5.Polyester/Yn Karmlarnn Boyanmas Bu karmlar son yllarda nem kazanmtr. n ilem ve boya artlar zellikle yn liflere uygun olmaldr.

Bu yzden 120-135 C'da, HT artlarnda boyama yapmak mmkn deildir. Ard ilemler ve ara ykamalar da yne uygun yaplmaldr. Yn lifinin ortaya kard zorluklar nedeniyle karmdaki yn ve polyester lifi ayr ayr boyanp sonra boyanm lifler kartrlabilir. Yntemler liflerle minimum mukavemet dne neden olacak ekilde seilmelidir. Baka bir olanak da polyester lifinin tek bana boyanp, yn ile kartrlmas sonra da karm iplik veya kuma boyamaktr. Yn polyester veya PES/selloz karmlarnn boyanmasnda uygulanan yksek temperatrde boyama uygun deildir. Boyama sresinin de uzun olmamas gerekir. Bu ynn zelliklerinin bozulmas asndan nemlidir. Dier taraftan temperatrn yksek olmasnn ve boyama sresinin uzun olmasnn yararl bir etkisi vardr. Bu koullarda ynn kirlenmesi azalr. Yani yn dispersiyon boya maddesi ile en az lekelenmeye urar. PES/yn karmlarnn boyanams u ekilde yaplabilir: a- Carrier ilavesiyle kaynama temperatrnde, b- Kaynama temperatrnn biraz zerinde (103-106 C'de az miktarda carrier ilavesiyle, c- 110-115 C'de yn korumak iin formaldehit ilavesi ile (gerekirse az miktarda carrier kullanlabilir) Polyester ve ynn boyanma koullarn gz nne alarak PES/Yn karmlarnda boyama u olanaklarda yaplabilir: Lif karmlar daha ok iplik veya kuma olarak seyrek olarak da flok halinde ve genel olarak ektirme yntemine gre boyanr. Kontin yntem kullanlmas pek tercih edilmez. Makine tipine bal olarak, boyama 98C veya maksimum 120C yaplabilir. Kapal bir aparat da almak gereklidir. Bu yntem her ne kadar pratik bir aplikasyon yntemi ise de yine de bir takm problemler meydana gelir. Bunlar iki lif, komponentinin boyanma zelliklerinden ortaya kan problemlerdir. Bu problemleri yle sralayabiliriz: a- Karm boyalarn dnda, net tonlar elde etmek zordur. PES Komponentini boyayan dispersiyon boyar maddesinin haslk derecesi, ektirme potansiyeli gibi zelliklere gre seilmesi gerekir. Ancak alnan tedbirlere ramen yine de zorluklar meydana gelir. b- PES Komponentinin dispersiyon boyar maddesinin yava almas; zayf k, ykama ve srtme haslna neden olduu gibi ynn kirlenmesini ve tan olmayan bir ektirme ilemi olmasn ortaya karr, 128

c- zellikle yksek temperatrde boyamada temperatr, boyama sresi, carrier miktar, lifin ve boyarmadde tipinin zellikleri bilinmelidir. Polyester ve ynn boyanma karakterleri arasndaki farkllklar PES/yn karmlarnn boyama kinetiim meydana getirir. Dispersiyon boyar maddesi Pes zerine ge adsorbe olur. Bu yzden PES'in boyanmasn hzlandrmak lazmdr. Temelde carrier ilavesi ve yksek temperatr olmak zere iki olanak vardr. 5.1 96-106C'de Carrier ile Boyama Polyesterin boyanmasn en ksa srede bitirebilmek iin uygulanacak boya sresi; maksimum boyama temperatrne (Tmax) polyesterin boyanma hzna (V), boyarmadde tipine (difzyon oran) baldr. Gerekli ayarlama carrier kullanarak salanr. nemli olan doru ve gerekli miktar carrier kullanmaktr. Ar miktar carrier kullanm maliyeti artrr, evre ynnden zararldr, (Atk su ve havadaki carrier artklar nedeniyle) reproduse zelliini azaltr. Gereinden fazla carrier kullanm dzgn olmayan bir boyamaya sebep olur ve boyama sonunda atk su da boyarmadde kalacandan yine evre iin zararldr. Bundan baka reproduse zellii zayflar ve boyamadaki carrier miktar her boyama iin ayr hesaplanmaldr. Bilindii gibi carrier boyama esnasnda lif yapsna boyar maddenin kolayca girebilmesini salar. Boyama hz bir ayar faktr ile belirlenir, (a) Ccarrierli, carrier kullanld zaman lif tarafndan alnan boyarmadde miktarn, Ccarriersiz ise carrier kullanlmadan alnan boyarmadde miktarn gsterir, (a) deeri carrier miktarna bal olarak artar, yksek temperatrde azalr. Sonu olarak carrierin ayar etkisi 98C'de, 106C'dekinden daha fazladr. PES/yn karmlarnda ise nemli bir miktar carrier yn tarafndan adsorbe olur ki bu da carrierin PES zerindeki ayar etkisinin azalmasna sebep olur. Bu miktar yksek scaklklarda daha azdr. 5.2 Yksek Temperatrde Boyama Polyester komponentinin boyanmasn salamak amacyla 100C'nin zerindeki ilem olanaklarnn kullanlmas artmaktadr. Polyesterin boyanma hz 50Clik temperatr art ile iki katna karken yn iin bu 10C dir. Polyesterin boyanmasna yksek s uygundur. Ancak yksek temperatr yn zerinde zarar meydana getirir. Optimum artlar boyamann derinliine, boyarmadde tipine ve life (boyama hzna V) baldr. Ynn HT artlarnda zarar grmesi Wrtz ve Aumann tarafndan incelenmitir. Bu artlarn formaldehit ilavesi ile 129

minimize edilebilecei ortaya karlmtr. Her materyal iin temperatr, (mak. boyama temperatr Tmax) ilem sresi (t), arasnda karakteristik bir iliki varsa da yndeki hasarn nne geilemez. Yndeki hasar azaltmak iin formaldehit kullanm DuPont tarafndan nerilmitir. Tavsiye edilen miktar yn arlnn %5'i kadardr. Bayer firmasnn tavsiyesi ise tm mamuln %5'i yani yn arlnn %10'udur. (50:50 karmlar iin). letme artlarnda toplam mamuln %5'i sk kullanlan miktardr. Boyama erisinin durumu boyanann tonuna, boyar madde tipine ve life (boyama hzna V) baldr. Koyu tonlarda veya yava boyanan polyester liflerinde boyama erisi hasar erisinin zerindedir. Bu da hasarsz boyamay imkansz klmaktadr. Byle durumlarda carrier ilavesi ile hasara neden olmadan boyama hzlandrlr. Yksek temperatrde carrierin yn zerindeki ayar etkisi iki ekilde aklanabilir: 1. Ayar faktr yksek temperatrde azalr. 2. Carrier tipine bal olarak carrierin bir ksm yn tarafndan adsorbe edilir. Bu nedenle carrierle boyama erisinin deneylerle saptanabilir. Boyama erileri carriersiz boyamadan farkl olarak Tmax ve t (sre)'den baka carrier miktarna bal olarak saptanabilir. 5.3 PES/Yn Karmlarnn ektirme Yntemine Gre Boyanmas PES/yn karmlar, ektirme yntemine gre tek banyo veya iki banyolu metotlarla boyanabilir.

5.3.1 Tek Banyolu Metot Tek banyolu metotta ya hazr boyarmadde karmlar ya da dispersiyon boyarmaddeleriyle birlikte, 1:2 metal kompleks, g egalize olan asit boyarmaddeleri veya yn-reaktif boyarmaddeleri kullanlabilir. Polyester komponenti iin kullanlan dispersiyon boyarmaddesi ve yn koraponentinin boyanmas iin saydmz boyarmadde snflar ayn pH' larda uygulandklar iin ayn boyada her iki komponentin de birlikte boyanmas mmkn olmaktadr. Tek banyolu metotta zayf asdik ortamda allr, pH 6,5'u amamak gerekir. (zellikle uzun boyama srelerinde ve 100 C'nin zerindeki boyama temperatrnde) pH asetik asitle ayarlanr. 130

Ynn zerinde alkali artklar olabilecei iin kan s m bir n ileme tabi tutulur: %l-3 formik asit ile 10-15 dakika, 70-80C'de ilem yaplr. PES/yn karm iplikler apraz bobin veya roket bobinlerde tek banyolu metoda gre boyanabilir, PES/Yn karm dokuma ve rme mamuller ise haspellerin yan sra jet ve overflow tesislerinde boyanabilir. Normal polyester lifinden farkl olarak Diolen 742, Trevira 310 deiiklie uratlm polyester lifleri PES/yn karmlarnda kullanlrsa carrier kullanmna gerek olmadan boyama yaplabilir. PES/yn karm mamuller tek banyolu metotla ak ve orta tonlarda boyanabilir. 5.3.1.1 Dispersiyon/Asit Boyarmaddeleriyle Tek Banyolu Metot Bu boyarmaddeler zayf asidik ortamda ayn banyoda PES/yn karmlarnn boyanmasnda kullanlabilir. Kuvvetli asidik ortamda boyayan asit boyarmaddeleri seilmez. Acidol, Ortol gibi seilmi asit boyarmaddelerinin yne kar ok yksek bir afinitesi olmasna karn, polyestere kar hi afinitesi yoktur. Ya ve k haslklar yksek olan Supranol ve Alizarin boyarmaddeleriyle de net tonlar elde edilebilir. Boyama iin yle bir reete rnei verebiliriz: ...% Dispersiyon boyarmaddesi ... % Asit boyarmaddesi ...g/lt carrier pH 5-6 (asetik asit ile) %l-2 Uniperol W veya %0,5-1,5 Setamol WS %5-10Glaubertuzu Boyamada Uniperol W ve Setamol WS yardmc madde olarak kullanlr. Setamol WS iyi bir dispersiyon stabilizatrii olmas ve az kprmesi nedeniyle kapal aparatlarda kullanma uygundur. Uniperol W ise boyamay dzgnletirici bir etkiye sahiptir. 5.3.1.2Dispersiyon/Metal Kompleks Boyarmaddeleriyle Tek Banyolu Metot 1:2 Metal Kompleks boyarmaddeleri Dispersiyon boyarmaddeleriyle ayn pH aralklarnda uygulanabildikleri iin birlikte tek banyoda PES/yn karmlarnn boyanmasnda kullanlabilirler, l: l metal kompleks boyarmaddeleri ise tek banyolu metoda uygun deildirler. Metal kompleks boyarmaddeleriyle, asit boyarmaddeleriyle boyamadaki gibi bir yol izlenir. Acidol M ve Ortolan gibi metal kompleks boyarmaddeleri yne kar yksek bir 131

afiniteye sahiptirler. Polyestere kar ise hemen hi afniteleri yoktur. Bunlardan baka Isolan S, Diamant gibi boyarmaddeler haslk dereceleri dispersiyon boyar maddelerine uygun olduu iin sk kullanlan boyarmaddelerdir. Boyama reetesi yledir: ...% Dispersiyon boyarmaddesi ... % Metal kompleks boyarmaddesi ...g/lt carrier ... g/lt Trilon %l-2 Uniperol W Kompleks oluturucu olarak Trilon rnleri yalnz metal kompleks boyarmaddeleriyle boyama yaplyor ise kullanlr. Bu madde alkali veya ar metal iyonlarm kendine balayarak bunlarn metal komleks boyarmaddeleriyle birleip boyar maddenin dematalize olmasn ve renk tonunun bozulmasn nler. 5.3.1.3 Dispersiyon/Reaktif Boyarmaddelerde Tek Banyolu Metot Reaktif Boya rmadde olarak: Procion, Drimalan, Verofix, Remazolan, Hostalan gibi boyarmaddeler seilir. Boyama klasik yntemle yaplr. zellikle pH'a dikkat edilmelidir. Boyama pH 4,55'de yaplr. Reaktif boyarmaddelerle canl renkler elde edilebilir. Fakat canllk carrierder ve dispersiyon boyar maddesinden bir miktar etkilenir. Orta ve koyu tonlarda boyamalarda haslklar artrmak iin: Iml/lt amonyak (%25), 2g/lt Emulsogen EL ile 20 dakika, 70C'de ykama yaplr. Ardndan durulanr ve mamul son durulama suyunda asetik asitle asitlenir. Boyama hem kaynama derecesinde, hem de HT artlarnda yaplabilir. 5.3.1.4 Dispersiyon/Krom Boyarmaddeleriyle Boyama Krom boyarmaddeleri, bir asit boyarmaddesi gibi dnlebilir. Boyarmadde bir krom iyonu ile kompleks yapmaya uygundur. Boyarmadde de bulunan slfonat gruplarnn bir ksm su da zlmeyi dierleri ise lifin-OH gruplarna balanmay salyor. Slfonat gruplarnn hepsi life balanmaz ise buralar krom iyonlar ile dolduruluyor. Bylece haslklar yksek boyamalar elde edilir. Ancak boyama sonunda mamulde sertleme olmas mamuln tuesinin bozulmas, boyama sresinin uzun olmas ve kanala atlan krom tuzlarnn evreye zarar vermesi nedenlerinden dolay pek kullanlmazlar. 132

Dispersiyon ve krom maddeleriyle tek banyolu metoda gre boyamada ilem admlan u ekildedir: l- ...%Asetik Asit (%60) pH 4,5-5 ...%Amonyum Slfat veya Amonyum Asetat ...g/lt carrier 2- ...%Dispersiyon boyarmaddesi 3- ...%Krom Boyarmaddesi 4- 0,5g/lt formik asit 5- Soutma 6- ...%Potasyum bikromat, %0,5 formik asit 7- Durulama 8- Art ilem: l g/lt amonyak, 2 g/lt hidroslfit 5.3.1.5 Hazr Karm Boyarmaddelerle Boyama Hazr Karm Boyarmaddeler olarak unlar rnek verebiliriz: Lanestren (BASF), Terean (Cgy), Forosyn (Sondoz), Remacen (Hoechst), Resolamin (Bayer), Tersetina (ACNA) Hazr karm boyarmaddeler ayn banyoda hem polyesteri hem de yn boyayacak ekilde hazrlanmtr. Bu boyarmaddelerin kullanlmasndaki avantajlar u ekilde sralayabiliriz: Olduka basit bir boyama yaplabilmesi Tartmadaki hata olaslnn en aza indirgenmesi Ayn tonda boyama elde etmenin kolay olmas Reproduse edilebilme zelliinin iyi olmas Ancak bunlar pahal boyarmaddelerdir. rnek olarak Lanestren boyarmaddesini alarak u ekilde bir reete verilebilir: ...%Lanestren boyarmaddesi ...g/lt carrier %1 Uniperol W pH 5-6 (Asetik asit veya asetik asit/sodyum asetat ile)

133

5.3.2 Yn/Pes kumalarn Boyanmasnda ki Banyolu Metot ki banyolu metot koyu tonlar iin ve zellikle yksek haslk istendiinde uygulanr. ncelikle polyester komponenti dispersiyon boyarmaddesiyle boyanr, daha sonra bir indirgen ykama yaplarak hem yn zerine, gemi hem de polyester lifinin iine alnmam yzeye mekaniksel olarak yapm olan dispersiyon boyarmaddesi uzaklatrlr. Bundan sonra da yn komponenti asit, 1:1 metal kompleks, 1:2 metal kompleks boyarmaddeleriyle boyanr. ki banyolu metot u ekilde uygulanr: Polyester ksmnn boyanmas: Karmdaki polyester komponenti, dispersiyon boyarmaddeleriyle kaynama temperatrnde veya 103-106C'de boyanr. ...% Dispersiyon boyarmaddesi ...g/lt carrier %2-3 Asetik Asit pH 5-6 ...% yardmc madde. Boyamadan sonra banyo soutulur ve nce scak, sonra souk durulamalar yaplr. Ara ykama: Polyester lifine afmitesi yksek olan dispersiyon boyarmaddeleri flottede ok hzl olarak polyestere geer ve yn kirletmezler. Yksek temperatrde, carrier ilavesiyle ve polyesteri hzl boyanan dispersiyon boyarmaddeleri kullanlarak gzel bir efekt elde edilir. Ynn lekelenmesi, kullanlan carrierleri cinsi ve miktaryla da ilgilidir. Boyama esnasnda, ynn zerine yerleen bir miktar boyarmadde polyester zerine geer. Boyama sresi uzatlrsa bu olay ynn lekelenmesini azaltr. ki banyolu metotta, ara ykama ile zerindeki dispersiyon boyarmaddesinin hemen hemen tamam uzaklatrlm yn, ikinci bir banyoda yn boyalan ile boyanr. ndirgeme ilemi temizleme iin ok etkili bir metottur. Ancak zayf asidik ortamda yaplan bir ara ykama daha ok tercih edilir. Ara. ykama, ard ykamadan ok daha iddetli yaplabilir. Daha gelimi bir ykama etkisi, ykama banyosunun temperatrn artrarak ve deterjan ilave edilerek salanabilir. Boyama sresinin uzatlmas ykama efektini etkilemezken, ikinci bir ykama zellikle koyu renklerde efekti ok ykseltir. ndirgen ykama u ekilde yaplr: 3g/lt Hidroslfit 0,5-1 ml/lt Amonyak (NHs) %25'lik Materyal, bu banyoda 30 dakik, 40-50 C'de ileme tabi tutulur, alkalanr, son ykama suyu asetik asitle asitlenir. Yn ksmnn Boyanmas: 134

lk banyoda polyester ksm boyanmtr, ikinci banyoda ise karmn yn ksm, 1:2 metal kompleks, 3:1 metal kompleks asit veya reaktif boyarmaddelerle boyanr. Bu boyarmaddeler PES'i ok az kirletirler, ya da hi kirletmezler. Asit Boyarmaddeleriyle Ynn Boyanmas: Tek banyolu metotta kullanlan asit boyarmaddeleri bu metot iin de uygundur. Boyama reetesi yledir: ...% boyarmadde , ...% asetik asit %5-10Glaubertuzu Orta kuvvetli asidife ortamda boyanan asit boyarmaddeleriyle pH 4-5,5 civarnda, zayf asidik ortamda boyayan ast boyarmaddeleriyle pH 6-7'de, kuvvetli asidik ortamda boyayan asit boyarmaddeleriyle de pH 2-3'de allr. Boyamadan sonra, banyo soutulur ve durulama yaplr. 1:2 Metal Kompleks Boyarmaddeleriyle Ynn Boyanmas: Bu boyarmaddelerle, haslklar yksek boyamalar elde edilir. Boyama, asit boyarmaddeleriyle ayn ekilde yaplr. ...% boyarmadde, % 2-3 asetik asit (30), %l-2Uniperol W. 1:1 Metal Kompleks Boyarmaddeleriyle Boyama: Bu boyarmaddeler tek banyolu metotta kullanlmazlar. nk, kuvvetli asidik ortamda boyama yaplr. pH 1,9-2,2 arasnda boyamaya balanr. Su ortamda ynde pozitif ykl amonyum gruplar oluur. Bu aamada henz koordinatif balar hale geer ve boyarmadde life koordinatif olarak balanr. ...% boyarmadde %4.y 0,4 g/ltH2SO4(%98'lik)pH 2,2-2,5 %l-2 Uniperol W Boyama bittikten sonra, flotte soutulur, durulama yaplr. Son ykama suyuna %3-5 CH3COON'a eklenir. Ykama hasln artrmak iin son ykama zorunludur. Reaktif Boyarmaddelerle Ynn Boyanmas: Bu boyarmaddeler yn liflerine hem asit boyarmaddeleri gibi elektrostatik kuvvetlerle, hem de reaktif gruplar yardmyla yndeki amino ve tioalkol gruplaryla kovalent balar meydana getirerek balanr. Ard lem: Boyama ilemi bittikten sonra tek banyolu yntemdeki bir ard ilem uygulanr.

135