Luzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 1

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 1
___________________________________ 1
Tamer Korugan
__________________________________
LZUMSUZ BLGLER ANSKLOPEDS
1
Tamer Korugan Aykr Yaynclk _____________________________________________________________________
WWW.MAXIMUMBILGI.COM

___________________________________ MaximumBilgi.com Notu: 2
Tamer Korugan
__________________________________
Bu kitabn tamam sitemizde bulunan "Genel Kltr", "Bilim" ve "Salk" blmlerine de datlmtr.
NDEKLER 1. Adetler 1.01. ngiltere'de trafik niin soldan akar? 1.02. Niin trafik lambalar krmz, sar ve yeildir? 1.03. Erkek bebeklerin giysileri niin mavidir? 1.04. Erkeklerin dmeleri niin sadadr? 1.05. nsanlar niin tokalayorlar? 1.06. Matemde bayraklar niin yarya indirilir? 1.07. emsiyelerin ounun rengi niin siyahtr? 1.08. Gnmzde niformalar niin haki renkte? 1.09. Eski insanlar tuvaletlerini nasl yapyorlard? 1.10. Erkekler eskiden nasl tra oluyorlard? 1.11. Ata neden soldan binilir? 1.12. Erkekler niin kravat takar? 1.13. Gelinliklerin rengi niin beyazdr? 2. Batl inanlar 2.01. 13 says niin uursuzdur? 2.02. Ayna krlmas niin uursuzluk getirir? 2.03. Nazar demesi nasl oluyor? 2.04. Kara kedi gemesi niin uursuzluk getirir? 2.05. Merdivenin altndan gemek neden uursuzluk saylr? 2.06. Niin tahtaya vuruyoruz? 3. Gnlk yaam 3.01. Niin mzikten holanyoruz? 3.02. Aylarn gnleri niin 28, 30, 31 gibi farkl? 3.03. Bozuk paralarn kenarlar niin trtlldr? 3.04. Sirk adrlar niin daima daire biimindedir? 3.05. Niin kurunkalemlerin ou altgen ve sar renkte? 3.06. Buz neden kaygandr? 3.07. Saatler niin ileri-geri alnr? 3.08. Bir saat niin 60 dakikadr? 3.09. Saatin akrep ve yelkovan niin saa dnyor? 3.10. skambil katlarndaki ekillerin anlam nedir? 3.11. Buzlanm yollara niin tuz dklyor? 3.12. 24 ayar altn ne demektir? 3.13. Yzme yarlar niin drt ayr stilde yaplyor? 3.14. ngilizce'de hindiye niin Turkey deniliyor? _____________________________________________________________________

___________________________________ 3 3.15. Yamurda koan niin daha ok slanyor? 3.16. Ev iekleri bize nasl zarar verebilirler? 3.17. Sabun kiri nasl gideriyor? 3.18. Sirklerde klc nasl yutuyorlar? 3.19. Gazeteler niin enine dzgn yrtlmyor? 3.20. Atletler niin saat ynnn aksine kouyorlar? 3.21. Boks ringleri niin drt kedir? 3.22. Asansr derken zplanrsa ne olur? 3.23. Mum yannca niin geriye bir ey kalmyor? 3.24. Yazn niin ak renk giysiler giyiyoruz? 3.25. Camn arkasnda gnete bronzlaabilir miyiz? 3.26. Elektrik insan nasl arpyor? 4.nsan 4.01. Ar nedir? 4.02. Nasl sarho olunuyor? 4.03. Vurgun yemek nasl olur? 4.04. Neden esneriz? 4.05. Niin yalanyoruz? 4.06. Niin gdklanyoruz? 4.07. Renklerden nasl etkileniriz? 4.08. Salarmz niin uzuyor? 4.09. Niin uyuyoruz? 4.10. Uyku nedir? 4.11. Vcudumuz ssn nasl ayarlyor? 4.12. Alkoln ne kadar trafikte zararldr? 4.13. Banyodan sonra ellerimiz niin buruur? 4.14. Jet-lag olay nedir? 4.15. Karagzllerin ocuu nasl mavi gzl olabilir? 4.16. Ayn anne-babann ocuklar niin farkl oluyor? 4.17. Kanmz krmz iken damarlarmz niin mavi? 4.18. nsanlar niin dondurularak saklanamyor? 4.19. Suyun altnda niin bulank grrz? 4.20. nsanlarn niin bazlar solaktr? 4.21. Parmaklarmz niin tlar? 4.22. Uyurken beynimizde neler oluyor? 4.23. Niin hkrrz? 4.24. Tat tutmas nasl oluyor? 4.25. Niin glyoruz? 4.26. nsanlar nasl yzebiliyor? 4.27. Niin insanlarn kanlar birbirlerinden farkl? 4.28. Niin hapryoruz? 4.29. Salarmz niin beyazlayor? 4.30. Trnaklarmz nasl uzuyor? 4.31. Erkek ve kadnlarn el yazlar farkl mdr? 4.32. Yirmi ya diiniz neden ge kyor? 4.33. Niin her insann sesi farkldr?
Tamer Korugan
__________________________________
_____________________________________________________________________

___________________________________ 4 5. Hayvanlar dnyas 5.01. Niin bcek yemiyoruz? 5.02. Krmz renk boalar niin kzdrr? 5.03. Sivrisinekler insan niin sokar? 5.04. Tellere konan kular niin arplmyorlar? 5.05. Atlar nasl ayakta uyuyabiliyorlar? 5.06. Kular niin 'V eklinde uuyorlar? 5.07. Kediler nasl hep drt ayak zerine derler? 5.08. Yeil ot yiyen ineklerin stleri niin beyazdr? 5.09. Sinekler tavanda nasl yryebiliyorlar? 5.10. Bir kpek ya niin yedi insan yana eittir? 5.11. Kutuplarda hayvanlar nasl yayorlar? 5.12. rmcek ann zellii nedir? 5.13. Yarasalar niin kan emer? 5.14. Yamurda karncalara niin bir ey olmuyor? 5.15. Hayvanlar niin k uykusuna yatarlar? 6. Teknoloji 6.01. Telefon ehir kodlar nasl veriliyor? 6.02. ark syleyerek bir bardak nasl krlabilir? 6.03. Kuru temizleme nasl yaplyor? 6.04. Cereyan kesilince telefonlar nasl alyor? 6.05. Mikrodalga frnlar yiyecei nasl piirir? 6.06. Barkod nedir? 6.07. Yalan makinesi nasl alr? 6.08. Silah susturucular nasl alr? 6.09. Telefon tularnda niin kntlar var? 6.10. Arabamzn aynalar niin farkl gsteriyor? 6.11. Souk havada arabamz niin zor alyor? 6.12. Uaklar arkalarnda niin bulut brakyorlar? 6.13. Helikopterlerin arka pervaneleri ne ie yarar? 6.14. Fotoraflarda gzler niin krmz kyor? 6.15. Floresan lambalar niin daha ekonomiktir? 6.16. Paratle ilk nasl atlanld, kim atlad? 6.17. Bumerang nasl geri gelebiliyor? 6.18. Kat nasl yaplyor? 6.19. En yksek ses hangisidir? 6.20. Paslanmaz elik niin paslanmaz? 6.21. Arabalarda hava yastklar nasl alyor? 7. Yiyecekler 7.01. Biber neden acdr? 7.02. Hamburgerin ad nereden geliyor? 7.03. Yiyecekler tuzlanarak nasl saklanabiliyor? 7.04. Soan dorarken niin gzmz yaarr? 7.05. nsanlar yiyeceklerini niin piirerek yerler? 7.06. Bira ienler niin sk tuvalete giderler?
Tamer Korugan
__________________________________
_____________________________________________________________________

___________________________________ 5 7.07. Diyet kola suda nasl yzebiliyor? 7.08. Elma kesilince niin kararyor? 7.09. Patlam msr nasl patlyor? 7.10. Domates niin meyvedir? 7.11. Un niin ok tehlikeli bir patlaycdr? 8. Dnyamz 8.01. Gkyz neden mavidir? 8.02. Arzn merkezine seyahat nasl olurdu? 8.03. Deniz suyu niin tuzludur? 8.04. Gnee yaklatka hava niin souyor? 8.05. Suyun hacmi, donunca niin klmyor? 8.06. Yaanm en dk ve en yksek scaklk ka derecedir? 8.07. Bulutlar nasl oluuyor ? 8.08. Niin yamur yayor ? 8.09. Niin kar yayor ? 8.10. Yldrm nasl dyor? 8.11. Niin gk grlyor? 8.12. Niin ay bazen gndz de gryoruz? 8.13. Yldzlarn klar gece niin krpyor? 8.14. Lavabodan su niin saa dnerek boalyor?
Tamer Korugan
__________________________________
_____________________________________________________________________

___________________________________ 6
Tamer Korugan
__________________________________
1
ADETLER
1.01 ngiltere'de trafik niin soldan akar? Bir zamanlar herkes ngilizler gibi yolun solundan gidiyordu. Bunun iin de ok geerli bir sebep vard. Yzyllarca nce yolun karsndan gelenin dost mu, yoksa dman m olduunu kestirmek mmkn deildi. nsanlarn ou sa ellerini kullandklar iin, yolun solundan, duvar dibinden (yaya veya atla) giderek sol taraflarn emniyete alr, sa ellerini kllarn hemen ekecek ekilde hazr bekletirlerdi. Yolun solundan seyahat, ilk defa 1300 yllarnda, papann Roma'ya gelecek haclarn yolda karmaaya sebep vermemeleri iin, yolun solundan gitmelerini sylemesiyle resmileti ve yzyllar boyu devam etti. 18. yzyln sonlarnda ABD'de birok atn ektii posta arabalarnda, src koltuu yoktu ve src en arkada ve soldaki atn stnde oturuyordu. Bu da yolun solundan gidildiinde kardan geleni ve yolun kontroln zorlatryordu. ok gemeden ABD'de trafik sadan ilemeye balad. Fransz htilali srasnda, ihtilalin liderlerinden Maximilien Robespierre, byk bir olaslkla Katolik kiliseye meydan okuyanlara bir jest olsun diye, Parislilerden yollarn sandan gitmelerini istedi. Bir sre sonra aslnda kendisi de bir solak olan Napolyon, ordularndaki ikmal arabalarnn yollarn sandan gitmeleri emrini verdi ve zaptettii her lkede de bu uygulamay hayata geirdi. ngiltere hibir zaman Napolyon tarafndan zapt edilemediinden ngilizler yolun solundan gitme alkanlklarndan vazgemediler. Avustralya, Hindistan gibi tm eski smrgelerinde de bu usul devam ettirdiler. Zaten ngilizler'de Amerikallardan farkl olarak src arabann stnde ve sanda oturuyordu. Modern araba teknolojisinin gelimesi ile bu geliimin dnyada ncs olan ABD'de src koltuu ve direksiyon sadan gidie uygun olarak sola konuldu ve dnyann birok blgesinde bu ekilde yaygnlat. ngiltere'de ve eski smrgelerinde, trafik akn sa eride almann faturas o kadar ykldr ki, artk isteseler de kolay kolay bunu yapamazlar. Hangi lkede olursanz olun, trafiin yn ister sadan olsun ister soldan, kardan karya gemeden nce, siz yine de her iki yne bakmay ihmal etmeyin. 1.02 Niin trafik lambalar krmz, sar ve yeildir? Trafik klar uygulamas, nceleri demiryollarnn trenleri kontrol iin uygulad sinyaller rnek alnarak balamtr. Demiryollar idaresi krmz rengi 'dur' sinyali olarak semiti. Krmz renk kan rengi olduundan asrlar _____________________________________________________________________

___________________________________ 7
Tamer Korugan
__________________________________
boyu tehlikenin, tahribatn ve lmn simgesi olmutur. Demiryollar ilk faaliyete getii 1830'lu yllarda 'ikaz' nn rengi yeil, 'ge' nn ise beyazd. Bir sre sonra beyaz sinyal problem yaratmaya balad. Beyaz renkli 'ge' sinyali dier sokak lambalar ile kartrlabiliyordu. Ama daha da kts 'dur' iaretlerine konulan krmz mercekler yerlerinden dnce k beyazlayor, 'ge' sinyali olarak alglanyor ve kazalara yol aabiliyordu. Sonunda demiryolcular krmzy 'dur', yeili 'ge' sar rengi de 'ikaz' sinyali olarak kullanmaya baladlar. Bilindii gibi sar, renk spektrumu iinde en gz alc renktir. Bylece makinist bir sinyalin bulunmas gereken yerde beyaz grrse, bir eylerin yanl olduunu anlyor ve tedbirini alyordu. Karayollarna gelince, yollarda sadece atlarn ve at arabalarnn bulunduu tarihlerde bile dnyann byk ehirlerinde trafik sorundu. lk trafik lambas otomobillerin ortaya kmasndan ok nce 1868'de Londra'da kullanld. Gazla yaklan ve bir eksen etrafnda dndrlebilen krmz ve yeil lambalar bir yl sonra patlayp, kendilerini eviren polisi de yaralaynca bu uygulama ortadan kalkt. Ama te yandan otomobillerin ortaya kmas ve ehirlerde dolamaya balamalaryla birlikte durum iyice ktleti. eitli ehirlerde deiik uygulamalar yapld. Demiryollarndaki uygulama rnek alnd ama demiryollarnda birbirine paralel iki hat vard. Bu sistem iki yolun kesitii kavaklarda ie yaramyordu. Sonunda gnmzdekilere benzeyen ilk elektrikli otomatik trafik lambasn, ilkokul mezunu ve ABD'deki Cleveland'da otomobil sahibi ilk siyah olan Garrett Morgan gelitirdi. 1914'de ilk denemelerine balayan Morgan 1923'de de patentini ald. Morgan 1963'de lmnden az nce patentini 40 bin dolara General Electric firmasna satt. Morgan'n lambalar demiryollarna benzer ekilde bir "T" zerinde krmz ve yeil iki lambadan ibaretti. ok gemeden ikaz anlamnda sar lamba da ilave edildi ve uygulama btn dnyaya sratle yayld. Aradan geen yllara ramen sar renk hala 'ikaz' anlamndadr ama gnmz srcleri onu 'ge' sinyali olarak alglyorlar. 1.03 Erkek bebeklerin giysileri niin mavidir? Yzyllarca nce insanlarda eytani glerin, bebeklerin veya kk ocuklarn odalarnda dolatklarna, onlarn vcutlarna girmek iin frsat kolladklarna ilikin ortak bir inan vard. Ayrca bu eytani glerin, mavi renk tarafndan kovulduuna da inanlyordu. nk mavi gklerin rengi idi. Hatta bugn bile hala Ortadou'da eytan kovmak iin, baz evlerin kaplar maviye boyanmaktadr.
_____________________________________________________________________

___________________________________ 8
Tamer Korugan
__________________________________
O zamanlarda, slalenin devam iin, erkek bebeklerin nemi daha fazla olduu iin, eytan korkar da gider diye, erkek bebeklerin ve kk erkek ocuklarn giysilerinin mavi olmas adet haline geldi ve yzyllar boyunca devam etti. ok sonralar kz bebekler de "erkek bebekler kadar nem kazannca", onlarn giysilerine de bir renk verilmesi ihtiyac dodu ve de ieklerin en gzeli olan gln rengi, yani pembe renk verildi. 1.04 Erkeklerin dmeleri niin sadadr? Hakikaten, niin erkeklerin tm giysilerinde dmeler sada, ilikler solda iken kadn giysilerinde tam tersidir? te, insanlarn daha ok sa ellerini kullanmalarndan dolay yerleen bir alkanlk daha. Sa elini kullanan bir insan iin, sadaki bir dmeyi, soldaki bir ilie geirmek daha kolaydr. Bu nedenle de erkeklerin dmeleri daima sadadr. Peki kadnlarn dmeleri niin solda? Kadnlarn ounluu da, daha ok sa ellerini kullanmyor mu? Giysilerde dmelerin kullanlmaya balanld ilk zamanlarda, dmeler hem abuk krlabiliyordu, hem de herkesin alamayaca kadar pahal idi. Dme alabilecek zengin kadnlar da, uzun elbiselerini ancak hizmetilerinin yardm ile giyebiliyorlard. Hizmetiler ise hanmlarnn karsnda, onlarn dmelerini, sa ellerini kullanarak daha rahat ve daha hzl ilikleyebiliyorlard (tabii erkeklerin de daha hzl zdklerini sylemeye gerek yok). Bu neden(ler)le, terziler dmeleri hizmetinin sana, hanmnn ise soluna gelecek ekilde diker oldular. Gnmzde her kadn, kendi kendine giyinip soyunmasna ramen nedendir bilinmez, bu adet deimedi. 1.05 nsanlar niin tokalayorlar? Tokalama aslnda alar ncesi bir adet. ok eski alarda, tm erkekler bir silah tayor ve ounluu da bu silah sa eli ile kullanyordu. Bir erkek dierine dost olduunu, elinde silah bulunmadn gstermek iin, bo sa elini uzatyor, dieri de ayn eyi yapyordu. Ama her iki taraf da kendini emniyete almak, dierinin aniden silah ekmesine mani olmak iin, birbirlerinden emin olana kadar, birlikte ellerini hafife skarak duruyorlard. Tokalarken elleri sallama alkanl, elleri daha iyi kavrayarak, rakibin giysisinin iinden aniden bir silah karmasn nlemek iin balam olabilir. Ancak sonralar dostluun bir ifadesi oldu.
_____________________________________________________________________

___________________________________ 9 1.06 Matemde bayraklar niin yarya indirilir?
Tamer Korugan
__________________________________
Bu gelenein kkeni eski deniz savalarna kadar uzanyor. O devirlerde her bir sava gemisinin direinin tepesinde dalgalanan kendine zg renkli bir bayra vard. Bir deniz savandan sonra yenilen gemi, galip tarafn bayran asmak zorundayd, bunun iin de kendi bayran yarya ekerek stte yer brakrd. Gnmzde byle bir durum sz konusu deilse de, bayraklar yarya indirmek bir sayg ifadesi olarak kald. Milletlerin matem gnlerinde, nemli devlet adamlarnn lmnde, dier milletlerin de bayraklarn yarya indirmeleri, mateme katlmak anlamnda uluslararas bir gelenek haline geldi. Hangi ulustan olursa olsun denizde birbirinin yanndan geen gemilerin, gei sresince bayraklarm yarya indirmeleri gelenei, saygnn bir ifadesi olarak gnmzde hala devam etmektedir. 1.07 emsiyelerin ounun rengi niin siyahtr? emsiyeler ilk olarak 3400 yl nce Mezopotamya'da, bir rtbenin, bir ayrcaln sembol olarak kullanlmaya baland. Bu ilk emsiyeler Mezopotamyallar yamurdan deil, yakc gneten korumak iin kullanlyordu. emsiyeler yzyllar boyu hep gneten korunmak iin kullanld. Bugn bile baz Afrika kabilelerinde efin arkasnda yryen bir emsiye taycs grlmektedir. Hatta ngilizce'de emsiye anlamndaki 'umbrella' kelimesi, Latince glge anlamna gelen 'umbra' kelimesinden tremitir. Milattan nce 1200 yllarna gelindiinde emsiye Msrllarda biraz dini bir anlam kazand. Gkyznn Tanrnn vcudundan yaplm, dnyay koruyan bir emsiye olduuna inanyorlard ve balarnn zerinde tadklar emsiye yksek ahlak sembol idi. Romallar emsiye kltrn Msrllardan aldlar ama onu hep kadns bir sembol olarak grdler ve erkekler tarafndan hi kullanlmad. Yal kattan yaplan emsiyelerin yamuru da geirmedii grlnce, kadnlar tarafndan yamurda da kullanlmaya baland. Artk antik tiyatrolarda, yamurda kadnlar emsiyeler altnda rahat rahat otururlarken, erkekler srl sklam slanyorlard. Avrupa'da emsiyelerin yaygn olarak kullanlmasna 1700'l yllarda balanmtr. Bu yllarda emsiyelerin ynl kumalarnn st bir eit ya ile svanyordu. Bu ya kumaa su geirmez bir zellik kazandryor ve siyah bir renk veriyordu. Siyah renkli bu emsiyeler erkekler tarafndan da benimsendi ve gne iin olan beyaz emsiyeler kadnlarn, yamur iin olan siyahlar ise erkeklerin vazgeilmez aksesuarlar oldu. Bir eit ya ile svanan siyah emsiyeler gerekten yamuru hi geirmiyorlard ama mrleri de pek uzun srmyordu. Zamanla daha kaliteli emsiyeler retildi, ancak siyah renk su geirmezliin bir garantisiymi gibi alglanmaya devam edildi. Gnmzde yazn emsiye kullanma adeti pek kalmad ama
_____________________________________________________________________

___________________________________
Tamer Korugan
10 __________________________________
yamurda erkekler siyah emsiye tamada hala srarl. Kadnlar ise cvl cvl renklerdeki emsiyelerle dolayorlar. l .08 Gnmzde niformalar niin haki renkte? Napolyon savalarna kadar, askeri niformalar ok renkli ve gsterili idi. Ancak sava teknolojisi gelitike bunun da baz sakncalar ortaya kmaya balad. Kl ve kalkanla yaplan savalarda gsterili niformalar dmanda moral bozukluu yaratyordu ama ateli silahlar bulununca, bu parlak ve renkli giysiler uzaktan iyi bir hedef olmaya balad. Bugn askerler savaa en uygun sadelikte giyinerek giderler ve sadece gerekli tehizat tarlar. niformalardaki haki renk ise ilk kez ngilizler tarafndan 1850'li yllarda Hindistan'da kullanlmaya balanmtr. Britanya ordusundan Hary Lumsden ngiliz askerlerinin beyaz niformalar nedeni ile kolay hedef olduklarn fark edince, niformalarn zerine toz ve amur srerek ve biraz da ay ile boyayarak renklerini glgeli kahverengine dntrm ve giysilerin rengini araziye uydurmaya almtr. Toprak rengine benzeyen bu niformalara Hinte toprak rengi anlamna gelen 'Khaki' ad verilmi ve Trke'ye de 'haki' olarak gemitir. Khaki 20. yzyln balarnda gnn standartlarna gre deitirildi. Bu model Amerikan zel timleri tarafndan tehlikeli grevlerde kullanlmaya balanld. Birinci Dnya Sava'nda da kullanlan bu renkteki kumalar ok sert olduklar iin askerlerin hareket kabiliyetlerini azaltyor ve slandka daralyorlard. 1932 ylnda pamuktan retilen 'cramerton' ordu elbisesi dayankl olmas ve iinde kolayca hareket edilebilmesi asndan kinci Dnya Sava'nda ordunun kulland en yaygn arazi elbisesi haline geldi. Bir sonraki aama ise askerlerin dman tarafndan grlmemesini salayacak kadar araziye uygun ama ayn zamanda ayn tarafn askerlerinin birbirlerini vurmamasn salayacak ekilde ayrt edilebilir kuma renk ve desenini yaratmakt. Aslnda kamuflaja ilk olarak askerler tarafndan deil, hayvanlarn kendilerini fark etmelerini nlemek iin avclar tarafndan bavurulmutu. Kamuflaj desenlerini yaratabilmek iin ngiliz ve Fransz ordular ressamlarla ibirlii yapmtr. Hatta Picasso'nun ordu giysilerini grnce, 'Bunlar benim desenlerim' diye bard bile rivayet edilir. 1.09 Eski insanlar tuvaletlerini nasl yapyorlard? nsanlar tarihlerinde ok uzun bir sre tuvalet kullanmadlar. Balangta hayvanlar nasl yapyorlarsa, onlar da yle yaptlar. lerini en yakn alnn dibinde veya bir rmak kenarnda grebiliyorlard. Ancak toplumlar gelitike, kyler, kasabalar ortaya ktka tuvalet ihtiyacn karlamak iin daha uzak mesafelere gitme zorunluluu dodu. Ayrca akta braklan atklarn yaratt kt koku ve hastalk tehlikeleri de insanlarda bu konuda baz nlemler almann zamannn geldii bilincini oluturdu. _____________________________________________________________________

___________________________________
Tamer Korugan
11 __________________________________
Binlerce yl nce Smerler, Msrllar ve Hindistan'da yaayanlar oturakta oturup, ihtiyalarn giderdikten sonra oturaa denleri uzakta bir yerlere dkyorlard. ki bin yl nce ise Romallar ilk basit tuvaleti kullanmaya baladlar. Atklar oturduklar deliin iine dyor, deliin altndan akan su onlar uzaa tayordu. iftilerin, ak arazide alanlarn ise zaten byle bir dertleri yoktu. Tarlann bir kesine ukur kazyor, ukur yeterince dolunca, toprakla dolduruyor ve baka bir ukur kazyorlard. Geceleri ise yataklarnn altnda bir lazmlk bulunduruyorlard. Ortaada kale ve atolarda atk bir delik vastas ile binann etrafndaki su birikintisine drlyordu. Bir yere tuvaletini yapp, onu bir tanktan gelen su ile srkleyip, uygun bir yere brakma fikri ilk olarak Kralie 1. Elizabeth zamannda, 1589 ylnda John Harrington'dan geldi. Ancak o zamanlar ngiltere'deki evlerde ne byle bir tank dolduracak, ne de at alp gtrecek su sistemi vard. Gnmzdekilere benzer bir tuvalet ancak iki yzyl sonra 1778'de ngiltere'de bir saat yapmcs olan Alexander Cumming tarafndan tasarland ve Joseph Bramah tarafndan gelitirildi. Tuvaletlerden evlere yaylan kt koku ise 1849 ylnda Stephen Green'in 'U' eklinde bir boruyu tuvaletin kna monte etmesi ile son buldu. Tuvaletlerin ve gnmzde lavabolarn da altnda bulunan bu 'U' eklindeki boruda her zaman bir miktar su kalr ve kokunun olumasn nler. Tabii o zamanlar tuvaletler dkme demirden yaplyordu. Sonra dzgn yzeylerinin temizlenme kolayl bakmndan seramik tuvaletler retilmeye balanld. 1888 ylnda ise tuvaletlere zinciri ekilince suyu akan klozetler ilave edildi. Bizde tuvaletler iin hela, kenef, ayakyolu, WC., 00, yznumara gibi birok isim kullanlr. 'WC.' ngilizce ismindeki 'Water Closet'in ba harfleridir. Yznumarann hikayesi ise deiik. Eskiden Fransa'da otellerde tuvaletler koridorlarn ularndayd. Odalarn her birine birer numara verirken, tuvaletlere numarasz demiler ve '00' diye iaretlemilerdi. Franszca'daki 'numarasz' kelimesi ile '100 numara' kelimesi hemen hemen ayn telaffuz edildiinden, bizde Franszcas biraz kt birinin tercme hatas sonucu 'yznumara' olarak yerlemitir. 1.10 Erkekler eskiden nasl tra oluyorlard? 1991'de Avusturya Alpleri'nde buzullar arasnda donmu bir erkek cesedi bulundu. artc olan cesedin 5.200 yl nce yaam birine ait olmas ve bugne kadar hemen hemen hi bozulmadan kalabilmesiydi. 'Alp oban' ad verilen bu cesette dikkat eken bir baka husus da, yznde sakal ve byk olmamasyd. Arkeologlara gre erkekler tarih ncesi devirlerde de tra oluyorlard. Maara duvarlarndaki bu devirlerden kalma resimler sakal tra iin kabuklarn, kpekbal dilerinin, en ok da keskinletirilmi akmaktalarnn kullanldn gstermektedir. Gnmzde kefedilen baz ilkel kabilelerde akmaktann bu amala kullanld gerekten de grlmektedir. Msr'da _____________________________________________________________________

___________________________________
Tamer Korugan
12 __________________________________
alan mezarlarda eski Msrllarn M.. 4. yzylda sakal kesmek iin kullandklar altn ve bakr aletler bulunmutur. Tarih ncesi erkeinin sakal tra olma nedeni, kesilmezse 150 santimetreye kadar uzayabilecek olan sakaln hareket kabiliyetini hayli kstlamasdr. Ancak sinek kayd tra olma ihtiyacnn nedeni bilinmemektedir. Her gn kesilmesi gerekiyorsa erkekler niin sakall yaratlmlardr, o da ayr bir konu. Erkekler gnmzde olduu gibi gemi zamanlarda da din, toplumsal konum ve moda gibi nedenlerle tra oluyorlard. rnein, Roma'da sadece zgr insanlar tra olabilirdi. MS. 14. yzylda imdiki usturann ilkelleri ortaya kmaya balad, ama erkeklerin acl ve kanl tra derdi 20. yzyln balarna kadar devam etti. King Camp Gillette (jilet) ABD'de 1901 ylnda ilk iki tarafl jileti kefetti. Ancak Birinci Dnya Sava yllarna kadar 168 jilet ve 51 makine satabilmiti. Sava balarnda ABD hkmeti ordunun ihtiyacn karlamak iin firmaya 3,5 milyon tra makinesi sipari etti. Bylece tra ba bir sektr haline geldi. Ksa bir sre sonra eski bir kl reticisi olan Wilkinson firmas da tra ba retimine geti ve bu ikili gnmze kadar piyasann devleri olarak geldiler. Gnmzde Gillette dnya pazarnn yzde 66'sim elinde bulundururken, Wilkinson'un pay yzde 20'dir. Daima sektrn motoru olan Gillette aslnda kaifinin ve firmann ismi ve bir marka iken rnn de ismi haline gelmitir 1950'li yllarda ilk elektrikli tra makineleri devreye girdi. Ayn yllarda ise paslanmaz elik tra ba piyasaya kt. Gnmz erkeklerinin yaklak yzde 80'i slak tra yani tra ba kullanmay tercih ediyor. Dnyada tra olan 2 milyar erkek ve her birinin yznde ortalama 15 bin kl varken ve hele hele bu kllar gnde yaklak 2 milimetre uzarken, yani bir erkein mrnn ortalama 100 gn tra olmakla geerken, kim bkebilir tra ba sektrnn bileini? 1.11 Ata neden soldan binilir? Dier birok alkanlkta olduu gibi, bunun da sebebi, insanlarn ounun sa ellerini kullanyor olmalardr. Asrlar nce, daha ok sa ellerini kullanan insanlar, kllarn kolay ekebilmeleri iin, kllarn knlarnda, sol taraflarnda tayorlard. Ata binerken, sol dizin altna kadar inen bu uzun klla ata sadan binmek, yani sa aya zengiye koyup, sol aya atn zerine atarak binmek kl nedeni ile zor oluyordu. Soldan, sol aya zengi zerine koyup, sa aya atn zerine atarak binince kl sorun yaratmyordu. zellikle savaa giden ordularda disiplin nedeni ile bir rnek hareket edilmesi gerektiinden, solaklar da ata soldan binmek zorunda kalyorlard. Artk biniciler kl tamyorlarsa da, ata soldan binmek gnmze kadar uzanan bir gelenek haline geldi. _____________________________________________________________________

___________________________________ 1.12 Erkekler niin kravat takar?
Tamer Korugan
13 __________________________________
Taklar hari zerimizdeki her giysinin bir fonksiyonu vardr. Peki kravatn boaz skmaktan baka fonksiyonu nedir? Her iki yakay bir araya getirmekse dme o ii gryor. Dmeleri rtp giysimizi gzel ve renkli klmaksa kadnlar niye takmyor? Pek de kravat sever bir millet olmadmz aktr ama ister inann, ister inanmayn kravatn ortaya knda Trklerin de rol var. 1660'da Osmanllar Avusturya ordusuna yenilince o zamanlar AvusturyaMacaristan mparatorluu snrlar iinde olan Hrvatistan'dan (Croatia) bir alay asker zaferin kahramanlar olarak Paris'e gtrldler ve kraln huzuruna karldlar. Bu askerler boazlarna renkli mendiller takmlard. Bu mendiller Romallar devrinde hatiplerin, ses tellerini scak tutmak iin boazlarna sardklar mendillere benziyordu. Kral ok beendi ve kendisi de krallk kravatlar takan bir alay kurdu. Kravat kelimesi de Hrvat anlamndaki 'Croat'tan tredi. ok gemeden bu moda ngiltere'ye srad. Hibir centilmen boazna bir ey sarmadan kendini iyi giyinmi hissetmiyordu. Kravat o zamanlar o kadar yksek balanrd ki, insanlar vcudunu dndrmeden etrafa bakamyorlard, ama hi olmazsa bir faydas vard. Kl darbelerine kar boyunu koruyordu. Kravat eitli ekillerde yzyllarca yerini korudu, yzden fazla deiik balama ekli gelitirildi. Balama ekilleri zerine kitaplar yazld. 1960 genliinin dzene ba kaldrmas srasnda biraz gzden dt ama 1970'li yllardan balayarak poplaritesi yine artt. Tabii ki patronlar kravat taknca alanlara da baka seenek kalmyordu. Kravatlar erkeklerin elbise dolaplarnn en kolay ypranabilir aksesuarlardr. Genellikle erkekler kravat dmnn bir tarafndan, ince ucunu ekerek karrlar. Halbuki doru yol kravat balarken hangi hareketleri yaptysanz, skerken de ters sra ile aynsn yapmanzdr. Kravat kardktan sonra her iki ucunu birletirip iki kat yapmanz, parmanzn zerine bir kemer gibi sarmanz, parmanz iinden ektikten sonra btn gece o ekilde muhafaza etmeniz uzmanlar tarafndan tavsiye ediliyor. Eer sz konusu olan bir ipek kravat ise sabahleyin de hemen askya asmanz gerekiyor, bu ekilde iindeki fiberler orijinal ekillerine gelecektir. Son bir uyar: zerinde leke olsa bile ipek kravatlar kuru temizlemeye gndermeyin, deforme olabilirler, mmkn olduunca kendiniz temizlemeye aln bu da bir sonu vermezse dikilerim skp mendil olarak kullanabilirsiniz. 1.13 Gelinliklerin rengi niin beyazdr? ocuk annesine sormu: 'Anne gelinlerin giysisi niin beyaz renkte?' Annesi cevaplam: 'Beyaz renk masumiyetin ve mutluluun semboldr.' ocuk tekrar sormu: Teki o zaman damatlar niin siyah giyiyorlar?' Eski Roma'da gelinliklerin rengi saryd. Gelinler yine sar renkte pee takyorlard. Pee evli ve bekar kadnlar ayrt ediyordu. Ortaalarda ise gelinliin rengi zerinde pek durulmad. Kuman kaliteli ve gsterili olmas _____________________________________________________________________

___________________________________
Tamer Korugan
14 __________________________________
daha nemliydi. Herkes en iyi elbiselerini giyiyordu, renk de herkesin kendi tercihine greydi. Beyaz gelinlik adetinin yaygnlamas 16. yzylda olmutur. Bu yllarda kraliyet ailesi gelinlerinin gmi renkte gelinlik giymeleri gelenekti. Kralie Viktorya bunu reddetti ve beyaz gelinlik giymekte srar etti. Bundan sonra ngiliz ve Fransz yazarlar, beyaz rengin masumiyetin simgesi olduu konusunu ilemeye baladlar. O dnem ahlakna gre bekaret evliliin vazgeilmez koulu olduu iin beyaz gelinlik adeti tuttu. Evlenirken beyaz giysi giymek gen kzlarn bekaretlerini topluma ilan etmelerinin vastas oldu. Gelinlikle ilgili baz batl inanlar da var. Bunlara gre gelinin gelinliini bizzat kendisi dikmesi, damadn dnden nce gelini gelinlikle grmesi, gelinin gelinlii dnden nce giymesi uursuzluk getiriyor. Sz evlenmeden alnca evlilik yznden de bahsetmek gerekiyor. nsanlarn evlenince yzk takmalar eski Msrllarn inanlarna dayanyor. Milattan 2800 yl nce Msr'da yaayanlar dairenin veya halka eklindeki cisimlerin, balang ve biti noktalarnn olmamas nedeni ile sonsuzluu temsil ettiklerine inanyorlard. Yzk evliliin sonsuza dek sreceini simgeliyordu. Sonra bu inan ve adet Romallar vastas ile iyice yaygnlat. Kazlarda o devirlere ait ok ilgin evlilik yzklerine rastlanlmtr. Evlilik yznn sol ele ve sondan bir nceki parmaa taklmasnn sebebi ise modern tbbn gelimesinden nceki devirlere ait yanl bir insan anatomisi bilgisidir. O zamanlarda dolam sistemimizdeki ana damarn sol elimizde bu parmaktan balayp kalbimize gittii sanlyordu. Bylece buraya taklan yzkler evli iftin kalben balln simgeliyordu. Geri imdi damarlarn nereden gelip nereye gittii biliniyor ama bu da bir adet olarak kald.
_____________________________________________________________________

___________________________________
Tamer Korugan
15 __________________________________
2
BATIL NANLAR
2.01 13 says niin uursuzdur? 13 saysnn uursuz olduuna ilikin inan dnyada o kadar yaygndr ki, yaam birok ynde ciddi olarak etkilemektedir. Baz lkelerde evlerin kaplarna 13 numaras verilmez, uaklarda 13. koltuk sras yoktur, apartmanlarda, otellerde 13. kat ya 12A'dr ya da 14'tr. 13 numaral oda yoktur. Olsa bile insanlar o odada kalmak istemezler. Hatta ayn 13'nde ie gelmeme, uak ve tren rezervasyonlarnn iptali, alveriin dmesi ve benzeri davranlarn ABD'ye gnde milyonlarca dolara mal olduu sylenmektedir. Bu inan bir fobi yani bir eit korku hastal olarak kabul edilmi olup ad 'triskaidekaphobia'dr. Genel olarak bu inancn, Hz. sa'nn mehur son yemeindeki havarilerin saysndan kaynakland sanlsa da, kk ok daha eskilere mitolojik tanrlarn yaadna inanlan alara, skandinavya topraklarna kadar gider. O zamanlarda k ve gzellik tanrs Balder bir ziyafet verir. Balder Vikking'lerin mehur tanrs Odin ile Frigga'nn oullar olup, ay kraliesi Nanna'nn da eidir. Bu ziyafete 12 kii davetli iken, yalanlarn ve hilelerin tanrs Loki, davetli olmad halde, zorla 13. kii olarak katlmak ister. Ancak bu arada kan tartmada, Loki dier tanrlar tarafndan da ok sevilen Balder'i ldrr. Bu mitolojik hikaye ve inan skandinavya'dan Avrupa'nn gneyine kadar yaylr. Hristiyan din adamlar bu halk masaln kullanrlar ve Hz. sa'nn son yemeine uygularlar. Hristiyan versiyonunda Balder'in yerini Hz. sa, Loki'nin yerini de hain Judas alr. Bu yemekten sonra 24 saat iinde de Hz. sa armha gerilerek ldrlr. Bu nedenle Hristiyanlarda akam yemeinde 13 kii bir araya gelirse bunlardan birinin bana bir felaket geleceine inanlr. Bu inanlara gre 13 says uursuzdur ama ayn cumaya rastlayan 13. gn hepten uursuzdur. Ancak byle bir gnde domusanz tam tersi, yani 13 sizin uurlu gnnzdr. Cuma gnnn uursuz saylmasna Havva anamzn Adem babamza elmay cuma gn yedirtip cennetten kovulmasna sebep olmas, Hz. Nuh zamanndaki byk selin cuma gn olmas, Hz. sa'nn cuma gn armha gerilmesi gibi olaylardan biri veya hepsi neden olmu olabilir. Mslmanlar ise Hz. Adem'in cuma gn yaratldna inandklarndan bu gne dier gnlerden daha ok deer verirler. 13 saysnn uursuzluuna duyulan inancn kkeninde bir yl iinde ayn 13 kez dolunay olarak gzkmesinin yattn syleyenler de vardr. _____________________________________________________________________

___________________________________ 2.02 Ayna krlmas niin uursuzluk getirir?
Tamer Korugan
16 __________________________________
Ayna krlmasnn uursuzluk getireceine olan inan, en eski batl inanlardan biridir. Kkeni ilk aynann yaplndan yzyllar ncesine, hatta ilk a insanna kadar gider. Gllerde veya su birikintilerinde, kendi aksini gren ilkel insan arm, bunun kendisinin ruhu olduunu sanm, suyu bulandrp grntsnn kaybolmasna neden olanlar da dman bilmitir. lk aynalarn kullanl eski Msr devirlerine rastlar. Bunlar pirin, bronz, gm hatta altn gibi metallerden yaplm ve ok iyi parlatlm yzeylerdi ve de tabii ki krlmalar mmkn deildi. Bu devirde de bu parlak yzeylerden yansyan grntnn o insann ruhunun bir yansmas olduuna inanlyordu. Sonralar buna vampirlerin ruhlar olmadndan bu parlak yzeylerde grntlerinin de yansmad inanc ilave edildi. Cam kaplarn yaplmaya balanlmasndan sonra da, iindeki sudan yansyan grntnn ruhun bir yansmas olduu inanc devam etti ama camlar krlabiliyordu ve o zaman da iinde bulunan ruhun bir paras vcudu terk ediyordu. Birinci yzylda Romallar bu uursuzluun sresini 7 yla kardlar Romallar hayatn her yedi senede bir kendini yenilediine nanyorlard. Camn krlmas sonucu ruh ve dolaysyla insann sal tahrip olduundan, vcudun kendini yenileyerek, salna kavumas iin yedi yl gemesi gerekiyordu. Bu batl inan, 15. yzylda talya'da, Venedik ehrinde, arkas gm kapl, ok kolay krlabilir ve pahal ilk aynalarn yaplmas ile birlikte iyice geliti. nan biraz da ekonomik boyut kazanmt. Aynay tayanlar, evlerde aynalar temizleyen hizmetkarlar, aynalar krmalar halinde, yedi yl boyunca, lmden daha beter felaketlerle karlaabilecekleri hususunda uyarlyorlard. Bu inanla beraber gelitirilen baz nlemler de oldu tabii. rnein: aynann krlan paralar toplanr ve gneye doru akan bir rmakta ykanrsa veya topraa gmlrse kt ans yok edilmi olur. Ancak krlan paralar alp evden karken ilerine bakmamak gerekir. Yatak odalarndaki aynalarn zerleri kullanlmad zamanlarda rtlmelidir ki ruh iinde kalmasn. len bir insann evindeki aynalarn da zerleri rtlmelidir ki ruh gkyzne doru olan yolculuunda bir engelle karlamasn. 17. yzyln ortalarnda ngiltere ve Fransa'da ucuz maliyetli aynalar retilmeye balanld ama batl inan o kadar yerlemiti ki, gnmzn modern dnyasnda bile hala devam ediyor. 2.03 Nazar demesi nasl oluyor? Bizde "nazar demesi" ad verilen inan, dier lisanlarda "eytan gz" veya "eytan bak" olarak adlandrlr. Bebeine yeni elbiseler giydiren bir anne, arya gidip alveri yapar. Bu arada bir baka kadn gelir ve bebei sever. Eve gittiklerinde bebek ishal olur. te anneye gre bebeine o kadnn nazar demitir. Dikkat ederseniz burada bebei seven kadnn art niyeti yoktur. Zaten _____________________________________________________________________

___________________________________
Tamer Korugan
17 __________________________________
nazar deen kiinin genellikle ktl deil, kskanl ve ekemezliidir sz konusu olan. Noel Baba ve benzeri batl inanlar ocuklukta kuvvetli olup ya ilerledike azalrken, nazar deme inanc bunun tam tersidir. Nazar inancnn ardndaki g, bakn ruhla btnlemesidir. Bak konumaya gre daha etkilidir. nsana tam odaklanr ve daha duygusaldr. Biroumuz arkamz dnk olduumuz halde kalabalk iinden birinin bize baktn hissetmiizdir. Nazar demesi ile ilgili olarak en ok kabul gren gr, gzdeki yansmadr. Eer karnzdaki birinin gzlerine dikkatle bakarsanz, gzlerinde kendi grntnzn yansdn grrsnz. Eski insanlar sudan, aynadan yansyan grntlerinin kendi ruhlar olduuna inanyorlard. Karlarndaki insann gzleri iinde kendi kk grntlerini grnce tehlikede olduklarn, ruhlarnn karsndakinin gzleri iinde hapsolduunu sanyorlard. Bu korkunun dnya apnda genel bir inanca dnmesinin, imdi Irak'n bulunduu topraklarda yaam eski Smerlerden kaynakland sanlyor, Smerlerin inanlarna gre baz insanlar bakarak sular kurutabilir ve bu nedenle lme sebep olabilirlerdi. Sonradan bu inan bir bakla yaayan eyleri de kurulabilme ynnde geliti. rnein, nazar deen ocuklarn ishal olup vcutlarnn sv kaybetmesi, annelerin ve st veren hayvanlarn stlerinin kurumas, meyve aalarnn kurumas ve erkeklerin iktidarsz kalmalar vb. Grld gibi, bunlarn hepsinde de sv kayb ve kuruma vardr. Bu inan douda Hindistan'a, batda Portekiz ve ngiltere'ye, kuzeyde skandinavya'ya kadar yayld. Bylesi bir inanca sahip olmayan Amerika, Asya, Afrika ve Avustralya'ya ise kaifler, denizciler ve gmenler tarafndan tand. Ama gnmzde hala in, Kore, Gneydou Asya, Avustralya ve Amerika yerlilerinde, Afrika'da sahrann gneyinde byle bir batl inan yoktur. Dou Akdeniz ve Ege kylarnda bu inanca, mavi gzl insanlarn daha fazla nazarlarnn dedii inanc da ilave edilmitir. Bu yrelerde mavi gzl insanlarn azl bunun sebebi sanlyor. Bu nedenle buralarda nazar geri itmek veya ayna gibi yanstmak iin mavi gz eklinde, camdan yaplan nazarlklar bata bebekler olmak zere nazarn deebilecei dnlen her yere taklmaktadr. 2.04 Kara kedi gemesi niin uursuzluk getirir? Dnya tarihinde kedilerden baka, nce tanrlatrlan, sonra eytanla zdeletirilip soykrmna urayan, sonra da tekrar evin ba kesine yerletirilen hibir canl tr yoktur. Bir insann nnden siyah renkli bir kedi gemesinin uursuzluk getireceine ilikin inancn kaynann milattan nce 3000'li yllara, eski Msrllara dayand biliniyor. O devirde kediler kutsal bir canl olarak grlyordu. Hatta siyah dii kedilerin tanra olarak kabul edildikleri kaz almalar sonucu kan duvar kabartmalarndan anlalmaktadr.
_____________________________________________________________________

___________________________________
Tamer Korugan
18 __________________________________
O devirde Msr'da kedileri hastalk ve lmden korumak iin kanunlar bile yaplmt. Evin kedisinin lmesi aile iin bir felaketti. Aile fakir veya zengin olsun fark etmez, kedi mumyalanr, ok gzel kumalara sarlr, hatta mezarnda yanna kymetli ta ve madenler braklrd. Kedilerin Msrllar bu kadar etkilemesinin sebebinin ok yksek yerden dtkleri zaman bile yara almadan kurtulmalar olduu sanlyor. Kedinin dokuz canl olduu inanc o zamanlarda gelimitir. Medeniyetler gelitike insanlarda kedi sevgisi de artt, Hindistan'da, in'de kediler insana en yakn hayvan oldular. O devirlerde, bugnk inann aksine kedinin birisinin nnden gemesi o kii iin ans demekti. Kedilerden, zellikle siyah kedilerden nefret, Hristiyanln kendinden nceki kltrleri ve onlarn sembol kabul ettii eyleri yok etme gds ile ortaada, ngiltere'de balad. Bamsz, bildiini yapan, "inat" ve "sinsi" karakteri, saylarnn da ehirlerde ar artmas ile birleince, kediler gzden dt. O yllarda evinde kedi besleyenler yalnz yaayan fakir ve yal kadnlard. Yine o yllar byc ve cad inancnn tm Avrupa'da histeriye dnt yllard. Siyah kedi besleyen bu kadnlarn kara by yaptklarna dair kampanyalar balatld. Siyah kedilerin geceleri eytana dntkleri konusunda korku dolu halk hikayeleri retildi. Cad konusu bir paranoyaya dnnce birok zavall kadn kedisi ile birlikte yakld. Fransa'da kral 13. Louis bu uygulamay yasaklayana kadar her ay binlerce kedi yakld. Sonra da kedilerin poplaritesi tekrar ykselerek artt. Bouna dememiler kediler dokuz canldr diye. 2.05 Merdivenin altndan gemek neden uursuzluk saylr? Duvara dayanm bir merdiven grrseniz altndan gemeyin, etrafndan dolann. nk o merdivenin tepesinde ya bir tamirci, ya bir boyac ya da camlar silen biri olabilir. Yani banza bir eki, su kovas, boya kutusu, hatta bir adamn dme olasl yksektir. Merdiven altndan gemenin uursuzluk getirecei inanc gerekten batl inanlar iinde en azndan bir ie yarayan tek inantr. Ancak inancn kkeninde pratikteki faydas ile ilgili olmayan farkl eyler yatmaktadr. Duvara dayanan bir merdiven, duvar ile arasnda bir gen oluturur. Bu, bir ok kltrde tanrlarn kutsal geni olarak bilinir. rnein piramitlerin kenarlarnn gen olmas da bu inanca dayanr. Bir genin iinden gemek de, bir kutsal yere meydan okumak anlamna gelebilir. Eski Msrllar iin zaten merdivenin kendisi iyi ansn sembol idi. Merdiven olmasayd, Gne Tanrs Osiris'i karanlklarn ruhundaki hapis hayatndan kurtarmak mmkn olamayacakt. Ayrca merdiven tanrlarn katna trmanmak iin de ekilsel bir sembold. Gnmzde alan bu antik mezarlarda lnn cennete trmanmas iin yanma konulmu bulunan merdivenlere rastlanmaktadr. _____________________________________________________________________

___________________________________
Tamer Korugan
19 __________________________________
Asrlar sonra birok batl inanta olduu gibi Hristiyanlk bu inanc da Hz. sa'nn lm ekline adapte etti. armha dayal merdiven ktln, hyanetin ve lmn sembol oldu. nsanlar, merdivenin altndan gemekle btn bu kt geleceklerle karlaabileceklerine inandrldlar. 17. yzylda ngiltere ve Fransa'da sulular daraacna gtrlmeden nce bir merdivenin altndan geiriliyorlard. Tabii yannda olanlar merdivenin etrafndan dolanyordu. Deiik kltrler bu uursuzlua kar baz panzehirler gelitirdiler. Mesela bir merdivenin altndan yanllkla veya zorda kalarak geen kiiler iin Romallarn panzehiri yumruktu. O kiiler orta yani en uzun parmaklarn gerip dier parmaklarn yumruk gibi yaparlar ve getikten sonra merdivene doru sallarlard. Bizde, Trkiye'de byle bir adet yoktur ama Amerikan filmlerinde karsndakine bu hareketi yaparak kfr veya hakaret edildii ska grlr. Bunun kkeni de ite bu Roma panzehiridir. 2.06 Niin tahtaya vuruyoruz? Mee aacna insanlarn ruhani bir deer vermesi ok eskilere dayanr. Aacn ykseklii ve salaml nedeni ile baz glere sahip olduuna inanlyordu. Tahtaya vurma inanc dnyann apayr iki yerinde birbirinden bamsz olarak geliti. nce milattan nce 2000'li yllarda Kuzey Amerika yerlilerinde, sonra da Ege'de Helen uygarlnda. Her iki kltr de mee aacna ok sk yldrm dtn gzlemlemiti. Amerika yerlileri meenin, Tanrnn yldrmla yeryzne inip zerinde oturduu yer olduuna, Helenler ise Yldrm Tanrs olduuna inanmlard. Kuzey Amerika yerlileri bu batl inanc bir adm daha ileri gtrdler. Bu aacn kkne vurarak, ileride balarna gelebilecek tehlikelere ve anszlklara kar Tanr ile temasa getiklerine inanyorlar ve ondan kendilerini korumasn istiyorlard. Ortaada ise Hristiyan din adamlar bu inanc kendi devirlerine tadlar. Onlara gre bu inann temelinde Hz. sa'nn tahta bir armhta ldrlmesi yatyordu. Hatta Avrupa'nn her katedralinde orijinal tahta han kk bir parasnn bulunduuna inanlyordu. Bu tahtaya vurmak ise "Tanrm dua ve isteklerimi gerekletir" anlamna geliyordu. Bu arada dier kltrlerde inantaki tahta ayn kald ama cinsi biraz deiti. Amerika yerlileri ve Helen medeniyetinin aac mee iken, Msrllar incir aacn, Almanlar dibuda tercih ettiler. Hollandallar ise aacn cinsine nem vermediler. Boyasz ve cilasz olmas onlar iin yeterliydi. Amerikallarn tahtaya vurma inancnn kkeni ne gariptir ki Amerikan yerlilerine dayanmyor. Romallar devrinde Avrupa'da iyice yaygnlaan eski Helen inancnn bir paras olarak Amerikallar tahtaya vuruyorlar. Bamza gelebilecek kt eyleri savuturmak iin tahtaya vurma inanc hala devam ediyor ama uygulama alan ok darald. Her taraf plastik ve laminat dolu. _____________________________________________________________________

___________________________________
Tamer Korugan
20 __________________________________
Siz en iyisi yannzda daima bir kk tahta paras bulundurun. Mee aacndan olursa daha da iyi olur!
_____________________________________________________________________

___________________________________
Tamer Korugan
21 __________________________________
3
GNLK YAAM
3.01 Niin mzikten holanyoruz? Mzik nedir? Dz biimde konuarak sylenebilecek bir eyin deiik ses dalgalar ile sylenmesinden niin holanrz? Mzik niin keyif veya tam aksi hzn duygusu verebiliyor? Mzik aslnda ses dalgalarnn, belirli kurallar iinde bir dzene sokulmasdr. Bilindii gibi, ses dalgalar halinde yaylr. Bir saniye iindeki dalga says sesin karakterini tespit eder. Saniyede 260 dalga yapan, yani titreen ses 'Do' notasdr. Bu ekilde 7 temel nota oluur. Do-Re-Mi-Fa-Sol-La-Si. Son notadan sonra, Do'nun titreim saysnn bir kat kadar titreimde daha ince bir Do gelir ki, bu iki Do arasna bir oktav denir. te bu oktav, gam, akort denilen matematiksel diziler, bir eit dizilerek mzik oluturulur. Ancak tm bunlar bize, bu matematiksel diziden bihaber, Afrika yerlilerinin, da bandaki obann enfes mziini aklayamaz. Aslnda kltrn mzik ve bundan alnan zevk zerinde dorudan ilgisi vardr. Dou mziinde yukarda belirtilen matematik dizilerdeki perdelerin arasnda kark gezinilme, Afrika'da ba dndrc ritimler, Avrupa'da ise notalarn ideal dzeni ne kar. Ancak bunlar da, deiik mzik trlerine ilgi duyan bizlerin ve mziin holanlma nedenini aklamaya yetmez. Mzik ve dil yetenekleri birok ynden birbirine benzemektedir. Bilimciler insanlarn mzik yetenei kazanmalarnn, konumaya balamalar ile ayn zamanlara denk dtn ileri sryorlar. Konuma yetenei phesiz daha iyi bir iletiim ve yaama ans avantajn getirmitir ama mziin hangi ihtiyac karlad hala mehul. Bebekler anlaml kelimelere benzer sesler karmaya balarken ayn zamanda ark syler gibi mrldanmaya da balarlar. Uzun ve kark cmleler kurmay becerdike, daha uzun ve kark arklar syleme yetenekleri de artar. Ancak beynin konumaya kumanda eden ksmnda hasar olan hastalarn konuamamalarna ramen mzik yeteneklerinin devam ettii de grlmtr. Son zamanlarda, beynimizde mzii alglayan bir alc bulunabilecei tezi ileri srlmektedir. Eer bir gn bu alc bulunsa bile, bunun niin beynimize konulduunun sebebi yine anlalamayacaktr. retilme yoluyla bir eit dans yapabilen veya dans olarak alglanamayacak hareketleri olan canllar saymazsak, doada mzik ve ritim duygusu sadece insanda vardr. Bu zelliin nedeni ise hala tam olarak aklanamyor. _____________________________________________________________________

___________________________________ 3.02 Aylarn gnleri niin 28, 30, 31 gibi farkl?
Tamer Korugan
22 __________________________________
Romallar milattan 758 yl nce 10 aylk takvim uygulamasna baladlar. Bu ilk orijinal Roma takviminde aylar, gndz ve gecenin eit olduu, binlerce yldr hayatn balang zaman olarak kabul edilen Mart ayndan balamak zere, Martius (Mart), Aprilis (Nisan), Maius (Mays), Junius (Haziran), Quintilis (Temmuz), Sextilis (Austos), September (Eyll), October (Ekim), November (Kasm) ve December (Aralk) idi. Bu ay adlarndan Quintilis'den (Temmuz), December'a (Aralk) kadar olanlar, 5, 6, 7, 8, 9 ve 10 rakamlarnn Roma'llarca telaffuz edili ekliydi yani, Mart balangl takvime gre bu aylar yln 5'inci, 6'nc, 7'nci, 8'inci, 9'uncu, ve 10'uncu aylarydlar. Bu 10 aylk takvim geride hesaba katlmam daha 60 gn brakyordu. Yedek olarak braklan bu 60 gn sorun yaratnca, Janarius (Ocak) ve Februarius (ubat) adlar ile iki ay daha eklenerek takvim tamamland. Yani yln ilk ay Martius (Mart), son ay ise Februarius (ubat) oldu. Asrlar sonra milattan 46 yl nce Roma mparatoru Julius Caesar (Sezar), muhtemelen politik sebeplerden takvimde baz deiiklikler yapt. On bir ay 30 ve 31 gn olarak iki ekilde dzenledi, yln son ay olan ubat'a 29 gn verdi, her drt senede bir ubat'a bir gn ilavesini kabul etti. Ancak sonra nedendir bilinmez Janairus'u (Ocak) yln ilk ay olarak ilan etti. Byle olunca da, her 4 ylda bir eklenecek bir gnn, yeni durumda yln ikinci ay konumuna gelmesine ramen Februarius'a (ubat) eklenilmesine devam edildi. Julius Caesar'n beklenmeyen lmnden (Sen de mi Brts olay!) sonra, Romallar bu ok sevdikleri imparatorlarnn ansna Quintils (Temmuz) aynn ismini July olarak deitirdiler. Ondan sora tahta kanlardan, Augustus kendi erefine, Sextilis (Austos) aynn adn kendi ismi ile deitirerek, bu aya August adn verdi. Ama ortaya baka bir sorun kmt. Sezar'n ay 31 gn, Augustus'un ay ise 30 gn ekiyordu. Sorunu yine imparatorun kendisi zd ve zaten 29 gn olan ubat'tan bir gn daha alarak Autos'a ekleyiverdi. Bylece iki ay da eitlenmi oldu. te size takvimin, niin 12 ay olduunun, aylarn isimlerinin nasl konduunun ve niin farkl sayda gnlerden meydana geldiklerinin, drt sene sonra eklenecek artk gnn niin yln sonuncu deil de, alakasz bir ekilde ikinci ayna eklendiinin kk bir hikayesi. zellikle ortaada takvimler zerinde o kadar oynanmtr ki, yaplan bilimsel hesaplamalara gre, sa'nn bugn kabul edilen Milattan, yani sa'nn doumundan yaklak 6 yl nce doduu, 36 yl yaayp Milattan sonra 30 ylnda ld ileri srlmektedir. 3.03 Bozuk paralarn kenarlar niin trtlldr? zellikle kat para devrinden nce, alverite kullanlan paralar altn ve gm ieriyorlard. Her devirde olduu gibi, o devirde de bulunan baz dzenbazlar, bu _____________________________________________________________________

___________________________________
Tamer Korugan
23 __________________________________
paralar kenarlarndan kazyarak, ok az miktarda da olsa, bu deerli madenleri biriktiriyor, paray da tekrar kullanabiliyorlard. O devirlerde tccarlar, paray tartyorlar ve arl eksikse kabul etmiyorlard. Tabii, para da elinizde kalyordu. Antik para kataloglarnda dikkat ederseniz, paralarn byk bir ksmnn tam yuvarlak olmadn grrsnz. Bu sorunu zmek ve halk eksik paraya kar korumak iin bozuk paralarn kenarlar trtll yaplmaya baland. Bu trtllar sayesinde parann kenarnn kaznd hemen belli oluyordu ve kenar kaznm paray kimse almyordu. Bu adet gnmze kadar devam etti. Artk iinde deerli bir maden bulunmamasna ramen, bozuk paralarmzn kenarlarnda ya trtl ya da bir yaz vardr. Gnmzde madeni paralar 'bozukluk' veya 'ufaklk' ad altnda sadece ksuratlar demede kullanlyor. Bozuk paralar da para olma niteliklerini kanundan almalarna ramen, kullanlmalarnda baz snrlamalar vardr. Gerek kat, gerekse madeni para olsun, her ikisiyle de yaplan demeleri kabul etmemek mmkn deildir. Buna 'Kanuni Tedavl Mecburiyeti' denilir ki, kat paralarda bu mecburiyet snrszdr. denen miktar ne kadar byk olursa olsun, bunu kar taraf kabul etmek mecburiyetindedir. Madeni paralarn ise mecburiyeti snrldr. En ok zerlerinde yazan deerin 50 katn tamamen bozuk para ile deyebilirsiniz. rnein 50 bin liralklarla, 2,5 milyona kadar demelerinizi yapabilirsiniz ama daha fazlasn da bozuk para ile deme isteinizi kar taraf kabul etmeyebilir. Kat paralarn Merkez Bankas tarafndan basld bilinir de, madeni paralar Maliye Bakanl'nn kard pek bilinmez. Madeni paralarn toplam para stoku iindeki oran da yaklak yzde l civarndadr. Hi dikkat ettiniz mi? nsan yzleri kat paralarda nden, madeni paralarda ise yandandr. Madeni paralarda yer ok kk olduundan, kabartma teknii ile bir yzn tam detayn vermek mmkn olamamaktadr. Yandan bir profil kiiyi daha iyi tannr klmaktadr. 3.04 Sirk adrlar niin daima daire biimindedir? 18. yzyla gelinceye kadar, cambazlk, ate yutma vb. gsteriler sokaklarda halka, saraylarda ise asillere yapyordu. Philip Astley, bugnk modern sirklerin kurucusu kabul edilir. 1763 ylnda kurduu sirkinde, ana gsteri ata binilerek yaplanlard. Astley atlar bir daire etrafnda dndklerinde, binicilerin at zerinde daha rahat ayakta durduklarn bildiinden, sirk adrm ve gsteri yerini bir daire oluturacak ekilde dzenledi ve atlarn gsteri srasnda, daima daire biiminde dnmelerini salad. Bir baka sirk sahibi, Antonio Franconi'de, dairenin en uygun apnn yaklak 13 metre olduunu saptad ki, bu mesafe bugn bile kullanlan ldr.
_____________________________________________________________________

___________________________________
Tamer Korugan
24 __________________________________
Son bir not olarak, ngilizce'si 'circus' olan sirk kelimesinin, Latince'de daire anlamna gelen, 'circle'dan trediini de belirtmeden gemeyelim. 3.05 Niin kurunkalemlerin ou altgen ve sar renkte? Esasnda en kolay retim biimi kare kesitli kurun kalemdir ama yazarken elde tutulmas pek kolay deildin Yuvarlak kalemlerin elde tutulmas kolaydr ama retimi pahaldr. Altgen kesitli kalemler ise orta yoldur. Yuvarlak kesitli kalemler kadar kullanlmas kolay ve retimi daha ucuzdur. Sekiz yuvarlak kurunkalem iin harcanan aatan, dokuz altgen kesitli kalem yaplabilir ve retim safhas bir kademe daha ksadr. Tabii ki, alclar iin retim maliyetlerinin pek nemi yoktur. Altgen kesitli kurunkalemlerin brlerine gre hala on bir kat daha fazla tercih edilmelerinin sebebi, belki de konulduu masada yuvarlanp, aaya dmemeleridir. Kurunkalemlerin dnn sarya boyanarak sat 1854 ylma dayanr. Ancak 1890 ylma kadar bu rengi kullanmak ok nemsenecek bir faktr deildi. 1890 ylnda Avusturya'da L&C Hardtmuth Co. isimli irket yle bir kurun kalem retti ki, dier reticiler de bu kaliteyi yakalamak zorunda kaldlar. Bu kurunkaleme mehur Hindistan elmas olan 'Koh-I-Moor' ad verilmiti ve altn sarsna boyanmt. Ayrca iindeki siyah renkli kurun ucuyla birlikte Avusturya-Macaristan imparatorluunun bayran oluturuyordu. Bu kurunkalem o kadar beenildi ve o kadar baarl oldu ki, sar renk kurunkalemdeki kalitenin bir simgesi olarak kald. Dier kurunkalem reticileri de bu baardan pay alabilmek iin rnlerini piyasaya sar renkte srmeye baladlar. Bugn hala piyasada olan drt kurunkalemden san renktedir. Kurunkalemlerin iinde kesinlikle kurun yoktur. Ana madde olarak kullanlan grafit 40 deiik malzeme ile kartrlarak, yksek scaklkta ok ince ubuklar haline gelene kadar preslenir. Zaten kurun ok zehirli bir elementtir. Kurunkalem denilmesinin sebebi 16. yzylda grafiti bulan ngiliz bilimcinin onu bir eit kurun elementi sanmasdr. Ancak 200 yl sonra grafitin bir eit karbon olduu anlald. 3.06 Buz neden kaygandr? Evde cilal parke zerinde orapla yrrken dme olaslnz, halya oranla ok daha fazladr. nk hal ile ayamz arasnda, cilal parkeye nazaran daha ok srtnme ve daha fazla temas vardr. Buzlu bir yzeyin zerinde ayamzn kaymasn benzer bir sebebe dayandrabiliriz, ancak buz pateni yapanlar ptrl buz yzeyinde, dz bir buz yzeyinden ok daha fazla bir hzla kayarlar. Buz, sanld gibi, dzgn bir yzey olduu iin kaygan deildir. Olay, buz pateninin ok kk yzeyinin buza basn yapmas dolaysyla o noktadaki buzun erimesi ve oluan bu ince su tabakas zerinde patenin hareket etmesidir. _____________________________________________________________________

___________________________________
Tamer Korugan
25 __________________________________
nsan ayann boyunun ortalama 25 santimetre, eninin ise 10 santimetre olduunu kabul edelim. Ortalama insan arl olan 75 kg., iki ayakla 500 santimetrekare yere bastnda, her santimetrekareye 0,15 kg. arlk biner. Topuklu ayakkab giyen kadnlarda yere baslan alan o kadar klr ve basn o kadar artar ki, kadnlarn topuklu ayakkab izi scak asfaltta kalr, hatta bu basn nerede ise filinki ile ayndr. Ucu neredeyse bak gibi olan patenlerin buza deen alan o kadar kktr ki, erime ssn l derece azaltmak iin 130 kg/cm2 gereken buz yzeyini derhal eritir. Buz ptrl olunca, paten sadece buzun ptrnn kntlarna basar, bylece temas yzeyi iyice klr ve basn artar ve buz daha kolay eriyerek, paten buz ile arasnda oluan ince su tabakas zerinde rahata kayar. Bu arada buzun bir baka artc zelliine de deinmeden geemeyeceiz. Diimiz ardnda elimizin zerine konulan buz bu di arsnn azalmasna yardmc olur. Vcudumuzun herhangi bir yerinde bir ar olutuunda, uyarc sinirler buradan orta beyine ar sinyalleri gnderirler. Bu sayede beyin tarafndan uyarlarak vcudun doal ar kesicileri olan 'endorfin' ve 'enkefolin' salglanr. Bu salglarn kaynaa gidebilmesi iin sinir sisteminin dier blmlerine, ar alglarnn getii dier kaplar 'kapat' sinyali gnderilir. El zerinden gelen ar sinyallerinden dolay salglanan doal ar kesiciler sonucu yz sinirlerinden gelen ar kaplar beyinde kapanmaktadr. Di arlarnda vcudun baka bir yerinde deil de el stne buz konulmasnn nedeni bu olup, bu noktaya akapuntur uygulanmasyla da benzer sonuca ulalmaktadr. Ba parmakla iaret parma arasndaki bu noktaya HO-KU noktas denilmektedir. 3.07 Saatler niin ileri-geri alnr? Birinci Dnya Sava sresince birok lke saatlerini yln belli aylarnda yeniden ayarlamaya balad. Bunun amac gnn aydnlk saatlerini, insanlarn uyank olduklar zamana uydurmak, dolaysyla evlerde ve sokaklarda yanan lambalar iin gerekli enerjiden tasarruf salamakt. Bugn de ayn uygulamaya devam edilmekte, Nisan aynn ilk pazar gnnde saatler bir saat ileri, Ekim aynn son pazar gnnde ise bir saat geri alnmaktadr. Dier bir deyile ilkbaharda size kaybettirilen bir saat, sonbaharda geri verilmektedir. ABD'de k aylarnda standart zaman, yazlar ise gn ndan tasarruf zaman uygulamas kongre karar olarak kabul edilmi olmasna ramen baz eyaletler bu uygulamay reddetmitir. Bu eyaletlerde halen yaz-k standart zaman uygulamas devam etmektedir.
_____________________________________________________________________

___________________________________
Tamer Korugan
26 __________________________________
Yaz gnlerinde gn , yani aydnlk saatler ok daha uzun olmasna ramen hala tasarruf iin saatlerin niin bir saat ileriye alnd ounlukla anlalmaz. Bunun en ksa aklamas 'gece zamann da gndze katmaktr' ama bizler zaten karanlk olan saat 24:00'de deil de 23:00'de yatmamzn lkemize ne kazandracan genellikle anlayamayz. Saatleri ileri almann k mevsimi ile alakas yoktur. K aylarnda standart zaman uygulanr. Ancak yaz gnlerinde ok uzun aydnlk geen bir zaman sresi vardr. Ama bu srenin balangcn ileri kaydrarak, akam olma sresini bir saat uzatmaktr. Yaz gnleri hava ok erken aydnlanr. Eer ifti deilseniz saat 05:00'de uyanmanza gerek yoktur. Ancak gn ndan tasarrufa gerek duymayarak saatlerimizi ileri almasaydk, bakn ne olurdu? Dnyada gnein 21 Haziranda 04:43'de doduu bir yer seelim. Siz burada yayorsunuz ve saat sekizde ite olmak iin saat alty eyrek gee yataktan kalkmak zorundasnz. Bu setiimiz yerde gne ufukla 6 derece a yaptnda, standart saat ile saat 05:11 civarlarnda etraf tamamen aydnlanr. Bu durumda ileri alnm saatler 06:15'I gsterir yani gerekte siz ie bir saat erken gitmi olursunuz ama yakmadan saate bakar, tra olup kahvalt yapabilirsiniz. Akamlar ise, her zaman 24:00'de yatmaya vcudunu altrm bir insan, bir saat nce yatmak zorunda kalm olur ama hava kararnca gece evde ve sokakta lambalarn yanma sresi bir saat ksalm olur. Gn ndan tasarrufun sanayinin kulland elektrikle alakas yoktur. Onlar gece de, gndz de olsa zaten ayn elektrik enerjisini harcarlar. 3.08 Bir saat niin 60 dakikadr? Bir gn, dnyann kendi ekseni etrafnda bir dn tamamladnda geen sredir. Bunu herkes bilir. Aslnda tam da yle deildir. nk dnya kendi ekseni etrafnda dn srasnda yrngesi zerinde gnein etrafnda da dndnden, gneten bakldnda bir tam devri iin geen sre farkl gzlemlenir. Neyse imdi biz bunu kartrmayalm ve bugn btn dnyann kabul ettii zaman sistemine bakalm; o Bir yl 12 aydr. o Bir yl 52 haftadr o Bir ay 28-31 gndr. o Bir ay 4-5 haftadr. o Bir hafta 7 gndr. o Bir gn 24 saattir. o Bir saat 60 dakikadr. o Bir dakika 60 saniyedir. o Bir saniye 100 mili saniyedir.
_____________________________________________________________________

___________________________________
Tamer Korugan
27 __________________________________
Grld gibi, bir gn ka saniyedir diye sorulduunda bile kafadan hesaplanamayacak kadar kark bir blnme. nce gn 24'e, sonra 60'a, sonra bir daha 60'a blnyor. Saniyeden sonraki blnmeler ise ondalk sistemle gidiyor. te ocuklarn zaman hesaplarnda zorlanmalarnn sebebi. Bir gnde niin 24 saat olduunu kimse bilmiyor. Bu rakamn gne saatini ilk kullanan Msrllardan kaynakland sanlyor. Yere dikilen yksek bir tan glgesi sabah batya, akam douya dyordu ve Msrllar bu aray altya blmlerdi. Dolays ile bir gn 24 blm oluyordu. 12 says 2, 3, 4 ve 6 ile blnebildiinden, o zamanlar en ok kullanlan say birimi idi ki, bugn bile dzine ad altnda say birimi olarak kullanlmaktadr. Msrllar ayrca 30 gnlk ay ve 360 gnlk yl takvimini uyguluyorlard. Bugn bir dairenin 360 dereceye blnmesinin sebebinin de bu olduu sanlyor. Yaklak 3 bin yl nce, bugn Irak olarak bilinen yerde yaayan, Babilliler ise 60 saysn matematik sistemlerinde temel olarak almlard. 2, 3, 4, 6, 12, 15, 20 ve 30 ile blnebilen ve 360' da blen bu say dakika ve saniyenin birimi olarak alnd. O zamanlar iin onluk sistem, yani on sadece 2 ve 5'e blnebilen zavall bir say idi. Saniyenin blmleri ise o devirlerde llemiyordu, llebilmeye balandnda ise dnya ondalk sisteme gemiti ve bu esas alnd. 3.09 Saatin akrep ve yelkovan niin saa dnyor? lk olarak eski Msrllar, gnein her gn dzenli bir hareketle doup, belirli zamanlarda gkyznn ayn noktalarnda bulunup, battn gzlemlediler ve bunun bir gn zaman paralarna ayrmada kullanlabileceini kefettiler. Bylece gnein bu hareketinden yararlanarak ilk gne saatini yaptlar. Bu saat, meydanlk bir yere yksek bir ta koymak ve gnein hareketi srasnda, bu tan glgesini takip etmekten ibaretti. Msr, konumu itibari ile kuzey yarm krede fakat ekvatora da yakn bir lke olduundan, gne doduunda, glge hemen tam batda oluuyor, gne ykseldike glge kuzeye, yani saa doru hareket ederek, gne batnda dou ynne ulayordu. Yani glge bugnk tm saatlerin akrep ve yelkovannda olduu gibi soldan saa doru dnyordu. Daha sonralar, pendulumlu, pilli saatlerde de yn deimedi, hatta saa doru dnler 'saat ynne dn' diye adlandrlr oldu. Avustralya gibi ekvatorun gneyindeki lkelerde, gne doarken tan glgesi gneye der ve gne ykseldike sola doru dn yapar. lk saat orada kefedilseydi, bugn akrep ve yelkovan ters ynde dnyor olabilirdi.
_____________________________________________________________________

___________________________________
Tamer Korugan
28 __________________________________
3.10 skambil katlarndaki ekillerin anlam nedir? Oyun kartlarnn nerede ve ne zaman ortaya kt tam olarak bilinmiyor. 7. ve 10. yzyllar arasnda in'de ortaya kt ve 13. yzylda Marco Polo tarafndan Avrupa'ya getirildii tahmin ediliyor. Hindistan'dan veya Arabistan'dan geldiini ileri srenler de var ama bugnk ekilleriyle kullanlmalarnn 14. yzyl Fransa'sna dayand kesin gibi. O tarihlerde, Fransa'da drt snf vard ve iskambil katlarndaki kupa, maa, karo ve sinek bu drt snf temsil ediyordu. Kupa bir kalkan andran ekli ile asil snf ve kiliseyi, maa bir mzran ucunu artran ekli ile orduyu, karo ticari deniz iletmelerinin ekenar drtken kiremitlerinden esinlenerek orta snf, sinek ise yonca yaprana benzeyen ekli ile kyly temsil ediyordu. Bugn bri, poker veya benzeri oyunlarda, kupann en deerli, sinein ise en deersiz kart Olmasnn nedeni ite bu snflamadr. Aslnda bizde papaz ad verilen kartn ad ngilizce'de kral (king), kzn ise kraliedir (queen). Vale veya olan iin ilk zamanlarda dzenbaz anlamna gelen 'knave' kelimesi kullanlrken, gnmzde 'jack' ismi kullanlmaktadr. Yani yabanc kartlarda kral ve kralie evli iken, bizde biraz yal grlerek krala papaz ad verilmi, kralieye de 'kz' denilerek olana layk grlmtr. Baz lkelerde oyun kartlarnda deiik isim ve semboller kullanlmasna ramen, en yaygn olan Franszlarn kullandklardr. Franszlar 'maa' eklini mzraa benzeterek 'pique' adn vermilerdir. ngilizce'de ise ayn anlamdaki 'spades' kelimesi kullanlmaktadr. Her ne kadar bir kalkan andrd iin asil snf temsil ettii ileri srlse de 'kupa' klasik bir kalp eklidir. Bu nedenle Franszlar ona 'coeur', ngilizler ise 'heart' adn vermilerdir. 'Karo' iin Franszca'da kare anlamndaki 'carreau' kullanlrken ngilizler elmas anlamndaki 'diamond'u tercih etmilerdir. Bizim 'sinek' dediimiz ekil ise ok ak yaprakl bir yoncadr. Franszlar bu anlamdaki 'trefle' kelimesini kullanrlarken, ngilizler 'club' (kulp) ismini kullanmlardr. te bu nedenle bri oyuncular 'maa'ya 'pik', 'kupa'ya 'kr', 'sinek'e de 'trefli' derler, zaten aslna uygun olan 'karo'yu da olduu gibi kullanrlar. Birli, papaz, kz ve olan iin kullanlan as, rua, dam ve vale isimleri de yine Franszca karlklar As, Roi, Dame ve Valet kelimelerinden dilimize gemitir. 3.11 Buzlanm yollara niin tuz dklyor? Kn ok kar ya alan bir blgede yayorsanz, karayollar grevlilerinin yollardaki buzlanmay gidermek iin tuzu kullandklarn grmsnzdr. Ancak tuz ayn zamanda dondurma yapmnda da kullanlmaktadr. Peki ama tuz, bu iki ters gibi grlen ilevi nasl becermektedir? Herkesin sandnn aksine tuz suyun iinde ekerin eridii gibi erimez. Tuz buzun iine girince onu zer. Tuz yine kalr ama buz zld iin artk o su deil, tuzlu sudur ve erime noktas saf sudan daha dktr.
_____________________________________________________________________

___________________________________
Tamer Korugan
29 __________________________________
Buzlanm yollara tuz dkld zaman, tuz nce buz ile zmlenerek bir buzlu su tabakas oluturur ve bu zeltinin donma noktas dk olduundan, sfrn altndaki scaklklarda bile donmadan kalabilir. Gnmzde ABD'de retilen tuzun yzde 45'i yollardaki buzun eritilmesinde kullanlmaktadr. Bilindii gibi su, scakl sfr dereceye varnca donar. Suya tuz ilavesi ile bu donma scakl da der. Suya yzde 10 tuz ilavesi donma scakln -6 dereceye indirir. Yzde 20 tuz kartrlm su ise -16 derecede donar. Ancak yolun veya buzun ss -16 dereceden de az ise artk tuzun erimede pek etkisi olmaz, sadece buzun stnde kalarak tekerleklerin kaymasn azaltabilir. Dondurma yaparken de karmn evresinde ok dk sya ihtiya vardr. Dondurma karmnn etrafndaki snn ok dk olmas, ancak bu dk sda karmn donmamas gerekir. Burada eklenen tuz karmn sfr derecenin altnda bile donmadan dondurmann oluturulmasn salar. Hatrlarsanz 'Titanic' filminde okyanus suyunun ss sfrn birka derece altnda olmasna ramen, deniz suyunun yzeyi, iindeki tuz nedeni ile hala donmamt. 3.12 24 ayar altn ne demektir? Bizde altnn safln gsterme ls olarak genellikle 'ayar' kelimesi kullanlr, ama uluslararas piyasada kullanlan kelime 'krat'tr. 'Krat' hem altnn, hem de elmas ve dier kymetli talarn lmnde kullanlan bir birimdir. Elmas ve deerli talar lmede kullanlan 'krat'n bir birimi 200 miligrama (0,200 gram) eittir. Yani 20 gramlk bir elmasnz varsa, bu 100 kratlk bir elmastr. Doada bulunan elmasn bykl ok seyrek olarak bir santimetrenin zerindedir. Bugne kadar bulunan en byk elmas 3.106 kratlk 'Cullian'dr. Bundan 530 ve 517 kratlk iki byk ve 100 kk elmas ilenmitir. Altnda kullanlan 'krat' veya 'ayar' ise altnn safln gsterir. 24 krat (ayar) altn, iinde kark baka bir metal olmayan yzde yz saf altndr. Tamamen saf altn ok yumuak olduundan genellikle bakr veya gm ile kartrlr. Her bir krat (ayar) altnn tmnn 24'de biridir. rnein bir bileziin 24'de 18'i altn, 24'de 6's da gmten yaplmsa, o bilezik 18 krat (ayar) altndr. Altn lmede kullanlan bu komik sistem, yaklak bin yl evvelki Almanlarn Mark isimli bir altn parasndan kaynaklanmaktadr. Tamamen saf altndan yaplan bu para 4,8 gramd ve elmas l biriminde arlna gre 24 krat ediyordu. Sonradan iine baka maddeler kartrldka iindeki altn miktarna bal olarak krat ls drld. Altn beyaz, krmz, sar gibi eitli renklerde beenimize sunulur. Altn, bakr ile kartrlmsa 'krmz altn', gm ile kartrlma 'sar altn', nikel veya platin gibi metaller ieriyorsa 'beyaz altn' ad verilir.
_____________________________________________________________________

___________________________________ 3.13 Yzme yarlar niin drt ayr stilde yaplyor?
Tamer Korugan
30 __________________________________
Yzme yarlar serbest (kravl), kelebek, kurbaalama ve srtst olmak zere drt ayr kategoride yaplr. Ancak 'kelebek' gibi her insann kolay kolay yzemeyecei bir sitilin niin yarmalara alnd pek bilinmez. Aslnda btn stillerin orijini kurbaalamadn Uluslararas yzme federasyonu kurulmadan nce baka ilgin kategoriler de vard. rnein 1900 ylnda Fransa'da Sen nehrinde yaplan 200 metre engelli yarnda, yzcler sudaki direklere kyor, sandallarn altlarndan geiyorlard. Bilinen en eski yz ekli kurbaalamadm Az enerji harcanmas nedeni ile bu stil suda hayat kurtarmada ve keyif iin yzmede de kullanlr. ki kolun ileri uzatlp, suyun ellerle iki yandan geri ekilmesi, bu arada bacaklarn da senkronize hareket etmesi, kurbaalarn yzne benzediinden bu ad almtr. lk zamanlarda kula tamamlandnda, nefes de kol hareketi balamadan nce alnd iin, bu arada hz da ok azaldndan dura dura yzlyormu gibi grnrd. Gittike gelien bu stilde imdilerde nefes kolun geri ekili hareketinin tamamlanmasndan az nce alnmakta, yzcler de duraksamadan yzmektedirler. Kelebek stilin kurbaalamadan asl fark kol hareketleridir. Kollar ileri hareketlerini suyun stnden yaparlar. 1933 ylnda ABD'de yaplan bir yarta Henry Myers adl bir yarmac kurbaalama stili ile yzn kurallara uygun olduu konusunda srar etmi ve sonuta yara kabul edilmitir. Sonradan kelebek stili ayr bir dal olarak yarmalara alnmtr. Balangta yzcler ayaklarn kurbaalamada olduu gibi yana hareket ettirirlerken sonra yunusun kuyruu gibi rpmaa balamlardr. Aslna bakarsanz yunuslama olmas gereken bu stilin ad herhalde kelebeklerin uuuna benzetildiinden olacak kelebek (ngilizce'de butterfly) olarak kabul grmtr. Srtst yz ekli ise 20. yzyln banda gelimeye balad. Bunda da balangta kol ve ayak hareketleri kurbaalamaya benziyordu. ABD'li Harry Hebner kravl sitile benzer kol ve ayak hareketlerini gelitirdi ve bu ekilde yzd ilk yarta kurallara uymad gerekesiyle diskalifiye edildi. Yaplan itirazlar sonunda kurallarda srtst bulunma dnda bir kstlama olmad ve bu stilin srtst yzme hzn daha da gelitirdii anlalarak resmi olarak kabul edildi ve Harry'nin madalyas verildi. Serbest stil de denilen kravl yzn, yksek dalgalarla mcadele edebilmek iin Gney Pasifik yerlileri tarafndan gelitirildii sanlyor. Btn yz ekilleri arasnda en hzls olan bu stil 1902 ylnda Avustralyallar tarafndan Avrupa'ya tand. Stil Amerika'ya ulanca ayaklar her kulata nce 4 kez, sonra 1917 ylnda iki kadn tarafndan daha da gelitirilerek 6 kez rplmaya baland ve srat arttka artt.
_____________________________________________________________________

___________________________________ 3.14 ngilizce'de hindiye niin Turkey deniliyor?
Tamer Korugan
31 __________________________________
zellikle ABD'de Hristiyanlarn kran gnlerinin nemli bir sembol olan hindi aslnda Amerika ktasnn yerlisidir. Vahi hindi cinsleri Kristof Kolomb ktay kefetmeden de nce Kuzey Amerika'da yayordu. Hatta Avrupa'dan Gney Amerika'ya ilk gelenler Azteklerin bir cins hindi rkn ehliletirdiklerini grmlerdi. Amerikan hindileri Avrupa'ya 1519 ylnda spanyollar tarafndan getirilmi, daha sonra btn Avrupa'da yaylp 1541 ylnda ngiltere'ye ulamlard. Hayvancaz gren ngilizlerin kafalar karm, o zamanlar Trk topraklar olan Bat Afrika'dan Portekizli tccarlarn getirdikleri Afrika hindisi veya yine Trkiye zerinden getirilen Hint tavuu sanmlard. Sonunda her iki rkn farkl olduu anlalmt, ama bu Amerikan kkenli kuun ad 17. yzylda Amerika'ya g eden ngiliz gmenler sayesinde Amerika'da 'Turkey' olarak yerleti. Tabii bu Trkiye'nin isminin niin ngilizce'de hindi anlamnda kullanldnn resmi aklamas. Bunun yannda uydurulmu baka tezler de var. Bunlardan biri Kolomb'un ilk yolculuuna katlan bir Portekiz Yahudi'si Jose de Torres'in hindiyi grnce, brnice 'byk ku' anlamnda 'Tukki tukki' diye barmas, dieri de srekli batya doru giderek Hindistan'a ulamay hedefleyen Kolomb'un Amerika'ya vardnda buray Hindistan ve hindiyi de Hint tavus kuu sanarak onu 'Tuka' diye adlandrmas ve zamanla bu kelimenin Turkey olarak telaffuz edilmesidir. Durun daha tezler bitmedi. Bir baka tezde de, Kzlderililer hindiye 'Frke' dediklerinden bu szcn ngilizce'deki telafuzu ile 'turkey'ye dnt ileri srlyor. Daha baka hindi tezleri de var. rnein hindilerin korkunca kardklar seslerin insanlar tarafndan turk-turk-turk (trk) diye taklit edilmesiyle zamanla onlara Turkey denilmesine neden olduu bile iddia ediliyor. Bunda alnp gcenecek bir ey yok. Trke'de de hindi kelimesi Hindistan anlamna ok yakndr. Ayrca bizde de bir 'Msr' rnei var. Hindiler balangta renkli tyleri nedeni ile kmeslerde ss hayvan olarak yetitirilmiler, et kalitelerinin farkna ise 1935'den sonra varlmtr. Erkek hindiler 130 santim boya ve 10 kilo arla ulaabilirlerken diiler neredeyse yar arlktadrlar. Vahi hindiler akarsu ve gl kenarlarnda yaamay tercih ederler ve tehlike annda 400 metre mesafeye uabilirler. Bu arada marketlerde niin hi hindi yumurtas satlmyor, dikkatinizi ekti mi? Gnmzde tavuklar ylda ortalama 250'den fazla yumurtlayabiliyorlarken, hindiler 100 - 120 adet yumurtlarlar ve yumurtalar 4 -5 kez daha ardr. Daha ziyade yeni hindileri retmekte kullanlrlar. 3.15 Yamurda koan niin daha ok slanyor? Yamur yaarken koanlarn daha ok slanacan ileri sren, insan yamurda sallana sallana dolamaya iteleyen bir gr ile hibir ey fark etmeyeceini iddia eden bir baka gr ortada dolanp durmaktadr. _____________________________________________________________________

___________________________________
Tamer Korugan
32 __________________________________
Hibir ey deimeyeceini syleyenlerin grne gre vcudunuzun bir dikdrtgen olduunu ve yamur damlalarnn yere dik dtn farz edelim. ster bir yz metreci gibi hzl koun, ister sallanarak yryn bir ey fark etmez. Hznza bal olmadan vcudunuza den yamur tanesi says ayn kalr. Kotuka n tarafnza bir saniyede daha ok yamur tanesi isabet edecektir ama sre ksaldndan toplam say ve sonu deimeyecektir. 'Yamurda yrynz' diyenler ise koma durumunda yamur damlalarnn ayn srede daha ok sayda birikeceini ve buharlamalar iin daha az zaman olduundan zerimizin daha slak olacan, aerodinamik tesirleri hesaba katarak, dz yrrken zerimize dmeyecek dey damlalarn, koarsak kardan gelecekleri iin temas edeceklerini, yrrken bamza den damla saysnn kotuumuz srada denden fazla olamayacan ileri srerek 'ahmak slatan' diye de tabir edilen hafif yalarda yrmeyi neriyorlar. Tabii burada unutulmamas gereken ey yava yrrken bacaklarmzn da ok ya alaca. 'Kounuz!' grne gre ise, yamurda komakla yrmek arasnda, vcudumuza den yamur tanesi miktar asndan bir fark olmayabilir ama nemli olan bamza den miktardr. Bu nedenle koarsak sre ksalr ve bamza den yamur miktar azalr. Yaplan bir deneyde, yamur kardan 45 derece a ile yayorken, bir defter kadna ayn mesafe 7 saniyede koulduunda 131 damla, 20 saniyede yrnldnde ise 216 damla isabet ettii saptanmtr. Buna gre yamurda yryerek gitmek, komaya gre neredeyse iki misli slanmak anlamna gelmektedir. phesiz bu nermeler yaplrken, rzgarn yn, zerimizdeki giysilerin ekli ve cinsi ve en nemlisi kapal alana ulalacak mesafe gz nne alnmam ve deerlendirmeler ksa mesafelere gre yaplmtr. Uzun mesafelerde hi ansnz yok, koabildiiniz kadar koun ama en dorusu yamur geene kadar kapal bir yerde oyalann. 3.16 Ev iekleri bize nasl zarar verebilirler? Evimizdeki bitkiler veya ss iekleri solunumlarnda gndzleri havadaki karbondioksiti alarak oksijen verirler ama geceleri ise bizim gibi oksijen alarak karbondioksit verirler. Bu nedenle de ieklerle ayn odada uyumann, havadaki oksijen azalaca iin zararl olabilecei konusunda genel bir inan vardr. Aslnda bu dorudur ama sanld kadar tehlikeli deildir. Konuyu daha iyi anlamamz iin bir bitkinin ayn anda yapt iki ii bilmemiz lazm. Birincisi hcrelerin nefes al, ikincisi de k ve klorofil zmlemesi diye de adlandrlan fotosentezdir. Bu iki olay tamamen birbirinden farkl, iki ayr ilemdir. Tm canl hcrelerde olduu gibi bitki hcrelerinin de yaayabilmeleri iin havadaki oksijene ihtiyalar vardr. Havadan nefes yolu ile aldklar oksijenle eker gibi gda molekllerini yakarlar, enerji kazanrlar. Bu, gndz ve gece yaamlar boyunca durmakszn devam eder. _____________________________________________________________________

___________________________________
Tamer Korugan
33 __________________________________
Bitkilerin yapraklarndaki hcreler ayn zamanda gndzleri kla birlikte fotosentez ilemini gerekletirirler. Yani bitki gndzleri her iki ilemi birlikte yaparken geceleri sadece nefes almaya devam eder. Fotosentez ileminde bitkiler havadan karbondioksiti alp oksijen verirler. Ancak hcreler buradan kan oksijeni nefes almada tekrar kullanrlarken, nefes veriteki karbondioksiti de fotosentezde kullanrlar. Ortalama yetikin bir insan, hareketsiz durumda bir dakikada 15, bir gnde 20 bin kez nefes alr. Her solumada yarm litre hava cierlerine girer. Yani dakikada 7-8 litre havay cierlerine eker ve tekrar verir. Bu, gnde 11 bin litre hava demektir. Aslnda nefes alrken havadan oksijen alp karbondioksit veririz ifadesi de tam doru deildir. Aldmz havada hem oksijen vardr, hem de karbondioksit. Verdiimizde de ayn ekildedir ama oranlar deiiktir. Cierlerimize aldmz havadaki oksijen oran yzde 21 iken dar verdiimizdekinde yzde 16'dr. Yani her nefeste aldmz havann yzde 5-6's vcudumuzda oksijen olarak kullanlr. Dolaysyla havadan aldmz gnlk oksijen miktar ortalama 570 litre civarndadr. Gndzleri yeterli k altnda, bitkilerdeki fotosentez ilemi, bitkinin nefes almasndan daha youndur. Yani ortaya fazladan oksijen kar ve gndzleri odanzdaki havadaki oksijen miktarn artrrlar. Geceleri k olmadndan ve karanlkta fotosentez ilemi yaplamadndan, nefes almaya devam eden bitkilerden kan karbondioksit miktar daha oktur. Evlerimizdeki bitkilerin veya ss ieklerinin gndz kardklar fazla oksijen ve gece verdikleri karbondioksit miktar, insann soluduu havann iindeki oksijen miktar yannda o kadar azdr ki salmz etkileyebilmesi mmkn deildir. Ancak kaps, penceresi hava szdrmaz kk bir odada, dev bitkilerle birlikte yatma gibi bir alkanlnz varsa baka tabii... 3.17 Sabun kiri nasl gideriyor? Aslnda sabun bir antiseptik, yani mikrop ldrc deildir. Normal bir deri zerinde, l deri hcreleri, kurumu ter, eitli bakteriler, yal ifrazatlar ve toz vardr. Sabunun zellii, mekanik olarak derimizin zerinden bunlarn alnmasn salamasdr. Suyu ve ya (ne ya olursa olsun) ayn kaba koyarsanz birbirlerine hi karmazlar aksine su ve ya moleklleri arasnda birbirlerini iten bir g vardr. Elimizi sadece su ile ykadmzda, derimizin zerindeki ya tabakas, suyun derimize temasna mani olur, onu datr ve tam anlam ile temizlik salanamaz. te burada sabun devreye girer ve araclk roln stlenir. Sabunun bilinen tarihi 2000 yldan da ncesine uzanr. Hatta Anadolu'da 4000 yl evvel Hititlerin yaktklar bitkilerin klleri ile ellerini temizledikleri bilinmektedir. Sabun, tarihinin her dneminde ucuz ve kolay bulunabilen malzemelerden yaplmtr. Romallar sabun yapabilmek iin, kire tan
_____________________________________________________________________

___________________________________
Tamer Korugan
34 __________________________________
starak kire elde etmi, bu slak kireci scak aa klleri zerine pskrtp sonra da kartrmlardr. Oluan gri amuru scak su dolu bir kazana dkerek kei ya ile saatlerce kartrarak kaynatmlardr. Kirli kahverengi kaln bir tabaka oluunca, soumaya brakmlardr. Souma sonucu sertleen tabakay paralara blerek sabun olarak kullanmlardr. te sabun budur. Her sabun kire gibi bir alkali madde ile bir eit yan karmdr. Gnmzde alkali olarak kire yerine genellikle kostik soda kullanlyor. Kei ya yerine de, sr ve koyun yalarndan elde edilen don yalar, hurma, pamuk ekirdei ve zeytinden elde edilen yalar kullanlyor. Alkali ve yadan meydana gelen sabun da anne ve babasnn zelliklerini tar. Yani bir taraftan ya severken dier taraftan suyu sever. Sabun molekllerinin bir ucu ya, dier ucu da bir alkali olan suyu eker. Ellerimizi ovuturduumuzda ya ve kirler, dolaysyla iindeki bakteriler paralanr. Sabun moleklleri bu yal kirleri sararlar suyla birletirirler ve artk znemez hale getirirler. Musluktan akan su ile de uzaklar giderler. Ellerin kurulanmas ile de bakterilerin ok sevdii nemli ortam ortadan kalkm olur. Gnmzn modern marketlerinde ise sabunun, baz katk maddeleri, boyalar, parfmler, deodorantlar, bakteri giderici maddeler, kremler, losyonlar ve reklamlarda sylenilen dier maddeler eklenmi hali ile karlayoruz. ampuan, di macunu, tra kremi ve kozmetikler, sabunun sodyumun deiik bileikleri ile yaplm dier adlardr. Eer kostik soda yerine potasyum kullanlrsa, daha yumuak olan sv sabun elde edilir. 3.18 Sirklerde klc nasl yutuyorlar? ster inann, ister inanmayn gsterilerde klc yutanlarn yaptklar numara sahte deildir. Gerekten klc yutarlar. Ana problem grtlak adalelerini rahatlatmay renmek, bylece yutkunmaya mani olmaktr. Bu zellik haftalar boyu sren egzersizlerle kazanlabilir. Klcn boaz kesme ihtimali yoktur, nk her iki taraf da keskin deildir, yani krdr. Klcn ucu sivri gibi grnr ama midenizin tabanna ulaamayacak boyda bir kl seerseniz bu da problem yaratmaz. Kl ve alev yutmann byk ustalarndan Dan Mannix, bu konuda 1951 ylnda bir kitap bile yazmtr. Mannix bu ii baarabilmek iin haftalar boyunca, gnde en az bir saat, kesme ihtimali olmayan bir kl ile altn sylyor. Birinci problem yutkunma refleksinden km. Yine haftalarca le yemei yemeyerek, kl boazdan girerken boazn bzmesi problemini halletmi. Sonunda bir gn klc sokarken boaz geveyebilir hale gelmi. Mannix iin en zor yann getiini zannederken esas zorlukla Adem Elma's denilen yerin arkasnda karlam. Oradaki kvrm da gemeyi baardktan sonra, kaburga kemiklerine de dikkat ederek, klc kabzasna kadar yutabilme yeteneini kazanm.
_____________________________________________________________________

___________________________________
Tamer Korugan
35 __________________________________
Kl yutmay evde kendi kendine renmeye kalkmak son derece tehlikelidir. Hele bu numaray yaparken konumay profesyoneller dnmezler bile. Yutmadan nce ve sonra klcn steril hale getirilmesi de ok nemli bir husustur. ok az da olsa katlanabilir kllar kullanan baz hilebazlar ortaya knca, Mannix klc gerekten yuttuunu ispatlayacak baka numaralara gemi. zel olarak imal edilmi, ok ince kalnlktaki, elektrik balantlar sadece bir tarafnda bulunan, 'U' eklindeki bir neon tp yutmu. Elektrik verilip neon lambas yannca, k vcudunun dndan da grlm. Bylece bu tip eyleri gerekten yuttuunu ispatlam. Mannix ve asistanlar ii yle gelitirmiler ki, kzgn, kzarm kllar yutma numaralar bile yapmlar. Tabii nce asbest bir kl knn yutarak. 3.19 Gazeteler niin enine dzgn yrtlamyor? Denerseniz greceksiniz ki, bir gazete sayfasn yukardan aaya dzgn olarak yrtabilirsiniz. Ancak sadan sola yani enine yrttnzda dzgn yrlamazsnz, muhakkak zikzaklar oluur. Gazete kadnn ana maddesinin aa olduunu hepimiz biliyoruz. Bir gazete kadnda aacn lirleri yukardan aaya olacak ekilde gelir. te bu sebeple bir gazete sayfasn dey olarak yrtarsanz, yrtk, liflerin yolunu takip ederek dzgn bir ekilde aaya kadar iner. Enine yrtldnda, her life rastlaynda yrtlma zikzak izer. Peki lifler niin dey dorultuda? Bunun nedeni kadn retili biiminde yatyor. Bu lifler ok az su ieriyor ve retim bandnda, bandn hareketi boyunca yaylyor. retim band sonunda su kuruyor ama, lifler katta uzunlamasna yer alyor. 3.20 Atletler niin saat ynnn aksine kouyor? Sa elini kullanan insanlar, ayakla yaplan hareketlerde de, sa bacaklarn ncelikle kullanrlar. Bu nedenle de sa bacaklar daha gldr. Sola kavis izerek kotuklarnda, sa ayak darda kalr. zellikle ksa mesafe koularnda, pistin kelerinde koucular hafif ie meylederek kotuklar iin sa ayaa daha ok yk biner ve koucu bu kuvvetli aya ile sola doru daha rahat koar. nsanlarn ou sa ellerini kullanrlar. Erkeklerin sadece yzde 5'i, kadnlarn ise yzde 3' solaktr. ounluun rahat dnld iin de atletler pistte saat ynnn aksi ynde koarlar. Tabii bu durumda ve zellikle 400 metre koularnda solaklarn ans biraz azalm oluyor.
_____________________________________________________________________

___________________________________ 3.21 Boks ringleri niin drt kedir?
Tamer Korugan
36 __________________________________
Bilindii gibi, 'ring' kelimesi, ngilizce'de daire, halka anlamndadr. Parmaa taklan yze bile bu nedenle 'ring' denilir. Aslnda gemite profesyonel boksta, boksrler grup halinde, kasabadan, kasabaya dolar, oradaki yerli boksrlerle ma yaparlard. Boks yaplacak alana seyirciler daire eklinde yerletirilir, en nde oturanlara alan evreleyen ip tutturularak, bakalarnn boks yaplacak yere girmeleri nlenirdi. Ayrca sahnedeki boksre meydan okuyan biri kafasn bu ipe arparak dvmek isteini belirtirdi. Seyirci miktar artnca bu usul uygulamak zorlat. Yere dikilen kazklara ip balanarak boks yeri belirlenmeye baland. Tabii ki bu i iin en uygun ekil kare idi. Boks yaplan yerlerin dnyann her yannda kare olmasna ramen "ring" diye adlandrlmasnn hikayesi ite bu! 3.22 Asansr derken zplanlsa ne olur ? Dnn ki, asansrnz bozuldu ve 60-70 km/saat, yani saniyede 18 metre hzla dyor. Siz de son saniyede yukar zplyorsunuz. Yukar zplamanz olsa olsa saniyede 4-5 metre hzla olabilir. Yani siz yine de yaklak saniyede 13-14 metre hzla yere dmeye devam ediyorsunuz. ster saniyede 18 metre, isterse 13 metre hzla yere dn, sonu fark etmez. Sizi yerden kazmak zorunda kalabilirler. Ltfen panik yapmayn, asansr tutan tek bir kablo deildir, en azndan 5 veya 6 kablo vardr. Bu kablolarn her biri tek bana asansrn arlm tayabilir. Diyelim ki, bu kablolarn hibiri grevini yapmad, asansr durduracak bir baka fren donanm daha vardr. Hatta baz asansr boluklarnda ilaveten yayl veya yal, hayati tehlikeyi nleyecek zel sistemler de bulunur. Bu sistemlerin hibiri almazsa yine de iyimser olmaya aln, hi olmazsa hayatnzda bir kere, hibir katta durmadan dorudan zemine inmi oluyorsunuz! 3.23 Mum yannca niin geriye bir ey kalmyor? Geri imdi elektrikler kesilince otomatik olarak devreye giren lambalar, hatta jeneratrler var ama mum hayatmz boyunca evimizin demirba olmutur. Onu o kadar hayatmzn olaan bir paras olarak alglamzdr ki, fitiline bir kibrit aktmzda onun nasl yandn, yandka kat ksmnn nereye gittiini dnmeyiz bile. Tarihi ok eskiye uzanan mum nn adeta byl bir gc vardr. nsanda romantik duygular uyandrd gibi, tm dinlerde ruhani bir yeri de vardr. Ayin ve adaklarn vazgeilmez malzemesidir. Mum tarihin ilk icatlarndan biridir. Msr'da ve Girit adasnda milattan 3000 yl nceden kalma mumlar bulunmutur ama en yaygn kullan ortaada Avrupa'da olmutur. Tarihi bu _____________________________________________________________________

___________________________________
Tamer Korugan
37 __________________________________
kadar eski olup da gnmzde de poplaritesini yitirmeyen ve ok yaygn olarak kullanlan baka hibir ey yoktur. Aslnda mumun yaps ok basittir ama yanma mekanizmas o kadar basit deildir. Mumun yapsnda iki ana eleman vardr. Birincisi yakt grevini gren, bir eit balmumu, ikincisi de emici zellii olan bir eit sicim, yani fitil. Fitilin emici zellii ok nemlidir. nk mumun yanma srr burada gizlidir. Bu zellik gaz lambalarnn fitillerinde de vardr ve onlar da ayn prensiple alrlar. Elinize herhangi bir sicim alp ucundan su dolu bir kaba daldrdnzda suyun sicim tarafndan emildiini ve suyun sicim boyunca yukar ktn renginin koyulamasndan anlayabilirsiniz. te fitil de mumun st ksmnda alevden dolay eriyen balmumunu emerek st ksmna tar ve bu blgede yanmann devamn salar, yani burada asl yanan ve veren fitil deil balmumunun kendisidir. Parafin balmumlar ham petrolden yaplr, yani koyu bir hidrokarbon olup iyi bir yancdrlar. akma akp fitili tututurunca, mumun en st tabakasnn da erimesine ve dolaysyla mekanizmann almaya balamasna sebep olursunuz. Fitil, bu erimi balmumunu yukar aleve doru tar, balmumu alevin scaklnda buharlar ve tutuur. Yanan ey aslnda mumun kat ksm olduundan mum tmyle yanp bittiinde geriye pek bir ey kalmaz. Mum yapmada en ok ar balmumu, benzin retiminde petrolden kan bir yan rn olan parafin veya bitkisel ve hayvansal yalardan yaplan 'stearin' kullanlr. Gnmzde en fazla kullanlan mumlar bunlarn karm ile elde ediliyor. Mumlar ekme yntemi ile, dklerek veya pres edilerek yaplyor. Her ey tamamlandktan sonra boya banyolarna sokulurlar ve en sonunda da parlaklk kazandrmak iin souk suya daldrlrlar. 3.24 Yazn niin ak renk giysiler giyiyoruz? Yaz gnleri, gneli scak gnlerde genellikle beyaz veya ak renkli giysiler giyeriz. Beyaz renk gne iinde bulunan btn nlar yanstr yani btn renklerin birleimidir. Siyah renk ise tam aksine btn nlar emer. Siyah renk zerinde hibir n yansmaz, yani aslnda siyah bir renk deildir, renksizliktir. Siyah renkli kumalar n hepsini tuttuklarndan, beyaz kumalara gre tenimizi 5 derece daha scak tutarlar. Peki yleyse Sina llerindeki bedeviler niin siyah renkte giysi giymeyi tercih ediyorlar? nk siyah renkli giysi, kuma ile tenin arasndaki havay styor ama ayn anda bir havalandrma mekanizmasnn da almasn salyor. Bu snan havann yerini alan hava bedevilerin serinlik hissi duymalarn salyor. Siyah giysiler gnein tm nlarn tenimize geirirler ama beraberlerinde enfraruj nlarn da. Bu nedenle ok gneli bir gnde ak renk giymek kesinlikle faydaldr. Kapal bir yerde ise enfraruj nlar nfuz edemeyecei iin siyah rengin sy daha fazla iletmesi avantaj yaratabilir. Belki de da beyaz, ie
_____________________________________________________________________

___________________________________
Tamer Korugan
38 __________________________________
siyah giymek, giysi, ten ve hava arasndaki s alverii iin en ideal kombinasyondur. Tabii kn da tam tersi. Kn st ste giyinmenin asl faydas iki giysi arasnda hava tabakas olumasdr. Bilindii gibi hava iyi bir izolatrdr. Yani s iletkenlii iyi deildir. Bu ekilde gnein tutulduu gibi vcuttan da s kayb olmaz. Yani kn iki kat giyinildiinde dtakinin siyah, iteki giysinin ise beyaz renk olmas gerekten faydaldr. 3.25 Camn arkasnda gnete bronzlaabilir miyiz? Hayr. Gnete cildimizin renginin deimesini salayan gne nn iindeki ltraviyole (UV) nlardr ki bunlar camdan geemez. UV nlar grnmeyen, yksek enerjili, ksa dalga boylu ve grebildiimiz renk dalmnda mor rengin tesinde yer alan nlardr. Bunun iin ok gneli bir havada, gne tam kardan gelirken araba kullandmzda yzmz deil de ak olan pencereye yasl kolumuz kzarr. Bizim bronzlama ve ok salkl grnyoruz diye beendiimiz, derimizin gne altnda rengini deitirmesi olay aslnda 'derma' diye bilinen cildimizin ikinci tabakasndaki pigment hcrelerinin bir reaksiyonudur. Bu hcreler UV nlarna maruz kaldklarnda 'melanin' denilen daha koyu pigmentlerin miktarn artrrlar. Bu koyu pigmentler derimizin st tabakalarna gelirler ve bylece derimizin rengi koyular. Melanin, UV nlarn emer, yani vcudun melanin retimini artrmas, vcudumuzu UV nlarnn tehlikeli etkilerinden korumak iindir. Ama bir noktadan sonra bu da geerli deildir. Gnein altnda ne kadar yanm olursak olalm, derimizin rengi ne kadar koyularsa koyulasn, yine de gne nn iindeki UV nlarnn yarsn derimiz iine almaya devam edebilir. Ar UV nlarna maruz kalmak sonunda deri kanserine bile yol aabilir. Her yl yarm milyon insanda bu hastalk grlmektedir. zellikle genler arasnda giderek artmaktadr. Geri bu tr, genellikle baar ile tedavi edilmektedir ama ciere veya beyine yaylabilecek ok daha kt trleri de vardr. ok gneli havalarda UV nlarndan korunmak, apka ve gzlk takmak tavsiye edilir. UV nlar gzlerimize de ok zararldr. Unutmayalm ki, vcudumuzdaki en ince deri gz kapaklarmzdadr. Gnee kmak zorunda kalmayacaksa koruma faktr yksek krem ve yalar kullanlmaldr. UV nlar cisimlerden de yansr. Bu nedenle glgede kalmak da are deildir. nsan glgede de yanabilir. Gne enerjisi tahmin edilenden ok daha gldr. Yeryznde 3 kilometrekarelik bir tarlann bir gn boyunca gneten ald enerji, Hiroima zerinde patlatlan atom bombasnn salverdii enerjiye eittir. Bombadan enerji bir anda boaltldndan, ok dalgalar olumu ve lmcl olmutur. 3.26 Elektrik insan nasl arpyor? _____________________________________________________________________

___________________________________
Tamer Korugan
39 __________________________________
nsanlarn elektrie arplmalar onun bir iletkeni haline gelmelerinden oluyor. Svlar iyi iletkendirler, yani elektrii iyi iletirler. Vcudumuzu ii sv dolu bir kap olarak dnrsek, btn koruma grevi derimize kalyor. O da vcudumuzun her tarafnda ayn kalnlkta deil. Islannca o da iletkenleiyor, hele zerinde bir yara varsa direnci tamamen yok oluyor. Evlerimizde 220 volt ve 50 Herz akm daima vardr. Ne kadar ilgintir ki, bir elektrik akmnn insana en tehlikeli frekans aral 50 - 60 Hz.dir. Elektrik akmn evimizdeki su tesisatna benzetebiliriz. Suyun basnc neyse 'Volt'ta odur. 'Amper' de suyun miktarnn karldr. Elektrie arplmada sre de nemlidir. Sre uzarsa deride yaralar oluur ve elektrik bu yaralardan daha abuk geer. Derimizden geen elektrik akm derhal sinir sistemimizi etkiler. Beyindeki nefes alma merkezini fel eder, kalbin ritmini bozar hatta durmasna neden olur. Elektrik arpmasnn sonucu genellikle kalp durmas olduu iin ilk yardm da ona gre yaplmaldr. Elektrie nereden arpldmz da nemlidir. Elektriin elden ele veya elden ayaa gemesi aradaki hayati organlarmza zarar verebilir. Elektrie arplnca oka girmemizin nedeni kendi elektriimizdir. Sinir sistemimizin rettii elektrik ile dardan arpldmz elektrik karlap i ie girince vcudumuzda kaslmalar ve titremeler yaratyor. Elektrik arpmasnda voltajn deil de akmn iddetinin yani amperin nemli olduu ileri srlyor. Bu konuda elektrik mhendisleri ile fizikiler arasnda gr ayrl var. Zaten elektriin kendisinin de tam bir tanm yaplm veya tek bir tanm zerinde uzlama salanm deil. Elektriin ldrc gcnn voltaj deil de akm miktar olduunu ne srenlere gre akm dorudan kalbi etkiliyor. Bu dne gre l ila 5 miliamper akmn vcutta hissedilme seviyesi; 10 miliamperde ac balyor; 100 miliampere gelince sinirler reaksiyon gsteriyor ve 100-300 miliamperde ok oluuyor. Tabii btn bu deerlendirmeler tam bir bilimsel snflandrma deil. Yani tuzlu bir suyun iinde iseniz, cereyan tm vcudunuza birden deeceinden mili deil mikroamper seviyesinde bile bir akmdan zarar grebilirsiniz. Elektrie arplanlar eer lmezlerse, genellikle hayatlarnn geri kalan ksmn bu olayn izi kalmadan, problemsiz olarak yaayabiliyorlar. Ama az miktarda da olsa sinir sistemi zerinde hasar brakabiliyor. Elektrikten arplp oka girenlere de, kalp ritmini dzenlemek iin yine elektro ok uygulanyor.
_____________________________________________________________________

___________________________________
Tamer Korugan
40 __________________________________
4
NSAN
4.01 Ar nedir? Ar olay, ince sinir sistemimizle, beyin, kas sistemimiz ve dolam sistemimizle dorudan ilgilidir. Ancak bu iletiimin srlar tam olarak zlebilmi deildir. Ar, doktorun hastal tehis etmesine yardm eder, yleyse faydaldr. O zaman kadnlar niin arlar iinde doum yapar? Niin ok ciddi baz hastalklarda ar hi ortaya kmaz? Arlar drt snfa ayrlr. lk ikisi toplumca bilinen klasik arlardr. lki, Parmamza inen bir eki darbesi sonucu duyulan ar. kincisi vcudumuzun iinden kaynaklanan, romatizma, migren vb. arlar. nc snf arlar, tuhaf ve mantkd grlen ve olaydan ok uzun bir sre sonra ortaya kabilen arlardr. rnein, bir kolun kesilmesinden yirmi yl sonra olmayan kolda ar hissedilmesi olaylar ile karlalmtr. Drdnc snf arlar ise, dorudan kiinin ruhsal hali ile ilgili olan hayali arlardr. Nedeni hayali de olsa ar gerektir. Bu tip arlarn yzde 30'unun ila niyetine verilen etkisiz maddelerle giderildii bilinmektedir. Ba arsn ise dierlerinden ayr bir yere koymak gerekir. Yaplan aratrmalara gre, ba arlarnn yzde 90' kas arlardr. Ar bir el antas ya da omuz antas tamak, telefonu enenin altna sktrarak konumak, ban ne eik olduu konumda srekli daktilo yazmak ve okumak gibi hareketlerin boyun ve ba kaslarn etkilemesi, ba arlarnn en yaygn nedenlerini oluturmaktadr. Tarih boyunca ary gidermek iin, scak su, kzgn demirle dalama gibi baka bir ar uygulama da dahil olmak zere eitli yntemler kullanlmtr. Bunlarn ortaya koyduu en nemli yarar, arnn, oluum ve engelleme mekanizmasnn omurilikte deil, beyinde bulunduunun saptanmas olmutur. En kuvvetli bir arnn bile gerilim durumunda veya tam tersi olan uyku halinde ortadan kalkmas, arnn denetiminde beynin ne kadar byk bir rol olduunu gsterir. rnein kimi kazalardan sonra kendileri ile konuulan yaral kazazedelerin hi ac duymadklarn syledikleri ok grlr. Ar zerinde en etkili iki ila, hahatan elde edilen morfin ile st kabuundan elde edilen aspirindir. Bu maddeler arl duyuyu uyarmak yerine, arnn hissedilmesini engeller. Ar zellikle insanlar ilgilendirir. Bize ar ektiren olaylarn ou hayvanlarda grlmez.
_____________________________________________________________________

___________________________________ 4.02 Nasl sarho olunuyor?
Tamer Korugan
41 __________________________________
lk yudumla birlikte, alkol az ve yemek borusu ile temas ettikten sonra, ciddi miktarda kana kart ilk durak olan mideye gelir. Ancak alkoln kana karmas en ok ince barsaklarda olur. Byk bir ksm ince barsaklarda kana geen alkol, derhal merkezi sinir sistemimizi etkilemeye balar. Birka dakika sonra beyne geerek sinir hcrelerini etkiler ve mesaj iletimini yavalatr. meye devam edilirse, beyindeki grme, denge, konuma ve muhakeme ile ilgili sinir merkezleri etkilenmeye balarlar. Bu arada alkoln basklayc etkilerini yenebilmek iin, kalp kas zorlanr ve nabz artar. Biraz daha iilirse uur kayb meydana gelebilir. Daha da devam edilirse, alkoln kandaki oram alkol zehirlenmesi seviyesine ular, solunum yetmezlii nedeni ile lm kanlmaz olur. Alkol olduka yava yaklr. 100 gram saf alkoln vcuta yaklmas yaklak 10 saat srer. Karacierde yaklan her bir gram alkol iin 7.1 kilokalori aa kar. Yaplan aratrmalara gre ABD'de insanlar genel olarak kalori ihtiyacnn yzde 10'unu alkolden karlamaktadr. Alkoliklerde bu oran yzde 50 olup ciddi beslenme bozukluklar grlr. Alkol karacier yetmezlii yannda, kalp hastal ve kanser riskini de artrr. Beyinde hcre kaybna yol aar, uzun srede beyin hcrelerindeki dejenerasyon artar, psikiyatrik bozukluklar balar. Ama alkoln en byk etkisi, sal bozmasnn yannda, aileleri ve arkadalklar paralamas, hapishane ve hastaneleri doldurmasdr. Haydi, erefinize! 4.03 Vurgun yemek nasl olur? nsanlar yzyllardr su altna sadece zevk veya merak iin deil, inci, mercan, snger gibi eyleri karp, geimlerini salamak iin de dalmlardr. Deniz seviyesinde hava basnc l atmosferdir. nsan vcudunun solunum ve dolam sistemi bu basnca ayarldr. Ancak suyun iinde, derine gittike, her 10 metrede basn l atmosfer daha artar. 30 metre derinlikte su basnc 3 atmosferdir, yani bu derinlikte vcudumuzun her santimetrekaresine suyun yapt basn, yzeye oranla mislidir. Hibir gere kullanmadan, 30 metre derinlie inildiinde, akcier kapasitesi drtte birine der, kan basnc artar, vcut ss dtnden kalbin at hz artar, bilin bulankl balar. Bu nedenle yardmc gere kullanmadan 30 metrenin altna inmek tehlikelidir. Ancak tple daln da kendine zg sorunlar vardr. Derinde d basncn yksek olmasndan dolay tpten solunan havann iindeki oksijen, azot gibi gazlar, dokulara daha klm bir hacimle dalrlar. _____________________________________________________________________

___________________________________
Tamer Korugan
42 __________________________________
Eer su yzeyine sratle klrsa, basncn azalmasyla bu gazlar da sratle genleir. Oksijen dokularda kullanldndan sorun yaratmaz, ama zellikle azot gaz damarlarda sratle genleerek, damar tkankl, akcier yrtlmas ve hatta fel gibi nemli vcut hasarlarna yol aar. Bu ekilde vurgun yiyenler, sratle basn odalarna alnrlar. Burada tekrar vurgun yedii derinlikteki basn verilir ve dengeli olarak azaltlr. Bir baka nlem de vurgun yiyeni, ayn derinlie tekrar indirmektir. Vurgun yememek iin yzeye yava kmal, hatta belirli derinliklerde beklenmelidir. deal k hz dakikada 20 metre olup, pratikte eitmenler bunu dalg adaylarna 'yzeye gelen en kk bir hava kabarcndan daha hzl kma' eklinde retirler. 4.04 Neden esneriz? Sadece uykumuz gelince mi esneriz? Esneme bulac mdr? Aslnda esnemenin ve fizyolojisinin ardnda yatan gerek hala tam olarak bilinememektedir. nceleri esneme, insann yorgun olduu zamanlarda kandaki oksijen miktarn artrmak iin vcudun yapt bir solunum sistemi refleksi olarak dnlyordu. Yaplan deneylerin sonucunda, esnemenin, solunum olayna ksa bir destek verdii, ancak onun nemli bir fonksiyonu olmad tespit edilmitir. Hem burnumuzla, hem de azmzla nefes alabilmemize ramen, kapal azla esnemek mmkn deildir. En ok ve sk esnemenin olduu zaman, sabah uykudan kalkma vaktidir. Ortalama bir esneme 6 saniye srer. Sadece insanlar deil, kediler, kular, fareler ve birok canl tr de esner. Ancak farkl trlerdeki bu davran biimi, ayn fonksiyona ynelik olabilir mi? rnein insanlarn glme olarak yapt yzdeki kas hareketi dier baz canllarda korkunun ifadesi olabilmektedir. Yaplan aratrmalarda, hayvanlarn daha ok dikkat gerektiren bir olay karlama srasnda esnedikleri, insanlarn ise, tersine d uyarlarda azalma olduunda esnedikleri saptanmtr. Derslerde can sklan rencilerin deil de, can skld halde uyumamaya alanlarn daha ok esnedikleri gzlemlenmitir. Bir dier gre gre de, snava girecek bir rencinin veya yara girecek bir atletin ok esnemesinin sebebi, organizmann kendini sakinletirmesidir. Esneme de glme gibi bulacdr. Esneyen kiinin yz hatlarnda meydana gelen ekillenmenin, dier insanlar zerinde esnemeyi tevik edici bir etki uyandrd tahmin ediliyor. Yani nasl yemek yiyen bir insan grnce ackrsak, onun gibi bir ey. Esnemenin bulac olduunu ileri sren bir gre gre ise ilk insanlardan kalma bir davran olarak esnemekteyiz. lkel atalarmz akamlar atein etrafnda topluca otururken grubun lideri tm dilerini gstererek esner, oturumu kapatr, artk gecenin balad, herkesin sabaha kadar yatmas ve _____________________________________________________________________

___________________________________
Tamer Korugan
43 __________________________________
hareket etmemesi gerektii sinyalini verirdi. Grubun dier yeleri de esneyerek gr birlii iinde olduklarn beyan ederlerdi. Gnmzde bu i iin daha kark teknolojiler kullanlyor. Baba televizyonu uzaktan kumanda ile kapatp koltuundan kalkyor. Bu nedenle gnmzde esnemenin hibir faydas grlmemektedir ve nmzdeki bir milyon yl iinde ortadan kalkaca sanlmaktadr. 4.05 Niin yalanyoruz? Her insan vcudu zaman getike yalanr. nsan mr her kiiye gre farkl olmakla birlikte gnmzde ortalama 75 yla ulamtr. Bilimciler insanlarn 150 yla kadar yaayabileceklerine inanyorlar. Bugne kadar kayda geen en uzun insan mr, Japon Shigechiyo Izumi'ye aittir. Bu kii 120 yl 237 gn yaamtr. nsanlarn bymesi, yalanmalar ve lmeleri zerine eitli teoriler var. Bir teoriye gre, mrmz sresince biyolojik aktivitemizde ortaya kan baz kimyasal reaksiyonlar, gn getike bata bbrek ve kalp olmak zere salkl hcrelerimize zarar vermektedir. Bir baka teoriye gre ise, genetik programlamamzla mrmz nceden belirlenmitir. Program, hcrelerimiz zerinden yalanmamz kontrol ediyor, yeterli sayda hcre ldkten sonra organlar gereken dzeyde almyor ve insan lyor. Ancak ilk alarda insan mr ortalama 30-40 yl iken gnmzde 75 yla ulamas, bu sav rtmektedir. Bu amala bilimciler, meyve sineklerinin genleri ile oynayarak daha uzun mrl sinekler yaratmay baarmlardr. Bu uzun mrl sineklerin dierlerinden farklar oksitlenmeyi nleyen enzim nedeniyle, savunma sistemlerinin daha gl olmas ve ya depolama kabiliyetleri bakmndan ala dayankl olmalardr. Meyve sinei zerinde yaplan aratrmalar, insan mr konusunda ciddi bir ipucu verememitir, ancak genetik bakmdan insanlara daha yakn olan fareler zerinde yaplan almalarn daha gereki bilgiler verebilecei sanlmaktadr. Bir baka saptama da, metabolizmas yksek, yani oksijeni ok hzl yakan canllarn, yava yakanlara gre daha az yaadklardr. rnein, farelerin metabolizmik hzlar insandan daha yksektir, ama nadiren 3 yldan fazla yaarlar. Son zamanlarda adlarndan sklkla sz edilen E ve C vitaminlerinin de, antioksidan grubunda yer alarak, yalanmay ok az da olsa geciktirdikleri gzlemlenmektedir. nsan vcudunda, hcrelerin blnerek, yeni hcre oluturabilmelerinin de says snrldr. Sonuna kadar blnebilen tek hcre kanser hcresidir. Dolaysyla aslnda kanserin srrnn zlmesi insann yalanma olgusuna da k tutacaktr. _____________________________________________________________________

___________________________________ 4.06 Niin gdklanyoruz?
Tamer Korugan
44 __________________________________
Gdklanmak rahatsz edici olduu kadar elendiricidir de. Bakalar tarafndan, hatta bazen dokunulmadan gdklanrz, ama kendi kendimizi gdklayamayz. Bazlar gdklanmaya kar ok hassasken bazlar etkilenmez bile. Bir insan gdklannca, derinin yzeyinde bulunan kk sinir lifikleri harekete geer. zellikle tyle okama, bcek yrmesi gibi olaylara hassas olan bu lifikler, sinyalleri beyne gnderirler. Ancak aratrmaclar bu sinyallerin beyinde nereye kaydedildiinden emin deiller. Beyinin gdklanmaya tepkisi, kanmaya olan tepkisi gibi, gnlsz yaplan bir tepkidir. Gdklama ile kan basnc artarken, nabz ve kalp at hzlanr, beynin uyankl fazlalar. Gdklanmann fiziksel olduu kadar psikolojik yan da vardr. Gdklanma balangta zevkli olabilirse de srdrldnde korku ve panie dnebilir. nsanlarn daha ok gdklandklar yerler, ayak alt, avu ii ve koltuk alt gibi blgelerdir. Bunun nedeni, buralarn ok hassas blgeler olmalardr. nsan beyni vcuda gelen uyarlarn hangisinin insann bizzat kendisinden, hangisinin dardan geldiini ayrt eder ve ona gre ncelik verir. rnein, elimizin yanmas gibi acil refleks gerektiren dardan gelen uyanlara ncelik verir. Bu nedenle bir bakas tarafndan gdklandmzda reaksiyon gsteririz ama kendi kendimizi gdklamaya altmzda beyin bu noktalardaki hassasiyeti azalttndan gdklanamayz. 4.07 Renklerden nasl etkileniriz? Renklerin insan davrann ve psikolojisini nemli lde etkiledii bugn kesinlemitir. Kanada'da bir okulda yaplan deneyde, odalarn renk ve k dzenlerinin deitirilmesi ile baz rencilerin zeka dzeylerinin ve disiplin sorunlarnn olumlu biimde etkilendii tespit edilmitir. Ancak insan gznn k ve rengi alglayan a tabakasnn grme sinirleri vastasyla bunu beyne ilettikten sonra beyinde nasl fizyolojik etkiler yarattn renkbilimciler henz aklayamyor. Aslnda gzmze gelen grnt iki eit grme hcresi aracl ile taranr. Silindir veya omak eklinde olanlar , koni eklinde olanlar ise rengi alglar. Gzmzde 7 milyon konik ve 100 milyon kadar silindirik hcre vardr. Renge duyarl konik hcreler a tabakasnn ortasnda, a duyarl silindirik hcreler ise kenarnda daha youndur. Bu nedenle gece gkyznde gzmzn kenarndan grdmz bir yldz, ona dorudan baknca gremeyiz. nk burada a hassas silindirik hcreler daha az olduundan grnt kaybolur. Ayn ekilde gzmzn kenaryla baktmz ekillerde renkler kaybolur. Yaplan deneylerde, pembe renge bakan kiilerin rahatladklar, krmz, turuncu ve sar gibi scak renklere bakanlarda tansiyonun ykseldii, nabzn ve solunumun hzland, terlemenin oald, mavi rengin ise tam tersi etki yaratt belirlenmitir. _____________________________________________________________________

___________________________________
Tamer Korugan
45 __________________________________
Aratrmalar insanlarn en ok mavi rengi sevdiklerini, bunu krmz ve yeilin takip ettiini gstermektedir. Erkekler yeil, deniz mavisi, turuncu ve koyu mor renkleri tercih ederken, kadnlar firuze yeili, ak mavi, pembe gibi ak-uuk renkleri, ocuklar ise mavi, krmz, yeil, sar ve turuncu gibi canl renkleri daha ok sevmektedirler. Bir binada sar renge boyanm bir tavan, oday daha yksek, sar renkli duvarlar ise daha geni gsterir. Kliniklerin scak renklere boyanmas, beyaz rengin hastalarda yaratt hzn duygusunu azaltr. Ayakst hazr yiyecek satan dkkanlarn duvarlar itah atran portakal rengine boyanrken yar arabalarnda krmz veya turuncu-sar renkler tercih edilir. Aslnda bir renk olmayan, daha dorusu renksizlik olan siyah da makam aralarnn klasik rengidir. Krmz renk kan rengidir, asrlar boyu tehlikenin ve tahribatn simgesi olmutur. Trafik klarnda 'dur' sinyali olarak kullanlmasnn nedeni de budur. Ameliyathanelerde, bulaan kan rengini belli etmeyecei iin mantken krmz giysi kullanlmas gerekirken, teskin edici mavi ve yeil renkler tercih edilir. 4.08 Salarmz niin uzuyor? nk aksi takdirde berberler isiz kalrd! Ha, ha! aka bir yana vcudumuzdaki kllarn ok nemli grevleri vardr. Salarmz bamz yazn gneten, kn souktan korurlar. Kalarmz terimizin, kirpiklerimiz kk paralarn gzmze girmelerine engel olurlar. Burun ve kulaklarmzdaki kllar tozlarn girmesini nler. Vcudumuzdaki dier kllar ise derimizi serin tutar, s kaybn nler. Bizler sadece samzn, sakalmzn, koltukaltlarnda ve genital blgelerimizdeki kllarn uzadn, kollarmz, bacaklarmz ve dier yerlerdeki kllarmzn uzamadn dnrz. Gerekte samz da uzamasn bir sre sonra durdurur ama bunun iin baya uzun bir sre geer. Vcudumuzdaki kllarn her biri topraktaki im gibi, derimizin altndaki kendi torbasnda yetiir ve byr. Bu torbalardaki yeni sa hcreleri kllarn kklerini oluturur. Yeni hcreler olutuka, eskilerini torbalardan dar iterler ve bu hcreler dar itildike canl olma zelliklerini kaybederler, yani lrler ve de kllarmzn ve salarmzn bizim grebildiimiz ksmn olutururlar. Vcudumuzun hangi ksmnda olduklarna bal olarak, kl torbasnda belirli bir srede yeni kl hcreleri retilir. Bu sreye 'byme sreci' denir. Sonra byme bir sre iin durur. Buna da 'durma sreci' denir. Bu srecin de sonunda kllarn yine byd 'byme sreci' gelir ve bu byle devam eder, gider. Durma srecinde kl kopar ve alttan gelen bir yenisi yerini alr. Yani bir kln veya sa telinin ulaabilecei en uzun boyutu bu byme srecinin uzunluu belirler. Kollarmzdaki kllar oluturan hcrelerin byme sreci birka ay olarak programlanmtr. Bu nedenle kllar ksa bir sre iinde uzar, bir santimetre civarnda bir uzunlua geldiklerinde artk uzamazlar, belirli bir srenin sonunda da alttan yenileri gelir. _____________________________________________________________________

___________________________________
Tamer Korugan
46 __________________________________
Dier taraftan salarmzn byme sreci iki seneden alt seneye kadar deiir. Eer kesmezseniz bir metre hatta daha da fazla bir uzunlua ulaabilir. Salarmz aylk bir uzamann ardndan bir durma evresi geirir ve bu srada alttan gelen yeni salar eskilerini atar, yani dklmelerine sebep olur. Bunu banyo yaptktan sonra lavaboya dklen salarnzdan anlayabilirsiniz. Bu yolla bir insan her gn 70-100 arasnda sa teli dker. Sa ve kllarmzn her birinin byme ve durma srelerine balama zamanlar farkl olduu iin, hepsi birden ayn anda dklmediklerinden devaml olarak bamzda sa, vcudumuzda kl olur. Hayvanlarda bu sreler ayn zamanda balayp bittiinden onlar yln belirli zamanlarnda tylerini dkerler. 4.09 Niin uyuyoruz? te hayatmzla ilgili son derece nemli bir soruya bir srpriz cevap daha! 'Hi kimse bilmiyor.' Cevabn kolay olduunu, uykuda enerjimizi arj ettiimizi syleyebilirsiniz, ama bilimsel aratrmalar bunu gstermiyor. Yaplan aratrmalarda, ngiltere'de 70 yanda bir kadnn, her gece bir saat uyuyarak, hatta bir keresinde 56 saat uyank kaldktan sonra sadece l,5 saat uyuyarak ertesi gn tam performans ile hayatn srdrebildii gzlemlenmitir. Aslnda normalde, hepimizin bildii gibi, bir gece dahi uyumasak, ertesi gn adrenalin nedeni ile btn aktivitelerimiz yavalamaktadr. ki gece st ste uyumayan insanda ise durum daha ktdr. Dikkat ve konsantrasyon der, hatalar artar. gnden sonra insan hayal grmeye balayabilir, dnce berrakl kaybolur. Daha sonra ise artk insan gerekle ilikisini keser. Fareler zerinde yaplan deneylerde bir canly uyank tutmaya almakla lmne neden olunabilecei ispatlanmtr. Ayrca arka arkaya geceleri yetersiz uyuyanlarda da benzeri problemler gzlemlenmitir. Uyku sresince olutuu gzlemlenen dier iki olaydan biri ocuklarn byme hormonlarnn gelimesi, dieri ise baklk sistemimiz iin gerekli olan kimyasallarn salglanmasdr. Fakat soru hala yerinde duruyor! 'Niin uyuyoruz?' Kimse bilmiyor. te size eitli teoriler. Uyku, insana kaslarn ve dier dokularn onarma, yalanan veya len hcrelerini yenileme ans verir. Uyku, insan beynine hafzasndaki bilgileri dzenleme, gereksizleri unutma ve arivleme ans verir. Ryalar da bu ilemin bir parasdr. Uyku, enerji tketimimizin miktarn azaltr. Bu nedenle gnde 4-5 kez yerine n yemekle yetinebiliriz. Gece karanlnda zaten hibir ey yapamayacamzdan, anahtar kapatarak enerji tasarrufu yaparz. Uyku, btn gn alan beynin bir arj sresi olabilir. Dier organlardaki enerji harcanmasn ksarak, beyin hcre aktiviteleri iin gerekli olan enerjiyi artrabilir. _____________________________________________________________________

___________________________________
Tamer Korugan
47 __________________________________
Uyku hakknda tm bildiimiz, geceleri iyi bir uyursak, sabahlar kendimizi iyi hissettiimiz, hem vcudumuzun, hem de beynimizin yeni bir gn iin kendisini tazeledii olgusudur. 4.10 Uyku nedir? Uyku insan hayatnda srr tam olarak zlememi enteresan bir olaydr. Uykunun nasl olduunu bir bakma hepimiz biliriz. Uyuyan bir insanda aadaki durumlar gzlemlenir; o Yatarak uyur. o Gzleri kapaldr. o ok yksek bir ses olmadka, hibir eyi iitmez. o Daha yava ve ritmik olarak nefes alr. o Adaleler tamamen gevemitir. (Eer bir koltukta otururken uyumusanz, derin uykuda koltuktan debilirsiniz.) o Bir veya iki saatte bir kendi vcudunu elleri ile kontrol eder. Bunlara ilave olarak kalp at yavalar ve beyinde rya denilen ok ilgin olaylar oluur. Dier bir deyile uyuyan insan evresinde oluan eylerin ouna ilgisizdir. Uyuyan bir insan ile komada olan bir hasta arasndaki en nemli fark, uykuda olann yeterli bir d mdahale ile uyandrlabilmesidir. Vahi doada yaayan hayvanlar iin bu dzgn ve etrafa ilgisiz, yaklak sekiz saatlik uyuma periyodu pek mmkn grnmemekte, bu durumun insann evrimi sresince olutuu sanlmaktadr. Srngenler, kular ve memeliler hepsi uyurlar. Onlar da uykularnda ksa sreler iin de olsa evreleri ile ilikilerini keserler. Baz balklarn ve kurbaa gibi hem suda, hem de karada yaayanlarn da belirli srelerde aktivitelerini yavalattklar, fakat hibir zaman evre ile ilgilerini kesmedikleri biliniyor. Bceklerin ise uyuyup uyumadklar bilinmiyor, ancak onlarn da bazlar gece, bazlar gndz hareketsiz kalyor. Beyin dalgalar zerine yaplan almalar sonucu, srngenlerin rya grmedikleri, kularn ok az, memelilerin ise hepsinin uykularnda rya grdkleri saptanmtr. lgin olan noktalardan biri u ki, inekler ayakta uyurken deil de, yatarken rya grebilmektedirler. Hayvanlarn uyku sreleri de farkldr. rnein insan bir kere ve uzun sre uyurken, kpekler ksa aralklarla btn gn uyurlar. Hayvanlarn bazlar uyku iin geceyi tercih ederken, bazlar gndz tercih eder. nsanlarn uyku ihtiyac yalandka azalr. Yeni domu bir bebein uyku ihtiyac gnde 20 saat iken, drt yanda 12 saate, on sekiz yanda 10 saate der. Yetikinler uyku iin 7-9 saate ihtiya duyarlar ama, genelde 6 saat yeterlidir.
_____________________________________________________________________

___________________________________ 4. 11 Vcudumuz ssn nasl ayarlyor?
Tamer Korugan
48 __________________________________
Vcudumuzun ssn korumasna k aylarnda zerimize giysiler giyerek biz yardmc oluyoruz ama scak yaz aylarnda zerimizde karacak bir ey kalmaynca vcudumuz ssn nasl ayarlyor? Scak yaz aylarnda vcudumuz ssn terleme yolu ile koruyor ve ayarlyor. Beynimizde terlemeyi dzenleyen zel bir bez var. Ad da 'hipotalamus'. Ayrca derimizin altnda yumak grnml 2 milyon ter bezi ve bu bezlerin her santimetrekaresinde 400 ince kanal var. evre ssnn artmas ile beyin, ciltteki ter bezlerini uyarr. Bu ter bezleri de ince kanallar vastas ile, deri zerine gzle grlemeyecek kadar az bir sv salglarlar. Cilt zerine kan bu sv buharlarken vcudun ssn da alr. Aynen esen bir akam rzgarndan, serinletici bir fandan veya kap nne dklen bir sudan sonra duyulan serinlik hissi gibi cilt sour. Gzle grlen ve grlmeyen olmak zere iki eit terleme vardr. Nefes verirken bile terleriz. Bu arada kan su buhar gzle grlmez. Dieri de yzmzde, ensemizde ve zellikle koltuk altlarmzda youn olarak bulunan ter bezlerinin salglar sonucu oluan terlemelerdir. Bylece vcudumuzun bir ekilde soumas salanm olur. Ayn evre ssnda bazlar rahatsz olur ve ar terlerken, bazlar da bir rahatszlk belirtisi gstermez, hallerinden memnun otururlar. Kimileri scak yaz gnlerini severken, kimileri de kapal, puslu k gnlerini sever. Peki, bunun tbbi bir aklamas var mdr acaba? Tbbi deilse bile basit bir aklamas vardr. Her insann vcut ss, daha dorusu nceden ayarlanm ortalama vcut ss ayn deildir. Vcudu 36 dereceye ayarlanm bir insan, 38 dereceye ayarlanm bir insana gre, evresindeki scaklk ykselmelerine daha hassastr. Terleme ve dolam sistemlerinin termostat dmesi daha dk derecelere ayarlanm insanlar, dk evre scaklklarnda kendilerini daha rahat hissederler. 4.12 Alkoln ne kadar trafikte zararldr? Trafik denetlemelerinde yaplan alkol testinden aza atlacak bir ekerle veya sakzla kurtulmak mmkn deildir. Alkol aldmzda veya sarmsak, soan benzeri keskin kokulu yiyecekleri yediimizde nefesimiz kokar. stediimiz kadar azmz ykayalm, dilerimizi fralayalm, eker yiyelim veya sakz ineyelim, fark etmez bu kokuyu tam olarak giderenleyiz. Bu kokularn nedenleri aza veya boaza bulaan alkol, azda dilerin arasnda kalan yiyecekler deildir. Onlar azn ykanmas ile giderilebilir. Bu kokular mideden de gelmez, nk yiyecek gitmedii zamanlarda yemek borusunun ucu hep kapaldr. Tm bu alkol ve kokulu yiyeceklerin moleklleri midedeki hazm srasnda mide duvarndan geerek kana karr. Bylece akcierlere ulaarak nefesle beraber evreye yaylrlar. _____________________________________________________________________

___________________________________
Tamer Korugan
49 __________________________________
Trafik denetlemelerinde yaplan alkol testlerinde, nefesteki dolaysyla kandaki alkol miktar llr. Cihaza flemeyle dar verilen havann 2.000 santimetrekp kanda bulunan alkol miktarn gsterir. Bu oran, alnan alkol miktarnn kiinin arlna blnmesi ve erkeklerde 0.7, kadnlarda ise 0.6 katsaysnn arplmas ile hesaplanabilir. Bu katsaylar arasndaki farkn nedeni, ayn vcut lleri ve ya oranlarna sahip bir kadn ve erkek zerinde yaplan deneylerde, her ne kadar alkoln yzde 20'si midede, yzde 80'i ince barsaklarda kana karsa da, kadnlarda alkoln midede daha az paralanarak kana karm orannn yzde 30 daha fazla olmas, kadnlarn daha abuk sarho olmalar ve sarholuun daha uzun srmesinin gzlemlenmesidir. Bir kadeh sek rak veya iki bardak arap kanda 40 gram alkol bulunmas anlamna gelir. Byle bir doz 75 kilo arlndaki erkekte 40((75XO,7)=0.76 gr/litre sonucunu verir ki, trafikteki yasal limiti aar. Bu miktarda alkol 60 kilo arlndaki bir kadn aldnda sulu olur, nk hesaba gre kannda 40( (60x0,6)= 1.1 gr/litre alkol kar. nsanlarda bir litre kandaki alkol oran 0,5 gram getikten sonra refleksler yavalar, src bilincine hakim olamaz. Bu da ciddi kazalara yol aar. 4.13 Banyodan sonra ellerimiz niin buruur? Btn vcudumuz, bir ksm gzle grlebilen, byk bir ksm da ancak dikkatli baknca fark edilen kl ve tylerle kapldr. Bu ty ve kllarn dibinde 'sebum' ad verilen ya bezleri vardr. Bunlarn kard ya, su geirmez keratin bir tabaka oluturur ve suyun derimizden ieri girmesini nleyerek derimizi yumuak tutar. Belki de en ok kullanlan yerler olmalar nedeni ile vcudumuzda sadece parmak ularmz ve tabanlarmzda kl veya ty yoktur. Dolays ile koruyucu keratin tabaka da yoktur. Ayrca parmaklarmzn ular ve ayaklarmzn tabanlar kaln bir deri tabakas ile kaplanmtr. Parmaklarmzn ular ve tabanlarmz suyun altnda belli bir sre kalp iyice slanrsa, osmos denilen daha sulu bir maddenin daha koyu bir maddenin iine girii sonucunda derimizin altna su girer ve bu su burada kendine yer bulmak ister. Ancak buradaki kaln derimizin genleerek bu suya ayrabilecei fazla yeri olmad iin, aynen yazn ok scak havalarda yollardaki asfaltlarda olduu gibi eilir, bklr yani bzr. 4.14 Jet-lag olay nedir? Btn hayvanlarn vcutlarnn, uyuma, vcut ss, reme zaman gibi periyodik fonksiyonlarn kontrol eden biyolojik bir i saatleri vardr. Bu i saatlerin ou, kendi fonksiyonlar iin kendi zaman dilimlerinde alr, ancak k ve scaklk gibi d etkenlerden de etkilenir.
_____________________________________________________________________

___________________________________
Tamer Korugan
50 __________________________________
Eer stanbul'dan Newyork'a uarsanz, sizin vcut saatiniz hala stanbul'a ayarldr. rnein stanbul'dan saat 12:00'de havalanr, 8 saatlik bir uutan sonra Newyork'a varrsanz, vcut saatiniz 20:00'dedir ama Newyork saat 13:00' yaamaktadr. Vcudunuzun saati ortama gre 7 saat ileridedir. Karnnz ackacak, biraz sonra uykunuz gelecektir ama, akam olmasna bile daha 7-8 saat vardr, te bu olaya jet-lag denilir. 'Lag'in ngilizce'de anlam geri kalma, gecikmedir. Bu durumda uutan sonra insanda yorgunluk duyulmakta, zellikle okuma, araba kullanma ve i grmeleri gibi konularda motivasyon ve konsantrasyon eksiklii grlmektedir. Dnya dnn 24 saatte tamamladndan, dnya yzeyi kuzeyden gneye her biri l saatlik 24 zaman blgesine blnmtr. rnein stanbul ile Newyork arasnda 7 zaman blgesi vardr ve ayn anda stanbul'da saat 14:00 iken, Newyork'ta sabah 07:00'dir. N AS A'ya gre insan vcudunun biyolojik saatinin her bir zaman blgesine, yani bir saatlik bir zaman deiimine almas bir gn almaktadr. Bu durumda stanbul'dan Ne w York'a gidince vcut kendini ancak 7 gn sonra adapte edebilmektedir. Jet-lag olay uma mesafesine deil, ka zaman blgesinden getiinize baldr. Ayn mesafe, ayn zaman blgesinde kuzey-gney mesafesinde gidilince jet-lag olay grlmemektedir. Jet-lag olaynn douya doru mu, yoksa batya doru mu seyahatte daha ok grld tartma konusudur. phesiz bu insanlarn ounluunun yapsna ve yaam dzeyine baldr. Yaplan anketler sonucunda, ounluun douya doru yaplan uularda daha ok rahatsz olduu, insann vcut saatini hzlandrmada, yavalatmaya gre daha fazla zorland grlmektedir. Kk ocuklarn pek etkilenmedii jet-lag olayndan en ok etkilenenler ise gnlk yaants dzenli ve rutin iler yaparak yaayanlardr. Uaktaki havann kuru olmas, seyahat sresince hareketin kstl olmas, iki iilmesi, yeterli sv iecek alnamamas, farkl iklimde farkl yemekler, insanlarda jet-lag'a kar diren krc dier etkenlerdir. 4.15 Karagzllerin ocuu nasl mavi gzl olabilir? Genlerin ana mekanizmas ok basittir. Her anne ve baba iki tam gene sahiptir. Ve bunlardan birini ocuuna geirir. Eer anne ve babadan alnan genler ayn ise, yani ocuk her iki taraftan da mavi gz genini ald ise problem yoktur. ocuun gzlerinin rengi mavi olacaktr. Ancak bir taraftan mavi gz, dierinden kahverengi gz genini ald ise gzlerinin biri mavi dieri kahverengi olamayacana gre bu genlerden biri stn gelecektir. te rakibine kar daima stn gelen bu genlere hakim (dominant) gen ad verilir. nsanlarda koyu renk gz geni hakim gendir. Yukarda bahsi geen ocuun gzleri kahverengi olacaktr. Mavi gz rengi gibi mcadeleyi kaybeden gene de sakl (recessive) gen denilmektedir.
_____________________________________________________________________

___________________________________
Tamer Korugan
51 __________________________________
Anne ve babadaki her iki gen de hakim gen ise sonu ayn olacaktr. Sakl gen bu mcadelede ancak her iki tarafn geni de sakl gen ise galip kabilir. Uzun boy ve ksa boy genlerinde hakim olan uzun boydur. rnein babada iki uzun boy geni (U/U), annede ise iki ksa boy geni (k/k) varsa, her ocukta mutlaka bir uzun ve bir ksa boy geni(U/k) olacak ve uzun boy hakim gen olduundan her ocuk uzun boylu olacaktr. Bu ocuklar (U/k) gen yapl biri ile evlenirlerse, ocuklarn her birinde muhtemelen (U/U, U/k,'k/U, k/k) gen yaps oluacak yani ocuk uzun boylu olurken bir tanesi ksa boylu kalacaktr. nsanlarda kahverengi gz rengi, grme yetenei ve sallk hakim genler iken mavi gz, renk krl ve kellik sakl genlerdir. Sakl gen ocuun DNA sarmalnda kalp, onun ocuklarna da geebilir. Babas mavi, annesi kahverengi gzl ocuk kahverengi gzl olur ama mavi renk gz geni sakl olarak durur. Kendisi ile ayn genetik yapda biri ile evlenirse yukardaki uzun boy-ksa boy rneinde olduu gibi anne ve baba kahverengi gzl olmalarna ramen ocuklardan biri mavi gzl olabilir. Bu durum Mendel kurallarna uygun olup mavi gzl ocuklar olan kahverengi gzl anne ve babalarn panie kaplmalarna ve ortada baka bir neden aramalarna gerek yoktur. 4.16 Ayn anne ve babann ocuklar niin farkl oluyor? ocuklarn oluumunu anne ve babadan aldklar kromozomlar belirliyorsa, her insanda bir set kromozom varsa ve de bu kromozomlar zamanla deimiyorsa, ayn anne ve babadan olan ocuklarn da birbirinin ayn olmas gerekmez mi? reme konusunda tabiat mthi artcdr. Tabiatta ocuklarn oluumu ile ilgili zel bir sistem dizayn edilmitir. Son yllarn gzde konusu DNA ile ilgili olarak gazetelerde ve dergilerde izilen resimlerden belki dikkatinizi ekmitir. Kadn veya erkek olsun her insann bir set kromozomu vardr ve her kromozom birletikleri zaman 'X' harfini oluturan iki paradan ibarettir. Bu ikili DNA'nn birbirine skca sarlm iki koludur. Bir insann kromozomunun, bu iki yakasndan biri anneden, dieri de babasndan gelir. Ortadan 'X' eklinde bal bu yeni kromozomun her iki yars da komple bir gen setini tar. Sperm, yumurta ile birleerek yeni bir insann oluumunu salar. Sperm yeni bebein kromozomunun bir yarsn tar, yumurta dierini. Esas soru udur: Sperm ve yumurtadaki DNA nereden gelmektedir? Babadaki her hcre, birbirinin tamamen ayn 'X' eklindeki kromozomlar tar. Anne iin de bu ayndr. Baba ile annenin kromozomlar da kendi anne ve babalarnn kromozomlarndan gelmitir. Ama hangi yars gelmitir? te doann mthi dzeninin ipucu da buradadr. Babada sperm hcreleri oluurken, kendi anne ve babasnn kromozomlarnn birer yarsn rasgele, yani bir kurala bal olmadan alr. Annenin yumurtalarnda da ayn ey olunca, doan her ocuk drt kiinin, yani anneanne, _____________________________________________________________________

___________________________________
Tamer Korugan
52 __________________________________
babaanne ve her iki dedesinin (dolaysyla onlarn da ebeveynlerinin) genlerinin rasgele kartrlm eklinden oluur ve her ocuk farkl fiziksel ve psikolojik zellikler gsterir. 4.17 Kanmz krmz iken damarlarmz niin mavi? Yaammzn srebilmesi iin vcudumuzdaki her bir hcrenin oksijene ihtiyac vardr. Hcrelerimize oksijeni kanmz tar. Kanmz oksijeni havadan aldmz nefesin sonucunda akcierlerimizden alr ve vcudumuzun her bir noktasna ulatrr. Bu noktalarda oksijeni hcrelere devreden kanmz, kalp tarafndan emilerek tekrar oksijen depolayabilmesi iin akcierlerimize pompalanr ve evrim byle devam eder. Kanmzn iinde oksijen molekllerini tutup, damarlarda tayarak, hedefe ulaldnda brakan zel bir molekl vardr. Krmz kan hcrelerini, yani alyuvarlar evreleyen ve aslnda demir ieren bir protein olan hemoglobin, oksijenle birleerek bilinen parlak kan rengini oluturur. Kanmz hcrelerde oksijeni terk edip, karbondioksiti alp geri dnerken yani toplardamarlarmzda iken rengi koyu krmz hatta biraz mora yakndr. Damarlarmzn eperleri ve kan hcreleri renksiz olduklarndan, kann rengini veya renginin tonunu iinde oksijen olup olmamas tayin eder. Damarlarmzn mavi renkte grnmesi, vcudumuza gelen n bir ksmnn derimizde emilmesi, bir ksmnn da yanstlmas ile ilgilidir. Derimizde mavi renk gibi yksek enerjiye sahip dalga boyundaki klar daha ok yanstlp gzmze geldii iin damarlarmz mavi renkte grlr. Vcudumuzda grdmz damarlarn hemen hemen tmne yakn daha koyu renkli kan tayan toplardamarlardr. Atardamarlarda kalp tarafndan pompalanan kann vcudun her yerine sratle ulaabilmesi iin basn yksektir. Toplardamarlarda ise kann basnc dk, hz da daha yavatr. Herhangi bir atardamar kesildiinde kan daha hzl dar kar, kan kayb sratli ve ok olur. Hayati tehlike yaratr. Bu tehlikeye kar atardamarlarmz daha kaln eperli yaplm ve derimizin altnda daha derinlere yerletirilmilerdir. Bir kaza veya ameliyat olmadka atardamarlarmz pek gremezsiniz. Bu nedenle derimizde grdmz damarlarn ou, et kalnl az olduu iin iindeki kann rengini daha ok yanstan ve deriye daha yakn olan toplardamarlardr. Tabii ki bu durum toplardamarlar kesildiinde kann koyu krmz veya mor renkte akaca anlamna gelmez. Kesilme yerinden akan kan derhal hava ile temas edip, ondaki zengin oksijeni alr ve rengi yine bilinen kan rengine dnr. 4.18 nsanlar niin dondurularak saklanamyor? Tedavisi gnmzde mmkn olmayan hastalar lmeden nce dondurup, teknolojinin geliip, tedavi imkanlarnn bulunabilecei ileriki yllara kadar _____________________________________________________________________

___________________________________
Tamer Korugan
53 __________________________________
saklamak, bilim insanlarnn zerinde ok altklar bir konudur ve bilim insanlarn bu aratrmalara iten sebep kurbaalardr. Doada baz cins kurbaalar k uykusu sresince donarlar; kalp atlar, nefes allar ve kan dolamlar tamamen durur. Hatta aort damarlar kesildiinde bile kanama olmaz. Buzlar zldkten sonra, nce kalp atmaya balar ve kurbaa hayata geri dner. Yaplan aratrmalarda kurbaalarn aniden donmadklar, 24 saat sresince kan ve hcrelerinin arasndaki su donduka geriye donma noktas dk bir tip antifriz zelti braktklar ve glikoz retimlerini ok ykselttikleri tespit edilmitir. Oysa insanda bu oranda eker ykselmesine mani olacak birok mekanizma vardr ve iyi almamalarnn sonucu ise eker hastaldr. Bir memelinin hcresinin dondurularak saklanabilmesi iin, hcrenin iinde oluan buzun en az seviyede olmas gerekir. Hcre iindeki suyun tamamen donmas lme yol aar. Bunun iin de dondurma ilemine hcre d svlardan balanlmal, sadece hcre aralarndaki ve kandaki su donmak, hcredeki zar ve proteinlerin yaplar bozulmamaldr. Donmu kan, besin ve oksijen tayamayacandan, metabolizmada ne gibi aksaklklar grlebilecei hala bilinmemektedir. Ayr bir sorun da suyun donduu vakit genilemesidir. Bu yzden kan damarlar paralanabilir, doku yaps bozulabilir, hcre zar yrtlabilir. Aslnda artk gnmzde insann yumurta hcreleri, sperm ve beyaz kan hcreleri, deri ve korneas dondurularak saklanabilmektedir. Ancak bunlarn hcre saylar ok azdr. Nakil iin bbrekler ve karacier buz iinde saklanr ama bunun da sresi en fazla 2-3 gndr. stelik bu organlar souk ortamda saklanmakta ama dondurulmamaktadr. Halen bir organ bile dondurulup saklanamadna gre, btn bir vcudu dondurarak saklama konusunda bilim insanlar pek iyimser deiller ama almalar devam ediyor. Daha dorusu insan dondurup saklamak phesiz mmkn de, tekrar stlp canlandrmann yolu henz bilinmiyor. 4.19 Suyun altnda niin bulank grrz? Denize dalp gzlerimizi atmzda etraf bulank grrz ama deniz gzln taknca her ey netleir. Anlalyor ki, gzmzn nnde deniz gzlnn iindeki hava olmadka, suyun iinde grme ilevinde bir aksama olmaktadr. Gzmzn dbkey eklindeki d yzeyi sadece bir mercek grevi grr. Bu mercek olmadan gzmz alp, arka taraftaki retina tabakasna odaklayamaz. Yani gzmzn d bir grme elemanndan ziyade, grntnn ince ayarn yapan basit bir mercektir. Ik, havadan suya veya bir prizmann iinden geerken olduu gibi, farkl younluktaki cisimlerden geerken krlr. Bunu biliyoruz. Gzmzn younluu ve dbkeylii yle ayarlanmtr ki, gelen k krlma sonucunda gzmzn arkasndaki retinada odaklar. _____________________________________________________________________

___________________________________
Tamer Korugan
54 __________________________________
In sudaki hz, gzmz geerkenki hz ile yaklak ayndr. Ancak suyun younluu farkl olduundan buradan gelen k, havadan gelecek a gre younluu ayarlanm gzmzde tam knlamaz, grnt retinada tan odaklaamaz ve suyun altnda cisimleri flu grrz. Eer su ile gzmz arasna bir cam koyar ve arkasnda havann bulunduu bir boluk brakrsak, sudan havaya geen k oradan gzmze gelerek normal olarak krlr ve grnt de retina da net olarak odaklar. 4.20 nsanlarn niin bazlar solaktr? nsanlarn ounun niin, daha ok sa ellerini kullandklar henz bilinmiyor. Eer dnya nfusunun yars solak olsayd veya dnyada hi solak bulunmasayd, bu durum tabiatn kurallarna daha 'uygun olabilirdi, ancak tek yumurta ikizlerinin bile yzde onunun farkl ellerini kullanmalar artcdr. Bu durumun genetik olmad, kaltmla bir ilgisinin bulunmad da kesin. Bebeklerin rahimdeki pozisyonlaryla ilgili teoriler var ama kantlanm deil. nsann dnda hibir yaratk, bir elini veya ayan dierine gre ncelikli kullanmaz. Dnyada tarih boyunca, kltr ve rk fark olmakszn insanlar arasnda sa elini kullananlar hep ounlukta olmulardr. Bilim insanlar yllardr bunun nedenini arayp durmaktadr. Bilindii gibi, beynimizin her iki yars deiik yetenekleri kontrol eder. nceleri beynimizin sol yansnn konuma yeteneimize kumanda ettii bilindiinden, yazmamza da kumanda ettii, btn nemli kumandalar bu tarafn stlendii sanlyordu. Ama sonralar beynimizin sa yarsnn da idrak, yarglama, hafza gibi ok nemli ilevlere kumanda ettii, beynin her iki yarsnn da bir birinden stn olmad ve her iki tarafn da eit deerde grevler stlendii grld. Solaklarn oran hakknda eitli grler var. Genel gr bunun 1/9 orannda olduu eklindedir. Her aznln bana geldii gibi solaklar toplumda baz zorluklarla karlamlar, hatta tarihin karanlk alarnda eytanla bile zdetirilmilerdir. Gnmzde bile solak doan ocuklar, aileleri tarafndan sa elleri ile yazmaya zorlanmaktadrlar. Sa ellerini kullananlar iin hayat daha kolaydr. Onlar daha iyi organize olmular, acmasz bir stnlk kurmular, dnyada her eyi kendilerine gre ayarlamlardr. Arabalarn vitesleri, silahlarda bo kovanlarn frlay yn, hatta tuvaletteki musluklarn yeri bile hep sa ellilere gre tasarlanmtr. ngilizce'de sol anlamndaki 'left' kelimesi, zayf ve kullansz anlamnda eski ngilizce'de kullanlan 'lyft' kelimesinden tretilmitir. Sa anlamndaki 'right' ise hakllk ve doruluk anlamnda da kullanlr. Trke'de de yle deil mi? Sa hem canl ve hayatta anlamnda kullanlr, hem de salkl, salam gibi sfatlarn kkn oluturur, solun ise soluk gibi bir sfatn kkn oluturma dnda sadece bir nota ile isim benzerlii vardr.
_____________________________________________________________________

___________________________________ 4.21 Parmaklarmz niin tlar?
Tamer Korugan
55 __________________________________
Baz insanlar her iki elinin parmaklarn birbirine geirerek ve onlar gererek ses kartrlar, yani tlatrlar. oumuz buradan gelen sesin kemiklerden geldiini sanrz, hatta rahatsz oluruz ama nedense bunu yapanlar hallerinden memnun grnrler. En ok ve kolaylkla tlattmz yerler vcudumuzda en ok bulunan srtnmeli eklem yerleridir. Bu tip eklem yerlerinde, rnein parmaklarmzda, iki kemiin birletii yerde bir balant kapsl vardr. Bu kapsln iinde kemiklerin hareketleri srasnda buralar yalayan bir sv vardr. Bu svnn iinde erimi halde oksijen, nitrojen ve karbondioksit gazlar bulunur. Vcudumuzda en kolay tlatabileceimiz eklem yerlerimiz parmaklarmzdr. Parmaklarmz gerilince ve eklem yerlerimiz dzleince bu kapsl de gerilir. indeki svnn basnc azalr ve gaz kabarcklar patlamaya balar. te kulamza gelenler bu seslerdir. Patlayan kabarcklar neticesinde gazlar bu svy terk eder, sv daha da genleir ve eklem yerinin hareket kabiliyetini arttrr. phesiz ki eklem yerinin gerilmesi, bu kapsln boyu ile snrldr. Eer parmaklarnz tlattnz anda rntgenini de ekerseniz, eklem iinde oluan gaz kabarcklarn grebilirsiniz. Bu olay eklem yerindeki hacmi yaklak yzde 15-20 artrr. Ayn parmanz arka arkaya tlatamazsnz. Bir sre beklemeniz gerekir, nk gaz kabarcklarnn sv iersinde tekrar olumas biraz zaman alr. Tm bu aklamalar, deneylerle ispatlanmasna ramen, yine de bu kadar kk gaz miktarnn bu kadar byk bir ses kartabilmesinin nedeni hala anlalm deildir. Bu sorunun tatmin edici bir cevab da henz yoktur. Ayrca detayl almalar gstermitir ki, trdama srasnda iki ayr ses duyulmaktadr. Birincisinin gaz kabarcklarnn patlamas olduu biliniyor. kinci sesin ise kapsln uzama snrna vardnda kt sanlyor. Evet geldik en ok merak edilen soruya! Parmaklarmz tlatmak vcudumuz iin zararl mdr? Bu konuda elde ok az bilimsel alma sonucu vardr. Bir gre gre parmak tlatmann eklem yerlerimizdeki svya bir tesiri yoktur. Dier bir gre gre ise srekli olarak bunu yapanlarda ve bunu alkanlk haline getirenlerde, eklemler etrafndaki yumuak doku zarar grmekte, parmaklar imekte, dolays ile elin kavrama gc azalmaktadr. 4.22 Uyurken beynimizde neler oluyor? Eer bir insann bana 'elektroensephalograf (ezberlemeniz gerekmez!) adn tayan bir cihaz balarsanz, o insann yayd beyin dalgalarn kaydedebilirsiniz. Uyank ve hareketsiz durumdaki bir insann beyni, saniyede 10 kez salnm yapan 'alfa' dalgalar yayar. Hareketli bir insann beyni ise, salnm iki kez fazla olan 'beta' dalgalar yayar.
_____________________________________________________________________

___________________________________
Tamer Korugan
56 __________________________________
Uyku srasnda ise beyin, salnmlar ok daha az olan iki tr dalgay, 'teta' ve 'delta' dalgalarn yayar. 'Teta' dalgalarnn salnm saniyede 3.5 ila 7 arasnda olup, 'delta' dalgalarnnki saniyede 3.5'tan azdr. nsann uykusu derinletike, beyin dalgalar da yavalar. nsanda en derin ve uyandrlmasnn en zor olduu uyku zamannda, beyin artk 'delta' dalgalar yaymaya balamtr. imdi geldik iin en ilgin ynne. nsan gece uykudayken eitli zamanlarda beklenmeyen eyler oluur. ngilizce'deki 'Hzl Gz Hareketleri' kelimelerinin ba harflerinden alnarak 'REM' uykusu da denilen ve insanlarn ounluunda bir gecede 3-5 kez grlen bu safhada, beyin dalgalar uyank bir insannki kadar hzlanr. Bir insan veya bir kpei REM uykular srasnda seyrederseniz, gzlerinin ne ve arkaya hzla titrediini grrsnz. REM uykusu safhasnda kpeklerin ounda, insanlarn ise bir ksmnda, kollarda, bacaklarda ve yz kaslarnda seirmeler de grlebilir. Rya REM uykusu safhasnda olur. Bu safhadaki bir insan uyandrrsanz, ryasn ok canl olarak hatrlar ve anlatabilir. REM safhas dndaki uykularda insanlar genellikle rya grmezler. Geceleri iyi bir uyku ekebilmek iin, hem REM, hem de bunun dndaki safhalarn birlikte yaanmas gereklidir. REM ksm uyku sresinin yzde 25 kadarn kapsamaldr. Normal uykudaki bir REM veya rya blm 5 ila 30 dakika srer. Uyku ilalar daha abuk ve derin uyumanz salayabilirler ama uykunuzun ve zellikle de REM ksmnn kalitesini deitirirler. Uykudan nce alnan alkol de beynin dalga yayma sistemini ve dzenini etkiler. Dzenli bir uyku iin insan her zaman ayn saatte yatmal, hafta sonlar da dahil ayn saatte uyanmaldr. 4.23 Niin hkrrz? Akcierlerimiz kaburgalarmzn iinde birer torba gibi dururlar. Nefes aldmzda bu torbalar ierlerine alabildikleri kadar hava alarak ierler. Gsmz karnmzdan ayran ve akcierlerimizin altna bitiik byk bir kas olan diyafram, bzerek cierlerimizin genilemesini salar, nefes almamza yardmc olur. Sratli yemek yenildiinde, yutkunma neticesinde yemek ile birlikte bir miktar da hava alnr. Hkrk, yiyecein yzeyine yaparak sindirim sistemine giren bu havay atmak iin sistemin gsterdii bir tepkidir. Diyafram sratle bzerek, ok ani ve hzl nefes almamz salar. Bu arada boazmzn st tarafnda, ses tellerimizin bulunduu ksmda bir kapanma olur ve buradan geen hava bir an bloke edilir. Bu da 'hck' eklinde bir sesin kmasna neden olur. Midedeki bir olayla diyaframn ilikisi, bu iki organdaki sinirlerin birbirine ok yakn hatta i ie gemi olmalarndandr. Bu nedenle en ok yemekten sonra _____________________________________________________________________

___________________________________
Tamer Korugan
57 __________________________________
hkrrz. Sindirim ilemi bittikten sonra hkrk olmaz. Hkr nlemek iin ok eitli neriler vardr. Ba aa durmak, yava yava su imek, kollar yukarda tutmak, nefesi tutmak, ileride bir noktaya bakarak derin nefes almak, buzlu su imek, nefesi tutarak kere yutkunmak, nane yutmak, parma kulaa bastrarak su imek ve korkutmak gibi. Bunlardan korkutarak insan ok etmek, dolaysyla sinir sistemini etkilemek, derin nefes alarak diyaframn mideyi itmesini salamak ve de kandaki dk karbondioksit seviyesinin hkrn oluumunu hzlandrd bilindiinden nefesi tutmak en mantkl nlemlerdir. Aslnda ise bu nlemlerin hibirine gerek yoktur. Hkrklar yaklak 5 saniyede bir olur ve genellikle bir dakikadan fazla srmezler. Siz nlemlerle urarken, o zaten kendi kendine kesilir. Hkr kesmek iin kabul edilen genel gr hibir nlemin hkr kesmediidir. Ancak aylarca sren istisnai durumlarda, muhakkak tbbi mdahale gerekir, hatta bu durumlarda sinirler zerinde operasyon yaplmas bile gndeme gelebilir. ok miktarda biber yemek gibi kimyasal yanmalarn, enfeksiyonlarn ve lser gibi hastalklarn da hkr meydana getirebilecekleri ileri srlyor. Hkrk sresince bir ey yememekte ve imemekte fayda vardr, nk bu srada tekrar fazla hava alnabilir. Hkr nlemek iin en iyisi yemei yava yiyin, ok miktarda yemeyin, yemek yerken karbonatl iki imeyin, yemee konsantre olun, ok konumayn ve glmeyin. Yemee saygnz ne kadar artarsa, hkrk o kadar azalr. 4.24 Tat tutmas nasl oluyor? Ne kadar hzla ve ne kadar uzak mesafeye gitmelerine bal olmadan, insanlar hareket halindeki vastalarn iinde mide bulandrc bir rahatszlk hissederler. D kulamzn grevi iitmeyi salamaktr ama i kulamz dengemizden sorumludur. Hareket halinde olduumuzda, i kulamzn iindeki sv alkalanr ve sinir sistemimiz vastas ile beynimize sinyal gider. Eer arabann iinde bir ey okuyorsanz veya arabann iinde bir eye bakyorsanz, gzlerden beyine hareket halinde olmadnz sinyali gider ama i kulaklarnzdan giden sinyal farkldr. O, vcudunuzdaki sarsntdan dolay hareket halinde olduunuzu bildirir. Bu iki sinyal arasndaki fark, halk arasnda 'araba tutmas' diye adlandrlan, mide bulandrc etkiyi yaratr. Aslnda dalgal denizde seyreden bir gemideki insan deniz tutmas ne ise hareket halindeki bir arabann iindeki insan tat tutmas da ayn eydir. Denizdeki hareket tam anlam ile boyutlu olduundan etkisi daha fazladr. Ba ars, ba dnmesi, nabzdaki art ve mide blgesindeki bask hissi ile kusma ihtiyac en belirgin zelliklerdir. Bunlara ilaveten deniz tutmasnda, bulantdan nce stres hormonlar da salglanmaya baladklarndan rahatszlk ve panik hissi iyice kuvvetlenmektedir.
_____________________________________________________________________

___________________________________
Tamer Korugan
58 __________________________________
Arabada iken gzlerinizle, bir uzaa, bir yakma bakarsanz, bu tat tutma probleminize yardmc olabilir. Bu nedenledir ki, arabay kullananlarda tat tutmas olay grlmez. nk araba, kullanann kontrol altndadr. Src arabann ne zaman duracan veya hzlanacan, ne yne dnleceini bilmektedir. Tat tutmas genlerde daha ok grlr, nk yalandka ve ok seyahat ettike, i kulan hareketlere kar hassasiyeti azalr. Bir gre gre, tat tutmasndaki denge bozukluu, bulank grme gibi belirtilerde beyine gnderilen sinyaller, zehirlenince beyine yollanan sinyallerle ayn. Bu nedenle de beyin mideye kusma ve iindeki zehiri boaltma emrini veriyor. Tat tutmasna kar nerilerimiz yle: Kitap okumayn, zihniniz baka eylerle megul olsun. Olay aslnda beyinde olutuundan, onu baka bir eyle megul edin. Zihinsel veya kelime oyunlar oynayn. Mide bozucu eyler yemeyin, ok gerekirse bunun iin retilmi ilalar, kulak arkasna yaptrlan bantlar kullann. inli doktorlar yzyllardr tat tutmasna kar akupunktur tedavisi uyguluyorlar. Bu uygulamadan siyah ve beyaz rktan insanlarn yzde 50-60' etkilendii halde Asyallarn hemen hepsi etkileniyor. Bu farkn da sinir sistemindeki bir genetik temele dayand sanlyor. 4.25 Niin glyoruz? Byle de soru mu olur, tabii ki fkralara, komik laflara ve olaylara glyoruz diyebilirsiniz. Ama aratrmalar olayn bu kadar basit olmadn gsteriyor. Tabii sizler de hakl olabilirsiniz. Glmek aratrmaclar tarafndan yllarca aratrld kadar karmak olmayp, ilkel atalarmzdan kalan, evremize uyum ve sosyal hayat paylamakla ilgili bir davran biimi de olabilir. Bebekler doar domaz igdsel olarak alarlar ama ancak drt hafta sonra glmsemeye balarlar. Anne ve babann bundan mutluluk duyduunu hissettike bebeklerin glmeleri fazlalar. Glmek bir eit da vurum gibidir. Glerken kalp at hzlanr, derin nefes alnr, beyin tarafndan 'endorfn' denilen kimyasallar salglanr. Endorfin ise vcudumuzda gerginlii, ary azaltr. Glmek de znt veya fke gibi bir boalma yoludur, ancak bunun niin byle olduu tam olarak bilinmiyor. phesiz hepimiz gldkten sonra kendimizi daha iyi hissediyoruz. Glerken bedendeki gerginlik, kaslardaki denetimin yitirildii noktaya kadar azaldndan, sandalyeden debiliyoruz veya birok olayda kendimizi tutamyoruz. Glmek sosyal ilikilerde mutluluu paylamak gibi grlebilir ama her zaman mutluluk ifadesi deildir. Hepimiz patronumuzun yapt bir akaya (pek komik olmasa bile) glme eilimindeyizdir. Yani g, karsnda daima tebessm eden yzler grr. ok yksek sesle glmek, gelebilecek tehlikelere kar sinirsel bir reaksiyon da olabilir. ki insan arasndaki bir mcadelede, bir oyunda gl olan zayf _____________________________________________________________________

___________________________________
Tamer Korugan
59 __________________________________
ezerken de glebilir. Yani glmek, gcn ve saldrganln bir gstergesi de olabilir. Glerken insann yz ifadesinden mutlu olduunu herkes anlar ama o yz ifadesi ile arkasnda yatan duygular arasndaki ilikiyi psikologlar bile hala tam olarak izah edemiyorlar. Hala bir msabakay kazanp mutluluktan glmesi gerekenlerin niin gzyalar iinde aladklarnn, alamas gereken bir yerde bir insann yine gzyalar iinde kahkahalarla niin gldnn sebebi anlalm deildir. Ancak bu arada kahkaha ile glmekle, glmsemeyi ayrt etmek gerekir. Glmsemek kesinlikle insann, karsndaki iin iyi eyler hissetmese bile kendisi iin bir mutluluk ifadesidir. Yaplan bir aratrmaya gre insanlar 50'li yllarda gnde ortalama 18 dakika glerken, bu sre gnmzde 6 dakikaya dm bulunmaktadr. Yetikinlerin gnde ortalama 60, ocuklarn ise 500 kez gld ve bir gln ortalama 6 saniye srd aratrmaclar tarafndan saptanmtr. 4.26 nsanlar nasl yzebiliyor? Bir cismin suyun stnde kalabilmesi iin sudan hafif olmas gerekir. Ancak 120 kiloluk bir insann suda ok rahat srt st yattn, ok zayf bir kiinin ise suyun stnde kalabilmek iin debelendiini ok kez grmsnzdr. Burada nemli olan arlk deil younluktur. Yani cismin hacim olarak bir santimetrekpnn veya bir litresinin arldr. ki konuyu birbirinden ayrt etmek lazmdr. Yzme bilmek insann suda bir noktadan dierine bir ekilde gidebilmesidir ki, bunu insann karadaki yrmesine veya komasna benzetebiliriz. Suyun stnde kalmak ise karada ayakta durmak gibidir. Doutan bu yetenek bize verilmitir. Suyun younluu, yani bir litresinin arl l kilogram olduundan sadece l ,00 olarak gsterilir. Kemiklerimizin younluu 1.80, adalelerimizin 1.05, vcudumuzdaki yalarn 0.94, cierlerimizdeki havann ise 0.00'dr. Bu younluklarn vcudumuzdaki miktarlarna gre ortalamas alnnca, ortalama bir insann vcudunun younluunun sudan biraz az olduu grlr. Yani istesek bile suyun dibinde kalamayz, su bizi yukar iter. Bu sadece insanlar iin geerli deildir. Memeli hayvanlarn, koyunlar da dahil olmak zere ounluu suyun stnde kalabilir. nsanlarda ok adaleli olanlarla, bir deri bir kemik olanlarn younluklar daha yksektir ve suyun stnde kalmalar pek rahat deildir. Kadnlarn vcutlarnda erkeklere oranla daha ok ya bulunduundan, younluklar nispeten azdr ve su onlar daha rahat tar. Yzme sporu yapanlarda ise durum farkldr. zellikle erkeklerin uzun boylu ve ince olmalar gerekir. Bu yapda olanlarn vcutlarnn younluklar ortalama insandan daha fazladr ama onlar iin nemli olan, suyu geri ekerek ileri hareketi salayacak olan kas gc ve suya en az direnci gsterecek vcut yapsdr. Tuzlu su, tatl sudan biraz daha youndur. Bu yzden denizde yzmek, tatl su dolu bir havuzda yzmekten daha rahattr ve tuzlu suda daha hzl yzlebilir. _____________________________________________________________________

___________________________________
Tamer Korugan
60 __________________________________
Btn dier kara sporlarnn aksine, yzmede kadnlarn performans erkeklere ok yakndr. phesiz bunun nedeni ise kadnlarn erkeklere gre younluklarnn daha az olmas ve bylece suyun onlara salad kolaylktr. Baz lkelerde kadnlara havuzda, suyun iinde doum yaptrldn medyada izlemisinizdir. Doan bebekler salkl olarak suyun zerine gelebilmekte, daha sonraki gelimelerinde, suyun altnda ok rahat hareket edebilmektedirler. nk bebekler, ana rahminde su iindedirler. Suyun iinde olmak onlar iin deiik deil, zaten alk olduklar bir ortamdr. 4.27 Niin insanlarn kanlar birbirlerinden farkl? Vcudumuzda yaantmz boyunca hi durmadan alan bir kasmz vardr. Yani tek bir kastan oluan kalbimiz. Kalbimiz nefes ile alnan oksijeni akcierlerimizde alan kan vcudumuzun her noktasna pompalar. Bir dakikalk srede cierlerin ald hava ile kalbin pompalad kan ayn hacimde, yaklak 6 litredir. Gerilim halinde cierlerin alp verdii hava, kalbin kan kapasitesini aar. Peki nasl oluyor da bu kan insandan insana farkl oluyor ve hatta birbirleri ile hi uyumuyor? nsanlarn kan gruplar domalarndan nce genetik olarak saptanmtr. Kanmzda yabanc maddeleri, mikroplar tespit edip bunlarla savaan hcrelerimiz, yani krmz kan hcreleri, bir dier deyile alyuvarlar vardr. Bu alyuvarlar sadece 120 gn yaarlar. Bu nedenle vcudumuzda devaml alyuvar retilir. Ortalama bir yaam sresi boyunca, insan vcudunda yarm tondan fazla alyuvar retilir. Bu alyuvarlarn yzeylerinde 'antigen' denilen proteinler ve lipidler vardr. te bu antigenlerin varl veya yokluu kan gruplarn tayin eder. Aslnda bilinen 300 kan grubu vardr ama AB 0 ad verilen en yaygn gruplama sistemi, ebeveynlerden miras alnan A ve B ad verilen iki antigenin varl veya yokluu zerine kurulmutur. Bu sistemi ilk olarak 1902 ylnda Avusturya kkenli ABD'li bilimci Kari Landsteiner ortaya karmtr. Bu gruplamada kanlar A, B, AB ve 0 (sfr) olmak zere drde ayrlrlar. nsann dndaki hayvanlarn da farkl kan gruplar vardr. rnein, domuzlarda 16, ineklerde 12, kpeklerde 7, kedilerde ise 2 farkl kan gurubu tespit edilmitir. Bu gruplamada bazlar birbirleri ile uyumlu olabilir ve dier gruptan kan alabilir veya verebilir. Uyumsuz gruplarda ise kar tarafn savunmac antigenleri gelenleri dost bilmeyip sava aarak kanda phtlamaya, bbrek rahatszlklarna hatta lme sebep olabilirler. imdi kim kimden kan alabilir, kim kime kan verebilir ona bakalm. Kan grubu => Kann alnabilecei grup => Kann verilebilecei grup A => A, 0 => A, AB B => B, 0 => B, AB AB => A, B, AB, 0 => AB 0 => 0 => A, B, AB, 0
_____________________________________________________________________

___________________________________
Tamer Korugan
61 __________________________________
Grld gibi AB grubu herkesten kan alabilmekte, 0 grubu ise herkese kan verebilmektedir. Sava gibi kan ihtiyacnn youn, test zamannn az olduu zamanlarda, kan bankasnda mmkn olduu kadar ok sfr grubu kan depolanr. 4.28 Niin hapryoruz? Haprma, ani, irade d, sesli bir ekilde azdan ve burundan nefes vermektir. Haprma burun kanallarndaki sinirlerin uyarlmas sonucu oluan psikolojik bir reaksiyondur. Aslnda burnumuz nefes almamzda ok nemli bir grev yapar. Hava onun dar kanallarndan trblans oluturarak geerken hem ss ayarlanr, hem de iindeki toz burada filtre edilir. Buradaki sinirlerin uyarlmasnn nedenleri deiiktir. En ok alerjik etkilenmedir ama toz, duman, parfmler hatta aniden a bakma gibi baka birok nedenleri daha vardr. Haprmadan nce sanki bir yerimiz srlm gibi sinir ularnn ikaz gndermesi sonucu, burnumuzdan nce bir salg gelir. Biz bunun pek farkna varamayz. Bu salgnn ardndan beyine giden ikaz neticesinde ba ve boynumuzdaki kaslar uyarlarak ani nefes boanmas olay yaanr. Ses tellerinin olduu blm nce kapanr ve buradaki havann basnc iyice ykselir. Sonra aniden alarak hava yksek bir sesle dar verilir. Tabii beraberinde burnumuzdaki toz gibi yabanc maddeler ve souk algnl yaratan mikroplar da. Ancak tp bilimi haprma ile yaylan mikroplarn, elle yaylanlardan ok daha az olduunu saptam bulunmaktadr. Uyku srasnda zellikle rya safhasnda sinir sisteminin baz elemanlar kapal olduundan normal artlarda haprma olmaz. Uyar ok kuvvetli ise olabilir ama annda uyanlr. Ancak bu beyin tarafndan tehlike olarak alglanmaz. Uyurken ayan gdkladmz kiinin ayan ekip, arkasn dnp, uyumaa devam etmesi gibi. Haprma refleksinin detaylar tam bilinmese de kesin olarak bilinen bir ey var. Haprrken gzlerinizi ak tutamazsnz. Bunu bilim insanlar vcudumuzda bir ac veya ar duyduumuzda gzlerimizi kapatmamza balyor. Kibarlk olsun diye hapr tutmaya almak ise kesinlikle tavsiye edilmiyor. Gne ile karlanca haprmann genetik olduu ileri srlyor. Dnya nfusunun en az yzde 18'i bu hassasiyete sahip. Haprma saysnn da genlerle nakledildiini ileri sren bilim insanlar var. Baz ailelerde kere haprlrken, bazlarnda sekizincide duruyormu. nsanlara haprdktan sonra 'ok yaa' deme adetinin kkeni Hristiyanlarn 'God bless you' yani Tanr seni takdis etsin' veya 'Tanrnn hayr duas zerinde olsun' cmlesine dayanmaktadr. Altnc yzylda hapranlara vcutlarndaki eytan attklar iin tebrik anlamnda sylenen bu sz byk veba salgn balaynca Papa tarafndan sylenmesi zorunlu klnd ve kanunlatrld. 4.29 Salarmz niin beyazlayor? _____________________________________________________________________

___________________________________
Tamer Korugan
62 __________________________________
Aslnda bir sa teli, ortas bo olan ve iinde melanin denilen boya pigmentleri bulunan bir tpten baka bir ey deildir. Gen yalarda bu bolukta saa renk veren melanini bir arada tutan bir sv vardr. Yalandka derimiz salarmz ve vcudumuzdaki dier kllar eskisi gibi salkl olarak retemez. Kllarn ortasndaki sv kaybolur, boya hcreleri de tutunamadndan sadece hava kalr. Salar boyasz hale gelir, beyaz renge yani asl rengine dnr. Btn salarmzn beyaza dnme sreci 10 ila 20 yl srebilir. Aslnda her bir sa telinin rengi ya siyahtr (sar, krmz, kumral vs.) ya da beyaz. Yani her bir sa teli yava yava grileip beyazlanmaz. Ancak bu sre iinde hepsi ayn anda beyazlanmadndan, beyazlarn says arttka btn sa gittike alan gri renkte grlr. in ilgin taraf boya hcreleri bazen retime hz verirler. Gittike beyazlaan salar geici bir sre tekrar biraz koy ulam gibi grnebilirler. nsanlar arasnda bir ok veya ar gerilim geiren birinin salarnn bir gecede beyazlat, bir sre sonra da tekrar eski rengine dnd sylenir. Hatta baz tarihiler Kralie Marie Antoinette'nin giyotine gidecei gnn gecesinde salarnn hepsinin bembeyaz olduunu yazarlar. Salarn devaml olarak uzad, belirli bir sre sonra dklp alttan yeni sa geldii hatrlanacak olursa, mevcut san deil, ancak yeni gelecek san beyaz olabilecei, dolaysyla salarn bir gecede beyazlamasnn mmkn olmad grlyor. Ancak bilim insanlar bu olayn birka haftalk bir srete olabileceini sylyorlar. Tiroid bezi, eker gibi hastalklarda ve ar stres veya ok gibi durumlarda kiinin renkli salar bu srete tamamen dklebilir ve geriye sadece daha nceden beyazlam salar kalabilir. Dier salarla birlikte beyazlarn yerine de daha gr ve siyah salar kabilir. Salarn beyazlamas insanlk tarihinde nedense hep sorun olmutur. Kimileri onu olgunluun ve bilgeliin simgesi olarak grrken, tarih boyu sava kahramanlar, yalln ve gszln belirtisi olarak grmler ve bir ekilde salarn boyamlardr. Bu arada bir eyi daha belirtelim; salarmzn kvrck, dalgal veya dz olmasn da ebeveynlerimizden aldmz genler belirliyor. Kvrck bir sa kestiimizde kesitinin dikdrtgene yakn olduunu, dalgal san elips, dz san kesitinin ise daire olduunu grebilirsiniz. te bu sa kesitlerinden dolay baz salar dmdz uzarken bazlar hemen kvrlmaya balar. Kvrck sallar, salarnz bouna tlemeyin, san yapsn yani kesitinin eklini deitirmeden kalc bir dz saa sahip olmanz mmkn deil 4.30 Trnaklarmz nasl uzuyor? Hayvanlar penelerini topra kazmada, savunmada ve saldrda kullandklar iin bunlarn sivri olduklar, insanlarn trnaklarnn ise geirdikleri evrim sonucunda dzletii ileri srlyor. Genel anlamda trnaklarmz salarmzla ortak bir zellik gsterir. kisinin de grlen ksmlar l hcrelerden olumutur ve kompozisyonlarndaki ana madde keratindir. Trnaklarmz _____________________________________________________________________

___________________________________
Tamer Korugan
63 __________________________________
parmaklarmz mekanik d tehlikelere kar korurlar. zellikle el trnaklarmz parmaklarmz iin ok nemlidir. Onlar olmasayd derimizin yumuak tabakas ile eyalar tutup kaldramazdk. El ve ayak trnaklarmz, derimizin altndaki, trnak diplerine ok yakn kklerinden karlar. Burada trnak ok inceleir ve yarm ay eklinde beyaz bir renk alr. Bu blm ba parmaklarda ok belirgindir, dier parmaklarda olabilir de, olmayabilir de ama sere parmamzda pek grlmez. Kkteki hcreler l bir hcre olan keratin retirler ve yeni hcreler redike l trna dar doru iterler. Bu nedenle de aynen salarmz gibi trnaklarmz keserken de ac duymayz. Trnaklarmz derimize her iki yandan elastik fiberlerle baldrlar. Bu sayede yanlardan bal olduklar halde uzadka rahatlkla ilerlerler. Derideki yataklar ile irtibat biten trnaklar beyazlar ve kesilmeyi beklerler. Halbuki bu ksmn da kk objeleri tutmak, bir tarafmz kamak, sivilce skmak gibi ok ciddi fonksiyonlar vardr. Elimizdeki trnaklarn ayaktakilere tek fark, daha hzl, yani haftada ortalama 0,5 - 0,6 milimetre hzla uzamalardr. Yani kesilmezlerse ylda 2,5 - 3,0 santimetre uzunlua ulaabilirler. Ayak trnaklarnn uzama hz bunun drtte biri kadardr. En hzl uzayan trnak orta parmaktakidir. Buradan parmak ne kadar uzunsa, oradaki trnak da o kadar hzl uzar sonucunu kartabiliriz. Btn trnaklar scak havada soua nazaran daha hzl uzarlar. Trnaklardaki uzama hz ya ilerledike yavalar. ok ileri yalarda neredeyse yar yarya der. Bebeklerde de trnak uzama hz yetikinlere gre daha yavatr. Dardan ok basit bir yapym gibi grnen trnaklarmz aslnda ok kark ve bugn bile tam olarak anlalamam bir yapya sahiptirler. Trnak, daha dorusu onu oluturan ksm psikolojik deimelere de duyarldr. Stresli zamanlarda, uzun sren yksek atete, zararl ikiler alndnda atlarlar, lekeler oluur, kalnlar veya incelirler, yani deforme olurlar. Bu zellikler trnaklarmz salk durumumuzu ortaya koyan nemli ipular haline getirir. 4.31 Erkek ve kadnlarn el yazlar farkl mdr? El yazsna bakarak yazann kadn m, yoksa erkek mi olduunu tespit edemezsiniz. Bir el yazsnn analizi sonucu, yazann kiilii, karakteri, hissi durumu, akl, akl durumu, enerjisi, motivasyonu, korkulan ve savunmas, hayal gc ve uyumluluu gibi birok konuda fikir sahibi olunabilir ama cinsiyeti konusunda bir karar verilemez. Geri kadnlarn ve erkeklerin el yazlarnda ayr ayr baz karakterleri benzer ekilde kullandklar bilinmektedir ama bu tm bir yaz hakknda tatmin edici bir fikir vermez. El yazs analizi kiinin uuraltnda yatanlar hakknda az ok ipucu verebilir ama bu da bir noktaya kadardr. El yazsndan sadece cinsiyet deil rk, din ve hatta yazann solak m, yoksa sa elini mi kulland da tespit edilemez.
_____________________________________________________________________

___________________________________
Tamer Korugan
64 __________________________________
Bu konu nrobiyoloji dalnda alanlarn da ilgisini ekmi ve bilim insanlar sinirkaslarnn reaksiyonlarn snflandrmaya almlardr. Baz sinirkas reaksiyonlarnn benzer kiiliklere ve beyin ikazlarna sahip insanlarda olduunu grmler, buradan da yaz tarz ile kiilik arasnda bir balant olabileceini saptamlardr. El yazs insandan insana deiir. Her ocua ilkokulda harflerin yazlmas belirli bir kalpta retilmesine ramen, ocuklar ok ksa srede kendi bireysel zelliklerini harflere ve yaz ekillerine yanstrlar. Zamanla insan olgunlua eriince kendi kiiliine zel ve bakldnda yazann kim olduunu ele verecek yaz stili oluur. Aslnda ok azmz dndmz gibi yazarz. El yazmz dncemizden ziyade kiiliimizi yanstr. El yazsn analiz etme artk sosyal bir bilim dal olarak kabul edilmektedir. Eitimli ve tecrbeli bir analizci yzde 85-95 dorulukla yaznn sahibi (cinsiyeti deil) hakknda bilgi verebilmektedir. Bu analizcilere i bavurularnda, firmalara ve devlete adam almada hatta mahkemelerin yaptrd tatbikatlarda bavurulmaktadr. Sahte imzalar da benzer bir konudur. Sahtekar taklit ettii imzaya kendi yaz stilinden de bir eyler katar. ou kez bu sahte imzalar kolaylkla ayrt edilebilir. Sahte imzay atan, imzay ok incelemi, imzay at eklini ve kalem hareketlerinin srasn ok iyi uygulamsa bile imzann sahte olduu tespit edilebilir, ancak sahte imzay atan hakknda bilgi edinilemez. 4.32 Yirmi ya diimiz niin ge kyor? nsan vcudundaki baz organlarn gnmzde pek ilevleri olmamasna ramen insanlk tarihinin balangcnda nemli roller oynadklar sanlyor. Vcudumuz sanki baka eyler de yapabilmek iin yaratlm gibidir. rnein ok ilgin yerlerimizde kllar vardr, dizlerimiz olmas gerekenden ok byktr, ayaklarmzda bu kadar parmaa ihtiya var mdr, apandisitimiz vcudumuzda ne aryor? Kllarn nedeninin ilk insanlarn duygularn sadece sesle deil hareket ve koku ile de iletmeleri olduu sanlyor. Vcudumuzun baz blgelerinde bulunan ty ve kllarn ana grevleri koku retip zellikle erkek ve dii arasnda iletiim kurmakt. Ayn ekilde apandisitin de balangta ot yiyen atalarmzn otlarn sindirmede kullandklar, ama zamanla otlanmaktan vazgetikleri iin krelen bir organ olduu sanlyor. Yabanclarn "akl dii" de dedikleri yirmi ya dileri ge ktklar gibi, ou kez problem de yaratrlar ve di hekimlerince derhal ekilmeleri nerilir. Aslnda inemede pek fonksiyonu da olmayan bu diler bize henz yiyecei piirerek yemeyi kefedemeyen atalarmzn mirasdr. Onlarn i yiyecekleri yemek iin daha kuvvetli bir eneye ve dilere ihtiyalar vard. Zaten dier btn dilerimiz de ayn anda kmaz. nce st dileri kar. Onlar dkldkten sonra n diler ve kpek dileri kar sonra da az dileri. Yirmi ya dileri bu sray biraz gecikerek takip eder. Btn bu olaylar olurken de enemiz _____________________________________________________________________

___________________________________
Tamer Korugan
65 __________________________________
gelimeye devam eder, ancak 20 yan getikten sonra yirmi ya dilerine ene kemiimizde yer alr. nsanlk gelitike yirmi ya diine de enemizde o kadar az yer kalyor, yani insann evriminde ene gittike klyor. Bu nedenle baz insanlarda bu diler hi kmadan gml olarak kalabiliyor. Yerine tam oturamadndan ryebiliyor, iltihap yapabiliyor. Bir fonksiyonu olmadndan da di hekimleri ekip almay tercih ediyorlar. Grevleri sadece inemek olmasna ramen dilerimizin iinde sinirler de vardr. Bu sinirler dilerimizle ilgili ac, ar ve sy beynimize iletirler. Yani diimiz rrse sinir bir problem olduu konusunda beynimizi ikaz eder ama nedense bu ikaz di rdkten, i iten getikten sonra yapar, di hekimleri de o dii kurtarmak iin nce sinirini alrlar. 4.33 Niin her insann sesi farkl? nsan sesi, daha dorusu insan konumas oluurken katkda bulunan o kadar ok ey vardr ki, bunlar bir araya gelince iki insann konumasnn ayn olma ihtimali yok denecek kadar azdr. Hatta her bireyin konumas o kadar kendine zgdr ki, telefonda sesin alttan ve stten belirli frekanslar yok edilmesine ramen, aar amaz 'merhaba' deyiinden karmzdaki kiiyi tanyabiliriz. Sesimizin olumasnn ana nedeni phesiz ses tellerimizdir. Ses tellerinin boyu sesimizin kalnln belirler. Ne kadar uzunsalar ses o kadar ince kar. Kadnlarn erkeklere gre avantajlar ses tellerinin daha uzun olmalardr. Tabii ki ses tellerimiz sesimizin tnsn tek balarna belirleyemezler. Dudamz, dilerimiz, dilimiz olmasayd ortaya anlalmaz rahatsz edici bir grlt kard. Konuurken nefes veririz. Bu nefes konumann karakteristiini etkileyen en az 11 noktadan geer. Ayrca kiinin karakteri, havann ak ve hz, az ve dudak yaps da konumada etkin faktrlerdir. Ancak tm konuma olaynn organizatr beyindeki bir blgedir. Burada dncenin ana yaps oluturulur, kulak ve gzlerden gelen sinyallerle birletirilir ve boaza sinyal olarak gnderilir. Hayvanlarda ise beyinde byle bir blge yoktur. Baz papaan, muhabbet kuu hatta karga trlerinin konumalar onlarn ezberleme ve tekrar edebilme yetenekleridir. Bilinli bir konuma sz konusu deildir. Genetik olarak insana en yakn olan empanzelerin bile dil ve damak yaplar nedeni ile insan gibi konumalar mmkn deildir. Dnyann drt bir yannda farkl lisanlar konuuluyor ama tm bu insanlar azlarnda benzer sesler karyorlar. Her iki dudaklar ile T' ve 'B', dudak ve dileri ile 'F' ve 'V, dilin n ksm ile 'T' ve 'D', dilin arka ksm ile de 'K' ve 'G' seslerini karyorlar. Dilin ilk insanlarda, ibirlii daha dorusu kltr ve bilgileri gelecek nesillere aktarma ihtiyacndan doduu sanlyor. Gnmze kadar alt bin dil gelitirilmi. Dnyadaki btn dillerin tek ortak yan, en ok kullanlan kelimelerin daha az sayda harfle yazlmalardr. Altay dilleri ailesine giren _____________________________________________________________________

___________________________________
Tamer Korugan
66 __________________________________
Trke'mizde baz ilgin zellikler var. Bir kere cisimleri dii ve erkek olarak ayrmyoruz, ses uyumu var ve bir ad veya fiil kknden deiik eklerle yeni kelimeler tretebiliyoruz. nsan yzndeki ka, gz, burun, az ve dier ekillerin ok az fark gstermelerine ramen hepsi birleince nasl bir insan dierine benzemiyorsa, oluumunda katkda bulunan eylerin eitlilii asndan konumamz da yledir.
_____________________________________________________________________

___________________________________
Tamer Korugan
67 __________________________________
5
HAYVANLAR DNYASI
5.01 Niin bcek yemiyoruz? Bcek yeme fikrinin insanda oluturduu tek duygu irenme duygusudur. nsanlarn gda tketim alkanlklarn, kalori deerleri ve beslenme dengesi deil, dinler, gelenekler ksacas kltrler belirler. Gnmz insanlar sadece birka omurgal, yumuaka ve kabuklular yemesine karn, atalarmz bcek yiyici idi. Bcekler bol miktarda protein ve yasz sr etinden daha az ya ierirler, ilerinde bol miktarda kalsiyum, demir, eitli mineraller ve vitamin vardr. Protein ierii bakmndan, ekirge yzde 50-75, rmcek yzde 64, karnca yzde 24, tavuk yzde 23, balk yzde 21, sr eti yzde 20 ve kuzu eti yzde 17 zengindir. Avrupallar bcek yemez ama Afrika'da deiik ekirge trleri ve iri kelebek trtllar yenir. Tayland'da bir tr iri su bcei, Yeni Gine'de austos bcei, Japonya'da kzartlm yaban ans, yalnz veya dier besin maddeleri ile veya soslarla kartrlp yenmektedir. Halen dnyamzda, insan gdas olarak 500 civarnda bcek tr yenilmekte, bunun yzde 40' Meksika'da tketilmektedir. nsanlarn bcek yeme alkanlm kazanamamalarnn sebebi muhtemelen, bceklerin boyutlarnn kk, dolaysyla tketim iin gerekli olan miktarn temininin zor olmasndan kaynaklanmaktadr. Bundan sonra syleyeceklerimiz, bizi dikkatli okuyan ve evlerindeki kalorifer bceinin ekonomik deerini anlayan okurlara; Eer bcek yemeye karar vermiseniz, onlar salkl olarak yakalamal ve derhal ileme koymalsnz, nk l bcekler ok abuk bozulurlar. Karasinekler ve hamambcekleri gibi bcekler ounlukla bakteri tarlar, bunlar yememek gerekir. Aslnda yle veya byle btn bcekler parazit tadklarndan, iyi bir piirme gerekir.Tyl bcekler boaz tahri eder, renkli bcekler ise ounlukla zehirlidir. aka bir yana, insanlar salkl bir ekilde bcek yiyebilme alkanlna kavusalard, besi hayvanclna ayrlan otlaklar bugn orman olarak korunabilecekti!
_____________________________________________________________________

___________________________________ 5.02 Krmz renk boalar niin kzdrr?
Tamer Korugan
68 __________________________________
Aslnda krmz renk hibir boay kzdrmaz. nk boalar renk krdr ve krmzy dier renklerden ayrt edemezler. Boa greinde matador boay eline ald apkasn aln sallayarak kzdrr. Boann krmz ala saldrd inanc yanltr. spanya'da boalarn krmz renge saldrd inanc, matadorlarn krmz balk kullanmalar nedeni ile yaygnlamtr. Halbuki balklarda bu renk boay kzdrmak iin deil, seyircilere ho grnt verebilmek iin seilmiti. Krmz renk aslnda insanlar etkiler. Yaplan deneylerde bu rengin insanlarda kan basncn ykseltip, kalp atn hzlandrd saptanmtr. Bunun nedeninin de krmznn, kann rengi olduu sanlmaktadr. Boalar arenada krmz rengi grnce asabilemezler. Kendinizi boann yerine koyun. Etrafnzdaki lk atan binlerce insann ortasnda, tozlu, grltl ve ok scak bir ortamda, srtnza saplanm onca klcn acs iinde, bir de apkasn alm sallaya sallaya stnze gelen bir adam varsa, yani kzmak iin bu kadar sebep varken, srf rengi krmz diye bir bez parasna kzar mydnz? Boa grei hakknda bilinen yanllar sadece bu kadar deil. Aslnda boa grei gelenei spanya'dan domu deildir. lk alardan itibaren boa, kuvvetin, dayanklln ve verimliliin simgesi olmutur. Boa greinin ilk versiyonu antik Yunan, Roma, Msr ve hatta Kore ve in medeniyetlerinde grlr. Boaya Persliler taparlar, Afrika Zumlar ise ldrp safrasn ierlerdi. Tm bu geleneklerin temelinde, hayvann gc yatmaktadr. Bu gelenein bir ekilde spanya'ya geldii, Avrupa lkeleri iinde feodal dzeni en son terk eden bu lkede de kalc olduu sanlmaktadr. 5.03 Sivrisinekler insan niin sokar? Dnyada yaklak bin sivrisinek tr olduu bilinmektedir. Bunlarn ou insana saldrmaz. Zaten aksi olsayd dnyann her yerinde bulunabilen bu yaratklar ormanda, dada, insan bulunmayan yerlerde yaamlarn idame ettiremezlerdi. nsanlarn kanlarn emerek yaayan sivrisinek trlerinin yalnz diileri kan emer. Diiler de insanlarn kanlarn kendi yumurtalarn retebilmek iin protein salayabilmek amacyla emerler. Birok cinste dii sivrisinekler en azndan ilk yumurtalarn kana ihtiya duymadan retebilirler, fakat sonraki yumurtalar iin kana ihtiyalar vardr. Bulabildikleri her canlnn kann emerler, hatta deniz yzeyine gelen balklar bile ellerinden kurtulamaz. Erkekler iek zleri ile beslenirler. Yumurta retme gibi bir dertleri olmadndan insanlar sokmazlar. Dii sivrisinekler avlarnn yerlerini duyargalar ve ift bacaklarndaki alclarla bulurlar. Alclar ile nem, ter ve s zelliklerini saptarlar. Sivrisinein _____________________________________________________________________

___________________________________ duyargalar bir santigradn alglayabilecek kadar hassastr. binde biri kadar
Tamer Korugan
69 __________________________________ scaklk deiimlerini
Dii sivrisinekler insann nefes verirken kard karbondioksit bulutu iinde, ileri geri hareketler yaparak bu bilgileri deerlendirirler, avn yararl olacana karar verirlerse eyleme geerler. Bazlarnn 'sivrisinek bana dokunmaz' demelerinin esas nedeni ter ve nefes kokularnn, sivrisinek iin cazip ve zendirici olmamasdr. Sivrisinek sanld gibi ii delik ve sivri ulu bir boruyu deriye sokarak kan emmez. Sivrisinekte azn altndaki kesede iki tp, iki de neter olarak kulland testere azl bak vardr. nce baklarla deride delik aar, sonra tplerden biri ile tkrklerini bu deliin iine aktr. Bu tkrk insan kannn phtlamasn nler, bylece ikinci tp sokarak, sv kan size fark ettirmeden kolayca emer. Eer bir dakika iinde hala fark etmediyseniz, deposu kannzla dolu olarak, kafay bulmu ekilde derinizden ayrlr. Sivrisinekleri tahrik eden ey nefesinizdeki karbondioksit oran ile derinizdeki s ve nem oran olduundan, zellikle geceleri sivrisinek hcumlarn geitirebilmek iin, ok sk nefes alverii gerektirecek fiziksel hareketler yapmamanz, teninizi serin ve kuru tutmanz gerektiini unutmayn. 5.04 Tellere konan kular niin arplmyorlar? nsanlarn dokunduklar anda kmr olduklar binlerce volt cereyan tayan elektrik tellerine konan kular nasl oluyor da cereyana kaplmyorlar? nk topraklanmamlardr. nk tam bir devre meydana getirmezler. nk ksa devre yaratmazlar. Tm bu 'nk'lerin anlam esasnda ayn yola kar. Elektriin, elektronlarn komu atomlara arpp onlar titretirmesi ile iletilen bir enerji olduunu hepimiz biliyoruz. Bir jeneratrden, kablonun iindeki iki telden biri ile kan akm, lambay yakp, grevini yaptktan sonra dier ntr telden geri dner. Elektrik akm direnci sevmez. Eve dnmek iin daima en ksa ve kolay yolu tercih eder. Bir su birikintisi iinde iseniz ve elektrikli bir tele dokunursanz, akm telden en kolay yol olan vcudunuza girer, oradan da son derece iletken olan su birikintisine geerek, topraktan eve dner. Elektrik telleri zerine konan kularn toprakla alakalar yoktur. Onlar elektriin evine dnmesi iin bir ksa yol yaratmazlar. Elektrik onlarn vcudundan gemektense, kendisine ku vcudundan daha az diren gsteren, iki ayaklar arasndaki teli tercih eder. Kular da bu nedenle btn bir gn boyu, yksek voltaj tayan, plak elektrik telleri zerinde durabilirler. Eer bu arada ku kazara elektrik tellerini tayan diree temas ederse, elektrik akm kuun gvdesi ve direk yolu ile topraa geer ve ku lr. Yksek enerji hatlarnn direklerinde oturan kularn telleri gagalama alkanlklar vardr.
_____________________________________________________________________

___________________________________
Tamer Korugan
70 __________________________________
Bir zamanlar Almanya'da bu ekilde ku lmleri o kadar artt ki, direkler ve destekler topraktan izole edilerek kular lmden kurtarld. 5.05 Atlar nasl ayakta uyuyabiliyorlar? Amerikan kovboy filmlerinde, atlarn geceleri kamplarda veya gndz barlarn nnde daima ayakta, binilmeye hazr vaziyette durduklarn seyrederiz. Dorudur, atlar nadiren yatarlar, genellikle hasta olduklar veya doum yapacaklar zaman. Atlar gnlerce, hatta haftalarca yere yatmadan ayakta durabilirler ve yol gidebilirler. Ayakta dururken dizlerini kilitlemeleri ve uyumalar mmkndr. Siz bunu denerseniz, beyninizin stne dmeniz kesindir. Bilim insanlar, atlarn ayakta iken daha rahat olduklarn ve daha az enerji sarf ettiklerini sylyorlar. nk atn vcudu bir hayli byktr ve yatarken nefes almasnda i organlar kimi glklere yol aar. 5.06 Kular niin 'V' eklinde uuyorlar? Sadece kazlar deil, martlar, pelikanlar gibi byk su kular da filo olarak toplu halde giderken 'V' ekli oluturarak uarlar. Bunun nedeni ile ilgili kesin olmayan, tartmaya ak eitli grler vardr. Biz bunlardan en ok rabet gren ikisinden bahsedelim. Birinci gre gre, srnn 'V' eklinde umasnn amac enerji tasarrufudur. Bu uu ekli ile ncelikle en ndeki ku, bir arkadaki kua gelecek rzgar ve hava direncini engeller ve daha az enerji sarf etmesini salar. Bunun bir baka rnei de bisiklet takm yarlarnda birbiri arkasna saklanarak giden ve sk sk en ndekini deitiren yarmaclarda da grlr. Araba yarlarnda da arkadaki araba ndekine mmkn olduunca yaklaarak, onun kestii rzgar ve hava akmnn avantaj ile daha az yakt harcamay amalar. Bu ekilde uan kularda da sk sk en ndeki liderin deitii ileri srlmektedir. Yine bu gre gre, ndeki ku kanadn rptnda, kanadnn ucunda bir hava boluu, yani bir girdap yaratr, arkadaki ku buraya ykselen havay kanatlarnn altnda bularak ve daha az enerji sarf ederek yksekliini muhafaza eder. Bu kuun hareketinden de bir arkadaki ku faydalanr. Bu uu eklinin daha ziyade byk kularda grlmesinin nedeni de bunlarn byk kanatlar ile yarattklar hava hareketinin bykl ve arkadaki kuun iine yarayabilmesidir. 70'li yllarda yaplan bir aratrma sonucunda, 25 kuluk bir filonun bu ekilde uarak, uu mesafesini yzde 75 artrabildii ileri srlmtr. Ancak bu teoriye gre her kuun ndeki ile ayn mesafe ve ada umas ve senkronize yani e zamanl kanat rpmas gerekir ki, bu, gerekte mmkn deildir.
_____________________________________________________________________

___________________________________
Tamer Korugan
71 __________________________________
kinci bir gre gre ise, kularn gzleri balarnn yanndadr, dolaysyla tam nlerini gremezler. Bu uu ekli ile srnn fertlerinin birbirini grerek, kaybolmadan bir arada kalmas salanr. Bu gre kar olanlar ise kularn geceleri de utuklarn, bu nedenle ndeki kuu grmenin nemli olmadn zaten sry kularn barlarnn bir arada tuttuunu ileri sryorlar. ok basit gibi grlen bu olayn bile sebebi tam renilmi deil, belki de grlerin bileimi, yani hepsi doru. Kular konuabilseler de anlatsalar! 5.07 Kediler nasl hep drt ayak zerine derler? Bilimsel olarak izah biraz zor. Bilime gre den bir cisme dardan bir kuvvet uygulamazsanz, ona asal bir dnme hareketi kazandramazsnz. Geri bir kule atlaycs, havuza dmeden nce havada birka kez takla atar, kendi ekseni etrafnda dner ama bu tramplen veya kuleyi terk ederken ayaklar ile balatt bir dnme hareketidir. Srtst den bir kedi nce bacaklarn kendisine, kuyruunu da bacaklarnn arasna eker, ban yere bakacak ekilde dndrr. Belirli bir noktada tam tersini yaparak bacaklarn ve kuyruunu aar ve vcudu tam ters yne, yani yere doru dner. Bylece parat etkisi yaratarak, hzn da frenler ve iniin yumuak olmasn salar. Yaplan deney ve gzlemlerde bir kedinin alak bir yerden dmesinin, yksek bir yerden dmesine gre ok daha fazla hasar yaratabilecei tespit edilmitir. rnein yaklak 100 metre yksekliindeki, 32 katl bir binann tepesinden den bir kediye hibir ey olmazken, 7 katl binalardan denlerde ciddi sakatlklar, hatta lm vakalar grlmtr. Bilim insanlar bunu da 'limit hz' ile izah ediyorlar. Havadan yere den cisimler, nce gittike artan bir hzla yere derler. Sonra ktlelerine bal olarak belirli bir mesafede hzdaki bu art durur ve 'limit hz' denilen sabit bir hzla yere dmeye devam ederler. Yani bir gkdelenin tepesinden atlan madeni bir parann yere dme anndaki hz ile uaktan atlan (ayn) parann hz arasnda bir fark yoktur. yi ki de yoktur, nk bu 'limit hz' olmasayd ve cisimler gittike artan bir hzla dmeye devam etselerdi, yamur damlalar kafamza kurun gibi debilirlerdi. Bu teoriye gre yksekten den kediler, yaklak saatte 100 kilometre srate gelince limit hza ularlar, artk hep ayn hzda derler ve stresi atlatp, kendilerine gelir ve geverler. Balangta bahsettiimiz dnme hareketini yaptktan sonra, Avustralya'da yaayan uan sincaplarn uuuna benzer ekilde, tm vcutlarn parat gibi kullanarak, yaralanma olasln en aza indirerek, yere inerler. Tabii btn bu deney sonular ve teoriler, hayvan hastanelerine gelen kediler gz nne alnarak ortaya kartlmtr. Yksekten dp de len veya alaktan dp, lmeyip, olay yerini terk eden, her iki ekilde de hayvan hastanelerine uramam kedilerin saylar bilinmiyor.
_____________________________________________________________________

___________________________________ 5.08 Yeil ot yiyen ineklerin stleri niin beyazdr?
Tamer Korugan
72 __________________________________
Hayvanlarn yedikleri gdalarn renklerinin, neresinden karsa ksn, kan eyin rengi ile bir alakas yoktur. Buna en iyi rnek inektir. Bir inein en ok yedii yeil renkli otlardr. Bu otlar inein drt odal midesinde zlr ve molekllere ayrlr, molekllerin ise renkleri yoktur. Stn renginin beyaz olmasnn nedeni iinde znm halde bulunan kalsiyum kasinat (caseinate)tr. Peki o zaman dk niin kahverengi, idrar niin ak san renktedir? Dknn kahverengi olmasnn sebebi barsaklarda hazm salayan svlar, zellikle de safra suyudur. Safra suyu aslnda yeil renktedir fakat gdalarla kartka kahverengi renk alr. Bu nedenle dk bazen yeilimsi de olabilir. ok az da olsa aldmz gdalar dknn rengini etkileyebilir. rnein vcudumuz pancara koyu krmz rengi veren maddeyi bazen paralayamaz ve pancar yedikten sonra dk krmzms bir renk alabilir. Dkdaki renk, ekil ve kvam deiikliklerinin ou son zamanlardaki bir beslenme deiiklii ya da geici bir sindirim bozukluuna dayanr. Ancak eer dk belirgin bir ekilde normalden ak veya koyu renkte is, ya da kanl ise, bu daha ciddi bir durumu gsterir, derhal doktora bavurulmaldr. Vcudumuzu terk eden sv maddelerin, yani idrar ve terin renginin de iilen sv maddenin rengi ve kimyasal yaps ile bir alakas yoktur. Sv veya kat olsun yemek borusundan ieri girip, sindirim sistemimizi boydan boya geen gdalar eer metabolizmada iyi paralanamazlarsa bunun sonucu dkda grlebilir. Ama idrar yle deildir. drar metabolik artklarn dolam sistemi ile tanmasyla bbreklerde oluur. drarn normal rengi ak sardr. Bu renkteki deiiklikler muhakkak bir eylerin iyi gitmediini gsterir. Bu durumda hemen doktora gitmek gerekir. drar kahverengi veya kola renginde ise karacier veya safrakesesi problemi, krmz ise enfeksiyon, iltihaplanma veya idrar sisteminde kanama olabilir. Ancak fazlalar vcuttan atlan vitaminler veya baz doal ve suni gda boyalar da idrarda bunlara benzer renk deiikliklerine neden olabilir. Eer idrarnzn rengi yeil veya mavi ise bu duruma hemen hemen kesinlikle gda boyalar neden olmutur. Endie edilecek bir durum deildir. Boyalar zarar vermeden vcuttan kar. 5.09 Sinekler tavanda nasl yryebiliyorlar? Sineklerin duvarlarda, camlarda hatta tavanlarda ba aa bu kadar rahat hareket etmeleri, yer ekimi yasasna meydan okurmuasna davranlar hep merak konusu olmu, bilim insanlarnn da dikkatini ekmitir. Bu arada unu syleyelim ki, sinek diye kmsememek gerekir. Dnyamzda bulunan her canl organizmann dorudan veya dolayl olarak, kendi tabiat ve eko sistemi iinde, insana bir faydas vardr. Vcutlarnn hacimlerine oranla, sinekler ar saylmazlar ve onlar yere eken g pek nemli deildir. Bu gce kar gelen de, ayaklarndaki kllarn ucunda _____________________________________________________________________

___________________________________
Tamer Korugan
73 __________________________________
bulunan vantuzlardr. Bu vantuzlar ayrca yaptrc, yal bir madde salglarlar. Sinekler ayaklarndaki bu yzlerce vantuz ve salglar sayesinde her trl yzeyde gezinebilirler. Ancak yzeyin ya zc, rnein solvent gibi bir madde ile kaplanmam olmas gerekir. Sinekler tavanda yrrken, 6 bacaklarndan ikisi hareketlidir. Dier 4 bacak daima sabit durumdadr. Karncalarda ise durum biraz farkldr. Ortalama bir karncann vcudunun hacmine gre arl, sinee nazaran daha fazladr. Hatta toprakta yaayan baz trleri dz bir zemine bile trmanamazlar. Evlerimize giren kk karncalar, ok hafif olduklarndan duvarlarda yryebilirler. Belki byle eyler ilginizi ekmiyor olabilir ama, asl merak edilen konu sineklerin tavanda nasl yryebildiklerinden ok oraya nasl konduklardr. yle ya, ba yukarda, ayaklar aada uan bir sinein tavana tepetakla konabilmesi iin bir yerde takla atmas, uu konumunu deitirmesi gerekir, ama nerede, ne zaman ve nasl? Uzun sre inanlan teoriye gre, sinekler tam konma annda, yuvarlanan bir varil gibi yandan yarm dn yapyorlard. Bu teorinin yanl olduu, ancak yksek sratli, saniyede birok film ekebilen kameralar sayesinde ortaya kt ve sineklerin bir srr daha akla kavutu. ekilen filmlerden grld ki, sinekler tavana konarken yandan deil, sirklerdeki trapezciler gibi geriye yarm ters takla atmaktadrlar. Tavana yaklanca, n ayaklarn balarnn zerine ekerek ters dnmekte ve tavana nce n ayaklar ile dokunmaktadrlar. Sonra sra ile dier ayaklarn da koyarak vcutlarnn tavanda tutunmasn salamaktadrlar. 5.10 Bir kpek ya niin yedi insan yana eittir? Evlerinde kpek bulunduranlar, kpeklerinin yalarn insan ya ile mukayese edebilmek iin, her bir kpek yann yedi insan yana eit olduunu ileri srerler. Peki bu doru mudur? Tam olarak deil. Bu konuda retilen eitli formller var ama en basit ve akla yatkn olan u; Kpein birinci ya = 21 insan ya Kpein ondan sonraki her ya = 4 insan ya Buna gre 7 yanda bir kpeiniz varsa, insan mrne gre 21 + (6 x 4) = 45 yandadr. Bu hesaba devam edersek 10 yandaki bir kpek insann 57, 15 yandaki ise 77 yandaki mrn srmektedir. Bu hesap ekli akla daha yatkndr. Bir kpek ya yedi insan yana eittir dncesi ile seksel olgunlua erimi bir yandaki bir kpek yedi yandaki bir ocuk ile, 15 yandaki bir kpek ki, birok kpek bu yaa ulaabiliyor, 105 yandaki istisna ve az bulunur bir ihtiyarla eletirilmi olur ki, bu da akla pek uygun gelmiyor. 5.11 Kutuplardaki hayvanlar nasl yayorlar? Btn memelilerin vcutlarnn s derecesi 35 - 38 derece aralndadr. Uabilenlerde bu birka derece daha yksektir. nsan sya kar ok hassastr. _____________________________________________________________________

___________________________________
Tamer Korugan
74 __________________________________
Hava scakl 30 derece olunca denize girer de, 5 derecede zerine palto giyer. Oysa hayvanlarn giysileri yoktur. Kpekler eksi 40 derecede kutuplarda kzak eker, buzlu sularda balklar rlplak yzerler. Aslnda sdan etkilenmek sadece insana mahsus deildir. Gnein bulut arkasna girmesi ile havadaki iki derecelik s d uan sinei zor yrr hale getirebilir. len gneinde zp zp zplayan ekirge, sabah serinliinde hareketleri arlatndan ok rahat yakalanabilir. Kendi vcut ssndan ok daha dk s koullarnda yaayabilmek iin canllarn iki silah vardr. Biri vcut slarn ayarlamalar, dieri de krk denilen vcut rtleridir. Kutup blgesinde yaayan bir canl, tropik blgede yaayana nazaran on kat daha fazla s meydana getirmek veya vcut rts on kat daha fazla koruyucu olmak zorundadr. ok souk iklimlerde yaayan hayvanlarn yaam nedenleri aratrlrken hep krkleri zerinde durulmutur. Halbuki burada yaayan hayvanlarn krkleri ile lman blgelerde yaayan hemcinslerinin krkleri arasnda ok ciddi bir fark yoktur. stelik domuzlar hi krkleri olmamasna ramen deri alt ya tabakalar sayesinde vcut slarndan 20 derece daha dk s ortamlarndan hi etkilenmezler. Zaten dnyamzda zeri tamamen krkle kapl hibir hayvan yoktur. ounun ayak ve burun gibi ksmlar grevlerini yapabilmek iin akta braklmtr. Ancak buralarda vcuda scak kan ileten atar damarlar klcal damarlar vastas ile deriye daha yakn olan toplar damarlar strlar. Bu sayede buzun stnde yryen bu tr hayvanlarn ayaklar mez. Ama bu da, hayvann tm vcudunun meden bu souk ortamda nasl yaayabildiini aklayamaz. Kutuplarda, buzlu sularda yaayan balklarn, sfr ve sfr alt derecedeki ortamda donmamalarnn srrnn, bu balklarn derilerindeki buz kristallerinin donma derecesini dren bir protein olduu tespit edilmi, hatta genetik mhendisleri laboratuar ortamnda bu proteini reten geni yaratmay baarmlardr. Bilim insanlar bu rnekten yararlanarak, meyve aalarn dondan, uak kanatlarn ve yollar buzdan kurtarabileceklerini dndler ama henz geni apl retimi zor grlmektedir. Ne yazk ki, scak kanl hayvanlarn kendilerini ok souk ortama nasl adapte ettiklerinin srr hala tam zlm deil. 5.12 rmcek ann zellii nedir? rmcekler gnmz teknolojisinin bile zemedii inanlmaz canllardr. rmcek ann ok zel nitelikleri olan salamlk ve esneklik bugne kadar taklit edilemedi. Ayn aptaki bir elik telden iki kat daha gl olan bu doku ne kadar ekilirse ekilsin orijinal durumuna dnecek kadar esnektir. rmcek alar kendine yksek hzla arpan nesneleri yrtlmadan esneyerek frenler. Tekrar gerisin geriye yaylanmadndan nesne ters yne frlamaz, yapr kalr. rmcek ann esneme kapasitesi bugn yapay olarak retilmi en iyi telin neredeyse drt katdr. _____________________________________________________________________

___________________________________
Tamer Korugan
75 __________________________________
Bu maddeyi yapay olarak elde etmeyi hala baaramayan bilim insanlarnn rmcek iftlii kurup, rmcekleri saarak, ipliklerini aldklarn biliyor muydunuz? Yaklak 2,5 santimetre boyundaki bu rmceklerden gnde hayvan bana 320 metre (yaklak 3-5 gram) iplik elde ediliyor ve bu iplikler ABD ordusuna kurun geirmez yelek yapmada kullanlyor. Dnyada 34 bin rmcek cinsi tespit edilmitir. Yani her cins rmcek farkl zellikler tar. rmceklerin hepsinde zehir bezleri vardr, ama karadul rmcei, kahverengi rmcek gibi ok az tr insana zarar verebilir. Dnyann en byk rmcei ise Gney Amerika'nn kuzey ksmnda yaayan 'Goliath Trantula' isimli dev rmcektir. Erkeinin bacann boyu 25 santimetreyi bulur. Kurbaalar, kertenkeleleri, fareleri ve hatta kk ylanlar yakalayp yiyecek kadar gldr. rmcekler, dier bceklerden farkl olarak sekiz bacaa ve sekiz gze sahiptirler. Byme safhasnda bir bacak krlrsa yerine yenisi gelebilir. Vcutlar iki para olup arka ksmndaki bezlerden a retimi balar, buradaki ok ince deliklerden sv ve damlalar halinde verilen a malzemesi dar kar kmaz donar. rmcek ann her taraf yapc deildir. Kurban aa yakalannca yapkan ksm bildiklerinden kendileri de aa yakalanmadan onun yanna kadar giderler. rmcek an amacna gre farkl ekillerde rer. Adaki ipliklerin de cinsleri yerlerine gre farkldr. Yumurtalarn sarmalanmas iin rettii yumuak iplik onu ayn zamanda bir uurtma gibi uurabilir. An ana yaps, dairesel ksmlar, av yakalayacak ksm iin elastikiyetleri ve salamlklar farkl ipler retir. rmceklerin birok trnde erkeine gre 4 - 5 kat byk olan diinin iftletikten sonra erkeini yedii dorudur. Ancak bu erkeklerin bir gecelik zevk uruna katlandklar bir sonu deil, kendi nesillerini devam ettirebilmek, kendi evlatlarn rettirebilmek iin kendilerini diiye kurban etmeleridir. 5.13 Yarasalar niin kan emer? oumuz belki hayatmzda hi yarasa grmemiizdir. nk yarasalar insanlardan uzaklarda, genellikle maara kovuklarnda yaar ve geceleri zifiri karanlkta ortaya karlar. Yarasalar tabiatn harikulade yaratklarndan biridir. nanlmaz zelliklere ve rnek bir toplumsal dayanmaya sahiptirler. Dnyada 900 deiik yarasa cinsi olduu biliniyor. Kan ile beslenmeleri insanlarn gznde onlar vampir ile zdeletirmi, hep korkulan bir hayvan olmulardr. Halbuki yarasalarn ou kan ile beslenmez. Zararl bcekleri yiyerek insanla faydalar dokunur. Sadece bir yarasa bir saat iinde 300 bcek yiyebilir. Muz, avakodo gibi ticari deeri yksek aalarn oalmalar iin polenlerinin tanmasnda en nemli rol yarasalar oynar. imdi gelelim yarasalarn artc zelliklerine. Bir kere yarasa uabilen tek memeli hayvandr. Dnyada nfus says olarak da ikinci sradadrlar. Dnyann
_____________________________________________________________________

___________________________________
Tamer Korugan
76 __________________________________
en kk memelisi de bir yarasa trdr. lk olarak Tayland'da kefedilen bu minik yarasa 2-3 gram arlnda ve bir yaban ars byklndedir. Yarasalar ynlerini bulmak ve beslenmek iin ok yksek titreimli ses dalgalar yayarlar. Bu ses dalgalarnn frekanslar 20 binin zerinde, yani ultrasonik olduklar iin insanlar bunlar duyamaz. Bu ultrasonik sesler yerdeki avdan yansyarak yarasaya geri gelir. itme sistemi ile bu geri gelen sesi alglayan yarasa avnn bulunduu yeri kesinlikle saptar. Hatta devaml gnderdii ses dalgalar sayesinde onun hareketini de izleyebilir. Yarasalarn bazlarnn bir eit sonar olan bu sistemi o kadar gelimitir ki, diilerini arayan erkek kurbaalarn seslerinden byklklerini ve iyi bir av olup olmadklarn annda saptayabilirler. Yarasalar gece ava kmak iin, ay varsa onun kayboluunu, yani tam karanl beklerler. Scak kanl memeli hayvanlarn kanlar ile beslenen yarasalar genellikle atlar srlara tercih ederler. Salgsnda bulunan phtlamay nleyici bir madde 20-30 dakika kann srekli akmasn salar ve beslenme gerekleir. Bir kez kann emdikleri hayvanla karlarlarsa dierlerini brakp yine ona saldrrlar. Vampir yarasalar arka arkaya iki gece kan imedikleri takdirde lrler. Her gece vcut arlnn en az yars kadar kan imek zorundadrlar. Doumdan sonra anne, emzirmenin yannda yavruya takviye olarak, kusarak kan da verir. Bu yetersiz kalrsa bir bakas yardmc olur. Hatta yetikin yarasalarn, lmek zere olan bir bakasna azdan kan verip onu kurtardklar grlmtr. Toplumsal dayanmann bu kadar gl olduu az canl topluluu vardr. 5.14 Yamurda karncalara niin bir ey olmuyor? Bir karncay aln, suyun iine batrn, saatlerce tutun lmez. Sudan kardnzda l gibi grnr ama birka saat iinde kendine gelir. Biz insanlar byle suya batrlsak, nefes alamadmz iin oksijensizlikten lrz ama su karncalarn ok ince olan nefes tplerinden ieri giremez. Karbondioksitten narkoz yemi gibi olurlar. Tabii ki bu sre ok uzarsa onlar da lrler ama dayanma sreleri inanlmazdr. Ne var ki, karncalar yamur ve seller altnda bu ekilde nefeslerini tutarak mcadele vermiyorlar. Yamuru hissedince yuvalarna giriyorlar ve giri yollarn tkyorlar. Ate karncas denilen bir trnde ise karncalar birbirlerine tutunarak sel sularnn stnde yzyorlar. Bir yerde karaya vurup kyorlar. Tabii kralie karnca ortada, yksekte ve mmkn olduunca kuru tutuluyor. Karnca yuvalar inaat teknii olarak rnektirler. Yuvann giriine bal ve buradaki suyu alp baka tarafa verebilen birok tnel daha ina ederler. Bazlar ise yuvalarnn stn yle salam kapatrlar ki, sel sularnn bir evin atsnn stnden amas gibi geip giderler. Yine de bir aksilik olur, yuva su ile dolarsa, karncalar p ve yaprak paralarna veya yukarda belirtildii gibi birbirlerine tutunup yzebilirler. ok iddetli
_____________________________________________________________________

___________________________________
Tamer Korugan
77 __________________________________
yamurdan sonra oluan amur tnellerini kapatt zaman ise yuvalarn yeniden ina etmek zorunda kalrlar. Gndelik hayatta artk yaygn olarak kullanlan mikrodalga frnlarn kapaklarnda kaak yapmamalar, insanlara zarar vermemeleri iin zel tedbirler alnr. Ancak bir mikrodalga frnna girmi karncaya, frn alt srece bir zarar gelmeyeceini biliyor muydunuz? Mikrodalga frnlarnda n younluu bir noktaya gre ayarldr. Bu nokta hemen hemen frnn ortasdr. Bu nedenle yiyecek, her taraf eit pissin diye ortada dnen bir tabla zerine konulur. Karncalar frnda nlarn daha az youn olduu blgeleri hissederler. Zaten scak blgelere girseler de, vcut yzey alanlarnn hacimlerine oranla yksek olmas nedeni ile lk blgeyi bulana kadar kendilerine zarar gelmez. 5.15 Hayvanlar niin k uykusuna yatarlar? K mevsimi yaklatka, hava sour, gnler ksalr, yapraklar renk deitirir ve yere derler, kar topran zerini kaplar. nsanlar scak alveri merkezlerinde ihtiyalarn alp, scak arabalarnda, scak evlerine gelirler. zerlerine kazaklar, hrkalar giyerler. yi de, tabiatta doal ortamda yaayan hayvanlar k nasl geirir, hi dndnz m? Bir ksm daha lman yerlere gerler. Bu konuda kular ve balklar avantajldr. Bazlar kendilerini ka adapte ederler, daha kaln yeni tyler karrlar. Hatta baz tavan trlerinde karda saklanabilmek iin tyler beyazlar. Bazlar yiyeceklerini nceden depoladklar bir snak bulurlar. Bazlar da toprakta derin tneller aarlar ama bazlar iin de k mevsimini uyuyarak geirmekten baka are yoktur. Genellikle aylarn k uykusuna yattklar bilinir ama bu doru deildir. Geri aylar kn maaralarda uzun uzun uyurlar ama bu k uykusu deildir. Daha dorusu k uykusu bir eit uyku deildir. Normal canllarda uyankken ve uyku halindeyken, vcut ssnda ve metabolizmann almasnda ciddi bir fark yoktur. Oysa k uykusu, hayvanlarn hayat ile lm ayran izgiye kadar gelmeleri eklinde tanmlanabilir. Baz hayvanlarn k uykusuna yatmalarnn iki sebebi vardr: Havann ok soumas ve yiyecek bulma gl. Souk havada yaayabilmek iin hayvanlarn daha ok enerjiye ihtiya duymalarna ramen karl k gnlerinde yiyecek bulma imkan azalr. K uykusu bu zor mevsimde hayvann enerji ihtiyacn azaltr, enerji tasarrufu salar. K uykusu bildiimiz ekilde uyumak deildir. Buna bilim dilinde 'hibernasyon' diyorlar. Vcut ssnn ortam scaklna dt bu durumu birok balk trnde, kurbaalarda, srngenlerde, kularda ve memelilerde grebiliyoruz. Hakiki anlamda k uykusuna yatan bir hayvan (hibernatr) grdnzde, lm olduunu sanabilirsiniz. Vcut slar sfr dereceye kadar debilir. Bir dakika iinde sadece birka kez nefes alrlar, kalp at hz o kadar dktr ki, _____________________________________________________________________

___________________________________
Tamer Korugan
78 __________________________________
hissedilmez bile. Havalar sndnda ise vcudun normal dzene gemesi sadece birka saat alr. K uykusuna yatan hayvanlar, uyku sresince kendi vcutlarndaki ya tkettikleri gibi ara ara uyanarak bulunduklar yere yazdan stok ettikleri yiyecei yiyenler de vardr. K uykusu srasnda hayvanlar vcut arlklarnn yzde krkna yaknm kaybederler. Bu kaybn yzde 90'na periyodik olarak uyanmalardaki s retimi ve enerji kayb sebep olurken geri kalan yzde 10 kayp ise uyku srasnda olur. K uykusu k boyunca srmez. Hayvanlar havalarn soumaya balamas ile birka gnlk bir uyku periyoduna girerler. K mevsiminin artlar arlatka bu periyotlar uzar.
_____________________________________________________________________

___________________________________
Tamer Korugan
79 __________________________________
6
TEKNOLOJ
6.01 Telefon ehir kodlar nasl veriliyor? Trkiye'deki telefon ehir kodlar listesine bakarsanz, birbirine komu ehirlerin kodlarnn ok farkl, kod numaralar yakn olan ehirlerin ise birbirlerinden ok uzak olduklarn grrsnz. Bunun nedeni, kod sisteminin tulu telefonlar yaygnlamadan nce kadranl telefonlara gre kurulmu olmasdr. Kadranl telefonlarda 9'u evirmek iin, hizasndaki delie parmanz sokup, sonuna kadar kadran evirmeniz ve brakmanz gerekiyordu. Kadran da otomatik olarak geri dnerek eski konumuna geliyor ve bir tek numara evirme ilemi tamamlanyordu. Bu ilemde 1'i evirmek 9'u evirmekten, 212'yi evirmek 989'u evirmekten ok daha ksa bir srede gerekleiyor ve santraller daha az megul oluyorlard. phesiz bugnk tulu telefonlar ok hzl altklarndan, numaralar aramak bakmndan bir zaman fark yok. Bu nedenle, 212 gibi ksa sre tutan kod numaralar lkenin en byk, en ok telefon kullanlan ehirlerine verilmitir. rnein, NewYork ve stanbul'un kod numaralar ayn, yani 212 iken, Chicago ve Ankara'nn da 312'dir. Bu sisteme gre bugn Trkiye'de nc en ksa kod 222 ile Eskiehir iken, en uzun sren kod ise 488 ile Batman'dr. Zamanla ehirler ok byynce, onlar ksmlara blp, yeni kod numaralar vermek ihtiyac dodu. Yeniler eskilerle karmasn diye farkl numaralar verildi. rnein kodu 212 olan New York ikiye blnnce, ikinci ksma 718 kodu verildi. Bizde ise buna pek dikkat edilmedi, ben 212 mi Avrupa yakasyd, yoksa 216 m, hala kartrrm. 6.02 ark syleyerek bir bardak nasl krlabilir? Yaplabilir ve teorik olarak mmkndr. Hatta nl tenor Cruso'nun bunu baard rivayet edilir. Rezonansn tutturabilirseniz sadece bardak deil baka birok eyi krabilirsiniz. Peki yleyse, nedir bu rezonans? Salncakta bir ocuu salladnz dnn. Salncak size gelirken, tam en st noktaya ulamadan salnca itmeye kalkrsanz, onu yavalatrsnz. Ancak salncak size doru gelirken, itmeyi hep en st noktada yaparsanz, her seferinde ayn kuvvetle itseniz bile, salncak gittike hzlanacaktr.
_____________________________________________________________________

___________________________________
Tamer Korugan
80 __________________________________
Salncak kendi tabii frekans ile, diyelim ki, dakikada 30 salnm yaparak sallanyordu. Siz de dardan bir kuvvet, fakat ayn frekansta bir kuvvet uyguladnz. Bu iki frekans akt ve salncak da bu nedenle gittike hzland. Salncak rneinde olduu gibi, her cismin bir kendi tabii frekans vardr. Cisimlere kendi tabii frekanslar ile akan bir frekansta her hangi bir kuvvet uygularsanz rezonans denilen kontrolsz bir ortam oluabilir. Eer nnzde duran bir bardaa, onun tabii frekansna uyan bir frekansta barabilirseniz, daha dorusu bir ses dalgas gnderebilirseniz, bardan tabii frekans ile sesin frekans akarak, bardaktaki titreimi kontrolsz bir ekilde artrr, bardak rezonansa girer ve sonuta atlayabilir veya krlabilir. nsanlar gnlk yaamlarnda pek fark etmemelerine ramen rezonans olay, otomobilden, kpr dizaynna kadar mhendislerin en ok zorlandklar konulardan biridir. Hala bu nedenle, askerler bir kprden geerlerken, yry admlarnn frekanslar kprnn tabii frekans ile akp, kpr yklmasn diye, kprlerden uygun adm yryle gemezler. Otomobilde direksiyon mekanizmas ile amortisrlerdeki titreim ayn frekansa gelince, rezonans sonucunda direksiyon iddetli sarslmaya balar. Mhendisler araba dizaynnda paralarn biimlerini, yaylanmalarn ve arlklarn, devir saylar ve benzeri faktrleri gze alp rezonans en aza indirmeye alrlar. Peki bu rezonansn hi iyi bir yn yok mu? Var elbette. rnein radyo istasyon dalgalarn ararken bu dalgalar yakalarsanz, kendi alcnzn frekans ile birbirini tuttuu an rezonansa girer, genlii artar ve bu istasyonu iitmeye balarsnz. 6.03 Kuru temizleme nasl yaplyor? Giysilerinizi evde amar makinesinde ykarken kirleri zen madde sudur. Ancak rnein ynl kumalarda olduu gibi, birok kuma trnde su etkili olamayabilir. Kuru temizlemede suyun yerine bir petrol rn kullanlr. nsanlarda slaklk, suyla temas anlamnda alglandndan bu ileme kuru temizleme denilmektedir. Aslnda olay kuru ortamda yaplmamaktadr. Joly Belin adnda bir Fransz, kazara giysisinin zerine kerosen dkm ve bunun giysisinin zerindeki lekeyi temizlediini hayretle grmt. Bu iin zerine giderek 1840'h yllarda Paris'te ilk kuru temizleme iletmesini amt. Balangta kuru temizlemede zc madde olarak gaz veya kerosen kullanlyordu. Gnmzde ise hemen hemen tm dnyada 'perkloroetilen' veya ksaca 'perk' diye tanmlanan bir zc kullanlmaktadr. Elbiseler, kuru temizleyicide su yerine bu zc ile ykanr. zc buharlamasn, havay kirletmesin ve tekrar kullanlabilsin diye her seferinde bir yerde toplanr. Bu ekilde temizlenen giysiler, tlenince yeni gibi dururlar.
_____________________________________________________________________

___________________________________
Tamer Korugan
81 __________________________________
Kuru temizleme yaplan giysileri eve getirdiinizde, beraberinde ba ars ve mide bulants riskini de getirdiinizi unutmayn. Kuru temizlemede kullanlan bu 'perk' isimli madde ok toksik olup, vcudumuzun nemli organlar ve sinir sistemimiz zerinde zararl etkileri vardr. Havada milyonda yz partikl olunca zararl etkileri grlmeye balanlan bu zcnn orannn, kuru temizleme yaplm bir giysinin, kapal bir arabaya konulup, on be dakika tutulmas ile milyonda 350'ye ulat tespit edilmitir. ster inann, ister inanmayn birok kuma tr kuru temizleme gerektirmez. Kuru temizlemenin tek avantaj kumalarn ekmelerine ve ekillerini kaybetmelerine yol amamasdr. retici firmalarn, giysilerin etiketlerine 'sadece kuru temizleme' eklinde ikaz yazmalarnn ana sebebi, garanti sresince geri almak zorunda olduklar giysileri, ekme ve deformasyon tehlikesinden korumak iindir. zellikle ipek ve suni ipekten yaplm giysiler gvenli bir ekilde elle ykanabilirler. 6.04 Cereyan kesilince telefonlar nasl alyor? Size artc gelebilir ama, telefon evimizdeki en basit cihazdr. O kadar basittir ki, ana yaps yzyldr deimemitir. Eer 1920'li yllardan kalma bir antika telefon bulabilirseniz, fiini duvardaki delie takn, gayet iyi alr. Telefon sistemi o kadar basittir ki, evimizin bir ucuna bir aparat, dier ucuna bir baka aparat koyup, bunlar birbirlerine araya 9 voltluk bir pil ve bir rezistr koyarak balarsanz, kendi interkom sisteminizi yaratm olursunuz. Bu telefonlarla kendi aralarnda rahata grme yaplabilir. Telefonlarmz duvardaki duylara ve oradan da santrallere balayan, genellikle biri krmz, dieri yeil iki kablo vardr. Yeil kablo konuma iin ortak hat olup, krmz kablo vastas ile santralden telefonumuza 6 ile 12 volt aras, 30 miliamper seviyesinde bir akm gelir. Eer basit bir granll ahizeye sahipseniz, sesinizin dalgalan, bu granlleri az veya ok sktrarak, santralden krmz kablo ile verilen, yaklak bu 9 voltluk akmn kar tarafa deiik kuvvetlerle gitmesini salar. Kar tarafta kulaklkta da, bu defa tam tersi olur ve bu deiik akmlar titreim yolu ile sese evrilir. Telefon konumasn ileten bu ok zayf akm ok uzaklara tayabilmek iin bir frekans limitlemesi yaplmtr. Yani frekans olarak 400 saykln altnda ve 3400 saykln stndeki sesleri sistem kabul etmez, yok farz eder. Bu nedenledir ki, bazlarnn sesleri telefonda daha farkl gelir. Telefonun alabilmesi iin gerekli 6-12 volt akmn telefon santralndan gelen bakr telle salandn belirtmitik. Bu nedenle evinizde cereyan kesilse bile, telefona gerekli akm santralden saland iin, almaya devam edecektir. Peki telefon santralnn cereyan kesilirse ne olur? Bu duruma kar santrallerde ok byk bir batarya sistemi bulunmaktadr. Ayrca bir de yedek elektrik jeneratr vardr ki, cereyann kesilme durumunda btn telefon ebekelerini beslerler ve telefonlarn almalarn salarlar. _____________________________________________________________________

___________________________________ 6.05 Mikrodalga frnlar yiyecei nasl piirir?
Tamer Korugan
82 __________________________________
Diyelim ki, normal bir frnda bir keki piiriyorsunuz. Kekler normal olarak 170180 derecede piirilirler. Ama siz frn yanllkla 250 dereceye ayarlarsanz, olacak olan, kekin daha ii snmamken, dnn yanmasdr. Normal bir frnda, s nce yemein pitii kap sonra da yemein d ile temas eder ve oradan iine doru yaylr. Frnn iinde snan kuru hava da, kekin ii hala nemli iken dn kurutur ve kahverengi bir kabuun olumasna yol aar. Bir mikrodalga frnda kullanlan, yani yiyecein zerine gnderilen mikrodalgalar 2.500 megahertz frekansndaki radyo dalgalar boyutunda olup, frekanslar FM radyo band frekansnn yaklak 20 mislidir. Bu frekanstaki radyo dalgalarnn ilgin bir zellii vardr. Su, ya ve eker tarafndan ok rahat emilmelerine ramen plastik, cam, seramik gibi malzemeler, nitrojen ve oksijen gibi gazlarca emilmezler ve tekrar gerisin geriye yanstlrlar. Sk sk mikrodalga frnlarn, yiyecei iinden dna doru sttn duyarsnz. Bu doru deildir. Dalgalar dorudan yiyecein ya ve su molekllerini etkilerler. Yani yiyecein dndan balayp iine doru ilerleyen veya tam tersi ynde bir snma sz konusu deildin Su ve ya moleklleri yiyecein her tarafna dalm olmalar sebebi ile, snma da ayn zamanda her yerde olur. Tabii ki baz snrlamalar da vardr. Radyo dalgalar yiyecein daha kaln ve youn ksmlarndan farkl ekilde diren grerek getiklerinden, yiyecekte farkl scaklkta noktalar oluabilir. Radyo frekansndaki bu mikrodalgalar, oksijen ve nitrojen tarafndan emilmedikleri iin, mikrodalga frnda bulunan ve ounlukla bu gazlar ieren hava da, dier frnlardaki gibi scak olmayp, oda scaklndadr. Bu da snan hava tesiri ile yiyecekte, kzarm bir kabuk olumasna mani olur. Bir mikrodalga frnna, giysilerinizden birini koyarsanz, kuma aniden snr ve ierdeki havay da str. Kuma yanmasa da normal bir frnda olaca gibi kuman yzeyinde krk bir kabuk oluur. Daha ilginci, bir mikrodalga frnn iine bir kahve fincan iinde su koyarsanz, fincann iindeki suyun ss, suyun kaynama noktasn getii halde, suyun kaynamadn, hava kabarcklarnn kmadn grrsnz. Bu suyu frndan alr, iine bir kahve ka sokar veya onu iinde kahve bulunan bir kaba dkerseniz, aniden kabarcklarla kaynayacak ve hatta taacaktr. 6.06 Barkod nedir? Bu gnlerde ar pazardan aldnz her eyin zerinde bir etiket var. Bu etikette kalnlklar farkl dikey izgiler ve baz numaralar bulunuyor. Kasiyerler bu maln etiketli tarafn bir camn zerinden geiriyor veya etikete bir k tutarak, fiyatlarn otomatik olarak yazar kasalarna geiriyorlar.
_____________________________________________________________________

___________________________________
Tamer Korugan
83 __________________________________
Barkodlar nceleri marketler iin, ilemlerini hzlandrmalar ve stoklarn daha iyi kontrol edebilmeleri iin hazrlanmt. Ancak sistem o kadar baarl oldu ki, sratle her tipte satlan eyaya konulmaya balanld. imdi, spermarketten aldnz ve zerinde barkod olan herhangi bir mal elinize aln ve bu bir tip etikete bakarak anlatacaklarmz dinleyin. Grdnz gibi, bir barkodda iki ksm vardr. 1) Makinenin okuduu dikey izgiler ksm; 2) nsanlarn okuyabildii 12 adet rakam. lk alt rakam eyann tanm numaras olup, reticiler yllk bir cret karlnda, bu kodlar veren uluslararas bir konseyden kendi rnlerine tahsis ettirebilirler. kinci gruptaki ilk be rakam malzeme numarasdr. Ayn kod birden fazla eitteki rn iin kullanlamaz. Yani reticinin satt her deiik rnde, her deiik paketlemede, hatta paketlerin koli olarak tekrar paketlenmelerinde hep deiik malzeme numaras verilir. Bylece markette ne kadar mal satld, depoda ne kadar kald, hep kontrol altnda tutulur. rnein, teneke kola ile ie kolann kod numaralar farkldr. Hatta kutu kolann bir kolide 6'lk, 12'lik veya 24 adet bulunmas durumunda bile farkl kod verilir. Sadaki en son rakam ise kontrol numarasdr. Bu numara btn taranan dikey izgilerle hafzaya alnan bilgilerin, bir eit salamasn yapar. Grld gibi, barkodun zerinde, maln fiyat ile ilgili her hangi bir bilgi yoktur. Kasiyer barkodu taradnda sinyal sistem iinde bir merkeze gider, buradaki bilgisayar barkod numaralarna gre girilmi ve her zaman deitirilebilir fiyat bilgisini derhal kasaya gnderir. Bu merkez maazadaki mallarn fiyatlarn her zaman deitirebilme imkan salar. eitli kalnlktaki dikey kaln ve ince izgiler ile aralarndaki boluklar, eitli kombinasyonlarda dizilerek, her biri, bir rakam temsil eder, yani altlarndaki rakamn bilgisayar tarafndan okunmasn salarlar. 6.07 Yalan makinesi nasl alr? Televizyondan veya gazetelerden, bizde pek olmasa da ABD'de polis sorgulamalarnda gerektiinde bir sann yalan makinesine balanarak, doruyu syleyip sylemediinin kontrol edildiini grm veya okumusunuzdur. Hatta ABD'de FBI veya CIA gibi ok nemli devlet grevlerine alnmaya aday memurlara da bu test uygulanmaktadr. 'Polygraph' denilen bir alet ile sana 4-6 adet sensr balanr. Bu sensrlerden gelen eitli sinyaller, dnmekte olan bir kadn zerine grafik olarak kaydedilir. Bu sensrlerle sann, o Nefes al hz. o Nabz. o Kan basnc (tansiyonu). o Terleme miktar. _____________________________________________________________________

___________________________________
Tamer Korugan
84 __________________________________
kayda alnr. Baz yalan makinelerinde kol ve bacak hareketleri de kaydedilir. Yalan makinesi testi baladnda, sana nce 3 veya 4 basit soru sorulur. Bu ekilde sann verdii sinyallerin dzeni renilir. Daha sonra gerek sorular sorulmaya balanlr ve sinyaller kayda alnmaya devam edilir. Test sresince ve sonrasnda bir uzman grafikleri srekli kontrol altnda tutarak, hangi sorularda sinyallerin deitiini tespit eder. Kalp atnn hznn artmas, tansiyonun ykselmesi ve terleme genellikle yalan sylemenin belirtileridir. yi eitilmi bir uzman grafiklere baknca nerede yalan sylendiini derhal anlayabilir. Her eye ramen, insanlarn sorular yorumlamalar ve tepkileri farkl olduundan, yalan sylerken farkl davranabildiklerinden, bu test mkemmele ulam deildir, bazen yanltc olabilir ve kesin delil kabul edilmez. 6.08 Silah susturucular nasl alr? Filmlerde grmsnzdr. Aslnda kulaklara zarar verebilecek kadar yksek olan silah sesi, silahn ucuna taklan boru gibi ok basit bir madeni para ile neredeyse iitilemeyecek kadar, ok dk bir seviyeye indirilebilmektedir. Gerekten de susturucular silahn sesini ok aza indirirler ve de ok basit bir prensibe gre alrlar. Bir balon dnn, bu balonu ine ile patlattnzda yksek bir ses kar. Alt taraf balonun iindeki basnl havay boaltmsnzdr. Halbuki balonun azn ok az aarak basnl havann yavaa boalmasn salarsanz, ok az bir ses kar. Bir dier rnek de arap ieleridir. Kpkl arap veya ampanya ielerinin mantarlar kartldnda ok yksek bir ses kmasna ramen, normal bir arabn mantar kartldnda az bir ses kar. nk ampanya iesinde mantarn arkasnda sktrlm basnl gaz bulunmaktadr. Her iki rnekte de grld gibi, kapal bir yerde sktrlm bir gaz aniden kk bir delikten saln verirse, ortaya bir patlama sesi kmaktadr. Gazn basnc fonksiyonel olarak size gerekli olduu iin, bu sesi azaltmann tek yolu boalan gazn tek bir delikten deil de, daha byk bir delikten boalmasn salamaktr. te silah susturucularnn arkasnda yatan temel fikir budur. Kurunu silahtan atabilmek iin, kurunun arkasndaki barut atelenir. Atelenen barut ok yksek basnl ve hacimli bir scak gaz ortaya karr. Bu gazn basnc kurunu namluya doru iter. Kurun mermiden ktnda, bir ienin mantarnn ekilip karldnda oluan sese benzer bir olay olur. Kurunun arkasndaki yaklak santimetrekarede 200 kilogram olan basn, ampanyann mantarnn patlatlmasnda olduu gibi, kurunun mermiyi terk etmesiyle birlikte yksek bir ses kmasna yol aar. Namlunun ucuna vidalanan ve zerinde delikler bulunan susturucunun hacmi, namludan 20-30 kat daha fazladr. Kurunun arkasndaki sktrlm, basnl scak gaz annda buraya boalr ve basnc yaklak santimetrekarede 15 _____________________________________________________________________

___________________________________
Tamer Korugan
85 __________________________________
kilograma kadar der. Kurun da namludan karken arkasnda ampanya rneinde olduu gibi basnl gaz olmadndan, normal bir arap iesi mantar karlyormu gibi, ok az bir ses karr. 6.09 Telefon tularnda niin kntlar var? Gnmzde hayatmzn ayrlmaz bir paras haline gelen cep telefonlarnn '5' tuu zerindeki kntya hi dikkat ettiniz mi? Bu knt en ortadaki tuu el yordam ile bularak, tulamay bakmadan yapabilmeyi salar. Byk bir ihtimalle bilgisayarnzdaki klavyede 'F' ve 'J' ya da 'A' ve 'K' tularnda da byle birer knt olduunu fark etmemisinizdir. Bu kntlar da klavyeye bakmadan yazanlarda her iki elin klavyenin ortasn bulmasnda yardmc olur. Yine gzden kaan bir ayrnt ise tularn dizili eklidir. Telefondaki tularda en st srada l, 2 ve 3 rakamlar yer alrken bilgisayarmzda ve hesap makinemizde tam ters ekilde 7, 8 ve 9 rakamlar dizilmitir. Bu dizili eklinde hesap makinelerini ve bilgisayarlar yapanlar, en sratli hesaplamay esas almlardr. Tarihi ok daha eski olan telefonun balangcnda ise, hzl tulama pek nemli kabul edilmemitir. Ancak ev kadnlar arasnda yaplan bir aratrmada, telefondaki diziliin onlara daha kolay geldii ve daha sratli uygulayabildikleri saptanmtr. Bilmem hi dikkat ettiniz mi, telefondaki tularn iinde 'l' ve '0'n stnde hi harf yoktur. Ama daha artc bir tespit ise, birok telefonda mevcut harflerin iinde 'Q' ve 'Z' harflerinin bulunmamasdr. Gnmzde yaygn olarak acil servis (112), yangn ihbar (110), polis imdat (155) ve alo trafik (154) gibi acil hizmetlere l ile balayan, haneli numaralar verildii iin, eer l tuunun zerinde de harfler olsa idi, cep telefonunuzla bir mesaj gnderirken, daha nc harfte bu servislerden birine otomatik olarak balanabilir ve bunlarn santrallerini lzumsuz igal edebilirdiniz. 'O' ise bilindii gibi dahili santrallerde operatre ulamada, ehirleraras numaralarda ve cep telefonlarnda ilk evrilen numaradr. Eer bu 'O' tuunun zerinde harf olsayd, daha o harfe basar basmaz dorudan santrale balanacak ve santrallerin kilitlenmesine sebep olabilecektik. Tabii telefonun zerinde zaten on tane olan rakam tularnn ikisine harf koyamaynca, geriye kalan 8 tua 24 harf yerletirilebilmi ve bu durumda ngilizce'de en az kullanlan 'Q' ve 'Z' harfleri tularn zerinde yer alamamtr. imdiki cep telefonlarnda' l' ve '0'n zerinde hala harf yok ama teknolojinin gelimesi sayesinde, bir tua drt harf konulabildiinden 'Q' 7 tuunda, 'Z' ise 9 tuunda kendilerine yer bulabilmi durumdalar.
_____________________________________________________________________

___________________________________ 6.10 Arabamzn aynalar niin farkl gsteriyor?
Tamer Korugan
86 __________________________________
nce dikiz aynas ile balayalm. Dikiz aynasn gece konumuna getirince, arkadaki arabalarn farlarnn klarnn sizi rahatsz etmeden nasl arkay grebildiinizi hi merak ettiniz mi? Eer evinizde gece klar ak ve dars karanlk iken pencerenin nnde durursanz, camdan aksinizi bir aynaya yakn netlikte grebilirsiniz. Dikiz aynalarnda da bu zellik kullanlr. Dikiz aynasnda arka arkaya ama birbirine al, 'V' eklinde, nde dz bir cam, arkada ise normal dz bir ayna vardr. Normal gndz konumunda ayna ksm dik durumdadr ve camdan geen klar burada yansyarak arkanz grmenizi salarlar. Dikiz aynasn gece konumuna getirince, cam ksm dik duruma gelir, al hale gelen ayna ksm ise arabanzn tavann gsterir. Bu pozisyonda ayna ksm tamamen karanlk olan arabann tavann camn arkasna yanstr ve evdeki cam rneinde olduu gibi, dikiz aynasnn cam ksmndan arkadan gelen klar nispeten az ve gzlerinizi rahatsz etmeyecek ekilde grebilirsiniz. General Motors ilgilileri, imdi yeni bir dikiz aynas gelitirdiklerini sylyorlar. Bunda sadece tek bir yanstc yzey olacak ve zerindeki zel film tabakas sayesinde geceleri parlak far klarn dk dzeyde yanstacak. Birok src arabalarnn sa ve sol tarafndaki aynalardaki grntlerin farkllklarna dikkat etmez. Genellikle src tarafndaki ayna, dz ayna olup arkadaki arabalarn gerek boyut ve uzaklklarn gsterir. Sa taraftaki ayna dz deil bombelidir ve cisimleri daha kk gsterir. Bu da srclerin arkalarndaki araba daha uzaktaym gibi alglamalarna sebep olur. Ancak bu hali ile sa taraftaki ayna arkay daha geni adan grme ve zellikle sa arka kr noktay daha iyi izleme imkann salar. 80'li yllarda kullanclarn istekleri dorultusunda balayan bu farkl grntl ayna konulmasnn getirebilecei sakncalar gz nne alnarak, son zamanlarda yeni arabalarda sadaki aynaya 'arabalar grldnden daha yakndadrlar' eklinde bir ikaz yazlmaya balanld. phesiz sa tarafa da bire bir lekte gsteren bir dz ayna konulabilir ama buray bombeli aynadaki kadar ok geni adan gsterebilmesi iin, bu aynann yzeyinin de ok byk olmas gerekir. 6.11 Souk havada arabamz niin zor alyor? lkemizin her tarafnda olmasa bile, kn ok souk getii yerlerde, zellikle sabahlar souk havada arabalarn motorunu altrabilmek sorun olur. Bu sorunun temel nedeni vardr ve birletiklerinde sabahn krnde, souk havada insana ter dktrrler. Benzin de dier svlar gibi souk havada daha az buharlar. Bunu yazn gne gren bir kaldrma su dktnzde grebilirsiniz. Buradan hemen buharlaan su, glgedeki kaldrma dkldnde kolayca buharlaamaz, bir sre orada kalr. Benzin de souk havada kolayca buharlaamaynca, buji atelediinde tutumas da zor olur. _____________________________________________________________________

___________________________________
Tamer Korugan
87 __________________________________
Motor ya souk havada kalnlar. Buna rnek olarak reeli gsterebiliriz. Scak havada daha akc olan reel, buz dolabna konulup kartldnda kavanozdan daha zor akar. Bylece anahtar evirdiinizde motorunuz, dner ksmlarnn olduu yataklarda kalnlam yan direnci ile karlar. Souk havalarda ak de sorun kartr. Esasnda akla u soru gelebilir. Cep radyonuzun pillerinin mrn uzatmak iin buz dolabnda saklanlmas tavsiye edilir, yani souk ortam pil iin iyidir. yleyse bir eit pil olan ak souk havada doru drst niin almaz? Araba aksnden elektrik elde edilmesi de dier pillerde olduu gibi kimyasal bir reaksiyondur. Ancak souk havada bu reaksiyon yavalar ve mar motorunuza gerekenden daha az gte elektrik gelir. Bu da motorun ilk hareketi iin gerekenden daha yava dnmesine neden olur. Yeri gelmiken syleyelim. Kalem pillerin iindeki de bir eit kimyasal reaksiyondur. zellikle kuru pillerin kullanlmadklar zamanlarda bile ok az da olsa elektrik kardklar bilinir. Bu nedenle bu kaak kimyasal reaksiyonu en aza ve yavaa indirebilmek iin, pillerin kullanlmadklar zamanlarda buz dolabnda muhafaza edilmeleri tavsiye edilir. Pillerin buz dolabna konulmalar mrlerini artrabilir ancak kullanma srasnda tam performans alabilmek asndan piller oda scaklnda olmaldrlar. Zaten gnmzn gelimi pilleri, o kadar uzun muhafaza mrne sahiplerdir ki, buzdolabna konulup konul mamalar pek bir ey fark ettirmez. 6.12 Uaklar arkalarnda niin bulut brakyorlar? Bu, ocuklarn gkyzne bakarak en sk sorduklar sorulardan biridir. Kim bilir kamz, kaamak cevaplar vermi, uan motorlarndan kan duman olduunu sylemi ama ayn ykseklikte uan her uakta ayn eyin olmadn aklayamamzdr. Bir bulutun oluabilmesi iin, havann, yeryznden buharlaan suyu absorbe edemeyecek, yani iine alamayacak kadar dk scaklk ve basnta olmas, bir de bulutu oluturacak su damlacklarnn etraflarnda tutunabilecekleri toz paracklarnn olmas gereklidir. Yerden 10 bin metreden fazla ykseklikte uan yolcu ve sava uaklarnn utuu bu ykseklikte normal artlarda hava ok temizdir, hi toz yoktur, yani bir bulutun olumas iin gereken artlardan biri eksiktir. Bilindii gibi jet uaklarnn motorlar, n taraflarndan havay alarak, yakt ile yakar ve ilev tamamlandktan sonra, arka taraflarndaki kk aptaki egzozdan byk bir basn ile dar verirler. Bu motorlarn aldklar hava ile birlikte giren su buhar, motorun iinde daha da koyu hale gelerek dardaki ok souk havann zerine pskrtlr. Buna teknik dilde 'sublime' olma olay denir. Yani buhar halindeki suyun, sv hale gemeden, dorudan donmas, buz haline gemesidir. Aslnda uaklarn arkalarnda braktklar bulut, insan yaps bir buluttan baka bir ey deildir. Souk havada verdiimiz nefes havada nasl buharlayorsa _____________________________________________________________________

___________________________________
Tamer Korugan
88 __________________________________
onun gibi bir eydir. Deniz seviyesinde, yksek scaklk ve basnta buharlaan suyu hava kolayca absorbe eder. Ykseklik arttka, hava scakl ve basn dtke, hava artk su buharm iine alamaz hale gelir. Ancak bulutun olumas iin bir nc art daha vard, yani toz paracklar. te burada toz paracklarnn grevini, uan motorlarndan egzost olarak kan yakt paracklar yerine getirir. Bu sayede bir bulutun olumas iin art da yerine getirilmi olur ve motorlarn gerisinde uzun, ince bir bulut oluur. Esasnda alak irtifada uan uaklarda da ayn ey oluur, motorlardan su buhar salnr ama dk s, nem miktar, rzgar yn gibi etkenler tam olumad iin uaklarn arkasnda beyaz bulut olumaz. lave edelim ki, bu olayda uan ve motorlarnn cinsi ve kapasitesinin hibir etkisi yoktur. 6.13 Helikopterlerin arka pervaneleri ne ie yarar? Gnmz tatlar iinde en ok ynl ve artc olan helikopterdir. boyutta da hareket edebilmesi, hemen hemen her yere gidebilmesi nedenleri ile uaklarla yaplamayan birok zel grevlerde de kullanlabilirler. Ancak helikopterlerin uma mekanizmalar uaklara gre olduka kark, retim maliyetleri de daha yksektir. Helikopterleri uaklardan ayran nemli zellikler, havada asl durabilmeleri, kendi eksenleri etrafnda dnebilmeleri ve geri geri uabilmeleridir. Uaklarda gerekli gc motor salar ama asl havada kalabilmelerini salayan kanatlardr. Helikopterlerde ise havada kalmay salayan motora bal pervanelerdir. Onlar bir eit dnen kanat olarak dnebiliriz. Bir helikopterde iki veya daha fazla kanat olabilir. Kanatlara hafif bir a verilip, ana motor altrlnca, dnen kanatlar helikopteri kaldrmaya alr. Yerde iken sorun yoktur ama havalannca helikopterin gvdesi, pervanenin dn ynnn tersine dnmeye balar. te burada bu hareketi durdurabilecek ilave bir gce ihtiya vardr. Bu ilave gc salamann en kolay yolu, dn ynne dik ilave bir pervane koymaktr. Buna kuyruk rotoru denilir. Kuyruk rotoru aynen uak pervanesi gibi bir iti gc yaratr ve helikopterin gvdesinin dnmesini dengeleyerek sabit kalmasn salar. Kuyruktaki pervaneyi dndren ayr bir motor yoktur. Hareketini ana motordan bir aft ile alr ve altndaki dili kutusu vastas ile dnmesi gereken devirde dner. Helikopterleri tam olarak kontrol edebilmek iin ana ve kuyruk pervanelerinin ayarlanabilir olmalar gerekir. Kuyruk pervanesinde kanatlarn eimlerinin, yani alarnn ayarlanmas ile helikopterin kendi ekseni etrafnda dnebilmesi salanr. Ana pervane ise ok nemlidir. Ykseklik deitirmeyi, ileri ve geri gitmeyi, dnmeyi o salar. Bunun iin de inanlmaz derecede dayankl olmas gerekir. in asl srr ise ana pervanenin dnen kanatlarnn eiklik alarnn bir tam tur sresince deimesidir. _____________________________________________________________________

___________________________________
Tamer Korugan
89 __________________________________
Helikopterlerin havada hareketsiz kalabilmeleri iin pervanelerin alar da sabit olmaldr. Bu alar tm kanatlarda ayn anda deitirmekle alalma ve ykselme salanr. Kanatlar arkaya geldiklerinde alar byk, ne geldiklerinde daha kk ise ileri doru hareket, tersi durumda da geriye doru hareket salanr. 6.14 Fotoraflarda gzler niin krmz kyor? Geceleri flala ekilen fotoraflarda genellikle gzler krmz kar. Peki fotoraftaki gzellii bozan bu olay nasl olur? Niin her zaman olmaz? Niin gndzleri flala ekilen fotoraflarda olmaz? Gzmz i ie gemi tabakadan oluur. En dardaki gzmz koruyan ve gz ak da denilen sert tabakadr. kincisi, kan damarlarndan meydana gelmi ve ortasnda gz bebeinin bulunduu damar tabakadr. Bu damarlar sayesinde fazla kta gz bebeimiz klr, karanlkta ise daha ok k alabilmek iin byr ama bu hareketi olduka yava yapar. nc tabaka da retina ad verilen, a duyarl klcal damar alarndan oluan a tabakasdr. Kpek, kedi, geyik, karaca gibi hayvanlarn gzlerinin arkasnda, yani retinalarnda ayna gibi, yanstc zel bir tabaka vardr. Eer karanlkta gzlerine el lambas veya araba far gibi bir k tutarsanz, bu k gzlerinin iinden yansr ve gzleri karanlkta prl prl parlar. nsanlarn gzlerinin retinasnda ise byle bir yanstc tabaka yoktur. Fotoraf makinesinin fla ok ksa bir zamanda ok kuvvetli bir k verir. Gzbebeimiz ise bu kadar ksa zamanda klmeye frsat bulamaz. Ik dorudan retinaya ular ve oradan da dorudan klcal damarlarn grnts yansr. te flala ekilen fotoraflarda grlen bu krmzlk retina tabakasndaki klcal damarlarn grntsdr. Gnmzde, birok fotoraf makinesinde, gzn bu krmz grntsn azaltacak nlemler alnmtr. Bu makinelerde fla iki kere akar. Birinci ak resim ekilmeden az nce olur ve gzbebeinin klerek gzdeki yansmay azaltmasna zaman tanr. kincisi de tam fotoraf ekilirken olur ki, gzbebei olmas gereken durumu almtr zaten. Baka bir nlem de odadaki btn klar aarak gzbebeinin nceden klmesini salamaktr. Geceleri flal fotoraflarda, gzlerin krmz kmasnn nlenmesinin bir yolu da fla objektiften olabildiince uzak tutmaktr. Gnmzde fotoraf makineleri o kadar klmtr ki, fla makinenin bnyesinde ve objektife birka santim mesafededir. Flan gze gelip yansyarak geri dndnde dorudan objektife gelir. Gndzleri ise gzmze dardan, her ynden k geldii iin, flan bunlarn arasnda daha az oranda gzmze girer ve krmz gz olay yaratmaz.
_____________________________________________________________________

___________________________________ 6.15 Floresan lambalar niin daha ekonomiktir?
Tamer Korugan
90 __________________________________
Floresan lambalar ilk olarak 1939 ylnda, NewYork Dnya Fuar'nda 'General Electric' tarafndan sergilendi. Amerikan evlerinin elektrikle aydnlatlmasndan yaklak 60 sene sonra ortaya kan floresan lambann bilinen ampul ile sava gnmze kadar srd. Ayn evin iinde banyoda yumuak ile floresan galip gelebilirken, yatak odasnda mcadeleyi romantik ile ampul kazand. Uzun mcadele sonunda zafer floresann oldu. Bunun esas sebebi ise evlerdeki tercihin deimesi deil, elektrik giderlerinin azaltlmas gereken youn yaamn olduu iyerleri ve okullard. 18 Watt'lk bir floresan lamba, 75 Watt'lk bir ampul kadar k verebilir. Yani floresanlar daha az enerji harcayp, daha ok k verirler, yaklak yzde 75 enerji tasarrufu salarlar. Piyasa sat fiyatlar daha yksektir ama en az on misli daha uzun mre sahiptirler. Ik tek bir noktadan deil de tpn her tarafndan geldii iin daha fazla dalr. Mavimsi klar daha yumuaktr ve gzleri yormaz. Floresan lambalarda, elektrik dmesine basldnda, transformerden geen elektrik, tpn bir ucundaki elektrottan dierine bir ark oluturur. Bu arkn enerjisi tpn iindeki cvay buharlatrr. Bu buhar elektrik yklenerek gzle grlmeyen ltraviyole nlar samaya balar. Bu nlar da tpn i yzeyine kaplanm olan fosfor tozlarna arparak grlen parlak oluturur. Floresan lambalar ilk allar srasnda ok elektrik ekerler. Halbuki bu miktarda enerjiyi bir saatlik ak durumda ancak harcarlar. Ayrca ok sk ap kapama ile mrleri de ksalr. rnein tipik bir floresan lamba devaml ak brakldnda 50.000 saat alabilir. saatlik aralarla kapanp aldnda mr 20.000 saate der. Sonu olarak floresan lambalar bir saat sonra aacaksanz hi kapatmamanz daha ekonomik olabilir. Normal ampullerde ap kapamann ciddi bir etkisi yoktur. Baz insanlarn floresan tipi klara duyarlklar vardr. Aslnda ayrt edemeyiz ama floresann ltraviyole ieren ark saniyede 120 kez akar. In bu frekans baz insanlarda migren denilen ba arlar yaratabilir. Bu titreimleri lambaya dorudan baktnzda gremezsiniz ama gznzn kesinden baktnzda grebilirsiniz. Evlerdeki iekler genellikle yeil yaprakl olup, n krmz ve mavi ksmn absorbe ederler. Mavi onlar iin zellikle nemlidir. Ampul nda mavi renk ok azdr. Bu nedenle evdeki iekler iin floresan lambalar daha faydaldr. 6.16 Paratle ilk nasl atlanld, kim atlad? Aslnda en ok merak edilen paratn icadndan ok, onunla havadan ilk kimin atladdr. Kim byle bir eyi ilk defa denemeye cesaret etmitir? Sanldnn aksine parat uaktan sonra deil, yaklak bir yzyldan fazla bir zaman nce, balonla hemen hemen ayn tarihlerde ama ok ayr almalarla icat edilmitir. _____________________________________________________________________

___________________________________
Tamer Korugan
91 __________________________________
Parat fikri eski in'e kadar gider. Gnmzdeki parate benzer bir eyler gelitirilmi ama oyuncak olmaktan teye geememitir. Leanorda da Vinci'nin de bu konudaki almalar biliniyor. Bu fikri hayata ilk geiren kii ise Fransa'da 1783 ylnda Louis-Sabestian Lenomand olmutur. Lenomand 4.5 metre ykseklikteki bir aatan, omuzlarna birer adet bir eit emsiye balayarak ilk deneyimini yapmtr. Ancak o, buluunu o seviyedeki bir ykseklikten, yangn kan bir binadan atlayarak kamak iin dnmt. Ciddi anlamda ilk atlamann erefi ise Fransz Andre-Jackques Garnerin'e aittir. 1769 Paris doumlu Garnerin Fransz ordusunda 1793 ylnda mfetti olmu, ngiltere'de iki yl hapis yatm ve dnnde 1797 ylnda ilk atlayn 1.000 metreden bir balondan yapmtr. Bu ilk parat emsiye eklindeydi, ap yedi metreydi ve ketenden yaplmt. Garnerin daha sonra birok gsteri atlay yapm, hatta bir keresinde 1802 ylnda ngiltere'de 2.400 metreden atlamtr. nceleri ketenden yaplan paratler, sonralar ipekten yaplmaya balanld. Uaktan ilk atlay gerekletiren ise 1912 ylnda, ABD Kara Kuvvetleri'nden Yzba Albert Berry oldu. Birinci Dnya Sava balarnda uaktan paratle atlamann pratik olmad gr hakim olduundan, sadece gzetleme balonlarnda grevli olanlarn, uak saldrlarndan kalarnda ok yaygn olarak kullanlmtr. Birinci Dnya Sava'nn sonlarna doru paratn uak pilotlarnn da can dostu olduu anlalmtr. kinci Dnya Sava'nda ise uak ebatlarnn bymesi ve teknolojilerinin gelimesi ile insanlarn ve birliklerin yere indirilmeleri dnda silahlar indirmek, mahsur kalan birliklere ikmal malzemesi gndermek, ajanlar indirmek gibi birok alanda kullanlmlardr. 6.17 Bumerang nasl geri gelebiliyor? Bilinenin aksine btn bumeranglar geri gelmezler. Frlatana geri dnebilen bumeranglar sadece Avustralya yerlileri Aborijinler tarafndan spor olarak veya ku srlerini avlamakta kullanlrlar. Aborijinlerin tarih ncesi zamandan beri bumeranglar kullandklar biliniyor. Bumerangn ngilizce'de 'boomerang' olan ismi de Aborijinlerin kulland isimden tremitir. Aslnda bugn Avustralya'da kullanlan ve bu ktaya zg isimlerin ounun kkeni Aborijinlerden kaynaklanr. rnein Avustralya'y ilk kefedenler kangurular grnce ok arm ve Aborijinlere bunlarn isimlerini sormular, onlar da 'kanguru' cevabn verince, bu acayip hayvana kanguru ismini vermilerdir. Halbuki kanguru Aborijin lisannda 'bilmiyorum' demektir. Bumerang eklinde ancak geri dnme zellii olmayan benzerlerinin Aborijinler gibi Msr'da, gney Hindistan'da, Endonezya'da (Borneo) ve Amerika'da yerliler tarafndan tarihin ilk alarndan itibaren kullanld biliniyor. Bu tipler daha uzun ve ardrlar. Av hayvanlarn ldrmede kullanlrlar. Savalarda ok ar yaralanmalara ve lmlere sebep olurlar. Hatta bazlarnn ucu tesiri arttrmak iin kanca eklinde yaplr. _____________________________________________________________________

___________________________________
Tamer Korugan
92 __________________________________
Aborijinlerin yaptklar geri dnebilen bumeranglar ise hafif ve ince olup toplam uzunluklar 50 - 75 santimetre, arlklar da 350 gram civarndadr. Bumerangn iki kolunun ucu yaplrken veya yapldktan sonra kl ile stlarak birbirinin aksi istikamete kvrlr. Bumerang yere paralel veya biraz aa doru atlrsa biraz sonra ykselie geerek, 15 metre ykseklie kadar trmanr. Eer bir ucu yere arpacak ekilde atlrsa, yere arpan bir mermi gibi mthi bir hzla dnerek ykselir, 45 metrelik bir daire veya elips izerek yrngesini tamamlar, frlatann yaknma der. Bumerangn nasl geri dnd gnmzn bilim insanlar anlalm deildir. Dnn aerodinamik kaldrma gc ile cayroskobik dnn birleiminin yaratt sanlmaktadr. bumeranglarn, dierlerinin uu ekillerinin gzlemlenerek tesadf sonucunda gelitirildii sanlyor. tarafndan tam eksende yapt Geri dnebilen veya tamamen
Aborijinlerin bumerangla ku avlamalar ise ilgin. Bumerang, ku srlerinin uu yksekliinin zerine frlatyorlar. Bumerangn yerdeki glgesini gren kular arkalarnda yrtc bir ku olduunu sanyorlar. Kamak iin dala geiyorlar ve sonunda aalar arasna gerilmi alara taklyorlar. Bumerang frlatma, tarihte kaydedilmi en eski sporlardan biridir. Gnmzde bata ABD'de olmak zere baz lkelerde, hedefe yaknlk, mesafe, hz ve yakalama kategorilerinde spor olarak hala yaplyor. 6.18 Kat nasl yaplyor? Kleopatra, Konfys, Einstein, Edison, Ts'ai Lun. Btn bu kiilerin iinde insanlk tarihinin geliimine en byk faydas olan kimdir dersek, herhalde Ts'ai Lun demezsiniz. Ama O'dur. Ts'ai Lun gnmzden yaklak 2000 yl nce in'de yaayan bir memurdu ve MS 105 ylnda bugnk kullanlan hali ile kad icat etti. Dutaac kabuu, kenevir ve kuma paavralarn suyla kartrarak ezdi, lapa haline getirdi, presleyerek suyunu kard ve bu ince tabakay kurumas iin gnein altnda ipe ast. Aslnda insanlar M 3500 yllarnda bile zerine yaz yazabilecek eitli eyler kullanyorlard. Kadn icad sonraki devirlerde inlileri dnyann en gelimi kltrnn sahibi yapt. artcdr ki, Orta Asya'ya 751, Badat'a ise 793 ylnda ulaan Ts'ai Lun'un kat yapma metodu, Avrupa'ya 1000 ylda gelemedi. Avrupa'da ilk kat ancak 1151 ylnda spanya'da yaplabildi. zellikle matbaann icad ile birlikte kada olan ihtiya gittike byd. Yeterli hammadde bulmakta zorlanld. Ayrca bu ekilde kat imalat ok zaman alyordu ve dnyann bir zme ihtiyac vard. Kesin tarih bilinmiyor ama yaklak 18. yzyln balarnda Fransz bilimci Rene-Antonie Ferchault de Reaumur ormanda aalarn arasnda yrrken bir yaban ars kovan grd. Yaban arlar evlerinde olmadndan durup kovan incelemeye balad. Birden kovann kattan yaplm olduunu grd. Peki _____________________________________________________________________

___________________________________
Tamer Korugan
93 __________________________________
onlar paavra kullanmadan kovan nasl yapyorlard? Sadece paavra deil, kimyasallar, ate ve kartrma tanklarn da kullanmyorlard. Arlar insanlarn bilmedii neyi biliyorlard ? Aslnda her ey ok basitti. Ksa bir gzlem sonucunda grd ki, yaban arlar ince dallar veya rm ktkleri kemirir gibi azlarna alyorlar, burada mide svlar ve salyalar ile kartryorlar ve kovanlarn yapmada kullanyorlard. Reaumur arlarn sindirim sistemini de inceleyerek buluunu 1719 ylnda Fransz Kraliyet Akademisi'ne sundu. lk kat makinesi 1798 ylnda yapld. Ancak bu geni bir kayn dnerek fdaki lapay ald ve ince kat haline getirdii, her dnte tek bir kat yapabilen basit bir makine idi. Silindirli makine ok gemeden 1809 ylnda John Dickinson tarafndan icat edildi. Gnmzde kat retimi yksek teknoloji ile ve tam otomatik olarak yaplabilmektedir ama ilemin asl esas olarak deimemitir. Katlarn arasndaki kalite farkn kullanlan lifin tr, lapann hazrlan, iine katlan malzemeler, kimyasal veya mekanik metotlar belirler. Her ne kadar liflerin elde edilmesinde aalar ana kaynak ise de zellik tayan katlarn yaplmasnda gnmzde sentetik lifler de kullanlmaktadr. 6.19 En yksek ses hangisidir? Sesin seviyesini lmede kullanlan birim Desibel'dir ve ksaca dB olarak yazlr. nsan kula inanlmaz ekilde hassas olduundan bu dB ls de biraz tuhaftr. Kulamz en hafif bir yaprak hrtsndan, jet motorunun yksek sesine kadar her eyi iitebilir. Halbuki jet motorunun sesi insann iitebilecei yumuak bir fsldamadan bir trilyon kat daha fazladr. nsan kula aralarnda bir dB fark olan sesleri bile ayrt edebilir. Desibel seviyesi matematik dilinde "eksponenl" denilen ekilde (aynen deprem ls 'rihter'de de olduu gibi) katlanarak artar. nsan kulann iitebilecei en dk ses seviyesi yani sessizlik O (sfr) dB'dir. Bu seviyenin 10 kat fazlas 10 dB, 100 kat fazlas 20 dB, 1000 kat fazlas 30 dB'dir ve byle artarak gider. imdi baz seslerin seviyelerine bakalm. Sesin iddet faktr => Ses seviyesi (dB) => Sesin kayna 1.000.000.000.000.000.000 => 180 => Roket sesi 1.000.000.000.000.000 => 150 => Jet uann kalk 1.000.000.000.000 => 120 => Gk grlts 100.000.000.000 => 110 => Klakson sesi (l metreuen) 10.000.000.000 => 100 => Metro istasyonu 1.000.000.000 => 90 => Mutfak blenderi 100.000.000 => 80 => Sa kurutucusu 10.000.000 => 70 => Otobandaki trafik 1.000.000 => 60 => Normal konuma 10.000 => 40 => Oturma odas 1.000 => 30 => Ktphane, hafif fslt _____________________________________________________________________

___________________________________ 10 => 10 => Yaprak hrts l 0 => itmenin alt snr
Tamer Korugan
94 __________________________________
Yukardaki btn ses seviyeleri kaynan yaknndan alnmtr. Kaynaktan uzaklatka bu seviyeler mesafeye bal olarak der. 85 dB'in zerindeki sesler iitme duyusunun kaybna yol aabilir. Tabii bu sreye de baldr. 10 saat 95 dB seviyesindeki sese maruz kalmak zarar verebilirken, ok ksa srede 120 dB'lik bir ses seviyesi kulaa zarar vermez. Sesin iki temel zellii vardr. Biri yukarda belirttiimiz iddeti veya seviyesi, dieri de frekans. Ses hava dalgalar ile yayldndan bir saniyedeki dalga says frekansn verir. Ve bu da 'Herz' birimi ile ifade edilir. Sesin iddeti ile frekans arasnda bir balant yoktur. nsan kula 20 ile 20.000 Herz arasndaki sesleri alglayabilir. 20.000'in st ultrasonik sesler olup bu sesleri insan kula alglayamaz. Sesin bir kulamza gelmesi ile brne gelmesi arasnda saniyenin milyonda biri kadar bir sre olmasna ramen sinir sistemimiz bunu beynimize ulatrr ve sesin hangi ynden geldiini alglarz. 85 dB'in st insan kula iin zararl iken bebeklerin alamas 100 dB'in de stndedir. Anneler, babalar bebeklerinizi alatmayn, sonra zarar size dokunabilir. 6.20 Paslanmaz elik niin paslanmaz? elik ile demir arasnda ok az bir fark vardr. Saf demir bir bakr kadar yumuaktr. Onun iine yzde 2'ye kadar karbon katlmas ile inanlmaz bir mukavemet, sertlik ve mekanik zellikler elde edilir ki, ad artk eliktir. Demirin bol olmas, kolay ve ucuz elde edilmesi nedeniyle eliin de kullanm ok yaygndr. Ancak elikte de, demirde olan bir zayf nokta vardr. Paslanma, dier bir deyile oksidasyon. Gnlk hayatmzda kullanlan eyalarn paslanmas sonucu her yl dnyada milyonlarca dolar boa gitmektedir. Bu kaybn byk bir ksm demir ve eliin paslanmasndan dolaydr. Paslanmay ksaca demirin havadaki oksijen ile birlemesi olarak tanmlayabiliriz. Aslnda bu elektro kimyasal bir reaksiyondur. Bu nedenle malzemenin bir yerinde balayan paslanma boyann altndan geerek dier bir yerde ortaya kabilir. Sadece demir ve elik deil dier metaller de paslanr. rnein, alminyum, pirin, bronz gibi. Ancak onlarda malzeme ile oksijenin birlemesinden oluan ok ince tabaka, daha oluur olumaz malzemenin hava ile temasn keserek koruyucu bir rol oynar, paslanmann ilerlemesini nler. Bu tabaka o kadar incedir ki, malzemenin rengi hemen hemen deimez. Demirdeki paslanmann zellii onun ve oksijen atomlarnn boyutlarndaki byk farktan dolay yzeyde salam bir birleme olamamas, paslanmann malzemenin iine nfuz etmesi, sadece grnt deil mukavemetin de bozulmasdr. Paslanmada havadaki nemin de etkisi byktr. Reaksiyondaki su miktar pasn rengini de belirler. Bu nedenle pasn rengi siyah veya ok koyu kahverengi olabildii gibi sarmtrak da olabilir. Paslanmann hzn artran faktrlerden bir _____________________________________________________________________

___________________________________
Tamer Korugan
95 __________________________________
dieri de tuzdur. O da bu elektro-kimyasal reaksiyonun hzn arttrr. Kn kar nedeni ile yollarna tuz dklen yerler ve deniz kenarlarnda paslanma daha hzl olur. Paslanmaz elikten nce, paslanmay nlemek iin malzeme boyanyor veya galvaniz kaplanyordu. Bu zmler de zellikle salk ve gda sektrnde baka sorunlar yaratyordu. lk paslanmaz elii Harry Brearley, 1913 ylnda tesadfen kefetti. Tfek namlular iin eitli metalleri birletirerek deneyler yaparken bazlarnn paslanmaya kar direnli olduklarn grd. Her byk buluta olduu gibi, o da bunu sanayicilere kabul ettirebilmek iin uzun bir ura verdi. Krom gibi baz metaller, atom boyutlarnn birbirine yakn olmasndan dolay oksijenle ok kolay ve sratli birleirler. Kalnl birka atom olacak kadar ok ince ama ok salam bir tabaka olutururlar. Baka reaksiyon olmaz. Bu tabaka zedelense bile tekrar oluur. Krom belli bir oranda elie katlrsa yine ayn olay olur, elik artk paslanmaz. Paslanmaz eliin iinde yzde 10-30 krom vardr. Bu orana ve eklenecek nikel, titanyum, alminyum, bakr, slfr, fosfor ve benzeri elemanlara bal olarak kullanm yeri deiir. 6.21 Arabalarda hava yastklar nasl alyor? Hava yastklar 80'li yllarn banda ortaya ktklarndan beri binlerce hayat kurtarmlardr. Aslnda hava yastklar kinci Dnya Sava srasnda uaklarn yere aklmalarnda bir nlem olarak tasarlanm ve ilk patent o zamanlarda alnmt. Hava yastklarnn arabalara uygulanmasnda birok problemle karlald. Basnl havann araba iinde muhafazas, sratle imenin salanmas, ani ime srasnda yastn patlamasnn veya kiiye zarar vermesinin nlenmesi vs... Hava yastnda ana para vardr. Birincisi yastn kendisi ki, ince naylon iplikten yaplm ve konsolda bir silindir zerine sarlmtr. Aslnda src tarafndaki hava yast dierlerinden farkldr. Dierleri tipik bir silindir eklinde iken src tarafndaki direksiyonun ortasna uyacak ekildedir. kinci olarak yasta ne zaman ieceini bildiren, arabann n tarafnda bir sensr vardr. Bir tula duvara yaklak saatte 15 - 25 kilometre sratle arpldnda oluacak kuvvet karsnda sinyal verecek ekilde ayarlanmtr. Son olarak da iirme sistemi vardr. Hava yastklar sktrlm veya basn altndaki havann veya bir gazn salverilmesiyle imezler. Bir kimyasal reaksiyonun sonucunda ierler. Bu kimyasal reaksiyonun ana maddesi 'sodyum azide'dir, yani NaN3. Normal artlarda duraan olan bu molekl stlnca annda ayrr ve ortaya nitrojen gaz kar. ok az miktarndan, yani 130 gramndan 67 litre nitrojen kabilir.
_____________________________________________________________________

___________________________________
Tamer Korugan
96 __________________________________
Ancak bu ayrmadan ortaya bir de sodyum (Na) kar ki, ok reaktiftir. Su ile birleince vcuda bilhassa gzlere, buruna ve aza ar tahribat verebilir. Bu tehlikeyi nlemek iin hava yast reticileri kimyasal reaksiyonda sodyum ile birleebilecek bir gaz daha kullanyorlar ki, bu da potasyum nitrattr (KNO3). Bu reaksiyondan da yine ortaya nitrojen kar. Arabann nndeki sensr belli bir seviyenin stndeki arpmada, NaNS'n bulunduu tpe bir elektrik sinyali gnderir. Burada ok kk bir spark oluur ve bunun yaratt sdan da NaN3 zlr, aa kan nitrojen hava yastna dolarak iirir. Burada ilgin olan sensrn arpmay alglamas ile yastn imesi arasnda geen zamandr. Sadece 30 milisaniye yani 0.030 saniye. Bir saniye sonra yastk zerindeki zel delikler vastas ile kendi kendine sner ve kazazedeye devaml bask yaplmasna mani olur.
_____________________________________________________________________

___________________________________
Tamer Korugan
97 __________________________________
7
YYECEKLER
7.01 Biber neden acdr? Biber ac deildir. Ac, tatlnn tersidir ve acya rnek olarak kininin veya greyfurdun tad gsterilebilir. Biber ac deil yakcdr. Bunun tersi ise serinletici olup, buna da rnek olarak nane veya mentol gsterilebilir. Biberin yakcl, iinde bulunan kapsaisin ad verilen bir tr bileikten kaynaklanr. Bu maddenin byk bir ksm, biberin etli ksmnda ve tohumlarnda bulunur. Bu nedenle ucu pek yakc olmayan biberin, yenildike yakcl daha ok hissedilir. Kapsaisin maddesi bibere yakclk vermekle kalmaz, cilde temas ettiinde tahrie de yol aar. Hatta bu zelliinden dolay baz romatizma ilalarnn formllerinde de kullanlr. Yeil biber krmz olanndan daha yakc deildir. Yakc biberler koyu renkli ve ok sivri uludur. Biberler A ve C vitaminleri bakmndan ok zengin olup, scak havada yenilen yakc biberler insan terletirler ve terin buharlamasyla insanda bir serinlik hissi duyulur. Buna karn, biberin iindeki kapsaisin maddesi, insanda tkrk salgsn da arttrr, solunum ve kan basncnda deiimler yaratr, barsaklarda emil imin azalmasna yol aar. Hayvanlar zerinde yaplan deneyler sonucunda, dier kanserojen maddelerle birlikte alndnda, karacier kanserinin ortaya kmasnda, hzlandrc rol olduu konusunda ciddi kukular vardr. Biberden azmz yannca oumuz hemen su ieriz ve bir ie yaramadn grrz. Peki nasl oluyor da, biberin yakc tesirini su gideremiyor? Sebebi basit, ya ve su kesinlikle birbirlerine karmaz. Biberlerin yakclk veren maddesi yal olduu iin, ne kadar su ierseniz iin onunla birlemez. En iyi metot ekmek yemektir. Ekmek bu ya absorbe eder ve mideye tar. Bir dier etkili yol da st imektir. Stn iindeki kasein maddesi bir deterjan grevini stlenir, biberin ya ile kararak az temizler. Bu da yeterli deilse rak iilmesi nerilir. Rak da dier alkol ieren svlar gibi ya zer ve sorunu giderir, ama sonular ertesi sabah ortaya kacak baka sorunlar getirir.
_____________________________________________________________________

___________________________________ 7.02 Hamburgerin ad nereden geliyor?
Tamer Korugan
98 __________________________________
'Ham' kelimesinin ngilizce'deki anlam 'domuzun bacann st ksmndan tuzlanarak ve kurutularak yaplan yemek' demektir. yleyse hamburger domuz etinden yapld iin mi bu ad almtr? Kesinlikle hayr! Hamburgerin tarihi Orta Asya'ya Tatar diye bilinen Trk toplumlarna kadar uzanr. O zamanlar sava Tatar atllar i et yiyorlard. Zamanla bu eti eerlerinin altna koyduklarnda, uzun seferlerde atn hareketleri sonucunda bu etin bir ekilde az da olsa pitiini ve daha kolay inenebilir hale geldiini kefettiler. Yllar getike, Asya steplerindeki uzun seferlerinin sonunda bu eti eerin altndan karttklarnda ona tuz, biber ve soan da ilave ettiler ve sonunda bugnk bilinen 'Tatar Biftei' ortaya kt. Almanya'nn Hamburg ehrinden bir tccar, ticaret amac ile gittii Orta Asya'da 19. yzyln ortalarnda Tatar Biftei'ni grr ve Almanya'ya getirerek Hamburg Biftei olarak sunar. Daha sonralar bir a bu eti kzartarak servise sunar ve ona 'Hamburg'a ait' anlamnda hamburger adn verir. Hamburger Almanya'y iki yolla terk eder. Yine 19. yzylda bir fiziki ve ayn zamanda yemek gelitirme uzman olan Dr. J. H. Salisbury hamburgeri ngiltere'ye getirir. Salisbury salkl bir yaam iin gnde kere, nceden scak su ile ykanm biftek yenilmesi gerektiine inanyordu. Bu ekilde hazrlanan hamburgere ngiltere'de 'Salisbury Biftei' ad verildi. Dier yolla ise, 19. yzyln sonlarnda Alman gmenleri ile Amerika'ya gitti. Hamburger etinden yaplan kftelerin ismi burada hamburger olarak yerleti. Yani tarihinin hibir safhasnda hamburgerin iinde domuz eti olmad. Gerisin geriye Trkiye'ye dndnde ise tarihinin atalarmza dayandn bilmeyenler geleneksel damak tadmza uygun olmadn ileri srdler. Bu arada belirtelim ki, Birinci Dnya Sava sonras ABD'de ngilizce'deki Alman kkenli kelimeleri ayklamak iin yaplan almada, hamburgerin ismi de 'Salisbury Biftei' olarak deitirilmeye alld, ama tutmad. 7.03 Yiyecekler tuzlanarak nasl saklanabiliyor? Yiyecei tuzlamak insanlk tarihinde bilinen en eski muhafaza metodudur. Arkeolojik kazlarda bu usuln ta devrinde bile bilindiine dair bulgular elde edilmi, hatta in'de bu konuda M 2000 yllarna dayanan kaytlar bulunmutur. Romallar eti, bal, zeytini, karidesi ve peyniri tuzlayarak saklyorlard. Eski Msr'da da llerin vcutlar bozulmamalar iin tuzla kaplanyordu. Tuz, suyu ok seven bir kimyasaldr. Yiyecekteki suyu emerek, bakterilerin gelimek iin muhta olduklar nemli ortam ortadan kaldrr ve bakterilerin yiyecei bozmalarn nler. Tuz ayn zamanda bu bakterileri kendisi de dorudan ldrr. Gnmzde eti muhafaza etmek iin tuza kuvvetli bir bakteri dman olan 'potasyum nitrat' da ilave edilir. _____________________________________________________________________

___________________________________
Tamer Korugan
99 __________________________________
Aslnda tuzlama bir tr piirmedir. Et ve bal tuzladmzda aynen onlar piirmiiz gibi kimyasal bir reaksiyon oluur (lakerday hatrlayn). Tuzlanan ette proteinler gever ve znr ki, bu, et stldnda olan olay ile ayndr. 7.04 Soan dorarken niin gzmz yaarr? Soann anavatannn Gneydou Asya olduu sanlyor. Gnmzde ise dnyann her yerinde, zellikle scak iklim kuaklarnda yetitirilmekte ve tketilmektedir. Soann tarihi o kadar eskiye gitmektedir ki, kaytl tarihten de nce in, Hindistan ve Ortadou'da yiyecek olarak kullanld tahmin ediliyor. Soan besleyici bir gda olmasnn yan sra mthi bir aromatik zellie de sahiptir. Bu aromada iindeki kkrtl maddelerin byk etkisi vardr, ancak aroma tek bana kkrtl maddelerden kaynaklanmamaktadr. Soan ve sarmsakta slfr ihtiva eden aminoasitlerin trevleri de vardr. Bir soan kestiinizde bunlardan 'S1 propenylcysteine-sulphoxide' ad verilen ksm zlr ve gzlerimizi tahri eden 'proponal-S oxit' adl ksm ortaya kar. Kimya ilminin kark kelimeleri aklmz kartrmadan esasa geersek, bu maddenin gzmze demesi ile bir eit hidroliz olur ve iinde eser miktarda bulunan slfrik asit gzmz yakar ve yaarmasna neden olur. Bu bileimler ok dengeli deillerdir. rnein ok dk bir s ilemi sonucunda dahi tamamen yok olurlar. Bu nedenle de pimi soanda hi bulunmazlar ve gz yaartamazlar. Soan dorarken gzlerinizin yaarmamas iin nerilen birok nlem vardr. nce en ciddisini syleyelim. Baz alar soan kesmeden nce slatmay, keserken de slak tutmay veya soan emeden akan suyun altnda kesmeyi neriyorlar. Bir baka gr ise soan dorarken azdan nefes almay tavsiye ediyor. Bu gre gre gaz nefesimizle birlikte burnumuza girip gzmze yaklamak yerine dorudan cierlerimize girer ve karm. Bunu salamak iin de dilerimizin arasna bir metal kak koymak yeterliymi. Soan dorarken gzlerin yalanmasn nlemek iin, dudaklar arasnda bir limon dilimi, diler arasnda bir kesme eker veya drtte bir dilim ekmek bulundurmay nerenler de var. Bylece azmza alacamz bu gibi eylerin, aldmz nefesteki slfr gazn emdiini iddia ediyorlar. Dier grler ise, soann doranlmasna tepesinden balanlmas ve ccnn en sona braklmas veya soann doramadan nce yarm saat buzdolabnda tutulmas eklinde. Soan dorarken deniz gzl veya kontakt lens taklmasnn faydal olacan ileri srenler de var. Bu kadar ok nlem seeneinin iinde, siz bir tanesini bile uygulamyorsanz, yapacak bir ey yok, soan alaya alaya doramaya devam edeceksiniz. 7.05 nsanlar yiyeceklerini niin piirerek yerler? Vejetaryenler, yani etyemezler lobisine gre, et yemek insan doasnda yoktur. Et yemenin insan sal zerine olumsuz etkisi olduu gibi damakta tat alma _____________________________________________________________________

___________________________________
Tamer Korugan
100 __________________________________
hissini de bozmaktadr. Ancak etoburlarn gzleri nde, ot oburlarn ise yanda olur teorisine gre, insann ot obur olduunu iddia etmek biraz hakszlk olur. nsanlar et de yer, ot da. Ama niin piirerek? nsandan baka yiyeceini piirerek yiyen, bilinen hibir hayvan tr yoktur. Genel aklamalara gre, piirildike yiyecekler yumuamakta, yemek ve hazm kolaylamaktadr. Bu ekilde onlar kk paralara ayrarak yiyebildiimiz iin, zaman ve enerji kayb en aza indirilmi olur. Ayrca piirilen yiyeceklerde, baz ho olmayan kokular ve salmza zararl toksik bakteriler de yok olmaktadr. Bu gr insanlarn pimi yiyeceklerden niin daha ok tat aldklarn tam olarak aklayamaz. Bu konu kimya ilminin kapsamna girer. Yiyecekler stldka, bnyelerinde bulunan eker ve amino asitler paralanr ve her biri ayr tat ve kokuya sahip yeni molekller olutururlar. rnein ekeri yeteri kadar strsanz rengi kahverengiye dnmeye balar ve etrafa ok gzel bir koku yaylr. eker molekllerinin iindeki karbon, hidrojen ve oksijen atomlar, havann iindeki oksijen ile reaksiyona geerek, azmza ve burnumuza ho gelen yzlerce molekler yap olutururlar. Pimi bir biftekte en az 600 deiik ve houmuza giden koku tr olutuu ileri srlyor. Bunu sadece birka deiik koku tr tayan buday ve arpa ile karlatrrsak, piirmenin lezzete yapt katknn bykl ortaya kar. Tabiattaki hali ile ok koku trne sahip yiyecekler sadece meyvelerdir. Bir ilekte yaklak 300, ahududunda ise 200 koku eidi bir aradadr. Yiyeceklerin piirilmeleri srasnda, salmza zararl bakterilerin yannda, vcudumuz iin gerekli vitaminler de lr. Yanlarna sadece iyice piirilmi et alarak yola kan kutup kaiflerinde, vitamin eksiklii problemlerinin yaand tespit edilmitir. Bu nedenle piirilmi yiyecein yannda salata, meyve veya halanm sebzeler de yiyerek bu vitamin a kapatlmaldr. Tost ve kahve makinelerinde veya mangalda ok stlan her eyde vitaminler yok olur ama lezzet artar. Yiyecekleri ok fazla scakken yemenin sindirim sistemimize verdii zararn dnda hibir faydas yoktur. 7.06 Bira ienler niin sk sk tuvalete giderler? Bira, insanln en eski ve en gzel ieceklerinden biridir. Ama bu gzel ikinin kk bir kusuru vardr. ki barda bitirene kadar en az iki kere de tuvalete gitmek zorunda kalnr. Neredeyse iilen bira kadar tuvalete braklp, gidilir. Aslnda bu olayn birann sv ksm ile pek alakas yoktur. Bira iince tuvalete gitme ihtiyacn hissettiren 'antidiuretic' denilen bir hormondur. Biz buna ksaca 'ADH' diyeceiz. Vcudumuzda retilen bu hormon idrar miktarn ayarlar ve dorudan olmasa da kanmzdaki su miktarn etkiler. Susuz kaldmz zaman 'ADH' bbreklerimize sinyal gnderip idrar retimini durdurtur. Bylece su harcamas kesilerek kanmzdaki su miktar korunur ve plazmadaki tuz miktarnn ykselmesine mani olunur. Yani 'ADH' vcudumuzdaki su ve tuz miktarn dengeleyen, koruyucu bir ilev grr.
_____________________________________________________________________

___________________________________
Tamer Korugan
101 __________________________________
Halk arasnda idrar sktrc ad da verilen baz maddeler 'ADH'nin salglanmasna mani olur. Bu durumda bbrekler idrar retip retmeyeceklerine karar veremezler ve sonunda retmeye devam ederler. Mevcut dengenin bozulduunu bilmeden suyu dar atarlar, insan tuvalete gitmeye mecbur brakrlar ve vcudun kurumasna sebep olurlar. Vcudumuzdaki bu hormonu en ok etkileyen maddelerden biri de alkoldr. Biray bolca iince, iindeki alkol nedeni ile 'ADH'den sinyal de gelmeyince bbrekler fazla mesai yaparak vcuttaki suyu idrar haline getirirler. Tabii birann sv ksmnn da buna katks vardr, ama ayn srede, ayn miktarda su iildiinde bu kadar tuvalet ihtiyac duyulmaz. Aslnda ayn durum tm alkoll ieceklerde de geerlidir. ilme zaman ve miktar biraya edeer olduunda ayn etki onlarda da grlr. Bu hormonu etkileyen bir dier nemli madde de kafeindir. Kahve ile birlikte yeterli kafein alndnda 'ADH' salglanmas durur ve bbrekler idrar retmeye devam eder. Grld gibi iki imenin sonularndan birisi de vcudun kurumasdr. Buna kar vcutta susama ile birlikte ackma duyusu da uyarlr. Kaybedilen suya kar gece yars yemek yeme ihtiyac duyulur. Durum buna uygun deilse sabah kalkldnda bir srahi su iilir. 7.07 Diyet kola suda nasl yzebiliyor? Tabii evinizdeki teneke kutu kolalar suya atp, yzme bilip bilmediklerini test etmek gibi bir meraknz yoksa bilemezsiniz. Suya atlan bir teneke kutu diyet kola batmaz ama ayn hacim ve ebattaki normal kola batar. Bunun doruluunu ABD'deki kola reticilerinin yetkilileri de onaylamlardr. Peki diyet kola yzmeyi nasl rendi? Her iki kolay da suya koyduunuzda (attnzda deil) diyet kola yzeye doru kar ama, klasik kola da ta gibi dibe oturmaz. Yzeye kaym m, kmayaym m dercesine salnr durur. reticilerin bu durumu, diyet kolalarda kullanlan suni tatlandrclarn younluklarnn ekere gre daha az olmas ve bu nedenle de bir kutuda daha az miktarda kullanlmalar eklinde izah ediyorlar. Gerekten 'aspartame' denilen tatlandrc, ekerden 200 kez daha tatldr. Yani bir kolay tatlandrmak iin 10 ay ka eker koymanz gerekiyorsa, ayn tatll bir ay kann yirmide biri kadar suni tatlandrc katarak verebilirsiniz. Aslnda diyet kola ve kutunun yapld alminyumun younluklar ayr ayr sudan fazladr ama kutunun iindeki hava ve gaz kabarcklar, onun ortalama younluunu, suyun younluunun biraz altna indirir. Arimet'e gre ortalama younluu sudan az olan her ey yzebilir. Bu arada biradan da bahsetmeden geemeyeceiz. Evinizdeki ayn hacimdeki teneke kutu biralar suya koyun, hepsinin farkl derinliklerde kaldklarn greceksiniz. Bunun nedeni suyun kaldrma gcnden ziyade tketici yasalardr. Kutunun kenarnda yazan hacim miktar yasal olarak en az olandr. _____________________________________________________________________

___________________________________
Tamer Korugan
102 __________________________________
Doldurma sistemindeki hassasiyet pek iyi deilse, daha ok dolanlar daha ar olabilirler. Kutu biralar eer zerlerinde yazan yasal minimum miktar kadar doldurulurlarsa, ilerindeki hava ve karbondioksit sayesinde yzebilirler. Ancak reticiler, yasadan ekinmeleri nedeni ile, biralar minimumdan deil de, biraz fazla doldurmay tercih ettiklerinden kutularn ounluu suda dibe gider. 7.08 Elma kesilince niin kararyor? Meyve ve sebzelerin bazlarnda kesildiklerinde, kabuklar soyulduunda veya herhangi bir ekilde zedelendiklerinde farkl tonlarda renk deiimleri oluur. Elma, armut, ayva, patates gibi birok sebze ve meyve bu zellii gsterir. Eer canllardaki hcre yapsn biliyorsanz, her bir hcrede binlerce enzim olduunu da biliyorsunuz demektir. Enzimler hcrenin yaamas iin gerekli her trl grevi yerine getirirler. Elmalarn veya patateslerin kesildiklerinde kararmalar ite bu enzimlerden birinin 'polifenol oksidaz' diye adlandrlann (biz ksaca -PPO- diyeceiz) yaratt bir sorundur. Bu enzim, yani PPO, havann oksijenini alp, elmada bulunan 'tanin' adl kimyasalla birletirerek kararmaya neden olur. Elmay kestiiniz veya kabuunu soyduunuz zaman, kesilme yzeyindeki hcreler de blnr, alr. Buradaki PPO'lar havann oksijeni ile birleerek aynen demirin paslanmas gibi bir renk deiimi olay yaratrlar. Yere den elmalarn yzeyinde oluan kahverengi noktalarn nedeni de ayndr. Kahverengi renge dnmeyi nlemenin bir yolu onlar keser kesmez suya koymak ve hava ile ilikilerini kesmektir, ancak sudan karldklarnda yine koyulamaya devam ederler. C vitamini kararmay nleyebilir. Meyvenin kararan ksmna limon dkerseniz, iindeki C vitamini, taninin oksijen ile temasn nler ve kararma hzn azaltr. Bu nedenle meyve ve sebze ileyen yerlerde kabuklar soyulduktan veya dilimleme ilemi yapldktan sonra meyve ve sebzeler limon tuzu ieren suya atlr. Btn enzimlerin ortak zellii 75 derece scakln zerinde etkisiz hale gelmeleridir. Yani stmak da bir aredir. Bu tip sebze ve meyveler halandklarnda enzimlerin faaliyetleri durur ve 'enzimatik esmerleme' denilen bu olay grlmez. imdi mjdemizi verelim. Meyve ileyicilerini, salata hazrlayclarn, ev kadnlarn deli eden bu olayn da aresi bulundu. ekirdeksiz meyve yetitirebilmek iin almalarn srdren genetik mhendisleri, meyve sineinin oluumu ve bu esmerleme zerine de gittiler. zellikle beyaz zmden arap ve eker kamndan eker elde etmede sorun olan bu esmerlemeyi genetikiler enzim klonlayarak nlemeyi baardlar. Pratikte uygulandnda byk bir ekonomik fayda da salayacak bu aratrma sonular, kesildiklerinde benzer esmerlemeyi gsteren aalara da uygulanacak ve bylece kat retimindeki bir sorun daha ortadan kalkacaktr. _____________________________________________________________________

___________________________________
Tamer Korugan
103 __________________________________
Bileimlerinde okside olabilecek enzim bulunmayan turungillerde, yani portakal, limon ve mandalinada esmerleme olay grlmez. 7.09 Patlam msr nasl patlyor? Patlam msrn hikayesi be bin yl evveline, Amerika ktasna kadar uzanyor. Amerika yerlileri gda iin kullanlacak msr ile ii daha sulu olan patlayabilir msrlarn arasndaki fark biliyorlard. Kolomb ktaya ayak bastnda yerlilerin msr kltrn grd, ama asl ilgi 1510'lu yllarda Gney Amerika'da terr estiren Hernanda Cortes'in Aztek'lerin dini ayinlerde ipe dizilmi patlam msrlar yediklerini grmesi ile balad. stelik yerliler msr bir eit ie geirerek, tekrar tekrar starak veya kzgn kuma gmerek deiik ekillerde patlatarak yiyorlard. Amerika ktasnn kefinden sonra Avrupa'ya getirilen rnlerin iinde en nlleri patlam msr ve ttnd. Birincisine ok fazla ya ve tuz ilave etmezseniz, kesinlikle ikincisinden daha salkldr. Ancak tm msr taneleri patlamaz. Patlayan msrn gizemini yaratan iki faktr vardr: Msr tanesinin iinin ok gzel bir s gei zellii ve mthi bir mekanik mukavemete, yani salamla sahip kabuu. Msra dikkatli bakldnda, etrafnda kaln ve su geirmez bir kabuk olduu grlr. Bunun altnda iki tabaka daha vardr. Tanenin bu i ksmlarndaki molekllerin sralan biimi, normal msr tanelerine gre daha dzenlidir. Bu sayede s normal tanelere oranla neredeyse iki misli hzla iine yaylabilir. Kaln kabuk stldnda, tanenin ii de sratle snr ve iindeki su, basnl bir su buhar oluturur. Isnma sresince gittike artan bu basn, sonunda kaln kabuun adeta infilak ederek yrtlmasna yol aar. Tane ilk boyutundan yaklak 30 misli byr, ii dna gelir, yani tanenin iindeki yumuak ksm dar karak yenilebilir ksm oluturur. Bu zellii tabiatta baka hibir eyde gremezsiniz. Belki biraz ekmein oluumunu buna benzetebiliriz. Bir msr tanesinin ideal bir ekilde patlayabilmesi iin, iinde en az yzde 14 orannda su olmas gerekir. Bunun altndaki oranlarda yine patlar ama ksmen alr, istenen sonu alnamaz. Msrn iersindeki su orann artrmak iin, kapal bir ortamda zerine su serpitirilmesi ve beklemeye braklmasnn faydal olaca sylenir ama bu ilem msrn iindeki su orann en fazla yzde l arttrr. Bir msr ineyle delerseniz, bir frnda veya gne altnda bekletirseniz, 150 derecenin altnda strsanz, yukarda bahsedilen suyun buharlamas, basn ve infilakn hibiri gereklemez. 7.10 Domates niin meyvedir? Genellikle meyveler i olarak (tabii ykandktan sonra), sebzeler ise piirildikten sonra yenilir. Bu da baz yiyeceklerin meyve mi, yoksa sebze mi olduklarna dair karklklara yol aar. rnein domates salatada i olarak yenilebilir, bunun yannda tencere yemei olarak dolmas da yaplr. Bu durumda domates meyve _____________________________________________________________________

___________________________________
Tamer Korugan
104 __________________________________
midir, yoksa sebze mi? Genel kannn ikincisi olmasna ramen aslnda domates bir meyvedir. ar, pazar anlayna gre, tabiatta bulunduu ekilde yenilen ve tad tatl olan yiyecekler meyvedir. arda, pazarda, marketlerde elma, ilek, zm ve muz meyve olarak kabul edilirlerken, taze fasulye, domates, kabak ve patates, sebze reyonlarnda bulunur. Ancak bilim insanlar, yani botanistler, sebze-meyve ayrmn byle yapmyorlar. Onlara gre meyve, iinde etli veya kuru, ounluunu ekirdek diye adlandrdmz, kendi tohumu veya tohumlar bulunan yiyecektir. Bu tanma gre kays, eftali, zm, taze fasulye, domates, salatalk (hyar) ve benzeri gda maddeleri teknik olarak meyvedir. Yani ksaca ekirdei olan tm yiyecekler meyvedir. Geriye kalanlar, yani patates, havu, algam, soan, sarmsak gibi bitki kkleri, lahana, marul gibi bitki yapraklar, hatta aslnda bir iek olan karnabahar bile birer sebzedir. Bu arada belirtmekte fayda var; biz bitkilerin deiik ksmlarn yeriz. rnein, maydanoz yetitii bitkinin yaprak ksm iken, karabiber aacn meyvesi, tarn kabuu, susam ise bitkisinin tohumudur. 7.11 Un niin ok tehlikeli bir patlaycdr? Tarihte kayda geen ilk un patlamas 1785 ylnda talya'da Turiri'de bir ekmek frnnda, bir lambann un tozunu tututurmas sonucu oldu. lme ve fazla zarara yol amayan bu patlamadan sonra konu unutuldu gitti. Modern gnlerimizin balangcnda, insanlk tarihinin ana gdas ekmeimizin en nemli girdisi olan unun ok ciddi bir ekilde yanarak patlayabileceini kime syleseniz herhalde aka kabul eder glerdi. 1981'de ABD'de byk bir hububat silosu infilak edip, 9 kii lp, 30 kii de yaralannca glmeler durdu. 1988'de hububat bulunan yerlere belirli bir emniyet standard getiren kurallarn uygulanmasna balanlmasna ramen 90'l yllarda sadece ABD'de undan kaynaklanan ortalama ylda 13 patlama oldu. Peki nasl oluyor da un bu kadar tehlikeli bir ekilde patlayabiliyor? Sebebi basit. nk o bir karbonhidrat. Havada toz olarak asl duran karbonhidratn miktar, bir metrekpte 50 gram anca herhangi bir ekilde tututurulduunda patlar. Un tozlar o kadar kktr ki, annda yanar ve bu yangn dierlerine zincirleme yaylr. Bu da toz bulutunda, ortama da bal olarak, patlayc bir g oluturur. Benzer durum eker, puding ve hatta ok ince testere talalarnda bile oluabilir. Bir yangnn kmas iin eyin bir arada olmas gerekir. Hava (iindeki oksijen), yanc madde (burada un oluyor) ve tututurucu. Silolarda insanlarn altklar yerlerde tutumak iin gereken metrekpte en az 50 gram un tozu miktarna pek ulalamaz. Tabii burada unutulmamas gereken patlamaya sebep verenin yanc maddenin havada asl duran toz miktar olduudur, yoksa yere serilen unda byle bir tehlike yoktur. Silolarda tutumaya sebep olan eyler, bilinsizce yaplan bir kaynak, bir kesme ilemi, sigara, asansrler ve konveyrlerin mekanizmalarndan kan kvlcmlar _____________________________________________________________________

___________________________________
Tamer Korugan
105 __________________________________
olabilir. phesiz ortamn da ok nemi vardr. Patlamann yaratt byk basn boalacak yer bulamazsa binay bile ykabilir. Ak havada ise patlama olmaz ama yine de tehlikeli bir alevlenme olur. Hanmlar, endielenmeyin, kurabiye veya brek yapmak iin aldnz bir kilo undan 50 gram havaya umaz. Bu olay iin tonlarca un gerekir. Hamur yourmak iin balkona kmanza hi gerek yok!
_____________________________________________________________________

___________________________________
Tamer Korugan
106 __________________________________
8
DNYAMIZ
8.01 Gkyz neden mavidir? Bu iin daha ilgin bir yan var. Gnein ne renktir, hi dndnz m? ounuzun sar diyeceine eminim. Gne beyazdr, yani bir renk deildir, btn renklerin karmdr. Bunun ispat ise ok kolaydr. Eer evinizde kristal bir avize varsa, bir parasn annenize belli etmeden aln ve gnee doru tutun. Kristalin krarak ayn gkkuann renkleri gibi ayrtrdn greceksiniz. Bilindii gibi, gnein beyaz aslnda mor, mavi, yeil, sar, turuncu ve krmz renklerin karmdr. Gneten karak atmosferimize kadar yol alan gne nlarnn ounluu teet geerken, bir ksm atmosferimiz tarafndan emilir. Bu k atmosferden geerken mor tarafndaki klar, krmz tarafndakine gre daha fazla dalrlar ve atmosferde ounlukla mavi renk krlarak yeryzne yanstlr. Bu durumda biz gkyzn mavi renkte grrken, gnei de beyazsar karm bir renkte grrz. Atmosferimiz olmasayd, gnei yine parlak bembeyaz renkte grecek ancak btn gkyz geceleri olduu gibi karanlk olacak, gnele beraber dier yldzlar da grnyor olacakt. Peki aslnda beyaz renk olan gne nlar yukarda bahsedilenler nedeniyle sar renk grlyor da, gne ufka yaklap batarken nasl turuncu, hatta kpkrmz bir renk alabiliyor? Gne ufukta alald zaman, as nedeni ile gzmze ulat mesafe de uzadndan, nlar ona bakanlara daha ok yol kat ederek ular. Bu, nlarn havada daha ok molekl ve parack arasndan gemesi, onlar tarafndan daha ok yanstlmas ve datlmas demektir. Bylece gne ufukta alalmaya, batma noktasna doru gelmeye balaynca, o anda tepesinde bulunduu yerlerde krmz dndaki renkler atmosfer tarafndan emildii iin gkyz mavi, gne sar renkte grld halde, gnei ufukta grenlere krmz ve biraz da turuncu renkler ular. 8.02 Arzn merkezine seyahat nasl olurdu? Eer dnyann merkezinden geen ve br tarafa alan bir kuyu kazabilseydik ve de bu kuyunun azndan ieri atlasaydk ne olurdu?
_____________________________________________________________________

___________________________________
Tamer Korugan
107 __________________________________
Kesin olan bir ey var ki, dnyann merkezine ulatmzda, erimi magma iinde eriyip yok olacaktk. Biz yine de magmay ve hava srtnmesini unutup, bu bo kuyuda yapacamz yolculuk nasl olurdu, ona bakalm. Dnyann merkezine ulatmzda arlmz sfrlanrd. nsan dnyann merkezine eken yer ekimi bu noktada her ynde ayn olduundan, arlmz sfr olur, ama ilk hzla merkezi geer br uca doru seyahate devam ederdik. Kuyudan atladmzda sratimiz gittike artar, merkezi getikten sonra gittike yavalamaya balar, kuyunun br ucunda, yani baladmz noktadan yaklak 13.000 kilometre sonra hzmz sfrlanr, kuyunun kenarna iyi tutunamazsak, gerisin geriye der ve bu hareket kuyunun iki ucu arasnda sonsuza kadar devam ederdi. Ama unutmayalm ki, balangta hava srtnmesini hesaba katmadmz sylemitik. Srtnme nedeni ile her seferinde merkezden daha az uzaklar ve sonunda merkezde hareketsiz kalrdk. Siz, siz olun, her grdnz kuyunun iine atlamayn! 8.03 Deniz suyu niin tuzludur? Yirminci yzyln balarnda bilim insanlar bu konuyu ok basit bir ekilde aklyorlard. Bu aklamaya gre, her ne kadar nehirlerin sular tatl ise de ilerinde bir miktar da erimi mineral vardr. Yataklarndaki bu mineralleri ve ilerinde tuz bulunan kayalar erozyona uratarak okyanuslara tarlar. Bu mineraller iinde en ok olan kimya dilinde sodyum klorr (NaCl) diye adlandrlan bildiimiz sofra tuzudur ve bir daha karaya geri dnmez. Bilim insanlar bu teoriden yola karak dnyann yann da hesap edilebileceine inanyorlard. Ancak nehirlerdeki tuz oran ile okyanuslardaki tuz oran mukayese edilerek yaplan hesaplamalarda dnyann ya 300 milyon yl kt. Dnyamz ise gerekte 4,5 milyar ksur yandadr. Ayrca bu teoriye gre denizlerdeki tuzun her geen yl artmas gerekir. Her ne kadar denizlerdeki tuz oran blgelere ve zamana gre deiiklik gsterse de iindeki belli bal elementlerin younluklarnn yz milyonlarca yl hemen hemen ayn kaldklar bilinmektedir. yleyse bu yksek miktardaki tuz balangta denizlere nereden gelmitir? Bilim insanlar da tam olarak bilemiyorlar ve emin deiller ama iyi bir tahminleri var. Tuz iki eit atomdan yaplmtr. Sodyum (Na) ve Klor (Cl). Bilim insanlar Sodyum'un ilk teoride olduu gibi nehirler yolu ile karalardan denizlere tandn, Klor'un ise dnya tarihinin ilk dnemlerinde, yer kabuu ile yer merkezi arasnda kalan katmanlardan, okyanuslarn diplerindeki atlaklar ve volkanlar yolu ile denize kartn ve bu ikisinin birleerek denizin tuzunu oluturduklarn tahmin ediyorlar. Ama hala niin denizlerin gittike tuzlu olmadnn cevabn alabilmi deiliz. Bilim insanlar bunun aklamasn da yle yapyorlar: Tuz nehirler yolu ile denizlere ilave edilmektedir, _____________________________________________________________________

___________________________________
Tamer Korugan
108 __________________________________
ama ayn zamanda denizdeki dier kimyasallarla birleerek, okyanus tabanndaki kayalar tarafndan emilerek veya deniz suyunun zeltisinden ayrlp kelti haline gelerek bir ekilde deniz suyunun iinden eksilmektedir. Yz milyonlarca yl, eksiltme ve ilave etme yolu ile deniz suyunun tuzluluk orann hep ayn tutan bu mthi ayar gerekten ok etkileyici. 8.04 Gnee yaklatka hava niin souyor? Dnyamzdaki snn kayna gne olduuna gre ve bir dan tepesi gnee daha yakn iken orada hava niin daha souk oluyor? ncelikle unu syleyelim ki, gne ile dnya arasndaki mesafeyi dnrsek, bir dan tepesine kmakla bu mesafedeki azal ok nemsiz kalr. Gne dnyamzdan 149,5 milyon kilometre uzakta iken dnyamzdaki en yksek dan ykseklii 9 kilometreyi bile bulmaz. (Everest: 8.846 metre) Biz zaten her gn evimizde otururken dnyann kendi evresinde dnmesinden dolay, dnyann ap kadar, gnee 12 bin kilometre yaklap uzaklayoruz. Elips eklindeki yrngesinde dnya gnein etrafnda dnerken gnee en fazla yaklat mesafe 147 milyon, en uzaklat mesafe ise 152 milyon kilometredir. Yani dnya zaten bir yl iinde gnee 5 milyon kilometre yaklap uzaklamaktadr. Bu durum dnyamzdaki sy pek etkilemez, mhim olan nlarn dik gelmesidir. Gnein dnyamzda yaratt scaklk, nlarnn yeryznden yansmas ile olur. Ondan sonra ykseldike nemli havada her bir kilometrede yaklak 6-7 derece der. Yani Everest'in dibi ile tepesi arasnda 50 dereceden fazla scaklk fark olmas doal. Bu scaklk d atmosferin birinci katmanna kadar byle sryor. Yani yeryznde s 25 derece iken 11 kilometre tepemizde -50 dereceye kadar dyor. Bundan sonra scaklk deiiminin akl almaz dans balyor. Atmosferin ikinci tabakas olan ve iinde ozon tabakas da bulunan 11. ve 48. kilometreler arasnda hava ss bu sefer tam tersi ykseldike artyor, tekrar sfr dereceye kadar kyor. 48. kilometreyi geip 3. tabakaya girince ta 88. kilometreye gelene kadar tekrar de geiyor. Bu tabakann sonunda, yani 88. kilometrede -80 derecelere kadar dyor. Bundan sonra da srekli ykselie geerek gnee yaklatka artyor. Gnein yzeyinden 2 milyon derece scaklkla kan n 149,5 kilometre yol kat ettikten sonra dnyamz yzeyine yaayabileceimiz bir ortam yaratacak ekilde bu kadar ince ayarla gelmesi hakikaten inanlmaz. Yeryznde snan havann ykseldii dorudur, ama hava bu enerjisini ykselirken harcar ve dan tepesine ulatnda evre hava ss ile ayn s derecesine gelir. Da tepelerinin souk olmasnn bir baka nedeni da yzeylerinin ekilleri dolaysyla gne klarn dik alamamalardr. Bu nedenle dalarn etekleri bile serin olur, burada snp ykselen bir hava tabakas bile oluamaz. Ayrca dadaki kayalarla birlikte kar ve buz da gne nlarn fazla emmez ve ounu yanstrlar.
_____________________________________________________________________

___________________________________
Tamer Korugan
109 __________________________________
Yeryznn snmasnda bulutlar da nemli rol oynarlar. Dikkat ederseniz bulutsuz geceler, bulutlu gecelerden daha souktur. nk bulutlar yerden gelen sy tekrar yere yanstrlar. Da zirvelerinde ise ne bu scakl yere tekrar yanstacak bulut vardr, ne de onu tutacak younlukta atmosfer. 8.05 Suyun hacmi, donunca niin klmyor? Gnmzde ilim o kadar gelimitir ki, atomun, ekirdeinin, evremizdeki her eyin, dnyamzn hatta gkyzndeki yldzlarn hareketlerinin imdiye kadar kefedilen ve bilinen fizik kurallar ile izah mmkndr. Bildiimiz her ey fizik kurallarna uyar. Bir ey hari. Yaammzn ayrlmaz bir paras olan su. Fizik kurallarna gre bir madde stldnda geniler, genleir. Soutulduunda da bzr, yani hacmi azalr. Ancak su bu kurala uymaz, aksine sfr derecenin altna soutulduunda donar ve buz olarak hacmi azalacana artar. Saf su buza dnrken, hacminin yzde 9'u orannda geniler. Buzda su moleklleri olaanst gevek bir oluum iinde yer alrlar. Buz, arada deliklerin kald bir yapya sahiptir. Bilindii gibi, bilimsel forml 'H2O' olan su, iki hidrojen ve bir oksijen atomundan olumutur. Bu iki hidrojen atomu, oksijen atomu ile birletiklerinde, kendi aralarnda 105 derecelik bir a meydana getirirler. Yap olarak iki hidrojen atomunu birletiren baka elementler de vardr ve onlar fizik kurallarna uyarlar. rnein ayn yapdaki 'H2S' eksi 83 derecede donar ve eksi 60 derecede gaz haline geer. Ancak su hidrojen atomlarnn dipol balantlar nedeni ile sfr derecede donar, art 100 derecede gaz haline geer, donarken de hacmi kleceine byr. te bu fizik yasalarna aykr zellik dnyamzdaki yaam salar. Eer buz sudan daha youn, yani daha ar olsayd, suyun iinde dibe batard. Souk blgelerde denizlerde, gllerde ve nehirlerdeki dibe batan buzlar, gne alamayacaklarndan eriyemeyeceklerdi. Bylece yllar sren birikimlerle her taraf buzlar kaplayacak ve buzullar devri balayabilecekti. Ancak buz, younluunun azl nedeni ile suyun zerinde kalr. Bu durumda buzlar altlarndaki sularn donmalarna engel olduklar iin dnyamzdaki ani s deiikliklerini de nlerler, gece ve gndz arasndaki s farklarn azaltrlar ve yaz gnlerindeki gne ile kolayca erirler. Eer buz sudan daha ar olmu olsayd, gezegenimizdeki tm su rezervleri donmu olurdu. Belki de balangtaki buzul devrinde yleydi de, tabiat ana kendi koyduu kurallara aykr olarak, hidrojen atomlarnn arasndaki aya biraz dokundu, buzun suyun stnde kalmasn salad ve dnyamz bizim iin yaanr hale getirdi. 8.06 Yaanm en dk ve en yksek scaklk ka derecedir? imdiye kadar dnyamzda tespit edilebilen en dk scaklk gney kutbunda eksi 89.6 derece ile Antarktika Vostok istasyonunda llmtr. Sanlmasn ki _____________________________________________________________________

___________________________________
Tamer Korugan
110 __________________________________
gney kutbu devaml kar ya ald iin dnyann en souk yeridir. Antarktika daima karla kapl olmasna ramen dnyann en az ya alan llerinden daha kuraktr. Souk hava ok uzun aralklarla da olsa den her ya dondurup, koruduu iin srekli kar ve buzlarla rtldr. Ortalama scaklk olarak gney kutbu eksi 49 derece ile kuzey kutbundan 2 derece daha souktur. nk gney kutbu deniz seviyesinden daha yksektir, gneten daha az k alr ve gnein gittii zamanlarda bu n getirdii sy sratle kaybeder. Dnyadaki buzlarn yzde 90' gney kutbundadr, buzlar denizin altnda 600 metre derinlie kadar iner. Yaam ancak buz paralarnn kylarnda penguen ve fok srleri olarak grlr. Kuzey kutbu, altnda hibir kara paras olmakszn, denizin stnde yzen bir buz ktlesidir. Kuzey kutbunda bulabileceiniz her ta mutlaka gktadr. Dnyamzda llebilecek en dk soukluk eksi 273 derecedir. Bundan daha dk scaklkta molekller hareket edemeyecei iin buna 'mutlak sfr' denilir. Dnya zerindeki ortalama scaklk 5-10 derece artsa Grnland ve Antarktika'daki buzullar erir, okyanuslardaki su dzeyi 100 metre artar ve tabii dnya haritas da nemli bir ekilde deiirdi. Dnyada bugne kadar saptanabilen en yksek scaklk glgede 58 derece olarak 13 Eyll 1922 tarihinde Libya'da El-Azizia'da llmtr. Tabii en yksek scaklk insan en fazla rahatsz eden scaklk anlamna gelmez. Burada havadaki nemin, yani rutubetin ok nemli bir rol vardr. Gremeyiz ama havann iinde su da, daha dorusu su buhar da vardr. Atmosferde bulunan su miktar toplanabilseydi, dnya yzeyini 2,5 santimetre kalnlnda bir su tabakas kaplard. Ancak havann iine alabilecei su miktarnn bir snn vardr. Bu suya doyma seviyesine gelince hava artk iine su alamaz. nsanlar terleyince ter buharlap havaya karamaz ve artk terleyemezler, rahatlayamazlar. ok kuru bir havada 35 derecede terleyebildiiniz iin fazla bir rahatszlk duymaya bilirsiniz de, nemli, suya doymu havada 25 derece bile bunalma hissi verebilir. 8.07 Bulutlar nasl oluuyor ? Tepenizde grdnz orta byklkte, yaklak l kilometre apndaki bir bulutun hacmi 4 milyar metrekptr ve iinde l-5 milyon kilogram su vardr. Peki nasl oluyor da bu kadar su bamza kovadan dklr gibi dklmyor, bu kadar tonlarca arlk havada durabiliyor? Gerekten bulutlar gkyznn inanlmaz ve harika ssleridir. Hibir bulut dieri ile ekil ve hacim olarak ayn deildir. nk oluumlarna etki eden hava akmlar, scaklk, basn, havadaki toz miktar v.b. gibi o kadar ok etken vardr ki, ok deiken olan atmosferde iki yerde btn bu artlar eit olarak salamak mmkn deildir. Isnan yeryznden buharlaan su, havadan hafif minik su buharlar eklinde doruca gkyzne ykselir. Belirli bir ykseklikte basn azald, hava da _____________________________________________________________________

___________________________________
Tamer Korugan
111 __________________________________
souduu iin minik su damlacklar haline geerler ve bulutlar olutururlar. Balangta bu damlalar o kadar kktr ki, aplar birka mikrometredir. (nsan sa 100 mikrometredir.) Ortalama bir yamur damlasnn oluabilmesi iin bunlardan milyonlarcasnn birlemesi gerekir. Bulutlarn bu kadar arla ramen gkyznde asl kalabilmelerinin sebebi bu damlacklarn ok kk olmalardr. Her ne kadar bir kilometre apndaki bir bulutta en azndan 1.000 ton su varsa da bu hacimdeki hava 1.000.000 tondur, yani bin kez daha ardr. Bu nedenle de bulutlar ierlerindeki yamur taneleri iyice oluup, arlap yere dene kadar tepemizde gezinip dururlar. Aslnda yamur yaarken yamur damlas oluma ilemi devam ettiinden bulut iindeki suyu boaltp bir anda kaybolmaz. Bulutun oluumunda balangta oluan su damlacklar o kadar kktr ki, zerlerine gelen klar dorudan yanstrlar ve bu tip bulutlar pamuk gibi beyaz grnrler. Su damlacklar birleip bydke, yani kalnlatka daha az yanstrlar, bu nedenle de yamur bulutlar daha koyu, gri hatta siyaha yakn renkte grnr. Gittike byyerek arlaan bu damlalar bulutun altnda toplandndan, bu tip bulutlarn tabanlar st taraflarna nazaran daha koyu renktedirler. Havadaki scaklk yatay olarak genellikle ayndr. Bu nedenle havann iine suyu alabilecei ykseklik yatay olarak hemen hemen ayn olduundan bulutlarn altlar daha dzdr. Bulutun ortas ile st kenar arasndaki s farkl olduu ve st tarafnda su damlas oluumu devam ettii iin st taraflar kvrmldr. Bulutlar ekillerine ve yksekliklerine gre snflandrlrlar. Genelde ana grupta toplanrlar. Bu snflandrmaya gre, ince, tutam tutam, ufak bulutlara 'sirs', kmeler halinde olanlara 'kmls', ufukta tabaka halinde grnenlere de 'stratus' deniliyor. Ayrca iki tane de ykseklik kategorisi var. Bulutun taban yerden 2.000 - 6.000 metre ykseklikte ise n ismi 'alto', 6.000 metreden daha ykseklikte ise de 'sirro' oluyor. Yamur bulutlarna da dierlerinden ayrmak iin 'nimbo, nimbus' gibi isimler ekleniyor. 8.08 Niin yamur yayor ? Herhalde siz de haberlerin sonunda hava durumunu merakla izliyorsunuzdur. Acaba yarn yamur yaacak m? emsiyemi yanma alaym m? Yamur gnlk yaantmzn ok nemli bir parasdr. Baz yerlerde kuraklktan yamur duasna klrken, baz yerlerde de caddelerde sandallarla dolalp, sel basan evlerden, eyalar kurtarmaya urarlar. Peki nasl oluyor da bamza byle gkten sular geliyor? Aslnda mekanizma basit. Gne nn etkisi ile yeryznden su buharlayor, yani gaz haline geiyor. Bu durumda havadan hafif olduundan atmosferde ykseliyor. Ykseldike hava souyor ve hava basnc azalyor. Su buhar souduka havadaki toz paracklarna tutunarak su damlas haline dnyor ve bunlarn milyonlarcas havada birleerek gzmze bulut olarak grlyorlar.
_____________________________________________________________________

___________________________________
Tamer Korugan
112 __________________________________
Bulutlar oluturan bu su damlacklar hemen yaknlarndakilerle srekli birleiyorlar, bydke byyorlar, arlklar artyor, yeterli arla ulanca yer ekiminin etkisi ile yere dmeye balyorlar. Yeryznden buharlap, bulut oluturup sonra yamur olarak yeryzne dnen su buharnn havada geen bu maceras ortalama 8 gn sryor. Ancak bulutun iindeki su damlacklarnn tm yamur olarak yeryzne inmiyor. Bir bulutun en fazla yars yamur olarak yaabilir ve bu da normalde 30 dakika srer ama bulut devaml olarak yeniden olutuundan yamur saatlerce, hatta gnlerce srebilir. Bu arada rzgara bal olarak bulutlar devaml hareket ettiklerinden yamur ok geni bir alana yaabilir. Bugne kadar dnyamzda tespit edilebilmi en youn ya 26 Kasm 1970 tarihinde Guadaloupe'de olmu, sadece bir dakikada 3.81 santimetre yamur yamtr. Atmosferde, yani bamzn zerindeki havada 13 milyar ton su buhar bulunuyor. Bunun hepsinin bir anda yeryzne indiini dnebiliyor musunuz? Dnyamzda yamurun ou, yani yzde 78'i okyanuslarn zerine yayor. Bu da ok normal, nk havann iindeki su miktarnn kayna hemen hemen ayn oranda okyanuslardan geliyor. Yamur damlalarnn yar-aplar 0.5 milimetreden 6.35 milimetreye kadar deiebiliyor. 5.0 milimetre yar-apndaki bir yamur damlasnn 1800 metre ykseklikteki bir buluttan kp banzn stne dmesi iin geen zaman yaklak 3 dakikadr. Yani aslnda emsiyenizi aabilmeniz iin yeterli sre vardr. Suni yamur yaratabilmek iin gnmzde baz teknolojiler gelitirildi ki, temeli su damlacklarnn yapabilmesi iin ekirdek grevi yapabilecek tozlar bulutun iine gnderebilmektir. Bunun iin bulut uak veya helikopterden gm iyodr ile bombalanyor. Bu ite de en usta olan srailliler. Onlar bu yntemle yamur miktarn yzde 13 orannda arttrabilmiler. Yamurun oluabilmesi iin ana etkenlerden biri olan toz paracklarnn, yani hava kirliliinin artmas ise tam ters etki yapyor, bu durumda damlacklar klyor ve yamur olarak yere dmeyi baaramyorlar. 8.09 Niin kar yayor ? K aylarnda gne nlar ok gl olmad iin, bulutlarn bulunduklar yksekliklerde hava scakl ok dk olunca, ykselen su buhar, sublime denilen ekilde sv hale gemeden, bu aamay atlayarak dorudan buz kristali haline dnr. 0. l milimetre apndaki buz kristalleri birbirlerine yaparak kar tanelerini olutururlar. Eer bulut ile yer arasndaki hava scaksa bu kar taneleri yere dene kadar yamur tanesi haline dnebilirler, ama souksa yere kadar kar tanesi olarak inmeyi baarabilirler. Hafiflikleri nedeniyle yere o kadar yava inerler ki 3000 metreden inmeleri 2 saat alabilir. Bazen bulutun altndaki scaklk yledir ki, bir ksm kar, bir ksm yamur damlas halinde derler, biz buna 'sulu sepken' diyoruz. Yani yamur veya kar yamasn belirleyen ana unsur, bulut ile yer arasndaki hava scakldr. _____________________________________________________________________

___________________________________
Tamer Korugan
113 __________________________________
Genel kannn aksine kar yamas havay stmaz, aksine snan hava karn yamasna sebep olur. ok souk havann iine su alma kapasitesi daha azdr. ine alamad su ya 'don' eklinde yeryznde kalr ya da 'kra' oluur. Bu artlarda kar kesinlikle oluamaz. Hava 3 derece gibi biraz snnca, su buhar yeryznden ykselebilir, ok yksekliklerdeki souk hava tabakalarna ulaabilir ve kar ya meydana gelebilir. Biz de sanki kar yad iin hava snm gibi alglarz. Kar tanesinin oluumu hakikaten bir tabiat mucizesidir. Geri baz kayak merkezlerinde, kar ya yetersiz olduu zamanlarda suni kar retiliyor ama bu grld kadar kolay deil. Doal kar tanelerinin ortasnda ekirdek olarak toz paracklarnn olduunu biliyoruz. Eer bunlar olmazsa saf su -40 derecede bile kristalleemiyor. lk olarak 1975 ylnda 'snomax' denilen bir retmeyi baard. Bu retilmesi saland ve olarak kullanld. Berkeley, California niversitesinden Prof. Steve Lindow proteini toz paracklar yerine kullanarak suni kar madde sayesinde daha hafif ve kuru kar tanelerinin Norve'te yaplan 1994 k olimpiyatlarnda ok yaygn
Kar kristalleri altgen bir ekil iindedirler. Her bir koldan 3 ve 12'li kollar kar. Bu diziliin sebebinin oksijen atomlarnn dizili ekli olduu sanlyor. Dolu ya daha ziyade lman iklimlerde ve bahar aylarnda grlr. Isnan hava ile ykselen su buhar, hava akmlar ile daha da ykselerek 12.000 metre civarnda -50 derece hava scaklnda buz kristallerine dnr. Buradaki gl hava akmlar ile bu buz kristalleri de birleerek buz tanelerini oluturur. Bu buz taneleri arlklar nedeni ile o kadar hzl derler ki bulut ile yer arasndaki scaklk ne olursa olsun eriyecek zaman bulamazlar. ap 5 milimetreden byk dolular halinde yeryzne ularlar. Aslnda tm bu artlarn olumas ok enderdir ve bu nedenle dolu ya hem ok az grlr, hem de ok ksa srer. 8.10 Yldrm nasl dyor? Gkyznde ylda 3 milyar imek veya yldrm olumaktadr. Bir dier deyile yln herhangi bir zamannda dnyann stnde 2000 yldrm bulutu vardr ve dnyamza her saniyede 100 yldrm dmektedir. Gl bir frtna, Hiroima'ya atlan atom bombasndan 100 kat daha fazla enerji aa karmaktadr. Kim bilir? Belki bir gn gelecek yldrmlar da enerji kayna olarak kullanmay reneceiz. Bu gk olay insanln ilk tarihinden itibaren ilahi bir iaret olarak grlmtr. Yldrm dmesi insanlar iin tehlikeli olmasna ramen insan yaamna faydas da vardr. Yldrmlar yeryzndeki bitkiler iin faydal maddeler olan nitratlar ve oksijenin de yeryzne inmesine neden olurlar. Her ey gne klar ile yeryznde snan havann ykselmesi ile balyor. Tabii iinde buharlaan suyu da yukar tayarak. Bu ykselen hava yaklak 2-3 kilometreye ulanca havann souk katmanlarna rast geliyor. Souk havalarda _____________________________________________________________________

___________________________________
Tamer Korugan
114 __________________________________
nefes verince nefesimiz nasl buharlayorsa aynen o ekilde buharlayor ve grdmz bulutu oluturuyor. Bu bulutlar daha sonra hava akmlar ile 20.000 metreye kadar trmanabiliyorlar. Asl tam bilinememesine ramen bulutlarn bu ykselileri srasnda ilerinde oluan buz kristallerinin birbirlerine srtnerek bir statik elektrik enerjisi aa kardklar ne srlyor. Bu elektrik enerjisi bulutlarn st katmanlarnda pozitif(+), alt katmanlarnda ise negatif(-) ykl olarak birikiyor. Bulutun iindeki yk havay iyonize edecek gce ulatnda imek oluuyor. Yamur bulutlarnn alt yzeylerindeki byk negatif yk iindeki elektronlar iterek oray da pozitif ykl hale getiriyor ve bu yk saniyede 1000 kilometre hzla topraa iniyor, yani ksa devre yapyor. Yldrmn bu andaki ss 30.000 derece olup gnein yzeyindeki snn 5 kat kadardr. Yldrm derken ok artc bir ey oluyor. Yerden de buluta doru bir boalma oluyor. Yerden 100 metre ykseklikte bu iki akm birleiyor ve iletkenlii ok fazla olan bir koridor oluuyor. te bundan sonra yldrm hibir ey durduramaz, pozitif yk hzla buluta doru onu ntr hale getirmek iin ykselir. te yldrmn havadan yere mi, yoksa yerden havaya m olutuunu yaratan soru bu. Bu koridordan yerden ge doru neredeyse k hznn te biri hzla ykselen akm yldrmn gze gelen iddetli n da yaratr. Ardndan yine yukardan yere iner ve iki taraf arasndaki potansiyel fark sfrlanana kadar bu olay 10-12 kez tekrarlanabilir. 8.11 Niin gk grlyor? K aylarnda kar yaarken imek, yldrm ve gk grlts nadiren olur. Yldrm ve gk grlts en ok yaz aylarnda, hava lk ve nemli iken ykselen havann etkisiyle olur. K aylarnda havann alak ve yksek ksmlar arasnda s fark az, alak seviyelerde ise nem de fazla olduundan imek, yldrm ve sonucunda gk grlts olay daha az grlr. imek veya yldrm etraflarndaki havay saniyenin milyonda biri kadar bir srede 30.000 dereceye kadar strlar. Isnan bu hava aniden genleir, geniler. Normal atmosfer basncnn neredeyse 100 misli bir basnla, ses hzndan ok hzl ses dalgalar yayar. Bu aynen ses hzn geen uaklarda olduu gibi kulamza bir nevi patlama sesi olarak ular. Buna gk grlemesi diyoruz. imek de, yldrm da tek bir olay deil bir seri olayn birleimidirler. Yldrmn ilk akndan sonraki yukar doru olan dn aknda, elektrik akm daha gl olduundan kulamza gelen ikinci ses birincisinden gldr. Yldrm veya imein grlmesi ile gk grlemesinin duyulmas arasnda geen sre saniye olarak llr ve e blnrse uzaklk kilometre olarak bulunabilir. nk gk grltsnn sesi bize ses hz ile ularken, imek ve yldrmn grnts gzmze k hzyla ular.
_____________________________________________________________________

___________________________________
Tamer Korugan
115 __________________________________
Gk grlemesi normal artlarda 24 kilometreden daha fazla mesafelerden iitilmez. 8.12 Niin ay bazen gndz de gryoruz? Ay sadece gece grlebilir diye bir ey yok. Gndzleri de periyoduna bal olarak ay da tepemizde, btn yldzlar da. Ama gnein atmosferimizde yansyan nlar onlar grmemize mani oluyor. Atmosferimiz olmasayd gkyz gndzleri de karanlk olacak, gnele birlikte yldzlar da grebilecektik. Ay dnyamza ok yakn olduundan gkyznde grnt olarak yldzlardan ok byk grnr. Eer konumuna gre gneten iyi k alabilirse gndzleri de gkyznde rahatlkla grnebilir. Ayn yzeyi bir asfalt yol yzeyi gibi yanstcdr. Koyu renktedir ama tam siyah da deildir. Biz gkyznde aya baktmzda sadece onun gneten yanstt gryoruz. Gne kadar k samyor ama yine de gkyzndeki en parlak yldzdan 100.000 kat daha fazla k yanstabiliyor. Gndz havann aydnl yldzlarn parltsn yok eder. Aslnda parlak yldzlarn olduu blgede gkyznn parlakl da biraz daha farkldr ama bu fark pek alglayamayz. Ama ayn olduu blgede k yeterli ise geceki gibi ok parlak olmasa da onu grebiliriz. Hatta hava artlarnn olumlu olduu durumlarda hava aydnlkken Vens gezegenini bile grebiliriz. Gnei byk bir ampul, ay da byk bir ayna olarak dnebiliriz. Baz durumlarda ampuln n dorudan grmesek bile, aynann yanstt n grebiliriz. Bu, geceleri olan durumdur. Gnei gremeyiz, nk dnyamz ondan gelen bloke etmitir. Ay, yani aynadan yansyan n grebiliriz. Ampul de, aynay da birlikte grdmz durum ise ayn gndz grnme durumudur. Genellikle 'ayn karanlk yz' diye kullanlan deyi ekli yanltr. Dorusunun 'ayn arka yz' olmas gerekir. Ayn dnyamz etrafndaki dn sresi ile kendi etrafndaki dn sresi hemen hemen ayn olduundan, biz ayn hep bir yzn grrz ama ay dnya ile gne arasndayken bize bakan yz karanlk, gnee bakan arka yz aydnlktr. 8.13 Yldzlarn klar gece niin krpyor? Geceleri gkyznde grdmz yldzlarn birou bizim gneimizden de byktrler ama o kadar uzaktadrlar ki, ancak birer nokta olarak gzkrler. Gezegenlerin yldzlardan farklar, gne sistemimiz iinde bizimle beraber gnein etrafnda dnyor olmalardr. Bu nedenle ok uzak olan yldzlar gkyznde 'sabit' dururken, gezegenler srekli yer deitirirler. Bu gezegenler gnee yaknlk sras ile Merkr, Vens, dnyamz. Mars, Jpiter, Satrn, Urans, Neptn ve Plto'dur.
_____________________________________________________________________

___________________________________
Tamer Korugan
116 __________________________________
Gne sistemimizde bile mesafeler o kadar byktr ki. dnyamza 8 dakikada gelen gne , Neptn'e ancak 4 saatte ular. Zaten gne sistemimizde bulunmalarna ramen Neptn ve Plto teleskop kullanmadan dnyamzdan grlemezler. Gne Neptn'e o kadar uzaktr ki, bu gezegenden bakldnda grnm parlak bir yldzdan farkszdr. Gne klarnn dnyamza gelmek iin 8 dakikada ald bu yolu, saatte 1000 kilometre hzla giden modern bir jet ua ancak 17 yl civarnda gidebilirdi. Gne sistemimizin dndaki mesafeler ise inanlmaz. rnein, Andromeda galaksisinin dnyaya 2.2 milyon ylda ulamaktadr. Yani biz bu galaksiyi bu kadar yl evvelki hali ile gryoruz. imdi ne yapyorlar acaba? Aysz berrak bir gecede gkyznde gzle grlebilen yldz says 7000'dir. Kk bir teleskopla 25 milyon yldz grlebilir. Ama rnein ABD'deki Mount Palomar gzlem evindeki teleskopla tm gkyz taranabilse 2 milyar yldz grlebilir. Halbuki sadece Samanyolu galaksisinde 100 milyar yldz olduu tahmin edilmektedir. Yldzlarn gz krpyormu gibi klarnn krpmasnn sebebi, ok uzaktan geliyor olmalar ve atmosferimizdir. Yeryznde nispeten lnan hava devaml olarak ykselme meylindedir. Bu durum gece de devam eder. Yldzlarn zayf klar bu ykselen hava dalgas iinde krlrlar. Bazen gzmze tam olarak ulaamazlar, yani kesik kesik gelirler. Bu evimizdeki scak radyatrn veya bir atein ya da yazn ok scak yollarn zerindeki ykselen havann arkasndaki ekillerin grntsn dalgalandrmasna benzer. Geri grlebilir gezegenlerden gelen klar da ykselen hava dalgalar ile krlr ama onlarn klar daha gl olduklarndan gzmze ulamada kesinti olmaz ve gz krpmazlar. 8.14 Lavabodan su niin saa dnerek boalyor? Lavabonuzu veya kvetinizi su ile doldurun ve tkac aniden ekin. Su dz olarak delikten boatmayacak, dne dne bir hortum oluturacak ekilde boalacaktr. Bu dn yn kuzey yarmkrede saa doru, yani saat ynnde, gney yarmkrede ise tam tersidir. Bilim insanlar buna 'Coriolis' kuvveti diyorlar. Her iki yarmkrede byle birbirine ters ynde hava akmlarnn ve okyanus akntlarnn olduu herkes tarafndan kabul ediliyor da, bir lavabodan boalan suda, byle kk bir ortamda dnyann dnnn etkili olup olamayaca tartma konusu. Dnya kendi etrafnda dnerken her tarafndaki hz ayn deildir. Ekvatordaki biri, bir gnde dnya ap kadar yani 40.000 kilometre giderken bir dier ifade ile saatte 1670 kilometre hzla yol alrken, tam kutuptaki bir insan sfr hzla sadece kendi etrafnda dnmektedir. Ayn ekilde gkyznde asl gibi duran bulutlar rzgarn etkisini katmazsanz yere gre hareketsizdirler ama altlarndaki kara paras ile birlikte dnerler. Bu durumda ekvatordaki bulutlar da kutuptakilere nazaran hzl dnmektedirler.
_____________________________________________________________________

___________________________________
Tamer Korugan
117 __________________________________
A'y ekvatorda, B'yi ise onun tam kuzeyinde 45 derece paralelinde iki nokta olarak dnelim. Bir top mermisini A'dan tam kuzeye nianlayp attmzda, at srasnda ekvatorun dn hz B noktasna gre neredeyse iki kat olacandan mermi B noktasnn dousuna gidecektir. Ayn ekilde kuzey kutbundan hemen hemen hareketsiz bir konumdan tam gneye atlan bir mermi 45 paralelinde dnya dn hz daha ok olduundan bu sefer hedefin batsna decektir. Yani kuzey yarmkrede kuzeye veya gneye atlan her ey atann konumuna gre saa gitmektedir. Bu durum gney yarmkrede ise sola doru gereklemektedir. Her iki yarmkrede kuzey - gney dorultusunda hareket eden hava akmlar ve okyanus akntlar bu durumdan etkilenirler. Kuzey yarmkrede saa, gneyde sola dnerler. Ancak be. dnya yznde byk bir lekte okyanuslarn dibindeki srtnme ve bulutlarn, hava akmlarnn zerinde bulunduklar yerle birlikte hareket etmelerinin etkileriyle oluan bir tabiat olaydr. Bilim insanlar bunun lavabo veya kvet gibi nispeten mikro lde de mmkn olup olmadn hala tartyorlar. Bir ksm burada suyun musluktan k ekil ve hznn, lavaboya dt noktann, lavabonun ve suyun gittii yerin yapsnn etken olduunu sylyorlar, dierleri de ideal artlarda 50 kere deney yapn ve grn diyorlar. Haydi banyoya, bilimsel deney yapmaya...!
_____________________________________________________________________

Luzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 1

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Luzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 1

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 1

LZUMSUZ BLGLER ANSKLOPEDS

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 1

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 1

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 1

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 1

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 1

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 1

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 1

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 1

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 1

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 1

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 1

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 1

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 1

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 1

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 1

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 1

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 1

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 1

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 1

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 1

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 1

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 1

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 1

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 1

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 1

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 1

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 1

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 1

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 1

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 1

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 1

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 1

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 1

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 1

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 1

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 1

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 1

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 1

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 1

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 1

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 1

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 1

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 1

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 1

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 1

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 1

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 1

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 1

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 1

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 1

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 1

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 1

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 1

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 1

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 1

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 1

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 1

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 1

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 1

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 1

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 1