Prof.Dr.

Mustafa Ergn

FELSEFEYE GR (Estetik)

ESTETK (SANAT FELSEFES)

Prof.Dr. Mustafa Ergn
NDEKLER A. Estetik Konusu 1. Felsefe Asndan Sanat a) Sanat 1) Taklit (mimesis)2) Yaratma 3) Oyun b) Sanat eseri 2. Estetiin temel kavramlar a) Gzellik 1) Gzel nedir ? 2) Doa gzellii ve Sanat Gzellii 3. Gzelliin nitelikleri Orant ve simetri Uyum (harmoni) b) Gzellik- hakikat- iyi- ho- yce ilikisi Gzel ve hakikat (doruluk) Gzel ve iyi Gzel ve ho Gzel ve faydal Gzel ve yce B) Estetiin temel sorunlarna yaklamlar 1) Estetik yarglarn yaps ve zellikleri 2. Ortak estetik yarglarn olup olamad a) Ortak estetik yarglarn olmadn ileri srenler b) Ortak estetik yarglarn varln kabul edenler A. Estetik Konusu Estetik kelimesi Yunanca aisthesis veya aisthanesthai kelimelerinden gelir. Duyum, duyular, alg, duygu ile alglamak gibi anlamlar tar. Bu kelimelerden karlabilecek olan, estetiin, duygusalln salad bilgilerin bilimi olmasdr. Estetiin kurucusu Alexander G.Baumgartendir (1714-1762). Ona gre mantk, dnce ve zihne bal yukardaki bilgilerin doruluunu inceleyen bir bilimdi. Estetik de duyu ve duygulara bal bilgilerin doruluunu inceleyecekti. Yani estetik mantn ikiz kardei veya duyulara dayal bilgilerin mant olarak ortaya konmutu. Felsefenin iinde temel normatif bilim vardr. Bunlar doruluk temeli zerine kurulmu Mantk, iyilik temeli zerine kurulmu Ahlak ve gzellik temeli zerine kurulmu Estetiktir. Dolaysyla estetik duyusal alann btn geniliini deil, zellikle gzel olan ksmn inceler. Bu nedenle, bir ara estetik kelimesi yerine gzellik bilimi veya felsefesi kavramlar da nerilmitir (J.G. Herder ve G.W.F. Hegel tarafndan). Ancak daha sonra estetiin temel deerinin sadece gzellik olarak snrlanmasna kar kanlar olmutur (I. Kant, Fr. Shiller, K. Rosenkranz, L. Wittgenstein gibi). Onlara gre yce, trajik, komik, zarif, ilgin, ocuksu (naif) soylu, ekici ve hatta irkinlik bile estetiin inceleyecei deerler iine girebilir. Estetiin aratrma alann gzellik ve sanatla snrlayan geleneksel anlaya kar, sezgi ve sezginin ifade edilmesini teklif edenler (B. Croce) pek kabul grmemitir. Estetik bilimi gene bir sanat felsefesi olarak kabul edilmektedir. Estetiin kayna konusunda ise deiik grler bulunmaktadr. Esas estetik olann estetik obje (sanat eseri) deil, onu yapan ve ona bakan kiideki psikolojik duygular olduunu savunan psikolojik estetikiler (Th. Lipps) vardr. Buna karlk subjektif yaklamdan uzak, esas estetik olann obje, sanat eseri olduunu savunan fenomenolojik estetikiler (L. Wittgenstein) vardr. Aslnda felsefi estetik btn bunlar birletirir; psikolojik estetik (sje), fenomenolojik estetik (obje), sanat felsefesi ve estetik deerler mant (estetik yarg) bir btn olarak ilenir. 1. Felsefe Asndan Sanat Sanat birok blmleri, akmlar, eitli ekillerde uraanlar, mzeleri, sergi ve gsteri salonlar v.s. olan byk bir sosyal faaliyet alandr. Resim, heykel, mimari, mzik, edebiyat, tiyatro, sinema, fotoraf gibi birok dallar olan sanat, eitli bilimlerce incelendii gibi felsefe asndan da incelenmektedir. Bu inceleme sk sk sanatn toplumsal, psikolojik ve teknik incelemeleriyle akmaktadr. a) Sanat Sanatn ne olduu konusu alara, toplumlara, zerinde durulan sanat alanna gre baz deiiklikler gstermektedir. Sanat, insani bir faaliyettir ve insan etkileyen her ey, sanat da etkilemektedir. Sanat, sanatya bal bir rn olarak sanatnn kiiliinden ve orijinalliinden

Prof.Dr. Mustafa Ergn

FELSEFEYE GR (Estetik)

de byk lde etkilenir. Ama btn sanat eserleri kiilerde estetik bir zevk ve heyecan uyandrr; beenilir, takdir edilirler. Sanat eserini dier rasgele eserlerden ayran unsurlar nelerdir? Bunlarn banda gzellik gelir. Daha sonra da tartlaca zere, gzelliin tanm olduka zordur. Gzelliin yan sra bir sanat eserinde yce olma, haz ve hoa gitme duygusu uyandrma, doru ve iyi olma, faydal olma, bir amaca hizmet etme, insann orada kendi ruhundan, heyecanlarndan bir eyler bulmas gibi zellikler de aranmaktadr. Sanat daha iyi anlayabilmek iin, filozoflarn sanat faaliyetini nasl deerlendirdiklerine ksaca bakmak gerekir. Sanatn kkeninin, kaynann ne olduu konusunda eitli grler vardr ve bunlardan bazlar yle zetlenebilir: 1) Taklit (mimesis) Sanatn esasnn taklit olduunu savunan ilk dnr Aristotelestir (M.. 384-322). Aslnda Platon (M.. 427-347)nun eserlerinde ve felsefesinde de, her eyin aslnn idealar dnyasnda bulunduu, bu dnyadakilerin hepsinin onun iyi ve kt taklitleri olduu eklinde bir gr vardr. Aristoteles ise insanda bir taklit (mimesis) yetenei ve hazznn bulunduunu, sanatnn olaylarn ve varlklarn zndeki ideali, fikri taklit ettiini syler. Sanat, deta tabiatn eksik brakt eyleri tamamlar. Estetii bamsz bir bilim haline getiren Alman filozof Alexandre-Gottlle Baumgartene gre de evrende madde ve ruh ylesine henkli bir ekilde birlemi ve kaynamtr ki, sanatn ve sanatnn amac tabiat taklit olmaldr. Maddeci estetikilerden H.Kocha gre ise, sanat, zel bir gereklii yanstma biimidir. Ancak bu yanstma biimini toplumsal deerler belirler. Belki baz sanat dallarnda, mesel resimde, heykelde, tiyatroda taklidin daha fazla yer aldn, ama mimari, edebi sanatlar gibi alanlar-da hayal gcnn taklidi atn sylemek daha gereki olur. Zaten eski Yunan dnrlerinden Philostratos taklidi ikinci plana atarak hayal gc ve yaratma ilkesini savunmutur. Hayal gc taklitten daha kuvvetlidir. Eski Yunan Tanrlarnn heykellerini yapanlar onlar grerek yapmamlardr.

Alman filozofu G.W.Fr. Hegel (1770-1831) de tabiat gzelliini reddederek sanat gzelliini tabiat gzelliinden stn tutar. Fr.W.-J. Shelling (1775-1854) de sanat tabiatn taklidi sayanlara kardr. Sanat, yaratc Tanrnn ruhunu bilinsizce izler; onun yaptklarn taklit etmez, tabiat canlandran Tanrsal ruh gibi o da yeniden, orijinal olarak yaratr, kulland eyaya can verir. Taklit; resim, heykel gibi baz sanatlarn vastas olabilir ama birok sanatlarda vasta bile olamaz. Kald ki, birok fotorafta, plastik ve balmumundan yaplm gerei aynen taklit eden eserlerde bir sanat ruhu, bir estetik heyecan duyulmuyor. Tiyatroda izlenip alklanan birok cinayet sahnesi gerek hayatta ayn beeniyi bulur mu? Sanat eseri, gerein yaln bir taklidinden ok daha farkl bir eydir. 2) Yaratma Tabiattaki varlklarn ve olaylarn dorudan kendileri bir sanat eseri saylmazlar. Doal eylerin bir sanat tarafndan ilenmesi ve dzenlenmesiyle bir sanat eseri ortaya kar. Sanat, doann aynen yanstlmas deildir; nasl bilim varlklar ve olaylar zmeye ve formle etmeye alyorsa, sanat da varlklar ve olaylar anlamaya ve bilimden farkl bir ekilde anlatmaya ynelmitir. Burada kimi sanat resmi, kimi heykeli, kimi mzii, kimi edebi sanatlar kullanr. Ama her sanat gerei anlatrken kendi tekniini, kendi ruhunun yaratcln ortaya koyar. htimal ki, bir ey ortaya koymaya alrken kendi ruhunun derinliklerindeki gzellik ideali ona yol gsterir. Sanatda yaratcl ynlendiren, onun hayal gcdr. Reel varlklar ve olaylar onun hayal gc ile birleerek unutulmayan sanat eserlerine dnebilir. Bu arada gerek varlk ve olaylarn baz ynleri krplp atlr, baz ynleri sanatnn orijinal yaratmas, hem ele ald konular, hem kulland malzeme, hem ileme tarz ile onun kendine has slubunu ortaya koyar. ou filozof, gerek sanatlar bir deha olarak kabul eder. Sanat eserleri de, bu dehann evredeki olaylar ve varlklar kendi ruhlarndaki hayal gc ile ileyerek deerlendirmeleri sonunda ortaya kar. Sanat, insann i dnyasnn eseridir ve byk lde bireyseldir. Ama btn dier insanlarn i dnyasna da hitap ettii iin ksa srede toplumsallamaktadr. Hegele gre sanat, maddeye sokulan ve maddeyi kendine benzeten sanatnn ruhudur. Bu yaratc ruh, heykelde ve mimaride maddeye

Prof.Dr. Mustafa Ergn

FELSEFEYE GR (Estetik)

ok baml iken, resimde maddeye tamamen hkim; edebiyatta ve mzikte ise maddeden deta kurtulmu bir haldedir. Sanat; fikirleri, hayalleri eitli ekillerde eitli boyutlarda gerekletirme hareketidir. Ama bilimsel ve teknolojik bulular bir sanat eseri saylmazlar. nk ou kez sanatn yol gsterici olan gzellik ve beenilme deerlerinden yoksundurlar. Karl R.-E. van Hartmann (1842-1906) sanat bir somut idealizm olarak nitelemi; bunun temelinde de gzel idealinin bulunduunun savunmutur. George Santayana (1863-1952) ve John Deweye (1859-1952) gre de sanatsal yaratma, kiinin evresiyle etkileiminden kar. Sanatda bir kiilik, hayalgc, bilgi, evrede eitli ekiller, olaylar, sesler, malzemeler Dolaysyla evre sanaty besler, sanat evreyi deitirir. Resim ve heykelde antik Yunan, Roma ve hatt Rnesans sanatlar klasik taklit snrlar iinde grnyorlar. Romantizm ve Realizm sanat akmlarna mensup olanlarn eserlerinde de tabiattaki varlklar ve olaylar gereine yakn bir ekilde taklit edilmeye allyordu. Ama biimden ziyade renk peinde koan izlenimciler, insann bilinaltn da vurmaya alan ekspressiyonistler, gereklerden kap gerek stne ulamaya alan srrealistler, edebiyat alannda da temsilcilerini bulan sembolistler, Picassoda zirveye kan geometrik kbizm v.s. sanatta taklitten ziyade yaratcl n plana kard. zellikle fotograf ve film teknolojisindeki gelimelerle, bilgisayarn ses ve grnt ileme tekniklerinin gelimesi bir montaj sanatn ortaya kard. Dadaclarn resimde bir tahta izip onu boyama yerine oraya gerek bir tahta akma gibi sanat tekrar reelletiren giriimleri eskide kald. u anda teknolojideki gelimeler bir taraftan bilgisayarlar ve zel film teknikleriyle hareketli grntler zerinde birok deiiklikler salayan op-art ve eitli nesnelerin birletirilmesiyle yeni kompozisyonlar elde eden pop-art, ada sanaty yaratclkta yeni boyutlar gelitirmeye zorluyor. 3) Oyun Baz filozoflara gre, sanatn kayna elence ve oyundur. nsanlar zorunlu ihtiyalarn karladktan sonra amasz olarak, hoa giden bir takm oyun faaliyetlerinde bulunurlar. Bu tr, hem bedeni dinlendirir hem hoa gider. Bu tr faaliyetlerin bir sonraki ad, kendini ssleme ve

yakn evresini hoa gidecek, beenilecek bir ekle getirmedir. Charles Bordelee gre sanat byle ortaya kmtr. Bilim nasl aklla deneyden kmsa, sanatlar da hayalgc ve oyundan kmtr. E. Groesse de sanatn, amac kendinden olan bir faaliyet olduunu, insann btn kuvvetini eken ve kullanan bir oyuna benzediini syler. O halde oyun sanatn kayna olmaktan ziyade, insann haz duyarak yapt zgrce bir davran olarak sanat faaliyetine benzemektedir. Shiller de, sanatn kayna oyundur demekten ziyade gerek estetik dnyann oyun dnyas olduunu, insann sadece oyunda gerek insan olduunu, zgr davranmann, hayal gcn gerekletirmeye almann orada mmkn olduunu ve bu faaliyetin sanata yakn olduunu anlatr. Ancak balangta kendiliinden ve tamamen zgrce olan oyun faaliyetinin zamanla durulduu, bir takm kurallara baland, iyice sembolize edildii grlr. Oyun ksa srede gerek ritmik hareketleriyle gerek mzik ve giysileriyle taklidin etkisine girer. Oyun igds taklit tarafndan kontrol edilmeye balanr. Ama oyun faaliyeti daha sonra gerek dansta, mzikte gerekse plastik sanatlarda ve resimde grld gibi, dier sanatsal almalarn kaynan oluturmutur. B. Croce, Sanat, oyun deilse de o trden bir faaliyettir demektir. nk sanatn z ve amac oyundan olduka farkldr. Sanat yalnz taklit etmez; deitirir ve yaratr. Bu deitiricilik ve yaratcln arkasnda o ok takdir edilen sanat zgrl vardr. Kant, Shiller, Grant Allen, Spencer gibi dnrler tarafndan desteklenen oyun teorisi bazlar tarafndan eletirilmitir de. Bunlara gre oyun fizyolojik ve sosyolojik bir yansmadr ve hibir iz brakmadan kaybolabilir. Oysa sanatla, sanatnn hayal gc, teknii, akl sanat eserinin yapld madde zerine ilenir ve yzyllarca devam eder. Toplumlar ve gelenekler deiince oyunlar deitii halde, sanat eseri yaar. Hatt belli toplum yapsnda sanatnn yaratcl devam eder. Oyun teorisi, gzel sanatlarn daha ziyade tiyatro ve gsteri sanatlar (spor dahil) ilgili alanlarndaki faaliyetler iin deerlendirilirse uygun olur. Bazlar oyun ve haz duygusunu sanatn kayna sayarken, bazlar da bunlar bir ama olarak ortaya koymutur.

Prof.Dr. Mustafa Ergn

b) Sanat eseri

FELSEFEYE GR (Estetik)

Aslnda bir sanat eserini meydana getiren, daha dorusu sanat olgusunu karan unsur vardr: Sanat, sanat eseri ve sanat eserini anlayp takdir eden kiiler (almlayc). Sanat eserini meydana getiren kiilere sanat, sanat eserine estetik obje, sanat eseriyle estetik ilgi kuran kiilere de estetik sje denilir. Sanaty dier insanlardan ayran, onun kiiliidir. Onun hayal kurma gc, duyarl, duygululuu, arm zenginlii, gerilim sreklilii ve sabr gibi zellikleridir. Sanat doada grdklerini gerek ekil, gerek renk, ses ve gerekse anlatm olarak aynen taklit eden kii deildir. Onun gr bakadr, seii ve anlat bakadr. Sanat yanstan deil, yaratan kiidir. Baz kiiler sanatn bireyselliine, psikolojik zellik ve glerine nem vermiler; sanatlar olaanst kiiler olarak nitelemiler; hatt bazlar sanatlar insanst kiiler ve dhiler olarak grmlerdir. Ama bazlar da onlarn zerinde evrenin etkisini, toplumun ve eitimin etkisini vurgulayarak, onlar, evrenin deiik bir aynas olarak grmlerdir. Sanat eserleri, sanatlarn ortaya koyduklar estetik objelerdir. Bir heykel, bir tablo, bir beste, bir bina, bir iir, roman v.s. sanat eseridirler. Sanat eserlerinde, onlar estetik obje haline getiren baz zellikler vardr. Biz buna estetik deer diyoruz. Yani eer bir eserin estetik bir deeri varsa, o eser sanat eseri olabilir. Sanat eseri deyince, sanatn btn alanlarnda verilmi ve estetik deeri olan eserleri saymak gerekir. Belli bal sanat alanlar ise unlardr : Resim, grafik ve plastik sanatlar Mzik Mimarlk Edebi sanatlar, roman, hikaye, iir, tiyatro eserleri Sinema Tiyatro sanatlar ve dans Verdii eserler bakmndan sanat ile zenaat da birbirlerinden ayrmak gerekir. Zenaat, faydaya dayal rnler ortaya koymaya denir. Sanatta faydadan ziyade sanat kaygs egemendir; belli bir menfaat salamak amacyla yaplan eserler daha ziyade zenaat eserleridir. Bir sanat eserinin estetik deer kazanabilmesi iin, hibir kar dnmeden o objeden haz duyan ve onu takdir eden estetik sjelerin bulunmas gerekir. Gzel bir tablo karsnda

duygulanmayan, ok gzel bir konseri, bir tiyatro oyununu alklayamayan, gzel bir iirden ruhu kprdamayan kiiler karsnda sanat eserinin bir deeri yoktur. Baz estetikiler, esas estetik olayn insanlarn ruhunda meydana gelen zel duygular olduunu iddia ederler. Ak Veyselin Gzelliin on para etmez. Bu bendeki ak olmasa dizelerinde olduu gibi. uras bir gerektir ki, sanatnn ve sanat eserlerinin gerek deerini bulabilmesi iin, insanlarn temel gzel sanatlar alannda bilgilendirilmesi ve eitilmesi ok yararl olacaktr. 2. Estetiin temel kavramlar a) Gzellik Estetie bazlar Sanat felsefesi demesine ramen gzellik felsefesi diyenler de oktur. Dolaysyla bugn estetiin en temel kavram, gzelliktir. Gzellik, adan aa, toplumdan topluma ve insandan insana, hatt insann yana, mesleine, iinde bulunduu sosyal ve psikolojik duruma gre deien bir deerdir. Zaten insan gerek bir dnyada kendi koyduu, yaygn kabul gren deerleriyle yaar. Bilgilerimizi dzenleyen doruluk deerleri, ahlkmz dzenleyen iyilik deerleri ekonomimizi ve pratik hayatmz dzenleyen yararllk deerleri ve estetik hayatmz dzenleyen gzellik deerleri vardr. Bu deerleri ortaya koyan, bir eyi iyi, gzel yapan insandr. 1) Gzel nedir ? Felsefede gzellik Platon ile balamtr. Ona gre gzel (tokalon), mutlak ve z olarak idealar zlemindedir, Tanr katndadr. O gzellik her zaman ve her yerde geerli olan mutlak gzelliklerdir; zaman ve mekan ddr. Bu deimeyen gzellikler bu dnyada maddelere ekil verirler; ama madde zayf ve kararsz olduu iin, her eyin asl olan o gzellik ideleri varlklara tanr olarak yansyamazlar ve maddi gzellik bozulunca da o gzellik kalmaz. Yani gzellik varlklarda ve olaylarda deil, onlara yansyan idealar lemindedir. Plotinos ise gzellii ikiye ayrmaktadr: Bunlardan birisi nesnelerdir ve bunlar gzellik idesinden pay aldklar oranda ve srede gzeldirler. Dierleri ise z gerei kendiliinden gzeldirler (erdem gibi). Plotinos beden gzelliinden balayarak temizlene temizlene Tanr gzelliine giden mistik bir yol izer.

Prof.Dr. Mustafa Ergn

FELSEFEYE GR (Estetik)

Aristotelese gre gzellik henktir, uyumdur. Bir btn meydana getiren unsurlar birbiri ile uyumlu ise, o ey gzeldir. Tabi burada simetri, orant, tam uyum (precision) snrllk gibi faktrler geerlidir ve Aristoteles gzellii deta matematik olarak deerlendirir. Alman filozoflarndan I. Kant, gzeli bir estetik deer olarak ho, iyi doru ve yararldan ayrarak, sanat gzellii ile tabiat gzellii farkn ortaya koymaktadr. Tabiat gzellii tabiatn bir maddede amacna ulamasdr; bunun belli kurallar vardr. Sanat gzelliinde ise ou kez ama, kural yoktur; hoa gitme ve ruhtaki estetik duygu esastr. Fr. Shillere gre de gzelliin bir duyusal bir de akli yan vardr. Gzellik, akln, duyularn ekillenmesidir. nsandaki oyun itepisi, akldaki biim itepisi ile duyulardaki yaama itepisini gzellik eklinde birletirir. Alman idealistlerinden Shellinge gre de subjektif ve objektif ztlklarnn kalkt bir eserde yansyan ey gzelliktir. Hegelde ise gzellik tekrar bir ide seviyesine ykselir. de, hem doru hem de gzeldir. Gzellik idesi kendisini sanat eserlerinde gsterir. Th. Vischer, estetii gzelin bilimi olarak almakta ve gzeli de idenin grne kmas, duyular tarafndan alglanr hale gelmesi olarak tanmlanmaktadr. de ile grn arasndaki uyum gzeli, uyumsuzluk ise irkinlii ortaya karr. Vischer, tabiat gzelliini de bir gzellik olarak kabul eder ve hatta sanat; tabiatn objektif gzellii ile insan hayalgcnn subjektif gzelliinin birlemesi olarak tanmlar. Varoluu (existansiyalist) filozoflardan Martin Heideggere gre ise, gzellik varln aydnlanmasdr, doruluktur. Ancak bu doruluk, mantksal doruluk deil, gerek doruluktur; varlklarn iindeki doruluktur. Varlklarn gizli olan yapsn herkesin grebilecei ekilde aa karmak, gzeli ortaya koymaktr. Yukardaki gibi, gzeli bir ide, bir lk olarak alan metafizik gzellik anlaylarnn yannda, gzeli psikolojik olarak alp deerlendirenler de vardr. Th. Lipps, gzeli bir insann haz duyduu, kendisini zgr hissettii biim olarak alglyor. Oysa fenomenciler bunu kabul etmiyorlar. Onlara gre gzellik, seyredene bal olmayan, gzel olan varln yapsnda temellenen bir zelliktir. Gzel bir ey, onu gzel gren olmasa da gzeldir. Gzellik ide de deildir, gereklik de; gzellik geree dayanr ama onun aar. N.Hartman, gzelliin genel ve

tmel bir metafizik varsaymdan kartlmas yerine gzel varlklardan, ontolojiden kartlmas gerektiini syler. 2) Doa gzellii ve Sanat Gzellii Natralistlere gre bir doa gzellii vardr ve bu, sanat iin bir model, bir rnek olmaldr. Sanat, ancak doay taklit (mimeris) olabilir. Dolaysyla doa gzellii sanat gzelliinden nce gelecek ve ona klavuzluk edecektir. Aristotelese gre de, sanatn objesi doadr. Ancak doa her zaman gzel deildir ve baz irkin ve feci doa manzaralar sanat eserlerine yanstldnda orada gzel olabilir. Impressionist sanatlar, doa gzelliinin sanat iin nemsiz olduunu vurgulamak iin irkinliklerin resimlerini yapmlardr. Kant, Hegel, Croce, Lukacs gibi dnrler doa gzellii ile sanat gzelliini birbirlerinden ayrmlardr. Hegelde sanat gzellii doa gzelliinden stndr. B.Crocede konuyu estetik bak asndan ele alr. Genelde doa gzellii estetik d bir eydir; ama onun hoa giden, bize zevk veren ynlerini bir estetik obje olarak gryorsak, o doa paras gzeldir. Yani gzelliin kayna doa ve madde dnyas deil, insann kendi i dnyasdr. nk insan evreye bakarken bir hayvan gzyle bakmyor; onun psikolojik durumu, ya, meslei, mitleri, hayalleri v.s. baka etki etmekte, onun gzel gzel veya irkin grmesini etkilemektedir. dealist estetie gre, sanat gzellii doa gzelliinden stndr ve onu konu aldnda yceltir. Buna kar olan natralist ve materyalist estetik grne gre ise, gzellik her eyden nce organik hayatn iinde, doadadr. Sanat eseri doaya dayal olmaldr. Ancak gzellik retim ilikileri iinde oluan toplumsal bir deerdir. Resimde romantizm akmnn byk ustas E. Delacroix (1798-1863) biz romantik olduktan sonra dalar gzelleti diyor. Buna benzer ekilde Kant da doa, bir sanat esri olarak grld zaman gzeldir, demektedir. 3. Gzelliin nitelikleri Gzelliin objektif ve subjektif nitelikleri vardr. Subjektif nitelikler kiiden kiiye, toplumlara ve yzyllara gre deiebilecei iin, burada ksaca objektif nitelikler zerinde durulacaktr. Objektif nitelikleri de isel ve dsal olarak ikiye ayrmak mmkndr.

Prof.Dr. Mustafa Ergn

FELSEFEYE GR (Estetik)

sel nitelikler unlardr: Bir eserin gzel olmas, onun temsil ettii ideyi yanstt oranda artar. Gzel bir ey, idesine, zne, kavramna uygun olan eydir. Gzel eser, temsil ettii eyin tipine bir btn olarak uygun olmaldr. At hrgl olmaz, nar aac am yapraklar tamaz. Yetkin olmayan, tam olmayan eyler gzel deildir. Bir eyin gzel olabilmesi iin canl ve anlatm gc yksek olmaldr.

trlr, bazen bu kavramlarla sk skya balanr. Gzel ile bu kavramlar arsndaki benzerlik ve farklar nelerdir? Gzel ve hakikat (doruluk) Eserlerin fikirlere ve zlere uygun olmas, onun doruluunu gsterir. Doru ve gzel, bir bakma zdetir. Boilau hibir ey dorudan daha gzel deildir diyor. Mistik idealistler, gzellii, Tanrsal dorunun yansmas olarak grrler. Platonda, Hegelde doa ve sanat eserleri ideyi yanstt lde gzeldir. Realistler de, sanat eserinin gerei doru olarak yansttnda gzel olduunu sylerler. Oysa doru ve gzel ayn eyler demek deildir. Doru, akla hizmet eder, genel ve soyuttur. Oysa gzel, duygularmza ve hayal gcmze hitap eder ve somuttur. Baz doruluklar gzeldir, ama bazlar hayranlk, heyecan ve coku uyandrmad iin gzel bulunmazlar. Matematikteki, fizik ve kimyadaki bir ok doru ile gzel arasnda ne balant vardr? Bazen dorulukla ilgisi olmayan, hayal gc ile yaplan eserler gzeldir. Doruluk bir mantk yargs, gzellik ise bir deer yargsdr. Bilimsel doruluklar ve sanatsal gzellikleri anlamak iin ayr ayr eitim gerekir. Gzel ve iyi Sokrates, Platon, Aristoteles, Descartes ve Kant filosoflar, ahlk filosoflardr. Bunlar gzel ve iyi arasnda dorudan bir balant kurarlar. Gzellik; doruluk, drstlk ve iyiliktir. Gzel iyidir ve iyi gzeldir (kalo-kagathia). H. Pierren gzel, iyinin bir baka addr diyor. Ahlk dnrler sanatla ahlk birletirip, gzelle iyinin zde olduunu savunuyorlar. J. M. Guyauya gre, iyi daima faydaldr, faydal daima gzeldir; bu itibarla iyi de gzeldir. Shaftesburyye gre de orant ve dzenin olduu yerde gzellik, gzelliin olduu yerde erdem ve iyilik vardr. Oysa daha yakndan incelendiinde, gzel ve iyinin byle iie girmedii grlr. Gzellik ve iyilik kiiden kiiye, toplumdan topluma deien deerlerdir ama, iyilik daha deikendir. Bir kii iin iyilik olan bir davran, onun rakibi iin ktlktr. Belli bir durumda iyilik gibi gzken bir hareket baka bir durumda ktlk olabilir. yi amaldr, faydaldr; gzelin ise her zaman amal ve faydal olduu sylenemez. yilik aklla, gzellik genellikle sezgiyle anlalr. yiliin belli yasalar, bamllklar vardr; gzellik ise zgrlktr. Ahlksal iyi her zaman sempatik ve ekici deildir; gzel ise insanlar

Gzelliin dsal - biimsel nitelikleri de unlardr: Orant ve simetri: zellikle gzelliin matematik olarak belirlenmesi srasnda karmza kan ilk orantdr. Gzel, unsurlarn orantl olarak birlemesidir. Orantsz ey gzel olamaz. Platona gre gzellik, doru orantdan baka bir ey deildir. Aristoteleste ise gzel, dzene ve bykle dayanr. Eskiden beri sanatlar ve filozoflar tm gzellikleri aklayacak byl bir matematik forml aramlar ve bunun altn kesit orantsnda bulmulardr. Orantya bal olan gzelliin bir baka nitelii simetridir. Gzel olan bir btnn paralar arasnda lye dayal bir dzen vardr. Doadaki gzellik byk lde simetriye baldr. Canllarn bedeni sa ve sol olarak simetriktir. Sanat eserlerinin de gzel olarak alglanmasnda simetri ok nemlidir. Uyum (harmoni): Btn gzellikler iin, paralarn uyumlu birlemesi nemlidir. Hem hareketli hem de hareketsiz btnlerde uyum nemlidir. Zaten uyum olmaz ise gzellik de kalmaz, btn de. Sanat, evrendeki ve varlklardaki gizli uyumu yakalayp onu eselerinde yanstmak ister. Gzellik, bir varlkta kartlarn gerilimine dayanan bir uyumdur. Evrendeki bu uyum sanat eserlerine de yansrsa, onlar da gzel olur. Harmoninin, temelinde oklukta birlik bulunur. Evrende herey ok ve karmak gibi grnr. Ama oklukta birlik salannca bir uyum, bir g, bir gzellik ortaya kar.

b) Gzellik- hakikat- iyi- ho- yce ilikisi Filozof ve estetikiler gzeli tanmlarken, gerek, faydal, iyi, ho, yetkin, latif, yce gibi nitelikler kullanrlar. Gzellik, bazen bunlarla kar-

Prof.Dr. Mustafa Ergn

FELSEFEYE GR (Estetik)

eker ve heyecanlandrr. Bir sanat eserindeki plak bir poz ahlk bakmndan kt olabilir, ama gzel olmas mmkndr. Gzel, herkesindir; herkes gzellikler zerinde birleebilir ama iyilikler genellikle karlara ve durumlara gre deiir. Gzel ve ho Gzelin, houmuza gittii iin gzel olduunu dnrz. Holuk ta aklmzla deil, gzellik gibi, duygularmzla ilgilidir. Houmuza giden ey, haz ettiimiz eydir. Haz ve holuk gzel zerinde younlam gibi gzkr. Ancak gzeli, haz veren ve hoa giden eserlere indirgemek doru olur mu? Gzel eserler hotur, kiiye haz ve keyif verir. Ama bu her zaman byle olmaz. Her zaman bize hazlk ve holuk veren bir eser, bir durum gzel olamaz. Belli bir durumda houmuza giden ey, durum deitiinde holuunu kaybeder. Holuk ve haz peinde koan, bazen alaltc durumlara debilir. Oysa gzel tutkusu insan bytr, yceltir, asilletirir. Gzel, bizi srekli kendine eken bir gtr, kuvvettir. Haz ve holuun ekim sresi ise fazla deildir. Gzel ve faydal Antik Yunan filosoflar gzel ve faydal olma problemini tartmlar; gzeli faydal ve kullanl olma ile tanmlamlardr. Faydal olan gzel, gzel olan iyi ve ayn zamanda faydaldr. Oysa Kant, gzel ve iyiyi birbirinden ayrnca, gzel ile faydal arasndaki balar da kopmutur. Su faydaldr ama, suyun gzel ve faydal olduu durumlar ayn deildir. Bir yerde grdmz gzel bir ocuun bize faydas yoktur. i sebze ve meyvelerle dolu bir bahe faydal, ama iinde sebze ve meyve olmayan bir park daha gzeldir. Gzel daima gzeldir; ama faydal geicidir. Tpta kullanlan ilalar ve baz tedavi yntemleri faydaldr, ama gzeldir denemez. Baz dnrler gzel ve faydal arasnda bir balant kurulamayacan, bunlar birbirine kartrmamak gerektiini, daha dorusu fayda ve karn sanat bozacan iddia etmilerdir. Hatt Schiller ve Spencer gibi dnrler gzel ile faydalnn birbirine aykr olduunu savunmulardr. Ancak insan giderek teknik bir evrede yaamak zorunda kalmaktadr. nsan madem ki do-

al gzelliklerden uzak, teknik adamlarn yapt letlerle, onlarn oluturduu ortamlarda yaayacaktr, yleyse bu evrenin hem yararl hem de gzel olmas gerekir. Zaten ada hayatta da bir taraftan desinatrlk, evre dzenleme, bir taraftan ergonomi gibi bilgi alanlar teknik letlerin ve ortamlarn hem faydal hem de gzel olmasna almaktadrlar. Gzel ve yce Estetikiler tarafndan yce ve ycelik de, gzellik gibi bir estetik deer olarak inceleniyor. Sanat eserlerinde gzel ve yce ideleri her zaman bir arada bulunabilir mi? Her zaman deil. Hem gzel hem yce olan baz sanat eserleri vardr; ama her zaman gzel olan yce, yce olan da gzel olmaz. Yce genellikle byk ve snrsz, insan ezen, kontrol altna alan olaylar ve varlklardr. nsan ssz bir lde tek bana kaldnda, bir frtnaya tutulduunda, gece yldzl gkyzn seyrettiinde, muhteem bir mimari eserle karlatnda yce duygusuna kaplr. Baz byk insanlar yce olarak deerlendirilir. Bizi aan, hayran brakan byklk ve kuvvetlere yce deriz ve bunlar gzeli aarlar. Yce, gzelden daha gl, korkutucu, rktc olabilir. Yce olan baz eyler gzellik tar, ama bazlar tamaz. Bu benzerliklerin dnda gzel ve henk, gzel ve lks, gzel ve latif gibi ikililerin de bazen birbirleriyle yanyana durduu ve birlikte deerlendirildii grlmektedir. Ancak bunlar da her zaman gzelle birlikte olan unsurlar deildir. B) Estetiin temel sorunlarna yaklamlar 1) Estetik yarglarn yaps ve zellikleri Yarg, var olan ve olmayan doru veya yanl olan eyler zerinde ileri srlen ifadelerdir. Felsefe tarihinde Aristotales ve Kant, yargnn zerinde en ok duran dnrlerdir. Yarglar birok ekilde snflandrmak mmkndr. Ama burada incelediimiz konu bakmndan yarglar bilgisel (cognitive) ve estetik yarglar olarak ikiye ayrabiliriz. Bilgisel yarglar, doru-yanl mantna gre incelenebilecek objektif yarglardr. Oysa estetik yarglar subjektiftir ve doru-yanl mant ile deerlendirilemez. Felsefe tarihinde I. Kant ve L. Wittgenstein, estetik yarglarn mantn kurmaya almlardr. Daha dorusu estetik bilimini, bir estetik yarglar mant olarak gelitirmilerdir.

Prof.Dr. Mustafa Ergn

FELSEFEYE GR (Estetik)

Estetik yarglar bilgiler gibi kavramlara deil insanlarn duygularna baldr ve mantksal kurallara balanamaz. O, insanlarn duyarlk, zihin ve hayalglerinin zgr ve uyumlu bir oyunu iinde ortaya kar. Estetik yarg, bir ahlk veya bilgi yargs deildir. Onlar gibi objektif deil; haz duyma ve duymamaya dayand iin subjektiftir. Estetik yarg, kar elde etmeye, kullanmamaya ynelik deil, sadece seyredip beenmeye baldr. Estetik yarglar daha iyi anlayabilmek iin, ksaca onun zelliklerine bakmak gerekir. Estetik yarglar bireyseldir. Herkes beenisini hr olarak deerlendirip ifade eder. Bu beeni, kiinin duygularna baldr ve tamamen zeldir. Estetik yarglar subjektiftir. Renkler, ekiller, sesler kiiler tarafndan farkl deerlendirilmitir. Hoa gitme ve gzel bulma olaylar mantksal yarglar gibi deerlendirilemez. Kimse kendinin gzel bulduunu bakalarnn da gzel bulmasn bekleyemez. nk bu yarglarn subjektif (kiiye has) olduu batan kabul edilir. Ancak burada bir yarg anarisine de dlmemelidir. Estetik yarglar ortaktr. Estetik yarglarn artsz bir zorunluluu yoktur. Ancak bu yarglar, sadece duyu holanmasna dayanan, hibir prensibe dayanmayan, tamamen keyfi olan yarglardan da ayrlmaldr. Sanat eserlerini deerlendirmede pratik bir zorunluluk ta vardr. zgr olarak hkm veren insanlar; o toplumda, o ada geerli olan ortak estetik duyguya (sensus communis aestheticus) gre hareket ederler. Bu duygu, subjektif olmakla beraber btn insanlarda ortaktr. Estetik yarglar zorunludur. Bu zorunluluk ortak estetik duygudan gelir. Gzelin dnyas ho dediimiz alandadr. Holuktan dolay duyulan haz tamamen keyfi ve kiinin kendisi iin olduu halde, gzelden dolay duyulan haz bakalarnda da bulunur ve zorunlu bir holanmadr. Bu haz btn insanlarda olmas gereken birey st bir hazdr. Estetik yarglar geneldir. Geri estetik yarglarn zelliklerini sayarken onun bireysel olmas zerinde durduk. Ama genel olarak deerlendirdiimizde estetik yargnn, birey -st ortak estetik duygu prensibine dayanan zorunlu ve genellii olan yarglar oldu-

u ortaya kt. Bu, ideal bir durumdur. Bir kii gzel bulduu bir eyi, herkesin gzel bulmasn ve beenmesini ister. Ama farkl kltrlerden, farkl alardan, farkl eitim dzeylerinden insanlar deerlendirdiimizde, onlarn vard estetik yarglarn daha ok bireysel olduunu grrz. Estetik yarglarn genellii, subjektif bir genelliktir. Sanat tarihinde klasik olmu resimler, heykeller, binalar; edebiyat , mzik gibi alanlarda btn dnyada deerli bulunan eserler varsa, bu genel estetik yarglarn bulunduunu gsterir. Estetik yarglar relatiftir. Bir taraftan estetik yarglar bireysel ve keyfi olarak kabul edip dier taraftan da onu birey-st, zorunlu ve genel geer yarglar olarak anlattk. Burada birbiri ile uzlamaz gibi grnen iki fikir ifade edilmi gibi grnyor (antonimia). Oysa estetik yarglar dnyasnda relatif geerlik olduuna dikkat edersek, yukardaki zt fikirler kendi boyutlaryla kendi yerlerine otururlar. Bugnk insanlk kltr farkl merkezler etrafnda gelien tarihi kltre dayand iin, dnyann farkl blgelerinde farkl kltrler yaamaktadr. Sanat eserleri kendi kltr yaplar iinde ortaya karlar. Bu eserleri deerlendiren estetik beeniler de kltrden kltre deiir, yani relatifdir. Ayrca bir kltr iinde eitim de insanlarn beenilerini deitirdii iin, farkl eitim dzeylerindeki insanlarn estetik yarglar birbirinden farkl olacaktr. Ve son olarak ayn kltr iinde ayn eitim dzeyine sahip insanlar arasnda psikolojik yap farkllklar olduu iin bu da estetik yarglarn relatifliini glendirecektir. Estetik yarglar dnseldir. Estetik yargnn daha nce saylan zelliklerine zt olan bu fikir, L. Wittgensteina aittir. Ona gre, estetik yargnn temelinde duygusallk yoktur, bilgi ve dnsellik vardr. Estetik yargy, konunun uzmanlar verir ve dier insanlarda onlara uyarlar. 2. Ortak estetik yarglarn olup olamad Bir sanat eseri, onlar yapan sanatlarn ve onlar deerli bularak alan, koruyan, seyreden, dinleyen, okuyan estetik beeni sahiplerinin ortak abalaryla ortaya kar. Estetikte en ok tartlan konularn banda, insanlar arasnda ortak estetik yarglarn olup-

Prof.Dr. Mustafa Ergn

FELSEFEYE GR (Estetik)
b) Ortak estetik yarglarn varln kabul edenler:

olmad konusu gelir. Bu alandaki fikirler de iki zt grup iinde toplanr: a) Ortak estetik yarglarn olmadn ileri srenler: Latincedeki De gustibus non est disputandum sz (Trkedeki yaygn ifadesi renkler ve zevkler tartlmaz) teden beri ortak estetik yarglarn olamayacan savunanlarn ana dayanadr. Bunlara gre herkesin bir zevki, bir beenisi vardr. Kimi menekeyi sever kimi orkideyi; kimi deniz kenarnda tatil yapmay sever kimi yaylalarda; kimi halk mziini sever kimi klasik bat mziini; kimi Picassoyu sever kimi Rafaelloyu ... yani herkesin bir zevki ve beenisi vardr ve bunun doruluu ve yanll tartlamaz. Herkesin zevki ve beenisi kendince dorudur ve hakldr. onda ne buluyor diyebilirsiniz ama onun zevkinin nedenini soramazsnz. Felsefe tarihinde estetik yarglarn ve hatt ahlksal ve mantksal yarglarn bile ortak olmadn ve tartlabileceini syleyenler nce sofistlerdir, sonra da duyumcular. Onlara gre, mademki bilgilerimiz duyumlarmza baldr; o halde herkesin kendi duyumlaryla oluturduu bilgiler, verdii hkmler dorudur. Hi kimse kendi duyumlarnn daha doru bilgiler vereceini savunamaz. Zevk ve beeniye dayanan estetik yarglarda ise hi syleyemez. Kant, bu durumu u ekilde aklyor. Baz kiisel holanmalar, o kiilerin eilimlerine ve kiisel zelliklerine baldr ve tartlamaz. Ama estetik yarglarn temeli olan gzel, o kadar kiisel deildir. Herkeste bulunan ortak estetik zevklere gre verilen bu estetik hkmler tartlabilir. Ancak gene de tarihin eitli dnemlerinde, eitli toplumlarda ve hatta ayn toplumdaki deiik gruplar arasnda birbirine zt estetik yarglarn bulunduu gzlenmektedir. Bunun nedeni, estetik yargnn kltrel ve kiisel oluudur. Kltr ve kiiyi etkileyen btn faktrler estetik yargy da etkiler. Bir toplumun deiik tarihi dnemlerinde deiik estetik yarglar olabilir. Ayn zaman diliminde deiik dini, milli, mahalli ve snfsal topluluklar birbirinden farkl estetik deerlere sahip olabilirler. Bir toplulukta genlerle yallar, eitilmilerle eitilmemiler birbirlerinden farkl zevklere sahip olabilirler. Dahas insanlarn, karakter, miza gibi ana psikolojik zellikleri, herhangi bir zaman onlarn psikolojik durumlarn etkileyen her trl faktrler de estetik yarglar zerinde etkili olabilir.

Daha nce estetik yargnn zellikleri anlatlrken, bu yarglarn subjektif de olsa bir genellik ve zorunluluk gsterdiine iaret edildi. Baz sanatlar ve onlarn ortaya koyduu eserler ok seyerediliyor, dinleniyor, okunuyorsa, bunlarda herkesin kabul ettii yksek estetik deerler var demektir. I. Kant duyusal beeniye dayanan baz yarglarn tamamen snrl ve ksa sreli kiisel yarglar olduunu, ama gerek estetik yarglarn duyusal olmaktan kp dnsel dzeye ktn, kiisel olmaktan kp zorunlu ve genel geerli hale geldiini sylyor. Baumgarten de gzellii bir mantksal kategori, hakikatn ikiz kardei kabul ediyordu. Hatta baz estetik yarglar zerine mantksal yarglar kurup btn gller gzeldir, Picassonun btn eserleri gzeldir gibi objektif genel geerlii olan yarglara ularz. Kant ayrca beeni yarglarnn insanlarn ortak estetik duygusuna dayandn syleyerek de, insanlar arasnda ortak estetik yarglarn bulunduunu savunuyor. te yandan L.Wittgenstein, estetik yarglar kiilerin zevkleri , holarna giden ey olmaktan karp tamamen uzmanla balayarak, onlarn ortak ve deimez olduu konusunu iyice vurguluyor. Yani estetik yarglarn temelinden duygusallk kaldrlyor, dnsellik ve bilgi konuluyor. O zaman, bilgiye dayal yarglarn mantksal doruluu gibi, kurallara uygunluk esasna dayanan estetik yarglarn da mantksal douluu ve genel geerlilii sz konusu oluyor. Estetik yarg asndan, talyan estetiki Benedetto Croceyi de ortak estetik yarglarn olduunu kabul edenler grubuna koyabiliriz. O, bu konudaki fikirleri e ayryor. 1. Estetik yarg zorunlu ve genel geerlidir diyen mutlaklar 2. Haz ve ac gibi estetik yarglar subjektiftir, bunlar zerinde tartma yaplamaz diyen pheciler (septikler, relativistler ve psikologistler) 3. Bilim ve ahlak yarglar genel geerli ve mutlak, estetik yarglar deil diyen relatif relativistler. Croce bunlarn hibirine katlmyor. Ona gre sanat eseri mantksal kurallara, metafizik glere gre yarglanamaz. Bir estetik deer vardr

Prof.Dr. Mustafa Ergn

FELSEFEYE GR (Estetik)

10

ve bu deer yarglar, bilim ve ahlk yarglar gibi genel geerli ve mutlaktr. Ancak bu yarglarn temelindeki beeninin ls sezgidir. Sorular ve tartma konular 1. Estetik beeninin gelimesinde eitimin nemini, rnekler vererek tartnz. 2. Her sanatnn kendine has bir stili, hatt her dnemdeki sanatlarn dier alardakinden ayr bir stili (sanat akmlar) olmasnn nedenlerini eitli sanat alanlarndan rnek vererek aklaynz. 3. Sanat aklayan teorilerin ana tezlerini anlatnz ve deerlendiriniz. 4. D dnyadaki baz varlk ve olaylar kendiliinden mi gzeldir, yoksa bizim duygularmz ve hayal gcmz m onlar gzelletirmektedir, tartnz. 5. Sanat ile kltr arasndaki balantlar anlatnz. 6. Sanat ile zenaat arasndaki fark aklaynz. 7. Bir eyi gzel olarak kabul ederken, ondaki ne gibi zellikleri deerlendirirsiniz. 8. Ben gzele gzel demem, gzel faydal olmal dizelerini estetik adan deerlendiriniz. Terimler Sanat eseri: Faydal, iyi, yce gibi kavramlardan syrlm olarak bizde estetik heyecan uyandran eserlere sanat eserleri denir. Estetik: Duyusal faaliyetlerimizin gzelle ilgili ksmn inceleyen sanat veya gzellik felsefesi Mimesis: Taklit, sanatn esasnn, insanlarn gzel eyleri taklit etmesi olduunu savunan gr. Gzel: Estetiin temel kavram. Poesis: Gzel sanatlarn bir dal olan iir. Yce: Byk ve snrsz, eitli ynlerden gl, insan etkisi ve denetimi altna alan varlk ve olaylar. Oyun: nsanlarn ve hayvanlarn, temel ihtiyalarn karladktan sonra amasz olarak yaptklar hoa giden faaliyetler. Bazlarna gre sanatn kayna budur.

Estetik yarg: Sanat eserleri karsnda haz duyma veya duymamaya, beenme ve beenmemeye dayanan subjektif hkmler. Sanat: Birok blmleri, akmlar, gsteri merkezleri olan resim, tiyatro, mzik, edebiyat v.s. gibi sosyal faaliyet alanlarna verilen ad.