa -be insan kabilir o kadar, o da zorlarsak ve skarsak! iddiasn ne srer.340 Ama tam anlamyla marjinal olunamyorsa da marjda olunabileceini ve bunun air iin gerekliliini savunur: Yine bence, bir insan sk bir airse ya da sk bir dnrse herhalde uta, yani marjda olmaldr.341 1.7. iir ve Okur Ece Ayhann en ok tepki toplayan szleri arasnda okura ilikin syledikleri n sralarda gelir. Belki de iirlerinin uzun sre ok dar bir okur kitlesince ilgi ekmesi, yazdklarnn anlamsz ve anlalmaz bulunmas onda okurlara ynelik bir tepki yaratm ve kimi zaman hakaret boyutuna varabilen- ar niteleme ve yaktrmalarda bulunmasna yol amtr. Ece Ayhann okura yaklamn ana izgileriyle yle ele alabiliriz: Okur, gerekle yzlemekten kaar. Okurun dorudan doruya yazlarla, iirlerle kar karya braklmadn, hep bir aracya gereksinim duyduunu dnen Ece Ayhana gre okur kavram ok geili, ok deiken, gerekince okurun okurluundan vazgeebilecei bir kavramdr. Okurlar aslnda her eyin farkndadrlar, her eyi bilirler; ama gerekten en ok kaan, gerei aradn syleyen okurdur ayn zamanda.342
338 339

Ona gre, zaten Trkiyede tam anlamyla

Nokta, Marjinallik, a.g.e., s.20,21. Nokta, a.g.m., s.21. 340 Ece Ayhan, Haklln nad ya da Ktlk Toplumu, iirin Bir Altn a, s.33. 341 Ece Ayhan, Bir Ubeyi Olarak dris Kkmer, a.g.e., s.66. 342 Hseyin Tzn, Zrihte Bir Konuma, Dipyazlar iinde, s.63.

112

Okur, okur olma sorumluluunun gereklerini yerine getirmemektedir. Okur saysnda her geen gn grlen art ve okurun ilgi alanndaki eitlenme gerekte olumsuz bir durumu gstermektedir; nk bu art ve eitlenen ynelim gerek sanat eserlerine deil, ayaktopu, at yarlar, polis hikyeleri, resimli romanlar vs.yedir. Bunun sorumluluu dorudan doruya birtakm devlet kurumlarna yklense bile, bu, okuru aklamaya yetmez; toplum da sanata kar grevini yerine getirmemektedir. Mteri daima hakldr diye dnp gerekleri sylememek, siyasi partilerin oy avclna benzer biimde bir tr okur dalkavukluu yapmaktr. Okurun iinde bulunduu dzey dklnn sorumluluunu ada iire yklemeyi, ada iirin g anlalrlnn geni okur kitlelerini bulunduu alana srdn dnmeyi -argo bir deyimle- ineklik etmek olarak nitelemektedir Ece Ayhan.343 Okur, yaynevlerinin ticari kayglarna alet olmaktadr. Orhan Velinin gen ve beklenmedik lmnden sonra okur saysnda birden ortaya kan art iren, canavarca bir ilgi, akbabalk, emein karlnn tinsel ve zdeksel adan sanatsna denmemesi olarak deerlendiren Ece Ayhan, bunun bir smr olduuna, okurun da bu smrye alet edildiine inanr ve buna kar sert tavrn Biz le kargas okur istemiyoruz! diyerek dile getirir.344 Okur, sunulan ismin peindedir. Ece Ayhan, okurdan kendisine ynelen ilgiyi sahici bulmaz; bu ilginin gerek temellerinin olmad, edebiyat ortamnda estirilen rzgrdan kaynakland kansndadr. Okur, estirilen rzgra gre yn deitirir; kendi iradesi yoktur. Ondan kimi nasl alglamas isteniyorsa buna gre hareket eder. Edebiyat ortamnda olup bitenleri doru analiz edebilmek, hangi adlarn hangi srelerde ne amala ne karldn grebilmek iin, kar evrelerinin estirdii bu rzgra bakmak lazmdr. Bu duruma Nzm Hikmeti rnek olarak gsterir ve gemite karalandysa ve bugn vlmek isteniyorsa rzgrdandr der.345 Okur, kentli olduu iin tembel, hazrc ve kolay tketime eilimlidir. Okuru kentli olduu iin mthi tembel diye niteleyen Ece Ayhana gre, Trkiyedeki mevcut okur kitlesinin iirdeki yeni ynelimleri, yeniliki airleri
343 344

iir Sanat, Ece Ayhann Bir Baka Soruturma Yant, Dipyazlar iinde, s.85. iir Sanat, a.g.m., s.86. 345 Mslm Batuk, Bir Etiki: Ece Ayhan, Sivil iirler iinde, s.71.

113

kavrayabilmesi, izleyebilmesi, deerlendirebilmesi ve ada iiri gerek anlamda okuyabilmesi olanakszdr. Anlalmak iin hibir zihinsel aba ve entelektel hazrlk gerektirmeyen, sanatsal dzlemde hibir geerlilii bulunmayan, kurgudan yoksun, zellikleri bakmndan sokakta ekilmi, rtulu ve net resimleri andran metinlerdir onlarn istedii.346 Bu duruma tepkisini Okur bir iire filmin yarsndan girer gibi girmiyor mu? Ben bu okur trne akbaba diyorum. szleriyle dile getiren ve kentlilerden ve snf deitirmek isteyenlerden oluan bu burjuva kitlenin yaaylarna, dnya grlerine, beenilerine, seimlerine, tarih anlaylarna, ksacas her eyine kar olduunu belirten Ece Ayhan, toplumun nabzn tutabilmek iin onlarla hibir ba kurmamak gerektiine inanr. Toplumun gerek nabz bu kesimlerin yaant ortamlarnda deil, yol kesimlerinde, sokaklarda, kenar mahallelerde, szgelimi mraniyedeki ya da Samandradaki Pazar grelerinde atmaktadr.347 iir, tm dnyada olduu gibi Trkiyede de okurdan kopmutur. iir, dzeysiz beklentilerin basksndan syrlmak iin artk okurdan kopmutur. ler rndan kp egemen katmanlar azmaya balaynca, bu, iirden uzaklaldnn bir gstergesidir; byle zamanlarda iir, kendisinden beklenen dnleri vermez ve kendisini, zgrln korumak adna okurdan kopar. Dnyann baka pek ok lkesinde olduu gibi lkemizde de yaanan durum budur.348 Okur martlmtr, sarslmas gerekir. Yeniliki iirlerin az sayda okur bulmasnda airin bir suu yoktur; asl sulu okurdur. Bu durumda bir dzelme salayabilmek iin yaplmas gereken, okura hak etmedii halde verilen saygdeerlik payesini kaldrmak, onu kutsal ve dokunulmaz bir varlk gibi alglamaktan vazgemektir.349 Okur martlmtr ve artk sarslmaldr. Bunu yapacak olan da yeni iirdir.350 Okurunun azl bir iirin niteliksel stnln gsterir. Okur ounluu gen iire ynelmesini salayabilecek nitelik ve donanmdan yoksundur. Bu niteliksiz toplulukta nitelikli olan her eye elbette ki rabet edilmesi dnlemez. Gerek iir, toplumumuzda uzun zamandr srgnde yaamaktadr
Konur Ertop, Ece Ayhan Anlatyor, Dipyazlar iinde, s.77. Konur Ertop, a.g.m., s. 71. 348 Ant, Hayalet Yarglanacaktr, Dipyazlar iinde, s.101. 349 Ant, a.g.m., s.101. 350 Ant, a.g.m., 102.
347 346

114

ve airler unutmamaldr ki bu iirin bir bakalnn btnleyici vazgeilmez paras da velinimetsiz oluudur.351 Okur, hibir zaman hesaba katlmamaldr. Okur, iirin yazlma ncesinde de, yazlma aamasnda ve sonrasnda da hibir biimde hesaba katlmamaldr. Okur, her anlamda dtadr ve dta kalmaldr. Beklentiler, bask eleridir ayn zamanda. D basklar iire her eyden nce zarar verir. Okurun alglama deer yarglar, akl yrtmeleri yanltcdr; air bunlara kar olmal352 ve dzokuru nemsememelidir. Gerek air, dzokurun kendisini beenmesinden, alklamasndan korkmal, rkmelidir; nk dzokur, hep ara konaklara bakar, yargsn hep ona gre verir. Okur canavardr, akbabadr, srtlandr. Ece Ayhan, okur iin bir kez canavar353, bir kez srtlan,354 drt kez de akbaba355 nitelemesini kullanr. air, mevcut okuru deil, ideal okurunu gz nne almaldr. airin her bakmdan okurla ilikilerini kesmesi gerektiini savunan, okuru nerdeyse tmyle olumsuzlayan Ece Ayhan, Doan Kemancyla yapt bir syleide Okur iirin belki de en nemli boyutu, iir onsuz dnlemez. Bakalarn bilmem ama, acmasz olabilen okurla olmad benim ilikim imdiye dek356 diyerek, tepkisinin tm okurlara deil, belirli bir okur kitlesine kar olduunu gstermek ister. Yazma srecinde okurdan tmyle bamszlaamadn da, Yine de bir iir yazarken hep omuzumun zerinden bakan birilerini duymuumdur357 szleriyle dile getirir. Benim okurumun ise kim olduu belli. Hemen hemen btn halinde kentliler358 saptamasyla, Benim okurlarm her zaman ocuklardr, onlar dnerek yazarm, yazacam. Ve ocuklardan, alttan gelenlerden bakasna da gvenmiyorum, gvenmeyeceim de359 aklamas arasndaki eliki, bize aslnda onun mevcut

Ece Ayhan, airlerle Fotoraf ektirmek, Sivil iirler, s.66. Glin Tokat lhan Berk ile Ece Ayhan kinci Yeni Akmn Anlatyor, Dipyazlar iinde, s.133, 134. 353 iir Sanat, Ece Ayhann Bir Baka Soruturma Yant, a.g.e. iinde, s.86. 354 Ece Ayhan, Sakzaac, anakkaleli Melahata ki El Mektup ya da zel Bir Fuhu Tarihi, s.32. 355 iir Sanat, Ece Ayhann Bir Baka Soruturma Yant, Dipyazlar iinde, s.86; Konur Ertop, Ece Ayhan Anlatyor, Dipyazlar iinde, s.77; Ece Ayhan, Sakzaac, anakkaleli Melahata ki El Mektup ya da zel Bir Fuhu Tarihi, s.32; Glin Tokat, lhan Berk ile Ece Ayhan kinci Yeni Akmn Anlatyor, Dipyazlar iinde, s. 134. 356 Doan Kemanc, Bir Konuma, Dipyazlar iinde, s.60. 357 Glin Tokat, lhan Berk ile Ece Ayhan kinci Yeni Akmn Anlatyor, a.g.e. iinde, s.133, 134. 358 Konur Ertop, Ece Ayhan Anlatyor, a.g.e. iinde, s.71. 359 Doan Kemanc, Bir Konuma, a.g.e. iinde, s.60.
352

351

115

okur

kitlesi ve ideal okur biiminde bir snflamaya, bir ayrma gittiini

gsteriyor. Yazdklar ocuklara hitap etmediine, kendisi ocuk iirleri yazan biri olmadna gre, ocuklardan kast gelecekteki okur olsa gerek. Bu durumda, gelecein, yarnlarn okuru Ece Ayhan iin ideal okurdur, diyebiliriz. iirin sonuta okurdan tmyle bamszlaamayacan, hatta ancak okurla btnlenebileceini kabul etmesi de, airlerin yazma srecinde ideal okurunu gz nnde bulundurmas gerektiine olan inancn gsterir. 1.8. iirin dllendirilmesi airin dl almasyla lmn neredeyse edeer gren Ece Ayhan, dl trenlerini de messes lmn airlerle fotoraf ektirmesi olarak niteler. dl veren kurumlar iktidar temsil ederler ve znde iktidar kart olan iiri dl yoluyla kendi denetimlerine, keli bir byk ayraca alarak etkisiz klarlar. dln asl ilevi, iiri ve dnceyi sindirmek, belki de iktidarn rgtlenme alanlarnca ikinletirmektir. Aslnda iir dman olan, yaayan iir denince elleri tabancalarna giden adamlar, messesenin kk hisseli uzak ortaklar, airlere iki paralk deer vermeyenler, gzlerinde tek bir iir yaatmayan kalem efendisi kentliler, dl verme planlar ve dllendirme duyurularyla, ak basklar, gizli engellemeler yannda airlere bir Chester tasla da sunarlar.360 dl almak deil, almamak bir ayrcalktr; nk bu, bir airin boyun emediinin, teslim olmadnn, yenilmediinin gstergesidir: Beni kafakola alamyorlar. u anda bile ki 60 yandaym- kafakola alamyorlar. Bir beklentim yok. Bir ey istemiyorum. Ev istemiyorum, rvet istemiyorum, para istemiyorum, dl istemiyorum. Bugne kadar dl almayan tek adamm ben.361
Ece Ayhan, airlerle Fotoraf ektirmek, Sivil iirler, s.66. airin gnderme yapt Chester tasla; tarihte Chester projesi olarak bilinen, Trk hkmetine bir miktar kr pay verme karlnda 4400 kmlik demiryolunun ve bu erit boyunca petrol dahil her trl yeralt kaynann iletilmesi imtiyazn ieren, kimi aydnlara gre Amerikann Ortadoudaki ilk emperyalist yaylma giriimi olan ve Ermeni sorununun yeni bir boyut kazanmasna yol aan, Amerikal Amiral Colby Chesterin hazrlad bir plandr. Proje, Nisan 1923te Meclis tarafndan onaylanm, ancak, Musul ve Kerkkn Lozan Antlamasyla alnamamasndan dolay uygulamaya konulamayarak Aralk 1923te Meclise feshedilmitir. Konuyla ilgili ayrntl bilgi iin bkz.: Bilmez Blent Can, Demiryolundan Petrole Chester Projesi, Trk Tarih Vakf Yaynlar, stanbul, 2000 ve H.Blent Demirba, Musul Kerkk Olay ve Osmanl mparatorluunda Kuveyt Meselesi, ( kinci Bask), Arba Yaynlar, stanbul, 1995. 361 Tunca Arslan, Biz Tzklerle arparak Bydk, iirin Bir Altn a iinde, s.149,150.
360

116

Hlya Vatanseverle yapt bir syleide, dl almay niye istemedii sorusuna u karl verir: Niye alaym? Ne adna ayrca? Ben mutluyum, az konsere gidiyorum o kadar. Abonman da oldum, iyiyim imdi.362 1.9. iir ve Tarih Tarih, Ece Ayhann yazlarnda, syleilerinde, iirsel gndermelerinde merkezde yer alan kavramlardan biridir. Onun gznde tarih, gemiteki olaylara ilikin bilgiler toplamn ieren statik bir alan deil; insan, yaam, insani gereklikleri anlamaya alrken, yaamn, bugnn, bugnk olay ve insanlarn gemiteki izlerini ya da karlklarn gzlemlemeyi salayan dinamik bir kaynaktr. Bu yzden, onun tarih ilgisini insan-yaam-gereklik kavramlarna ilikin irdelemelerinin zorunlu ve vazgeilmez bir ura olarak dnmek gerekir. van Stivakn Tarihten geliyoruz; insanlarz; kendimizle bulumaya gidiyoruz szne yapt vurgu,363 bir bakma onun tarihle neden bu denli ilgilendii konusunda vermek istedii ipucunu da gsterir. iir ve tarih ilikisini iir ve hayat ilikisi balamnda dnr. Ona gre, tarihin iire kaynaklk etmesi, iindeki hayatlar dolaysyladr: iiri yaratan pnar m? Hayat! Tarihlerdeki hayat da! Bilimsel adyla kaynaktr. iirler yazlrken, (yaanp yazlrken, yazlp yaanrken ve hepsi bir arada) hibir kaynak kaynak olarak dnlmemitir. Kendiliinden ve hayatn gerei olarak bulunulmutur oralarda.364 Yaayan insan tarihten daha byktr, yaa baa365 grnde olan air, Tarih ykseke bir yere klnca grlebilecek birey deil366 szleriyle de, tarihi doru anlamak iin hayat ondan soyutlanmamak, hayatn iindeki tarihi ve tarihin iindeki hayat btncl bir bakla yakalamak gerektiine iaret eder. Tarihteki kiiler, aslnda varlklarn hl srdrmektedirler: iirlerimdeki o adlar, yerler, olgular tarihteki ve yaanan hayattaki yerlerinde yaamlar yayorlar. Hem de derin izler brakarak; oturarak
Hlya Vatansever, Sivil air, iirin Bir Altn a iinde, s.142. zzet Yasar, airlerin Elinde iirden Baka eyler de Vardr, Dipyazlar iinde, s.52. 364 Hseyin Tzn, Zrihte Bir Konuma, a.g.e. iinde, s. 61. 365 Ece Ayhan, Babozuk Gnceler, s.79. 366 Ece Ayhan, a.g.e., s.78.
363 362

117

tahtrevanlar iinde; tahtlar, hezaranlar, sandalyeler, iskemleler, tabureler, sralar stnde367 Szcn Yunanca karln etimolojik adan irdelerken, bir bakma kendi tarih ilgisinin nedenlerini de aklam olur: Tarih; -kaynaktaki Greke historien (fresko gibi bir fiilini ya da en azndan renkli) szcn dnyorum burada-, bilmeye almak, anlamak ya da bilmek anlamlarn da ierir. () Historien szc sonra zaman iinde olupbitenlerin hepsi anlamn da anlatyor, anlatr. 368 airin historien szcnn etimolojisi zerinde durmas, bizdeki tarihilere ve tarihle ilgilenenlere bir uyar nitelii de tar. nk ona gre, bizdeki tarih anlay historien szcnn anlam almlaryla badamayan bir ynde gelimitir ve entelektel yaantmzda tarih adna gerekte tarihle ilgisiz bir bak as egemen olmutur. Buna dztarih adn verir. Dztarih anlay; gemiteki olay ve olgular derinlemesine aratrmadan, sorgulamadan, otopsi yapar gibi neterle demeden ve iktidarn dnda kalmayarak olup bitenlere bakmay ifade eder. Muhalif sylemde yer alan Tarih devlete tutuklanm kltrdr szndeki tutuklama szcnn yerine denetleme ya da gz altnda tutma szcklerini nerir. nk tutuklanma, olup bitmilik, gemite kalmlk anlamn tar; oysa denetleme ya da gz altnda tutma ifadeleri, imdiki zaman da iermeleri bakmndan tarih anlay zerindeki resmi basky yanstmada gerekilik asndan daha uygundur. Bizdeki tarih anlay egemen sylemin gdmndedir ve iinde bulunulan ktlk dayanmas topluluunda yampiri ve yamuk bir tarih tasarm vardr.369 Ayrca, btn Dounun tarihi ve bizim tarihimiz Bat egemenliinin dilinde yazlmtr.370 Bu yzden sahtedir, yalanla rlmtr.371 Cumhuriyet tarihimiz ise, iletilen yrrlk erevesindeki deer yarglarnn bunu pek ve hi istemeyii nedeniyle henz yazlmamtr.372

367 368

Hseyin Tzn, Zrihte Bir Konuma, Dipyazlar iinde, s. 64. Ece Ayhan, Acaba Tarihe Bakarlarsa Anlarlar m?, iirin Bir Altn a, s.44. 369 Ece Ayhan, a.g.m, s.44. 370 Ece Ayhan, Kk Bir Kltr, a.g.e., s. 34. 371 Tunca Arslan, Biz Tzklerle arparak Bydk, iirin Bir Altn a. iinde, s.150. 372 Ece Ayhan, Pera Palasn Arkasnda!, iirin Bir Altn a, s.105.

118

Mevcut tarihsel bilgiler ve tarihsel perspektif bu halleriyle gereklerle badamadna gre, dorular ve gerekleri grebilmek adna yaplmas gereken, olay ve olgular kart bir bak asndan ele alp yorumlamaktr: Bizim bildiimiz Tarih herhalde ve elbet ancak insanlara zgdr ama gerektiinde tersten de okunabilen zel bir perspektif deil midir?373 Bu noktada iir ve airce bak nem kazanr. Kiiye, gerekliin grnd ya da gsterilmek istendii gibi olmadn duyumsatan iirsel alg, tarihe yneltildiinde de tarihsel gereklerin en yaln ve doru biimleriyle gn na kmas iin klavuzluk edecektir: nk iirin noktalama iaretleri; (sarnlarn yazd) tarihin noktalama iaretlerinden (fermanlar, artlar, anayasalar gibi) daha doru ve gerekidir. () Ksacas, tarihteki her olgunun, aranrsa, gstergesi iirde bulunabilir.374 Ayrca, insan ne yapsa, ne etse kendi zgl ve de karan tarihesinden pek uzaklaamayacana375 ve insann herhangi bir ie kendi zel tarihinden girmesi iyi olacana376 gre, iir, bireyin tarih yaklamnda kendinden yola kmasna ve tarihsel gerekliklerden kendi gerekliklerine bir alm salamasna da olanak verir. Tarihin sayya gelmez ok boyutu vardr; verevine, yatay ve dikey ve bir dolu deiik deiik dzlemler, bilekeler ve ortalamalar. Bu denli kompleks bir yapy iirsel bilincin bulguculuundan soyutlayarak doru alglayabilmek ve alglatabilmek sz konusu olamaz. Tarihsel gereklikler, statik ve tek boyutlu deildir; iirsel dzlemde ve trl anlatm biimlerinde her zaman yeniden retilebilirler. air bu durumu, Ancak tarihtir ki yeniden yeniden yazlabilir szyle dile getirir.377 Gerek tarihin yazlmasnda nclk edecek olan ve tarih retmenleri ve tarih profesrleri dnda kalan tedirgin tarihiler zaten yar airdir;378 gerek

373

Ece Ayhan, iir Atlyeleri ya da, anakkaleli Melahata ki El Mektup ya da zel Bir Fuhu Tarihi, s.46. 374 Ece Ayhan, rlplak Bir Trkeyle, a.g.e., s.7. 375 Ece Ayhan, Luchino Visconti, iirin Bir Altn a, s. 99. 376 Ece Ayhan, Ky Bucak (1), a.g.e., s.168. 377 Ece Ayhan, Tarih, kzlemeler, s. 15. 378 lhan Berk, Kafamz Kurcalayan Kimi Sorular zerinedir: I, Dipyazlar iinde, s.24.

119

bir airin yars tarihi olduu gibi. Hem, tarihle iir i iedir,379 en azndan, birbiriyle bakmldr.380 Bir airin, eer airse, tarihin ileyen (ve iletilen) Mekikini de bilmesi gerekir.381 Oysa edebiyat tarihimize bakldnda, tarihi iyi bildii ya da tarihi olduu sylenen airler de dahil, bu nitelikte bir edeb kiilie rastlanamamaktadr Ece Ayhana gre. Bu nitelii tayan [g]emite, Anadolu Ortaanda bir tek Yunus Emre vardr, o da dervi olduu iin ister istemez girmitir tarihe. () Sonra 1951e dek, Nzm Hikmet vardr yalnzca. Yahya Kemale gelinceye kadar onun gibi tarihe bylesine dkn bir air yoktur . brlerinin tarih ilgileri ok s, hatta glntr: Meyhanede onlara sen tarihten ne anlarsn! denmitir gibi, eve gidince bir tarih kitab yazmlardr. Namk Kemale tarihsel bir airdir diyebilir miyiz? Ahmet Rasime tarihsel bir yazardr diyebilir miyiz? Destan, destanlar yazanlar ise (), herhalde sylemeye gerek yok, tarihsellikle tarihle tarihsel bilinle ilikili gremeyiz. Eli yz dzgn olan hamasi, koaklamal destanlar resmi kaln ipliklerle rlmtr; yldnm trenleri iin yazlrlar ya da Unesconun Unescocularn tand izlekler, temalar ele alnmtr alnr. 382 Tarih ilgisinin gemie zlemden kaynaklanmadn srarla belirten Ece Ayhan, Ben Trkiyenin iirine, tarihine mdahalede bulunuyorum. Ve bugne de. Benim btn derdim bugn aslnda der ve Trkiye tarihinin gerekte ac ve ile olduunu, aydnlarn ve sanatlarn bunun zerinde durmadn, hep katklarn ne srer.383 air olmann tarihsel bakmdan da bir sorumluluu ve bedeli vardr. Her eyden nce sarnlarn, yani olaylar Batl gzyle yorumlayan kar ve iktidar bileenlerinin yaratt tarih algsn, sahtelii ortadan kaldrmak gerekir. Bunun iin de kimi eyleri gze almak pahasna ayaa kalkmak zorunludur; nk paha olmadan hibir ey olmaz.384

379 380

Ece Ayhan, Tarihe Bakarsanz Anlarsnz!, iirin Bir Altn a, s. 40. lhan Berk, "1984 Aklarnda Trk Yazn, Dipyazlar iinde, s. 112. 381 Enver Ercan, Ben Kolsuz Bir Hattatm Yine de izmeye alrm, air nk Onlar (Konumalar), Kavram Yaynlar, stanbul 1990, s.157. 382 Sedat Ergin, Bir Sylei, Dipyazlar iinde, s.12. 383 Tunca Arslan, Biz Tzklerle arparak Bydk, iirin bir Altn a iinde, s.150. 384 Ece Ayhan, Acaba tarihe Bakarlarsa Anlarlar m?, iirin Bir Altn a, s.44.

120

Tarih ve iir kavramlar doru anlalr ve aralarndaki ba doru kurulursa, tarihten, tarihi bakndan iire de bir yol bulunabilir; ama henz bu evreye gelinmi deildir, iirden tarihe yneli basamanda bulunmaktadr kltrel ortammz: Tarih-iir ilikisine gelince, daha iir-tarih ilikisi aamasndayz.385 Tarihle hesaplamak sylemini ise -airlere ironik gndermeler yaparakkendisi asndan yle deerlendirir: Tarihle hesaplamak, gibi genirisi bir dncem yok. Sonra ben bir tarihi de deilim. Herkesin okuduu el kitaplarn okuyorum, o kadar. Tarihle hesaplamak koukla yazan byk seslere zgdr!386 1.10. iir ve Toplumsallk Ece Ayhan, iire salt toplumsal yarar asndan bakan anlaya iddetle kar kar. Bu tr pragmatist ve indirgemeci yaklamlarn sanatsal geliimin nndeki en nemli engel olduunu dnr. iirin yararcln belirli bir dnya grnn savunulmas ekseninde alglayanlar youn cahil kiiler olarak nitelendirir ve bunlarn deerlendirme ltlerini iir iin geersiz sayar: Bir iirin dorudan halka hitap etmemesi, dorudan halk gdklamamas, kulland kendine zg yntemler yznden kolay kolay anlalamamas, kendini kolay kolay vermemesi, ie toplumsal adan bakanlarn bile faydasz iir yargsna varabilmesi iin bir l olamaz.387 Toplumsalc izgide, halka ynelmi bir iir gr ille de halk iiri yazmay gerektirmez. Sanat, kendisi iin gerekli grdnde ya da sanat kiiliinin bir davurumu olarak kentlilerin sanatn da kullanmak zorundadr, kullanr da.388 Bu, onu ne halktan soyutlar, ne de ortaya koyduu eserleri toplumsal adan daha az yararl hale getirir. nk bir sanat eserinde ncelikle bulunmas gereken zellik, sanatsal yetkinliktir. Sanat yoluyla topluma hizmet ya da toplumsal katk, gerek
385 386

Ece Ayhan, Tarih, kzlemeler, s. 15. Enver Ercan, Ben Kolsuz Bir Hattatm Yine de izmeye alrm, air nk Onlar (Konumalar), Kavram Yaynlar, stanbul 1990, s.159. 387 Pazar Postas, lk kinci Yeni Akm Soruturmas kinci Yeni in Ozanlar Ne Diyor?, iirin Bir Altn a iinde, s.12. 388 Konur Ertop, Ece Ayhan Anlatyor, Dipyazlar iinde, s.79.

121

anlamda belki de farkl araylarla, aykr denemeler sonucu ortaya karlabilecek yeniliklerle salanabilir. Bu konuda daha geni bir dnce ufkuna sahip olmak gerekir. iirin birtakm toplumsal verilerle kurulduunu yadsmayan Ece Ayhan, yeniliki iirin yararlln sosyalist ltlerin gdmnde sorgulamay doru bulmaz: Bu iirin sosyalizmadan falan bir metresi olmasa bile, toplumumuza inanyorum.389 iiri tarihsel ve toplumsal koullarn biimlendirdii grne de katlmayan Ece Ayhan, bu tr yaklamlarn kiileri kmaz sokaa gtrecei kansndadr.390 Edebiyattaki ve iirdeki kimi deiimleri bu nedenlerle aklamaya almay, zellikle de dnemin siyasal koullarna balamay matrak bulur: Belirli bir iir, bir anayasa deiikliinden sonra neye deisin hi anlamyorum. Matrak bir dnce bu. Braknz bir anayasa deiikliini ve onun ardndan skn edecek bir takm siyasal ve toplumsal kazanlar (); bir byk toplumsal olay gelir birok eyi deitirir de, iirin tarihinde bir satrck yer tutmaz. iirinse, hem kendisi, hem toplumu iin daha amaz, daha doru, zel ve ayr bir noktalama dizgesi bulunur.391 Kafkann, 1. Dnya Sava srecini yaamasna karn gnlnde savatan hi sz etmemesinden hareketle; toplumsal adan ok nemli, ok byk saylan olaylarn, hatta savalarn bile iire, edebiyat eserlerine hi yansmayabilecei gibi yalnzca ok kk bir ayrntda dile getirilerek de yansyabileceini syler ve bu durumu iirin kendi noktalama iaretlerinin anayasadan, fermandan, chartedan vs. ok daha nemli olmasyla aklar. Bu duruma verdii rnek gerekten ilgintir: Ama Romanya cephesinde iki ihtiyar kar-koca anlatr. Adam karsnn gdsn okamaktadr. Btn I. Dnya Sava budur Kafkada.392 iirin geliimiyle toplumun geliimi her zaman kout olmaz. iir, genellikle toplumun nndedir; en kk bir toplumsal deiimin bile ilk habercisi iyi, sk, toplum sorunlar ynnden de yararl olabileceine

Pazar Postas, lk kinci Yeni Akm Soruturmas kinci Yeni in Ozanlar Ne Diyor?, iirin Bir Altn a iinde, s.12. 390 Yeditepe, kinci Yeni ve Eletirmeciler, Aynal Denemeler iinde, s.74. 391 Yeni Ufuklar, Ece Ayhann Birinci Yant, Dipyazlar iinde, s.82. 392 Glin Tokat, Sk Sinema, Sk iir, Aynal Denemeler iinde, s.26.

389

122

yani sivil iirlerdir.393 Kimi zaman da iir geride kalabilir. Bu olgular birbirlerini olutururlar ve farkl dzlemlerde deierek srp giderler.394 Ama 1839dan bu yana toplumsal yapmzda deil bir gelime, en ufak bir deime bile olmamtr gerekte.395 Dolaysyla, toplumsal bilin dzeyi, iirin geldii noktann ok gerilerinde kalmtr. Geri airleri de siyasal, toplumsal kusurlardan o kadar uzak tutmak doru deildir, ortak su her zaman vardr;396 ama asl sulu olan, 150 yldan beri topluma dar, insanlarn enine uymayan bir entari giydirmeye alan devlettir. Bu sre boyunca devlet-toplum ikilii de byyerek srp gitmektedir.397 Devlet, byle yapmakla toplumsal ilerleyie katkda bulunmak bir yana, toplumun doal ilerleyiine engel olmutur. Ama halk, kendi srecini kendi yaratmak zere, kendi aralarndaki kartlklar zmledii rmak azlarnda, deltalarda toplanmaya balamtr ve hangi kaynaklara gidileceini bilmektedir. airler de, iirlerin denizlere dkld bu yerlerde, ayaktadrlar.398 Halkn, btn imparatorluk boyunca, yzyllar dokuduu zelliklerinden balcas, eksendeki birisi ya da, devletten holanmamas, binlerce mezraaya kamasdr; bu olgunun tersini siz kime yutturursunuz399 diyen Ece Ayhana gre, Szck dzeyinde bile Toplum glen bir szcktr, Devletse atk kal!dr.400 Bu yzden o, toplumun ve halkn yanndadr. Ancak belirtmemiz gerekir ki onun toplumculuu ve halkl toplumcu gereki izgide yer aln deil, iaret ettii ikilikte devlet kartl dolaysyla yapt znel tercihi yanstr. Baka bir deyile, toplumun yannda yer almas ancak bu kartlk ilikisi gz nne alndnda sz konusudur. Zaten toplumun iir beenisini ve toplumcu gereki airleri nitelik ynnden alt dzeyde grr, onlar kmser, hatta onlarla alay eder: Her zaman ve her lkede toplum sorunlarna birinci elden (ve kestirmeden) eilen yazarlarn ayrcal olur. Bu gze alnmaldr bata (insan toplumlarnda bir sorunun nereden geldii nemli olmutur. Nasl bekleyecektir sabrla, son gn). Tarihte de bir uzun srecin deil birka yln
Ece Ayhan, rlplak Bir Trkeyle, anakkaleli Melahata ki El Mektup ya da zel Bir Fuhu Tarihi, s.7. 394 Doan Kemanc, Bir Konuma, Dipyazlar iinde, s.57. 395 Ece Ayhan, Cemal Sreya ile Bir Konuma, iirin Bir Altn a, s.156. 396 Konur Ertop, Ece Ayhan Anlatyor, Dipyazlar iinde, s.73. 397 Ece Ayhan, Cemal Sreya ile Bir Sylei, iirin Bir Altn a, s.155. 398 Ece Ayhan, lmn Arkasndan Konumak, Btn Yort Savullar, s. 151. 399 Ece Ayhan, lmn Arkasndan Konumak, a.g.e. , s.149. 400 Nokta, Toplum kyor, iirin Bir Altn a iinde, s. 48.
393

123

nabzn tutanlarn adlar gndemde olur; ne var bunda? () Biz kendi iimize bakacaz; o ilgin karmak ve yryen srecin arkasnda bir belal gibi gitmek zorundayz.401 1.11. iirde Anlam Sorunu Edebiyat tarihimizde, zellikle kinci Yeni iiri dolaymnda ve sonrasnda ska tartlan, iir gndeminin n sralardaki konularndan biri olan anlam sorunu, genellikle aklk-kapallk kavramlar etrafnda ele alnmtr. Bu balamda kapal olarak nitelendirilen kinci Yeni airleri arasnda belki iirleri en kapal bulunan da Ece Ayhandr. Ama o byle bir ayrm yapay bulur, bu sorunun tartlmasn yalnzca Trkiyedeki edebiyat ortamlarna zg bir gerilik olarak deerlendirir ve ak air diye bir terimin olamayacan savunur: Ak air diyedir bir ey yok bence. Franszcada, ngilizcede, Almancada ak airler deyimine rastlamadm hi. Dorusu, arka sokaklara sapm olabilirim. () iirin siyanr servenine balkondaki ezlonglarndan yle bir gz atanlar bu yeil caml iire bir acele kapal iir demi olabilirler.402 Ona gre, kimi air, eletirmen ve edebiyat tarihilerinin kapallk dedikleri ve olumsuzladklar durum, aslnda iirin doasdr. Konuya bu biimde yaklaanlar, bilerek ya da bilmeyerek dorudan iire olumsuzlama getirmektedirler. Bunun nedeni de bizzat iirin kendisini bilmemek, iirin ayrc niteliklerini kavrayamamak ve sanatsal geliim izgisini izleyebilecek donanm ve yeterlilikten yoksun olmaktr. Gerekte ne gemite, ne de bugn [i]nsan, insanca dnce ve iir kapanmamtr ki. Kapanmaz, kapanamaz403 Bu tartmalarn kaynanda bir eviri sorununun yattn da dnmektedir: Anlamsz ya da karanlk diye Trkeye evrilen hermetik, Sk diye sk olarak evrilemez mi? yle evrilmesin mi artk? () Hi deilse yle de diyelim isterseniz: lk elde kendini ele vermeyen iir! Hem bakn

401 402

lhan Berk, 1984 Aklarnda Trk Yazn, Dipyazlar iinde, s.112. zzet Yasar, airlerin Elinde iirden Baka eyler de Vardr, a.g.e. iinde, s.48. 403 Ece Ayhan, Babozuk Gnceler, s.159.

124

artk o ahmak eletiriciler gibi anlalmayan iir de demiyorum. Zaten hi dememiimdir de. Sk szc, vallahi tallahi, ok daha iyidir!404 iirin anlamsal geliim izgisinin geldii nokta, hem doasnn hem de tarihsel serveninin bir gereidir. Sanatsal yaratlarn oluum biimlerine snrlamalar, mekanik kurallar konulamaz. Belki gzden karlan nokta ve yeni iirdeki anlam zelliklerini kavramay geciktiren etken de bu gerei gz ard etmektir. ada iir rastlantsal anlama da aktr, oluum evresinde ve dokusunda rastlantsall da barndrr. Bu da sanatn ve iirin doas gereidir: Rastlantsallk bence her yaratnn ve her yaratcnn bir parasdr.405 Rastlantsallk, sanatn sahici olma zelliinin doal bir uzants olarak gren air, bundan kaynaklanan anlama sorunlarn airle okur arasnda ayn sahicilik dzleminin yakalanamamasna, daha dorusu okurun airdeki sahicilie sahip olamamasna balar: Belki diyorum olduu gibiliin, geliigzelliin ya da sahiciliin bir karanlk yan olabilir, dorusu bilmiyorum, insan kendi ocuu zre nesnel olamyor406 iirin mevcut anlatm biimleri, ortaya kan yeni anlam gereksinimlerini uzun zamandr karlamaya yetmemektedir. ada air, yeni anlamlara nicedir, harflerin, grtlan kard seslerin bile yetmemeye baladn407 fark etmekte, bunun skntsn duymaktadr. Elbette ki yeni araylara giriecek, yeni biim ve yntemler gelitirecektir. Bu yeni bir yntem sorunudur, artk airler hepsi iin geerli olmasa da- anlam msra, iir kurulduktan sonra belirebilecek bir iire doru gitmektedirler.408 nemli olan bunu grebilmek, bunun gereini ve mantn kavrayabilmektir. Kolayc bir yaklamla, sulayc bir tarzda hemen kapal iir, anlamsz iir yaktrmalarna snmak zm olamaz. Hem, evrendeki soyut ya da somut her trl varln, olayn, durumun mutlak ya da grece bir anlam olup olmadn kim ortaya koyabilmitir ki?409 iir o kadar basit olmad gibi, zerinde

404 405

Ece Ayhan, a.g.e. , s.235. Ece Ayhan, lhan Usmanbala Atonal Mzik zerine, iirin Bir Altn a, s.262. 406 lhan Berk, Defterler zerine Bir Konuma, Dipyazlar iinde, s.40. 407 Ece Ayhan, Bir Resim Olarak Orhan Veli, a.g.e., s.67. 408 Pazar Postas, lk kinci Yeni Akm Soruturmas kinci Yeni in Ozanlar Ne Diyor?, iirin Bir Altn a iinde, s.12. 409 Ece Ayhan, Baobozuk Gnceler, s.62.

125

asl konuulmas, tartlmas, amlanmas gereken sorunlar da bu kavramlar zerinden gelitirilen gndemlerle ilikili deildir: iir sorunlar da, ok byk ocukluka sanld gibi, yle yaln ve birka boyutlu deildir. Keke her ey; nesneler ve insanlar bu gezegende o denli yaln olabilseydi olsayd. iir de olmazd! dnce de! oh kek.410 Eer air, yazdklarnda anlam konusunda kendisi asndan bir tedirginlik duymuyorsa, byle bir sorun da yok demektir; dolaysyla, anlalamama konusunda kendisine yneltilen eletirileri ciddiye almas, bunun sorumluluunu kendisine mal etmesi de gerekmez. nemli olan, airin kedisiyle iiri arasndaki anlam badr: Bazen noktadan sonra bir tedirginlik kalr, anlam karnda kalmtr. Oysa iirin karnnda kalmal. iirin brne gemeyen anlamn sorumluluu airde!411 lhan Berkle yapt bir syleide, biraz da sitem ve fkeyle, iirde anlam sorunu konusunda zamann kendisini hakl kardn, kart grte olanlarn da artk onun savunduu izgiye gelmeye altklarn, bunca srenin ksr bir tartmayla boa geirildiini dile getirir: u 29-30 yllk bir iir servenin sen de izledin izlemisindir; imdi zoru grnce, Meer, iirde de aydnlk-karanlk diye bir nemli sorun yokmu! diyorlar. Sorarm sana, ne mene bir ok ge aymadr bu, ne derin bir yanlsama?412 1.12. iirde Ayrntnn nemi Sanat ayrntdr413 diyen Ece Ayhana gre, kendisini ve kinci Yeni airlerini brlerinden farkl ve belki stn klan yn de ayrntnn iir iin nemini kavrayp yazdklarnda bu kavray ortaya koyabilmeleridir. Bu durumu kk bir rnekle anlatmaya alrken, ayrntnn btn bile aabilecek denli nemli olduunu savunur:

410 411

lhan Berk, Zambakl Padiah zerine Bir Konuma, Dipyazlar iinde, s.46. Glin Tokat, lhan Berk ile Ece Ayhan kinci Yeni Akmn Anlatyor, a.g.e. iinde, s.135. 412 lhan Berk, Defterler zerine Bir Konuma, a.g.e. iinde, s.39. 413 Glin Tokat, Sk Sinema, Sk iir, Aynal Denemeler iinde, s.26.

126

Bizde, kinci Yenide, yani sk iirde de vardr. De ufaktr ama, ayn zamanda ok da byktr, belki de biz sivil airlerin bamtelidir. Biz aslnda ayrntyz. Ayrnt, btnden byk olabilir bizde.414 Ayrntc olmann kart, byk ounluun yapt gibi kestirmeden gitmektir ve bu, yaadmz pek ok toplumsal sorunun da varlk nedeni olan temel bir hatadr. Kestirmeden gitmeler yznden; toplum olarak her zaman ar bedellerini demek zorunda kaldmz, iinde belirli bir kurnazl da barndran bir alg ortalamas ortaya km ve bu alg ortalamas dorultusunda, gerekler yerine insanlarn kandrldklar ve birbirlerini kandrdklar masallar kurularak yalanlarla, arptmalarla dolu bir sistem yaantmzda derinletike derinlemitir. Dnce ve iirin geliebilmesi, insanln ilerleyebilmesi iin, ayrnty atlayan bu yerleik mentalite terk edilmeli, zellikle ayrntya eilmek zerine kurulu yeni dnme yntemleri gelitirilmelidir. nk bu rk ark akl yrtmelerle, bu helal yollarla, bu yanl deer yarglarna dayandrlm yntemlerle gerek bulunamaz.415 Diyebiliriz ki ayrnt, Ece Ayhan iin iirin varlk nedenlerinden biridir. 1.13. iirde Nesnel Karlk T.S. Eliotun gndeme getirdii objective correlative kavramnn Trke karl olarak kullanlan nesnel karlk, genellikle iirde anlam ve gereklik sorunu balamndaki tartmalarda nemli bir yer tutar.416 Denebilir ki iirimizde toplumcu gereki anlayta olanlarla bu anlayn tam karsnda yer alanlarn zerinde uzlatklar ender kavramlardan biridir nesnel karlk. Hatta toplumcu gerekilerin kendilerinden farkl anlayta olanlar deta denetlemesine, onlarn da bir tr hesap verme gerei duymasna yol aacak denli saygn bir kavram olmutur nesnel karlk. Bu kavramn iir tarihimdeki saygnl, T.S. Eliotun modern Trk
414 415

Niyazi Zorlu, iir iirde Kalmaz, Sivil Denemeler Kara iinde, s.12. Sedat Ergin, Bir Sylei, Dipyazlar iinde, s.10. 416 Bu kavramn Trkiyede, anlat trlerinde kurgusal elerin tarihsel, toplumsal ya da nesnel gereklikte bir karlnn bulunmas, iirde ise imgelerin nesnel gereklikle badamas biiminde anlaldn syleyebiliriz. Kimi airler, bu anlayn iiri s bir gereklik algsna hapsedebilecei tehlikesine dikkati ekmeye almlarsa da, zdemir ncenin konuyla ilgi aklayc yazsna [Bkz. zdemir nce, Dar Kap, Varlk, 909 (Haziran 1983).] kadar bu kavram kullanan hemen her air ve yazarda az ok bir kafa karkl olduunu gzlemek mmkn. nce, nesnel karlkn yanl bir eviri olduu saptamasn yaparak, bu yanl evirinin iirimize byk zararlar verdiini, kavramn doru karlnn nesnel ballak olduunu belirtir.

127

iirinin kuramsal tartmalar zerindeki etkisine ilikin nemli bir gsterge olarak da deerlendirilebilir. Kendi poetik edimini tarihteki bir nesnel karl iirde bir nesnel karlkla anlatmak olarak aklayan Ece Ayhan, iirdeki nesnel karln tarihtekinden farkllna dikkati eker ve onu bulamaynca iirin iir olamayacan ne srer.417 Ona gre iir, salt bu kavram ekseninde bile tanmlanabilir: Biraz genel geerliliklere aykrlk tayan bir tanmdr belki ama; bence iir denen ey, dilde bir nesnel karlklar toplamnn iir ktkne aklmasdr, ve bir ey de olmasa evrilmemise ktke aklamaz!418 Nesnel karln bulmas, bir iirin gzel olmas iin yeterli kouldur ayrca: Pekla saksda yetitirilen, yeri deitirilemeyecek ve sk sk suyu verilecek, gbreli hormonlu bir iir de gzel olabilir. Yeter ki insan ruhunda bir nesnel karl bulunsun.419 Ancak Ece Ayhan nesnel karlk tanmlamak ya da aklamak yerine, birtakm rneklerle bu kavramdan ne anladn ortaya koymay dener. nce, Batda kavram, Douda mesel bulunduu saptamasn yapar ve bu mesellerin birer nesnel karlk olduunu ne srer. Savn rneklendirmek iin bu corafyann dourduu iki meselini size, olduu gibi, yazmakla yetineceim diyerek iki olaydan sz eder. Onun bu kavramdan ne anladn somutlayabilmemiz iin, aktard iki olayn ksaca zerinde durmamzda yarar var. Gulam (adi) devesine binip saraya yollanr. Yolda, yeni besteledii arky sylemeye balar. Deve de yryn arknn ritmine uydurarak deta tempo tutmaktadr. br olay da yledir: Byk besteci Safiyddin Abdlmmin, Msr sultanna, Emredin bir deveyi krk gn a ve susuz braksnlar. Bu srecin sonunda deve benim bestemi duyunca aln ve susuzluunu unutursa musikinin gc kantlanm olacaktr der. Sylenen yaplr. Krk gn sonra deve dar karlr. i su dolu bir havuzun yanna getirildiinde suya doru komaya balar. Havuzun bana gelince, Safiyddin Abdlmmin bestesini okumaya balar. Deve, onca susuzluuna karn durup namelere kulak verir. ark kesilince su imeye balar; ama ark yeniden balaynca deve de ban
Ece Ayhan, Babozuk Gnceler, s.126. Doan Kemanc, Bir Konuma, Dipyazlar iinde, s.59. 419 Ece Ayhan, Bir Sk air: Edip Cansever, Sivil Denemeler Kara, s.21.
418 417

128

sudan kaldrp hemen namelere kulak kesilir. Bu byle devam edip gider. Sultan da bunun zerine tebaasna musikiyle daha youn biimde megul olunmas iin emirler verir. Ece Ayhana gre nesnel karlk (eski iirin z) da budur.420 Nesnel karl ne olduunu aklayabilmek iin, Ahmet Yeseviyle ilgili anlatlan bir kssay da rnek olarak verir. Ahmet Yesevi, kak ve kepe yaparak geinmektedir. Yapt kak ve kepeleri kznn zerine koyduu heybeye koyar. Yesevi evde iine devam ederken kz Yeside dolar. Halk, kzn heybesinden kak ve kepe aldktan sonra parasn da oraya koyar; eer paray koymayan olursa, kz paray alncaya kadar o kiinin ardndan hi ayrlmaz, paray almadan hibir yere gitmez. Douda mzik deveyle anlatlyorsa, hikmet de byle kzle anlalr vesselam.421 der Ece Ayhan. Celal Bayarn 1978de Bu yl komnizm gelecek szn de politikadaki nesnel karlka rnek verir. De Sicann, Milano Mucizesi filminde, Zevattininin senaryosunda olmamasna karn, gecekondu sokaklarnda balonlaryla birlikte havalanan baloncunun havalanmasn nlemek iin cebine ta koymak yerine azna hemen ekmek tkmas da sinemadaki nesnel karlka rnektir ona gre. Bu kavram aklamak iin verdii rneklerden yola karak, Ece Ayhann nesnel karlktan kimi zaman eretileme ve alegoriyi, kimi zaman da ynlendirici ngr ve ayrnt yakalamay anladn syleyebiliriz. Bunlarn yan sra; olay, olgu ve durumlarn tam olarak karlk dt kavram ya da dayand gereklik dzlemini de anlamaktadr nesnel karlktan: Evet, toplumsal yaamdaki deyimleri, kavramlar, terimleri, tamlamalar bir yana brakalm imdilik; zellikle iirde her bir eyin Trkesini bulacaksn! Gerekin, gereklerin, iirin arkasndaysan doallkla. Yoksa iir, iir olamaz bence. () Sonra ben, sanyorum ki, nesnel karlk eski arkadalardan, stanbullu eski arkadalardan ayr zde ele alyorum derim, biimde de. T. S. Eliotun nesnel karlk terimi ise hem yanl anlalm hem de 1982de kan bir dergide de yanllkla eksik de

420 421

Ece Ayhan, 18.Yzylda Trk Mzii, iirin Bir Altn a, s.81. Ece Ayhan, 18.Yzylda Trk Mzii, a.g.e., s.82, 83.

129

anlatlr gibi gelir bana; herhalde bir eviriden aklda kalanlard bunlar; fonla, dekorla uzaktan bir yaknl yok bu kavramn; bildiimce.422 Dorusu, bir kavrama bu kadar ilev yklemek ya da farkl ilevleri bir tek kavram araclyla alglamaya ve anlatmaya almak, o kavramn anlalmasn ve temel ilevinin seiklemesini gletirir. Bu noktada, nesnel karlk konusunda dnemin air ve yazarlarnda grlen belirsizliin Ece Ayhanda da srdn syleyebiliriz. Sedat Erginle yapt bir syleide dile getirdii yaknmann temelinde, aslnda deindiimiz bu belirsizlik/netletirememe sorunun yatt dnlebilir: Benim nesnel karlktan muradm baka iyice. Anlatamamm iyi, anlatamamm anlalyor. () Tarihte de bir dncenin, bir duygunun (meram anlatlmak isteniyorsa), ne yaplr yaplr bir nesnel karlk bulunur, bulunmutur (doudaki mesel budur szgelimi. 423 Objective correlativein nesnel karlk olarak evrilmesinin yaratt anlam bulankln giderebilmek iin nerilen nesnel ballaklk terimini ise benimsemez: Objective Corelationn karl szlkte nesnel ballakm, oysa iin iinde kesin bir karlkllk da var, naber?424 Karlkn yerine imdi ballak neriliyor, peki alttan alta karlkllk ne olacak?425 Ona gre, air olabildiince ve becerebildiince nesnel olmal, hep her eyin nesnel karln aramaldr.426 1.14. iirde z ve Biim iirde z ve biim ayrmn kabul etmeyen Ece Ayhana gre, bu tr yapay ayrmlara gitmek nezih sonular bekleyen stanbul eletirmenlerinin iidir. air bylesi snflandrmalar ve terimleri ciddiye almamal, kendi yolunu gitmeye
422

Sedat Ergin, Bir Sylei, Dipyazlar iinde, s.13. Ece Ayhan her ne kadar oul kullanmla stanbullu eski arkadalar ifadesini kullansa da asl kastettii kii Edip Cansever olsa gerek. nk nesnel karlk sz konusu kavramlarla ilikilendirerek aklayan Edip Canseverdir (Bkz. Adnan Benk, Nuran Kutlu, Tahsin Ycel, Edip Canseverle Yaam Besleyen lm stne, ada Eletiri, Haziran 1982). Ayrca bkz. Edip Cansever, Gl Dnyor Avucumda, ( kinci Bask), Adam Yaynlar, stanbul 1994, s. 115. 423 Sedat Ergin, a.g.m., s. 14. 424 Glin Tokat, Sk Sinema, Sk iir, Aynal Denemeler iinde, s.23. 425 topya, Abiler Sesi Tyler rpertici Bir lk Olarak Bana Tam da 1969da Kayseriden Gelip arpmt, Sivil Denemeler Kara iinde, s.26. 426 Ece Ayhan, Tarihe Bakarsanz Anlarsnz!, iirin bir Altn a, s..40.

130

devam etmelidir. Zaten yazma srecinde bu kavramlarn bir katks, geerlilii, herhangi bir belirleyici etkisi yoktur: Valla, iin dorusu u: Yaz biimiyle z dediin ey ylesine i iedir ki, ben bugne kadar bu ikisini yazarken ayrt edememiimidir; bir bileke de olabilir.427 iirin son biimini aldnn nasl anlalabilecei konusundaki bir soruturma sorusuna da buna neden son z denmemi olduunu da dnyorum428 karln vererek, aslnda bu szcklerin birbirlerinin yerine kullanlabilecek kadar i ie ve ayrt edilemez olduunu ima eder. Biimle kalpn birbirine kartrldn dnen Ece Ayhan, Sonnet o iirin biimi deildir, kalp biim deildir diyerek bu duruma tepkisini gsterir. Ona gre, bu kartrmann, biimi kalpa indirgemenin altnda bilgisizlikten de te insanlar kalplarla dnmeye zorlayan belirli bir kurnazlk yatmaktadr.429 1.15. iirde zgnlk zgnlk, modern edebiyatta en ok vurgu yaplan kavramlardan biridir. Modern air ve yazarn en belirgin zelliklerinden biri de zgn olma kaygsdr. Ama Ece Ayhan, zgnlk konusunda farkl, hatta modern edebiyattaki yaygn anlaya aykr dnr. O, benzersiz olmaya, baka yazar ve airlerin etkisi altnda kalmamaya almann zgnlk salamak yerine zgn olmay engelleyecei grndedir: Peki, ya zgnlk ne oluyor? Benim bildiim, milyonlarca ok etki altnda kalacaksn ki, kacaksa zgnlk ortaya ksn ya da kabilsin.430 Byle dnmek, ayn zamanda diyalektiin de bir gereidir.431 Hibir iir baka iirlerden bamsz olarak tasarlanamaz, oluamaz; hibir air, varln baka airlerden soyutlayarak gerekletiremez: Kaynaklar, pnarlar hepimizindir. Kendine zglk filan da sz konusu deil iirde.432
427

lhan Berk, Defterler zerine Bir Konuma, Dipyazlar iinde, s.41. Ece Ayhan, iirin Kurgusu, Dipyazlar, s.56. 429 Ece Ayhan, Babozuk Gnceler, s.79. 430 Ece Ayhan, Emin Fndkoluyla Caz, Cazband ve Bando zerine, iirin Bir Altn a, s.272. Ayn dnceyi gnlnde de dile getirir: Babozuk Gnceler, s.177. 431 Ece Ayhan, Simurg, Dipyazlar, s.96.
428

131

nemli olan mhrdr, airin eserleriyle kltr ve edebiyat tarihine mhrn vurabilmesidir. Kiilik kiilikse hibir ey adna silinemez zaten.433 Yalnzca etkilenmekten deil, alntlardan da kanmamak lazmdr; [h]er sanat, [] biraz da alntlarla (quotation) yrrdr, yrr nk.434 zgnlkse kendi kendine oluur.435 air, toplumsal ve siyasal arkadalar, yatlarn izleyerek, tarihsel ve sanatsal birikimleri, tortular deerlendirerek ilerleyebilir zgnlk yolunda.436 1.16. iirde Ses, Ritim ve Grsellik Ece Ayhan, iiri klasik eleriyle alglamann ve bu elere ynelmenin onu aslnda bu topraklardan srmeye almak olduunu dnr. rnein, iiri ses ve l ynnden geleneksel kalplar iinde tanmlamaya uygun bir dn; modern edebiyatn verimlerinden almlarnn olanaklarna yararlanmay srt reddederek bylece yeni anlam ve de iiri, bu estetik evirmek, elerden

bamszlaarak gelitii Batya itmeye ve orada kalmaya zorlamak anlamna gelir: iiri buralardan, bu krfezlerden, bu bklerden, bu iskeleden, ksacas bu Ege kylarndan itelemek uzaklatrmak niye? Yoksa, insan akl, bambaka bir zde uyaksz lsz bir iir dnemez mi Trke ve Trkede? dnlemez mi?437 Ona gre uyak, iirin dnceyle ba kurmasn engeller; bizde iir bu yzden yzyllarca gdk kalmtr. Uyaa koullanm bir bilin, iirin dnceyle kurmas gereken sk ba kavrayamaz, bu yzden her trl geliime da kapaldr. Uyan tarih boyunca insanmza ve toplumumuza dnce geliimi ynnden zarar sanlabileceinden daha fazladr. [Anadolu tarihinde] her trl dnce geliimi uyakl olarak durdurulmutur.438 Kendi iirlerinde l, uyak gibi elerin bulunmayn da iirsel kayglarnn farkl oluunun bir yansmas olarak grr; nk onun, uya nnde
Hseyin Tzn, Zrihte Bir Konuma, a.g.e. iinde, s.61. Ece Ayhan, Saba Melikesi Emel ile Bir Sylei, iirin Bir Altn a, s.242. 434 Ece Ayhan, Emin Fndkoluyla Caz, Cazband ve Bando zerine, a.g.e., s.272. 435 Niyazi Zorlu, iir iirde Kalmaz, Sivil Denemeler Kara iinde, s.10. 436 Yeni Sinema, Trk Sinemas zerine Soruturma, Dipyazlar iinde, s.99. 437 Ece Ayhan, Babozuk Gnceler, s.124. 438 Ece Ayhan, a.g.e., s.135.
433 432

132

bir engel olarak grd dnsel kayglar vardr. iirde ve iir yoluyla yapmak istediklerinin bu tr elerden uzak durmay gerektirdii inancndadr: Vezin, kafiye falan yoktu bende. htiya da duymadm. Benim meramm baka birey. nsan ilikileri Mlkiyet Mlkiyetin trevleri.439 Baka bir yerde de ayn szlerini yineledikten sonra, ses, l ve ritim elerinin yerine kendi iirlerindeki saysallktan sz eder ama saysallkla neyi kastettiini ortaya koymaz: Saysaldr benim iirlerim, hem de ardr.440 air, Ama iir sestir, ritmdir, aktr grntden ok. Kafiye ses demektir. Eitimi olmayan da ritmi yakalayabilir. () Grnt ise fazladr iirde.441 derken, bunu belirtmese bile, kendi yaklamn deil geleneksel iiri ve geleneksel iir algsn kastediyor olsa gerek. iir edimini grsel bir sanat olan sinemaya ilikin eylemlerle (film ekmek, seslendirme) badatrmas ise ilgintir: Trkiyede iirler sessiz ekilir. Ses sonradan (masada) eklenmitir iirlere.442Bence Trkiyede iirler 1988de bile sesiz ekiliyor. Seslendirme ve szlendirme sonra443 Ece Ayhann iirde arad ses esi bakadr aslnda. Cemal Sreyayla yapt bir syleide, iirin gizli bir kegeni olarak niteler sesi ve []nemli olan bir Ortadou sesi yakalayabilmektir444 diyerek dile getirir bu konudaki dncesini. Sahiciliin peinde olan biri Ortadou sesini aramaldr; nk o sesler bozulmamtr. lkel olabilirler ama sahicidirler. biimi olduunu syleyebiliriz. Doan Kemancnn iir-ses ilikisini nasl deerlendiriyorsunuz? sorusuna verdii yantta, Ben bir para aykr dalm, verilmi her bir eyi didik didik ettiim kurcaladm iin, bu sorunu da baka bir biimde ele alyorum diyerek iirde ses
439

445

Bu szlerden hareketle, onun

iirde sesten kastetmek istediinin duygu ve dnce ya da duyarlk ve dnce

Tunca Arslan, Biz Tzklerle arparak Bydk, iirin Bir Altn a iinde, s.149. Hlya Vatansever, Sivil air, a.g.e. iinde, s.142. 441 Mslm Batuk, Bir Etiki: Ece Ayhan, Sivil iirler iinde, s.68. 442 Ece Ayhan, Cemal Sreyayla rlplak, Babozuk Ama Uygurca, iirin Bir Altn a, s.167. 443 Ece Ayhan, Trk Sinema Tarihi, a.g.e., s.92. 444 Ece Ayhan, Cemal Sreyayla rlplak, Babozuk Ama Uygurca, a.g.e., s.167. 445 Enver Ercan, Krk Yldr Yeni Bir Szdizimi ile Yeni Bir Dilbilgisinin Peindeyim, iir Uar Sz Olur (airlerle Syleiler), Yn Yaynlar, stanbul 1994, s.73.
440

133

esini farkl deerlendirdiine dikkati ekmek ister. Ona gre, yeryznde her bir eyin sesi vardr, iirin de elbette; ama bilgileri sadece okulda retilenlerle snrl olanlar sesin ancak ve ancak kulakla ilintili olduunu dnrler. Oysa alglar bilinen duyularla snrl deildir. Szgelimi, insan gzleriyle de duyabilir; ama bunu dilegetiren kimseye anormal gzyle bakarlar, anlayamazlar. Ses, yalnzca kulan duyabildii titreim deildir; iirde ses sorunsaln da asl bu adan ele almak gerekir.446 1.17. iirde Yenilik Her alanda yenilii, btn kavramlar yeniden sorgulayp insanlk ve kendimiz iin tm yerleik kabulleri ve deerleri yeniletirmeyi zorunlu gren Ece Ayhan, bunu engelleyen ana etkenin sorumluluk duygusu olduu, ncelikle bu duygunun basksndan kurtulmak gerektii grn savunur: Oysa snrlar yeniden izilmeli. Her eyin, yaznn, iirin, corafyann, dnyann snrlar. Hatta nfus saym bile yeniden yaplmal. skn yeniden. Ksacas yepyeni bir dilbilgisi ve yepyeni bir szdizimi zorunlu bize. Yeniden bir uygarlk tanm, yeniden bir yurttalk tanm. Yeni sorumluluk bile en sonda gelir.447 Bu konudaki radikal tutumunu ne kacaksa sorumluluktan deil, sorumsuzluktan kar, kacaktr448 diyerek ortaya koyan Ece Ayhann yeniliki olmak isteyen gen airlere nerisi ise, sorumlulara inat, kalemi eline alp en ayp eyleri alakalem iir adna yazmalar ve kimseyi dinlememeleridir. Eletirilere kulak asmak ve iinde sorumluluk duygusu tamak, gen airi eninde sonunda yerleik yapnn, tekdze ileyiin iine ekecek, var olan yinelemekten baka bir yere gtrmeyecektir; oysa aykr bir tutumla yola kan gen airin var olan yap iinde yitip gitmemek iin bir ans vardr. Belki ilk balarda aykr tutumunun felsefi altyapsn btnyle oluturamad iin, byle yapmakla kendisini riske attn
446

Doan Kemanc, Bir Konuma, Dipyazlar iinde, s.59. Burada sz edilen, farkl duyu organlarnn ilevlerini birbirine ykleme yaklamnn bir lde Arthur Rimbaudyu artrdn syleyebiliriz. Arthur Rimbaud, Georges Izambarda ve Paul Demenyye yazd mektuplarda, duyularn bilinli bir ekilde kartrlmasyla, dzenlerinin bozulmasyla bilinmeze ulalabileceini ve airin bu biimde khinleebileceini syler. Bkz. Arthur Rimbaud, Ben Bir Bakasdr, (ev. zdemir nce), Genda Yaynlar, stanbul, 1999, s.68, 73. 447 Ece Ayhan, iir iirde Kalmaz, Sivil Denemeler Kara, s.9. 448 Nokta, zgnlk Amuda Kalkmak Deildir, Aynal Denemeler iinde, s.33.

134

dnp korkabilir; ama bu yersiz bir korkudur, nk ileride her ey yerli yerine oturacaktr.449 air, bu noktada rtk bir biimde kendi deneyimlerine gndermede bulunarak gen airi ikna etmek ister gibidir: Yepyeni bir imge birdenbire
450

benimsenmez.

Birdenbire

bir

benimsenme onun handikapdr nk.

nemli olan, en bata bir kopuu gerekletirebilmektir. Bu dnyada bir ey syleyebilmenin anahtar olan kopu iin ise sorumsuzluk ve aykrlk temel kouldur. Mutasyona varmann baka yolu yoktur.451 Gen air, yeniliki olmann bedellerini demeye de hazr olmal, bu bedelleri demenin doal bir sonu olduunu ve sonunda kendisinin kazanacan unutmamaldr: Hemen anlalmayabilirsin, gze alacaksn. ounluk her zaman balangta yanlabilir, sonradan ayyorlar sanki.452 Ayrca, yeni bir iir anlay, yenilik yolundaki allmam denemeler geni okur kitleleri ve eletirmenlerce karalanacak, yenilikiler ktlenecek, bu rnekler allm edebiyat kalplarn tehdit ettii iin kt nitelemesiyle kar karya gelecek, hatta airin cesareti sorumsuzluk olarak gsterilmeye allacaktr hep. air bunu gze almal, sorumsuzlukla sulanmaktan ve kt ilan edilmekten kanmamaldr; nk karklk, ktlk iyinin anasdr.453 ve en gzel iirler ktlkten kar.454 Ancak, hibir yenilik tek bana yaplmaz. Bu durumun en iyi rnei kinci Yeni airleridir. Ayr ayr yerlerden gelmelerine ve her biri tek bana ayr ynlere doru yrmelerine karn, bunu bir toplam olarak yapmaktadrlar. Hep beraber yrmektir nemli olan.455 Hele dnce ve tarihle i ie iki kak gibi birbirine gemi bir iir yenilii, bir gelime, zellikle modern dnyada hep birlikte ve el ele yaplr. blm ve ibirlii456 arttr.
449

Ece Ayhan, Krk yldr Yeni Bir Szdizimi ile Yeni Bir Dilbilgisinin Peindeyim, anakkaleli Melahata ki El Mektup ya da zel Bir Fuhu Tarihi, s.99. 450 iir Sanat, Ece Ayhann Bir Baka Soruturma Yant, Dipyazlar iinde, s.85. 451 Enver Ercan, Krk Yldr Yeni Bir Szdizimi ile Yeni Bir Dilbilgisinin Peindeyim, iir Uar Sz Olur (airlerle Syleiler), Yn Yaynlar, stanbul 1994, s.71. 452 Glin Tokat, Sk Sinema, Sk iir, Aynal Denemler iinde, s.23. 453 Niyazi Zorlu, iir iirde Kalmaz Sivil Denemeler Kara iinde, s.9. 454 Nokta, zgnlk Amuda Kalkmak Deildir, Aynal Denemeler iinde, s.33. 455 Ece Ayhan, kinci Yeni, kzlemeler, s.27. 456 Ece Ayhan, Bir Sk air: Edip Cansever, Sivil Denemeler Kara, s.19.

135

Yeni iirin en nemli zellii, gemiin birtakm verilerini tasa bile kendisinden nce gelen iirin bir devam olmamasdr. Yalnzca anlaytaki ve iirlerin ieriindeki yenilik yeterli deildir; bu, biimsel yeniliklerle tamamlanmadka gerek bir yenilikten sz edilemez: Yeni yeniyle kurulur. Bunun iin yeni zn yeni biim getirmesi zorunludur. Yeni z yeni biimi getiremiyorsa, ya o z yeni deildir ya da yapt daha bitmemitir, yeni biimi ortaya karncaya dek bitmemitir.457 Yeni ozan yeni mteebbise benzeten Ece Ayhan, bu benzetiiyle ticaret ve endstri piyasasndaki arz-talep ilikilerini air-okur balamnda kurgulayarak yeni ozann toplumsal gereksinimler asndan ilevini ve nemini yle anlatmaya alr: Yeni ozan (), toplum iinde halen var olan ya da var olmas istenilen gereksinimleri duyar, sezer, piyasaya gelir, retime balar. Yeni gereksinimleri karlayacak olan mteebbisin retimi, en az halen var olan gereksinimleri karlayan mteebbisin retimi denli, belki de daha ok, nemlidir. Buna rnek olarak, piyasada engelli ine yokken bu gereksinmeyi duyan, sezen ve engelli ineyi reten yeni bir mteebbisin retimi gsterilebilir. Bugnk iir ya da toplum iinde (belki de bir iir toplumu iinde) belki de bir gereksinmeyi karlamaktadr.458 1.18. iirin Kurgusu ve Yaps Bir iirin oluum evrelerinin ve dolama girmesinin iktisadi mantkla ya da iktisat terimleriyle aklanamayacan syleyen Ece Ayhan, bu durumun yalnzca iire zg olduunu, o yzden de iirin nasl kurulduunu okura anlatmann ok g olduunu ne srer. iirin kuruluunu yourmak szcyle anlatr ve kendi iirini kurarken nasl yourduunu, kendi asndan yle ortaya koyar: Yazmann, yazlmann bir ncesi var ilkin, yllk, on yllk, yirmi yllk sorular oluyor kafada szgelimi; balang kurgusu daha zihin oralardayken rlyor yaplyor () Nesneler daha ekirdek olarak

457

Pazar Postas, lk kinci Yeni Soruturmas kinci Yeni in Ozanlar Ne Diyor?, iirin Bir Altn a iinde, s.13. 458 Pazar Postas, a.g.m., s. 12. Bu yaklamn, airin iir-okur balamndaki dnceleriyle ve genel yaklamyla rtmediini sylememiz gerekir.

136

zihindeyken katlanmaya balyor, en yaln bir iirde bile onun paralarnda yalnlk yoktur, yani ufack bir ey bile binlerce boyutlu Benim kurduum, kurabildiim iirde () okur denilen kii karnca kararnca dahi olsa silinmi olduu iin, btn kavramlar nesnel gereklikler, vb. hzl bir deiime, belirli bir iir perspektifinde yerini alncaya dek gelimeye uruyordur. 459 Zihinde nce dncesi olan iir;
460

airin kendisine farkl bir akl

yrtle sorduu sorular yoluyla nesnel gereklii imgeleminde dntrmesi ve iirsel balamda yeniden retmesi sonucunda ulat imgelerle kurulur. mge, iirin asl kurucu esidir, onsuz bir ey anlatlamaz.
461

mgeler o kadar sk

rlmelidir ki, bir yapda karkasn kendisini gstermemesi gibi, iirin de eklem yerleri, teeller gzkmemelidir. Sonra, air iirin kmldadn duyunca, bittiini de anlayp noktasn koyabilir.462 iirin son biimini aldn, ancak tamamlama eyleminin yaratabilecei sevin de duyumsatabilir aire, yani sezgisel bilinle de anlayabilir bunu.463 iirde kurgu ve yap meselesi, yle kitaplarda yazld gibi deildir; hatta belki bu kavramlarn, kitaplarda anlatldnn ve bu dorultuda olumu genel kabullerin tam tersi ynlerde biimlenen bir gerekleim dzlemi vardr. 464 Kurgu, ayn zamanda iirin baka pek ok alanla olmas gereken ilikilerini, balarn da ieren bir kavramdr aire gre: Ben anlatlamaz. kurgu Felsefe szcn de kullanyorum. baka iir iirde bir kalamaz, de kalmamaldr da, demek istiyorum.465 iir imgeyle kurulur. Onsuz bir ey anlatlamaz, herhangi ey anlatlamaz.466 iirde kuruluunda dizeye de ok nem veren Ece Ayhan, 80 kuanda grlen dize krma eilimine deinirken bu kuan iirlerini ben biraz dizleri krlm iirler gibi ve olarak dnyorum diyerek, iire yapsal adan salamlk
Ece Ayhan, iirin kurgusu, Dipyazlar, s.55, 56. Glin Tokat, lhan Berk ile Ece Ayhan kinci yeni Akmn Anlatyor, a.g.e. iinde, s.135. 461 Konur Ertop, Ece Ayhan Anlatyor, a.g.e. iinde, s.74. 462 Glin Tokat, lhan Berk ile Ece Ayhan kinci yeni Akmn Anlatyor, a.g.e. iinde, s.135. 463 Ahmet Soysal, Ayptr Sylemesi: Rimbaud, Aynal Denemeler iinde, s.62. 464 Ece Ayhan, iirin kurgusu, Dipyazlar, s.55, 56. 465 Ece Ayhan, Cemal Sreyayla rlplak, Babozuk Ama Uygurca, iirin Bir Altn a, s.166 466 Konur Ertop, Ece Ayhan Anlatyor, Dipyazlar iinde, s.74.
460 459

137

kazandrmas bakmndan dizenin nemini vurgular. 80 kuana iirde tekrar dizeye doru kaylmasn salk verir.467

1.19. iirin Nitelii, levi ve Konumu Ece Ayhann, iirin nitelii, ilevi ve konumu ile ilgili grlerini, hem kendi iirleri ve airliine ilikin sylediklerinden hem de genel olarak iir ve air kavramlarn irdelerken sylediklerinden yola karak saptamaya alacaz. nk hibir air, bu kavramlar kendi eserlerinden ve edimlerinden soyutlayarak salt kuramsal dzlemde tartmaz; airler, kuramsal yaklamlarna ilikin ipularn ayn zamanda kendi sanatsal izgilerinden sz ederken de verirler. Bu bakmdan, airin bu konulardaki yaklamn her iki noktadan yola karak ortaya koymann daha doru olaca kansndayz. Ece Ayhann, iirin niteliine ilikin dncelerini yle sralayabiliriz: iir, biricik zgrlk alandr. iir, her trl denetim ve basky reddeder. Snrlar, snrlandrmalar iirin doasna aykrdr. iir yazmak, belki baka her uradan daha fazla zgrlk gerektirir. iir zgrlksz edemez ve zgrln dmeyen biricik kentidir bugn de.468 iir, belaya kar bir beladr. iir, kendisi de bir bela olduu halde her trl belaya kardr. Allahtan gelen belalara bile kar olmak onun temel niteliklerindendir.469 iir delikanldr. iir, kiilik gerektiren bir sanattr ve iirin babas delikanllktr. Gerek iir, her eye gs geren bir delikanldr.470 Yeni ynelimler ve zgn rneklerle iir Trkiyede artk Akdeniz yarapl, tarihsel bir delikanldr.471 iir, tarihsel bir avadanlktr. Ancak ustalarn anlayabilecei bir zellii vardr iirin: Tarihsel bir avadanlk olmak.472

Ece Ayhan, Babozuk Gnceler, s.235. Ant, Hayalet Yarglanacaktr, Dipyazlar iinde, s.101. 469 Hece, iir Soruturmas, 53, 54, 55 (Mays, Haziran, Temmuz 2001). 470 Ece Ayhan, Bohemlik mi?, Sivil iirler, s.19 471 Ece Ayhan, Trk iiri: 1973, Dipyazlar, s. 69. 472 Ece Ayhan, iirin Kurgusu, a.g.e., s.56.
468

467

138

iir, bellektir. iir, insan gibi, kendinde tm tarihsel izleri, sreleri tar. nsan gibi, iir de bellektir.473 iirin sermayesi ve yatrm ancak duygu ve dnce birikimidir. Maddi birikimleri olanlar genellikle duygusal ve dnsel birikimden yoksundurlar. Byk ounluun aksine, gerek airin zdeksel ve tinsel anlamda tahvil ve hisse senetleri yoktur; o yalnzca duygu ve dnce birikimine sahiptir. Zaten iiri besleyen, iire dayanak olan birikim de budur. Baka trl yatrm olanlar, iirin kart kutbunda yer alrlar. 474 iirin temeli sorgulamaktr. iir, olup bitenleri, dnenleri, grnleri sorgulamaktr. Verili olann ve gerein iyzn grmeye almak, her eyi sorgulamak onun temelidir.475 iir, yaamla her zaman i iedir. Kimi iirlerin yaamla ilikili, kimi iirlerin yaamdan kopuk olduunu dnmek bir yanlgdr. iir yaamla i iedir, bu ikisi srekli alveri halindedirler. Bu konuda deerlendirme yaparken, iir ve yaamn klhanda, kller iinde ayn gmlek iinde uyuduklar gz ard edilmemelidir.476 iir, aykrlktr. iirin en nemli boyutlarndan biri de aykr oluudur. Ayrntclk, kendine zglk ve atlmclk da iirin aykr olma zelliini glendiren niteliklerdir.477 Ortalama anlaylara, ortak bilin ve bilinaltna, ortak kabullere, aktrmadan ortala salnm alg ortalamasna kesinkes kardr iir.478 iir, ztlklar birletirir. Her zgn iirde ya da her sk airin zel tarihesinde iki dnem vardr: 1. Kzltesi dnem, 2. Mosmortesi dnem. Eer sk iir iyi analiz edilebilirse, arkeolojik kaz yapar gibi incelenebilirse ortaya bu iki zt birleen renk kabilir, iirde kartlklarn badatrlmas fark edilebilir.479

Emel Gunca, Sahici nsanlarn Ecesi, Aynal Denemeler iinde, s.65. Ece Ayhan, Babozuk Gnceler, s.34. 475 Ece Ayhan, a.g.e., s.124. 476 lhan Berk, 1984 Aklarnda Trk Yazn, Dipyazlar iinde, s.110. 477 Ece Ayhan, Dnya Gl, iirin Bir Altn a, s.79. 478 Orhan Khyaolu, Haklln nad, a.g.e. iinde, s. 133. 479 Ece Ayhan, Babozuk Gnceler, s.229,230.
474

473

139

iir, zeknn snr arpmalardr. iir, zeknn snr arpmalardr.480 Zihnin snrlar iirle de geniler; iir, gerekliklere, bilinen olgulara insan zihninin en u noktalarna kadar iletilmesiyle varlan bulgulardan bakabilmektir.481 iir, bakmszlktr. air; sradan dn biimlerinin, genelgeer akl yrtmelerin, ounluun mantksal zaaf denilebilecek uyum arama ve olgular uyum ynnde konumlandrma yaklamnn tamamen dnda, hatta karsnda bir zihne sahiptir. Bu yzden iir asimetri yani bakmszlktr.482 iir biraz da bir koloratur inceltmesidir.483 iir, bir artmaca deildir. Okur, aykr bir iirle karlat zaman genellikle rker, irkilir. Alt kalplarn dnda bir yap grnce bunu zemez, anlayamaz ve yaad aknlktan dolay o iirin artmacal olduu sonucuna varr. Oysa iir bir artmaca deildir.484 iir, btn boyutlaryla insan irdelemektir. nsan, oluum halinde bir varlktr ve henz tamamlanmam bir fiildir. iir, btn zamanlarda, btn kiplerde insan fiilini ekmektir;485 ama yeni bir szdizimi ve yeni bir dilbilgisiyle.486 iir, hatr iin eletirelliinden dn vermez. iirsel bak, ayn zamanda eletirel baktr. air, eletirilerini en sert biimde dile getirmekten korkmaz. iir yalnzca dnyaya, iktidara, iktidarla ilikili kiilere, kurumlara deil; yeri geldiinde bunlarn kart kutbunda yer alanlara, grece yakn durduklarna da eletirilerini yneltir, onlara da bozuk alar.487 iirin birok bileeni vardr. iirin varlk alan salt iirlerle snrl deildir. Gerek yazlnn ncesinde, gerek oluum srecinde, gerekse okur karsna ktktan sonra pek ok etken ve alanla varolusal bir ba vardr. iir, kendini aar; iir iirde kalmaz.488

Ece Ayhan, Trk iiri: 1973, Dipyazlar, s.69. Hseyin Tzn, Zrihte Bir Konuma, a.g.e. iinde, s.63. 482 Ece Ayhan, Cemal Sreya ile Bir Sylei, iirin Bir Altn a, s.156. 483 Turgay zen, Berlinde Ad Bir Sivil Sylei Konulmutur, a.g.e. iinde., s. 185. Koloratr (coloratura) bir mzik terimidir. Bir arknn karmak (complicated) yapdaki blmleri anlamna gelmektedir. Bkz. Oxford Dictionary, Oxford University Press, (Sixth edition), Newyork, 2000, s.248. 484 lhan Berk, Kafamz Kurcalayan Kimi Sorular zerinedir: I, Dipyazlar iinde, s.31. 485 Ece Ayhan, Babozuk Gnceler, s.65. 486 Orhan Khyaolu, Haklln nad, iirin Bir Altn a iinde, s. 133. 487 zzet Yasar, airlerin Elinde iirden Baka eyler de Vardr, Dipyazlar iinde, s.51. 488 Ece Ayhan, Cemal Sreyaya rlplak, Babozuk Ama Uygarca, iirin Bir Altn a, s.166.
481

480

140

iirin tanm ve nitelii kesin olarak bilinemez. Bir air ne kadar deneyimli olursa olsun, iirin ne olduunu tam olarak bilemez.489 Yukarda saydklarmz tamamlayc olmas bakmndan, airin kendi iirsel ediminin amacn ve ana niteliklerini zetleyiine de yer vermemiz uygun olacaktr: Tutumuma, ne yapmak istediime gelince: kinci Cepheyi amak, us dnda da bir anlam olduunu savunmak, iir kurallar konusunda anarist davranmak, anlamszln anlamna doru gitmek, bu gereklikleri dil kurallaryla snrlayamadm iin dili amak, szckleri zdeinden kurtararak, yeni zn zorunlu sonucu olan yeni biim, yeni biimin de zorunlu sonucu olan yeni z getirmek diye zetleyebilirim.490 ocuklarn iirleri bir yana, hibir iir babo deildir.491 ve [i]levsiz hibir iir olmamtr yeryznde, insanlk tarihinde492 diyen Ece Ayhann iirin ilevi balamndaki grlerini ana izgileriyle ortaya koymaya alalm imdi de: iir, air iin bir hak arama yoludur. iir, hakszlklar, karalamalar, zulmler, kymlarla dolu bir dnyada airin yerini ve hakkn aramasnn bir yoludur. air, bunun iin uzun vadeli bir pusuya yatar. Bir ham hayal gibi grnse de, bunun peindedir air. zellikle sre duygu ve dncesinden yoksun Douda ve onun bir paras olan Anadoluda sivil toplum rgtlerinin, ara kurumlarn, resmi sylemin dndaki oluumlarn yerine getirmesi gereken ilevi de stlenir iir.493 iir, gerei yeder. iir, yalnzca gerekliin aykr bir bakla sorgulanmas ilevini grmez, ayn zamanda gerei yeder.494 iir, tarihsel bir tank ve belgedir. Her alanda, bilerek ya da bilmeyerek ok byk yanllklar ilenmektedir. airin bir devi de, drste, bu olgular iirin ktne, tarihe gzel elmas bir iviyle akmak, ana tanklk etmektir.495 iir, bir snaktr. iir, insan pek ok olumsuzlua ve ktle kar koruyan bir snaktr; ama bunun iin iirle yalnzca belli koullarda ve kar iin
489 490

Ece Ayhan, Bir Sk air: Edip Cansever, Sivil Denemeler Kara, s.23. Pazar Postas, lk kinci Yeni Akm Soruturmas kinci Yeni in Ozanlar Ne Diyor?, iirin Bir Altn a iinde, s.13. 491 Pazar Postas, a.g.m. 492 Doan Kemanc, Bir Konuma, Dipyazlar iinde, s.59. 493 Ece Ayhan, Niin Yazyorsunuz, iirin Bir Altn a, s.11. 494 Ece Ayhan, Yoksulluun Harlndan Denkletirilmi Duhuliyedir En yisi, Btn Yort Savulla!r, s.152. 495 lhan Berk, Kafamz Kurcalayan Kimi Sorular zerinedir: I, Dipyazlar iinde, s.31.

141

deil, her durum ve koulda srekli iliki iinde olmak gerekir. nk [y]alnz souk havalarda evine snlan yal pansiyoncu kadn deildir iir.496 iir, ilevini ancak insani gelimilik dzeyi yksek toplumlarda yerine getirebilir. iir; insan haklar ve hukukun yrrlkte olduu, insani sorunlarn zld, etik deerlere sk skya bal, ktlk dayanmas grlmeyen toplumlarda ilevselliini belirgin biimde gsterebilir ve asl ilevini yerine getirebilir; nk ilev ancak insan toplumlarnda geerli bir eydir.497 iirin konumuna ilikin grlerini de ksaca u ekilde sralayabiliriz: iir, toplum tarafndan ciddiye alnmaz. aire, onun dnce ve tavrlarna, iire genellikle kmsemeyle bakar toplum. sterse en nemli sorunlara, toplum iin en hayati konulara dikkati eksin, airin her trl eylemine bir tr aldrmazlk ve kibirle, yukardan bakar insanlar. Bu, bizim yaadmz toplumda ok daha belirgin bir biimde kendini hissettirir. airin eylem ve dnceleri, kaale almama vurgusu tayan bir anlatmla airce bulunup geitirilir. Bylece, bir anlalmama ve iletiimsizlik emberine hapsedilmitir toplumda air. Ama airler, bu tr szlerin kurnazca bir karlama olduu ak ak ortaya kncaya dek ve rlen bu emberi krabilmek iin her eyi yapacaklardr.498 iir, kendi yerini ve konumunu kendisi yaratr. Her iir, mutlaka okurunu ve yaantdaki yerini bulur, kendi konumunu yaratr. Ne tr engellerle, hangi koullarla karlarsa karlasn ve yazlm olsun olmasn dolama yrrle kendiliinden varr.499 iire iyi gzle baklmaz. iir, tehlikeli ve uursuz olarak alglanr ounluka, tekin deildir pek, iyi gzle baklmaz ona. nk hem yukardakiler asndan hem de kalabalklar asndan, yaanan olgularn iyzn gsterdii ve szn kimseden esirgemedii iin rahatsz edicidir; ta atar durup durduu yerde ok dalgalara. iir, toplumsal yalnzlk iinde ve yersiz yurtsuzdur. iir, nerden baklrsa baklsn, olumsuzlanan bir kavramdr toplumlarda. Kiiliinden dn verenler, zellikle bir benliksizlie satllarnn cretini saklayanlar bu geree hemen kar

Ece Ayhan, Babozuk Gnceler, s.72. Gsteri, Eletirmenler?, Sivil iirler iinde, s.17. 498 lhan Berk, Kafamz Kurcalayan Kimi Sorular zerinedir: I, Dipyazlar iinde, s.31. 499 Hseyin Tzn, Zrihte Bir Konuma, a.g.e. iinde, s. 62.
497

496

142

kp Ama her toplumda m? diye sorarlar, bir su ortakln bastrmak iin. Oysa iirin toplumsal konumuna ilikin varlabilecek en net sonu udur: bir toplumda yeri olmay onun yeridir. 500 Toplum, iir konusunda bir ikiyzllk iindedir. ada toplumlarda, kiiler iire baklarn ak yreklilikle dile getirmezler, bu konuda hep bir yalanclk ve ikiyzllk iindedirler. Yer yer iiri verler, onun neminden ve deerinden sz ederler; zellikle yalanla balayp yalanla bittii dillere destan olmu btn bayram demelerinde bu durum daha ok gze arpar. Tm sylenenlerin aksine, ne trden olursa olsun, gerek iirin, ada toplumlarda yle ayrlm bir yeri, herhangi bir saygnl yoktur.501 iirin toplumlardaki grnmn, servenini, airlerin toplumsal yazgsn yle zetler Ece Ayhan: Kimi cemiyetlerde hapishanelerdedir iir. Kimi sosyetelerde tmarhanelerde tehir olunur. Kimi kanunlarda srgne gnderilir. Kimi toplumlarda sivil lm taklr peine. En ak renklisinde, bir gndem eline verilerek yazla yollanr, giderleri karlanmtr. lnce, oturduu sokan tabelasna ad da yazlabilir, ama yeryz postaclar, bir bildikleri vardr elbette, zarf airlerine bakp, herhalde bunlar da ulusal tallardandr diye homurdanrlar; hele rahmetliklerin dahi tanyamayaca deiikliklerle pul olmularsa, hi sevmezler.502 1.20. iirin br Sanatsal Trlerle likisi Ece Ayhana gre, btn sanatsal trler birbirleriyle ilikilidir, aralarnda sk bir ba ve alveri vardr. Belli bir alanda younlam sanatlarn baka bir sanat dalnda da eser vermeleri az rastlanr bir durum deildir. Buna rnek olarak nl besteci Schnbergin ayn zamanda iyi bir ressam, nl ressam Kandinskynin de besteci oluunu gsterir.503 Tan Oralla yapt bir syleide, karikatrle iir ve mzik arasnda da hayli derin bir iliki olduu grn dile getirir.504
500

Ece Ayhan, Yoksulluun Harlndan Denkletirilmi Duhuliyedir En yisi, Btn Yort Savullar!, s.152 501 Ece Ayhan, a.g.m., s. 152. 502 Ece Ayhan, a.g.m. s. 152. 503 Orhan Khyaolu, Haklln nad, iirin Bir Altn a iinde, s.135,136. 504 Ece Ayhan, Tan Oral, iirin Bir Altn a, s.255.

143

Cihat zgemenle yapt bir syleide de, sk sk yineledii iir iirde kalmaz szyle ayn zamanda iirin br sanatsal trlerle olan ilikisini kastetmek istediinin ipularn verir.
505

Ona gre iir, gerek kaynaklar gerekse almlar

bakmndan pek ok alanla ve dolaysyla btn sanatsal trlerle organik ilikiler iindedir. Bu balamda, iirin zellikle sinema, mzik ve resimle olan ilikilerini ne karr. 1.20.1. iir ve Sinema Ece Ayhan, btn sanatsal trler arasnda en ok iirle sinemay ilikili grr. Ona gre, sinema zerinde balangta btn sanatlarn bir bireimi saylrken de, ilkesi Rnesansla ortaya kan, son anlatm snrn barok resimde bulan plastik gerekliin en gelimi yn saylrken de iir en ok arln duyuran olmutur. Ynetmenlerin film ekiminde bir iirden ya da iirler toplamndan yola kmas, sinemann iire yknerek ortaya kan bir sanat dal olmas anlamnda deildir bu arlk; ama, Sinemadaki akmlar, dalgalar, okullar ve grler bir bakma iir akmlardr. tki iirden gelsin gelmesin byledir bu.506 Yani iirin, bandan beri sinema zerinde belirleyici, ynlendirici bir etkisi olmutur. airin, bu iki tr arasnda kurduu yaknlk ilikilerini u biimde somutlayabiliriz: 1. Yntemsel Yaknlk Sinema da, iir gibi her eyden nce bir dildir. Her ikisinin de kendilerine zg bir dillerinin olmas, yntemleri bakmndan bu trleri birbiriyle yaknlatrr. 2. Anlatm Teknii Bakmndan Yaknlk Temel anlatm birimleri ve bu anlatm birimlerinin ilevsellikleri bakmndan da iirle sinema arasnda bir iliki vardr. iirin temel birimi olan szck nasl kendi bana bir deer tamyorsa, sinemann temel birimi olan grnt de tek bana sinematografik bir ileve sahip deildir. Geri kuramsal adan sinemada en kk birim ekimdir, bu da iirdeki dizeye bir karlktr. Ayrca, kavramlar sinemada grnt yoluyla anlatlr, iirde imge yoluyla. Bunlar, iirle sinemay anlatm teknii bakmndan yaknlatran ynlerdir. 507
505 506

Ece Ayhan, Cihat zgemenle Karnca Gerekstcl zerine, a.g.e. , s.230. Ece Ayhan, Sinema ve iir, Dipyazlar, s.93. 507 Ece Ayhan, a.g.m. , s.93.

144

3. Anlam Yaplar Bakmndan Yaknlk Sk iirle sk sinemann anlamsal adan ortak bir noktalar vardr: Kendini hemen ele vermemek. Her ikisi de biraz dnlsn, biraz soru sorulsun, yani kukulanlsn isterler.508 Sk iirde olduu gibi, sk sinemada da ift anlamllk aranr, aranmaldr.509 Eer bir sanat tr olarak sinema ortaya kmasayd ynetmenlerin ounluunun air olacan ne sren Ece Ayhan, bu savna Fellininin ayn yndeki szn kant olarak gsterir. zellikle u ynetmenlerin ayn zamanda air olduklar kansndadr: J. Vigo, Albert Lamorisse, Bunuel, Godard, Resnais, Antonioni, Truffaut, Demy, Dovenko 510 ve Tarkovsky.511 Sinema tarihine iir perspektifinden baklnca tr sinemann grlebildiini syler: a) iir sinema. b) iir-Dzyaz sinema. c) Ve dzyaz sinema.512 Yapt bu snflandrma dorultusunda, sinema yaptlarnn byk ounluunun dzyaz sinemas olduu ama bayaptlarn bu geleneksel izgiye aykrln izlerini tayan iir sinemalar arasndan kt saptamasyla iir sinemaya rnek olarak u filmleri verir: Robinson Crusoe, Senso, Korkun van, La Strada, Pater panali, Sessizlik, Sevgilim Hiroima, Potemkin Zrhls, Toprak, Lle Soka, Rashomon, Jeanne dArcn ilesi, Los Olvidados, Altn a, Roma Ak ehir, Milano Mucizesi. Bu balamda P. P. Pasolininin kuram ve nekleriyle talyada yanklar uyandran iirsel sinema anlayn, bu anlaya uygun filmler yapan ve J. L. Godard nc olarak benimseyen Marrco Bellochio, Bernardo Bertolucci gibi ynetmenleri de anarak iir-sinema ilikisinin 20. yzyln son yarsnda vard noktalar rneklendirmeye alr.513

Glin Tokat, Sk Sinema, Sk iir, Aynal Denemeler iinde, s.27. Glin Tokat, a.g.m., s. 23. 510 Ece Ayhan, Sinema ve iir, Dipyazlar, s. 94,95. 511 Glin Tokat, Sk Sinema, Sk iir, Aynal Denemeler iinde, s.22. 512 Ece Ayhan, Sinema ve iir, Dipyazlar, s. 94. 513 Ece Ayhan, a.g.m., s. 94, 95.
509

508

145

Sinemann da iir zerinde, zellikle kinci Yeni iiri zerinde derin etkileri olduunu, kinci Yeni airlerinin Ynetmen Bunuelden ok etkilendiini514 syleyen Ece Ayhan, ska kulland sivil iir nitelemesini ise bu kavram ilk kez 1966da kullanan P. P. Pasoliniden aldn aklamaktadr.515

1.20.2. iir ve Mzik Ben sanld gibi iirden deil, Mzikten gelirim, geliyorum.516 diyen Ece Ayhana gre Bir air kesenkes mzik () de bilmelidir.517 Ancak o, airin mzik bilgisinin gerekliliini, iirde sessel uyum ve ritim oluturmada salayaca katklar ynnden deil; bu bilginin, ada mzik akmlarndaki yeni ve aykr ynelimlerin iirde de karlklarnn bulunabilmesine kuramsal bir alt yap hazrlayacak olmas bakmndan nceler. Mzikten kast, bestede ton ve makam temeline bal kalnmayan atonal mziktir. Atonal dizilerin aslnda mzik tarihi boyunca var olduu kansndadr: Mzikten vazgemi olunamaz. Atonal diziler bugn bulundu ama bunlar mzikte eskiden bu yana bulunur yaar giderdi.518 Bu, mzik tarihiyle rtmeyen bir bilgidir. Burada atonallikle vurgulamak istediinin, aslnda sanatn znde bulunduuna inand aykrlk olduunu dnebiliriz; nk Anton Webernin Yeni Mzie Doru adl kitabn deerlendirirken u sav ne srer: Beenilsin beenilmesin Atonallik 1912den (daha dorusu Birinci Dnya Savann bitiinden) bu yana artk baka baka alanlara da girerek Bakmszlk, Utalk, Aykrlk.. anlamlarna da getiriliyor. Getirilir. nk insanlarn yeni bir dilbilgisi ve szdizimi araydr bu.519 air, bu kavram genelleyerek ayn durumu iir iin de geerli grmektedir:

Ece Ayhan, mer Ulula Sk Resim Syleisi, iirin Bir Altn a, s.208. Ece Ayhan, Esas Duru Mlkn Temelidir, Ludingirra, 1 (Mart, 1997). 516 Ece Ayhan, Sivil zmir Gnleri, iirin Bir Altn a, s.183. 517 Orhan Khyaolu, Haklln nad, a.g.e. iinde, s.134. 518 Konur Ertop, Ece Ayhan Anlatyor, Dipyazlar iinde, s.78. 519 Ece Ayhan, Yeni Mzie Doru, iirin Bir Altn a, s.85.
515

514

146

Hemen btn bestecilerde, badarlarda, mzisyenlerde olduu gibi, airlerde de Atonal ya da Antitonal eilimler vardr.520 Sanatn her dnemde ve her sanatda aykr olma zelliiyle ne kmadn dnrsek, airin atonallikle badatrd bu zellii genellerken salt gerekleimi deil gizil g halinde bulunmay da gz nnde tuttuunu dnebiliriz. Yukardaki ifadelerinde eilim szcn kullanmas da byle dnmemizdeki gerekeyi destekler mahiyettedir. Ece Ayhan, atonal mzie ilikin bir terim olan kakm/kakma (dissonance)y kinci Yeni iirinden sz ederken kullanr;521 nk Arnold Schnberg, Alban Berg, Anton von Webern gibi atonal mzik bestecilerinin kinci Yeni airlerini ok etkiledii grndedir.522 Bu noktadan hareketle, kinci Yeni iirinin gereince anlalp deerlendirilememesini de bizdeki aydnlarn uyumsuz notalarn birleiminden holanmamas ve atonal mzii bilmemesiyle balantl grr. 523 Ece Ayhan, Trkiyedeki mzisyenlerin iirden, airlerin de mzikten yeterince haberli olmadn, bu ilgi ve bilgi eksiklii yznden her iki alanda da kimi tkanklklarn, geliim izgilerinde kimi kesintilerin ortaya kt grndedir. Sanat dallar birbirini etkiler, besler, birbirlerinin nn aar; oysa bizim lkemizde airlerin byk ounluu, alglar tanma dzeyinde bile mzik bilgileri edinmeye bile yz vermedikleri524 gibi mzisyenler, zellikle de yorumcular Trkiyenin mzik dnda kltr olaylaryla, oluumlaryla da pek ilgilenmezler.525 1.20.3. iir ve Resim Ece Ayhan, iirle resim arasndaki ilikiyi perspektif kavramndan yola karak kurar. Okuduu her iirde iirin perspektifini aradn, kendi iirlerinin hepsini ise onun atsn, karkasn arayarak ilediini syler ve bu kavrama bir tanm da getirir:
520

Enver Ercan, Krk Yldr Yeni Bir Szdizimi ile Yeni Bir Dilbilgisinin Peindeyim, iir Uar Sz Olur (airlerle Syleiler), Yn Yaynlar, stanbul 1994, s.70. 521 Ece Ayhan, Mzikte Geni Soluklar, Aynal Denemeler, s.68. 522 Ece Ayhan, Suna Kanla Ustalk zerine, iirin Bir Altn a, s.265. 523 Ece Ayhan, Sitare Aaolu, a.g.e., s.278. 524 Ece Ayhan, Mzikte Geni Soluklar, Aynal Denemeler, s.67. 525 Ece Ayhan, a.g.m. , s.67, 68.

147

Resmin grnge, perspektif kurallarnn dncenin perspektifi (mant) ile iirde oluturulmasdr iirin perspektifi.526 Sanat eserinin, dolaysyla iirin ortaya kabilmesi iin yaama, olgulara, varlklara belirli bir uzaklktan bakabilmek gerekir. Gnlk yaam insana yalnzca yaln bir perspektif salayabilir. Sanatya, aire gerekli olansa derin ve gerek perspektifi bulmaktr.527 Hem sk ve iyi ressamlarn hem de sk ve iyi airlerin eserlerinde bu perspektifi grmek mmkndr. Ama bunu resimde daha somut olarak yakalayabilme olana bulunduu iin, airlerin bu ynde resimden renecei ok ey vardr. air, bir yerde bu derin ve gerek perspektife gizli ya da i perspektif de demektedir. Ona gre, sk ve iyi iir gibi, sk ve iyi resmin de her zaman gizli ya da bir i perspektifi vardr528; bu, onlarn niteliksel stnlklerini gsteren en nemli zelliklerinden biridir. 2. EDEB DNEM, AKIM VE HAREKETLER 2.1. Divan iiri Ece Ayhann Divan iirine ilikin grleri, aydnlarmzn bu edebiyata ynelik egemen bak asyla yer yer rtse bile, daha ok bir belirsizlik ynndedir. Kesin bir dille olumlamak ya da olumsuzlamaktan ok, Divan iirini gizemli bir alan olarak grdn syleyebiliriz. Bu iirle ilgili izlenim ya da bulgularn derinlemesine bir analize de tabi tutmaz. Onun Divan iiri karsndaki tutumunu; gelenek konusundaki radikal kar klaryla, ada edebiyat dnyasnda muhalif olduu ve ounlukla Divan iiri kart bir izgide yer alanlarn genel kabulleri arasnda bir yol aray olarak deerlendirebiliriz. Yani bir yandan iir ve edebiyat anlay bakmndan karsnda olduu -ayn zamanda eskiyi ve Divan iirini tmyle olumsuzlayan- adalaryla belirli bir noktada da olsa uzlama grnts vermemeye, br yandan da -klasik duyarllk ve dnlere kar olduu iin- Divan iirinin savunucusu konumuna dmemeye alr. Bu iki ynl saknm,

Hseyin Tzn, Zrihte Bir Konuma, Dipyazlar iinde, s.64. Ece Ayhan, Babozuk Gnceler, s.85. 528 Ece Ayhan, Nevin okayla Bir Sylei Bizim Aydnlar nsan iniyor , iirin Bir Altn a, s.244.
527

526

148

onu Divan iiri konusundaki yarglarnda ksmen ikilemde brakr, ifadelerine hep bir tereddt ve soru iaretinin elik etmesine neden olur. Ece Ayhan, Divan airinin kendisini ok iyi gizlediini syler. Dnce dnyasyla olan balar da saklanm mdr, yoksa zaten bu iirin varolduu ortamda bir dnce dnyas yok mudur; bundan emin deildir.529 Ama dncenin yanna bilimi de koyduunda, Divan iirinin bu ikisini de dladn kesin olarak syleyebilmektedir. Bunu, 14-15. yzyldan balayarak Anadoluda ve btn Douda bilimin, zellikle tp ve matematiin hzla gerilemeye balamasna, buna kout olarak da dnce serveninin tmyle durmasna balar. Ayrca Osmanl mparatorluu, balangcndan yklna dek herhangi bir yryen iirsel ve toplumsal sree izin vermediinden,530 Divan iiri de bu srelerle balantl alanlara ve kavramlara kapal kalmtr. Eletiriden, dnceden, bilimden vs. uzak klnmtr herkes. Yine de [d]nyann durumu Osmanl toplumunda dile getirilmitir bir lde; ama bal olduu l (aruz) hem ses hem dizgin olan Divan iirinde buna rastlanamaz.531 Tarihinde, yapsnda hibir hareketlilik, bir alm, yryen bir ey bulunmayan, 600 yllk bir enstantane olan Divan iiri, 532 acaba bu durgun haliyle ok yava sren (giden) bir toplumsal deiimi resimlemi olabilir mi?533 Kazynca toplum da vardr bu iirde,534 ama bu iirin durgun yapsn Osmanllarn kmaz sokaklardaki yaay biimlerinin olduu gibi iire bir yansmas olarak grmek, hemen byle kesin bir sonuca varmak doru deildir. Herhangi bir konuda bylesi yaln ve indirgeyici deerlendirmelerle kesin yarglarda bulunmak nasl yanlsa, bu meseleyi de pek ok etkenden soyutlayarak ele almak ayn biimde yanltr.535 Divan iirinde neyin nerden geldii pek bilinemezdir saptamasn yaptktan sonra bu duruma ilikin verdii rnek, karikatrize edici zelliinin yannda, Divan iirinin yazl biimine getirdii aklk bakmndan ok arpcdr:
Ece Ayhan, Babozuk Gnceler, s.151. Ece Ayhan, iir Atlyeleri ya da, anakkaleli Melahata ki El Mektup ya da zel Bir Fuhu Tarihi, s.50. 531 Ece Ayhan, Babozuk Gnceler, s.154. 532 Ece Ayhan, a.g.e., s.153. 533 Ece Ayhan, a.g.e. , s.154. 534 Ece Ayhan, a.g.e. , s.153. 535 Ece Ayhan, iir Atlyeleri ya da, anakkaleli Melahata ki El Mektup ya da zel Bir Fuhu Tarihi, s.47.
530 529

149

Herhangi bir Divan airi birdenbire kalpten ldnde cebinde bir iir karalamas bulunuyorsa orada nce ayaklarn yazlm olduu, dizeler ya da kklerdeki teki szcklerin yerlerinin nokta nokta bo braklm olduu grlecektir.536 Bu iirin anlalamamasnda, oluum sreleri ve yapsndan kaynaklanan gizemli yanlar yannda, zerinde yeterince dnlmemesinin de pay bulunduuna inanan Ece Ayhan, Divan Edebiyatnn okullarda en sevilmeyen ders durumuna geliinden retmenleri sorumlu tutar. En bata retmenlerin Divan iirinin ne olduundan haberi yoktur; bu yzden meseleyi sevme ya da sevmeme boyutundan teye gtrememektedirler.537 retmenler bir yana, konunun uzman olduu sylenenler bile Divan iirinin nasl ortaya ktn, Divan nitelemesinin nereden geldiini, gelip nasl eklendiini bu budur diyerek syleyemezler.538 retmenler ve uzmanlarca hibir aklama getirilemeyen, zellikleri bile Cumhuriyet airlerince anlalmaz, anlalamam olan, nerdeyse tam bir gizem perdesiyle rtl bulunan Divan iiri, belki zamannda da anlalmam olabilir.539 airin bu noktadaki sav ilgintir; ona gre Divan iiri ancak Bat kltrnden geerek, Bat iirini kkleriyle birlikte kavrayarak grlebilir. Bu ilgin savn amaz, ayrntlandrmaz; ancak, belki de bu bakla elde edilebileceine inand bulguyu ortaya koymak istercesine u gr ortaya atar: Divan iiri tm Tanzimat ve Merutiyet iirlerinden ok daha nemli ve gzel. Bugn kafalar Divan iiri kurcalayabilir ancak.540 Divan iirinden ada airin renebilecei, alabilecei eyler olduunu bu szleriyle ima etmesine karn, gnmz airlerinin Divan edebiyatyla ilikiler kurma, Divan iirinin olanaklarn ada iire tama giriimlerini, bu ynde yaptklar atlye almalarn yararsz ve salt duygusal bulur: Bence bu konu, bu bireim filan aramaktan ok, bitmi, hem de kesin bitmi bir akn anmsanmasdr yani bir eit yurtsama (nostalji).541
Ece Ayhan, a.g.m., 51. Ece Ayhan, Babozuk Gnceler, s. 154, 155. 538 Ece Ayhan, iir Atlyeleri ya da, anakkaleli Melahata ki El Mektup ya da zel Bir Fuhu Tarihi, s.48. 539 Ece Ayhan, Babozuk Gnceler, s.152. 540 Ece Ayhan, a.g.e. , s.154. 541 Ece Ayhan, iir Atlyeleri ya da, anakkaleli Melahata ki El Mektup ya da zel Bir Fuhu Tarihi, s.47.
537 536

150

Ece Ayhann, Divan airleri arasnda zellikle ilgisini eken tek ad Nefidir. Bunda, Nefinin IV. Murat tarafndan bodurularak ldrtlmesinin de rol vardr; nk bu olay, onun iir- iktidar kartl konusundaki grlerini tarihsel bir rnekle dorulamasna olanak verir. Kim bilirdi uara olmasa ger sabkta/ Dehre devletle gelip yine giden sultan beytine zellikle dikkati ekmek isteyerek, kendisi asndan nemini ve bykln anlatabilmek iin [k]orkun bir adam der Nefi hakknda.542

2.2. Tanzimat ve Servet-i Fnun iiri Ece Ayhan, Tanzimat ve Servet-i Fnun edebiyatlarnda bir tek airin bile akmadn, bu balamda anlan adlarn hibirinin iirle, airlikle gerek anlamda bir ilikilerinin olmadn ileri srer ve Bu yargya varrken bir arla gitmediimi de biliyorum.543 der. Ona gre, Tanzimatn balangcndan 1912ye544 kadar iirin ve airin varlndan sz eden edebiyat tarihileri ve eletirmenler doruyu sylemiyorlardr. Ayn durum, Tebliler Dergisinin korkun ve mutlak sultas altnda bulunan retmenler iin de geerlidir. lhan Berke yazd bir mektupta, Bana tm Tanzimattan, uzatlm Tanzimattan bir tek air ad veremezsin.545 diyerek, air yokluuna iaret ettii Tanzimat ayn zamanda gnmze kadar sren bir anlay olarak grdn ortaya koyar. 1839dan 1912ye kadar edebiyatmzda iirin olmadn ne srerken ister istemez hem toplumsal paralara, avadanlklara ve hem karmak btne bakarak dnyorum ben der ve bu savn baka savlaryla gerekelendirmeye alr. Ona gre, anlan yllar iinde dnce ve tarih merak da yoktur; oysa merak dzeyinde bile olsa dnce ve tarihle ilgilenilmediinde iir de ortaya kmaz. O yzden iirde 1912ye kadar gln bir Minakyan bieminden baka bir eye rastlamak olanakszdr.546 Verilen eserler her bakmdan orta dzeyi

Ece Ayhan, Hoa Kal lhan Berke Mektuplar, s.130 Ece Ayhan, Babozuk Gnceler, s.142. 544 1912, Yahya Kemalin Avrupadan dnd tarihtir. airin, iirin dnce ve tarihle balarna ilikin grleri ve Yahya Kemalin tarihle ilgisi gz nnde bulundurulduunda, szn ettii kesintinin bitii iin bu tarihi vermesinin nedeni Yahya Kemalin yurda dnyle aklanabilir. 545 Ece Ayhan, Hoa Kal, lhan Berke Mektuplar, s.65. 546 lhan Berk, 1984 Aklarnda Trk Yazn, Dipyazlar iinde, s.112.
543

542

151

geememitir.547 Bunun yan sra, Tanzimat airleri iktidarla ve devletle ili dldr ve iiri besleyen baka kaynaklara da uzak kiilerdir: Ne olursa olsun, devletle zde olan Tanzimatlarn ve gemite umran grm ve iktidarda geni bir aileden gelen Namk Kemalin Ortaoyunundan ve Yunus Emreden nefret ettiklerini unutmayalm!548 Namk Kemalin, kendisine Yunus Emre Divann satmay neren sahafa Ben hi o miskinin iirlerini alr mym? inasinin iirlerini istedim ben diye karlk vermesini ibretlik bir olay kabilinden anan air; gnmze kadar uzayan pek ok aksamalarn da temelinde yatan bir neden olarak dnemin tm aydnlaryla birlikte Tanzimat yazar ve airlerinin asl eksik yanlarn yle ortaya koyar: () ksacas bu adamlarn da derdi iyi ya da kt bir bireime ulamak olmamtr.549 Servet-i Fnun airleri ise salt taklit dzeyini aamamlar, gerek anlamda yenilik bilincine ulaamamlardr. Franszcadan evirdikleri ve allmam olduu iin Trkedeki farkl duruuyla iirsel syleyite yenilik gstergesi gibi alglanan birtakm tamlamalarn, ait olduklar dilde mecaz olduunun bile ayrdnda deillerdir. Bir szcn anlamn bilmekle o szc yaamak farkl eylerdir; szck dt yeri yakar! Yakmaldr da! Servet-i Fnun airleri dil ve iir bilincinden, szcn iirsel deerini yaratan kavraylardan yoksundurlar. Tanzimatta olduu gibi Servet-i Fnun edebiyatnda da iir yoktur; iiri, bu dnemlerin ve onlarn uzants saylabilecek ksa srelerin bitiinden sonra aramak gerekir: Bu dilde, uzun bir aradan sonra, iir gerekten 1912de balar.550 2.3. Garip iiri Garip hareketini de kinci Yeni hareketi gibi nemli ve ezici diye niteleyen Ece Ayhan, bu iki hareketi yalnzca stanbul balantl olarak Ankaradan

547 548

Ece Ayhan, Hoa Kal, lhan Berke Mektuplar, s.64. Ece Ayhan, iir Atlyeleri ya da, anakkaleli Melahata ki El Mektup ya da zel Bir Fuhu Tarihi, s.49. Ayn yargsn gnlnde de dile getirir. Bkz.: Ece Ayhan, Babozuk Gnceler, s.181. 549 Ece Ayhan, Hoa Kal, lhan Berke Mektuplar, s.65. 550 lhan Berk, 1984 Aklarnda Trk Yazn, Dipyazlar iinde, s.112.

152

kmalar ynnden ortak bir dzleme yerletirir.551 Garipin ezici ve nemli ynlerinin neler olduu zerinde durmadna ya da o ynleri esas alan bir yaklam ortaya koymadna gre, bu nitelemeleri, Garip iiri zerine edebiyat tarihileri ve eletirmenlerce yaplan genel deerlendirmelere atfen kullandn syleyebiliriz. Kald ki Garip iirini kendi yenilik anlay bakmndan eksik bulmakta; iir iin ok nemli sayd aykrlk, dnceyle sk balar, dnce eitlemeleri, beklenmediklikler, insan gereini en mahrem noktalarna kadar irdeleyerek rezaletler dahil her trl insani durumu tm plaklyla anlatabilme gibi zellikleri bu harekette bulamadn ifade etmektedir. Ayrca, Garip airlerinde derinlik, cesaret ve airce sezgi ya da ngr eksiklii olduu kansndadr: () bakr kazyamazlar sanki, inko, tahta, patates, ite ne olursa. Kazlan (ya da kazlacak olan) nesnenin baslnda ortaya kacak olan grnty, belirlemeyi nceden imgeleyemezler. Alg, duyum ve tasarm tutumlar budur genellikle.552 2.4. kinci Yeni iiri Kendisinin de iinde yer ald kinci Yeni iir hareketi iin Ece Ayhan, doal olarak sahiplenici bir tutumla- yaz ve syleilerinde sk sk bu iirin oluum koullar, ayrc zellikleri, ilevi ve nemi zerinde durur. Kimi zaman da harekete yneltilen olumsuz eletiriler karsnda, savunmadan te saldr saylabilecek sertlikte bir slupla korumaya alr bu iiri. kinci Yeni iirini yaratan iki etmenden sz eder. Bunlardan biri, iirimizin iine dt bunalmn itmesi,553 br de btn Trk iiriyle bantlarn kesmek kaygs iindeyken gemile yeni bir bant kurmak kaygs554dr. aire gre bu, ok sonralar kurulabilecek bir badr ve hareketin kimi airlerince gerekletirilebilmitir. Bunlara ek olarak saylabilecek bir etmen de, tepki duyulan kimi anlay, oluum ve kiilerdir. air, kendine zg benzetme ve yaktrmalaryla bu tepkisellii yle dile getirir:
551

Ece Ayhan, Kentte Keifler: Sait Faikin Ak ya da Gizli K Meknlar, iirin Bir Altn a, s. 126; Ayaa Kalkarak kinci Yeni Akm, age., s.15. 552 Ece Ayhan, Bir Resim Olarak Orhan Veli, Dipyazlar, s. 67. 553 Pazar Postas, lk kinci Yeni Akm Soruturmas kinci Yeni in Ozanlar Ne Diyor?, iirin Bir Altn a iinde, s.13. 554 Konur Ertop, Ece Ayhan Anlatyor, Dipyazlar, s. 73.

153

Biz, kinci Yeni airleri olarak, yeni bir dilbilgisi ve yeni bir szdizimiyle, yeni bir istifle de kuanmtk. Ve szgelimi, Prof. Suut Kemal yetkinlere (yeni Prof. hsan Doramaclara); Yaar Nabi Nayrlara (yani Prof. Orhan Aldkatlara); Atatrk bir kadn hareketi olan Mavi Yolculara, bir tekkenin postniini gibi Prens Sabahattin Eybolulara, yani alt oklu devlet memurlarna; Oktay Rifatlara, Melih Cevdetlere, yani oksuz belediye memurlarna; Osmanlyla iki kak gibi i ie duran ibu cmhuriyete; Baylanc statkoculara, arabeskilere, Orhan Gencebaylara, C.H.P.li Attila lhanlara, rfan takmasna snan Tataratitirilere, v.b.ne kesinkes ve aka karydk.555 kinci Yeni airlerini balangta etkileyen iki ad ve yapta dikkati eker: Fazl Hsn Dalarca, ocuk ve Allah; Sait Faik Abasyank, Alemdada Var Bir Ylan. Bu etkilerin sonucunu da sonunda katrn dourmasna benzetir.556 Ona gre, hareketi balatanlarsa, parasz yatllar olarak and Cemal Sreya ve Sezai Karakotur.557 Peki, bu harekette farkl ve yeni olan neydi? Hareketin zellikleri, nemi, ilevi ve iir tarihimize katklar nelerdi? Ece Ayhan, bu hareketin her eyden nce tam anlamyla bir ayaklanma olduu kansndadr. Bu ayaklanmayla, allan bak alarnn dna ilk kez klmakta, hatta her eye ilk kez ters bir perspektiften baklmakta olduunu syleyen air,558 ncelikle dnceye vurgu yaparak, iirdnce ilikisinin olmas gereken biimiyle tarihimizde yine ilk kez kinci Yeni hareketiyle kurulabildiini ne srer: Aa yukar bin yl srm ve Anadoluda kentlerin dnda otada, adrda yaamak serveninden sonra tarihimizde ilk kez dnce iir biimine brnerek kentlere girilmeye balanmtr; 1956.559 Ona gre, iirin Altn a olan 1955-1956larda iir ilk kez rlplak bir Trkeyle kuruluyordur. Dilin kalp ve kurallarndan kaynaklanan snrlar ve allm ifade biimleri alyor, Trkede szdizimi de iirsel bir sramayla ilk
555 556

Ece Ayhan, Ayaa Kalkarak kinci Yeni Akm, iirin Bir Altn a, s.16. Ece Ayhan, Haritada Bir Burgaz Adas, a.g.e. , s.122. 557 Ece Ayhan, Trk Resminde Yeni Dnemden, a.g.e. , s.23; Ayaa Kalkarak kinci Yeni Akm, age., s.16. 558 Yeni Ufuklar, Ece Ayhann kinci Yant, Dipyazlar iinde, s.83. 559 Ece Ayhan, Umutsuzlar Merdiveni, iirin Bir Altn a, s.30.

154

kez deiime uruyordur. Kullanlan, gizli bir dil deildir; azlar, kudili, argo ya da jargon hi deil.dir.560 Sonunda iire sivil bir ses gelmektedir.561 kinci Yeniciler, Trkiyede o zamana kadarki askerci anlaytaki iirlerin pasl demirden kaplarn gmbr gmbr! kapatp; rlplak, babozuk ama uygarca anlamlarndaki sivilliin rn amaktadrlar.562 Atonal bir devrimdir bu; alglamaklar, imgelemekler deisin istemektedir airler. Yalnzca duyarllklar deil, her ey deiecektir bu iirle. Prl prl ve yeni bir baka imge getirmektedir bu iir. iirin kaplar sonuna dek alacak, tarih ve insan btn ynleriyle irdelenerek rezaletler, felaketler de syletilecek, aklanacaktr. Hem bireyin, hem de toplumun karmaklklar iindeki gerek nabzn tutacaktr bu iir.563 Pezevenk ve orospulara da yer verecektir bnyesinde.564 Silahlar iyi bulunamam olabilir belki; ama ayn zamanda Cumhuriyetle byk bir hesaplamadr bu.565 Hareketin temsilcileri tamamen bakir bir alandadrlar, ayak baslmam bir lkeye kanlar gibi hissetmektedirler kendilerini.566 Gereklii kavray biimi farkl, tamamen zgndr bu airlerin; anlam tersyz ederler.567 Anlamszlk deil, yeni bir anlam anlaydr sz konusu olan568; o yzden yeni anlamn yeni anlamll bilinirse girilebilir bu iire ancak.569 Rastlantsallk da bu anlamn oluumunda nemli bir rol oynamaktadr.570 nceki airler derinlemeyle einmeyi ayrt edememiler, sadece einmilerdir; oysa kinci Yeniciler aratryor, deniyor, rgalyor, derinleiyor ve iirde gerek bir devrimi gerekletirmek iin ne yaptklarn ve yapacaklarn bilerek alyorlardr. Sonunda tm bunlarn karln almlardr; devrim gerekletirmitir:

Ant, Hayalet Yarglanacaktr, Dipyazlar iinde, s.101. Ece Ayhan, rlplak Bir Trkeyle, anakkaleli Melahata ki El Mektup ya da zel Bir Fuhu Tarihi, s.9; lhan Uzmanbala Bir Sylei, iirin Bir Altn a, s.258; , Nokta, zgnlk Amuda Kalkmak Deildir, Aynal Denemeler iinde, s.36. 562 Ece Ayhan, Babozuk Gnceler, s.256. 563 Nokta, Hayalet Yarglanacaktr, Dipyazlar iinde, s.101. 564 Tunca Arslan, Biz Tzklerle arparak bydk, iirin Bir Altn a iinde, s.148. 565 Konur Ertop, Ece Ayhan Anlatyor, Dipyazlar iinde, s. 73. 566 Yeni Ufuklar, Ece Ayhann kinci Yant, a.g.e. iinde, s.83. 567 Yeni Sinema, Trk Sinemas zerine Soruturma, a.g.e. iinde, s.99. 568 air, yalnzca lhan Berkin bu izgiden saptn, bir para araya girip iiri anlamszla (nonsense) kaydrmaya altn sylemektedir. 568 (Ahmet Soysal, Ayptr Sylemesi: Rimbaud, Aynal Denemeler iinde, s.61.) 569 Nokta, Hayalet Yarglanacaktr, Dipyazlar iinde, s.101. 570 Ece Ayhan, lhan Usmanbala Atonal Mzik zerine, iirin Bir Altn a, s.261.
561

560

155

Sessiz ve grltsz bir devrimde () bir sra duyarlklar, alkanlklar, biimler, davranlar, kavramlar ve yarglar altst edildi.
571

Kazk sorular sorabilen kinci Yeni; o gne kadarki iiri teper ve

zamanda iir toplumunu yldrr ve dinmez bir frtna karr.572 Bu eylemleri ve bu iiri adlandrmakta glk eker, kararsz kalr Ece Ayhan; nemsedii her kavram bu harekete sfat olarak getirmek ister deta. Her eyden nce Muzaffer lhan Erdostun adlandrmas olan kinci Yeni ifadesini yanl bulur.573 Kendisinin nerdii ve kinci Yeni yerine kulland ifadeler unlardr: Sivil iir,574 Sk iir575, Logaritmal iir576. Bu iirin anlalmasnda ve deerlendirilmesinde edeb terimlerin dnda bavurulmas gerektiini dnd pek ok felsefe, bilim ve sanat terimi vardr: dnce sramas577, srama578, rastlantsal srama579, atonallik, bakmszlk, kakma580, negatif gerekler, logaritma581, arpm cetveli, Suriye Geometrisi582, okboyutlu uzay geometrileri583 minkale, pergel, gnye584, Batnlik585. kinci Yeni bir akm mdr? Bu hareketten sz ederken yer yer akm szcn kullansa bile, Ece Ayhann kinci Yeniyi tam anlamyla bir akm olarak grd sylenemez:

Yeni Ufuklar, Ece Ayhann Birinci Yant, Dipyazlar iinde, s.81. Ece Ayhan, Cemal Sreyayla rlplak, Babozuk Ama Uygarca, iirin Bir Altn a, s.165. 573 Tunca Arslan, Biz Tzklerle arparak Bydk, a.g.e. iinde, s.148. 574 Hlya Vatansever, Sivil air, iirin Bir Altn a iinde, s.146; Ayaa Kalkarak kinci Yeni Akm, iirin Bir Altn a, s.15; Cemal Sreyayla rlplak, Babozuk Ama Uygarca, a.g.e. , s.165; lhan Usmanbala Atonal Mzik zerine, a.g.e. , s.261; Ahmet Soysal, Ayptr Sylemesi: Rimbaud, Aynal Denemeler iinde, s.60; Kk Bir Kltr, iirin Bir Altn a, s.35; Tunca Arslan, Biz Tzklerle arparak bydk, a.g.e. iinde, s.148. 575 Ece Ayhan, Ayaa Kalkarak kinci Yeni Akm, iirin Bir Altn a, s.15; Orhan Khyaolu, Haklln nad, a.g.e. iinde, s.133; Cemal Sreyayla rlplak, Babozuk Ama Uygarca, a.g.e. s.165; mer Ulula Sk Resim Syleisi, a.g.e. , s.207. 576 Ece Ayhan, rlplak Bir Trkeyle, anakkaleli Melahata ki El Mektup ya da zel Bir Fuhu Tarihi, s.9; Nokta, zgnlk Amuda Kalkmak Deildir, Aynal Denemeler iinde, s.36. 577 Ece Ayhan, Ayaa Kalkarak kinci Yeni Akm, iirin Bir Altn a, s.15. 578 Ece Ayhan, Cemal Sreyayla rlplak, Babozuk Ama Uygarca, iirin Bir Altn a, s.165; mer Ulula Sk Resim Syleisi, a.g.e.., s.207; Cihat zgemenle Krlk, Karanlk, Alacakaranlk zerine, a.g.e. , s.224. 579 Orhan Khyaolu, Haklln nad, a.g.e. iinde, s.133; lhan Uzmanbala Bir Sylei, a.g.e. , s.258. 580 Orhan Khyaolu, Haklln nad, a,.g.e. iinde, s.133. 581 Nokta, zgnlk Amuda Kalkmak Deildir, Aynal Denemeler iinde, s.36. 582 Ece Ayhan, lhan Uzmanbala Bir Sylei, iirin Bir Altn a, s.258. 583 Ece Ayhan, Cemal Sreyayla rlplak, Babozuk Ama Uygarca, a.g.e. , s.165. 584 Ece Ayhan, Ayaa Kalkarak kinci Yeni Akm, a.g.e. , s.17. 585 Ece Ayhan, Cemal Sreyayla rlplak, Babozuk Ama Uygarca, a.g.e. , s.165.
572

571

156

() 1950lerden sonra, Trkede, taradan gelmi ve ok gen parasz yatllarn oluturduklar, hi beklenmedik, garip bir biimde zgn, ada, acl ve nemli bir iir ve bir dnce sramasdr; yani 13/15 bir akm. ok zgl bir anlamda belki de bir Mlkiye hareketi, hi deilse ilgin bir Ankara iir olay. Fransz sinemasndaki Yeni Dalga586 oluumuna benzetir bu hareketi. Akm kimliinden uzak olarak, kinci Yeni airlerinin adlarnn, kiiliklerinin, zelliklerinin birer birer saptanmasnn daha yerinde, doru ve anlaml olacan syler.587 Onun iin nemli olan hareketin akm olup olmamas deil, tad zellikler ve edebiyatmzda yapt deiikliklerdir. Yukarda szn ettiimiz ilkleri edebiyatmzda gerekletirmek yannda, kinci Yeni airlerinin ayrc zellikleri arasnda hamasetten uzak ve marijinal olmaya588, devletten ve mlkiyetten kopmu bulunmaya589 ve etikilike590 zel bir vurgu yapar. Kuan sahiplenir, kuaktalaryla gurur duyar. Avunmalarn, yetinmelerin, rtnmelerin kua deil dedii, hibir biimde yazdklarnn hesabn verme zorunluluunun bulunmadn syledii bu kuan tarih boyunca bir benzerinin daha olmadn ne srer: Kim aksini yazmak yrekliliini gsterebilir, gelmi gemiler ierisinde en bilinli kuaktr bizim kuamz. () Bir azda on-on be kitap saylabilir ki, koskoca bir yzylda rneklerini bulamazsnz uzaktan
586

Yeni Dalga, Frasz sinemasnda kinci Dnya Sava sonrasnda ortaya km bir araytr. Cahier du Cinma dergisi etrafnda bir araya gelen gen, ateli, bir eyler yapmak isteyen, dar bir evre iindeki tannmam ynetmen ve oyuncular, kendi yazdklar senaryolar ve elde tanan alc aygtlarla ticari kaygdan uzak, tamamen zgr, kk bteli ama byk savl filmler yapmak istiyorlard. Andr Bazin'in nclnde, birok yetenekli gen kendi gr ve dncelerini sergileme frsat yakalad ve bizzat kendileri film yaparak bu savlarn hayata geirmeye altlar. Bunlarn ou asistanlktan, dzeltmenlikten ve sinemann eitli alanlarndan syrlarak ynetmenlie balamlard. Bu ynetmenlerin "Cahier du Cinma" dergisinde yazmaktan baka ortak noktalar olduka azd. nce ksa filmler yaparak deneyim kazanmlar, sonra uzun film ekimine gemilerdi. Yeni Dalga sinemaclar yky ilk planda dnmyorlard. Olaylar kronolojik bir sra izlemek zorunda deildi onlara gre. Nasl ki gnlk yaam mantkl bir sra izlemiyor ve beklenmedik olaylarla doluysa filmler de ayn yapda olmalyd. Yeni Dalga filmlerinde insanlarn i dnyasn irdelemeye genel bir eilim vardr. Sinemay bir aznln ve bu aznln ounlua kabul ettirdii belli kalplarn, klielemi anlatmlarn tekelinden karp bir "kalem zgrlne", "dncenin her kesimini ortaya koyabilen ada bir dile" dntn savunuyorlard. [Bkz. Battal Odaba, Fransz Sinemasnda Tartmal Bir Hareket: Yeni Dalga, (Yksek Lisans), Marmara niversitesi Sosyal Bilinmler Enstits, stanbul 1987.] 587 Yeditepe, kinci Yeni ve Eletirmeciler, Aynal Denemeler iinde, s.74. 588 Nokta, Marjinallik, Sivil iirler iinde, s.22. 589 Nokta, zgnlk Amuda Kalkmak Deildir, Aynal Denemeler iinde, s.36. 590 Nokta, agm.

157

yakndan; etkinlikleriyle, younluklaryla, arlklaryla, eletirel gleri ve tyler rpertici tasarmlar ve varglaryla.591 Ece Ayhann, bu hareketi evrenselletirme, sanat ve dnce alannda dnya tarihindeki tm yeniliklerle ilikilendirip, beendii, nemsedii adlar da ayn izgiye katma abas dikkat ekicidir. Onun iir iirde kalmaz szn bu duruma uyarlayarak sylersek, deta kinci Yeni kinci Yenide kalmaz demek ister . Bunu iki nedenle yapt dnlebilir: Herkes tarafndan kabul grm, kendini dnyaca kabul ettirmi, deeri ve nemi tartlmayan adlarla bu hareketin airlerini birlikte anmann kinci Yeniye saygnlk kazandrmann da tesinde nemli bir tarihsel konum hazrlayacan dnm olabilecei gibi; byle yapmakla, kart anlayta olanlar ve kinci Yeniyi olumsuz ynde eletirenler zerinde bir tr psikolojik bask yaratarak bu tartmalar balam d brakmay, hareketin tartma konusu edilen ynlerinden baka grlmesi gereken bir arka plan ve zellikler btn bulunduuna dikkati ekmeyi de tasarlam olabilir. Bu balamda kinci Yeniye dahil grd adlar yalnzca airler deildir; pek ok yazar, mzisyen, ressam, heykeltra, ynetmen ve hatta roman kahraman da vardr onun kinci Yeni listesinde: Blent Arel, lhan Usmanba, lhan Mimarolu, Faruk Gven, ner Birkan, Arnold Schnberg, Alban Berg, Wozzeck, Anton von Webern, Bagateller, Stravinsky, Bartok, Richard Strauss, Hindmedith, Mahler; bunuel, Visconti, Yeni Dalga, Cahiers du Cinema, Alan Resnais, Godard, L. Malle, Truffaut, R. Enrico, Marcel Camus, J. Rouch, Chas Addams; Kliestn Michael Kohlhaas, Kandinsky, Miro, Klee, Lautreamont,592 Rimbaud,593 Godard, Claude Chabrol, Louis Malle, Eduardo Molinaro, Roger Vadim, Jean Vigo, Bunuel,594 Sait Faik, Appolinaire, Webern, Jean Rousselot, Lorca, Vsat O. Bener, Bilge Karasu595 lev olarak kinci Yeninin Cemal Sreya ldkten sonra bittii596 kansnda olan Ece Ayhan, sk airlik ve sk delikanlkn kinci Yeniyle baladn ama yalnzca bu hareketle snrlandrlmamas gerektiini srarla

Yeni Ufuklar, Ece Ayhann Birinci Yant, Dipyazlar iinde, s.81. Ece Ayhan, Ayaa Kalkarak kinci Yeni Akm, iirin Bir Altn a, s.17. 593 Ahmet Soysal, Ayptr Sylemesi: Rimbaud, Aynal Denemeler iinde, s.60. 594 Ece Ayhan, Cihat zgemenle Krlk, Karanlk, Alacakaranlk zerine, iirin Bir Altn a, s.224. 595 Ece Ayhan, Kk Bir Kltr, a.g.e. , s.35. 596 Nokta, zgnlk Amuda Kalkmak Deildir, Aynal Denemeler iinde, s.36.
592

591

158

belirtir.597

kinci

Yeninin

btn

edebiyat

trlerinde

olumlu

etkilerinin

gzlenebileceini, zaman zaman tersi de geerli olsa bile bu iirin byk lde dzyaznn geliimine de katklar saladn,598 hatta gemitekilerin bile kendilerine baz bakmlardan borlu olduunu ne srer: imdi bakyorum da bu iire borlu olmayan yazar yok gibi. gdsel bir kaslmayla sylemek istemezler o baka. Etkiler her yazn trnde ak okunuyor. l gemitekiler bile ok eyler borludur bize kendilerini doru bir yrngeye oturttuumuz iin.599 Ancak, bu iirin yeterince anlalamadndan ve deerinin bilinemediinden yaknr Ece Ayhan: kinci Yeni bir kadn, kapdan bakt gitti bir kp (an), otuz yldr bir trl karar veremediler, gzel miydi, ok mu gzeldi, dnya gzeli miydi?600 stelik anlalamamakla kalmayp, hi okunmadan, incelenmeden601 haksz yere karalanm, hatta kinci Yeni btn yenilenme, deime, gelime, donanma basamaklarna kar svg olarak kullanlmtr.602 Gerekte yenilie, gelimeye, yaratcla, ilerilie kar olan kesimler, Trkiyede Aykr Dal olan bu iiri hep svglerle tartlmtr.603 Bu durumu bir tr hazmszlk ve snf atmasyla ilintilendirerek aklar Ece Ayhan: Aslnda sivil bir hareket bu. Ancak akrabalardan bekleniyordu bu hareket. nk imdiye kadar stanbullu zengin ailelerden km iir. Trkiyede bir deiim vard ve bunun iire vurmas bekleniyordu ama bu hareket zengin akrabalardan beklenirken, hi alakas olmayan parasz yatllardan kt. Hi kimsenin bilmedii taral ocuklar bunlar. Ben, Cemal ve Sezai Karako, hem fakir bunlar, hem parasz yatllar. Pek beklenmiyordu ama oradan geldi.604 3. BATI EDEB YATI
597 598

Ece Ayhan, Babozuk Gnceler, s.230. Glin Tokat, lhan Berk ile Ece Ayhan kinici Yeni Akmn Anlatyor, Dipyazlar iinde, s.136. 599 Yeni Ufuklar, Ece Ayhann kinci Yant, a.g.e. iinde, s.84. 600 Glin Tokat, lhan Berk ile Ece Ayhan kinci Yeni Akmn Anlatyor, a.g.e. iinde, s.136. 601 Ece Ayhan, Babozuk Gnceler, s.214. 602 Ece Ayhan, Bir Sk air: Edip Cansever, Sivil Denemeler Kara, s.22. 603 Ece Ayhan, Cemal Sreyayla rlplak, Babozuk Ama Uygarca, iirin Bir Altn a, s.165. 604 Hlya Vatansever, Sivil air, a.g.e. iinde, s.146.

159

Ece Ayhan, Bat edebiyat ya da iiri zerine ayrntl bir deerlendirme yapmad gibi, zerinde durduu Batl bir air ya da yazar da okynl bir deerlendirmeye tabii tutmaz. O, kendisine yakn bulduu ya da en ok beendii adlar; onlarn dnya grlerini, sanat anlaylarn, gereklik kavraylarn can alc noktadan yansttn dnd bir tek cmleden ya da dizeden hareketle yakalamaya, onlar btnden daha byk olduuna inand bu ayrnty esas alarak konumlandrmaya alr. Ayrntc bak asn en tipik gstergeyi semede kullanr ve bu gstergeyi varaca yarglar asndan yeterli grr. Szgelimi, Pablo Neruda onun iin salt noterlerle evlenen dalgn kzlar dizesinden ibarettir; bu dize, Neruday anlatmada ve sevmede yeterlidir.605 En beendii airler; iir tarihimizde, zellikle kinci Yeni iinde belirli bir yeri ve etkinlii vardr dedii Guillaume Apollinaire606, kendisiyle birlikte Sezai Karako ve Cemal Sreyann da yakn akrabas olduunu syledii Arthur Rimbaud607 ve Comte de Lautreamontdur. Bat iiriyle tanmasn yle anlatr: 1952-53 yllarnda Jean Rousselotnun o gzel antolojisini elimden drmezdim hi. Lautreamonta ok dkndm, Harrarl Rimbaudya da.608 Kendisi gibi etiki olduunu syledii Rimbaudnun609 Gsn bir gitara benzer, nlamalar sarn kollarnda akan dizesini hi unutamamaktadr.610 Bizde Rimbaudyla kimsenin bir ilgisi olmadndan yaknr ve bunu bir uslu corafyada bulunuumuza balar.611 Ayn biimde, Lautreamontla da ilgisi olan yoktur bu uslu corafyada. nk hem her trl geliimi ok gerilerden izleyebilen bir toplum yapmz vardr; hem de bizde farkllklara, aykrlklara tahamml olmad gibi, hibir biimde hayat hakk da tannmaz: Elbet Trkiyede Lautreamont ve Lautreamontlar yok, olmamtr. Byleleri kara kamu adna yaatlmaz! Zaten ada ve acl iir denince

Ece Ayhan, ki Kedinin Konumas, Aynal Denemler, s.11. Ece Ayhan, Dnya Gl, iirin Bir Altn a, s.79. 607 Ahmet Soysal, Ayptr Sylemesi: Rimbaud, Aynal Denemeler iinde, s.60. 608 Orhan Khyaolu, Haklln nad, iirin Bir Altn a iinde, s.135. 609 Ahmet Soysal, Ayptr Sylemesi: Rimbaud, Aynal Denemeler iinde, s.61. 610 Ece Ayhan, Yavuz Tanyeliyle Bir Sylei, iirin Bir Altn a, s.238. 611 Ahmet Soysal, Ayptr Sylemesi: Rimbaud, Aynal Denemeler iinde, s.59,60.
606

605

160

gen sanatlarn bile ok byk bir ounluu ancak Baudelairei (18211867) anlyorlar. Baudelaire 122 yl nce lmtr o ayr!612 Bizde evirilerin de zaten yanl yapldn syleyen air, bu duruma tepkisini hi deilse iiri rahat braksalar ya diye dile getirerek, Apollinairein dnya gl ifadesinin neden ve nasl dnya gl haline getirildiini sorar.613 Trk iirinin Bat iiriyle ilikilerini ok salam temellere dayal bir sorgulama ve analiz sonucunda kurmas gerektiini dnr Ece Ayhan. Bu iiri oluturan kltrel, toplumsal, tarihsel, felsefi ve estetik altyapy iyice anlamadan, gz kapal bir biimde Bat iirine ynelmeyi yanl bulur. Bu durumu Douya ynelmede de geerli grr: iirin de Balklama Batya atlamas (Tersi de geerli, Douya atlama da) bence doru deil.614 Batl romanclar arasnda ise, Michael Kohlhaas adl roman iin bayaptm dedii, akrabalarndan sayd Kleistn zel bir yeri vardr. Yazarn, karsyla birlikte intihar ettikten sonra gmld Wansee kysn Van Gl kys biime dntrerek anacak kadar iselletirmektedir Kleisti.615 William Faulkner da nemsemektedir; nk Faulkner, almak insan doasna aykrdr. Bir yazar iin bulunmaz yer bir kerhanede khyalk etmektir, nk lenlere kadar sessizdir szn sylemi olan kiidir.616 Aykr ve nemli bir saptama yapm olmas ynnden sevdii romanclardan biri de Ferdinand Louis-Celinedir. Celinein Gecenin Sonuna Yolculuk romannda nsan, kan ve pislikten oluur demesi yeterli bir gstergedir romanclnn gcn ve bykln kantlamaya.617

612

Ece Ayhan, Maldororun arklar, iirin Bir Altn a, s.78. Ece Ayhan, Dnya Gl, a.g.e. , s.79. Burada sz edilen eviri kitabn u olduu anlalyor: Guillaume Apollinaire, Dnya Gl, (ev. Gertrude Durusoy, Ahmet Necdet), Adam Yaynlar, stanbul, 1986. eviri kitaba adn da veren iir, kitabn 56. sayfasnda yer almaktadr. 614 Ece Ayhan, Cemal Sreya ile Bir Sylei, a.g.e. , s.156. 615 Ece Ayhan, Kentte Keifler: Sait Faikin Ak ya da Gizli K Meknlar, a.g.e., s. 126. 616 Ece Ayhan, Aydn lkenle Resim ve Felsefe stne, a.g.e.., s.236. 617 Ece Ayhan, mer Ulula Sk Resim Syleisi, a.g.e., s. 208. Sz edilen kitapta Celinein tam olarak Ece Ayhanca aktarlan biimiyle bir sz bulunmamaktadr. Her ne kadar trnak iinde verilmi ve Celinein sz olarak anlmsa da, bu sz herhalde yazarn u cmlelerinin yorumu olarak verilmektedir: unun urasnda lk ve yeterince rmemi ikembelerin evresindeki itlerden ibaret olduumuza gre, duyguyla ba etmekte hep zorlanrz. Pislie gelince, onun ne herhangi bir eyi srdrme derdi vardr, ne de oalma. (Louis-Ferdinand Celine, Gecenin Sonuna Yolculuk, (ev. Yiit Bener), Yap Kredi Yaynlar, stanbul 2002, s. 375.
613

161

Celine gibi, insann iyzn dehetle grm nadir yazarlarn banda olan Dostoyevskinin Su ve Cezada anlatt bir sahneyle dikkate ektii trajik bir durumu ok nemser Ece Ayhan, Dostoyevskiyi hep bu noktadan grr. Yoksul ve ezilmi insanlarn iinde bulunduklar psikoloji ancak bu kadar canl ve arpc anlatlabilir ona gre: Su ve Ceza romannda, zengin tefeci kadnn kz kardei Elizabetas vardr. Solgun, hayatta yoksulluktan ylesine ezilmitir ki kafasna indirilmek zere havaya kaldrlm nacak karsnda, igdsel olarak bile kolunu kendini savunmak iin kaldramamtr.618 Srf Su ve Ceza romann gz nnde bulundurarak Dostoyevskiyi insan tanmak bakmndan btn br romanclardan ayrr, en st noktaya koyar: Son tahlilde () insan en iyi bilen yazardr Dostoyevski. Ona gre, insanolu her suu ileyebilir, akla gelebilecek her eyi yapabilir, koullar olutuunda.619 4. ELET R , ELET RMENLER VE EDEB YAT TAR H LER 4.1. Eletiri airin yaama, olgulara, insana, her trl gereklie eletirel bakabilmesini ok nemseyen, iirde eletirel yaklam ncelikleri arasnda sayabileceimiz Ece Ayhan, bir kurum olarak eletiriye pek scak bakmaz. Dneminin eletirmenlerine ynelik tavr iir ve edebiyat eletirisi kavramlarna bakn da bir lde olumsuz etkilemi olmal ki eletirinin gereine ve ilevine, eletirellike verdii nem dorultusunda bir vurguda bulunmaz. Hibir eletiri sanatn btnn kapsama savnda olamaz620 derken, eletirinin sanki bunun tersini yapar bir konumda bulunduu, bir bakma haddini at imasnda bulunur gibidir. Eletiriyi darda grr daha ok, yazma srelerinde belirleyici ya da ynlendirici bir etkisinin olmasn istemez. Bu noktada konuya zgrlk asndan baktn ve eletirinin, duraanlatrc, kuralc yapsyla airin verimlilik koulu olan zgrlne zarar verebileceine inandn syleyebiliriz. Her trl eletiri

618

topya, Abiler Sesi Tyler rpertici Bir lk Olarak Tam da 1969da Kayseriden Gelip arpmt, Sivil Denemeler Kara iinde, s.28. 619 Murat Yaln, Sivil Bir Ece Oval Yazd Bu Dz iiri, Kitap-lk, 45 (Ocak-ubat 2001). 620 Konur Ertop, Ece Ayhan Anlatyor, Dipyazlar iinde, s.72.

162

karsnda airlerin, yazarlarn gsterdii tepkiyi doal karladn, onlarn kendilerince denenmemi bir d ly benimsemeye yanamak istememeleriyle dile getirir. Aslnda, bizde henz olgunlamadn dnd eletirinin iirin gncel ve ieriden meselelerinin dnda, salt kuramsal bir alanda kalmasn daha doru bulur: Henz kurulmu, alfabe dneminde bulunan bir eletirme kurumundan ok eyler beklemek de yersiz biraz imdilik. Eletirmenin giderek bilime (disipline) yakn bir yere dtn ve bunun (bylesinin) daha tutarl, salam olduun yazalm.621

4.2. Eletirmenler Ece Ayhann eletirmenlere bak tamamen olumsuzdur. Eletirmenleri deta iirin ve airlerin nndeki en byk engel gibi grr. Kimi zaman onlara en ar sfatlar yattrmaktan kanmaz. Eletirmenlerin, tm gerici ve baskc kurum ve yaplarla egdm iinde kendi aralarnda rgtlenerek her trl edebi ilerleyii durdurmak, farkl olan devre d brakp yerleik yapnn devamn salama ilevini yerine getirmek zere varlk bulduklarna inanr. Bu misyon, btn eletirmenleri ortak bir izgide birletirmektedir: eitli ynlere giden (gereklikte bir yere filan gitmiyorlar bence) bir dolu, bir sr eletirmen bir bu karanlkta birlemilerdi; izgiyi amayacaksn!, aykr dal! Olmayacaksn!622 Yerleik sistemin iktidar organlar kendi karlar dorultusunda kurduklar statkocu yapnn toplumsal yaayn her alannda ilerlik kazanmas iin nasl insanlar tektipletirmeye alyorsa, nc anlamyla iktidar demek olan eletirmenler623 de gnllerinde yatan ayn arzuyu gerekletirebilmek iin airleri tektipletirmeye urarlar: Yazn eletirmenlerinin gnlnde, oldum bittim bir bando-mzka takm yatar. Hele iirde sram bir akm sz konusu ise abanozdan
Yeditepe, kinci Yeni ve Eletirmeciler, Aynal Denemeler iinde, s.75. lhan Berk, Defterler zerine Bir konuma, Dipyazlar iinde, s.39. 623 zzet Yasar, airlerin Elinde iirden Baka eyler de Vardr, a.g.e. iinde, s.48.
622 621

163

yaplm ve obua trnden alglarn ksk ve atlak seslerini bastrmak zere akllarnca maherde (yani son zmlemede) kaln sesli sousaphoneu bile ttrebilirler.624 Bunun iin kalplar retirler; airlerin edebiyat dnyasnda var olabilmelerini, bu kalplara gre biim alma kouluna balarlar: Yazn eletirmenleri bz dkmlerdir. Biliyorsun onlar yapar kalplar, kalplar da onlar; karlkldr i, bir ksr dng; bir amaz iinde dnenip duracaksn ite.625 Ece Ayhan; Suut Kemal Yetkin, Vedat Gnyol, Rauf Mutluay, Asm Bezirci gibi eletirmenler bizler iin gerekten yktr.626 diyerek adlar ve anlay izgileri bakmndan belirli bir ayrma gitse de, temelde hibir eletirmeni szn ettii erevenin dnda grmez: Kald ki, dilimin hibir eletirmeni status quoyu akn anlatmlar tayan bir yeni ay, bir yeni perspektifi zamannda haber vermi de, kavram da, ona yanda olmu da deil.627 Onu eletirmenlere ynelik tmyle olumsuzlayc dn ve ifadelere ynelten ana etken, ou eletirmenin kinci Yeni iiri karsnda taknd tutumdur. Bu hareketin eletiri cephesinden grd tepki, kinci Yeni eletirilirken genellikle Ece Ayhan iiri zelinde yaplan rneklemeler, onu kimi noktalarda acmaszca saylabilecek bir bak asna ve nyarglara kadar varabilen bir kar tepki pozisyonuna gtrmtr, diyebiliriz. konumunu yle belirler: Biliyorsunuz bizim yakn yazn tarihimizde ve zellikle kinci Yeni Akm (ben Sk iir diyorum; hermetiqueden yola kld belki ama orada kalnmamtr) konusunda gerekten ilkel ve iyice dar kafal (filisten) eletirmenler nesnel olmakla bilimsel olmay birbirlerine kartrrlar. Ne yapalm, bu dnyada iir, Levrantilerden, ineklik edenlerden bir trl kurtulamyor. Akllarnca iirin tarihte parasz ve beklenmedik yryn kinci Yeni karsnda eletirmenlerin

624 625

Ece Ayhan, Tan Oral, iirin Bir Altn a, s.255. Ece Ayhan, airlerin Elinde iirden Baka eyler de Vardr, Dipyazlar, s.50. 626 Ece Ayhan, mer Ulu ile Bir Yakndan Bir de Uzaktan Konumalar, iirin Bir Altn a, s.210. 627 Yeditepe, kinci Yeni ve Eletirmeciler, Aynal Denemeler iinde, s.75.

164

durduracaklar! Hem de dnya gzeli bir gr alabildiine sevimsiz klma pahasna!628 Eletirmenlerin bu tutumunu rkyle aklar ve bu noktada okurla kurduklar ynlendirici iliki srecinde okurun da eletirmenlerle ayn, yani kart cephede yer aldn dnd iin her iki kesimi de ayn kategoride deerlendirir: Ama bir tek szck yazaym: rk! Evet, evet, gerekten de okurlar da, eletirmenler de 1956dan bu yana uzun rkmlerdir.629 Statkocu yapnn bu rks, onlar Krk yllk mihenk tann nesi varm anlayyla szde adalk sylemlerinin buluturulduu bir eliki atmosferinde can havliyle o krk yllk mihenk talarna sarlmaya itmi; bylece bu yapnn aktrleri de temel nitelii rgtlenmi sorumsuzluk olan yerleik ileyiin srekliliini salayacak bir tr are araynn sonucu olarak da belirli bir matematik uruna, yani yntemli dnmeye, aratrmaya, eyrek gelimeye, deiinime (mutasyona), iirde logaritmaya, dncede kakmaya, yeni szdizimine ve giderek yeni manta kar klarnn dayand kar hesaplar uruna elbirliiyle gerekliki ve tarihi arptma yoluna bavurmulardr.630 Bunlar ayn ekridendirler, kurnazlklaryla nldrler; olaylara kendi Ortodoks (Snni) mika gzlklerinden baklabilmesini ve belgelerin, tarihsel gereklerin gz gre gre gzden karlmasn salamak iin her yola bavururlar, tm kurnazlklar denerler.631 Kendileriyle ayn yllarda, ayn ortamda yaam olmaktan utan duyduum dedii eletirmeler iin yaznn (edebiyat) savclar ve bile bile tarihi atlayan gizli saclar gibi yaktrmalar yannda, aalayc sfatlar kullanmaktan da kanmaz: domuzlar,632 kara denizaltlar ve kara kargalar.633 Eletirmenlerin kitaplarnda kendi adnn hi gemediini ya da kendisine nem verilmeyerek yle bir deinildiini, onlarn derledikleri sekilerde, antolojilerde iirlerinin bulunmadn dile getiren air,634 bu durum karsnda Ben

Ece Ayhan, Luchino Visconti, iirin Bir Altn a, s.99. zzet Yasar, airlerin Elinde iirden Baka eyler de Vardr, Dipyazlar iinde, s.51. 630 Ece Ayhan, Pazar Postas ve Maherin Drt Atls, iirin Bir Altn a, s.19. 631 Ece Ayhan, Trk Resminde Yeni Dnemden, a.g.e . , s.23. 632 Ece Ayhan, Haklln nad ya da Ktlk Toplumu, a.g.e. , s.32. 633 Orhan Khyaolu, Haklln nad, iirin Bir Altn a iinde, s.133. 634 Sedat Ergin, Bir Sylei, Dipyazlar iinde, s.15.
629

628

165

bir kez iirden gelmedim ve bir bakma ben kendimi airden saymam diyerek635 aslnda ironik bir protesto ortaya koyar. Eletirmenleri gvenilmez bulmasnn, edebi ilev asndan geersiz saymasnn nedeni olarak; eletirinin znde keyfi beeniden, znellikten kurtulamayacana, her trl yaklam ve deerlendirmenin eninde sonunda renkler ve zevkler tartmasndan teye geilemeyen bir grecelilik ekseninde yryeceine ilikin tad gl kany gsterebiliriz. Bu balamda verdii rnekler, szn ettiimiz kany yeterince yanstr mahiyettedir : Beeni herkese gre deiiyor. Vedat Gnyola gre en byk air Celal Slay. Memet Fuata gre Nzm Hikmetten sonra Kemal zer, hatta Doan Trker de var, lk Tamer de var. Enis Batura gre ok byk air Gven Turan, aslnda ilgin bir adamdr ama Enis Batura gre ok byk, hatta smet zelden de nemli. Enise gre Ercment Behzat Lav da ok nemli. Attil lhanla Asm Bezirciye gre mer Faruk Toprak ok u air hatta Cmhuriyetin en byk airi, Suphi Taan da yle Ama Turgut Uyar nemsiz onlarn gznde. Hatta bazlarna gre Cemal Sreya faist! Grece Muzaffer Uygunere gre Cmhuriyetin en byk airi Salh Birsel. Osmanl hariciyesine gre Trkiyenin Shakespearei Abdlhak Hamit. Dericilere gre Anl Merielli. nk derici. Deri fabrikalar var ocuun. rnekler ite byle oaltlabilir.636 4.3. Edebiyat Tarihileri Ece Ayhann eletirmelere ynelik sert tutumundan edebiyat tarihileri de nasibini alr. Ona gre, genel tarihiler gibi edebiyat tarihilerinin de akllarna felsefesel bir kukunun ufak bir glgesi dmez ve bu balamda eletirmenlerle deta bir su ortakl iindedirler. Ben bu ortak su olgusunun da altn izeceim, iziyorum ite.637 diyerek edebiyat tarihilerine yaklamnn hangi ynde olduunu ortaya koyar.. niversite hocalarnn ada edebiyattan habersiz olduklarn, bu konudaki bilgisizliklerine gereke olarak bilimsel almalarnn, aratrmalarnn younluunu
635 636

Orhan Khyaolu, Haklln nad, iirin Bir Altn a iinde, s.134. Nokta, zgrlk Amuda Kalkmak Deildir, Aynal Denemeler iinde, s.33. 637 Turgay zen, Mehmet Siyahkalem ve Tehlikeli iir, Sivil iirler iinde, s.77.

166

gsterdiklerini ne sren Ece Ayhan, kimi adlar da vererek bunlar zerinden bir genelleme yapar ve akademisyenlerin tarihi boyunca srgnlkte gelimi yaratclka ve dnceye kar ilgisiz ve mesafeli durduklarn savunur.638 Ona gre edebiyat tarihimiz tarihe, gereklere ve belgelere dayanlarak henz yazlmamtr. Edebiyat tarihileri de zaten bunu yapabilecek yeterlilikte deillerdir. Hele ada iirin de iinde yer alaca bir edebiyat tarihinin yazlmas, iin iine mzik de, bir gizli kegen olan atonallik de girdiinden u aamada neredeyse olanaksz gibidir.639 Mevcut edebiyat tarihleri ise tersinden olacak biimde yeniden yazlmaldr.640 u haliyle edebiyat tarihi adna ortada var olan almalar ve bilgileri uydurma olarak niteleyen air, meseleyi iktidarla ve kategorize olula da ilikilendirerek edebiyat tarihlerinde yer almamay kendisi asndan daha doru bulur: Beni edebiyat tarihine almamalar yerinde. Toplu ekilmi fotoraflar sevmiyorum, dncemin iktidarda olmasn istemem.641 Edebiyat tarihiliinde egemen olan toplumsalc bak asnn yan sra uygulanan yntem de yanltr ona gre: Bizim karartma benizli ve derdi belas toplumsallk olan iir tarihimiz akmlarla, topluluklarla, hareketlerle yrr ya da yrtlr olarak ele alnr yazn tarihilerince.642 5. R VE EDEB YAT EVRELER iir ve edebiyat ortamlar, Ece Ayhan asndan tam bir sava alandr; etike bu denli sk vurgu yapmasnda, bu kavram srekli gndeminde tutmasnda, her trl hilenin, kar ilikilerinin, dedikodularn, yalanlarn vb. dnd bu sava alannda grp yaadklarnn itkisi de nemli bir rol oynar. O, temel niteliini rgtlenmi sorumsuzluk olarak tanmlad ve ktlk dayanmas zerine kurulu grd toplumun bir uzants olarak deerlendirir

638

Ece Ayhan, Dnya Gl, iirin Bir Altn a, s.79. Ece Ayhan, Mzik Tarihi, a.g.e. , s.88. 640 Ece Ayhan, Resimde Abartlanlar ve Hakk Yenenler, Sivil iirler, s.126. 641 Glin Tokat, lhan Berk ile Ece Ayhan kinci Yeni Akmn Anlatyorlar, Dipyazlar iinde, s.132. 642 Ece Ayhan, Bir Sk air. Edip Cansever, Sivil Denemeler Kara, s.19.
639

167

edebiyat ortamlarn. Bu ortamlardaki genel yap ve zellikler, aslnda toplum btnnn tipik bir yansmasdr: Bu toplumun, alttan alta ileyen, temel niteliini biliyorsunuz; resmi kltrsek, iir topluluu yeni biimlere brnm yeni zlere (ya da tam tersi) kar durur acmaszca ve vurdumduymazcasna. Bekleyelim.643 Biliyorsunuz, toplumsal Kasap Suratllk, Toplumsal Gaddarlk ve Acmaszlk ve Kesik Parmaa Bile ememek kavramlar gnmzde de geerlidir, geerli. Birtakm incelikleri olduu kuramsal olarak varsaylan yazn, edebiyat evrelerinde bile durum byledir. Hibir ie, ama hibir ie zen gsterilmemesi de iin cabasdr.644 stelik edebiyat ortamn oluturan kiiler yalnzca -iyi ya da kt- air ve yazarlardan olumaz, bu konuda tam bir ciddiyetsizlik ve ilkesizlik vardr. lgili ilgisiz herkesin kendini edebiyatdan sayd bir kitle oluturmaktadr bu ortam: Trkiyede teden beri gazeteciler, evirmenler, turizm yazarlar, hatta gazetelerde pehlivan tefrikas yaynlayanlarn eleri bile nedense edebiyatdan, yazardan saylr.645 Bu kiiler, ounlukla iir ve edebiyat dnyasndan habersizdirler aslnda. Yalnzca zel iliki iinde bulunduklar adlarla ilgili kimi bilgilere sahiptirler; ama kendi dar iliki emberlerinin dnda kalanlar sanki yok saymakta, onlarn varlk alanlarn ve eylemlerinin sanatsal niteliini alglayamamaktadrlar: Gerekten tmyle insanlkd bir gerektir bu! Ben kendilerine yalnzca sahtekrlar! demekle yetinmiyorum. imdi aktrmadan sorsanz Sezai Karakoun ve smet zelin retmen ya da avukat olduklarn filan sanrlar. 59 yanda len Cemal Sreyann ise, cins, sk ve zgn bir air olduunu; szgelimi, Sabahattin Eybolu, Nzm Hikmet, Aziz Nesin, Adnan Benk, Yaar Nabi Nayr, Azm Bezirci, Attila lhan, Hilmi Yavuz, Erdal nn, Zeki Batmar, smail Bilen, Gzin Dino, Mzehher Va-Nu, Rfat Ilgaz, hatta Dalarca, deil onu anlamak, alglayamamlardr bile. Eh,

643 644

Sedat Ergin, Bir Sylei, Dipyazlar iinde, s.16. Ece Ayhan, Cumhuriyette Kadn Dolam, anakkaleli Melahata ki El Mektup ya da zel Bir Fuhu Tarihi, s.61. 645 Ece Ayhan, Bir Dnemin Tankl, iirin Bir Altn a, s.74.

168

gemi ola! Ve Allah selamet versin sizlere; sizin gibi dumura uram adamlara!646 Bu evrelerin alglar ve ufuklar ok dar ve ilkeldir;647 karsndakiyle yukardan yukardan
648

konuabiliyorlardr,

ama

gerekte

her

anlamda

sradandrlar.

Biraz ilerine girince en belirgin zelliklerinin temel insani ve

ahlaki vasflardan yoksun bulunular olduu grlr; en ok gze arpan ynleri kazk atmak, yalan dolan, ktlk, zellikle dnsel yn ne kanlara kar kfrbazlk,649 sahtekrlk, hrszlk,650 karclk, dedikoduculuk,651 sznn eri olmama, paradan baka hibir lt ve deer tanmama,652 Mr. Hydelk yani soygunculuk ya da l soygunculuu653 gibi ahlakszlklardr. Bu kiilerle birlikte durulan nokta tam bir Anadolu Ortaadr.654 Ve hem ak, hem de iir yitip gitmitir bu ortamlardan. Zaten hibir zaman da iiri, hele modern iiri hi sevmemilerdir,655 iire tm kaplarn kapatmlardr.656 Onlarn n planda tutmak istedii ptrak gibi yaygn ve kayklm ama biraz kazynca dandik olduu apak, alg ortalamasnn bile gerisine dm baka iirler, baka airler vardr.657 airlerin ounluunun durumu da bu evrelerinkinden pek farkl deildir: airler pek kitap okumazlar stanbulda ve Anadoluda. Kaplarn sk sk kapatrlar. Hele belirli bir yatan sonra pencerelerini iyice daraltrlar.658 Edebiyat evrelerinin ada iire kapal oluunu snfsal farkllkla ilikilendirir Ece Ayhan. Mesele, eskilerin dedii gibi, air airi, dilenci dilenciyi, mleki mlekiyi sevmez meselesi deil659 der ve bu evrelerin genellikle

Ece Ayhan, Tarihe Bakarsanz Anlarsnz!, a.g.e. , s.41. Ece Ayhan, Ayaa Kalkarak kinci Yeni Akm, a.g.e. , s.15. 648 Ece Ayhan, Naki Turan Tekinsavla Sinema zerine Bir Sylei, a.g.e. , s.284. 649 Nokta, zgnlk Amuda Kalkmak Deildir, Aynal Denemeler iinde, s.37. 650 Ahmet Soysal, Ayptr Sylemesi: Rimbaud, a.g.e. iinde, s.61. 651 Hrriyet Vatansever, Sivil air, iirin Bir Altn a iinde, s. 144. 652 Ece Ayhan, Naki Turan Tekinsavla Sinema zerine Bir Sylei, iirin Bir Altn a, s.284. 653 Ece Ayhan, Tongu Yaarla Ortadou ve Balkanlar apnda Bir Sylei, a.g.e., s.248. 654 Sedat Ergin, Bir Sylei, Dipyazlar iinde, s.17. 655 ce Ayhan, Tarihe Bakarsanz Anlarsnz!, iirin Bir Altn a, s.41. 656 Mustafa Irgat, Kuzeyin Yukarda Olduunu Nerden Biliyoruz?, a.g.e. iinde, s138. 657 Ece Ayhan, Ayenin Mzik Kitab, iirin Bir Altn a, s.89. 658 zzet Yasar, airlerin Elinde iirden Baka eyler de Vardr, Dipyazlar iinde, s.52. 659 Tunca Arslan, Biz Tzklerle arparak Bydk, iirin Bir Altn a iinde, s.147.
647

646

169

stanbulun byk ve eski ailelerinden, zengin katmanlardan olutuunu,660 Trk iirindeki yenilikilere kar, bunlarn kendi toplumsal snflarndan kmam olmalarn ilerine sindiremedikleri iin yeteneksizliklerine bakmayarak- dmanca bir tutum iine girdiklerini ileri srer: Bugn 35 yl sonra bile 1955-56 Sivil iir sramasnn hi beklemedikleri bir biimde paraszlardan geliini kendilerine ve katmanlarna yediremeyenler vardr. Ama unu hi dnmyorlar, doa onlara o kadarn vermise biz ne yapabilirdik ki?661 Bu ekemezlik, haset yle boyutlara varmaktadr ki yenilikilere kar kendi toplumsal katmanlarndan kan ama sradanlklar zerlerinden akan airleri, bu zengin ocuklarn kollarlar ve onlarn igdsel olarak bedava dava vekilliini yaparlar.662 Kinlerini bastramadklar iin, kart toplumsal snflarndan gelen airlere her frsatta iftira atmaktan, onlar eitli biimlerde karalayarak yok etmeye almaktan da geri durmazlar: Szgelimi Attil lhan (Halk Partisi dlyle lekeli olduu halde), Asm Bezirci, gazeteci Hasan Pulur, mer Faruk Toprak, v.s. Cemal Sreyay hep parasz yatl okuduu ve anne baba dahil hi kimsesi, bir kiralk evi bile olmad iin olsa gerek; onu faist olmakla, Francocu, Mussolinici ve Hitlerci olmakla sulayabilmilerdi. Akllarnca belki de Cumhuriyetin -drt airinden biri olan ve apak da Sivil, belki de ilk Sivil air olduu olgusunu karambole getirip okurlarn kafalarn kartracaklard.663 Kendi varolular asndan asl tehlikeyi onda grdklerinden, modern iiri, ufak bir grubun ii, paralar pullar olmayan, kendine zg, fazla etkinlii olmayan, marjinal bir grubunu ii olarak dnrler ve yle lanse ederler.664 sterler ki toplulukumuzun alg ortalamasnn (ve kendi alg ortalamalarnn da) bu aamasnda, deil sk tarih, sk iir bile olmasn! arpm cetvelinin nesi var?

Ece Ayhan, Tarihe Bakarsanz Anlarsnz!, iirin Bir Altn a, s.42. Ece Ayhan, mer Ulu ile Bir Yakndan Bir de Uzaktan Konumalar a.g.e. , s.211, 212. 662 Ece Ayhan, Naki Turan Tekinsavla Sinema zerine Bir Sylei, a.g.e. , s.284. 663 Ece Ayhan, Tarihe Bakarsanz Anlarsnz!, a.g.e. , s.42. 664 Tunca Arslan, Biz Tzklerle arparak Bydk, iirin Bir Altn a iinde, s.148.
661

660

170

iirde ve dncede logaritma olmasn! Yeni (tehlikeli) veriler aranmasn! Ve en nemlisi; iirde ve dncede kesinlikle sranmasn!665 Edebiyat ve iir evreleri bu denli olumsuzluklar iindeyse; bu evrelerle iletiim iinde bulunmak yeniliki, modern bir air asndan zarar vermekten, engel tekil etmekten, zaman kaybndan baka sonular vermiyorsa; neden ciddiye alnp gndem konusu yaplmakta, neden yok saylp zihinlerden tamamen atlamamaktadr? Ece Ayhann bu sorulara karlk olabilecek gr yledir: Ortam ve evre ve ikisinin kesitii ortak alan hereydir ama hereydir. nsan bundan kaamaz, kamamaldr da.666 Bu yalnzca iir toplumunda byle, ta nce iir toplumuna atmak, ilk bouman onlarla yapmak zorundasn. 667 Ayrca air, bu durumu hak arama eylemiyle de balantl grr.668 Bu evrelerden, mevcut ortamlardan kamak mmkn olmayacana gre, verilen savamda unutulmamas gereken nokta dikkatli olmak, tedbiri elden brakmamaktr: Elbet katlanmas zor ama ben atn zerinde, atmdan inmeden seviirim. Ne olur ne olmaz! iner inmez kelle gidebilir. Ortazaman bence daha yeni balyor, hatta ilka! zellikle edebiyat evrelerinde arkan dnmeyeceksin! Dikkat!669 Tmyle umutsuz grnmemeye alsa da, edebiyat ve iir evrelerinin iinde bulunduklar olumsuz durumun dzelecei konusunda karamsardr Ece Ayhan: Bylesi bir toplulukta, usuz bucaksz bu ktlk dayanmas ortamnda karamsar olunmaz da, ne olunur bilmem. Ama benim karamsarlmn rengi akkordur o ayr.670 6. ROMAN VE YK

Enver Ercan, Ben Kolsuz Bir Hattatm Yine de izmeye alrm, air nk Onlar (Konumalar), Kavram Yaynlar, stanbul 1990, s.156. 666 Ece Ayhan, Mortesi Requem, s.100. 667 Glin Tokat, lhan Berk ile Ece Ayhan kinci Yeni Akmn Anlatyor, Dipyazlar iinde, s. 131. 668 Ece Ayhan, Haklln nad ya da Ktlk Toplumu, iirin Bir Altn a, s.33. 669 Ece Ayhan, Esas Duru Mlkn Temelidir, Ludingirra, 1 (Mart 1997). 670 Mustafa Irgat, Kuzeyin Yukarda Olduunu Nerden Biliyoruz?, iirin Bir Altn a iinde, s.138.

665

171

Ece Ayhan, yk ve roman zerinde ayrntl biimde durmaz. Yalnzca birka yazar ad sayar ve bunlarla ilgili dncelerini bir tek cmlede, kesin bir ifadeyle dile getirir. Ancak burada dikkati eken baka bir durum daha vardr: Batl romanc ve ykcler iin gr belirtirken de ksa ifadeler kullanmasna karn o yazarlar neden nemli bulduunun bir gstergesi olarak bir szlerini ya da eserlerinde anlattklar bir durumu da anar; ama Trk yazarlar iin ayn eyi yapmaz. Roman ve ykclmz asndan btn Trke zamanlarnn en yetkin, en baarl anlats diye niteledii iki eser vardr: Yk (Yusuf Atlgan)
671

ve

Saatleri Ayarlama Enstits (Ahmet Hamdi Tanpnar).672 Yusuf Atlgan iin Trkenin yaayan en nemli dzyazar ifadesini de kullanr.673 Ayrca, Reat Nuri Gntekinin grndedir. Miskinler
674

Tekkesi

adl

romannn

bir

bayapt

olduu

Roman ve ykclmzdeki farkl ynelilerin kaynanda da kinci Yeni iirinin bulunduu kansndadr. Bu etkinin grld yazarlarn banda Orhan Duru ve Vsat O. Beneri gsterir.675 Dzyazda ve anlat trlerindeki geliimi de belli bir izgide olmaya balar: Aslnda son yllarda dzyaznn Trkiyede bir ykselii oldu: Metin Kaan, Nihat Gen, Cezmi Ersz vesaire gibi. () Anladnca; Sait Faik, Yusuf Atlgan, Vsat O. Bener ve Tahsin Ycel eczal izgisindedirler bunlar nk. 676 Ancak, iirde olduu gibi yk ve romanda da hakszlklardan, ktlk dayanmasndan, alg ortalamasnn stndeki yazarlarn hi gndeme getirilmeyip bu ktlk dayanmasnn kapsam iinde bulunan ve yazdklar orta dzeyi geemeyen adlarn zel olarak kollanp byk yazar gibi sunulmasndan yaknr:

671

Ece Ayhan, mer Ulu ile Bir Yakndan Bir de Uzaktan Konumalar, iirin Bir Altn a, s.211; Cihat zgemenle Karnca Gerekstcl zerine, a.g.e. , s.229. 672 Ece Ayhan, Cihat zgemenle Karnca Gerekstcl zerine, a.g.e. , s.229; Zrihte Bir Konuma, Dipyazlar, s.65. 673 Ece Ayhan, Maldororun arklar, iirin Bir Altn a, s.78. 674 Hseyin Tzn, Zrihte Bir Konuma, Dipyazlar iinde, s.65; Glin Tokat, lhan Berk ile Ece Ayhan kinci Yeni Akmn Anlatyor, a.g.e. iinde, s.152. 675 Glin Tokat, lhan Berk ile Ece Ayhan kinci Yeni Akmn Anlatyor, Dipyazlar iinde, s.136. 676 Ece Ayhan, Bir Uzak Akraba m? iirin Bir Altn a, s.76.

172

Trkiyedeki nemli yazarlar szgelimi Yusuf Atlgan, Vsat O. Benerdir. Ama sorulunca, belirli bir pazarlamaclk gerei romann brahim Tatlsesi gsterilebilir.677 7. EDEB K L KLER 7.1. Ahmet Haim (1884-1933) Ahmet Haim, Ece Ayhann pek nemli bulmad, hatta biraz da kmseyerek bakt bir airdir. Trkede iirin olmadn ne srd dnemin (1839-1912) iinde yer alan ve bu genellemeye dahil olan herhangi bir addr Haim. lhan Berkle yapt bir konumada, Berkin Hi kukusuz bizim yeni iirimiz Ahmet Haimle balyor savna kar karak, Haime airliin deil ebru sanatlnn daha ok yakacan syler. Ona gre, Haim de meram baka olanlardan, yani sradanln tesinde bir dnce ve duyarllk yapsna sahip olanlardan deildir. O da dneminin genel zelliklerini, ksr izgisini aamam, iirin asl dinamiklerinden uzak bir duygu dnyasnda belki de basit kompleksleriyle, kaprisleriyle ba edebilmenin ve kendini bakalarna beendirebilmenin bir yolu olarak iirle uramtr: iiri, meramlar baka eyler olanlar kullanmazlar tarihte yalnzca. Duygulu ve de szgelimi ellerinden honut olmayan insanlar da kullanabilir. iir yazarak kendilerini arkadalarna, kz arkadalarna beendirmeye almak herhalde yaamn bir boyutudur ama bizim konumuz bu deil, olmamaldr da.678 Haimdeki melali de ciddiye alnmaya deer bulmaz. Haimi ciddiye almamasnn nedeni, onun, bireysel sorunlar tarihsel ve toplumsal balamlarla ilintilendirip airce sorgulamalarla asl gerekleri ortaya karmaya ynelik bir abas olmadn dnmesidir. Haimin melali ebrular artrr; ama iirsel renk bu deildir.679 7.1. Asm Bezirci (1927-1993)
677

Ece Ayhan, Haklln nad ya da Ktlk Toplumu, a.g.e. , s.33. Burada Romann brahim Tatlsesi dedii yazar Yaar Kemaldir. (Bkz. Ece Ayhan, Kim Kimin Sureti, Aynal Denemeler, s.40.) 678 lhan Berk, 1984 Aklarnda Trk Yazn, Dipyazlar iinde, s.111. 679 lhan Berk, a.g.m., 112.

173

Asm Bezirci, kinci Yeni iirine keskin eletiriler ynelten ve bu iire kar olumsuz tavrn sonuna kadar srdren eletirmenlerin banda gelir. Bu nedenle de Ece Ayhann eletirmenlerle ilgili ar szlerinin balca hedeflerinden biridir. Denebilir ki Ece Ayhan eletiri ve eletirmenlerle ilgi ne sylemise, hepsinde Asm Bezirciyi ima eden, ondan yola kt ya da ona yneldii bir yan bulmak mmkndr. Tedavlden kaldrldn bir trl fark edemeyen arkada diye hitap ettii Bezirciyi; airlerin srtnda yalnzca bir yk olmann dnda, eletirmenleri halkn nnde gsterip bu misyonu gerei okura Ece Ayhan ve kinci Yeni airlerini bak aziz okuyucu milleti, sana ne hakaretler, ne ar laflar ediyor diye ikyet eden ya da okura yneltilen eletirilerin ieriini trl arptmalarla deitirerek kolayc yollardan kendisine prim salamaya alan ama kendilerine ate edilince eilen, kurnaz, her sz ve davranlarnn altnda yalnzca basit kar hesaplar bulunan eletirmenler arasnda grr. Bunlar, karlar gerei halktan yana grnrler; ama aslnda ibirlii iinde olduklar, tarafn tuttuklar ve halk derken kastettikleri emlak sahipleridir. Dolaysyla Asm Bezirciye asl yakan iin, dergilerde rahneler amak yerine, ekmein boyunu aan paray kazanmak uruna varlkl dostlar ii antolojiler dzenleyenlerin, yemeklerini yediklerinin edebiyat tarihini yazanlarn hallerini yazmak olacan syler.680 Azm Bezirciye, ocukluunda izledii kovboy filmlerindeki kt adam roln bile ok grr Ece Ayhan; deta Bezirci iin uygun szc semekte zorlanr ve onun rol olsa olsa olumsuzluktur der. Yllar iinde herkesin deitiini, ama yalnzca onun 1955-1956larda kaldn, aslnda bu yzden ona acdn da syler.681 Bezircinin etrafnda olup bitenlerden, edebiyat dnyasndaki yeni gelimelerden haberli olmad, sabit bir noktaya taklp kalarak iir ve dncede varlan son aamay gremedii ynndeki grn daha somut yanstabilmek iin ondan sz ederken boynu kireli A. Bezirci der.682 Bezirciyle ayn anlayta ve izgide olanlarn iinde bulunduklar genel duruma bakn ve Asm Bezirci iin temel yargsn yle zetler:

680 681

Ece Ayhan, Bir Kentin Dipyazlar, Sivil iirler, s.79. Ece Ayhan, Ayaa Kalkarak kinci Yeni Akm, iirin Bir Altn a, s.18. 682 Ece Ayhan, Tongu Yaarla iirli Sylei, a.g.e. , s. 252.

174

Toplumsal koullar zre iirle toplum arasnda ylesi aksz bir bakm, simetri bizim grmz ve alkanlmz deildir. () Var elde bir: Asm Bey arkadamzn diktann en iyi eletirmeni olduu.683 7.2. Attil lhan (1925- 2002) Ece Ayhan, Attila lhann airliine kmseyerek bakar. iirlerinin arabesk duyarlln snrlarn aamad, onun da bu duyarllk erevesinde snrl bir kitleye hitap edebildii grndedir. Bu balamda onu ulusal deil, yerel bir air olarak grr ve yalnzca zmirin medar iftihar saylabileciini, zmirde Karyakada bir parka heykelinin dikilmesinin yerinde olacan syler. Dnce bakmndan gerekten sk bir noktaya gelmesine karn ayn sre iinde iirden ok uzaklatn, bu gerilemeyle geldii noktadan da artk onu kimsenin koparamayacan ileri srd Attila lhanda asl eletirdii yn, arabesk bir ark airi olmak dedii yanl romantizm algsdr. Ayrca, Kemalistliini ve parti dl almasn da airlikle elien birer gsterge olarak kabul eder: Yllar nce ald Halk Partisi iir dl kendisi iin elbet bir handikap. Bir eliki, hatta bence bir leke! Bunu iin iin, kendine yediremiyor gibime geliyor. Ve de kesinlikle Sivil air falan deil. Belki de kendisine yar-askeri air denebilir. Kemalist oluu ise apak.684 7.3. Can Ycel (1926-1999) Kendisi gibi muhalif bir air olan, resmi sylem ve kurumlarla srekli ba derde giren, iirlerinde ve yaamnda marijinalliiyle dikkati eken Can Ycele antipatiyle yaklar Ece Ayhan. Bu antipatik yaklamda, Can Ycelin eski milli eitim bakanlarndan Hasan Ali Ycelin olu olmasnn nemli bir pay vardr. Bunu doutan itibaren devletle ve iktidarla bir ili dllk olarak dnen airin, ocukluunda hissettii devlet/iktidar basksna deinirken Can Ycele yapt gnderme, aslnda onu salt bu ili dllk ve ortaklk ilikisi balamnda zihnine ta ocukluk yllarnda kodlam bulunduunun ipularn da verir:

683 684

Ece Ayhan, Bir Kentin Dipyazlar, Sivil iirler, s.79,80. Ece Ayhan, airlerin n ve Arka Baheleri, Aynal Denemeler, s.53.

175

Bizim ocukluumuz bunlarn fotoraflaryla geti. Byk devlet memurlarnn ocuklarnn fotoraflar okul kitaplarnda baslrd. [ smet] Paann ikizleri, Milli Eitim Bakannn [Hasan Ali Ycelin] oullar.685 Ece Ayhana gre Can Ycel iirinin k noktas ve kayna Metin Eloludur; dolaysyla asl babas da odur. Ama ona deil de deyim yerindeysebiyolojik babasna, yani Hasan Ali Ycele sahip kmasna sitem eder, bunu bir hata olarak grr.686 Aktard bir olay, Can Ycelle babas arasnda kurduu bantnn niteliini, Can Ycele bakndaki Hasan Ali Ycel dolaymnn basknln akla kavuturduu gibi, Can Ycelin aslnda muhalif sylemini ve bohemliini de sahici bulmadn gstermektedir. O, tm bunlarn arka plannda devlet tarafndan salanm bir gvencenin ve maddi olanaklarn yatt kansndadr: Bir gn V. Mustafa sormu Sfr nedir? ki ve sohbet meclisinde bulunan mekkel Hasan li atlm ve Efendim demi ite mesela sizin karnzda bendeniz! derler ki ondan sonra devlet ona yr ya kulum demi ve Dragosta, Ankarada, evler, dkknlar, arsalar edinmi. Kalan ikizleri de, -toplam ocuk- 40 yl boyunca srekli itikleri, deitirerek paral saysz sevgililer tuttuklar halde miras, daha dorusu o art-deeri ye ye bitirememilerdir.687 Her eye karn ona duyduu sevgiyi de dile getirir. airliine eksik bulsa da, kiiliini takdir eder: Can drst bir adamdr. Kfr ok severdi. iirini yourmaz, o baka. O da onun bilecei i. Yoksa iyidir Severim.688 7.4. Cemal Sreya (1931-1990) Ece Ayhana gre, Cemal Sreya Cumhuriyet dnemi edebiyatmzn en cins ve en byk birka airinden biridir. Nzm Hikmetten sonra Trk iirinin bittii ynndeki sylemleri boa karan, beklenmedik bir biimde kuyruklu yldz gibi beliren kinci Yeni akmnn kadn gmlei giymi bir babasdr.689 iirlerini
685

Tunca Arslan, Biz Tzklerle arparak Bydk, iirin Bir Altn a iinde, s.149. Aktel, Ece Ayhann iir Defteri, Aynal Denemeler iinde, s.47. 687 Ece Ayhan, Hal ve Gidi Sfr ya da Zeyrek Orta ki, anakkaleli Melahata ki El Mektup ya da zel Bir Fuhu Tarihi, s.19. 688 Ece Ayhan, Can Ycel, kzlemeler, s.16. 689 Ece Ayhan, Babozuk Gnceler, s.238.
686

176

yaymlamaya baladktan sonra usta, ilgin, cins,

690

sk ve zgn air Cemal

Sreya, Nzm Hikmetle yan yana ve eit dnlmeye balanmtr hakl olarak.691 Ama adalar da, nceki kuaktan ustalar da onu yeterince anlayamamlar, herhalde parasz edebiyat yatl tarihinde okuduu, bulunmas gereken beri yere koymay ve baaramamlardr. Hatta srf varlkl toplumsal tabakalara mensup olmad, ocukluundan yoksulluklar yoksunluklarla dolu bir yaam geirdii iin olsa gerek, Sivil iirin ncs Cemal Sreya iin gizli sac cce eletiriciler fkeyle faist demilerdir.692 Kendi kuan anlatmak iin Cemal Sreyann yeterli olabileceini syleyen Ece Ayhan,693 onun iirlerindeki alayc ve espritel yan eletirir. Hatta onda olumsuz bulduu tek nokta da budur; kendi gerekliiyle iirsel anlatm arasnda bir kopukluun var olduunu, kulland iir dilinin onu yanstmadn dnr: Ama, Cemal Sreya ile sk fk arkada olduumuz halde birbirimizden pek etkilenmedik. 1989da Scak Nalda Cemal Sreya ki aslan derinliine iki atla seviirdi der. Bu dize dnda yazdklar, kendime tama bakmndan benim ilgimi ekmedi. Cemal Sreya kendi hayatndaki trajii iirine neden geirmedi diye hep dnmmdr.694 Ayn zamanda yakn arkada olmasndan da kaynaklanan bir beklentiyle Cemal Sreya iirinde kendi iir izgisindeki tepkisellik ve trajiklik dorultusunda grmek istediini grememekten, asl arzuladn bulamamaktan dolay yaad burukluk ya da bir tr hayal krkl, onu, airliini tmyle olumsuzlad Attila lhanla aralarnda bir zdelik ilikisi kurmaya kadar gtrr: Dibe inilirse, ile ve trajediye aldrmamasyla Cemal Sreya kinci Yeninin aydnl iinde C.H.P. dl almam karanlk bir Attila lhan deil midir biraz?695 7.5. Edip Cansever (1928-1986)

Ece Ayhan, Cemal Sreyayla rlplak, Babozuk Ama Uygarca, iirin Bir Altn a, s.165. Ece Ayhan, En Sk air: Cemalettin Sreyya Seber, Sivil Denemeler Kara, s.18. 692 Ece Ayhan, Babozuk Gnceler, s.238. 693 Aktel, Ece Ayhann iir Defteri, Aynal Denemeler iinde, s.49. 694 Glin Tokat, Sk Sinema, Sk iir, a.g.e. iinde, s.25. 695 Ece Ayhan, Ayaa Kalkarak kinci Yeni Akm, iirin Bir Altn a, s.16.
691

690

177

Ece Ayhann kinci Yeni airleri arasnda kendisine en uzak bulduu ad Edip Canseverdir diyebiliriz. Onu kt bir air olarak deerlendirmese bile, kinci Yeni hareketi iinde br airlerle eit bir ilev ve nemle adnn gemesinden rahatszlk duyar gibidir. Canseveri kinci Yeninin kendine zg yapsndan ayr tutmak ya da en azndan onun bu hareketle ilikilerini belirli noktalarla snrlamak ister. Canseveri btnyle kinci Yeniye katklar ya da ortak ktaki ilevi ynnden deil, kendisini bu harekete borlu olmas yani kinci Yeninin yalnzca nimetlerinden, iire getirdii kazanmlardan yararlanmas ynnden bu hareketle ilikili grr. Ona gre kinci Yeni ad konmadan nce eskimi iirin yolunda yazlm kt iki kitab bulunan Edip Cansever, her ne kadar kinci Yenide kendini bulmusa da, ara kuaktan olduu iin hep arada kalmtr. kinci Yeniyle btnlemesini engelleyen kimi etmenler vardr. Her eyden nce o orta bir airdir; oysa kinci Yeni gerek teknik araylar gerekse ierik balamndaki farkllklar ynnden en u noktalar zorlayan, ilerici ve devrimci bir iiri getirmitir. iirlerini genellikle ortaokul kllarn, ortaretim hocalarnn ya da orta irfanllarn sevmesi de Canseverin orta bir air olmasnn en iyi kantdr. Bu niteliksel durumu sayesinde ok dl alm, kinci Yenicilerin parasz yatllk alkanlna aldrmayarak da Etilerdeki evine bir dl kesi yaptrmak zere marangoz bile artmtr. O yzden kinci Yeniye kabul edilii sonradan ve artldr: Bizim Taksimde geen ocukluumuzda yaptmz futbol karlamalarmzda toplarmz bezdendi, mahalleye yeni gelen bir ocuk, oyun bilmese bile salt topu lastik diye onu takma alabilirdik. Edip Canseverin kinci Yeniye sonradan artl olarak alnmasnn nedeni acaba bu mudur!696 Geri kendi kuann bir dolu airini sollamtr697, rnein C.H.P. dll ve Kemalist Attil lhandan daha iyi airdir698; ama bu yeterli deildir. Byle bir durum eer bir katk saylabilirse akma bir ar esnaf airlii rengini ve bu arada Kumkap kltrn de getirmitir; ama antikac, tccar bir aileden gelmesi, lise kl olmas, yabanc dil bilmemesi de dta tutulmasn gerektiren nedenler

696 697

Ece Ayhan, a.g.m. , s. 17. Ece Ayhan, Bir Sk air: Edip Cansever, Sivil Denemeler Kara, s.23. 698 Orhan Khyaolu, Haklln nad, iirin Bir Altn a iinde, s.134.

178

arasndadr.699 kinci Yeni airleri arasnda dnldnde kltr bakmndan en zayfnn o olduu grlr; belki bu yzden iirlerini gereksiz yere aar, uzatr ve gevek rer.700 Tm bunlardan hareketle, Ece Ayhann Edip Canseveri kinci Yeniye dahil etmek istememesinin temelde iki nedeni olduunu syleyebiliriz: 1. kinci Yeninin asl aktrleriyle ayn toplumsal snfa dahil olmamas, 2. Eitim, kltr ve estetik beeni bakmlarndan br adlarla ayn dzeyde bulunmadn dnmesi. 7.6. Enis Batur (1952- ) Edebiyatmzn en retken adlar arasnda sayabileceimiz Enis Baturun airliine yer yer kukuyla, yer yer de takdirle yaklar Ece Ayhan. Bir yandan Enisin iiri iyidir. ok iyi alan adamdr. ki kolla deil drt kolla alr gibidir. Kurcalyor. Bizden sonra gelenlerden biri o da. Baka kim var?701 diyerek onu vmesine karn, bir yandan da u ifadeleriyle onun air olmak iin bo yere bu kadar uratn, air olma ansnn bulunmadn ileri srer: Geenlerde haber gnderdim Enis Batura, iiri hemen braksn dedim. Dzyazs gzel ama iiri evlere enlik. iiri bari rahat braksn. ok kzm galiba. Ben Almanyaya gittiimde Oh, rahatladm demi.702 Baturla ilgili birbirini tutmayan yarglar arasnda, onun hakkn teslim etme isteinin bir yansmas gibi de deerlendirilebilecek olan aadaki szleri sonu zellii tar: Ben Enis iin maalesef iyi airdir diyorum ama adam iyi air.703 7.7. Fazl Hsn Dalarca (1914- ) Ece Ayhan, Fazl Hsnnn kaynaklarndan birinin Necip Fazl olduunu, ama onu hemen ap eski kaynaklara dndn syler ve bu kaynaklar arasnda and eyh Galip iin hepimizin kayna ifadesini kullanr.704

699 700

Ece Ayhan, Pazar Postas ve Maherin Drt Atls, age., s.21. Orhan Khyaolu, Haklln nad, iirin Bir Altn a iinde, s.134. 701 Aktel, Ece Ayhann iir Defteri, Aynal Denemeler iinde, s.49. 702 Ece Ayhan, Sivil air, iirin Bir Altn a, s.145. 703 Tunca Arslan, Biz Tzklerle arparak Bydk, a.g.e. iinde, s.147. 704 Aktel, Ece Ayhann iir Defteri, Aynal Denemeler iinde, s.47.

179

Bir airle, bir yazarla, bir dnrle ilgili hkm verirken Ece Ayhann ou kere tipik bir gstergeden yola ktn ve bununla da yetindiini sylemitik. Ayn durum Dalarcaya yaklamnda da sz konusudur. Dalarca, 1946ya kadarki dneminde Ece Ayhan iin iirin mhtahkem mevkisidir; ama ondan sonra yalnzca bir hkmet airidir. O yl Amerikadan gelen Missouri zrhls deta Dalarcay ikiye blm, ona iirin mstahkem mevkisi olma sfatn kaybettiren ve airlik yaamnda bu sfatn yrrlkte olduu dnemin kapanmasna neden olan Memnunuz cihandan ve hkmetten dizesini yazdrmtr. akrn Destan kitabnda yer alan Aybalarnda Memnundu iirindeki bu dize, Ece Ayhan asndan Dalarcann airliinin bitiine ilikin en gl kant, en nemli gstergedir. Byle bir dizeyi bir byk air deil, bir nyzba yazabilir yalnzca; dolaysyla Dalarcann da nyzbalnn airliine galip geliinin bir belgesi gibidir bu dize. 705 Dalarcann 1946dan sonraki dnemini ise milliyetilik perdesi altnda resmen rklk yapma ile tanmlayan Ece Ayhan,706 ondan her sz ediinde mutlaka bu dizesini de anmadan gemez. Bu dizeyi Cumhuriyet dnemindeki egemen anlayn simgesi gibi de grecek denli nemser ve bunu ironik bir slupla yle dile getirir: Kemalist Dalarcann akrn Destannda Ay Balarnda Memnundu iirindeki Memnunuz cihandan ve hkmetten dizesini ise hi unutmam. Bence bu, btn Cumhuriyet iirinin en gzel ve en manal dizesidir.707 Tabii Sk iir byle bir dizeye ve gzellie hibir zaman eriemedi.708 7.8. Hilmi Yavuz (1936- ) Anmsanaca zere stanbul Bykehir Belediyesinin 7-9 Mays 1991de Cemal Reit Rey Konser Salonunda dzenledii ve organizatrln Hilmi Yavuzla zdemir ncenin yapt I. Uluslararas stanbul iir Forumu: Poesiuma 19 yabanc lkeden katlan 21 airin yan sra lkemizi temsil etmek zere arlan 20 airin arasnda Ece Ayhan ve smet zelin yer almamas, edebiyat evrelerinde

705

Cenk Koyuncu, iirimin ktidara Gelmesini stemem, a.g.e. iinde, s.18,19. Nokta, Marjinallik, Sivil iirler iinde, s.22. 707 Ece Ayhan, Bir iir Sahtekrl, iirin Bir Altn a, s.26. 708 Ece Ayhan, Tongu Yaarla Ortadou ve Balkanlar apnda Bir Sylei, a.g.e., s. 249.
706

180

byk bir tepkiyle karlanm, bu durum Ece Ayhan da ok zm ve fkelendirmiti. Bu olaydan sonra, dnemin belediyesinin sosyal demokrat bir partiye mensup olmas dolaysyla sosyal demokratlara ynelttii eletirilerin daha da keskinletii, onlara ynelik hogrsnn nerdeyse tmden ortadan kalkt gzlenebilir. Ayn biimde, bu olayn asl sorumluluunu ykledii kii olarak Hilmi Yavuza bak da tmyle bu olumsuzlayc boyutta biimlenmitir. Bu bakmdan, onunla ilgili grlerini sz konusu olayla balantlayarak dnmek daha doru olacaktr. Hilmi Yavuz iin, mevcut sisteme ve ileyie kendi tutumuna paralel bir eletirel bak yneltmediini dndnden zararsz air, stanbul Belediyesinin bu organizasyonundaki grevinden dolay da zararsz belediye airi ifadelerini kullanr. iirlerini nemsememesine karn dzyazlarnn fena olmadn syler. zenli, dikkatli bulur onu dzyazda; ama yanl yapmamaya almasn gereksiz bir temkin, hatta bir eksiklik olarak grr. Poesium olayndaki air seimini etik d bir davran olarak deerlendirmesinin izlerini tad sezilen bir yaklamla onun etiki bilmediini ve mesleki bakmdan da yetersiz olduunu ne srer: Doktoras olmayan tek felsefe hocas. ngilterede akretim gibi bir okul bitirmi. Felsefeci olup olmadndan kukuluyum. Etiki bilmeyen felsefeci olur mu hi? Oluyormu demek ki!709 7.9. lhan Berk (1918- ) Ece Ayhan, lhan Berkle yapt bir syleide onun airliine ve iirlerine ilikin grlerini de aklar. lhan Berkin airliini iki srete dnmektedir: 1. Deniz Eskisi kitabna kadar olan dnem, 2. Deniz Eskisiyle balayan dnem. Deniz Eskisi yaymlanana (1982) kadar Berkin, meram Cumhuriyet olsa da Osmanl kaftanlar giyen turuncu renkli bir Divan airi grnmnde olduunu, iirlerinin daha ok rindler, derviler tarafndan okunduunu, ama bu kitapla birlikte iyice morarm bir air haline geldiini syler. zellikle Aripel iirlerinde kendisinin grmek ya da bulmak dedii dmler atlm olmasndan duyduu heyecan dile getirir.710

709 710

Aktel, Ece Ayhann iir Defteri, Aynal Denemeler iinde, s.48. Ece Ayhan, Kafamz Kurcalayan Kimi Sorular zerinedir:II, Dipyazlar, s.36.

181

Sz edilen blmdeki iirlerin, insani trajediyi gnlk yaam grngleriyle ilikilendirerek szcklerin imledii canl sahneler araclyla vermeye alan ksa iirler olduunu gz nnde bulundurursak, lhan Berkin airlik yaamnda saptayp metaforik bir anlatmla dile getirdii iki dneme ilikin dncelerini ve nemsedii iirsel tavr somutlamamz daha kolay olur. Buna gre, Berkin airliini u srelerde deerlendirdiini syleyebiliriz: 1. iirsel deerini dil ii dinamiklerin n planda tutulduu bir estetik dzlemde kazanan, ierii soyut balamlara dayal iirler yazd dnem, 2. iirsel deerini hem dil ii hem de dil d dinamiklerin estetik bir dzlemde buluturulmasyla kazanan, ierii -bir ynyle yakn tarihimizi sorgulamaya da olanak veren- trajik bulgularn seikleebildii somut balamlara dayal iirler yazd dnem. Ece Ayhann deerlendirmelerine esas tekil eden tek ey metin deildir; airlerin kiilikleri ve dnce yaplar yannda insani ilikileri de onun iin belirleyici bir etmendir. zel ilikilerinin seyri, kiilere ynelik yarglarn her an deitirebilmektedir. kinci Yeni srecinde ylesine nemli bir ilev grrd ki ilk gnlerde; hnzrl ve ele avuca gelmezlii atlanabilir711 dedii lhan Berke kar tavr ve deerlendirmeleri de bir olay zerine tmyle olumsuzlamtr. Olay ksaca udur: Ece Ayhann, bir arkadayla birlikte Tarlaba Bulvarnda oturduu ev yanar. O akam lhan Berkin evinde geirmek ister; ama Berk Ece biliyorsun ben sabahlar iir alrm diyerek onu misafir etmek istemediini belli eder.712 ok etkilendii bu olaydan sonra, sarka gibi Acayla Ylmaz Gney arasnda gidip geldiini, kaypak bir yan bulunduunu syledii Berkin; yerinden ve katmanndan oktan kopmu,713 hatta katman (ekri) deitirip neredeyse sanat ahsi ve muhteremdir ilkesine gelerek kinci Yeniyi oluturan dinamiklerden tamamen uzaklam olduunu dnmeye balar. Bu durumda artk sk ya da sivil bir air deildir o; dolaysyla sk ya da sivil iire katklar da yazdklar yoluyla deil, yer ald kart izgi konusunda eski arkadalarn bilgilendirerek gerekleebilir: Bugn bile Nfuzu, Mlkiyeti sezince birisiyle telefonda konuurken ceketinin dmelerini ilikleyebilir, ite buna ok zlrm. Ama
Ece Ayhan, Bir Sk air: Edip Cansever, Sivil Denemeler Kara, s.20. Aktel, Ece Ayhann iir Defteri, Aynal Denemeler iinde, s.45. 713 Ece Ayhan, Ylmaz Gney Kitab, iirin Bir Altn a, s.96.
712 711

182

Fransz sinema ynetmeni J.P. Melville gibi Mr. Hydelarla, matematiin peinde koanlarla, ktlk dayanmasnca ili dl olduu iin kinci Yeniye bu adan da bir katks beklendi hep. Bugn de bekliyoruz. Bu ve bylesi bir topluluun bir insan toplumu olup olmadn, ok eyi gerekten bilebilir nk.714 7.10. smet zel (1944- ) smet zel, Ece Ayhana gre dnr olarak grd dnceden koparak Trkiyede yaayan -be airden biridir.715 Cins ve zgn bir air olmasnn yannda ayn zamanda sk bir smet zelin, genliinde bal olduu Marksist slam, iyiler taifesini tercih etmesinden dolay kimi

evrelerden ald olumsuz eletiriyi de yersiz bulur; nk masann bir yanyla teki yan arasnda ayrm yoktur.716 Ama yalnzca slam mitolojisini ve Snni mezhebi kullanmasn bir eksiklik olarak grr; bu, insan sonuna kadar deeleyebilmeye engel bir durumdur; insan tm boyutlaryla irdeleyebilmek iin btn mezhepleri ele almak gerekir.717 zelin farkl kutuplardaki dnya grleri arasnda yapt geii dnce tarihimizde rastlanmayan bir savrulma olarak nitelendirir ve bu bakmdan onu Arthur Rimbaudya benzetir: Ben Rimbaud olarak, kk Rimbaud olarak, Japon Rimbaud olarak, smet zeli gryorum. Rimbaud Harrara gitti, dalara. smet zel ise llere gitti. Bizim iir tarihimizde, hatta dnce tarihimizde byle savrulan yoktur.718 Arthur Rimbaud, Ece Ayhann ok nemsedii ve kendisinin de etkilendii bir airdir. Bu benzetiin iki ynl olduunu syleyebiliriz: Dnce savruluu ve airlik kalitesi. Dolaysyla, zelin hem ancak Rimbaudyla kyaslanabilecek dzeyde iyi bir air olduuna, hem de yaad dnsel deiimin cins ve zgn airlerden beklenebilecek airce bir savrulma olduuna ilikin inancn aa vurmaktadr Ece Ayhan bylece.
714 715

Orhan Khyaolu, Haklln nad a.g.e. iinde, s.134. Ece Ayhan, rlplak Bir Trkeyle, anakkaleli Melahata ki El Mektup ya da zel Bir Fuhu Tarihi, s.11. 716 Ece Ayhan, airlerin n ve Arka Baheleri, Aynal Denemeler, s.53. 717 Aktel, Ece Ayhann iir Defteri, a.g.e. iinde, s.48. 718 Ahmet Soysal, Ayptr Sylemesi: Rimbaud, a.g.e. iinde, s.60.

183

I. Uluslararas

stanbul iir Forumu: Poesiuma kendisiyle birlikte

arlmay edebiyat evrelerinde eitli yanklara yol aan smet zeli bu olay zerine daha da sahiplenir; arlmama durumunu bir tr ortak maduriyet gibi alglar ve bunun nedenini de zelle kendisi arasnda bulduu bir ortak noktayla, devlet kartl ile aklar: Belirli bir konuya da biraz deineceim: Geen yl, bizim sosyal demokratlar ilgin bir iir sahtekrl giriiminde bulunmulard! Ve bence cumhuriyetle elikisi olduu iin falan deil de, bu devlete kesinkes kar olduu igdsel olarak sezildii iin smet zel gz gre gre skalanm ve dlanmt. nk smet zel, deil yle atlanacak, Trk dncesinde ve iirinde byk bir ilevi olan ve Trkenin en etkin ve nemli -drt airinden biridir. Bu bu kadar.719 Uzun bir aradan sonra smet zelin Dergh dergisinde yaymlad (Mays 1993) Of Not Being A Jew balkl iir iin vg dolu ifadeler kullanrken, onun slamc dnya grnden uzaklatna ilikin sezgisini de ortaya koyar ve bu sezginin gerekleme olasl karsnda duyduu sevinci gizleyemez: te tam bir sivil iir size. Dizeler mitralyz gibi. smet zel slamcl brakm m ne! Ya da bu erif Mardinin bir iiri gibi. Velhasl son on yln, yirmi yln en gzel iirlerinden biri. in iinde stelik Hurufilik de var. Hayt!720 Ece Ayhan; Sivasta Madmak Otelinin atee verilmesiyle (2 Temmuz 1993) oteldeki pek ok aydn ve sanatnn yanarak ya da dumandan boularak yaamn yitirmesinden sonra bunu bir eriat ayaklanmas olarak nitelendiren evrelere kar yazlaryla sert bir biimde tepki gstermesi zerine smet zeli insan olduunu unutmakla, drst olmamakla, kendini lekelemekle sulam ve zele ilikin o zamana kadarki olumlu dncelerinden dolay zr diler mahiyette kimi aklamalar yapma gerei duymutur.721 7.11. kk skender (1964- )

Ece Ayhan, Nzm Hikmeti Yeniden Bir Dnelim, Sivil iirler, s.54. Nokta, airin Gr, Aynal Denemeler iinde, s.39. 721 Ece Ayhan, Silgiler, Silerken, Silinirler de, Sivil Denemeler Kara, s.7,8.
720

719

184

Muhalif duruu ve aykr sylemleriyle 80li yllarda dikkati ekmeye balayan kk skender ( skender ver) iin Ece Ayhan, ilk ad gerekten kk ama kendisi byk bir air bence der. zellikle pervaszl ve cesareti ynnden onu Trk iirinde ayr bir yere koyar. ok nem verdii gze alma zelliinin bir davurumu olarak kk skenderin birtakm eyleri tasarlad gibi ya da olduu gibi ekinmeden syleyebildiini belirterek onu takdir eder.722 Ece Ayhann, bir airi ok nemsediini gsterebilmek iin zaman zaman kulland bir ifade vardr: Kua onunla anlatlabilir. Bu durumu kk skender iin de geerli grr. Kurumlar ve iktidar karsndaki muhalif tavr ynnden kendisine benzetiliini bir lde temkinle karlar; ama dikkatle bakldnda grlebilecei zere, aslnda bu temkinin nedeni kk skenderin iirini kendi iirinin devam ya da ardl gibi grme eiliminin ortaya kmasn engellemektir. Ancak yine de, salt Cemal Sreyann bu konudaki grn aktarmakla yetinmeye alsa bile, dnsel ve poetik duru bakmndan aralarnda var olan izgisel banty belirtmekten kendini alamaz: Cemal anlatmt bana. Kk skender bir konumasnda: te unu severim, bunu severim, Ece Ayhan severim demi. Cemal demiti ki: Bakalarn niye sylyor. Bu senin olun. Yalnzca seni sylese yeter. Bilemem.723 7.12. Melih Cevdet Anday (1915-2002) Melih Cevdeti, gerekleri anlamakta, gelinmesi gereken noktaya varmakta ge kalm bir ad olarak grr Ece Ayhan. Bu yargya varmasn salayan gsterge; yllardr dergilerde, gazetelerde yazlar yazmasna karn 76 yana kadar bir kere bile Cemal Sreyann adn anmad halde, o yatan sonra da olsa kinci Yeni airlerinden sz etmeye balamas, yazlarnda hem Turgut Uyarn hem de Edip Canseverin adlarn kullanmasdr. Bu ge kalta tarihi kurcalayan kuaktan olmaynn da nemli bir etkisi vardr; ama biraz yalannca durumu akm, sonunda aymtr Melih Cevdet. Tek bana bir gsterge olarak yeterli bulmasa bile, Artk anlam olmayan eyleri seviyorum demesini de nemser; bu szn,

722 723

Ece Ayhan, airlerin n ve Arka Baheleri, Aynal Denemeler, s.55. Aktel, Ece Ayhann iir Defteri, a.g.e. iinde, s.49.

185

onda grd olumlu gelimeyi yanstmas bakmndan zerinde durma gerei duyar.724 Melih Cevdette gzlemledii deiim ve geliim karsnda aknln da gizleyemeyen Ece Ayhan, onu, geldii bu noktada eski kafallarn rahat brakmayacaklar, onunla birlikte iir ve dncenin nne set ekmeye devam edecekleri endiesini de tar: Geen yla [1988] kadar ben Kemalist Melih Cevdet Andayn iirleri ve yazlaryla pek ilgilenmezdim. () Ksacas, virgln sandakiler beni rgalamamtr. Nasl d politika yazan gazetecilerle ilgilenmiyorsam, d politika airleriyle de ilgilenmezdim. Ama Melih Cevdet Anday, hi beklenmedik bir biimde deiti ve geliti ve Trkiyedeki iir toplumunda; yaayan en nemli air ve dnr oldu. Evet, insan olan karamsar olmak zorundadr! () Bu yzden eski ve eskimi zevkin ve hayatn temsilcileri Melih Cevdet Anday ve (hi deilse) iiri rahat braksnlar diyeceim.725

7.13. Nzm Hikmet Ran (1901-1963) Dorusu, zerinde genellikle airliinden ok dnya gryle durulan, savunduu fikirler nedeniyle yaad srgnlkler, hapisler ve aclarla anlan, ad deta Trkiyedeki sosyalist oluumun tarihesiyle zdeleen Nzm Hikmet zerine Ece Ayhann grleri genel kabullerden, allm yarglardan ok farkldr. Ece Ayhan, Nzm Hikmeti sosyalist bir air kimliinde deil; oturduu ideolojik zemin, dayand temel dinamikler ve egemen geliim yn bakmndan tmyle kar olduu Cumhuriyetin resmi sylemiyle organik balar iinde bulunan nemli bir ad olarak grr. Bu gr dorultusunda Geni bir perspektif iinde dnrsek; Nzm Hikmetin kendisi ve iirleri dorudan doruya Kemalist sylem iinde ele alnabilir726 der ve onun edebiyat tarihimizdeki yerine Kemalist sylem iinde nemli air szleriyle iaret etmeye alr.727 Ona gre, Cumhuriyet dneminin
724 725

zgn,

cins,

sk

ve

sivil

airleri

Cumhuriyetle

Aktel, a.g.m., s. 45, 46. Ece Ayhan, Cihat zgemenle Krlk, Karanlk, Alacakaranlk zerine, iirin Bir Altn a, s.227. 726 Ece Ayhan, airlerin n ve Arka Baheleri, Aynal Denemeler, s.52. 727 Aktel, Ece Ayhann air Defteri, a.g.e. iinde, s.44.

186

yaralanmlardr; ama ayn eyi Nzm Hikmet iin sylemek olanakszdr, onun durumu ve konumu, sanlann tam aksinedir: Nzm Hikmet iirinin, bilinenlere ve tekrar edilen grlere karn, gerekte sepet gibi gevek rlm Cumhuriyetle; temelde; herhangi bir sorunu olmamtr. (Szgelimi; parasz yatllktan gelen sivil airler, yle ya da byle, bu emlak cumhuriyetinden derin bir biimde tedirginlik duymulardr hep. Hatta Cemal Sreyaya, Sezai Karakoa ve zellikle smet zele Cumhuriyetle yaralanmlardr diyebiliriz.)728 Ece Ayhana gre, Nzm Hikmetin zaman zaman hapislerde yatnn nedeni sistemle atmas, muhalif sosyalist kimlii deil, Kemalistler aras bir iktidar kavgasdr sonuta. Yani atmay douran etken temeldeki kartlk deil, ayn oluum iindeki konum ve rol kavgasdr. Programlar kapm, galip gelen smet nn taraf olmutur. Koullarn seyri deiseydi bu iktidar mcadelesi Nzm Hikmet lehine de sonulanabilir; smet nn hapislerde yatan kii, kendisi de cumhurbakan olabilirdi rahatlk ve kolaylkla.729 Rol dalm bakmndan ikisi rahatlkla yer deitirebilirdi; nk ikisi de Kemalist sylem iindeydi.730 Nzm Hikmetin dedesinin paa, daysnn Ali Fuat Cebesoy oluundan, byk bir aileden geliinden de hareketle dz halkn edebiyatndan bir para uzak olduuna vurgu yapan Ece Ayhan, abuk nlenmesini yalnzca iirlerinin siyasallna balar.731 airliinde de iki aama zerinde durur. Trkiyeden gitmek zorunda kalmadan nceki iirleri iyidir, hatta Nzm Hikmet o dnemde benzersiz bir airdir; ama anadilinden 1951de koparldktan sonra yazd hemen hemen btn iirleri kartpostal iirleridir.732 Bu balamda bir Saman Sars iiri dikkate deer bulunabilir; ne var ki onun da kurgusu iyi deildir. iirlerinin alg ortalamas iinde olduu, Trkiyedeki alg ortalamas neyse, onu zorlamad grlr.733 Ece Ayhan, Nzm Hikmetin iir tekniinde ok nemli bir noktaya da dikkati eker: zellikle Memleketimden nsan Manzaralar kitabnda grlen iir728 729

Ece Ayhan, Nzm Hikmeti Yeniden Bir Dnelim, iirin Bir Altn a, s.55,56. Ece Ayhan, airlerin n ve Arka Baheleri, Aynal Denemeler, s.52. 730 Aktel, Ece Ayhann air Defteri, a.g.e. iinde, s.44. 731 Mslm Batuk, Bir Etiki: Ece Ayhan, Sivil iirler iinde, s.72. 732 Ece Ayhan, airlerin n ve Arka Baheleri, Aynal Denemeler, s.52. 733 Aktel, Ece Ayhann air Defteri, a.g.e. iinde, s.44.

187

sinema ilikisinin yansmalar edebiyatmzda ilk kez rastlanan bir durum olmas yannda, iire sinemadan yeni anlatm olanaklar, alar, mercekler, yntem ve baklar tamas bakmndan da ok nemlidir. Bu uzun iir batan baa sinema dilinin bildik zelliklerini tar; iir boyunca ekim-sahne-ayrm-blm ve olgu dzenlemesinin (rglenmesinin) yaln da olsa zel bir kurgu anlayyla yapld aka ayrt edilir. Ayn durum Simavne Kads Olu eyh Bedreddin destan iin de dnlebilir. Aslnda onun btn iirlerinin deerlendirilmesi ve alglanmas ancak sinemayla tehlikesiz ilikileri bilinirse gerekleebilir.734 Ece Ayhan, iir ve sinema arasndaki ilikiler zerinde nemle duran bir air olarak, Nzm Hikmetin iirlerinin bu ynn ustaca yakalam, bu iirlere bak iin okura ve aratrmaclara yeni bir perspektif sunmutur. Kendisinden sonraki airlerin byk ounluunu etkileyen ve bir anlamda Trk edebiyatndaki toplumcu gereki izginin ana damar sayabileceimiz Nzm Hikmetin onun iirleri zerinde bir etkisi olmadn da belirtme gerei duyar Ece Ayhan: Nzmn aleyhinde konuanlar, etkisinde kalmlardr. Altnda ezilenler Nzm knyorlar. Tank gibi ezmi adam. Ben Nzmdan hi alnmadm, beni ezmedi. () Ama Nzm ii snf tam anlamyla yokken bile varm gibi srdryor dlemini. Byk aileden oluu dnda bir ey sylenemez ona.735 7.14. Necip Fazl Ksakrek (1905-1983) Ece Ayhan, Necip Fazl Ksakrekin iirlerinde ve dncelerinde gerek bir derinlik olmadn ne srer; ona verilen nemin bir abartya dayand inancn tar. airin yaklamlarndan bu abartmay iki ynl dnd anlalyor: Hem Necip Fazl kendisini ve kendisiyle ilgili durumlar olduundan fazla gsterme eilimindedir, hem de Necip Fazl okurlar onun sanatn ve dncelerini olduundan fazla grmektedir. Onun ruhsal buhranlarn, iirlerine yansyan varlk sorgulamalarn ciddiye almaz; bunlarda felsefi ve sanatsal bakmdan herhangi bir deer bulmaz. Sradan ruh durumlarn, herkese zg olabilecek kiisel sorunlar byk metafizik gerilimlermi gibi gstermeye alt kansndadr.
734 735

Ece Ayhan, Nzm Hikmet ve Sinema, Dipyazlar, s.88, 89. Mslm Batuk, Bir Etiki: Ece Ayhan, Sivil iirler iinde, s.72.

188

Ruhsallklarn ben ruhsallk olarak grmyorum. Psikolojik air denir ya hani. Onlar ruhsallk deil aslnda. () Onlar herhangi bir gencin kolaylkla yaayabilecei eyler. Mesela otelde kalan bir gencin. Fazla kadn bulamyor, fazla para bulamyor, fazla imkn bulamyor, ite onlar. Derinlik yok aslnda.736 7.15. Nilgn Marmara (1958-1987) Ece Ayhan iin Nilgn Marmarann ok zel bir ad olduunu syleyebiliriz. zellikle onun airliiyle kiilii arasnda bulduu rtme, deerlendirmelerinde salt metne bakmayan Ece Ayhan iin olduka etkileyici bir durumdur. Yeterince fark edilemese bile Nilgn Marmarann en temel zelliinin sahicilik olduunu syler.737 Ece Ayhan iin sahicilik, airliin olmazsa olmaz koullar arasnda sayd etikilikin iiri besleyen, deerli ve kalc klan en nemli elerinden biridir. Sahicilikle zgnlk arasnda kurduu sk bir ba vardr. Nilgn Marmaray bu ynyle olduu gibi kiilii ve bu kiilikle rten airliiyle de benzersizlerin en bata gelenlerinden biri diye tanmlar ve ubeyi dnr dedii dris Kkmerin u iirdeki karl olarak grr. Yeni Marijinallerden Nilgn Marmara, gerekten ok ayr bir konumda, yakn ve uzak evresinden ayr, ayrlm olarak snrda, garip bir snrda bulunmaktadr. Ayrca iirin dnyada ve Trkiyede en eski servenlerini bile ayrntsna kadar bilmektedir.738 Edebiyat evrelerinde; yaamnn kimi kesitlerindeki krlmalar, iirlerindeki trajik bulguculuk ve intiharyla Nilgn Marmara genellikle Sylvia Plathla ilikilendirilir; iirleri ve yaama bak bakmndan da bu airin etkisinde kald kans vardr. Bunda, Marmarann bitirme tezi olarak Sylvia Plath hazrlam olmasnn da ynlendirici bir etkisi bulunduu dnlebilir. Ece Ayhan, bir etki sezilse bile bunun nemli olmadn, ortada onun zgnln glgede brakabilecek derecede bir etkilenmenin bulunmadn, Marmarann kesinlikle bir aray ya da arama iinde olmayan ama iiri bulduu her yerde: Libyada, Avusturyada, Bodrumda, Marmariste, stanbulda da deen ve durmadan

736 737

Aktel, Ece Ayhann iir Defteri, Aynal Denemeler iinde, s.47. Ece Ayhan, Kentte Keifler: Sait Faikin Ak ya da Gizli K Meknlar, iirin Bir Altn a, s.125. 738 Ece Ayhan, Kargalar ve Nilgn Marmara, a.g.e. , s. 163.

189

derinleen bir air olduunu syler.739 Ona gre, Nilgn Marmarann iirlerinde, yabanc etki aranyorsa, bunun iin yalnzca Sylvia Plathtan yola kmak yanltr. Onun iirlerinde en ok Dylan Thomas izgisi vardr denebilir. Anglo-Sakson iiri!740 Ama asl nemlisi bu iirlerin anahtar aranyorsa, o anahtar ta hayatn iine gmldr; nk Nilgn Marmara dnyayla yaral bir airdir ve onun imgelerinin asl kayna bu yaradr, hayatn kendisidir.741 Ece Ayhann, bir airin nemini dile getirebilmek iin yer yer kua onunla anlabilir ifadesini kullandn sylemitik. Cemal Sreya ve kk skender iin ne srd bu sav Nilgn Marmara iin de yineler: Haklln inadyla apak yazyorum ki, Nilgn Marmara usuz bucaksz sivil airlerden biridir. Belki de en nde geleni. Szgelimi, kendi kua rahata onun adyla anlabilir742

7.16. Nurullah Ata (1898-1957) Ece Ayhann btn eletirmenlere ynelik tavr genel olarak olumsuzdur. Nurullah Atala ilgili dncelerinin de btnyle olumsuz olduunu gryoruz. Bunun gerekelerini somutlamaya alalm. ncelikle, Nurullah Atan zengin ve ayrcalkl bir toplumsal snfa mensup olmas, Ece Ayhan asndan bu olumsuzlama iin nemli bir gstergedir. Bu ayrcalkl konum eitsizlikler, hakszlklar, adaletsizlikler, alt snflar smrme zerine kurulu olduundan, Atan bu konumun olanaklarndan yararlanm olmas, ona kar antipati uyandrc ilk nedendir. airin iddiasna gre, Trkiyede eski bir gelenek vardr: Sava zamanlarnda, lkenin zor koullarda bulunduu riskli gnlerde vakitli aileler ocuklarn lkelerinden uzaklatrp Avrupaya okumaya gnderirler. Bylece ocuun ba derde girmez. Bu ocuklar; cephelere srlen, lm kalm mcadelesi veren yoksul ocuklarnn yaadklarndan bile habersiz bir biimde, tm olumsuz koullardan soyutlanm ve gvence iinde yaamlarn

739

Ece Ayhan, airlerin n ve Arka Baheleri, Aynal Denemeler, s.55. Ece Ayhan, Nilgn Marmara stne Sekiz Soru, Sivil iirler, s.90. 741 Ece Ayhan, Kez, Nilgn Marmara! Aynal Denemeler, s.20. 742 Ece Ayhan, Nilgn Marmara stne Sekiz Soru, Sivil iirler, s.90.
740

190

srdrrken, bir yandan da renimlerini tamamlarlar. Ama bu gerek, nedense edebiyat szlklerinde, ansiklopedilerde, ilgili hibir kaynakta yer almaz; zenle gizlenir. Ata da o ayrcalkl snfn bir ocuu olarak Anadoludaki Milli mcadele gnlerinde yurtdna gnderilerek gvenceye alnmtr. O tehlikeli sreci svirede, Lozan ya da Cenevrede zel bir okulda renim grerek geirmitir. kinci olarak; Ata, air ve yazarlara icazet vermeye yetkisi olan bir grevli gibi almtr. Herkes, zellikle krk kua airleri akamlar meyhanede ondan hep onay, vize beklemektedirler. Eletirmenin iktidarna dayal bylesi bir yozlamann balatclarndan olan Ata, edebiyat dnyasnn iinde bulunduu ilkelliin ve ktlk dayanmasnn da sorumlularndandr. Ondan onay bekleyenler hl beklemeye devam ederken, bu iktidardan onay alma durumu neredeyse bir gelenek, hatta bir zorunluluk halini alm, gnmz edebiyat dnyasndaki arpk ilikilerin merkezine yerlemitir. Atan onun dncelerindeki yerinin olumsuz olmasnn asl nedeni ise kinci Yeni iiri karsndaki tutumudur. kinci Yeni hareketi daha ortaya yeni ktnda Ata kendi ekrisi gereince hemen kar km, Muzaffer Erdosta Bir de bamza Cemal Sreyay kardn diyerek fke ve sitemini dile getirme gerei duymutur. Bu tepkinin nedeni, Atan da kltre, bilgiye, deiime kaplarn kapatm olanlar arasnda yer almasdr; o da bizdeki kendi kuann dnda kalan genlere hi ilgi duymama geleneinin bir parasdr. Buradan dnnce aslnda Orhan Veliden sonrasn alglayamay doaldr; ama Trkiyede Beir Fuat izgisinde sren eletiri geleneinin Cumhuriyet dneminde kavak noktasndaki en nemli ad olmas bakmndan bu doal durumuna karn irdelenmesi, eletirmenliinin nitelik ve ilev ynnden tm boyutlarnn ortaya konulmas zorunludur. Oktay Rifatin Peremli Sokak knca da afallam, ama sonra baka d etkenlerin devreye girmesiyle herhalde Oktay Rifatn bir bildii vardr diyerek ona kar geri adm atmak zorunda kalmtr. Yeni beliren iiri deiim iinde alglamak iyice zorlarken, Ata, umay unutmu bir ku gibi yerinde akl kalm, deyim yerindeyse kendi bykl iinde sadece yalpalamtr:

191

Ata umasn unutmu bir kua benzemektedir. Yalpalyordur. Albatros kuu gibi. Hani byk kanatlar yznden. Trkiyedeki toplumsal ve siyasal deiimleri gelimeleri dncede olsun mzikte olsun izleyememitir. Velhasl deil lhan Usmanba, Blent Areli krk yllk ezan bile anlayamamlardr. Forum dergisinden, Helikon Derneinden haberi bile yoktur.743 ne srd bu ilgisizlik, dar snrlar iinde kendini kapatma ve alglama yetersizliini salt iirdeki yenileme ve deimeleri izleyememe ynnden ortaya koymaz Ece Ayhan; ona gre Ata, -dahil olduu kitleyle birliktebr edebi trlerdeki deerleri de grememi, alglayamamtr: Nurullah Ata bata olmak zere, Cumhuriyetin laikleri, (bence) btn Trk zamanlarnn en gzel anlats olan Saatleri Ayarlama Enstitsn (bakn, ekri ayrmndan ileri gelebilir, ve ok kaba- bir anlam da vardr!) es gemilerdir 1973e dek!744

7.17. Oktay Rifat (1914-1988) Ece Ayhann Oktay Rifatla ilgili dncelerini daha somut ortaya koyabilmemiz iin kinci Yeninin ilk yllarn ksaca anmsamakta yarar var. Hareketinin ortaya k gnlerinde iirdeki bu deiim ve yenilemeye bir nc arar mahiyette kimi tartmalar da balatlmt. Bu arada Oktay Rifat, 1956da yaymlanan Peremli Sokak kitabn kant gstererek kinci Yeninin ncs, hatta kurucusu olduunu ne sryordu.745 br kinci Yeni airleri gibi Ece Ayhan da buna iddetle kar kar. Bay Horozcu dedii Oktay Rifatn mahalleye yeni gelen kiraclarn ocuklar gibi sregelmekte olan bir oyunun bandan balamak istediini, bunu stelik bu oyunun kurallarn bilmeden, salt yknerek, dn dediinin tam aksini syleyerek, acemice yaptn syler. Bu durumda mahallenin
743 744

Ece Ayhan, Nurullah Ata, Ludingirra, 8 (K 1998-1999). Ece Ayhan, iir Atlyeleri ya da, anakkaleli Melahata ki El Mektup ya da zel Bir Fuhu Tarihi, s.50. 745 Bu konuyla ilgili ayrntl bilgi ve kinci Yeninin ilk rneklerinin kronolojik listesi iin bkz. Asm Bezirci, kinci Yeni iirin Kurucusu Kimdi?, kinci Yeni Olay, Evrensel Basm Yayn, (2. Bask), stanbul 1986, s.52.

192

asl elebalaryla [ kinci Yeninin asl kurucular ile] bir anlamazlk kmas doaldr diyerek Peremli Sokak iin u benzetmeyi yapar: Peremli Sokak, bayramlarda ocuklarn salt patlatmak iin alaya, tepine annelerine satn aldrttklar ddkl balonlara benziyor, o kadar.746 Oktay Rifat kinci Yeniye tmyle uzak bulur. Peremli Sokaktaki farkl dilsel deneylerin ve allmam badatrmalarla kurulan imgelerin kinci Yeni iirindekiyle ilgisiz bir mentaliteye dayand kansndadr. lk bakta varm gibi grnen benzerlikler aslnda yanltcdr; yalnzca konuya tam hkim olmayanlarn salt yzeysel bir deerlendirmeyle kurabilecei ilgilerdir bunlar. rnein, Telgraf tellerinde gemi leleri dizesinde kinci Yeni iirlerindeki anlam deitirimi bile yoktur; hatta bunun yerine iirde iki demir tccar telefonla konumu olsayd daha iyi olurdu, dizenin iirsel deeri u halinden daha fazla olurdu. Nereden baklrsa baklsn, Oktay Rifatn kinci Yenide ii yoktur.747 Ece Ayhann Oktay Rifatta ilgiye deer bulduu tek nokta, bir dnem tarihsel konulara ilgi duymas, bunu iirlerine da tayarak kimi tarihsel kiiliklere ve olaylara gndermelerde bulunmasdr. Onun, anlam deitirimine de Peremli Sokaktaki iirlerle deil, 70li yllarda yazd bu tarihsel temalarla rl iirlerle ynelebildiini syler: Peremli Sokak(1956)dan bu yana ilgimi ekmeyen bir air idi O. Rifat. Ama 1970li yllarda yazdklaryla padiahlarn iine girdi ve kendini syledi. Msr Dn, Fatih ve Elma, 1503 Depremi, Fatih ve Zaman gibi (Hrrem Sultana Gazel bir yana) hepsini sevdim. Fatih ve Zamanda ararm delice der. Szn ettiiniz yeni szdizimine de bu yllarda el att, anlam deitirimine de.748 Oktay Rifattaki bu tarih ilgisi Ece Ayhan o kadar heyecanlandrr ki, onunla ilgili eski olumsuz dnceleri tersine dner ve onun iin ustalar ustas nitelemesini kullanmaktan kendini alamaz: Tam da bugnden (1977 ubat) bakarak ve geriye balayarak, ustalar ustas ve nmzdeki Trkmen kocas Oktay Rifatn obanl
746

Pazar Postas, lk kinci Yeni Akm Soruturmas kinci Yeni in Ozanlar Ne Diyor?, iirin Bir Altn a iinde, s.14. 747 Glin Tokat, lhan Berk ile Ece Ayhan kinci Yeni Akmn Anlatyor, Dipyazlar iinde, s.135, 136. 748 Glin Tokat, a.g.m. , s.135.

193

iirlerini okudum, ikide bir okuyorum Yeni iirlerini. Makadam yollarda, kaftanlarn bir kente brakm, tebdil ve gzel gzel dolar durur. Daha ok ey sylenmesi gerekir varlan bu iirler zerine.749 Ama bu olumlu kan fazla uzun srmez. Bir sre sonra Ece Ayhan ayn iirlerle ilgili dncelerini deitirir; Oktay Rifatn tarih ilgisini ve iirlerindeki tarihsel kavray yetersiz bulur, kmser: Oktay Rifat 1970te padiahlarn iine girerek konutuu yeni iirlerinde bir ortaokul tarih retmeninin durgun ve eskimi bakyd. Nedense onun kua tarihi kurcalamaktan kand. Belki de dnmek onlarn ii deildi.750 Oktay Rifatn nce dergilerde yaymlad bu iirlerini kitaplatrrken bir iirinde szck deiiklii yapmasn ok nemser; deta ierlemi bir slupla eletirdii bu durumu, onun ulat ileri noktadan geriye att bir adm, iktidar kavram karsnda verdii bir dn olarak grr: O gnlerde yapayalnz bir iire doru gittii anlalyordu. Szgelimi, kokusuz, karanfilim dedirtmiti Fatihe Yeni Dergide yaymlanan bir iirinde. () Oktay Rifat akl yrterek yazyormu iirlerini, Yeni iirler kitabnda bu karanfili gl yapm. Bu i zerine, zaman zaman kendi kemde dnmmdr dnyorum. Nasl olabiliyor bu?751 7.18. Orhan Veli Kank (1914-1950) Ece Ayhan, Orhan Veli iin kendine zg benzetmesiyle []ok nemli bir suluboya der. Ece Ayhan iin o, Trk iirini glmsetenlerden biridir; ama hibir ressam suluboyasyla nlenmez, mutlaka yalboyas [da] olmas gerekir. Yani Orhan Veliyi nemli bir balang olarak kabul eder; ama nemli olsa da balang olmaktan teye geemediini dnr. Bu yaklamyla, onun iirde hedeflenmesi gereken nokta ve bunun iin izlenmesi gereken yol bakmndan doru bir seim yaptn da kabul etmi olur. Orhan Velinin izledii o yolda yetkin eserler veremeyiinin en nemli nedeni olarak mrnn vefa etmeyiini gren air, bu
Hseyin Tzn, Zrihte Bir Konuma, Dipyazlar iinde, s.66. Mustafa Irgat, iirimiz Karadr Abiler, Aynal Denemeler iinde, s.28. 751 lhan Berk, Zambakl Padiah zerine Bir Konuma, Dipyazlar iinde, s.46.
750 749

194

talihsiz duruma karn onun yine de bir sr kinci Yeni iire bedel olan Kapalar iirini yazabildiini syler.752 Orhan Velinin iirlerinde eksiklik olarak grd yanlarn ise yanl yapma korkusu, yeniliki cesarette snrllk, trajik olana belirli bir mesafeden bakma, genel insanlk durumunun ve varolusal erevenin dna kp gereklii ince ayrntlarda sorgulayamama, szckleri ortak anlam kodlarndan koparmadan ve ortak bilincin veri alanndaki ilevselliiyle yetinerek kullanma, kendine zg bir szdaar yaratamama olduunu syleyebiliriz: Azck bulansayd bak, eli titreseydi ne olurdu acaba? Renkler birbirinin alanna, iie girseydi hi deilse. Ama hereyi ayakta seyretmektedir Orhan Veli. Balca renklerdir renkleri (eylemler, devinimler, iekler, imlemler, kular, edimler, sokaklar), Yeryzne, insana ve kargaala usuz bucaksz bir aln iirin ister istemez gerektirecei szcklerin szln kullanmyor ozan.753 Orhan Veli olaynn da olayln yitirdiini, -herhalde edebiyat tarihindeki yeri ve nemini gz nnde bulundurarak- geni adan bakldnda iirinin [gelecee] kaldn syleyen Ece Ayhan, iirden beklentilerini ve dolaysyla kendi iirsel ediminin karakteristik izgilerini de aa vuran bir deerlendirmeyle Orhan Velinin yapamadklarn yle dile getirir: an bytt ve aktt boluklarn, drlm ocuklarn bir yeraltsna inmemitir Orhan Veli. lkesinin us d lamlarnda, gmtlerinde yatmamtr rnein. () p tenekeleri, catecombeslar, kurutulmam bataklklar, yarglamalar, kovuklar ve zindanlar varken o yaama sevinci ne oluyor arkada! Bilmiyorum bir umut sayfas iirin Gizli Tarihinde, tabasmas, elyazmas, ya da simgelersiz bask.754 7.19. Sait Faik Abasyank (1906-1954) Sait Faik, Ece Ayhann en nemsedii birka yazardan biridir. Belki de btn Cumhuriyetin en nemlisi diye dnd Sait Faikte, zellikle yalnzlkn altn izer. Onun gerekte bir ada kadar ssz ve yapayalnz olduunu
Aktel, Ece Ayhann iir Defteri, Aynal Denemeler iinde, s.45. Ece Ayhan, Bir Resim Olarak Orhan Veli, Dipyazlar, s.67. 754 Ece Ayhan, a.g.m. , s.68.
753 752

195

ve iinde kimselere aamad bir ac tadn syler. Sait Faik, stigmas, entiki olan ender yazarlardan biriydi saptamasn yaparken, bu bakmdan onunla kendisi arasnda bir benzerlik bulduu da sezilir. Ondan bir yakn akraba diye sz ediiyle, aslnda bu benzerlikten dolay Sait Faiki en iyi anlayabilecek, genel olarak sezgisel bilgiye dayal ama ayn zamanda onu daha derinden kavrayabilmek iin en doru ipularn barndran saptamalar yapabilecek kiinin kendisi olduuna dair inancn da yanstr. Bu dorultuda, ssz bir adaya benzettii yazarn o kadar gzel ve yetkin hikyesi iinde insan sarsan hikyelerinin de sanki meknsal bir btnleme yaad ayn sszlk atmosferinde, Burgaz adasnda ya da o evrede, Marmara Denizlerinde geenler olduunu dnr.755 Bu yalnzln ve sszln, esrarengiz diyebileceimiz bir zgnlkle ilikisini kurar Ece Ayhan. Nereden geldii, nereye gittii bilinmiyordur Sait Faikin, ok tuhaftr ama ncesi sonras yoktur.756 iirde olsun, ykde olsun, gerekten byk, gerekten ilgin ve gerekten zgn bu kiiliin bir simetrisine ve glgesine rastlanamamaktadr; yani etkilendii, ona kaynaklk etmi, ncs saylabilecek ya da onun kacann nceden ipularn veren herhangi bir ad da, onun devam ya da benzeri denebilecek bir ad da bulunmamaktadr.757 Sait Faik, Ece Ayhana gre her eyden nce airdir. Bunu ne srerken yalnzca imdi Sevime Vakti adl kitabndaki iirlerden hareket etmez; btn yazdklarn iir olarak grr: () gemite dokunulmadan ylece brakld iin ne hikmetse kurcalanmaz, irdelenmez, kaznmaz yani ksacas yeniden yazlmaz diye bellenmi bizim edebiyat dnyasnda hemen her okur Sait Faik Abasyank, bir hikyeci ve de bir dzyazar olarak bilir. Hayr, Sait Faik, hem de btn boyutlaryla bir airdir!758 Sait Faik hem sk, hem sivil ayrca da cins air. Hikye olduuna bakmayn, yazdklar iirdir.759 Bence Sait Faik kesin

Ece Ayhan, Haritada Bir Burgaz Adas, iirin Bir Altn a, s.123. Aktel, Ece Ayhann iir Defteri, Aynal Denemeler iinde, s.44, 45. 757 Ece Ayhan, Kentte Keifler: Sait Faikin Ak ya da Gizli K Meknlar, iirin Bir Altn a, s.125. 758 Ece Ayhan, Kentte Keifler: Sait Faikin Ak ya da Gizli K Meknlar, a.g.e. , s.124. 759 Aktel, Ece Ayhann iir Defteri, Aynal Denemeler iinde, s.44, 45.
756

755

196

airdir. Yeni iirde Sait Faik ok eyin babasdr da, tpk Apolinaire gibi.760 Mesela bakn Sait Faikin btn hikyeleri sk iirdir.761 Yalnzca sk, sivil ve cins bir air olmakla kalmaz Sait Faik, ayn zamanda Modern, Sivil ve Kakml (Dissonance) Trk iirine derin etkileri, yakn akrabal bakmndan da iir tarihinde ayr ve ayrks yerini kesenkes alr. Almtr. Bugn bile ba kededir. Kukusuz Modern ve sivil Trk iirinden sz alyorsa, zellikle de kaynaklar ve pnarlar asndan, hemencecik akla ilk gelen air odur.762 Cumhuriyet iir tarihinde yeri olan ve imdi Sevime Vakti iir kitabndaki iirleriyle de ve daha dergilerde yaynlanrken hikyeleriyle de kinci Yeni airlerini, zellikle de kinci Yeni dizgesinin merkezinde bulunan ve olay 1955-56larda asl balatanlardan Cemal Sreya ile Sezai Karakou etkilemitir.763 Bu etkinin hangi bakmlardan olduunu ise yle aklamaktadr Ece Ayhan: Adyla da, bizlere ipular veren yeni szdizimiyle, psikolojik ynden sululuk duygusuyla, yeni ahlakyla, ( lhan Berk, Cemal Sreya, Sezai Karako, smet zel gibi) Sivil airleri vurgun vurmu ya da iskorpit gibi arpm olan Alemdada Var Bir Ylan ()764 7.20. Salh Birsel (1919-1999) Salh Birsel, Ece Ayhann olumsuzlad airlerden biridir. Onun ne sanatn ne de dncelerini nemser. Salh Birseli, farkl ve yeni olana kar hogrsz, temel kaygs belirli bir yapnn ve allm izgilerin sreklilii olan, ada edebiyatn asl dinamiklerini ve imdiyle gelecek arasnda kpr kurabilen verimlerini kavrayabilecek dikkatlerden yoksun bir air olarak grr. Byle dnmesindeki ana etkenlerin banda, Ece Ayhann Arthur Rimbaudyla birliktebelki de en ok nemsedii air olan Lautreamonta ilikin Salh Birsel tarafndan ne srlen sav gelmektedir. Ece Ayhan, bir lde kendisiyle arasnda duygusal bir ba da kurduu, iirlerinden ve poetik yaklamlarndan etkiler tad bu Fransz airle ilgili sylenen olumsuz szlere ayn olumsuzlayc tavrn Trk iirinde de
760 761

Ece Ayhan, Nee Erdokla Bir Sylei, iirin Bir Altn a, s.232. Ece Ayhan, airler, kzlemeler, s.30. 762 Ece Ayhan, Kentte Keifler: Sait Faikin Ak ya da Gizli K Meknlar, iirin Bir Altn a, s.124. 763 Ece Ayhan, Marjinal Bir nsan Olarak Fikret rgp, a.g.e. , s.60. 764 Ece Ayhan, Kentte Keifler: Sait Faikin Ak ya da Gizli K Meknlar, a.g.e. ., s.125.

197

kendisine ve benzer izgide olduu arkadalarna yneleceini karsamasndan doan bir refleksle- iddetli bir tepki gsterir; gerek iire karmayp kendisi gibi sradan olan Muzaffer Uyguner, Behzat Ay gibi adlarla yetinmesi gerektiini syledii Salh Birsele fkesini yle dile getirir: Bir mr boyu esnemi olan Salh Birsel ve sllesi, hi Lautreamontlar istemedii iin olsa gerek aklnca Lautreamont ile karanlk ve iinden klmaz bir yola den Fransz edebiyat diye yazabiliyor.765 Salh Birselin diyalektiki de yanl anlad, diyalektik dnceyi bilmedii kansndadr. Bu yanl anlamay ve bilgisizlii, ayn zamanda Trk aydnlarnn genel kavray biimiyle de ilikilendirerek yle ortaya koyar: [iirlerinde] Kesinlikle dnce diye bir ey yok! Karagz-Hacivat karlkl konumas! te bunu ztlarn atmas sanyorlar!766 7.21. Sevim Burak (1931-1983) yklerinde ilk bakta dikkati eken kendine zg biimsel ve kurgusal araylaryla, bilinak tekniini zgn uygulay biimleriyle, kimi postmodern elere cesurca yer veriiyle Trk ykclnde farkl bir izgi yakalam olan Sevim Burak, Ece Ayhann ilgi alan iindeki balca adlardan biridir. Burakn ykleri arasnda zellikle kendi ocukluunun da getii meknlara yer verilmi olanlara kar zel bir scaklk, bir yaknlk duyar. Burakn bu meknlar onun izlenim ve anlamlandrma evreniyle kesien dzlemlerde buluma noktalarna tar: Sevim Burak, keskin keskin stanbul, Beyolu, Tnel, Boazii, Kuzguncuk ve kinci Dnya Sava kokan ilgin, sahici ve modern bir hikyecidir.767 Denebilir ki ykclmzde Sait Faikten sonra kendine en yakn bulduu addr Sevim Burak. Gereklik elerinin gerekst elerle i ie, birbirleriyle doal bir kaynama iinde ilendii; gerekliin, dild elerdeki hiyerarik ilemi olmas ise, duyduu bu yaknl, benzer bir varolu kavrayn belirginletiren nemli dnsel

765 766

Ece Ayhan; Maldororun arklar, a.g.e. , s.76. Cenk Koyuncu, iirimin ktidara Gelmesini stemem, Aynal Denemeler iinde, s.18. 767 Ece Ayhan, Baba Sevim Burak ya da anakkyden Kuzguncuka Dein Bir Uzanma, a.g.e., s.7.

198

dzenleniin belirleme alanndan koparlarak kurmaca evreninin olanaklaryla ve dilsel geililiklerle yeniden retilerek verildii bu ykler, Ece Ayhan asndan yalnzca Sait Faikin ykleriyle yan yana dnlebilecek bir stnl sahiptir. Bu bakmdan, yapayalnz, bir ada gibi ssz dedii Sait Faikin tek varisi olarak grr Sevim Burak: Evet, bence de Sevim Burak akr Hikyeci Sait Faikin, zellikle geektesini kurcalamak asndan belki de tek varisidir.768 Yank Saraylardaki Ah Ya Rab Yahova yksnn kanavasnn Trke dnyada durduka yaayaca inancndr. Bu gerekten ilgin, sahici ve modern yazarn, bu tek kitab ve tek yksyle bile Cumhuriyet dnemi edebiyatmzda sarslmaz bir konum edindiini dnen Ece Ayhan, onun Kuzguncukta bir heykelinin dikilmesi ya da hi deilse bir bstnn yaplmas gerektiini syler.769 Yazarn, Yank Saraylar kitabndaki Ah Ya Rab Yahova yksnn oyunlatrlm biimi olarak ayr bir kitap halinde yaymlad Sahibinin Sesini de en az zgn hali kadar baarl bulur. yknn oyunlatrlmam hali iin kulland ifadeyi yineleyerek yle bir kanarya bulunmu ki Trke durduu srece yaayacaktr dedii bu kitab bir bayapt olarak grr Ece Ayhan.770 7.22. Sezai Karako (1933- ) Ece Ayhann, kinci Yeni hareketinin balatclar olarak Cemal Sreya ve Sezai Karakou gsterdiini sylemitik. Ancak Karakoun bu hareket iinde kaln belirli bir zamanla snrl tutar o. Bu sreyi, bir yazsnda topu topu bir hafta olarak belirtirken,771 baka bir yazsnda Sezai Karako da 1962ye kadar (bilemediniz 1968e kadar) kinci Yeninin ada ve acl iki- airinden biriydi diyerek
772

6 ila 12 yla kadar uzatmaktadr. Byle bir yargya varrken neyi esas

aldn ve farkl sreleri neye gre belirlediini ortaya koymaz. Belki bu konuda ipucu olabilecek tek ifadesi, Turgut Uyar zerine yazd bir yazda Sezai Karakoa da deinme gerei duyduu blmde bulunabilir. Bu yazda, Sezai Karakoun
768 769

Ece Ayhan, 13 Sevim Burak! 13 Sevim Burak! ya da Bir Yank, Sivil iirler, s.101. Ece Ayhan, 13 Sevim Burak! 13 Sevim Burak! ya da Bir Yank, a.g.e. , s.102,103. 770 Ece Ayhan, Cihat Burakla, iirin Bir Altn a, s.201. 771 Ece Ayhan, Bir Sk air: Edip Cansever, Sivil Denemeler Kara, s.22. 772 Ece Ayhan, Sk Bir Dnr ya da Bir Ubeyi, iirin Bir Altn a, s.67.

199

srmeli gzleriyle bir bana ve yalnayak yrmeyi setiini, pingponlu bir ak krgnlnn onu Mecnun kldn ve kzgn llere drdn, kafasndaki kza ihanet etmemek, dervi olmak iin hi evlenmediini syler.773 Bu szlerden Ece Ayhann, Karakoun airlik yaamnda tek banal seiini, hareketin br airlerinden ve seyrinden kendi poetik srelerini soyutlayn zel bir nedenle ilikilendirdii anlalabilir. Karakoun, iir teknii bakmndan olmasa da dnya gr ve gelenekle iliki biimleri ynnden br kinci Yeni airlerinden farkl bir yolda bulunduu bilinmektedir. Onun kinci Yeniyle yollarn ayrmasna gereke olarak dorudan bu durumu gstermese bile, szn ettii davran biimleri ve tavr gelenekselci kalplar iinde alglamasndan kaynakland sezilen serzenii ya da eletirel bak gz nne alndnda, Karakoun hareketten hem kendini soyutlay hem de bir lde soyutlan iin Ece Ayhann da temeldeki bu dnya gr ve gelenekle iliki biimi farklln asl neden olarak grd sylenebilir. Ece Ayhan, zamanmzn sessizce iki nemli airinden biridir dedii Sezai Karakoun slami izgideki dnceleri yznden Yeni Laiklerce karanlk bir air saylmasn ve deta lanetlenmesini, Fatihte sar devletin kara bir at katnda kirada oturan gerek bir aydnn yalnz deil yapayalnz braklm olmasna tipik bir rnek olarak gsterir. Aydnn, insan-insann demekten kanmad ar bedeller vardr; Karako da bu tr bir bedel demektedir ve aydn kimliini zmsemi biri olarak byle bir lanetlenmeden yaknmaz! 774 Sezai Karakoun, daha kitap olarak yaymlanmadan ok nlenen, bir nshas oaltlarak elden ele dolaan Monna Rosa adl iirini hemen hemen btn Boazii niversitesindekiler ok severler demektedir Ece Ayhan.775 Bu szde, deyim yerindeyse, gizli bir ineleme vardr. Byle syleyerek, aslnda sz konusu iirin btn itenliine ve duygusal deerine karn, airinin hi de arzu etmeyecei biimde bir tr tketime olanak veren zellikler tadn, sonuta varlkl aile ocuklarnn duygusal ihtiyalarn karlamaktan teye gidemediini sezdirmek istemektedir. Bu arada, zellikle poetik tutumu kendisininkine yakn olanlara, iirsel dikkat ve ngr konusunda -zamann onu hakl karmakta olduu imasn da
773

774

Ece Ayhan, Sk airlerden Turgut Uyar ya da Sivil iir, Ludingirra, 3 (Gz 1997). Ece Ayhan, Karan ya da Sarn, iirin Bir Altn a, s.27. 775 Ece Ayhan, Sk airlerden Turgut Uyar ya da Sivil iir, Ludingirra, 3 (Gz 1997).

200

ieren- rtk bir mesaj da vermektedir. Ona gre, Sezai Karakou yaayan iki- airden ve sk airlerden biri yapan bu iiri deil, ncil sesli keiler gibi zgn ve aykr imgelerle kurulan iirleridir.776 air, tarihimizde ilk kez parasz yatllarn, tara doumlularn, hibir zaman Orman grmemilerin bir sramas olarak zetlenebilecek kinci Yeni biiminde tanmlad hareketin balang evresinde ve sonrasnda nemli bir air olarak grd Sezai Karakou, bir yerde de, herhangi bir analiz yapmakszn ya da belirli bir gstergeden hareket etmeksizin imdi ona artk zamanmzn bir airi denmesi, yerine oturtulmas olur diyerek deer vermedii edebiyat dnyamzn genel ortalamasna dahil grr.777 7.23. Tezer zl (1943-1986) Tezer zl, yazdklar kadar yaamndaki kimi marijinal yanlaryla da Ece Ayhann sempati duyduu bir yazardr. Onunla Nilgn Marmara ve Hayalet Ouz (gerek ad Ouz Alplain, bir dnem yazd iirlerdeki imzasyla Ouz Haluk) arasnda her bakmdan trl benzerlikler bulur ve bu marijinal kiilii birbirinden ayrt edemediini syler. Kendisini de Tezer zlnn yakn akrabas olarak tanmlar.778 Ece Ayhann sanatda arad ve ok nemsedii zelliklerin en bata gelenlerinden biri de izgidlktr. O, bunu dorudan sanat etii ile balantl grr. izgid kalarak kar durmay, kar kmay sanat etiinin bir gerei ve gstergesi olarak kabul eder. Bu bakmdan da Tezer zly insan-insan diye niteler ve onun hagaragot bir insan, hagaragort bir yazar olduunu syler.779 zellikle retmenlerdeki cumhuriyet anlayn ok iyi ortaya koyduunu dnd ocukluun Souk Geceleri anlatsn, bu ynyle zlnn en iyi kitab olarak gsterir. Bu kitapta zerinde durulan konulara kar Ece Ayhan da ok duyarldr nk. Bir bakma bu konulara kendi yaklamn da dorulayan tanklklarn bir belgesi gibi grd iin daha fazla nemser ocukluun Souk

Ece Ayhan, Cihat zgemenle Krlk, Karanlk, Alacakaranlk zerine, iirin Bir Altn a, s.228. 777 Ece Ayhan, Sk Bir Dnr ya da Bir Ubeyi, a.g.e. , s.67. 778 Ece Ayhan, Babozuk Gnceler, s.27. 779 Ece Ayhan, a.g.e. , s.27.

776

201

Gecelerini. Hatta, belki de Trk yaznnda kendi ocukluunun ortamn, insanlarn anlatan en sk kitap der bu yapt iin.780 7.24. Turgut Uyar (1927-1985) Kim ne derse desin iimizde en sk air dedii Turgut Uyar, Ece Ayhana gre, zellikle 1959da Ak Oturum yaynlarnda kan Dnyann En Gzel Arabistanndan beri, geni anlamda, tam da Aykr iir akm iinde ve ortasnda dnlmelidir.
781

Geri eski iirin yrngesinde Atatrk iirleri ve iki kitab

vardr; ama zamanla kinci Yeninin en nemli airlerinden biri olmutur, hatta belki de birincisi. 782 Turgut Uyarda Ece Ayhan en ok etkileyen ynlerden biri, iirden ve iirde sklarak, tek bana kalmay gze alm iki- airden biri olmasdr. Bu gze al korkun gzel bir ey diye dnr air. Ayrca, Anadolu adl bu gezegende de hibir umut olmadn (ya da umut olduunu mu?) syleyen (ilk kez!) bir insan-insan783 olmas, onun deerini bsbtn artrr Ece Ayhann gznde. Uyar, Bilge Karasu dnda kimsenin sylediklerine kulak asmam, Anglo-Saxon mesafeliliini sonuna dek koruyarak, birbirine arpa arpa byyen iirlerde tek bana yrmeyi semitir.784 Ancak yine de bir tereddt vardr Turgut Uyarn iir tarihindeki yeri konusunda. Kendine zg snflandrmas ynnden onun tehlikeli airler arasnda m uslu airler arasnda m yer aldna tam olarak karar veremez: Tehlikeli airler ile uslu airler arasnda bir yerde duruyor Uyar (imdilik ne id belirsiz denebilir) bu iki kavramn birer yanlsama olduunu bilerek mi iliyor, bilmem. Ama onun pirinten bir sarkata otuz yldr sallandn biliyorum. Ya da atlkarncada dndn.785 Bu teredddn dile getirirken, Uyarn iirlerindeki tematik rgy ve szdizimi zelliklerini gz nne aldn dnebiliriz. nk Uyar, iirlerini Ece Ayhan kadar younluklu olarak tarihsel/toplumsal eletirilerle beslenen bir tematik alanda ve iktidar sorgulamasn merkeze alarak oluturmad gibi, onun kadar
780 781

Ece Ayhan, 99 Tezer zl! 99 Tezer zl! ya da Bir Baka Yank, Sivil iirler, s.105. Ece Ayhan, Sk airlerden Turgut Uyar ya da Sivil iir, Ludingirra, 3 (Gz 1997). 782 Ece Ayhan, Ayaa Kalkarak kinci Yeni Akm, iirin Bir Altn a, s.17. 783 Ece Ayhan, Turgut Uyar, Dipyazlar, s.118. 784 Ece Ayhan, Sk airlerden Turgut Uyar ya da Sivil iir, Ludingirra, 3 (Gz 1997). 785 Ece Ayhan, Turgut Uyar, Dipyazlar, s.118.

202

dilde deformasyona da gitmez. Ama Uyarn, edebiyat geleneimizde pek arlkl bir yeri bulunmad gibi ada airlerce de fazla itibar edilmeyen dzyazya kinci Yeniciler iinde en yakn duran air olmasna zel bir nem verir Ece Ayhan.786 Turgut Uyarn fkelilii yannda komplekssiz ve drst bir kiilie sahip oluunu da nemle vurgular Ece Ayhan. Bu, iyi air olmann bir gstergesidir onun gznde. lmnden bir yl nce kendisine Artk iir yazamyorum dediini aktardktan sonra, aslnda bu konuda kendine hakszlk ettiini, ama byle bir sz de ancak iyi bir airin syleyebileceini ne srer. Uyar yalnzca iyi bir air olarak grmekle kalmaz, ayn zamanda almaz da bulur Ece Ayhan: Bana kalrsa en sk air. ok farkl. Hi geilmez.787 7.25. Yahya Kemal Beyatl (1884-1958) Tarih ilgisi; tarihsel gerekleri hazr bilgilerin ve genel kabullerin dna karak sorgulamak; gncel gereklikleri tarihsel kkleriyle ilikisi iinde ve olabildiince geni bir alg alannda doru kavrayabilmek; tarih ve felsefe terimlerini salt kavramsal ierikleriyle deil, karlk dtkleri tarihsel, toplumsal ve bireysel olgularn koordinasyonu iinde anlamlandrabilmek; gerekliin aratrlmasnda, tm insani edimler arasnda kurulu bulanan organik balar birbirinden soyutlamadan hesaba katmak, Ece Ayhann iir iin zorunlu koul olarak grd dnce kavramna ykledii balca misyonlardr. Bir airin onu ilgilendirmesi, szn ettiimiz eylemlere dayal dncenin yeterince yansyabildii gstergelere baldr byk lde. Bu balamda onun ada iir tarihimizde en ciddiye ald ve kendi iirsel ediminin entelektel arka plan bakmndan hesaplama gerei duyduu tek airin Yahya Kemal olduunu syleyebiliriz. Nitelii ve kapsam ne olursa olsun, ada iir tarihimizde iyi kt bir bireime varmak isteyenin yalnzca Yahya Kemal olduunu dnr: Yahya Kemalin yars Cumhuriyettedir yars Merutiyette; sonra o, yalnzca o, nerede bulunursa bulunsun bir bireimi dnmtr hep dille, dilde ve dilsel788
786 787

Ece Ayhan, Turgut Uyar, a.g.e. , s.118. Ece Ayhan, Turgut Uyar, kzlemeler, s.13. 788 Ece Ayhan, Babozuk Gnceler, s.142.

203

Tarihimizde, hele yakn tarihimizde eksiklii en ok hissedilen entelektel abann bu bireime varma olduuna inand iin, ondaki bu zgl durumun salt kendi bana da ok byk bir deer tad kansndadr. Dnd air profilinin de hemen her bakmdan bizdeki ilk rnei olarak Yahya Kemali grdnden, ada iir tarihimizin onunla balatlmas gerektiini savunur: ok geni anlamda da olsa, birgn, ada Trk iir tarihi Ahmet Haimle deil, Yahya Kemalle balatlacaktr. 1912ye kadarki iirde egemen olan gln Mnakyan bieminin onunla bir yana brakld unutulmasn, unutmayn. Sonra iiri bo vakitlerin bir deerlendirilmesi olarak deil de () bir meslek olarak benimseyenlerin de bir bakma ilkidir de.789 ada Trk iiri iin byle bir balang yapmay, henz yazlmadn ya da yeniden yazlmas gerektiini ne srd edebiyat tarihimizin oluturulabilmesi ve doru anlalabilmesi asndan gerekli bulur. Bu yolda nemli bir adm olarak grd Yahya Kemalle ilgili saptamasn genelletirerek kinci Yeni airlerinin ortak gr gibi sunar: Yahya Kemal bizim kafamzda, haritada yerli yerine ve belirli bir tarih iine ve zellikle bizim gzmzle iir tarihine oturtulmas 1958dan, Aykr iir akmnn kndan sonradr bence.790 Aslnda bylesi bir genelletirmeyle hem kendi saptama ve nerisinin tamamen znel gibi grlmesini nleyerek bunlar bir anlamda merulatrmaya hem de tarihsel ilev asndan kinci Yeninin nemini ayn zamanda dorular yakalama ve bu perspektifte kiileri, olgular, eylemleri yerli yerine koyabilme zelliiyle btnlemeye alt da sylenebilir. Ancak, ncesindeki ve kuakta btn airlerde bulunmayan bu ayrcalkl ynyle ok nemsedii ve ada iirin balatcs sayd Yahya Kemalle hesaplarken, ondaki tarih bilinci, tarih kavray, tarih yaklam konusunda bir hsran yaadn da her vesileyle belirtme gerei duyar. Bu noktada esas ald gsterge, Yahya Kemalin, lmnden sonraki 12 gn boyunca Acaba Fatih kokmad m? sorusunu mrnce dnp durmasdr. Bu durum karsndaki aknln gizleyemez Ece Ayhan; alayc bir ifadeyle, Kayglanmasn, gerekte ve
789 790

Ece Ayhan, Bir Devlet airi Olarak Yahya Kemal, iirin Bir Altn a, s.53. Ece Ayhan, Bir Devlet airi Olarak Yahya Kemal, a.g.e. , s.51.

204

kesinlikle Fatih kokmamtr. i temizlenmi, tuzlanm ve baharat dklmtr der. Kk olarak hayvanc bir airetten gelen Osmanllarn sepicilii, deri tabaklamasn (yani bir eit mumyalama) ok iyi bildiklerini anmsatarak, bunu Yahya Kemalin bilmemesini byk bir aknlkla karlar. Byle bir soruyu kafasnda zemeyii gibi, yakn evresindekilerin de zemeyii ilgin ve anlamldr, ve bu toplulukun kk apta bir gstergesi de olabilir diyerek bu duruma kendince bir aklama getirmeye alr. 791 stelik, bu ayrnt kabilinden bir bilgi de deildir; srleriyle geinen ve hayvanc bir kabile olan Osmanl Beylii ilk kez tarihe bu dericilik, debbaclk ya da sepicilik zelliiyle gemitir. Byle temel bir bilgiden yoksun olmak nasl bir tarih kltryle aklanabilir? Demek ki harclem ve gerekleri yanstmayan edebiyat tarihlerinin, onu Osmanl tarihini ok iyi bilen airlerden biri ya da balcas olarak tantmasna aldanmamak gerek; nk gerekler bunun tam tersini gstermektedir. Yahya Kemal iin knhn, ekirdeini yani iin zn pek de bilmemektedir; tarih adna bildii yalnzca ok sayda Osmanl fkrasdr. Oysa gerek tarih bilgisi ve de tarih bilinci ok baka boyutlu bir eydir.792 Yahya Kemalin birikimi ise fkralardan ve tarih yerine fanteziler kurmaktan teye gememektedir; onda herhangi bir gelecee alan (tehlikeli ya da tehlikesiz) grnce, iletilen yrrlk, zel bir perspektif yoktur, kendisi gibi iiri de laiktir.793 Ne yazk ki ileyen ve iletilen belkemiini, temeli, Mekiki sezememi, sezmemitir.794 Tarih bilinci olan bir air iin devlet felsefesini, dolantlar ve fkralar bilmek deil de belirli bir kltrn iinde oturmak nemlidir795 Yahya Kemalde eksik ve hatta arpk bulduu tarih bilincini, onun gerekte devletle, iktidarla, tarihsel gereklerle bir derdi olmayan, tam tersine, resmi sylemden beslenen ve resmi sylemi besleyen bir izgide bulunuuna balar. Ece Ayhana gre o, her ynyle, tarih boyunca iktidar olmu, farkl klk ve rollerle de hep iktidarda kalmaya devam etmi bir anlaya bamldr; yani dnya gr ve temel duyarllklar bakmndan kendisiyle tam kart kutupta yer almaktadr.
791 792

Ece Ayhan, Acaba Fatih Kokmad m?, a.g.e. , s.38, 39. Ece Ayhan, airlerin n ve Arka Baheleri, Aynal Denemeler, s.51. 793 Enver Ercan, Ben Kolsuz Bir Hattatm Yine de izmeye alrm, air nk Onlar (Konumalar), Kavram Yaynlar, stanbul 1990, s.156. 794 Sedat Ergin, Bir Sylei, Dipyazlar iinde, s.13. 795 Ece Ayhan, Acaba Fatih Kokmad m?, iirin Bir Altn a, s.38, 39.

205

Devlet ve iktidar kavramlarnn dnda bir Yahya Kemal dnmek olanakszdr: Dorusu ya, Yahya Kemal yalnzca bir devlet airi deil, ayn zamanda drt drtlk bir iktidar airiydi de. () Gerekte ve bir bakma hem iiri, yazs ve hem dnya gr olarak tam da bir Jn Trktr; bu anlay 1958de lnceye kadar Cumhuriyette de srmtr. Biliyorsunuz bugn (1987)de Jn Trkler yani laikler nereden bakarsanz bakn iktidardadrlar. () Ona devlet treni yaplmasn da kime yaplsn ki. nk Yahya Kemal ideolojik olarak balangcndan bu yana hibir yere ve yana kprdamamtr. Ta gibi. Yatanda durur.796 Tm bunlara karn, arpk bir bilince dayansa da onun tarih ilgisini, abasnn deerini, nemini, ilevini yadsmamak, airliinin hakkn teslim etmek gerekir; [k]onumu ne olursa olsun belirli bir anlamda skca bir airdir Yahya Kemal.797 8. R, A R VE YAZARLARLA LG L ZNEL N TELEME,

BENZETME, SINIFLANDIRMA VE ELET RMELER Ece Ayhann edebi kavrayn, poetik izgisini ve yaklamlarn daha somut biimde ortaya koyabilmek iin, zerinde durduumuz grlerine ek olarak, iir ve air kavramlarna ynelik znel niteleme ve snflandrmalarna da ayrca yer vermemiz zorunludur. Bunlar, ayr bir balk altnda ele almamz gerektirecek say ve zelliktedir nk. Kendine zg bir kavramlar dnyas bulunan Ece Ayhan, dncelerini aklarken, poetik yaklamlarn ortaya koyarken srekli bu kavramlar kullanr. Bunlar, airin gr ve genel deerlendirmelerinden, kullanm balamlarndan hareketle tanmlamaya alarak ylece sralayabiliriz: 798 8.1.iir

796 797

Ece Ayhan, Bir Devlet airi Olarak Yahya Kemal, a.g.e. , s.52. Ece Ayhan, a.g.m. , s.54. 798 Mehmet Rifat da Ece Ayhann zgn iir ve air nitelemeleri konusunda bir alma yapm, ama bu almasnda sz konusu terimleri yalnzca saptamakla ve airin zgn nitelemelerinin getii cmleleri alntlamakla yetinmitir. (Bkz. Mehmet Rifat, kin Bir Ece Ayhan Szl, Ludingirra, I (Bahar 1997.)

206

Ac kanatl sk iir: Gndermeleri ve anlam almlar btnyle trajik gereklikler olan sk iir. Kim ac kanatl sk bir iire almamtr? Dam tomurcuu balkon, alg dolab da piyano. (anakkaleli Melahata ki El Mektup ya da zel Bir Fuhu Tarihi, s.71.) Arabesk iir: Bireysel duygular ve aclar derinliine inmeden, allm iir kalplar iinde ve genel sylemler erevesinde dile getiren popler lirik iir. Derken konu arabesk iire, Attil lhana geldi; geldi ve renkler deiti. Bana pes ettiremez diyordum ne var bir airin ark sz yazar olmasnda ya da arabesk iir yazmasnda? (Dipyazlar, s.118.) Askeri iir: ktidar ve devlet kavramlarn sorgulamayan, bu kavramlar herhangi bir biimde irdelemekten zellikle kanan, resmi sylemin gdmnde ya da paralelinde varolan iir. Yllardr airlerle devletin aras aktr. Atatrk airleri hari. ktidarla iir badamaz. Zira iktidar ntralize eder. Sivil iir resmi kltrde yer almaz. Zaten askeri iire allm bu lkede. (Sivil iirler, s.68.) Aykr iir: airin kinci Yeni iiri iin kulland nitelemelerden biri. Biim ve ierik ynnden geleneksel iir anlaynn ve mevcut iir rneklerinin dnda yer alan iir. Yahya Kemal bizim kafamzda, haritada yerli yerine ve belirli bir tarih iine ve zellikle bizim gzmzle iir tarihine oturtulmas 1958dan, Aykr iir akmnn kndan sonradr. (iirin Bir Altn a, s.51.) Belediyelik iir/beledi iir: inde haksz eletiriler de bulunan, kart ya da yeniliki airleri yarglama amac tayan, yerleik kural ve eilimlerin iiri. Hibir lkenin Ceza Yasasnda airler diyedir bir szck ya da blm yoktur. airlik iin zel bir yasa da. Herhalde o yzdendir, airlerin ok byk ounluu, kendilerine braklan alan olan belediyelik, beledi iirler yazyorlar ar eletirili (Dipyazlar, s.53. ) Derbentlerin iiri: airin snr iiri ile ayn anlamda kulland bir kavram. Derbentlerin iiri de byle, u Trke de byle [pek ok tarihsel etkenin ve bileimin sonularn tar.] (Dipyazlar, s.58.) Dnce-iir: airin dnce iiri yerine kulland bir ifade. Bu yazm biimiyle, hem iirle dncenin zdeliine olan inancn hem de ortak dilden ve snflandrmalardan sapma kaygsn yanstmaya altn syleyebiliriz. eyh

207

Bedrettinin de pek sevdii bir dnce-iirdir bu. Yunus Emrenin bir davudi sesinden sz ediyorum: Ol drr-i yetimem ki grmedi beni ummn Bir katreyim ill ki ummna benim ummn! (Dipyazlar, s.47.) Dz iir: l, uyak ve ritm eleri bulunmayan iir, dzyaz iir. te belki de bu yzdendir ki, bir iirin ya da bir dz iirin (poeme en prose) hemeninden bir acele aklanmas, andrlmas istenirse air adam ok zor durumda kalr, kalabilir. (iirin Bir Altn a, s.46) Hagaragort799 iir: Muhalif sylemin iiri. Nzm Hikmetin hagaragort iirleri vardr. (Dipyazlar, s.57.) stanbuldaki iir: stanbulda yaayan, genellikle yayn dnyasnn iinde aktif olarak yer alan ve edebiyatn gndemini belirlemeye alan airlerin iirleri. imdi, biz ikimiz, stanbuldaki iiri dolaan iki atl gibi olmadk m yani? Geceleyin grdm diyedir balar ya! (iirin Bir Altn a, s. 160) Kara iir: airin zellikle kendi iirleri iin kulland bir niteleme. Etik sorgulamalarla ktlkn zerine giden, her eyi olduu gibi grmeye alan iir. Kara iirler denebilir bu yazdklarma. nk kara alayn da tesinde bunlar. Gaddarca baklar saptyorum ben. (Dipyazlar, s.76) Kartpostal iiri: Nitelik bakmndan edebi zevk dzeyi dk okur kitlelerinin beeni ve beklentilerine hitap eden, aklda kolay kalan ama ayn zamanda kolay tketilmeye de uygun olan iir. Fakat gittikten sonra [Nzm Hikmet] kartpostal iirleri yazmaya balad. (iirin Bir Altn a, s.143.) Logaritmal iir: airin kinci Yeni iiri iin kulland nitelemelerden biri. iir teknii konusundaki allm bilgilerle anlalmas olanaksz olan, analiz edilebilmesi iin daha karmak ve okynl kuramsal yaklamlar gerektiren, btncl bir felsefi kavray iyi yakalanm ayrntlar yoluyla veren, ksa ama geni alml iir. Tam da, 39-38 insan yl nce, Ankaradaki devletin dnda ve Anadolunun Avrupa yakasnda, kakmal seslerle rlm logaritmal bir iir zerinde kendimce duruyordum. (Aynal Denemeler, s.12.) zellikle de LOGAR TMALI Rde, dnce arpanlarla birlikte de oluur; kurulur ve ilerler. Ayrca, tabii etki-tepki sonucu da var. ( Sivil Denemeler Kara, s.25.)
799

Hagaragort, Ermenice bir szcktr. Kar kan, kar duran anlamna gelmektedir. Bkz. Byk Larousse Szlk ve Ansiklopedisi, Milliyet Yaynlar, stanbul 1986 , C. X, s. 4934.

208

Mekanik iir: iir teknii asndan yeni biimsel araylarn fazlaca gze batt, deneysellik aamasn henz geride brakamad iin biim-ierik uyumu ynnden olgunlaamam, salt biimselliiyle n planda olan iir. Necatigil imdi karkaslar yaymlyor. Kestirmeden gidilirse mekanik bir iir de denebilir buna. (Dipyazlar, s.74.) Nezih iir: iirin zgl sorunlar dnda her eyden soyutlanm bir bilin durumuyla yazlan, zellikle airdeki depolitizasyonu yanstmasyla dikkati eken iir. airi her eyden tenzih etmiyorum (ama nezih iir de yazmayacaktr.) (Dipyazlar, s.77.) Parasz yatl iir: airin parasz yatllar diye niteledii ve kinci Yeninin ncs sayd airler (Cemal Sreya, Sezai Karako ve kendisi) tarafndan yazlan iir. Okur kentli okur olduu iin mthi tembel, yle bir gz ucuyla parasz yatl herhangi bir iire girilebilir mi? (Dipyazlar, s.77) Rahat iir: Toplumsal, bireysel, siyasal, tarihsel vb. gereklikleri rahatsz edici boyutlaryla irdelemeyen, genel kabullerin ya da resmi ideolojinin isterleriyle rten algnn snrlar iinde kalan iir. Trkiyede rahat iir, ksa ksa, ancak, slah olmu varlklardan ya da reklamclardan kar deniyor! (iirin Bir Altn a, s.89) Saysal iir: Gerek malzeme seimi gerekse bu malzemenin ileni biimi tamamen airin znel dikkatine ve teknik srlarn yalnzca kendisinin bilebilecei bir iilie dayanan iir. Dikkat ettinizse saysaldr benim iirlerim, hem de ardr. (iirin Bir Altn a, s.142.) Sk iir: Btn eleriyle sk dokunmu iir. Bir iirin, hele sk iirin () tarihten kmasn nermiyorum, hayr. (Dipyazlar, s.139.) Snr iiri: Dilin ve dncenin snrlarn zorlayan, kabul grmeme pahasna u noktalara kadar gitmekten ekinmeyen, mevcut estetik alglarna kar verilen savamdaki yeni araylarn iiri. Bence snr iirinin en gzel gnleri yaanyor Trkiyede. (Dipyazlar, s.58.) Sivil iir: airin kinci Yeni iiri iin kulland nitelemelerden biri. ktidarn, devletin ve resmi sylemin yan sra kuralc edebiyat dizgesinin de dnda ve karsnda olan iir. Szgelimi, Cumhuriyetin ksa ama youn, deriik iir serveninde ilk sivil iirler 1955-56larda Ankara kl olarak yaymlanmaya

209

balamtr. (anakkaleli Melahata ki El Mektup ya da zel Bir Fuhu Tarihi, s.46) Siyasal iir: Politik sylemlerin gdmnde ve ounlukla sloganik ifadeler ekseninde (zellikle toplumcu gereki anlayla) yazlan iir. Genler siyasal iire yneliyorlar dorudan doruya. Onlar iin syleyebileceim ey: Yek beyza v sadhezar dva -Yz bin grlt ve sonunda bir tek yumurta- (Dipyazlar, s.78.) Snni iir: Snni airlerin yazd iir (bkz. Snni air). Snni iir alannda olup bitenlerden kimsenin pek haberi olmuyor. Bu gidile olaca da yok. (Dipyazlar, s.114.) U iir: Marjinal air tarafndan yazlan iir (bkz. Marjinal air).Nilgn Marmara, ubeyi dnr dris Kkmerin bir bakma iirdeki, hi deilse bir iirdeki, bu u iirdeki karl saylabilir. (iirin Bir Altn a, s.29.) Uan iir: Bir airin geni okur kitlelerince tannmasn salayan en popler ilk iiri. Biz Kadkyde Cemal Sreya ile zaman zaman uan iirlerden de aarz.800 (iirin Bir Altn a, s.216) Uslu iir: Muhalif ya da aykr hibir yan bulunmayan, dnce eleri de barndrmayan iir. Bu uslu corafyada ite byle kasaba bandolar olmazsa bugnk gibi uslu iirler yazlrdiyordum. (iirin Bir Altn a, s.77) Yeil caml iir: Kendini hemen ele vermeyen, anlam yaps allmn dnda olan iir. iirin siyanr servenine balkondaki ezlonglarndan yle bir gz atanlar bu yeil caml iire bir acele kapal iir demi olabilirler. Uzak armlar yaknlara getirilmeye allyordu () (Dipyazlar, s.48) 8.2.air Alman Harbinin (karneyle) 100 gramlk airi: yice kt yetenekli air. lerinde Alman Harbinin (karneyle) 100 gramlk airleri de vard. (Son iirler, s.7.)
800

Burada, Hani her air belirli bir iiriyle uar ya sznn yer ald, Cemal Sreya ile yapt bir syleisine gnderme yapyor (Bkz. Ece Ayhan, Cemal Sreyayla rlplak, Babozuk Ama Uygarca, iirin Bir Altn a, s.167). Ece Ayhan, aslnda bu kavram Cemal Sreyann bir saptamasndan hareketle gelitirmitir. Cemal Sreya, Enver Ercanla yapt bir syleide, iir yazan kii bir gn bir iiriyle uar ve air olur. O iir mutlaka onun en gzel iiri de deildir. Can Ycel Sevgi Duvaryla utu szgelimi. Ece Faytonla. Turgut Arzhlle ve Geyikli Geceyle. Edip Masayla der. (Bkz. Enver Ercan, air Bir Tavrdr ve iirin de stnde Bir Yerdedir, Gvercin Curnatas iinde, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 1997, s.98.)

210

Arabesk ark airi: airin zelde Attil lhan iin, genelde de romantiklii salt duygusallk olarak anlayan airler iin kulland bir niteleme. [Attil lhan] Yine, tabii bence, giderek iirden ok uzaklat gibi geliyor. Sanki temelde arabesk bir ark airi oldu. (Aynal Denemeler, s. 48.) Atonal air: Szdizimini deiiklie uratan, iirde kalp ve kurallarn tmyle karsnda olan air. imdi devlet olarak bir de szgelimi 1955lerdeki Atonal airleri, Marjinal airleri d lkelere mi gnderelim yani? (Babozuk Gnceler, s.175.) Badem bykl air/robdamrl ve belden kuakl air: Ayrcalkl snflara mensup, Batllamay yalnzca moday izleme boyutunda alglayan, halkn sknt ve sorunlarna uzak, sanatsal kavray yetersiz ve ou kere zenti dzeyinde kalan air (zellikle kinci Dnya Sava yllarnda). Karmda duvarda Akdeniz glgeli ve tek renk tonlu bir resim. Soldu duvarda iekler. En soluk renklileri seilmi sanki! Bilerek isteyerek seilmi sanki! Badem bykl airlere gre ise bir resim. Bir grnt yok vesselam! Robdambrl ve belden kuakl airler. (Tek parti dnemindeki gibi ift enseli.) (Babozuk Gnceler, s.16.) Belediye airi, belediyeli air: airin Hilmi Yavuz ve zdemir nce iin kulland ama ayn zamanda genelletirmek de istedii bir niteleme. Resmi kurumlarda, zellikle belediyelerin sanatla ilgili birimlerinde danmanlk yapan ve bunu da iir adna bir yetki gibi kullanmaya alan air. Mustafa Irgat ok kzm! Ne kzyorsun ya? Belediye airleri, bunlar yaparlar dedim. Belediyeli airler. (iirin Bir Altn a, s.142.) Buuk air: Tm abalarna karn ancak orta dzeyde olabilen air. Onlar babozukturlar; ama dilerseniz kendilerine buuk air de diyebilirsiniz. (Son iirler, s.7.) Cins air: Yazdklarndaki kendine zglk nedeniyle ounluk tarafndan tuhaf bulunan, ama dnce, duyarllk ve iir teknii bakmlarndan kendine zglkten hibir nedenle dn vermeyen air. 59 yanda len Cemal Sreyann ise cins, sk ve zgn bir air olduunu; () alglayamamlardr bile. (iirin Bir Altn a, s.41.) akr air: airin Sait Faik iin kulland bir nitelemedir. Orhan Veliyle Sait Faikin birlikte dolatklar bir gn yanlarna yaklaan bir ingene kadnn Sait

211

Faike akr, falna bakaym801 demesinden yola karak Sait Faiki byle anar Ece Ayhan. Ama gelgelelim, hemen btn Sivil airlerin gnllerinde vazgeilmez bir konumu olan akr airin [Sait Faik], olaanst ve yetkin bir hikyesindeki deyiiyle () (iirin Bir Altn a, s.125.) eyrek air: airin zelde Can Ycel iin, genel olarak da sanatn orta dzeyin de altnda bulduu airler iin kulland bir niteleme.802 Sonunda, Nankrcede dumura uram eyrek air ya da daha dorusu iirin evki akrak ise, yanlamasna denize frlatlm bir porselen tabak gibi kayp gitmitir, gitti! (Son iirler, s.12.) Devlet airi: Dnce ve duyarllk bakmndan resmi ideolojiyle ayn izgide olan ve devlet tarafndan sahiplenilen air. [Yahya Kemal] Bir Devlet airi. 1912 Paristen geldiinden beri nce yava yava, sonra da hzla Devlet airi oldu. (Aynal Denemeler, s.51.) Hagaragort air: Hem toplumsal yaamdaki hem de edebiyat dnyasndaki mevcut sistem ve ileyie meydan okuyan air. Kk skender bence hagaragort airlerden biri. Elele dergisinde gemiti, bu Haziran saysnda Gsteri dergisinde de korkusuz yazlarn ve aklamalarn okudum. (Aynal Denemeler, s.55.) ktidar airi: Toplumsal ve ekonomik yapdaki egemen glerin kar ilikileriyle ters dmeyen ya da bu ilikilerin ortaya kard yapyla var olan ve o yapnn varln srdrmeye alan air. Yahya Kemal yalnzca bir devlet airi deil, ayn zamanda drt drtlk bir iktidar airiydi de. (iirin Bir Altn a, s.52.) Kara air: Genel toplumsal yapnn ve toplumsal izginin dnda duran, gereklie gz kara bir biimde yaklaan ve karamsar bir bak asna sahip olan air. imdi Kara airler var. Nilgn Marmara, kk skender, Celal Gztok, Turgay zen, Sami Baydar, Mustafa Irgat, Asi Balkar, Mehmet Mfit, Mustafa Ziyalan, (sokak airi) Hseyin Avni Dede, Murathan Mungan. (iirin Bir Altn a, s.136.) Karanlk air: Dnya gr slami izgide olan, bu yzden kimi evrelerce eriat ya da gerici diye nitelenerek dlanan air. Yine szgelii,
801

Ece Ayhan, Kentte Keifler: Sait Faikin Ak ya da Gizli K Meknlar, iirin Bir Altn a, s.127. 802 Buradaki eyrek sfatnn zelde Can Ycele ynelik olarak kullanldn evki akrak yaktrmasndan hareketle anlayabiliyoruz; nk air evki akrak yaktrmasn Can Ycele yapmaktadr (Bkz. Nokta, Ece Ayhann iir Defteri, Aynal Denemeler iinde, s.47).

212

Yeni Laiklerce karanlk bir air saylabilecek Sezai Karako byle bir lanetlenmeden yaknmaz! (iirin Bir Altn a, s.27.) Kartpostal airi: Kartpostal iiri yazan air (bkz. Kartpostal iiri.) Kartpostal airi demek baka bir ey. Oysa ben bir dnemi kastetmitim. (iirin Bir Altn a, s.143.) Kendinden menkul air: Kendisini hibir edebi dnem, akm ya da kiilikle ilikili grmeyen, abasn ve sanat grn salt kiisel deneyimlerine dayandran air. Yazn tarihilerine, eletirmenlere gre, 1839 ile 1912 arasnda iir vardr, olabilir. Belki ben de kendinden menkul bir air olabilirim ama () (Dipyazlar, s.111) Kitle partisi airi: Dnya gr ve olgular yorumlay egemen snflarn ideolojik tercihleriyle rten air. [Fruzana] Kitle partisi airlerden olmayn nemlidir. (Dipyazlar, s.125.) Kk semt airi: ada edebiyattaki ynelimlerden habersiz, iirdeki yeni almlar izleyebilecek birikim ve nitelikten yoksun, belli bir evrenin snrlar iinde skp kalm air. Kk semt airleri giderek Nankrcede (bir dergi) bir acele nasl da byle dumura urayabiliyorlar? (Son iirler, s.9.) Lanetli air: Edebiyat dnyas ve okurlarca sevilmeyen, dlanm air. Bir kere ben marjinal bir adamm. lhan da bir yazsnda lanetli air diyor. (Dipyazlar, s.132.) Lebiderya airi: k noktasn ve hedefini iyi bilen, poetik anlay bakmndan doru yerde duran air. Cemal Sreya ile Turgut Uyar brlerinden ayrmak gerekir. Lebiderya airleridir onlar: Yalnz, bir deniz grmezler, bir denize dklmesini de bilirler. (Dipyazlar, s.70.) Marjinal air: Dnce, eylem ve yaam biimiyle mevcut yap ve eilimlerden btnyle uzak duran, yazdklaryla da izgid olduunu ortaya koyan air. Cahit Irgatn olu Mustafa Irgat, bana marjinal air Hayalet Ouzun bu masaya, sabah erkenden iki imeye balayanlarn hemen herkesi orada kesip bitikleri iin, cinayet masas adn taktn sylemiti. (iirin Bir Altn a, s.18.)

213

Mor air: Hem toplumsal hem de bireysel yaantda trajik olan bulgulayan ve sorgulayan air. Artk iyice morarmsn [ lhan Berke]. Zaten Trkede topu topu drt-be mor air vardr; bence. (Dipyazlar, s.37.) Ouz air: ada dnce ve sanata yabanc, dnyay ve olaylar uygarlamam bir zihinsel perspektiften alglayan, gebe kltrnn dna kamam air. Bugn 1989da dahi, ya 50nin altnda bulunan gen airlerin yani sanat ahsi ve muhteremdir diye dnen ouz airlerin byk ounluu, alglar tanma dzeyinde bile mzik bilgisi edinmeye yz vermezler. (Aynal Denemeler, s.67.) Orta boylu air: Dnce, birikim, yetenek ve yazdklarnn dzeyi ynnden orta dzeyde bulunan air. Bir ey benim dikkatimi ekiyor bu dnemde; orta boylu airler Tanzimat yapyor, Tanzimat da orta boylu airleri; yni karlkl bir dzm! (Hoa Kal, lhan Berke Mektuplar, s.64.) Orta karar airler: Edebiyat dnyasnca tannan ama zgn ya da dikkate deer bir zellii bulunmayan, sradan air. Gerisi hep askeri airdir. Orta karar airler Zavalllar bile var. (iirin Bir Altn a, s.148) Parampara air: Gerei bulmak uruna kendini paralam olan air. Bir gn Mustafa Irgat adl ok ilgin ve parampara bir aire Denizaltnn ya da denizaltlarn su yzne nereden ve nasl kacan bilemeyiz demitim. (Aynal Denemeler, s.11.) Pazar airi: iirle uramay bir tr hobi sayan ya da yazdklarnn niteliiyle yle bir izlenim brakan, dikkatini tmyle iire yneltmeyen, tm vaktini yalnzca iire ayrm olmayan air. Sonra iiri bo vakitlerin bir deerlendirilmesi olarak deil de (bunu yapanlara ben Pazar airleri diyorum) bir meslek olarak benimseyenlerin de bir bakma ilkidir de [Yahya Kemal]. (iirin Bir Altn a, s.53.) Sade air: iirlerinde hibir derinlik bulunmayan, iirin baka sanatsal trlerle ve farkl alanlarla ilikilerini anlayamam olan sradan air. Sonradan reniyoruz ki sade air Salh kirli gmlek giyiyor ve masasnda yalnz ie suyu bulunuyordu, camn kysnda oturuyor ve onu sk sk esnerken grrdk. (Mortesi Requem, s.65.) Bir iir, airse yani, yle sade bir air falan deilse, temelde de, ayrntda da etiki olmaldr. (Mortesi Requem, s.72.)

214

Serbest air: Her trl gdm ve balanmay reddeden air. Ben serbest airim. Evlilie filan kar deilim ama bir ey yaplabilmesi iin insann nce serbest air olmas gerekir. Yani bir kopu zorunludur. (Aynal Denemeler, s.25.) Ben kendimi kimi zaman etiki, kimi zaman serbest air diyorum ya. (anakkaleli Melahata ki El Mektup ya da zel Bir Fuhu Tarihi, s.78.) Sk air: Sk iirler yazan air. (bkz. Sk iir.) Cemal Sreya ancak Nzm Hikmetle birlikte dnlebilen Sk airden (Sivil iir) biridir, br Turgut Uyar. (iirin Bir Altn a, s.252.) Sivil air: Sivil iirler yazan air. (bkz. Sivil iir.) Turgut Uyar bir gn bana Artk iir yazamyorum bile diyebilmiti. nk hibir eski ve eskimi air kolay kolay bunu sylemez! Ama Sivil iire gelince i deiir, Sivil air bunu ak ak syleyebilir. (Aynal Denemeler, s.24.) Snni air: slamc dnya grne sahip olan ve Mslman ounluun genel eilimlerini benimseyen air. (bkz. Snni iir.) Mslman airlere, Snni airler dersek byle bir kullanm daha yerinde olur. Onlarn yalnzlklarndan yaknmadklar dorudur Snniliki ben ounluk anlamna alrm, buna karn ve yine de yalnz ve ssz olular benim hep dikkatimi ekmiti. (Dipyazlar, s.114.) Srmenin airi: iirlerinde yeni, zgn bir imge ya da bak as bulunan ama bunu bilinsizce ya da salt rastlant sonucu yakalayan air. Trkenin kar iirleri? Bu konuda bir tek air bireyler yazd. (Kim bu? bilemiyorum.) Bence (varsa) byle bir air, o bir srmenin airidir. Eh bu adamlara o kadar airlik idare eder! (Babozuk Gnceler, s.20) Tehlikeli air: Mevcut iir anlaylarnn ve ounluka kabul gren dncelerin tamamen dnda duran, bunun yan sra hem yazdklaryla hem de yazma tekniiyle dnce ve edebiyat ortamlarn rahatsz eden air. Tehlikeli airler ile uslu airler arasnda bir yerde duruyor Uyar (imdilik ne id belirsiz denebilir) (Dipyazlar, s.118.) Ters air: Allm air tanmlarna uymayan, tarihsel ve toplumsal gerekliklere ters bir perspektiften bakan, yazdklarnda gerek biim gerekse ierik ynnden aykrlklar bulunduu iin okur ounluu ve edebiyat evrelerince genellikle yadrganan, hatta uzun sre dlanan air. Bizim iir geleneimiz iinde

215

ters bir air olup olmadm ben bilemem. Ama uzundur dlatrldm, darda tutulduum olgusu doru galiba. (Dipyazlar, s.115.) Turuncu air: Bir bakma saf iirin peinde olan ve yazdklar bu ynyle Divan iirini artran ada air. Sen [ lhan Berk] uzun yllar, belki de bir otuz yl, turuncu renkli bir Divan airiydin, meramn Cumhuriyet idi ama Osmanl kaftanlar giyiniyordun () (Dipyazlar, s.36.) Tmyle air/alt air, st air: iire uygun bir bilin ve kiilik yapsna sahip olmakla kalmayp dorudan doruya iir de yazan kii. Ama ah! Tmyle de air (yani alt air, st air) olabilirdi [mer Ltfi Barkan] diyorum! (Dipyazlar, s.25.) Uslu air: Uslu iir yazan, tehlikeli olmayan air. (bkz. Uslu iir ve Tehlikeli air.) Yar-askeri air: Sivil iirle askeri iir arasnda bocalayan air. Ece Ayhann zelde Attil lhan iin kulland bir niteleme. Ve kesinlikle Sivil air falan deil [Attil lhan]. Belki de kendisine yar-askeri air denilebilir. (Aynal Denemeler, s.48.) Yerel air: Belirli bir corafi blgede daha ok sevilen, daha ok okunan air. Attil lhan, bilinir ki, zmirin medar iftihardr. Bu yzden btn Trkiyenin deil ama, daha yerel bir air saylabilir. (Aynal Denemeler, s.53.) Zararsz air, zararsz belediye airi: Yazdklarnda herhangi bir sorgulama ya da eletirel bak belirtisi bulunmayan, iktidar ve egemen snflar rahatsz etmeden kendi kesinde iirle uraan air. Ece Ayhann zelde Hilmi Yavuz iin kulland bir niteleme. Hilmi Yavuz stanbul Belediyesi Kltr Dairesi Bakan iken 7-9 Mays 2001de zdemir nce ile birlikte dzenledii I. Uluslararas stanbul iir Forumu (Poesium)na kendisini armad iin, Ece Ayhan da tepkisel olarak ona bu nitelemeyi yaktryor. [Hilmi Yavuz] Zararsz belediye airi. () Bana Hilmi Yavuzu nasl bulursun diye sordular. () Zararsz air dedim. (Aynal Denemeler, s.47.) Yukarda sraladklarmza ek olarak, yalnzca belirli airlere atfettii sfatlar da unlardr: Hkmet airi - Fazl Hsn Dalarca D Politika airi - Melih Cevdet Anday

216

Kemalist air - Attil lhan Vesikalk air - Can Ycel Fenomen air - Enis Batur 5 Elli 3 Bacakl air - Enis Batur Pnar Suyu - Murathan Mungan Devlet airi - Yahya Kemal803 Kubbenin airi - Yahya Kemal804 8.3. Eletirme ve Benzetmeler Ece Ayhann yer yer bir olguyu baka bir olguyla aklamaya, gereklii farkl kategorilerdeki elerin karlkllk ilikileri iinde kavramaya alt grlr. Onun imgelem dnyasnda her varln trl kategorilerde karlk dt baka varlklar vardr. Edebi kiilikleri de biraz da ocuksu bir perspektiften- kimi zaman mzik aletleriyle, kimi zaman mzisyenlerle, kimi zaman da bitkiler, ara gereler, yemek ve balk trleriyle eletirerek, onlarla ilgili izlenim ve dncelerini yanstmaya alr. Bu, bir bakma onun iirde nesnel karlk anlaynn karikatrize edilmi bir kurgudaki ipularn da verir. Hem imgelem biimini yanstmas hem de edebi kiiliklere ilikin grlerini ona zg armlar ekseninde kavramamzda tamamlayc ipular vermesi bakmndan airin kendine zg eletirme ve benzetmelerini gzden geirmemiz yararl olacaktr. 8.3.1. Dinar Bandosu Ece Ayhann, farkl zamanlarda yeni eklemelerle dergilerde yaymlad bir Dinar Bandosu vardr. Bu, edebiyat evrelerince ok ilgi eken bir bulutur. Dinar Bandosu sz her getiinde, bu evrelerce akla gelen ilk ad da Ece Ayhan olmaktadr. Kendisine bu buluun ilhamn veren Dinar Bandosunu, oluumu ve icrasyla yle tantmaktadr Ece Ayhan: Ege yresinde ufak yerleim birimlerinin derleme ve devirme bandolarna Dinar Bandosu denir. Mzka kadrosu filan yoktur ama
803 804

Ece Ayhan, kzlemeler, s.36. Ece Ayhan, Haritada Bir Burgaz Adas, iirin Bir Altn a, s.122. Ece Ayhann aada verdiimiz listelerine dahil eitli sanat, siyaseti, gazeteci ve bilim adamlar da vardr; ama konumuzun snrlarna tamamak iin biz bunlar arasndan sadece air ve yazarlar seerek vermeyi uygun grdk.

217

alglar, ssl ssl niformalar ve efin ss belediyede hazr bulundurulur. Kurtulu gnlerinde, ulusal bayramlarda ve enliklerde, rnein nefesi kuvvetli imanca bir zabta memuru tuba, tavuk sesli ve biraz zayf ve pek allmam bir mutemet klarnet alar vs. Hatta srasnda liseden beklemeli hevesli bir delikanl zil. Varsa, Beethoven hayran, blbl yemi bir dut gibi ask suratl ve kulaklar artk pek duymayan yal bir mzik retmeni provalarda bulunabilir. Nezareti yoklama yapacak! Askerlik ubesi bakan binbann kz olu evleniyorsa bando dn evinin avlusunda da alabilir. 805 Edebiyat dnyasn da genel grnm ve ileyii bakmndan bu Dinar Bandosuna benzeten air, o dnyay daha aklda kalc bir yolla anlatabilmek iin gittike bir gn orkestraya dnebilecek bir bando tasarlar806 ve bu bando ekibinde kimi air ve yazarlar belirli alglar iin uygun bulur. Ece Ayhann air ve yazarlardan oluturduu Dinar Bandosu yledir: Memet Fuat - Maestro Ece Ayhan - ngiliz Kornosu (ya da ngiliz tuzu) Cemal Sreya - Trampet Yahya Kemal - Kuyruklu piyano (ya da Saksofon) Nilgn Marmara - Tambur Majr (Tan Oraln karikatrnde bando efi) Fruzan / Kastanyet Blent Ecevit - Kontrbas Lale Mldr / Harp Enis Batur - Trompet (Dizzy Gillespie blbl) Cezmi Ersz - Laterna (ya da Buzuki) kk skender - Pikkolo (Kk Flt) smet zel - Ney Sezai Karako - Ks Haydar Erglen - Viyolonsel (ya da Dar al korno) Glseli nal - kinci Keman Cihat Burak - Tuba
805

Ece Ayhan, kt-ka-ka ya da Dinar Bandosuna Bir Dipyaz, Kitap-lk, 47 (Mays-Haziran 2001. 806 Ece Ayhan, Umutsuzlar Merdiveni ya da Yeni Marjinaller-I-, Sivil iirler, s.93.

218

Komet - Zil Orhan Alkaya - Yan Flt Sunay Akn - Mandolin Turgay zen - Okarina Mustafa Irgat - Tomtomlar Orhan Khyaolu - Oyuncak Keman Cenk Koyuncu - Bozuk (ya da Buzuki)807 Orhan Pamuk- Pan Flt Emine Sevgi zdamar- Bakemanc E. Emine- Piyano808 Vedat Gnyol - Agz Mzkas Oktay Akbal - Klarnet Vsat O. Bener - Byk Davul Doan Hzlan - Emprezaryo Orhan Duru - Okarina Tark Dursun K.- Fagot Nedret Grcan- Ali avuun yerine ef Muzaffer lhan Erdost- Orkestra efi Refik Durba - Av Kornosu Sennur Sezer - Suzafon Eray Canberk -Viyola Gven Turan- Tomtomlar avkar Altnel- Yan Flt Orhan Koak- ello Bar Pirhasan- Gayda Mgrdi Margosyan- Az Mzkas Nihat Gen- Kemene Nihat Ziyalan- Borazan Mehmet Rifat- Fagot nci Aral- Alto R. Tomris- Srynix
807 808

Ece Ayhan, Dinar Bandosu Yine Tam Kadro!, Aynal Denemeler, s.15. Ece Ayhan, kzlemeler, s.39.

219

shak Reyna- Timbal Yekta Gngr zden- Maestro Yaln Kk- Fransz Armonikas Bilgesu Erenus- Lir Ferhan ensoy- Trampet Met[in]-st[nda]- Korno Can Barslan- Elekronik Org Gani Mjde- Grnata809 8.3.2. Mzisyen Eletirmeleri Cemal Sreya - Yves Montand Yaar Kemal - brahim Tatlses Turgut Uyar - Frank Sinatra Sezai Karako - Kani Karaca lhan Berk - Madonna Sezer Tansu - Bimen en F. H. Dalarca - Nat King Cole Yahya Kemal - Ella Fitzgerald Fruzan - Gnl Yazar Selim leri Dario Moreno Attila lhan - Edith Piaf Edip Cansever - Muazzez Abac Nilgn Marmara - Billie Holiday Ece Ayhan - Rasputin810 Kk skender - Kk Emrah Sezer Tansu - Haaturyan Nilgn Marmara - Billy Holiday Sennur Sezer - Seyyal Taner Lale Mldr - Tina Turner
809

Ece Ayhan, kt-ka-ka ya da Dinar Bandosuna Bir Dipyaz, Kitap-lk, 47 (Mays-Haziran 2001. 810 Ece Ayhan, Kim Kimin Sureti, Aynal Denemeler, s.40. Bu eletirmede kendisi iin bir mzisyeni deil de arlk dnemi Rusyasnn eytani papaz olarak anlan Rasputini semesi ilgintir.

220

Ahmet Soysal - Georges Brassens811 Attil lhan Orhan Gencebay 812 8.3.3. iek Benzetmeleri Mehmet Kartal - Gece Sefas Erdoan Alkan - Haha Ltf Oflaz - Kasmpat Akif Kurtulu - Smblteber Dervi Zaim - Beyaz Karanfil Hseyin Peker - Begonya Semih Gm - Morsalkm nsal Oskay - Sarmak Oru Aroba - Hatmi813 8.3.4. Avadanlk Benzetmeleri Cihat Burak - Mh dris Kkmer - Balyoz Dalarca - Tornavida Ece Ayhan - ngiliz Anahtar Metin stnda - Kerpeten Arif Damar - eki zzet Yasar - Japon Zamk 8.3.5. Yemek Benzetmeleri Dalarca - Tabildot lhan Berk - Trl Yaar Kemal - algam Suyu ve Adana Kebab Can Ycel - Yan Yan Yryen Yenge Metin stnda - Biber Salas Murathan Mungan - Karides
811 812

Ece Ayhan, kzlemeler, s.39. Ece Ayhan, Haklln nad, iirin Bir Altn a, s.134. 813 Ece Ayhan, kzlemeler, s.35.

221

Attil lhan - Menemen Cihat Burak - Kuru Fasulye (severdi) Melih Cevdet Anday - Konserve etin Atlan - Buzlu Badem Can Ycel - Yan Yan Yrmeyen Pavurya Fruzan - Paa Kebab814 8.3.6. Aa Benzetmesi Ece Ayhan - Zakkum815 8.3.7. Balk Benzetmeleri Orhan Talat alcolu - Dlger Bal Ece Ayhan - skorpit816

814 815

Ece Ayhan, kzlemeler, s.37. Ece Ayhan, a.g.e.. , s.38. 816 Ece Ayhan, a.g.e.. , s.38.

222

III. BLM
RLER N N NCELENMES

223

A. TEMALAR 1. GENEL TEMALAR 1. 1. Anne-Baba iirlerde ve br sanatsal trlerde anne genellikle sevgi, scaklk, gven, efkat gibi duygusal armlarla yer bulan bir szcktr. Ece Ayhann iirlerinde ise bu armlardan tmyle yaltk olmamakla birlikte- daha baka ynleriyle ortaya konulur anne. zellikle de ocuu lm ya da ldrlm bir zne olarak: Gemi arslan Bursal bir anadr niin l ocuunu nfusa yazdracak
Kendi Kendinin Terzisi Bir Kambur, Btn Yort Savullar!, s.127.

ocuunun lm (gerek) karsnda aresiz, acl ve ayn zamanda iinde bulunduu durumu amak iin kendini kandrmaya, kendini bu yokluun gerek olmadna ikna etmeye alan bu trajik zne, ya ilerleyince, artk d dnyann bireylerinden de medet umarcasna hem anlalmaya olan gereksinimini hem de kendi gerekliini mekaniklemi bir yinelemeyi getirebilecek bir ifade tarz iindeikyet vurgusuyla ilan eder onlara. Zaten kopmutur; d dnyann bireylerindeki umursamazl, grmezlii, acmaszl hesaba katmasn salayan znel diren/yaltm alann deta salvermitir benliinden. Bu kopmulua yol aan, biraz da i dnyasndaki kurgulamann sahteliini grp kabullenmesidir. Trajik varoluunu gsterme/sergileme gereinin bir sonucu olarak artk durumunu sesli bir biimde de dillendirmektedir: Kopmu bir kocakarnn da eteklerinde azat kular Olum ldrlm ben satarm skdar iskele alannda
Gkyznde Bir Cenaze Treni, Btn Yort Savullar!, s.136.

Anne, ocuuna st deil yazgsn emzirir. Bu yazg ktdr elbette; nk ya ocuun yoksulluk ve yoksunluklar iinde kvranmas ya da iktidarla ibirlii yapp zulme ortak olmas sonularndan birini dourabilecektir yalnzca. Bunu, bir Ermeni kadn ekseninde verir air: karr bir sandk Kse Khya817 iskeletidir yklkten. Bindall, hortlam, srpik818 azlar kullanan bir Akkadn.
817

Dikran uhacyann bir opereti. [Bkz. Ender Erenel, Ece Ayhan Szl, Yeni Dergi, 54 (Mart 1969).] 818 Ermenilerin bir kolu. (Bkz. a.g.m.)

224

Emzirir bir taocua yazgsnmor. Nerden kalmtrd taklp bir gelin teli salarnda darmadan. Toka gm.
Ortodoksluklar-IV, Btn Yort Savullar!, s.90.

Gece amarcs anne ise, ayn zamanda ocuuna isyan ve zgrlk aray ynndeki yazgsn da emzirebilir: O gnden byle asker kaputu giyip gizli bir geyik Yavrusunu emziren gece amarcs anas yazdrmtr: Ah ki olumun emeini eline verdiler
Mehul renci Ant, Btn Yort Savullar!, s.123.

Bu dizelerde geen asker kaputu, yalnzca sz edilen annenin yoksulluk nedeniyle seime dayanmayan giyinme biimine iaret etmekle kalmaz; ayn zamanda hakszlklarla, bask ve snrlamalarla savam verecek olan ocuu yetitiren annenin militan tavrn da imler. Geyik szcnde ise, II. Abdlhamite Merutiyeti ilan ettirmek iin isyan ederek yandalaryla birlikte daa kan ve zerine salnan askerleri pskrten, ttihat ve Terakki yelerinden Resneli Niyaziye rtk bir gnderme vardr. Bilindii gibi, Resneli Niyazinin hi yanndan ayrmad bir de geyii vardr (bu geyik, Niyazinin ldrlmesinden sonra stanbulda halka gsterilmitir). Bu rtk gnderme, annenin devrimci ruha sahip bir ocuk dourup yetitirme potansiyeliyle ilikilendirilebilir. Anne, bu uurdaki tm abalar boa kacak olsa bile devrim iin savaan bir ocuk yetitirme yrekliliine sahip oluuyla imlenir bu dizelerde. Baba ise genellikle olumsuz bir figrdr Ece Ayhann iirlerinde. Babay Freudcu kuram ve yorumlara da uygun bir yaklam iinde- iktidarla ballak bir zne olarak grr o. Yukarda alntladmz dizelerin ncesinde baba ile ilgili u dizeler yer almaktadr: Bu lm de bastrmak iin boynuna mekik oyal mor Bir yazma balayan eski eskici babas yazmtr: Yani ki onu oyuncaklar olduuna inandrmtm
Mehul renci Ant, Btn Yort Savullar!, s.123.

Babann temel nitelii kandrmak, olmayan bir eyi varm gibi gstermek iin ocuun kabuller dnyasnda bir yanlsama yaratmaya almaktr. Ayrca baba eski, yani tarih boyunca varln srdrm bir bask unsuru olduu gibi, ayn

225

zamanda eskici, yani imdiye dein srm olan sistematik yapy savunan, onu yerleik klmann savamn veren statkocu/tutucu bir kimliktir. Kendi ocuunun lmesini/ldrlmesini bile bastrmak iin abalamaktadr. Burada bastrmak szc ket vurmak anlamyla ilintili olarak sradanlatrmak, kanksatmak, gzden karmaya almak, rtbas etmek vb. anlamlarnn yan sra stnln gstermek ve isyan gibi zararl eylemleri nlemek anlamlaryla da kullanlmtr. Dizede de balacnn kullanlmas ise bu tutum ve eylemin babada bir sreklilik gsterdiini, bir alkanlk ve refleks haline geldiini vurgulamak amacna dayanr. Ece Ayhan asndan baba kavram iktidarla o denli ilintilidir ki yalnzca iktidardan beklenebilecek herhangi bir davran aile bireyleri arasnda kim sergilerse sergilesin, o davrann gerekte babadan ortaya ktn dnmektedir air. Oyuncaklar olduuna inandrlmak iin aslnda ablasndan iddet grmtr: () ablamz alamalarmza aldrmadan dayak atard. Gerekmediinde bile evire evire. Ve bylece bizi oyuncaklarmz olduuna inandrmt. stersen inanma! Gerekten inanr mydk oras ayr i. Ama evcilik oynarken olmayan oyuncaklarmzla uslu uslu kemizde oynardk.819 Ancak, ona gre dvmek ve dvdrmek eylemleri yalnzca iktidarlara zg olabileceinden,820 bu eylemler neden ve amalaryla birlikte yaantsal gerekleiminden edilmitir. Burada bir nans da dikkati ekmektedir: Anne yazdrrken (evresindekilere ya da gazetecilere ocuunun lmyle ilgili aklama yaparken), baba yazmaktadr. Annenin eylemindeki dolayllk karsnda babann eylemindeki dorudanlk, iktidar gdmndeki izgiyle iliki bakmndan anne asndan mesafelilii, baba asndan ise dorudan katlm (ibirliini) ima etmektedir. Baba, ocuunun kendi denetim alann ve izdii snrlarn dna kmasn affetmez; ocuk aksi bir davran sergilediinde onu cezalandrr, hatta ona iddet uygulayabilir, ikence bile edebilir: Dnmeye balam Beiktal kuu bir babann
819 820

soyutlanarak-

iirde

babaya

zglenmi,

iktidar-baba

denklemini bozmamak iin gerek znesinden kavramsal znesine transfer

Ece Ayhan, Mortesi Requiem, s.103. Ece Ayhan, Babozuk Gnceler, s.135, 136.

226

Tanmaz kum tar mavnalarla Karabigaya kaan Gamze eyli pek ho benli son olunu Suriye hamamnda sabuna bomasnn iiridir
Mor Klhani, Btn Yort Savullar!, s.124.

Bu haliyle baba; kat, kstlayc, ocuunun birey/kendi olmasn engelleyen, kendi iktidarnn srekliliini korumakla kalmayp ayn zamanda varlk olarak da bulunduu alanda ikinci bir kendilie izin vermeyen, ocuuna yalnzca kendi glgesinde ya da bir glge varlk olarak yaama hakk tanyan olumsuz bir znedir. Her ne sebeple olursa olsun ocuunun kendi denetim alanndan kmasna tahamml yoktur. ocuunun kendisini semesine izin vermez; aralarndaki duygusal ba da aslnda bu bencil istei dorultusunda bir istismar zemini olarak kendi iktidar lehine ktye kullanr, ocuuna bu duygusal balar yoluyla bile iddet uygular. Bu kabuln, eyh Galipin yaamyksnden bir kesitle verir Ece Ayhan: Aksi eytan! Sivil iirin ncllerinden saylan ve pirimiz eyh Galip de civan ne var yanakl yeniyetmeliinde, krdm ve benli arkadalaryla Konyaya kamtr. Ve drt yumruklu baba Baba, arkalarndan gider ve olunu dve dve Dersaadete geri getirmitir.
Bir Sivil airin lm-3, Btn Yort Savullar!, s.237.

eyh Galip Hsn Ak mesnevisini tamamladktan bir yl sonra, 27 yandayken Konyada Mevlana Derghnda ileye girmi; ancak onu ok zleyen babasnn istei ve srarlar zerine stanbula dnerek ilesini Yenikap Mevlevihanesinde tamamlamtr. Ece Ayhan, baba bask ve denetimini bu yaamyksel kesit araclyla vermeye alrken babann hasretini bile ocua uygulanan bir iddet olarak grmektedir. Biz, ilgili hibir kaynakta, babasnn eyh Galipi dve dve stanbula getirdiine ilikin herhangi bir bilgiye rastlayamadk. Bu durumda, airin babaya ait duyarlklar da birer bask arac olarak grdn sylememiz gerekir. Babann tm bu olumsuz nitelikleri ve ilevi karsnda ocua den onu reddetmek, evlatlktan ekilmektir. Bu, ocuk iin hem bir gereklilik hem de devdir:

227

Oullar oulluktan sessizce ekilmesini bilmelidir abiler821


Mor Klhani, Btn Yort Savullar!, s.124.

Bunu Anadolunun uzak kelerindeki halkn zaten baarabildiini ne srer air: nsanlarn hukukunda baba olu red edebiliyorsa, oul da babay red edecektir. Hem emlak sahibi aportlar, hem tmar sahibi ktmirler, gidip uzak evrelerini dolarlarsa, halkn, oullarn babalarn kendi elleriyle ykayp gmdklerini greceklerdir.822 Demek ki babay reddetmek, onu ldrmek anlamna geliyor ayn zamanda. zgrlemek, kendisi olabilmek isteyen kii insanolunun gerekte babaszlnn bilincine varmal ve babayla ilikilerini bu bilin dorultusunda yeniden belirlemelidir. Baba, aslnda ocuun dnyasna tepeden inmeci bir despotlukla girmitir ve baba- oul ilikisi lme dnktr: Sonuta ya baba olu ldrecektir ya da oul babay: Ve bacadan giren bir adamn kara gece Ya ldrdn ya ldrldn de bilerek Bismillah t Hafz Post nsanolu babaszdr Bir dahaki gelite dnyaya, nehir yollarndan dneceiz
Araplarn At Koturmalar, Btn Yort Savullar!, s.133.

air, mangaslarn, rebeteslerin arklarna deindii bir yazsnda da yukardaki dizelerde ne srd savn altn izer: Mangaslarn, rebeteslerin bu arklar 50 yl boyunca aydnlarca dlanmtr. lgintir: Bu lklarda baba ya da baba kavram hi yoktur. Acaba, insanolunun, bir gereklikte babasz olduunu onlar da biliyorlar m ki?823

821

air, bir syleisinde bu dize iin yle demektedir: Gereklikte babalar, baba kavram sonunda ldrlmek iindir de. ( Ben bugn 1985de kursaydm yle kurardm o dizeyi: Babalar babalktan sessizce ekilmesini bilmelidir abiler.) Bilmem meramm anlatabiliyor muyum? iirimin hibir zaman iktidara gemesini istemiyorum, istemem ben. (Bkz. Turgay zen, Mehmet Siyah Kalem ve Tehlikeli iir, Sivil iirler iinde, s.74.) 822 Ece Ayhan, lmn Arkasnda Konumak, Btn Yort Savullar!, s.149. 823 Ece Ayhan, Gzel eyler Ancak Ktlkten kar, Aynal Denemeler, s.12.

228

Baba hem ldrlmek, hem sevilmek iindir824 diyen Ece Ayhan, Hasan Blent Kahramana gre, Trk iirinde babay ldren belki de tek airdir. Kahraman, verili duyarllklar ve otoriteyi amann babay ldrme sonucunu kendiliinden getirdiini, Ece Ayhann ise Trk iirinde bunu en yetkin biimde yapabilen airlerin banda geldiini dnmektedir.825 Ece Ayhann baba kavramn sorunsallatrmasnn ve olumsuzlayarak ele almasnn bir nedeni de, bu kavram, iktidar ve otorite balamnda gemile, tarihle hesaplama uraklarndan biri olarak dnmesidir. Mustafa Irgatla yapt bir syleide Eski babamn, babalarmn mezarn, mezarlarn da kazyorum826 diyerek bu niyetinin ipularn verir. dris Kkmerin Her toplumsal bunalmda bir baba aray olur szne yapt vurgu, bu kavram geni boyutlarda ele almaya altn gstermektedir. Tarihi yalnzca baba-oul savamna indirgeyerek sorgulamak yanltc olur; ama hakkn yaarken aramak, hesaplamasn yarna brakmamak adna kertmek iin de zerine gidilmelidir bu krdmn ya da karabasann. Oul, babann yerine gemek iin, yani iktidar kendi eline almak iin deil; babay ve onun balla olan iktidar yok etmek zere vermelidir savamn.827 Yalnz, Kurun ayakl bir parmak ocuk, krlr alamaz lm ustaca oyalayan babam ldrlm ben satarm
Gkyznde Bir Cenaze Treni, Btn Yort Savullar!, s.136.

dizelerinde babann olumlu bir figr olarak verildiini syleyebiliriz; nk bu dizelerde baba, kendi lmn deil, herkes iin olumsuz bir kavram olan lmn kendisini nleme abasnn bir sonucu olarak onu geciktirmeye abalamaktadr. Eer baba salt (kendi) lmn oyalayan bir figr olarak verilseydi, o durumda bu yorumumuz geersiz kalrd; ama lmn geciktirilmeye allmas ayn zamanda ocuun baba tarafndan korunma, lmden esirgenme eylemini de ierir ve vurgular. Belki burada babann olumlanmas onun ldrlmlyle de ilikilendirilebilir; lm deil de ldrlm olmas ona airin gznde olumlanabilecek bir konum kazandrm olabilir.
Ahmet Soysal, Ayptr Sylemesi: Rimbaud, Aynal Denemeler iinde, s.61. Hasan Blent Kahraman, Ece Ayhan lnce, Radikal, 15.7.2002. 826 Mustafa Irgat, iirimiz Karadr Abiler, Aynal Denemeler iinde, s.28. 827 Turgay zen, Mehmet Siyah Kalem ve Tehlikeli iir, Sivil iirler iinde, s.75.
825 824

229

Ayn olumlama ya da olumlu yaklam, Dudulludan t Salacaka koarak alklayalm Fazla babalaryla dondurma yiyen ocuklar Hangi ocuklarn neye imrenmesi iirdir?
Yalnayak iirdir, Btn Yort Savullar!, s.131.

dizelerinde de grlebilir. Burada da eksiklii hissedilen, dahas kendisine gereksinim ve zlem duyulan bir baba sz konusudur. Hatta babal olmaya duyulan zlem, baballara imrenmek iir olarak tanmlanmaktadr. Kimi ocuklar, snfsal konumlar gerei zaten sistemin, resmi yaplanmann, devletin desteini arkalarna almlarken (baba gveninin iinde yaamaya yazglyken), bu yetmiyormu gibi ayn zamanda biyolojik babaya da sahiptirler; ama airin de iinde bulunduu snfn ocuklar, hi deilse birlikte dondurma yiyebilecekleri bu biyolojik babadan bile yoksundurlar. Geri Ece Ayhann baba kavramna ykledii anlam ve ilevden sapmamak adna bu dizelerdeki fazla szc babann fazladanln belirtmek zere kullanlm gibi de yorumlanabilir; ama bunun zayf, hatta zorlama bir yorum olaca aktr. Ece Ayhann iirlerinde baba kavramna deinen yazarlar arasnda, onun babay tmyle olumsuzlamayp (bu noktada olumsuzlamann, yokluuna iddetli bir sitemle ilikili olduu da ne srlebilir) bu kavram ebeveyne gereksinim duyma balamnda sorunsallatrmasn yalnzca nder Otunun saptad grlmektedir. Otu, Baksz Bir Kedi Karada teyze, hala gibi yaknlarn anlmasna karn anne ve babadan hi sz edilmemesine dikkati eker ve u saptamay yapar: Baba, tm devrik tmceleri dzeltebilecek, ktye gidiin nne geebilecek tek znedir, ona acilen ihtiya duyulduu apaktr. Baba gveninse, anne sevginin kaynadr ve bu iki temel znenin yokluunda dier tm znelerin varl bir btnden kopmu, eksenini yitirmi, kesik kesik paralar gibidir. Koruyan ve seven iki ebeveynin yokluu o denli byk bir felaket ki, bu iirdeki dier aclar yalnzca bir listenin sradan maddelerini andryor.828
828

nder Otu, ocuk Kalbiyledir, Adam Sanat, 203 (Aralk 2002).

230

Otuya gre, Mehul renci Antnda anne asker kaputu giyerek, baba da boynuna mekik oyal mor bir yazma balayarak kendi varlk alanlarnn ve dolaysyla airin ebeveyn gereksiniminin dna kmlardr. ocuk, her iki eden yaltk halde, tek banalnn boyutlar iinde ylece kalakalmtr: Erkek ocuun gereksinim duyaca dipal yetke simgesel olarak artk yerinde deildir. () Ama babann baba olmad bu iirde, anne de anne olamaz! ocuun ise ocuk olmaktan baka bir ans yoktur. ocuun savunmaszln ve bir ebeveyn gereksiniminin boyutlarn bir dnn: Ece Ayhan iirinin mikro-evreni korkuntur.829 airin, Ortodoksluklardaki bir iirinde baba kavramnn snrlarn, iktidar ve otorite merkezli armlar silsilesinin bir uzants olarak, Tanry da ierecek denli geni tuttuunu da ekleyelim: Haykrarak sslyor bir tahtrevan, karartlm. Babadan doma bir rlplak. () Bir puhu kuu klnda batanbaa dolamaya kyor kenti. Dnmemek zere bir daha.
Ortodoksluklar-XV, Btn Yort Savullar!, s.101.

Babadan doma rlplak sz bei byk olaslkla sa Peygamberi imlemektedir. Bilindii gibi Hristiyanlar onu Tanrnn olu olarak kabul etmektedir. Ayn iirde puhu kuunun kullanlm olmas da bu karm glendirir niteliktedir; nk Rus Hristiyanlarn inanna gre, dilenci klnda Rusyadan geecei beklenen sa Peygamber puhu klnda geceleri kenti dolamaktadr.830 rlplak sfatnn ise sa Peygamberin armha geriliinin resmedildii ikonlardaki grntsnden hareketle kullanld anlalyor. Onun armhta Tanrya (yani Hristiyan inancna ve dolaysyla bu iirdeki gndermeye gre babasna) Tanrm, Tanrm, beni neden terk ettin? diye sitem edii de anmsanacak olursa, nder Otunun, babann en gereksinim duyulan andaki yokluu ynndeki saptamasnn daha geerli bir hale geldii sylenebilir.831

nder Otu, ocuk Kalbiyledir, Adam Sanat, 203 (Aralk 2002). Ender Erenel, Ece Ayhan Szl, Yeni Dergi, 54 (Mart 1969). 831 Babann yokluu vurgusuna daha nce Enis Batur da deinmitir. Bkz. Enis Batur, Tahta Troya, Yazko Yaynlar, stanbul, 1981, s.133.
830

829

231

Ece Ayhann iirlerinde anne-baba temasnn ilenii bakmndan zerinde durulmas gereken ilgin bir nokta daha vardr: air, olumsuzlad baba kavramnn karsna anneyi alternatif olarak sunmaz. Okur, bu kartlk ilikisi balamnda szn ettiimiz bir beklenti iine girebilir; ama bu beklentinin somut bir karl yoktur Ece Ayhann iirlerinde. Baba enine boyuna sorgulanr ve konumu kesin olarak belirlenmeye allrken, anne yalnzca eylem ve durumu asndan iaret edilen bir figr olarak kalr. airin anneyi kart bir kavram olarak babaya ynelik yrtlen savamda ne srmemesi ve simgeletirmemesi; anneyi baba sultas altnda etkisizleen, yalnzca onun glgesinin snrlar iinde varlk bulabilen edilgen bir kimlik olarak grmesine balanabilir. Bu iirlerde baba almas ve ldrlmesi iin savalan bir simge-kavramdr; ama anne alternatif gcn taycs ya da simgesi deil, verilen bu savamn etkisiz elemandr yalnzca, diyebiliriz. 1.2. Ak/ Sevgi Ece Ayhann iirlerinde, tematik adan allagelen biimleriyle ak ya da sevgi kavramlarnn ileniini grmek olanakl deildir. Ak, onun iirlerinde, kar cinsler arasndaki bir duygulanm ya da yaant srecini imleyen zgl bir tema olarak yer almaz; ama izler evresince de deta bir slogan gibi her defasnda yinelenen, Ak rgtlenmektir bir dnn abiler
Mor Klhani, Btn Yort Savullar!, s.124.

dizesi ekseninde, ayn zamanda ayrks bir vurgu kazanmas nedeniyle zerinde durulmas gereken bir kavram olma zellii kazanr. Bu dize akn tanm alann allmn dnda bir dzleme tar; onu iki kii arasnda yaanabilecek zel bir ilikinin sresel adlandrmas olmaktan soyutlayp genel ve oullua dayal bir eylem biimiyle zdeletirir. Bu dizeden hareketle, ona gre akn dntrc/deitirici bir tavr al ve eylemle zde olduunu syleyebiliriz. Ak/sevgiyi dorudan bir tema olarak sorunsallatrmamasn anlamamzda belki onun Sevgi yalnz mutlu yzyle vardr832 sz bize bir ipucu verebilir. air, yalnzca tek ynyle, tek yzyle grldn ve gsterildiini dnd bu
832

Ece Ayhan, Babozuk Gnceler, s.24.

232

kavramlar zel olarak ilemenin kendi duruu ve yaama bak asndan drst bir tutum olmayacan, bir bakma toplumsal bir ikiyzllk alann desteklemek anlamna gelebileceini dnerek zellikle kanm olabilir bundan. Geri ilkgenlik yllarnda izledii bir Bunuel filmini anmsarken, akn gcn bu film sayesinde anladn sylemesi, Evet, ak insana neler yaptrr, yaptryor! Tramvay bile aldrabilir!833 demesi bir tr hayranlk ve sayg vurgusu tar gibidir; ancak, dzyazlarnda ve syleilerinde bile neredeyse hi deinmedii bu kavrama kar belirli bir mesafe iinde kalmaya alt da bir gerektir. lk iirlerinden birinde, -yine belirli bir mesafelilik iinde olsa daak/sevgiyi kalbini vermek sz bei zerinden tematikletirme abasn grebiliyoruz. Dnemin genel iirsel syleyi ve kurgulama biimlerinden tam olarak syrlamad da gzlenebilen bu iirinde Ece Ayhan, kalbini vermek eylemini gencin (bir gemici, sradan bir delikanl ve gen bir air) durumu asndan ele alr. Gemici, kalbini uzak bir limanda brakm olmann pimanl ve onu yeniden geri almann tela iindedir: Bir gemici tanrm Kalbini bir limanda brakm Ya kaybolursa? Alar ocukluundaki gibi Kalbini almaya gidecek hl Sradan delikanl ise derin ve saf bir i dnyaya sahiptir; k olmak, kalbini birine vermek istemekte, ama idealize ettii ak bir trl bulamamaktadr: Bir olan tanrm Derin yeil gzl Gnl gney denizlerinin dibi Kalbi ise yerinde Birine vermeye gidecek Bir gemi arar durur Bulutlardan. Durumu asl trajik olansa gen airdir. Kalbi alnmtr; ama eski bir efsanede kalmtr, yani gnln kaptrd varln yaam alan kurmaca bir
833

Ece Ayhan, a.g.e., s.119.

233

dnyadr. Onun ak, brlerininki gibi gnlk yaam grnglerinden biri ile ilintili deil, anlatsaldr: Bir air tanrm Onunki iler acs Kalbini asla vermemi almlar Kalbi eski bir efsanede sakl.
Gencin Kalbi, Btn Yort Savullar!, s.23.

Yukardaki iirde szn ettii gen airin durumunu kendi tutumuyla dorularcasna, dizelerinde aka gncel yaamdan ya da kendi yaantsndaki bir ilikiden yola karak yer verdii hi hissedilmez Ece Ayhann. rnein Ortodoksluklarn VII. iirinde, bir gencin akna ilikin olduu sezilen bir anlaty sadece ksaca nakleden ve bu anlat karsnda duygusal mesafeliliini korumaya alan bir tr szl gelenek temsilcisi gibi grrz onu: Bindirir ata Barduomeusun834 sa eli, bilinmezlerin Mikaelini kukular. Srer ikin kan Ruzukan835 kayglara olan yedi nal. Gizlidir bir yeninde benzeri kadn. Yumulur bir ibran uykusuna yolda. Vurur kyya bir denizkzyla zerine kenetlenmi, alml ls Mikaelin, Yeter anlatmaya birka renk: yaln kara, camgzeli yetitirirdi, terken bir ku ht ht.
Ortodoksluklar-VII, Btn Yort Savullar!, s.93.

Ayn durum, mitolojik bir kahramana ve o kahramann yaad, yine lmle noktalanan ak ilikisine gndermelerle kurduu Hero ile At iirinde de vardr.836 Ortodoksluklarda, Gesualdo da Venosaya837 yapt gnderme dolaymnda, belki aktan kaynaklansa bile zamanla onun nne geen

Sa elinin bugne kadar kaldn inanlan bir Ermeni ermi. [Bkz. Ender Erenel, Ece Ayhan Szl, Yeni Dergi, 54 (Mart 1969).] 835 1. At ad, 2. Bir Ermeni kral. (Bkz. Ender Erenel, a.g.m.) 836 Ece Ayhan, Hero ile At, Btn Yort Savullar!, s.173.
837

834

Byk bir akla sevdii karsn, kendisini baka biriyle aldatt sansna kaplp yersiz bir kskanlk uruna zehirleyerek ldrdkten sonra srekli yazd madrigallerle pimanln

234

kskanlkn -yani bir anlamda iki kiiye zg bir olgu karsnda bu kiilerden yalnzca daha gl olannda ortaya kan bencilliin ve brn yok etme drtsnn- galip gelmesi, etik bir sorgulama erevesinde verilmeye allr: Seriyor zambaklarn kskanln bir delikanl. Yer alt gmtl ak. Bir madrigal sylyor Gesualdo da Venosadan.

Yazklanmann kamburu. Kunduz karn bir kadna, beklenmedik bir lgnlk daha giyindirildi.
Ortodoksluklar-II, Btn Yort Savullar!, s.88

Ece Ayhann, bilinen anlamlaryla ak/sevgiyi gnlk yaamdaki br ilikiler gibi toplumsal ikiyzlln tipik tayclarndan biri olarak grdn ve bu nedenle de bu kavramlara iirlerinde zel bir yer vermediini; gl tutkularla yaanan bir akn ise kiileri lmden baka bir sonuca gtrmeyeceini varsaydn; tm bu durumlar karsnda farkl bir dzleme tad gerek ak ise, bireysel ya da iki kiinin mahremiyet alanna zg bir duygulanm olmann tersine, birliktelik temelindeki eylemlerde kararllk ve sreklilik ekseninde yorumladn syleyebiliriz. 1.3. Cinsellik/Ecinsellik Cinsellik, sanat yaptlarnda genellikle erotizmin snrlar iinde, tutku, haz, doyum kavramlaryla ilikili bir heyecan ya da duygusal gerilimi yanstarak ilenir. Cinsel imgeler, beslendikleri duygularn dirilii lsnde anlatmda bir canll getirebilecei gibi, buna kout olarak okurda uyandrabilecei merak duygusunun younluu lsnde yeni, zgn arm ve almlara olanak vererek bu yaant alannn gizemlilii iinde ayn zamanda estetik bir gereksinimi de karlayabilirler. kinci Yeni airleri, bata Cemal Sreya ve lhan Berk olmak zere, cinsel imgelere iirlerinde zaman zaman yer vermilerdir. Ancak Ece Ayhann iirlerindeki cinsel imgeler, bu airlerden ve ada Trk iirindeki genel izgiden farkl olarak
anlatmaya alan Venosa prensi. [Bkz. Ender Erenel, Ece Ayhan Szl, Ender Erenel, Ece Ayhan Szl, Yeni Dergi, 54 (Mart 1969).]

235

sapknlk diyebileceimiz bir dzlemde kmelenir. nsan yapsnn ayrlmaz bir esi olduu iin cinsellii de ele alyorum838 diyen airin imgeleminde cinsellik, kadn-erkek arasnda ve toplumsal normlara gre normal kabul edilen biimiyle deil; ensest iliki, erseliklik (hnsalk) ve zellikle de ecinsellik boyutlaryla yer tutar. air, Gnsel Koptagelden dinledii bir olaydaki ensest ilikiyi yle metinletirir839: 1. ki karde. Biri haremlikte br selamlkta. Ks. 2. Hi evlenmemiler. Yalnzca bayramlarn ilk gnlerinde buluurlar ve kardee fuhu. 3. imdi garsonlar Hsntabiatta onlar hangi masaya oturtacaklar.
Kardee Fuhu, Btn Yort Savullar!, s.196.

Sapkn cinsellikin younluklu olarak yer ald Ortodoksluklar, cinsel arml terimlerin yan sra, bu yaptn blmleri boyunca gizli kalann tek muhatap olarak alnacan ya da temelde mahrem/rtk olana ynelineceini ima eden u ifadelerle balar: Tek konuulur yzdr bacaklarnn aras. Sakal ve byk da brakt. Dnmez bir sapknn. zerine bir dedikodu. Yaklamaz kadnlara buyrulduu gibi. Kkrtr kukular. Bandaki sorgu ve bir berbername. Gmdrlmtr diri diri topraa ve ba aa. rker ve parlar birka katana tede. Neden anlamyordum. Bu giri bendini, belirli bir balama doru ynelmeyen ama yine cinsellikle ykl cmleler izler. Ayn zamanda dinsel bir ton da elik eder, belli belirsiz bir uzamdaki kprdanlara: Bir lnn zerinde gebelenen kadnn, sanki bir erkein aracl olmadan sa Peygambere hamile kalan Hz. Meryemi imledii dnlebilir.
838 839

Konur Ertop, Ece Ayhan Anlatyor, Dipyazlar iinde, s.78. Kendisi bu iirin malzemesini yle aklamaktadr: Gnsel Koptagel anlatmt iki olay. Yllar nce Merutiyetlerden kalmtr ok yal bir kadn konayla. Gece karanlkta oturak sanarak akamdan yaklm mangala oturur ve kalkamaz. lm bu yzden olmu; yoksa kadn yz yanda da lmeyecekmi Yine Merutiyetlerden kalm iki karde bir bankann pay senetleriyle, biri kadn biri erkektir; ikisi de hi evlenme gerei duymamlar, aralarnda Kardee Fuhu yaparlarm. (Bkz. lhan Berk, Kafamz Kurcalayan Kimi sorular zerinedir: I, Dipyazlar iinde, s.28.

236

airin kendisini konumlandraca uzamn, bu inann ya da bu trden kabullerin ilemedii (geerli olmad) bir kilise olaca, metinlerin o soyutlanma alanndan okura iletilecei de haber verilir gibidir: Tutunur bir utan ince. Bir kz limon yan. Saak altlarnda dolar erkeinin. Almtr kaplarn kilitleri kendiliinden. Kprdanr bir kefen. Gebelenmitir yatarak zerine lnn. Bir kilisede ilemeyen. Bataklklarda bytmtr ocuu. Neft dkerek yakyordum bir mektubu da ku zarfl balmumu. Bu giri, erselik (hnsa) bir ocua deinilmesiyle biter. D grn bakmndan erkek izlenimi brakan (bileinde tad doldurulmu kuun atmaca, yani yrtc bir ku olmas bu bakmdan bir ipucu verir) ama gerekte ift cinsiyetli olan bu ocuk, cinselliini de kendi kendisiyle sevierek yaamaktadr: Ark bir ocuun yreindeki eriliktir. Bileinde doldurulmu ve btn bir atmaca tamas. alr toplamaya tylerini. Yazdrr gsne zafranla. Yineledii bir szck kezlerce: Erselik! Seviir srarak kendi azn. alar lavtasn ylgnn elden dme. Malta Yahudisini840 okuyordum. Barndm bir sandukann iinde.
Ortodoksluklar-I, Btn Yort Savullar!, s.87.

Lt ve sodomita szcklerinden dolay imge dokusunda ecinsel e/eler barndrd anlalan aadaki iir, nedensellii airin znel alg alanndan teye geemeyen ya da metinin btnselliini kavramay salama bakmndan herhangi bir nedensellik ilikisiyle birbirine balanmayan szcklerin yaratt boluklarla kurulan, okur zihnini sonusuz bir badatrma yolculuuna karan tipik rneklerdendir. Ece Ayhann bu tr iirleri, sanki uzunca bir anlatnn bandan, ortasndan ve sonundan rasgele seilmi ama sonradan salt ansiklopedik dilde kullanlan anlamdalaryla yerleri deitirilmi az sayda szcn bir aradal izlenimini uyandrmaktadr:

840

Osmanl ve Yahudilere (zellikle de Osmanl tebaas olan Yahudilere) kartlyla bilinen Christopher Marlowun bir tiyatro yapt. Bu yaptn konusunu yle zetleyebiliriz: Maltann Hristiyan yneticisi,Trklerce istenen yksek vergiyi karlayabilmek iin Maltal Yahudilerin mlkiyetine yar yarya el koyar. Zengin bir Yahudi tccar olan Barabas bu uygulamaya kar knca, tm mal varlna ynetimce el konulur. O da alabilmek iin trl hilelere bavurur, akl almaz cinayetler iler; ama sonunda hsrana urar ve dmanlar iin planlad sonun kendi bana gelmesinden kurtulamaz. Bkz. Christopher Marlow, The Jew of Malta, Nick Hern Books, London, 1995.

237

Bir ncldr, semi yanl Kirmastorya.841 Krlr den sodomitalar842 cihannma ve itlembikten. Denizi geer seviir. Aratrr parmaklaryla, bulur bir ut yeri. Ltlar topluluuna katlr. Rastlantlar zerine gelebilir. Felaketi bo bir kke tarlar her zaman, kanavieden anlayan.
Ortodoksluklar-V, Btn Yort Savullar!, s.91.

airin, tarihte livatann yaygnlat bir topluluk olarak bilinen kitleye (Lut kavmi) Ltlar topluluu diyerek ayn zamanda okur zihnindeki kodlar yeniden ve tersiyle oluturma amacna yneldii de grlmekte. Ltlar topluluu sz bei, anlan eilimi en bata Lut Peygamberin sergiledii, o kitlenin de ayn eilim iindeki kiilerin toplam (yani, bu bakmdan deta Lut Peygamberin eitlemelerinden ibaret figrler) olduu dncesini yanstmaktadr; oysa tarihsel bilgi, Lut Peygamberin zaten bylesi bir sapknla kar savam vermekle devli olduu ve dzelmeyen kavminin Tanr tarafndan en sonunda helake uratld ynndedir. nsanolunun gerekte babasz olduunu, oullarn babalarn reddetmeleri gerektiini ne sren Ece Ayhann, bir dizesinde de babadan doma bir rlplak ifadesini kullanmas zerinde durmutuk. Benzer izgideki yaklamna Ortodoksluklarn XIV. iirinde de rastlanyor. Bu iirde ecinsel; tarihsel, kltrel ve biyolojik balarndan kurtulma, kendini dourma eyleminin znesi olarak sunuluyor; ama ayn zamanda bu eylem, hemen ardndan bir kbusa hazr olunmas gerektiini gsteren tehditkr, iddet uygulayaca belli, acmaszlk simgesi bir figrn kar koyuuna doru gereklemektedir: Kendini douruyordu bir cinaedi.843 Dimdoru. Borludur bir sayrla tavandudan.

841

Sonradan Mustafa Kemal Paa adn alm olan ileyi kuran kadn. [Bkz. Ender Erenel, Ece Ayhan Szl, Yeni Dergi, 54 (Mart 1969).] 842 spanyolca kkenli bu szck ibnecik anlamna gelir. (Bkz. Ender Erenel, a.g.m.) 843 Put, olan. (Bkz. Ender Erenel, a.g.m.)

238

ndirdi periciini kilidin. Drt kal bir Aleko. neard myd bandaki krlak?844
Ortodoksluklar-XIV, Btn Yort Savullar!, s.100.

Cinaedi szcnn getii baka bir iirde, ecinsel olduu anlalan bir zangoun vaktiyle yaad bir ilikiyi anmsayarak zihninde yeniden kurmas anlatlrken, bu durumun iirle ilintisi de vurgulanr: Bir zango unutamad bir cinaediyi yeniden kurarken, bir gravr kazyacaktr, tortudan. iir elinden tutuyor.
Ortodoksluklar-XXIII, Btn Yort Savullar!, s.109.

Enis Batur, aada anlan nesnelerin imgesel dzlemde phallique znelere dntrlmesi[nin] aka gzk[tn] sylemektedir:845 Karabitsi846 oyunu. Rbap kullanlm bir olan penik.847 Tahta zurna, tar ve tambur, ki saplarn permi.
Ortodoksluklar-XVI, Btn Yort Savullar!, s.102.

Ece Ayhann kimi iirlerinde nesnenin phallique zneye dnmesi, amdan szc iin de geerlidir. Aadaki iirde geen Buhtunnasr, Asurlularn M.. 721de srail devletini ortadan kaldrp Kudsteki branileri kltan geirmelerinden sonra geride kalan Yahudileri zincirleyerek M.. 587de Babile gtren Babil kral Nabukadonosordur. air, ecinsellie eilimli ocuklara duyduu kinle onlara kar iddete bavuran (tecavz eden) kii ya da kitleleri bu tarihsel kiilikle simgeletirmektedir: amdan olacam! diyedir baryordu bir olan. Krek ve vnsz horozuyla. Ltlarn Buhtunnasr olacak. ocuklar eerleyecekler. Biner binmez doludizgin.
Ortodoksluklar-XVIII, Btn Yort Savullar!, s.104.

Ecinsellik eilimi, kar cinsten bir znenin yokluundan kaynaklanan cinsel alka dayal bir olgu olarak da imlenir Ece Ayhann iirlerinde. Cinsel
844 845

Karagzn bal. Enis Batur, Tahta Troya, Yazko Yaynlar, stanbul, 1981, s146. 846 Eski bir Bizans seyirlik oyunu. [Bkz. Ender Erenel, Ece Ayhan Szl, Yeni Dergi, 54 (Mart 1969).] 847 Penik: Asker yetitirilmek iin, sava tutsaklarndan bete bir orannda ayrlan, acemiolan adaylarna verilen ad. (Trke Szlk, Dil Dernei Yaynlar, Ankara, 2005.)

239

alkn hissedildii yaam manastr yaamna benzettii sezilen air, bu bakmdan yetikinlerin trajik durumlarnn yan sra- ocuklarn/delikanllarn kar karya kalabilecei tacize/maduriyete de dikkati ekmek ister: ki kei; klleri kartryorlard. Avluda dikelmi duran ocua bakyorlar ve aralarnda konuuyorlard: - Salar uzad zaman bu ocua taplr! Bakei: - Geceyi birlikte geirelim, diyor. ocuk arm, kekeliyor: Bakei ona altn bir cep saati hediye etmek istiyor. ocuk: - Olmaz! dDiyor ve o gece hi uyumuyor. *** Ertesi sabah avluda rastlad bir kei ona: - Saatin ka? olduunu soruyor.
(Balaban Onu Beslemeden ncedir), Btn Yort Savullar!, s.167.

Hulki Aktun, bu iirde ecinsellie kar bazen eilimin, bazen de zorunluluun yanstldn sylemektedir. Ona gre, eilimin zorunluluka, zorunlulukun da eilime dnt bu iirde; bir ikilem, bir atal saptanabilmektedir.848 Aktunun szn ettii zorunluluk aslnda zorlama/zorlanmadr; eilim ise iirin asl znesi olan ocuk asndanherhangi bir biimde sezilememektedir. Cinsel alk iindeki eitici/reticinin, gcnn yettii alandaki figr (delikanly) bu isteini tatmin iin ecinsel ilikiye zorlamasna (bir zorunluluk ilikisini bu ynde kullanmasna) Son iirlerde gncel bir dikkatle yer verir Ece Ayhan: 1.

848

Hulki Aktun, Kendisini Balatmtr, Ludingirra, 1 (Bahar 1997).

240

Doudaki karl dalardan, ykseklerden gelmi lgn, karan ve draz gibi bir corafya retmeni! Uzunca ve kalnca. 2. Merakl ve benli bir parasz yatl ve balketi kvamnda benli, ince ve sevimli bir renci gen! 3. Bir hafta sonu; ikisi de, iki kak gibi i ie uyuya kalmlar. Sabahlara kadar srm sarma ola aynalardan. 4. Ve keten astarl byke bir beeri haritann zerinde. Belki altlarnda da olabilir. Uyuya kalmlardr! Hepsi bu! O kadar!
Galatasaray ya da Keten Astarl Beeri Bir Harita, Btn Yort Savullar!, s.244.

Bu iirde, sz edilen olaya kar onaylama ya da reddetme ynnde herhangi bir tavr al yoktur; sadece nakledilen, okurun imgelemine sunulan bir olay vardr. Ece Ayhann iirlerinde cinsellik, kadn-erkek zneler arasnda gerekleen (normal kabul edilen) bir olgu biimiyle nadiren yer alr: Bir kadn ller orospusu, olankzolan, Ayapera, ve bir taht dolatryorlar. Belki askerler. Deimsiz bir renciydi, eprimeyecek dudu. Ayakyazsndan leh ovalarnda dolatrlacaktr alrd. Kl knda yakalamlar bir sakallyla. Huni aralklar, kestirmeler bakmsz, srnen salar rl.
Ortodoksluklar-XXVII, Btn Yort Savullar!, s.113.

Kl knda yakalanmak biimindeki simgesel ifadeden hareketle kadnerkek arasnda gerekleen (normal) bir cinsel eylemin yer bulduunu

241

syleyebileceimiz bu iirde; dudunun yal Ermeni kadn anlamna da geldii849 gz nnde bulundurulursa, aslnda yine sapknlkn baka bir biimine iaret edildii de dnlebilir. Verdiimiz rneklerde grld zere Ece Ayhann iirlerinde cinsellik ve ecinsellik, herhangi bir duygulanmdan yaltlm biimleriyle, salt imlenen olgular olarak yer almaktadr. Bu yndeki imgelerde erotizmden, erotik bir heyecan ya da canllktan sz edilemez. Ayrca gizemden ok gizleme/gizlenme drts vardr bu imgelerde; bu da o iirlerin kapalln iyice artrr. Okur, insan yaamnda cinselliin de bulunduu, tarihte ve gnmzde ecinselliin de var olduu bilgisi dnda bir sonuca ulaamaz; nk bu olgularn znel dnyayla ilintilenebilmesine alan herhangi bir duygulanma ya da znel nitelikte bir iletiye rastlanmaz bu iirlerde; yani, Ouz Demiralpin szn ettii erotizmin, ncelikle ecinsellikin iirin batan sona kiisel bir yz olarak kal[mas] sz konusu deildir.850 air, irdelemeksizin ya da irdelemelerini metnin kuruluunda ve sreksizliin yaratt byk boluklarla verilir okura. Doan Hzlan ve Hulki Aktun onun iirlerindeki cinsellik/ecinsellik elerine deinilmediinden yaknsalar da851 gerekte durum yle deildir; onda tarihsel gndermelerden sonra en ok ne karlan, en ok dikkat ekilen olgulardan biri cinsellik/ecinselliktir. Kubilay nsal, Ece Ayhann imgelerinin arlkl olarak cinsellikten ve tarih iindeki cinsellikten szl[dn] ve Ortodoksluklarda cinsel imgelemin dorukta olduunu syler.852 Kimi yazar ve eletirmenlerse bu imgelerin erotik olduunu ne srmektedir. Doan Hzlan, onun iirlerinde ama deil ara olma zellii tayan ve pornografiye dmeyen hatta ona kur bile yapmayan bu erotizmin onun nemli alglama anahtarlarndan biri olduunu; airin, erotizmi hayata, insanlara baktaki en zengin malzemeyi onda bulduu iin setiini ne srer ve u saptamay yapar:
Bkz. Trke Szlk, Dil Dernei Yaynlar, Ankara, 2005. Ouz Demiralp, Yaklak Olarak Ece Ayhan iiri, Yaz ( K 1975). Demiralpin bu saptamasna Necmiye Alpay da katlmamaktadr. [Bkz. Necmiye Alpay, Bildirgesi Yort Savul, Ludingirra, 1 (Bahar 1997).] 851 Doan Hzlan, Msryimdan Biri in Notlar, Papirs, 20 (Ocak 1968); Hulki Aktun, Kendisini Balatmtr, Ludingirra, 1 (Bahar 1997). 852 Kubilay nsal, Bir iiri Eceleyebilmek iin Kolaj Denemesi, Sombahar, 1 (1990).
850 849

yapmakszn yalnzca

nakleden konumundadr. Kurgusal eler, anlatmda dinamizm yerine kopularn

242

Rahatsz

oluumuzun

nedeni,

onu

gerek

anlamyla

deil,

zihnimizdeki sapknln izdmnde yorumluyoruz.853 Hzlana gre, erotizmi hepimizin bilinle bilinalt kesimesindeki noktada yakala[yan] Ece Ayhan, bunu yaparken deta bir illzyonist gibidir.854 Hasan Blent Kahraman da, gnlk dilin kuatt cinselliin ancak pornografik olabilecei varsaymndan ve bu noktada Ece Ayhann iirlerindeki dilsel zelliklerden hareketle onun iirlerini erotiklikle nitelemektedir: () bu iirin yeni bir dile geii, dorudan cinsel-erotik imgeleri ne kar, ok ciddi bir dil ekonomisine dayan nedeniyle erotik bir noktaya konumland grlecektir.855 Kanmzca, iirsel imgenin erotikliini ya da pornografikliini belirleyen dil ekonomisi deil; imge denetimi, daha dorusu bu denetimin hangi seim dorultusunda yaplddr. Kahramann yaklam erotiklik konusundaki nkabullerinin tartlr olmas bir yana- okuru; cinsel imgelerle kurulan, gereksiz szck yinelemesi trnden bir anlatm bozukluu bulunmayan ksa iirler erotik, dilin gnlk kullanm biimleriyle kurulmu ve szck ekonomisi gzetilmemi uzun iirler ise pornografiktir gibi geersiz bir karma da gtrebilir. Ece Ayhanda erotizme vurgu yapan bir baka yazar da Ouz Demiralptir: Hastalkl bir toplum olan Ltlarn yaantsyla, airin gzledikleri arasnda benzerlik kurulur. Erotizm youn bir tema olarak iirde yer alr.856 Yukardaki grlerin aksine, aslnda Ece Ayhann iirlerindeki cinsel elerin erotizm balamnda deerlendirilemeyeceini sylemitik. Necmiye Alpayn u saptamas da bizim yaklammz destekler niteliktedir: Ece Ayhanda erotizme pek az rastlanr. () Cinsellik byk blmyle dpedz mor ve tarihseldir nk: Ne bir gzelleme ne de itiraf.857

853 854

Doan Hzlan, Okunann tesindeki Ece, Hrriyet, 4.8.1997. Doan hzlan, En Popler Marjinalimizdi, Hrriyet, 14.7.2002. 855 Hasan Blent Kahraman, Ece Ayhan iiri / Sivillik, Etik, Dilsel Kopu, Trk iiri Modernizm iir, Bke yaynlar, stanbul, 2000, s.256. 856 Ouz Demiralp, Yaklak Olarak Ece Ayhan iiri, Yaz ( K 1975). 857 Necmiye Alpay, Bildirgesi Yort Savul, Ludingirra, 1 (Bahar 1997).

243

airin cinsel elere ynelii ve bunlar allagelen biimleriyle ilemeyii konusunda ilgin grler vardr. Enis Batur, bu ynelimi gizlenme ereiyle badatrr: [Ortodoksluklarda] Yirmi yedi metni de cinsellik kateder. Gizlenmek handiyse zorunludur, bu da dilin kendini rtt yerden balayacaktr. () Ortodoksluklardaki cinsel izlekler oklukla kendi zerine dnen yaplar gsterirler. Btn kebalarn okbiimli sapknln gvdesi, z-doyum, ecinsellik tutar. Bunun yazya dkm ise eretilemeler yoluyla oluur. ou kez de eretileme st ste katlanarak gvdesini ok ynl bir geliime aar.858 Cinsel ve simgeselin
859

bu

iirlerde

hibir

biimde

birbirlerinden

soyutlanamacan

belirten Batur, cinselliin gizlenme erei ynndeki

ilevselliini de yle saptar: Konaklama yerlerinin aykrl ile cinsel rgnn birlemesi, Ece Ayhan iirini iki ayr ynde, ayn sonuca doru gizlenmeye srkler.860 Benzer bir yaklam Hasan Blent Kahramanda da gryoruz. Kahraman, bu cinselliin iirin ierdii hermetik yapyla da yakndan ilgisine deinerek, iirin kapall, kendisini kolay kolay ele vermeyii ile cinselliin gizlilii ve gizemlilii arasndaki iliki[nin] kendiliinden kurulmakta olduuna dikkati eker.861 Dil, cinsellik-erotizm ve psikanalizin i ie getii bu iirlerde cinsellik, ayn zamanda ok ieride kalm bir avluda yaanan ciddi bir hesaplamann dile de yansyan alanlarndan biridir, ona gre : Cinselliin genel ahlak kabulleriyle kurduu ve riyaya dayanan ilikisinin, sistemle iie gemesinden kaynaklanan hegemonik yaps, ister istemez onu temellendiren dilin bu zelliklerini anmsatmaktadr.862 Hayriye nal, Ece Ayhann, cinsellii insann doal ve devletin dnda olan bir hali olduu, kendisi dnda bir eyi temsil etmedii iin setii grndedir. nal, Bizim sapknlk olarak nitelediimiz bu tr cinsellik (ensest,
858

Enis Batur, Tahta Troya, Yazko Yaynlar, stanbul, 1981, s131. Enis Batur, a.g.e., s170. 860 Enis Batur, a.g.e., s136. 861 Hasan Blent Kahraman, Ece Ayhan iiri / Sivillik, Etik, Dilsel Kopu, Trk iiri Modernizm iir, Bke Yaynlar, stanbul, 2000, s.252. 862 Hasan Blent Kahraman, a.g.m., s.254.
859

244

livata v.s.)in onda ayn zamanda marjinalliin bir baka ifadesi olduunu dile getirir.863 Ece Ayhann iirlerindeki simgesel cinselliin ardndaki toplumsallk ve siyasallka dikkati ekmeye alan864 Doan Hzlana gre, ondaki cinsel imgeler, simgeler normal anlayn tesinde, stndedirler ve bu konumlaryla iirimize yeni bir yan ve zenginlik getirmi[lerdir].865 Sennur Sezer, onun, iirlerini hibir cinsellikle parlatmay dnme[dii] kansndadr. Bu iirlerdeki ecinsel ak, Divan iirine yakan bir mesafelilikle yansr.866 Chris King ise Baksz Bir Kedi Kara ve Ortodoksluklarn Murat Nemet-Nejat tarafndan ngilizceye evriliini deneyselci bir Trk ecinsel iirinin evrilii olarak yorumlamaktadr. Ona gre, bu kitapta cinsellik hem daha ak hem de daha huzursuz ve arpktr.867 Murat Nemet-Nejat, evirisine yazd Sonszde, Ece Ayhann Ortodoksluklarda, tarihsel bakmdan kentin hem krmz saylan kadn gibi giyinen erkekleriyle, kadn ve erkek fahieleriyle, dvmeli kabadaylaryla, yani Trk kltrnde hsntabirle serseri olarak adlandrlanlaryla- hem de aznlklarn Ermeniler, Rumlar, Yahudiler, Ruslar vb.- yaad hassas karn olan Galatay derinliine aratrdn;868 Baksz Bir Kedi Karada ise bir ecinsel anlats ortaya koymak iin, sokan ecinseller topluluuna katlan bir erkein travma, utan, ikence ve derin denizde uranlan tecavz felaketlerini dile getirdiini syleyerek u sav ne srer: Baksz Bir Kedi Kara ayartmann ve yetime andaki bir erkek fahienin anlatsdr.869 unu belirtmekte yarar var: Onun neredeyse tm iirlerini batan baa cinselliin katettiini dnenler, metinlerin btncl yapsndan deil, tek tek
863

Hayriye nal, Ece Ayhan: iirimiz Her i Yapar Abiler, Hece, 70 (Ekim 2002). Yeri gelmiken, bu iirlerde sapknlkn, naln dedii gibi kimi zaman deil ounlukla ortaya ktn belirtelim. 864 Doan Hzlan, Okunann tesindeki Ece, Hrriyet, 4.8.1997. 865 Doan Hzlan, Msryimdan Biri in Notlar, Papirs, 20 (Ocak 1968). 866 Sennur Sezer, Ece Ayhan in Aynal Bir Requiem, Evrensel Kltr, 128 (Austos 2002). 867 Chris King, Okuduum En Kederli Kitap, (ev. Orhan Koak), Virgl, 1 (Ekim 1997). 868 Murat Nemet-Nejat, Ece Ayhan alar: An Afterword, The Blind Cat Black and Orthodoxies, Sun&Moon Press, Los Angeles, 1997, s. 71. 869 Murat Nemet-Nejat, a.g.m., s.75.

245

szcklerden yola kmakta, dorudan cinsellikle ilikili olmayan szckleri de bu yndeki armlarna gre anlamlandrp yorum yapmaktadrlar. Biz, tezimizde keyfilike dmemek iin, bylesi yorumlarn muhatab olan rnekleri bu temann dnda braktk. Bu yorum biimi, kanmzca Ece Ayhann iirlerindeki cinsellik ve ecinsellik (kimi deerlendirmelere gre de erotizm) vurgusunun fazlaca abartlmasna yol amaktadr. rnein Mustafa Durak, Baksz Bir Kedi Karadaki Bir korsan gemisi! girmi krfeze cmlesini bile ecinsel iliki ekseninde yorumlamaktadr.870 Metnin btnndeki tematik yapdan soyutlayarak tek tek szcklerden yola kp bu szckleri de salt cinsel eretilemelere koullanarak anlamlandrmann, belki de ou kez o metnin asl balamn ya da sorunsallatrd temel durumu darda brakmaktan, elden karmaktan baka bir sonu dourmayaca unutulmamaldr. Ayrca bu yol, okuru u iki yanl koullanmaya da gtrebilir: 1. Tm iirler aslnda cinsellikten yola klarak yazlmakta olduundan ncelikle bu ynde yorumlanmalar gerekir, 2. Tm iirler eretilemeye dayanr; iirsel rg dolayl anlatma ilemine sokulmu (arka plandaki ya da derin yapdaki) bir dzyaznn dizelere serpitirilmesinden baka bir ey deildir. Nesne ya da eylem ad olan ou szce cinsel eretileme ynnde anlamlar ykleyerek yaplacak bir okuma baka tm metinler iin de denenip bundan kimi sonulara ulalabilir; ancak, byle bir yola bavurabilmek iin metnin okuru dorudan buna ynlendirmesi, baka trl anlamlandrlabilirlik olaslklarn btnyle dta brakmas gerekir. Yoksa, Enis Baturun bir yorumundaki gibi yanltc sonulara varlmas kanlmaz olur. Batura gre bu iirlerdeki kl, kanat (ift cinsellik, hnsalk eretilemesi olarak), umak, tekerlek (argodaki ecinsel anlamna dayanarak), amdan, horoz, tabanca, fakfon (gmn simya geleneinde dii olan karlamasndan hareketle) gibi szckler cinsel armlaryla kullanlmlar, daha dorusu salt cinsel eretilemeler iin seilmilerdir. Kukusuz bu szcklerden bir ksm sz edilen ilevle yer tutmaktadr Ece Ayhann kimi iirlerinde; ama tm iin bunu sylemek, toptan bir genellemeye gitmek doru deildir. Bu noktada, rnein Bir klla keserler kirpiklerini uzun
870

Mustafa Durak, Baksz Bir Kedi Kara/ Yeni Bir Kuram ve Yeni Bir Uygulamayla Bir iiri ve Bir airi Anlamak, Dlem, 19,20 (Kasm- Aralk 1998).

246

Msryim, Btn Yort Savullar!, s.78.

ifadesinin idi edilme ile aklanmas gibi yorumlara katlmamz olanakszdr. Kl her durumda phallique nesne olarak grlrse, Baturun yapt gibi zorlama yorum ve karmlar da kanlmaz olur. ada iirde simgesel szckler, Divan edebiyatndaki mazmunlar gibi her getikleri yerde ayn karlkla yorumlanmamaldr, kanmzca. Edip Cansever, Ece Ayhann iirlerinde cinselliin kapal ynn ve bu tr iirlerde cinselliin nerede aranmas gerektiini yle ortaya koyar: Bu ok zel dnyann kprtl rtsdr simgeler. iirinin erotik blgelerinde iyiden iyiye kalnlatrr bu rty Ece Ayhan. Bylelikle kaba, kolay anlalr bir erotizmden syrlm olur. Daha ok da sertlikler, yumuaklklar, bklgenlikler, cinslilikler ve btn bunlarn iir iinde uyuma ya da kar karya gelme biimlerinden kar bu zellik. Yeni iirin nesnelemesinde, kvamnda aranmaldr cinsellik.871 Ece Ayhann iirlerinde ecinsellie yer veriinin bir nedeni bu kavramn airin dnsel dnyas ve sanat anlay bakmndan sahip olduu ayrks duruuna uygunluu ise, bir baka nedeni de kurmaya, oluturmaya alt dil iin zgl bir anlamsal yap ya da zellik araydr, diyebiliriz. Marjinal bir kesim olan ecinsellerin kendi aralarndaki zgl iletiim/anlama biimleri, farkl dil kullanmlar ona bu arayta bir olanak sunmu olabilir. Bu balamda ecinsellik, Ece Ayhann iirlerinde tematik bir kavram olmann tesinde dilsel bir tutum olma zellii de tar. ne srdmz bu tezi destekleyici olmas bakmndan, kendisi de ecinsel bir yazar olan Bilge Karasunun ecinseller ve ecinsellik balamndaki szlerine deinmemiz gerekir. Karasu, bir kiinin ecinselliinin her eyden nce ayr bir dil konumas anlamna geldiini belirtir. Ecinseller, konutuklar dili, srekli olarak, bir baka dizgeye gre ayarlamak zorunda kalan kimselerdir. Bu durum, beni anlayanlar ile beni anlamayanlar arasndaki blntnn verdii bir bizler duygusunun da kayna olmaktadr. Bu dilin zelliklerini yle ortaya koyar Karasu:

871

Edip Cansever, Ecegilleri Okumak, Papirs, 9 (ubat 1967).

247

Kendini gizlemek iin konuulan ayr bir dilin szn etmiyorum. () Konuulan gnlk, ortaklaa dilin pek ok szc, ylesine deiik duygu ykleri tar hale geliyor ki Bu ayr dil, korkuyla, yalnzlkla, doymamlkla, bakaldrmayla ykldr. Deiik anlamlarla kullanlmyor szckler. Ama duygu ykleri onlar deiik anlamlar iletir hale getiriyor. Bir gizlidil deil, iki katl bir dil konuur ecinseller. 872 Bu ayr dilin znelerinde grlen en belirgin davran biimlerinden biri de gizlenme gdsdr: () bir baka konu da, davranlarmzn temelindeki gizlenme gds, alks; ya da, gizlenmeye dayal temel davranmz. Eitim olsun, grg olsun bizi buna getiriyor. Srekli olarak ne olduunu gstermeme kaygs gdyor bizi. Dolaysyla, grdmzn altnda bakal, gereklii aramaa, yle bir bakalk, bir baka gereklik bulunabileceini dnmee pek yatknzdr.873 Enis Baturun Ortodoksluklardaki iirler iin yukarda yer verdiimiz st ste katlanan eretileme ve gizlenme zorunluluu saptamalaryla Bilge Karasunun ecinsellik ve ecinseller iin sylediklerini ayn balam gz nnde bulundurarak okuduumuzda da airle ilgili bu tezimin glendii grlecektir. Diyebiliriz ki Ece Ayhann iirlerinde ecinsellik yalnzca tematik bir olgu olarak deil; zellikle ve ncelikle ayr bir dil araynn kurguya yansy biimlerinde, dili kullanma ve szcklerin anlam katmanlarna farkl bir boyut ekleme giriiminin kaynakland bir bilin dzlemi olarak aranmaldr. 1.4. ocuk Ece Ayhann iirlerinde ocuk hemen hemen tm temalarla ilikili bir figr olarak yer alr; ama biz burada br tematik elerde yer tutuuna ilgili blmlerde deindiimiz iin- bu kavramn mmkn olduunca ayrt, tekilletii rnekler zerinde duracaz. ocuku, Ece Ayhann iirlerindeki br sorunsallardan btnyle soyutlamak sz konusu edilemezse bile, ayn zamanda tematik ileyite hangi kavramn arlkta ya da merkezde bulunduuna bal olarak

872 873

Bilge Karasu, teki Metinler, Metis Yaynlar, stanbul, 1999, s. 77, 78. Bilge Karasu, a.g.e., s.86.

248

ayr bir balk amay gerektirecek biimde ele almak mmkn ve bir lde de zorunludur. ocuk, Ece Ayhann iirlerinde en ok geen szcklerden biridir. air, ocuk temasn ele alrkenki tutumunu yle aklar: Ben bir tek ocuk olayndan hareket etmiyorum; bunu toplumumuzun bir dolu derdi arasnda bir derdi olarak da grmyorum. Demek istiyorum ki, btn kahrlarmz bir tek toplumsal olayda dahi yansyabilir.874 Ona gre ocuk, kendi iirleri de dahil tm iirlerin stnde konumlanm olan biricik zne, deta bir st-belirleyendir. Tm imgelerin, tm sanatsal edimlerin hem sebebi hem de sonucudur ocuk; kendisinden yola klan ve sonunda ona varlandr: iir alnlklar, nedense, iirin barndan koparlp baa konulmu dizeler sanlr hep, deildir. iir alnlklar yukar kaan ocuk yzleridir, ()875 Belki yalnzca bizim bulunduumuz corafyada beslenmeden, birka yzyl yaayabilen farkl bir canl tr gibidir ocuk. Her trl zulmn ve maduriyetin hedef setii bu varlk, deimez kaderinin sreklilii yznden de ayn zamanda belirli bir ya aralndaki adlandrmann tesinde ocuk ocuk inde balyla kurgulanabilecek bir anlatnn kahraman ve tasarlayandr.876 Tm iirlerin stnde bir konuma sahip olan bu ocuklar, tarihin yazld ve anlatld gibi olmadn fark edip geree ulamak uruna her trl tehlikeyi de gze alm bulunan cesur kahramanlardr; onlarn varlklar, yzleri bylesi bir edimin yegne sahici belgeleridir: Bir, Yeryzne nasl dalmtr Tarihi dznden okumaya ayaklanm ocuklar? ki, Daha yavuz belge var mdr ha Gerei ararken paralanmay gze alm yzlerden?
Yort Savul, Btn Yort Savullar!, s.119.

874 875

Konur Ertop, Ece Ayhan Anlatyor, Dipyazlar iinde, s.76. Ece Ayhan, iir Alnlklar zerine, Btn Yort Savullar!, s.147. 876 Ece Ayhan, a.g.m., s.147.

249

Bunlar soru soran, ama aslnda bu yolla uyanklklarn, farkndalklarn, imdiye dein kendilerine retilenlerin tesindeki gereki bildiklerini soru sorma tarzlaryla belli eden parmak ocuklardr. Yant alma beklentisiyle deil (verilecek yant ve iin iyzn zaten biliyorlardr), kendilerine yalnzca soru sorma biiminde tannan sz hakkn bir frsat olarak grp bundan yararlanarak kendilerini ortaya koymak, bir lde de kar taraf tedirgin etmek amacyla yneltirler karl iinde sorularn: Parmak ocuk sorusu karln da iinde tar
Denizin Altndaki Bandolar, Btn Yort Savullar!, s.137.

Ece Ayhann iirlerinde ocukun Akdenizlilik kavramyla birlikte ilenii de dikkati eker. Ouz Demiralpin
877

de

saptad

gibi,

ocuk

Akdenizlilemek eyleminin znesidir.

Akdeniz ise umudun, yarnn, yeni bir

dnyann simgesidir. Bu sancl, engellerle evrelenmi, dnyayla iletiimi kstlanm ocuk, kendisiyle kart ularda yer alan babasn deimezlii, devinimsizlii ve eskimiliiyle anmsar; bu haliyle yalnzca gemie ilikin bir figr olan baba tm bu gereklikleriyle ocuun artk avularnda, yani kavraynn ve zmleyiciliinin snrlar iindedir: Bin yllar katran aalar altnda akdeniz dudakl penceresiz sancl bir ocuk babasn bir gl olarak hatrlyor avularnda kuzeyden yosun balkl bir gl Bu Akdeniz dudakl ocuk, yine kendisi gibi olan arkadalaryla tutum ve eylem ortakl iindedir. Yoksul ocuklardr onlar. Kendi durumlarna inat, hakszlklar dzeninin deta btn tehlikelerden, risklerden, olumsuz olaslklardan uzak biimdeki ileyii iinde -onlarn iinde bir sanc brakarak- gzlerinin nnden gsterile akp giden sermaye ve sermayeye dayal zenginlik karsnda tepkisiz kalmazlar. Buna kar fkelerini, hatta kinlerini ocuka ama ahlaki kalplarn (terbiye snrlarnn) dna tamaktan ekinmeyen bir protesto biimiyle ortaya koyarlar: Bin yllar katran aalar altnda penceresiz sal gnleri sancl bir sr akdeniz dudakl ocuk
877

Ouz Demiralp, Yaklak Olarak Ece Ayhan iiri, Yaz ( K 1975).

250

ak sak el iaretleri yapyor metrelerle halis ipek dolu o hi batmayan kaya doru
Okarina, Btn Yort Savullar!, s.47.

Ecegiller iirinde, yine bir Akdeniz meyvesi ve bu meyvenin aac olan turunla anlatlr ocuklar. Samyelini de, evlerin zerine barlklar izmesi ynnden ocukla eletirir air. Gelecee ilikin bar tasarmn yaama geirecek birer aktr olmalar umulan bu ocuklar, asl kimliklerini yani Akdenizliliklerini ilerinde canl tutmal; bu bilinci ve duyguyu deil, kendilerine belletilen kalplar, kuramsal snflandrmalar unutmaldrlar tpk tm giysilerini darda brakp (sivil halde) denize girilerinde olduu gibi.- airin ocuktan bekledii bu durum, ocuun da zlem duyduu bir kendi kendinelik halidir ayn zamanda: Sam yeli de dalgnlklarla bir ocukmu eilip barlklar izermi evler zerine nasl bir aadysak ocukken tmleleri zneleri nasl unuttuysak denizde turun olmak istiyoruz yine turunuz da.
Ecegiller, Btn Yort Savullar!, s.40.

Ece Ayhann iirlerinde ocuk figr, onun kendi sosyal snfna ait olan ocuktur: Yoksul, yoksun, madur; ama asi En temel gereksinimlerinin bile karlanmas neredeyse olanaksz klnm, bu yzden de ocukluklarn hep ilerinde tam bulunan kopiller Oyuncak maazalarnn vitrinine bakarkenki hallerini, imrenmelerini anlatt ocuklardr bunlar: Biz kopiller, birbirimize dirsek atarak Japon Oyuncak maazasnn camlarna bakardk. Japon maazas bugn yok ama oyuncak maazasnn vitrinlerine bugn de bakyoruz. Bir oyuncak maazasnn nnden aceleci admlarla geerken878 Kanto Aac iirinde, bu yoksulluk ve yoksunluklarla geen ocukluunu anarken hissettii znt yansr dizelerine. lk gittii sinemalardan olan Alkazarn ocuklarndan biri olarak niteler kendisini. Bununla; nasl ki o sinemann giri koullarn (cret, kimi gsterimlerde ya snr vb.) ap istedii filmleri

878

Ece Ayhan, Mortesi Requiem, s.103.

251

izleyebilmise, ayn kural tanmazlkla baka yasak ve engelleri ama kararlnn ocukluundaki karln rnekliyor gibidir. ocukluk hayallerinin, i dnyasn oluturan kimi imgelerin yok ediliinden duyduu znt, airi, ocukluk yllarn alamadan anmsayamaz hale getirir. Karanla izdii ama artk delik deik edilmi kanto aacyla paylar bu hznn: O tm bilip bilmediimiz biraz leon blumlu879 pandomimalarda alkazar sinemasnn ocuklarna duhuliyenin borusu tmez Sen karanla giderayak bir kanto aac izmitin yusuflardan nce gelip kanto aacn kesmiler kantolarn delik deik etmiler Hadi seni yine pandomima sahnelerinde dnelim alamadan kanto aac hadi sen de dn bizi bakalm ocuklar alkazar alamadan kanto aac.
Kanto Aac, Btn Yort Savullar!, s.53.

Yine de bu hznden kendini kurtarmak, teselli bulmak, bir anlamda glln koruyabilmek iin, ocukluunun yoksunluklarn bastrp ya da kendi iinde alabilir grp toparlanmak ister: Ama yok ne olur alama byle ama yok unun urasnda tramvaysz, ocuk olmak turun olmak
Bir Elii Tanrs in At, Btn Yort Savullar!, s.48.

Alt snflara mensup olan bu ocuklar, varlklar, yaamlar, dnyalar, trajedileriyle hi grlmeyecektir bakalarnca. Hem yatay dzlemdeki hem de dikey dzlemdeki dnyasal ilikiler bakmndan, yani hem iktidar hesaplarna dayal sosyolojik kmeleniler hem de geni topluluklar iin kayp ocuklardr onlar. Birbirlerinden baka kimseleri yoktur: Dipsiz kuyularda analarnn kahr azalm Galatada iki deli ocuk bacaklar uzam rhtmda

879

1936da Front Populairei kurarak birok siyasi partiyi birletiren, babakan olan, Fransz yazar ve siyaset adam. [Bkz. Ender Erenel, Ece Ayhan Szl, Yeni Dergi, 54 (Mart 1969).]

252

Enlemlerin boylamlarn denizleri geii iki deli ocuun uyuduu saatlere rastlad iin onlar hi grmeyecekler ite.
Gl Gibi Kanto, Btn Yort Savullar!, s.54.

Ece Ayhann, aadaki dizeleri klhanbeyi aday ocuklar iin yazd anlalyor: Hava grmadr ki ocuk da bir gmlek iinde Valde klhandadr air, bir yazsnda, -bu iirine deinmeksizin- Layharn Kefeni denen gmlein iki ocua giydirildii trenden sz eder. Klhanda yaplan bu trende, rlplak soyulan iki ocua ayn gmlek giydirilir, yani iki ocuk bir tek gmlein iine alnr. Artk Layharn evlatlar diye anlan bu ocuklara birbirlerini bir vcut bilmeleri konusunda ballk ve dayanma yemini ettirilir. Ayn gece iki ocuk kllerde bir gmlek iinde uyurlar.880 Layhar ise klhanbeylerinin piri saylan, rivayete gre Gazneli Mahmut dneminde Gaznede yaam olan, bu kentte bir hamamn klhannda yar plak halde ve ul aput iinde oturup meyhanecilerin verdii arap kplerinin dibinde birikmi amur halindeki tortuyla beslenen, sa sakal birbirine karm, sfli ve ayya bir filozoftur.881 Yukardaki dizelerin temel gndergesi olduu anlalan klhanbeyi aday ocuklarn; iirin devamnda, gerekte neye layk olduklarn, hangi konumda bulunmalar gerektiini u dizelerde arpc bir biimde dile getirir air: Hfz! Sence ocuklar ieklerin koynunda uyumalyd deil mi?
IV, Btn Yort Savullar!, s.79.

Bir iirinde de, iplere dizili ieklerle yan yana, ayn dzlemde grr ocuklar. Bu iirde, onlar ieklerle e tutmas yannda, aslnda toplum ve sistem tarafndan tek tiplemeye, hizaya gelmeye zorlanmalar ynnden bir bakma idam edilmekte olduklarna ilikin iletisini de verir bylece: plere dizili iekler ve ocuklar, gl kurusu.
Bir Fotorafn Arab, Btn Yort Savullar!, s.67.
880 881

Ece Ayhan, Bir Kent Kt Denemesi: Beyolu-3, iirin Bir Altn a, s.111, 112. Reat Ekrem Kou, Patrona Halil, Doan Kitaplk, stanbul, 2001, s.91.

253

ocua mdahale edilmesi, dnyasnn toplum ve sistem tarafndan srekli yasaklarla daraltlarak kiiliinin bask altnda tutulup hie saylmas karsnda sesini ykseltir, ani bir fke patlamasn yanstan szckler kullanr air. Sanki o anda ba gstermi bir tehlike karsnda ocuklar(n) kurtarmak ve korumak iin can havliyle ortaya atlan bir ebeveyn gibidir. airlikten kolu kesilenlerin elinden bu ocuklar alabilmek iin birden haykrr: Dokunmayn ocuklara sabah sabah ulan! Loncaya yazlmadan airlikten kesilenler kolu! Hi Olmazsa kamburlarn lmn tabiattan bilmeyiniz.
Kendi Kendinin Terzisi Bir Kambur, Btn Yort Savullar!, s.127

Bu iirin son dizelerinde bir kahrlanmann varl da dikkati ekiyor. Hem ocuklar hem de kendisini temsil eden kamburlarn lmnn, yaamn normal seyriyle gelen bir sonu olmad; uradklar belalar yznden onlarn gerekte sistem tarafndan zaten ldrlm/ldrlmekte olduu dncesi ima edilmek istenmektedir burada. Hayriye nal, Ece Ayhann ocuk temasna iirlerinde arlk vermesinin nedeni olarak ocuklarn da tpk orospular gibi devletin dnda olmalarn gsterir.882 Bu bizce de geerli bir saptamadr; ama bu olgunun da temelinde bizzat devletin dnda ve karsnda yer almaya alan Ece Ayhann dnyaya, olaylara, insanlara ou kez ocuk perspektifinden bakmas, bunu da ok nemsemesi bulunmaktadr. Doan Kemancyla yapt bir syleide, kendisiyle ocuklar arasnda bir zdelik ilikisi kurduunu belli eden u ifadelere rastlyoruz: evremdeki rezillikler benim umurumda ve gndemimdedir; evet. Aklda bulunsun; ocuklar herbir eyi grrler, stelik883 nay Szerin saptamalar ise ondaki ocuku grmesi bakmndan deerli ama bizce eksiktir: Yaramaz korkun ocuun bakalar ve kendisi iin hazrlad ikencelerle dolu bir dnya. air sevgili uursuzluuna saplanm, ondan ayrlamazm gibi gzkyor.884
882 883

Hayriye nal, Ece Ayhan: iirimiz Her i yapar Abiler, Hece, 70 (Ekim 2002). Doan Kemanc, Bir Konuma, Dipyazlar iinde, s.60.

254

Szerin szn ettii dnya, airin kurduu, hazrlad deil, nnde hazr bulduu bir dnyadr. Bu nokta ok nemlidir; ortada bir seim ve salt kurgusal bir dnya yoktur; zorunluluklar ve somut gerekliklerdir Ece Ayhann bu noktada konumunu belirleyen. Belirtmek gerekir ki kurgusallk iin bir perspektifi semek/beenmek ya da kurmaya alt iir iin ie yarar bulmak gibi mesafelilikler, yalnzca zengin ocuklar arasndan kan airlere zgdr. Ece Ayhann iirlerinde ve airliinde belirleyici bir faktr olarak ocuun nemine dikkati eken bir baka yazar, nder Otu; onun her yetikinin iindeki ocuu, ocuk gzyle grd yetkeye (ve yetkeyi yalnzca ocuk gzyle grdnde) kar kmaya, bakaldrmaya yreklendir[diini] syleyerek, airin zgn dramas diye niteledii bakaldracak bir babann bulunmay ve bakaldrmann ne demek olduunun bir trl renilemeyeinin yan sra bir byk oyunundan da sz eder: Byk oyunu ise, dipteki bu gerei, yzeyde hereye bakaldryormu ve hibir yetkeyi takmyormu gibi grnerek rtklemesi, iyice grnmezletirilmesidir. Modern Trk iirinin Burkulmu Yzl ocuu, solgun bir halk ocuklar ayaklanmasnn kalbine! derken bile, halk, solgun ocuklar, ayaklanmay ne kadar iin iine katarsa katsn, kalbi bir trl gizleyememektedir. (Kalbi olan ocuun bakaldrmasndan hibir yetke korkmaz. Glnp geilemeyecek olan durum, kalbi olmamak, ocuk olmamak ve koltuk sevdasyla bakaldrmaktr.)885 Diyebiliriz ki onun iirlerinin en temel kavram ve figrlerinden olan ocuk, kendi toplumsal snfnn bir yesi, ou kez de airin kendisidir. 1.5. Hayat Hayatn, bir kavram olarak, Ece Ayhann yalnzca kimi ilk iirlerinde tematikletii; bu rnekler dndaki iirlerinde ise zgl bir kavram olarak ilenmeyip yalnzca onu tmleyen paralarn grntsellikleriyle yansd grlr. Onun, hayat, Tanrnn ya da doann insana bir armaan olarak deil, birilerinin bizim iin kendi karlar ve istekleri dorultusunda hazrlayp stmze
884

nay Szer, Bir mge Kurucusu, Mor Klhani Ece Ayhan iiri iinde, Nekitaplar Yaynlar, stanbul, 2004, s. 105. 885 nder Otu, ocuk Kalbiyledir, Adam Sanat, 203 (Aralk 2002).

255

giydirmeye alt kalplar biiminde yorumladn syleyebiliriz. Bu haliyle hayat, kiinin kendisine, doasna, hatta gerek hayata yabanclamasndan baka bir sreci adlandrmaz. Ayrca, bylesi bir sre salt ikence ekmek anlamna gelir; bu bir bakma, adet mevhum bir kence Usulleri kitabnn senaryoya uyarlanm biimini oynamak demektir: u tabasmas kence Usulleri kitab Nerede basma i Babilde Babilde bir ocuk demek Bizi kullanp kullanp duruyormu Ama biz bu deiliz ki Daha ilk sayfalarda Karmza kveriyor Bakasnn gzleri Bakasnn azlar dudaklar Babilde baslm Birer birer alan Hayatmza.
Sentez, Btn Yort Savullar!, s.19.

Bu iirdeki kence Usulleri kitabn hayat/hayat tasarm olarak yorumluyoruz. Basma szc ve iirin btn bize bu ynde yorum yapma olana veriyor. Buradaki basma szc, imgelemimizi; kitap vb. yaymlar iin kullanlan basm/bask szckleri ekseninde anlalabilirliinin tesinde, bir kuma tr ve bu kumatan yaplm olan giysi anlamlar gz nnde bulundurulduunda yukarda deindiimiz biimiyle- hayata ynlendirmekte. Dolaysyla, bu szcn ilikili bulunduu kence Usulleri kitab tamlamas da ayn balamda anlamlandrlmaldr. Ta ise, tabask bileik szcnn ilk blm olarak kullanlmann yannda, ayn zamanda bakalar iin nceden tasarlanm hayatn kalpsalln ve durumdaki katl verme ilevini de karlar. Babilin ise neyi simgelediini saptamaya almadan nce, bu szck dolaymnda ilk akla gelen bir efsaneyi anmsamakta yarar var. Dillerin douuyla

256

ilgili bir efsaneye gre, Babilliler Tanrya daha yakn olabilmek iin bir kule yaparlar; ama bir sre sonra Tanry unutup bu grkemli yaptlaryla vnmeye balarlar. Tanr da bu unutu ve kendileriyle vnme durumunu cezalandrmak iin onlarn dillerini farkllatrr. Bylece, her biri farkl dil konumaya balayan bu kiiler artk kendi aralarnda anlaamaz olurlar. Bundan hareketle Babilin farkl dil konuma/anlalamama mekn olarak dnyay, daha zel bir evevede dndmzde de yaanlan lkeyi simgelediini syleyebiliriz. Ynetici-halk, toplum-birey gibi ikiliklerin yaand her mekn iin geniletebiliriz bu szcn simgesellik alann. Bu nitelikteki hayat, lme eyleminin yava yava gerekletii bir sre olduundan, gemi kiinin yaam olduklarn deil, lmndeki tamamlanm blm imler: Senin geride braktn lnm bir hayat kuzey ormanlarnda vebal bir kadn grdk (hibir ey bu kadar temem ben!)
skambil, Btn Yort Savullar!, s.21.

Tasarlanm

ve

nceden

hazrlanm

biimiyle

bireyin

doasna,

gerekliine, i dnyasna uymayan, btnyle yabanclamadan ibaret olan bu hayatn iinde kii iin belki de yaplacak en doru eylem kendisini tutkularna brakmak olacaktr. Byle bir hayatta gemiin tamamlanm bir lme srecini adlandrndan sz etmitik; o halde, imdiki zaman da henz lmemi olmaktan te bir duruma karlk dmez: Sen kader aac deilsin nedeni bu Tutkularna brak kendini Bir soluk var yayor uzak uzak Bu daha lmemisin demektir
Kurtulamayan, Btn Yort Savullar!, s.22.

Ece Ayhan iin hayat soyut bir kavram deil; tarihsel, siyasal, toplumsal, ekonomik vb. ynlerinin dnda dnlmeyen, somut gncel yaantnn kendisidir.

257

1.6. nan eleri nan eleri balnda toplayabileceimiz kimi kavram ve terimlere, Ece Ayhann ilk iirlerinde daha ok rastlanr. Ancak bu eler, ait olduklar tarihsel ya da terminolojik balamdaki armlarnn dnda, ounlukla karikatrize edilerek kullanlrlar. rnein Tanr, bu dizelerde fantastik bir edir; bir iirinin balnda olduu gibi, kendisi iin at yaklan, mukavvadan ya da tahtadan yaplma oyuncams bir varlk olabilmekte886 ya da bacak bacak stne atp pencere nnde Bafra sigaras iebilmektedir: masa tede Bafra ien bir tanr bacak bacak stne atm penceresinde bir ehir ehirde bir sokak () ne diyeee bozdurup bozdurup kullanrsn Ne diye eliinden bir tanry
Beyaz Rus Kadn, Btn Yort Savullar!, s.12

Tanrnn insani niteliklerle anlmas, kutsal ve akltesi bir varlk olma konumundan gncel ve sradan bir varlk konumuna indirgenmesi kimi kinci Yeni airlerinde rastlanabilen genel bir zelliktir. Cemal Sreya da bir dizesinde ayn eilimi yanstr: Sayn Tanrya kalrsa seninle yatmak gnah, daha neler887 Ece Ayhann ilk iirlerinde Hinduizmin kutsal metinleri olan Vedalarn da yer yer getii grlr. Bu metinlerin anld dizelerde Tanr yine karikatristik bir edir: Vedhalardan birinde bir kk tanr Kk iler iin (Ben grmemi olaym)
Vedhalardan Birinde, Btn Yort Savullar!, s. 13

Ayn karikatrize edi ve fantastiklik, kimi zaman ad anlan peygamberler iin de geerlidir: Verhalardan birinde Musa kumar oynuyor
886 887

Ece Ayhan, Bir Elii Tanrs in At, Btn Yort Savullar!, s. 48. Cemal Sreya, vercinka, Sevda Szleri, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 1996, s.38.

258

Peygamberlik bir meslek oldu


Vedhalardan Birinde, Btn Yort Savullar!, s. 13

skambil iirinde, kendisinden beklendii gibi insani korkulardan arnm ve sradan kimselerin tuttuu yollardan kendisini soyutlam peygamber imajnn tersine, yalnzlktan korkan ve l bir iskambil oyunundaki kiilerden biri olarak sunulan bir peygamberden sz edilir: Senin niin dua ettiini Unuttuun gibi sonradan Bir peygamber de yalnz kalmaktan korkuyor l bir iskambil oyununda mesele Ama imdi Adam ld.
skambil, Btn Yort Savullar!, s.21.

air, dinsel eleri kutsal konumlarnn dna karma eilimini Akdeniz Pencereleri iirinde zel bir yazm biimine vurgu yaparak davurur. Adn kk harfle balatarak yazd Musa Peygamberi kk harfli diye niteleyerek onu bir kii olarak deil, bir tr ya da kavram gibi algladn gsterir: An pencereleri an akdenizde sabah oluyor kk harfli musa hep byle gkyznde iirin devamnda, ayn tutumunu, gnlk konumalarda kiilerin kendileriyle ayn ya da benzer konumdaki baka kiiler iin ve bir samimiyet durumunu yanstmak amacyla kullandklar u bizim sz beini Musa Peygamber iin kullanarak srdrr. Ayrca onu, kutsal metinlerde deil de masallarda ad geen biri, bir masal kiisi gibi betimler: Akdeniz akdenizde ay ierken yaratlyor u bizim dev dudakl ve kk harfli musa iin an pencereleri an.
Akdeniz Pencereleri, Btn Yort Savullar!, s.44.

259

air, baka peygamber adlarn da zellikle seerek kullanrken yine onlar tarihsel balamlarndan ve okur zihninde kodlanm kiiliklerinden soyutlamaya zen gsterir: ve ne brahimli yreklerini drm de brahimde oturuyor grdm hi.
Kocaman Putumuz Harmonie, Btn Yort Savullar!,s.33.

hi soyutlanmam rmaklarda bouluyor ibrahim ismail soda ien kalabalklara doru cumhuriyet olmu anlamyorum ey yani ishak bakr kaplarda bakr tokmak
Denizkz Eftalya, Btn Yort Savullar!, s.50.

halklar dediimiz kendine benzer yusuflarla kasketli bir Yusuf


Kanto Aac, Btn Yort Savullar!, s.53.

Davut yeleli bir kimesnedir, bir ocuktur karan. Yzkuylu dalyordur Trnova kuluklarnda.
Ortodoksluklar-XXI, Btn Yort Savullar!, s.107.

Onun, bir peygamberi peygamberliini hesaba katarak and tek iirinin Baksz Bir Kedi Kara olduu sylenebilir. Bu iirdeki anlatc ben, Danyal yalva iin alar, nk onu zlemekte ve belki de umutsuzca beklemektedir: Gelir bir dalgn cambaz. Ge saatlerin denizinden. Uzanr aladm yanma. Danyal yalva iin. (...)
Baksz Bir Kedi Kara, Btn Yort Savullar!, s. 75

Bilinli olarak peygamber adlarn kullanmakla birlikte okur beklentisinin tersine bu adlar tarihsel balamlarnn dna tamak, ayn zamanda kinci Yeni airlerindeki tipik durumlardan da biridir. Bunun en arpc rneine Edip Canseverin arlmayan Yakup iirinde rastlyoruz. Cansever, bilinli olarak Yakup ve Yusuf adlar ekseninde kurduu iirinin bir yerinde: yle bir Yakup ki bu, onca din kitaplarnn szn bile etmedii Kimsenin szn bile etmedii bir Yakup888

888

Edip Cansever, arlmayan Yakup, Yerekimli Karanfil, Adam Yaynlar, stanbul, 1995, s.123.

260

diyerek, szn ettiimiz genel eilimin dayand poetik tutuma ilikin bir ipucu da verir. Ece Ayhan, belki onun kendi bana dinsel inanlar karsndaki dnsel konumunu da yanstmaya yetecek bir gsterge diyebileceimiz, cennet ve cehennem szcklerini birletirerek elde ettii cehennet szcyle ilgin bir yaklam ortaya koyar: Dirim ksa lm uzundur cehennette herhal aabeyler
Mor Klhani, Btn Yort Savullar!, s.124.

Bu dizeden ve dizedeki cehennet szcnn biimsel yapsndan hareketle, onun, br dnya inancn olumsuzladn, hem bu kavramlar hem de bu kavramlarn dayal olduu inan dzlemini kandrmaca olarak grdn syleyebiliriz. Yukardaki dizeden, airin, Din inanna gre, iyilik yapanlarn, gnahszlarn, ldkten sonra sonsuz bir gnence kavuacaklar yer889 diye tanmlanan cennet anlayn yadsd anlalmaktadr. Ayn yadsma, son iirlerinden birinde, yine ayn szcn ne karlmasyla ve daha net bir biimde ortaya konulur. Diyebiliriz ki ona gre, cennet ve cehennem ayrm sahte, cennet inanc bir avuntu, bu kavramlar etrafnda dile getirilmi ve getirilebilecek tm szler palavradr; nemli olan, bu kavramlardan biri ynnde seim yapmak deil, lm nnda bile kar tutumunu yitirmemektir: 1. Dile benden ne dilersen! dense szgelimi Bir d masaln son kpsnda lm taburesi ya da teneir ta yani 2. te ancak o zaman belki Bir palavrayla avunmak istemediim iin Cehennet! diye frlama frlama sabuklardm.
Destemona Othello, Btn Yort Savullar!, s.254.

Ece Ayhan, iirlerinde inan elerine de yer vermi, ama bunlar ya duygu deerlerinin ve balamlarnn dna tayarak ya da olumsuzlayarak kullanmtr.

889

Trke Szlk, Dil Dernei Yaynlar, Ankara, 2005.

261

1.7. ntihar ntihar, hem modern iirle birlikte ilenmeye balanan bir kavram hem de modern yaamla artan bir toplumsal olgudur. Yirminci yzylda zellikle dikkati eken air ve yazar intiharlarnn, -baka bir dizi nedenin yan sra- seilen bir eylem biimi olarak ayn zamanda sanki nihai bir anlatm ya da dnsel bir protesto niteliinde gerekletii de grlmektedir.890 Ece Ayhann, gnlnde intihara deindii cmlelerden birinde bu szck iin amandra yaktrmasn yapmas891 dikkat ekicidir. amandray Denizde yol gstermeye, bir tehlikeyi ya da gei yolunu haber vermeye yarayan yzer cisim892 anlamnda kulland bellidir. Demek ki o, intihara ayn zamanda toplumsal bir misyon yklemekte, bu eylemi salt bireysel niteliiyle deerlendirmemektedir. ntiharn ilk getii iirindeki dizeler yledir: Adamlar geldi denizden lm Kimin ans yoksa brakm ellerini dubadan e yaramayanlarn felsefesi bunlar Bir uak nc katn balkonundan aa att kendini (ocukluumu saklasaydm benim de ellerim olurdu dubada)
Vedhalardan Birinde, Btn Yort Savullar!, s.16.

airin bu iirinde, yine bir tr deniz arac olan dubay893 kullanmas rastlant olmasa gerek. Geri bu dizelerde intihar kavramnn felsefi bir derinlikte sorguland sylenemez; ama bylesi bir eylemi gerekletirmeyi ansszlkla aklamaya ya da nitelemeye alan anlaya kar karak, bunun somut nedenlere dayand, bu nedenlerin ancak tarihsel ve toplumsal balamlarla ilikilendirilebilecei dncesini bir lde yanstabilmektedir Ece Ayhan. Onun bu kavram en arpc biimde iledii iiri, ayn zamanda en tannan ve sevilen iirleri arasnda yer alan Faytondur. Ece Ayhan, Faytonu; Atatrkle ak

Bu konuda ayrntl bir alma iin bkz. Hayati Baki, iirin Kesik Damarlar-1/ ntihar Eden airler Kitab, Promete Yaynlar, Ankara, 1994. 891 Ece Ayhan, Babozuk Gnceler, s.148. 892 Trke Szlk, Dil Dernei Yaynlar, Ankara, 2005. 893 1. Yk tamak ya da kpr kurmak iin kullanlan alt dz bir tr deniz arac. 2. i bo, her yan kapal, suyun stnde yzen bir tr byk amandra. (Bkz. Trke Szlk, Dil Dernei Yaynlar, Ankara, 2005.)

890

262

yaam894 ve ona olan ak ayrlmalarndan sonra da ayn iddette srm bulunan, ziyaret iin geldii ankaya Kkne Latife Hanmn kar k yzndenalnmayn gururuna yediremeyerek ankaya yolu zerinde bir faytonda intihar eden Fikriye Hanm iin yazdn sylemektedir.895 air, Fikriye Hanmdan sz ederken ablam ifadesini kullanmaktadr. Bu, onun, hem yaad duygusal younluk dorultusunda gsterdii cesaret bakmndan hem de grd muameleye tepkisiz kalmay sememi olmas yznden Fikriye Hanmn tarafn tuttuunu gsterir: O sahibinin sesi gramofonlarda alnan ey incecik melankolisiymi yalnzlnn intihar karas bir faytona binmi geerken ablam caddelerinden lmler ak perann Esrikmi herhal bahe bahe iekleri olan ablam ieksiz bir ieki dkknn nnde durmu tllere sarl mor bir karada tabancasyla zakkum fotoraflar varm cezayir menekeleri cameknda Ben ki son gecedir intihar etmedim hi, bilemem intihar karas bir faytonun a ge atlaryla birlikte cezayir menekelerini seip satn alndan olabilir mi ablamn.
Fayton, Btn Yort Savullar!, s.37.

iirin son blmndeki ilk dize, intihar kavramna airin farkl bir anlam ykleme, deiik almlar kazandrma abasn da yanstmaktadr. Edip Cansever bu dizeyi erotik belirleni[in] apaklk iinde veril[iine] bir rnek olarak gstermektedir.896 Hangi znel yorumla anlamlandrlrsa anlamlandrlsn, bu dizedeki intihar kavramnn iirin ilk iki blmndekinden farkl bir vurgu tad, periyodik zellikte bir srekliliki imleyerek verildii, airin, nceki dizelerde

894

Bu konuda ayrntl bilgi iin bkz. smet Bozda, Latife&Fikriye ki Ak Arasnda Atatrk, Truva Yaynlar, stanbul, 2005; Ouz Akay, Gazi Fikriye ile Neden Evlenmedi? Latife ile Neden Evlendi?, Truva Yaynlar, stanbul, 2005. 895 Ece Ayhan, Cumhuriyette Kadn Dolam, anakkaleli Melahata ki El Mektup, s.62; Mortesi Requiem, s.101; Niyazi Zorlu, iir iirde Kalmaz, Aynal Denemeler iinde, s.11. 896 Edip Cansever, Ecegilleri Okumak, Papirs, 9 (ubat 1967).

263

iledii intihar etmek eyleminin znesini birden deitirip dikkati kendisine yneltmek suretiyle artk okurla da buluabilen anlatmdaki manevra ezamanl biimde okuru da kendi benine yneltmektedir nk- bir ortak zne zerinden tikelden tmele sramaya alarak bu kavram deiik yaamsal an ya da durumlara doru genilettii kesindir. 1.8. Kap Kurtulma stei/ zgrleememe Sorunu Gilles Deleuze ve Claire Parnet, ngiliz-Amerikan edebiyatnn stnlnden sz ettikleri yazlarnda, Lawrencea gre edebiyatn en stn nesnesinin gitmek, gitmek, kap kurtulmak ufuu gemek, baka bir hayata girmek olduunu sylerler. Eylemlerini terk etmek anlamna gelmeyen ve hayaliliin tam tersi olan bu ka, izgiler ve btn bir haritaclk yapmaktr. Gitmek, kap kurtulmak, bir izgi izmektir ve yalnzca krk uzun bir izgiyle dnyalar bulunabilir.897 Yazda, ka izgisiyle, yknmek ya da gibi yapmaya almak anlamlarna gelmeyen bir olua girilir; kadn olu, erkek olu, aznlk olu, ku olu898 Bu yersizyurtsuzlama izgisinde, kendisinden kalanlarla yeniden karlama, onlar yeniden oluturma riskini de gz ard etmemek gerek. Bu izgiyi basit bir kendi kendini mahvetme hareketi ile kartrmamak ve gerek bir kopuu salayabilmek iin renilmesi gerekenler vardr: Ka izgisi zerinde, onu izerken sadece bunu renebiliriz: geirilen tehlikeler, orada braklan sabr ve skntlar, srdrlmekte olan yaplmas gerekli dzeltmeler, btn bunlar ka izgisini kara deliklerden kurtarmak iin. () Gerek bir kopu zaman iinde yaylabilir, () o daima ve sadece ona yanl benzeyenlerden deil, ama kendi kendisine kar, onu devaml gzetleyen yeniden yeriniyurdunubulmadan korunmadr.899 Ka izgisiyle ilgili en byk ve belki de tek yanllk, onun yaamdan ka ierdiini sanmak olacaktr; dgcnde veya sanatta ka. Tam tersine, kamak gerek retmek, yaam yaratmak, kendine bir mcadele silah

897

Gilles Deleuze, Claire Parnet, ngiliz Amerikan Edebiyatnn stnlnden, Diyaloglar, (ev. Ali Akay), Balam Yaynlar, stanbul, 1990, s.59. 898 Gilles Deleuze, Claire Parnet, a.g.m., s.67, 68. 899 Gilles Deleuze, Claire Parnet, a.g.m., s.62.

264

bulmaktr.900 Yazmann sonucu ise, tm olularn tesinde, son olarak ayrt edilemezlik-olutur.901 Deleuze ve Parnetnin dile getirdikleri bu dnceler ve yazma edimine yaklam biimleri, kanmzca, bize Ece Ayhann iirlerini hangi dzlemde almlamamz gerektii konusunda doru anahtarlar bulma olana da vermektedir. Onun, hem btnyle poetik kavray ve ediminin kendine zg nitelikleri ynnden hem de kimi iirlerinde sorunsallatrd kurtulma isteinin tematiklemesi srecinde ayrca belirginleen izgisini yakalamaya ve yorumlamaya alrken asl hesaba katmamz gereken konumlan biiminin doasn daha yakndan grebilmemiz bakmndan nemli uraklarn iaret etmektedir Deleuzele Parnetnin saptamalar. Ece Ayhann iirlerindeki ortak paydalardan biri de gemiten, imdiden ve buradan honut olmama durumu, bunlarn tm bileenlerinden kma isteidir. Onun tarihle, tarihsel ve gncel kiiliklerle, eletirel bakn eksik etmedii her trl olgu ve kavramla deta boumasnn temelinde, szn ettiimiz istein bulunduu sylenebilir. Trk edebiyatnda gerek bir topyann bulunmadn dnmesi ve bundan duyduu rahatszlk, salt edebiyatmz adna deil, ayn zamanda belki daha ok- kendisi adnadr; nk durumuna, tavrna, ynelimlerine ne gemiten ne de bugnden bir yanda hi deilse bir snrda- bulamamak iyice derinletirir kederini. Trk edebiyatndaki topya yokluunu, edebiyatlarda topyann yerini tutan tasarmlarn dzeysizliini ve sefilliini; Servet-i Fnuncularn, dnemin baskc politikalarndan kap kurtulmak iin Yeni Zelandaya, bunu gerekletiremeyince de Manisann Saram kyne gitme dlerini eletirel mercek altna alarak yle irdeler: 1. Yelekli Tevfik902 ve arkadalar, bir ada ararlar. Sklmlardr Rumelihisarnn uzun gecelerinden. 2. Piri Reisin usuz kara noktalarna, kk lekli szlklere, Beyolu atlaslarna bakarlar.

900 901

Gilles Deleuze, Claire Parnet, a.g.m., s.74. Gilles Deleuze, Claire Parnet, a.g.m., s.69. 902 Tevfik Fikret.

265

3. Yatak odalar sabah gnei grecek, salon liman alacak, alma masalar da da grnml. 4. Ve bir melankolya iei, saksda; suyu dzenli verilecek, yeri deitirilmeyecek. 5. Bir trl bulunamaz ada, takvimsiz saatsiz. 6. Bir iftlie fit. Manisaya bir arkadalarn gndermiler Hayr! Gerdanlk tarihleri yazyor.
Melankolya iei, Btn Yort Savullar!, s.203.

Eletirdii, kmsedii, rahatszlk duyduu bu topya yokluu karsnda onun da dorudan belirli bir topya tasarmna dayal -Tevfik Fikretin mr-i Muhayyeliyle ya da Ahmet Haimin O Beldesiyle birlikte dnlebilecekherhangi bir iirine rastlayamayz. Ancak, Haimin, O belde Hangi bir kta-i muhayyelde? Hangi bir nehr-i dr ile mahdd? Bir yalan yer midir veya mevcd Fakat bulunmayacak bir melz- huly m?903 dizelerindeki kayp kenti andrr, ilk iirlerinden birindeki aranan ehirler: Aradn ehirleri tad trenler Pabucumun bir teki rmaa dmt Gn ta kendisi o zaman geldi Gel biz gidelim buralardan yalnayak (Vedham gitmi) Vedha Vedha Vedha ne diyordu (diyordu ki)
Vedhalardan Birinde, Btn Yort Savullar!, s.18.

Aranlan, uzaklardaki bu ehirler kiinin geldii (doup byd) bir yer olmasa da kurtulamayanlarca izi srlmek zorunda olunan biricik hedeftir: nce bitir bu arky Bir bardak doldur mavi
903

Ahmet Haim, O Belde, Btn iirleri, (Haz. nci Enginn, Zeynep Kerman), Dergh Yaynlar, stanbul, 1994, s. 159.

266

-hibiri amyor mu seniVe git bu gelmediin yere Kurtulamayan nedeni bu.


Kurtulamayan, Btn Yort Savullar!, s.22.

Ece Ayhann somut bir topya tasarm yerine baka bir yer iin bylesi soyut gndermelerle yetinmesinin nedenini yine Deleuzele Parnetnin yukarda deindiimiz bir saptamasndan yola karak aklayabiliriz. topya nihayetinde hayale dayaldr (hayali); oysa Ece Ayhan hayali olandan zellikle uzak durur. Onun bu balamdaki araylar, hayaliliin tam tersi olan ka izgisi zerinden hareketle deerlendirilebilir. Bireyin ve bu araytaki yandann/arkadann engellenmesi, ki Tekerlekli At iirinde yle anlatlmaktadr: Olum ve arkada Bnyamin. Ka yllar uamyorlard. Ey kullanlmayan bahe kaplar! Sarmaklar! Ykmlar getiriyorlar imparatorlua. Yangnlar.

Uulduyorsunuz kn ey yapraklarn dken kadnlar.


ki Tekerlekli At, Btn Yort Savullar!, s.80.

Bu iirdeki umak eylemi, ister cinsel balamda yorumlansn isterse baka balamlarda (alkol/uyuturucu kullanmak vb.), sonuta, bireyin kendini gerekletirmesi iin en temel koullardan biri olan zgrlk, olumsuzluk ekimiyle kullanm ise zgrln engelleniini imler. Bu zgrlk gereksiniminin, gen bireyin farkl cinsel tercihi ya da ynelimi dolaymnda sorunsallatrlmakta olduunun ipularn Kl iirinde grebiliyoruz: Ey serseriliin denizleri! Ey ahtapotlar atlmlar kyya mutsuzluun! Bir kraliedir olum kanatlarn am. rtnr canfes.904 Unutur gitgide yaklm babas byc. Selanikte geirir k. Oulun kralie olarak nitelendirilmesini canfes szcnn kullanlmasyla birlikte dndmzde ift cinsiyet (hnsalk) ve iki farkl cinsel

904

1. zerinde desen bulunmayan ince dokunmu, parlak, tok ipek kuma. 2. Bu kumatan yaplm. (Bkz. Trke Szlk, Dil Dernei Yaynlar, Ankara, 2005.) Bu kuman bir zellii de ou zaman iki renkli gibi grnmesidir. [Bkz. Ender Erenel, Ece Ayhan Szl, Yeni Dergi, 54 (Mart 1969).]

267

ynelim ne kyor. Bundan hareketle diyebiliriz ki air, zgrlk sorunsaln, en u noktadaki kii rneklerinden bir figr (hnsa) ekseninde irdelemektedir. Oul, bir kadnla, yani heteroik dzlemde kendini yaamakta olan bir zneyle konuarak ayn olanaklara, kimliini yaayabilecei ayn rahat atmosfere kendisinin de kavuabilmesinin yolunu aramaktadr: Gelmi bir kadnla konuur Msryimden.905 Yorgunluu kusursuz bir at mor. Uyuyakalm kayalklarda. Ykselir niin bilinmez deniz. Ey batk gemiler! Ey srgn karaltlar! Alayan bir melez ben. Alayan bir melez ben ifadesi, anlatc benin ortaklamas dorultusunda, aadaki ifadeyle birlikte oulun babayla ayn znede bulumalarn salar: Anlatlmaz karaduygululuk.
Kl, Btn Yort Savullar!, s.77

bir

kltr

kuanm

tarm

belimde

Melez szc ise hem oulu hem de babay niteler ve szn ettiimiz ikilii vermede nemli bir ilev grr. Bu iirdeki kii(ler)nin trajik (ayn zamanda da zgrle daha ivedi gereksinim duyduu farz edilen) durumunu, son dizeden hareketle Enis Batur da ayn ynde yorumlamaktadr: rnek tmcede kl yalnzca cinsel organn yerini tutmakla kalmyor, bu organn balamda hangi duygu ykn de tadn imliyor: Karaduygululuk. () znenin belinde tad, dorudan doruya karaduygululuk ecinselliin ve oalmann (kendi ecinselliinin yannda, ecinsel olan olunu retmenin) duygu ykdr- tmce iindeki nc eretileme.906 Baturun yorumlarna unu da eklememiz gerek: Ece Ayhann iirlerinin genel bir zellii olan tekilden tmele gitmeyi gz nnde bulundurduumuzda, karaduygululuk yalnzca cinsel adan bir farklln deil, marjinallik st balnda dnebileceimiz her trl sradln birey asndan sreen durumudur.

905

Msrn eski brani metinlerindeki ad. [Bkz. Ender Erenel, Ece Ayhan Szl, Yeni Dergi, 54 (Mart 1969).] Biz, Ece Ayhann kimi iirlerinde Msrayimin kiinin doup byd lkeyi, kimi zaman da zlenen yaama alann simgelemek zere de kullanldn dnyoruz. 906 Enis Batur, Tahta Troya, Yazko Yaynlar, stanbul, 1981, s132.

268

air, kap kurtulma, zgrleme aray ekseninde yorumlayabileceimiz baka bir iirinde, bu arayn znesini kendisiyle zdeletirir.907 Gen adam, bu aray dorultusunda -nceki yaamna ilikin tm izleri silerek- farkl bir gereklik dzlemine, kendi imgeleminin ilerlik kazand bir yaant alanna gemitir; ancak bu, gerek bir kurtulu salamaz ona. tekilere, etrafn saran ounlua ilikin tm bilgileri edinmelidir. Bu ounluun iinde eskiden bir ses veren kesim de artk tamamen suskundur. Gvende olmadndan, her trl nlemi almak zorundadr: Kat bilinmeyen bir lkesinde cinler padiahnn, bir yeniyetme. Deitirmitir adn, salarn kaztmtr. Souk bir tabanca yastnn altnda, uyuyabilir ancak. Bir yelek giymitir dimi908; kubilime alr, omzunda simru kuu, eskiden termi. Kendini soyutlamay, kendi imgelem evreninde yaamay semek bir tehlikedir ayn zamanda. Zaten buna izin verilmez; durumu fark eden ounluk (bireyi yok etme gdsyle kodlanm gruh), ona her trl eziyeti eder; tm gzel ve d dnyaya kar refleksif olarak korunmasn salayan zelliklerini yok eder, tm cinsel ve fiziksel iddetleri ona uygular. Sonunda da damgalayp biyolojik yaamna onu geri gnderir: Bir tehlikeye yaslanmtr; uurtma uurur, yzl dm. Yakalanr ming909 izleyicilere, bilei incecik. Bir klla keserler kirpiklerini uzun. Krarlar eklemlerini, pantolonunu syrp gm bir amdana oturturlar, zifte boarlar teknede, damgalarlar. Sonunda yine kurtulmaya alt varolu ortamna geri dnmtr. Gerekte bir ldr artk, ama bunu da byk bir metanetle karlar. Kurtulu umudu kalmamtr; artk sadece zledii yaam atmosferinin (gidilmek istenen -ya da imgelemde dntrlm biimiyle yaanmakta olan- meknn) esintilerini hissetmekle yetinir:

907

Bu zdeletirme yargsna, iirdeki otobiyografik elerin yan sra, airin okur iin kulland simruun (simurgdan bozarak trettii bir szck) iirdeki figrle dorudan ilikilendirilmesinden hareketle varyoruz. Simruu okurun simgesi olarak kullandn bir syleisinde kendisi de aklamaktadr: Yine de bir iir yazarken hep omzumun zerinden bakan birilerini duymuumdur. Bir iirimde (Msrayim) ona [okura] simru dedim. (Glin Tokat, lhan Berk ile Ece Ayhan kinci Yeni Akmn Anlatyor, Dipyazlar iinde, s.134.) 908 Sk dokunmu bir tr pamuklu kuma. (Bkz. Trke Szlk, Dil Dernei Yaynlar, Ankara, 2005.) 909 Bir in ad. Ece Ayhann ocukluk yllarnda izledii filmlerden birinde de bu adda bir kt adam varm. [Bkz. Ender Erenel, Ece Ayhan Szl, Yeni Dergi, 54 (Mart 1969).]

269

Usuz bucaksz kucandadr barbar anasnn, bir yeniyetme. Byk bir alnla karlar lm de, alklayarak karlar; unuttunbeni mavisinden bir yelkenliye binmitir. Hamsin yelleri eser Msryimden, krk gn. Salarn uzatmtr, yalnzl sever.
Msryim, Btn Yort Savullar!, s.78

Kap kurtulma, zgrln yaama meknna gitme umudunun bitirilii, kanatlarndan edilme anlamnda kanatszlkla anlatlr Ece Ayhann iirlerinde. Bu kanatszlk, anlalamayan bir trajedi olarak ylece kalacaktr. Diplerin en dibine, kmazlarn en kmazna kapatlan ocuk, aresizlii iinde yine de onda yeni bir kurtulu umudunu canlandracak herhangi bir gstergeyi beklemektedir; ama ayn zamanda kendi gerekliine oktan alm, yalnzca kendi nihai gerekliinin yola karan ve yolcusu olmutur : Anlalmayacaksn. Ey kanatszlk! Koyular ve bir denizin denizinde alarken. Bekleyen bir ocuk. Yelkenli.
Ey Kanatszlk, Btn Yort Savullar!, s.81

Mevcut dzenleyiin znelerinin, beklenen geminin gelmeyecek oluunu saladklarn dnseler bile istisnai durumlar, rnein bir korsan gemisinin her an gelebileceini gz ard etmeleri olasdr. Tm kurtulu giriimleri boa kartlarak aslnda ldrlm olan bu ocuk, istisnai durumlar gz ard eden o anlayn temsilcilerinden biri tarafndan kanatlarnn (araynn ve bu eylemin srekliliinin/kapsamnn) smad bir tanmllk iinde kendisi iin biilen kadere doru srklenirken; onu alp gtrmek zere, hi hesaba katlmam bu korsan gemisi krfeze girebilir de: Geer sokaktan baksz bir Kedi Kara. uvalnda yeni lm bir ocuk. Kanatlar smam. Barr Eskici dede. Bir korsan gemisi! girmi krfeze.
Baksz Bir Kedi Kara, Btn Yort Savullar!, s.75.

Henz bu deneyimleri yaamam ama her eyi didik didik aratran ocuklarsa, kendilerinden nce ayn yolda savam verenleri selamlayp onlarn uyar ve ynlendirmeleri dorultusunda bulduklar yeni kurtulu/zgrlk yollar iin varlklarn ortaya koymaya, ayn izgideki eylem ve kararllklarna devam etmektedirler: Ala ala hey! Artk ark olacak

270

iirin dndermesine gen hallalar ve Kubakl ocuklar karlk veriyorlar Salarak grlklerine gn uurtmalar.
Ala Ala Hey, Btn Yort Savullar!, s.135.

Ece Ayhan, zgrlk isteinin tarihsel znelerinden biri olarak iirlerinde yer verdii Nesneli Niyazinin ldrlnden sonra halka gsterilen, vaktiyle hi yanndan ayrmad geyiinin gznden, halkn bu istek ve aray karsndaki durumuna da tanklk etmeye alr. Bu bak, onu umutsuzlua gtrr; nk zgrlk araynn, bu yndeki isyanlarn deerini bir geyik kadar bile takdir edebilecek, bu bakmdan insan olma niteliini hak edecek -zgrlk savam belki de temel lttr insan olmak iin- kimseyi grememektedir evresinde: 1. Resneli Niyazi geyiini de getirmitir Amasyadan stanbula. Aalk bir koru muambas. 2. Geyik ndedir, orta, dii ad bilinmiyor, insan kacak delie bakyor, yznn bir anlam yok.
Bir Geyik Resmi, Btn Yort Savullar!, s.209.

Ece Ayhann iirlerindeki zgrlk istei ve kap kurtulmak eylemi, dsel bir lemden ok, mevcut yaam alannn deitirilip dntrlecei bir tasarma dorudur, diyebiliriz. 1.9. Kadn Ece Ayhan, gnlnde, kadnlarn yaamdaki ve toplum iindeki farkl konumlarna ya da varlk olarak farkl alglanlarna ilgin bir saptamayla iaret eder: Mayakovskinin yalnzca kadnlar iin kulland bir sesi varm. Doru mu bu? Doru olabilir mi? Sanrm doru galiba, biz de yalnzca kadnlara kar baka bir ses kullanyoruz.910 Bu saptamasyla bir ikiyzlln m yoksa bir gerekliliin mi altn izdii tam olarak anlalamasa bile, airin, kadnlar karsnda zgl bir davran iine

910

Ece Ayhan, Babozuk Gnceler, s.24.

271

girme durumuna kendisini de dahil ettiini -biz adln kullandna gresyleyebiliriz. Kadn, Ece Ayhann iirlerinde, pek ok ynyle sorunsallatrlmasna karn romantik duygularn yneldii bir kar zne olmaklyla yer almaz. Hatta onun, bu tr duygular erevesinde kadndan sz edilmesine kadnn dmesi gzyle bakt bile sylenebilir: imdi benaresin911 en eski orospular gibi bayramlarda birdenbire sansksrit lmlere arpp arklara arklara den kadnlar var arklarda.
Benaresin lnm arklar, Btn Yort Savullar!, s.27.

Kadn madur, gsz, erkeklerin arzu nesnesi olmaya kar koyamayan, edilgen ve acnas haliyle imlenir kimi iirlerinde. Ona toplumun belirli kesim ve anlaylarnca yneltilen bak biiminin snrlar iinde hapsolmu, kendisine ancak bir eya kadar deer verildii o dnyada kaderini kabullenmi haldedir. zne deil, eril hegemonyann biimledii birer arzu nesnesidir bu iirlerdeki kadnlar: peki bu Gzel Avratotu da kim yahu? oldum olas ayakta bira iiyor galiba yine yz kii tlemi kaykta kzcaz
Galata Kantosu, Btn Yort Savullar!, s.31.

Bu dizelerde, sz edilen erkeklerin hangi toplumsal kesime mensup olduklarn, argo anlamyla kullanlan tlemek szcnden anlayabiliyoruz: Cahil, kaba, grgsz; genellikle serserilik ya da kabadaylk zellikleriyle bilinen bir kesimdir bu. Kendilerinden herhangi bir nezaket beklenemeyecek olan bu kiilerin kadnlarla birliktelikleri ise hibir zaman gerek bir gnl ilikisine dayanmaz : keten entarisi tertemiz sabun kokar iyi durulanmam ayn verimli kz

911

Benares, Hindistanda, Ganj nehrinde llerin yakld yerdir.

272

ttn iiyor boularak be renk bir kartma devin kollarnda


ocuklar in lm arklar-I-, Btn Yort Savullar!, s.45.

Erkeklerin

cinsel

istekle

ynelmi

baklarndan

kurtulamayan

bu

kstrlm kadnn sokakta yryebilmesi bile neredeyse olanakszlamaktadr. Pencere nnde ya da darda oturduklar sandalyeden onu gz hapsine alm olan erkekler, peine dmelerine gerek kalmakszn, srf oturduklar yerden bile deta onu kovalamaktadrlar: Sokakta bir beyaz rus kadn iskemleler arkasndan koar beyaz rus kadn kaar () Sigara ien parmaklaryla seninki hl penceresinde beyaz rus kadn kaar.
Beyaz Rus Kadn, Btn Yort Savullar!, s.12.

Kadnn edilgen nitelii, erkein belirledii snrlarn ve ilevin dna kamay, erkein egemenlii altnda kiiliinin silinii, onun bir bakma armha gerilmesi gibi grnr aire: Bir erkee gerilmi bir kadn kardadr.
XXVII, Btn Yort Savullar!, s.164.

Sz edilen erkeklerin kendilerindeki biyolojik g stnlne ve zor kullanma eilimine dayal bir gven iinde sindirdikleri, ayrca salt cinsel bir obje olarak grdkleri kadnlar arasnda cesaretle kar bir tutum gsterebilenlere, aktif bir kar k ya da bakaldr biiminde ortaya konamasa da aykr bir davranla onlara meydan okuyabilenlere ilikin bir rnek olay airin ok houna gider. Kadnlar taciz etmeye ynelik bir beklenti iinde bulunup bunun iin srekli frsat kollayan erkekleri argo bir tabirle- ay, onlarn yaant alanlarn da orman olarak niteledii bir iirini byle bir olay etrafnda kurar: 1. Yazn. Bir dal yapayalnz kasabadan kye dnyordur. Bir sr boz ayyla karlar dar bir geitte.

273

2. Umarsz. stndekileri bandakileri fora eder. Anadan doma rlplak. 3. Aylar duraklarlar, homurtular kesilmitir. Ormanlarnda byle bir aykrlk grmemilerdir hi.
rk, Btn Yort Savullar!, s.185.

Bu arada, Ece Ayhann, gz peklik grd kadnlara rastlaynca sevincin de tesinde bir heyecan duyduunu, o zelikteki kadnlar erkek ve kadn adam olarak nitelediini anmsatmamz gerekir. E. Eminenin bir kitabndan sz ederken somut bir biimde dile getirir bu duygularn: Bizans Sohbetlerinde ufak ufak belirtileri vard. Ama zellikle Kurabiye Saatinde E. Emine her anlamyla ve drt drtlk bir erkektir! Yani vurucu bir deyimiyle bir kadn adam!912 Kadn kaytszl denebilecek durumu ise, pek irdelemeden ve salt grnt olarak verdii bir iirinde, eletirellii sezilen bir tonda yle dile getirir: Konumalarn uzun saltanatls. Bir kadnla duruuyoruz ayakta. Donanm varaklarla. Deil ekilmesi denizin, aklanmas bile ilgilemezdi.
Ortodoksluklar-VI, Btn Yort Savullar!, s.92.

Yaamlar ekonomik ve sosyal bakmdan zor koullar zerine kurulu, kendileri sorunlu ve kahrl kadnlara bir rnek olarak Mbeccel adnda birini anar Galata Kantosunda. Onun kendisiyle konumasn, alamadan iini dkmesini ister. airin onu anlamamas sz konusu deildir; nk kendisi de benzer yaam koullarna sahip bir aileden gelmektedir: Mbeccel Mbeccel ben ben olaym de seni hi anlamaym ha nolur uzat bacaklarn Galatadan denizlere uzat uzat da zrlamadan anlat onikisi de deli olan kardelerini Mbeccel anlat kimlerin yreinde Kz Kulesi gibi grev ivileri var
Galata Kantosu, Btn Yort Savullar!, s.31.

Ece Ayhann iirlerinde kadn abla, teyze ve hala yaknlk sfatlaryla da yer alr. Onun, ankaya yolunda intihar eden Fikriye Hanm iin ablam
912

Ece Ayhan, Yoksa Bir Kadn-Adam m?, Sivil iirler, s.108.

274

ifadesini kulland iirinden (Fayton) baka dorudan ablasndan sz ettii iirleri de vardr. Abla, kimi iirlerinde yokluuyla, olmamasyla ve airin ocuk bakndaki haliyle geer: benim hi inde bir ablam olmad () benim hi inde bir ablam olmam hi ieki dkknm olmam
Galata Kantosu, Btn Yort Savullar!, s.31.

benim hi inde bir ablam olmam korkun h gecelerin ilerlemi saatlerinde tramvaya binen bir bach konsertosunun dudaklar gibi ilek korkun h.
Put,Zanzalak Aac,Saffet Nezihi ener, Zincifre, lm, Btn Yort Savullar!, s.31.

Yukardaki dizelerde geen inin, airin imgelemindeki uzak, masals bir meknn yerini tuttuu dnlebilir. Bundan hareketle airin, dledii ya da zlemini ektii meknda yaama olanana kavuursa orada ablas dahil hibir yaknnn yer almayaca, tek bana bir yaam srecei, belki iinde yaanlan sisteme ynelik ykc eletirilerine katlmayarak ablasnn onu yalnz brakt iin oraya da kendisiyle gelmeyecei ynndeki inann ve bu durum karsnda iten ie duyduu znty dile getirdiini syleyebiliriz. Ayrca, duygu ve dncelerini en yaknlarndan biri olan ablasyla bile paylaamamaktan dolay hissettii yalnzlk ekseninde de yorumlanabilir bu dizeler. mge dnyasna ablasnn uzakl aadaki dizelerde biraz daha belirgindir: hi ibraniceden krmz tramvaylar bir ablam olmam
Kocaman Putumuz Harmonia, Btn Yort Savullar!, s.33.

Ablas, ayn zamanda onun ele avuca smazlnn nne gemeye alan bir figrdr. air, dar bir dnyann dna kmak iin kendince birtakm araylar iine girmekte, ama bu giriimleri, sonuta kendisini bulduu kmaz bir sokak yznden baarszla uramaktadr. Kendisi de zaten o kmaza yabanc olmayan ablas bu noktada airi bulmakta ve belki onu yeniden o dar dnyann iine doru ekmektedir: Bacaklarm uzun

275

nereye gitsem uzun nereye gitsem gelip beni buluyor kmaz bir sokakta ablam Oysa air, kendisinde olan sesi br insanlara, doaya ve ablasna da vermek istemektedir. Bu ses ortaklatnda iletiim kopukluu, anlamazlk dzlemleri ortadan kalkacak, yaamda kendiliinden bir uyum salanacaktr: Bir duvar boyunca aa serinlik bir ses iziyorum herkeste olsun herkeste bir ses olsun istiyorum gvercinde bir ses ablamda bir ses orta ada bir ses
braniceden izmek, Btn Yort Savullar!, s.42.

Abla, baka ocuklar iin de yol kesicilik ve mdahale edicilik zellikleriyle verilir Epitafio iirinde. Dolaysyla airin, bu zellikleri yalnzca kendi ablasna balamayp btn ablalar iin genelletirdiini syleyebiliriz: Balarn eiyorlar yine ablalarnn nnde, sabahleyin olduu gibi. Salarn tarasnlar ve ayrsnlar diye ortadan. Krdm--. () Acaba kar m yine nne, kopalarn ilikletmek isteyen o iko kadn, Afrikaya giden yosunlu ve etin yollarnn da, ablalar?
Epitafio, Btn Yort Savullar!, s.68.

Abla iin kimi iirlerinde hissedilen yokluk, teyze iin de geerlidir: Benim ut teyzem de l galiba Hacivat imdi u rakdan ne diye vergi alrlar sanki.
Ut, Btn Yort Savullar!, s.55

Bu l teyzeye, kendisiyle ayn gereklii paylaan ocuklara merhaba derken, iirsel imgeleminin ona ilikin nveleri de bu yokluk durumunu zmsemekle o gruba elik edecektir: Merhaba diyoruz l teyzelerimize ocuklar merhaba diyor o iirlerimizin eikleri air, yokluunu hissettii teyzenin kart kutbunda mum tacirlerinin kzlarn grr. Bunlar, zengin bir sosyal tabakaya mensup, bakml, prl prl kzlardr:

276

Mum tacirlerinin kzlar ne temiz porselen yz iee yz ay karrm bu tabaklar


Apa Paa apa Oturdu, Btn Yort Savullar!, s.56.

Ayn figr tekillemi olarak Kocaman Putumuz Harmoniede de yer alr. Dorudan bir elginlik olarak grlen bu kz, airin olmayan kadn yaknlarna kart konumuyla, tm alveri ortamlar ayaklarnn altna serilmi biimde trl olanaklar iinde ve deta her trl olas sorundan yaltlm bir dnyada yaayan, herkes ve dnya iin ok deerli bir varlktr: bulank bir elginlik ite mum tacirlerinin kz hi anlalmyordu ite topuklar yedi ylda uzam salarna arlar deli olursun yzklerinde altn parmaklar taklym ve ne grevsizmi hi
Kocaman Putumuz Harmonie, Btn Yort Savullar!, s.33.

Teyze, yaknlk derecesi belirtilmeyen bir baka hsm kadnla birlikte Baksz Bir Kedi Kara iirinde, yaad duygu younluunun nitelii ynnde kiiletirilmi bir kavram olarak geer: zn Teyze. Ancak, buradaki teyze szcnn yaa byk hanmlara hitap ederken kullanlan sayg ifadelerinden biri olduunu syleyebiliriz. Dnyaya ve insanlara krgn, ii kasvet dolu hsm kadn, airin bilmedii bir dilde sayklarken, zn Teyze sistem tarafndan dlanm, toplumdan da soyutlanm bir yaam srmektedir: Aada kr bir kadn. Hsm. Sayklar bir dilde bilmediim. Gsnde ar bir kelebek. inde krk ekmeceler. er iki zn Teyze tavanarasnda. ler gergef. nsancl okullardan kovgun.
Baksz Bir Kedi Kara, Btn Yort Savullar!, s.75.

Bu iirdeki iki ve zn szckleri, sz edilen teyzenin airin ilk kitabna verdii adda da geen- Knar Hanm olabileceini akla getiriyor: Bir akl talar glmseyii alarm karafaki raksyla imdi dipsiz kuyulara su olan knar hanmdan ()

277

Ve iinde birikmi ut alan kadn elleri olurmu hep gibi bir zn skn edermi akamlar alarken kuyulara knar hanmn denizlerinden.
Knar Hanmn Denizleri, Btn Yort Savullar!, s.38.

Knar Hanm tamlamas, yaad dnyay ve yaamda maruz kaldklarn knayan bir simge kadnn addr; yani yine kiiletirilmi bir kavramdr. Hala sfatn ise Neyyire Hanm (Neyyire Neyir)913 iin kullanmaktadr air. Uzak hala diye hitap ettii914 bu eski sahne oyuncusu iin yazd iirde, onu ksknlk, keder ve yalnzlk iinde bir figr olarak verir. Onun znts yannda kendi zntsn bile kk grr: Tanm emsiyeleri belki de ksmtr bir yazla gitmitir ki neyyire hanm kl pancurlar elgin, fareleri rtk aalar serin darlbedayinin en gzeli salama tuba915 Bo bir sokak fotorafs denli irkin kaar bir farenin bile yannda imdi biz ocuk merdivenli bir zn
Neyyire Hanm, Btn Yort Savullar!, s.61.

Ece Ayhan, kadna en ok yer verdii Knar Hanmn Denizleri kitabnda, sahne sanats Neyyire Hanm gibi, Merutiyet dneminde ve Cumhuriyetin ilk yllarnda yaam ses sanatlarndan Kantocu Peruz916 ve Denizkz Eftalyay917 da tar iirlerine. Bu, airin o dnemi sorgulama ve anlama abasnn doal bir sonucu olsa gerek; nk o, her dnemin kendine zg bir kadn sesi olduunu dnmektedir: Tarihte her dnemin bir sesi, bir kadn sesi yok mudur? Hem frsat bulup dinlediimizde Sahibinin Sesi (His Masters Voice) markal-Kpek marka da deniliyor Trkiyede- ta plaklardaki kadn sesleri neredeyse
913

Tannm, deerli bir sahne sanats. Muhsin Erturul ile evli olan Neyyire Hanm, uzun yllar Darlbedayide almtr. [Bkz. Ender Erenel, Ece Ayhan Szl, Yeni Dergi, 54 (Mart 1969).] 914 Ece Ayhan, Uzak Hala, Btn Yort Savullar!, s. 60. 915 Romallardan kalma, bakrdan yaplm, flemeli bir alg. (Bkz. Ender Erenel, a.g.m.) 916 Zamannda ok nl olarak radyoda da syleyen bir kantocu. ok iman olduundan tahtrevanla tanrm. (Bkz. Ender Erenel, a.g.m.) 917 Eftalya Sadi: Yaad dnemde hem sesi hem de gzelliiyle nlenmi bir arkc. (Bkz. Ender Erenel, a.g.m.)

278

kopacak kadar ince deil midir? ve isterseniz incenin yanna biraz da hzn katabiliriz.918 Bir dizesinde, Kantocu peruz sahiden yaad m patron?
Bir Elii Tanrs in At, Btn Yort Savullar!, s.48.

diye sorduu Kantocu Peruzu gemile, eskilikle birlikte anar; onu, tarihsel izgiden kendini devrimci bir ynelimle koparabilecek sanat anlaynn kart kutbundaki (uyuma koullanm ve statik yapdaki) anlaya dahil grr: Harmonielere ekilmi orospular gibi kantolar o kantolar soyutlanm rmaklarda kantocu peruzun l btn izerler lmclkler oynarlarm () Ben hi l btn kucaklam atonal kantolar dnmediim iin harmonielerde ivit fabrikalarnn durduu yere kantocu peruzu dnyorum.
l Btn, Btn Yort Savullar!, s.52.

air, Denizkz Eftalyann ise cumhuriyette aalara benzer ldn (yani ou kantocunun tersine ayakta, lm ncesinde herhangi bir dknlk yaamadan) syledikten sonra, onunla ilgili u dizeleri yazar: bizim laternada dokuduumuz ocuklar gibi bir gk budalas en eski ipek salaryla uzam topuklarna kesilmi gz kapaklar kuyularda yars harita deniz yars hatrlanmam eftalya Ve kuyulara eilip lmclere selam verirken eftalya neden ibrahimin ismailin ishakn analar gibi halklar olmak istemiti cumhuriyette aylar sallara.
Denizkz Eftalya, Btn Yort Savullar!, s.52.

Geri

kinci Yeni iirinin tipik zelliklerinden bir blmn tayan

yukardaki dizelerde szcklerin yer yer rastlantsal kullanllar yznden asl dikkat ekilmek istenen durum netlikle ayrmamakta; ama bu iirin, kanto sylenen kimi meknlarda da sahneye km olmasna karn ad hibir zaman kantocularla birlikte anlmayan ve onlarn kaderini paylamaktan kendisini kurtaran, gayrimslim
918

Ece Ayhan, Cumhuriyette Kadn Dolam, anakkaleli Melahata ki El Mektup, s.62.

279

oluu ticari ama gden plak irketlerini kayglandrsa da Atatrkn huzurunda ark syleyip takdirini kazandktan sonra n alan919 Denizkz Eftalyann bu ayrcalkl durumu ekseninde kurulduunu syleyebiliriz. Ece Ayhann iirlerinde karlalan bir baka kadn da Kanl Nigrdr.920 Ve neler neden sonra da bir Kanl Nigr turas kaznm eski trke denizlerle skn etti
Bel Kanto: kinci Merutiyet, Btn Yort Savullar!, s.29.

dizelerinde ona yer vermekle kalmayp adna bir iir de yazar. Bu iirde, kendisini Kanl Nigr goygoycularla (dilencilerle) dnmeye zorlayan air, bu tarihsel kadn figrnn aslnda hi lmediine ilikin tad kany u soruyla dile getirir: Hi lmyor mu kanl nigr Bir ay girerken yreine geceleri rastklar kal hi.
Kanl Nigr, Btn Yort Savullar!, s.51.

Srmdeer iirinde, kart sosyal tabakalara mensup kadnlarn birbirlerine gre konumlarn ekonomi terimleriyle anlatrken, kadnlarn birer ekonomik deer gibi grlmesine de gnderme yapt sylenebilir: 1. lenen iki incir ekiiyor. Bin liralk kadnlar, yz paralk deil. Basmane zmirdedir. 2. Katarlarla dner srmdeer ili Terakkiye. Milyonluk kadnlar, yz papellik deil.
Srmdeer, Btn Yort Savullar!, s.178.

Basmane, ucuz otelleri ve birahaneleriyle bilinen, kentin genel havasnn ve lks yaam alanlarnn birden kesintiye urad, kimi otellerinde kadn pazarlayclarn da varlna ilikin hakknda sylentiler km bulunan yoksul bir zmir semtidir. ili Terakki ise, stanbulda, genellikle st gelir grubuna dahil ailelerin ocuklarn gnderdikleri bir lisedir. air, alt gelir grubundakilerin dedikleri bedel sayesinde st gelir grubundakilerin sekin ve deerli hale geldiini, deer kavramnn bu ekonomik elikiyle birlikte kadnlarn

919 920

Arzu Haksun, Denizkzndan arklar, Hrriyet, 21.6.1998. Gzelliiyle stanbulda n yapm olan, erkeklere dknlyle bilinen, sevitikten sonra sevgililerini ldrtt sylenen bir kadn. [Bkz. Ender Erenel, Ece Ayhan Szl, Yeni Dergi, 54 (Mart 1969).]

280

konumlandrllarndaki

farkll

da

(piyasada

revata

olan-olmayan)

belirlediini ima etmektedir. 1.10. lm Ece Ayhann iirlerinde lm kavram kimi zaman biyolojik yaamn sonlann, kimi zaman da mecazl bir kullanmla- aresizlik, bulunduu kt durumdan kamama gibi yaam iinde olumsuz bir halin srekliliini anlatr. Galata Kantosunda, her gece yaanan ve kanksanan bir lmden sz eder air: geceleri Galatada glerken bacaklarmz uzam altk artk lme diyeceim u van Milinski: lm iin ayrdk geceleri glerken Galatada.
Galata Kantosu, Btn Yort Savullar!, s.31.

Kurtulunamayan vebal geceler mutlaka lm getirir, bir k yolu yoktur o gecelerden. Ne bu durumdan, ne de ldkten sonra baa gelecek olanlardan korkmak gerekir; nemli olan, doru zamanda lmektir: Vebal gecelerden (makasla kesilmi sar bir ay) kurtulacaklarna inanrlard Biz vaktinde lm olduumuz iin (satran talar gibi) kirelerden korkmuyorduk bir de Kuds fareleri bir de Kuds fareleri
Kuds Fareleri, Btn Yort Savullar!, s.39.

lm, rknln artracak bir szckle badatrmak yerine yakkl sfatyla niteler bir iirinde: Bunca yakkll bilinmiyor lmn. Aykrl da, som Ortodoks Ortodokslua.
Ortodoks-Ortodoks, Btn Yort Savullar!, s.82.

281

Onun iirlerinde Ortodoksluk szcnn Hristiyanlkta bir mezhep ad olmann tesinde sertlik, gvurluk, orostopolluk anlamlaryla kullanldn921 gz nnde bulundurduumuzda, lm, bu kavramlarn ortadan kalkmasn salayabilecek yegne g olarak grd iin yakkl bulduunu syleyebiliriz. nk bu kavramlar sanki insanlarn i dnyalarnda ve insanlk tarihinde sonsuzcasna yer etmitir; lm, hem bunlar bitiricilik, hem de aykrlk zellii tad iin (ayrca aykrlk, Ece Ayhann kavramlar dnyasnda en deerli szcklerdendir) olumlanmaktadr. Burada, yakkl szcnn yakmak eylemine vurgu yapmak zere kullanld da dnlebilir. air, lm bir snflamaya da tabi tutar ve birbiriyle eletirdii erkek lmle sivil lm ne karr: Sivil lmden konuuyoruz dalan neftilikler arkadalar Makedonyal kaln usta marangozlar. () Erkek lmden konuuyoruz yeni ormanlardan dahi dikeni seven glne katlanr bir kadndan.
Orta kiden Ayrlan ocuklar in iirler, Btn Yort Savullar!, s.126.

Bu dizelerden hareketle onun, madem lnecekse bu lmn erkeke ve sivillik biimiyle gereklemesini setii sylenebilir. O halde, air asndan zerinde konumaya deer olan lm biimleri de yalnzca bunlardr. Ece Ayhann bu dnceye sonradan vard anlalmaktadr; nk ilk iirlerinden birinde, byle bir seim yapma ansnn bulunmayaca ynndeki inancn dile getirir: Naslsa tanmadm bir toprakta leceim Burada sakal uzatp Taranm salaryla (Siz kendinizin kanc peygamber olduunu sanyorsunuz) Hangi rejim iin (O kadar abuk deiiyorlar ki) Birinci katlar yklm evlere benzer yklveririz Sokak balarnda grr ve fotoraflarn ekeriz
Vedhalardan Birinde, Btn Yort Savullar!, s.13.

921

Ender Erenel, a.g.m.

282

lm derin tal iir olarak tanmlad bir iirinde ise, muhtemelen geit resmiyle kaldrlan bir cenazeyi anlatmaktadr. Bu, ilerini her zaman bir belirsizlik iinde yrten, varlklarn ve varlkllklarn bu belirsizlie borlu olan st snf mensuplarndan birinin cenazesidir: te lm u derin tal iirdir bak Duman adamlar maskeli katanalaryla geiyor alan bir bandonun eliinde imdiye dek lnmeyen kentimizin zerinden Hi deilse sokaklarnda Tren srasnda, bir parmak ocuk (alt snflara mensup ocuk) karln da iinde tayan sorusunu sorar: -Sayn padiahm muhbir Denizin altndaki bandolar da alyor muydu? airin, sz edilen cenaze trenine alternatif olarak baka bir cenaze treni kurgulad anlalyor. Bu, bedensel olarak yaamalarna karn yoksun brakldklar olanaklar yznden aslnda l saylabilecek, itildikleri g koullar ve aresizlikler araclyla bir bakma boularak ldrlm olanlarn denizin altndaki cenaze trenidir. (iirde, tren meknlar iin belirlenen st-alt kartlyla ayn zamanda kart snfsal katmanlar imlenmektedir.) Sorusundaki imal szcklerle ocuun da farknda/bilincinde olduunu aa vurduu bu duruma ilikin yaplan aklama, ilgin bir saptama iermektedir: -Ama urasn unutuyorsunuz hep Boulduklar zamanki yalaryladr algclar
Denizin Altndaki Bandolar, Btn Yort Savullar!, s.137.

Yani bu boulan kitle, heveslerinin kursaklarnda brakld yata kalmlardr ve hep da yle kalacaklardr. lm, varlklarn, bulunduklar yaama ortamlar ve altklar koullar zre gelmesini arzu etmedikleri bir kavram olarak da tantlr: Kular havada, insan karada lmek istemezler!
XIX, Btn Yort Savullar!, s.162.

lmn insanlarca karlanma biiminin artk farkllatna ilikin dizeleriyle de zgn bir yorumu ortaya koyar Ece Ayhan:

283

Biliyorsun; lm Artk ayakta karlanmyor, karlanmaz!


XXV, Btn Yort Savullar!, s.163.

Daha nce, airin, Denizkz Eftalyann lmn aalarnkine benzettiini sylemitik. Bu iirdeki ayakta szcnn o benzetmeyle ilikili olduunu dnyoruz. Ancak, burada lmle ilgili daha geni armlara olanak veren bir anlatm biimi de sz konusudur. Ayakta karlanmamak sz bei; lmn artk sayg duyulmayan, onun iin herhangi bir hazrlk yaplmayan, beklenmeyen, d meknlarda (rnein bir savata) gereklemeyen vb. bir olgu olarak zerinde ok ynl dnlebilmesini salayan farkl armlara aktr. 1.11. Yalnzlk/ Isszlk/ Srgnlk/ Dtalk Yalnzlk, sszlk, srgnlk ve dta braklmlk hissi, aslnda Ece Ayhann neredeyse tm iirlerini evreleyen, anlatm eleri ya da imgeler arasnda braklm byk boluklar boyunca yanklanyla okura ncelikle ve sreen bir biimde kendini sunan en karakteristik duygu/durumlardr. Yalnzlk temasna yer verdii ilk iirlerinde zellikle kap szcnn arm alanlarndan da yararlanmaya altn syleyebiliriz. nsanlarn hem i dnyalarn hem de toplumsal yaantlarn birbirlerine amalarnn olana diyebileceimiz kaplar, kim olduu anlalamayan birileri hem de onlar izleme, yakalayp durdurma olasln ortadan kaldran acmasz engellerle bezedikleri yollardan- belirsiz bir yere doru gtrmekte, daha dorusu karmaktadrlar: nk kaplar Gtryorlar (yle yanl ki) Cam krklar zerinde zerinde mi zerinde zerinde Artk kaplar yerine panjurlar kalmtr, alabilecek; oysa bunlarn ancak denizlere, ama gerek denizlere deil de usuz bucaksz yalnzlklara alabilmelerinden sz edilebilir. nsanlar; bulunduklar durum ve konum zere, birbirlerinden kopuk halde ylece kalakalmlardr: Bilmem u uzakta odalarn

284

Pancurlarn amlar Amlar m amlar amlar Denize kar (deniz yoktur ya) erdekiler ierlerde Dardakiler darlarda Kalmlar m kalmlar kalmlar Bu sorunun artk zm de yok gibidir; nk hem o kaplarn anahtarlar hem de bu sorunun zm iin gerekli anahtarlar alnmtr: Anahtarlar alan bir ingenedir Bir ingene mi bir ingene bir ingene
Anahtarlar, Btn Yort Savullar!, s.20.

Kap szcnn ayn tema ekseninde nem kazand bir baka iirde ise yalnzln korku ve acyla birlikte ele alndn gryoruz. Drt duvar arasnda, yalnzlk iinde bir ocuk, bu durumdan yegne k olana diye grd kapnn rlme olasl karsnda ac ekerken, air, byle bir kaderden kaamayacan ona haber verir gibidir: Korkun alama balar o kadar yalnzsn kapy rerlerse ne yaparsn soyut ve zorunlu ac ocuklara benzer
Bir Korku Temi zerine Benzerlikler, Btn Yort Savullar!, s.249.

Yalnzlk ve ac iindeki bu ocuklar, ayn zamanda toplumun kayp ocuklardr. Bir l Macar Cambaz iiri, bu yalnzlk ve soyutlanmlktan k iin bir umut olmad ynnde yorumlanabilir: Sonra korkun glmsemeler bitti sonra hi kimseyi gremedim herkes beni aryordu bir l macar cambaz buldu beni buldu beni sam yeli esiyordu denizlerde.
Bir l Macar Cambaz, Btn Yort Savullar!, s.40.

285

iirde sz edilen yalnzl iinde kaybolmu/terk edilmi diyebileceimiz ocuu artk grebilmek ve bulabilmek iin deta bir tr cambazlk gerekmektedir. Sonunda onu bulabilen de bir cambazdr. Ama bu, ocuk adna bir ans saylamaz; nk onu bulmak iin gerekli sfata sahip olmasna ve bunu da baarmasna karn sonuta ldr o cambaz, dolaysyla bu bulunmak gerek bir bulunmak deildir. air, amz insann birbirlerine kapallna ve bencilliine de gnderme yapar. En yakndakilerden en uzaklardakine kadar herkes kendi dnyasna, kendi benliine younlam ve tekini gremez durumdadr; insanlar ayn eylem iinde birbirlerini kaybetmilerdir: Kimse birbirini aramasn! Geerken belirli bir denizi.
peka, Btn Yort Savullar!, s.83.

Yalnzlk,

Trk

edebiyatnn

en

gzel

dzyaz

iirlerinden

biri

diyebileceimiz Bir Fotorafn Arabnda, muhtemelen zmir asll bir Musevinin hissettikleri zerinden srgnlk kavramyla birlikte verilir. iirdeki anlatc ben, zerinde gizli bir lanet, bir ilen tadn dnmektedir. len, sanki sadk bir kpek gibi hi ayrlmamaktadr ondan. Hem gittii her yere onu da beraberinde gtrmekte, hem de tm gidilerinin sonuta ona doru olduunu fark etmektedir. Hayat boyunca o ilenten baka bir arkada bulamayacan sezmekte ve bundan korkmaktadr: len. te beni bu selenli harfiyle hi brakmcek olan ilen, gittiim her yere gtrdm, gittiim grnmeyen kpeim ilen. Kim benimle arkadalk edebilir? Kim? O Keiin kann tadm syleniyor ve durulmaz bir alkantyla oradan oraya kouyorum yalnayak ve kck enemde byk bir ben, kapal gzelliimle tannyorum hl. Lekesi gibi U. Ona artk halsinasyonlar gsteren bir yalnzlktr bu. Tm k yollar ise kapatlmtr: Elli yalarnda bir cadnn ekmecesinde yayorum, ivilenmi. Gerekten, yayor muyum acaba? Mevsimin ne olduu bilinmiyor ve ben pek yorum. Gibi U.

286

Srgne gnderiliini anmsamak, hatta kabullenmek istememekte, doup byd topraklar zlemektedir. Sesini duyurma olana da yoktur; nk halini ancak fotorafnn negatifi ile anlatabilir, bunu ise gerein gsterildiinden farkl hatta gsterildiinin tam tersi olduunu kavrayp onu olduu gibi grebilenler anlayabilir. Oysa bu fotorafn negatifi belki de hibir zaman doru kiiye ulaamayacaktr: iek satclarnn o srgnnde Kudse gitmi, alar Saate yerlemitim.. Bunlar anmak, anmak bile istemiyorum ki.. () Bunca uzak zmirler rehnedildim ben burada. Bu bir fotorafn arab olsun benden, eline geecek mi bir gn? branca renimi yaparken bir boliede922 grnmeyen kpeimle ektirdiim. Issz ve korkun. Kendine acma durumuna da dmek istemez; ama bu srecin hi bitmemesinden korkmaktadr: --Yazklandmdan deil. Gemicek diyedir kayglanyorum. U.
Bir Fotorafn Arab, Btn Yort Savullar!, s.67.

Yalnzlk, ayn zamanda kendisine ve bedenine kar bir yabanclama duygusunu da dourur. Yalnz birey, bedenini kendisiyle birlikte tad bir ceset gibi alglar: Otelde, onun (Cesetimin) yatanda yatarm. Salarnn kapkara yle uzad zamanlarda, dirimin ondan esirgedii ve benim ona vermeye altm ey neydi acaba? diyedir kurarm. Kocaman kz ellerimle.
Gizli Yahudi, Btn Yort Savullar!, s.70.

Bir dizesinde, Be aydan bu yana, ilk bir insan gryorum.


XX, Btn Yort Savullar!, s.162.

derken, baka bir dizesinde bu yalnzlnn gerek nedeninin aykr dnmek olduunu sezdirir air: Beyaz kargalarl, aykr dncelerdir.
XXIV, Btn Yort Savullar!, s.163.

Bu yalnzlk ona artk hep elik edecek olan, ama dardan fark edilemese de iinde trl kym ve aclarn yaand karanlk bir imparatorlua dnr:
922

Yahudi kadn. (Bkz. Trke Szlk, Dil Dernei Yaynlar, Ankara, 2005.

287

Batm bir tramvay, ahtapotlar, ince ve upuzun barbarlar. Yalnzlk dnr bir zenci arkadaa imparator.
Ey Kanatszlk, Btn Yort Savullar!, s.81.

Grlmeyen, bakalar asnda deta bir hi hkmnde olan bu dalar gibi yalnzl air de hie saymak, en azndan ondan bu yolla kurtulmak ister: dalar gibi yalnzlk ne gzel bir hi.
apal Kar, Btn Yort Savullar!, s.62.

1.12. Zaman Zaman, Ece Ayhann iirlerinde soyut bir kavram olarak ya da bal bana bir sorunsal olarak ilenmez; ama belirli gnler ve vakitler, yer yer farkl eylem ve niteliklerin kesitii sreler olarak, kendilerine yklenilen zgn anlamlarla ve arpc betimlemelerle karmza kar. Ece Ayann iirlerinde en ok geen gn ad saldr. Sal, ncelikle, ilk tramvay iileri grevinin planland ya da biimlendii ve ocuklarn okula gelmedii bir Merutiyet gn olarak yer alr airin belleinde: ve sal gn gelmemi ocuklar okula btn o tapon karlar amar sermemi bahelere ilk tramvay iileri grevi kalpda bir kinci Merutiyet. 923
Bel Kanto: kinci Merutiyet, Btn Yort Savullar!, s.29.

Yine sal, tarihsel bir deiimle, toplumsal ve bireysel yaam biimlerindeki farkllamann balangcna basamak olmakla anlr: Neden aylar girerken kurun harflerle sallara hi soyutlanmam rmaklarda bouluyor ibrahim () yalnz aylarda sal otuz birle rumba da rumba
Denizkz Eftalya, Btn Yort Savullar!, s.50.

Ece Ayhanda rastladmz ilgin bir durum da harflere imgeleminde trl renkler yaktran Arthur Rimbaud gibi- sal gn iin bir rengi uygun grmesidr. Bu gn, souk tire (yeil ile mavi aras) renklidir. Estamp924 bir belediye alannda
923

Ayn yaklam hemen hemen ayn ifadelerle birka iirinde de yer alr: Bel Kanto, Btn Yort Savullar!, s.11; Bel Kanto, Btn Yort Savullar!, s.30.

288

souk tire renkli sal gnleri arkamzdan koard hoffman925 horozlu belal bir saat kulesi
Okarina, Btn Yort Savullar!, s.47.

Salnn bu souk yz, llerin sals biiminde kurduu bir tamlamada da kendini gsterir: Boylu boslu bir mutsuzluu geirmi ele. Nakl bir tavan delip llerin sals. Topuunun zerinde dner.
Hangi iir Topal ocuklarn Toplar Sokaktan,Btn Yort Savullar!,s.144.

aramba ise arklara dm kadnlarn rmakta boulduu gndr: arklar delindiler sokaklarnda ve arambalar rmakta boulup gittiler hep926
Benaresin lnm Kadnlar, Btn Yort Savullar!, s.27.

arambann boulmakla ilgisi l Btn iirinde de kurulmaktadr. Bu kez rmaklarda boulan, Kantocu Peruzun kantolardr: o kantolar soyutlanm rmaklarda kantocu peruzun () ve arambalar gidip rmaklarda boulurlarm
l Btn, Btn Yort Savullar!, s.162.

airin Madytos iirinde, sanki gnle dlen bir not izelinimi veren u ifadeler yer alr: 1. Asyada karanlk karanlk karanlk bir topluluk. nsan saati olarak bir Perembe. Ekim.
Madytos, Btn Yort Savullar!, s.179.

Burada perembe zellikle belirtilmi bir gn olmakla birlikte, ayn zamanda gnlerden herhangi bir gn olma zelliinin dnda bir neme sahip deildir; nk asl vurgulanmak istenen, airin gzleminin not alnd zaman deil,

924

Metal, tahta vb. zerine kazldktan sonra kazldktan sonra baslan resim. (Bkz. Trke Szlk, Dil Dernei Yaynlar, Ankara, 2005.) 925 Hoffman, E. T. A.: Realist bir dille ilgin ykler yazm, zellikle bykkentlerde yaayan insanlar dikkatle gzlemlemi, mzikle de uram bir Alman yazar. [Bkz. Ender Erenel, Ece Ayhan Szl, Yeni Dergi, 54 (Mart 1969).] 926 Ayn yaklam dorultusunda bir dize u iirde de vardr: Sonralar Sanskrite, Btn Yort Savullar!, s.28.

289

o gzlemin ierii yani bu toplulukun karanlk oluudur. Bu durum ilk kez iirde verilen zaman diliminde fark edilmemi, bir perembe gn yalnzca yeniden anmsanarak kayda geirilmitir. Cumartesi ise szsz bir oyuna benzetilir airin imgeleminde. kinci Yeninin syleyi zellikleri erevesinde dizeletirir bu gne ilikin armlarn: Bir pandomima olarak dnyorum korkun bir pandomima trke cumartesilerle gelen trke cumartesileri () En cumartesili bir istanbul dnerek bu kantolar dnyorsun istanbul orospular sendikasnn brnde merutiyetten sakl
Kanto Aac, Btn Yort Savullar!, s.53.

Ece Ayhann gn adlar ekseninde kurduu en arpc imgeler, kanmzca pazar gn ile ilintili olanlardr. air, belki pazarn tatil gn olmasnn da ynlendirmesiyle, bu gn, neredeyse tm yaam alanlarnn ve devinim yollarnn kapal oluunun duyumsand, sszln en yaln biimiyle yaand bir zaman esi olarak verir: bugn pazar babam sendikaya gitmi ve yeryz kapal
ocuklarn lm arklar, Btn Yort Savullar!, s.34.

Pazar, yzde brakt izin kalcl boyunca aslnda hi gemeyen, tm gnlerin iinde ayrca sregiden bir gndr. Onun ierdii ve kiiye kendi i dnyasnda duyumsatt sszlk, sknt, boluk duygusu vb. yzde silinemez bir imdir: Yzmde bir pazar gnnden kalma koca hans bir arp iareti zaman zaman dudaklarm retiyordum kuzeye doru titreyerek
Cambazlar adr, Btn Yort Savullar!, s.43.

Gnlerin en trajiidir pazar; en tedirgin edicisi de. Mor gzl bir ocuk lsne benzer. airin, hem kendisi iin belirlenmi snrlarn dna almak iin gereksinim duyaca yordamlarn yerinden edildii hem de onlar aramaya koyulduu gndr. Kendini gerekletirme olanaklarndan yoksun brakldklar iin

290

gerekte l/ldrlm olan ve lmlerinden sonra da vaktiyle maruz kaldklar hakszlklarn hasar izlerini vcutlarnda tamaya devam eden, hatta dnyaya o berelerden sabit gzlerle bakakalm halleri iinde resimlenebilecek ocuklarla zdelemitir deta pazar: Byk uurtmam almlar deliliimden, mor gzl ocuk ls bir pazar, onu bulamyorum.
Kargnm Bir lkyaz, Btn Yort Savullar!, s.71.

Gn iindeki farkl zaman dilimleri asndan baktmzda, yine kimi zgn yaktrma ve yorumlara rastlyoruz Ece Ayhann iirlerinde. Sabah, ounluun imgelemindeki armlarnn aksine yorgun, zayf, bitkindir: Ama argn sabahlar unutulmu dedi bir Ecebaba.
Hero ile At, Btn Yort Savullar!, s.175.

kindi zeri, ocuklarn, boulduklar denizden kp geldikleri vakittir. lk bakta gerekstc bir imgelemin rn olduu izlenimini veren bu badatrmann, onun zellikle lm ve lmle ilikili szckleri mecazi anlamda kulland gz nne alnrsa, ayn zamanda somut bir yaklam yanstt grlecektir. Bu noktadan hareketle dndmzde, ikindi zeri iin, dar bir dnyann snrlar iine hapsedilip orada tutulmaya zorlanan ocuklarn evlerine dn vakti diyebiliriz: Boulmu geldiler denizden ikindi zeri, yeil uhal kahveler rhtmnda gizlenmi ivit rengi evlerine. Fal spanyol--.
Epitafio, Btn Yort Savullar!, s.68.

Gece ise korku ve rknt verici bir vakittir. Bu rknty younlatran bir etken de kargnm bir ilkyazn o saatlerinde bir canavar andran aydr: Ay; gecikmi a, yosun yeili bir canavar. lerlemi gece; kanatsz yarasalar, slanm silahlar. Devrilmi bir tramvay caddede. Bunlar, kargnm bir ilkyazn simgeleri.
Kargnm Bir lkyaz, Btn Yort Savullar!, s.71.

Ay, tm geceyi kaplayp kuatarak, darda bulunanlarn yolunu kesen, eve girmelerini engelleyen, geceye ilikin bir korku esidir: Geceleri aydan, evlere girilemiyordur.
XIV, Btn Yort Savullar!, s.160.

291

Gecenin kokutuculuu, ateli hastalk yznden grlen halsinasyonlarla da ilikilidir. Cin, peri gibi doast korkutucu glerin grlebilecei, halk arasnda bu glerin younlukla yaadklar meknlar olarak bilinen bo arsalar barndrr iinde k geceleri. Yaz geceleri ise, insann karsna her an Karagz oyunundaki kambur cceyi karabilecek harabelerle doludur: Bo arsalar vardr yaz gecelerinde hafifsi malta hummalarnn. K gecelerinde de sonsuz beberuhili sanrlarn harabeleri.
Bir Fotorafn Arab, Btn Yort Savullar!, s.67.

Bu dizelerde gece iin verilen zelliklerin, yani onun rktclnn, korkutuculuunun ocuka bir alg dzlemine dayandn da belirtelim. Ayn alg dzlemine dayal korkular, gecenin daha ge saatlerinde iyice artar; bir hayalet beklentisini getirir bu ge saatler: msaklarda beklenir her zaman, derin bir gulyabani nk. Katranlar, inanlmaz istanbulinler927 giyinmi.
Sardunya ve ocuk, Btn Yort Savullar!, s.69.

Gecenin ge vakitleri, hayalet gibi, lm birinin ruhunun da beklendii saatlerdir: Gelir bir dalgn cambaz. Ge saatlerin denizinden. fler lambay. Uzanr aladm yanma. Danyal yalva iin.
Baksz Bir Kedi Kara, Btn Yort Savullar!, s.75.

Burada airin dalgn cambaz ifadesini yaayan bir kimseden sz etmek iin kullanmadn dnyoruz; nk dalgnlk bir cambazn sonunu kanlmaz klabilecek en temel etkendir ve salt dalgn oluuyla anlan bir cambaz, bu zellii yznden oktan lm bulunan, belleklerde de dalgn cambaz adyla yer tutan biri olabilir yalnzca. Dolaysyla, geliinden sz edilen varlk, bu l cambazn ruhu olsa gerek. Anlatc ben Danyal yalva bekleyip onun iin gzya dkerken, bu dalgn cambazn ruhu gelip lambay fleyerek, onun korkusunu -gecenin karanlndaki younlua da bal olarak- iyice artrmaktadr. Ece Ayhann iirlerinde gnn deiik vakitlerine ilikin yukarda saptamaya altklarmza eklememiz gereken bir tasarm daha vardr: Tm vakitlerden, tm anlardan
927

yalnzca

ocuklarn

lm

arklar

iitilmektedir.

Ayr

ayr

Tanzimattan Merutiyete kadar Trkiyede kullanlan, yakas kapal bir tr redingot. (Bkz. Trke Szlk, Dil Dernei Yaynlar, Ankara, 2005.)

292

dnldklerinde farkl ynleriyle ne kan zaman dilimleri bu ilevde, bu zellikte birleirler: Saat ka olursa olsun ocuklarn lm arklar saat ka olursa olsun ocuklarn bitiyor ak pencereden bitiyor klrengi evde.
ocuklarn lm arklar I-, Btn Yort Savullar!, s.45.

2. TOPLUMSAL VE S YASAL TEMALAR Trk iirinde toplumsal ve siyasal temalara ilgi duyanlarn ya da bu temalar iire tayanlarn, genellikle toplumcu gereki edebiyat anlayn savunanlar olduu sylenebilir. Edebiyat tarihimizde sanat toplum iindir ilkesinin taraftarlar olarak gruplandrlan bu airlerin, ounlukla, sosyalist dnya grn savunduklar da grlr. Edebiyatmzda toplumcu gereki iirin ilk yetkin rneklerini veren air Nzm Hikmettir ve siyasal bir bak asn yanstacak biimde toplumsal temalar ileyen airlerimizde onun youn etkileri gze arpar. Ece Ayhan, hem syleyi hem de kurgu zellikleri bakmndan Nzm Hikmet etkisinde ilerledii gzlenen toplumcu iir izgisinin dnda, toplumsal sorunlar kendine zg bir tarzda irdeleyerek Trk iirine bu balamda farkl bir kanal aan zgn rnekler vermesiyle de dikkati eker. zellikle Devlet ve Tabiat ya da Orta kiden Ayrlan ocuklar in iirler adl kitabnda geni yer tutan bu zellikteki iirlerinde928 siyasal bir ton da egemenliini hissettirir.929 Ancak
928

Memet Fuat, bu kitaptaki iirler iin bence toplum sorunlarna deinen iirlerin bayaptlardr demektedir. (Bkz. Memet Fuat, ki Ynl Yozlama, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 1995, s. 243.) Orhan Koak, Ece Ayhann toplum sorunlarna deindiini sylemenin onu Tevfik Fikretle kartrmak anlamna geleceini ne srerek Memet Fuatn bu saptamasna katlmaz. [Orhan Koak, Sayklar Bir Dilde Bilmediim/ Ece Ayhan iirinde Dil ve Balam, Ludingirra, 1 (Bahar 1997).] 929 70ler, Trk iirinde toplumcu ynelimin egemenliini belirgin biimde hissettirdii yllardr. Bu ynelim, br kinci Yeni airlerinin o yllarda yaymlad kitaplarda da grlr. Ece Ayhann andmz kitabnn (1973) yan sra, kinci Yeni airlerinin toplumcu izgide deerlendirilebilecek yaptlar arasnda zellikle unlar sayabiliriz: Cemal Sreya, Beni p Sonra Dour Beni (1973); Turgut Uyar, Toplandlar(1974); Edip Cansever, Sonras Kalr(1974).

293

belirtmemiz gerekir ki bu tonu yaratan duruun siyasal zemini, sosyalizmden ok anarizmdir. Her ne kadar Hasan Blent Kahraman, nk, Ece Ayhann iiri daha balangtan itibaren toplumsal ya da toplumcu balam, kendisi ne sylerse sylesin, dlamtr. Ya da, () toplumsal balam iire dsaldr ve yapt daha ziyade iirseli kuatmak ve yakalamak abasndadr.930 demekteyse de, Ece Ayhann dlad toplumsal balam deil, yaptlar dorudan bu balamla ilikilendirilen toplumcu gereki izgideki airlerin genel poetik tavrdr. stelik onun iirleri, en batan beri toplumsaldan btnyle soyutlanamayacak bir tematik yapya sahiptir. Orhan Koakn dedii gibi, nemli olan, toplumsal sorunun Ecenin btn yaptna demi ve onu belirlemi olduunu grmektir.931 Onun ou iirinde toplumsal ve siyasal temalara yneldiini sylemek, ilk bakta toplumcu gereki airlerle ayn kategoride deerlendirilebilecei ya da onlarla ortak bir paydaya sahip olduu nermesini de iinde tar gibi grndnden (ve bu nerme tartma gtrmez biimde yanllanabileceinden) yadrgatc gelebilir; bu nedenle Ece Ayhan ve toplumsallk balamndaki her saptama ve yargnn onun kendine zgln gz ard etmeden ortaya konmas ve bu ynde deerlendirilmesi gerekmektedir. Ferda Keskin, onun poetik duruundaki toplumsallkn zgl ynn, ayn sorunsal erevesinde modern iirde gzlemlenen yeni ve gittike kimi noktalarda karakterize olmaya doru ynelen geliim izgisiyle ilikilendirerek ortaya koyar: lk bakta bir (toplumsal) gerekilik ilkesini artran bu saptamalarn, iirden mevcut toplumsal gereklii yanstan bir anlat talep ettii dnlebilir. Ancak g anlalrlyla (yani sklyla) bilinen ve dinleyici/ okuyucudan ciddi bir teknik bilgi bekleyen atonal ve kakml bir slubun byle bir talebe dorudan doruya ve geleneksel anlamda cevap vermeyecei de ak. Dolaysyla ktlk toplumunda modern iirin ne tr bir

930

Hasan Blent Kahraman, Ece Ayhan iiri / Sivillik, Etik, Dilsel Kopu, Trk iiri Modernizm iir, Bke Yaynlar, stanbul, 2000, s.247. 931 Orhan Koak, Sayklar Bir Dilde Bilmediim/ Ece Ayhan iirinde Dil ve Balam, Ludingirra, 1 (Bahar 1997).

294

toplumbilimsel hatta politik ilevi olduu sorusu daha dolayl bir aklama gerektiririyor.932 unu da belirtmeliyiz ki onun kimi iirlerinde yer verdii tarihsel eler, aada ele alacamz kavramlarn irdelenmesi, sorgulanmas, temel niteliklerinin etiki bir perspektiften ortaya konulabilmesi iin seilmilerdir. Onun asl problem alan tarih deil, dorudan doruya bu kavramlarn kendileridir. Ayn geree Hasan Blent Kahraman da dikkati ekmektedir: () Ece Ayhann asl zerinde durduu ana olgu iktidardr. ktidar, Ece Ayhanda mutlaka sorgulanmas gereken, Seluklu-Osmanl-Cumhuriyet hattnda ciddi amazlar olan bir kavramdr. () Bu yanyla, bu iir, Trkiyede iktidar kavramn onu oluturan soyut bileenlere gndermeler yaparak ve onlar da szn odana alarak eletiren ilk iirdir.933 O, bu kavramlarn izini, -denebilirse- tarihteki bugnle bugndeki tarihi ezamanl olarak sorgulayabilecei znel bir balamda srer. ok zel anlamyla, iirsel perspektifte yaplm bir tr insan ve kavramlar aratrmas da diyebiliriz onun bu yndeki abalarna. Dolaysyla bu iirler iin tarihsel temalar gibi bir balk amak ve ilgili eleri tarihsellik zemininde deerlendirmeye almak, ancak Ece Ayhan eksik anlamaktan ve onun abalarn yanl yorumlamaktan kaynaklanabilir. Biz de bu nedenle yle bir balk amay uygun grmedik. Elbette bizim bu blmdeki amacmz Ece Ayhann grlerini tartmak, doruluu ya da yanll ynnden ele almak deil; iledii temalar saptayp, iirlerinin temel balamlarn daha iyi kavrayabilmek iin bu temalarn kapsam alanndaki yaklamlarn, sorgulamalarn, siyasal tutumunu elden geldiince olduu gibi ortaya koymaya almaktr. Dolaysyla bu abamzn tad nitelik, onun tematikletirdii kavramlar eksenindeki aykr tutum ve grlerini onayladmz ya da ou kez yadrganabilecek dnsel yaklamlarn btnyle benimsediimiz anlamna gelmez.

932

Ferda Keskin, Ece Ayhann iirlerini Okumak in Kavramsal Bir Arkaplan Tasla, Cogito, 38 (Gz 2003). 933 Hasan Blent Kahraman, Ece Ayhan iiri / Sivillik, Etik, Dilsel Kopu, Trk iiri Modernizm iir, Bke Yaynlar, stanbul, 2000, s.259-260.

295

2.1. Devlet/ ktidar/ Otorite Ece Ayhann devlet, iktidar ve otorite kavramlarna bakndaki olumsuzlua, tezimizin Kiilii ve Dnya Gr blmnde deinmitik. Bu kavramlarla ilgili dnceleri geni lde iirlerine de yansr. Bu iirlerde devlet, iktidar ve otorite kavramlar birbirinden ayr dnlemez; bunlar, ayn yap ve ileyiin deiik yzlerle kendini ortaya koyma biimlerine iaret etmekten baka bir ayrla sahip deillerdir. Dolaysyla biz de onun iirlerinde bu kavramlarn irdeleniini tek tek deil, birbirleriyle ilikileri iinde ele almaya alacaz. Onun, devleti; iktidar elinde tutan ve artkdeer paylamna dayal kar ilikileri iinde bir araya gelmi bulunan belirli snflara mensup kiilerin bu durumlarn merulatrmak, srekliletirmek ve halk/br toplumsal snflar sindirerek bu ilikiler andan uzak tutmak iin kullandklar bir otorite arac olarak grd anlalmaktadr. Bu bask arac devletin temel dayanann ise zel mlkiyet olduu inancndadr.934 Sz konusu ileyiin dayal olduu sistemi zulmle zdeletirir air. Kurulu sistem tamlamasn dorudan doruya kurulu zulm biimine dntrerek kullanr bir iirinde: Belli ki kamtr ok ar cezal bir ocuk Kurulu zulmn yetitirme yurtlarndan akyla kazmtr ierden kapsna Ku dillerinde olmaz bir helann ahl mahl Geme olum geme srndrrler Namk Kemal kprsnden insan
Kendi Kendinin Terzisi Bir Kambur, Btn Yort Savullar!, s.128.

Halk arasnda Yavuz Sultan Selime ait olduu sylenen ve daha ok Geme namert kprsnden ko aparsn su seni/ Sinme tilki glgesine aslan yesin ko seni biimiyle bilinen Sinme tilki glgesine aslan yesin ko seni/ Geme muhanet kprsnden seyl alsn ko seni atasz; bu dizelerde, ok ar cezal olarak nitelenen ocuun iinde yer ald toplumsal katman yanstmak amacyla, argo syleyie uyarlanm olan Geme Namk Kemal kprsnden rktrsn vakvaklar diye balayan biimine gnderilerek kullanlmtr. Bu durumda, airin,
Nedim Grsel, Yorulan Bir iirin Ayak Deitirmesi, Mor Klhani Ece Ayhan iiri iinde, NeKitaplar Yaynlar, stanbul, 2004, s.211.
934

296

alt gelir grubundaki insanlar arasnda devlete gvenilmemesi gerektii, devletin kendisine bulaanlar srndrd yolunda bir inan bulunduuna dikkati ekme abasndan sz edilebilir. Devlet, insanlarn yaamlarn srekli denetleyerek her bakmdan kontrol elinde tuttuunu gstermeye, kendisini de buna ikna etmeye alr; ama bunda o kadar ileri gider ki neredeyse masallara bile szp mdahalede bulunur ve ocuklarn bile huzurunu karr. Bu nedenle de henz masal andaki ocuklarn belleklerinde ve i dnyalarnda bile sevimsiz, souk bir yz olarak kalr: te kel hasan bu kel hasan karanl sprrm ters yaklm gldrmemek iin serkldoryan sigaralaryla ite masallara da girermi bir polis o zamanlardan beri srme kirpiklerini aralayarak insanlar ocuklarn
Knar Hanmn Denizleri, Btn Yort Savullar!, s.38.

Devlet, kard tzk ve ynetmeliklerle bireyin hareket alann kstlayp onu btnyle kendisine bal hale getirir. airin, bir iirinde, bu tzkler karsnda kendi konumundan sz ederken ayn zamanda okura bir neri de sunduu sezinlenmektedir. Birey, ocukluk yllarndan itibaren bu tzklerle mcadele ederek byr. Bu byme, yalnzca yetikinlik ana gelme anlamyla gereklemez; verilen mcadele, bireyi dnsel ynden de byk klar: 1. Biz tzklerle arparak bydk kardeim () 2. Velhasl onlar vurdu biz bydk kardeim
Yalnayak iirdir, Btn Yort Savullar!, s.131.

Sar devletin kira evinde935 oturan yoksul halk kitleleriyle ayn toplumsal katmana dahil olan airler, daha kentin kapsndayken bir engelle karlarlar; onlar ieri almamak iin deta mne ker devlet: Topaacndan aparthanlarda odas bulunamaz Yars silinmi bir ejderhann dzm zre eylemde Kiralk bir kentin giri kaplarna kara kirele airlerin mne kerken iaretlenmesinin iiridir
Mor Klhani, Btn Yort Savullar!, s.125.

935

Ece Ayhan, Hangi iir Topal ocuklarn Toplar Sokaktan?, Btn Yort Savullar!, s. 144.

297

Oysa ayn devlet, ayrcalkl snflardan gelen ya da kendisinin szcln ve savunuculuunu yapan airlerle iki kak gibi i ie uyur().936 Ama devletle ve iktidarla ili dl olan bu airler, aslnda birer ccedirler; gerekleri grebilecek yetkinlie ve entelektel dzeye sahip deillerdir: Devletin cceleri nasl iki kez ayaa kalkmak zorundaysalar Tabiatn cceleri de bir dehliz bulmulardr kendi ilerinde.
XV, Btn Yort Savullar!, s.158.

Son dizedeki tabiatn cceleri tamlamasnn, baskya urayan ve her ynden geliimi engellenen halk kitlelerine iaret etmek zere kullanld dnlebilir. iirde, bu kiilerin kendi ilerine yneldikleri, yalnzca i dnyalarnda bir k yolu bulabildikleri ima edildiine gre, airin bu tamlamayla, szn ettiimiz kitleyi kastettiini dnmemiz daha geerli hale geliyor. Grmedik! balkl iirinde Ece Ayhan, devlete ynelttii ar sulamalardan birinin rneini, bu topraklarda kurulan devletlerin bir zellii gibi gstermeye alarak verir. Ona gre Anadoluda kurulan devletlerin, aykr ve yeniliki dnen genleri avlamak, yok etmek gibi belirleyici bir zellii vardr. Bu devletler, kendi denetimi ya da izin alan dndaki sivil nitelikli herhangi bir oluuma katlan gen ve yaral insanlarn peini brakmaz, onlar avlamak iin her an tetiktedir: 1. Avclar gazallar ldrr Anadolu balkanlarnda. Gazal kaar yaralanmsa avc kovalar. 2. illi gazal bir tebeire snsn szgelimi ya da bir dnya derghna. Avc da dalar.
Grmedik!, Btn Yort Savullar!, s.177.

Devletin aykr gr ve eylemler karsndaki kycln tarihsel bakmdan somutlayan bir gsterge olarak da Deniz Gezmi, Yusuf Arslan ve Hseyin nann idam edilmelerine gnderme yapar. Marksist-Leninist eylemlerinden dolay 6 Mays 1970de Ankara Merkez Kapal Cezaevinde idam edilen bu genler iin yazd Yort Savul iirinde937 onlar birer kahraman olarak
936 937

Ece Ayhan, VIII, Btn Yort Savullar!, s.158 Ece Ayhan, bu iiri szn ettiimiz kiiler iin yazdn belirtmektedir. (Bkz. Ece Ayhan, Fahir Aksoyla Daldan Dala, iirin Bir Altn a, s.220.)

298

ne karr ve tarihte padiahlarn geii srasnda halka sylenen yort savul szn devlete kar kullanarak, ayn kiilikte birletirdii bu insana deta padiah payesi verir: Nerede kalmtk? Tarihe aarken ar yldz Srnerek geiyor bir hkmet kuu kanatlar yoluk
Yort Savul, Btn Yort Savullar!, s.119.

air, bu dizelerine gnderme yaparak kendisi de unlar sylemektedir: Yort Savul yalnz padiahlar iin sylenir. Benim iirimde ise bir padiah ar yldz oldu. Deniz, Yusuf ve Hseyin. Yani Erzurum, Boazlyan ve Sarz.938 iirde amak eyleminin kullanlmas, onlarn birer kahraman olarak tarihe getiklerini anlatmann yannda, ayn zamanda ge ykselmeyi artrarak air tarafndan insani bakmdan yceltildiklerini gstermektedir. Ece Ayhan, iktidar kavramn sorgularken sk sk tarihsel olay ve kiiliklerden yola kar. Ynetici sfatn elde eden insanlarn kiisel karlar ve iktidar hrslar uruna nasl hakszca, acmaszca bakalarnn canna kyabileceini; II. Mahmut dneminde deta adaletsizlik sembol haline gelen, padiahtan istedii kimselerin katil fermann alarak keyfine gre ve kendi iktidar dorultusunda pek ok kiiyi ldren939 Halet Efendi figrnden yola karak verir: 1. Kellesi alnmak zre Mermer Denizinden arlm ve aptesi atlm adam yaldr; gentir yeildir kymayn! ya da gentir; etmeyin yaldr msrdr! 2. Hlet Efendi akmak gzldr. Akrebi dm saatinin kapan amtr. Araya girenlere karl; bre her zaman orta yal adam nereden bulacaz!

938 939

Ece Ayhan, Esas Duru mlkn Temelidir, Ludingirra, 1 (Bahar 1997). Ahmet Mumcu, Osmanl Devletinde Siyaseten Katl, Birey ve Toplum Yaynlar, Ankara, 1985, s. 170.

299

Bu olgunun yalnzca sz edilen tarihsel dnem ve meknla snrl olmadna ilikin kansn da iirin devamndaki u ifadelerle ortaya koyar: 3. Kim diyebilecek kz Irmanda ve dahi tesinde kapakl saat yoktu?
Kapakl Saat, Btn Yort Savullar!, s.218

ktidar hrs, yalnzca ayn soydan gelmeyen kimseleri deil, hibir suu ve gnah olmayan z kardelerini bile ldrmeye gtrebilir insan. Bunu da, Fatihin lmnden sonra II. Beyaztn kardei Cemi talyada katlettirip tahta gemesine yapt gndermeyle somutlatrr: 1. Ordu bir kere sefere kyor. Bilinmiyor nereye gittikleri. Kocalm bir boa km. 2. lmn zerine bir ota atar Osmanllar. 3. olu vardr; en k Cem, Beyazt en sar. Haberler salnr tahta ulaamayana vay! 4. On iki gn ve gece kalr bir ota, kk boya, Gebze. 5. Fatih kokmad m? diyedir dnrm sepici Kemal940, ehzade Adalarna kar.
Deniz Kysnda Bir Ota, Btn Yort Savullar!, s.219.

ktidar sahiplerinin ne denli zalim ve tehlikeli olabileceini, Sultan Abdlazizle ilgili anlatlan bir olaya yapt gndermeyle verir air. Ona gre, iktidar sahiplerinin karlar dorultusunda yazlan tarihlerdeki bilgilerin tersine, tarihte kahraman ilan edilen otorite sahipleri gerekte sadece birer zalimdirler ve vahi hayvanlar bile sindirecek denli acmaszdrlar: 5. Bir insan takviminde, 19. yzyl, bir padiah bir aslanla arkadal ilerletmi ilerletir.

940

Kastedilen air Yahya Kemaldir. Ece Ayhan, bu olay zerinde dnrken Osmanl Devletinde gelimi bir uygulama olan sepileme ilemini hesaba katamad iin Yahya Kemale ynelttii eletiriyi bu biimde dile getiriyor.

300

6. Cesaretli padiah, zincirsiz aslan diyedir yazm sapsar kesildii belli bir vakanvis. 7. Kara gzmde ve kara gerekte, cesaretli aslandr! padiah zincirsiz!
Padiah ile Aslan, Btn Yort Savullar!, s.225.

evremizdeki doal gzellikler, kendi ekiciliklerini sunduklar kadar aslnda iktidar sahiplerinin tarih boyunca yaptklar zulm ve kymlar da seslendirmektedir. rnein, iktidar savamlar yznden pek ok bodurma olayna mekn olan Beikta denizleri bylesi bir l da iinde gizlemektedir: ri, kadife ve kaln bir Beikta denizlerinde! Ama sonra ac, -ile- ve lk da var!
Hani u Eski Ak!, Btn Yort Savullar!, s.243.

ktidar, kendi kyclnn yan sra ayn zamanda insanlar birbirlerine ldrtmekle varln srdrmektedir. nsanln yaad savalar ve kymlar, sermayeyi elinde tutan iktidar sahiplerinin kkrtmalar yznden gereklemektedir. Sermayelerine sermaye katmalar, kurduklar silah fabrikalarnn daha ok retim ve sat yapmasna baldr; bu arz karlayacak talebi oluturabilmek iin ise kacak savalara gereksinimleri vardr. nsanlarn birbirlerini ldrmelerine ynelik bir hareketlilik olduunda, bir sava durumu ba gsterdiinde bunlar sanki sevinten bayram ederler: Daha o zamanlar T. ve S. silah fabrikalar kurulmamt Domam ortaklar arasnda anlamazlk kmamt daha Daha sermayeleri bir balonluk metelikler metelikler Birgn sevinli haberler geldi gazetelerden ajanslardan Sava kmt uzaklarda falan telerde falan yaknmzda falan iimizde falan kinci ortan adn silahlardan silmek imkansz Mahalli gazeteler aksilik- ok okunurdu

301

ada Bir Yahudinin El Yazs, Ludingirra 1 (Bahar 1997).

Ece Ayhan, iktidarn iirle ilikisini, airlere bakn da anlamaya ve zmlemeye alr. Bu konudaki bulgu ve karmlarn yine iirlerinden izleyebilmek mmkndr. grlmtr: Mhrnde iir kazldr bir padiah.
XVIII, Btn Yort Savullar!, s.162.

ktidar sahipleri, ilerine geldii zaman iire yakn

dururlar. Hatta padiahlarn bizzat iir yazdklar, mhrlerine iir kazttklar bile

Ancak koullar deiince, iktidar odaklar karlarnn baka alanlara kaydn fark edince bu durum her an tersine dnebilir. Nitekim Tanzimat paalarnn birden pozitif bilimlere ynelip sanat ve sanatsal almalar yalnzca bir kuru grlt olarak grmeleri gibi: 1. Karagmrnde hekimler mek edecekler. Hangi makam hangi alaturka hastalklara gider? 2. Daha perev. Sokak kaps tokma alnr. Helas ierde konan afili ua gelmitir karki. 3. Bizim paa haber gnderdi, fazla grlt etmesinler, ben riyaziye alyorum.
Riyaziye, Btn Yort Savullar!, s.211.

Bu tarihsel olguyu, lhan Berkle yapt bir syleide de dile getirir Ece Ayhan: Ferman okunmutur; () padiahlarn, sadrazamlarn, vezirlerin iir dizdikleri, Divanlar derledikleri grlmez olur giderek. Pek Paalar iiri brakmlardr; ufaktan ufaktan ilerinde riyaziye alanlar da vardr.941 ktidarn iire ve aire baknn ne denli kmseyici olduunu, airi ciddiye almadn yine tarihsel bir sahneden yola karak saptar: 1. mzasz bir yaz yaynlanr bir gn Babalide. Boazlar zerine bir ankabak amlcadan.

941

lhan Berk, Kafamz Kurcalayan Kimi Sorular zerinedir: I, Dipyazlar iinde, s.23.

302

2. Pembe Kona bir yamur alr, tm iktidar ayaktadr. Kim yazmtr? 3. renilir; ve herkes oh! ekerek oturur devlet koltuklarna. 4. Ha, u bizim air Yahya mym? yerdeki demitir Talt Paa.
Anka, Btn Yort Savullar!, s.207.

Bu iirde gnderme yaplan olay udur: 1917 ylnda gazetelerden birinde Boazlar zerine imzasz bir yaz yaymlanr. Meseleyi uluslararas boyutlaryla ele alan, ciddi ve akllca bir yazdr bu. Yazdan ok rahatsz olur iktidar, yani ttihat ve Terakki. Telala bu yaznn sahibi aratrlmaya balanr. Yaznn Yahya Kemale, yani bir aire ait olduu renilince, rahatlarlar; Talt Paa, glmseyerek ha u bizim air Yahya Kemal miymi? der. Ece Ayhan, iktidarn iiri ve airi ciddiye almayan bu kmseyici bak biiminin toplumda da egemen olduunu dnr: Bizim bu toplum, imdi 82deyiz, aire ite byle bakar, bu gidile bakacaktr da. rlen bu emberi krmak iin her eyi yapacaz. aircedir! v.s. szlerinin kurnazca bir karlama olduu ak ak ortaya kncaya dek. Biz bilelim de..942 ktidar sahipleri, yalnzca yandalarna ak bir dnyada, kendilerini her trl d etkiden ve halkla iletiimden yaltm halde yaamaktadrlar. Darya kar kaplar sk skya kapatlm olan bu dnya, aslnda insanszdr; nk insanilikten uzak eylemler silsilesi zerine kuruludur: Ne zaman elleri zambakl padiah olursam Sana uzun heceli bir kent vereceim Girince kaplar yitecek ve bo!
Zambakl Padiah, Btn Yort Savullar!, s.155.

ktidarn yakn ya da uzak ortaklar, halk smrme zerine kurulu sistemde halk lehine yaplacak herhangi bir dzenleme kendilerinin aleyhine olacandan, bunu kesinlikle istemezler. Hasbelkader byle bir dzenleme ya da dzeltme yapldnda ldrabilirler, lgnca tepkiler gsterebilirler. Szgelimi Tanzimatla

942

lhan Berk, Kafamz Kurcalayan Kimi Sorular zerinedir: I, Dipyazlar iinde, s.31.

303

birlikte gelen, maasz memur tayin edilemeyecei, memurlarnsa vergi toplamakla mkellef olanlar dahil- aidatlarn halktan deil devletten alacaklar hkm karsnda st dzey memurlar ok rahatsz olmulardr.943 Bu rahatszln davurumlarndan birini, Esad Muhlis Paa olduu anlalan kiinin tepkisel davranlarn yle anlatr Ece Ayhan: 1. Sarn bir Bursa valisi, ekmi klcn, vurur da vurur kut yastklara; duvardan koparmtr. 2. Ah Tanzimat! Ah Tanzimat! Dzyazya dnmeye balam bir vergiyi Defterdarlara toplattramyorlarm.
Ah Tanzimat! Ah Tanzimat!, Btn Yort Savullar!, s.217.

Smr zerine kurulu iktidarn ortaklar iin harami sfatn kullanan air, bunlarn saylarnn gittike arttna, Krk Haramiler masalndaki haramileri bile artk aratmakta olduklarna da dikkati eker: Haramiler ki krkn stnde artk saylar bir kk tabut tabakada gezdirirler lleri fakfon burunlarna ekmek zre, ince armldr.
Orta kiden Ayrlan ocuklar in iirler, Btn Yort Savullar!, s.126.

ktidar

sahipleri

ve

ortaklar

kendilerini

bakalarnn

Tanrs

gibi

grdklerinden lm hi dnmezler ve hi lmek istemezler. Dnce, yaant ve tavrlaryla sanki enel Hak iddiasn dillendirir gibidirler. Balarna gelen bir kazay ve bunun sonucunda olabilecek lm bir yanllk olarak grrler: 1. Bir sarayl hanm eteini syrr, pirin bir mangala oturuyor ve kalkamaz. 2. Bir yanllk da aklabilir ktklere, kk ve yanar.
Enel Hak!, Btn Yort Savullar!, s.197.

air, onlara Sizde lm var mdr?


V, Btn Yort Savullar!, s.138.

diye sormaktan alkoyamaz kendini, uyarc ama aknlk da ieren bir tonla.

943

smail Habib Sevk, Tanzimattan Beri Edebiyat Tarihi I, Remzi Kitabevi, stanbul, 1942, s.8, 11.

304

Ece

Ayhan,

devlet-iktidar-otorite

kavramlarna

ilikin

sorgulamalar

dorultusunda Osmanlya evirdii eletirel bakn ayn biimde Cumhuriyete de yneltir. Zaten Trkiye Cumhuriyeti, Osmanlnn klk deitirmi bir biimidir ona gre. Bu yzden, imdi vaktin padiah ya da padiahlar kimdir yahu patron?
Patron! Ya da Bir Patron!, Btn Yort Savullar!, s.247.

diye sorar. Daha nce Cumhuriyeti tek padiahl sistemden ok padiahl sisteme gei olarak grdn sylediimiz air, otoritenin, gcn ve yldrcln insanlarn zihnine iyice kazmak iin bu dnemde de acmasz uygulamalara bavurduu grndedir. Unutamad bir olay iirine tayarak bu grn somutlamak ister. Cankurtaran lkokulunda renciyken retmenleri tarafndan Yurttalk Bilgisi dersi kapsamnda bir uygulama iin idam grmeye gtrlmlerdir. Bunu devletin ibret-i lem944 politikas olarak niteleyen air, yaad olaya bir iiriyle yle tanklk eder: 1. Dzl Azize Sofya. ayakl bir aata boynu krk bir adam; entari giyindirilmitir. 2. Cankurtaranl yavru kurtlar da geiyorlar kepleri ve trampetleriyle ayazda.
Cankurtaran, Btn Yort Savullar!, s.162.

Ona gre, iktidar hangi kla girerse girsin sonuta ayn zelliklere sahiptir. ktidarn bizzat kendisi kt ve ktlk zerine kuruludur. nemli olan kimlerin iktidar olmas gerektii deil, bu kavramn insanlktan silinmesidir. Halkn Cumhuriyetle de bask ve adaletsizliklerden kurtulamadn, iktidarn olduu her yerde otoriter basknn ve ynetici zulmnn de kanlmaz olarak ortaya kacan dnen air, bu bakmdan Cumhuriyetin yer yer Osmanly bile aratt kansndadr: 1. Derviler kendi deneyimlerinden konuuyorlard. Buday! koruk! boncuk! nleyen bir Beylik bir kapaklanmaya grsn. Sekiz ehzade, dokuz taht znike karan, drt dzmece vardk V. Mustafaya.

944

Ece Ayhan, Mortesi Requiem, s.35.

305

2. Ve bir kr emenin iinde, zalim bir padiahn zamannda domadk diyedir dvndler derviler.
Kr Bir eme, Btn Yort Savullar!, s.204.

Osmanlda rahat uyuyamayan kesimler, ayn biimde Cumhuriyette de rahat uyuyamamaktadrlar. Kendilerini gvende hissetmeyen, korku ve tedirginlik iinde yaayan kesimler iin rejim deiiklii bir zm deildir: Leblebici horhora alk tutan dikran uhacyana iek atan sen uzak hala neyyire hanm yoksa cumhuriyette de uyuyamyor musun?
Uzak Hala, Btn Yort Savullar!, s.60.

Sistem, ocuklar iinse daha ok lmler getirmektedir. Enflasyonuyla, iktidar evrelerinin ve artkdeer blmclerinin kar ilikilerine gre belirlenmi politikalaryla, insanca yaama hakkn yalnzca belirli katmanlar iin uygun grmektedir sistem: Yalnz belki ocuklar iin atl glen tramvay lmn cumhuriyete enflasyonu sekiz memeli bir zenne
Ut, Btn Yort Savullar!, s.55.

Farkl rejimleri temelde ayn anlay ve yaplanmann yalnzca farkl adlandrllar olarak gren, tm ynetim biimlerini iktidar ve otorite ortak paydalarndan hareketle nerdeyse zde kabul eden air, bu deiimlerin marjinal kitleler asndan siyah bira imekten te bir anlam tamad kansndadr: Uyand trkelendi fikret mualla945 bir deli ve cumhuriyetin her ilannda bitmek zere siyah bira ien eski babam
ocuklarn lm arklar-II-, Btn Yort Savullar!, s.57.

ktidarn adaletsizliklerine kar bir tutum ve kii modeli olarak, hak aramak adna pire iin yorgan yakmann en gzel Almancasdr Kleistin bu kroniki946
945

Fikret Mualla Sayg, ada ressamlarmzdandr. 1939da Ses dergisi iin izdii desenlerin bir ksm mstehcen bununca hakknda dava alm ama beraat ettikten sonra Parise giderek kendini alkole vermi biimde yaamnn kalan blmn orada geirmi, polis fobisi yznden tedavi de grmtr. (Ayrntl Bilgi in Bkz. Orhan Kololu, Fikret Mualla Bir Garib Kii, Boyut Yayn Grubu, stanbul, 2003.

306

dedii Michael Kohlhaas karr Ece Ayhan. H. von Kleistin bu romanna adn vermi olan kii, hakszla isyann ve hak arama mcadelesinin en gzel rneidir ona gre. Romana konu olan ve Almanyada derebeylik rejimi dneminde geen olay ksaca yledir: At reticisi olan Michael Kohlhaasn satmak zere kente gtrd atlarna derebeyi haksz yere el koyar. Ynetime bakaldran Kohlhaas, kurduu kk orduyla birlikte Almanyay yakp ykar, her taraf atee verir. Yakalanp idama edilecei srada, son arzusu olarak haklarnn geri verilmesini ister. Atlarnn bedeli denir ve idam edilir.947 air, bu eylemin evrensel bir hak arama yolu olduunu dnr: 1. Padiah Gzl Olumu atmda sormutum; Michael Kohlhaas nasl yazlyor? 2. en gzel dnyacas Kantarlkn bir ey konmam.
Michael Kohlhaas, Btn Yort Savullar!, s.176.

Hulki Aktun, onun sistem cinayetlerinin kyd herkesten yana yana948 olduunu syler. Bu, airin etiki kimliini hangi konumlanla belirlediini de gsteren bir saptamadr. Onun iktidar, otorite ve devlet kavramlaryla hesaplama abasnn temelde etikiliine dayandn sylemitik. Hasan Blent Kahraman, bu balamda etik- iktidar ilikisini yle ortaya koymaktadr: Etik kavramnn iktidarla dorudan ilikisi olduu kukusuzdur. Ne var ki, bu iktidar ilikisi bir varlk ilikisinden ok bir yokluk ilikisinin iinde olumaktadr. Bir baka deyile etii belirleyen iktidarn varl ve onunla eklemlenmek deil, onun dnda kalabilmektir. ktidar da, hi kukusuz yalnzca siyasal iktidar deil, her trden sistematik ilikiyi ieren bir kavramdr.949 Kahraman, Trk iirinin siyasal yn ve devlet/otorite kavramlar karsndaki durumuyla ilgili yapt ok nemli saptamalarn yan sra Ece Ayhann bu balamdaki farkl konumu bakmndan u dnceleri de dile getirir:

lhan Berk, Zambakl Padiah zerine Bir Konuma, Dipyazlar iinde, s.46, 47. H. von Kleist, Michael Kohlhaas, (ev. Necip ok), Milli Eitim Bakanl Yaynlar, stanbul, 1946. 948 Hulki Aktun, Kendisini Balatmtr, Ludingirra, 1 (Bahar 1997). 949 Hasan Blent Kahraman, Ece Ayhan iiri / Sivillik, Etik, Dilsel Kopu, Trk iiri Modernizm iir, Bke Yaynlar, stanbul, 2000, s.262.
947

946

307

Onun iirinin marjinalden siyasala alan bir yelpazede kristalize olmasnn nedeni, Trk iirinin siyasalla deil siyasetle uramasyd. Otoriteyi ele geirmeye almasyd. Ece Ayhansa otoriteyle savayor, onu reddediyordu. Ece Ayhann karan bir iir yazmas, mor klhani olmas, daima marjinal birisi olarak grnmesi, devletin kaymakamlndan neredeyse kpr altna inmesi budur: otoriteyle olan atmasdr. Osmanlyla ilgilenmesi bunun bir sonucudur. Ece Ayhann iirinde devlet kavramnn daima bir biimde ortaya k bu nedenledir.950 Onun ilk iirlerindeki tarihsel gndermelerin dorudan doruya cumhuriyet ideolojisine ynelik olduunu syleyen Ahmet Oktay, airin, ekonomik/politik/ideolojik dzeylerde basklanan bireyi, uzlamay istemeyen bireyi ngrmekte oluuyla ilikilendirir bunu. Cumhuriyete ynelik gndermelerini yalnzca ilk iirlere zglemek, kukusuz eksik bir baktr; ancak Oktayn da belirttii gibi onun temelde sorgulad alan iktidardr.951 Ece Ayhann kimi tarihsel ve siyasal olaylara kadar uzanan bu sorgulama alann iirlerine tarken iirsellii feda etmemesinin nedeni ise tek tek olaylara taklp kalmamas, bunlar szn ettiimiz kavramlar ekseninde birer gsterge olarak irdeleyip tikelden tmele, zelden genele ynelebilmesidir. Nedim Grselin dedii gibi, Ece Ayhann bunu iirinin zgn yapsn bozmadan yapabilmesi952 nemli bir baardr; nk somut olgu ve kiiler zerine younlaan ve salt yanstma amacna koullanan bir dikkat, dilin imgesel dzlemden anlatsal dzleme geiini de beraberinde getireceinden, metindeki iirsellikin ntrlemesi riskinden kendini btnyle kurtaramaz. 2.2. Fuhu Okurlar fuhu szcnn Ece Ayhan iin tad nemi, daha ok, alt bal ya da zel Bir Fuhu Tarihi olan anakkaleli Melahata ki El Mektup kitabnn yaymlanmasyla fark etmilerdir. Bu kavram, onda zellikle dnsel tavrn ortaya koyarken ilevselleir ve nem kazanr. lkgenlik yllarnn fuhula i
Hasan Blent Kahraman, Ece Ayhan lnce, Radikal, 15.7.2002. Ahmet Oktay, Trk iirinde Tarih lgisi, air ile Kurtarc, Korsan Yaynlar, stanbul, 1992, s.123, 124. 952 Nedim Grsel, Yorulan Bir iirin Ayak Deitirmesi, Mor Klhani Ece Ayhan iiri iinde, NeKitaplar Yaynlar, stanbul, 1994, s.217.
951 950

308

ie getiini sk sk dile getiren airin fuhua dnce dnyasnda ve iirlerinde yer vermesi de byk lde bu otobiyografik nedenlerle aklanabilir. O, fuhu dnyasnn dardan karanlk ve etrefil grlebileceini ama ierisine dalnca ili, ackl ve prl prl aydnlk bir dnya olduunu ne srer.953 Bu szce yaklam ise ilgintir: Fuhu szc, bana gre, arpc bir szcktr. Ayrca bu szcn bir albenisi de var. Szck, i ilerken sylendii gibi, fahile falan da bir iliii yoktur. Yeri gelince ucuz da olabilir. (Ben, ucuz yerine ekmein boyunca demeyi seerim.)954 Ayn ilgin yaklamn, modern iirle fuhu arasnda dorudan bir iliki kurma abasnda da grebiliyoruz: stelik de fuhu modern iirle aktrmadan kucak kucaa idi, buyur ayr ayrabilirsen!955 air, Son iirler kitabndaki deneme-dzyaz iir karm metinlerinden birinde de ayn sav dile getirir: Beyolunda fuhula, pezevenklerle ve orospularla i ie yayorsun. Zaten sen de onlardan birisin. Toprak zeminli bitirimhanelerle senli-benlisin. iir de yle deil midir? gereklikte iir fuhula i ie gider. Byle yaayabilir ancak. Benim senli-benli deyiim budur.
Patron! Ya da Bir Patron!, Btn Yort Savullar!, s.247.

ne srd bu ilgiyi/ilikiyi o denli kabullenir ki bu dncesini bir kitabnn adndaki iir szcnn fuhula eanlaml olarak kullandn syleyecek noktaya kadar gtrr: iirin Bir Altn ann alt ad ya da Fuhun Bir Altn a olacakt. nk biz fuhula i ie iki kak gibi yaadk.956 Kurduu bu ilikinin gerekelerine ve mahiyetine ilikin bir aklama getirmeyen airin, modern iirle daha ok kendi iirlerini kastettiini dnebiliriz. Ece Ayhann ilk iirlerinde de fuhu kavramyla ilikili szckler yer tutar; ancak bu iirlerde, onun fuhu szcne sonradan ykledii anlam ve ilevsellik
953 954

Ece Ayhan, Mortesi Requiem, s.19. Ece Ayhan, a.g.e.. , s.11. 955 Ece Ayhan, a.g.e.. , s.60. 956 Mustafa Irgat, iirimiz Karadr Abiler, Aynal Denemeler iinde, s.30.

309

ynnde herhangi bir ize rastlanmaz. Bu iirlerde fahielerin anld dizelere daha ok stanbulun marjinal kesimlerinin younluklu olarak yaad semtlerdeki alt kltr gruplarnn bak as ve sylemi yansr. Cinselliini ancak fuhu sektrndeki kadnlarla yaayabilen bir erkek figrnn perspektifinden verilir bu kadnlar: benim hi inde bir ablam olmad hi ieki dkknm van Milinski Galata gecesi Ceneviz kerhnesinde boyal kunduralarma byk erkekliime bakt kald dileri kmilen altn dvlm bir kadnn yz
Galata Kantosu, Btn Yort Savullar!, s.31.

Henz fuhu kavramnn bir sorunsal olarak belirmedii, dnsel sorgulama alanna ekilmedii bu iirlerden birinde, fahielerin kendilerini eya ile kartrmaya balamalarna ilikin yer alan saptama bir lde zellik tar gibidir; ancak zerinde asl younlalan durum, bu gzlem, bu trajik gereklik deildir yine de: Viski bize bir profesyonel orospu kadar pahal geliyor Sokakta apkalarm karp selam veriyordum (Numarasn bilmediim Vedhalardan birinde) Artk kendilerini bir eya ile kartrmaya balayan orospular ok ireti duruyorlard decek gibi oluyordum Bunlar da bizim Vedhalarmz.
Vedhalardan Birinde, Btn Yort Savullar!, s.14.

Bu olgunun air iin bilinli bir seim ve sonradan ykleyecei ilev dorultusunda ayrmaya balamasnn ilk rnekleri ancak Ortodoksluklarda grlr. Kitabn XI. iirinde, genelev ortamndaki yaamn ve iliki biimlerinin yan sra o ortama drlm bakire bir kzn zorland cinsel ilikideki trajik durum anlatlrken, erkek mteriden ay olarak sz edilmesi dikkati eker. Cinselliin ticari bir olgu haline getirilip insanlarn bu sektrde birer metaya dnmesini mmkn klan taraflardan biri konumundaki erkek mteri, ilk iirlerinde herhangi bir eletirel yaklamla verilmezken, bu iirde insan olmann dna tanarak en ar hakaret szlerinden birinin hedefi olmutur:

310

Dverdi kzlarn bir aa957 yarm azla. Kutsal ve isizdir loncas Zibann.958 Atyor ifteler trtklanm soyunmasn istanbulinler. Srlecektir bozukluklar biimi. Bir kzla mteri bir aynn kucaklamasndan.
Ortodoksluklar- XI, Btn Yort Savullar!, s.97.

bir

kzlk.

Geciktirsin iin

Yine kitabn XVII. iirinde, fahie anlamna gelen Rumca porne szcnn959 yara szc ile ayn arm alannda buluabilecek biimde kullanlmas, airin bu kavrama ilikin yaklam biimindeki belirginleme sreci asndan deerlendirilebilir: Davulcu mar alyor avluya konmu tabut. Ressam Ayvazovski, kkken uzun sre gremitir. Yzkuylu evrilirse, srtnda daha byk bir yara grlr. Raspop kafasyla porne trevleri.
Ortodoksluklar- XVII, Btn Yort Savullar!, s.103.

Ece Ayhann bu kavrama daha duygusal bir tonda ve znel bir ayla iirlerinde yer veriine, zellikle Devlet ve Tabiat ya da Orta kiden Ayrlan ocuklar in iirler kitabnda rastlyoruz. Kt yola dm bir gen kzn fuhu sektrnde yaad trajik bir sahneyi arpc bir biimde anlatt dizelerinde, ayn zamanda bu sektrn mekn olarak nerelere szm olduunu gsteren ifadeler de yer alr: Valde Atikde Eski air kmaznda oturur Salar bir szle rlr bir szle zlr Kt caddeye dm bir tazenin yakn mezarlkta
(Genelevde) yal, deneyimle fahie; mama yardmcs. (Bkz. Hulki Aktun, Byk Argo Szl, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 2002. 958 stanbulda, kapanm ok nl bir genelev sokann ad. [Bkz. Ender Erenel, Ece Ayhan Szl, Yeni Dergi, 54 (Mart 1969).] 959 Bkz. Ender Erenel, a.g.m.
957

311

Saatlerini karm yedi dala gerilmesinin iiridir


Mor Klhani, Btn Yort Savullar!, s.124.

Burada gnderme yapt olay, airin Mortesi Requiem kitabnda iki kez daha anlatlmaktadr.960 Demek ki Ece Ayhan ok etkilemi, zihnini ok megul etmi bir olaydr bu. Fuhu kavramna ek olarak bu dizelerde ayrca insanlarn acmaszlna ve vahet eilimine de dikkat ekilmektedir. airin Mortesi Requiemde verdii bilgiden anlaldna gre, sz edilen kadn fuhu iin anlat erkek tarafndan gtrld yerde o kiinin alt arkadann daha cinsel saldrsna uram, bedenini satt yetmezmi gibi deta iradesi de gasp edilerek bir anlamda o sre iinde ac eken bir ly yaamtr. Bundan hareketle, iirdeki mezarlk szcnn, bu olayn yaand mekn vermenin yan sra o kadnn yaad gereklik dzleminin asl ad olma ileviyle kullanldn da syleyebiliriz. Fuhu sektrnde birer ticari mal olmaktan te bir anlam ifade etmeyen hayat kadnlarnn, bu trajik durumlarn bile ayrt edemeyecek kadar cahil/saf olular ise yle yansr Ece Ayhann imgeleminden: 1. Beyoluna yazlacaklardr. Gaga burunlu bir aa der: Siz sermayesiniz ayol! 2. Susarlar gtoturu; Zrafa Soka, Galata. 3. Cgaral bir ses der: Hi bile, benim nfus kdmda ar ii ekmek karnesi verildi duruyor.
Krhane, Btn Yort Savullar!, s.191.

Genelev kadn, geimini salamak iin, yoksullarn alabilecei trden herhangi bir ite istihdam edilmekte olduunu sanmakta, kendini de bu sanya ikna etmeye almaktadr. O da ar bir i yaptn dnerek iinde bulunduu durumu merulatrmann ve -itildii koullardaki eylem biimini gerekte benimsemedii iin- kendini aklayabilmenin yollarn aramaktadr. Aslnda kendisinin bu olmadna inanan genelev kadn, inan ve zlemleri dorultusunda resmi kanallarca da onaylandna (anlaldna ve dorulanmakta olduuna) yorabilecei en kk bir gstergeyi bile umudu ynnde kant gsterip,

960

Ece Ayhan, Mortesi Requiem, s.67, 90.

312

tad sfat anmsatldnda, anmsatanlara ve kendisine bile kar kmaktadr; oysa damgalanmtr ve k yolu yoktur onun iin, ar iinin onu balayan anlam fahie, para karl cinsel ilikide bulunan kimse961dir. ocukluk anlarndan yola karak, bu sektrde alan kadnlarn kendileri kadar yaknlarnn da madur olularn, aclarn, toplumdan ya da kimi toplumsal iliki biimlerinden soyutlanmalarn yanstt Yalnayak iirdirde ise sitem ve fke dolu bir slup gze arpar. O kadnlar sahipleniini ilk kez bu iiriyle byle net ve keskin biimde ortaya koyar Ece Ayhan. ounluun kt kadn diye and, haklarnda olumsuz duygular besledii, hatta birer lanetli gibi grd hayat kadnlarnn ayn zamanda ana olularna dikkati ekmekle kalmaz air; daha da ileri giderek, ounlua ve egemen deer yarglarna meydan okurcasna onlar ermi ilan eder: Emraz Zhreviye Hastanesine kapatld anamz Adyla alan ermi Sirkeci kadnlarndandr airin ocukken bahesinde arkadalaryla uurtma uurttuu bu hastanenin pencerelerinden hayat kadnlarnn onlara eker at,962 srekliletirilmi bir eylem biimine dntrlerek yle dizeleir: eker atar hl mazgallardan Cankurtaranda Ac Bacnn ac bilmez uurtma ocuklarna Acl yaamlarnn da tesinde acyla zdelemi, deta acnn cisimlemi varlklar haline gelmi olan bu kadnlarn ocuklar da dlanmaktadr. Bu dlanma, zellikle, br ocuklarla paylamalar gereken resmi etkinliklerde onlarn yzne vurulur: Yl sonu msamerelerine kimler karlmaz? Annenin hayat kadn oluu, ailenin paralanmasnn yan sra sanki bir suun cezasn tm aile bireylerine ektirir gibi bu paralln resmi bir uygulamayla da zorunlu ve srekli tutulmasna yol amtr; Emraz Zhreviye Hastanesine kapatlan anne gibi baba da akl hastanesine kapatlmtr. Baba, siyasal ve resmi sylemlerde yceltilen halktan biri olmasna karn grd alaltc muameleler ve iddet karsnda dnmekte; bir yandan halktan biri olarak bu

961 962

Hulki Aktun, Byk Argo Szl, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 2002. Ece Ayhan, anakkale, anakkaleli Melahata ki El Mektup, s.34.

313

soyutlanmlnn, bir yandan da halk tarafndan soyutlanmlnn aknln yaamaktadr: Babamz dvld gllabici odunlarla tmarhanede Acaba halk nedir diye dnr arada iittii
Yalnayak iirdir, Btn Yort Savullar!, s.131.

Anne ve babasnn konulduu iki kapatlma mekn (hastane ve tmarhane) arasnda kalan ocuun ac bilmemesi ise iki adan yorumlanabilir: ocuk, olup bitenlerin kavrayabilecek erginlik dzeyine henz sahip olmadndan ortadaki acy hissetmemekte, yaanan trajedinin dndaki dnyasnda oyunlar oynamaya devam etmektedir. ocuk, bu acya saplanp kalarak gcn, enerjisini, zamann tketmek istemez; tm bunlarn hesabn sorabilmek iin gl olup ayakta kalmas, dolaysyla acsn grmezden gelmesi gerektii iin, ac bilmez. Ece Ayhann fuhula ilgili asl sahiplenici tavr ve aykr k, simge bir ad olarak anakkaleli Melahati ne karyla olmutur. anakkaleli Melahat, bir dnem stanbulda genelev patronielii yapm, sonunda Tombalac Ceylan lakapl dostu tarafndan kafasna ate edilerek ldrlm bir hayat kadndr. air, bu lm karsndaki duygularn yle dile getiriyor: 9 Kasm 1970de tabancayla vurdular onu! Vurdular beni!963 Genel kan ve duygular karsndaki ayrks tutumuyla, toplumsal deer yarglarn sarsmak iin ortak bilin alanndaki kodlarla oynamay ok seven air, bu hayat kadn iin, anakkale geilmez szn deitirerek Melahat Geilmez balkl bir iir yazmtr: 1. Gazetelerde ak kara bir resmi otuz yllk. Arkasnda mlki taksimatl bir harita. Komiserin odasnda arlanrm. 2. Ve imparatorieliinde bir vesikalk. Tombalac Ceylan renkli ekmi. Delikleri balmumuyla rterler.964

963 964

Ece Ayhan, Mortesi Requiem, s.56. airin verdii u bilgi, dizenin somut balaman akla kavuturmaktadr: Tombalac Ceylan, anakkaleli Melahatn dorudan doruya kafasna iki el ate etmitir. ( K DEL K DE CENAZE LEVAZIMATISI TARAFINDAN BALMUMUYLA RTLMTR.) (Bkz. Ece Ayhan, a.g.e. , s.82.)

314

3. Gnderilen elenklerde Geilmez yazlmt soyaac. Kk harflerle de fuhun ansna. 4. anakkaleli Melahatn trenine polis bandosu da katlmtr.
Melahat Geilmez, Btn Yort Savullar!, s.181.

Geilmez szcnn iirdeki ok ynl ilevi zerinde de durmamz gerekiyor. Bu szck, kalp bir szde yan yana kullanld anakkaleyi artrmakla Melahatin memleketini bildirdii gibi, ayn zamanda onun air tarafndan bir kahraman yani tarihte ad ylesine anlp geilemeyecek nemli bir kiilik olarak grldn ezamanl olarak vurgulamak ileviyle seilmitir. Zaten air btn dileinin anakkaleye bu hayat kadnn bir heykelinin dikilmesi olduunu syler: Btn dileim, herkes bir ey ister ya, kk ekerler, karamelalar satarak geinmeye alan kr bir yal kadn bile! Ben de unu istiyorum: anakkaleli Melahat da bir Anafartaldr. anakkale Cumhuriyet meydannda bir heykelinin dikilmesi! Lapsekili Priaposun heykeli tam karsnda. Ve dnecek!
Patron! Ya da Bir Patron!, Btn Yort Savullar!, s.247.

Ece Ayhan, heykeli dikilecek denli nemli bir kahraman gibi grd bu kadn cumhuriyetin ilk sk ve sivil giriimcilerinden biri965 olarak nitelemekle kalmaz, onu deta kendisini de aan ama ayn zamanda kendi adyla anlan bir dnsel ya da manevi ekoln temsilcisi gibi lanse eder: anakkaleli Melahat Kk (ya da Byk) Anafartaldr. Ama anas onu anakkalenin yakn kylerinden plak kynde dourmutur. () yleyse Melahilerden olur, oluyor.966 Hatta onun, tpk Meryem Ana gibi ve gerekten fakir anas967 olduunu ne srer. Kanmzca bu yaktrmalarnn altnda, anakkaleli Melahatin air tarafndan aknlk ve hayranlkla anlan uygulamas yatmaktadr:
965 966

Ece Ayhan, a.g.e. , s.18. Ece Ayhan, a.g.e. , s.15. 967 Ece Ayhan, a.g.e. , s.241.

315

Hafta sonlarnda, zellikle cumartesi gnleri, gezici otobsler sermaye kzlar tayor. Dnebiliyor musunuz? tarihte ilk kez, tornac raklarn, bekar souk demircilerin ayaklarna gidilecekti.968 Yaklam byle olunca, onun halini ve izgisi de bir iir gibi grecek denli zelletirir; alt gelir grubunun ocuklarna hitap eden bir iir: Smklerini ceketinin yenlerine silen, numara tral kk ocuklar ve eri br alglarla donuk bir BANDO (grlebilecei gibi) anakkaleli Melahatn iirini ve peini hi brakmayacaklardr, brakmazlar!969 Bundan haraketle, Ece Ayhann modern iirle fuhu dorudan bir balant iinde grmesinin temelinde, bu ikisinin hem dayand hem de ald/hitap ettii bir ortak sosyolojik taban varsaymnn bulunduu dnlebilir. Dolaysyla, air tarafndan her iki alann zneleri geldikleri toplumsal katman, sahip olduklar duyarllklar, maruz kaldklar koullar, devlet ve toplum karsndaki konumlar, trajike en yakn olmalar gibi pek ok noktadan kurulan bir denklem iinde simetrikletirilerek bak as, alglanyor bu olabilir. figrlerin Zaten fuhu yaptmz alntlardan da anlalabilecei zere Ece Ayhann anakkaleli Melahat zelinde hayat kadnlarna okuru, balamndan soyutlanarak konumlandrlmaya alld baka dnsel, tarihsel, toplumsal, bireysel ve insani balamlara doru yneltmeyi amalayan zgl (ve belki de znel) kayglar barndrmaktadr. Ancak, Ahmet Soysalla yapt bir syleide yer alan u ifadeleri, sorunu ayn zamanda baka bir boyuta da tamaktadr: Baba hem ldrlmek, hem de sevilmek iindir. anakkaleli Melahat da yle. ki el mektupla: ldrmek istiyorsun.970 Baka hibir yaz ya da syleisinde rastlayamadmz bu dncesini amlamadan ylece syleyip brakmas bu konuda somut bir yorum yapabilmemizi gletirse de, airin bu szlerinden anakkaleli Melahat dolaymndaki dnsel ve iirsel tutumuna ilikin genel olarak unlar karsayabiliriz: Onu nce bir simge kiilik olarak somut gereklii ve kimlii ile sorunsallatrmak, her bakmdan
968 969

Ece Ayhan, a.g.e.. , s. 20. Ece Ayhan, a.g.e. , s.9. 970 Ahmet Soysal, Ayptr Sylemesi: Rimbaud, Aynal Denemeler iinde, s.61.

316

irdelemek; sonra da iki el mektupla ldrmek, yani bireysel varln ve durumunu ap ondan kurtulmak, meseleyi somut olgunun snrlar iinde tutmayp daha geni kapsaml ve soyut balamlara (tikelden tmele) sramak. Necmiye Alpay, Ece Ayhann anakkaleli Melahati ne karn, airin kart olduu yazl/resmi tarihle hesaplama sreci iindeki tavrlarndan biri olarak deerlendirir: Sarnlarn yazd tarih, nezih ve muhtasar gstermek istedikleri geni anlamdaki tarihin bu mor cinsellikten oluan kollarn kesmise, karsna geilmez olarak anakkale deil Melahat kacaktr.971 Hayriye nal, airin bu seimini ve fuhu dnyasna olan ilgisini aslnda, mhre olan dirence ilgiye balar.972 Trk iirinde fuhu szcn vurgulayan bir ikinci airin yokluuna iaret eden Hasan Blent Kahraman ise Ece Ayhann bu gerei, btn almlaryla birlikte etiki kimliinin adeta alamet-i farikas olarak zerinde tamakta olduunu sylemektedir.973 Ece Ayhann fuhuu sanat ve dnce dnyas iinde sorunsallatrd belli bal kavramlardan biri olarak semesinin temelinde, onun aykr ve ayrks bak biimiyle dta braklalanlara kar zaten hep ak olan algsnn yan sra otobiyografik nedenlerin de bulunduunu syleyebiliriz. 2.3. Halk Ece Ayhann dnsel izgisi ve sanat anlayn belirleyen ynsemeler bakmndan halk sfatn tadn sylemek gerekle badamaz; ancak devlethalk ikilii balamnda dnlnce halkn yannda yer ald da yadsnamaz. Halk yoksulluk ve yoksunluklar, devletle sorunlu ilikileri, ac ve aresizlii, hem ekonomik hem de kltrel ynlerden geri braklml vb. durumlar iinde yer tutar onun iirlerinde. Bu durumlar, kimi zaman, K ve skdar, atksyla geirecek bir kadn Yazmm, nedense, deftere.
XXI, Btn Yort Savullar!, s.128.

Necmiye Alpay, Bildirgesi Yort Savul, Ludingirra, 1 (Bahar 1997). Hayriye nal, Ece Ayhan: iirimiz Her i Yapar Abiler, Hece, 70 (Ekim 2002). 973 Hasan Blent Kahraman, Ece Ayhan iiri / Sivillik, Etik, Dilsel Kopu, Trk iiri Modernizm iir, Bke Yaynlar, stanbul, 2000, s.260.
972

971

317

dizelerinde olduu gibi yalnzca saptar; kimi zaman da arpc bir grnt eliinde farkl uzanmlar ve bileenleriyle sorgulayarak ortaya koyar: Ar yapayalnzlna melmi gazeteye bakyor kara yeldirmeli kuruncu bir nine Askeri mzka okuluna giremeyi snavlar yedek aday listesi Kuruncu bir ninenin bu drt dizeyle verilen grnts, ayn zamanda yoksul halk kitlesinin nemli yaam gereklerini ve sisteme ilikin bir arpklk saptamasn da tar: Yoksulluk ve aresizlik iindeki kesimlerin kaderini ocuklar devralr. lerinde kr de olsa bir umut tayan bu insanlar, yaama tutunabilmek iin her seenei deerlendirmek isterler; ancak torpillerinin olmamas onlar iin giri anslarn giremeyi sonularna dntrr. Sistem, onlar darda tutan katlndan hibir zaman dn vermez ve arpkln hi aksatmadan ileyiini srdrr. Sistem, darda ve aresiz brakarak aslnda kendisinin ittii/zorlad sulardan ya da kendisine ynelik ykc eylemlerden dolay, rettii bu sulu ocuklar idam etmekten de geri durmaz; bylece, ezilen snflar iin deta iki ynl bir kym gerekletirir. Trajedileri gibi kendileri de fark edilemez kimselerdir bunlar: Her yl arar ve bulur ve sarsldn kimse grmez dam edilmi torununun ilk adn
Kendi Kendinin Terzisi Bir Kambur, Btn Yort Savullar!, s.128.

alabilecekleri bir kap, kendilerini ve durumlarn anlatabilmek iin bavurabilecekleri bir merci yoktur; kendilerine mahkm halde, mutlak bir aresizlik uzamnda varlklarn srdrrler: 1. Kendi kendisinin nnde oturmaya mahkm Eypl bin ana. 2. Karlar Stlce ve ksaln. Lambalardaki gazyalar bitmi.
Karartma, Btn Yort Savullar!, s.193.

Yoksul halkn, yalnzca ilerindeki kr bir umuda dayanarak, okutabilmek iin snavlarla bouturduu ocuklarnn kar kutbunda; nne sunulan farkl nimet seeneklerine kar neredeyse gnlsz bakabilecek ve ancak baba zoruyla bunlardan birine ynelebilecek kadar rahat, baba zorunun dnda bir yol

318

tuttuklarnda ise yine kazanacak kadar gven iinde yaayan ayrcalkl kesimlerin ocuklar vardr: Bir orgunun kk olu (Baka yok muymu ne) Sonralar Avrupada nl bir aktr oldu para kazand Baba zoruyla Hukuk okudu nce Stravinskyyi tanrd paradiden n sralarda ve bastonsuz olduu iin Eek arlarn andrr uzunca Tiyatro sevgisine ap kapad perdeleri Bu ocuklar, yurtd balantlar nedeniyle tehlikeli durumlardan rnein sava yllarnn getirebilecei istenmeyen bir olaslktan- uzak tutulabilirler; ama yoksul halkn ocuklar, ini Bilir Bir Rejim tarafndan ivedilikle cephelere srlr: Sava kt yllarda teker teker yava yava ini Bilir Bir Rejim kuklalar cephelere sevketmiti
ada Bir Yahudinin El Yazs, Ludingirra 1 (Bahar 1997).

air, halka toplumsal kmeleni iinde az yer kaplamalarndan dolay sitem de eder: Mor biletli yolcular! El deitiren halk kartlar! Ne kadar az yer kaplyorsunuz! Mor biletli yolcular (eskiden stanbul ehir hatlar vapurunda ikinci mevki biletlerle yolculuk yapanlar), Nedim Grselin de belirttii gibi aslnda kalabalktr;974 ancak alkanlklar yznden skk oturmakta, hak ettikleri kadar yer kaplamamaktadrlar. airin, bu tikel durumdan hareketle halka ayn zamanda bir arda bulunduu da sylenebilir. Bu dizelerin devamnda air, ayn mekndaki halktan iki figre ilikin gzlemlerine de iki fotoraf karesi saptarcasna yer verir. Biri, alt ile inanlar elien yorgun bir l ykaycsdr: Srtn bacaya dayam gece grevlisi bir l ykaycsnn yorgunluu akyor
Nedim Grsel, Yorulan Bir iirin Ayak Deitirmesi, Mor Klhani Ece Ayhan iiri iinde, Nekitaplar Yaynlar, stanbul, 1994, s.214.
974

319

Bilir misiniz kendisi yeryznden yanadr hayatta br ise, kan davasna bulat iin ikencelere gtrlen bir laz oludur: Otuz lerde sudan balam bir kan davas zre ayakta bir laz olu Kasmpaa zndanna ikencelere gtrlyordur ki kurtun eliinde ve arasnda
Kendi Kendinin Terzisi Bir Kambur, Btn Yort Savullar!, s.128.

Ece Ayhann, ayn iirin bir baka yerinde halklar incir aalar olarak nitelemesi ise ilgintir. Bu kullanmn, yuvasn, evini barkn datmak anlamndaki ocana incir dikmek deyimiyle balantl olduu varsaylrsa, halklarn bu deyimdeki olumsuzluu yklenmi bulunan incir aalar ile zdeletirilmesinin Ece Ayhann bu konudaki genel yaklamlaryla rtmemekte olduu grlebilir. Ancak, halklarn, sebep olma ileviyle deil de maruz kalmlklar bakmndan bugnk ykntlarn kklerini tamalar nedeniyle o ekilde tanmlanm olmalar da mmkndr: Ey atlaslarda eski corafyalarda Yerleecek toprak arayan halklar Ykntmzdaki incir aalar Dedi ilk mahmuzumuz son stanbula Yz ocuk boaltt ki ebru iisidirler
Kendi Kendinin Terzisi Bir Kambur, Btn Yort Savullar!, s.130.

Ece Ayhann halkla ilgili zerinde durduu noktalardan biri de onlarn geri kalmlk/braklmlklar ve bununla balantl olarak soyut/soyutlayarak dnme niteliinin bulunmaydr. Oysa dnmenin temel niteliidir soyutlamak. Douda bir ky ilkokulunda gerekletiini syledii bir olay, yanstt trajik yanlsama kadar soyutlayarak dnememe ynndeki savna ya da gzlemine tipik bir rnek oluturmas bakmndan da airi etkilemitir. Olay ksaca yledir: Fiziksel corafya anlatmak zere tahtann stne harita asan bir retmen, dnp baktnda btn snfn gller, rmaklar, denizler dklecek diye korkuya ve dehete kaplm olduunu grr. Hemen haritay indirip boylu boyunca

320

masann zerine yatrr; bunun zerine ocuklar rahatlamlardr.975 Bu anektoddan hareketle, zellikle krsal kesimdeki halkn soyut/soyutlayarak dnememesini Dklecekler iirinde yanstr air: 1. U Dou. Anadoluyu anlatacaktr retmen. Haritay asar. 2. Btn snf korkmutur; gller, rmaklar dklecekler.
Dklecekler!, Btn Yort Savullar!, s.195.

Halka ilikin ayn sav ya da gzlemini Ah Minel Ak! iirinde de iler Ece Ayhan: 1. mparatorluk imparatorluklar kapanyordu. Bir bilmece ilenmitir tavana; ters, Beikta ve eski yaz. 2. Kehribar marpulu mteriler zmek isterler eilmi eik. 3. Aynadan gelip bakr aynaya giren bir ah minel ak! Ustas kahvenin st katnda oturuyor.
Ah Minel Ak!, Btn Yort Savullar!, s.199.

Bu iirin hareket noktas olan tarihsel anektod ise udur: Osmanl dneminde, Beiktataki kahvelerden birinin tavanna bulmaca olarak ters biimde ah minel ak yazlmtr. Mteriler, yllarca nargile fokurdatrken ya da kahve hprdetirken bulmacay zmek iin tavana bakmaktan boyunlar tutulmu halde yazy zebilmek iin tavana bakp durmulardr. O kadar sre iinde kimsenin aklna yazya ayna ile bakmak gelmez; oysa biri kp o yazya kk bir cep aynasyla bile baksa bulmacay zecektir.976 Baksz Bir Kedi Kara ve Ortodoksluklarda ac eken Ortadounun tarihsel ynne, Devlet ve tabiat ya da Orta kiden Ayrlan ocuklar in iirlerde ise Trk halknn gnlk gereine yer verildiini syleyen Nedim Grsel,977 Ece Ayhann iirlerinin halka ilikinlii bakmndan u saptamay yapar:

lhan Berk, Kafamz Kurcalayan Kimi Sorular zerinedir: I, Dipyazlar iinde, s.25. Ece Ayhan, Mortesi Requiem, s.100. 977 Nedim Grsel, Yorulan Bir iirin Ayak Deitirmesi, Mor Klhani Ece Ayhan iiri iinde, nekitaplar Yaynlar, stanbul, 1994, s.209.
976

975

321

Bu kara iirlerin ardnda Trk halknn ektii aclar yatyor. Ece Ayhann iiri bandan beri yz glmeyen, mutsuz bir iirdir.978 Onun, halk her durum ve koulda mutlaka olumlamadn ve kendisini her zaman halkla zdeletirmediini de gz nnde bulundurmak suretiyle Grselin bu saptamasna katldmz belirtelim. Ece Ayhan halkn aclaryla buluturan, aslnda kendi aclar zerine younlam imgeleminin bir yandan da dorudan acy sorunsallatrmas ve bu kavramn katettii figrler arasnda belirli bir halk kesiminin de yer almasdr, diyebiliriz. 2.4. Kent Kent, Ece Ayhann iirlerinde, kltrel ve ekonomik paralanmln, birey yalnzlnn, toplumsal snflar arasndaki uurumlarn en ok yaand ve hissedildii bir yaam alan olarak yer bulur. airin kente ve kentlilere kar taknd sert tutum, ilk iirlerinde keskin bir biimde grlmez. rnein Islak iirinde, daha ok, gen bir bireyin kendini yalnz ve yabanc hissedii perspektifinden verilen, henz hnca dnmemi bir ikyet tonuyla betimlenen, yer yer de romantizmin snrlar iinde dnebileceimiz duygulanm biimlerine yol aan, henz atmalar/elikiler balamndaki sorgulamann odana ekilmemi bir kent vardr: Sokaklar slak slak Ar basar rzgr Duvar boyunca ilanlardan Renkler ehre dalm Kaplar kapal kaplar Pancurlar pencerelere Bulutlar der denize Glgeler slak slak Bo meydanlarda souk mek mek Bakmaynz gen adama Gzleri var
978

Nedim Grsel, a.g.m., s.205.

322

Elleri var Avu ileri slak slak.


Islak, Btn Yort Savullar!, s.24.

Ayn zamanda, ocuksu bir bak ve imgelem elik eder bu kent algsna: bay banliy treni de bir gn unutacak elbet kaydrak oynamalar tmeleri unuttuu gibi horoz ekerinin ocuklarn lm arklar, Btn Yort Savullar!, s.34. Ancak, ocuklarn lm arklar-II- iiriyle birlikte kente bir ayrm izgisinden ve yer ald saf belirgin bir biimde vurgulayarak bakmaya balar air: Lam yollarndan girdi metropollere uyandrd trkeledi barok bilincini alkazar nedir bilmemi allmam parmakl kt () Metropoller ortas fikret mualla digan kovalar iirsizler dmanlarm ayaa kalksnlar
ocuklarn lm arklar-II-, Btn Yort Savullar!, s.57.

Digan, argoda ben demektir.979 Dolaysyla, airin kendisini Fikret Mualla ile zdeletirdiini ve yukardaki dizelerde ona izafeten dile getirdii eylemleri ayn zamanda kendisine de malettiini syleyebiliriz. Kentte kendiliinden bulunu deil, kente giritir burada sz edilen; yani bir engele, hatta engellemeye kar koyup, verilen savam sonucunda baarlan bir durumdur kentte bulunu. Artk meydan okunan, direnci krlm bir yaplanma alandr kent: Kapaklanr bir adam daha kanc, aktmz grnce ters evrilmi kente kar ite onun denizlerine delikanl kotaklarmz980 karm ve rmaktr.
Orta kiden Ayrlan ocuklar in iirler, Btn Yort Savullar!, s.126.

Bu meydan okuyu kendinden daha emin bir ifade biimiyle ortaya konulurken, kentin hem dnsel sorgulama hem de poetik edim alan olacann bilgisi de verilir. 6. iirimiz kentten ieridir abiler
979 980

Hulki Aktun, Byk Argo Szl, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 2002. Kotak, Tatarcada erkek ocuun cinsel organ anlamna gelen bir szcktr.

323

Takvimler deitirilirken bir gn yitirilir Bir kent lmn denizlerine kadar dragomanlaryla Dragoman szc yalnzca tercman anlamyla kullanlmamaktadr yukardaki dizede; bu szck, Osmanlnn yabanc irketlerle yapt anlamalarda araclk edenler, ibirlikiler anlamn da iermektedir.981 air, ibirlikilerin de giriimiyle kentin lme doru srklendiini, asl sahipleri iin yitirilmi olduunu sylyor. Bu durumda kentin yeniden kurulmas gerekir; ama iinde ini klar, alt snf insanlar-st snf insanlar gibi farkl katmanlamalar bulunmayan bir kent olmaldr bu: Dzayak ivit badanal bir kent hasl kurulur abiler?
Mor Klhani, Btn Yort Savullar!, s.125.

Kent tarihsel, toplumsal, ekonomik ynlerden btn boyutlaryla iyice sorgulanmaya balanan bir kavramdr artk; air iin bir tr okuma paras982 olmutur: Akl, yrtlyor, yrttm bu kentte.
XXVI, Btn Yort Savullar!, s.164.

Ece

Ayhan, kenti zellikle

iktidar

kavram bata

olmak zere

sorgulamalarnn merkezine koyduu br kavramlarla bir arada, ortak bir sorunsal paydasnda irdeler. Kentin de zulm zerine kurulu olduunu, kent yaamna bulaan herkesin bu zulme ortaklktan kurtulamayacan dnr: Ey son taksitlerini yatranlarn kentindeki okuyucu! Her yakn zulmn kk hisseli uzak orta
Ala Ala Hey, Btn Yort Savullar!, s.135.

Diyebiliriz ki onun kenti kavray stanbul zelindedir. stanbulun toplu yaamndaki snfsal elikilerini ve yoksul kesimin profilini ise daha ok ocuklardan hareketle vermeyi yeler. Yoksul halk ocuklarna ortak bir ad da bulur: Ali ocuklar. Kapkaragmrkldr bu ocuklar. air, yoksul semtleri arasnda, szck olarak yapsnda karay da tad iin ona bu sfatn armlarndan

Nedim Grsel, Yorulan Bir iirin Ayak Deitirmesi, Mor Klhani Ece Ayhan iiri iinde, nekitaplar Yaynlar, stanbul, 1994, s.216. 982 Ece Ayhan, Usta i, Btn Yort Savullar!, s.138.

981

324

yararlanma olana veren Karagmrk ne karr; ama kara ile yetinmeyip onu kapkara yaparak: 1. Kapkaragmrkl lsz uyaksz Ali ocuklar Aslmak bilirsiniz kesin tehlikeli ve yasaktr Edirnekap-Bahekap sar kamu tramvaylarna Yoksul ocuklar paraszlktan dolay tramvaya bilet alarak binemedikleri iin aslmaya alp bir bakma kendilerini lme atarlarken; onlarn mensup olduu toplumsal snflar smrerek, soygunla, haram kazanla zenginleen ailelerin ocuklarn ise ne alr tramvay. air, szn ettii tramvay ayn zamanda lkenin genel grnmn yanstan bir simge gibi de vermektedir: Haramiler Durandan Beyolanllar ne alr Ve delip geer yedi kenti saatlerin en krnde Halk kipiyle voyvooo! lm!-lm! tramvaylar Ardnca siz viner iirlerimi brakmtr ada kent yaamnn arpk yapsyla birlikte literatre alan ocuklar kavram da girmitir. Ece Ayhan, kenti sorunsallatrrken bu kavram da iirlerinin dnda brakmaz. Adaletsizliin, gelir dalmndaki uurumun en youn biimde yaand mekndr kent. nsanlarn geimlerini salayabilecek bir i bulamadklar bu yoksulluk emberinde, ocuklarn altrarak kendilerince bir zm yolu retmeye alr aileler. air, uykularnda bile kendilerini rahat brakmayan bu alma zorunluluunun onlar srkledii trajik durumu u dizelerle yanstr: 2. Duyduk duymadk demeyin ha alt parmak ocuklar Tam da kalfala giderken lekelenir raklar Uyurlarken dahi o parmaklarndadr ykskleri Para ba dikiler kabilir diye dlerde Kent yaamnn kendilerini ocukluklarndan ettii bu yoksul ocuklarn hayalleri, meslek idealleri de kk dnyalarnn snrlarn aamaz. Gerekidirler, kentteki yaamn g koullar, kat kurallar gereki yapmtr onlar; kendilerini yaamda en ok neyin bekleyebileceini, tm uralar sonucunda ancak nelere ulaabileceklerini iyi bilirler ve hibir zaman bu bilginin dnda ocuka hayaller kurmazlar: Kim bilir ka iirdir kamburu gsnde bir ocuk

325

Bir silkinecek ve btn askeri okullara girecek Karartma benizli bir roman ocuu arkada da Demirkap dolaylarnda asker-sivil terzisi olur Oysa ayn kent, o yoksul ocuklarn ayrcalkl snflara mensup akranlarn da barndrmaktadr iinde. br ocuklar iin cehennem yzn sunan kent, bu ocuklara cennet yzn sunmakta ve onlar tm olanaklarndan yararlandrmaktadr. ktidar ailelerinin bu ocuklar, yalnzca renim yaamlarn en rahat biimde srdrmekle kalmazlar; onlar arasnda resimleri okul kitaplarna baslm olanlar bile vardr: 3. Ali Korna kdna baslm parlak ocuklar ise stanbul padiahlarna ikartlrlar be numara iyi mi?983
Viner iirler, Btn Yort Savullar!, s. 139.

air,

stanbulun

corafi,

ekonomik

ve

snfsal

alardan

paralln/paralanmln ilgin bir kurmacayla verir. Hem masals hem de mitolojik zellikteki bu kurmaca, ayn zamanda gncele elik eder. Devlet szc ise yalnzca mecazi anlamyla deil, asl sorumlu tutulan imlemek zere kullanlmaktadr iirde. lm, deta paralara blnerek kente paylatrmtr kendini. Kent, bu parall iinde lmn yani yok oluunu da yapsnda, iinde tamaktadr: 1. Fakir ku hi unutmaz, kitaplarn yakld yld Krk kapdan birden devletle girdiini grdk Basz bir at ve iindeki solgun ssl binicisinin Dervilere gre paralanm lm doudan dnyordur Onun iin ki ac bir suyla e blnmtr bir kent ktidar sahiplerinin kenti olarak grd stanbulu yine de sulamaz; nk bu kentin iinde, eninde sonunda onu gerek sahiplerine ait klacak bir potansiyel vardr. Hatta gerek stanbul, kendini, aralarnda sevgi ve dayanmay en gzel
983 Ece Ayhann burada gnderme yapt ocuklar, eski Milli Eitim Bakan Hasan Ali Ycelin oullar ve smet Paann ikizleridir. (Bkz. Tunca Arslan, Biz Tzklerle arparak Bydk, iirin Bir Altn a iinde, s.149 ve Ece Ayhan, rlplak Bir Trkeyle, anakkaleli Melahata ki El Mektup, s.10.)

326

biimde yaayan kimsesiz ocuklara verecei gn bekleyerek, asl varln kendi derinliklerinde saklamaktadr: 2. Fakir ku hi unutmaz, ustalar lm olan ocuklar Denizden knca birbirlerinin salarn tararlard Ah karpuzun iindeki kesmece delikanlm stanbul Yreini utanarak saklyor ve rm iek kokuyorsun air, kendisi iin artk bir okuma paras olarak grd kentin diyalektik bir yntemle okunduunda da ayn sonuca varlacan syler. ktidar sahiplerinin kente getirdikleri lm, gerekte kendi lmleridir. Sonu, onlarn sand gibi olmayacaktr; gerekte onlar, kart toplumsal snflarnda yer alan kitlelerin deil, kendilerinin sonlarn hazrlamaktadrlar: 3. Fakir ku hi unutmaz u altn eytiimsel yasay da Tarihte nice ve nite ehzade bilmeden atn tamtr te onlarn sandukalarnda usta ii gazeller oyuludur.
Usta i, Btn Yort Savullar!, s.138.

nand bu sonu dorultusunda bir vapur yolculuu srasnda kurgulad sahneyi iirsel imgelere dntrrken yine diyalektii ne karr air. Diyalektiin altn yasasndan bekledii tarihsel bir sonu olarak, allagelen dzenin ve ileyiin tersine dndn, gecekondularda yaayan yoksul kiraclarn vapurdan indikten sonra artk kendi kentlerine girmenin gurur ve rahatlyla dimdik biimde ilerlediklerini grr gibi olur: 1. engelky skelesinden biniyorlar Kalendere sabahn kr. Pazarlar darda. 2. Eminnne varncaya dek alabora oluyor gemi siga siga. ok Lazlar, az Rumlar dkmeden. 3. Ve ahap kiraclar kente dorulmu olarak giriyor.
Siga Siga, Btn Yort Savullar!, s.192.

327

2.5. Okul /Eitim retim Ece Ayhann en ar eletirilerini ynelttii kurumlarn banda okulun geldiini syleyebiliriz. Eitim retim sistemi, btn bileenleriyle deta yerden yere vurulur onun iirlerinde. Temelde iktidar ve otoriteye kar yrtt savamn uraklarndan biridir okul; nk o, okulu bu kavramlarn ocuklara yneldii ve onlar sindirdii bir mekn olma ileviyle deerlendirir ncelikle. Ona gre, korkutmak, gz da vermek zere ocuklarn topluca bir araya getirdikleri bu meknda, ayn zamanda bir kla havas egemendir; zaten Talim ve Terbiyedeki talim szc bir kla szcdr.984 ktidarn trevleri snfna dahil ettii retmenleri sevmez Ece Ayhan. Ayrca, bu trevlerin br uzantlar olan baba ve aabeyle birlikte retmeni ve okul mdrn de dinlememeyi, onlarn szlerine gre hareket etmemeyi salk verir.
985

retmenleri sevmeyiinin asl nedeni, byle arpk bir

dzende rencileri snfta brakmalardr; nk retmenler byle yaparak, dzenle u veya bu ekilde uyuma iine girmektedirler.986 En ilerici retmenin bile yars glgedir, yars dzenle i iedir bu yzden. Hem retmenin ocuu lmeye ne hakk vardr?987 Onun eitim retim sistemine ynelttii en nemli eletirilerden biri, bu sistemin tm rencileri ayn kalba sokmaya, herkese ayn eitimi vermeye ve tektip insan yetitirmeye ynelik uygulamalardr: Btn ocuklara ayn eitim ki dalmasnlar! Kuzular iin syleniyor bu. Benim bildiimce, insan yavrusu ve insan sz konusu ise aykrlk ne denli ok sayda olursa o denli birletiricilik olur. Elbet gerein, gereklerin arkasnda koan bir dnce, dnme varsa ortalkta. Yanllk nce dilde ve dilden balyor; birlik ve beraberlik!988 Ece Ayhann, eitim retim sistemini kla mantyla ilikilendirdiini sylemitik. Yukardaki szlerini, bu dncesini desteklemek iin ortaya srd
984 985

Ece Ayhan, Mortesi Requiem, s.67. Enver Ercan, Krk Yldr Yeni Bir Szdizimi ile Yeni Bir Dilbilgisinin Peindeyim, anakkaleli Melahata ki El Mektup iinde, s.99. 986 Mslm Batuk, Bir Etiki: Ece Ayhan, Sivil iirler iinde, s.70. 987 Ece Ayhan, Babozuk Gnceler, s.104. 988 Ece Ayhan, a.g.e. , s.176.

328

bir argman olarak da deerlendirebiliriz. Dikkati ekmeye alt baka bir nokta da iktidarn hep okullara, rencilere karlatlmasdr.989 Bylece okullar hem iktidarla ili dlln ortaya koymu hem de ocuklara iktidar ve iktidar sahiplerini benimsetmeye alm olur. Okullarn ald ve nceden btnleme snavlarnn yapld eyll ayn, iki kart grubun arpma alan olarak grr air: Bir firavun daha dvdryordur pazusuna. ocuklarla okullarn arpt eyll. Msryimde.
Msryim, Btn Yort Savullar!, s.78.

Eyll aynda kentlerde byk bir krm olduunu, emlak sahiplerinin bu ayda 12-13 yandaki gelecekleri acmaszca mahkm ettiini ne sren air, okul yneticilerini ve retmenleri engizisyon mahkemelerinin yelerine benzetir: Toplumun Eylle pskrtt ocuklardr onlar. Barikatlar kurarlar ocuklar Eyllde; tek dersdi, bilmem neydi diyedir tutunmaya alrlar ve tutunurlar. ok yukarlara gitmeyin, sorumluluk iimizdeki muallimler meclisinin, disiplin kurullarnn, engizisyon mahkemelerinindir. Kurul yeleri, kendileri ne derlerse desinler, bir igdyle snflarn savunmak uruna harcyorlar ocuklar; son taksitlerini yatrdklar kendi snflarn korumak uruna.990 Yasak ve baskc her otoriter kurum gibi okul da karar ve uygulamalar bakmndan hem doayla hem de insan doasyla elimektedir. Yasak kurallarla d dnyadan soyutlanm; esaslar doal nedenlere dayal bireysel zgrlk ve gereksinimlerin gz ard edilmesiyle belirlenen bir devlet kurumu olarak okul, izdii snrlarn dna kan ocuklar deta intiharla cezalandrmak ister. Oysa onlarn iledii bir su yoktur: Duyduk ki, bir daha Ku getirmek snfa ntihar olmu cezas Hal ve gidi tznde Biz kular tutmuyoruz ki
989 990

Ece Ayhan, a.g.e. , s.158. Konur Ertop, Ece Ayhan Anlatyor, Dipyazlar iinde, s.75.

329

Kapda koyveriyoruz Dnp onlar ceplerimize giriyorlar Napalm?


IX, Btn Yort Savullar!, s.158.

Otoritenin kendisini hissettirdii her oluumda, her kurumda olduu gibi okulda da insanlarn bilincine kaznan ana kavramlarn devletin nemi ve gc olduu kansndadr Ece Ayhan. Ona gre, bu kurumlarda asl belletilmek istenen ise bilimsel kavramlar ya da konular deil, devlet dersidir. Bu dersle birlikte devletin herkesi ve her eyi iine alabilecek apta geni bir kavram olduu, ondan kalamayaca dncesi iyice retilir.991 Devlet dersinin ilevi, bireyi yok etmektir. air, bu dncesini, Battal Mehetolunun ldrlmesinden hareketle yazd Mehul renci Ant iirinde992 u dizelerle yanstr: Buraya bakn, burada, bu kara mermerin altnda Bir teneffs daha yaasayd Tabiattan tahtaya kalkacak bir ocuk gmldr Devlet dersinde ldrlmtr
Mehul renci Ant, Btn Yort Savullar!, s.123.

Bu dizelerde, onun tekil bir olaydan yola karak devletin olumsuz ilevi ynnde genelletirdii dncelerini yle saptayabiliriz: Devlet, ocuklara bir trl rahat nefes alma frsat vermez. Derslikler, aslnda devlet dersinde ldrlen ocuklarn gml olduu meknlardr; kara tahta ise onlarn kara mermerden mezar talarn simgeler. Devam eden dizelerde air, devletin halk ve ocuklar yanl ynlendirip gerekleri arptma eilimini verir. ki nehrin aras anlamna gelen, Frat ve Dicle nehirleri arasndaki blgeyi adlandrmak iin kullanlan Maverannehir terimini sanki bir nehir adym gibi kabullendirmeyi amalayan u yanl soruyu sorar devlet: Devletin ve tabiatn ortak ve yanl sorusu uydu: Maverannehir nereye dklr?
991 992

Sedat Ergin, Bir Sylei, Dipyazlar iinde, s.19. Ece Ayhan, bu iiri Battal Mehetolunun ldrlmesinden yola karak yazdn sylemektedir: Devlet Mimarlk ve Mhendislik Akademisinde bir zamanlarn renci liderlerinden olan Battal Mehetolu polise ldrld. Battaln annesi nsaf Anaya cenazesinde birisi neler hissettiini sorar. yle der nsaf Ana: Ah ki olumun emeini eline verdiler. Mehul renci Ant budur. (Bkz. Mslm Batuk, Bir Etiki: Ece Ayhan, Sivil iirler iinde, s.71.)

330

Ama en arka srada oturan, yani hem devlet dersinin en uzanda yer alan hem de toplumsal ve ekonomik koullar bakmndan en gerilere itilmi katmanlardan birine mensup olan renci, devletin hi honut olmayaca karl vermekten ekinmez: En arka srada bir parman tek ve doru karl Solgun bir halk ocuklar ayaklanmasnn kalbine!dir
Mehul renci Ant, Btn Yort Savullar!, s.123.

Bu renciler, ldrlseler bile, ilerinde tadklar ve kendilerini de aan bir ocuun varln (lmden soyutlanm olarak) srdreceinin ayrdndadrlar. Onlar, sistemin ve toplumun sand gibi kk deillerdir; sahip olduklar bilin, onlar yalnzca yarnn deil bugnn de bykleri yapmaktadr. len arkadalarna, yasaklamalardan, basklardan, kalplardan, zorla sdrlmaya alldklar darack snrlardan kurtarlm bir yaam tasarm ve zgrlk dnceleri gndereceklerdir ocuk bayramlarnda: Arkadalar zakkumlarla rmlerdir u iiri: Aldrma 128! ntiharn parasz yatl kk zabit okullarnda Her ocuun kalbinde kendinden daha byk bir ocuk vardr Btn snf sana ocuk bayramlarnda zarfsz kular gnderecek.
Mehul renci Ant, Btn Yort Savullar!, s.123.

iirin bu son blmnde, ldrlen rencinin okul numarasyla anlmas, kanmzca iki ilevi birden karlyor: 1. iirin belirli bir olaya ve zneye zglenmesinin nne geilerek tmele almasn, okuru da dorudan yakalamasn (herhangi bir okul numaras yalnzca belirli bir kiiyi imlemez) salamak, 2. Sistem iin bireylerin yalnzca saysal (nicel) birer deerden ya da imden ibaret olduklarn; bunu kanksamalar ve iselletirmeleri iinse -zellikle ilkrenim alarnda- adlaryla deil kendilerine verilen numarayla arlmalar suretiyle onlarn birer zne, birer farkl ve zgl kiilik olma duygularnn trplenmek istendiini sezdirmeye almak. Ece Ayhann zerinde zel bir nemle durduu renci kitlesi ise ortaokul ikinci snfta okuyanlardr. Bu dnem, genellikle ocuun ergenlik yllarnn balangcna denk gelir. Genlie ilk admn atld bu yalar, ayn zamanda ocuun isteklerinin artt, ailesi ve evresiyle uyum sorunlar yaad, dnya ile yava yava hesaplamaya giritii, kiiliinin olumaya ve gelimeye balad,

331

gurur duygusunun n plana getii, disipliner uygulamalardan en ok bunald ve hissettii en kk bir bask karsnda hemen bakaldrd yllardr. Dolaysyla okulla, retmenleriyle, eitim sistemiyle atmalar da bu alarnda ba gsterir. Toplum ve aileler de en ok bu yataki ocuklardan tedirginlik duymaktadr aire gre: Gngrm bir babaanne orta ikide okuyan kk torunlar iin u szleri sylyordu. Ayeden duydum: Orta iki mi: O zaman bu ocuklar iplerle balamak gerekir.993 Bu ya grubundaki bireylerde hem yalnz kalma istei hem de paradoksal olarak- ebeveyne gereksinim duygular st dzeye kmaktadr.994 Bu aslnda yalnzlk duygusunu her iki bakmdan da perinleyen bir olgudur. ntihar olaylar ile yalnzlk duygusu arasndaki koutluk ise artk bilimsel olarak ortaya konmu bir gerektir.995 En popler kitabnn adn Devlet ve Tabiat ya da Orta kiden Ayrlan ocuklar in iirler koymas da airin bu renci kesimine verdii nemi yeterince gstermektedir. air, rencilerin, okuldan daha ok o yalarda ayrldklarn dnmektedir. Ama bu ayrl lerek gereklemektedir ona gre: Ey orta ikiden lerek ayrlan ocuklar! aslnda balayan askerler tabiatta hl tramvaydan Sirkecide mi inerler? ssne kalmam bir cenaze trenine gitmek iin.
Orta kiden Ayrlan ocuklar in iirler, Btn Yort Savullar!, s.126.

air, dnce ve gzlemlerini dorulamak zere bir de rnek verir. Bir iiri bitirdikten sonra, gazetede, orta ikiden belge alan bir ocuun intihar ettii haberini okur. Ayn gazetede ertesi gn o ocukla ilgili ailesinin vermi olduu gecikmi bir ilan yaymlanr: Eve dn olum, seni affettik! Orta ikinci snf dnemi, ocuklarn hayatndaki belki en kritik sretir:

Ece Ayhan, Mortesi Requiem, s.68. Kln, Hicran; Sevim, Seher A., Ergenlerde Yalnzlk ve Bilisel arptmalar, Ankara niversitesi Eitim Bilimleri Dergisi, 2, c. 38 (2005), s.72-88. 995 Ron Brown, Suicide: The Heartache Remains, The International Journal of Psychiatric Nursing Research, 3, c. 2 (August 1996), s. 15-20.
994

993

332

ocuklar iin Orta ki bir dnm noktasdr. Fiziin, kimyann konulmasndan kendisindendir. da
996

denebilir

ama

dorusu

hayatn

ve

toplumun

Bu ya grubundakilerin yasaklanan ya da gizlenen eylere kar bazen arya kaan bir merak ve ilgilerinin olduu da bilinen bir gerektir. zellikle cinsel ierikli yaynlara gsterdikleri rabet, yasaklara kar kma eilimleriyle de birleince, bu yasak yaynlar okula sokmalarna kadar vardrabilir onlar. Yakalanmamay baararak ders srasnda bile bu yaynlar arkadalar arasnda el altndan dolatrrlar; bundan deta gizli bir zevk duyarlar: En arka srada ift dikililer, snavda en ne ntihara ve denizde nasl boulmaya alrlar Yalnz Orta Douda el altnda satlan bir atlas Kim demi on sekiz yandan kkler okuyamaz Ancak bu eilim ve eylemlerinin sonular kendileri iin hi de iyi olmaz. Derse yneltmeleri gereken ilgiyi baka eylere yneltince elbette ki derslerinde baarl olamazlar ve getirdikleri zayf karne yznden aileleri tarafndan kt muamelelere urarlar. Zaten genellikle snf tekrar yapan (ift dikili) rencilerdir bunlar: Bakld ki kum saati, ters evrilmi, t, usul isa asi olmu kinci karnede babas yarsn silahyla darda brakp yle retildii iin saygl, snfa giren parmak ocuun Bo yerine, girilmeyen bir dersin denizi, gelip oturmu Ak kalm atlas, deniz tamtr, darlmasn Frat ama
Ak Atlas, Btn Yort Savullar!, s.132.

airin bu noktadaki gzlemleri ok somut ve gerekidir. Genellikle krsal kkenli olan bu ocuklar, ayn zamanda akranlar arasnda derslere girmemeye ve okulu terk etmeye en eilimli olanlardr. Hatta okuldan kamay bir maharet sayarlar; okulda geirecekleri vakti rnein sinemada geirmeyi kendileri iin daha kazanl bulurlar. airin, bu ocuklarn izlemeye kat sinema filmlerini iir olarak anmasnn ve bu iirin devamllndan sz etmesinin zerinde durmakta yarar var.
996

Konur Ertop, Ece Ayhan Anlatyor, Dipyazlar iinde, s.75.

333

Kanmzca iir szcn burada aranan, gereksinim duyulan, zorla verilmeye allmadan yalnzca sunulan ve yapsnda doal bir ekicilik bulunduu iin talep edilen, kiinin kendini zgr hissetmesine engel olmayan gibi anlamsal almlarla kullanmakta; maalesef okulda bunlar ya hi bulunmad ya da ancak kstlanm biimde ve sreksiz halde bulunduu iin kimi ocuklarn okul yerine baka meknlara ynelerek okulu tamamen braktn ifade etmektedir: Irgat mahallinde ilk derse ve hi Bir derse girmeyecek olan dudak tiryakisi iki renci iiri devamldr maalesef sesi dar Vermeyen yksek ve alak kaldrm sinemalarnn Giderler harlklarna eserse Hali vapurlaryla Zap Suyuna.
Kendi Kendinin Terzisi Bir Kambur, Btn Yort Savullar!, s.129.

rencilerin hep ciddi bir grnm sergilemek zorunda kallar, onlardan ocuka glmelerini bile denetim altnda tutup yasaklarla biimlenen bir otokontrol gelitirmelerinin beklenmesi karsnda air, fkesine engel olamaz: Hayatn orta retmeni sustu, dondu glmeleri ocuklarn Bir cenaze treninde daha lm karlamaya gtrleceiz Efendiler! Eekler susabilirler Ne yani ocuklar hi glmeyecekler mi?
Ak Atlas, Btn Yort Savullar!, s.132.

Ortodoksluklarn XXI. iirinde, okul kaa bir serseriyi bekleyen srelere ve sona gndermelerde bulunur. Bu iirdeki figr, kendi imparatorluunu kurduu bir alana kaar. Asl aradn ise manastrda bulmutur: Geirdi lgnlk bir kasketi bana. Kotu pasland blgelere silah satclarn. Kurdu okulkaaklar imparatorluu. Buldu altn bir top da Manastrda. Ancak, kat bu dnyada bulduu hazinenin (kendilik bilgisi ya da arad gereklik) bilinmesini istemedii iin kendisini yine renci kimliiyle (Ece Ayhann eylle ykledii anlam gz nnde bulundurarak bu karm yapyoruz)

334

kamufle etmek zorunda kalr; nk kat gemi peini brakmam, burada da cisimlemi olarak karsna kmtr. Onunla boumak zorundadr: Takt yakasna bir eyll orman. Bilmesinler incik boncuk dolu bir gmy. Srtlan da oradayd. rm elma yzl. Boutu kapmak iin bir haneri. Bu boumada kaybeden taraf kendisi olur; sren kymlardan kaabilmesi olanakszdr nk: Konuuldu bir cumartesi kymlardan. Kapalyd bycler. Astlar iine bir iki iesinin. Ayaklarnda gm ar potinler. Sevgili uursuzluk. Serseriyi.
Sevgili Uursuzluk, Btn Yort Savullar!, s.72.

Astlar iine bir iki iesinin ifadesi, gerekst bir imgeyi vermesinin yan sra, iki masas etrafnda kymlardan konuan kitlelerin o serserinin aslnda lm hak ettii, aslmas gerektii ynnde birtakm szler sarf etmi olabileceklerini de akla getiriyor. air, bu idam dileini dile getirmeleri esnasnda aslma eyleminin ayn zamanda o kiilerin imgeleminde gereklemekte oluunun grntleerek nlerindeki iki iesine yansdn tasarmlam ya da okura, sarf edilen bu szlerin bir cine dnp o ielerin iine girdiini dndrmek istemi olabilir. Bu cmlenin hemen ncesinde byc szcnn gemesi, ikinci olasl glendirir gibidir. Bu durumda iki ynl bir kurtulamay ve uursuzluktan sz edebiliriz. Bycler, yani hem serseriyi iinde bulunduu durumdan tek karabilecek hem de o kitleden bu cini tek uzaklatrabilecek merci kapal olduundan, her iki taraf da kurtulamay ortak paydasndaki uursuzlua mahkm kalacaktr. Okul, otoriter baskyla ocuklarn sindirildii ve gereklerin yalnzca belirli bir anlay dorultusundaki yorumlara gre verildii meknlar olmann tesinde, aslnda, olup bitenlerin bilincine varabilen birey iin hakikati anlama olana sunan bir ortamdr da ayn zamanda. Bu, her lke ve kltr iin geerlidir: Baka yeleli Davut! Gerein kiril ve Latin kurunlar da ilkin lkenin okullarn bilmektedir.
Ortodoksluklar-XXI, Btn Yort Savullar!, s.107.

air, almak zorunda kalan renci sorununa da kaytsz kalmaz. Sardunya ve ocukta, muhtemelen Selanik gmeni olan bir ocuun trajik dnyasn, henz

335

ilkokul rencisi olmasna karn geim sknts yznden geceleri iek satna kmas ekseninde verir. ocuun bizzat yaam mahkmiyetidir deta. tildii bu yaam biimi elbete ki onun dnyasna dar gelmektedir; ama aresizdir. Yaamn ve sistemin sillesi yznden okunur; ancak bu sillenin izi, hem toplum hem de sistem iin silinmeyecek bir kara lekedir ayn zamanda: erlerdeki, o utan maaralarna, arlamur sekerekten yine de, bir ocuk smyor. Selanik bohas, hasr apka, yamur kuu. Mahkmiyetinde ve sa yananda bir el kadardr kara gl lekesi. Sardunya bahelerine bitiik halasnn uzunluuna. Okulda ise br ocuklar ders dinlerlerken onun zihni yaadklaryla megul olacak, geceyi alarak geirdii iin okulu bir tr dinlenme mekn gibi grp derslerde uyuyakalacaktr. Trajedisini yalnzca lmn ve arkadann mzkasyla anlatabilen bu ocuk, geim derdi iin geceleri sata kard sardunyalarn yazgsndan pek de farkl bir yazgya sahip deildir aslnda: ocukluun da Selanik kaplar, byk lavanta ve tokmaksz. Gidip bir ilkokulda uyuyacaktr, btn o s denizleri, eytan minarelerini belki de. Yazdan unutulmu ak bir pancuru gibi halasnn. lmn ve arkadann mzkasyla, yeryznde geceleri sata karlm sardunyalarn ar yksnn arabasn anlatan ocuk, yalnzca.
Sardunya ve ocuk, Btn Yort Savullar!, s.69.

Nedim Grsel, Ece Ayhann Trk halknn aclarn hayatn orta ikisinden ayrlan ocuklarn araclyla yanstt ve bu iirlerdeki okulun Trkiyenin dzenini simgeledii grndedir: Bir yanda retmen kurullar (yasa koyucular, yneticiler) te yanda ezilen, intihara zorlanan renciler, yani halk. Bu ikilem, egemen snflarla smrlen snflar arasndaki atmay belirlediinden Ece Ayhann iirindeki devlet kavram da buna bal olarak politik bir ierik tayor. () Tekparti dneminde d etkilerin zorlamasyla daha da oalan devlet basks Ece Ayhann iirlerinde okul simgesi olarak gerekleiyor.997

Nedim Grsel, Yorulan Bir iirin Ayak Deitirmesi, Mor Klhani Ece Ayhan iiri iinde, neKitaplar Yaynlar, stanbul, 1994, s.210, 211.

997

336

Kukusuz onun dnsel sorgulamalarndan damtt iirleri byk lde toplumsal ikilemlere ya da ikiliklere yapt gndermelerle ve temelde tm ilintileriyle iktidar olgusunun izlerini srme abasna dayanr. Okulu sorunsallatrd iirlerini de bundan soyutlamak olanakszdr; ama bu durum, belirli bir ya dneminden yola ksa bile o dnemi aarak genelleir Ece Ayhann iirlerinde. Belirtmek gerekir ki Ece Ayhann eitim retim sistemine ve okula eletirel bakndaki dnsel arka plan, bir lde modern Fransz dnr Michael Foucaultnun grlerini andrr niteliktedir. Foucault yalnzca hapishanelerin deil, kapitalist toplumun mikro-iktidar mekanizmalar olarak deerlendirdii hastane, akl hastanesi ve okulun da modern kapatlma meknlar olduklarn; aslnda bu kurumlarn, fabrikann boucu atmosferinde almak istemeyen isiz ve yersiz yurtsuz bir kitlenin on yedinci yz ylda kapatldklar Hpital General adl meknn bugnk sonular olduunu ne srer. Bu kurumlarda gelitirilen ve tm topluma yaylan teknikler, kapitalizmin gereksinim duyduu itaatkr ve retken bedenlerin retilmesi iin kullanlmtr.998 Ece Ayhan da genel olarak, okulun itaatkr bedenler retilmesi iin ilev gren bir kapatlma mekn olduu dncesindedir. 2.6. iddet/ Acmaszlk999 Ece Ayhan, kendisinin actmak istei dedii iddet duygusuna ve bu duygunun insann doasyla ilikisi zerine genel kabul gren grlere ilikin dncelerini gnlnde u satrlarla dile getirir: 1982 insannn ya da bildiimiz insann, hem gizlenen, hem gizledii, hem gizlettirdii (temel) yapsndaki, dibindeki iddet kan renkli olgusu, benim deyiimle actmak istei (daha dorusu ve bilim alannda bir kavrama dntrlm igd) vardr diyedir dnlyor, dndrttrlyor. () Dnelim: Acaba gerekten var mdr byle bir yan insanda, hele insan-insanda; okuduum yazlarda kimi zaman maya
Michael Foucault, Byk Kapatlma, (ev. Ik Ergden), Ayrnt Yaynlar, stanbul, 2000. airin Msrym (Btn Yort Savullar!, s.78.) ve Mor Klhani (Btn Yort Savullar!, s.124.) balkl iirlerinde de iddet esine yer verdii dizeler vardr; ancak biz o dizelere tezimizin Kap Kurtulma stei/ zgrleme Sorunu ve Fuhu blmlerinde yer verdiimiz iin bu iirleri yeniden burada deerlendirmiyoruz.
999 998

337

adyla geiyor olsa da, kimi zaman natura szc kullanlm olsa da () Yukardaki yap szcne ben pek snamadm. () Bu ok yadrgadm szck burada bir zr-szcym gibi duruyor sanki. Eski insandaki olsun, yeni insandaki olsun, bu actmak isteini, bu iddeti ele alalm hemen! Ama nce yap yerine bir baka szck bulmalyz diyorum.1000 Sylei ve yazlarnda sk sk bu topluluun insani niteliklerinden kuku duyduunu, bir ktlk toplumunda yaadmz syleyen airin, ayn ktlk st balnda dnebileceimiz iddet kavramna ilikin yukardaki szlerinin iki noktay vurgulad grlyor: nsann, zellikle de insan-insann doasnda iddetin varlndan sz edilemez. iddeti insann yapsnda yer alyla aklamak, onu merulatrmak anlamna gelebilir. Bu konuda imdiye kadar yaplan aklama ve yorumlar, bizi, iddet insan iin sanki kanlmaz bir olguymu, bu duygu insan doasnn temel yapsnda kendiliinden varm gibi bir dnmeye yneltmektedir. Byle aklamalar, eer kast tamyorlarsa, szck seimindeki zensizlik yznden iddeti masum ve meru gstermektedirler. O halde Ece Ayhann iirlerinde iddet kavramna bir sorunsal olarak yer vermesini etiki kimliine balayabiliriz. Kambiyo iirinde, aka belirtilmese de fiziksel iddetin ekonomik koullarla balarna rtk gndermeler vardr. lk bentte, dvlme eyleminin ilikilendirildii figr kadndr; ama bu tekil ilikilendirme nedensellik ynnden ayn zamanda oul bir duruma (bizin rlplak oluu) balanr: Sabahlara dein dvlm bir kadn znel pencereler bir de kent dikkat ettinse neden byle rlplak olduumuzu imdi daha iyi anlyorsun deil mi neden dvlm bir kadn Devamndaki dizelerde dvlme eylemi kadna zglenmekten karlarak anlatc bene yklenir; yani bir anlamda ortaklaa hale getirilir: Bu gece de sen dv beni kambiyo ylesine oktan kapanm ki
1000

Ece Ayhan, Babozuk Gnceler, s.127, 128.

338

neredeyse alacak belediye saati kou kouyor cebimde Sreenletirilerek imlenen fiziksel iddet (dvlme eylemi/durumu), anlatc benin kaamayacan bildii hatta kanksad bir olgu olarak verilirken, belirli bir kesime ya da yaam biimine zg oluuyla da sezdirilir. Dayaktan artk kamayan (kaamayan deil) bir insan zelinde sezdirilen bu toplumsal kesimin ya da yaam biiminin trajik varoluu da okunabilir satr aralarndan: Bu gecede sen dv beni gizemsel bir caddede oruluyum dvlmeden olmaz limon gibi ay bin yldr apkasz eve pencerelere dnemiyorum istemiyorum biliyorsun.
Kambiyo, Btn Yort Savullar!, s.46

iirde anlatc benin kopukluklarla, aklamal ifadelere bavururken aslnda somut bir nedene ynelmeyen ba kurmalarla, ancak konuma gl eken birinde grlebilecek trden kesintilerle sergiledii anlatm biimi, srekli fiziksel iddete urayan bir kimsenin psikokojik yapsn ve zihinsel durumunu da yanstma ilevi grr. air, bylece betimleme ve uzun uzadya anlatma yklerinden kurtularak, irdeledii olgunun mahiyetini ve insan asndan sonularn dorudan gsterebilmektedir. Diyebiliriz ki modern iirin zelliklerinden ve baarlarndan biri de anlatan-anlatlan arasndaki zne-nesne ikiliini/mesafeliliini gerektiinde dilde kaldrmak suretiyle anlatm olanaklarn zenginletirmesi, okur algsn okynl harekete geirmeyi salayabilmesidir. Ece Ayhann bu dizelerle, modern iirin bu zelliinden de yararlanarak fiziksel iddete urayan insann trajedisini okynl biimde vermeyi denediini ve bunu baardn syleyebiliriz. Gizli Yahudi iirinde ise iddet, insan bedenindeki izleriyle ve iddete ya da ikenceye urayan bireyin kendisini bir varlk olarak hissediindeki kasvet dolu yabanclama duygusuyla verilir. Uranlan iddetin ncesi, nedenleri ve gerekleim anlarna ilikin sahneler okur imgelemine braklr: Alak bir mahmuz. Kkrt kokusu. Dalanm bir k. Bakr al. Damarlarmdaki lamlarda bir fare. ndiim kenti ve iimdeki daraacn kemirir. Deliler, fareler, erkek fareler blr kmrlemi bir cesedi. Mahzende.
Gizli Yahudi, Btn Yort Savullar!, s.70.

339

iddet olgusu, cinsel iddeti de ierir. Ece Ayhann kimi iirlerinde iddetin bu ynne de yer verildii grlmektedir. zellikle Ortodoksluklardaki iki iirinde cinsel iddet, korku ve vahetle i ie verilir. Bu iirlerdeki iddet zneleri deta insanlk zelliklerini btnyle yitirmiler, saldrgan ve vahi bir hayvana dnmlerdir: Bir domra1001 algs, betimler vurgularn korkunun. Bklmez boynu. Binbir gn masallaryla bezenmi. Yalar kapatmasn zincirle bal kollar, kzgn bir ejderha. Oyar burguyla. Dzgn srm gzeligeli. Giderek lklar andrr olmutur konumas bir ku angut.
1002

rperir hult1003 aac altnda prtl bir vardapet.1004


Ortodoksluklar-XIII, Btn Yort Savullar!, s.99.

Bu iirde ejderha olarak nitelenen saldrgan figrn bir edeerlisi de Ortodoksluklarn XIX. iirinde karmza kar. Kokutuculuu ve insandl okur imgeleminde daha bir pekitirilmek iin bykl olarak betimlenen bu figrn acmaszl, saldrganl ve sapknl cinsel iddetle i ie gemi biimde verilir: Arka kaplardan girerdi evlere, bykl bir kalebent. kp kendi kzna gemitir. Saldrd baltalarla flemli alglara da. evrilmez bir malakof1005 fistann kaldrmtr.

1001

Kafkaslarda rastlanan bir alg. [Bkz. Ender Erenel, Ece Ayhan Szl, Yeni Dergi, 54 (Mart 1969).] 1002 Kazdan byk, tula renginde bir ku. Masallarda l yiyen, mezar aan bir ku olarak da geer. Argoda kfr olarak da kullanlr. (Bkz. Ender Erenel, a.g.m.) 1003 Cennette bir aa. Daha ok Dou lkelerindeki masallarda geer. (Bkz. Ender Erenel, a.g.m.) 1004 Ortodokslarda bir dinsel mevki aamas. (Bkz. Ender Erenel, a.g.m.) 1005 Fransada 1854-1855 yllarn arasnda kadnlar arasnda moda olan bir balo kyafeti, stanbulda da malakof kyafet olarak n kazand. Beli son derece skan ve etein iine konulan balina kemiklerinden yaplm ince emberler yardmyla belden aa kabark bir biimde inen bu tuvalet, adn 1855teki Krm Harbinde Trklerin mttefiki Franszlarn zaptettii, Ruslarn Trablusgarptaki en kuvvetli tabyas olarak bilinen Malakof tabyasndan alyordu. Zengin Ermeni kadnlarn byk rabet ettii bu tuvaletlere, stanbulun Trk hanmlar sepetli fistan adn vermilerdi.(Bkz. http://www.habervitrini.com/haber.asp?id=14763)

340

Bir nceki iirde ejderha olarak nitelenen iddet znesi, bu iirde aygr diye anlr: Boynuna varncaya dek bir aygrd. Kaskkasayken yalvar yakar olmutur bir sokak arkcs. Bu iddet znesi ayn zamanda bir korku kayna olarak betimlenirken, anlatma masals bir havann elik ettii de grlr. Ayrca, iddete urayan kiinin bartlarnn, korku filmlerindeki kimi karelerde kamerann aksiyon alanndan uzaklamas srasnda o sahneyle ilgili duygunun izleyicideki younluunu artrmak amacyla kullanlan yankl ses efektlerini andrr biimde verildiini syleyebiliriz: ylesine susak ve souk bir az vard. Aken bir tay ve bir ksran ut yerini yemitir. Kemerler olarak uzayp giderdi bartlar, bir katedralde. Kasnt yznden syleyememitir. Eylem ve zellikleri bakmndan insand bir varlk gibi sunulan bu figrn iirin sonunda ancak insandan beklenebilecek bir eylemi, parmaklaryla bir iaret yapabilme eylemini gerekletirmesi onu duyarszlk, soukluk gibi daha hafif saylabilecek nitelikler dzlemine getirmez; nk sz edilen iareti kesik sa elinin parmaklaryla yapmaktadr. Yani deta para para edilse bile her paras birbirinden bamsz biimde tek tek yaamaya devam edebilecek denli okcanldr bu yaratk; acmaszlndaki ve iddet duygularndaki sreklilik, onun bu kavramlarla zdelemi olan canna da gemi gibidir: Aldrszd. Kesik sa elinin parmaklar, kendi tznn gerektirdii iareti yapmtr.
Ortodoksluklar-XIX, Btn Yort Savullar!, s.105.

Son iirlerinden birinde, alayc bir anlatmla, kar-koca arasndaki fiziksel iddetin farkl ya evrelerinde dnml olarak srmesi verilir. Anlatc benin kulland szcklerden, bu iirde sz edilen iftin Anadolu kyls olduu anlalyor: Ben bir kostak delikanlyken Dverdim karm Aman aman

341

imdi yalandm Karm beni dvyor Aman aman Elbette airin burada amac Ne ekersen onu biersin kabilinden bir ileti vermek deildir; yani bu dizelerde didaktik bir yan yoktur. air, glnn kendinden daha gsz olana iddet uygulama eilimiyle ve kimi zaman bu eilim dorultusundaki alg biimlerini de yanstabilen kalp szlerle alay etmektedir. Evlilikler fiziksel iddet ynnden deerlendirildiinde bu olgu ncelikle erkekten kadna ynelik olarak dnlr; ancak iirde belirli bir cinsiyete deil gc yetene zglenmekle bu eilimin temelde iktidarla bir ilgisinin bulunduu vurgulamaktadr. Ayrca, kalp sz ve dncelerin kapsam alanlar arasnda her zaman transferler yaplabileceini gsteren bir kendi lehine yorma/istismar etme rneini de grebiliyoruz bu dizelerde: Hayatn zorluklarn Birlikte karlyormuuz Lafta Aman aman Bir dahaki gelite dnyaya Karm dvmeyeceim vallah billah Aman aman!
Denize Dktmz arklardan, Btn Yort Savullar!, s.253.

iirlerinde geni lde toplumsal ve siyasal temalara yer vermesine karn Ece Ayhan toplumcu gereki airlerden ayran en belirgin noktalar ise yle zetleyebiliriz: 1. Toplumcu gereki airler geni kitlelere seslenebilmeyi amaladklar iin iirlerinin ak ve anlalr olmasna zen gsterirler. Bu durum, ayn zamanda, onlarn bir tr toplumcu lirizmden beslenen yaptlarnda grdmz -yksek sesle okunabilmeyi da olanakl klan- ortak syleyi zellikleri tamasna somut bir aklama getirebilmemizi de salar. Ece Ayhann iirleri ise hem geni bir okur

342

kitlesine seslenme kaygsna dayanmamas hem de dil ve anlatm zelliklerinin farkll ynnden bu iir izgisinin btnyle dnda yer alr. 2. Toplumcu gereki iirlerde, arka planda okur kitlesinin de dahil edilmeye alld bir siyasal projenin varl ve iirsel sylemi belirleyicilii sz konusudur. Okura, sorunlarn zmnn o siyasal projeyle olanakl olduu ya dorudan sloganik bir sylemle ilan edilir ya da satr aralarndan telkin edilir. Ece Ayhann iirlerinde ise irdelenen toplumsal sorunlarn zellikle zm konusunda okurun ak ya da rtk biimde ynlendirilmeye alld belirli bir siyasal proje (sosyalizm idealine dayal dnsel bir arka plan vb.) sezilmez; bunun yerine, toptan bir muhalefet diyebileceimiz, anarizme yakn dnsel bir tavrn varl kendini baskn biimde hissettirir. B. M TOLOJ K ELER iirle mitoloji arasnda, temellerindeki zihinsel abann nitelii bakmndan kendiliinden bir ilgi vardr. Mitoslarn douu evreni, dnyay, doa olaylarn kiiletirerek yorumlama1006 edimine dayandna gre, bu edimin btn sreleriyle birlikte iirsel bir nitelie sahip olduu sylenebilir. iirle mitoloji arasndaki iliki yalnzca mitoslarn dou ve oluum srelerinin iirsel nitelikli oluuyla snrl kalmaz; ayrca mitoslar, hem sanat yaptlar yoluyla gnmze tanm hem de sanat yapklar iin nemli olanaklar sunmulardr.1007 iirde mitolojinin verilerinden yararlanma ynelimi ise yalnzca ada airlerimize zg deildir. Divan edebiyatnda da Dou mitolojisine ait kimi elerden byk lde yararlanlmtr. Ancak Tanzimatla balayan Bat kltr ilgisiyle birlikte, Dou mitolojisi de iirdeki yerini Yunan ve Latin mitolojilerine brakmtr. Yunan ve Latin klasiklerinin evrilmesi bu ilgiye Cumhuriyet dneminde daha bir hz kazandrmtr. Bu dnem iinde iirlerinde Yunan ve Latin mitolojilerine ilikin elere yer vermi olan pek ok aire rastlanr. Bu airler arasnda, neredeyse tm iirlerini o mitolojiler zerine kurmu bulunan Salih Zeki Aktayn yan sra Nzm Hikmet, Yahya Kemal Beyatl, kfe Nihal, Ahmet Hamdi Tanpnar, Zeki mer Defne, Mustafa Seyit Sutven, Hasan zzettin Dinamo, Melih Cevdet Anday, Oktay Rifat, Behet Necatigil, Sabahattin Kudret Aksal, Can
1006 1007

Behet Necatigil, 100 Soruda Mitologya, Gerek Yaynevi, stanbul, 1995, s.7. Aydn Afacan, iir ve Mitologya, Doruk Yaymclk, Ankara, 2003, s.13.

343

Ycel, Arif Damar, Ylmaz Gruda, Mehmet Baaran, Edip Cansever, Ahmet Oktay, Cengiz Bekta, Ali Pskllolu, Hilmi Yavuz, zdemir nce, lk Tamer, Fikret Demira,1008 Ouz Tansel, Gven Turan, Glseli nal, Lale Mldr, Enis Batur, Sina Akyol, Turul Tanyol, Hseyin Ferhad saylabilir. Ece Ayhann da kimi iirlerinde mitolojik elere yer verdiini, mitolojinin verimlerinden kendine zg bir tarzda yararlandn grebiliyoruz. O, daha ilk iirlerinden birinde Viking ve skandinav mitolojilerine ait bir terime ver verir: Sen kader aac deilsin nedeni bu Tutkularna brak kendini
Kurtulamayan, Btn Yort Savullar!, s.22.

Kader aac, skandinav mitolojilerinde Yggdrasil adyla gemektedir. Szck anlam korkun birinin at ("The Terrible One's Horse") olan bu aacn, tm dnyalar birbirine balayan dev bir dibudak aac olduu kabul edilir. kknn altnda ana dnyann (asgard, jotunheim ve niflheim) yer ald bu aacn temelinde (base) kuyu vardr: Mimir tarafndan korunan bilgelik kuyusu (the Well of Wisdom, Mmisbrunnr), Norns tarafndan korunan kader kuyusu (the Well of Fate, Urdarbrunnr) ve nehirlerin kayna olan kkreyen kazan (Roaring Kettle, Hvergelmir). Bu aacn evresinde koup srgnlerini yiyen drt geyik vardr; bunlar drt rzgr temsil ederler. Aacn sincap Ratatoks (hzl diler); en st dalda tneyen, ad ktye km, dedikoducu Vidofnir (aa ylan) gibi baka mukimleri de vardr. Kkleri Nidhogg ve br ylanlar tarafndan kemirilmekte olan bu aac Ragnarok gnnde ate devi Surtun atee vereceine inanlr.1009 Yukardaki dizeleri bu mitolojik eyle dndmzde daha iyi yorumlayabiliyoruz: air, iirde seslendii kiiye (ya da kendisine) onun dnyann ve varoluun merkezi olmadn, sorumluluk ve kayg hissetmesi iin bir neden bulunmadn, kendisini tutkularna brakmas gerektiini sylemektedir. Ece Ayhann iirlerinde Dou mitolojisinin terimleri de zaman zaman yer alr. ahmaran, bu terimlerden biridir. air bu szc ahmrdn biiminde kullanmaktadr:

1008 1009

Aydn Afacan, a.g.e. , s.114. http://www.pantheon.org/areas/mythology/europe/norse/articles.html?/articles/y/yggdrasil.html

344

3. ki yeniyetme kara tahtay siliyorlardr ya da amarlarn iteliyorlardr. 4. Buraya giren bir gazal grdnz m? der ahmrdn. 5. Snftaki ya da avludaki gazallar; tarihten 1971 yaz aylar engelkyne geliyoruz; hayr derler, grmedik!
Grmedik!, Btn Yort Savullar!, s. 177.

Ylanlarn ah anlamna gelen ahmaran, Yemliya adndaki insan bal ylann sfatdr. Mitolojik ykye gre Yemliya, Danyal Peygamber zamannda, bir maara altndaki yeillikler iinde bir lkede yaar, zebercetten taht zerine oturup insan gibi sz sylermi. Danyal Peygamberin, yamurlu bir gnde arkadalaryla snd maarada bal kan bir kuyu kefeden olu Camasb arkadalar o kuyunun dibindeki ballar da toplamas iin iple balayp aaya salmlar; ancak son ballar da kardktan sonra onu kuyuda brakp gitmiler. Yedi yl sonra ahmaran gelip Camasb kurtarm ve yerini kimseye sylememesi konusunda sz alp yeryzne karm. Gnn birinde devrin hkmdar hastalannca, ayn zamanda byc de olan veziri bu hastaln tek aresinin ahmarann etini yemek olduunu sylemi ve onun yerini bilen tek kiinin Camasb olduunu by yoluyla anlam. Bu yeri Camasbdan zorla renip ahmaran yakalayarak getirmiler. Yakalanmasnda suun Camasbda olmadn anlayan ahmaran, ona Beni ldrp etimi kaynatacaklar. lk kan suyu vezire iir, ikincisini kendin i, etimi de hkmdara yedir demi. lk suyu ien vezir karn ierek lm, hkmdar tedavi eden Camasb ise vezir olup mutlu bir mr srm.1010 Grld gibi, mitolojide olumlu ynleri ile geen bu varl Ece Ayhan olumsuzlad bir eylemin znesi olarak veriyor. Bu iirde; yeni, farkl ve aykr dnen gen tipinin yok edilmek zere iktidar/otorite tarafndan rahat braklmayp srekli kovaland ve avland sav ne ktna gre; airin, ahmaran yalnzca en bulunmaz yerlere saklanan bile bulabilme zelliini gz nne alarak, sz edilen gen tipini yakalamas iin iktidar/otorite tarafndan grevlendirilmi figrleri simgelemek zere kulland grlmektedir. Dolaysyla,
1010

skender Pala, Ansiklopedik Divan iiri Szl, c. II, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 1989, s.366,367.

345

onun mitolojik elerden yararlanrken bu eleri temel balamlarndan soyutlayp yalnzca bir zellikleri ynnden ve zihinlerdeki armlarn gerektiinde tersine evirerek kullandn syleyebiliriz. Ece Ayhann iirlerinde kulland Dou mitolojisi eleri arasnda zellikle kular nemli bir yer tutmaktadr. Bunlardan biri Hmadr: Uzundur bir ad. Bulmaya alyordu Fnduktar. Bir hma tr, yok olacan. Bilir kimden diyakoslarla.
Ortodoksluklar-XII, Btn Yort Savullar!, s. 98.

Devlet kuu, talih kuu gibi nitelemelerle de anlan Hma, eskiden bir meydanda uurulurmu ve kimin bana konarsa o kii padiah olurmu. Bu srada glgesi kimin bana derse o kii de ileride padiah olurmu. Kemikle beslenen ve hibir kuu incitmeyen Hmann ayaksz olduu ve dirisinin ele gemedii sylenir. Divan iirinde sevgiliyi andryla yer tutar; nk sevgili de hangi na iltifat ederse o devlete ermi olur.1011 Bu iirde ise hma, Fnduktarn aramaya kt kzn simgelemektedir. Dou mitolojisinde Hdhd olarak geen kuu air bir iirinde ht ht biiminde yazarak kullanr: Vurur kyya bir denizkzyla zerine kenetlenmi, alml ls Mikaelin, Yeter anlatmaya birka renk: yaln kara, camgzeli yetitirirdi, terken bir ku ht ht.
Ortodoksluklar-VII, Btn Yort Savullar!, s.93.

pek kuu, avukuu, ibibik adlaryla da anlan Hdhd, Sleyman Peygambere hizmet ettiine inanlan bir mitolojik kutur. zellii, ok uzaklardaki suyu havadan grebilme yeteneine sahip olmasdr. Su aramak iin ok havaland bir gn Sebe lkesini grp Sleyman Peygambere haber vermi, o da bu kuu Belksa eli olarak gndermitir.1012 Bu iirde, Mikaelin lsn tek grp haber verebilecek bir figr olarak kullanld anlalmaktadr. airin kimi sylei ve yazlarnda da simge bir szck olarak kulland simru ise yine Dou mitolojisine ait bir terim olan Simurg kuunun zgn yazm bozulmu biimidir. iirinde bu eye yer verdiini gryoruz:
1011

skender Pala, Ansiklopedik Divan iiri Szl, c. I, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 1989, s.462. 1012 skender Pala, a.g.e. , s.461.

346

Bir yelek giymitir dimi; kubilime alr, omuzunda simru kuu, eskiden termi.
Msryim, Btn Yort Savullar!, s.78.

Simurg, Anka adyla da bilinen mitolojik kuun Farsa addr.1013 zerinde otuz kutan birer renk ve iaret bulundurduu iin, ranllar tarafndan otuz ku anlamna gelen Simurg adyla anlan bu kuun ad var ama kendisi yoktur. Hakknda eitli inanlar ve rivayetler bununan Simurgun Divan iirinde anlan belli bal zellikleri; Kafdanda yaamas, renkli tyleri, hibir zaman yere konmay, avlanmay ve ele geirilmeyiidir. Yetinmeyi simgeledii gibi, sevgiliden beklenen yardm ifade etmek iin de iirlerde yer bulur. Kimi zaman da sevgili, adnn bilinip kendisinin hi grnmemesi nedeniyle bu kua tebih olunur. k, sevgiden Anka (Simurg) olarak sz ediyorsa, ondan bekledii yaknlk ve yardm; ayn sfat kendisine yaktryorsa, kanaatkrln ve alakgnllln anlatm olur. Bu ku, avlanamay ve ele gemeyii ynleriyle de aire, ulalmas g durumlar anlatmada bir olanak salar.1014 Simurg, Anka adyla da bir iirinin balnda ve ayn iirin giriindeki bir tamlamada yer alr: mzasz bir yaz yaynlanr bir gn Babalide. Boazlar zerine bir ankabak amlcadan.
Anka, Btn Yort Savullar!, s. 207.

Ayn ku, bu sefer ad aka verilmeden otuz vey karde olarak Ortodoks-Ortodoks iirinde de anlr: Den bir Katolikos orta bir Daya glne --. Kanatlar balmumu albast. Yazyorum ki otuz vey karde, grdm. Bunca yakkll bilinmiyor lmn. Aykrl da, som OrtodoksOrtodokslua.
Ortodoks-Ortodoks, Btn Yort Savullar!, s.82.

Bu iirde Dou mitolojisinden szn ettiimiz enin yan sra, yine ad aka belirtilmeden Bat mitolojisinden bir eye de gnderme yapld grlyor. Kanatlar balmumu ibaresiyle gnderme yaplan mitolojik kii karostur.
1013

skender Pala, Ansiklopedik Divan iiri Szl, c. II, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 1989, s.340. 1014 skender Pala, Ansiklopedik Divan iiri Szl, c. I, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 1989, s.51,52.

347

Giritli mimar Daidalosun olu olan karos, dnyada ilk uan kii olarak n brakmtr. Mitolojiye gre, Daidalos ve olu karos, Kral Minosun emriyle Labyrinthosa kapatlnca, baba Daidalos uzun zaman dndkten oradan kurtulmay salayacak bir zm bulmu. Kendisi ve olu iin birer ift kanat yaparak onlar balmumuyla hem kendisinin hem de olunun omuzlarna yaptrm. Umadan nce oluna Sakn ne fazla alaktan u, ne de gnee yaklaacak denli yksekten diye sk sk tembihlemi. Ancak karos, havalandktan sonra babasnn uyarsn unutmu; baarsnn gururuna ve umann sarholuuna kaplarak iyice ykselmi. Gittike doay yenmenin, zgrle kavumann sevinciyle Heliosu hor grme suunu da ilemi. Bunun zerine Gne tanr onun kanatlarn tutan balmumunu eritmi, karos da tepetaklak denize derek boulmu. Egede Sisam Adasnn evresindeki denize de bu nedenle karos Denizi denmitir.1015 airin, mitolojik kurgudaki bir eyi kendince deitirerek iledii grlyor. karosun kanatlarn tutan balmumunu gne erittii halde, Ece Ayhan bunu deitirerek yerine albasty koyuyor. Lousahummas da denen albastnn ateli bir hastalk olmas, airin imgeleminde bu deiimi bambaka ama tutarl bir nedene oturtuyor. Bir baka ilgin deitirim rnei de erkek olmasna karn karosun hummal durumunun kadnlara zg bir hastalkla badatrlmas. Bu, ayn zamanda, onun iirsel malzemeyi kullan biimi asndan nemli ipular veren bir tutumdur. Ece Ayhann mitolojik elerden yararlanarak yazd bir baka iiri de Hero ile Attr: 1. Sestosda, zeytin aalar altnda, Boaz yzerek geen, gece renkli bir Atla seviir Hero, 2. Sizin topal Akhilleus tavlasnn ykld Nraburnundan atlyor denize; tutturabilmi midir Akba? 3. Abydosda, kzgn demirlerle dalanm, haytlarla

krbalanm dere, aaya Ege Denizine akar.

1015

Azra Erhat, Mitoloji Szl, Remzi Kitabevi, stanbul, 1999, s.153.

348

4. Dikizci rahip, Heroyu Asya yakasna gnderir parmayla, gen At da yanna Avrupaya almtr. 5. Ama argn sabahlar unutulmu dedi bir Ecebaba. Kz burada kalsn. Tarihler iki trn de aklarn tar.
Hero ile At, Btn Yort Savullar!, s.175.

Bu iir, mitolojideki Hero ile Leandros yksne gndermelerle kurulmutur. Mitolojiye gre, bir kral olu olan Leandros ile Aphroditenin rahibelerinden biri olan Hero birbirlerine ktrlar. anakkale Boaznn iki farkl yakasnda oturan bu klarn birlemeleri olanakszdr; nk Hero rahibe olduundan bir erkee varmas yasaktr. Anadolu kysnda yaayan Leandros sevgilisine varmak iin yanp tututuu bir gn, kar kydaki kulenin tepesinde bir k grr ve bunun Herodan bir ar olduunu anlar. Hero, yakt mealeyle na bulunduu noktay iaret etmektedir. O da mealeyi gznden karmadan yzerek karya geer. Bylece buluan iki sevgili her gece ayn yntemle bir araya gelmeye balar. Ancak frtnal bir gecede dalgalarla boumaktan gc tkenince kendini denize brakr ve ertesi sabah cesedi Heronun bulunduu kyya vurur. nn cesedini gren Hero da kendini denize atar.1016 iirde geen Abydos Naraburnunun, Sestos ise Akban mitolojideki adlardr.1017 Akhilleus ise Yunan mitolojisinin bakiilerinden biridir; at adamn yannda bytlr ve eitilir.1018 Ece Ayhann, bu iirde yine mitolojik eleri kendine zg bir tarzda kullandn gryoruz. zgn ykdeki Heronun Leandrosun ad hi anlmamakta, ondan At diye sz edilmektedir. Orhan Alkayann da dedii gibi, iirlerinde yer yer Ece Ayhann sui generis kimlii ar basar ve gndermeler fazlasyla zelleir. Bunun bir rnei de iirde ad geen Akhilleusun atlarndan birinin Leandros adn tay yznden Heronun nn At olarak anlmasdr.1019 Grld gibi Ece Ayhan kimi iirlerinde hem Dou mitolojisinin hem de Bat mitolojisinin verimlerinden yararlanm, bunlar salt ait olduklar balamlardaki
Azra Erhat, Mitoloji Szl, Remzi Kitabevi, stanbul, 1999, s.142, 143. Orhan Alkaya, Kemal Yalgn, ok Eski Adyladr Szl, Aynal Denemeler iinde, s. 83; Azra Erhat, Mitoloji Szl, Remzi Kitabevi, stanbul, 1999, s.311, 317. 1018 Azra Erhat, Mitoloji Szl, Remzi Kitabevi, stanbul, 1999, s.25. 1019 Orhan Alkaya, Kemal Yalgn, ok Eski Adyladr Szl, Aynal Denemeler iinde, s. 82.
1017 1016

349

anlatsal izgi dorultusunda deil, ayn zamanda kendi imgelemindeki armlarla ilikilendirdii znel balamlar ynnde kullanmtr.1020 C. MASALSI ELER Ece Ayhan, Devlet ve Tabiat ya da Orta kiden ocuklar in iirlerin Dipyazlar blmne koyduu iir Alnlklar zerine balkl anlat-deneme karm metninde, geni tanmyla Ortadoulu ama zelde Trkiyeli bir ocua dikkati ekerken onu masalla ilikisi balamnda tantr: Irmaklar, hi kesilmeden, kaynaklarna kadar yzyor, bir yandan da, kutudaki tek renk karayla, bir masala alyordu, alnl yle: Maverannehir Padiah, oyunsu, ehrazat1021 erkek, ezberlettirmitir kendine, saklyor. ocuun bu ynyle birlikte aratrmac, her sorunun korkusuzca ve inatla stne giden ve onlar kkten bir kavrayla irdeleyen kiilik yaps, rmaklar tersine doru yzme eylemiyle veriliyor. ocuk, mevcut masallar ezberlemekle kalmayp kendisi de ancak masallar boyunca iine dlp dibine varldnda almlanabilecek zellikte bir masal tasarlamaktadr: Ve, insan ruhunun, ktlk ire, belki yeryznn yalnz Orta Dousunda, beslenmeden, birka yzyl yaayabilen, umuduyla aarak biraz, kl rengi bir masal da tasarlyordu, onun alnlysa yle: ocuk ocuk inde, bilezii taklm, ocuklarn bile, eilip diplerini gremedii ancak ba ar ekip ka masal dlnce suyu iilebilen bir kuyu. Yukardaki ifadelerin ierdii ipularndan hareketle, airin dikkati ekmeye alt ocukla aslnda kendisini kastettiini dnebiliriz.1022 air, ehrazat
1020 Enis Batur (Tahta Troya, Yazko Yaynlar, stanbul, 1981, s.141) ve Aydn Afacan (iir ve Mitologya, Doruk Yaymclk, Ankara, 2003, s.107.), airin ki Tekerlekli At (Btn Yort Savullar!, s.80.) balkl iirini de Troya kuatmasnda nemli bir e olan tahta at artrd varsaymndan hareketle mitolojik balamda deerlendirmektedirler. Biz sz konusu iirde herhangi bir mitolojik e gremediimizden bu blmde deerlendirmeyi doru bulmadk. Kald ki iki tekerlekli at, mitolojik bir varlktan nce oyunca artryor. Ucuz plastik oyuncaklar arasnda atn ve at arabal olanlarn hep tekerlekli olmas, burada sz edilen atn iirde dorudan ya da dolayl biimde Truva atyla ilikilendirilebilecek bir ibare ya da gndermenin bulunmay da dikkate alndnda- gerek ya da mitolojik deil oyuncak bir at olduu yorumunu daha akla yatkn klyor. 1021 Binbir Gece Masallarnn bakiisi. 1022 Ouz Demiralp, iki anlamn kesime noktas olarak grd ehrazat szcnn burada bir yandan niteledii znenin ecinselliini anlatrken, br yandan znenin yazncln imledii karmn yapar. [Bkz. Ouz Demiralp, Yaklak Olarak Ece Ayhan iiri, Yaz ( K 1975).]

350

erkek figryle buluturduu bu ocuu hem sahiplenmekte hem de kendisini onunla zdeletirmektedir. Bu durumda, her ne kadar masal szcn genelletirerek ve ayn zamanda bir simge olarak kulland anlalmaktaysa da, bu yolla airin poetik alg ve tutumunun masalla ve masalslkla ne denli sk balar olduunu kendisinin de vurgulamak istediini syleyebiliriz. Zaten yukarda alntlar yaptmz metni bitirirken kendisini ada bir masal babas olarak nitelemektedir o: ada bir masal babas yerinize utanyor.
iir Alnlklar zerine, Btn Yort Savullar!, s. 147.

Demek ki Ece Ayhann imgeleminde ve iirlerinde masalslk nemli bir yere ve ileve sahiptir ve air de bunun altn izme gerei duymaktadr. Ece Ayhann iirlerindeki masals elere deinmeden nce bu konuda ksa bir aklama yapma gerei duyuyoruz. Genel bir yaklamla, bir iirde masalslktan sz edebilmek ve onu bu ynde deerlendirebilmek iin o iirin btnnde ya da bir blmnde u iki durumdan en az birinin grlmesi gerektiini syleyebiliriz: 1. Dorudan masal elerinin (masala zg kii, yer, olay, motif, epizot, tekerleme vb.) kullanlmalar ya da bu eleri artracak ak gndermelerin bulunmas, 2. Gerekliin verilii, imge ve simge yaps ve bunlarn badatrlma biimlerinin dorudan masal mantna dayanmas, yalnzca bu mantkla aklanabilir olmas. Ece Ayhann kimi iirlerinde bu iki durum hem ayr ayr hem de birlikte grlebiliyor. Aslnda onun, Ben sakal brakmtm gze batmyor Gel benim korkum gel ok korkmak istiyorum
Vedhalardan Birinde, Btn Yort Savullar!, s. 15.

dizelerinde ya da Kaardm korkun karlamamak iin bir bezbebekle. () Arka sahanlkta yanarak uzaklaan gen eytan.
Gizli Yahudi, Btn Yort Savullar!, s. 70.

dzyaz iir cmlelerindeki gibi dorudan masals eler iermese bile okuru masals bir atmosfere eken, masalslkla dolayl olarak ilikilendirilebilecek zellikte

351

ifadeler tayan ok sayda iiri vardr; ancak, bu ilikilendirme ile yaplacak bir deerlendirme hem tezimizin kapsam ve snrlarn aacandan hem de bunlar ayn zamanda baka soyut balamlarla bir arada dnlmeyi gerektirdiinden, biz Ece Ayhann iirlerindeki masals eleri deerlendirirken yukarda ortaya koyduumuz iki noktadan hareket edeceiz. nce onun dorudan masal elerine yer verdii iirleri zerinde duralm. airin en ok yer verdii gzlenen masal yarat ejderhadr. Ancak belirtmemiz gerekir ki bu korkun masal yaratn iirlerinde fantastik bir e olarak deil, daha ok bir simge olarak kullanr Ece Ayhan. Yalnzca bu varlktan beklenebilecek korkunluktaki eylem, davran ya da zellikler sergileyen kii ve nesneleri dorudan ejderha olarak niteler, onlar bu varlkla zdeletirir air: Yalar kapatmasn zincirle bal kollar, kzgn bir ejderha. Oyar burguyla. Dzgn srm gzeligeli.
Ortodoksluklar-XIII, Btn Yort Savullar!, s. 99.

Grld gibi, zincirle balanm kapatmasna cinsel saldr ya da cinsel iddet balamnda dnlebilecek bir eylem uygulayan figr ejderhayla zdeletirilerek verilmektedir, bu cmlelerde. Ayn yaklama aadaki dizelerde de rastlanyor. Kenti, kentin olanaklarn kendi yandalarndan ya da toplumsal katmanlarndan baka kitlelere, zellikle de kart konumdaki airlere kapal tutmaya alan, hatta onlar kentten ieri bile sokmak istemeyen sahiplerinden de ejderha olarak sz ediliyor: Topaacndan aparthanlarda odas bulunmaz Yars silinmi bir ejderhann dzm zre eylemde Kiralk bir kentin giri kaplarnda kara kirele airlerin mne kerken iaretlenmesinin iiridir
Mor Klhani, Btn Yort Savullar!, s. 125.

iktidar

Sardunya ve ocuktaki ejderha ise canl bir varlk deil, aire ancak bir ejderhann yaatabilecei derecede korkular yaatm olduu anlalan bir nesnedir: Rzgr srkleyip duruyor darlarda; kf gzl, tenekeden bir ejderhay ve pasl bir cesedi. msaklarda beklenir her zaman, derin bir gulyabani nk.
Sardunya ve ocuk, Btn Yort Savullar!, s. 69.

352

Mustafa ne, bu iirde teneke ve ejderha szckleri arasnda ift ynl armsal bir badan sz edilebilecei, tenekenin rzgrda srklenirken kard sesin ejderhaya doru bir imge akm salad yorumunu yapmaktadr. Yine nein saptad gibi, burada asl anlatlmak istenen, rzgrn kfl bir tenekeyi srklemesi olaydr. air, bu srklenmeden kan irkiltici sesi bir masal yaratna ykleyerek bir bakma ondan kurtulmaya almaktadr.1023 Gecenin ilerlemi bir vakti olan imsakta beklenen gulyabaniden1024 sz edilmesi de iirdeki masals enin korku duygusuyla ilikisini pekitirmekte, ayrca, anlatlan olayn temelindeki yanlsamay daha belirgin bir biimde ortaya koymaktadr. Ece Ayhann iirlerinde ejderhadan sonra en ok yer verilen masal yaratnn canavar olduu grlyor. Ancak canavar, ejderhaya gre daha az korkun bir varlk olarak imlenmektedir bu iirlerde. rnein, gecenin ilerlemi ve korkulu bir vaktinde ay, grnyle canavar artrr aire: Ay; gecikmi a, yosun yeili bir canavar. lerlemi gece; kanatsz yarasalar, slanm silahlar.
Kargnm Bir lkyaz, Btn Yort Savullar!, s. 71.

Firavun iirinde ise canavar, bir varlk ya da benzetme esi olarak deil, iirdeki figrn kollarna yaptrd dvmelerde resmedilen bir grnt olarak verilir. iirdeki figr canavarla zdeletirilmese bile, dvmeleri iin tercih ettii desenin canavar olmas yznden onun canavarca bir kiilie sahip oluu okura hissettirilir: Aznda firketeler. Bir ku, konmaktan holanr. Canavar dvmeleri kollarnda, vard.
Firavun, Btn Yort Savullar!, s. 76.

airin, ejderha ve canavar gibi en ok yer verdii bir baka masal esi ise parmak ocuktur. Kurun ayakl bir parmak ocuk, krlr alamaz lm ustaca oyalayan babam ldrlm ben satarm
Gkyznde Bir Cenaze Treni, Btn Yort Savullar!, s. 136.

1023 1024

Mustafa ne, Ece Ayhana Doru, air/ iir Yazlar, Olak Yaynlar, stanbul, 1996, s.78,79. Karanlk ve ssz yerlerde insann grdn sand korkun bir hayalet. (Bkz. Trke Szlk, Dil Dernei Yaynlar, Ankara, 2005.)

353

- Sayn padiahm muhbir Denizin altndaki bandolarda alyor muydu? Parmak ocuk sorusu karln da iinde tar
Denizin Altndaki Bandolar, Btn Yort Savullar!, s. 137.

Ece Ayhan, iirlerinde, Parmak ocuk masallarnn bakiisinden transfer ettii bu figre, yoksul ama zeki ve uyank, sistemin arpkln sezgileriyle bilen ve sistemi temsil eden tipleri imal sorularyla zor durumda brakan ocuk tipi iin bir simge olma zellii ykler. Belli bal masal elerinden biri olan devi de yine belirli bir figrle zdeletirerek o kiinin hem psikolojik hem de fizyolojik yaps konusunda ipular verir air. Bu anlatm biimi ayn zamanda onun, iirlerindeki figrlerle ilgili uzun uzadya betimlemeler yapmak yerine okura arm alan geni bir gstergeyi sunarak kiilerin hangi zellik ve yapya sahip olduklarn okur imgelemine brakma eilimini de yanstr: ayn verimli kz ttn iiyor boularak be renk bir kartma devin kollarnda
ocuklarn lm arklar-I-, Btn Yort Savullar!, s. 45.

air, getii dizelerde yine gncel yaamdaki kimi tipler iin simge zellii tad anlalan baka bir masal esine, haramilere de yer verir: Haramiler ki krkn stnde artk saylar bir kk tabut tabakada gezdirirler lleri fakfon burunlarna ekmek zere, ince armldr.
Orta kiden Ayrlan ocuklar in iirler, Btn Yort Savullar!, s. 126.

Msrymde ise dorudan cinler padiahnn lkesinden sz eder: Kat bilinmeyen bir lkesine cinler padiahnn, bir yeniletme. Deitirmitir adn, salarn kaztmtr.
Msrym, Btn Yort Savullar!, s.78.

Bir iirinde de, Dou edebiyatnn klasiklemi masallar arasnda yer alan Binbir Gece Masallarna gnderme yapar Ece Ayhan; ancak bu ad binbir gn masallar biiminde kullanarak:

354

Bir domra algs, betimler vurgularn korkunun. Bklmez boynu. Binbir gn masallaryla bezenmi.
Ortodoksluklar-XIII, Btn Yort Savullar!, s. 99.

Geri bu masallara kar daha sonradan Binbir Gn Masallar yazld bilinmektedir;1025 ama airin boyundan sz etmesi asl gnderme yapt anlatnn Binbir Gece Masallar olduunu gsteriyor. Anmsanaca zere Binbir Gece Masallarnn ortaya kyla ilgili yle bir rivayet vardr: Hindistan ile in arasnda bir adada hkm sren Fars kral ehriyar, karsnn kendisini aldattn renince onu ldrtr. Sonra da vezirinden her gece kendisine bir hanm bulmasn ister. Ancak tan vakti geldiinde, kadnlara kar iinde gelimi bulunan kini ve gvensizlii yznden bu hanmlarn da boynunu vurdurur. Vezirin kz ehrazat bu duruma bir son vermek amacyla bir plan yapar ve bu plann gerekletirebilmek iin kraln ei olmak zere bir gece de krala o gider. lk geceden balayarak, kardei Dnyazattan rendii ykleri ona anlatmaya balar. Boynu vurulma vakti geldiinde bu ykleri hep en heyecanl yerinde keserek, yknn devamn merak eden kraln ertesi gn beklemesi yznden boynunun vurulmasn srekli geciktirmeyi baarr. ehrazat yklerinin sonuna geldiinde kralla uzun yllardr srm olan evliliklerinden erkek ocuk dnyaya getirmitir. ah ehriyar, ahrazat iin besledii gven ve sevgi duygularndan dolay artk onun boynunu vurdurmam, bylece bu uygulamasna da son vermitir. Binbir Gece Masallar ite ehrazatn anlatt bu yklerden olumutur.1026 Dolaysyla, iirde vurgu yaplan korku ve bklmez boyun szcklerini gz nne aldmzda binbir gn kullanmna karn asl gndermenin Binbir Gece Masallarna olduunu syleyebiliriz. iirde, kapal tutulan bir ehzadeden sz edilmektedir. air, bu masala yapt gnderme yoluyla onu ehrazata benzeterek yaamn srdrmek iin yaad gl, deta her gn lmden dndn anlatmak istemektedir.
1025 1026

Muallim Fuat Gcyener, Binbir Gn Masallar, Ahmat Sait Kitabevi, stanbul, 1943. lk kez Antoine Galland tarafndan dzenlenip Franszcaya evrilerek (1704-17,12 cilt) dnyaya tantlan Binbir Gece Masallar, tam metniyle Trkeye lim erif Onaran tarafndan 16 cilt olarak kazandrlmtr. Onaran bu almasnda Joseph Charles Mardrusn Franszcaya yapt eviriyi (Mille Nuts Et Une Nuit) esas almakla birlikte, Mardrus ngilizceye uyarlayan Powys Mathers ile Antoine Galland ve Ren Khawamn evirilerinden, ayrca Ahmed Nazif, Selami Mnir Yurdatap ve Raif Karadan yapt Trke Binbir Gece semelerinden de yararlanmtr. Bkz. lim erif Onaran, Binbir Gece Masalar, c. I-XVI, Afa Yaynlar, stanbul, 1992-1993. Ayn yaptn son basm iin bkz. lim erif Onaran, Binbir Gece Masalar, c.I-II, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 1994.

355

Yukarda deindiimiz masaln bakiisi olan ehrazat, Ala Ala Heyde erkek olarak nitelendirilir: Ey erkek ehrazat! Suriye mant Aydnlk bir el yazsn buruturan
Ala Ala Hey, Btn Yort Savullar!, s. 135.

Araplarn At Koturmalar iiri ise kalplam bir masal sz olan al susam aldan hareketle kurulduu anlalan u dizelerle balar: Al Dou al! Al daarcm Al Araplarn at koturmalar al! Davulun eski arkadalaryla balyoruz Yakrln yitirmeyen
Araplarn At Koturmalar, Btn Yort Savullar!, s.133.

imdi de Ece Ayhann iirleri iinde ancak masal mant erevesinde almlanabilecek rnekleri ele almaya alalm. bay banliyo tireni de birgn unutacak elbet kaydrak oynamalar tmeleri unuttuu gibi horoz ekerinin
ocuklarn lm arklar, Btn Yort Savullar!, s.34.

Yukardaki dizelerin dayand imgelem biimi ve zellikle son dizedeki imge bu balamda deerlendirilebilir. Horoz ekerinin bir zamanlar ttn, imdi ise tmeyi unuttuunu tasarmlamak, ancak masals bir dn iindeki bir ocuun imgelemine zg olabilir. stelik bu tasarm, ncesindeki dizelerde ne srlen beklentinin gereklemesine dayanak oluturabilecek biimde kesinlenmi bir ifade iinde verilmektedir. airin Asyadan sz ederken kulland ifadeler de ancak masals bir gereklik dzleminde dnldnde anlamlandrlabilir niteliktedir: sazlarn arasnda bir asya sukuu iniltili aysz ilk sekiz yln inde bir istiridyenin iinde geirmi
Cambazlar adr, Btn Yort Savullar!, s. 43.

356

in, ayn zamanda, airin imgeleminde Kafdann ard kadar uzaktaki masals bir lkeyi simgeler. zlendii lde uzaklaan, masalslat iin ulalmas gitgide olanakszlaan bir varolu ortamdr bu lke: Benim hi inde bir ablam olmam korkun h gecelerin ilerlemi saatlerinde tramvaya binen bir bach konsertosunun dudaklar gibi ilek korkun h
Put, Zanzalak Aac, Saffet Nezihi ener, Zincifre, lm, Btn Yort Savullar!, s.58.

Epitafo iirindeki u ifadelerin de ayn masals mantksal dzleme sahip olduu aka grlebilmektedir: Onlar izilmi--.
Epitafio, Btn Yort Savullar!, s.68.

aryor

lk

la,

bir

iskambil

kd

sokandan, malta talar zerinde, ocuk oyunu binlerle. eytan

air, iskambil ktlarn masals bir dnya iinde dnmeyi baka iirlerinde de srdrr: Rak iilir mi hi ieksiz ieksiz lrm dkknlar her kim olsa lr ispatinin ebesi
Ut, Btn Yort Savullar!, s. 55.

eiyor urefa satranlarn. Korkular ispatinin. nlyd saygszlyla atalarna. Ama knanr.
Ortodoksluklar-XII, Btn Yort Savullar!, s. 98.

spati szc, iskambil kdnda sinek anlamna gelir.1027 Bu dizelerde, ona ebelik yapann lecei sylenen, bir yerde de korkularndan sz edilen iskambil kdndaki sinein kiiletirilme biimi tamamen masal mantna dayanmaktadr. Ece Ayhan, bir baka iirinde de, bilinen masallarda nesnel bir karlna rastlanmasa bile gerekst zellikleri bakmndan en az o masallarda varolabilenler denli somut masals betimler ykledii bir ku imgesi yaratr:

1027

Bkz. Trke Szlk, Dil Dernei Yaynlar, Ankara, 2005.

357

Neyi ierirdi acaba? bir t ii brmcnde bir kekin. Drt ayakl iek yzl bir ku.
Ortodoksluklar-III, Btn Yort Savullar!, s. 89.

Ayn imgelem; bir duda gkte bir duda yerdeki devi artracak biimde bir by Asyada bir by Avrupada olarak tasarmlanan figrn imlendii u dizelerde de grlebiliyor: Annesinden, evet, bir gm ve byke bir makas istiyor Rma ve biraz da Avrupaya sarkm byklarn krpacak stanbullar mahallesinin denizlerli Ortaky kentinde
ki El Mektup, Btn Yort Savullar!, s.230.

Olaan meknlarla ilikilendirilen olaanst bir olayn tasarmland aadaki dizeleri de bu adan deerlendirebiliriz. Ayrca bu olayn yedi kez gerekletiinin sylenmesi de masals imgelemin arln gstermektedir; nk masallarda yinelenen sabit saylardan biridir yedi: Yedi kez grnmeyen denizin zerinde, iki ak deniz evliyas Tabuttatan skdar Sultanlna bir konsol aynas tar.
VI, Btn Yort Savullar!, s. 158.

Ece Ayhann, hem dorudan masal eleri iermesi hem de masal mantna dayanmas ynleriyle iki bakmdan da masals elerle kurulan iirlerinin bulunduunu sylemitik. Her iki durumun bir arada yer ald bu iirlerinden biri Sevgili Uursuzluktur: () Kapalyd bycler. Astlar iine bir iki iesinin. Ayaklarnda gm ar potinler. Sevgili uursuzluk. Serseriyi.
Sevgili Uursuzluk, Btn Yort Savullar!, s. 72.

Bu satrlarda air, hem bir masal esi olan bycleri iirine tamakta hem de ancak masal mantna dayal olarak kurulabilecek bir imge (Serserinin bir iki iesinin iine aslmas/birinin idamnn iki iesi iinde gerekletirilmesi) oluturmaktadr. Ayn durum aadaki satrlarda da grlmektedir: Elli ivilenmi. () iek satclarnn o srgnnde Kudse gitmi, alar Saate yerlemitim. yalarnda bir cadnn ekmecesinde yayorum,

358

Bir Fotorafn Arab, Btn Yort Savullar!, s. 67.

Anlatc ben, bir masal kiisi olan cadnn ivilenmi (artk almas mmkn olmayan) ekmecesinin iinde yaamn srdrdn sylemekte, bu mahkmiyetinden nce ise Kudse gelip alar Saate yerlemi olduu bilgisini vermektedir. Her iki anlatm da masals bir gerekstclk tamaktadr; ilki dorudan, ikincisi ise imgelem biiminin baland mantn doas bakmndan. Ece Ayhan, aslnda masal dnyasn gncelin dnda ya da uzanda, gncelden soyut bir alan olarak grmez. rnein, onun imgeleminde ablann gzleri masallardan uzayabilmektedir; bu olaan ve yaln bir gereklik gibi sunulur: Uzam masallardan gzleri Bir hal sermek tala ablamn Biraz konumak istemek sonra ekip gitmek
Kanl Nigr, Btn Yort Savullar!, s. 51.

Ayn iirde Hi lmyor mu kanl nigr diye sorarken de bu somut, tarihsel kiilii lmezlik sfat ynnden ayn zamanda bir masal kahraman gibi alglamaktadr.1028 nay Szer, Ece Ayhann grntleri ucu ucuna getirip bir masal kurmak istediini, grntlerin karlamasndan doan ve ykye kamad, batan sona anlatlmad iin eksik kalan bu masaln aslnda imgelerin masal olduunu ne srer.
1029

Ouz Demiralpa gre ise onun yaamad bir dneme

bakmas, kalntlardan, tarihsel yazlardan yararlanmas, barok bilinci, iire, Trk irinin yabanc olduu bir grnm olarak masalslk kazandrmtr. iirlerinde lirizm gittike azalsa bile bu masalslk ortadan kalmaz ve iirin ak uyarnca nitelik deitirerek, iir karann temel talarndan biri haline gelir. Masalslk, Baksz Bir Kedi Karada karaduygululuun anlatlmazln pekitiren bir zorunluluk olarak iire arln koyarken, Devlet ve Tabiat ya da Orta kiden Ayrlan ocuklar in iirlerde tortudan, bungunluktan syrlm, kenara

1028

Mustafa nein de iaret ettii gibi, ldren ama lmeyen ya Tanrdr ya da bir masal kahramandr. (Bkz. Mustafa ne, Ece Ayhana Doru, air/ iir Yazlar, Olak Yaynlar, stanbul, 1996, s.75.) 1029 nay Szer, Bir mge Kurucusu, Mor Klhani Ece Ayhan iiri iinde, nekitaplar Yaynlar, stanbul, 2004, s. 102,103.

359

srlenlerin,

kovulmularn

viner

mitologyas

olmutur.

Ortodoksluklarda ise masalslk destanslkla yan yanadr.1030 Mustafa ne, Baksz Bir Kedi Karadaki masalsl, airin, amz bireyinin, korkusunu bir yandan kendinde yaarken te yandan onu ya ocukluunun masal dnyasna aktararak ya da olumsuzlatrarak, arptarak gidermeye almasyla ilikilendirir.1031 Bu yaptnda air, artk bireylere zamann dzenledii tarih sahnelerinde deil, zamansz masal lkelerinde rol verilmektedir. Yaratmak istedii zamanszlk iin en uygun alan sunar ona masals alg. Bu yaptyla birlikte Knar Hanmn Denizlerinde rtk olarak verilen ve her an aka ortaya kmas beklenen zamanszlk zamann yerini, masal da tarihin yerini almtr. Ece Ayhan artk evrenle aramza yer yer gzenekli masal tablolar koymaktadr.1032 Bu deerlendirmelerin daha ok iirlerin genel atmosferine, anlatmn dzenleni biimlerine gre yapld aktr. Bu noktalardan yaklaldnda, bu deerlendirmelerin bir ksmndaki masalslk szc yerine, daha geni bir edim alann karlayan anlatsallkin konulmas gerektiini dnyoruz. nk bu deerlendirmelerde zerinde durulan noktalar, onun yalnzca masaldan deil, efsane, eski ykler, sylentiler vb. gibi anlat trlerinden de yararlanarak kendince zgn bir anlat oluturma abasyla, yani bu ediminin uzand daha geni bir kavram alanyla ilgilidir; o yzden, bu abann salt masalla ya da masalslkla snrlanamayan yanlarn hesaba katarak bu zellikteki iirleri deerlendirirken daha geni ierimli bir kavrama iaret eden anlatsallk szcn kullanmak daha doru olur, kanmzca. D. MET NLERARASI L K LER Metinleraraslk (intertextuality), metnin zerklii dncesinin benimsenmesinden sonra, zellikle 1960l yllarla birlikte kimi eletirmen ve kuramclarn metni tanmlama abalarna bal olarak kullanm yaygnlaan bir kavram olmutur.1033 almalarn bu noktada younlatrm olan Mihail Baktin, Julia Kristeva, Roland Barthes, Michael Riffaterre, Laurent Jenny, Gerard Genette

Ouz Demiralp, Yaklak Olarak Ece Ayhan iiri, Yaz ( K 1975) Mustafa ne, Ece Ayhana Doru, air/ iir Yazlar, Olak Yaynlar, stanbul, 1996, s.76. 1032 Mustafa ne, Kantocu Peruz Sahiden Yaad m Patron?, a.g.e., s.85. 1033 Kubily Aktulum, Metinleraras likiler, teki Yaynevi, Ankara, 1999, s. 7.
1031

1030

360

gibi belli bal kuramclarn genellikle birbirlerinden farkl izgiler izledikleri, bu kavramn kapsam ve temel nitelii asndan farkl ynleri ne kararak daha ok znel tanm ve terimleri dorultusunda kendi kuramlarn gelitirmeye altklar grlr. Bunlar ayr ayr ele alp karlatrmak, ortak ve farkl ynlerini tek tek gstermek ya da ilevsellikleri bakmndan tartmak, bu almann kapsam ve amacn at gibi farkl bir almay gerektirir. Kubily Aktulumun bu konuyla ilgili almasnn Sonu blmnde vurgulad gibi, denebilir ki yaplan onca tanmlamaya ve almaya karn bu kavramn tam olarak snrlar izilememitir.1034 Ancak, tm bu kuramclarn ve baka aratrmaclarn yaklamlarnda ne kan ortak noktalardan ya da genelletirilebilecek terimlerden hareketle belirli snrlar saptamak ve bu snrlar erevesinde bir tanma varmak da zorunludur. Bu balamda, metinleraraslk/metinleraras ilikiler yle tanmlanabilir: Bir metinde baka metinler ya da farkl trden sanat yaptlaryla, edebi ve tarihsel kiiliklerle, toplumsal bellekte yer tutan olay, inan, det ve basmakalp szlerle ak ya da kapal biimlerde kurulmu olan alnt, gnderme ve yeniden yazma ilikileridir. imdi bu tanm dorultusunda, Ece Ayhann iirlerindeki metinleraras ilikileri deerlendirmeye alalm.1035 1. AIK MET NLERARASI L K LER Metinleraras ilikiler, genel bir yaklamla ak ve kapal olmak zere iki biimde ele alnabilir. Metindeki gnderme yaptn ad ya da yazar aka bildirilerek ve alntlanan kesitler (rnein ayralar ya da italik yaz kullanlarak)1036 belirtilmek suretiyle yaplyorsa, bu durumda ak metinleraras ilikilerden sz edilebilir. Ayrca, air/yazar herhangi bir aklamada bulunmasa ya da onu ana metinden ayrtrmak iin farkl biimlerde yazma yoluna gitmese bile gndermenin okur/aratrmac iin ak ve anlalr olmas da bu kapsamda dnlebilir.

1034 1035

Kubily Aktulum, a.g.e. , s. 254. Burada Metinleraras likiler st balna bal olarak sraladmz alt balklar oaltlabilir. Bylesi bir snflandrmada asl belirleyici olan, malzemenin aratrmacya sunduu verilerdir. 1036 Kubily Aktulum, a.g.e., s. 93, 94.

361

1.2. Gndermeler/ Telmihler Eski Trk edebiyatnda bir edebi sanat olarak da kullanlan telmih, gemiteki bir olaya, nl bir kiiye, bir inanca ya da yaygn bir ataszne iaret etmek, onu anmsatmaktr.1037 Telmih/gnderme, modern airlerin de bavurduklar ve aratrmalarda metinleraras ilikiler balamnda ele alnan bir kavramdr. Ece Ayhann iirlerinde gndermeler ok geni bir yer tutmaktadr. Diyebiliriz ki o, Cumhuriyet dnemi airlerimiz arasnda iirlerinde gndermeye en ok yer veren birka addan biridir. Bu durumda gnderme ieren dizelere tek tek dipnot dmek her sayfay igal edecek onlarca dipnot yznden gereksiz bir saysal arta yol aaca ve grsel adan da ho bir grnm vermeyecei iin, bunun yerine, saptadmz gndergelerin yanna ayra iinde ilgili iirlerin balklarn ve almamzda kullandmz Btn Yort Savullar!daki sayfa numarasn vermekle yetineceiz. 1.2.1. Edebi Kiiliklere, Yaptlara Ve Sreli Yaynlara Gndermeler a) Edebi Kiilikler Yahya Kemal Beyatl (air Yahya olarak, Anka, s. 207; Sepici Kemal olarak, Deniz Kysnda Bir Ota, s. 219; Bir Sivil airin lm, s. 237), Namk Kemal (Kendi Kendinin Terzisi Bir Kambur, s.128; Sefineler ve Mektuplar, s. 221), Can Ycel (evre ve Maarif dll ve de ayn yumurtadan bir ikizin erkek yars olarak, Bir Sivil airin lm, s. 236; iirin evki akrak olarak, Bir Sivil airin lm, s. 238), Hoffmann (Okarina, s. 47), inasi (Sefineler ve Mektuplar, s. 221), Yunus Emre, (Sefineler ve Mektuplar, s.221), Hafz (IV, s.157), eyh Galip (Bir Sivil airin lm, s. 237); Tevfik Fikret (Yelekli Tevfik olarak, Melankolya iei, s. 203), Konstantin Kavafis (Kavafolu yaktrmasyla, Patron! Ya da Bir Patron!, s. 247). b) Yaptlar - Belirli Bir Yazara Ait Olan Yaptlar

1037

Cem Dilin, rneklerle Trk iir Bilgisi, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara, 1992, s.461.

362

Ak Memnu, Halit Ziya Uaklgil (Ut, s. 55), Malta Yahudisi, Christopher Marlow (Ortodoksluklar-I, s. 87), Michael Kohlhaas, H. von Kleist (Michael Kohlhaas, s. 176), Yunus Emre, Yunus Emre Divan, (Sefineler ve Mektuplar, s.221), bretnma, Mabeyinci Fahri Bey ( ki El Mektup, s. 230), Othello, William Shakespeare (Desdemona Othello, s. 254). - Belirli Bir Yazara Ait Olmayan Yaptlar Berbername (Ortodoksluklar-I, s. 87), Hamamname (Ortodoksluklar-III, s. 89), Yldzname (Ortodoksluklar-XXIV, s.110), Vedha/Vedhalar (Vedhalardan Birinde, s. 13-18). - airin Kendi Kurgulad Yapt Adlar kence Usulleri (Sentez, s. 19), kence Szl (Gizli Yahudi, s.70 ) Maverannehir Padiah (iir Alnlklar zerine, s. 147), ocuk ocuk inde (iir Alnlklar zerine, s. 147), Padiah Gzl Olum (Michael Kohlhaas, s. 176) c) Sreli Yaynlar - Gazete Tasviri Efkr gazetesi (Ut, s. 55). - airin Kendi Kurgulad Sreli Yayn: Yeraltnda Baslan Bir Dergi(nin pazartesi kapa) (Ortodoksluklar-XXVII, s. 113). 1.2.2. Baka Alanlardan Kiiliklere ve Yaptlara Gndermeler a) Devlet Adamlar, Yneticiler, Askeri ve Siyasal Kiilikler Vizigot Kral Alerik (Vedhalardan Birinde, s. 15), Frank krallar (Kt lgilerin Gidii, s. 41), Leon Blum (Bbilden Bir Piin Propagandas, s. 49; Kanto Aac, s. 53), Abdlhamit (apal Kar, s. 62), Firavun (Kargabken, s. 79), Gesualdo da Venosa (Ortodoksluklar-II, s. 88), Kirmastorya (Ortodoksluklar-V, s. 95), Buhtunnasr (Ortodoksluklar-XVIII, s. 104), Karatodori Paa (Ortodoksluklar-XXIV, s. 110), Resneli Niyazi Bey (Artk Atndan nmeden

363

Sevimeye Almalsn, s. 143; Bir Geyik Resmi, s. 209), Mustafa Reit Paa (lmn Arkasndan Konumak, s. 150), Nurbanu Sultan (Bir Hamam Aranyor, s. 189), Mustafa Kemal Atatrk (V. Mustafa yaktrmasyla, Kr Bir eme, s. 204; Bir Askeri airin lm!, s. 240), Tlat Paa (Anka, s. 207), Enver Paa (Pes Ben De Cumhuriyetiyim, s. 210), Barbaros Hayrettin Paa (Nigri Byle Yazd, s. 215), Mehmet Akif Paa (Ortaoyunu, s. 216), Hlet Efendi (Kapakl Saat, s. 218), Fatih Sultan Mehmet (Deniz Kysnda Bir Ota, s. 219), Cem Sultan (Deniz Kysnda Bir Ota, s. 219), II. Beyazt (Deniz Kysnda Bir Ota, s. 219), V. Murat (Marmara ehzadeleri, s. 200), Mabeyinci Fahri Bey ( ki El Mektup, s. 230), Makro Paa ( ki El Mektup, s. 230), Mehmet Ali Aca (Bir Sivil airin lm, s. 235), Ylmaz Gney (Bir Sivil airin lm, s. 235), Hasan Ali Ycel (nl bir Trabzon Ya yaktrmasyla, Bir Sivil airin lm, s. 235), Arif Damar (Ece Oval olarak, Bir Askeri airin lm!, Btn Yort Savullar!, s. 240). b) Kltr, Dnce ve Bilim Dnyasndan Kiilikler -Gazeteciler Teodor Kasap (apal Kar, s. 62), Ali Kemal (Alili Kemal yaktrmasyla, lmn Arkasndan Konumak, s. 150). - Bilim Adam ve Dnrler Hezarfen Ahmet elebi (Gkyznde Bir Cenaze Treni, s. 136), mer Ltfi Barkan (lmn Arkasndan Konumak, s.150), Piri Reis (Melankolya iei, s. 203), Mimar Sinan (Olamaz, s. 224), Abdlbaki Glpnarl (Bir Sivil airin lm, s. 237). c) Tiyatro, Mzik, Resim Gibi Alanlardan Kiilikler ve Yaptlar -Tiyatro Dnyasndan Kiilikler Gll Agop (Galata Kantosu, s. 31), Kel Hasan (Knar Hanmn Denizleri, s. 38).

364

- Tiyatro Oyunlarndaki Tiplemeler Hacivat (Ut, s. 55; lmn Arkasndan Konumak, s. 150, 151), Karagz (lmn Arkasndan Konumak, s. 150, 151), Beberuhi (Bir Fotorafn Arab, s. 67). - Mzik Dnyasndan Kiiler Kantocu Peruz (Bir Elii Tanrs in At, s. 48; l Btn, s. 52), Art Tatum (Bbilden Bir Piin Propagandas, s. 49), Denizkz Eftalya (Denizkz Eftalya, s. 50), Johann Sebastian Bach (Put, Zanzalak Aac, Saffet Nezihi ener, Zincifre, lm, s. 58), Neyyire Neyyir (Uzak Hala, s. 60; Neyyire Hanm, s. 61), Dikran uhacyan (Uzak Hala, s. 60), Paul Lange Bey (Kendi Kendinin Terzisi Bir Kambur, s. 130), Muhlis Sabahattin Ezgi (apal Kar, s. 62), Hamparsum Limonciyan (Ortodoksluklar-XVI, s. 102), Hafz Post (Araplarn At Koturmalar, s. 133), Dilhayat Kalfa ( ki El Mektup, s. 230). - Besteler Leblebici Horhor (Uzak Hala, s. 60) ve Kse Khya (OrtodoksluklarIV, s. 90), Dikran uhacyan; Aye Opereti, Muhlis Sabahattin Ezgi (apal Kar, s. 62); Ali Rifat Bey, Davulcu Mar, Ali Rifat Bey (OrtodoksluklarXVII, s. 103). - Ressamlar Fikret Mualla Sayg (ocuklarn lm arklar-II-, s. 57), Ivan Konstantinovi Ayvazovski (Ortodoksluklar-XVII, s. 103), Nigri (Nigri Byle Yazd, s. 215), Cihat Burak (Bir Sivil airin lm, s. 237), mer Ulu (Patron! Ya da Bir Patron!, s 246). -Tablolar

365

Nigrinin, Barbaros Hayrettin Paay gl koklarken gsteren Barbaros Haydettin Paa Portresi (Nigri Byle Yazd, s. 215); mer Uluun, Boaziini resimledii bir tablosu (Patron! Ya da Bir Patron!, s. 246). d) Kutsal Kiilikler Musa1038 (Vedhalardan Birinde, s. 13), Danyal yalva (Baksz Bir Kedi Kara, s. 75), Burduomeos (Ortodoksluklar-VII, s. 93), Lapsekili Priapos (Patron! Ya da Bir Patron!, s. 247), Buda [ada Bir Yahudinin El Yazs, Ludingirra, 1 (Bahar 1997)]. e) Kutsal Metinler/Kitaplar Vedalar (Vedhalardan Birinde, s. 13-18), XXV, s.111) f) br Kiilikler Kanl Nigr (Bel Kanto: kinci Merutiyet, s. 29), Katr Cemile (Bel Kanto: kinci Merutiyet, s. 29; Bel Kanto, s. 30), Mbeccel (Galata Kantosu, s. 31), van Milinski (Galata Kantosu, s. 31), Maria Pilar (Kanto Aac, s. 53), Fnduktar (Ortodoksluklar-XII, s. 98), Krolu (Kendi Kendinin Terzisi Bir Kambur, s. 127), anakkaleli Melahat (Melhat Geilmez, s. 181, Patron! Ya da Bir Patron!, s. 247), Hyar Selim (Bir Hamam Aranyor, s. 189), Madam Murat Bey (La Paix, s. 198), Nahit Fratl (Tepilmi Bizans, s. 242). 1.2.3. Tarihsel Olay ve Topluluklara Gndermeler a) Tarihsel Olaylar lk tramvay iileri grevi (Bel Kanto, s. 11; Bel Kanto: kinci Merutiyet, s. 29; Bel Kanto, s. 30), Tanzimatn ilan (Ut, s. 55; lmn Arkasndan Konumak, s. 150), Cumhuriyetin ilan (ocuklar in lm arklar-II-, s. 57), veba salgn (Kuds Fareleri, s. 39), 1936 olaylar (Bbilden Bir Piin Propagandas, s. 49), Gelibolu un fabrikalarnn topa tutulmalar (OrtodoksluklarXXII, s. 108), Yahudileri tayan Struma Gemisinin geldii denize iadesinin
1038

Potrebnik (Ortodoksluklar-

Peygamber ad olmalarna karn bu balamda kullanldklar belli olmayan adlar buraya almadk. Tezimizin nan eleri blmnde bu adlara ve kullanlma biimlerine deinmitik.

366

ardndan Karadenizde batrl (VIII, s. 158), kinci Dnya Sava (XI, s. 160), 1971 olaylar (Grmedik!, s. 177), Fatih Sultan Mehmetin lm ve buna bal olaylar (Deniz Kysnda Bir Ota, s. 219), Yenieri Ocayla ilgili dzenlemeler (Bir Mektup, Kurunkalem, s. 231), Alman Harbi (Bir Sivil airin lm, s. 235), Amerikan Missouri Zrhlsnn Trkiyeye gelii (Bir Askeri airin lm, s. 239), 1821 Mora olay (Tepilmi Bizans, s. 241). b) Topluluklar/Gruplar/ mparatorluklar Moollar (Cambazlar adr, s. 43), Vrangelin ordular (Vedhalardan Birinde, s. 14), Osmanl mparatorluu (apal Kar, s. 62; OrtodoksluklarXVI, s.102, XXII, s. 163; Hakaret Beyler, s. 205; Deniz Kysnda Bir Ota, s. 219; Tepilmi Bizans, s.241, 242), Lut kavmi (Ltlar topluluu yaktrmasyla, Ortodoksluklar-V, s. 91; Ortodoksluklar-XVIII, s. 104), Yenieriler (Bir Mektup Kurunkalem, s. 231), Gotlar (Vedhalardan Birinde, s. 15), Kalde mparatorluu (Okarina, s. 47), Bizans mparatorluu (Tepilmi Bizans, s. 241, 242). Frikler (Tepilmi Bizans, s. 242), (Patron! Ya da Bir Patron, s. 246). 1.2.3. Tarihsel Mekn ve Yaplara Gndermeler Kz Kulesi (Galata Kantosu, s. 31), ahzadeba tiyatrolar (Knar Hanmn Denizleri, s. 38), Metamorfosis gmtl (Ortodoksluklar-III, s. 89), Ankeri-Vank Manastr (Ortodoksluklar-XIII, s.99), Horan Kilisesi (Ortodoksluklar-XXIV, s. 110), Sleymaniye Camisi (Olamaz!, s. 224). 1.2.4. Toplumsal/Grupsal nanlara, detlere Gndermeler Hindistanda llerin yaklmas (Benaresin lnm Kadnlar, s. 27; Sonralar Sanskrite, s. 28), Vartuvaria/Gl Bayram (Ortodoksluklar-XX, s. 106), oru (Kambiyo, s. 46), perhiz (apal Kar, s. 62), sa Peygamberin dneceine inanma (Ortodoksluklar-XV, s. 101), sorokust (OrtodoksluklarXXIV, s. 110), istavroz (Ortodoksluklar-XXVI, s. 112), kan davas (Kendi Kendinin Terzisi Bir Kambur, s. 128), sokakta ay oynatma (Kendi Kendinin Hitit mparatorluu (Tepilmi Bizans, s. 242), Ibuhlar (Patron! Ya da Bir Patron, s. 246), Avarlar

367

Terzisi Bir Kambur, s. 129), kzlar snnet ettirme (Artk Atndan nmeden Sevimeye Almalsn, s. 143), klhanbeyliinde Layhor treni (IV, s. 157), Osmanlda yksek zmrelerin konaklarda mek yapma deti (Riyaziye, s. 211), Osmanlda kimi padiahlarn kpe takmas (Tepilmi Bizans, s. 242). 1.2.4. iir Balklarndaki Gndermeler (Yan-metinsellik) Gerard Genettein yan-metin (paratexte) dedii kavram, ikinci dereceden metinsel eleri yani balklar, alt balklar, st balklar, nszleri, sonszleri, uyarlar, notlar, tanmlklar, yer verilen resimleri, kapa ve metin ncesi eleri (karalamalar, taslaklar vb.) kapsar. Bunlarn metnin almlanmasnda ve yorumlanmasnda kimi zaman ok nemli rolleri olur. zellikle de balk ve altbalklar ou zaman asl metne sk skya baldrlar.1039 Ece Ayhann kimi iirlerinin balklar da metinleraras ilikiler balamnda deerlendirilebilecek gndermeler ierir. Bunlar yle sralayabiliriz. Benaresin lnm Kadnlar (s. 27): Benares, Hindistanda, Ganj Nehrinde llerin yakld yerdir. Bel Kanto: kinci Merutiyet (s. 29): Bu balk, dorudan 23 Temmuz 1908-21 Aralk 1918 arasn kapsayan tarihsel dneme gndermede bulunmaktadr. ocuklarn lm arklar (s. 34), ocuklarn lm arklar-I- (s. 45), ocuklarn lm arklar-II- (s. 57): Bu balklarda Friedrich Rckhertin, biri 3,5 br 5 yandaki iki kzn birbiri ardna kzldan kaybedii zerine 1872da yazd Kindertodtenlieder: ocuk lmleri arklar iirlerine1040 ve bu iirlerden be tanesini zerinde Avusturyal besteci Gustav Mahlerin 1904te ayn adla yapt besteye gnderme vardr. Denizkz Eftalya (s. 50): Burada, 1891-1936 yllar arasnda yaam, sesi ve gzelliiyle nlenmi bir arkcya1041 gnderme vardr. Kanl Nigr (s. 51): Bu balk, gzellii ve genlere dknlyle nlenmi olan ama onlarla birlikte olduktan sonra sevgililerini ldrten bir kadna1042 gnderme ierir.
1039 1040

Kubily Aktulum, Metinleraras likiler, teki Yaynevi, Ankara, 1999, s. 85. Arn Namal, Tp Etii Perspektifiyle Son Evreyi Yaayan ocuk Ailesine Bak Sre erisinde Deienler-, Trkiye Klinikleri Tp Etii-Hukuku-Tarihi Dergisi, c. 11, 2 (2003). 1041 Arzu Haksun, Denizkzndan arklar, Hrriyet, 21.6.1999. 1042 Bkz. Ender Erenel, Ece Ayhan Szl, Yeni Dergi, 54 (Mart 1969).

368

Put, Zanzalak Aac, Saffet Nezihi ener, Zencifre Aac, lm (s. 58): Ece Ayhann gnderme yapt Saffet Nezihi ener, airin Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesinde Okuduu yllarda tp fakltesi rencisi olan, o yllarda birka dergide iirleri de yaymlanan, ok gen yata lm biridir.1043 A. Petro, (s. 59): Bu baln, tarihte I. Petro ( I , Pyotr I Alekseyevi) olarak bilinen ve 1672-1725 yllar arasnda yaam olan Rus ar Byk Perto ( , Pyotr Velikiy)ya bir gnderme ierdiini, airin saylarn ilki olan 1 rakam yerine alfabenin ilk harfi olan Ay kullanarak bu kiinin sra numarasn verdiini dnebiliriz. Neyyire Hanm (s. 61): Bu balktaki gnderme, 1903-1942 yllar arasnda yaam bir sahne sanats olan Neyyire Neyyire yneliktir.1044 Firavun (s. 76): Bu balkta, genel olarak eski Msr hkmdarlarna, zelde ise Kurann kimi ayetlerinde de Musa Peygamberle mcadeleleri ve kendini Tanr gibi stn gr yznden uzun uzadya yer verilen Msr hkmdarna gnderme vardr. Yort Savul (s.119): air, toplu iirlerini de ilk kez bu balkta yaymlamtr.1045 Eskiden padiahlarn geii srasnda halka sylenen ve ekilin, aln, yol vermek iin uzaklan gibi anlamlara gelen bu sz air, Yunus Emrenin bir dizesinden aldn sylyor.1046 Dolaysyla, bu iir baln da her iki ynden ierdii gndermelerle dnmemiz gerekir. Mehul renci Ant (s. 123): Bu iir bal, srail ile atmalarda lm ama mezarsz olan Msrl ve Filistinlilere adanmak zere 1956da -o srada Gazzenin ynetimini elinde bulunduran- Msr hkmetince Gazzede ina edilen Mehul Asker Antna gnderme iermektedir.

Bkz. Ender Erenel, a.g.m. Bkz. Ender Erenel, a.g.m. 1045 Ece Ayhan, Yort Savul, Adam Yaynlar, stanbul, 1982. 1046 YORT SAVULa geliyoruz: Bir gece, gecenin bir vaktinde o prl prl gneli Trkmen kocas bizim Yunusun Divann okurken suyu iyi verilmi ve dklm bir iire rastladm. Ya da rastlatldm. Hayatn z olan diyalektik bundan gzel ve kusursuz anlatlamazd. Sk delikanl gibi. Yani ylesine sk. Kul padiahsz olmaz Padiah kulsuz deil Ama kim bileydi Halk aytmasa yort savul! (Bkz. Ece Ayhan, Esas Duru Mlkn Temelidir, Ludingirra, 1 (Bahar 1997).
1044

1043

369

Hero ile At (s. 175): Mitolojideki Hero ile Leandros yksne gnderme ieren bu iire tezimizin Mitolojik eler blmnde deinmitik. Michaael Kohlhaas (s. 176): H. von Kleistin ayn adl yaptna gndermede bulunan bu iirine tezimizin Toplumsal ve Siyasal Temalar st balnda yer alan Devlet/ ktidar/Otorite ve yukardaki Edebi Kiiliklere, Yaptlara Ve Sreli Yaynlara Gndermeler blmlerinde deinmitik. Melahat Geilmez (s. 181): Bu balk anakkale geilmez szne/sylemine bir gnderme iermektedir. Enel Hak! (s. 197): lk olarak Hallac Mansurdan sudur ettii sylenen ve bu kiinin idamna neden olan Ben Hakkm anlamndaki sz. Tasavvufi ekoller arasnda tm vahdet-i vcut anlayn benimseyenlerin iselletirdikleri bu sz, onu szel olarak ilk davurduu kabul edilen Hallac Mansurla zdeletirilmitir. Dolaysyla bu iir baln da Hallac Mansura izafe edilen enel Hak szne bir gnderme olarak dnebiliriz. Ah Minel Ak! (s. 199): Ah, ak yznden! anlamna gelen bu szn, hattatlarca farkl yaz sluplaryla tablolatrlm biimleri ereveletilip Anadolu insanlarnca evlerde ve iyerlerinde duvara asld bilinmektedir. O yzden, iirsel gndermeler arasnda dnlmesi gereken kalplam szlerden biri deerlendirilebilir. Anka (s. 207): Bu iir balnda, Dou mitolojisi iindeki anlatlarda geen bir kua gnderme yaplmaktadr. Tezimizin Mitolojik eler blmnde buna deinmitik. Bir Geyik Resmi (s. 209): Bu iir bal, kinci Merutiyetin ilannda nemli bir rol oynam bulunan Resneli Niyazi Beyin mehur geyiine bir gnderme iermektedir. Nigri Byle Yazd (s. 215): air bu iir balyla, Nigri takma adyla bilinen; Barbaros Hayrettin, Kanuni ve II. Selim'i resimleyen, portre resminin nemli adlarndan biri olan Haydar Reise gndermede bulunmaktadr. Mektup Nadajldr Dom!: Bu balkta, evrenin sonsuzluuna ve bu evrende doa yasalar zerinde herhangi bir olayn olamayacana inand iin zndk olarak

370

olduuna karar verilerek 1601de idam edilen, Behram Kethda Medresesi Mderrisi Nadajl Sar Abdurrahmana1047 gnderme yaplmaktadr. Ortaoyunu (s. 216): Bu iir balndaki gnderme; sahne, perde, dekor, suflr kullanmadan meydanda, halkn ortasnda oynanan tuluata dayanan geleneksel Trk halk oyunu1048nadr. Ah Tanzimat! Ah Tanzimat! (s. 217): Bu iir bal, Tanzimatn ilanndan (1839) Birinci Merutiyetin ilanna (1876) kadar olan tarihsel srece gnderme yapmaktadr. anakkaleli Melahata ki El Mektup (s. 227-232): Drt iirden oluan bu blm bal, Fuhu blmnde de deindiimiz hayat kadn anakkaleli Malahata gnderme yapmaktadr. Desdemona-Othello (s. 254): Bu iir balnda, Shakespearein Othello adl yaptndaki bakii Othelloya ve ago adl oyun kiisi tarafndan eini aldatma iftirasna urayarak kocas Othello tarafndan ldrlen Desdemonaya gnderme yaplmaktadr. Tepilmi Bizans (s. 241): Bu balk, V. yzyldan 1453e kadar varln srdren Dou Roma (Bizans) mparatorluuna gnderme yapmaktadr. 1.2.5. Alntlar Metin teriminin kapsamna, bildiriimin yalnzca yazl olarak gerekleme biimleri girmez. ada dilbilimci ve edebiyat kuramclarnn artk bu terimi her trl dilsel bildiriimi ierecek biimde kullandklar, iaret ettii gndergeyi yazl ya da basl olma zorunluluuyla snrlamadklar bilinmektedir. Bu yaklamlar dorultusunda metin, belirli bir bildiriim balamnda bir ya da birden ok kii tarafndan szl ya da yazl olarak retilen bir dil dizgesi btn1049 olarak tanmlanabilir. Bu durumda, Ece Ayhann iirlerindeki metinleraraslk elerinden alntlar ele almaya alacamz bu blmde szel eleri de deerlendirme d brakmamak yerinde olacaktr. Kapal ya da rtk alntlara ilgili baka

Adnan Advar, Osmanl Trklerinde lim, Remzi Kitabevi, stanbul, 1982, s. 34. Bkz. Trke Szlk, Dil Dernei Yaynlar, Ankara, 2005. 1049 Doan Gnay, Metin Bilgisi, Multilingual Yaynlar, stanbul, 2001, s.33.
1048

1047

371

blmlerde deineceimizden burada yalnzca ak alnt rnekleri zerinde duracaz. Ak alntda air/yazar, yapt alnty farkl yaz biimi ve gerekli noktalama iaretleri yoluyla aka belli eder.1050 imdi Ece Ayhann iirlerinde bu zellikteki alntlar saptamaya alalm. a) Yazan/Syleyeni Belli Olan Alntlar Ece Ayhan, bir iirinde dorudan Fazl Hsn Dalarcann bir dizesini alntlar: Bu, dar kalabalklar, lkeyi 1946da, Missouri zrhlsna, kemiklerle, oturttunuz deil mi? Memnunuz cihandan ve hkmetten diyerek.
Bir Askeri airin lm, Btn Yort Savullar!, s. 239.

Memnunuz cihandan ve hkmetten dizesinin, Fazl Hsn Dalarcann akrn Destan kitabndaki Ay Balarnda Memnundu balkl iirine ait olduunu yine kendisi bildirmektedir.1051 Ayn iirinde yer verdii, Ben bir zamanlar, mstahkem mevkisiydim iirin, ssl! diye sabuklyarak. ifadesindeki alnt cmle ise, airin Fazl Hsn Dalarcaya bir zamanlar yaktrd sfat ierecek biimde kurgulanp sanki Dalarcann kendi szleriymi gibi aktarldndan dolay trnak iinde ve eik harflerle yazlmtr. air, imgeleminde Fazl Hsnyle hesaplamakta, ona bu szleri syletmekte, kendisi de karlk olarak unlar sylemektedir: Biz de karlk olarak, rlplak bir trkeyle, diyoruz ki: Evet, yle sanyorduk, meerse tahta toplu akmak Hattym Sarosdaki! Kullanlan anlatm teknii bakmndan tam olarak ne monolog ne de diyalog zellii gsterdiinden, yukardaki alntlar bu blmde deerlendirmeyi daha uygun bulduk.

1050 1051

Kubily Aktulum, Metinleraras likiler, teki Yaynevi, Ankara, 1999, s. 94. Ece Ayhan, Bir iir Sahtekrl, iirin Bir Altn a, s.26.

372

air, benzer bir yntemi Hero ile At iirinde de uygular. Bu iirde, balamdan ona ait olduu anlalan bir sz iirde kendisini temsil eden bir figre syleterek anlatc benden kendi benini soyutlayp okurda bir tr nesnellik as yaratmak, bunun iin de metnin yaratc znesini belirsizletirip kendisini bu anlatnn sanki sradan bir figrym gibi sunmak ister: Ama argn sabahlar unutulmu dedi bir Ecebaba. Kz burada kalsn. Tarih her iki trn de aklarn tar.
Hero ile At, Btn Yort Savullar!, s. 175.

Anka iirinde, ttihatlar tedirgin eden bir gazete yazsn Yahya Kemalin yazdn renince rahatlayan Talat Paann bu bilgilenme zerine syledii u sz yer alr: 3. renilir; ve herkes oh! ekerek oturur devlet koltuklarna. 4. Ha, u bizim air Yahya mym, yerdeki? demitir Talt Paa.
Anka, Btn Yort Savullar!, s. 207.

Fatih Sultan Mehmetin lmnn on iki gn boyunca gizlenmesi, cesedinin bu sre iinde kokmam olmas konusunda Yahya Kemalin merakn, zihninde dolatrd bir soru cmlesi olarak yle verir air: 5. Fatih kokmad m? diyedir dnrm sepici Kemal, ehzade Adalarna kar.
Deniz Kysnda Bir Ota, Btn Yort Savullar!, s. 219.

Yetkili olduu dnemde Osmanl tarihinin en keyfi siyaseten katil uygulamalarna imza att bilinen Halet Efendinin, bazen ok gen ya da ok yal kurbanlar karsnda kendisini yumuatmak ve eyleminden vazgeirmek iin gentir yeildir kymayn! ya da etmeyin yaldr msrdr! diyenlere verdii yant da alnt biiminde yer alr Ece Ayhann bir iirinde: 2. Hlet Efendi akmak gzldr. Akrebi dm saatinin kapan amtr. Araya girenlere karl; bre her zaman orta yal adam nerden bulacaz!
Kapakl Saat, Btn Yort Savullar!, s. 218.

373

sa Peygamberi perek kimliini ele veren ve armha gerilmesine neden olan havarisi -bir anlamda ihanetin simge kiilerinden biri olarak anlan- Yahuda skariyota, bu durum karsnda sa Peygamberin syledii rivayet edilen sz yle alntlar Ece Ayhan: 5. Nadajn alnmayn drt yzyl sonra skelede Duyduk; Sen insanolunu perek mi ele verirsin?i de
Mektup Nadajldr Dom!, Btn Yort Savullar!, s. 229.

b) Yazan/Syleyeni Belli Olmayan Alntlar Ece Ayhann kimi iirlerinde, alnt zellii tayan ama kimden aktard ya da kendisine ait olup olmad aka anlalmayan ifadeler vardr. Bunlar hem bir bendi tamamlayan bir sz ya da cmle, hem bamsz bir dize, hem de btnyle bir bent olarak karmza kabiliyor. rnein, Ortodoksluklar-Ide her bent bu zellikte bir ifadeyle tamamlanmaktadr. Bunlarn eklendikleri bentlerle anlam ya da anlatm bakmndan somut bir organik ba yoktur. air, sanki son cmlelerle ana metne elik eden ikinci bir metin oluturmakta, bu ikinci metin ise ana metnin arm alann kendi gizemsel ynleriyle geniletirken ayn zamanda anlatma bir tr bilinak zellii kazandrmaktadr: () Gmdrmtr diri diri topraa ve ba aa. rker ve parlar birka katana tede. Neden anlamyordum. () Gebelenmitir yatarak zerine lnn. Bir kilisede ilemeyen. Bataklklarda bytmtr ocuu. Neft dkerek yakyordum bir mektubu da ku zarfl balmumu. () Yineledii bir szck kezlerce: Erselik! Seviir srarak kendi azn. alar lavtasn ylgnn elden dme. Malta Yahudisini okuyordum. Barndm bir sandukann iinde.
Ortodoksluklar-I, Btn Yort Savullar!, s. 87.

Ayn zellik aadaki rnekte de grlebilir; son cmlenin hem gndergesi belli deil hem de ekli olduu blmle ve iirin btnyle ak bir anlam ya da anlatm ba yok:

374

5. Bir iftlie fit. Manisaya bir arkadalarn gndermiler Hayr! Gerdanlk tarihleri yazyor.
Melankolya iei, Btn Yort Savullar!, s. 203.

Riyaziye iirinde ise son blm btnyle bir uak tipinin getirdii haberin o uan azndan verilmesiyle oluturulmutur; ama iirde sz edilen paann kimlii, uan hangi konakta hizmet vermekte olduu vs. aka belirtilmemitir: 2. Daha perev. Sokak kaps tokma alnr. Helas ieride konan afili ua gelmitir karki. 3. Bizim paa haber gnderdi, fazla grlt etmesinler, ben riyaziye alyorum.
Riyaziye, Btn Yort Savullar!, s. 211.

Padiah ile Aslanda da kimlii belirtilmeyip yalnzca znel bir betimlemeyle tantlan bir vakanvisin, iirde sz edilen tarihsel sahneyle ilgili karm aktarlmaktadr: 7. Cesaretli padiah, zincirsiz aslan diyedir yazm sapsar kesildii belli bir vakanvis.
Padiah ile Aslan, Btn Yort Savullar!, s. 225.

Nigrinin Barbaros Hayrettin Paa portresine gnderme yapt iirinde, Nigriye mi yoksa ondan sz eden baka birine mi ait olduu seiklemeyen bir cmleye yer verir air: 1. Kara bir gl koklatabilmitir bir kk nak Barbarosa. 2. Uykusuz sevgilisine Nigri byle yazd der diz st.
Nigri Byle Yazd, Btn Yort Savullar!, s. 215.

Aadaki rnekte air, vermek istedii iletiyi glendirmek amacyla okurda znellik izlenimi brakmamak iin belirli bir kiiye ya da kitleye zglemeyip genelletirdii, bylece yaygn bir kan olma zellii kazandrd cmleyi bu abas dorultusunda alnt biiminde vermektedir. Bu cmlenin aire ait olma olasl gl olsa bile sunuluu bakmndan alnt zellii tad bellidir: 1. Diyorlar, korkutarak karan kldmz sar Dalar gibi genler lemde perian oldular

375

Mektup Nadajldr Dom!, Btn Yort Savullar!, s. 229.

Ayn zamanda Zambakl Padiahta tek bana V. iir olarak yer alan Sizde lm var mdr?
V, Btn Yort Savullar!, s. 158.

dizesinin, sunuluu bakmndan yine alnt zellii tad grlmektedir. airin, biimsel zellikleri bakmndan ilk bakta alnt izlenimi brakan sz ya da cmleler ieren baka iirleri de vardr; ama aslnda bunlarda amacnn ya dorudan bir diyalou aktarmak ya da kimi cmle ve dizeleri vurgu bakmndan ayrtrmak/daha vurgulu hale getirmek/ne karmak olduu aka anlalabilmektedir. Kukusuz salt biimsel koullarn uygunluu bunlar alnt olarak deerlendirmeyi gerektirmez. Kald ki Artk Atndan nmeden Sevimeye Almalsn ve Hangi iir Topal ocuklarn Toplar Sokaktan balkl iirleri air tarafndan btnyle trnak iine alnmtr; oysa bu iirlerin alnt olduunu ya da alnt zellii tadn sylemek olanakszdr. Bu nedenlerle biz bunun daha doru bir yntem olduu kansn tadmzdan- yalnzca, biimsel grnmnn yan sra yap ve ierik bakmndan sunuluuyla da alnt zellii gsteren ifadeler zerinde durduk. 1.2.6. Klie/ Basmakalp Szler Ece Ayhann iirlerinde dorudan klie/basmakalp szlere yaplm gndermelere rastlanmamakla birlikte, bu zellikteki kimi szlerin ya deitirilerek ya da dntrlm biimlerine gnderme yaplarak kullanldklar grlmektedir. Bunlardan biri, anakkale geilmez szdr. air bu sz anakkaleli Melahate uyarlayarak Melhat Geilmez biiminde kullanmaktadr. Buna iir Balklarnda Gndermeler bal altnda deinmitik. Bir de, Geme namert kprsnden ko aparsn su seni/ Sinme tilki glgesine aslan yesin ko seni ya da Sinme tilki glgesine aslan yesin ko seni/ Geme muhanet kprsnden seyl alsn ko seni sznn argo syleyie uyarlanm biimine gnderme yapmaktadr air: Geme olum geme srndrrler Namk Kemal kprsnden insan
Kendi Kendinin Terzisi Bir Kambur, Btn Yort Savular!, s.128.

376

Bunun da, almamzn Temalar blmndeki Devlet/ ktidar/ Otorite alt bal altnda, olas nedenleriyle zerinde durmutuk.

2. KAPALI MET NLERARASI L K LER Metinleraras ilikilerin ak ya da kapal biimlerde kurulabileceini sylemitik. Ak ilikide nasl alntlanan sz ya da cmlelerin bakasna ait olduun buna uygun noktalama iaretleri ve farkl yaz biimleriyle belli ediliyorsa, kapal ilikide bunun tam tersi bir durum yani alntnn gizlenmesi sz konusudur. Bir metinde baka metinlerle ak ilikiler kurulabilecei gibi, ayrk unsurlara yer verildii konusunda hibir belirti, ipucu verilmeden kapal ilikiler de kurulabilir.1052 Ece Ayhann iirlerindeki kapal metinleraras ilikilerin biimde kurulduu saptanabiliyor. imdi srayla bunlarn zerinde durmaya alalm. 2.1. erik ve Kurgu1053 rtmesi erik rtmesi, bir iirdeki kimi dize ya da blmlerin sz ve anlam bakmndan baka airlerin iirleriyle ayn denecek lde benzemesidir.1054 Buna ekleyebileceimiz kurgu rtmesi ise, bir iirin btn ya da belirli bir blmnn teknik yap, kurgulan, ileni ve verili biimi bakmlarndan baka bir iirle/iirlerle benzeim ya da bakmllk gstermesi olarak tanmlanabilir. Byle bir ilikide ierikler btnyle farkl da olabilir; ama bunlarn dilsel ynden dzenleni, dizim ve sunulu biimleri arasnda koutluklar, rtmeler, benzerlikler gze arpar. erik ve kurgu rtmesi her zaman gizli alnt/arma anlamna gelmez. Bunlar kimi zaman pek seyrek biimde- rastlantsal olarak, kimi zaman da bir etkilenime ya da airin zellikle yapt rtk bir gndermeye bal olarak daha ok benzeimin snrlar iinde kalrlar. Arma ve benzeimin snrlarn belirleyen ise bu rtmenin taklit/yknme ynnden boyutlar ve niteliidir. imdi, Ece

1052 1053

Kubily Aktulum, Metinleraras likiler, teki Yaynevi, Ankara, 1999, s. 94. Kurgu szcn burada btnl oluturan elerin birletirilme edimine iaret eden anlamyla kullanyoruz. 1054 Nurullah etin, iir zmleme Yntemi, nc Kitap Yaynlar, Ankara, 2004, s. 125.

377

Ayhann iirlerinde bu snrlar iinde kaldn dndmz rnekleri gstermeye alalm. Ece Ayhann iirlerinde, zellikle ilk iki kitabnda Arthur Rimbaudnun etkilerini belirgin bir biimde grmek mmkndr. air, Ahmet Soysalla yapt bir syleide kendisi de bu gerei dile getirmektedir.1055 Bu etki ve iliki pek ok adan (baskn duygu ve dnceler, ncelenen szckler, imgelerin yaratt atmosfer, uzlamazlk ve bakaldr tavrlarnn anlatma yansy biimleri, gittike dzyaz iire ynelme vb.) saptanabilir; ancak biz burada, imge ve ierik rtmeleri ynnden kurabildiimiz metinleraras ilikiler zerinde duracaz. Ece Ayhann farkl iirlerinde etki ve izlerini grdmz, Arthur Rimbaudnun Sayklamalar II / Szn Simyas iirindeki bir blm yledir: Altm basit sanrya: Bir fabrikann yerine bir cami gryordum dpedz, meleklerin oluturduu bir davulcu topluluu, gkyznn yollarnda faytonlar, bir gln dibinde bir salon: canavarlar, gizler; byk korkular dikiyordu nme bir vodvil ad.1056 Bu iirdeki gkyznn yollarnda faytonlar imgesinin, Ece Ayhann Fayton iirindeki ntihar karas bir faytonun a ge atlaryla birlikte1057 dizesinin ierdii imgeyle nttn syleyebiliriz. rtme, her iki iirde de faytonun ayn srad eylemsellik iinde kurgulanm olmasndan (ge yolculuk/ge amak) kaynaklanmaktadr. Rimbaudnun sanrsndan sz ederken korkuyu aslnda elenceli bir tiyatro trnn ad olan vodville1058 ilikilendirmesi ile Ece Ayhann Bir Fotorafn Arab iirindeki K gecelerinde de sonsuz beberuhili sanrlarn harabeleri1059 ifadesinde sanry Karagz oyunundaki bir tiple (Beberuhi) ilikilendirmesi arasnda rastlantsallkla aklanamayacak bir metinleraras ba saptanabilmektedir.

1055

1056

Ahmet Soysal, Ayptr Sylemesi: Rimbaud, Aynal Denemeler iinde, s.58. Arthur Rimbaud, Sayklamalar II / Szn Simyas, Ben Bir Bakasdr, (ev. zdemir nce), Genda Yaynlar, stanbul, 1999, s. 107. 1057 Ece Ayhan, Fayton, Btn Yort Savullar!, s. 37. 1058 Hareketli, elenceli bir konuya dayanan, arklara da yer verilen hafif gldr. (Bkz. Trke Szlk, Dil Dernei Yaynlar, Ankara, 2005.) 1059 Ece Ayhan, Bir Fotorafn Arab, Btn Yort Savullar!, s. 67.

378

Yine Rimbaudnun ayn iirinde anlatmda birbirine yakn duran bir gln altnda bir salon imgesiyle meleklerin oluturduu bir davulcu topluluu tamlamasnn, Ece Ayhann imgeleminde birbirleriyle badatrlarak ve gl denizle deitirilerek denizin altndaki bandolar imgesini yaratt gzlenebiliyor: - Sayn padiahm muhbir Denizin altndaki bandolar da alyor muydu?1060 Daha nce de sylediimiz gibi, Ece Ayhan Yort Savul iirini Deniz Gezmi ve arkadalar iin yazmtr. Bu iirde onlar ar yldz olarak nitelemekte ve ge ykseli/yceli armyla birlikte onlarn tarihe andan sz etmektedir: 6. Nerede kalmtk? Tarihe aarken ar yldz Srnerek geiyor bir hkmet kuu kanatlar yoluk.1061 Arthur Rimbaud da bir iirinde sevgili dostunun ge an grme isteini dile getirir: Bir gn yitecek tanskl bir ekilde belki de; ama bilmeliyim, bir cennete mi uacak yine, grebilmeliyim biraz ge an sevgili dostumun!1062 Bu imgenin, yukarda deindiimiz Fayton iirindeki imgeyle de ilikisi kurulabilir; ama dost kavramnn Deniz Gezmi ve arkadalaryla salad koutluk, bu iliki asndan Yort Savul iirinin daha uygun bir seim olacan gsteriyor. Ayrca, Ece Ayhann -kendi iirleri arasndaki dokusal balar da glendirecek biimde- Faytondaki ge amak eylemini Yort Savuldaki tarihe amak eylemi iin iirsel imgeleminde hazr bir veri olarak alp kulland gz nnde bulundurulursa, bu iki iirin imgesel ilikisi Artur Rimbaudnun sz konusu iki iiri arasndaki imgesel ilikiyle yine ayn ortaklaalk dzleminde dnlebilir.

1060 1061

Ece Ayhan, Denizin Altndaki Bandolar, a.g.e. , s. 137. Ece Ayhan, Yort Savul, a.g.e. , s. 119. 1062 Arthur Rimbaud, Sayklamalar I / Deli Bakire, Ben Bir Bakasdr, (ev. zdemir nce), Genda Yaynlar, stanbul, 1999, s. 104.

379

Rimbaud, iir tarihinde ilk kez szcklerin tesine geip harfleri anlamsal/iirsel bir birim olarak grmesiyle bilinen bir airdir. Bir iirinde, harflerin rengini bulduunu syler: Rengini buldum sesli harflerin! A kara, ak, mavi, yeil. 1063

krmz, O

Bu yaklam ve kullanmn Ece Ayhandaki etkisi, Bir Fotorafn Arab iirinde grlebilmektedir. Bir Fotorafn Arab iirindeki blmler srasyla Lekesi gibi U, Gibi U, U ifadeleriyle bitmektedir.1064 Dolaysyla, bu iki iir arasnda ayn trden bir metinleraraslk bulunduunu syleyebiliriz. Bir Fotorafn Arabyla Rimbaudun iirleri arasndaki ilikinin yalnzca bu kadarla snrl kalmad anlalyor. Rimbaudnun Kt Kan iirinin, hem balyla hem de, Ama yasakt bana elence ve kadnlarla arkadalk. Bir arkada bile.1065 cmleleriyle Ece Ayhan etkiledii grlyor: --Kim benimle arkadalk edebilir, kim? O keiin kann tadm syleniyor ve durulmaz bir alkantyla oradan oraya kouyorum yalnayak ()1066 Yine ayn iirdeki, len. te beni bu selenli harfiyle hi brakmcek olan ilen, gittiim her yere gtrdm, gittiim grmeyen kpeim ilen.1067 ifadelerinin, Rimbaudnun ayn iirindeki u cmlelerle yaknl dikkatten kamyor: Buradan yollara delim gene, ktlmle ykl, akl amdan bu yana ac kklerini brme sren- gkyzne ykselen,

1063 1064

Arthur Rimbaud, a.g.m., s. 105. Ece Ayhan, Bir Fotorafn Arab, Btn Yort Savullar!, s. 67. Yeri gelmiken, bu etkinin kinci Yeni airleri arasnda en ok lhan Berkte grldn de belirtelim. 1065 Arthur Rimbaud, Kt Kan, Ben Bir Bakasdr, (ev. zdemir nce), Genda Yaynlar, stanbul, 1999, s. 91. 1066 Ece Ayhan, Bir Fotorafn Arab, Btn Yort Savullar!, s. 67. 1067 Ece Ayhan, Bir Fotorafn Arab, a.g.e., s. 67.

380

beni yenen, beni yerlere alan, beni yerlerde srkleyen ktlmle.


1068

Rimbaudnun iirindeki ktlkle Ece Ayhann iirindeki ilen ayn eylemle (gitmek/yollara dmek) ilikilendirilirken her ikisinin de iirde edeerli bir ilev yklendikleri grlyor. Baksz Bir Kedi Karann giriindeki, Gelir bir dalgn cambaz. Ge saatlerin denizinden. Uzanr aladm yanma. Danyal yalva iin.1069 ifadeleri, Rimbaudnun Cmleler iirindeki u blm artrmaktadr: Ho bir ini mrekkep tad uyandran kara bir toz yayor uyanklmn zerine usulca. Ksp lambay, yataa atyorum kendimi, ve, yzm dnk karanlktan yana, sizleri gryorum, kzlarm! ecelerim benim!1070 Lambann flenii/kslndan sonra Ece Ayhann iirindeki anlatc ben Danyal yalva iin alad yanna uzandnda, Rimbaudnun iirindeki anlatc ben ise yzn karanlktan yana dndnde iki farkl dsel grntnn ortaya kndan sz edebiliriz. Yalnz, ayn karanlk atmosfer iinde grlr gibi olunan kiilerin verilii Ece Ayhann iirinde korku ve gerilim havas yaratrken, Rimbaudnun iirinde bu durumun olduu sylenemez. Rimbaudnun bir dzyaz iirindeki, Sslenin, cmleleriyle Ece Ayhann, ay kt zaman gzellii katedrallerden atarlar cam gibi cam gibi1072 dizeleri arasndaki iliki de aktr. Bu iki iirde her ne kadar eylem nesneleri farkl ise de, soyut bir kavramn somut bir nesne olarak tasarmlanmas ve ancak somut bir
Arthur Rimbaud, Kt Kan, Ben Bir Bakasdr, (ev. zdemir nce), Genda Yaynlar, stanbul, 1999, s. 90. 1069 Ece Ayhan, Baksz Bir Kedi Kara, Btn Yort Savullar!, s. 75. 1070 Arthur Rimbaud, Cmleler, Ben Bir Bakasdr, (ev. zdemir nce), Genda Yaynlar, stanbul, 1999, s. 145. 1071 Arthur Rimbaud, a.g.m., s. 143. 1072 Ece Ayhan, Bir Korku Temi zerine Benzerlikler, Btn Yort Savullar!, s. 249.
1068

oynayn,

gln.

Hibir

zaman

frlatp

atamayacam Ak pencereden.1071

381

varla uygulanabilecek atma eylemine konu edilmesi her iki iir arasnda kurulabilecek bir metinleraras ilikiyle aklanabilr. Benzer bir imgesel yaknlk, Ece Ayhann, Arka kaplardan girerdi evlere bykl bir kalebent. kp kendi kzna gemitir. Saldrd baltasyla flemli alglara da. evrilmez bir malakof fistann kaldrmtr.1073 ifadeleriyle Rimbaudnun, nk bir eli beyaz bir oturan kulpunda Ve beline kadar svamak zorundadr geceliini! () Ve herifin laka cilasyla parldayan burnu ehvetli bir ahtapot gibi soluyor gne nlarn1074 dizeleri arasnda da kurulabilir. Her iki airde rastladmz ortak bir imge de tahta pabulardr. Bu imge Rimbaudnun Tufandan Sonra iirinde, O zamandan itibaren Ay iitti kekik llerinde uluyan akallar, -ve mor meyvelikte homurdanan tahta pabulu oban trklerini.1075 ifadeleriyle yer bulurken, Ece Ayhan ayn imgeye Kt lgilerin Gidii iirindeki, lm atlarn brakp tahta pabularyla gittiler gzlerinde frank krallarnn eski hzn1076 dizelerinde yer vermektedir: Ece Ayhann, cennet ve cehennem szcklerinden bir bireime vararak Mor Klhani ve Destemona-Othello iirlerinde kulland1077 cehennet szcn trettiini, bu yolla her iki kavram zdeletirdiini (cennetten farksz
1073 1074

Ece Ayhan, Ortodoksluklar-XIX, a.g.e., s. 105. Arthur Rimbaud, melmeler, Ben Bir Bakasdr, (ev. zdemir nce), Genda Yaynlar, stanbul, 1999, s. 80. 1075 Rimbaud, Tufandan Sonra, Cehennemde Bir Mevsim Aydnlanlar, (ev. Mahmut Kank), z Yaynclk, stanbul, 1997, s. 76. 1076 Ece Ayhan, Kt lgilerin Gidii, Btn Yort Savullar!, s. 41. 1077 Ece Ayhan, Mor Klhani, a.g.e., s.124; Destemona Othello, a.g.e.., s.254.

382

bir cehennem/cehennemden farksz bir cennet) sylemitik. Rimbaudnun bir iirindeki cennet betimlemeleri de akla cennetten ok cehennemi getirmektedir: pleriyle ve dost kucaklamalaryla gerek bir Cennetti, iine girdiim ve yoksul, sar, dilsiz ve kr braklmak isteyeceim bir karanlk cennet. oktan alyorum buna.1078 Gizli Yahudi iirindeki, Damarlarmdaki lamlarda bir fare. ndiim kenti ve iimdeki daraacn kemirir. Deliler, fareler, erkek fareler blr kmrlemi bir cesedi. Mahzende.1079 cmlelerinin, Rimbaudnun Elveda iirindeki u ifadelerle birka bakmdan rtmekte olduu grlebilir: amur ve veba kemirmi derimi, salarmda ve koltukaltlarmda kaynaan kurtlar ve yreimde daha byk kurtlar, uzam olarak gryorum kendimi yine, yasz ve duygusuz yabanclar arasnda.1080 Ayn iirde, kendi bedenine yabanclama balamnda deerlendirebileceimiz, Otelde onun (Cesetimin) yatanda yatarm. Salarnn kapkara yle uzad zamanlarda dirimin ondan esirgedii ve benim ona vermeye altm ey neydi acaba? diyedir kurarm. ()Balangc kundak bir yangndan sonra bir trl bulunamayan eski metresimin (Cesetimin) olan kardei.1081 cmleleri ise hem Rimbaudnun Kt Kan iirindeki Yaamak iin bile kullanmadm bedenimi1082 ifadesiyle hem de Lautreamontun Drdnc arksndaki u blmle ilikilenmektedir: Yere kk sald ayaklarm ve iren asalaklarn kaynat, henz bitkiden trememi ve bir tr canl bitki oluturuyorlar,
1078

Arthur Rimbaud, Sayklamalar I / Deli Bakire, Ben Bir Bakasdr, (ev. zdemir nce), Genda Yaynlar, stanbul, 1999, s. 102. 1079 Ece Ayhan, Gizli Yahudi, Btn Yort Savullar!, s. 70. 1080 Arthur Rimbaud, Elveda, Ben Bir Bakasdr, (ev. zdemir nce), Genda Yaynlar, stanbul, 1999, s. 120. 1081 Ece Ayhan, Gizli Yahudi, Btn Yort Savullar!, s. 70. 1082 Arthur Rimbaud, Kt Kan, Ben Bir Bakasdr, (ev. zdemir nce), Genda Yaynlar, stanbul, 1999, s. 87.

383

gbeime kadar. Bununla birlikte alyor yreim. Ama cesedimin (vcut diyemiyorum) rmesi ve kard kokular onu yeterince beslemeseydi , nasl arpabilirdi?1083 Erdoan Alkan, Rimbaudnun Ece olmak istiyorum! diye baryordu kadn cmlesiyle Ece Ayhann amdan olacam! diyedir baryordu bir olan cmlesi; Rimbaudnun Yasaklanmt bana kadnlarla arkadalk cmlesiyle Ece Ayhann Yaklamaz kadnlara buyrulduu gibi cmlesi; Rimbaudnun Bir mzisyenim, sevinin anahtarlar gibi bir eyi bulan ve o eski lenin anahtarn aramaya koyuldum, sevidir bu anahtar cmleleriyle Ece Ayhann Onu sevmenin szckleri olmamtr, bu belinde anahtarlar seviin szckleri olmamtr ki cmlesi; Rimbaudnun Kiralasnlar bana bu gmt yeraltnda, uzaktaki. () Az yukarda lamlar cmleleriyle Ece Ayhann Yer alt gmtl ak, Barndm bir sandukann iinde, Lam yollarndan girdi metropollere ifadeleri arasnda da bu trden bir metinleraras iliki bulunduunu ne srmektedir.1084 Ancak, burada verilen rnekler arasndaki ban anlam, imge ya da kurgu dzeyinde olmayp yalnzca szcklerle snrl kald aktr. Kukusuz metinlerarasl salt ortak szcklere indirgersek ayn balanty saysz airle kurabiliriz; bu da iinden klmaz bir duruma yol aar. Bu balamda szck ortakl, ancak ok ayrks, ok zel rnekler iin dikkate alnabilir; Alkann verdii rneklerde ise bu zellikte bir szce rastlamyoruz. Dolaysyla onun bu yndeki saptamalar iin verdii iirleri burada deerlendirmeyi doru bulmuyoruz. Yalnz, Erdoan Alkann, verdiimiz rneklere ek olarak zerinde durduu bir baka metinsel iliki dikkate deer. Alkan, Rimbaudnun ocukluk iirindeki ebboylu tabyaya dimdik gmlen yallar1085 tamlamasyla Ece Ayhann Ortodoksluklar-I iirindeki Gmdrlmtr diri diri topraa ve ba aa1086 cmlesi arasndaki ilikiye iaret etmektedir.1087
1083

Lautreamont,Drdnc ark, Maldororun arklar, (ev. zdemir nce), Genda Yaynlar, stanbul, 1999, s. 183. 1084 Erdoan Alkan, iir Sanat, Yn Yaynclk, stanbul, 1995, s. 490, 491. 1085 Bu tamlama zdemir ncenin evirisinde ebboylu tabyaya kaskat gmlen yallar biiminde [Arthur Rimbaud, ocukluk, Ben Bir Bakasdr, (ev. zdemir nce), Genda Yaynlar, stanbul, 1999, s. 128.]; Mahmut Kankn evirisinde ebboylu sur iinde upuzun gmlen ihtiyarlar [Rimbaud, ocukluk, Cehennemde Bir Mevsim Aydnlanlar, (ev. Mahmut Kank), z Yaynclk, stanbul, 1997, s. 78.] biiminde yer almaktadr. 1086 Ece Ayhan, Ortodoksluklar-I, Btn Yort Savullar!, s. 87.

384

Ece Ayhan, tarihsel dm zerinde Seferisin uzun sre dndn syledii Kanstantin Kavafisin u dizelerinden sz eder: skenderiyede bir Akhal yazd bu dizeleri Batlamyus Lathyrosun krallnn yedinci ylnda.1088 Bu dizelerin, Bir Askeri airin lm!nde 6. blm zerinde kurgu ynnden btnyle belirleyici olduu anlalmaktadr: Srgeidinde Dolmabahede sivil bir Ece Oval yazd bu dziiri. V. Mustafann padiahlnn 10. ylnda aylardan mayst.1089 Grld gibi, ierik ve kurgu rtmesi ynnden Ece Ayhann iirleriyle younluklu olarak Arthur Rimbaudnun ve az sayda da Lautreamontla Kavfisin iirleri arasnda etkilenme/esinlenme balamnda metinleraras ilikiler bulunmaktadr. 2.2. Gizli Alnt Gizli alnt, baka bir yazara/aire ait dize, sz ya da cmlelerin kaynak gsterilmeksizin ya da alnt olduunu belli edecek biimde (farkl bir yaz biimi, alntlar gstermede kullanlan noktalama iaretleri vb.) yazlmadan kullanlmasdr. Baka bir deyile, gizli alnt bir yazarn tmcelerini kopyalamak, anlatm biimlerini kullanmak, bir yapt her trl yazmsal belirteten arndrarak kendi yaptna tamaktr.1090 Ece Ayhann iirlerinde bu balamda ele alnabilecek metinleraras ilikiler konusunda Enis Batur kapsaml bir alma yapmtr. Batur, daha nce Ender Erenelin Ece Ayhan szlnde1091 iaret ettii metinsel ilikilerin boyutlarn genileterek Tahta Troya kitabndaki Oda-Metinlerde bunlar tek tek rnekleriyle ortaya koymutur.1092 Biz de bu rnekleri, Enis Baturun saptamalarn izleyerek gstermeye alacaz. Ece Ayhann gizli alnt yapt kitaplarn banda Propop Avvakumun Hayatm adl yapt gelmektedir. Propopun kitabndaki,
1087 1088

Erdoan Alkan, iir Sanat, Yn Yaynclk, stanbul, 1995, s. 490. Ece Ayhan, Tongu Yaarla iirli Sylei, iirin Bir Altn a, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 1993, s. 252, 253. 1089 Ece Ayhan, Bir Askeri airin lm!, Btn Yort Savullar!, s. 240. 1090 Kubily Aktulum, Metinleraras likiler, teki Yaynevi, Ankara, 1999, s. 104, 105. 1091 Ender Erenel, Ece Ayhan Szl, Yeni Dergi, 54 (Mart 1969). 1092 Enis Batur, Tahta Troya, Yazko Yaynlar, stanbul, 1981, s. 136-161.

385

Adam kznn rzna gemi.1093 Alardan birka, beygirimiz yavrulaynca, hem yeni tayn, hem de beygirin ayp yerini gizlice yemiler.1094 Yere den, kesik sa elin parmaklar tzn gerektirdii ekilde istavroz iareti yapt.1095 cmleleri Ece Ayhann Ortodoksluklar-XIX iirinde u biimlerde karmza kyor: () kp kendi kzna gemitir. () () Aken bir tay ve bir ksran ut yerini yemitir. () Aldrszd. Kesik sa elinin parmaklar, kendi tznn gerektirdii iareti yapmtr.1096 Ece Ayhann kimi iirlerinde ise aralarnda yine Hayatmn da bulunduu farkl yaptlardan paralarn bir araya getirilerek kullanld grlmektedir. rnein, Ortodoksluklar-XVI bu zellikte bir iirdir. nce yaplan alntlar verip sonra bunlarn iirde nasl karmza ktn gstermeye alalm. bnlemin Mahmut Kemal naln Ho Sad kitabnda yle bir cmle vardr: Karn byk olduundan Prens Halim Paa bir tambur vermi, onu alarken sapn permi.1097 Metin Andn Bizans Tiyatrosu adl yaptnda, C. Emreaudan bir alnt ieren u cmleye rastlyoruz: Kesekleri Ephraimin memralarnn tartmlam paralardr ve Sryani gibi dnp Yunanl gibi akmtr.1098 Bu cmlelerin ierii, Ece Ayhann iirinde zneleri ve balamlar deitirilerek yer alr: Karabitsi oyunu. Rbap kullanlm bir olan penik. Tahta zurna, tar ve tambur, ki saplarn permi.
1093

Propop Avvakum, Hayatm, (ev. Nihal Yalaza Taluy), Milli Eitim Basmevi, stanbul, 1946, s. 30, 128. 1094 Propop Avvakum, a.g.e. , s. 41. 1095 Propop Avvakum, a.g.e. , s. 95. 1096 Ece Ayhan, Ortodoksluklar-XIX, Btn Yort Savullar!, s. 105. 1097 bnlemin Mahmut Kemal nal, Ho Sad, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul, 1958, s. 52). 1098 Metin And, Bizans Tiyatrosu, Forum Yaynlar, Ankara, 1962, s. 200.

386

Baba Hamparsum doru inandandr, Douya dnk notalar. Ortodoks gibi dnp Osmanl gibi akmtr.1099 Ortodoksluklar-XVII de ayn zellie sahiptir. iirin ilk bendinde u cmlelerden alnt yaplmaktadr: Ressam Ayvazovski istidadna hayran ve takdir han olmutur.1100 Ahmet Mkerrem Bey, kk yata musikiye ve gree merak edip uzun sre greti.1101 iirin ilk bendi yledir: Davulcu mar alyor, avluya konmu tabut. Ressam Ayvazovski, kkken uzun sre gremitir.1102 Ayn iirin ikinci bendindeki, Yzkuylu evrilirse srtnda daha byk bir yara grlr. cmlesi ise Propop Avvakumun Hayatm adl yaptndan kaynaklanmaktadr. Hayatmda, Avvakumun Pustozerskten ara gnderdii beinci dilekede anlatt belirtilen bir hayalden sz edilir. Avvakum, Ugreteki Nikola Manastrnda, ar doru yola ulatrmas iin Tanrya dua ederken bir hayal grr: ardr bu. Sarlrlar, aralarnda gzel konumalar geer. arn gbeinde irin dolu bir yara gzne arpnca alayarak onu kendi yatana yatrr; bir yandan dualarn srdrrken gzyalaryla o yaray iyiletirdiini, yarann kapandn fark eder. Ama sonra ar yz koyun evirince srtnda daha byk bir yara grmtr; bu yaray ise iyiletirmeyi baaramaz.1103 bnlemin Mahmut Kemal naln Ali Beyden sz ettii,

1099

Ece Ayhan, Ortodoksluklar-XIX, Btn Yort Savullar!, s. 102. Enis Batur, karabitsi oyununun Bizans Tiyatrosundan; Hamparsum, rbap, zurna, tar, tambur szcklerininse Ho Saddan derlenmi olduuna dikkati ekmektedir.(Bkz. Enis Batur, Tahta Troya, Yazko Yaynlar, stanbul, 1981, s. 150.). Baturun bu dikkati salt Ece Ayhann iirlerindeki metinleraras ilikilere deil onun airliinin derlemeci ynne de vurgu yapma amacn tadndan ve airin szck kadrosunu ileride ayrca ele alacamzdan, bu yndeki saptamalar imdilik bir yana brakmay, szck dzeyindeki alntlara bu blmde deinmemeyi daha uygun buluyoruz. 1100 bnlemin Mahmut Kemal nal, Ho Sad, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul, 1958, s. 20. 1101 bnlemin Mahmut Kemal nal, a.g.e. , s. 43. 1102 Ece Ayhan, Ortodoksluklar-XVI, Btn Yort Savullar!, s. 103. 1103 Propop Avvakum, Hayatm, (ev. Nihal Yalaza Taluy), Milli Eitim Basmevi, stanbul, 1946, s. 134, 135.

387

Airan makamndan Elinde emsiye ayanda potin nekaratl ark ile mehamat saireden birka ark daha bestelemitir.1104 cmlesinde anlan arknn ad, szdizimsel olarak tersine evilerek, Ayrlrken esrikti, elinde potin ayanda emsiye.1105 biiminde yer alr Ece Ayhann iirinde. airin, bu alntlar balamlarndan soyutlad ve iirlerinde de gzle grlr bir balamsal iliki sz konusu olmakszn birbirlerini tamamlayan eler olarak kendince birletirdii grlmektedir. Ancak bu alntlarn saptanmas, Enis Baturun ifadesiyle, onun iirlerini aydnlatacana karartyor: Bu paralar iire neden serpitirdiini, ya da, bu paralar iirinin z kumana ekleyerek hangi boyutu kazandrdn anlamak olas deil nk.1106 Batur, Ece Ayhann alnt yapt yaptlar semesinin nedenini bu yaptlarn kyasya zgn olmalarna balyor.1107 Gerekten de seilen bu metinleri bir arada okumay gerektirecek biimde aralarnda kendiliinden bir iliki grebilmek olanaksz. O halde air bu metinleri ya Enis Baturun syledii gibi kyasya zgn olmalarndan, ya imgelemindeki znel balantlarn sonucunda, ya da rasgele semitir. kinci karmmz bize daha uygun geliyor. Hangi nedenle seilmi olurlarsa olsunlar, bu yaptlardan alntlanarak iirde kullanlm olan paralarn bir aradalnn okur zihninde yakn ya da uzak armlar yerine byk boluklar yaratt, olas balam zorlamalarn ise sonusuz brakt ortadadr. airin byle bir yolla, allm metin yaps ve okuma biimlerini yapbozuma uratmay denediini de syleyebiliriz. airin, Yunus Emrenin bir iirinden yapt gizli alntya da deinerek bu blm bitirelim. Yunus Emrenin, Kuruyuduk ya olduk Ayak idik ba olduk Kanatlandk ku olduk Utuk elhamdlillah1108
1104

bnlemin Mahmut Kemal nal, Ho Sad, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul, 1958, s.

54.

Ece Ayhan, Ortodoksluklar-XXVI, Btn Yort Savullar!, s. 112. Enis Batur, Tahta Troya, Yazko Yaynlar, stanbul, 1981, s. 145. 1107 Enis Batur, a.g.e., s. 155. 1108 Mustafa Tat, Yunus Emre Divan, Aka Yaynlar, Ankara, 1991, s. 203.
1106

1105

388

drtlndeki Ayak idik ba olduk ifadesini Ece Ayhan yle kullanmaktadr: Irmaklar tersine aktld sabah, ayaklar ba olacak, balar ayak, hangi kaynaklara gidileceini biliyor halk.1109 Burada da bir balam farkll gze arpmaktadr. Yunus Emre bu drtlnde, sradan bir insann dervilie adm atp seyr-i sluka girdikten sonra insan- kmillemeye doru geirdii tekml ve vard sonul gereklik dzlemini dile getirmektedir. Ece Ayhan ise ezilen, hor grlen, yoksulluk ve yoksunluklar iinde braklan halk kitlelerinin kendi kendilerini gerekten ynetebilecekleri, hem yaam koullar hem de ynetime katlmlar bakmndan aada deil yukarda yer alacaklar umulan gnlerden sz etmektedir. 2.3. Yeniden Yazma Kubily Aktulum, yeniden yazmay ayrk unsurlar, baka metinlere ait paralar tutarl bir btn ierisinde bir araya getirmek, onlar dzenleyerek aralarnda uyum salamak, bylelikle yeni bir metin ortaya karmak olarak tanmlamaktadr. Yazar, bu eylemin balang ve geliim srecini de yine ayn tanmsallk erevesinde yle ortaya koymaktadr: u ya da bu metinleraras ynteme gre baka metinlerden alnarak yeni bir metinde benzeik bir btn oluturacak biimde dzenlenen ayrk paralar bir yeniden-yazma etkinlii balatrlar. Yeniden-yazma genel olarak, hangi trden olursa olsun, nceki bir metnin, onu taklit eden, dntren, ak ya da kapal bir biimde ona gnderen bir baka metinde yinelenmesi olarak tanmlanr.1110 Bu yaklam iinde, metinleraraslk btnyle bir yeniden yazma olarak deerlendirilebilir. Bu durumda yeniden yazma metinleraras iliki biimlerinden biri deil de bu ilikileri ortaya karan temel edimin niteliini imlemektedir. Biz burada bu terimi genel bir adlandrn dna karp zgl bir metinleraras ilikiyi (yani bu ilikilerin gerekleme biimlerinden zellikle bir tanesini) adlandrmak zere kullanacaz. Kullanacamz biimiyle yeniden yazmay yle tanmlayabiliriz: Bir metni, biim ve yap zellikleri ya da ierik bakmndan kimi zaman alay etme kimi
1109 1110

Ece Ayhan, lmn Arkasndan Konumak, Btn Yort Savullar!, s. 151. Kubily Aktulum, Metinleraras likiler, teki Yaynevi, Ankara, 1999, s. 236.

389

zaman da bir benzerini ortaya koyma amacna dayal olarak ya da trsel dnme uratarak yeniden retme. Nazire, pasti, tehzil gibi terimlerin de bu tanmn snrlar iine girebileceini belirtelim. Biz Ece Ayhann iirleri arasnda, yeniden yazma balamnda ele alnabilecek rnek saptadk. Bunlarn nn de smail Habib Sevkn Tanzimattan Beri Edebiyat Tarihi I adl yaptndaki kimi blmlerden alnarak iirletirildii anlalyor. Bu durumda Ece Ayhann yeniden yazma ediminin trsel dntrm arlkl olduunu syleyebiliriz. imdi bunlar tek tek gsteremeye alalm. Sevkn yaptnda yle bir blm yer almaktadr: Topkap saraynn geni avlularndayz. Sinan Paa kknn st taraflarndaki akla Glhane meydan deniyor. Orada bir aslanhane vardr. Bilhare Abdlaziz ihtiyar bir aslanla dostluu artrarak zincirsiz ve korkusuz beraber dolarm. Gzlkl Reid Paa denen byk adam yazd Hatt hmayunu ite bu aslanhanenin nnde okuyacaktr.1111 Ece Ayhann Padiah ile Aslan iiri ise yledir: 1. Perdelersizdir, kalp sabunlarszdr; uzam pencereleri dnyorum. Dnyoruz tarihte karan. 2. narlar geceleri byr. Osuruk aalar gndzleri klr bir kent. ok eski adyla stanbul. 3. Ve Topkap Saray, Sarayburnu-Glhane-Cankurtaran arasndaym yksekte. Sultanahmetten gidiliyordur. 4. (Benim uydurduum) Girit talar ile gzel denmi bir avludur. te orada bir aslanhane varm. 5. Bir insan takviminde, 19. yzyl, bir padiah bir aslanla arkadal ilerletmi ilerletir.

1111

smail Habib Sevk, Tanzimattan Beri Edebiyat Tarihi I, Remzi Kitabevi, stanbul, 1942, s. 9.

390

6. Aslan kafesinden kartlr, padiah peneleri arkasnda, ikisi bir aa bir yukar dolarlarm. 7. Cesaretli padiah, zincirsiz aslan diyedir yazm sapsar kesildii belli bir vakanvis. 8. Kara gzmde ve kara gerekte; cesaretli aslandr! padiah zincirsiz!1112 Verdiimiz iirin smail Habip Sevkn kitabndaki ilgili blmden iirletirilerek yeniden yazld aktr. Hem bu iir iin hem de aada vereceimiz rnekler iin kaynak metnin Tanzimattan Beri Edebiyat Tarihi I olduunu glendiren ifade rtmesini (aslanla dostluu artrmak/aslanla arkadal ilerletmek) de anmsatalm.1113 Ayn kitapta, II. Mahmut dneminde yaplan siyaseten katillerin nde gelen ad Halet Efendiyle ilgili u cmleler yer almaktadr: Tanzimattan biraz evvel, kinci Mahmud devrinin mehur miri mutlak Halet Efendi, bir giyotin makinesi gibi, senelerce ve senelerce insan kestirir dururdu. Bir gn pek gen birinin katilden affi hakkndaki iltimasa u cevab vermitir: - Gen katletsek yazk diyorsunuz, ihtiyar katletsek gnah, katl iin her vakit orta yaly neden bulmal!1114 air, bu paragrafta verilen bilgileri ve aktarlan konumalar kurgularken genler ve yallar iin sylenebilecek szleri tersine evirmi; ama metni kendi imgelemindeki dntrmlerle iirletirerek u biimde yeniden yazmtr: 1. Kellesi alnmak zre Mermer Denizinden arlm ve aptesi atlm adam yaldr; gentir yeildir kymayn! ya da gentir; etmeyin yaldr msrdr!

1112 1113

Ece Ayhan, Padiah ile Aslan, Btn Yort Savullar!, s. 225. airin zellikle dzyazlarnda grdmz Ortazaman, Ortazamanllk gibi kullanmlarn da ayn yapttan kaynaklandn syleyebiliriz. Bu kitabnda Sevk, Ortaa yerine srekli Ortazaman ifadesini kullanr. 1114 smail Habib Sevk, Tanzimattan Beri Edebiyat Tarihi I, Remzi Kitabevi, stanbul, 1942, s. 6.

391

2. Hlet Efendi akmak gzldr. Akrebi dm saatinin kapan amtr. Araya girenlere karl; bre her zaman orta yal adam nereden bulacaz! 3. Kim diyebilecek kz Irmanda ve dahi tesinde kapakl saat yoktu?1115 Sevk, kitabnda, Tanzimatla birlikte yaplan yeni ekonomik dzenlemeler arasnda yer alan memurlarn maaa balanmas ve bu maalarn devlet tarafndan denmesi hkm karsnda zellikle st dzey memurlarn duyduu rahatszl da Esat Muhlis Paa rneinden yola karak anlatr: Tanzimat kurana kar muayyen maaa balandklar iin eskisi gibi halk soyamyan memurlar gayrimemnun, bilhassa eski tarzda yetimi ve istibdada alm rical gayet mteki; hele her sz bir kanun olan valilerin Tanzimat karsnda duyduklar feveran bsbtn hududsuzdur. Bu valilerin en marufu, iir ve inadaki kudretile de en memduhu olan Esad Muhlis Paa bile Tanzimat kanunlarn ahkm karsnda istedii gibi hareket edemeyince cannn skntsndan odasnn iinde klcn ekip minderlere vuruyor; Ah tanzimat, ah tanzimat diye bararak yalnklla sedirleri paralyordu. Valilerin en okur yazar byle olunca alaydan yetimelerin ne olacan artk siz dnn veya hi dnmee lzum grmeyiniz.1116 Bu paragrafta zerinde durulan dzenlemelerle birlikte rneklenen sahnenin de Ece Ayhan tarafndan yle iirletirildiini gryoruz: 1. Sarn bir Bursa valisi, ekmi klcn, vurur da vurur kuty yastklara; duvardan koparmtr. 2. Ah Tanzimat! Ah Tanzimat! Dzyazya dnmeye balam bir vergiyi Defterdara toplattramyormu.1117

1115 1116

Ece Ayhan, Kapakl Saat, Btn Yort Savullar!, s. 218. smail Habib Sevk, Tanzimattan Beri Edebiyat Tarihi I, Remzi Kitabevi, stanbul, 1942, s. 11. 1117 Ece Ayhan, Ah Tanzimat! Ah Tanzimat, Btn Yort Savullar!, s. 217.

392

Ece Ayhan, smail Habip Sevkn Tanzimattan Beri Edebiyat Tarihi I adl yaptndaki kimi paragraflar kendine zg imgelemi ve szdizimi iinde yeniden yazarak bu yaptla metinleraras ilikiler kurmutur. E. YAPI 1. NAZIM B M Nazm biimleri, dize ve uyan belirli bir dzen iinde birlemelerinden oluur.1118 Bu dzenli birlemeden Trk iirinde beyitlerle kurulan gazel, kaside, mesnevi, kta, mstezad; bentlerle kurulan tek drtlkl rubai ve tuyu; birden fazla drtlkle kurulan murabba, ark, terbi; belilerle kurulan muhammes, tardiye, tahmis, tatir; altllarla kurulan mseddes, tesdis; yedililerle kurulan msebba; sekizlilierle kurulan msemmen; dokuzlularla kurulan mtessa; onlularla kurulan muaer; beyitlerle kurulmasna karn aralarnda uyaklan ve konu balants bakmndan farkllklar grlen terkib-i bend ve terci-i bend gibi Divan edebiyat nazm biimlerinin yan sra mani, trk gibi anonim halk iiri nazm biimleri ve koma, destan, semai, varsa gibi k edebiyat nazm biimleri ortaya kmtr.1119 Yeni Trk iirinde ise bu nazm biimlerinin yan sra Bat edebiyatndan alnan abba-abba-ccd-ede ( talyan tipi) ya da abba-abba-ccd-eed (Fransz tipi) uyak rgsyle yazlan 4+4+3+3 dizeli sone; ab-aaaa-bbbb uyak rgsyle yazlan 2+4+4 dizeli triyole; abab-cdcd-efef gibi apraz uyak rglenii grlen drtlklerle yazlan rimes croisees; abba-cddc-effe gibi sarma uyak rgleniiyle yazlan rimes embrassees; aba-bcb-cdc-ded-e gibi rk uyak rgsyle yazlan lkler+bir dizeli terza-rima vb. dzenli nazm biimlerinin de kullanld grlr.1120 Ece Ayhan, iirlerinde bu nazm biimlerinden hibirini kullanmamtr. Dolaysyla onun iirlerini yalnzca serbest nazm biimleri asndan deerlendirmek gerekmektedir. 1.1. Serbest Nazm Biimleri
1118 1119

Cem Dilin, rneklerle Trk iir Bilgisi, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara, 1992, s. 99. Cem Dilin, a.g.e. , s. 99-366. 1120 Cem Dilin, a.g.e. , s. 367-372.

393

Serbest nazm biimleri, airlerin, Trk edebiyatndaki ya da Bat edebiyatndaki belirli nazm biimlerini birtakm deiikliklere uratarak kullanlmalarnn yan sra herhangi bir l kalbna ve uyak rgsne bal kalmadan, kimi zaman eit dize saysyla kimi zaman da farkl dize saylaryla oluturduklar nazm biimelerini de kapsar. Ece Ayhann iirleri, nazm biimindeki dzenlilik/dzensizlik asndan yalnzca dize saylarna gre snflandrlabilir. Bunlar aada gstermeye alacaz.

1.1.1. Dize Says Eit Bentlerle Kurulanlar Ece Ayhann, Trk ve Bat edebiyatnn dzenli nazm biimleri iinde deerlendirilemese bile dize kmelenii bakmndan kendi iinde bir dzenlilik gsteren iirlerini u ekilde snflandrabiliriz:1121 - Tek dizeden oluan iirler:
Kitap Ad Zambakl Padiah iir Ad/No II V VII X XII XIV XVI XVIII XX XXII XXIV XXVI XXVIII Sayfa No 157 158 158 160 160 161 161 162 162 163 163 164 164

Toplam: 13/ 91 iir tek dizeden olumaktadr.


1121

Listede verilen numaralardan arp iaretinin solundakiler bent adedini, sandakiler bentlerin dize saysn gstermektedir.

394

- Tek ikiliden oluan iirler:


Kitap Ad Zambakl Padiah Son iirler iir Ad/No III VI VIII XI XIII XV XVII XIX XXI XXIII XXV XXVII XXIX XXX XXXI Hani u Eski Ak Sayfa No 157 158 158 160 160 161 161 162 162 163 163 164 164 165 165 243

Toplam: 16/91 iir tek ikiliden olumaktadr.

- Tek lden oluan iirler:


Kitap Ad Knar Hanmn Denizleri iir Ad/No Put, Zanzalak Aac, Saffet Nezihi ener, Zencifre, lm Toplam: 1/91 iir dizeden olumaktadr. 58 Sayfa No

- Tek beliden oluan iirler:


Kitap Ad Knar Hanmn Denizleri iir Ad/No Bir l Macar Cambaz Ecegiller Sayfa No 40 40

Toplam: 2/91 iir be dizeden olumaktadr.

- kililerden oluan iirler:


Kitap Ad Btn Yort Savullar! iir Ad/No Sonralar Sanskrite Kocaman Putumuz Harmonie Dize beklenii 3x2 6x2 Sayfa No 28 33

395

Knar Hanmn Denizleri Apa Paa apa Oturdu Devlet ve Tabiat ya da Orta kiden Ayrlan ocuklar in iirler Yort Savul iirin Deniz Kysndaki Sesi

3x2

56

8x2 2x2

119 134

Toplam: 5/ 91 iir ikililerden olumaktadr.

- llerdan oluan iirler:


Kitap Ad Btn Yort Savullar! Knar Hanmn Denizleri iir Ad/No Beyaz rus Kadn Gl Gibi Kanto Dize beklenii 5x3 2x3 2x3 Sayfa No 12 32 54

Toplam: 3/ 91 iir llerden olumaktadr.

- Drtllerle kurulan iirler:


Kitap Ad iir Ad/No Uzak Hala IX Dize beklenii 4x4 2x4 2x4 Sayfa No 44 60 159 Knar Hanmn Denizleri Akdeniz Pencereleri Zambakl Padiah

Toplam: 3/ 91 iir drtllerden olumaktadr.

- Belilerle kurulan iirler:


Kitap Ad iir Ad/No Dize beklenii 2x5 SayfaNo 41 Knar Hanmn Denizleri Kt lgilerin Gidii Toplam: 1 /91 iir belilerden olumaktadr. Genel toplam: 44/ 91 iir, dize says eit bentlerle kurulan iirlerden olumaktadr.

Listelerde de grld gibi, Ece Ayhann dize says eit bentlerle kurulan iirleri tek ikiliden oluanlar (16), tek dizeden oluanlar (13), ikililerle kurulanlar (5), llerle kurulanlar (3), drtllerle kurulanlar (3), tek beliden oluanlar (2), belilerle kurulanlar (1) ve tek lden oluanlar (1) biiminde sralanmaktadr. 1.1.2. Dize Says Farkl Bentlerle Kurulanlar Ece Ayhann, yukardaki liste dnda kalan tm iirleri bu grup iine girmektedir. Ancak onun, bu snflamann dnda kalan ama dize says bakmndan

396

kendi iinde belirli bir dzenlilik gsteren iirleri de vardr. Bunlar u ekilde gsterebiliriz: - 3+3+2liklerle kurulan iirler:
Kitap Ad Knar Hanmn Denizleri Toplam: 2/ 91 iir. iir Ad/No Kanl Nigr ocuklarn lm arklar-IISayfa No 51 57

- 3+2liklerle kurulan iirler:


Kitap Ad Zambakl Padiah Toplam: 2/91 iir iir Ad/No Zambakl Padiah IV Sayfa No 155 157

- 4+4+3lklerle kurulanlar:
Kitap Ad Knar Hanmn Denizleri Toplam: 2/ 91 iir. Genel toplam: 6/ 91 iir. iir Ad/No Fayton Knar Hanmn Denizleri Sayfa No 37 38

Grlyor ki Ece Ayhan, dize says farkl bentlerle kurulan ama kendi iinde bir dzenlilik gsteren iirleri arasnda ikier kez 3+3+2, 3+2 ve 4+4+3l dize bekleniini tercih etmitir. Bu iirlerin yan sra, onun tekil rneklerle snrl kalan ama dize kmelenii bakmndan yine kendi iinde bir dzenlilik gsteren u iirlerini grebiliyoruz:
Kitap Ad Btn Yort Savullar! Knar Hanmn Denizleri iir Ad/No ocuklarn lm arklar braniceden izmek Cambazlar adr Kambiyo Bir Elii Tanrs in At l Btn A. Petro Neyyire Hanm Dize beklenii 3+3+3+4 4+4+4+5 4+4+4+3 4+5+5+4+4 2+2+2+1 4+2 2+1 4+3 Sayfa No 34 42 43 46 48 52 59 61

Devlet ve Tabiat ya da Orta kiden Ayrlan

397

ocuklar in iirler

Mehul renci Ant Mor Klhani Yalnayak iirdir Araplarn At Koturmalar Gkyznde Bir Cenaze Treni I Mektup Nadajldr Dom!

4+4+3+3+4 5x(1+4+1)+(1+2+1) 2x(1+2+2+1) 4+4+1 1+(4x2) 2+4 2+1+2+2+2+1 3+2+3+2 3+2+1 2+2+1+2+1+2+2 5+5+5+3 3+3+4+3 3+3+3+2

123 125 126 131 133 136 156 229 230 231 232 249 253 254

Orta kiden Ayrlan ocuklar in iirler 5+5+3

Zambakl Padiah anakkaleli Melahata ki El Mektup

ki El Mektup Bir Mektup Kurun Kalem Mektup Bir Korku Temi zerine Benzerlikler Denize Dktmz arklardan Destemona Othello

Son iirler Btn Yort Savullar! Toplam: 22/ 91.

Ece Ayhann yalnzca bir tek iire zgledii, kendi iinde dzenli bir dize beklenii saptanabilecek toplam 22 iiri olduu grlyor. Bu iirler arasnda, yalnzca grnm asndan Bat iirindeki kimi nazm biimlerini andranlar da vardr. rnein Kocaman Putumuz Harmonie balkl iir, grsel adan, biri uzun br ksa ift dizelerle yazlan iambosu andrmaktadr: hi ibraniceden krmz krmz tramvaylar bir ablam olmam yz iee kar yz ay karmken zincifre porselen tabaklar gibi bulank bir elginlik ite mum tacirinin kz hi anlalmyordu ipek topuklar yedi ylda uzam salarna arlar deli olursun yzlerinde altn parmaklar taklym

398

ve ne grevsizmi hi ve ne brahimli yreklerini drm de brahimde oturuyor grdm hi.1122 Be tane lden oluan Beyaz Rus Kadn1123 ve iki lden oluan Gl Gibi Kanto1124 iirleri de yalnzca grsel adan terneri andrmaktadr. Bunlara ekleyebileceimiz, 4+4+3 biiminde bir dize bekleniine sahip Fayton1125 iiri ise son bendi olmayan bir sone grnmne sahiptir. Ece Ayhan, iirlerinde btnyle serbest nazm biimlerini kullanm, bu kapsamda kalmak zere iirlerinde yer yer kendine zg bir dzenlilik tad gzlenen dize beklenileri denemi, birka tane de yalnzca grsellik asndan Bat edebiyatndaki kimi nazm biimlerini andran iir kaleme almtr. 1.2. Ksa iirler Ksa iir (minor poetry) terimini, genel olarak hacim bakmndan bir sayfay amayan iirleri adlandrmak zere kullanabiliriz.1126 Buna gre dnnce, Ece Ayhann ou iirinin bu gruba dahil olduu grlmektedir. Onun, tek dizeden oluan 13 ve tek ikilikten oluan 16 iiri dnda en ksa iirleri dizeden olumaktadr. Bunlar da 3 dizelik tek bentten oluan Put, Zanzalak Aac, Saffet Nezihi, ener, Zincifre, lm1127 ve 2+1 dizeden oluan A. Petro1128dur. airin 69 dizeden oluan 6 blmlk Vedhalardan Birinde,1129 34 dizeden oluan 6 blmlk Mor Klhani,1130 85 dizeden oluan 11 blmlk Kendi Kendinin Terzisi Bir Kambur1131 ve 79 dizeden oluan 6 blmlk ada Bir Yahudinin El Yazs1132 dndaki tm iirleri ksa iir grnmndedir.

1122 1123

Ece Ayhan, Kocaman Putumuz Harmonie, Btn Yort Savullar!, s.33. Ece Ayhan, Beyaz Rus Kadn, a.g.e., s. 12. 1124 Ece Ayhan, Gl Gibi Kanto, a.g.e. s. 54. 1125 Ece Ayhan, Fayton, a.g.e., s. 37. 1126 Nurullah etin, iir zmleme Yntemi, nc Kitap Yaynlar, Ankara, 2004, s. 163. 1127 Ece Ayhan, Put, Zanzalak Aac, Saffet Nezihi, ener, Zincifre, lm, Btn Yort Savullar!, s. 58. 1128 Ece Ayhan, A. Petro, a.g.e., s. 59. 1129 Ece Ayhan, Vedhalardan Birinde, a.g.e. , s. 13-18. 1130 Ece Ayhan, Mor Klhani, a.g.e. , s.124, 125. 1131 Ece Ayhan, Kendi Kendinin Terzisi Bir Kambur, a.g.e. , s. 127-130. 1132 Ece Ayhan alar, ada Bir Yahudinin El Yazs, Ludingirra, 1 (Bahar 1997).

399

Ayrca Bir Sivil airin lm,1133 Bir Askeri airin lm,1134 Tepilmi Bizans1135 ve Patron! Ya da Bir Patron!1136 dndaki dzyaz iirleri de ksa dzyaz iirler olarak deerlendirilebilir. 1.3. Dzyaz (Mensur) iirler Ece Ayhan, edebiyatmzda dzyaz iirin en zgn rneklerini veren airlerimiz arasndadr. O, manzum iirin d ve i yap zellikleri bakmndan snrlaycln amak iin bir olanak olarak da grr dzyaz iiri. Ancak belirtmemiz gerekir ki onun dzyaz iirlerinde bile belirli bir temkini, iirselliin tmyle dna dmeme kaygsyla dzyaz iir cmlelelerini istenirse dizeletirilebilicek zellikte kurma kaygsn fark etmek de mmkndr. Bunda, Trk edebiyatnda dzyaz iir denemelerinin ok yakn bir gemie dayanmas kadar, airlerimizin genelinde ve okur ounluunda iir szcnn geleneksel rneklerden tmyle bamszlaamama gereinin de nemli bir pay olduunu syleyebiliriz. Ece Ayhann, bundan syrlma abasnn en belirgin biimde izlenebildii ok Eski Adyladr kitabnda bile dediimiz zellikte iirlerine rastlayabiliriyoruz. rnein, 1. Eski kaleleri zindan klmak. Osmanoullar, Osmanoullar. 2. Bakld ki Troya dolaylarnda da domutur Hakaret Beyler.1137 iirindeki cmleler aadaki biimde de dizilmeye uygundur: Eski kaleleri zindan klmak... Osmanoullar, Osmanoullar. Bakld ki Troya dolaylarnda da domutur Hakaret Beyler.

1133 1134

Ece Ayhan, Ber Sivil airin lm, Btn Yort Savullar!, s. 235-238. Ece Ayhan, Bir Askeri airin lm, a.g.e., s. 239, 240. 1135 Ece Ayhan, Tepilmi Bizans, a.g.e., s. 241, 242. 1136 Ece Ayhan, Patron! Ya da Bir Patron!, a.g.e., s. 246, 247. 1137 Ece Ayhan, Hakaret Beyler, a.g.e., s. 205.

400

Bu rnekleri oaltabiliriz. Ayrca airin, dzyaz iirlerindeki paragraflar ok ksa tutmas, syleyi zellikleri bakmnadan dizeli iirleriyle hep bir koutluu koruma abas da bu konudaki saptamamz glendirici niteliktedir. Ece Ayhann Baksz Bir Kedi Kara kitabndaki toplam 15 iiri, Devlet ve Tabiat ya da Orta kiden Ayrlan ocuklar in iirler kitabndaki 2 iiri, ok Eski Adyladr kitabndaki toplam 42 iiri, Son iirler kitabndaki (bir blm deneme-dzyaz iir karm olan) 6 iiri dzyaz iir biiminde yazlmtr. Numaralandrlm 28 blmden oluan ve her blm ayr ayr iirler gibi deerlendirilebilme zellii tayan Ortodoksluklar da hesaba kattmzda, airin toplam 93 dzyaz iiri olduunu gryoruz. Bu olduka yksek bir saydr. Diyebiliriz ki Ece Ayhann iirlerinin hemen hemen yars dzyaz iirlerden olumaktadr.

2. NAZIM B R M Nazm birimi, nazm biimlerinde l olarak kullanlan paradr.1138 Bu birim Divan iirinde beyit, halk iirinde drtlk, yeni Trk iirinde ise ounlukla dizedir. Ece Ayhan belirli bir nazm biimini yelemediine ve iirlerinin hemen hemen yars dzyaz iir olduuna gre, onun kulland nazm biriminin dize ve cmle (dzyaz iir cmlesi) olduunu syleyebiliriz. Dizeli iirlerinde anlam ve anlatm bentlerde tamamlayan, bentler arasnda dize blmesi yapmayan air, dzyaz iirlerinin bir blmnde ise cmleleri yarda keserek br bentten devam ettirir. Bunu, Hero ile Atta bentleri virglle ayrarak: 1. Sestosda, zeytin aalar altnda, Boaz yzerek geen gece renkli bir atla seviir Hero, 2. Sizin topal, Arkhilleus tavlasnn ykld Nraburnundan atlyor denize; tutturabilmi midir Akba?1139
1138

Seyit Kemal Karaaliolu, Edebiyat Terimleri Klavuzu, nklp ve Aka Basmevi, stanbul, 1975, s. 261. 1139 Ece Ayhan, Hero ile At, Btn Yort Savullar!, s. 175.

401

iir ve Kadavrada bendi balala blerek: 1. Parmen ktlar okunduunda, kvrktrlar; iirin ve 2. kadavrann ii almamtr; insan insann hi.1140 Sivil iirinde ise dorudan doruya yapmaktadr: 1. stabul iinde vurmular bir uzak yol kaptann. Ama nasl gzeldi 2. yeniyetmelerin denize girmeleri sivil. Aynal, bayrakl klar ve Dolmabahe!1141 3. L, UYAK, RED F, R T M 3.1. l Ece Ayhann serbest l dnda baka bir lyle yazd herhangi bir iiri yoktur. lk iirlerinde bile belirgin bir biimde lden uzak durma tutumu grlr. Daha nce de deindiimiz gibi o, iirde her trl kurala, n belirlemeye, snrlamaya kardr. Dzyaz iire ynelmesinin temelinde de byk lde bu kar olu vardr. 3.2. Uyak ve Redif Ece Ayhan, lye olduu kadar uyaa da kardr. Ancak, bilinli bir abann ya da seimin rn olarak grlemezse bile kimi iirlerinde uyakl dizelere rastlanabiliyor. Bunlar u biimde snflandrp gzden geirebiliriz: a) Zengin Uyakl Dizeler Onun iirleri iinde yalnzca Bir Korku Temi zerine Benzerliklerde zengin uyak vardr: () gzellii katedrallerden atarlar cam gibi cam gibi korkun alama balar ()1142
1140 1141

Ece Ayhan, iir ve Kadavra, a.g.e., s. 222. Ece Ayhan, Sivil, a.g.e., s. 183.

402

Tm iirleri arasnda yalnzca bir tanesinde zengin uyakl szcklerin bulunmas, onlarn da birbirlerine yakn olmakla birlikte farkl bentlerdeki dizelerde yer almas bu durumdaki rastlantsallk olasln glndiriyor, diyebiliriz. b) Tam Uyakl Dizeler - Yakn Dizeler Arasnda Tam Uyak airin, tam uyakl dizelerin bulunduu iirlerine zengin uyakllara gre nispeten daha fazla rastlanr; ama bunlar da tm iirleri gz nnde bulundurulduunda kayda deer sayda deildir. Yakn dizeler arasnda tam uyakl szckler bulunan iirlerinden biri Kendi Kendinin Terzisi Bir Kamburdur: nk her kambur biraz air bir ailedendir Toparlarsak kendi kendinin ra da olabilir1143 Ece Ayhan, iki iirinde -de bulunma durumu ekiyle de balac arasnda tam uyak ilikisi kurar. Bunlardan biri, Nadajn alnmayn drt yl sonra skelede duyduk; Sen insanolunu perek mi ele verirsin?i de1144 dizelerinde grld gibi ayn bentteki yakn dizeler arasnda, br de Esintisiz bir Dou kenti, dikilmi bayrakl ve ay Haberler yllar sonra da ulaabilir fermanlar da Bir hkmdarla Batdaki bir kuma. Aralarnda gidip gelen iir postalar. Atl ve ldrc.1145 rneinde grld gibi farkl bentlerde ama art arda gelen dizeler arasnda kurulmutur. Bunun dnda yalnzca bir iirinde iki farkl bendin birbirini izleyen dizeleri arasnda tam uyak ilikisi vardr: stnde nasl geirmitir Geceyi iskelede tehlikeli denizin

1142 1143

Ece Ayhan, Bir Korku Temi zerine Benzerlikler, a.g.e., s. 249. Ece Ayhan, Kendi Kendinin Terzisi Bir Kambur, a.g.e., s. 130. 1144 Ece Ayhan, Mektup Nadajldr Dom!, a.g.e., s. 229. 1145 Ece Ayhan, Mektup, a.g.e., s. 232.

403

Gemi arslan Bursal bir anadr niin l ocuunu nfusa yazdracak1146 Akdeniz Penecerelerinde ise ayn bendin ilk ve son dizeleri arasnda tam uyakl szckler kullanlmtr: Kvan duyuyorum bu akal gneten rm bankalar borsalar birazdan alacak yeryzne ayaklarmzn altnda kezlerce deniz aymz ierken1147 Ayn durum Viner iirlerde1148 de grlebilmektedir. - Uzak Dizeler Arasnda Tam Uyak Ece Ayhann, uzak dizeler arasnda tam uyakl szckler bulunan iirlerinden biri Zambakl Padiahtr: Ne zaman elleri zambakl bir padiah olursam Sana uzun heceli bir kent vereceim Girilince kaplar yitecek ve bo! Azizim, gzel atlar gzel iirler gibidirler ldkten sonra da tersine yarrlar vesselam!1149 Ayn durumu Gencin Kalbi,1150 ocuklarn lm arklar-I-,1151 Mehul renci Ant1152 ve Kambiyo1153 iirlerinde de grmek olanakldr. c) Yarm Uyakl Dizeler - Yakn Dizeler Arasnda Yarm Uyak airin, birbirine yakn dizelerde yarm uyakl szckleri en sk kulland grlen iiri Cambazlar adrdr: lgisizdim artk denizle menizle
1146

Ece Ayhan, Kendi Kendinin Terzisi Bir Kambur, a.g.e., s. 127. Ece Ayhan, Akdeniz Pencereleri, a.g.e., s. 44. 1148 Ece Ayhan, Viner iirler, a.g.e., s. 139. 1149 Ece Ayhan, Zambakl Padiah, a.g.e., s. 155. 1150 Ece Ayhan, Gencin Kalbi, a.g.e., s. 23. 1151 Ece Ayhan, ocuklarn lm arklar-I-, a.g.e., s. 45. 1152 Ece Ayhan, Kambiyo, a.g.e., s. 46. 1153 Ece Ayhan, Kambiyo, a.g.e., s. 46.
1147

404

kalelerin nnde eski bir adan ate yakmlar moollar yine devce bitiyor gece adrda birdenbire () Hesaba katmam gerekirdi papirsleri ve barut yan daha bir kaln adamla sukuunun birdenbire biteceini hesaba1154 Ayn iirin ikinci bendindeki ilk ve son dizeler arasnda da yarm uyak vardr: Onu irkin bir ekilde gelir gelmez avularmla itim kula atlar gibi bacaklarndan cambazlar adrnda bir gece1155 Bu younlukta olmasa bile yarm uyakl yakn dizeleri bulunan br iirlerini yle sralayabiliriz: Vedhalardan Birinde,1156 Galata Kantosu,1157 ocuklarn lm Orta arklar,1158 Kt lgilerin Gidii,1159 Bbilden i,1165
1168

Bir

Piin

Propagandas,1160 Denizkz Eftalya,1161Ut,1162 Apa Paa apa Oturdu,1163 kiden Ayrlan ocuklar
1166

in iirler,1164 Usta
1167

Zambakl

Padiahtaki IX.

ve XXXI.

iirler, Desdemona Othello.

- Uzak Dizeler Arasnda Yarm Uyak airin uzak dizeler arasnda yarm uyak grlen iirleri, yakn dizeler arasnda yarm uyak grlenlere gre daha azdr. Bu zellikteki iirlerinden birinin ilgili bendini rnek olarak aada gsterelim:
1154 1155

Ece Ayhan, Cambazlar adr, a.g.e., s. 43. Ece Ayhan, Cambazlar adr, a.g.e., s. 43. 1156 Ece Ayhan, Vedhalardan Birinde, a.g.e., s. 16. 1157 Ece Ayhan, Galata Kantosu, a.g.e., s. 31. 1158 Ece Ayhan, ocuklarn lm arklar, a.g.e., s. 34. 1159 Ece Ayhan, Kt lgilerin Gidii, a.g.e., s. 41. 1160 Ece Ayhan, Bbilden Bir Piin Propagandas, a.g.e., s. 49. 1161 Ece Ayhan, Denizkz Eftalya, a.g.e., s. 50. 1162 Ece Ayhan, Ut, a.g.e., s. 55. 1163 Ece Ayhan, Apa Paa apa Oturdu, a.g.e., s. 56. 1164 Ece Ayhan, Orta kiden Ayrlan ocuklar in iirler, a.g.e.,, s. 126. 1165 Ece Ayhan, Usta i, a.g.e., s. 138. 1166 Ece Ayhan, IX, a.g.e., s. 159. 1167 Ece Ayhan, XXXI, a.g.e., s. 165. 1168 Ece Ayhan, Desdemona Othello, a.g.e., s. 254.

405

Sonra korkun glmsemeler bitti sora hi kimseyi grmedim herkes beni aryordu bir l cambaz buldu beni buldu beni sam yeli esiyordu denizden.1169 ki Gencin Kalbi,1170 Bir l Macar Cambaz,1171 Akdeniz Pencereleri,1172 ocuklar in lm arklar-II-1173 ve Kendi Kendinin Terzisi Bir Kambur1174 iirleri de ayn grupta deerlendirilebilir. - Redif Uyak ve redifin bir aradalna Ece Ayhann yalnzca iirinde rastlanmaktadr: Bir ay vard Ay knca gitmeliydim oysa Gidin unutun diyorlard1175 Leblebici horhora alk tutan dikran uhacyana iek atan1176 hava grmadr iki ocuk da bir gmlek iinde valde klhandadr1177 Grld gibi, Ece Ayhann iirlerinde ok seyrek de olsa uyakl dizelere rastlanabilmekte, bunlar arasnda yarm uyakl olanlarn brlerine gre daha fazla olduu dikkati ekmektedir. airin uyakl syleyie kar olmasna ramen bu zellikte dizelerinin bulunmas, iirde ses uyumundan btnyle kanlamayacan gsterdii kadar bir bakma onun uya ne denli nemsemediini de gsterir; nk
1169 1170

Ece Ayhan, Bir l Macar Cambaz, a.g.e., s. 40. Ece Ayhan, ki Gencin Kalbi, a.g.e., s. 23. 1171 Ece Ayhan, Bir l Macar Cambaz, a.g.e., s. 40. 1172 Ece Ayhan, Akdeniz Pencereleri, a.g.e., s. 44. 1173 Ece Ayhan, ocuklar in lm arklar-II-, a.g.e., s. 57. 1174 Ece Ayhan, Kendi Kendinin Terzisi Bir Kambur, a.g.e., s. 128. 1175 Ece Ayhan, Vedhalardan Birinde, a.g.e., s. 14. 1176 Ece Ayhan, Uzak Hala, a.g.e., s. 60. 1177 Ece Ayhan, IV, a.g.e., s. 157.

406

anlalyor ki dize sonlarnda ses uyumu kaygs gtmeyii, bir noktadan sonra air asndan kimi iirlerde kendiliinden ya da rastlantsal olarak ortaya kan az sayda uyakl szc de deitirme gerei duymama/grmezlikten gelme/umursamama sonucunu dourmutur. 3.3. Aliterasyon Aliterasyon, bir dizede ya da devamndaki dizelerde ayn nszn dikkati ekecek biimde yinelenmesiyle salanan ses uyumudur. Ece Ayhann iirlerinde, zellikle sert nszlerin aliterasyonuna arlk verildiini gryoruz. Bu sert nszler kimi zaman kendi balarna, kimi zaman da baka sert nszlerle birlikte bulunarak syleyie bir tr iddet ya da fke tonu katarlar. Ayrca, sert nszlerin youn bir biimde kullanlmasn genel olarak gergin bir ruh haliyle de ilikilendirmek mmkndr. Ece Ayhann iirlerinde aliterasyon iin en ok kullanlan nszleri saptamaya alalm. : benim hi inde bir ablam olmad hi ieki dkknm van Milinski () sen kahrlanma benim gzlerim inde benim iek bahelerine kam benim hi inde bir ablam olmam hi ieki dkknm olmam
Galata Kantosu, Btn Yort Savullar!, s. 31.

airin, yukardaki dizelerde nszne verdii nem, ayn dizeleri bir lde deitirip yeniden dzenleyerek yazd bir iirde korkun ve ilek szcklerini de araya katmasndan anlalmaktadr: Benim hi inde bir ablam olmam korkun h Gecelerin ilerlemi saatlerinde tramvaya binen Bir bach konsertosunun dudaklar gib ilek korkun h.
Put, Zanzalak Aac, Saffet Nezihi ener, Zincifre, lm, Btn Yort Savullar!, s. 38.

407

Anlalyor ki air, bu dizeleri yeniden dzenlerken kard iek, ieki ve bahe szcklerinin eksikliklerini sesi ynnden gidermeye alm, bunlarn yerine koyduu szcklerin ayn nsze sahip olmasna zen gstermitir. sert nsznn yaratt aliterasyona aadaki dizeler de rnek verilebilir: iek bahelerine kaabilsin aye atl tramvaylarla ne gzel bir hi
apal Kar, Btn Yort Savullar!, s. 62.

k: Ece Ayhann en ok kulland sert nszlerden biri de kdir. rnein, Baksz Bir Kedi Kara iirinin son cmlelerinde bu nszn arlkta olduu grlmektedir: () nsancl okullardan kovgun. Geer sokaktan baksz bir Kedi Kara. uvalnda yeni lm bir ocuk. Kanatlar smam. Barr Eskici Dede. Bir korsan gemisi! girmi krfeze.
Baksz Bir Kedi Kara, Btn Yort Savullar!, s. 75.

k, , t: air, k nszn baka sert nszlerle birlikte kullanarak aliterasyon yapmay daha fazla tercih eder. Ecegiller iirinde, 7 tane k sert nszn 6 tane ve 6 tane t sert nszleri desteklemektedir: Sam yeli de dalgnlklarla bir ocukmu eilip barlklar izermi evler zerine nasl bir aadysak ocukken tmleleri zneleri nasl unuttuysak denizde turun olmak istiyoruz yine turunuz da.
Ecegiller, Btn Yort Savullar!, s. 40.

k, t, , :

408

Bel Kanto iirinin son dizelerinde ise 5 tane k nszne ayn sayda t nszyle birlikte drder tane ve nsz elik etmektedir. Bu sert nszlerin yan sra p ve s nszlerinin de bu dizelerde bulunduunu gryoruz: btn o klstr karlar amar sermemi bahelere ilk tramvay iileri grevi kalpda bir gvercin uuyor bak ikinci merutiyet bir eski Trke denizlerle skn etti
Bel Kanto, Btn Yort Savullar!, s. 30

k, , s, t, : Knar Hanmn Denizlerinin ilk bendinde 8 tane k nszn 7 tane , 6 tane s, 4 tane t ve 3 tane nsz izlemektedir. Tm sert nszler arasnda geriye kalan f, h ve p nszlerinin de bu sessizlerle birlikte yer aldn dnrsek, aadaki dizelere bir tr sert sessiz nszler manzumesi diyebiliriz: bir akl talar glmseyii alarm karafaki raksyla imdi dipsiz kuyulara su olan knar hanmdan dz salaryla ne yapsn ehzadeba tiyatrolarnda apkalarn tketemezmi hi
Knar Hanmn Denizleri, Btn Yort Savullar!, s. 38.

s: S nszyle oluturulan aliterasyona Ak Atlastan u iki dizeyi rnek verebiliriz: Su karmaz bir eein sesine aktr penceresi Bir snfn, bat son dersinde, kuluk vakti
Ak Atlas, Btn Yort Savullar!, s. 132.

airin grebiliyoruz:

dzyaz

iirlerinde

de

nszyle

oluturulan

armoniyi

Bir artkyln son imsakyd. Sustu bir emmebasma kara tulumba. Kuruni bir fslt. Salarn zm bir ses, dedi kimdir o?
Ortodoksluklar-X, Btn Yort Savullar!, s. 96.

409

s, k, , t: Aadaki iki dizede 7 tane s nszne 6 tane k nszyle birlikte er tane ve t nszlerinin elik ettii grlyor: zavall apkas kars v e kzkardeiyle birlikte sessizce bitiveriyor ilk gnete icra-iflas duas
Okarina, Btn Yort Savullar!, s. 47.

: sert nsz u dizede kendi bana arln hisettirmektedir: tanm emsiyeleri belki ksmtr Neyyire Hanm Btn Yort Savullar!, s. 61. d: Ece Ayhann iirlei arasnda, ncelikte tercih ettii anlalan sert nszlerin yan sra yumuak nszlerle oluturduu aliterasyonlara da rastlanan kimi iirleri vardr. rnein, son iirlerinden birinde d nsznn arln hissettirdii u dizeleri grebiliyoruz: 1. Dile benden ne dilersen! dense szgelimi Bir d masaln son kpsnda
Desdemona Othello, Btn Yort Savullar!, s. 254.

Burada, ilk szcn ilk sesi aliterasyon iin belirleyici olmutur. g: Aadaki dizelerde, goygoycularla, gcme, giden szcklerinin seiliinde Nigr szcndeki g nsznn ynlendiici bir etkisi olduu dnlebilir: Dnmek istemek perada goygoycularla dnmek istemek gcme giden kanl nigr
Kanl Nigr, l Btn, Btn Yort Savullar!, s. 51.

l:

410

airin ocuklarn lm arklar-II balkl iirinde btnyle l nsznn armonik belirleyicilii sz konusudur. lk dizede, Lam yollarndan girdi metropollere uyandrd trkeledi barok bilincini alkazar nedir bilmemi allmam parmakl kt
ocuklarn lm arklar-II, l Btn, Btn Yort Savullar!, s.57.

12 kez yinelenen l nsz, sonraki dizelerde de trkelendi, muall, deli, ilannda, metropoller, kovalar, iirsizler, dmanlarm, kalksnlar szckleriyle yinelenmeye devam eder. r: Aadaki iki dizede r nsznn 15 kez yinelerdii grlyor: ve tr iekleri tkenirlerdi ivit rengi sokaklarnda arklar delinirler arambalar rmakta boulurlard
Sonralar Sanskrite, Btn Yort Savullar!, s. 28.

R nsznn yaratt armoni airin dzyaz iirlerinde de grlebiliyor: Remillerle Varlan derinlikte.
peka, Btn Yort Savullar!, s. 83.

kanyor

labirent

bulumalar.

Yatmd

ve

kapanm bir kralieydi. Nasl atlar ve nasl katanalar rrdr.

y: u dizede ise y nsz belirgin bir biimde yinelenmektedir: yurtsayan, yurdu bilinmeyen bir yldz
iirin Deniz Kysndaki Sesi, Btn Yort Savullar!, s. 134.

Dize ba aliterasyonlar iin airin ncelikle tercih ettii nsz bdir. A. Petro iirinin btn dizeleri, Bir gln var ayakta kt elbet burcuvalklarnda bir dudak gl gibi Btn ellerinin sokaklar aktr senin a. petro
A. Petro, Btn Yort Savullar!, s. 59.

Neyyire Hanm iirinin ise son bendindeki dizeler b nszyle balamaktadr:

411

Bir sokak fotorafs denli irkin kaar bir farenin bile yannda imdi biz ocuk merdivenli bir zn.
Neyyire Hanm, Btn Yort Savullar!, s. 61.

Zambakl Padiahta iki dizeden oluan XXIX. iirin dize balarnda ise , ayn kitapta ayn sayda dizeden oluan III. iirde k nszlerinin yinelendii grlmektedir: iir, lm ve yaam dolaysyla, imdi ve daima, aktr.
XXIX, Btn Yort Savullar!, s. 164.

Karartma benizli bir szck krntsndan bile Kesekd yapyor, yapabiliyor.


III, Btn Yort Savullar!, s. 157.

Dize balarnda k nsznn yinelenmesi, Kendi Kendinin Terzisi Bir Kambur iirindeki iki dizelik bir bentte de karmza kyor: Kalender yolcular da san rak Karan usta olmular dalyorlar dalmasnlar
Kendi Kendinin Terzisi Bir Kambur, Btn Yort Savullar!, s. 130.

Bu aliterasyon biimi airin dzyaz iirleri iin ya cmle ya da bent balarndaki ayn nszlerin yinelenmesi ynnden de deerlendirilebilir. Bu durumda, onun Demirba1178 (Dsturlar, Demirba) ve Devriye Kaps1179 (Dolu dolu, Devriye Kaps) iirlerindeki her iki bendin de d nszyle, Karartma1180 (Kendi, karlar) ve Pes Ben de Cumhuriyetiyim1181 (Konuuluyordu, Koup) iirlerindeki her iki bendin de k nszyle, Olamaz!1182 iirindeki 3. ve 4. bentlerin s nszyle (Sinan, Saatler) baladklarn belirtmemiz gerekir. 3.4. Asonans

Ece Ayhan, Demirba, Btn Yort Savullar!, s. 190. Ece Ayhan, Devriye Kaps, a.g.e., s. 194. 1180 Ece Ayhan, Karartma, a.g.e., s. 193. 1181 Ece Ayhan, Pes Ben de Cumhuriyetiyim, a.g.e., s. 210. 1182 Ece Ayhan, Olamaz!, a.g.e., s. 224.
1179

1178

412

Asonans, dize iinde ya da metnin btnnde belirli nllerin yinelenmesiyle salanan ses uyumudur. Bir iirin btn dizelerinde ayn nlnn yinelenmesi tekdzelie dme olasln da ou kez kanlmaz klabileceinden, airler genellikle birden fazla nly birlikte yineleyerek asonans salamaya alrlar. Ece Ayhann iirlerinde de bir tek nlnn yinelendii az sayda dizenin yan sra birka nlnn birden yinelendii, asonansa dayal armonik yapnn bu adan zenginletirildii grlr. nce ayn nlnn yinelenmesiyle oluturulan asonanslara gz gezdirelim. a: Aadaki dizeyi a asonans iin rnek verebiliriz. Dizeyi oluturan toplam 23 harfin 7 tanesi yinelenen adan olumaktadr: Sazlarn arasnda bir asya
Cambazlar adr, Btn Yort Savullar!, s. 43.

e: Ece Ayhan, e nlsnn kendi bana n planda olduu asonansa ok az bavurmutur. Aadaki dize, bu az saydaki rnekten biri olarak deerlendirilebilir. Bu dizede 11 tane e nls bulunmaktadr: Neden feriklerin ve eeklerin memeleri vardr?
Ak Atlas, Btn Yort Savullar!, s. 132.

: skambil iirinin ilk bendindeki dizelerde yldz szcndeki nlsnn br dizelerin sessel yapsnda genel olarak etkisi grlebiliyor. Geri ilk dizeden sonraki dizelerde a nls de asons zenginletiriyor; ama bu durum, ilk dizedeki yldz szcnn belirgin etkisini azaltmayor. Ksa dizelerden oluan ilk bentte 9 tane nls kullanlmtr: Senin yldzn topran altnda kalm yirmi yanda basamaklar alfabe gibi sayyorsun
skambil, Btn Yort Savullar!, s. 21.

413

I nlsnn tnsal etkisi aadaki dizelerde daha da belirgindir: Utanyor Kskldan bir kzn eprimi hrkas Karsndaki bir skdar sultandr Ezelden beri oturmu byklarnn kap nne
Kendi Kendinin Terzisi Bir Kambur, Btn Yort Savullar!, s. 129.

Bu dizede ilkinde younluklu olmak zere- toplam 17 nls kullanlmtr. i: nlsyle salanan dize ii armoniye aadaki dizeleri rnek verebiliriz: ilk sekiz yln inde bir istiridyenin iinde geirmi
Cambazlar adr, Btn Yort Savullar!, s. 43.

kincisinde daha fazla sayda olmak zere iki ksa dizede 12 tane i nlsne yer verilmitir. Ayn nlnn armonik ilevine airin dzyaz iirlerinde de yer yer rastlanabilmektedir. bulunmaktadr: 1. lenen iki incir ekiiyor. Bin liralk kadnlar, yz paralk deil. Basmane zmirdedir.
Srmdeer, Btn Yort Savullar!, s. 178.

rnein,

aadaki

cmlelerde

13

tane

nls

o: O nls de airin iirlerinde genellikle (br kaln yuvarlak nl olan) u ile yer alr; ama bu nlnn kendi bana dize ii armoni salad az sayda rnee da rastlamak mmkn. Aadaki dizede kullanlan 4 tane o nlsnn sessel yapdaki arl kendini belirgin biimde hissettirebilmektedir: Gel benim korkum ok korkmak istiyorum.
Vedhalardan Birinde, Btn Yort Savullar!, s. 15.

airin kimi dzyaz iirlerinde de o nlsnn armonik belirleyiciliine rastlanabiliyor. 7 tane o nls kullanlan aadaki cmleleri buna rnek olarak gsterebiliriz:

414

Baba Hamparsum, doru inandandr, Douya dnk notalar. Ortodoks gibi dnp Osmanl gibi akmtr.
Ortodoksluklar-XVI, Btn Yort Savullar!, s. 102.

u: Ece Ayhann iirlerinde u nlsnn, tek bana armonik bir ilev yklenmede br yuvarlak nllere gre daha fazla n planda olduu saptanabilir. Aadaki dizeleri bunlara bir rnek olarak gsterebiliriz. lk dizede bir tek u nls kullanlmasna karn byk olaslkla uzak szcnn etkisiyle ikinci dizede 6 tane u nls yer almtr: sen uzak hala neyyire hanm yoksa cumhuriyette de uyuyamyor musun?
Uzak Hala, l Btn, Btn Yort Savullar!, s. 60.

U nlsyle oluturulan asonanslar airin dzyaz iirlerinde de arln hissettirir. rnein, Ortodoksluklarn IX. iirinde batan bu nlnn armonik belirleyicilii grlr. lk bentte 11 tane u nls bulunmaktadr: Kardelerinin uuuna kanat uyduramyordu bir rahibe kuu. zgye alan bir pusluluk.
Ortodoksluklar-IX, Btn Yort Savullar!, s. 95.

Bunu izleyen bentlerde kullanlan duyuluyor, Gregoryus, koyu, tablatura, ulatklarnda, duracaktr, tutamyordu, dul, ocuk szckleri bu sese bal tnnn srekliliini salamaya yardmc olmulardr. : airin, nlsnn kendi bana arlkta olarak asonans oluturduu az sayda dizesi vardr. Buna, 7 tane nls bulunan aadaki dizeyi rnek olarak verebiliriz: l btn izer lmclkler oynarlarm
l Btn, Btn Yort Savullar!, s. 52.

a, : Yalnzca tek nlyle oluturulan asonansn syleyite tekdzelie hatta kimi zaman sessel bakmdan trmalaycla yol aabilme riskinden sz etmitik. Ece Ayhann iirlerinde de asonanslar, genellikle birka nlyle birlikte

415

eitlendirilerek, zenginletirilerek oluturulur. rnein, onun iirlerinde a nlsne sklkla nlsnn elik ettii dikkati ekmektedir. dipsiz kuyularda analarnn kahr azalm galatada iki deli ocuk bacaklar uzam rhtmda
Gl Gibi Kanto, Btn Yort Savullar!, s. 54.

Yukardaki dizelerde 15 tane a nlsnn yan sra 8 tane nlsyle oluturalan bir armoni grlmektedir. Bu rnekler oaltlabilir. A ve nllerinin asonansna airin dzyaz iirlerinde de sklkla rastlanabilmektedir. Aaraki cmleleri buna rnek olarak verebiliriz: Antlarla rtyor kendini. Kl knda ksn dmdz bir olaslk. Aldrmyorum.
peka, Btn Yort Savullar!, s. 83.

Seriyor zambaklarn kskanln bir delikanl. Yeralt gmtl ak.


Ortodoksluklar-II, Btn Yort Savullar!, s. 88.

o, u: Ece Ayhan, o nlsn genellikle yine yuvarlak bir nl olan u ile kullanarak asonans oluturmay tercih eder. Buna rnek olarak aadaki dizeleri gsterebiliriz: harmonielere ekilmi orospular gibi kantolar o kantolar soyutlanm rmaklarda kantocu peruzun
l Btn, Btn Yort Savullar!, s. 52.

Bu iki dizede 6 tane o nlsne 5 tane u nlsnn elik ettii grlyor. u, o: O-u birlikteliinde kimi zaman unun oya gre daha ok ne kt da olmaktadr. airin bir dzyaz iir cmlesiyle bunu rneklendirebiliriz: Dolu dolu bir kay koturuyorlar tulumbaclar omuzlarnda.
XXVI, Btn Yort Savullar!, s. 194.

416

Tm bu sylediklerimize ek olarak, onun iirlerinde hem aliterasyon hem de asonans lerinin bir arada bulunduu rneklere de deinmekte yarar var. air, bu tr rneklerde, gerek szck kklerinde gerekse eklerde belirli nllerle nszlerin yan yana bulunuunun salad sessel uyumu iirin btnne yaymaya alr. Bunlarn banda a nlsyle k nsznn birlikteliiyle oluturulan armoni gelmektedir. Ece Ayhan bu iki sesi, kimi zaman ak, kimi zaman da ka biimindeki bir aradalyla kullanr. air, memelerinde grl grl bir gne saklyormu kahrolursun gelip zincifre rengi kaplarnda karanl delik deik etti raksz ahlileriyle ahlimizden merutiyetlerde bir Katr Cemile
Bel Kanto: kinci Merutiyet, Btn Yort Savullar!, s. 29.

dizelerinde olduu gibi hem munzum iirlerinde, hem de, Kam bir atanayla klstr ve cin. alarak sinsi mzkasn bilinmezlik. Kara mrekkebin. Gizlerdi meneke gzlerini bir kahkahayla. Hi zakkum arkada yok. Lepiska sal. Esrik.
Kargabken, Btn Yort Savullar!, s. 79.

cmlelerinde grld gibi dzyaz iirlerinde bu iki sesin birlikteliinden yararlanarak bir armoni yaratmaya alr. Ortodoksluklarn XV. iirinde bu iki sesin birliktelii batan sona arln hissettirir. iirdeki leylak, akm, olanak, braklmayan, bakyor, ykanm, saanakta, haykrarak, karartlm, rlplak, basamaklarda szckleri bu armonik birliktelii salamaktadrlar.1183 an: Ece Ayhann, a nlsyle yan yana kulland nszlerden biri de n nszdr. Buna, Ortodoksluklarn XIII. iirini rnek olarak verebiliriz: Rastlanmaz bir ku angut, anlatr rneksiz. Yakn kovuklarnda Akneri-Vank manastr. Aznda bir elmas.

1183

Ece Ayhan, Ortodoksluklar-XV, Btn Yort Savullar!, s. 101.

417

Dolantlar tasarlar, kapal tutulan bir ehzade. Zrh incelmi pasl demirden penesi, ama gs kalkan.
Ortodoksluklar-XIII, Btn Yort Savullar!, s. 99.

ar/ra: airin, a nlsyle birlikte kullanarak armoni salamaya alt bir baka nsz de rdir. Firavun iirinin ilk bendi buna rnek olarak gsterilebilir: bym. Bir firavunla yatar kalkardn sabahlara karki. Yamur aylar srgnln. Aznda firketeler. Bir ku, konmaktan holanr. Canavar dvmeleri kollarnda, vard. Salarn da kardein tard kmr karas.
Firavun, Btn Yort Savullar!, s. 76.

Onun, bu sessel birliktelikle salamaya alt armoninin zellikle dzyaz iirlerinde nemli bir yer tuttuu grlyor: Batm bir tramvay, ahtapotlar, ince ve upuzun barbarlar. Yalnzlk dnr bir zenci arkadaa imparator.
Ey Kanatszlk, Btn Yort Savullar!, s. 81.

Ardalar brakyorlar arkalarnda. Kan, kna, Suriye arklar; yapraklardan. Tartm eliinde sylenir.
Ortodoksluklar-XXVII, Btn Yort Savullar!, s. 113.

Ayn sessel zellie manzum iirlerinden de aadaki dizeleri rnek olarak verebiliriz: 1. Diyorlar korkutarak karan kldmz sar Dalar gibi genler lemde perian oldular
Mektup Nadajldr Dom!, Btn Yort Savullar!, s. 229.

ay/ya: yanacak saraylarn kestii bir, yarm ay.


iirin Deniz Kysndaki Sesi, Btn Yort Savullar!, s. 134.

418

dizesinde oluturulan ay-ya simetrisinin rastlantsal olmad aktr. Buradaki sessel armoninin simetrik bir yapda verilmesini temelde ay szcnn saladn syleyebiliriz. r/r: Ece Ayhann iirlerinde zerinde durabileceimiz nl-nsz birlikteliine bir baka rnek olarak ve r seslerinin yan yana kullanlmasyla salanan armoniyi gsterebiliriz. Bu sesler arasnda kurulan yaknlk ilikisi aadaki dzyaz iir cmlelerinde belirgin bir biimde grlebilmektedir: Bir bakmm ki; kuyruklu bir pezevenk olmuum hrn! Srtlan olacak yerde. ()Srtma filmleri arasnda. () Srtst bir felaketi uram, kimi ailelerin ve taylarn. Kaplar krlm evleri gibi. Ak kalmtr tarihte!
Tepilmi Bizans, Btn Yort Savullar!, s. 241.

Bu cmlelerde, yan yana olmayan ve r seslerinin de youn olarak kullanld gze arpmaktadr. Grld gibi Ece Ayhann iirlerinde dize sonundaki ses benzemelerine ok az rastlanmasna karn dize ii/cmle ii sessel uyum yer yer ok nemli bir ileve sahip olabilmektedir. Bu durumda airin, dize sonlarndaki ses benzemelerini geleneksel ve snrlayc bulup son ses uyaklarndan kand, dize/cmle ii ses benzemelerini ise geleneksel ve snrlayc uyak rgsnn dnda tuttuu, bunu iirin kendiliinden oluan yapsal zelliklerinden biri olarak grd sonucunu karabiliriz. 3.5. Yineleme Gruplar Yinelemeler, edebi metinlerde, zellikle iirde hem sessel uyumu ve ritmi glendirme hem de temel anlamsal vurguyu pekitirme asndan nemli bir ileve sahiptirler. Ramazan Kaplann bu konudaki saptamalar, yinelemenin iirdeki yeri ve nemi kadar aslnda baka sanat yaptlarnda da grlebilmesine ve bir anlamda

419

sanatn doasyla ilikili olduuna dikkat ekmesi ynnden de olduka ilgin ve zgndr: zellikle, szck ve beklerinin, btn bir dizenin yinelenmesi ses asndan bir etkileme salamakta, bir uyum, bir ritm oluturmakta, tpk, mzik yaptlarnda zaman zaman ana melodinin yinelenmesi ya da eitlemelerle anmsatlmasnda olduu gibi, dinleyende uyanan ses imgesini pekitirmektedir.1184 unu belirtmek gerekir ki iirde yineleme ayn zamanda bir ustal gerektirir. Yineleme, szcklerin ya da sz beklerin rasgele tekrar edilmesi demek deildir; ustalkla yaplmad takdirde bir tr anlatm kusuruna da yol aabilir. Kaplann saptamasnda rnek verdii mzik yaptlarndaki yineleme incelii ve ustaln air iirde gsteremezse, tekrar edilen szk ya da sz bekleri okurun melodik/ritmik bir rahatszlk duymasndan baka bir sonu dourmayabilir. Ece Ayhann kimi iirlerinde yinelemeye zel bir nem verdii grlmektedir. Bunlar, Nurullah etinin1185 ve nsal znlnn1186 yineleme biimleri iin yapt snflandrmalardan hareketle incelemeye alacaz.

3.5.1. Bala Yinelemeleri 3.5.1.1. Dize inde Ece Ayhann dize/cmle iinde en ok kulland grlen bala hem hem (de)dir: Hangi mar iki kez alnrsa yeryznde unutmayn Hem usta hem rak bir kambur iindir
Kendi Kendinin Terzisi Bir Kambur, Btn Yort Savullar!, s. 130.

1. Ihlamur Kkndeki toplantya yatayla getirilmitir. Lazmlk da. Hem etsin hem konusun.
arafl Bir lm Yata, Btn Yort Savullar!, s. 208.

Ramazan Kaplan, Edebiyatn Tanm, Edebiyat Terimleri, Edebiyat Bilgi ve Kuramlar, Anadolu niversitesi Akretim Fakltesi Yaynlar, Eskiehir, 1998, s. 7. 1185 Nurullah etin, iir zmleme Yntemi, nc Kitap Yaynlar, Ankara, 2004. 1186 nsal znl, Edebiyatta Dil Kullanmlar, Doruk Yaynevi, Ankara, 1997.

1184

420

Bu rneklere Ortodoksluklar-IX,1187 ki El Mektup1188 ve Bir Vergi Kitab1189 iirlerini de ekleyebiliriz. Tepilmi Bizansta ise air bu balac ve ile birlikte kullanr: Biliyor musun? ben biraz da tepilmi Bizanstan geliyorum huysuz! Ve hem huysuz ve hem ikircikli olarak.
Tepilmi Bizans, Btn Yort Savullar!, s. 241.

Ve balacn ise yalnzca dzyaz iir cmleleri iinde yinelemektedir air: O keiin kann tadm sleniyor ve durulmaz bir alkantyla oradan oraya kouyorum yalnayak ve kk enemde byk bir ben, kapal gzelliimle tannyorum hl.
Bir Fotorafn Arab, Btn Yort Savullar!, s. 67.

Ayn yinelemeye u rnei de verebiliriz: Merakl ve benli bir parasz yatl ve balketi kvamnda benli, ince ve sevimli bir renci gen!
Galatasaray ya da Keten Astarl Bir Harita, Btn Yort Savullar!, s.244.

airin dize iinde yineledii balalara ne ne (de),1190 ya ya (da)1191 ve de1192 balalarn da eklememez gerekir. 3.5.1.2. Dizeler Arasnda Ece Ayhann dizeler arasnda en ok yineledii grlen bala vedir: yzklerinde altn parmaklar taklym ve ne grevsizmi hi ve ne brahimli yreklerini drm de brahimde oturuyor grdm hi.
Kocaman Putumuz Harmonie, Btn Yort Savullar!, s.33.

Hani u Eski Ak iirinde bu bala ikinci dizede yinelenirken baka balalarn da ayn dizede yer al dikkati eker:
Ece Ayhan, Ortodoksluklar-IX, Btn Yort Savullar!, s. 95. Ece Ayhan, ki El Mektup, a.g.e., s. 230. 1189 Ece Ayhan, Bir Vergi Kitab, a.g.e., s. 206.
1188 1190 1187

Ece Ayhan, Vedhalardan Birinde, a.g.e., s. 16. Ece Ayhan, Araplarn At Koturmalar, a.g.e., s. 133. 1192 Ece Ayhan, Mektup, a.g.e., s. 232.
1191

421

ri, kadife ve kaln bir Beikta denizlerinde! Ama sonra ac, -ile- ve lk da var!
Hani u Eski Ak!, Btn Yort Savullar!, s. 243.

Ve balacnn dizeler arasnda yineleniine u rnei de verebiliriz: Ve buruuk bekiler! Yanar ve yanan itfaiyeciler!
Tepilmi Bizans, Btn Yort Savullar!, s. 242.

Bu balacn yan sra airin dizeler arasnda yineledii br balalar arasnda de1193 ve ya da1194 balalarn da sayabiliriz. 3.5.2. Szck Yinelemeleri 3.5.2.1. Dize Ve Bent i Szck Yinelemeleri - Zt Kout Yinelemeler Dize/cmle ya da bent balarndaki szck yahut szck beklerinin dize/cmle ya da bent sonlarnda yinelenmesine zt kout yineleme denir.1195 Ece Ayhann bu balk altnda deerlendirilebilecek iirleri arasnda en ok dize ii zt kout yinelemelilerin bulunduu gze arpyor. Renkler ehre dalm Kaplar kapal kaplar
Islak, Btn Yort Savullar!, s. 24.

rneinde olduu gibi dize bandaki szck ya da szck gruplarnn dize sonunda da yinelendii dizelere rastlanan br iirleri arasnda Bel Kanto,1196 Benaresin lnm Kadnlar,1197 Ecegiller,
1198

Bir Elii Tanrs in At,1199 Kanto

Aac,1200 Yort Savul1201 ve Araplarn At Koturmalarn1202 sayabiliriz. Cambazlar adr iirinin ise son bendindeki ilk szckle son szcn ayn olduu grlyor:
Ece Ayhan, Galata Kantosu, a.g.e., s. 31. Ece Ayhan, Grmedik!, a.g.e., s. 177. 1195 nsal znl, Edebiyatta Dil Kullanmlar, Doruk Yaynevi, Ankara, 1997, s. 105. 1196 Ece Ayhan, Bel Kanto, Btn Yort Savullar!, s. 30. 1197 Ece Ayhan, Benarisin lnm Kadnlar, a.g.e., s. 27. 1198 Ece Ayhan, Ecegiller, a.g.e.,, s. 40. 1199 Ece Ayhan, Bir Elii Tanrs in At, a.g.e., s. 48. 1200 Ece Ayhan, Kanto Aac, a.g.e., s. 53. 1201 Ece Ayhan, Yort Savul, a.g.e., s. 119. 1202 Ece Ayhan, Araplarn At Koturmalar, a.g.e., s. 153.
1193 1194

422

Hesaba katmam gerekirdi papirsleri ve barut yan daha bir kaln adamla sukuunun birdenbire biteceini usulca hesaba.
Cambazlar adr. Btn Yort Savullar!, s. 43.

Dize ya da bendin balangcnda ve sonundada olu koulu hesaba katlmazsa aadaki dizelerde de zt paralel yineleme yapld sylenebilir: Dnmek istemek perada goygoycularla dnmek istemek gcme giden kanl nigr
Kanl Nigr, Btn Yort Savullar!, s. 51.

- Ayn Szcn Bir Dize Oluuturacak Biimde Yinelenmesi airin, bu zellikteki iiri fazla sayda deildir; o yzden hepsini burada gsterebiliriz. Islak iirinin kurulmutur: Bo meydanlarda souk mek mek Islak, Btn Yort Savullar!, s. 24. Denize Dktmz arklardan iirinin her bendinin son dizesi de, Aman aman
Denize Dktmz arklardan, Btn Yort Savullar!, s. 253.

bir dizesi mek szcnn yinelenmesiyle

kilemisnden ibarettir. Aslnda Anahtarlar iirinde, aradaki mi soru eki ayr bir sozck gibi dnlmezse ayn szcn kez yinelenmesiyle oluturulan u dizeler de bu balamda dnlebilir: () zerinde mi zerinde zerinde () Deil mi deil deil () Amlar m amlar amlar () kalmlar m kalmlar kalmlar

423

Anahtarlar, Btn Yort Savullar!, s. 20

- kizlemeler kizleme, bir szcn dize/cmle iinde balala ya da balasz olarak yinelenmesiyle yaplr.1203 Kimi almalarda, ikilemelerin de bu balk altnda ele alnd grlmektedir. Biz ikilemelerin Dil ve Anlatm zellikleri blmnde deerlendirilmesi gerektii kansndayz. O nedenle burada yalnzca, ikileme zellii tamayan ama balal ya da balasz olarak ayn szcn yinelenmesiyle oluturulan sz beklerine yer vermeyi uygun gryoruz; ikizlemeler balnn da ikilemenin dnda tutulmas gereken szck yinelemelerini karlamada kullanll bir terim olduunu dnyoruz. Biz, btn szcklerin ikileme oluturabilecei, daha dorusu hangi szck olursa olsun yinelendiinde ortaya kan sz beinin her durumda ikileme olarak adlandrlabilecei grne katlmyoruz. kilemelerin dilde belirli bir ilevi vardr ve hangi sz beklerinin ikileme olduu dilin szvarl iinde nceden ayrt edilebilir niteliktedir. Her szck, ikileme oluturmaya uygun deildir. Kimi szcklerin yinelenmesiyle oluturulabilecek sz bei belki biimsel adan ikilemeye benzeyebilir; ama salt biimsellik yetmez, ilevselligin de bu noktada nemi unutulmamaldr. airlerin, kimi zaman bir szcn anlam derinliini artrmak ya da o szc daha etkili hale getirebilmek iin yineleme yoluna bavurduklar, szc yineleyerek -deta matematikte bir saynn kendisiyle arplmas gibi- kendi kendisiyle vurguladklar grlebilmektedir; bu tr rnekleri ikilemeyle kartrmamak gerekir. Bu aklamadan sonra, Ece Ayhann iirlerindeki ikizlemeler zerinde durabiliriz. Galata Kantosu iirinde ard ardna ikizlemeler bulunan u dizeler dikkati ekiyor: Mbeccel Mbeccel ben ben olaym da seni hi anlamaym ha nolur uzat bacaklarn Galatadan denizlere uzat uzat da
Galata Kantosu, Btn Yort Savullar!, s. 31.

Sonralar Sanskrite iirindeki u yinelemeleri de ikizlemeler arasnda dnebiliriz:


1203

nsal znl, Edebiyatta Dil Kullanmlar, Doruk Yaynlar, Ankara, 1997, s. 108.

424

Sonralar benaresin tm eski orospular gibi bayramlarda sanskrite lmlere arpp arklara arklara derlerdi.
Sonralar Sanskrite, Btn Yort Savullar!, s. 28.

Sentezde kullanp szcnn yinelenmesi eyleme bir sreklilik anlam katma amacna dayanr: Babilde bir ocuk demek Bizi kullanp kullanp duruyormu
Sentez, Btn Yort Savullar!, s. 10.

Aadaki rnekte ise okarina szcnn yinelenmesi, ayn zamanda ncesindeki ek yinelemeleriyle bir uyumluluk gstermektedir: Ve limonsu okarina alyor kendi deniz leheleriyle glerek alayarak bararak limonsu okarina okarina.
Okarina, Btn Yort Savullar!, s. 47.

Kimi ikizlemelerde, anlan szcn zerinde durup biraz dnlmesi, szcklerin salt yineleme olarak grlp de hzla okunup geilmemesi, deyi yerindeyse okurun o kavrama bir sre taklp kalmas istenir. lm szcnn aadaki dizede yinelenmesini byle bir amala balantl grmek mmkndr: Halk kipiyle voyvooo! lm!-lm tramvaylar Ardnca siz viner iirlerimi brakmtr
Viner iirler, Btn Yort Savullar!, s. 139.

Ayn durumun, aadaki yineleme iin de geerli olduunu syleyebiliriz: 1. Eski kaleleri zindan klmak. Osmanoullar, Osmanoullar.
Hakaret Beyler, Btn Yort Savullar!, s. 205.

Ece Ayhan iin sivil szcnn ve trevlerinin ne denli nemli olduuna almamzn nceki blmlerinde yeri geldike deinmitik. Aadaki ikizlemenin bu nem verile ilgili olduu, sivil szcn etkili bir biimde vurgulamak amacyla oluturulduu bellidir: Birbirine kenetlenmi bir ift gibi sivil ve sivil
Desdemona Othello, Btn Yort Savullar!, s. 254.

air, bir dzyaz iirinde karanlk szcn bir kez yinelemekle yetinmez; vermek istedii duygu ya da iletiyi glendirmek iin ayn szc ard ardna kez kullanr:

425

1. Asyada karanlk karanlk karanlk bir topluluk. nsan saati olarak bir Perembe, Ekim.
Maydos, Btn Yort Savullar!, s. 179.

Vedhalardan Birinde iirinde de vedha sz ayn biimde kez ard ardna kulanlmaktadr: Gel biz gidelim buralardan yalnayak (Vedham gitmi) Vedha Vedha Vedha ne diyordu (Diyordu ki).
Vedhalardan Birinde, Btn Yort Savullar!, s. 18.

- okekli Yinelemeler Bir szcn farkl ek alm biimleriyle ayn dizede ve kimi zaman da devamndaki dizelerde kullanlmasna okekli yineleme denir.1204 Bu balamda Ece Ayhann ncelikle kendine zg dil kullanm zelliklerinden biri zerinde durmakta yarar var. Ece Ayhan, kimi eylemleri farkl zaman kipleriyle yan yana kullanmay ok seven bir airdir. zelikle dzyazlarnda grlen bu kullanm biiminin Zambakl Padiah ve ok Eski Adyladrdaki birka iirine de yansd gze arpmaktadr. Bu eylemleri bazen, Biliyorsun, lm; Artk ayakta karlanmyor, karlanmaz!
XXV, Btn Yort Savullar!, s. 163.

ve Akl, yrtlyor, yrttm bu kentte.


XXVI, Btn Yort Savullar!, s. 164.

rneklerinde olduu gibi virglle ayrarak, bazen de, iir de, duraklarda, dinlenirdir dinlenir.
XII, Btn Yort Savullar!, s. 160.

kence!.. Bu szc, ilk Karagmrkde Duyduk duyuldu.


XXX, Btn Yort Savullar!, s. 165.

1204

nsal znl, a.g.e. , s. 108.

426

3. Bir insan takviminde, 19. yzyl, bir padiah bir aslanla arkadal ilerletmi ilerletir.
Padiah ile Aslan, Btn Yort Savullar!, s. 225.

rneklerindeki gibi aralarna herhangi bir noktalama iareti koymadan kullanr. Yalnzca bir iirinde, ayn eylem kknn farkl zaman kipleriyle ekimlenmi biimleri arasnda nokta kulland grlmektedir: 1. Perdelersizdir, kalp sabunlarszdr; uzam pencereleri dnyorum. Dnyoruz tarihte karan.
Padiah ile Aslan, Btn Yort Savullar!, s. 225.

air, bunun kadar olmasa bile eylem dndaki szck trlerinin farkl ek alm biimlerini de yan yana kullanmay sever; ama bu daha ok dzyazlarnda kalan bir durumdur, iirlerinde bu ynde yalnzca bir tek rnee rastlanabilmektedir: 1. mparatorluk imparatorluklar kapanyordu. Bir bilmece ilenmitir tavana; ters, Beikta ve eski yaz.
Ah Minel Ak!, Btn Yort Savullar!, s. 199.

Ece Ayhann, bu zgn kullanm biimi dnda ayn balk altnda deerlendirebileceimiz baka iirleri de vardr. rnein, 3. Bir sultan daha yere oturur, biz oturtuyoruz Kadife istemezmi, taht istemez saf bir ipek
Mektup Nadajldr Dom!, Btn Yort Savullar!, s. 229.

dizelerinde ayn szck kklerinin farkl eklerle birbirlerine yakn biimde kullanld grlyor. Bu zellikte ok sayda iiri bulunduundan rneklemek iin yukardaki ikilikle yetinelim. 3.5.2.2. Dizeler ve Bentler Aras Szck Yinelemeleri - nyinelemeler Bu yineleme, birbirini izleyen dizelerin/cmlelerin balangcndaki szck ya da szck beklerinin yinelenmesiyle yaplr.1205 Aslnda, birbirini izleyen bentlerin ilk dizelerinin balangcnda yaplan yinelemeleri de bu grupta deerlendirmek gerektiini dnyoruz. yle sanyoruz ki mevcut tanm ve uygulamalarda bunun gz ard edilmesinin nedeni, bent balarnda dize yinelemelerinin bunu karlayacann dnlmesidir; oysa
1205

nsal znl, a.g.e. , s. 104.

427

birbirini izleyen bentlerin balanglar ortak dize dnda da ortak szck ya da szck gruplaryla oluabilmektedir. Bu tr yinelemeler iin ayr bir balk bulunmadna gre, ortadaki eksiklii gidermek iin bu baln kapsam alann dizeden bende doru geniletmenin doru bir uygulama olaca kansndayz. Dolaysyla biz, ortak dize olmayan ama bentlerin balangcnda yinelendii grlen szck ya da szck beklerini de bu balamda ele alacaz; nk bunlar da iirde ayn trden bir ritmik ileve sahiptirler. nce dizeler arasndaki nyinelemeleri gzden geirmeye alalm. Ece Ayhann pek ok iirinde bu zellikte yinelemelere rastlanmaktadr. Dize balarnda kimi zaman bir szc ya da sz beini olduu gibi, kimi zaman da baz deiikliklerle yineleyen air, nyinelemelere younluklu olarak ilk iirlerinde bavurmutur. Szcklerin olduu gibi yinelenmesine u rnei verebiliriz: On be kuru uzatt seninki on be kuru bir gazete aydnlk yzl bir kadn bize sesleniyor birdenbire
Akdeniz Pencereleri, Btn Yort Savullar!, s. 44.

Bir Elii Tanrs in Atn ilk dizelerinde ise ayn szcklerin yerlerini deitirerek nyineleme yapar: Peki nasl oldu da hatrlad denizde boulduunu nasl oldu da peki anlatamyorum biliyorsun
Bir Elii Tanrs in At, Btn Yort Savullar!, s. 48.

airin kimi iirlerinde, bir dizenin baka bir dize iinde sz bei biiminde nyineleme oluturduu grlmektedir: Belki bir gn belki eve dnmekten utanyorum glgesiz bombo yenilmi bir takm gibi belki bir gn belki kstaha apkasz ters evrilmi eldivenlerle pabularm srkleyerek slk alarak kapda
Kambiyo, Btn Yort Savullar!, s. 46.

Benzer bir durum Okarina iirinde ama bentler arasnda karmza kyor. iirin balad, Bin yllar katran aalar altnda

428

dizesi, beinci bendin ilk dizesinde bir szck bei olarak nyineleme oluturmaktadr: Bin yllar katran aalar altnda penceresiz
Okarina, Btn Yort Savullar!, s. 47.

Kambiyo iirinde de drdnc bendin, Bu gece de sen dv beni biimindeki ilk dizesi, beinci bendin ilk dizesinin balangcnda bir sz bei olarak ierilmektedir: Bu gece de sen dv beni gizemsel bir caddede
Kambiyo, Btn Yort Savullar!, s. 46.

lk bentlerle kurulan Beyaz Bir Rus Kadn iirinin drdnc bendindeki, ne diyeee dizesi ise ayn bendin son dizesinde ve barma/azarlama/kzma tonunu yanstan fazla nszlerinden arndrlm olarak bir nyineleme oluturur: Ne diye eliinden bir tanry
Beyaz Rus Kadn, Btn Yort Savullar!, s. 12.

Bentler aras szck ya da szck bei yinelemeleriyle oluturulan nyinelemeler arasnda Vedhalardan Birinde iirinin ilk iki bendinin balangcndaki Vedhalardan birinde1206 sz beini, skambil iirinde her bendin balangcndaki Senin1207 szcn, Gencin Kalbi iirinde her bendin balangcndaki Bir1208 szcn, Mor Klhani iirinde her bendin balangcndaki iirimiz1209 szcn, Kendi Kendinin Terzisi Bir Kambur iirinde ilk iki bendin balangcndaki yle szcn,1210 Gkyznde Bir Cenaze Treni iirinin ilk iki bendinin balangcndaki Bir bakmm1211 sz beini, Usta i iirinde her bendin balangcndaki Fakir ku hi unutmaz1212 sz beini sayabiliriz. - Artyinelemeler
1206

Ece Ayhan, Vedhalardan Birinde, Btn Yort Savullar!, s. 13. Ece Ayhan, skambil, a.g.e., s. 21. 1208 Ece Ayhan, Gencin Kalbi, a.g.e., s. 23. 1209 Ece Ayhan, Mor Klhani, a.g.e., s. 124. 1210 Ece Ayhan, Kendi Kendinin Terzisi Bir Kambur, a.g.e., s. 127. 1211 Ece Ayhan, Gkyznde Bir Cenaze Treni, a.g.e., s. 136. 1212 Ece Ayhan, Usta i, a.g.e., s. 138.
1207

429

Ece Ayhann iirlerinde, artyinelemelerin says nyinelemelere gre daha azdr. Bunlar da daha ok ilk iirlerinde grlmektedir. rnein, Vedhalardan Birinde iirinde bu zellikte yineleme eleri tayan ikier dizeye rastlanyor: Vedha belki hi domamt Ne denebilir belki hi domamt () Vedha! Seni sevmeye baladmz zaman ldn Ne denebilir seni sevmeye baladmz zaman ldn
Vedhalardan Birinde, Btn Yort Savullar!, s. 14, 15.

Kanto Aac iirinin son dizeleri, ayn zamanda iirin bal olan kanto aac tamlamasnn alamadan zarfyla kullanlarak sonda yinelenmesiyle biter: Hadi seni yine pandomima sahnelerinde dnelim alamadan kanto aac hadi sen de dn bizi bakalm ocuklar alkazar alamadan kanto aac
Kanto Aac, Btn Yort Savullar!, s. 53.

Bu rneklere, Anahtarlar1213 ve braniceden izmek1214 iirlerindeki kimi dizeler de eklenebilir. Aadaki dizelerde ise falan szcnn dize sonlarnda srekli yinelenmesi dikkati ekmektedir: Sava kmt uzaklarda falan telerde falan yaknlarda falan iimizde falan
ada Bir Yahudinin El Yazs, Ludingirra, 1 (Bahar 1997).

Bu yineleme biimini bentler aras iin de dnrsek, yukarda saydklarmzn yan sra; son ikilikleri hi szcyle biten Kocaman Putumuz Harmonie,1215 btn bentleri ne gzel bir hi sz beiyle biten apal Kar,
1216

btn bentlerinin ilk ve son dizeleri abiler ve sondan bir nceki dizeleri

1213 1214

Ece Ayhan, Anahtarlar, , a.g.e., s. 20. Ece Ayhan, braniceden izmek, , a.g.e., s. 42. 1215 Ece Ayhan, Kocaman Putumuz Harmonie, , a.g.e., s. 33. 1216 Ece Ayhan, apal Kar, , a.g.e., s. 62.

430

iiridir szckleriyle biten Mor Klhani,1217 btn bentlerinin ilk dizesi bir kambur tamlamasyla biten Kendi Kendinin Terzisi Bir Kambur,1218 btn bentlerinin ilk dizeleri bydk kardeim sz beiyle biten Yalnayak iirdir1219 balkl iirlerini de ayn balamda deerlendirebiliriz. - Kvrml Yinelemeler Bu yineleme, bir dizedeki son szcn alttaki dizenin banda yinelenmesiyle yaplr.1220 Ece Ayhan, bu yineleme trn ok az kulanr. Ut iirindeki u dizeleri buna rnek olarak gsterebiliriz: Rak iilir mi hi ieksiz ieksiz lrm dkknlar
Ut, Btn Yort Savullar!, s. 55.

Aadaki rnekte ise ilk dizenin son szcn, nne o adl getirerek ilk dizenin banda kulland grlmektedir. Bu kullanm da kvraml yineleme olarak deerlendirebiliriz: Sanskrite ekilmi atlar gibi geceleri o geceleri soyutlanm uykular
Benaresin lnm Kadnlar, Btn Yort Savullar!, s. 27.

Bir iirinde bu yinelemeyi kullanma biimi ise ilgintir. air, dize blmesi yapar gibi sabah sabah ikilemesini blerek kvrml yineleme yapmaktadr: Dokunmayn ocuklara sabah Sabah ulan! Loncaya yazlmadan
Kendi Kendinin Terzisi Bir Kambur, Btn Yort Savullar!, s. 127.

- Ek Yinelemeleri Ek yinelemeleri, Ece Ayhann iirlerinde yok denecek kadar azdr. Dize sonlarnda ses uyumuna itibar etmeyen ve hatta kar olan bir air iin bu doal bir durumdur elbette. Onun, dize sonlarnda ek yinelemesi grlebilen tek tk iirlerinden birine aadaki dizeleri rnek olarak verebiliriz:
1217 1218

Ece Ayhan, Mor Klhani, , a.g.e., s. 124. Ece Ayhan, Kendi Kendinin Terzisi Bir Kambur, , a.g.e., s. 127. 1219 Ece Ayhan, Yalnayak iirdir, , a.g.e., s. 131. 1220 nsal znl, Edebiyatta Dil Kullanmlar, Doruk Yaynevi, Ankara, s. 106.

431

Kim bu adamlar ayaklar zerinde duruyorlar Balangta dinleniyorlard Sonralar hi yorulmadlar (Vedha ok genti) Deniz tuzu kokan salarn yka sararyorlar Bir takm unutulmu yzler gibi Sigara iiyorlar ok ve lm kullanyorlar
Vedhalardan Birinde, Btn Yort Savullar!, s. 17.

3.5.3. Dize Yinelemeleri - Bent Sonlarnda Ece Ayhann bent balarnda ve bentlerin banda ve sonunda dize yinelemesi yapt bir iiri olmad gibi, bent sonlarnda dzenli olarak dize yinelemesi yapt yalnzca bir iiri vardr. Drt bentten oluan Denize Dktmz arklardan iirinin her bendi, Aman aman
Denize Dktmz arklardan, Btn Yort Savullar!, s. 253.

dizesiyle bitmektedir. Buna belki, btn bentlerinin sonunda deil de ikinci ve beinci benlerinin sonunda beyaz rus kadn kaar
Beyaz Rus Kadn, Btn Yort Savullar!, s. 12.

iiri de eklenebilir. - Bentlerin Btnnde airin yalnzca ilk iirlerinden birinde ayn dizenin yinelenmesiyle oluan bir bende rastlanr: Bir yle fareler Bir yle fareler
Kuds Fareleri, Btn Yort Savullar!, s. 39.

- iir inde

432

iir iinde dize yinelemesi de az sayda rnekte karmza kmaktadr. Bunlardan biri, yukarda rnek olarak verdiimiz iirin sondan nceki bendinin son dizeleridir: Biz vaktinde lm olduumuz iin (satran talar gibi) kirelerden korkmuyorduk bir de Kuds fareleri bir de Kuds fareleri
Kuds Fareleri, Btn Yort Savullar!, s. 39.

ocuklarn lm arklar-I-de ise ilk bentteki iki dizenin son bentte iki kez yinelendii grlmektedir: Sokaklarda lmcl portakallar ve ivitsi bulutlar saat ka olursa olsun zn yklenmi bir gemi () () saat ka olursa olsun ocuklarn lm arklar saat ka olursa olsun ocuklarn bitiyor ak pencereden bitiyor kl rengi evde.
ocuklarn lm arklar-I-, Btn Yort Savullar!, s. 45.

- apraz Yinelemeler

433

Aslnda apraz yineleme, bir bentte art arda gelen iki dizenin baka bir bentte simetrik olarak yerlerinin deitirilerek yinelenmesi demektir.1221 Ece Ayhann iirleri arasnda tam olarak bu tanma uyan bir rnee rastlanmamakla birlikte, benzer bir ynnden dolay ayn balamda dnebileceimiz bir yineleme biimi dikkati ekmektedir: lk bendin ilk dizesiyle son bendin son dizesinin ayn olmas. Bunu bentlerin banda ve sonunda dize yinelemeleri bal altnda rneklemek de mmkndr; ancak sz konusu yineleme tm bentlerde yaplmayp yalnzca ilk ve son bentler iin geerli olunca, bunlar bize apraz yinelemeler bal altnda rneklenmeye daha uygun grnd. airin, drt bentlik Akdeniz Pencereleri iirinin ilk ve son bentlerinde ayn dize u biimde yinelenmektedir: An pencereleri an akdenizde sabah oluyor () () ve kk harfli musa iin an pencereleri an.
Akdeniz Pencereleri, Btn Yort Savullar!, s. 44.

Bu yineleme biimi, be bentten oluan Kambiyo iirinde de grlmektedir: stemiyorum biliyorsun geceleri kapkara dnceli apkasz () () bin yldr apkasz eve pencerelere dnemiyorum istemiyorum biliyorsun.
Kambiyo, Btn Yort Savullar!, s. 46.

Ece Ayhann iirlerinde yinelemeler yalnzca ritm asndan deil anlamsal vurgu bakmndan da nemli bir yer tutmaktadr. airin en ok yer verdii yineleme tr ise szck yinelemeleridir.

1221

nsal znl, a.g.e., s. 109.

434

IV. BLM
D L VE ANLATIM ZELL KLER

435

A. SZCK KADROSU Szck kadrosu, bir airin imge dnyasna ve iirlerinin ieriine ilikin okura ou zaman dorudan nemli anahtarlar verir. Geri kimi szcklerin hi kullanlmadan, yalnzca hissettirilen duygular ve armlar yoluyla da o metinde arlkta olmas, metnin okur zihninde beliren o szckler zerine kurulmas mmkndr; ama genellikle edebi metinlerde grdmz, younluklu kullanlan szcklerin ierie ve airin/yazarn imge ve dnce dnyasna ilikin dorudan yanstc bir ilev grmeleridir. Ece Ayhann szck kadrosu iinde arlkl olarak yer alan szcklerin bir ksmna almamzn Metinleraras liikler blmnde deinmitik. Bunlara ek olarak ve ayn yntemle vererek aadaki szckleri de gstermemiz gerekir: -Yer Adlar/Corafi Adlar: Romanya (Vedhalardan Birinde, s. 17), in (Galata Kantosu, s. 31; Cambazlar adr, s. 43; Put, Zanzalak Aac, Zincifre, lm, s. 58), Galata (Galata Kantosu, s. 31; Gl Gibi Kanto, s. 32; VI, s. 158; Krhane, s. 191; Bir Sivil airin lm, s. 237), Ceneviz (Galata Kantosu, s. 31), Selanik (ocuklarn lm arklar, s. 34; Sardunya ve ocuk, s. 69; Kl, s. 77; Tepilmi Bizans, s. 242), Pera (Fayton, s. 37; Kanl Nigr, s. 51), Karada (Fayton, s. 37), ehzadeba (Knar Hanmn Denizleri, s. 38), Kuds (Kuds Fareleri, s. 39; Bir Fotorafn Arab, s. 67), Akdeniz (Akdeniz Pencereleri, s. 44; ocuklarn lm arklar-I-, s. 45; Okarina, s. 47; lmn Arkasndan Konumak, s. 148), stanbul (Denizkz Eftalya, s. 50; Kanto Aac, s. 53; Yort Savul, s. 119; Kendi Kendinin terzisi Bir Kambur, s. 129; Usta i, s. 138; Viner iirler, s. 139; Sivil, s. 183; Bir Geyik Resmi, s. 209, Padiah ile Aslan, s. 225; ki El Mektup, s. 230; Mektup, s. 232; Bir Sivil airin lm, s. 235, 237; Patron! Ya da Bir patron, s. 246), zmir (Bir Fotorafn Arab, s. 67; Srmdeer, s. 178),

436

Afrika Epitafio, s. 68), Manastr (Sevgili Uursuzluk, s. 72), Msryim (Kl, s. 77; Msryim, 78; Kargabken, s. 79), Daya (Ortodoks-Ortodoks, s. 82), Malta (Ortodoksluklar-I, s. 87), Kirmastorya (Ortodoksluklar- V, s. 91), Maydos (Ortodoksluklar-XX, s. 106), Trnova (Ortodoksluklar-XX, s. 106), Gelibolu (Ortodoksluklar-XXII, s. 108), Suriye (Ortodoksluklar-XXVII, s. 113; Mor Klhani, s. 124; Ala Ala hey, s. 135; Tepilmi Bizans, s. 242), Ayapera (Ayasofya ve Perann birletirilmesiyle elde edilen bir szck, Ortodoksluklar-XXVII, s. 113), Boazii (Yort Savul, s. 119; Olamaz, s. 224), Mavrannehir (Mehul renci Ant, s. 123; iir Alnlklar zerine, s. 147), Valde Atik (Mor Klhani, s. 124), Eski air kmaz (Mor Klhani, s. 124), Beikta (Mor Klhani, s. 124; Ah Minel Ak!, s. 199; Hani u Eski Ak!, s. 243), Karabiga (Mor Klhani, s. 124), Topaac (Mor Klhani, s. 124), skdar (Mor Klhani, s. 124; Kendi Kendinin terzisi Bir Kambur, s. 129; Gkyznde Bir Cenaze Treni, s. 136; VI, s. 158; XXI, s. 162; Bir Hamam Aranyor, s. 189), Makedonya (Orta kiden Ayrlan ocuklar in iirler, s. 126; Artk Atndan nmeden Sevimeye Almalsn, s. 143), Sirkeci (Orta kiden Ayrlan ocuklar in iirler, s. 126; Yalnayak iirdir, s. 131; ki Alay, s. 223), Bursa (Kendi Kendinin Terzisi Bir Kambur, s. 127; Ah Tanzimat! Ah Tanzimat!, s. 217), Kasmpaa (Kendi Kendinin Terzisi Bir Kambur, s. 128),

437

Hali (Kendi Kendinin terzisi Bir Kambur, s. 129; Olamaz, s. 224), Zap Suyu (Kendi Kendinin terzisi Bir Kambur, s. 129), Ayvansaray (Kendi Kendinin terzisi Bir Kambur, s. 129), Kskl (Kendi Kendinin terzisi Bir Kambur, s. 129), cadiye (Kendi Kendinin terzisi Bir Kambur, s. 129), Cankurtaran (Yalnayak iirdir, s. 131; Cankurtaran, s. 182; Padiah ile Aslan, s. 225; Tepilmi Bizans, s. 241), Dudulu (Yalnayak iirdir, s. 131), Salacak (Yalnayak iirdir, s. 131), Frat (Ak Atlas, s. 132), Karagmrk (Viner iirler, s. 139; XXX, s. 165; Riyaziye, s. 211), Edirnekap (Viner iirler, s. 139), Bahekap (Viner iirler, s. 139), Demirkap (Viner iirler, s. 139), Nusaybin (lmn Arkasndan Konumak, s. 148), skenderiye (lmn Arkasndan Konumak, s. 148; ki El Mektup, s. 232; Patron! Ya da Bir patron!, s. 247), Serez (lmn Arkasndan Konumak, s. 148), Hazma koyu (lmn Arkasndan Konumak, s. 148), Glhane (lmn Arkasndan Konumak, s. 150; Padiah ile Aslan, s. 225), Anadolu (lmn Arkasndan Konumak, s. 150; Grmedik!, s. 177; Dklecekler, s. 195), atalhyk (lmn Arkasndan Konumak, s. 150), Tabutta (VI, s. 158), Karpi (VI, s. 158), Beyolu (XXX, s. 165; Krhane, s. 191; Melankolya iei, s. 203; Bir Sivil airin lm, 238, Patron! Ya da Bir patron, s. 247), Sestos (Hero ile At, s. 175), Boaz (Hero ile At, s. 175), Nraburnu (Hero ile At, s. 175),

438

Akba (Hero ile At, s. 175), Abydos (Hero ile At, s. 175), Ege Denizi (Hero ile At, s. 175), Asya (Hero ile At, s. 175; Madytos, s 179), Avrupa (Hero ile At, s. 175; ki El Mektup, s. 230), engelky, (Grmedik, s. 177), Basmane (Srmdeer, s. 178), ili (Srmdeer, s. 178; La Paix, s. 198), Madytos (Madytos, s 179), anakkale (Melahat Geilmez, s. 181; Patron! Ya da Bir Patron, s. 247), Azize Sofya (Cankurtaran, s. 182), Dolmabahe (Sivil, s. 183), Mecidiyeky (Ssne Kalmam, s. 184), Sleymaniye (Bir Hamam Aranyor, s. 189; Olamaz, s. 224), Zrafa Soka (Krhane, s. 191), engelky (Siga Siga, s. 192), Eminn (Siga Siga, s. 192; Olamaz, s. 224), Eyp (Karartma, s. 193; ki Alay, s. 223; Bir Sivil airin lm, s. 237), Stlce (Karartma, s. 193), ksaln (Karartma, s. 193), Devriye Kaps (Devriye Kaps, s. 194), Takasap (La Paix, s. 198), Rumelihisar (Melankolya iei, s. 203), Manisa (Melankolya iei, s. 203), znik (Kr Bir eme, s. 204), Troya (Hakaret Beyler, 205), Babali (Anka, s. 207), Boazlar (Anka, s. 207), Amasya (Bir Geyik resmi, s. 209), Marmara ( Marmara ehzadeleri, s. 220; Tepilmi Bizans, s. 241; Mermer Denizi yaktrmasyla, Kapakl Saat, s. 218) kz rma (Kapakl Saat, s. 218),

439

Gebze (Deniz Kysnda Bir Ota, s. 219), ehzade Adalar (Deniz Kysnda Bir Ota, s. 219), Horasan (Marmara ehzadeleri, s. 220), Beyazt (Sefineler ve Mektuplar, s. 221), Topkap (Padiah ile Aslan, s. 225), Girit (Padiah ile Aslan, s. 225), Sarayburnu (Padiah ile Aslan, s. 225), Nadaj (Mektup Nadajldr Dom!, s. 229), Ortaky ( ki El Mektup, s. 230), Paa Liman ( ki El Mektup, s. 230), Beylerbeyi (Bir Mektup, Kurunkalem, s. 231), Trabzon (Bir Sivil airin lm, s. 236), Ankara (Bir Sivil airin lm, s. 237) Konya (Bir Sivil airin lm, s. 237), Dersaadet (Bir Sivil airin lm, s. 237) Balkpazar, (Bir Sivil airin lm, s. 237), Sakzaac Caddesi (Bir Sivil airin lm, s. 239), akmak Hatt (Bir Sivil airin lm, s. 240) Srgeidi (Bir Sivil airin lm, s. 240; Patron! Ya da Bir Patron!, s. 246), Dolmabahe (Bir Sivil airin lm, s. 240), Ece Ova (Bir Sivil airin lm, s. 240), Mora (Tepilmi Bizans, s. 241), Manganalar Mahallesi (Tepilmi Bizans, s. 241), Galatasaray (Galatasaray ya da Keten Astarl Bir Beeri Harita, s. 244), Altn boynuz (Patron! Ya da Bir Patron!, s. 246), Boklu Boynuz (Patron! Ya da Bir Patron!, s. 246), Kavack (Patron! Ya da Bir Patron!, s. 246), Dolayba (Patron! Ya da Bir Patron!, s. 246), Anafarta (Patron! Ya da Bir Patron!, s. 247), Lapseki (Patron! Ya da Bir Patron!, s. 247).

440

-Mzikle lgili Szckler: laterna (Vedhalardan Birinde, s. 16; Denizkz Eftalya, s. 50), hava/(bir) hava almak (Vedhalardan Birinde , s. 16; Fayton, s. 37), ark (Benaresin lnm Kadnlar, s. 27; Sonralar Sanskrite, s. 27; ocuklarn lm arklar, s. 34; ocuklarn lm arklar-I-, s. 45; ocuklarn lm arklar-II-; Ortodoksluklar-XIX, s. 105; OrtodoksluklarXXVII, s. 113), kanto (Bel Kanto: kinci Merutiyet, s. 29; Bel Kanto, s. 30; Galata Kantosu, s. 31; Gl Gibi kanto, s. 32; Bir Elii Tanrs in At, s. 48; l Btn, s. 52; Kanto Aac, s. 53; Gl Gibi Kanto, s. 54), harmonie (Kocaman Putumuz Harmonie, s. 33; l Btn, s. 52), gramofon (Fayton, s. 37), okarina (Okarina, s 47), caz (Bbilden Bir Piin Propagandas, s. 49), bando (Bbilden Bir Piin Propagandas, s. 49; Denizin Altndaki Bandolar, s. 137; Melahat Geilmez, s. 181; Bir Mektup, Kurun Kalem, s. 231), rumba (Denizkz Eftalya, s. 50), atonal (l Btn, s. 52), fonograf (Ut, s. 55), konserto (Put, Zanzalak Aac, Saffet Nezihi ener, lm, s. 58), operet (Uzak Hala, s. 60; apal Kar, s. 62), tuba (Neyyire Hanm, s. 61), mzka (Sardunya ve ocuk, s. 69; Kargabken, s. 79; Kendi Kendinin Terzisi Bir Kambur, s. 128; Kendi Kendinin terzisi Bir Kambur, s. 129), lavta (Ortodoksluklar-I, s. 87), madrigal (Ortodoksluklar-II, s. 88), majr (Ortodoksluklar-IX, s.95), tn (Ortodoksluklar-IX, s.95), eitleme (Ortodoksluklar-IX, s.95), tablatura (Ortodoksluklar-IX, s.95), domra (Ortodoksluklar-XIII, s. 99), panola (Ordodoksluklar-XV, s. 101),

441

rbap (Ortodoksluklar-XVI, s. 102), zurna (Ortodoksluklar-XVI, s. 102; Ortodoksluklar-XXIII, s. 109), tar (Ortodoksluklar-XVI, s. 102), tambur (Ortodoksluklar-XVI, s. 102; Mektup, 232), mar (Ortodoksluklar-XVII, s. 103; Kendi Kendinin terzisi Bir Kambur, s. 129), flemeli alglar (Ortodoksluklar-XIX, s. 105), klarnita (Ortodoksluklar-XXIII, s. 109), tmlk (Ortodoksluklar-XXIII, s. 109), tartm (Ortodoksluklar-XXVII, s. 113), davul zurna (Mor Klhani, s. 124), kontrbasist (Kendi Kendinin terzisi Bir Kambur, s. 129), ef (Kendi Kendinin terzisi Bir Kambur, s. 129), ala ala hey (Ala Ala Hey, s. 135), algc (Denizin Altndaki Bandolar, s. 137), argn (Hero ile At, s. 175), mek (Riyaziye, s. 211). -Giyimle lgili Szckler: airin, iirlerinde yer verdii ve gndelik dilde pek kullanlmayan giysi adlarn yle sralayabiliriz: istanbulin (Sardunya ve ocuk, s. 69; Ortodoksluklar-XI, s. 97), canfes (Kl, s. 77), dimi yelek (Msryim, s. 78), brmck (Ortodoksluklar-III, s. 89), bindall (Ortodoksluklar-IV, s. 90), krlak (Ortodoksluklar-XIV, s. 100), malakof (Ortodoksluklar-XIX, s. 105), ispolet (Ortodoksluklar-XXV, s. 111), yeldirme (Kendi Kendinin Terzisi Bir Kambur, s. 128),

442

-Bitkilerle lgili Szckler: Cezayir menekesi (Fayton, s. 37), turun (Ecegiller, s. 40; Bir Elii in At, s. 48), portakal (ocuklarn lm arklar-I-, s. 45), sardunya (Sardunya ve ocuk, s. 69), kargabken (Kargabken, s. 79), zakkum (Kargabken, s. 79; Mehul renci Ant, s. 123), sarmak ( ki Tekerlekli At, s. 80), ipeka ( peka, s. 83), camgzeli (Ortodoksluklar-VII, s. 93), selluka (Ortodoksluklar-XX, s. 106), arkegon (Ortodoksluklar-XXVI, s. 112), zambak (Zambakl Padiah,s. 155), karanfil (XXIII, s. 163), hayt (Hero ile At, 175), nar (Padiah ile Aslan, s. 225), osuruk aac (Padiah ile Aslan, s. 225). -Renk Adlar: brtlen rengi (Bel Kanto, s. 11), beyaz (Beyaz Rus Kadn, s. 12), pembe (Vedhalardan Birinde, s. 17; Anka, s. 207), mavi (Vedhalardan Birinde, s. 17; Kurtulamayan, s. 22; Msryim, s. 78; Gkyznde Bir Cenaze Treni, s. 136), yeil ( Gencin Kalbi, s. 23), ivit rengi (Sonralar Sanskrite, s. 28; ocuklarn lm arklar-I-, s. 45; l Btn, s. 52; Mor Klhani, s. 125; lmn Arkasndan Konumak, s. 149), zincifre rengi (Bel Kanto: kinci Merutiyet, s. 29; Bel Kanto, s. 30; Kocaman Putumuz Harmonie, s. 33; Put, Zanzalak Aac, Saffet Nezihi ener, Zincifre, lm, s. 58), krmz (Kocaman Putumuz Harmonie, s. 33),

443

tire (Okarina, s. 47), siyah (ocuklarn lm arklar-II-, s. 57), lacivert (Sardunya ve ocuk, s. 69; Artk Atndan nmeden Sevimeye Almalsn, s. 143), glkurusu (Bir Fotorafn Arab, s.67. bakr al (Gizli Yahudi, s. 71), mor (Gizli Yahudi, s. 71; Kl, s. 77; Ortodoksluklar-IV, s. 90; Mehul renci Ant, s. 123; Mor Klhani, s. 124, 125; Kendi Kendinin Terzisi Bir Kambur, s. 128; ki El Mektup, s. 230), kara (Baksz Bir Kedi Kara, s. 75; Kl, s. 77; Ortodoksluklar- VIII, s. 93; Ortodoksluklar-X, s. 96; Mehul renci Ant, s. 123; Mor Klhani, s. 124; Kendi Kendinin Tersizi Bir Kambur, s. 128; Ala Ala Hey, s. 135; Usta i, s. 138; VI, s. 158; Grmedik!, s. 177; Nigri Byle Yazd, s. 215; ki Alay, s. 223; Padiah ile Aslan, s. 225; Bir Mektup, Kurun Kalem, s. 231), limon yan (Ortodoksluklar-I, s. 87), nefti (Orta kiden Ayrlan ocuklar in iirler, s. 126), viner (Viner iirler, s. 139), boz (rk, 185), sar ( ki Alay, s. 223; Mektup Nadajldr Dom!, s. 229), ak ( ki Alay, s. 223), kpkzl (Bir Sivil airin lm, s. 235). airin en ok kulland szckler arasnda yer alan ocuk ve denizi bu snflandrmann dnda tuttuumuzu belirtelim. Verdiimiz listeden de anlalaca zere Ece Ayhann iirlerinde yer adlar, bunlar arasnda da zellikle stanbula ilikin olanlar nemli bir yekn tutmaktadr. Bu, airin gncel gereklikle, yaad dnya ve corafyayla ne denli yakndan ilgili olduunun en temel gstergelerinden biridir. Onun iiri, tarihten ve corafyadan kopuk deildir; nk hem tarihsel hem de sosyolojik sorunlarn irdeleniiyle yorulur bu iirler. airin mzie olan ilgisi de yine bu alanla ilgili kulland szcklerin younluundan anlalmaktadr. Ancak belirtmemiz gerekir ki mzikle, giysilerle ve ksmen de bitkilerle ilgili kulland szcklerin bir blm anlamn hemen ele vermeyen trdendir.

444

Ece Ayhann iirlerinde, sodomita, cinaedi, diyakos, raspop, srpik gibi, szlklerde kolay bulunamayacak trden baka pek ok szck vardr. Aslnda o, gerek dzyazlarnda gerekse de iirlerinde z Trke szckler kullanmaya nem verir; ama Baksz Bir Kedi Kara ile balayp Ortodoksluklarda zirveye ulaan, ok Eski Adyladrda ise Ortodoksluklara gre biraz daha azalsa bile yine varln hissettiren bu zellikteki szckleri sanki zellikle kullanmaya alr gibidir. Bunda, bir dnem ansiklopedide almasnn yan sra airin kapallk/gizem/gizlenme ynndeki tercihinin ar basmasnn da nemli bir rol olduu sylenebilir. Onun, renk adlar arasnda en ok karay kulland dikkati ekmektedir. Bu, airin her bakmdan sahiplendii, dncelerine ve aykr tutumuna uygun bulduu, iktidar kartl balamnda zel bir anlam da verdii renktir. B. D ZE VE CMLE YAPISI 1. D ZE YAPISI 1.1. Tek Szckl Dizeler Ece Ayhan, yalnzca ilk iirlerinin bir blmnde ve Zambakl Padiahtaki birka iirinde tek szckl dizelere yer vermitir. Onun dzyaz iire ynelimindeki younluu ve iirlerinde kimi zaman oluturmaya alt anlatsall dndmzde, bir dnemden sonra bu dize yapsna mesafeli duruu daha anlalr hale geliyor. airin tek szckl dize yapsna sahip iirlerini u biimde listeleyebiliriz:
iir Ad Bel Kanto Sentez Gencin Kalbi Bel Kanto Kuds Fareleri braniceden izmek ocuklarn lm arklar-IIX XXVII Denize Dktmz arklardan Toplam: Tek Szckl Dize Says/Dize Says 1 / 10 2 / 14 2 / 17 8 / 23 4 / 23 1 / 17 10 / 26 1/8 1/2 1 / 13 31 / 153 Sayfa No 11 19 23 30 39 42 45 159 164 253

445

Grld gibi yalnzca 10 iirindeki toplam 153 dizeden 31 tanesi tek szckldr. Btn iirleri dnldnde bunun ok dk bir say olduu ortadadr. 1.2. Dize Blme/ Dize Krma Dize blme, anlatmda tekdzelie dmemek iin Ece Ayhann da yer yer bavurduu bir yoldur. Bu yol, kimi zaman iirde hem anlam oaltmn salar hem manzum iiri dzyaz iire yaklatrr. Ece Ayhann zaten dzyaz iire verdii nem gz nnde bulundurulursa, iirlerinde ok sk rastlanan dize blmeleri ayn zamanda bu eilimle ilikilendirmek daha kolay olur. airin bu zellikteki iirleri arasnda en dikkat ekici olanlar ikilemelerin ve tamlamalarn blnmesi yoluyla yapt dize krmalardr. Onun, sabah sabah ikilemesini blerek kvrml yineleme yaptna daha nce deinmitik. Aadaki dizeleri de tamlamalar farkl dizelere serpitirerek yapt dize blmelerine rnek olarak verebiliriz: Srtn bacaya dayam gece grevlisi bir l ykaycsnn yorgunluu akyor Bilir misiniz kendisi yeryznden yanadr hayatta () Otuz lerde sudan balam bir kan davas zre ayakta bir laz olu () Ar yapayalnzlna melmi gazeteye bakyor kara yeldirmeli kuruncu bir nine
Kendi Kendinin Terzisi Bir Kambur, Btn Yort Savullar!, s. 128.

air, l ykaycs, kan davas, kara yeldirmeli tamlamalarn blerek tamlayan ve tamlananlar farkl dizelerde kullanmtr. Bu tr rnekleri oaltmak mmkndr. Ayn iirin devamndaki u dizelerde ise hibir bileik szcn ayrarak dize blmesi yaptn gryoruz: Irgat mahallinde ilk derse ve hi bir derse girmeyecek iki renci
Kendi Kendinin Terzisi Bir Kambur, Btn Yort Savullar!, s. 128, 129.

446

1.3. Uzun Dize Dize blmeler/dize krmalar gibi uzun dizeler de ou zaman dzyaz iire ynelimin gstergelerinden biridir. Ece Ayhann, zellikle ilk iirleri arasnda uzun dizeli olanlara rastlanr; dzyaz iirler yazdktan sonraki manzum iirlerinde bu eilim artk pek grlmez, genellikle orta uzunlukla dizelere sahiptir bu iirler. airin uzun dizeleri iin unlar rnek olarak verebiliriz: Gelip bu kanto diye baryorlar cihannmalarn altnda bu kantolar tutumbilimsel klar zerine maria pilarlarn ite bu kr karlarn () yahu sen sahiden hi Trke deilsin galiba hatrlamyorum hi Trke deilsin neden kantocusun bu kanto diye baryorsun maria () hadi seni yine pandomima sahnelerinde dnelim alamadan kanto aac hadi sen de dn bizi bakalm ocuklar alkazar alamadan kanto aac.
Kanto Aac, Btn Yort Savullar!, s. 53.

pilarlarn

galiba

barut

yan

klar

zerine

halk

matinelerinde

Ben hi l btn kucaklam atonal kantolar dnmediim iin Harmonielerde ivit fabrikalarnn durduu yere kantocu peruzu dnyorum.
l Btn, Btn Yort Savullar!, s. 52.

1.4. Dizelerde Ayralar Ayra, genellikle, cmle eleriyle ilgili olmayan aklamalar gstermek zere kullanlr. Anlatsal metinlerde ise metin dndaki durumlar, hareketleri gsteren aklamalar ayra iinde verilir. Metinde ayra kullanm daha ok dzyazya zg olmakla birlikte kimi airlerin de yer yer bu iareti kullandklar

447

grlebilmektedir. iirde ayra kullanm, bir bakma iiri dzyazya yaklatran gstergelerden biri saylabilir. Ece Ayhann zellikle ilk iirlerinde kimi dizelerinde ayra kullanmna gittiini gryoruz. Vedhalardan Birinde,1222 Anahtarlar,1223 skambil,1224 ve Bir Korku Temi zerine Benzerlikler1225 balkl iirlerini bunlar arasnda sayabiliriz. Bunlardan birini rnekleyerek airin ayra kullanmna ykledii ilevi grmeye alalm: Vedhalardan birinde Musa kumar oynuyor Peygamberlik bir meslek oldu Bozuk radyo ne demiti austosta (Ben karmn fotorafn isterim sizden) Drdnc duvarda ben bulunuyordum Vedhalardan birinde bir kk tanr Kk iler iin (Ben grmemi olaym) Naslsa tanmadm bir toprakta leceim Burada sakal uzatp Taranm salaryla (Siz kendinizin kanc peygamber olduunu sanyorsunuz) Hangi rejim iin (O kadar abuk deiiyorlar ki) Birinci katlar dinamitlenmi evlere benzer yklveririz Sokak balarnda grr ve fotoraflarn ekeriz (Vedha sana ne dedi) (Dedi ki)
Vedhalardan Birinde, Btn Yort Savullar!, s. 13.

Yukardaki dizelerden anlalaca zere air ana metnin dil, yap ve kurgu ynnden dnda kalan ama ana metnin oluumuyla ezamanl biimde gelien bir i konumay, anmsamay ya da bir nceki dizenin kendisini ya da ierdii bir ifadeyi
1222 1223

Ece Ayhan, Vedhalardan Birinde, Btn Yort Savullar!, s. 13. Ece Ayhan, Anahtarlar, a.g.e. , s. 20. 1224 Ece Ayhan, skambil, a.g.e. , s. 21. 1225 Ece Ayhan, Bir Korku Temi zerine Benzerlikler, a.g.e., s. 249,

448

aklama amacn yanstan dizeleri ayra iine almtr. Bunlar karldnda iirin btnl bozulmaz; ancak bunlarn, metnin alm alanlarn, anlatc benin bilin durumunu vermekle anlatm zenginletirici ve ana metnin anlamsal yapsn glendirici bir ilev de grdkleri iin, gereksiz eler olarak deerlendirilmeleri doru olmaz. 1.5. Dizelerde Ksa izgi Ayra gibi, ksa izgilerin de aslnda daha ok dzyazya zg bir yazm iareti olduu dnlrse, dizelerde bu iareti kullanmann iiri dzyazya yaklatran uygulamalardan biri olduu sylenebilir. Ece Ayhann iirlerinde ksa izginin dize iindeki araszleri, ara cmleleri ya da ayrnt saylabilecek aklamalar/andrmalar belirtmek iin kullanldn gryoruz. air Vedhalardan Birinde,1226 Kurtulamayan,1227 Bir Fotorafn Arab,1228 Epitafio,1229 Sardunya ve ocuk,1230 Ortodoks-Ortodoks,1231 peka,1232 Viner iirler,1233 Hani u Eski Ak!1234 ve Desdemona Othello1235 balkl iirlerinde bu iareti kullanmtr. Aadaki dizelerde bu kullanmn tipik bir rneini grmek mmkn: Artk onlar ben bile tanyorum Romanyal pembe gzl eytan - Yahudi soyundandr birazHarita bilmeyen bir Vedhay Bir aac yakp ier gibi pyordu Eski takvimleri seve seve kullanr
Vedhalardan Birinde, Btn Yort Savullar!, s. 17.

Burada iki ksa izgi arasnda verilen -Yahudi soyundandr biraz- dizesi, bir nceki dizede sz edilen figre ilikin bir ek bilgi/aklama iermektedir.
1226 1227

Ece Ayhan, Vedhalardan Birinde, a.g.e. , s. 17. Ece Ayhan, Kurtulamayan, a.g.e. , s. 22. 1228 Ece Ayhan, Bir Fotorafn Arab, a.g.e. , s. 67. 1229 Ece Ayhan, Epitafio, a.g.e. , s. 68. 1230 Ece Ayhan, Sardunya ve ocuk, a.g.e., s. 69. 1231 Ece Ayhan, Ortodoks-Ortodoks, a.g.e. , s. 82. 1232 Ece Ayhan, peka, a.g.e. , s. 83. 1233 Ece Ayhan, Viner iirler, a.g.e. , s. 139. 1234 Ece Ayhan, Hani u Eski Ak!, a.g.e. , s. 243. 1235 Ece Ayhan, Desdemona Othello, a.g.e. , s. 254.

449

1.6. Dizelerde Trnak areti Trnak iareti, genellikle bir cmledeki/dizedeki alntlar gstermek iin kullanlr; Ece Ayhann iirlerinde ise trnak iindeki dizeler/cmleler alntlar gstermekten ziyade ya, iir, lm ve yaam dolaysyla imdi ve daima aktr
XXIX, Btn Yort Savullar!, s. 164.

dizelerinde olduu gibi bir sz ya da dnceyi vurgulamak iin ya da, Buraya giren bir gazal grdnz m? der ahmrdn.
Grmedik!, Btn Yort Savullar!, s. 177.

rneindeki gibi bir konuma cmlesini aktarmak zere kullanlmaktadr. Artk Atndan nmeden Sevimeye Almalsn1236 ve Hangi iir Topal ocuklarn Toplar Sokaktan?1237 balkl iirleri ise, yukarda szn ettiimiz durumlardan hibiri bunlarda grlmemesine karn batan sona trnak iine alnarak yazlmlardr. Bunun salt biimsel bir deneme olduunu dnyoruz. 1.7. Dipnotlu Dizeler Ece Ayhann Artk Atndan nmeden Sevimeye Almalsn,1238 Hangi iir Topal ocuklarn Toplar Sokaktan1239 ve La Paix1240 iirleriyle birlikte iirdeneme karm Bir Askeri airin lm1241 metni olmak zere toplam drt iirinde dipnot kulland grlmektedir. Bunlardan sadece La Paix iirindeki Gnsel Koptagelin kitabndan, olduu gibi, aa yukar biimindeki dipnot aklamas yaplan bir alntya ilikindir; br dipnotlar ise daha ok ilgili dizeyi/cmleyi yeni armlarla buluturup anlam alanlarn geniletmek, okur imgelemini dipnotlu dize/cmle ile dipnotun salad bir koutluk iinde bu zengin arm alanna ekerek verilmek istenen iletinin okynl almlanmasn salamak amacyla kullanlmlardr. Buna, aadaki iiri rnek olarak verebiliriz:

1236

Ece Ayhan, Artk Atndan nmeden Sevimeye Almalsn, a.g.e. , s. 143. Ece Ayhan, Hangi iir Topal ocuklarn Toplar Sokaktan?, a.g.e., s. 144. 1238 Ece Ayhan, Artk Atndan nmeden Sevimeye Almalsn, a.g.e., s. 143. 1239 Ece Ayhan, Hangi iir Topal ocuklarn Toplar Sokaktan?, a.g.e., s. 144. 1240 Ece Ayhan, La Paix, a.g.e., s. 198. 1241 Ece Ayhan, Bir Askeri airin lm, a.g.e., s. 240.
1237

450

te bir bok ana ki kzn snnet etmi. Bir lnn* kulan dinlemesinler sk az. Bir karnn olunu diriltmesinler dul. Bir talikayla getirirler Niyazi adnda bir geyiin ektii. Buz tutmu bir delikanldr iyi gzl dilsiz. Makedonyada** dnlmeyen. Hrn bir bellei sergileyebilir bir gizli kapak.*** Bin lacivert gvercinle. Kasabalar kapanmtr ve bir postniinden korkulur.

*Amber iinde sakl bir lnn atlarla geen kimselersiz olanl. **Makedonyada ay bir kpekle km uluyordu. ***Kentlilerin mutluluu ldrlr iindir. Artk Atndan nmeden Sevimeye Almalsn, Btn Yort Savullar!, s.43.

Bu rnekteki her bir dipnot, iirsel armlar bir kesiim izgisine doru ynlendirme, okur imgelemini ift ynl bir ileyi dzlemine ekme ve iirsel anlamn ikizleerek genileyebilecei bir uzam yaratabilme eilimini yanstmaktadr. 2. CMLE YAPISI Gnlk konumalarda ve yazl dokmanlarn ounda genellikle karmza kan cmle tipleri; yklemin trne gre eylem cmlesi, yaplarna gre (genellikle dengeli bir dalmla) yaln cmleler ve bileik cmleler, anlamlarna gre olumlu cmleler biimindedir. Edebi metinlerde ise cmleler pek ok bakmdan eitlilikler ve farkl bireimler yoluyla salanan zenginlikler kazanrlar. Bir airin salt belirli bir cmle tipini kullanmaya koullanmas/saplanp kalmas dnlemez. Ece Ayhann iirlerinde de cmle trlerinin btnyle yer aldn gryoruz. Anlatmda tekdzelie dmemek, dizelerin anlam almlarn

451

eitlendirmek bakmndan bunun her air iin zorunlu bir durum olduunu syleyebiliriz. imdi, onun iirlerinde yer verdii cmle tiplerini birka rnekle gzden geirmeye alalm. 2.1. Yklemin Trne Gre - Ad Cmleleri Ece Ayhann iirlerinde byk ounlukla eylem cmleleri yer alr; ancak, bu iirlerde -daha az sayda olmakla birlikte- ad cmlelerine de rastlayabiliyoruz. Bunlar, ya, Tilki basm bir kadndr grg tan. ()
Ortodoksluklar-VIII, Btn Yort Savullar!, 94.

rneinde olduu gibi ksa, ya da, 1. iirimiz karadr abiler Kendi kendine alan bir davul zurna Sesini duyunca kendi kendine gremeye balayan Tanr mal helalarnda kara kamunun eye dar pantolonlu kostak delikanllarn iiridir
Mor Klhani, Btn Yort Savullar!, s. 124.

dizelerindeki gibi hem ksa hem de olduka uzun olabilmektedir. 2.2. Yaplarna Gre - Bileik Cmleler Yaln/basit cmle onun iirlerinde zaten ok fazla sayda yer tuttuundan bunlar zerinde ayrca durmadk; ancak, bunlarn yan sra, bileik cmlenin de her tryle Ece Ayhann iirlerinde kullanldn gryoruz. Bunlardan biri kaynak cmlelerdir. air, bir bakasndan aktard konuma cmlelerini aadaki rnekte olduu gibi- ounlukla trnak iine alarak ve eik harflerle yazarak kendi cmlesi iinde verir: 2. Giriyor bir kumru ieri camdan atlak. Burada soyunabilir miyim? der.
Kadnlar Yamuru, Btn Yort Savullar!, s. 180.

452

Bileik cmle trlerinden koul cmleleri de bu iirlerde yer yer karmza kar: Buraya bakn burada bu kara mermerin altnda Bir teneffs daha yaasayd Tabiattan tahtaya kalkacak bir ocuk gmldr Devlet dersinde ldrlmtr
Mehul renci Ant, Btn Yort Savullar!, s. 123.

Ne zaman elleri zambakl padiah olursam Sana uzun heceli bir kent vereceim Girince kaplar yitecek ve bo!
Zambakl Padiah, Btn Yort Savullar!, s. 155.

Ki balacyla kurulan ilgi cmleleri aslnda Trkenin yapsna uygun deildir; ama bu tr cmleler iirsel anlatmda hem belirli bir kolaylk hem de ses ve tonlama bakmndan dikkat ekici bir zellik tadklarndan Ece Ayhan tarafndan da sklkla kullanlmlardr. Aadaki dizeleri bu kullanma rnek olarak verebiliriz: Anladk ki yreklilik belirli bir sillenin rengi Klbastsz sayfalar kartrrken serven
Mektup Nadajldr Dom!, Btn Yort Savullar!, s. 229.

Biz kular tutmuyoruz ki Kapda koyveriyoruz ()


IX, Btn Yort Savullar!, s. 159.

Bir baka bileik cmle tr olan sral cmleler ise airin daha ok dzyaz iirlerinde karmza kar: ()Krarlar eklemlerini, pantolonunu syrp gm bir amdana oturturlar, zifte boarlar teknede, damgalarlar.
Msryim, Btn Yort Savullar!, s. 78.

Aadaki rnek ise aslnda

kimi yerlerinde

virgl

yerine

nokta

kullanlabilecek yapdadr; ama air buradaki cmleleri belki noktann duraksatc ve bir lde de ifade birimleri arasnda kopukluk yaratc zelliinden saknmak

453

istedii iin- virglle ayrarak sral biimde verirken, sanki daha ok szn ettii geyikin niteliklerini sralamak ister gibidir: 2. Geyik ndedir, orta, dii ad bilinmiyor, insan kacak delie bakyor, yznn bir anlam yok.
Bir Geyik Resmi, Btn Yort Savullar!, s. 209.

2.3. Kurulularna Gre - Dz/Kurall Cmleler Genel olarak modern iirde ve kinci Yeni iirinde, zellikle de Ece Ayhann iirlerinde dz cmlelere pek itibar edilmedii gzlenir; ama onun kimi dzyaz iirlerinde bu tr cmlelerden de kanmad grlmektedir. Buna, La Paix iirinin ilk bendini rnek olarak verebiliriz: 1. Medrese gzetimevindeki sanklar, mahkmlar ve deliler bir gece yars kimseye belli etmeden atl tramvaylarla Takasapdan iliye tanmtr.
La Paix, Btn Yort Savullar!, s. 198.

- Devrik Cmleler Ece Ayhan, iirde szdizimini bozmaya, szcklerin sralamalarn deitirmeye nem verdii gibi zellikle devrik cmleler kullanma eilimiyle de dikkati eken bir airdir. Geri bunu sadece yklemi cmle bana almakla yapmaz air; ama devrik cmlelerin yklemle balama zelliine en tipik rnekler arasnda verebileceimiz aadaki cmlelerde birbiri ardnca gelen tm cmlelerin devrik olmas, onun bu eilimini yanstmak asndan yeterli bir gsterge saylabilir: Geirdi lgnlk bir kasketi bana. Kotu pasland blgelere silah satclarn. Kurdu okul kaaklar imparatorluu. Buldu altn bir top da manastrda.
Sevgili Uursuzluk, Btn Yort Savullar!, s. 72.

- Ayra Cmleleri Ayral cmleler Ece Ayhann iirlerinde genellikle, beinci konumamzda (anlatmak diye bir ey yoktur burada) isadan nce bu kentte

454

bir karnca taciri


Kuds Fareleri, Btn Yort Savullar!, s. 39.

rneinde olduu gibi ilk ve, () Her ey durmutu azizim (ben bu yazlara aslnda o zaman balamtm)
ada Bir Yahudinin El Yazs, Ludingirra, 1 (Bahar 1997).

dizelerindeki gibi son iirlerinde grlr.. - Kesik Cmleler Kesik cmleler, okurca tamamlanmaya braklmalar asndan ou kez iirsel anlatma hem bir gizem hem de arm zenginlii ve duygusal younluk katarlar. Ece Ayhan, kesik cmlelerin bu zelliklerinden yeterince yararland grlen bir airdir. Bu kente bir gvercin izmek gvercinin gzlerini izmek bir gvercin orta ada bir gvercin tebeirle
braniceden izmek, Btn Yort Savullar!, s. 42.

dizelerinde, cmlenin biimsel btnl asndan devam getirilmeyen ifadeler ayn zamanda imgelere bir sreklilik ve derinlik katmaktadr. Bu durum aadaki rnekte de grlmektedir: Ama yok ne olur alama byle ama yok unun urasnda tramvaysz ocuk olmak turun olmak
Bir Elii Tanrs in At, Btn Yort Savullar!, s. 48.

Duygusal younluk tayan kesik cmleler genellikle sonlarnda nokta ya da ki balac bulunanlardr. Aadaki rnek bu balamda dnlebilir: ()Onu sevmenin szckleri olmamtr. Bu belinde anahtarlar seviin szckleri olmamtr ki.
Gizli Yahudi, Btn Yort Savullar!, s. 70.

airin, bir iirinde de, sylediimiz her iki durumdan bir arada yararlanmak isteini grebilmek mmkn; ancak, kiden sonra nokta yerine Trkede kullanm alan olmayan- iki noktay tercih ederek bir yandan belirli bir duygusal

455

younluk elde etmeye te yandan bu younluu iirsel iletinin denetim alan iinde tutmaya altn syleyebiliriz: iek satclarnn o srgnnde Kudse gitmi, alar Saate yerlemitim.. Bunlar anmak, anmak bile istemiyorum ki..
Bir Fotorafn Arab, Btn Yort Savullar!, s. 67.

Zambakl Padiah kitabnda ise kimi numaralandrlm iirlerin kesik cmle biiminde tek dizeden ibaret olmalar, zerinde durmay gerektiren bir durumdur: Ve bir dervi II, Btn Yort Savullar!, s. 157. Ebru ile bir yaz aras.
XXVIII, Btn Yort Savullar!, s. 164.

Szn ettiimiz kitapta buna verilebilecek baka rnekler de mevcuttur. Bu, numaralandrlarak birbirlerinden ayrlm olan iirlerin aslnda kendi aralarnda anlamsal hatta yapsal bir iliki iinde okunabileceini gsterdii gibi, air asndan yaznsal bir yorgunluu ama ayn zamanda daha nceki iirlerle okura dzeyde anlam kodlarn verdiine ilikin bir zgveni de iaret eder. 2.4. Anlamlarna Gre Bu balamda ele alnabilecek olumlu cmleler Ece Ayhann iirlerinde zaten ok youn olarak kullanldndan, airin yalnzca, anlamlarna gre br cmle trleri iine giren cmleleri zerinde duracaz. - Olumsuz Cmleler Ece Ayhann, olumlu cmlelerle kyaslanabilecek dzeyde olmasa bile belirli bir oranda olumsuz cmlelere de iirlerinde yer verdiini gryoruz. Bunlarn bir blm, Kardelerinin uuuna ayak uyduramyordu bir rahibe kuu. ()
Ortodoksluklar-IX, Btn Yort Savullar!, s. 95.

yeterli

rneinde olduu gibi yalnzca yklemlerinde olumsuzluk eki tamaktadrlar; ama ounlukla, 5. Bir trl bulunamaz ada, takvimsiz saatsiz.

456

Melankolya iei, Btn Yort Savullar!, s. 203.

ve Daha o zamanlar T. ve S. Silah fabrikalar kurulmamt Domam ortaklar arasnda anlamazlk kmamt daha
ada Bir Yahudinin El Yazs, Ludingirra, 1 (Bahar 1997).

dizelerinde grld gibi cmle iindeki baka szcklerin de sahip olduklar olumsuzluk ekleriyle bu yndeki anlamn younluunu artrdklar yapdadrlar. - Soru Cmleleri Ece Ayhan, yaamda ve dncede sorgulamaya, soru sorabilmeye nem veren bir airdir. iirlerinde soru cmlelerine fazla sayda yer vermesi, bu durumun bir yansmas olarak deerlendirilebilir. Aadaki rnekte olduu gibi gerek ayral dizelerinde: drdnc konumamzda (ben nerdeyim?) isadan nce bu kentte bir karnca taciri
Kuds Fareleri, Btn Yort Savullar!, s. 39.

gerekse baka yapdaki dizelerinde soru cmleleri nemli bir yer tutar: 4. stanbul ldrl skenderiyeye ka gn sonra ve neyle, arkadalar ire mi iinde mi, ulamtr? 7. Baka airler ayakta m karlamaldr? dnrm ste papa biilmez bir karbon verilmi olsa da.
Mektup, Btn Yort Savullar!, s. 232.

Ancak, bu zellikteki cmlelerinde noktalama iareti kullanm ynnden farkl yollar izledii de dikkati eker. Yukardaki rnein 7. bendinde soru iareti aslnda ikinci dizenin sonuna konulmalyken air bu iareti ilk dizede soru ibaresinden hemen sonra kullanmay tercih etmitir. O, kimi iirlerinde ise soru cmlelerinden sonra soru iaretini hi kullanmaz: Btnleyemez mi sanyorsunuz alr bir iir kara Yukarda paralanm yzleri Trkiye mezarlnn derinliklerinden karp

457

Ala Ala Hey, Btn Yort Savullar!, s. 165.

Kimi zaman da bu iareti kullanmas gereken cmlenin sonuna nokta koyar: Hi lmyor mu kanl nigr Bir ay girerken yreine geceleri rastklar kal hi.
Kanl Nigr, Btn Yort Savullar!, s. 51.

Soru szckleriyle deil de salt vurgu yoluyla kurduu soru cmlelerinde ise soru iaretini kullanmay ihmal etmez: ksz ocuklar! Deniz cenazesi babalarnzn deinden, peki yetimler pazen?
Kendi Kendinin Terzisi Bir kambur, Btn Yort Savullar!, s. 127.

- Dilek Cmleleri Ece Ayhan, buyruk cmleleri dndaki dilek kipli cmlelere iirlerinde pek fazla yer vermez; ama yine de bu zellikteki cmleleri iirlerinde yer yer kullanmtr. Bunlardan bir blm dilek-koul kipinde: Kutsal Buda Bir gece kadn olsa kadn olsa
ada Bir Yahudinin El Yazs, Ludingirra, 1 (Bahar 1997).

bir blm istek kipinde: Kardeler! Deniz geen ahali! Erken kalkalm Krolunun koynundan biraz Kalender ilk vapurumuzdur Gidiyor yunuslarla yaracak
Kendi Kendinin Terzisi Bir Kambur, Btn Yort Savullar!, s. 127.

bir blm de gereklilik kipindedir: () Bir ay vard Ay knca gitmeliydim oysa ()


Vedhalardan Birinde, Btn Yort Savullar!, s. 14.

458

Buna karn, ayn cmle tipi iinde deerlendirebileceimiz buyruk cmlelerini hi de az kullanmaz air. Buna, aadaki dizeleri rnek olarak verebiliriz: 1. Atlaslar getirin! Tarih atlaslarn! En geni zamanl bir iir yazacaz () 7. ocuklar! ile bile muhbirler! ve btn ahali! Hep birlikte, kez, bararak, yaznz 8. Kurun kalemle de olabilir Yort savul!
Yort Savul, Btn Yort Savullar!, s. 119.

Al dou al! Al daarcm Al Araplarn at koturmas al!


Araplarn At Koturmalar, Btn Yort Savullar!, s. 133.

Bu rnekleri artrabiliriz. Buyruk cmlelerine fazlaca yer veriinden hareketle airin genellikle sert bir syleme sahip olduu sonucunu karabiliriz. Onun aada ele alacamz nlem cmlelerini de fazlasyla kullanm olmas, bu karmmz ayrca desteklemektedir. - nlem Cmleleri nlem cmleleri; ama, korku, kzma, sevin, heyecan gibi anlamlar tarlar. Bu cmlelerin okunuu da verilmek istenen duygu dorultusunda ses tonunu ykseltmeyi gerektirir. Ece Ayhann nlem cmlelerini olduka fazla kulland grlmektedir. Onun iirlerinde bu tr cmleler iki biimde karmza kar. Bunlarn bir blm, seslenme/hitap vurgusuyla birlikte yukarda saydmz anlamlardan birinin ne kt cmlelerdir: Mor biletli yolcular! El deitiren halk kartlar! Ne kadar az yer kaplyorsunuz
Kendi Kendinin Terzisi Bir Kambur, Btn Yort Savullar!, s. 128.

459

Yukardaki dizelerde herhangi bir seslenme szc kullanlmamasna karn cmlenin seslenme vurgusu tad, anlamsal adan da sitem ve kzgnlk ierdii grlmektedir. air, dorudan ey seslenme szcne yer verdii dizelerinde de bu iareti kullanr. Aadaki dizeleri buna rnek olarak gsterebiliriz: Ey erkek ehrazat! Suriye mant Aydnlk bir el yazsn buruturan Ey son taksitlerini yatranlarn kentindeki okuyucu! Her yakn zulmn kk hisseli uzak orta Bu dizelerde de seslenme/hitap vurgusunun yan sra kzma duygusunun ne kt grlyor. Onun iirlerindeki nlemli cmlelerin dier bir blm ise zaten kendileri nlem grubunda olan szcklerin kullanld cmlelerdir. Yukardaki iirin devamndaki u dizeleri buna rnek olarak gsterebiliriz: Ala ala hey! Artk ark olacak iirin dndermesine gen hallalar ve Ku bakl ocuklar karlk veriyorlar Salarak grlklerine gn uurtmalar, hurra!
Ala Ala Hey, Btn Yort Savullar!, s. 135.

Diyebiliriz ki nlem, airin en sk kulland noktalama iaretlerinden biridir. Ancak, onun nlem iareti tayan her cmlesini nlem cmlesi olarak dnmek doru olmaz; nk bu iareti o ou zaman bir szce ya da cmleye dikkat ekmek, o szc ya da cmleyi vurgulamak iin yapar. Aadaki rnekleri bu adan deerlendirmek gerektiini dnyoruz: Bir kilise babasyla bir deniz evliyasnn karlamas. Novotni! Ekmek ve balk suratlarn birbirinin omuzlarna koyuyorlar. Lala!
Ortodoksluklar-XXII, Btn Yort Savullar!, s. 108.

nsan gznn soldan saa okuma alkanl!


X, Btn Yort Savullar!, s. 160.

air, nlem cmlesi biiminde olsun olmasn kimi iir balklarnda da nlem iaretini kullanr: Dklecekler!,1242 Enel Hak!,1243 Ah Minel Ak!,1244 Ah
1242 1243

Ece Ayhan, Dklecekler!, Btn Yort Savullar!, s. 195. Ece Ayhan, Enel Hak!, a.g.e., s. 197.

460

Tanzimat! Ah Tanzimat!,1245 Olamaz!,1246 Hani u Eski Ak!,1247 Patron! Ya da Bir Patron!.1248 3. KONUMA D L iir dili temelde gnlk dilden farkl bir stdil olmasna karn, airler syleyilerini eitlendirmek, kimi zaman da anlatmlarna bir rahatlk kazandrmak iin konuma dilinden yararlanma yoluna giderler. Bu, konuma dilini nceleme, ona yknme ya da onu daha st bir konumda alglama anlamna gelmez elbette; iir dilinin olanaklar gnlk iletiim kalplarnn snrlarna indirgenirse ortaya kupkuru metinlerden baka bir sonu kmaz. Konuma dilinin olanaklarndan ve verimlerinden yararlanmak, iirsel sylemin zenginlemesi yolundaki uraklardan biridir yalnzca. 3.1. Doal, Rahat ve ten Syleyi Doal, rahat ve iten syleyi bir iiri ekici ve kalc klan zelliklerdendir. Bu syleyi, ou kez gnlk konuma dilinde yerlemi anlatm biimlerinden, kalplam elerden yararlanlarak gerekletirilir.1249 Ece Ayhann iirlerinde bu syleyi biimi birka ynden dikkati eker. Bu iirlerde ncelikle seslenme elerinden nemli lde yararlanld grlr: Ey imece ile basz gmlecek dervi Sen kendin o zamandan deilsin Ya bu hikyeyi nereden bilirsin? Ey ustalkla taeronluu birbirine kartran ve Yaayan okur! Sen yabanc deilsin bense fakir bir dervi. I, Btn Yort Savullar!, s. 156.

1244 1245

Ece Ayhan, Ah Minel Ak!, a.g.e., s. 199. Ece Ayhan, Ah Tanzimat! Ah Tanzimat!, a.g.e. , s. 217. 1246 Ece Ayhan, Olamaz!, a.g.e., s. 224. 1247 Ece Ayhan, Hani u Eski Ak!, a.g.e., s. 243. 1248 Ece Ayhan, Patron! Ya da Bir Patron!, a.g.e. , s. 246. 1249 Doan Aksan, iir Dili ve Trk iir Dili, Engin Yaynlar, Ankara, 1995, s. 47.

461

Yahu sen sahiden hi Trke deilsin galiba hatrlamyorum


Kanto Aac, Btn Yort Savullar!, s. 53.

Hey gidi farketmeyen para karde! Tedavlden kaldrldn tremizden


Kendi Kendinin Terzisi Bir Kambur, Btn Yort Savullar!, s. 129.

Bu rnekler oaltlabilir. airin seslenme szckleri arasnda en ok tercih ettii ise eydir. Onun iirlerinde doal, rahat ve iten syleyi zelliklerini ortaya karan seslenme eleri ve gnlk dile ait szcklerin belli ballar unlardr: merhaba, ite, ha, ah, ah ki, hey, hey gidi, hadi, haydi,bre, bak, azizim, vay, yahu, tu, bismillah, abi, arkada, kardeim, ayol, yani, yani ki, peki, nolur, ey, elbet, ta, yeniyetme, seninki, ne demeye, iyi mi, ayptr sylemesi, u bizim, meerse. Beyaz Rus Kadn iirinin ilk dizesinde, gnlk konuma dilindeki ses uzatmalardan birine iaret etmek iin nly yan yana kez yazmas da yine bu balamda deerlendirilebilir: ne diyeee bozdurup bozdurup kullanrsn ne diye eliinden bir tanry
Beyaz Rus Kadn, Btn Yort Savullar!, s. 12.

Usta i iirindeki u dizeler de ah delikanlm sz beinden dolay iten bir syleyi zellii kazanmaktadr: Ah karpuzun iindeki kesmece delikanlm stanbul Yreini utanarak saklyor ve rm iek kokuyorsun
Usta i, Btn Yort Savullar!, s.138.

air, kimi iirlerinde ise gnlk yaamdaki ifade biimlerinden ya da sz kalplarndan bu ynde yararlanr. rnein, aadaki dizelerin; kimi alveri ya da elence yerlerinde rastlanabilen bayram tatili nedeniyle kapalyz ya da tadilat nedeniyle kapalyz gibi ilanlardaki sz kalbna uyarlanarak yazld anlalyor: iir lm ve yaam dolaysyla imdi ve daima aktr
XXIX, Btn Yort Savullar!, s. 164.

462

Bu dizelerde aslnda airin kendi poetikasna ilikin bir ileti vardr: Benim iirim sylendii gibi kapal deil; hem her trl temaya aktr, hem de anlalabilir bir yapdadr. air bu iletisini doal, rahat ve iten bir syleyi iinde, gnlk yaamda zaman zaman rastlanabilen bir sz kalbndan yararlanarak arpc bir biimde dile getirmektedir. Aadaki dizelerde de benzer bir yararlanma olduu gze arpyor. ocuk oyunlarndaki Ya satarm bal satarm / Ustam lm ben satarm tekerlemesi Gkyznde Bir Cenaze Treni balkl iirin dizelerinde yle kullanlr: Kurun ayakl bir parmak ocuk krlr alamaz lm ustaca oyalayan babam ldrlm ben satarm Kopmu bir kocakarnn da eteklerinde azat kular Olum ldrlm ben satarm skdar iskele alannda
Gkyznde Bir Cenaze Treni, s. 136.

Ece Ayhan, iirlerini elbette ki btnyle bu syleyi zellikleri zerine kurmaz; ama diyebiliriz ki o, yeri geldike bunlardan da gereince yararlanmay bilmi bir airdir. 3.2. Yerel Syleyiler Ece Ayhann iirlerinde yerel syleyilere pek rastlanmaz. Onun iirlerinde bu zellikteki dizeler/cmleler, daha ok, anlatc ben olarak iirdeki figrn ne kt durumlarda karmza kmaktadr. Aadaki rnekte; genellikle Ege yresinde grlen, bakmayacak szcnn bakmcek, gemeyecek szcnn gemicek biimindeki sylenilerine yer verildii dikkati eker: len. te beni bu selenli harfiyle hi brakmcek olan ilen, gittiim her yere gtrdm, gittiim grnmeyen kpeim ilen. () Yazklandmdan deil, gemicek diyedir kayglanyorum. U.
Bir Fotorafn Arab, Btn Yort Savullar!, s. 67.

air, herhalde szcnn kimi yrelerde herhal biimindeki syleniine iirinde yer verir: Gz dlerinde herhal, lmn ve arkadalarnn mzkasyla, eski deniz, deniz sokakl adalara giden bir ocuk.

463

Sardunya ve ocuk, Btn Yort Savullar!, s. 69.

Dirim ksa lm uzundur cehennette herhal abiler


Mor Klhani, Btn Yort Savullar!, s. 124.

Esrikmi herhal bahe bahe iekleri olan ablam ieksiz bir ieki dkknn nnde durmu
Fayton, Btn Yort Savullar!, s. 37.

Byle szcnn bylecik biimindeki syleniinin de yerel zellikli olduunu dnyoruz: Arada srada, bylecik kente inip uzun zldm ve sarsldm olur.
Gizli Yahudi, Btn Yort Savullar!, s. 70.

Aadaki rnekte ise air, -gnlk konuma dilinde sk kullanlan aman aman ikilemesinden de bu ynde yararlanarak- Anadolunun birok yresinde zarif, kibar, gzel giyinmi anlamlarnn yan sra yiit, kabaday, yrekli anlamlaryla da kullanlan kostak szcn ve vallahi billahi sz beinin yerel zellikli syleniini yanstan vallah billah sz beini dizelerine tamtr: Ben kostak bir delikanlyken Dverdim karm Aman aman () Bir dahaki gelite dnyaya Karm dvmeyeceim vallah billah Aman aman
Denize Dktmz arklardan, Btn Yort Savullar!, s. 253.

3.3. Argo ve Sokak Dili Argo, belirli bir topluluktaki ya da meslek grubundaki kiilerin ortak dilden farkl olarak kendi aralarnda oluturduklar szdaarcna dayal zel bir dil demektir. Bu szck ayn zamanda genel kullanm d biim ya da zellikleri olan1250 anlamnda kullanlan bir sfattr.

1250

Bkz. Trke Szlk, Dil Dernei Yaynlar, Ankara, 2005.

464

Ortak dilden farkll, szcklerin kendi iinde deiik anlam kodlar tamas, ayrks yn yannda bir tr gizeme de sahip olmas nedeniyle, zellikle srad olma kaygs bulunan airlerin ou kez yneldikleri bir alan olan argo; airlik yaamnn bandan beri Ece Ayhann nemli lde ilgisini ekmitir. Ayn durum sokak dili iin de geerlidir. Aslnda, argonun yukarda verdiimiz ikinci tanmndan hareketle sokak dilinin kimi szck ve sz kalplar da bu terimin snrlar iinde deerlendirilebilir. Biz, konuyu belirli bir snrn dna tarmamak iin belli bal rnekleri saptamakla yetindik. Argo ve sokak dilinin szckleri kendi ilerinde zel bir anlama sahip olduklarndan, Ece Ayhann iirlerinde bu ynde saptadmz rneklerin anlamlarn yanlarna ayra iinde yazmay gerekli bulduk.1251 Bu eleri yle sralayabiliriz: anzorot (rak) Miydi? Bir Levanten miydi? kokotun yeeni. Tryor szckler anzarottan. Bir klarnitacnn divanna giderdi.
Ortodoksluklar-XXIII, Btn Yort Savullar!, s. 109.

apa (klhanbeyi; serseri) air bu szc bir iirinin balnda kullanmaktadr: Apa Paa apa Oturdu1252 arka kap (makat, ans) Arka kapdan girerdi evlere. bykl bir kalabent. kp kendi kzna gemitir.
Ortodoksluklar-XIX, Btn Yort Savullar!, s. 105.

ay (kaba saba, anlaysz) Vizigot Kral Alerik -takma adyla- Aylarn ays ttn sarar
Vedhalardan Birinde, Btn Yort Savullar!, s. 15.

baba (ok iyi, stn nitelikli; gangster efi; hamam klhancs)

1251

Tanm ve aklamalar iin zellikle u iki kaynaktan yararlanlmtr: Hulki Aktun, Byk Argo Szl, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 2002 ve Trke Szlk, Dil Dernei Yaynlar, Ankara, 2005. 1252 Ece Ayhan, Apa Paa apa Oturdu, Btn Yort Savullar!, s. 56.

465

Evet! bir iirde dizgi yanl olabilir! Ama, baba dncede? Asla!
Bir Sivil airin lm, Btn Yort Savullar!, s. 238.

bitirimhane (ikievi; genelev; kumarhane) Beyolundaki fuhula, pezevenklerle ve orospularla i ie yayorsun. Zaten sen de onlardan birisin. Toprak zeminli bitirimhanelerle senli-benlisin.
Patron! Ya da Bir Patron, Btn Yort Savullar!, s. 247.

bok (dk, pislik) ite bir Bok Ana ki kzn snnet etmi. ()
Artk Atndan nmeden Sevimeye Almalsn, Btn Yort Savullar!, s. 143

borusu tmek (sz gemek, dinlenilmek) O tm bilip bilmediiniz biraz leon blumlu pandomimalarda alkazar sinemasnn ocuklarna duhuliyenin borusu tmez
Kanto Aac, Btn Yort Savullar!, s. 53.

bzk (ans, makat) te om bzkl Manoli. Uzlamaz tutkusu deiim. ()


Hangi iir Topal ocuklarn Toplar Sokaktan, Btn Yort Savullar!, s. 144

aa (yal, deneyimli fahie; genelev ileticisi kadnn yardmcs) sermaye (fahie, genelevde, randevuevinde alan kimse) ar ii (fahie, para karl cinsel ilikide bulunan kimse) Beyoluna yazlacaklardr. Gaga burunlu bir aa der: Siz sermayesiniz ayol! () Cgaral bir ses der: Hi bile, benim nfus kdmda ar ii ekmek karnesi verildi duruyor.
Krhane, Btn Yort Savullar!, s. 191.

466

ift dikili (iki yldr ayn snfta okuyan renci) en arka srada ift dikililer, snavda en ne ntihara ve denizde nasl boulmaya alrlar
Ak Atlas, Btn Yort Savullar!, s. 132.

digan (ben, birinci tekil kii; insan, adam, kimse) Metropoller ortas fikret muall digan
ocuklarn lm arklar-II-, Btn Yort Savullar!, s. 57.

frlama (hareketli, akll, akgz ocuk; pi) 2. te ancak o zaman belki Bir palavrayla avunmak istemediim iin Cehennet! diye frlama frlama sabuklardm.
Desdemona Othello, Btn Yort Savullar!, s. 254.

fit olmak (demek, raz olmak) 6. Bir iftlie fit. Manisaya bir arkadalarn gndermiler Hayr! Gerdanlk tarihleri yazyor.
Melankolya iei, Btn Yort Savullar!, s. 203.

fora etmek (-elbiseyi- karmak) 2. Umarsz. stndekileri bandakileri fora eder. Anadan doma rlplak.
rk, Btn Yort Savullar!, s. 185.

goygoycu (geveze; ufak tefek eyleri alan hrsz) dnmek istemek perada goygoycularla dnmek istemek gcme giden kanl nigr
Kanl Nigr, Btn Yort Savullar!, s. 51.

kanck (kadn; ahlaksz kadn) Sizi buraya bizi bu gnlere esenlikle getiren

467

Tek krek kayklktan yetime azgnlmza Gerekte kancn kendisi kn kn yanamtr


Kendi Kendinin Terzisi Bir Kambur, Btn Yort Savullar!, s. 130.

kl knda (cinsel iliki nnda, duhul halinde) Antlarla rtyor kendini. Kl knda, ksn dmdz bir olaslk. Aldrmyorum. Kimse birbirini aramasn! Geerken belirli bir denizi.
peka, Btn Yort Savullar!, s. 83.

Kl knda yakalanmtr bir sakallyla. Huni aralklar, kestirmeler bakmsz, srnen salar rl.
Ortodoksluklar-XXVII, Btn Yort Savullar!, s. 113.

kokona (ssne dkn kadn) rtemiyor zntsn, fakfon kanatlaryla bir kokona, arkegon bozuu. Bulank ekimler.
Ortodoksluklar-XXVI, Btn Yort Savullar!, s. 112.

kokonia (kz, gen kz) ve bir kokonia, ucu krk bir kl veriyor kendisine. Basamaklarda grnyor.
Ortodoksluklar-XV, Btn Yort Savullar!, s. 101.

kokoz (parasz, zrt) Kurmalyd bir bant apraz. Krpmakszn bakyor. Bir kokozun tasarmlar. Didik didik.
Ortodoksluklar-XXV, Btn Yort Savullar!, s. 111.

kotak (erkek ocuun cinsel organ) Kapaklanr bir adam daha kanc, aktmz grnce Ters evrilmi kente kar ite onun denizlerine Delikanl kotaklarmz karm ve rmaktr.

468

Orta kiden Ayrlan ocuklar in iirler, Btn Yort Savullar!, s. 126.

kova (fahie; edilgin ecinsel erkek) kovalar iirsizler dmanlarm ayaa kalksnlar.
ocuklarn lm arklar-II-, Btn Yort Savullar!, s. 57.

te o biim gecelerde kucaklam getirir enflasyon arkadalarn kova abdlhamit akam gazeteleri
apal Kar, Btn Yort Savullar!, s. 62.

klstr (irkin, yalanp irkinlemi; ie yaramaz, eski ve bozuk; deersiz) btn o klstr karlar amar sermemi bahelere
Bel Kanto, Btn Yort Savullar!, s. 11.

Kam bir atanayla, klstr ve cin.


Kargabken, Btn Yort Savullar!, s. 79.

otuzbir (mastrbasyon, elle doyum) yahu stanbul bu yahu neden birdenbire istanbul bu istanbullu lmclere taklp kalvermi bir sala tiyatrosu gnde yalnz aylarda sal gnleri otuz birle rumba da rumba
Denizkz Eftalya, Btn Yort Savullar!, s. 50.

papel (para, kt para) 2. Katarlarla dner srmdeer ili Terakkiye. Milyonluk kadnlar yz papellik deil.
Srmdeer, Btn Yort Savullar!, s. 178.

pi (evlilik d ocuk; terbiyesiz, arsz) Toplumsal caz paralar yarna yarn evlerde 36 sularnn bir bbilden bir pii bir miyop olan

469

bir en ok ablasz bulutlar getiriyor aklma hep bir en ok Trke sigaralar tttren bacalarla-larla bir en ok abi istesek de artk lemeyiz diyen sonralar Romallara kar yryerek yorulan bir pii
Bbilden Bir Piin Propagandas, Btn Yort Savullar!, s. 49.

amdan (arkada, ayakta) horoz (erkek cinsel organ) eerlemek (ifal etmek) amdan olacam! diyedir baryordu bir olan. Krek ve vnsz horozuyla. Ltlarn Buhtunnasr olacak. ocuklar eerleyecekler. Biner binmez doludizgin.
Ortodoksluklar-XVIII, Btn Yort Savullar!, s. 104.

tapon (dk nitelikli, deersiz; modas gemi; kt niyetli) ve sal gn gelmemi ocuklar okula btn o tapon karlar amar sermemi bahelere
Bel Kanto: kinci Merutiyet, Btn Yort Savullar!, s. 29.

tlemek (rzna gemek; ok sayda kii ifal etmek) galiba yine yz kii tlemi kaykta kzcaz
Galata Kantosu, Btn Yort Savullar!, s. 31.

zrlamak (srekli alamak; durmakszn sylenerek honutsuzluk belirtmek) zrlamadan anlat onikisi de deli olan kardelerini Mbeccel
Galata Kantosu, Btn Yort Savullar!, s. 31.

airin bunlara ekleyebileceimiz daha baka szck ve sz kalb kullanmlar da vardr. rnein, sokak diline ait bir szck olan orospu, onun iirlerinde olduka sk geer. Kadnlarn karlar diye anlmas; pezevenk szcnn kullanlmas; aa szcnn cinsel blge, ey szcnn cinsel organ anlamnda kullanlmas gibi sokak diline zg baka elere de rastlanr onun

470

iirlerinde. Yine sokak diline zg bir seslenme sz olan ulan bunlar arasnda sayabiliriz: Dokunmayn ocuklara sabah sabah ulan! Loncaya yazlmadan
Kendi Kendinin Terzisi Bir Kambur, Btn Yort Savullar!, s. 127.

Aadaki dizelerde ise, ulanla birlikte sokak diline ait baka szcklerin de sralandn gryoruz: ulan git imdi milli gelirden sz etme bana defol bas git ykl
Galata Kantosu, Btn Yort Savullar!, s. 31

Ece Ayhan, Son iirler kitabnda u yabanc szlere yer verir: To masi to muni! Ya da Ahbarn gdn gdn gllangur
Tepilmi Bizans, Btn Yort Savullar!, s. 241.

Mustafa Irgat, onunla yapt bir syleide bunlarn ilki Rumca ikincisi Ermenice sinkaf kfrleri olduunu belirtmektedir.1253 Bu kfr vurgulu syleyi aadaki rnekteki koyduumun ifadesinde de grlebiliyor: nk her bir ey fizik kimya i iedir Koyduumun bu dnyada Birbirine kenetlenmi bir ift gibi sivil ve sivil.
Desdemona Othello, Btn Yort Savullar!, s. 254.

3.4. kilemeler kileme, anlatma g katmak iin bir szcn yinelenmesi ya da aralarnda anlam ve ses asndan benzerlik, kartlk bulunan szcklerin art arda kullanlmasdr.1254 kilemeler bir lde iire ritm kazandrmada yardmc eler olarak da grlebilir; ama asl ilevleri anlatm daha gl hale getirmektir. Trke ikilemeleri bakmndan ok zengin bir dil olduu ve ikilemeler ilevsellii bakmndan anlatm nemli lde etkiledii iin bunlar nerdeyse btn airlerde kullanmna rastlanabilen dilsel birimlerdir.
1253 1254

Mustafa Irgat, iirimiz Karadr Abiler, Aynal Denemeler iinde, s. 30. Yazm Klavuzu, Dil Dernei Yaynlar, Ankara, 2005, s.53.

471

Ece Ayhan da iirlerinde ikilemelere nemli lde yer vermitir. Bunlar yle saptayp sralayabiliriz:
Ayn Szcn Yinelenmesiyle Oluan kilemeler seve seve birer birer uzak uzak slak slak grl grl bahe bahe renk renk zaman zaman diri diri yarna yarn rumba da rumba oradan oraya uzun uzun lk la batan baa kask kasa didik didik davul zurna sabah sabah kn kn i ie lavanta lavanta siga siga dolu dolu kar karya yava yava aman aman frlama frlama Farkl Szcklerin Yinelenmesiyle Oluan kilemeler arada srada iir Ad ve Sayfa No Gizli Yahudi, 70. iir Ad ve Sayfa No Vedhalardan Birinde,17. Sentez, 19. Kurtulamayan, 22. Islak, 24. Bel Kanto: kinci Merutiyet, 29. Fayton, 37. Kt lgilerin Gidii, 41. Cambazlar adr, 43. Okarina, 47; Ortodoksluklar-I, 87. Bbilden Bir Piin Propagandas, 49. Denizkz Eftalya, 50. Bir Fotorafn Arab, 67. Epitafio, 68. Epitafio, 68. Ortodoksluklar-XV, 101. Ortodoksluklar-XIX, 105. Ortodoksluklar-XXV, 111. Mor Klhani, 124. Kendi Kendinin Terzisi Bir Kambur, s. 127. Kendi Kendinin Terzisi Bir Kambur, s. 130. VIII, 158; Desdemona Othello, 254; Patron! Ya da Bir Patron!, 247. Ssne Kalmam, 184. Siga Siga, 192. Devriye Kaps, 194. Bir Mektup, Kurun Kalem, s. 231. Bir Korku Temi zerine Benzerlikler, s. 249. Denize Dktmz arklardan, 253. Desdemona Othello, 254.

472

incik boncuk usuz bucaksz gn tn asker sivil soldan saa ak kara st ba yunmak ykanmak haremlik selamlk aa yukar gle oynaya senli benli Szckler Arasnda Ses Yaknlyla Oluan kilemeler delik deik deniz meniz ak sak yalvar yakar ile bile ahlk mahlk boylu boslu sarma dola vallah billah

Sevgili Uursuzluk, 72. Msryim, s. 78. Ortodoksluklar-XXII, s. 108. Viner iirler, s. 139. X, 160. Melahat Geilmez, 181. rk, 185. Bir Hamam Aranyor, 189. Kardee Fuhu, 196. Padiah ile Aslan, 225. Tepilmi Bizans, 242. Patron! Ya da Bir Patron, 246.

iir Ad ve Sayfa No Bel Kanto: kinci Merutiyet, 29; Bel Kanto, 30; Kanto Aac, 53. Cambazlar adr, 43. Okarina, 47. Ortodoksluklar-XIX, 105. Yort Savul, 119. Kendi Kendinin Terzisi Bir Kambur, 128. Hangi iir Topal ocuklarn Toplar Sokaktan?, 144. Galatasaray ya da Keten Astarl Beeri Bir Harita,244 Denize Dktmz arklardan, 253.

3.5. Pekitirme ve Kltme Sfatlar Pekitirme sfatlar, sfatn vurgusunu artrmann yannda szce sessel bir tn da kazandrarak iletiimde ift ynl bir etki salarlar. Doal ve iten syleyii salayan konuma dili eleri arasnda pekitirme sfatlarnn da nemli bir yeri vardr. Kltme sfatlar ise, genellikle okuyan/dinleyen zerinde, ilgili olduu szce ilikin holuk ve sevimlilik ieren, sempati ykl bir anlam brakrlar; bu adan kltme sfatlarnn pekitirme sfatlarna gre daha yumuak bir vurgu ve daha fazlaca bir duygusal etki tad sylenebilir. Ece Ayhann iirlerinde her iki sz esi de yer almakla birlikte pekitirme sfatlarnn kltme sfatlarna gre biraz daha arlkta bulunduu grlr. Onun

473

kulland pekitirme sfatlar arasnda rlplak, kapkara, bombo, upuzun, dmdz, darmadan, sapsar, yapayalnz szcklerini sayabiliriz. Bunlara ekleyebileceimiz kltme sfat eki alm szckleri ise yle sralayabiliriz: hemencecik, kck, gelincik, incecik, kzcaz. 3.6. Deyimler Deyimler, szcklerin mecazi anlamda kullanlmalaryla olutuklar iin temelde iirsel bir yap tarlar; ancak, bunlar dilde kalplam szvarlklar olduklarndan, sk kullanlmalar daha ok hikemi, didaktik iir tarzlarna ya da halk iiri nazm biimleri iinde verilen rneklere uygundur; ounlukla bu ve benzeri tarzlarn btnyle dnda bir iirsel sylem gelitirmeye altklar gzlenen modern airlerin ise deyimleri belirli bir lnn dna kmadan ve kimi zaman da birtakm dntrmler iinde kullandklar sylenebilir. Bunda, deyimlerin iirsel zelliklerinin zaman iinde anmas, Kimi konuma dayal olduklar mecazi anlamlarn verimlerinden, doal syleyiin kanksanmas bir lde etkili olmutur, diyebiliriz. iirlerinde dilinin olanaklarndan yararlanmaktan geri durmayan Ece Ayhann, bu bakmdan iirlerinde yer verdii belli bal deyimleri yle sralayabiliriz: aa vurmak Paralanm olacakt kargaalkta potrebnik. Aa vurunca imgesini. Yaktn sylyorlar.
Ortodoksluklar-XXV, Btn Yort Savullar!, s. 111.

akl yrtmek Akl, yrtlyor, yrttm bu kentte.


XXVI, Btn Yort Savullar!, s. 164.

anadan doma 2. Umarsz. stndekileri bandakileri fora eder. Anadan doma rlplak.
rk, Btn Yort Savullar!, s. 185.

474

ekip gitmek bir hal sermek tala ablamn biraz konumak istemek sonra ekip gitmek
Kanl Nigr, Btn Yort Savullar!, s. 51.

irkin kamak Bo bir sokak fotorafs denli irkin kaar bir farenin bile yannda imdi biz ocuk merdivenli bir zn
Neyyire Hanm, Btn Yort Savullar!, s. 61.

re kmak/karlmak re karlacak bir tmce: Salar kurun arlkl Ustangul Trkesi. Yerine, zlmez karmakl bir halk enlii.
Hangi iir Topal ocuklarn Toplar Sokaktan?, Btn Yort Savullar!, s. 144

dudak tiryakisi Irgat mahallinde ilk derse ve hi bir derse girmeyecek dudak tiryakisi iki renci
Kendi Kendinin Terzisi Bir Kambur, Btn Yort Savullar!, s. 129.

dumura uramak Sanki incirin altnda dumura uram ve puro ien bir Persah!
Bir Askeri airin lm, Btn Yort Savullar!, s. 239.

dnyaya gelmek Bir dahaki gelite dnyaya, nehir yollarndan dneceiz


Araplarn At Koturmalar, Btn Yort Savullar!, s. 133.

el altndan Yalnz Orta Douda, el altnda satlan bir atlas Kim demi on sekiz yandan kkler okuyamaz
Ak Atlas, Btn Yort Savullar!, s. 132.

475

elden dme alar lavtasn ylgnn elden dme.


Ortodoksluklar-I, Btn Yort Savullar!, s. 87.

ele vermek 5. Nadajn alnmayn drt yzyl sonra skelede duyduk; Sen insanolunu perek mi ele verirsini de
Mektup Nadajldr Dom!, Btn Yort Savullar!, s. 229.

elinden tutmak Bir zango, unutamad bir cinaediyi yeniden kurarken, bir gravr kazyacaktr, tortudan. iir elinden tutuyor.
Ortodoksluklar-XXIII, Btn Yort Savullar!, s. 109.

emei eline verilmek O gnden byle asker kaputu giyip gizli bir geyik Yavrusunu emziren gece amarcs anas yazdrmtr: Ah ki olumun emeini eline verdiler
Mehul renci Ant, Btn Yort Savullar!, s. 123.

grmezlikten gelmek ay uvallar zerine oturmu dul bir ingene kadn pulsu yzn evirerek grmezlikten gelirdi bizi avularnda kalde geceleri gibi bir karanlk
Okarina, Btn Yort Savullar!, s. 47.

gze almak 4. ki, daha yavuz belge var mdr ha Gerei ararken paralanmay gze alm yzlerden?
Yort Savul, Btn Yort Savullar!, s. 119.

476

(ev, oda vb.) gne grmek/gne almak 3. Yatak odalar sabah gnei grecek, salon liman alacak, alma masalar da da grnml.
Melankolya iei, Btn Yort Savullar!, s. 203.

hesaba katmak Hesaba katmam gerekirdi papirsleri ve barut yan daha bir kaln adamla sukuunun birdenbire biteceini usulca hesaba.
Cambazlar adr, Btn Yort Savullar!, s. 43

iler acs Bir air tanrm Onunki iler acs Kalbini asla vermemi
Gencin Kalbi, Btn Yort Savullar!, s. 23.

(birine) kalbini vermek Kalbi ise yerinde Birine vermeye gidecek Bir gemi arar durur Bulutlardan.
Gencin kalbi, Btn Yort Savullar!, s. 23.

kyya vurmak Vurur kyya bir denizkzyla zerine kenetlenmi, alml ls Mikaelin, Yeter anlatmaya birka renk: yaln kara, camgzeli yetitirirdi, terken bir ku ht ht.
Ortodoksluklar-VIII, Btn Yort Savullar!, s. 93.

kt yola dmek Kt caddeye dm bir tazenin yakn mezarlkta Saatlerini karm yedi dala gerilmesinin iiridir

477

Mor Klhani, Btn Yort Savullar!, s. 124.

paha bimek 7. Baka airler ayakta m karlamaldr? Dnrm ste paha biilmez bir karbon verilmi olsa da.
Mektup, Btn Yort Savullar!, s. 232.

ssne kamak Ey orta ikiden lerek ayrlan ocuklar! aslnda balayan askerler tabiatta hl tramvaydan Sirkecide mi inerler? ssne kalmam bir cenaze trenine gitmek iin.
Orta kiden Ayrlan ocuklar in iirler, Btn Yort Savullar!, s. 126.

mne kmek Topaacndan aparthanlarda odas bulunamaz Yars bilinmi bin ejderhann dzm zre eylemde Kiralk bir kentin giri kaplarna kara kirele airlerin mne kerken iaretlenmesinin iiridir
Mor Klhani, Btn Yort Savullar!, s. 125.

apa oturmak Bu deyim, airin bir iirinin balnda gemektedir: Apa Paa apa Oturdu1255 3.7. Ksa ve Eksiltili Anlatm iirsel anlatmn nemli zelliklerinden biri olan ksa ve eksiltili anlatm, iirde gereksiz szcklerden kanmayla, gstergeleri elden geldiince geni bir anlam erevesine kavuturacak biimde kullanmayla ortaya konmaktadr.1256 Bu aklamaya ek olarak, ksa ve eksiltili anlatm zelliine sahip iirlerde cmleden ok szcn ncelendiini, zellikle szckler arasndaki armsal uzamn -okur

1255 1256

Ece Ayhan, Apa Paa apa Oturdu, Btn Yort Savullar!, s. 56. Doan Aksan, iir Dili ve Trk iir Dili, Engin Yaynlar, Ankara, 1995, s. 59.

478

imgeleminin katklaryla da zenginleecek biimde- daha geni tutulmaya alldn syleyebiliriz. Bu anlatm biimi, ayn zamanda iire farkl bir duygusal younluk, szcklerin yan sra zihnin sessizlik/szszlk anlarn da anlatm srelerine katan bir tr derinlik katar. iirin gramatikal yaps daha esnek olduundan hatta iirin kendine zg bir i gramerinden sz edilebileceinden- dzyazsal anlatmda sapma, eksiklik, anlatm kusuru vb. olarak deerlendirilebilecek ou dilsel kullanmn iirde estetik bir zellik haline geldii bile grlebilir. Kukusuz bylesi bir anlatm biimi doallk iinde zel bir dikkat, younlama ve ustalk gerektirir; hatta bunun, airin genel kiilik zellikleriyle bir ilgisi bile kurulabilir. Ece Ayhan, iirlerinde ksa anlatm yoluna ancak belirli ller iinde bavurmu olmakla birlikte eksiltili anlatma ou iirinde yer vermitir. iirlerinden birindeki, II. denizleri kirletiyor imdi boulmu arkadalarmn sesi ayaa kalkm III. bugn pazar babam sendikaya gitmi ve yeryz kapal
ocuklarn lm arklar, Btn Yort Savullar!, s. 34.

lk

bentlerini ksa anlatmn en gzel rnekleri arasnda gsterebiliriz. Ancak air, -bir bakma, dzyaz iire ynelimine kout olarak- ksa ve youn syleyilerden zamanla uzaklamtr. Bu zellie sahip daha sonraki iirleri arasnda Zambakl Padiah kitabndaki, Ustasndan gemiyen bir deniz Gittike uzaklayor, okunmuyor
XVII, Btn Yort Savullar!, s. 161.

ve Bir erkee gerilmi bir kadn kardadr

479

XXVII, Btn Yort Savullar!, s. 164.

gibi rnekleri sayabiliriz. Eksiltili anlatm ise airin ou iirinde karmza kar. Bu anlatm biimini , Bu kente bir gvercin izmek gvercinin gzlerini izmek bir gvercin orta ada bir gvercin tebeirle
braniceden izmek, Btn Yort Savullar!, s. 42.

dizelerinde olduu gibi kimi zaman eksiltili cmlelerle,1257 kimi zaman da u rneklerde grlebilecei gibi eksik brakt szck ya da eklerle salar air: [Bin dokuz yz] Otuz lerde [otuzlu yllarda] sudan [sebeplerle/bir sebeple] balam bir kan davas zre ayakta duran bir laz olu
Kendi Kendinin Terzisi Bir Kambur, Btn Yort Savullar!, s. 128.

Deme krn onarr vire. Snnetli bir Hristos. Karm aralarna. [Bu/bu durum/bunun byle olmas] Neyi deitirdi?
Ortodoksluklar-VIII, Btn Yort Savullar!, s. 94.

2. Bir hamam aranyor. Hanedandan Nurbanu Sultan civan tellaklarca, zamanmzn gllabicisi Hyar Selim [ise] kocakar natrlarca keseletilecektir.
Bir Hamam Aranyor, Btn Yort Savullar!, s. 189.

Be aydan bu yana ilk [kez/defa] bir insan gryorum.


XX, Btn Yort Savullar!, s. 162.

Kular havada, insan[lar] karada lmek istemezler!


XIX, Btn Yort Savullar!, s. 162.

1257

Burada, szck ekonomisinin her zaman bu balamda deerlendirilemeyeceinin bir rneini de grdmz sylemeliyiz. airin braniceden izmek balkl iirinden alntladmz dizelerinde gvercin ve izmek szckleri dikkati ekecek derecede yinelenmi olmasna karn bu dizelerin eksiltili anlatm zelliklerine sahip oluu yadsnamaz.

480

Bu rnekleri oaltabiliriz; ama airin br iirlerinde yer alan bylesi dize/cmlelerindeki eksilti zelliklerinin de genel olarak yukarda sylediimiz ve rneklediimiz biimlerde olduu grlecektir. C. ANLATIM TEKN 1. KARITLIK Ece Ayhan, kartlk elerinden daha ilk iirlerinden balayarak yararlanm bir airdir. rnein, bu iirlerinden biri olan Knar Hanmn Denizlerinin, Bir akl talar glmseyii alarm karafaki raksyla imdi dipsiz kuyulara su olan knar hanmdan dz salaryla ne yapsn ehzadeba tiyatrolarnda apkalarn tketemezmi hi dizelerinde, zaten kart anlaml szckler olan glmseyi ve alamak -ikincisi ilkinin bir eylem biimi olacak biimde- birbirleriyle badatrarak anlatmdaki trajik vurguyu derinletirilmeye altn grrz. Ayn iirin devamndaki dizelerde air, kartlk elerinden farkl bir yolla da yararlanr: te kel hasan bu kel hasan karanl sprrm ters yaklm gldrmemek iin sekldoryan sigaralaryla ite masallara da girermi bir polis o zamanlardan beri srme kirpiklerini aralayarak insanlar ocuklarn
Knar Hanmn Denizleri, Btn Yort Savullar!, s. 38.

Kel Hasan, tiyatro tarihimizde gldr sanatnn ilk nemli adlarndan biri olmasna karn mesleki sfatnn tam tersi bir eylem ve niyetlilikle verilmektedir bu dizelerde. Ece Ayhan, kart anlaml szckleri bir arada kullanmakla da bu anlatm tekniine bavurur: Erkek hastalar kadn kadnlar erkek klndadr; Mehmet Akif Paa gnlkn yazarken ahniinde.
Ortaoyunu, Btn Yort Savullar!, s. 216.

Aadaki rnekte ise olgularla, gereklikle badamayan bir nitelemenin dile getiriliinden sz edebiliriz. Bu durum ise anlatmda kartlk esinin ortaya kmasnda etkili olmaktadr. Bir kimsenin babadan domas olanakszdr:

481

Haykrarak sslyor bir tahtrevan, karartlm. Babadan doma bir rlplak.


Ortodoksluklar-XV, Btn Yort Savullar!, s. 101.

Ece Ayhan, kartlk elerinden biri olarak deerlendirebileceimiz ironiden de yararlanr. Buna en ak rnek olarak, Ben bir zamanlar,* mstahkem mevkisiydim iirin, ssl! diye sabuklyarak. cmlesine dt,
*Bir zamanlar, gen kulamparalar, lonca kurallar gereince, ustalar sk kulamparalarn akr gzlerinin iine bakarm alesta! Hayr! Hayr! imdi byle deil! Bir Askeri airin lm, Btn Yort Savullar!, s. 240.

dipnottaki ifadeleri gsterebiliriz. Burada air, aslnda, sylediklerinin tam tersini sylemek istemektedir; yani Evet! Evet! imdi de aynen byle! demektedir. 2. BET MLEME Uzun betimlemeler, daha ok yk ve roman gibi anlat trlerine zgdr. iirde ise betimlemelerin ksa, arpc ve etkili olmalar beklenir. airin ustalk derecesinin gstergelerinden biri de betimlemelerinin bu niceliksel ve niteliksel ynnde ortaya kar. Anlatmn gsterili klmak adna uzun ve gereksiz betimlemelere giden bir airin yapayla, iirin zgl deerlerinden dn vermeye dme riski ok yksektir. Dorusu Ece Ayhann bu adan ortaya koyduu baar, rnek gsterilecek niteliktedir. Betimleyici anlatmn olanaklarndan yeri geldiinde en iyi biimde yararlanmay bilen air, bunu hem ksa ve arpc bir tarzda hem de dikkatini zgn bulularna odaklayarak yapar. Bu bakmdan verebileceimiz Neyi ierirdi acaba? Bir t ii brmcnde bir kekin. Drt ayakl iek yzl bir ku.
Ortodoksluklar-III, Btn Yort Savullar!, s. 89.

rneindeki Drt ayakl iek yzl bir ku betimlemesi ayn zamanda zgn ve arpc bir buluu da okura sunmaktadr. Benzer zellikleri baka iirlerinde de sklkla grebilmemiz mmkndr:

482

2. yeniyetmelerin denize girmeleri sivil. Aynal, bayrakl klar ve Dolmabahe!


Sivil, Btn Yort Savullar!, s. 183.

Davut yeleli bir kimesnedir, bir ocuktur karan. Yzkuylu dalyordur Trnova kuluklarnda.
Ortodoksluklar-XXI, Btn Yort Savullar!, s. 107.

Ece Ayhann iirlerinde betimlemeli anlatmlarn genellikle benzetme sanatyla desteklendii ve glendii gzlenebilir. Aadaki betimlemeler arasnda son cmlede yer alanlar buna rnek olarak gsterebiliriz: Rastlanmaz bir ku angut, anlatr rneksiz. Yakn kovuklarnda Akneri-Vank manastr. Aznda bir elmas. Dolantlar tasarlar, kapal tutulan bir ehzade. Zrh incelmi, pasl demirden penesi, ama gs kalkan.
Ortodoksluklar-XII, Btn Yort Savullar!, s. 98.

lk iirlerinden birindeki, Bir olan tanrm Derin yeil gzl Gnl gney denizlerinin dibi
Gencin Kalbi, Btn Yort Savullar!, s. 23.

dizelerinde de bu zellii gryoruz. rnekler artrlabilir. airin betimlemeli anlatma bavurduu iirlerine verilecek tm rneklerin ortak bir zellii olarak unu syleyebiliriz: Bunlar, gereksiz yere uzatlmadan yaplm, ksa, arpc ve zgn imgelerle buluan, yer yer benzetme eleriyle birlikte verilen betimlemelerdir. 3. YKLEME ykleme, temelde anlat trlerine zg bir anlatm tekniidir. Bununla birlikte, zellikle kimi uzun iirlerde de yklemeli anlatma bavurulduu grlr. Ancak, modern airlerin ounun ve bizde de kinci Yeni airlerinin genellikle yklemeden uzak durmaya altklarn sylememiz gerekir.

483

Ece Ayhann iirlerinde allm biimiyle yklemeye pek rastlanmaz. zellikle Ortodoksluklar ve ok Eski Adyladr kitaplarnda oluturmaya alt anlatsal metinlerde bile bu tr yklemeye dmemek iin kendince birtakm yollar bulmaya (belirli gemi zaman ekini neredeyse hi kullanmama, birbirini izleyen eylemleri farkl zaman kiplerinde kullanma, okuru bir sonu beklentisine hazrlayp bu beklentiyi karlamak yerine son bendi anlat d bir eyle ilikilendirme vb.) alr. Onun yer yer yklemeli anlatma bavurduu dizelerine daha ok ilk iirleri arasnda rastlanabilir; ama bunlarda da uzun soluklu bir ykleyici anlatm bulmak olanakszdr: Buruk bir ezgi seziliyordu ilerinde kinleri gibi renk renk lm atlarn brakp tahta pabularyla gittiler gzlerinde frank krallarnn eski hzn Bir arap gibi gnllerimizi alp ocuk dudaklarnda gtrdler anlarnn ayrnts ve bir sr arklar kald kumsalda kocaman izlerini siliyor deniz.
Kt lgilerin Gidii, Btn Yort Savullar!, s. 41.

unu da sylemeliyiz ki Ece Ayhann ykleyici anlatmn dna kma ya da bu anlatm tekniini farkl bir tarzda uygulama amac ilk iirlerinde de kendini gstermektedir. rnein, ykleyici anlatmda ancak belirli bir ibare ya da cmlenin ardndan kullanlan sonra szcn air, bir lde bu anlatm tekniini grdmz aadaki ksa iirinde ilk dizenin ilk szc olarak kullanr: Sonra korkun glmsemeler bitti sonra hi kimseyi gremedim herkes beni aryordu bir l Macar cambaz buldu beni buldu beni sam yelleri esiyordu denizden.
Bir l Macar Cambaz, Btn Yort Savullar!, s. 40.

484

Anlalyor ki o, byle yaparak bu dizelerin ncesindeki olas olay ve olgular okur imgelemince tamamlanmaya brakmaktadr. Onun Baksz Bir Kedi Karada yer alan Sevgili Uursuzluk balkl iirinin, bilinen uygulamasyla ykleyici anlatm tekniini kulland son iiri olduunu syleyebiliriz: Geirdi lgnlk bir kasketi bana. Kotu pasland blgelere silah satclarn. Kurdu okulkaaklar imparatorluu. Buldu altn bir top da Manastrda. Takt yakasna bir eyll orman. Bilmesinler incik boncuk dolu bir gmy. Srtlan da oradayd. rm elma yzl. Boutu kapmak iin bir haneri. Konuuldu bir cumartesi kymlardan. Kapalyd bycler. Astlar iine bir iki iesinin. Ayaklarnda gm ar potinler. Sevgili uursuzluk. Serseriyi.
Sevgili Uursuzluk, Btn Yort Savullar!, s.72

Bu iirden sonra Ece Ayhann ykleyici anlatma yer verdii baka iirlerinde zgn araylar iine girdii dikkati eker. zellikle Ortodoksluklar ve ok Eski Adyladrdaki kimi iirleriyle anlatsal metinler kurmaya altn sylediimiz airin bu iirlerinde anlatsallk; kii, yer, zaman, olay gibi elerin uzun uzadya, ykleyici anlatmla ileniiyle deil; ya airin znel dikkatine muhatap olmu kimi anlatlarn ve anektodlarn belirli bir izlekle ilikilendirilerek imlenmesi ya da kendisinin bir tasarmn anlatsallatrp zetleme slubu erevesinde sunmas biimlerinde karmza kar. Buna, szn ettiimiz iki kitaptan pek ok rnek verilebilir; ama aadaki alntlarn da bu bakmdan yeterince fikir verici olduunu dnyoruz: 1. ubat. Sarayn arkalarnda bir yerlerde; daha Sleymaniye Camisi aklmamtr; Sinan kalfalaryla dolayormu. 2. raklar lyorlar. Boazii ak, Hali koyu gzkyor. Eminnnde yelkenleri direklerine dolanm takalar, ektiriler.

485

3. Sinan yalnz kalma ister esmerliiyle. Kalfalar ekilmi, raklar uzaklayor. Ortada drt ve atk ka dnlmektedir. 4. Saatler sonra bir kap aralanr deriden. Kavuunu emi, pabularn giyerek yr alandan. Mektebi ve Darifay da tmlemitir. 5. Hammaln- put Farsa bakyor. Aylak bir suhte de seirtiyor keden. Bir gerekliin nasl paralandn bilmeyenlere olamaz!
Olamaz, Btn Yort Savullar!, s. 224.

1. bir sadrazam lm; faytonu yoku aa Sirkeciye gtryorlar eller zerinde. Kara bir gemiyle Eyp Sultana gmlecektir. 2. Yerine atanan bir istimbot da rhtma yanam sar eritli ak. Yukar hkmete iktidara kyor. 3. ki alay karlar yolun ortasnda. Bir gelgit. Ar ve sert bakarlar birbirlerine durmak eylemi.
ki Alay, Btn Yort Savullar!, s. 223.

rneklediimiz ilk iirde zaman, yer, kii ve hareket eleri bir btnsellik oluturmakla birlikte eylem zamanlar anlatsal bir tutarllk iinde verilmeden yksel bir hava yaratlm; ikinci iirde ise metnin ksalna karn drt farkl eylem zaman kullanlm ama metnin yksel yn kaybolmamtr. Birbirini izleyen eylem zamanlarndaki farkllk ve tutarszlklar anlatmn dokusunu zayflatmak yerine metne oklu bir perspektif salayarak anlatlan olayn salt belirli bir mekn, zaman ve kiilerle snrl kalmasn, yalnzca olduu gibi nakledilen bir gemi zaman kesitinden ibaret olmasn nler ve onu gncelle de buluturur; bylece anlat eleri ayn zamanda simgeselleirler. okzamanllk ve oklu

486

perspektif bu kck anlatlara ayn zamanda minyatrel bir yap kazandrr; air deta minyatrler izer bu tr iirleriyle. Ece Ayhann iirlerinde yklemeden sz edebilmek iin airin bu terim zerinde uygulad znel biimlendirmeyi mutlaka hesaba katmak gerekiyor; yoksa bu iirlerde allm biimiyle ykleyici anlatmn kullanldn sylemek olanakl deildir. 4. D YALOG Diyalog, ykleyici anlatmla da ilikili olarak daha ok tiyatro, roman, yk gibi edebi trlerde bavurulan bir anlatm tekniidir. Ece Ayhan, bu teknii yer yer hem dzyazsal olmayan iirlerinde hem de dzyaz iirlerinde kullanr. Ancak airin, bu anlatm biiminde ska grdmz demek eylemini, 5. Ama argn sabahlar unutulmu dedi bir Ecebaba. Kz burada kalsn. Tarihler iki trn de aklarn tar.
Hero ile At, Btn Yort Savullar!, s. 175.

rnei dnda belirli gemi zaman kipinde vermemeye almas dikkati eker. Bunun rneklerinden biri olarak Krhane iirini gsterebiliriz: 1. Beyoluna yazlacaklardr. Gaga burunlu bir aa der: Siz sermayesiniz ayol! 2. Susarlar gtoturu; Zrafa Soka, Galata. 3. Cgaral bir ses der: Hi bile, benim nfus kdmda ar ii ekmek karnesi verildi durduyor.
Krhane, Btn Yort Savullar!, s. 191.

air, kimi iirlerinde ise diyalog cmlelerini ncesinde herhangi bir ibare belirtmeden dorudan metne katar; aadaki dizelerde olduu gibi: - Sayn padiahm muhbir Denizin altndaki bandolar da alyor muydu? Parmak ocuk sorusu karln da iinde tar - Ama urasn unutuyorsun hep

487

Boulduklar zamanki yalaryladr algclar


Denizin Altndaki Bandolar, Btn Yort Savullar!, s. 137.

Neredeyse tmyle diyaloglar zerine kurduu (Balaban Onu Beslemeden ncedir) iirini ise diyaloa dayal anlatm biimine yer veriinin en tipik rnei olarak gsterebiliriz: ki kei; klleri kartryorlard. Avluda dikelmi duran ocua bakyorlar ve aralarnda konuuyorlard: - Salar uzad zaman bu ocua taplr! Bakei: - Geceyi birlikte geirelim, diyor. ocuk arm, kekeliyor: Bakei ona altn bir cep saati hediye etmek istiyor. ocuk: - Olmaz! diyor ve o gece hi uyumuyor. *** Ertesi sabah avluda rastlad bir kei ona: - Saatin ka? olduunu soruyor.
(Balaban Onu Beslemeden ncedir), Btn Yort Savullar!, s.167.

Bu iirde, demek eyleminin belirli gemi zaman kipinde kullanlmasndan kanlmas yannda, anlatmda sradanla dmemek iin airin son bentte bu szce hi yer vermemesi de dikkate deer. Son bent, Ertesi sabah avluda rastlad bir kei ona: - Saatin ka? diye soruyor. biiminde kurulsayd, kukusuz tekdze bir anlatm zelliinden teye geilemezdi; ama air gsterdii biimsel ve teknik ustalkla hem byle bir riskten kendini kolayca syrabilmi hem de noktalama iaretlerini kullanma bakmndan kendine zgln tipik rneklerinden birini ortaya koymutur. Ece Ayhann gerek verdiimiz rneklerde gerekse benzeri iirlerinde kulland diyalog esinin anlatma bir canllk ve devinim, iirsel anlama ve iletilere de bir dorudanlk kazandrdn syleyebiliriz.

488

5. MONOLOG Belki her iirin, doas ve varolusal temelleri bakmndan bir tr monolog zellii tad ne srlebilir; nk iirsel younlama, airin dorudan i dnyasna ynelimi ve i konumalarnn o dnyadan dile doru bulduu yanklarla ilikilidir. Ama bu younlamalarn ve i konumalarn davurumu, anlatm teknii bakmndan her zaman monolog biiminde gereklemez. Bu anlatm teknii, Ece Ayhann daha ok ilk iirlerinde ve en etkili biimiyle de Baksz Bir Kedi Karadaki birka iirinde grlr. lk iirlerinden birindeki, Babilde bir ocuk demek Bizi kullanp kullanp duruyormu Ama biz bu deiliz ki
Sentez, Btn Yort Savullar!, s. 19.

dizelerinde, i dnmeye dayal olduu anlalan karmlarn monolog biiminde yansttn syleyebiliriz. Ayn zellik aadaki dizelerde de grlebiliyor: benim hi inde bir ablam olmad hi ieki dkknm van Milinski () geceleri Galatada glerken bacaklarmz uzam altk artk lme diyeceim u van Milinski: lm iin ayrdk geceleri glerken Galatada
Galata Kantosu, Btn Yort Savullar!, s. 31.

Onun zellikle Baksz Bir Kedi Kara kitabnda yer alan ve anlatm bakmndan monolog tekniine dayanan kimi dizelerinin/cmlelerinin ayn zamanda gl bir lirizm tamas ise rastlantsal olmasa gerek. Buna, ben ki son gecedir intihar etmedim hi, bilemem intihar karas bir faytonun a ge atlaryla birlikte cezayir menekelerini seip satn alndan olabilir mi ablamn.
Fayton, Btn Yort Savullar!, s. 37.

dizelerini ve, iek. iek satclyla balamm servenlerime. plere dizili iekler ve ocuklar, gl kurusu. Ama nasl da bylymm o

489

zamanlar, bir pericik yznden baklamazm. () Elli yalarnda bir cadnn ekmecesinde yayorum, ivilenmi. --Gerekten yayor muyum acaba? Mevsimin ne olduu bilinmiyor ve ben pek yorum. Gibi U.
Bir Fotorafn Arab, Btn Yort Savullar!, s. 67.

cmlelerini alntlamakla yetindiimiz Bir Fotorafn Arab iirinin btnn rnek olarak verebiliriz. airin, batan sona bu anlatm tekniini kulland Gizli Yahudi1258 iiri de benzer biimde bir lirizm younluuna sahiptir. Bu tekniin, ayn zamanda o iirlerdeki itenlii glendirdiini de ekleyelim. Ancak bu noktada, onun iirlerinde grdmz nemli bir zellii belirtmemiz gerekir; air, ilk iirlerinden ve Baksz Bir Kedi Karadaki birka iirinden sonra, gerek anlatmda gerekse de szck dzeyinde 1. tekil kii kullanmn yok denecek kadar aza indirmitir. Monologlarn byk lde 1. tekil kii anlatm zerine kurulduu dnlrse, bu anlatm tekniinin Ece Ayhann iirlerindeki snrllndan sz edebiliriz. Bunda, monolog biimindeki anlatmla lirizm arasnda kurduumuz balanty gz nne alnca, airin lirik syleyiten zellikle kanma tutumunun nemli bir pay olduunu dnyoruz. 6. SIRALAMA Sralama, airin anlatm teknii kadar anlatm tutumunu ve dil iiliini de ele veren bir kavram olarak deerlendirilebilir. Gzlemlediimiz kadaryla uzun sralamalar, genellikle iirlerinde szck daarcn geni tutma (kimi zaman da iirlerinin boyutunu daha uzun hale getirme) kaygs gden airlerce bavurulan bir anlatm yoludur. Bu, iirin temel balamnn genilemesi ve szcklerin anlam almlarnn farkl katmanlara doru ynelip zenginlemesi gibi olumlu birtakm sonular vermesinin yannda, kimi zaman anlatmda bir zorlamaya ve dankla da yol aabilir. Aslnda iirde szck ekonomisi gibi bir tr anlatm ekonomsinden de sz edebiliriz. Sk iirin peinde olan Ece Ayhann iirlerinde bylesi bir seicilie, deta damtlm szck ve cmlelerle ortaya konan bir anlatm tekniine neredeyse tm kitaplar boyunca rastladmz sylememiz gerekir.
1258

Ece Ayhan, Gizli Yahudi, Btn Yort Savullar!, s. 67.

490

Onun iirlerinde sralanan szckler, dizeler arasnda serpitirilmez; ya dize ya da cmle iinde verilir bunlar ve genellikle szc gemezler: 1. Derviler kendi deneyimlerinden konuuyorlard. Buday! koruk! boncuk! nleyen bir Beylik bir kapaklanmaya grsn. ()
Kr Bir eme, Btn Yort Savullar!, s. 204.

Tekinsiz Maydos denizi. Yunus yunuslamtr, yzyor. Fieklikler, zengiler, koumlar kual.
Ortodoksluklar-XX, Btn Yort Savullar!, s. 106.

Karabitsi oyunu. Rbap kullanlm bir olan penik. Tahta zurna, tar ve tambur, ki saplarn permi.
Ortodoksluklar-XVI, Btn Yort Savullar!, s. 102.

Verilebilecek br rneklerde de ayn durumun geerli olduu grlecektir. ten fazla szcn kullanlmasyla yaplan sralama yalnzca Kargnm Bir lkyaz iirinde karmza kar; ama burada da cmleler blnm olduu iin sralanan szck saysndaki fazlalk gze batc bir zellik sergilemez. Ayrca, sralad szcklerden sonra airin bunlar adln kullanmakla, bir bakma bu sralamalar iirin anlatmsal btnlnn dna tarp okurda bir savrukluk etkisi brakmama, bunlarn her birinin aslnda bir gereklilikten dolay kullanldn gsterme zeni iinde olduu dikkati eker: Ay; gecikmi a, yosun yeili bir canavar. lerlemi gece; kanatsz yarasalar, slanm silahlar. Devrilmi bir tramvay caddede. Bunlar, kargnm bir ilkyazn simgeleri. ()
Kargnm Bir lkyaz, Btn Yort Savullar!, s. 71.

Ece Ayhann, sralama tekniini, belirli bir dilsel kvam gzeterek ve cmleyi/dizeyi/metni herhangi bir anlatmsal savruklua srklemeden kullandn syleyebiliriz. D. SAPMALAR Szckleri ses, biim ya da yazmlar bakmndan deitirme; dilde bulunmayan yeni szckler tretme; szdizimini bozma; szckleri anlam asndan yeni ve farkl badatrmalarla kullanma gibi, lnl dilin dna kan kullanm

491

biimlerini sapma olarak deerlendirebiliriz. Sapmalar, br edebiyat trlerine gre iirde daha fazla grlr. Sanatlar bu yolla dile yeni bir g kazandrmay, gstergeleri ses ve anlam asndan daha etkili klmay, okuyan / dinleyenin zihninde yeni deiik tasarmlar ve duygu deerleri oluturmay amalar:1259 iir dilini byk lde gelitiren, zenginletiren, ayrkslatran, kendine zgletiren de bu sapmalardr. Ece Ayhann iirlerinde sapmalar nemli bir yer tutar. imdi bunlar rnekleriyle ele almaya alalm. 1. SZCKSEL SAPMALAR Szcksel sapma, dilde var olan kk ve eklerden yeni bireimlere varmak suretiyle dilde bulunmayan zgn elerin tretilmesi olarak tanmlanabilir.1260 Bir bakma, iirsel yaratmn doas bu sapma biimini getirmekte olduundan szcksel sapmalar airin yaratclk ynn ve ifade gcn de gsteren veriler olarak yorumlanabilir. Ece Ayhann iirlerinde saptanabilen szcksel sapmalar yle sralayabiliriz: yarna yarn air, bugne bugn ikilemesini anlamsal kartlk ilikisinden yola karak farkl bir biime dntrm, dilde kullanm olmayan bu ikilemeyi tretmitir: Toplumsal caz paralar yarna yarn evlerde
Bbilden Bir Piin Propagandas, Btn Yort Savullar!, s. 49.

olankzolan Ayn tretme biimine verebileceimiz bir rnek de bu szcktr. Trkede bakire anlamnda kullanlan kzolankz szcn air bu biimde bir dntrme uratarak kullanr: Bir kadn ller orospusu, olankzolan, Ayapera, ve bir taht dolatryorlar. Belki askerler.
Ortodoksluklar-XXVII, Btn Yort Savullar!, s. 113.
1259 1260

Doan Aksan, iir Dili ve Trk iir Dili, Engin Yaynlar, Ankara, 1995, s. 166. Doan Aksan, a.g.e., s. 167.

492

insankz airin yukarda szn ettiimiz yaklamla trettii bir szck de insanolundan rnekseme yoluyla elde ettii insankzdr: 4. nsankz ya da insanolu Desdemona Othello! Haydi bre!
Desdemona Othello, Btn Yort Savullar!, s. 254.

lmc, lmclk Trkenin szvarl iinde yer almayan bu szckler airin u dizelerinde geer: Ve kuyulara eilip lmclere selam verirken eftalya Neden ibrahimin ismailin ishakn analar gibi Halklar olmak istemiti cumhuriyette aylar sallara.
Denizkz Eftalya, Btn Yort Savullar!, s. 50.

Harmonielere ekilmi atlar gibi kantolar o kantolar soyutlanm rmaklarda kantocu peruzun l btn izerler lmclkler oynarlarm ve arambalar gidip rmaklarda boulurlarm.
l Btn, Btn Yort Savullar!, s. 52.

Trkelemek, Trkelenmek Trkeletirmek, Trkede anlalr hale getirmek, Trke ile buluturmak gibi anlamalara gelmek zere trettii bu szc air u dizelerinde kullanmaktadr: Lam yollarndan girdi metropollere uyandrd trkeledi barok bilincini alkazar nedir bilmemi allmam parmakl kt Uyand trkelendi fikret muall bir deli ()
ocuklarn lm arklar-II-, Btn Yort Savullar!, s. 57.

493

Osmanllamak Trkelemek, Trkelenmek tretimlerinin bir benzerini de air bu szckle vermektedir: yllar var ki minyatrlere mahkm teodorun o eski balk dvmeleri ay Osmanllam abi tfeki olmu ()
apal Kar, Btn Yort Savullar!, s. 62.

durumak, ilgilemek Trkede durmak eyleminin itelik eki alm biimiyle farkl bir balamda, bir hukuk terimi olarak kullanlan duruma bir yana braklrsakullanm yoktur; air, karlkl (ayakta vs.) durmak sz beinden tasarrufa gitmek amacyla bu szc tretmi olsa gerek. Ayn iirde, ilgilendirmek szcnn de eklerinden tasarrufa gidilerek ilgilemek biimine dntrld grlyor. lgi szcne addan eylem yapm eki getirerek oluturduu bu szc air ilgilendirmek, ilgisini ve dikkatini ekmek anlamlarnda kullanmaktadr: Konumalarn uzun saltanatls. Bir kadnla duruuyoruz ayakta. Donanm varaklarla. Deil ekilmesi denizin, aklanmas bile ilgilemezdi.
Ortodoksluklar-VI, Btn Yort Savullar!, s. 62.

dimdoru air, dimdik sfatndaki dim pekitiricisiyle doru szcn birletirmek suretiyle bu szc tretmitir: Kendini douruyordu bir cinaedi. Dimdoru. Borludur bir sayrla tavandudan.
Ortodoksluklar-XIV, Btn Yort Savullar!, s. 100.

494

krdm Benzer bir tretme rnei olarak bu szc de gsterebiliriz. air, tkrldm ve kdm szcklerinden hareketle ilgin bir bireime vararak bu szc tretmitir: Aksi eytan! Sivil iirin nclerinden saylan ve pirimiz eyh Galip civan ne var yanakl yeniyetmeliinde, krdm ve benli arkadalaryla Konyaya kamtr.
Bir Sivil airin lm, Btn Yort Savullar!, s. 237.

unuttunbeni mavisi Diyebiliriz ki bu tamlama Ece Ayhann en gzel tretimlerindendir; mavinin bir eidi olarak tasarmlad unuttunbeni biletirimi, hem imgesel gc, hem yapsnda yer alan szcklerin tandkl, hem de doall ve itenlii bakmndan olduka arpcdr: Usuz bucaksz kucandadr barbar anasnn, bir yeniyetme. Byk bir alnla karlar lm de, alklayarak karlar; unuttunbeni mavisinden bir yelkenliye binmitir. ()
Msryim, Btn Yort Savullar!, s. 78.

kual Beline kuak, kemer, kl gibi eyler balamak1261 anlamndaki kuanmak eyleminden trettii bu szc air kuanm yerine kullanmaktadr: Tekinsiz Maydos denizi. Yunus yunuslamtr, Fieklikler, zengiler, koumlar kual.
Ortodoksluklar-XX, Btn Yort Savullar!, s. 106.

yzyor.

oyulu air, kual szcne benzer biimde, oymak eyleminden trettii oyulu szcn oyulmu yerine kullanmaktadr: te onlarn sandukalarnda usta ii gazeller oyuludur.
Usta i, Btn Yort Savullar!, s. 138.
1261

Bkz. Trke Szlk, Dil Dernei Yaynlar, Ankara, 2005.

495

yzkuylu Yz ve kuyu szcklerinin bireiminden elde ettii bu szc ise Ece Ayhann yz st anlamnda kulland anlalyor. Sanrz, kuyuya bakmak iin eilmek eyleminde yzn aada kalmas durumundan hareketle tretilmi bir szcktr bu: Yzkuylu evrilirse srtnda daha byk bir yara grlr. Raspop kafasyla porne trevleri.
Ortodoksluklar- XVII, Btn Yort Savullar!, s. 103.

Davut yeleli bir kimesnedir, bir ocuktur karan. Yzkuylu dalyordur Trnova kuluklarnda.
Ortodoksluklar-XXI, Btn Yort Savullar!, s. 107.

vnsz, krek vn szcnn dilde -li/-siz ekleriyle sfatlatrlm bir kullanm yoktur; air, vnlecek bir yan olmayan anlamnda bu szc tretmitir. Bu sfatla birlikte yer verdii, yine dilde kullanm olmayan krek szcn ise kck yerine kullanmaktadr: amdan olacam! diyedir baryordu bir olan. Krek ve vnsz horozuyla.
Ortodoksluklar-XVIII, Btn Yort Savullar!, s. 104.

flemli, kask kasa Ece Ayhan, alg trlerinden birinin sfat olan flemeliyi flemli biimine dntrerek kulland iirinde, Trkenin szvarlnda yer almayan kask kasa ikilemesini de tretir: Saldrd baltasyla flemli alglara da. evrilmez bir malakof fistann kaldrmtr. Boynuna varncaya dek bir aygrd. Kaskkasayken yalvar yakar olmutur bir sokak arkcs.
Ortodoksluklar-XIX, Btn Yort Savullar!, s. 105.

496

yunuslamak air, dourmak anlamndaki yavrulamak szcnden rnekseme yoluyla yunusun dourmas anlamndaki bu szc tretmitir: Tekinsiz Maydos denizi. Yunus yunuslamtr, yzyor. ()
Ortodoksluklar-XX, Btn Yort Savullar!, s. 106.

ayakyazs Bu szcn, halk dilinde gelinin yzne yaptrlan telli pullu ssler1262 anlamnda kullanlan yz yazs sz beiyle kader anlamndaki aln yazsndan hareketle tretildii anlalyor. Ayrca yaz szcnn ova anlamndaki kullanm da bu tretimde belirleyici olmutur: Deimsiz bir renciydi, eprimeyecek dudu. Ayakyazsndan leh ovasnda dolatrlacaktr alrd.
Ortodoksluklar-XXVII, Btn Yort Savullar!, s. 113.

cehennet Cehennet szc, airin cennet ve cehennem szcklerini deiime uratarak elde ettii bir bireimdir. air bu szc her iki kavram edeerli ya da zde grdn yanstmak zere tretmitir: Dirim ksa lm uzundur cehennette herhal abiler
Mor Klhani, Btn Yort Savullar!, s. 124.

() Cehennet diye frlama frlama sabuklardm.


Desdemona Othello, Btn Yort Savullar!, s. 254.

aparthan Ece Ayhan, aparthan tretimini, apartman szcyle han szcklerinin bireimiyle yapmtr. Burada han szcnn yolcularn konaklama yerleri anlamnn yan sra eskiden yneticilere verilen bir san da karlamas; apartman (emlak) sahibi kiilerin de kapitalist sistemde iktidarla
1262

Bkz. Trke Szlk, Dil dernei Yaynlar, Ankara, 2005.

497

ortaklk ilikisi iinde bulunan artkdeer (smr oran) blmcs kesimler arasnda yer alna vurgu yapld karmna varmamz gerektirmektedir: Topaacndan aparthanlarda odas bulunamaz ()
Mor Klhani, Btn Yort Savullar!, s. 125.

bacaklanmak Trkede bacaklanmak biiminde bir eylem yoktur. airin trettii bu szck ise, erkek cinsel organnn orta bacak biimindeki argo kullanmndan hareketle ereksiyon olmak anlamn karlamaktadr: Bylesi haftalk resimler grr ve bacaklanr abiler.
Mor Klhani, , Btn Yort Savullar!, s. 125.

zurnalamak air, zurnaya dnmek, zurna haline gelmek, zurnay andrmak anlamlarnda bu szc tretmitir: Niin zurnalam bir zurnac Gndere ekmitir kendini kta
Kendi Kendinin Terzisi Bir Kambur, , Btn Yort Savullar!, s. 127.

yapayalnzlk Yapayalnz sfat, yalnz szcnn pekitirmeli biimidir; ama dilde yalnzlk szc bulunmasna karn bunun yapayalnzlk biiminin kullanm yoktur. air, yapayalnz szcnn pekitirmeli anlamn kavramsallatrarak bu szc kullanr: Ar yapayalnzlna melmi gazeteye bakyor kara yeldirmeli kuruncu bir nine
Kendi Kendinin terzisi Bir Kambur, , Btn Yort Savullar!, s. 128.

dnyaca, kantarlk -ca/-ce eki, -baka ilevlerinin yan sra- ulus adlarna bitierek dil adlar yapan bir ektir. air, bu ekle tm dnya dilleri anlamndaki dnyaca szcn

498

trettii iirinde, adalet/adil lm anlamna gelmek zere kulland kantarlk szcne de yer vermektedir: 2. en gzel dnyacas Kantarlkn bir ey konmam.
Michael Kohlhaas, Btn Yort Savullar!, s. 176.

gzetimevi Ece Ayhan, gzlemevi szcnn rneksemesiyle gzetimevi szcn tretir: Medrese gzetimevindeki sanklar, mahkmlar ve deliler bir gece yars kimseye belli etmeden atl tarmvaylarla bir gece yars Takasapdan iliye tanmtr.
La Paix, Btn Yort Savullar!, s. 198.

gtoturu air, k st oturup kalmak sz beini argolu kullanmla dntrerek bu szc tretir: 2. Susarlar gtoturu. Zrafa soka, Galata.
Krhane, Btn Yort Savullar!, s. 195.

ankabak Kubak szcnden rnekseme yoluyla trettii bu szck, Anka balkl iirinin ilk bendinde gemektedir: 1. mzasz bir yaz yaynlanr bir gn Babalide. Boazlar zerine bir ankabak amlcadan.
Anka, Btn Yort Savullar!, s. 207.

alnlk Bu szck, kadnlarn alnlarna taktklar altn ya da gmten ss eyas ve yaplarda cephe bezekleri1263 anlamlaryla dilde yer ald halde Ece Ayhann kullanmnda balk/iir bal anlamn karladndan szcksel sapma rneklerinden biri olarak deerlendirilebilir: iir alnlklar, nedense, iirin barndan koparlp baa konulmu dizeler sanlr hep, deildir.
iir Alnlklar zerine, Anka, Btn Yort Savullar!, s. 147.
1263

Bkz. Trke Szlk, Dil Dernei Yaynlar, Ankara, 2005.

499

prtl Halk dilinde teberi; deersiz eya; basma ve ketenden kuma trleri anlamlarnda kullanlan prt szcnden trettii, prty andran, prtya ilikin, prtyla ilgili anlamlarna gelen prtl szcnu air Ortodoksluklarn XII. iirinde kullanr: Giderek lklar andrr olmutur konumas bir ku angut. rperir hult aac altnda prtl bir vardapet.
Ortodoksluklar-XII, Btn Yort Savullar!, s. 99.

koarl air bu szc ayana abuk anlamnda kullanr: te rh ve hokka Zulme kar hadisler derleyen baba ve Koarl ayaklaryla oul
Ala Ala Hey, Btn Yort Savullar!, s. 135.

ztc air, tc sfatn kendince yeni bir biime kavuturarak bu szc tretmitir: Bakyorum bir aacn dahi var. Budakl, ztc ku, ve yars kire. Dorusu, gemite tek kiilik bir bando, olarak.
Bir Askeri airin lm, Btn Yort Savullar!, s. 239.

dnderme, kocalmak Bu iki szc bir arada vermemizin nedeni, airin znel tretimleri olmalarna karn yerel zellikli bir sessel yap tamalardr: Ala ala hey! Artk ark olacak iirin dndermesine hallalar ve Kubakl ocuklar karlk veriyorlar Salarak grlklerine gn uurtmalar, hurra!
Ala Ala Hey, Btn Yort Savullar!, s. 135.

500

1. () Kocalm bir boa km.


Deniz Kysnda Bir Ota, Btn Yort Savullar!, s. 219.

nsal znl, airlerin zaman zaman eski dnemlerdeki szckleri kullanmak (archaism), zaman zaman da yeni szckler yaratarak gelecee dnk giriimlerde bulunmak (neologism) gibi ynelimler sergilemelerini tarihsel dnem sapmalar olarak deerlendirmektedir.1264 Yazarn yeni szckler yaratma olarak belirttii znel tretimlerin zaten zerinde durduk; arkaik szck kullanmay da eer sapmalar arasnda deerlendireceksek, bunun iin tarihsel dnem sapmalar ifadesini kullanmann baka armlara yol aabileceini ve iaret edilmek istenen uygulama alann tam olarak karlayamayabileceini belirtmekte yarar var. O nedenle, arkaik szck kullanm sapmalardan biri olarak ele alndnda bunlarn da yine szcksel sapma bal altnda verilmesinin daha uygun decei kansndayz. Ece Ayhann iirlerinde yer alan bu trden szckleri adan snflandrmak olanakl. Bunlarn nite, baka, kimesne gibi bir blm Eski Trkeye; huru, alessultan, hammaln- put, hamsin, varak, penik gibi bir blm Osmanlcaya; kokot, raspop, porne, tuba, vardapet gibi bir blm ise yabanc dillere ait arkaik szcklerdir. 2. YAZIMSAL SAPMALAR Allmn ve yerleik kurallarn dnda kullanlan yazm biimlerini bu balk altnda deerlendirebiliriz. Ece Ayhann iirlerinde yazmsal sapmalar u biimlerde karmza kmaktadr: a) zel Adlar Kk Harfle Balatarak Yazma Bu yazm biimi airin ilk iirlerinde ve Knar Hanmn Denizleri kitabndaki iirlerinde grlr. Bu iirlerde neredeyse btn zel adlarn baharfleri kktr; yalnz, bu zel adlara gelen eklerin kesme iaretiyle ayrlmalar dikkati eker. Onun, byle bir yazm biimiyle bu adlar sanki kavramsallatrmaya alt da dnlebilir: Daha izilmemi baheleri iinde hi yaamam
1264

nsal znl, Edebiyatta Dil kullanmlar, Doruk Yaynevi, Ankara, 1999, 144.

501

bir lmsz bir krmzs kiremitleriyle akdenizin akdenize uzanm bir kadn gibi iri puntolarla
Bbilden Bir Piin Propagandas, Btn Yort Savullar!, s. 49.

ilk tramvay iileri grevi kalpda bir gvercin uuyor bak ikinci merutiyet bir
Bel Kanto, Btn Yort Savullar!, s. 30.

Drdnc konumamzda (ben nerdeyim?) isadan nce bu kentte bir karnca taciri
Kuds Fareleri, Btn Yort Savullar!, s. 39.

Kollarnda eski balk dvmeleri teodor kasap perhiz ahali imez () kova abdlhamit akam gazeteleri dalar gibi yalnzlk ne gzel bir hi
apal Kar, Btn Yort Savullar!, s. 62.

b) zel Ad Olmayan Szcklere Gelen Ekleri Kesme aretiyle Ayrma Bu yazm biiminin, eki kesme iaretiyle ayrlan szc brlerinden ayrtrarak ne karma, syleyebiliriz: ki ylan sarlptr, erirken yrngeler bir konakta. Nite bkntlerle evrilmi.
Ortodoksluklar-XV, Btn Yort Savullar!, s. 101.

zellikle vurgulama

gibi nedenlere dayandn

Bir iz brakmak abas mdr? sylenerek yazdrlm bir dvme. Gllabicilere.


Ortodoksluklar-VIII, Btn Yort Savullar!, s. 94.

502

Srlecektir bozukluklar biimi. Bir kzla mteri bir aynn kucaklamasndan.


Ortodoksluklar-XI, Btn Yort Savullar!, s.. 97.

Haykrarak sslyor bir tahtrevan, karartlm. Babadan doma bir rlplak.


Ortodoksluklar-XV, Btn Yort Savullar!, s. 101.

Bu sapma biimine Ece Ayhann iirlerinden onlarca rnek verilebilir; ama bunlarn her birindeki yazm biiminin yukarda belirttiimiz amaca ynelik olduu grlecektir. c) zel Ad Olmayan Szckleri Byk Harfle Balatarak Yazma airin bu biimde yazmay tercih ettii szcklerin bir ksm genellikle belirli bir kii ya da corafi alann yerini tutmaktadr. rnein, 1. Sestosda, zeytin aalar altnda, Boaz yzerek geen, gece renkli bir Atla seviir hero,
Hero ile At, Btn Yort Savullar!, s. 175.

cmlesinde Atn byk harfle balatlarak yazlmas, airin bunu zgn mitolojik ykdeki Leandrosun yerine kullanmasndan kaynaklanmaktadr. Aadaki cmlede ayn biimde yazld gzlenen Ceset szc ise ya airin dorudan kendisi ya da iirdeki anlatc ben iin kullanlmaktadr: ()Balangc kundak bir yangndan sonra bir trl bulunamayan eski metresimin (Cesetimin) olan kardei. ()
Gizli Yahudi, Btn Yort Savullar!, s. 70.

Ancak, Ece Ayhann iirleri arasnda bunun dnda dnmemizi gerektiren rnekler de vardr; kimi yerlerde ay ve gn adlarnn -gerekmedii halde- byk harfle balatlarak yazlmalar gibi. Bilindii zere gn ve ay adlar, ancak belirli bir tarihi gstermek iin kullanldklarnda, yani ncelerinde ve sonralarnda rakamla yazlm saylar bulunduunda byk harfle balatlarak yazlrlar; bunun dndaki yazmlarnda kk harf kullanlr. Ama air kimi rneklerde bunun dna kar: 1. Souk Haziranlar kalabalklar lmt. Bir arkada arkalarndan yryor.
Ssne Kalmam, Btn Yort Savullar!, s. 184.

503

() nsan saati olarak bir Perembe, Ekim.


Madytos, Btn Yort Savullar!, s. 179.

Aslnda bu yazm biimini tercih ediinin altnda, her ne kadar rakamlarla belirtilmemi olsa bile sz edilen zaman dilimlerinin Ece Ayhann belleinde ya da imgeleminde somut tarihleri gsteriyor olmasnn bir etkisi vardr. Benzeri bir durum u cmledeki tesi szc iin de sz konusudur: 3. Kim diyebilecek kz Irmanda ve dahi tesinde kapakl saat yoktu?
Kapakl Saat, Btn Yort Savullar!, s. 218.

iirin btnnde II. Mahmut dnemi yneticilerinden Halet Efendiye gnderme yapldna ve kz Irmayla kastedilen Boaz olduuna gre, bu sorudan, Osmanl mparatorluunun bakenti stanbulda grlen bir uygulamann bugn iin baka iktidar meknlarna, rnein Ankaraya ya da Anadolunun btnne yaylm olabilecei sav sezilebiliyor. Dolaysyla airin, kendisi iin somut bir corafi alan karlayan tesi szcn bu biimde yazmay tercih ettii dnlebilir. d) Kimi Szckleri Konuma Dilindeki Kullanmlarna Gre Yazma Bu adan verilebilecek rneklerin banda, airin aabey szcnn konuma dilindeki sylenii olan abiyi dorudan yazl anlatma dahil etmesi gelmektedir: ay osmanllam abi tfeki olmu ve korkun ta glmekler muhliste
apal Kar, Btn Yort Savullar!, s. 62.

iirimiz erkek emzirir abiler


Mor Klhani, Btn Yort Savullar!, s. 125.

iirde, ne olur sz beinin konuma dilindeki nolur biimiyle yazlmas daha ok hece ya da aruzla yazlm iirlerde l gerei bavurulan bir yol olarak karmza kar; ama aadaki dizelerde byle bir durum bulunmad halde air bu sz beini konuma dilinde rastlanan biimiyle olduu gibi yazya tamtr: nolur uzat bacaklarn Galatadan denizlere uzat uzat da zrlamadan anlat on ikisi de deli olan kardelerini Mbeccel
Galata Kantosu, Btn Yort Savullar!, s. 31.

504

Ece Ayhan, ilk kitaplarnda ortalara gelen olumsuzluk ekini konuma dilinde sylendii biimiyle (-mi) yazmasna karn kitaplarnn sonraki basklarnda bu eki yaz dilindeki biimiyle deitirmitir; ancak, Zambakl Padiahtaki bir iirinde gemeyen szcn gemiyen biiminde yazdn gryoruz: Ustasndan gemiyen bir deniz Gittike uzaklayor, okunmuyor.
XVII, Btn Yort Savullar!, s. 161.

Saydmz yazmsal sapma biimlerine, tekil bir rnekle snrl kalan aadaki kullanm da ekleyebiliriz: tutaknda seviyorum yazl bir tabancayla koardn. Bir haha, yolcusunu tamaya hazr.
Firavun, Btn Yort Savullar!, s. 76.

Grld gibi, nlyle balayan bir ek aldnda sonundaki k sert nsz yumuayarak ye dnmesi gereken tutak szc bu yazm kuralna uygun biimde yazlmamtr. air bu szcn biimsel btnln korumay sessel yapsndan dolay istemi olabilir; ama bu sapma biimi tekil bir rnekten ibaret olduu iin nedeni asndan bir kesinlie varmamz zor grnyor. Buna benzer bir rnek de airin Son iirler kitabnda yer almaktadr. Bilindii gibi -a ve -e nlleriyle biten eylemler nlyle balayan bir ek aldklarnda araya giren y kaynatrc nsz bu son seslerin syleyite daralmalarna neden olur; bu, yalnzca imdiki zaman kipli eylemlerde yazya yansyan, br rnekler iin ise yalnzca konuma dilinde kalan bir ses olaydr. Ece Ayhan, Bir Askeri airin lm!nde sabuklamak eylemini ulal kullanrken bunu olduu gibi yazya da yanstmtr: Ben bir zamanlar, mstahkem mevkisiydim iirin, ssl! diye sabuklyarak.
Bir Askeri airin lm!, Btn Yort Savullar!, s. 240.

3. B MB L MSEL SAPMALAR Doan Aksann da dikkati ektii gibi, kimi airler ortak dilin belli, kalplam eylem ekimlerinde, szcklerin baka szcklerle badatrlmasnda bilinli deiikliklere gitmekte, bir eit zgrlk yaratma ve beklenmeyen

505

kullanmlarndan

yararlanmay

denemektedirler.1265

Bu

yndeki

sapmalar

biimbilimsel sapmalar olarak adlandrabiliriz. Ece Ayhann iirlerinde biimbilimsel sapma iin verilebilecek ok sayda rnek vardr. Bunlar arasnda ona zglyle dikkati ekenlerin belli ballarn ele almaya alalm. Bu ynde en ok gze arpan, -dir bildirme ekiyle kullanm olmayan szcklere bu ekin getirildii rneklerdir. zellikle de diye ilgecini sklkla diyedir biiminde kullanmas bu adan dikkati ekicidir.1266 airin bu zellikteki kullanmlar diyedir szcyle snrl deildir. -dir bildirme eki geni zaman kipli eylemlere gelmedii halde Ece Ayhann bu ynde tam tersi bir yol izledii dizelerine/cmlelerine rastlayabiliyoruz: () Nasl atlar ve nasl katanalar rrdr. Varlan derinlikte.
peka, Btn Yort Savullar!, s. 83.

iir de duraklarda dinlenirdir, dinlenir.


XII, Btn Yort Savullar!, s. 160.

Ece Ayhann, -dir belirtme (haber) eki alm szckleri biimbilimsel adan sapma diyebileceimiz biimde kulland baka dizeleri/cmleleri de vardr. Bunlardan biri r geni zaman ekini iin ilgeciyle birlikte mastar ekleri yerine kullanmasdr: Kentlilerin mutluluu ldrlr iindir.
Artk Atndan nmeden Sevimeye Almalsn, Btn Yort Savullar!, s. 143.

Bu arada, iin ilgecinin -dir bildirme eki getirilmemi biimiyle de geni zaman kipli bir eylemden sonra kullanld aadaki rnekte, airin yine geni zaman ekini mastar yerine kullandn da anmsatalm: () Geciktirsin iin soyunmasn istanbulinler.
Ordodoksluklar-XI, Btn Yort Savullar!, s. 97.

1265

Doan Aksan, iir Dili ve Trk iir Dili, Engin Yaynlar, Ankara, 1995, s. 174. Ece Ayhan, Gizli Yahudi, Btn Yort Savullar!, s. 70; Ortodoksluklar-III, a.g.e., s.104; Kr Bir eme, a.g.e. , s. 204; Deniz Kysnda Bir Ota, a.g.e. , s. 219; Padiah ile Aslan, a.g.e., s. 225.
1266

506

Bildirme ekinin sfat tamlamasnda tamlayana getirilmesi ise yine bir biimbilimsel sapmadr: Mhrnde iir kazldr bir padiah
XVIII, Btn Yort Savullar!, s. 162.

Ece Ayhann bu eki kullanmay ok sevdiini aadaki rneklerden de anlayabiliyoruz; air, gerekmedii halde iskeleti ve dolatrlacak szcklerini bildirme ekiyle yazmtr: karr bir sandk Kse Khya iskeletidir yklkten. ()
Ortodoksluklar-IV, Btn Yort Savullar!, s. 90.

() Ayakyazsndan leh ovalarnda dolatrlacaktr alrd.


Ortodoksluklar-XXVII, Btn Yort Savullar!, s. 113.

Hatta bir iirinde aykr bir kullanm rnei olarak -dir ekini birbirini tmleyen iki gemi zaman ekinin arasna koymas, ayn zamanda onun, dili yapsal ynden bozunuma uratmada bu eki ne denli ilevsel bulduunu da gstermektedir: () Nerden kalmtrd taklp bir gelin teli salarnda darmadan. ()
Ortodoksluklar-IV, Btn Yort Savullar!, s. 90.

Trkede, -l sfat yapm eki ve onun olumsuzu olan -sizin oul szcklerle kullanm yoktur; ama Ece Ayhann kargalarl,1267 denizlerli,1268 kimselersiz,
1269

perdelersiz ve kalp sabunlarsz1270 gibi rneklerle bu dilsel

tutumun dna karak biimbilimsel sapma rnekleri verdiini gryoruz. air, kimi zaman oul eki kullanm ynnden de biimbilimsel sapma yollar izlemektedir. -mek mastar eki bulunan szcklere oul
1271

eki bu

getirilemeyecei halde glmek mastarn glmekler biiminde kullanmas, biiminde yazmas1272 buna rnek olarak verilebilir.

eki araya bir ksa izgi koyarak baca szcne iki kez getirip bacalarla-larla

1267 1268

Ece Ayhan, XXIV, Btn Yort Savullar!, s. 163. Ece Ayhan, ki Mektup, a.g.e., s. 230. 1269 Ece Ayhan, Artk Atndan nmeden Sevimeye Almalsn, a.g.e., s. 143. 1270 Ece Ayhan, Padiah ile Aslan, a.g.e., s. 225. 1271 Ece Ayhan, apal Kar, a.g.e., s. 62. 1272 Ece Ayhan, Bbilden Bir Piin Propagandas, a.g.e., s. 49.

507

Ortodoksluklardaki bir iirinde ise Ece Ayhan, ardl bir biimbirim olan soru ekini cmlenin ilk szc gibi kullanarak ilgin bir biimbilimsel sapma rnei verir: Miydi? Bir Levanten miydi? kokotun yeeni.
Ortodoksluklar-XXIII, Btn Yort Savullar!, s. 109.

Ece Ayhann iirlerinde bu balamda deerlendirebileceimiz kimi yer ad kullanmlar da dikkati eker. air, bu yer adlarn kendisinin znel yorumlarn yanstacak biimde kullanarak biimbilimsel sapma rnekleri verir. Bunlar arasnda Karagmlkl yerine kulland Kaprakaragmrkl,1273 Beyolulular yerine kulland Beyolanllar1274 szckleriyle, Ayasofya ve Pera szcklerinin bireiminden elde ettii Ayapera1275 szcn ve azize sfatn Ayasoyfa szcndeki sofya ibaresiyle birletirerek oluturduu Azize Sofya1276 saylabilir. Karagmrk szcn bir iirinde de Karagmr1277 biiminde bozarak kullanr. Yukarda saydklarmza; ka yllar,1278 gzeligeli,1279 gldkte,1280 sarlptr,1281 stavroz karmak bilir1282 gibi biimbilimsel sapma rneklerini de ekleyebiliriz. 4. SZD Z MSEL SAPMALAR Ece Ayhann iirlerinde onlarca szdizimsel sapma rnei olduundan bunlar tek tek rneklememiz olanaksz. Ama bunlar arasnda en dikkat ekici olan, airin, sfatlar genellikle niteledii addan sonra yazmasdr. Bu, Trkenin szdizimi kurallarna aykr bir kulanmdr; ama iir kitaplarndan birinin adnn bile Baksz Bir Kedi Kara olmas sanrz ondaki bu eilimin younluunu gstermesi bakmndan nemli bir gstergedir.

Ece Ayhan, Viner iirler, a.g.e., s. 139. Ece Ayhan, Viner iirler, a.g.e., s. 139. 1275 Ece Ayhan, Ortodoksluklar-XXVII, a.g.e., s. 113. 1276 Ece Ayhan, Cankurtaran, a.g.e., s. 182. 1277 Ece Ayhan, Riyaziye, a.g.e., s. 211. 1278 Ece Ayhan, ki Tekerlekli At, a.g.e., s. 80. 1279 Ece Ayhan, Ortodoksluklar-XIII, a.g.e., s. 99. 1280 Ece Ayhan, Firavun, a.g.e., s. 76. 1281 Ece Ayhan, Ortodoksluklar-XV, a.g.e., s. 101. 1282 Ece Ayhan, Ortodoksluklar-XXVI, a.g.e., s. 112.
1274

1273

508

air, kitabnn adnda olduu gibi kara sfatn iir iin de kullanr; yine szdizimsel sapmaya rnek oluturan bir biimde: Btnleyemez mi sanyorsunuz alr bir iir kara Yukarda paralanm yzleri Trkiye mezarlnn derinliklerinden karp
Ala Ala Hay, Btn Yort Savullar!, s. 135.

Sfat, niteledii addan sonra yazma tutumunu air bir yerde daha da ileriye gtrr; bu szckleri birletirerek deta bileik szck gibi kullanr: Emzirir bir taocua yazgsnmor. ()
Ortodoksluklar-IV, Btn Yort Savullar!, s. 90.

Ece Ayhan, sfat tamlamalarn kullanrken izledii bu aykr tutumunu ad tamlamalar iin de srdrr; kimi ad tamlamalarnda tamlanan tamlayandan nce yazmay tercih eder: Dzl Azize Sofya. ayakl bir aata boynu krk bir adam; entari giyindirilmitir.
Cankurtaran, Btn Yort Savullar!, s. 182.

Burada air Ayasofya ve azize szcklerinin bireiminden trettii yer adn dzlk szcyle tamlamaya sokmu, sonuta Azize Sofya dzl olmas gereken sz beini yukardaki biimde kullanmtr. Benzer biimde, aadaki rnekte de spanyol fal olmas gereken tamlama, eleri ters evrilerek fal spanyol olarak kullanlmtr: Boulmu geldiler denizden ikindi zeri, yeil uhal kahveler rhtmnda gizlenmi ivit rengi evlerine. Fal spanyol.
Epitafio, Btn Yort Savullar!, s. 68.

Buna benzer rnekleri artrabiliriz. Diyebiliriz ki szdizimiyle oynamak, szcklerin yerlerini deitirerek belirli bir okuma ve allmama alkanlna mdahale etmeye almak onda neredeyse kendiliindenlemitir. Ancak, bu sralamadaki bozukluu okur yeniden zihninde dzenleyerek metni okumay srdrmezse birtakm anlam karklklarnn ortaya kmas da sz konusu olabilir. rnein, airlikten kesilenler kolu!()
Kendi Kendinin Terzisi Bir Kambur, Btn Yort Savullar!, s. 127.

509

hitabnn airlikten kolu kesilenlere olduu gz nnde bulundurulmayp anlam srf airin szck sralamalarna gre karlmaya allrsa, okurun, airlikten kesilenler (onun) koludur gibi bambaka ve balam asndan ilevsiz bir tasarmdan hareket ederek metni anlamsz bulmas da olasdr. kinci Yeni iirinin zellikle ilk yllarnda sk rastlanan szdizimsel sapmalardan biri, geisiz eylemleri geili gibi kullanmaktr. Seyrek olmakla birlikte Ece Ayhan da kimi iirlerinde bu yola bavurur: Rak iilir mi hi ieksiz ieksiz lrm dkknlar
Ut, Btn Yort Savullar!, s. 55.

lmek eyleminin nesneli kullanm yoktur; birini ya da bir eyi lmek biimindeki tasarmn cmle olarak davurumu szdizimsel sapma rnei oluturmaktadr. Ayn durum aadaki rnekte de grlmektedir: Gidip bir ilkokulda uyuyacaktr, btn o s denizleri, eytan minarelerini, belki de.
Sardunya ve ocuk, Btn Yort Savullar!, s. 69.

Uyumak, nesne almayan eylemlerden biridir; air bu eylemi geili gibi kullanp ona nesneler ykleyerek szdizimine uymayan bir cmle kuruluuna gidiyor. Ece Ayhann iirlerindeki szdizimsel sapmalar yalnzca birer dil oyunu ya da airin zgnlk aray ynnde salt biime dayal deneysel uygulamalar gibi dnmek, bu iirlere ok yzeysel ve modern edebiyatn okynl i dinamiklerini hesaba katmadan bakmak anlamna geleceinden; br sapma trleriyle bu sapma trn de onun dnsel, poetik ve estetik tutumlarnn yan sra modern sanatn evrensel geliimiyle birlikte deerlendirmek gerekir. Bu balamda onun; okuru alkanlklarnn dna kararak yaratc okuma srecine zorlamak, okur algsn modern insan gerekliine uygun bir paralanmlk iinde i ie perspektiflere doru ekmek ve bilincini srekli uyank tutmak, metnin kendi i hiyerarisi diyebileceimiz dzenleniini paralamak, yazdklarnn kolayca tketilmesini nlemek gibi birbirini btnleyen ok sayda niyetinden/hareket noktasndan/edebi kaygsndan sz edilebilir.

510

5. ANLAMSAL SAPMALAR/ ALIILMAMI BADATIRMALAR Allmam badatrma, szcklerin anlamsal belirleyicileri ve anlam ayrclar ynlerinden allmn dnda, genellikle de okuru artacak ve ilk anda yadrgatacak biimde badatrlmas olarak tanmlanabilir.1283 Bu adan dndmzde, Ece Ayhann iirlerinde allmam badatrma elerine rastlanmayan rnek saysnn yok denecek kadar az olduunu sylemek abart olmayacaktr. Onun nerdeyse btn iirleri anlamsal sapmalar ierir; iirlerinin zgn yann da byk lde bu kendine zg badatrmalarnn ayrksl salar. Alattin Karacann da iaret ettii gibi, kinci Yeni iinde allmam badatrmalara ve mantk d syleyilere en ok yer veren; dolaysyla dile saldrmada en ileri giden air Ece Ayhandr.1284 Bu gerein altn izdikten sonra onun iirlerindeki allmam badatrma elerine rasgele setiimiz birka rnei vermekle yetineceiz: Sazlarn arasndaki sukuu iniltili ve aysz Asyay bacaklarndan imek: Sazlarn arasnda bir asya sukuu iniltili aysz () Onu irkin bir ekilde gelir gelmez avularmla itim kula atlar gibi bacaklarndan cambazlar adrnda bir gece
Cambazlar adr, Btn Yort Savullar!, s. 43.

Karnca taciri, icra-iflas duas: Gn douyorken rmakta bir karnca tacirini diri diri gmyorlar topraa zavall apkas kars ve kzkardeiyle birlikte sessizce bitiveriyor ilk gnete icra-iflas duas
Okarina, Btn Yort Savullar!, s. 47.

Kskanln zambaklar, yeralt gmtl:

1283

Bkz. Doan Aksan, iir Dili ve Trk iir Dili, Engin Yaynlar, Ankara, 1995, s. 75, 149, 176, 177. 1284 Alattin Karaca, kinci Yeni Poetikas, Hece Yaynlar, Ankara, 2005, s.228.

511

Seriyor zambaklarn kskanln bir delikanl. Yeralt gmtl ak.


Ortodoksluklar-II, Btn Yort Savullar!, s. 88.

(Bir kentin) kendi kendisini yok etmesinin caddeleri, salgndan kar yalar: Ayaperann kendi kendini yok etmesinin caddeleri. Braklm bir kentin kar yalar salgndan.
Ortodoksluklar-XXVII, Btn Yort Savullar!, s. 113.

Baloncusu umu kan mavisi balonlar: Bir bakmm baloncusu umu kan mavisi balonlar Kularn vurulduu mevsim skdar iskele alannda
Gkyznde Bir Cenaze Treni, Btn Yort Savullar!, s. 136.

Yukardaki dizelerini alntladmz iirin bal da ayn sapmann zgn bir rneidir: Gkyznde Bir Cenaze Treni. Sylediimiz gibi, Ece Ayhann iirlerinde yzlerce anlamsal sapma/allmam badatrma esi bulmak olanakldr. Zaten onun iirlerini ekici kld kadar okur asndan g anlalr hale getiren etkenlerin banda bu sapma trne ok youn bir biimde yer vermesi gelir. Modern iirde br sapma trleri gibi allmam badatrmalarn da baskn bir biimde ne kmas, bu iirin en belirgin zelliklerinden biri olarak grdmz zgnlk araynn doal bir sonucudur. Yirminci yzylla birlikte airlerde ortaya kt gzlemlenebilen temel eilim, okur ounluu ve ortak imgelem asndan nemli bulular, veciz szler vs. sunmak deil; yeni, farkl ve deyi yerindeyse cins tasarmlar yakalayabilmektir. O yzden de artk airlerin peinde olduklar edebi/tarihsel konum byk ya da nemli air olmak deil, zgn ya da cins air olmaktr, diyebiliriz. Bu balamda deerlendirildiinde, Ece Ayhann bylesi bir hedefe ulaabilmi belli bal adlardan biri olduu yadsnamaz. E. MGELER Modern iirin kurucu temel esinin imge (imaj) olduunu syleyebiliriz. Trk iirinde ise imgenin bu balamda ncelenen bir e olarak ne kmas kinci Yeni hareketiyle olmutur. kinci Yeni iirinin bir bakma btnyle imgeye dayandn syleyebiliriz.

512

Ece Ayhann iirlerindeki imgelere deinmeden nce bu terimin tanm ve zellikleri zerinde ksaca durmay gerekli buluyoruz. mge iin yaplan eitli tanmlarn genel olarak grsellik/grnt paydasnda bulutuu grlyor. Doan Aksan imgeyi sanatnn eitli duyularyla alglad zel, zgn bir grntnn dille aktarl olarak tanmlamakta ve onun bir betimleme deil, znel bir yorumlama1285 olduunu belirtmektedir. Nurullah etinin tanmlamas da benzer bir yaklama dayanmaktadr: maj, d dnyadan alnan malzemelerden yola karak, onlarn artrd izlenimler ve alglarla i dnyada, zihinde yani sjede oluturulan grntnn addr.1286 mgeyi Emin zdemir, duyularla algladmz varlklarn, durumlarn zihnimizdeki grntleri, bunlarn iire yansm biimleri;1287 Norman Friedman, fiziksel bir alglamann rettii bir duyumun zihinde yeniden retilmesi olarak tanmlamaktadrlar. Friedman, zihnin dorudan fiziksel alglamalar yanstmadnda da imgeler retebileceine dikkati ekerek bu durumun gerekleim srelerini birka rnekle amaya alr: Bir zamanlar algladmz, ama artk var olmayan bir eyi alglama giriiminde, zihnin deneyim zerinde amaszca gezinmesinde, imgelemin alglamadan yola karak kurduu bireimlerde ya da ryalara ve ate nbetine zg sanrlarda, vb. olduu gibi.1288 Yukardaki tanmlar da gz nne alarak diyebiliriz ki imge, bir yaant esinin ya da estetik bir tasarmn itkisiyle, dilin denenmemi olanaklarn deneyerek ve iirsel iletiim iin szcklerin olas tm anlam almlarn ilevsellik d brakmamaya alarak oluturulan zgn, arpc, soyut grntlerdir. Bir airi zgn ve kalc klan ana etmenlerden biri de imgelerinin benzersiz olmasdr. iir, bir anlamda imgelerle dnme sanatdr.1289 Ama bir iirin imgesel gc yalnzca airin yakalad imgelerin kendi balarna zgn olmalaryla salanmaz; imge denetimindeki ve imge rntsndeki ustalk da bu bakmdan ayn derecede nemlidir.
1285

Doan Aksan, iir Dili ve Trk iir Dili, Engin Yaynlar, Ankara, 1995, s. 32. Nurullah etin, iirde maj ve Sembol, Trkoloji Dergisi, X, 1 (1992 ). 1287 Emin zdemir, Yaznsal Trler, Bilgi Yaynevi, Ankara, 1999, s. 58. 1288 Norman Friedman, mge, (ev. Kemal Atakay), Kitap-lk, 74 (Temmuz-Austos 2004). 1289 Emin zdemir, a.g.e., s. 57.
1286

513

Modern iirin kendini hemen ele vermeyiinin nedenlerinden biri olarak imgelerle kuruluyor olmas gsterilebilir. Yaratc imgelemin gereklii dntrd ya da znel bir biimde yeniden rettii dnlrse, imgelerin zgl bir gereklik dzleminde anlamlandrlmalarnn gereinden yani imgesel bir anlam uzamndan sz edebiliriz; dolaysyla iir okurunun imgeleri almlamas, anlamlandrmas da yaratc imgeleminde airle benzer sreleri yaamasyla yakndan ilgilidir. Yaratc okuma srelerine uzak bir okurun (yani edilgen/pasif okurun) ise modern iirle dorudan bir ba kurabilmesi olanakszdr. mgeler, sahip olduklar younluk bakmndan trl anlam katmanlarnda amlanarak yorumlanmaya olanak verirler; nk byk lde szcklerin armsal anlamlar zerine kurulurlar. zdemir ncenin de iaret ettii gibi, imge szcn belirtme, gsterme ve adlandrma zelliklerine bir yenisini daha eklemektedir: arm.1290 armsal anlaml szcklerin bir aradal iire hem bir dinamizm hem de kalclk ynnden bir avantaj salar; nk bunlar belirli bir anlam alanyla snrl olmadklarndan, eitli yorumlara olanak salayarak kolay tketilebilirliin tesine geebilirler. Ezra Pounda gre imge bir anlk zihinsel ve duygusal btn sunar; bu btn, tm sanat yaptlarnn varlnda hissedilebilen apansz bir uyantr. Pound, imgenin modern iir iin nemini u szlerle dile getirir: Bir mr boyu sadece bir tek imaj sunmay baarabilmek, ciltler dolusu almalar yapmaktan ok daha iyidir.1291 Poundun dikkati ektii bu bir anlk zihin durumu iin J-L. Joubert ksa devre nitelemesini kullanr.1292 Her ne kadar Maurice Blanchot ortak zmlemeye gre imgenin nesneden sonra olduunu, onun ardndan geldiini sylese de1293 bu, imgenin izdmsel ve duraan bir grnt ya da yalnzca nesnel gerekliin dolaylanmas olduu anlamna gelmez; az nce deindiimiz bir anlk zihinsel ve duygusal btn ve ksa devre nitelemeleri erevesinde dnldnde, imgesel dntrm srecinde nesnenin nceliinin kaybolduu ve imgenin kendine zg
1290 1291

zdemir nce, iir ve Gereklik, Can Yaynlar, stanbul, 1995, s. 18. Ezra Pound, Gemie Bir Bak, (ev. Perem Ycer), 20. Yzyl Edebiyat Sanat iinde, (Yay. Haz. Hseyin Saliholu), mge Yaynlar, Ankara, 1995, s.29. 1292 J-L. Joubert, iir Nedir?, (ev. Ece Korkut), Ankara, 1993, s. 62. 1293 Maurice Blanchot, Yaznsal Uzam, (ev. Sndz ztrk Kasar), Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 1993, s. 245.

514

dorudanl iinde almlanmasnn zorunluluu kendini aka hissettirir. mge, bu ksa devre durumuna zg hzla kavrandnda okurda tam karln bulur; bu hz ise onun kendiliindenlii salar. smet zelin dedii gibi, imge btn hzn kendiliinden olmaya borludur.1294 Kendine zg dorudanl iinde kavranmasnn zorunluluu ayn zamanda imgenin anlam zelliinden kaynaklanmaktadr. Bu zellii Octavio Paz yle ortaya koyar: [ mgede] anlam ve anlam-dlk birbirlerine eitlenirler. mgenin nihai anlam budur: mgenin kendisi.1295 mgenin anlamnn kendisi olmas, onun metin d balamlarn yordamna gereksinim duyulmakszn metnin kendi i balamnda ve br imgelerle ilikisi iinde almlanabilirliine iaret eder. Bu, aslnda gl bir imgenin zelliklerinden biridir; nk metin d nesnel balamlarn kodlanmasndan baka bir zellii olmayan imgelerin okurla bulumasn nleyen kapall estetik bir younluktan deil, bir d zorlamadan, iirselliin doasyla dorudan ilgisi olmayan baka bir snrlamadan kaynaklanr. iir, imgeleriyle birlikte kendi kendine yeterli olabildii lde gcn ortaya koyar; gcn ve zenginliini kendi dndaki elerden almaya alan bir iir yalnzca baml olduu eleri nceleyeceinden kendini en batan geri plana itmi olur. Ece Ayhann iirlerinde imgelerin, Knar Hanmn Denizlerindeki iirlerinden balayarak daha ok allmam badatrmalarla kurulduu grlr. Uzak szckler arasnda kurulan anlam ilgisinin yaratt younlukla glendirilen bu imgeler zgn olduu lde etkileyici ve grntsellii bakmndan aklda kalcdr. rnein Fayton iirinde, intihar karas bir faytona binmi geerken ablam () intihar karas bir faytonun a ge atlaryla birlikte
Fayton, Btn Yort Savullar!, s. 37

dizelerindeki intihar karas bir fayton imgesi, az sayda ve anlam ak szcklerin badatrlmasyla kurulmasna karn btnyle zgn ve airin vermek istedii duygusal younluu okura iletebilir niteliktedir. Ayrca, sz edilen faytonun soyut
1294 1295

smet zel, iir Okuma Klavuzu, dam Yaynlar, stanbul, 1990, s. 62. Octavio Paz, Yay ve Lir, (ev. mer Saruhanlolu), Armoni Yaynlar, stanbul, 1991, s. 94.

515

grnts yklendii tm armlarla okur zihninde bir anda yer tutabilmektedir. mgenin dayand yaantsal enin (Fikriye Hanmn ankaya yolunda bir faytonda intihar edii) tikellii iirsel kurguda alp baka soyut balamlarla da ilikilendirilebilecek biimde ilenerek metnin estetik iletiim ilevinin okynl bir dzleme evrilmesi salanabilmitir. yaratc imgelemde yeniden mge, bu yaantsal enin bilinmesiyle olma devingenliinden bir gcnden, gizeminden, farkl armlarla yeni anlam almlarna olanak verip retilebilir ey kaybetmemekte, tam tersine, sz edilen olaydan yola klarak dnldnde daha da gl ve zengin arml hale gelmektedir. airin, soyut bir durumu somut bir grntyle veren imgeleri de olduka zgn ve baarldr. rnein, Yzmde bir pazar gnnden kalma koca hans bir arp iareti
Cambazlar adr, Btn Yort Savullar!, s. 43.

dizelerindeki imge, allmam badatrmann yan sra soyut anlam almlarnn somut bir gstergeye yklenmesi, btn duygusal younluun bu somut gsterge araclyla verilmesi bakmndan da olduka baarldr. lk kitabnda, kinci Yeninin zellikle balang evresindeki tipik syleyi zelliklerinin izleri grlen birka iirindeki imgeler ise yine allmam badatrlmalarla kurulmalarna karn daha az baarldr. Bunlar, yer yer zorlamaya dayal olduklar gzlenebilen ve deneysellik snrlarn aamayan, gerekst elerin iirsel dokuyla tam olarak btnleemedii imgelerdir: Neden aylar girerken kurun harflerle sallara hi soyutlanmam rmaklarda bouluyor ibrahim ismail soda ien kalabalklara doru cumhuriyet olmu anlamyorum ey yani ishak bakr kaplarda bakr tokmak ()
Denizkz Eftalya, Btn Yort Savullar!, s. 50

Ancak, belirtmemiz gerekir ki air -az sayda da olsa- ilk iirlerinde ve ilk kitabnda grlebilen bu tr rneklerden hzla kendini syrarak zgn, gl ve iirsel dokuya ustalkla yerletirdii imgelere ynelmitir. Sonraki kitaplarnda ise kendine zg bir anlat evrenine ve younluklu olarak dzyaz iire yneldiinden imgeleri de buna uygun bir geliim gsterir.

516

airin yer yer deta szcklerle minyatrler izmeye alt dizelerinde betimlemeler minyatrel bir perspektifi yanstrken, imgelerde de ayrntlar n plana geer: ndirdi periciini kilidin. Drtkal Aleko. bandaki krlak?
Ortodoksluklar-XIV, Btn Yort Savullar!, s. 100.

neard myd

Arka kaplardan girerdi evlere, bykl bir kalebent. ()


Ortodoksluklar-XIX, Btn Yort Savullar!, s. 105.

() Ezelden beri oturmu byklarnn kap nne


Kendi Kendinin Terzisi Bir Kambur, Btn Yort Savullar!, s. 129.

Bu tr minyatrel imgeler yalnzca dize ya da cmlelerde kalmaz; ksmen Ortodoksluklardaki ve zellikle de ok Eski Adyladrdaki iirlerin eylem, kii ve mekn elerinin verilii bakmndan btnyle birer minyatr sahnesini andrd grlr. Bu iirler, ierdii grntler ancak minyatrlerde rastlanabilen trden bir perspektifle verildii iin okurda minyatr tablolarnn metin olarak aktarl izlenimini brakmaktadr. Bu noktada Ece Ayhann tmeli tikelde, btn ayrntda verme tarznn imgelerine de yansdn, imgelerinin genel zelliklerini de belirlediini syleyebiliriz. unu da belirtmemiz gerekir ki onun kimi imgeleri simgesel ilevle kulland szcklerle desteklenir. Bu szckler arasnda zellikle kara ve sarnn kart iki toplumsal katman temsil etmek zere ne kt grlr. Ece Ayhann iirlerinde kara/karanlk ezilen snflarn, mlkszlerin, dlanmln, iktidar kartlnn, ksacas airin kendini konumlad toplumsal ve dnsel duruun; sar/sarnlk ise iktidarn, otoritenin, mlkiyetin, ayrcalkl snflarn yani airle tam kart kutupta yer alanlarn rengidir. Ece Ayhann ilk iirleriyle Knar Hanmn Denizleri, Baksz Bir Kedi Kara ve Devlet ve Tabiat ya da Orta kiden Ayrlan ocuklar in iirler adl kitaplarnda daha ok tanmlayc ve betimleyici imgelerin bulunduunu, br kitaplarnda bunlara hareket imgelerinin de eklendiini syleyebiliriz. Bu imgeler youn, zgn ve ayrks olduklar kadar airin poetik izgisini kendine zg ynde

517

glendirerek

srdrmesinde

ve

edebiyat

tarihindeki

farkl

konumunu

salamlatrmasnda da en belirleyici rol oynamlardr.

518

SONU

519

Trk iirindeki yenilik hareketlerinin en nemlilerinden biri olan Garipin (Birinci Yeni) ilkeleri ve rnekleriyle anmaya balad 50li yllarn balarnda farkl bir iirsel k iin araylarn da kendisini yava yava hissettirmeye balad grlr. lk tepkisel k, Attil lhann nclk ettii Mavi dergisi etrafndaki airlerden gelir. Attil lhan, iirde imgesel ve duygusal younluu toplumcu gereki duyarlkla birletirerek kendine zg izgisini ortaya koyarken, gen airler arasnda nemli bir destek grubu bulur. Mevcut iirsel ynelimlere tepkiselliklerinin yan sra gerek iirin kuramsal sorunlarna yaklamlar ynnden gerekse de verdikleri rneklerin allmn btnyle dnda olmalar bakmndan asl yeni ve aykr k gerekletiren airler ise 1954ten itibaren Yeditepe, Pazar Postas ve Yenilik gibi dergilerde younluklu olarak grlmeye balayan lhan Berk, Cemal Sreya, Edip Cansever gibi adlar olmulardr. Ksa sre iinde Ece Ayhan, Sezai Karako, Turgut Uyar, lk Tamer gibi airlerin de bu yeni ka katlmalaryla birlikte Trk iirinde kinci Yeni olarak adlandrlan hareket olumaya balam, bylece etkileri uzun yllar devam eden bir iir anlaynn temelleri atlmtr. Bu airler, hem dil ve anlatmlar hem de iirde yer verdikleri temalar ve bu temalar ileme teknikleri bakmndan Trk iirinde yeni bir r amay baarabilmilerdir. Ece Ayhan, kinci Yeni airleri arasnda kendisine nemli bir yer edinirken zellikle iirde anlam sorunu etrafnda gelien tartmalarda en ok gnderme yaplan airlerden biri olmutur. Dnceleri gibi iirleri de okur ve eletirmenler asndan olduka aykr eler barndran Ece Ayhan, yalnzca yaptlaryla deil poetik grleriyle de edebiyat dnyamzda sesini duyurmu ve zellikle kendisinden sonra gelen kuaklar zerinde nemli bir etki brakmtr. Ona gre sanatn en belirgin zellikleri kurgusallk, yalnzlk, srgnlk, sessizlik, gizlilik, kalclk, uzun ve ileli bir yolculuk olma, ahsi ve muhterem olmamadr. Sanatn her alannda kktenci bir deiimden yana olan Ece Ayhan, gelenee ve gelenekten yararlanma dncesine de btnyle kardr. Sanatta geerli olann diyalektiin yasalar olduunu ve bu yasalarn da srekli bir deiimi getirdiini savunur. Ece Ayhan, iire ise her eyden nce bir dil sorunu olarak yaklar. iirin, verili dnce ve duyarlklara olduu kadar lnl dile de kar kla olumaya

520

balayan bir dil anlay zerinde ykselmesi gerektii kansndadr. Ona gre air kart gr ve duruuyla ayn zamanda bir tr dnr olmal, iirini dnceden soyutlamamaldr. iirle dncenin sk ilikileri, ayn zamanda airin farkl bir dil kurma edimiyle de balantldr. Ancak tm bunlarn temelde etike dayand unutulmamaldr. iir, hibir zaman gereklikten kopuk bir ura deildir; tam tersine, airin asl amac gerekliin grnd ya da gsterilmeye alld gibi olmadn aa karmak, olgu ve olaylara bambaka perspektiflerden bakabilmektir. ktidar ve iktidar bileenleri kendi karlar dorultusunda tarih boyunca gereklii arpttndan, air iktidar karsnda her koulda muhalif kimliini korumal ve bundan asla dn vermemelidir. Gerekliin aratrlmasnda zorunlu uraklardan biri olan tarih de egemen sylemlerin ve karmlarn dnda kalnarak air tarafndan btn ynleriyle sorgulanmaldr. Bu muhalif duru, onun aykr ve marjinal bir kiilik olarak tanmlanmasna neden olacaktr; ama bundan kanmamak gerekir, nk marjinaller toplumun gerek anlamda yz akdrlar. Okur ise bu srete hi hesaba katlamamal, air mevcut okur iin deil kendisi ve ideal okuru iin yazmaldr. Ece Ayhan, iirin dllendirilmesine kardr; bunun bir tr boyun eme olduunu dnr. Onun kansnca asl vnlmesi gereken dl almak deil almamaktr; nk bu, airin sindirilemeyiinin ve kiiliindeki salamln bir gstergesidir. Sanatn kimi toplumsal veriler zerine kurulduu dncesine uzak olmayan air, iir yoluyla verilen iletilerin sosyalist dnya grne uyarl ynnden llmesiyle belirlenen toplumsal yarar ilkesine ise iddetle kar kar. Onun iin bir sanat yapt her eyden nce sahip olduu sanatsal yetkinlik dzeyiyle deerlendirilmeli, toplumsal yarar da buna gre dnlmelidir. Aksi durumda yararl-zararl tartmalar kadar gln olan ak-kapal nitelemeleri ile iirsel geliim izgisi dar bir alana doru ekilip iir bu ksrdngnn iinde aslnda kendi doasna aykr bir yapda kurulmaya zorlanacandan, gelinen noktadan srekli geriye doru bir gidi sreci balayacaktr. Oysa anlam sorunu, airin dorudan kendisini ilgilendiren, yalnzca yaptyla kendisi arasndaki poetik ilikilere bal olan, bakalarnn bu konuda karar veremeyecei bir sorundur.

521

iiri iir yapan elerden biri de airin ayrntc oluudur. Ayrntcln yan sra iirde nesnel karlk iyi yakalamak da airin baarsn ve gcn ortaya koyabilecek en nemli gstergelerden biridir . Ece Ayhan, iirde z-biim ayrmna dayal tartmalar yapay bulduu gibi zgnlk konusunda da ilgin grler ne srer. airin etkilenmelerden, hatta alntlardan kanmamas gerektiini savunur. zgnlk kendi kendine oluur; baka airlere benzememeye almak iin aba harcamak ise tam tersi bir sonu vererek bazen zgnln yolunu kapatabilir. Ayrca iirde yenilik bireysel olarak deil, temel noktalarda ayn anlay paylaan airler arasnda elbirlii ile gerekletirilebilir. iirde geleneksel ses ve ritm elerine kar olan Ece Ayhan, imgeyi iirin en nemli yaptalarndan bir olarak grr. yi bir airden, yakalad gl imgeleri iirinin yapsal btnl iine sk bir kurgu ortaya karabilecek biimde yerletirebilmesini bekler. iirin nitelii, ilevi ve konumu konusundaki yaklamlar ise yle sralanabilir: iir biricik zgrlk alandr, belaya kar bir beladr, delikanldr, tarihsel bir avadanlktr, bellektir, yaamla her zaman i iedir, aykrlktr, ztlklar birletirir, zeknn snr arpmalardr, bakmszlktr, biraz da bir koloratur inceltmesidir, artmaca deildir, btn boyutlaryla insan irdelemektir, hatr iin eletirelliinden dn vermez, air iin bir hak arama yoludur, gerei yeder, tarihsel bir tank ve belgedir, bir snaktr, ilevini ancak insani gelimilik dzeyi yksek toplumlarda yerine getirebilir, toplum tarafndan ciddiye alnmaz, kendi yerini ve konumunu kendisi yaratr, toplumsal yalnzlk iinde ve yersiz yurtsuzdur, iire iyi gzle baklmaz, toplum iir konusunda bir ikiyzllk iindedir; iirin sermayesi ve yatrm ancak dnce ve duygu birikimidir, temeli sorgulamaktr, birok bileeni vardr, tanm ve nitelii kesin olarak bilinemez. iirle en yakn ilikisi olan gzelsanat trleri ise sinema, mzik ve resimdir. Divan iirinin okullarda doru retilmediini savunan Ece Ayhan, bu iirin ancak Bat kltrnden geerek ve Bat iirini kkleriyle kavrayarak renilebileceini ne srer. Tanzimat ve Servet-i Fnun edebiyatlarn hi nemsemeyen air, Garip iirini ise edebiyat tarihimiz asndan nemli bir k olarak grmesine karn eksik ve yetersiz bulur. Onun asl deer verdii ve

522

savunuculuunu yapt iir hareketi kinci Yenidir; bu harekete yneltilen olumsuz eletirilere kar tam bir sahiplenme ve savunma duygusuyla sert yantlar verir. Zaten o, eletirmenleri, edebiyat tarihilerini, edebiyat ve iir ortamna mensup kimseleri neredeyse tmden karsna alm gibidir. iir ve edebiyat dnyas iinde nemsedii ya da olumlad adlar arasnda zellikle unlar sayabiliriz: Cemal Sreya, smet zel, kk skender, Nilgn Marmara, Sait Faik Abasyank, Sevim Burak, Sezai Karako, Tezer zl, Turgut Uyar. ou kez iir ve airlerle ilgili dncelerini kendine zg nitelemelerle dile getiren Ece Ayhann bu yndeki benzetmeleri, eletirmeleri ve kendince dzenledii Dinar Bandosu da ilgin olduu kadar onun poetik duruunu belirginletirici olmas bakmndan dikkate deerdir. iirlerinde yer verdii temalar ve bunlar ileyi biiminin de ou kez airin aykr bak asn yansttn syleyebiliriz. rnein cinsellik onun iirlerinde sapknlk diyebileceimiz boyutlaryla yer tutmaktadr. Ak ve sevgi ise kar cinsler arasndaki duygusal ba imleyen kavramlar olarak deil, bireysellii aan eylem biimlerinin ortak bir yn olarak karmza kmaktadr bu iirlerde. airin, anne-baba ve ocuk figrlerini ele alnn da allagelen biimlerden farkl olduu grlmektedir. Ece Ayhan asndan baba, iktidar ve otorite kavramlaryla rten konumu nedeniyle olumsuz bir zne; anne ise bu olumsuz zne karsnda silik bir figrdr. Zaten airin gzlem alannda genel olarak kadnlar, eril hegamonyann gdmnde, gsz ve edilgen birer varlk olmann tesine geememektedirler. Onun zel bir nemle asl zerinde durduu figr ocuktur; nk ocuk, hem ailevi hem de toplumsal btn maduriyetleri benliinde yaayan masum bir kurban olduu kadar ayn zamanda bir zgrlk ve kurtulu umududur air asndan. Ece Ayhan, hayat ve lm ise bu kavramlar arasnda kurduu sk ilikiler, hatta birinden brne gerekleen karlkl geiler bakmndan ele alr. Ona gre hayat, yava yava tamamlanmakta olan bir lm sreci; lm ise bireyin trl olanaklardan yoksun braklmas ve kendini gerekletirme ediminin nne engellerin kp durmas yznden srekli tadlmakta olan bir duygu ya da alt gelir grubuna mensup toplumsal tabaka ocuklarnn sreen durumudur. air, intihar kavramna da daha ok lme ykledii bu anlam asndan yaklamaktadr. Bu

523

noktada zamana ykledii ilev ve zellik, deta trl biimleriyle lm seslendirmek, lme ve varolusal skntlara ynelik sreleri kendisinde barndrmaktr. Ece Ayhann iirlerindeki temel izleklerden biri olarak kap kurtulma istei/zgrleememe sorunuu ne kmaktadr. airin, bu tema erevesinde irdeledii bireyin durumu karsnda belirgin bir ktmserlik iinde olduu sylenebilir; nk bylesi bir istek ve araya sahip olmakla ounluun egemen eilim ve niteliklerinin dnda kalan zneyi kendini gerekletirme edimine ynelik denemeleri sonucunda urad yenilgiye hatta iine dt bir tr nihilizme dikkati ekerek sunar okura. airin srgnlk ve dlanmlk duygularyla i ie iledii yalnzlk duygusu, ayn zamanda szn ettiimiz iirsel znenin bir gerei olarak karmza kar ou yaptnda. Kimi iirlerinde inan elerine de yer veren Ece Ayhan, bu eleri ounlukla kutsal balamlarnn dna karp karikatrize ederek ve kendi dnsel konumu asndan olumsuzlayarak verir. Ece Ayhannn iirlerinde toplumsal ve siyasal temalarn da nemli bir yere sahip olduu grlr. Onun bu zellikteki temalara yer verdii iirleriyle, iir tarihimizde daha ok Nzm Hikmet etkisinde geliip biimlendii gzlenen toplumcu gereki izginin dnda yeni bir kanal ama ve zgn bir tarza ynelme abas iinde oluu da ayrca dikkate deerdir. Bu iirlerinde sorgulad temel kavramlar iktidar ve otoritedir. Gerek tarihsel gerekse gncel olay ve figrlerden yola karak irdelemeye alt bu kavramlar btnyle olumsuzlayan Ece Ayhan, kar savn glendirmek iin belirli bir dnya grn deil dorudan bireyi ne karr. Otoriter bask-bireysel direni ikiliiyle ayn paydada grd anlalan devlet-halk ikilii balamnda halkn yannda yer almasna karn halk denebilecek tarzda bir iirsel sylem gelitirme yoluna gitmez; onun bu kavramlar karsndaki tutumu daha ok anarizme yakndr. Devleti tm kurumlaryla birlikte olumsuzlayan air, ayn bak asnn bir uzanm olarak eitim-retim kurumlarna da sert eletiriler yneltir. Ona gre, bu kurumlarda her eyden nce bireysel farkllamalar nleme ve belirli bir anlayn isterlerine uygun bir insan modeli yetitirme hedefi egemendir.

524

Ece Ayhan, iktidar kavramyla balantl olarak kenti de sorgular. ktidar sahiplerinin, ayrcalkl snflarn trl adaletsizliklerle sahiplenerek kendilerinden olmayanlar dnda ya da nimetlerinden uzak tutmaya altklar bir yaama alan olarak grr kenti. Toplumsal katmanlar arasndaki uurumlarn ve geim skntsndan kaynaklanan trajedilerin en belirgin biimde kendini aa vurduu bu yaam alannn gerek sahiplerinin yoksul ve emeki ocuklar olduunu savunur; yer yer bylesi bir dnme duyduu zlemi dile getirir. Fuhu, onun zel bir vurguyla iirlerinde yer verdii toplumsal sorunlardan biridir. Dlanmlara ya da izgi dnda olanlara kar duygusal bir yaknlk hissettii gzlenen airin bu kavram irdelerken hayat kadnlarn sahiplendii, savunduu, hatta kimi zaman dnyaya ve olaylara onlarn perspektifinden bakmaya alt grlr. O dnyann tannm kadnlarndan olan anakkaleli Melahati simge bir ad olarak ne kararak onu bir tr ulusal kahraman gibi tantr. iddet duygusunun insan doasnda var olduu dncesine kar kan Ece Ayhan, bu kavram genellikle cinsel iddetle i ie verir. nsanolundaki acmaszlk ve iddet eiliminin insanlndaki tamamlanmamlktan kaynaklandn, insaninsanda bylesi ynlerin bulunamayacan savunan airin bu temalar ne kard dizelerindeki betimlemeleri, okurda uyandrmak istedii duygu ve dnceleri daha bir glendiren bulgucu, ayrntc, ou kez de karikatrize edici bir bak biimine dayanr. Kimi yaptlarnda hem kendine zg bir tarzda Dou ve Bat mitolojisinin verimlerinden yararlanan hem de masals eleri baarl bir biimde kullanan Ece Ayhann iirlerinde metinleraras ilikilerin de geni bir yer tuttuu grlr. airin, ok sayda kii ve yapt adna; tarihsel olay, topluluk, mekn ve yaplara; kimi inan ve detlere yapt gndermelerin yan sra belirli yaptlarla kurduu metinleraras ilikiler zellikle dikkati eker. Bunlar arasnda Arthur Rimbaudnun Cehennemde Bir Mevsim ve Aydnlanlar, Lautreamontun Maldororun arklar, Propop Avvakumun Hayatm, bnlemin Mahmut Kemal nalin Ho Sad, Metin Andn Bizans Tiyatrosu, smail Habib Sevkn Tanzimattan Beri Edebiyat Tarihi I adl yaptlar saylabilir. Ece Ayhann iirleri yap bakmndan dzenli nazm biimleri iinde ele alnacak zellikte olmasa bile kimi iirleri dize kmelenii bakmndan kendine zg

525

bir dzenlilie sahiptir. Onun 13 iiri tek dizeden, 16 iiri tek ikiliden, 1 iiri tek lden, 2 iiri tek beliden; 5 iiri ikililerden, 3 iiri llerden, 3 iiri drtllerden, 1 iiri tek beliden olumaktadr. kier kez 3+3+2, 3+2 ve 4+4+3l dize bekleniini tercih ettii 6 iiri ile tekil rneklerle snrl kalan ama yine kendi iinde dzenli bir dize bekleniinin saptanabildii 22 iirini de hesaba kattmzda toplam 72 iirinin bu balamda deerlendirilebilecei grlmektedir. Manzum iirlerinin ou ksadr. air, ilk kitabndan sonra dzyaz iire ynelmi, btnyle kopmad manzum iirlerinin yan sra edebiyatmzn en gl dzyaz iir rnekleri arasnda saylabilecek yaptlar yaymlamtr. Belirli bir nazm biimini yelemeyen airin kulland nazm biriminin dize, dzyaz iirlerinde ise cmle olduunu syleyebiliriz. l ve uyaa kar olan Ece Ayhann kimi iirlerinde tek tk uyakl dizelere rastlansa bile bunlar bilinli bir tercihi yanstacak zellikte deildir. Buna karn gerek manzum iirlerinde gerekse dzyaz iirlerinde aliterasyon ve asonans elerinden yararlanmaya alt gzlenir. Ayrca syleyiine belirli bir ritm kazandrma yannda anlatmn daha gl hale getirme abasna kout olarak iirlerinde yineleme gruplarna da yer verdii, bunlar arasnda en ok szck yinelemelerini yeledii saptanabilmektedir. Szck kadrosu bakmndan ise Ece Ayhann iirlerinde yer adlarnn, mzikle ilgili terimlerin, bitkilerle ve giyimle ilgili szcklerin, renk adlarnn younluklu olarak kullanlmalar dikkati eker. Onun, gncel gereklikle ve yaanlan corafyaya ilikin sorunlarla ili dl bir entelektel kiilie sahip olduu gz nnde bulundurulduunda iirlerinde yer adlarna bu denli geni vermesi daha anlalr hale gelmektedir. Ayrca, anlam az bilinen hatta szlklerde bile rastlanamayacak trden szckleri kullanmak iin deta zel bir gayret iinde olmas, kimi zaman da arkaik szckleri yelemesi iirlerindeki kapall daha bir artrd gibi onun hem poetik hem de entelektel dikkati bakmndan farkl ya da srad olana ve az bilinene ynelme eilimini yanstan birer gsterge olarak da deerlendirilebilir. airin renk adlar arasnda en sk kulland szck ise ayn zamanda iktidar kartl iin bir simge gibi dnd karadr. iirlerinde tek szckten oluan dizeye ok az yer veren Ece Ayhan, dize blme/krma, dizelerde ayra, ksa izgi, dipnot ve trnak iaret kullanma gibi biimsel denemelere ve anlam oaltma yntemlerine de bavurur. Genellikle ilk

526

iirlerinde grlen uzun dizelere ise dzyaz iire yneldikten sonraki manzum iirlerinde pek rastlanmaz. Szdizimini bozmaya, dilin mevcut gramatikal yapsn zorlamaya nem veren Ece Ayhann iirlerinde bunun doal bir sonucu olarak kuruluu bakmndan en ok devrik cmlelere rastlanr. Sorgulamay, cesurca sorular sorabilmeyi ok nemseyen, bunun yan sra sylediklerini okura zel bir vurguyla ve biraz da sert bir tonla iletmeye alt gzlenen Ece Ayhann iirlerinde soru ve nlem cmlelerinin fazlal da hemen dikkati eker. O, iire salad olanaklar bakmndan konuma diline ilikin elerden de yeri geldiinde yararlanm bir airdir; ama bu eler arasnda zellikle argo ve sokak dilinin en bandan beri onun iirlerinde arlkl olarak yer tuttuu grlr. Kartlk, betimleme, ykleme, diyalog, monolog, sralama gibi anlatm tekniklerini de baaryla uygulayan airin yklemede kendine zg bir aray iinde olduunu syleyebiliriz. Bu tr iirlerinde br anlat eleri belirli bir btnsellik iinde verilmekle birlikte birbirini izleyen eylemlerin farkl zaman kiplerine sahip olmalar, onun klasik yklemeden kanma abasnn yannda anlatmna oklu bir perspektif kazandrma ve verdii olay ya da yaantsal kesiti zgl bir zaman kesitinin snrlarndan kararak genele yayma arzusunu da gsterir. kinci Yeni airleri arasnda sapmalara en ok yer verdii grlen air Ece Ayhandr. Onun iirlerinde sapma trlerinin hepsine ska rastlamak olanakldr. iiri her eyden nce bir dil sorunu olarak gren, duygu ve dnceleri gibi kulland dile de aykrlk zellii kazandrmak isteyen, poetik yaam boyunca kendine zg bir iir dili yaratmann peinde olan bir air iin sapmalarn bu denli n plana gemesi ve ilevsellik yklenmesi anlalabilir bir durumdur. Modern iirin kurucu temel esi olduunu syleyebileceimiz imgenin bizde zellikle kinci Yeni airlerince ncelikli hale gelmeye ve zgnln en nemli gstergesi olarak kabul edilmeye balad yadsnamaz. Ece Ayhan da onsuz bir ey anlatlamaz dedii imgeyi -br kinci Yeni airleri gibi- iiri iir yapan vazgeilmez elerin banda grm, iirlerini gl ve zgn imgelerle kurma abasndan hibir yaptnda dn vermemitir. Kimi ilk iirlerinde zorlamaya dayal olduu yer yer kendini fazlasyla hissettiren allmam badatrmalarla kurmaya alt ve deneysellik snrlarn aamadn syleyebileceimiz imgeleri Baksz

527

Bir kedi Karadaki iirleriyle birlikte zgn, arpc ve gl bir zellie kavumaya balam, onun Trk iirindeki farkl ve nemli yerini almasn salayan balca etmenlerden arasnda saylabilecek denli ustalkl hale gelmitir. Ece Ayhan, Trk iirinin geliim izgisindeki en aykr, ayn zamanda da en zgn ve etkili adlardan biridir. O, Trkenin iirsel olanaklarn geniletebilmek iin giritii dilsel deneyler ve ortaya koyduu yaptlarn niteliksel dzeyleriyle yalnzca kinci Yeni airleri arasnda deil, modern iirimize farkl almlar kazandran br edebi kiilikler arasnda da nemli bir konuma sahiptir.

528

ZET

Trk iirinin modernlemesi srecinde kinci Yeni hareketinin nemli bir yeri vardr. Bu hareketin nde gelen adlar arasnda sayabileceimiz lhan Berk, Cemal Sreya, Turgut Uyar, Edip Cansever, Sezai Karako ve Ece Ayhan; gerek biim gerekse ierik ynnden Trk iirini farkl ve zgn bir alana doru ynlendirmilerdir. kinci Yeninin en zgn airlerinden olan Ece Ayhan, daha ilk iirleriyle kendi tarzn yaratmaya, ayrks izgisini oluturmaya balam, Baksz Bir Kedi Kara kitabnda artk olgunlat grlen imge ve slup zelliklerini sonraki kitaplarnda da srdrmtr. Ayrca air, Trk edebiyatnda dzyaz iirin nemli rneklerini veren adlar arasnda da kendine salam bir yer edinmitir. Kendisinin sk iir ve sivil iir dedii anlaya uygun olarak ancak belirli bir dzeydeki okur kitlelerince anlalabilir yapda kurulan bu iirde eletirel yn n plana kar. O, zellikle iktidar ve otorite kavramlarn sorgular; bu bakmdan devletle de srekli bir hesaplama iindedir. Resmi tarih syleminin dnda, yeni ve aykr bir bak ayla hem gemii hem de yakn gemii ve gnmz irdelemeye alr. Dikkatinin, ok az bilinen tarihsel olaylara, znellii ar basan anektodlara ynelik olduu grlr. iirlerinin tematik rgsn byk lde bunlarla besler. Bunun yan sra genellikle marjinal kitle ve kiilere iirlerinde yer verir. deta ounluun ve resmi sylemin uzak durduu ya da bunlarn uzanda kalan her ey onun ilgi alanna girer. iirlerinin dnsel arka plan ise belirli bir politik oluumun gdmnde biimlenmez; o, daha ok anarizme yakn bir tutuma sahiptir. Ece Ayhan, lnl dil kullanmnn da btnyle dna kmaya alr. Dilin yapsn bozarak allm iirsel iletiim biimlerini sekteye uratmak, okuru sarsarak onu bambaka bir gereklik algsna zorlamak, dilin denenmemi olanaklarn denemeye almak iirdeki balca amalar arasndadr. Yazdklaryla ve muhalif duruuyla zellikle kendisinden sonraki airleri nemli lde etkiledii gzlenebilen Ece Ayhan, iirlerinin zor anlalrlna karn her zaman edebiyat evrelerinin gndeminde kalabilmi, belirli bir saynn

529

zerindeki okur kitlesini hi yitirmemi, edebiyat tarihimizde kendine farkl bir yer edinebilmi nemli bir airdir.

530

ABSTRACT

The Second New movement has an important place in the process of modernization of Turkish poetry. The most prominent poets of the Second New are lhan Berk, Cemal Sreya, Turgut Uyar, Edip Cansever, Sezai Karako, and Ece Ayhan who have changed the direction of Turkish poetry in matter and manner towards a different and original area. Ece Ayhan, one of the most striking poets of the Second New, started to create his own style and emphasize his peculiar attitude even with his early poems. By beginning with The Cat Black with No Gaze (Baksz Bir Kedi Kara), his images and characteristics of his style already become mature and this attained maturity was also reflected in his following books. Furthermore, the poet himself has a remarkable position among the poets who have given successful examples of prose poems in Turkish literature. In accordance with hard poetry and civilian poetry concepts named by Ayhan; his poetry, which is comprehensible only to the readers at a certain intellectual level, always has a critical aspect. He questions especially power and authority and in this respect he is in ongoing conflict with state. By putting aside the discourse of official history and opening a peculiar and refreshing point of view, he explicates not only history, but also recent past and today. His focus is on rarely known events of history and subjectively weighted fables of a neglected past. This focus nourishes the thematic pattern of his poetry to a large extend. Besides, he usually gives place to marginal groups and people in his poetry. So to say, his area of interest covers everything far away from or avoided by the majority and official discourse. The intellectual background of his poems is not shaped by the motivation of a certain political formation, but it may be said that he is much closer to anarchism. Ece Ayhan also attempts to be completely outside the standard usage of language. Among the main objectives of his poetry are to interrupt common forms of poetic communication by deconstructing the structure of language, to make the readers change their perception of reality to a different one by bewildering them, and to try untried possibilities of language.

531

Even though his poems are obscure, Ece Ayhan whose writings significantly affect the poets succeeding him is always on the agenda of circles of literature, never loses certain level of readers, and holds an unorthodox, noteworthy poetic position in the history of our literature.

532

KAYNAKA

533

A. NCELENEN R K TAPLARI

Knar Hanmn Denizleri (Btn Yort Savullar! iinde), Yap Kredi Yaynlar, nc Basm, stanbul 2001 (1959). Baksz Bir Kedi Kara (Btn Yort Savullar! iinde), Yap Kredi Yaynlar, nc Basm, stanbul 2001 (1965). Ortodoksluklar (Btn Yort Savullar! iinde), Yap Kredi Yaynlar, nc Basm, stanbul 2001 (1968). Devlet ve Tabiat ya da Orta kiden Ayrlan ocuklar in iirler(Btn Yort Savullar! iinde), Yap Kredi Yaynlar, nc Basm, stanbul, 2001 (1973). Zambakl Padiah (Btn Yort Savullar! iinde), Yap Kredi Yaynlar, nc Basm, stanbul 2001 (1981). ok Eski Adyladr (Btn Yort Savullar! iinde), Yap Kredi Yaynlar, nc Basm, stanbul 2001 (1982). anakkaleli Melahata ki El Mektup (Btn Yort Savullar! iinde), Yap Kredi Yaynlar, nc Basm, stanbul 2001 (1991). Son iirler (Btn Yort Savullar! iinde), Yap Kredi Yaynlar, nc Basm, stanbul 2001 (1993). Btn Yort Savullar!, Yap Kredi Yaynlar, nc Basm, stanbul 2001 (1994).

534

B. YARARLANILAN KAYNAKLAR 1. K TAPLAR ADIVAR, Adnan, Osmanl Trklerinde lim, Remzi Kitabevi, stanbul, 1982. AFACAN, Aydn, iir ve Mitologya, Doruk Yaymclk, Ankara, 2003. AHMET OKTAY (Brtecene), airin Kan/ Yaznsal Eletiriler 1, Yap Kredi Yaynlar, 1. Basm, stanbul 2001. AKAY, Ouz, Gazi Fikriye ile Neden Evlenmedi? Latife ile Neden Evlendi?, Truva Yaynlar, stanbul, 2005. AKKANAT, Cevat, Gelenek ve kinci Yeni iiri, Kltr Bakanl Yaynlar, Birinci Bask, Ankara 2002. AKIN, GLTEN, iir zerine Notlar, Yap Kredi Yaynlar, stanbul 1996. iiri Dzde Kuatmak, Yap Kredi Yaynlar, kinci Basm, stanbul 2001. AKSAN, Doan, Anlambilimi ve Trk Anlambilimi, Dil ve Tarih- Corafya Fakltesi Yaynlar, Ankara 1971. iir Dili ve Trk iir Dili, Engin Yaynlar, kinci Basm, Ankara 1995. AKSOY, Nazan ve Dierleri, iir ve iir Kuram stne Sylemler, Dzlem Yaynlar, stanbul 1996. AKTA, erif, Edebiyatta slp ve Problemleri, Aka yaynlar, Ankara, 1993. Yenileme Dnemi Trk iiri ve Antolojisi, Aka yaynlar, 1998. AKTULUM, Kubily, Metinleraras likiler, teki Yaynevi, Ankara, 1999. AKTUN, Hulki, Byk Argo Szl, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 2002. ALKAN, Erdoan, iir Sanat, Yn Yaynclk, stanbul, 1995. ALKAYA, Orhan, Yalgn, Kemal, ok Eski Adyladr Szl, Aynal Denemeler iinde. AND, Metin, Bizans Tiyatrosu, Forum Yaynlar, Ankara, 1962. AVVAKUM, Propop, Hayatm, (ev. Nihal Yalaza Taluy), Milli Eitim Basmevi, stanbul, 1946. BAK , Hayati, iirin Kesik Damarlar-1/ ntihar Eden airler Kitab, Promete Yaynlar, Ankara, 1994. BATUR, Enis, Tahta Troya, Yazko Yaynlar, stanbul, 1981. Ankara,

535

Smokinli Berdu/iir Yazlar (1974-2000), Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 2001. BERK, lhan, iirin Ak Tarihi, Yazko Yaynlar, stanbul, 1984. BEZ RC , Asm, kinci Yeni Olay, Evrensel Kltr Kitapl, stanbul, 1987. B RSEL, Salh, iirin lkeleri, Koza Yaynclk, stanbul, 1976. BLANCHOT, Maurice, Yaznsal Uzam, (ev. Sndz ztrk Kasar), Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 1993. BOZDA, smet, Latife&Fikriye ki Ak Arasnda Atatrk, Truva Yaynlar, stanbul, 2005. CAN, Bilmez Blent, Demiryolundan Petrole Chester Projesi, Trk Tarih Vakf Yaynlar, stanbul, 2000. CANSEVER, Edip, Gl Dnyor Avucumda, Adam Yaynlar, stanbul, 2000. ET N, Nurullah, iir zmleme Yntemi, nc Kitap Yaynlar, Ankara, 2004. DEM RBA, H. Blent, Musul Kerkk Olay ve Osmanl mparatorluunda Kuveyt Meselesi, Arba Yaynlar, stanbul, 1995. D L N, Cem, rneklerle Trk iir Bilgisi, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara, 1992 DOAN, Mehmet H., iir ve Eletiri, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 1998. Yzyln Trk iiri (1900-2000), c. II, YKY, stanbul 2001. iir, Bugn, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 2001. ECE AYHAN (alar), Defterler, Tan Yaynlar, stanbul, 1981. Yeni Defterler, Tan Yaynlar, stanbul, 1984. Yalnz Kardee, Evrim Sanat Yaynlar, stanbul, 1985. Kolsuz Bir Hattat, Beyaz Yaynlar, stanbul, 1987. Sivil iirler, Cem Yaynevi, stanbul, 1993. iirin Bir Altn a, Yap ve Kredi Yaynlar, stanbul, 1993. Babozuk Gnceler, Yap ve Kredi Yaynlar, stanbul, 1993. Aynal Denemeler, Yap ve Kredi Yaynlar, stanbul, 1995. Dipyazlar, Yap ve Kredi Yaynlar, stanbul, 1996. Mortesi Requiem, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 1997. anakkaleli Melahata ki El Mektup ya da zel Bir Fuhu Tarihi, Piya Kitapl, stanbul, 1997.

536

Sivil Denemeler Kara, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 1998. Hay Hak! Syleiler, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 2002. Bir iirin Bakr a, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 2002. kzlemeler, Sel Yaynclk, stanbul, 2004. Hoa Kal lhan Berke Mektuplar, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 2004. ERCAN, Enver, air nk Onlar (Konumalar), Kavram Yaynlar, stanbul 1990. iir Uar Sz Olur (airlerle Syleiler), Yn Yaynlar, stanbul, 1994. ERDOST, Muzaffer, kinci Yeni Yazlar, Onur Yaynlar, Ankara, 1997. ERHAT, Ezra, Mitoloji Szl, Remzi Kitabevi, stanbul, 1999. FOUCAULT, Michael, Byk Kapatlma, (ev. Ik Ergden), Ayrnt Yaynlar, stanbul, 2000. GCYENER, Muallim Fuat, Binbir Gn Masallar, Ahmat Sait Kitabevi, stanbul, 1943. GNAY, Doan, Metin Bilgisi, Multilingual Yaynlar, stanbul, 2001. GRSON, Eser, Edebiyattan Yana, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 2001. HIZLAN, Doan, iir ilingiri/Kitaplar Kitab 1, Yap Kredi Yaynlar, 2001. NAL, bnlemin Mahmut Kemal, Ho Sad, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul, 1958. NCE, zdemir, iir ve Gereklik, Can Yaynlar, stanbul, 1995. JOUBERT, J. J. , iir Nedir?, (ev. Ece Korkut), teki Yaynevi, Ankara, 1993. KARAAL OLU, Seyit Kemal, Edebiyat Terimleri Klavuzu, nklp ve Aka Kitabevleri, stanbul, 1975. KARACA, Alattin, kinci Yeni Poetikas, Hece Yaynlar, Ankara, 2005. KARASU, Bilge, teki Metinler, Metis Yaynlar, stanbul, 1999. KARATA, Turan, Ansiklopedik Edebiyat Terimleri Szl, Perembe Kitaplar, stanbul, 2001. KOU, Reat Ekrem, Patrona Halil, Doan Kitaplk, stanbul, 2001. KOLOLU, Orhan, Fikret Mualla Bir Garib Kii, Boyut Yayn Grubu, stanbul, 2003. KLEIST, H. von, Michael Kohlhaas, (ev. Necip ok), Milli Eitim Bakanl Yaynlar, stanbul, 1946.

537

KKMER, dris, Dzenin Yabanclamas, Balam Yaynlar, stanbul, 1994. LAUTREAMONT, Maldororun arklar, (ev. zdemir Yaynlar, stanbul, 1999. MARD N, erif, Jn Trklerin Siyasi Fikirleri, letiim Yaynlar, stanbul, 1983. Trkiyede Toplum ve Siyaset, letiim Yaynlar, stanbul, 1990. Bedizzaman Sait Nursi Olay, letiim Yaynlar, stanbul, 1995. Yeni Osmanl Dncesinin Douu, letiim Yaynlar, stanbul, 1996. MARX-ENGELS, Sanat ve Edebiyat zerine, Yaynlar, stanbul,1971. MARLOW, Christopher, The Jew of Malta, Nick Hern Books, London, 1995. MEMET FUAT (Bengi), ki Ynl Yozlama, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 1995. MUMCU, Ahmet, Osmanl Devletinde Siyaseten Katl, Birey ve Toplum Yaynlar, Ankara, 1985. MUTLUAY, Rauf, 100 Soruda ada Trk Edebiyat (1908-1972), Gerek Yaynlar, stanbul, 1973. NECAT G L, Behet, 100 Soruda Mitologya, Gerek Yaynevi, stanbul, 1995. NECDET, Ahmet, Modern Trk iiri, Broy Yaynevi, stanbul 1993. OKTAY R FAT (Horozcu), Peremli Sokak, Varlk, 456 (Haziran 1957). ONARAN, lim erif, Binbir Gece Masalar, c. I-XVI, Afa Yaynlar, stanbul, 1992-1993. Binbir Gece Masalar, c. I-II, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 1994. Oxford Dictionary, Oxford University Press, (Sixth edition), Newyork, 2000. ZDEM R, Emin, Yaznsal Trler, Bilgi Yaynevi, Ankara, 1999. ZEL, smet, iir Okuma Klavuzu, , dam Yaynlar, stanbul, 1990. ZNL, nsal, Edebiyatta Dil Kullanmlar, Doruk Yaynevi, Ankara, 1997. PALA, skender, Ansiklopedik Divan iiri Szl, c.I ve II, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 1989. PAZ, Octavio, Yay ve Lir, (ev. mer Saruhanlolu), Armoni Yaynlar, stanbul, 1991. RIMBAULD, Arthur, Ben Bir Bakasdr, (ev. zdemir nce), Genda Yaynlar, stanbul, 1999. (ev. Murat Belge), Birikim nce), Genda

538

Cehennemde Bir Mevsim Aydnlanlar, (ev. Mahmut Kank), z Yaynclk, stanbul, 1997. SEVK, smail Habib, Tanzimattan Beri Edebiyat Tarihi I, Remzi Kitabevi, stanbul, 1942. SOYSAL, Ahmet, Adan Zye Ece Ayhan, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 2003 [Kitap-lk, 59 (Mart 2003) eki] Tanzimattan Bugne Edebiyatlar Ansiklopedisi, c. I, Yap ve Kredi Yaynlar, stanbul, 2003. SREYA, Cemal, Gvercin Curnatas, Yap ve Kredi Yaynlar, stanbul, 1997. TATI, Mustafa, Yunus Emre Divan, Aka Yaynlar, Ankara, 1991. Trke Szlk, Dil Dernei Yaynlar, Ankara, 2005. UYAR, Tomris, Seyit Nezir (Haz.), Sonsuz ve br, Broy Yaynlar, stanbul, 1985. UYAR, Tomris (Haz.), iirde Dn Yok mu/Turgut Uyar zerine, Can Yaynlar, stanbul, 1999. UYAR, Turgut, Arz- Hal ve Sonras, (Haz. Tomris Uyar), Can Yaynlar, stanbul, 1993. YALIN, Mehmet, iirin Ortak Paydas / iirbilime Giri, Cumhuriyet niversitesi Yaynlar, Sivas, 1991. YAVUZ, Hilmi, Yazn, Dil ve Sanat, Boyut Yaynlar, stanbul, 1999. Yazm Klavuzu, Dil Dernei Yaynlar, Ankara, 2005. 2. YAZILAR ADA, Ahmet, Sonunda Ece Ayhan ld, Gsteri, 241 (Eyll 2002). AHMET HA M, O Belde, Btn iirleri, (Haz. nci Enginn, Zeynep Kerman), Dergh Yaynlar, stanbul, 1994. AHMET OKTAY (Brtecene), Toplumculuk, Yabanclama ve iir, Papirs, 4 (Eyll 1966). AKATLI, Fsun, Bir Deniz Kabuundan Daha Ayrntl Bir iir zerinedir, Tan, 12 (Ekim 1983). AKERSEN, Fatma, iir ve Ece Ayhan, Soyut, 103 (1977).

539

AKKANAT, Cevat, Gelenek Karsnda Ece Ayhan ve iiri, Dergh, 138 (Austos 2001). AKSEK , Rahmi, iir ve Dramatik Gerilim, Devinim, 2 (1965). mge ve Dramatik Gerilim, Devinim, 3 (1965). Akam, Ece Ayhan Neden yoksulluk inde ld, 8.4.2003. Tartmaya Ece Ayhann Edebiyat Dostlar da Katld, 11.4.2003. AKTA, erif, Cumhuriyet Dnemi Trk iiri, Trk Yurdu (Cumhuriyet zel Says), c.18, 134 (Ekim 1998). AKTULUM, Kubily, Metinleraras likiler, teki Yaynevi, Ankara, 1999. AKTUN, Hulki, Kendisini Balatmtr, Ludingirra, 1 (Bahar 1997). ALKAN, Erdoan, Ece Ayhan ve iiri, Varlk, 1140 (Eyll 2002). ALPAY, Necmiye, Bildirgesi Yort Savul, Ludingirra, 1 (Bahar 1997). ALTAN, Mehmet, Orta kiden Ayrlan ocuklar in iirler, Sabah, 10.2.1997. ALTINER, Ahmet Turan, 12 Temmuz 2002de Kaybettiimiz Ece Ayhanla lgili Testusa Buyur Ola Bu Hafta, Milliyet, 12.7.2005. ANAR, Turgay, iire Kafa Tutan Adam Ece Ayhan alarken, Hece, 89 (Mays 2004). ARMAN, Aye, aire Mektubum Var, Sabah, 28.6.1997. Biraz Daha Ece Ayhan, Hrriyet, 11.12.2000. Devletle Ece Ayhan, Devletle, Zaman, 15.7.2002. ASLAN, Sema, iir Ayakta Kalabilmeli, Milliyet, 31.8.1999. ATAY, Boray, Ece Ayhanda Devlet, Varlk, 1115 (Austos 2000). AT KOLU, Aya, Ece Yine Hasta, Milliyet, 21.4.1999. AT LLA, A. Nedim, iirlerin Efendisi, Akam, 16.7.2002. AYGNDZ, Filiz, Ece Ayhanla Sylei: Huysuz Deilim, Milliyet, 28.8.1999. Memet Fuat: Maestro Deilim, Milliyet, 23.1.2000. AYVAZOLU, Beir, kinci Yeni ve Cemal Sreya, Alt izil Satrlar, Tima Yaynlar, stanbul, 1999. Ece Ayhan Konuuyor, Zaman, 21.7.2002. BARITA, Pakize, Ece Ayhan (1931, Data- Tarih Yok, Hibir Yer), Milliyet, 5.8.2002.

540

BATMANKAYA, Murat, iiri Kara Bir Pantolon eytan in At, Radikal Kitap, 70 (19.7.2002). BATUR, Enis, Ece Ayhan iirinde Dii Su zlei, Oluum, 21/63 (1979). kinci Yeni ve Gerekstclk, Oluum, 22-23/64-65 (1979). Erratum, ada Eletiri, 2 (Nisan 1982). Ancak Rmun uaras, Cumhuriyet, 21.7.2002. BAYILDIRAN, Sabit Kemal, flah Olmaz Muhalif: Ece Ayhan, Varlk, 1139 (Austos 2002). BEK ROLU, Nazan, Mor Mrekkep, Mor zerine-1, Zaman, 28.3.1999. BENK, Adnan, Nuran Kutlu, Tahsin Ycel, Edip Canseverle Yaam Besleyen lm stne, ada Eletiri (Haziran 1982). BERFE, Sreyya, Faytonuyla Ap Gitti, Milliyet, 30.7.2002. Ece Ayhan (1931, Data- Tarih Yok, Hibir Yer), Milliyet, 5.8.2002. BERK, lhan, Bir Dava stne ki Ayr Gr-Anlam, Varlk (520 (ubat 1960). Salt iir kinci Yeninin lkeleri, Yeni Ufuklar, 3-4 (Mays-Haziran 1960). Ota Gnl, Yeni Ufuklar, 122 (Temmuz 1962). Bir Dava stne ki Ayr Gr-Anlam, Varlk (520 (ubat 1960). iirce Yaamn Ozan, ada Eletiri, 2 (Nisan 1982). BEZ RC , Asm, kinci Yeniyi Hortlatmak Sonusuz Bir abadr, Sanat Olay, 47 (Nisan 1986). BROWN, Ron, Suicide: The Heartache Remains, The International Journal of Psychiatric Nursing Research, 3, vol. 2 (August 1996). CANSEVER, Edip, iiri Aklamak, Yeditepe, 200 (Mays 1959). Ecegilleri Okumak, Papirs, 9 (ubat 1967). Gelecein iir, Dost, 32 (Haziran 1967). air Yaad Zaman Diliminin Dna kabilir, Gsteri, 1 (1981). arlmayan Yakup, Yerekimli Karanfil, Adam Yaynlar, stanbul, 1995. CELAL, Metin, Cemal Sreyann iiri Sevda Szleri, Gnmzde Kitaplar, 14 (ubat 1985). Gle Gle Ece Ayhan, Gle Gle Usta, Radikal, 14.7.2002.

541

COKUN, Zeki, Beyazlar Sofrasnda Karanlk!, Radikal, 19.7.2002. AKMAK, Ali, Bir ocuun Yreindeki Erilik, Virgl, 1 (Ekim 1997). EK RGE, Fatih, Bir Deprem Kua Ginsberg ve Ece Ayhan, Sabah, 13.4.1997. ET N, Nurullah, iirde maj ve Sembol, Trkoloji Dergisi, X, 1 (1992) DELEUZE, Gilles; Parnet, Claire, ngiliz Amerikan Edebiyatnn stnlnden, Diyaloglar, (ev. Ali Akay), Balam Yaynlar, stanbul, 1990. DEM RALP, Ouz, Yaklak Olarak Ece Ayhan iiri, Yaz (K, 1975). DEN Z, hsan, Ece Ayhann En Son Hastal, Yeni afak, 31.7.2000. Ece Ayhann Ardndan, Yeni afak, 15.2.2002. DURBA, Refik, Kara air lme Direniyor, Sabah, 6.10.1999. Kara air lme Utu, Gsteri, 240 (Austos 2002). DUYAN, Efe, Uurumlar Birletirir Yksek Tepeleri, Sol, 9.9.2006. ECE Ayhan (alar), Esas Duru, Mlkn Temelidir, Ludingirra, 1 (Bahar 1997). ada Bir Yahudinin El Yazs, Ludingirra, 1 (Bahar 1997). Ak ki Kiiliktir, (Gelecee Ak Mektuplar), Hrriyet, 14.2.2000. Nurullah Ata ya da Ata beylerden Talihsiz Bir iir Sahtekr, Kitap-lk, 48 (Austos 2001). Mtemilat, Kitap-lk, 52 (Mart 2002). ED BA, Emine, kinci Yeni Tartmas ve Memet Fuat, Atllar, 4 (TemmuzAustos 2000). ELOLU, Metin, Canseverin i Gc, Deiim, 5 (Mart 1962). ENG NN, nci, Cumhuriyet Dnemi Trk iiri, Trk Dili (Trk iiri zel Says-IV), 481, 482 (Ocak-ubat 1992). ERBAY, Vecdi, Sal ok yi, zgr Politika, 14.3.2001. ERB L, Leyla, Bir Ktlk Denemesi, Geceyazs, 1 (Ocak-ubat-Mart- Nisan 2003) ERDOST, Muzaffer, kinci Yeni zerine Kuramsal Denemeler, Dost, 29 (1963). Yeni iir ve Yeni Mzik, Pazar Postas, 14 (1957). ERENEL, Ender, Ece Ayhan Szl, Yeni Dergi, 54 (Mart 1969). ERGLEN, Haydar, Ak Mektup, Eceye Mektup, Ludingirra, 1 (Bahar 1997). Eceye Mektup, Radikal, 17.7.2002.

542

Ece Ayhan Niin Sevmeliyiz (ya da Sevmemeye Devam), Gsteri, 240 (Austos 2002). ERTOP, Konur, Ece Ayhan, iirini Aklyor, Ludingirra, 1 (Bahar 1997). EVREN, Sreyyya, Sevim Burak- Ece Ayhan, Birgn, 16 Ocak 2006. Evrensel, kinci Yeninin Keii ld, 14.7.2002. FERHAD, Hseyin, iir ve Mitologya, Bilim ve Sanat, 7 (Temmuz 19881). GEGEL, Hulusi, Ece Ayhan'n iir Sanat zerine Dnceleri, Sanat, 1 (Mays 2002). Ece Ayhan'n iiri zerine, Su, 4 (Kasm 2002). kinci Yeni iirinin evresinde Ece Ayhan, Akatalpa, 36 (Aralk 2002). "anakkaleli Bir Modern iir Ustas: Ece Ayhan", Yaraband, 1 (Austos 2003). anakkaleli Bir air: Ece Ayhan ve iiri, anakkale Aratrmalar Trk Yll, (3) Mart 2005. Ece Ayhan", Kale Kltr, 3 (Ekim 2005). GEMEN, Mehmet Ragp, Turgut Uyar iirinde Anlam, Promete, 17-18 (Ocakubat 1994) GNENS N, Okay, Mor Klhani, Sabah, 15.7.2002. GRSEL, Nedim, Hoa Kal Ho Tilki, Radikal Kitap, 70 (19.7.2002). Ece Ayhandan Nedim Grsele Mektup, Radikal Kitap, 70 (19.7.2002). Yorulan Bir iirin Ayak Deitirmesi, Mor Klhani Ece Ayhan iiri iinde, NeKitaplar Yaynlar, stanbul, 2004. GVEN, Metin, Ece Ayhan Sivil Bir air miydi?, Gsteri, 241 (Eyll 2002). GZ, Nkhet, iirsel lev ve Yapsal zmleme, Dilbilim, 7 (1987). HAKSUN, Arzu, Denizkzndan arklar, Hrriyet, 21.6.1998. Hece (Trk iiri zel Says), 53-54-55 (Mays-Haziran-Temmuz 2001). HIZLAN, Doan, Msryimden Biri in Notlar, Papirs, 20 ( Ocak 1968). Dzyazmz da Karadr Abiler, Ludingirra, 1 (Bahar 1997). Okunann tesindeki Ece Ayhan, Hrriyet, 4.8.1997. Kantocu Peruz Sahiden Yaad Patron, Hrriyet, 21.6.1998. En Popler Marjinalimizdi, Hrriyet, 14.7.2002.

543

Kim Olduu Belli Deil Kastettii Belli deil Olur mu Byle ey?, Hrriyet, 17.7.2002. http://ansiklopedi.turkcebilgi.com/ece%20ayhan. http://www.habervitrini.com/haber.asp?id=14763 http://www.pantheon.org/areas/mythology/europe/norse/articles.html?/articles/y /yggdrasil.html http://tr.wikipedia.org/wiki/Ece_Ayhan. Hrriyet, br Dnyada Devam Eden Hesaplama, 28.2.2003. IRGAT, Mustafa, Ece Ayhan Yeni Kitabyla Yeniden Gndemde iirimiz Karadr Abiler, Cumhuriyet Kitap, 176 (Temmuz 1993). K Z, Tuba, Ece Ayhann Ardndan, iir, Tarih ve Sivillik zerine: Lanetlenmilerin Hikyeleri, Tarih ve Toplum, 224 (Austos 2002). LYASOLU, Esin, Cansever Douyla zdeleiyor, Somut, 1980). NAN, Remzi, Otuz Drt Yl nce Turgut Uyarla, Promete, 13-14 (Eyll-Ekim 1993). NCE, zdemir, Dar Kap, Varlk, 909 (Haziran 1983). Sansrl Ece Ayhan, Adam, Nisan 2003 (207). PEK , Leyla, Esas Durua Direnen air, Virgl, 64 (Temmuz-Austos 2003). K., Tark Dursun, Kurumlar ve rgtler Neye Yarar?, http://www.tgc.org.tr/tarik_dursun/yazi26.htm KAHRAMAN, Hasan Blent, ki Dnyal Yaamak, Sanat Olay, 52 (Eyll 1986). Ece Ayhan lnce, Radikal, 15.7.2002. A Kalnca airler, Radikal, 20.9.2004. KAKAL OLU, akir, Melankolya iei, zgr Politika, 18.7.2002. KAHRAMAN, Hasan Blent, Ece Ayhan iiri / Sivillik, Etik, Dilsel Kopu, Trk iiri Modernizm iir, Bke yaynlar, stanbul, 2000. Ece Ayhan lnce, Radikal, 15.7.2002. KAHYAOLU, Orhan, kinci Yeni iirinin Uzanda Knar Hanmn Denizleri, Ludingirra, 1 (Bahar 1997). Esas Duru, Mlkn Temelidir , Radikal Kitap, 70 (19.7.2002). 19 (Temmuz

544

KAPLAN, Ramazan, Bir Dil Hareketi Olarak kinci Yeni, Milli Eitim, 88 (1989). Cahit Zarifolunun iirinde Anlam zerine Baz Dnceler, Yeni Dergi, 7-8 (1995). Edebiyatn Tanm, Edebiyat Terimleri, Edebiyat Bilgi ve Kuramlar, Anadolu niversitesi Akretim Fakltesi Yaynlar, Eskiehir, 1998. iir, air ve Sze Dair, Esin Sanat, 1 (Yaz 1999). KAPLAN, Sefa, Sait Nursi Yznden Veto Yedim, Hrriyet, 20.12.2004. KARDE, brahim, Ece Ayhan lptr, Yeni afak, 16.7.2002. KAYA, M. Kenan, Nazm Hikmet Kartpostal airi miydi?, Akam, 15.3.2004. KESK N, Ferda, Ktlk Toplumu ve Biimin Muhalefeti: Ece Ayhann iirini Okumak in Kavramsal Bir Arkaplan Tasla, Cogito, 38 (Gz 2003) KILIN, Hicran; Seher Sevim A., Ergenlerde Yalnzlk ve Bilisel arptmalar, Ankara niversitesi Eitim Bilimleri Dergisi, 2, c. 38 (2005). KIRIKKANAT, Mine G., iirin lm, Radikal, 14.7.2002. KOAK, Orhan, Sayklar Bir Dilde Bilmediim / Ece Ayhann iirinde Dil ve Balam, Ludingirra, 1 (Bahar 1997). KOAK, Orhan; ARSLANTUNALI, Mustafa, Ahmet Oktay ile Sylei, Virgl, 43 (Eyll 2001). KOAK, Serdar, Bat Asyann Son Mohikan, Radikal Kitap, 70 (19.7.2002). KUL, Erdoan, Ece Ayhan iirinde Sar ve Kara, Deirmen, 2 (2002). Ludingirra (Ece Ayhan Dosyas), 1 (Bahar 1997). MADEN, Perihan, Ece Ayhan Orada, Radikal, 30.8.1999. Atn Kahpeye, Radikal, 13.6.2004. MARD N, erif, Sivil Toplum, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, c. VII, letiim Yaynlar, stanbul, 1983. MEHMET, Hseyin, Canla Kavga Etmedim Ona Yanarm, zgr Politika, 6.10.1999. MURAT NEMET-NEJAT, , Ece Ayhan alar: An Afterword, The Blind Cat Black and Orthodoxies, Sun&Moon Press, Los Angeles, 1997.

545

NAMAL, Arn, Tp Etii Perspektifiyle Son Evreyi Yaayan ocuk Ailesine Bak Sre erisinde Deienler-, Trkiye Klinikleri Tp EtiiHukuku-Tarihi Dergisi, c. 11, 2 (2003). NORMAN, mge, (ev. Kemal Atakay), Kitap-lk, 74 (Temmuz-Austos 2004). Ntv, Ece Ayhann Ardndan, http://www.ntv.com.tr/news/164269.asp OKUYAN, Hlya Yazc, iirde Biime Dilbilimsel Yaklam zerine: Bir Ece Ayhan iiri Yntem ve zmleme, Tmer Dil Dergisi, Bilimsel Eletiri zel Says, 105 (Temmuz 2001). OKYAY, Sevin, Beyaz Adam ataldilli, Radikal, 16.7.2002. ORHAN, Ahmet, Messes lme Fotoraf Vermeden, http://cinnet.org/altyazilar/eceayhan.php OTU, nder, ocuk Kalbiyledir, Adama Sanat, 203 (Aralk 2002). NE, Mustafa, Ece Ayhana Doru, air/ iir Yazlar, Olak Yaynlar, stanbul, 1996. Kantocu Peruz Sahiden Yaad m Patron?, air/ iir Yazlar, Olak Yaynlar, stanbul, 1996. ZDEM, Yavuz, Her airin Kendi kinci Yenisi Vardr, Gsteri, 241 (Eyll 2002). ZDEM R, Seyfettin, Ortodoksluklar zerine, Soyut, 22 (1967). ZGENTRK, Nebil, Ad, Ece Ayhan, Sabah, 4.12.1999. ZKK, Erturul, Erturul zkk Diye Gen Bir Adam, Hrriyet, 14.7.2002. POUND, Ezra, Gemie Bir Bak, (ev. Perem Ycer), 20. Yzyl Edebiyat Sanat, (Yay. Haz. Hseyin Saliholu), mge Yaynlar, Ankara, 1995. PULUR, Hasan, Kim Bu air?, Milliyet, 24.7.2002. Radikal, Ece Ayhan in zmirde Tren, 15.7.2002. iirimiz Karadr Abiler, 20.7.2002. R FAT, Mehmet, kin Bir Ece Ayhan Szl, Ludingirra, 1 (Bahar 1997). SARIER, lker, Brakn Uyusun, Sabah, 17.7.2002. SEZER, Sennur, Ece Ayhan in Bir At, Evrensel, 14.7.2002. Ece Ayhan in Aynal Bir Reqiuem, Evrensel Kltr, 128 (Austos 2002). SEZG N, Diner, Ece Ayhan ld m?, Radikal, 20.7.2002.

546

SOSYAL, Ahmet, Ece Ayhan in, Ludingirra, 1 (Bahar 1997). Kt Edebiyat Nedir?, Akam-lk, 53 (9-15.5.2003). SZER, nay, Bir mge Kurucusu, Mor Klhani Ece Ayhan iiri iinde, Nekitaplar Yaynlar, stanbul, 2004. SREYA, Cemal, vercinka, Sevda Szleri, Yap ve Kredi Yaynlar, stanbul, 1996. AFAK, Halim, Gemi, Sivil iir ve Ece Ayhan, http://www.mevsimsiz.com/yazi.asp?id=4338 ARKDEM R, Hakan, Cesaretin iiri ya da kinci Yeni zerine, Atllar, 4 (Temmuz-Austos 2000). ENER, Muhsin, Hilmi Yavuzun Yazlar Balamnda iire likin Deinmeler, http://muhsinsener.tripod.com/yazilar/hilmi_yavuz.htm TARSUS, lhan, lhan Berkin iirleri, Varlk, 488 (Ekim 1958). TEM Z, zgr, Yetkebilimsel Olarak Ece Ayhann Sivil Duruu, Deirmen, 2 (2002). Gizli Yahudiye Ttn Duman Altnda Sorgulama Deneyi, Deirmen, 2 (2002). TEM ZYREK, Mahmut, kinci Yeni iirinin iirimize Getirdii Almlar, Ana Dili, 20 (2001). T MU N, Afar, Son Akmn Sylemek stedii, iir Sanat, 16 (ubat 1967). T MUROLU, Gzde, Keiname, Deirmen, 2 (2002). TOKAT, Glin, Ece Ayhann Babozuk Gnceleri Kronolojik Bir Btnlkle Yaymland Sk Sinema Sk iir, Cumhuriyet Kitap, 181 (Austos 1993). TORUNOLU, Sibel, Sana Gelinlik Getirdim!...Koyacak Yer Yok Vallahi: Lale Mldrle Sylei, Bir Gn, 2.9.2006. UAROL, Tuncer, kinci Yeniyi Yklenen Bir Ozan, Turgut Uyar, Gsteri, 57 (Austos 1985). USMANBA, lhan, iir: Ece Ayhan, Mzik: lhan Usmanba, Ludingirra, 1 (Bahar 1997). NAL, Hayriye, Ece Ayhan: iirimiz Her i Yapar Abiler, Hece, 70 (Ekim 2002).

547

NSAL, Kubilay, Bir iiri Eceleyebilmek iin Kolaj Denemesi, Sombahar, 1 (1990). VURAN, Cenk, Sivil Dilli Bir Epitafio, Deirmen, 2 (2002). YALIN, Murat, Adan Zye Hilmi Yavuz, Akam-lk, 53 (9-15 Mays 2003). YAVUZ, Hilmi, Hseyin Cntrk, Umberto Eco, Atonal Mzik ve kinci Yeni iiri zerine, Zaman, 20.3.2002. Tarih ve iir (1), Zaman, 8.12.2002. Tarih ve iir (2), Zaman, 15.12.2002. iir ve Mitos, Zaman, 1.1.2003. Ece Ayhann Hacyograflar, Zaman, 9.4.2003. Ece Ayhan Nasl Putlayor, Zaman, 16.4.2003. Tesir-i Sihirkri, Zaman, 23.4.2003. Nesnel Ballam, Aslnda Bir Yeniden retim Deil mi?, Zaman, 14.5.2003. Yoksa Biz, Biz Bu Dnyadan Deil miydik?, Zaman, 25.5.2003. YAVUZ, Mehmet, E, airin lm, Yeni afak, 17.7.2002. YED G, Serhan, lhan Usmanbala Sylei: Radyoda Prmiyer, Hrriyet, 28.7.1999. YILDIRIM, Hasanali, Zango mu, Papaz m, ada Bir Dervi mi, Yoksa Kei mi?, Yarn, 4 (Austos 2002). Zaman, Hilmi Yavuz ve zdemir Kzyorlar?, 19.4.2003. 3. AIKOTURUM, SORUTURMA, TARTIMA VE ZEL nce Adan Zye Ece Ayhana Neden

DOSYALAR Ant, Soruturma: airler iirlerini Savunuyor, (Katlanlar: Ece Ayhan, Edip Cansever, Turgut Uyar, Ahmet Oktay, Cemal Sreya), 12 (21 Mart 1967). Ant, Akoturum: iir zerine Akoturum I-II (Katlanlar: Fethi Naci, Asm Bezirci, Selahattin Hilav, Memet Fuat, Cevat apan), 13-14 (Mart 1967Nisan 1967).

548

Dost, Akoturum: Ulusal Edebiyat in Akoturum, (Katlanlar: Muzaffer Erdost, Ceyhun Atf Kansu, Turgut Uyar, lhan Berk, Orhan Duru, Bilge Karasu), 11 (Eyll 1963). Dost, Soruturma, 5 (1965). Hece, Soruturma, (Katlanlar: Fazl hsn Dalarca, Sedat Umran, Ece Ayhan, Erdem Beyazt, Alaeddin zdenren, Sreyya Berfe, Mehmet Taner, Hseyin Peker, Ahmet telli, Ahmet Ada, Kmil Efak Berki, Sina Akyol, Turan Ko, Mahmut Temizyrek, Metin Cengiz, Arif Ay, Veysel olak, Haydar Erglen, brahim Demirci, Faruk Uysal, Engin Turgut, Hasan ztoprak, mer Erin, hsan deniz, Mehmet Erdoan, Hseyin Atlansoy, Mrsel Snmez, Mustafa Aydoan, Atf bedir, Mehmet Can Doan, evser l), 53-54-55 (Mays-Haziran-Temmuz 2002). Lodos, Soruturma, (Katlanlar: Ahmet Ada, Ylmaz Arslan, Mustafa Atiker, Hayati Baki, brahim Batu, Metin Cengiz, Veysel olak, Mehmet Can Doan, Ylmaz Odaba, Ahmet Oktay, Sennur Sezer), 1 (ubat-Mart 1998). Ludingirra, Dosya: Ece Ayhan, 1 (Bahar 1997). Ludingirra, Dosya: Turgut Uyar, 3 (Gz 1997). Ludingirra, Dosya: lk Tamer, 5 (Bahar 1998). Ludingirra, Dosya: Sezai Karako, 9 (Bahar 1999). Pazar Postas, Soruturma: kinci Yeni in Ozanlar Ne Diyor?, (Katlanlar: lhan Berk, Ylmaz Gruda, Ece Ayhan, Edip Cansever, Tevfik Akda, Turgut Uyar, zdemir Nutku, Nihat Ziyalan, Ahmet Oktay), 5-6-7-8-9 (27.1.1957, 3.2.1957, 10.2.1957, 12.2.1957, 24.2.1957). iir Sanat, Soruturma: iirimiz stne Bir Soruturmann Karlklar, (Dzenleyen: Adnan zyalner; Yantlayanlar: Glten Akn, Sabahattin Kudret Aksal, Ece Ayhan, Ataol Behramolu, Adnan Binyazar, Asaf iyiltepe, Mehmet Doan, Oben Gney, Attila lhan, zdemir nce, Ceyhun Atf Kansu, Mehmet Seyda, nay Szer, Egemen Berkz, Sezer Tansu, mer Faruk Toprak, Nurer Uurlu, Sennur Sezer, Nihat Ziyalan), 19-20 (Mays 1967-Haziran 1967). Trk Dili, Tartma: ada Trk iiri stne I-II, (Yneten: H. Rdvan ongur; Katlanlar: Suut Kemal Yetkin, Cahit Klebi, Salah Birsel, Munis Faik

549

Ozansoy, Ceyhun Atf Kansu, Tahsin Sara, 212-213 (Mays 1969-Haziran 1969). Trk Dili, Soruturma: kinci Yeniden Ne Anlyorsunuz?, (Katlanlar: lhan Berk, Edip Cansever, Turgut Uyar, zdemir nce), 309 (Haziran 1977). Varlk, Tartma: Ya ve iir stne Sylei, (Yneten: Tomris Uyar; Katlanlar: Cemal Sreya, Edip Cansever, Turgut Uyar), 306 (Mart 1983). Yeditepe, Soruturma: kinci Yeni ve Eletirmeciler, (Katlanlar: Metin Elolu, Attila lhan, Nevzat stn, Turgut Uyar, Ece Ayhan, lhan Berk, Edip Cansever, Hseyin Cntrk, Asm Bezirci, Memet Fuat, Fethi Naci, Hikmet Dizdarolu, Sezer Tansu, Necati Cumal, zdemir nce, Behet Necatigil, Kemal zer, Ouz Tansel, Ahmet Arif, Ahmet Kksal), 17-18-19-20-21-22 (1960). Yelken, Soruturma: Eletirmen Yokluu, (Katlanlar: Edip Cansever, Orhan Kemal, Halis Acar, kran Kurdakul), 29 (Haziran 1959). Yelken, Tartma: kinci Yeni Yarglanyor, (Katlanlar: A. Aydn Hatipolu, . Afar Timuin, Grol Szen, zkoray), 41 (Haziran 1960). 4. TEZLER AKGN, Ali, lhan Berk iirinde Nesne Sorunu, (Yksek Lisans), Bilkent niversitesi Ekonomi ve Sosyal Bilimler Enstits, Ankara, 2002. AKYZ, Berna, Cemal Sreyann iiri, (Yksek Lisans), Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ankara, 2002. D RL KYAPAN, Murat Devrim, kinci Yeni Dnda Bir air: Edip Cansever, (Yksek Lisans), Bilkent niversitesi Ekonomi ve Sosyal Bilimler Enstits, Ankara, 2002. DNMEZ, Sheyla, kinci Yeni Hareketinde Dil Problemi, (Yksek Lisans), Gazi niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ankara, 1993. GEGEL, Hulusi, kinci Yeni iirinin evresinde Ece Ayhan, (Doktora), Trakya niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Edirne, 2002. KAPLAN, Ramazan, iirimizde kinci Yeni Hareketi, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ankara, 1981. Blent Habora, lker Kesebir, Dorul

550

KAVUT, Mehmet Said, Edip Canseverin iirlerinin Yap ve Tema Bakmndan ncelenmesi, (Yksek Lisans), Yznc Yl niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Van, 2005. ODABA, Battal, Fransz Sinemasnda Tartmal Bir Hareket: Yeni Dalga, (Yksek Lisans), Marmara niversitesi Sosyal Bilinmler Enstits, stanbul 1987. ORHAN, Ahmet, Ece Ayhan ve Tarih Yaklam, (Yksek Lisans), Bilkent niversitesi Ekonomi ve Sosyal Bilimler Enstits, Ankara, 2002. ZELEB , Hseyin, Cumhuriyet Dneminde Edebi Eletiri (1951-1960), (Doktora), Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ankara, 2006. SELUK, Ali, kinci Yeni Poetikas, (Yksek Lisans), ukurova niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Adana, 2004. ENDER N, Zbeyde, Turgut Uyarn Hayat, Sanat, iirleri zerine Bir Aratrma, (Doktora), Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ankara, 2003. YATKIN, . Nazan, Edip Canseverin Hayat, Eserleri, iirlerinin Yap ve Tema Bakmndan ncelenmesi, (Yksek Lisans), Frat niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Elaz, 2000. YILMAZ, Arif, Sabahttin Kudret Aksaln Hayat, Sanat ve iirleri zerine Bir Aratrma, (Doktora), Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ankara, 2004.

551

You might also like