Cilt 5 / Say 2 / Aralk 1988 / ss.

193 - 218 Bauttepe UniversitesiEdebiyat Fakltesi Dergisi

TRKLER,

RUSLAR

VE BULGARLAR
Prof. Dr. Muzaffer TUFAY*

. Giri - Uluslarn Byk Gleri

Milletler yerleik bir dzen kurmak iin gemite byk glere girimilerdir. Karadeniz, Ege ve Akdeniz havzalar tadklar byk zenginlikler sayesinde eitli "kavim ve milletlerin dikkatini ekmiler, onlarn ilgi alam halinegelmilerdir. Dolays ile Kafkasya, Knm, Ana. dolu ve Balkanlar eitli milletlerin urak yeri haline gelmilerdir. Trkler, uluslarnbyk gleri esnasnda imdiki oturduklar yerlere gelerek yerlemilerdir. Bu husus tereddtlere yer brakmayacak lde ak ve kesindir. Trk, Rus veBulgar mnasebetleri lduka eskiye dayamr. Bu ilikilerde olduka karmak ve birbirine zt ekonomik menfaatler nemli role sahiptir. Kafkasya, Knm, Anadolu ve Balkanlar Dou ile Bat arasnda her zaman nemli bir buluum noktas ol~turmutur. Deiik rk, medeniyet ve dine mensup insanlarn bulutuklar bir merkez olmas hesab ile, blgeok hassas dengeleri de ihtiva etmektedir. Trkler bu blgelere deiik zamanlarda gelmilerdir. Bir ksm Karadeniz'in kuzeyinden inerek Romanya'y gemek suretiile Bulgaristan ve Makedonya'ya ulaan aman Trklerdir. Bir ksm da Horasan'dan gelip Anadolu zerinden Balkanlara ulaan Mslman Trklerdir. Bylece, Trkler, bu blgelere deiik zamanlarda muhtelif blgelerden gelerek yerlemilerdir. Bu suretle Ruslar ve Slav kkenli Bulgarlardan nce Trkler bu yerlerin sahipleri olmulardr. Daha sonra bu blgeleri igal eden Ruslar ve Slav kkenli Bulgarlar askeri bakmdan hakimiyet elde etmelerine ramen kendi topram kendisi ileyen Trkler- gerek sahiplikierini korum~ ve gl nfus art ile devam ettirmilerdir. * Hacettepe niversitesiEdebiyat FakltesSosyolojiBlm. Trk aslli Yugoslav vatanda olan Prof. Dr, Muzaffer Tufay 1936 ylnda skp merkezine bal Gostivar kentinde dodu. Tahsilini skp ve Parisniversite.. lerinde yapt. 1985 ylnda Serbonne'da Devlet DoktorasjDoctoratd' Etaf/Savundu. skp niversites Sosyoloji Enstits'ndeBilim buluimaktadr. 193 Aranrma Bakanyd. Ocak

1987'den itibaren Ankara Hacettepe niversite.<nde isafir Profesr olarak M

Bu durum 'bize Trklerin Balkan lkeleri ve Bulgaristan'a XIV. asrdan ok daha nceki bir tarihte gelip yerletiklerini ispatlar. Ba~ka bir ifade ile, e~itli Trk boylar Balkan yarmadas ve Bulgaristan'a Slavlarla beraber byk gler esnasnda Trk olarak gelip yerlemi, hayatlarn buralarda srdrm~lerdir. Zamanla bu eski Trk boylarnn bir ksm Slav kadn1aryla evlerup, erirnek zorunda, z benliini yitirmek durumunda kalm~, bir ksm ise Trkln korumutur. Yani Balkanlarda ve Bulgaristan'daki Trkler mene/orijin{itibari ile Trk olup sonradan Trkle~mesi asla sz konusu deildir. Tam tersine tarihi gerek olarak tm dnya ansiklopedileri,t tarih eserleri, arivleri, bilim aratrmalar ve e~itli kaynaklar ispatlamaktadr. Dierleri arasnda bu gerei resmi Bulgaristan Tarihisbile kabul etmektedir, nk Slavlar ile lk Bulgarlar arasnda ayrm yapmaktadr/Prablgari i Slavyani/. Bu, PraBulgarlar yaru lk Bulgarlar'm Slav olmadklarn kabul ve ispat etmek demektir. Zaten PraBulgarn Trk kkenli olduklamu tm ciddi Slav, Rus dahil dnya Tarih eserleri ve ansiklopedileri de ak ve kesin ekilde ifade etmekteler. Dierleri arasnda bu tarihi gerek Prabulgarn Ruslara kar sava dnemleri ile de ortaya kar.

2. Eski Trk Kavinlerinin

Serfleri

Olarak Ruslar

Btn dnya tarih kitaplar ve ansiklopedileri, Slavlarn ana yurtlarnn Tuna'nn kuzeyinde oldukakk bir blge olduunu gstermektedir. MilaUan sonra 5'nci yzyla kadar pek bilinen bir kavim ol~ mayan Slavlar eski Trk kavimlerinin g hareketleri sayesinde tamIlIr olmaya balamlardr. Bu gerei yalmzca Bizans tarihileri deil gnmz Rus bilim adamlar da kabul etmektedirler. rnein, Georg Ostrogorsky'nin "Bizans Devleti Tarihi" adl eserinin 76'nc sayfasnda ustiruanos 1. De~letinin 565 ylndaki durumunu gsteren haritada, Slavlarn Karaderuz'e ulamayan ve Tuna'nn kuzeyinde Avarlar, Antlar, Gepidler ve Bizans arasnda yer alan bir blgede yaadklar grlmektedir.3
I. Bkz. Larousse'nn Bulgaristan blm, 1984 yayn, s. 1565; 2. Akad, D. Kosev, Prof. Hr. Hristof, Prof. Al. Burmov, storiya na Bugariya, Drz.izdatelstvo "Narodna Prosveta" Sofiya, 1972, sayfa 14: "Po vrene na tiy narecenoto "Vtliko preselenie na narodite" ot LV v. nasam prez zemite na Rins. kata imperiya preminali vestgoti, huni, vandili, ostgoti, redica gernanski p1emena ot sever, prablgari, slavyani i dr." Bu konu ile ilgili Bkz: Prof. Dr. Lazslo Rasonyi, Tu.na kprler!, TKAE yaynIan, Ankara, 1984. Bkz. Sh..n'""nlsn in Siberia, Etited by V, Dioszegi and M. Hoppal, Akademiai Kiade _ Budapest 1978. Bkz. Prof. Dr. brahim Kalesolu, Trk MiLJJ. Kilitr, stanbul, 1985. 194

S'nci yzyln ortalarna doru Attila idaresindeki Hunlarn aknlar ile gittike younlaan g hareketleri neticesinde, Hunlarn ardndan Ogurlar, Avarlar, Tuna Bulgarlan, Bulaklar, Peenekler, Ouzlar, Kumanlar ve dier Trk boylar Karadenizin kuzeynden geerek Avrupa, ve Tuna'y aarak Balkanlara ulatlar. G eden bu Trk kavimleri yollar zerindeki dier kavimleri de harekete geirerek bu larekete kattlar. Yol z.erindeki dier kavimlerin bu byk g hareketine katlmasnda Avarlarn hususi ve nemli bir rol vardr nk "Avarlar gebe olduklarndan, igal edilen arazilere toprak ileyen serf kavmi skan etmeye ihtiyalar vardl.,,4 Bu serHer Avarlarn seferlerinde yaya asker olarak da hizmet grm olmallar. Bunun da tesinde Avarlar Slav kavimlerini kendi topraklarndan baka Tuna'nn gney yrelerine de cebren iskan etmilerdir.5 Byece~ Bizans, Balkanlarda ve Dou Avrupa'da gittike artan bir hareketlilik ve kargaa ile yz yze geldi: Bizans artk Avarlar ve onlarn tabi olan orta Tona b,lgesi-Slav kabilelerinin artan basks ile kar karyayd. Bunun bir sonucu olarak Bizans'n Sava ve Tuna geitlerini koruyan savunna noktalarnda ddetli bir mcadele balad. Uzun ve zorlu bir kuatmadan sonra Avar kaan Bayan 582 ylnda Sirmium'a girdi. ki yl sonra Viminacium ve geici ,bir sre iin Sngidunum da dt.6 Artk Bizans savunma duvar yklm ve Avar-Slav dalgas btn BalKan yarmadasna yaylmaya balamt (Harita I). Avarlar Balkan yarmadasnda da Slavlarn ncleri, eiticileri, savalarda ise mttefi;k1eri olmulardr.? Bize kadar gelen Avar zel isimlerinin her biri itirazsz bir ekilde Trkeden aklanabilmektedir: Bayan, Bo-kolabur /ba-aman/, tudun, kagan, tarklan, mergen:'''oku'', solak, kk: mavi vb. Trkede Avar kavim adnn anlam da "dik kafal" demektir. (Bkz. L. Rasonyi, ayn eser, s. 7-11). En eski Rus yllklarna atfta bulunmamz yapt etkiyi lebilmek iin yeterlidir: "Avarlar, Avarlarn Slavlara Slavlar sefalete ter8

kettiler. Slav kadnlarn kendilerine ait olarak grdler".

Zamanla

Avar atal ve Slav anneli ocuklar Slavca konuarak atalarnn dilini renemeyecek zorunda kalacaklar, nk babalar daima harekette bulunuyor, evde ise anneleri ocuklarna kendi Slav dilini reteceklerdir. Eski Trk ka~imli kkeninden olan Avarlar belki mahvolacak3. 4. 5. 6. 7. Georg Ostrogorsky, Bizans Tarihi, TTKB, Ankara, 1986. Marquart, Osteurapasche urd Ostasiatische StIeifzge, Leipzig, 1903. La:;zlo Rasonyi, Tura Kprleri, TKAE Yayn, Ankara, 1984, s. 9. Sirgidunum imdiki Belgrad'n eski addr. G. Qstrogorsky, ayn eser, $. 74-75. Avar Trkleri, Adriyatik'te, Karadan Bar kentiri Kurdular. Bu ehrin dier bir ad AntiBar'i veya Tivar'dr. 8. Bkz. Anonymus: SRH. . 40; ve Laszlo Rasoryi, Tuna Kprleri. 5. 4-5. 195

Harita

ustinianos i. Devleti'nin 565 ylndaki Durumu (Haritada Slavlarn ana yurtlarnn Tuna'nn kuzeyinde, Avarlar, Antlar, Gepidler ve Bizans arasnda kalan ve Karade. niz'e ulamayan bir blge olduu grlmektedir.)

tlar, fakat ardlarndan g ederek gelen dier Trk boylar ile birlemilerdir. rnein Onogurlannkiyle birlikte Avarlar Tarihte Trk kkenli kavimlerinin adn canlatracak1ardr. En batdaki Ogur kavmi olan Onogurlann hakimiyeti .Asya'N dan Ural.blgesine kadar uzanmh. nce Kuban blgesine g etmilerdir. Bulgar-Trk meneli alnt kelimelerin bir ksmnn devamn Volga, Ural, Karpat, Tuna ve Balkan Yarmadas blgelerinde yer adlar olarak grmekteyiz. rnein Gney-Karpatlar'n en nemli ge-

196

itlerinde stratejik nemi olan yerlerde Bulgar-Trk meneli yer adlan u ekilde kalmtr: Karasugy Kra~so j Kara Su I, Sebin ISevinj v.b. 803-814 yllarnda Bulgaristan Han olan Krum'un adnn orijinal ekli bile Kurum veya Korum idi. Krum Han Avarlarla ve Franklada da boy lmtr. Karpat-Havzas'nn btn gneydou ksmn Bulgaristan'n egemenlii altna sokmu, Bulgar-Trklcrini Avarlana hatalarndan uzak tutmak iin, ilk k~mun kitabnn meydana getirilmesini zaruri grmtr. Krum'un halefi olan Omurtag'm ad da Bulgar-Trkesi bir ku addr. Zaten Krum -Han'n hatrasn koruyan ant; kularn kaya-rlyef eklinden ibarettir. Ksacas, Bulgar- Trk mparatorluu Tuna'dan kuzeye, Karpatlar'a kadar Ruslan ve tm Slavlar serfleri olarak kullanm1ardr. Fakat kendi z anayurtlanndan uzak kalnca Avarlar gibi Bulgar-Trkleri de Slav kadnlarn kendilerine ait olarak grmlerdir. Bunlarla evlenip; zaman geince, IX.yy'n sonunda Bul. gar-Trklerinin Slavfamas tamamlanm yolunu alm, aradan gelen gen nesilleI'in ana dilleri Slavca olmu. Ancak baz ad Bulgar-Trkesi olan birka ynetici ahs bulunmaktayd.

kinci Trk kkenli Bulgar arln Peenekler ve Kumanlar kuracaklar. Avarlar ve Bulgar-Trkleri gibi, Peenekler ve Kumanlar byk Trk fatihlerine sahip oldular. Yeni gelen unsurlarla glkle kendilerini tazeleyebilmilerdi. Milittan sonra Onuneu yy. kadar tm bu Trk kavimleri amanist inancna sadk kalarak Hristiyanl kabul etmemilerdir.aa Peenekler, Ruslarla ok sert savalar yapmlar ve onlarn denize inmelerine uzun sre engel olmulardr. Btn Oouncu yy. boyunca Karadeniz zerinde hakimiyet kurmak isteyen Slavlarn/Ruslarnj arzularna msaade vermemilerdir. Karadenizin Bizans alt bulunan gney ksm dnda, dou, kuzey ve bat blgeleri Trk kavimlerin elinde bulunmaktayd. Bylece Karadeniz bir Trk gl haline gebniti. Yani Ruslar Karadeniz kysnda yoktu. XI. yy.'da yeni g eden Trk unsurlann akm istemeyerek Ruslarn iine yarar. Uzlar doudan, Ruslar kuzeyden Peeneklere saldryorlar. Peenekler de baskdan kap gneyi istili ettiler ve Bizans mparatorluu'na durmadan aknlar yaptlar. t050'de Tuna'dan gp, kanl savalardan sonra Bizans esaretine den lk Peenek kabile bakanlar Hristiyan olmak zorunda kaldlar. Buna ramen, PeenekIer kendi z varlklarn savunuyorlard. o69-1118 yllar arasnda Bizans mparatoru Alexios Peenekler tarafndan byk bir yenilgiye uratlmtr.
8a. Bkz. Larousse'rin 1984 yayn, Bulgaristan blm, s. 1565. 197

Uzlar IOuzlar i IQ55'de Dnyeper hattna ulamlar ve Rus Prensliklerini sktrmlardr. Bunlarn ad Rusada Tork veya ouda Torklar eklini alm. Ouzlar kendilerini Trk diye adlandrdklarn Rus~ ada Tork, Trk~n kafldr, nk Ruslarda sesini ifade ctmek iin harf bulunmadndan o kullanmaktadr. Ouzlarn Karadeniz klizeyinden ve Tuna'y aarak batya doru ilerleyen ksm Rus blgesindeki kn ldrc souu kafsnda ge devam etmek zorunda kalmlardr. Ouzlarn rkdalar ve Seluklular diye adlandrlan Ouzlar da Anadolu zerinden Bizans mparatorluu'nu sktryorlard!. Trk kavimlerinin baka bir ksm XL yy.'da Manurya'dan Kiev'e kadar olan yol zernde byk fatihlere sahipti. Kunan adn tayan bu Trk kavmi Rusya ile savaa tutuml1 ve I068'de Rus Prensine kaf zafer kazanmtr. Fakat 1103'de birleik Rus ordular, Kuman ordusunu da bir yenilgiye uratmtr. Bunun nedeni Kuman kavminin btnln korumamalnda bulunuyordu. Kumanlar douda, zellikle Yaropolk'un 1116, 1120 sonra 1140 yl seferleri vastasyla Donee ve Don blgesindeki iskan yerlerine, gneyde ise, Tuna yanndaki dzle pskrtlmt. ki grup arasndaki balant geici olarak kopmutu. i 103 yenilgisinden 50 yl gemeden, Kumanlar yeniden ilerle~ meye balamlar, 1152'de doudaki yerleim yerlerinden tekrar Dnyper'e ulamlar, 1178-1190, 1192'de yeniden balant kurmular ve yeni bir gce kavl1ml1lardL XII. yy. sonunda Kuman-Kpak mparatorluu'nun hkm altnda bulunan hayat sahas Karpatlar'n doruundaki Demirkap'da, oradan Bizans mparatorluu, daha dorusu Bulgaristan'n Tuna snrnda ve Karadeniz'de son buluyordu. Krm Yarmadas da Kumanlarn etki alanna dahiidi ve Yarnada'mn kuzeydeki bozkr ksmna onlar yerlemilerdi. Liman ehirleri olan Sudak, mparatorluu'na vergi Yalta, vb. lticaret merkezleri i Kuman-Kpak dyorlard1.9 K.man Trkleri ile Ruslar a:rasndaki savalar ne kadar iddetli ve devaml. olursa olsun Kumanlar mafhedememiti. Galip ve malup rolleri deiiyor. rpein Ruslar ilk galibiyetten sonra malup oluyor~ lar ve prens gor da esir dyor, Volodimr orada balanp kalyor. Ancak zaman ve mekftn iinde yaplan Kuman-Rus evlilikleri ve karlkl kltr etkilern derinletirilmesi Kuman Trklerinin bir ksmnn erimesine yol amtr. Bu ynde Kumanlar arasnda Hristiyan ilkelerinin urada burada yaymas da nemli rol oynamaktaym. Fakat Kuman-Rus savalar henz sona ermemiti. Kumanlar 1203'de Kiev' almlard.
9. D.A. Rassovsky, Petchenegues, Torks et Berendes en Russle et eD HOD_ grie, Sem. Kond. 1933. ~65; Rassovsky, "Polovci", Sem. Kond. 1935-40. 198

Kumanlarn yenilgisini Moollar salyodar. l238-39'da Moollar birka ay iinde Rus prensIiklerinin arazisini orman kuana kadar tamamen igal etmilerdi. Dnyeper ve Don arasndaki Kumanlara da sra gelmiti. Bunlarin hkmdar Kten ve kadn ile ocuklarmn dnda 40.000 askeri ile birlikte Macaristan'da snd. Fakat Cengiz Han'n Moollar oray da igal ettilef. Kten kltan geirildi. Kumanlar Macaristan'dan ktlar ve Sava'dan geip Balkanlara gittiler. Tabidir ki br ksm kalpMacarlat. tekileri ise Balkanlarda erime zorunda kaldlar. Bunlardan kalan Venedik San Marea Ktphanesinde bulunan "Codex Cumanicus" gnmze kadar ilgin bir tarih ve kltr eseridir. Sonu olarak, 6'nc yzyldaki Avarlannfeth ettiklenandanbalayarak, Tuna Bulgarlarndan, Bulaklar, Peenekler, Ouzlar, Kumanlar ve dier Trk boylarna geerek Moollar dahilolmak zere, XIII.yy.'la kadaryediyy. boyuncaeski Trk kavimlerininRus nfusunun jmdileri olduklarn grmekteyiz. Burada Altn Ordu'nun Gney Rusya'daki hakimiyetinden de bahsetmemiz gerekmektedir. Demek oluyor ki, eskiden beri Trk kavimleri Ruslardan stnm. "Trklerin Ruslar zerinde zellikle askeri, kltr ve metal iletmecilii bakmndan etkisi kuvvetli olmutur... Peenek, Kuman ve dier Trk kavimlerin Rus folkloru ve dil bakmndan etki yaptklar phesizdir."o 3. Trk Kkenli lk Bulgar Devlederi Karadenizin kuzeyinden geip ve Tuna'y aarak Bulgaristan ile tm Balkan yanmadasna gelen eski Trk kavimleri hemen hemen btn Bizans tarihi kaynaklarnda zikrolunmaktadr. Batl bilim adamlar bu konu ile ilgili ele aldklar her kaynak belge iin geni bilgi vermilerdir. Bu bilim adamlarnn isimlerini ve ele aldklar belgelerin neler olduklarn saymak yzlerce sayfa yaz yazmay gerektirir. Fakat biz bunlardan bir ka bizantolog'un adn zikretmeden geemeyeceiz: byk Macar bilgini Gy.Moravcsk, Belgrad niversitesi Ordinarys Profesrlerinden G. Ostrogorsky, Bulgar tarihi V. Zlatarski, Fransz bizantologu L. Breher, Yunanl M. Chrysolaras, . Argyropulos ve Bessarion vb. KonumuzIa ilgili en mhim ve hakiki bilimsel kaynak 1942 ylnda Budapete'de yaymlanm olan 'Byzantinoturciea l, II' adl aheserdir. On alt yl sonra ok daha geniletilmi ikinci basks Alman Bilimler Akademisi tarafndan Berlin'de yaymlanan bu eserin en nemli zellii Trk kavimleri tarihi ile ilgili mevcut btn Bizans kaynaklarn eksiksiz olarak bir araya toplamasdr. G. Moravesik'in bu derece nemli eseri iin G. Ostrogorsky 1963 ylnda unlar yazmaktayd.: "Moravesik ele ald her kayna ayr ayn ve ok vakifane bir ekilde mnakaaya LO. Laszlo Rasoyi, Tuua Kprleri, ...s. 93.
199

vaz' ettii ve her kaynak iin, gerek el yazmas nshalar, gerekse basklar ve zerinde yaplan,nqriyat hakknda geni bilgi verdii cihetle, eseri, nemi bakmndan kymetine baha biilmez bir mraea<j.t kitabdr. Gerekten de Moravesik'n eseri Bizans tarih yazarlnn en nde gelen el kitabdr."l1 te bil derece deerli ve dnya apnda isim yapm olar Gy. Moravesk'n 'Byzantnoturciea' adl eserinde, ilk Bulgarlarn Trk asll~ olduklar ve sonradan slavlaurldklar apak ortaya konmaktadr. Bu tarihi gerei G.strogorsky'nin 'Bizans Devleti Tarihi' isimli ve dou ve bat kltr dillerine evrilmi olan eserinde de okumaktayz: "Trk asll Bulgarlarn" Balkan yarmadasna girileri Bizans devletini yeni ve byk glkler karsnda brakt. Herakleios'un dosta mnasebetler srdrd Bulgarlar veya Onogur-Bulgar Byk devleti 7. yzyl ortalarnda batya doru ilerlemekte olan Hazarlarn bas~ ks altnda dalmt. Bulgarlarn bir ksm Hazarlara itaat ederken, bir ok Bulgar kabilesi de o vakte kadar oturduklar yerleri terketti. Byke bir yurt, Asparuh leski Bulgar hkmdar listesinin sperih'il kumandasnda batya doru harekete geip 670-80 yllar arasnda Tuna munsabnda grnd. Kostantinos v. bu sava kavmin kuzeysrlarnda grnmesinin Bizans devleti bakmndan arz ettii tehlikeyi pek iyi kavrad..."12 Yukardaki alntda nemli husus dikkati ekmektedir: 1) Son devrin en derli toplu Bizans tarihi olarak kabul edilen G. Ostrogorsky'nin eseri ilk Bulgarlarn Trk asll olduklarn ispatlamaktadr; 2) Bu gerei bir Trk deil, bir Slav bilim adam ortaya koymaktadr (G. Ostrogorsky 1902'de Petrograd'da domu ve 1976'da Belgrad'da lmtr); ve 3) Asparuh'unismi eski Bulgar hkmdarlar listesinde sperih'm, yani tamamyla bir Trk ad. Sonuta Bulgar/arn, bir Trk boyu olan Onogurlardan geldikleri, 680 yllarna doru Karadenizin kuzeyinden aarak Tuna civarnda grndkleri ve Bulgar tarihinin bundan sonra balad gerekleri yukarda szn ettiimiz eserlerde dile getirilmektedir. Yalmzea G. Ostgorsky veya Gy.Moravcsk deil, yazlan btn eski tarih eserlerinde ne Bulgar krallarndan ne de arlarndan, tam aksine 'Han'lardan sz edilmesi onlarn eski bir Trk kavm-olduklarun belgesini oluturmaktadr. Eski Bulgar devletlerinin idari ve sosyal rtbe, nvan ve l;1kaplar in. kullarulan kaan, tarkan, boyla, tanr, tudun vb. isimler bu gerei bir baka ynden belgelemektedirler. Bi tr rtbe ve nvanlardan baka i . Bkz. G. Oslrogorsky,Bizans Devleti Tarlhi, Trk Tarih Kurumu Basm, Ankara, (Birinci Bask 1981, kinci Bask 1986). s. 20.
12. AyIlI eser, 5. 117. 200

akar, Kuvyar, Yupan, Oh$un, Bulgar gibikabile ve boy isimleri de bu gerei desteklemektedirler. Bu gerei daha da pekitirmek iin hanlanna ait zel adlar da zikredeceiz: Yabguhan, sbu!, Karmos, Kubrat, sperih, Kurum, Omurtag, Sevar, Savineh, Bayan, Umor vb. Btn bunla!, gstermektedir ki, ilk Bulgar devletleri Trk kkenli kavimlerce kurulmu ve yzyllarea sren mnasebetler ve kaynamalar sonucunda Slavlamlardr. Bununla birlikte gnmzde, hangi kavmlerin torunlarnun hangi blgelerde oturduklan bilinmektedir. Bunlar Bulgaristan devleti haritas zerinde, Kuman Trklerinin torunlarmn blgesi, Ouz Trklerinin meskun olduklar blge, Trk~Tatar, karm, Trk-op blgesi; Ogur-ProTrk-Gagauz, Peenek-Kuman Bulgar ile Kuman karm ve Ogur Trklerinin blgesi diye etnik unsurlar bal tayan bir izelge ile gsterilmi bulunmaktadr. Bugnk Bulgaristan'n Trk asll eski kavimlerinden bazlarn yaadklar blgelerde phsen ziyaret etmi bulunuyorum. rnein Vama civarnda yapyan Gagauz Trklerinin torunlar ile bizzat grmlm vardr. Bunlar, bu blgeye yerlemelerinin zerinden yzyllar gemi olmas ve kendilerinin z dini olan amanizm'i terkederek Ortodoks Hristiyanl kabul etmek zorunda kalm olmalarna ramen hala Trke konumaktadrlar. Gagauzlann bugn hala Trke konuuyor olmalar en azndan u nemli faktre dayanmaktadr: 1) Trk asll kavimlerin Bulgaristan ve Balkanlara yalnzca bir defada (670.80 yllar arasnda) deil kitleler halinde ve aralksz olarak olduka uzun bir dnemde gelip yerlemeleri ve buralar kendilerine yurt edinmeleri; 2) Bugn, Varna etrafndaki da kylerinde nispeten tecrit edilmi bir ortamda yayor olmalarndan do~ lay kendi z dillerini koruma imkan bulmu olmalar, ve 3) Osmanl hakimiyeti dneminde devlerin hogrs sayesinde Ortodoks Hrisriyan olarak kalm olmalar. Gyula Nemeth ve Laszlo Rasonyi'e gre Bulgar kelimesinin anlam Trke'nin Takent civarnda konuulan Trkmen aznn "bula" szcnden gelmektedir. Bu iki byk Macar bilim adam, kark, kartran, karklk karan! anlamlarna gelen "bula" szcn.1a den tretilmi pek ok zel ad tandklarn da belirtmektedirler CCirlyOl' Bulgar milletinin ismi bile Trke szcktentremedir. ki, 13. Gyula Nemetb, A honfoglalemagyarsagkialaku1asa,Budapest, 1930, s. 97; Laszlo Rasonyi, Tuna Kprleri, TKAE yayn, Ankara, 1984, s. 5-6.
BuJgar adnn menei hakknda iki gr vardr. Bunlardan birinci gre gre Bulgar ad Trke "bulamak - buJgamak = karmak'tan "bu1ga+r",

Bulgak, Bu1gan = karklk", ayrca "dier baz Bat ve tslam kaynakIarnda "Burgar, Bulgar, Biler,Buler" v.b. ekillerindede geer. rnein Bkz.: Kafes. olu, Trk Milli Kltr, stanbuL. 1986, 183; kinci gregre kelime yine Trke "Bittigur (Be Ogur)" isminden gelmektedir (Kafesolu, ayn eser, s.
189). Bulgar adnn Trk asldan geldii kesinlik kazannutr. Sofya'dayaynlanan Bulgar Dilinin Etimolojik Szl'nde bile Bulgar adnn Slavca'dan geldii hi dile getirilmiyor, nk Trke JJir sz olduunu herkes bilmektedir. \ 201

.'-.

..

Gerekten de Bulgar milleti u Trk kavimlerinden olumutur: nogurlar (Tuna Bulgaristan'nn ilk kuruluunu gerekletirmilerdir), Peenekler, Ouzlar veikinc hanl kuran Kumanlar. Byk Macar bilgini Laszlo Rasonyi "Tuna Kprleri" adl eserinin 133 ve 112'nci sayfalarnda yle demektedir: "Peenekler ve Kumanlar 890'dan 1239'a kadar byk yzyl boyunca Rumen nfusuyla, onlarn efendileri olarak birlikte yaadklar srada arkalarnda ok sayda knez ve yer ad brakrlarken, mteakip yzyllarda Osmanl Trklerinin, teekkl etmi bulunan Rumen prensIiklerinin timar efendisi olarak ayn zamanda iki- yz Kumanca kelimeyi Osmanl Trklerine mal etmektedir," "kinci Bulgar-Trk arl 1l87'de Asen/ Esenl'le balam ve bakenti Trnova olmutur. Bizans'a kar yaplan savalarda Bulaklar Slavlarla birlemi ve Kumanlar, artk tamamen Slav olan Bulgar-Trklerinin yannda kesin bir rol oynamlardr." Sonu olarak belgeler gstermektedir ki, Trkler Osmanl dneminden nce Bulgaristar:.'da yaamakta ve bu topraklarn sahibi bulurunaktaydlar. Trk asll eski Bulgarlarn bir ksm Osmanllar Balkanlara girmeden nce Slavlam, bir ksm Balkanlardaki Osmanl hakimiyeti dneminde Mslman olmular, bir ksm da Ortodoks Hristiyan olarak kalmlardr. Yaklak be yzyl sren Osmanl hakimiyeti dneminde devletin salad hogr ve sayg ortam sayesir:.de her kii ve millet kendi inancru devam ettirme veya baka bir dini kabul etmede serbeste hareket edebiImitir. Fakat pek tabiidir ki, toplum dzeninin salanmas ve korunmas iin karklk ve huzursuzluk karanlara kar Osmanllar da idari tedbirler almlar, baz savunma mekanizmalarru kullanmlardr. Bu kadar uzun sren bir hakimiyet dneminde, eer Osmanl devleti farkl millet ve inantan olan gruplara kar asimilasyon ve bask uygulam olsayd, durum herhalde bundan ok farkl olurdu. 4. Osmanl Dnemi

XIV. yzylda Anadoludan Balkan yanmadasna geen Trkler buralarda Trk yer adlar ve Trke konuan kavimlere rastlamalanna pek tabdir ki sevinmilerdir. nk, Osmanl Trklerden nce BulgarTatar karm bir kuvvet Bulgaristan'da hakimdi. Bunu en tannm Byzantologlar bile kabul etmektedirler. 14 A yru zamanda Osmanllar lS tarafindan balatlan fethinin eklini sistemH olduunu belirtiyorlar. Bu sistemli ekilde organize edilen Balkan lkelerinn fethi Trk nfusunun Anadolu'dan Bulgaristan'a ve dier Balkan topraklarna transferi ile gerekleti, nk Osmanllar dier Trk kavimleri gibi g eden 14. Bkz. Georg Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi, sayfa 463. 15. Ayn eser, sayfa 493.
202

br boydu. Baka bir deile, fethedilen topraklara Trk kolonizatrler skan olundu ve Trk ileri gelenlerine, zellikle sultanm kumandanlarma byk araziler dirlik olarak datld. Eskiden bu araziler Bizans devlet ve kilise vakf iken, XLV. yy.'da tabii Osmanl arazisi olmutu. yl civarnda Filibe'ye Usta bir kumandan olan Lala ahin 1363 girdi ve ilk Rum.eli Beylerbeyisi sfatyla burada yerleti. Bizzat sultan da sarayn nce Dimetoka'ya, daha sonra da jtaluiben 1365'den itibaren! Edirne'ye gtrmek suretiyle devletin merkezini Balkanlara nakletti. Osmanllar feth edilen topraklara sadece kJl sallayarak girmediler. Bunun yansra kendilerine z olan mimariyi, kltr, felsefeyi, hukuku ve stn devletilii Balkan lkelerine gtrdler. Eski Trk kavimleri ve yeni gelen Osmanllar arasnda yeni bir kaynama olmu ve oralardaki Trk varl pekimitir. Filibe dnda kalan bir Bulgaristan blm de Trklerin yksek hakimiyetini kabul etmitir. Ayn sralarda Bizans mparatorluu da Osmanllarn vassal durumuna dm bulunuyordu. Bu arada {takriben 1385'del Osmanllar Sofya'y da feth etmilerdi. 1393,'de tm Bul. gar arl kesin olarak itaat altna alnd. arlar ehri Trnovo 17 temmuzda iddetli bir kuatma sonunda derek fatihler tarafndan tahrip edildi. Bundan sonra geri kalan Bulgar arazisi de sratle Trklerin eline geti. Bylece Bulgaristan, Osmanl devletinin bir eyaleti haline gelmi oluyordu. Dobruca da Osmanllarn eline geti ve Tuna'nn geit veren yerleri Trk garnizonlar tarafndan igalolundu. Osmanllarn bu en yeni baarlar bat dnyasnda mthi bir tesir uyandrd. Hristiyan milletlerin Trk tehlikesine kar artk beraberce hareket etmelerinin gereklii idrak edilmeye balamt. Papa, hristiyan kavimleri hal seferinde davet etti ve ksa bir srede bat Avrupa birletirilmi ordular ve donanmalar Karadenz sahiline ulatlar. Du brovnik'ten iki galerinin de katlde Venedik filosu ise Anadolu'daki Trk kuvvetlerinin Rumeliye gemesini n1eyemedi. Murad II. gl bir ordunun banda sratle yetiti ve 10 Kasm 1444'de Yama yannda, hristiyanlarn btn marurane mitlerini tuzla buz eden iddetli bir sava vuku buldu. Sert ve deiik safhal bir mcadeleden sonra Avrupa birletirilmi hal seferli ordular ve donanmalar imha edildiler. Banda Lehistan ve Macaristan talarn birletirmi olan kral Vladislav savata maktul dt gibi, bu bahtsz seferin asl tertipisi olan kar16. G. Ostrogorsky, ayn c.>er,s. 521. Bkz.: F. Pall, Qriaco d'Ancona e la crociata contra i Turchi, Bull. hist. de l'Acad. Roumaine 20, 1938, s. 9-68. O. Haleeki, The Crusade of Yama, A Discussionof ControversialProblems, New York, 1943.
203

dinal Cesarini de canndan oldu. Hristiyanlarn bu bozgunu bir ar sonu dourdu; nk bununla Trk ftuhatna kar tm hristiyanlarn kurtarma hareketi olarak yaptklar son tecrbe suya dm oluyordu. Avrupa hal seferli cephesinde cesaret tamamen krlmt. stanbul imparatoru Konstantinos, muzaffer sultana tebriklerini arzedip hediyeler takdim etti. Trkler tarafndan etraf evrilmi olan imparatorluk ehrinin dmesi bir an meselesi gibi grnmekte idi. Fakat bu byk kanlmaz olayn gereklemesini bir baka Trk kkenli kavim uzatm oluyordu. Cengiz Han'dan beri zuhur eden en byk Mool hkmdar ve dnya tarihinin en byk fatihlerinden biri olan Timur, Cengiz Han'n dev imparatorluunun ihyasn hedef edinmi' ve bu gayesini uzun ve kanl bir mcadeleden sonra hemen hemen gerekletirmiti.17 Orta Asya ile gney Rusya'daki Altnordu'yu itaat altna aldktan sonra 1398'de Hindistan'a muazzam bir sefer yapm, bundan sonra ran, 1\t(ezopotamya ve Suriye'yi inemi ve nihayet Anadolu'daki Osmanl devletine saldrmt. Seferleri korkun derecede tahripkard. Bu mthi ftuhat iradesi, Ankara yarunda yaplan kesin savata, 28 Temmuz l402'de iddetli ve uzun bir mcadeleden sonra Bayezid'i esir edip, Osmanl ordusunu datt. Osmanl tarihinin ana kayna olan Josehph fon Hammer'in ve dier belgelerin ispatlna gre.s Timur'un bu ksa sreli ndahalesi Ankara sava banda, Moollarn su kaynaklarn ok mbalaal verilerine mukabil, Osmanl ordusu takriben 20.000 kiiden ibaret bulunduunu tahmin etmektedirler. Timur Anadolu'da bir yl bile kalarnam. 1403 ilkbaharnda geri dnmek zorunda kalmt. Anadolu hakimiyetinden feragat etmesinin sebebi byk kayplara urayp say bakmndan azaian ordusunun yeteri derecede gl olmadnda, Osmanllarn ise gl yerli Trk Anadolu halkna bal 01duunda bulunmaktayd. Her ne kadar Timur Anadolu'yu terk etti ise de, Osmanl ve Bizans mukadderatlarna byk sonular dourttu. Bi~ zans imparatorluunun hayatn yarm yzyl uzatm oluyordu. Bu yarm yzyl iinde Bizans nefes almaya ve yardm toplamaya alt. mparatar kardeler arasnda km bulunan tatsz kavga da bir sre iin durmu oldu. oannes VIII. talya'da katlaca bir konsili toplantya ve stanbul'dan ayr kalaca zamanda kendisine vekalet etmesi iin Mora'da hkm sren kardei Konstantinos'u Bizans bakentine ard. onnes VIII. batya gittiinde sadece yardm aramak deil, Grek-ortodoks kilisesini Roma-katolik inancna dnme, union'a sakmaru,da amalamt. 6 Temmuz 1439'da union, Floransa kated17. R. Grousset, L-'Enpire des sieppes, Paris, 1939, 486 ydd. 18. G. Roloff, Die Schlacht bei Angora, Hist. Z. 161, 1940, s. 244 ydd.
204

ralinde kardnal Cesarn ve znik bapiskoposu Bessarian tarafndan la.tince ve greke olarak ilan edildi.19 Bundan sonra Papa, hristiyan kavimleri hal seferine davet etti ve drt yl sonra Varna yaknlarnda iddetli savata gl bir ordunun banda olan Murat II. Avrupa hal ordusunu imha etti. Osmanl gc yeniden kurulmu ve tm hristiyanJan kurtarma hareketi suya dmek zorunda kalmt, nk XV. yzylda Trklerin askeri, teknik, sil;lhlanma faaliyeti v.b. gc stnd. 1453 ylnda 18tanbul'un fethi tarihin dnm noktasdr ve bu gerei a atlatan olay olarak tm bilim adamlar kabul etmekte bulunuyorlar. Biz bu konu zerinde fazla durmayacaz. Ancak zikrettiimiz "tarihi dnm noktas" ve "a atlatan olay" kavramlarun neden;n;"" aynca belirtmesini nemli bulmaktayz. Tabiidir ki, byle bir byk kavramn nedeni tek faktre bal ola~ maz. Bu "tek faktr" stanbul'un bir devletten baka birinin eline gemesiyle ve say balummdan bir askerin tekisinden stnolmasna ba~ lamak abalar sarfetmesinde bulunmaktadr. Oysa "tarihi dnm Dok. tas" ve "a atlatan olay" kavramlanrun nedeni bir ok faktrden ibarettir. Hereyden nce stanbul'un fethi yeni teknoloji klillarulmasna baldr. Ostrogorsky'nin belirttii gibi, XLV. yy. kadar "ehir surlann salaml Bizans' elbette Bizansllann d dnyaya kaq askeri teknik stnl le el ele, ou defa kurtarmt. imdi ise teknik stnlk Trklerdeydi. Mehmet II. muazzam bir silahlanma faaliyetine girimi ve her eyden nce kuvvetli bir topu gc yaratm.b. stanbul'un Trkler tarafndan hcumla alnmasnda yeni silah o zamana kadar grlmem bir lde kullanld ve bir ada BizansImm szlerine gre "Her eyi toplar yapb..."20 Mehmed II. 22 Nisan 1453'te byke sayda gemiyi karadan Hali'e nakletmeyi baard ve bylece ehir hem kara tarafndan, hem de Hali'ten bombardumana maruz kald.2} Ksacas, stanbul'un fethi tarihin alumyd, nk dekadansta bulunan bir Bizans mparatorluu yerine yeni bir g meydana gelmekteydi. Bu yeni gcn byk amac vard: evrensellik! Trkler bereketi harekette gryor, hi durmadan sistemli br ekilde kendi zel siyasal geleneini dier kaynaklardan da faydalanarak salyordu. Oysa Bizans tam tersine, kendisi hareketsiz, konformizme, saltanata, demagojik vaadlere, fitnelere, adaletsiz, hukuksuz, rvetten yaayan eski messeselere bal bir k mparatorluuydu.
"

19. G. Ostrogorsky, ayn eser, sayfa 518; Kr. A. Mercati, t decreto d'unione del 6 lug1io, 1439 nell 'Archivio Vaticano, Orient, Chr. p 1945. 20. Kritobulos, nr. Mller, F.R.G., V, 80. 21. G. Ostrogorsky, ayn eser, s. 525. stanbul'un fethi ile ilgili u kaynaklara Bkz.: Rammer, Babinger, Schlunberger, Pears, Dukas, Norden, Amantos, Kritobulos, Kprlii, Kollas v.b.
205

Hareketli Trklerin evrensellik amac, her yen teknolojiye ak olarak, gerekli aralan yaratmas iin imkanlar salad. Konya, St, Bursa, Edrne payitahtlarnda slamn manevi ya~am eski Badat ve Kahire ktphanelerinin hazinelerinden ve entellektel faaliyetlerinden faydalanarak, Hristiyan kom~ularla mcadeleetmi, bunlarn teknolojisinden de yararlanmtr. Dou ve Bat teknik sentezini olutiran Trkler, "Kk Asya ve Balkanlarda daha nce Bizans'n egemen olduu blgelerde doup bym olan Osmanl devletinin ekirdei, en '.sonunda bu blgenin doal merkezi olan Konstantinopol'u ele geirmi ve bylece bin yldan uzun bir zaman imparatorluk geleneine zemin olmu~ bir bakente kavu~mutu."22 Konstantinopol'un, yani stanbul'un Osmanl devleti iin doal bakent olduunu hemen hemen tm dnya bilim adamlar vurgulamakta bulunuyorlar. rnein, G. Ostrogorsky ~yle belirtiyor: "stanbul'un fethi Osmanllarn Anadolu ve Avrupa'daki arazileri arasnda bir kpr .kurmutu;' Osmanl devletinin bu fetih birliini salam, ftuhat kuvvetne yeni bir hamle gc katm~t. Kudretli Trk devleti Balkanlardaki Grek, Latin, ve Slav blgelerinisratle yuttu... imdi ortada yine, Mezopotamya'dan Adriyatik'e kadar uzanan ve stanbul ile, doal merkezine sahip bulunan bir devlet vard: Bizans mparatorluunun ykintlarndan ykselen, eski Bizans lkelerini bir defa daha yzyllar boyunca bir devlet kuruluu halinde birletirmesini bilen Trk devleti."23 Yukardaki tarihi gerei bir Trk deil, Rus asll olan Belgrad niversitesi Ordinarys Profesrlerinden G.Ostrogorsky 'Bizans Tarihi' eserinde ortaya koymu pulunuyor. Eski Bizans lkelerini bir defa daha yzyllar boyunca bir devlet kuruluu halinde birle~tirmesini bilen Trk devleti ho~grsn de kullanmasn bildi. Bizans antik mirasn malvolmaktan korurnu, Avrupa insanlna teslim etmitir. 5. Yksek Amalar Gl Aralar Buluyor

stanbul'un fetih zamarunda ve ikiyz yl sonralarnda. Rus ge diye birey dnya sahnesinde yoktu. Tam tersine Ruslar, Tatar boyunduruu altnda bulunuyorlard. Ruslar uyandran faktr Trklerin hogrs oldu, nk 1453 ylndaBizans' yktklan zaman onlarn hristiyan dini merkezinin faaliyetlerine stanbul'da devam izni verdiler .ve Fener Bapatrikliini Osmanl devleti muhafazas altna ald. Bylece Bizans dnce ve ru22. Paul Wittek, Osmanl mpa:ratorluu'nun Douu, Kaynak yaym, stanbul, 1985, s. 12. 23. G. Ostrogorsky~ ayn eser, s. 526-527.
206

hunun zbdesi ve ayn zamanda Roma katolik1iinin rakibi ve zdd olmak sfatyle hem Grekler ve hem de dou ve gney Slavlar iin Fener Bapatrik1ii kutsallar kutsab olarak kald. Fener Patrii ve etrafndaki papadar OsmanlDevletinebyks'!yg gsurileri altnda demagoji ustadlan olmu, ordoksinancnn ifadesi kaldlar: Bu inan Balkan kavimlerini Trk dalgalar iinde zlp erirnekten korudu ve b)-lece onlarnTrklerekar
kkrttrliJlar yeniden domalarna imkan verdi.

Ruslar ve tm Slavlar hristiyan inancn Bizansblardan aldlar. nceden pagandlar. Ruslarn ve Slavlarn alfabesi de yoktu. Bunu da Greklerden aldlar. ZamanIa bu ortodoksluk yayld, Rus lkelerinin birlemelerinin ve Moskova devletinin mevkiine ykseliinin, glgesinde vuku bulduu dnce bayra idi. Rus lkelerinin birletiricisi van III. Moskova'ya Bizans ~detlerini soktu ve Tatar boyunduruundan en nihayet kurtulmay baard. Rus lkeleri birleirken, Trk kavimleri kendi btnlklerine nem vermiyorlard. Tatarlar, Hazarlar, Azeriler,> Krgzlar, zbekler, Trkmenler, Kazaklar, Bakirlar, Karakalpaklar, Uygurlar ve dier Trk boylar Osmanblarla birlemi deildiler. Osmanllarn amac Batyken, Avrupa devletlerinde mthi bir tesir uyan~ drm, artk tm hristiyan milletlerin Trk tehlikesine kar beraberce hareket etmelerinin gereklii idrak edilmeye b~lamt. Bylece Ruslara, Bat Avrupa destei imkam meydana kyordu. stanbul patriinin otoritesi desteklenmekteydi. Buna ramen, XV. yy. kadar Rus gc diye birey dnya sahnesinde yoktu. Rus1ann ilk kalknma temelini Deli Petro atyor, ortodoksIok yobazlanna kar Bat tekniini ithal edip, donanna kuruyor ve Hazar Trklerine saldrya!. Deli Petro'nun az ikrar ifadesine gre, Osmanl donanmasndan korkuyor. Fakat Hazar Trklerine, OsmanIlardan yardm gelmeyince, Petro baanyor. Batyla ibirliini gittike ilerleten Petro, Rusya'y yava yava glendiriyor, Bylece bir kalknma tabidir ki, Bat hristiyan devletlerinin iine yanyor, nk Osmanl devletini doudan zayfduruma sokuyor. Batnn kalknmas ise, XV. yy.'da Amerika ktasnn bulunmasna baldr. Bu olay Bat Avrupa tarihinin dnm noktasdr. Chiristofor CoIumbo adnda spanyol bir maceraperest, tesadfen, yepyeni ve zengin bir ktay Avrupaya balyordu. Aradaki kocaman bir okyanusu amadan Amerikann zenginliklerinden Avrupa faydalananuyordu. te bu okyanus uzaklru en sratli ekilde amak iin Bat Avrupa'da yzyl bulan byk aratrmalar balad. Tpk Osmanllarn stanbul'u feth etmelerindeki byk ama gibi, Atlantik Okyanusu'nu en sratli ekilde gemek iin yeni bir ara bulmak Bat Avrupallarn biiyk amac haline geldi. Osmanllann yksek amacnn en nihayet stn askeri teknii ve byk toplann imalini salamas

207

..

gbi;'. Bat Avrupallar da sonuta. gl buhar makinesine sahip bldi1lat.~B1yeli ara, tabiidr ki, sadece Atlantik Okyanusu'nda deil, Akdeniz'-ve uluslararas dier byk su yollarnda da XVII. yy'dan itibaren kullanlmaya balad. Byle, deerli br teknolojik bapntab olarak- dler aralarn "aratrlmas ve bulunmas sonucunu dourdu. Demek'oloyotki, kalknma yolunda Dou ile Bat arasn.a 'eyele' dnemler vardr: yani bilimsel ve teknolojik geHmekrde eldeedilen baarnn ar.tl_arave' ihtiyalar,a grr bir blge veya merkezden bir bakasna geIIl_edn~mleri.stn milletlerveya Weber'in~ idd'ia ettii gibi stn dini inanlar yoktur. Kalknma ve gelimeyolunda elde edilen her baar i ve d dinamiklerin bi; sonucuolarak ortayakmaktadr. -Bir toplum veya milletin belli bit dnemde 'byk' bir amac varsa o millet veya toplu;n kendisini o amaea ulatracak aralar elde etmenn yolunu da bulacaktr. Baka bir ifade le yksek amalar kendilerinin gerekkme~ sin salayan aralar da doururlar. Bu bakmdan ele alndnd.a_Os~ ~anlnn durumu ilgintir: o dner:de devletin Atlantik Okyanusu'nu ;;makgibi bir ihtiyac ve amac y.oktu nk kavpk noktalarnda b\-Iu~ nan,iop;ak(~ryla Osmanl kta (Asya, Avrupa ve Afrika) yakaradan ye bunlar arasndaki su. yollarndan,hkmediyordu. ,J. F. Hammer ve H, nalck'n belirttilderine gre Osmanl Devleti, "XVI. asr ortalarna doru Cihan politikasna hakim en kudretli devlet olarak grnyordu. arp'ta, Or,ta Avr~p< ve Akdeniz'de 'Charles-Guint'in mparatorluu ile yapt byk mcadele0,. kazanmt.,,25 Osmanllarn bu byk gcn zayflatmak iin Bat Avrupa devletleri buhar_ makinesi ve dier teknolojik -inletinin~ Hristiyan' olan <Rusya'yaverdiler nk zamanlarda ~tt~fiklerii birlemcsi iin dini inanlar yeterli bir temel sa~lari1aktayd. Biraz ge o~'asna ramenOsmanllar bu durumun farkna vanp baz' tedbirler almaya altlar: XVII~ yy'dan itibaren, glenen Avrupa devletleri karsnda varlnkoruyabilmek ii~ zellikle orduyU gl tutma zorunluluu duyan Osmanl. yn~ticileri, her eyden nce askeri ihtiyalar karlama a~ basna glrirriilerdi. Fakat lkeddd sanayileme abas gez.lbi: sosyal snf.tabanina 'yaylrru olarak deil merkezi bir otorite. eli ile yiirtl~ mekteydi. Sanayileme srecindeki bu farkn yan sra din bakimnda~ da Bat devletlerindtil fatkl olan Osmanl, Avrupa Hristiyan devletlerinin 't6kl").olojikalanda ?irbirine,yaptk1ar yardmdan faydalanamad. 24. MaxWeber, Sosyoloji Yazlar, (TrkesiTaha Barla), Hrriyet Vakf,Yaynar, stanbul, 1936, s. 390.
25. Hammer, Devlet.. Osmaniye Tarihi, (:re. Ata), V.' s. 265. .sieele),

25a.H; nalCk, Osmanh-Ru.s,ltekabetinin Menei, TTKB-Ankara, 1948, 46 sayl

Belleten; Bkz.: Femand Braudel, Civilisation et Capitalisme (Xv<;-xv~
hautururiere, >

tome I, A. C1in~Paris, 967, p (s.) 305: L'exploit de J'occident: la nagvigation 1

208

Bat'daki sanayileme -srecinde ykselen yenL..an en dinamik sosyal snf~_ lan burjuvasruf ve busrufn eseri olan milliyeti alomlarmo , Osmanhlarda ortaya kmamas sonucunda, Bat'da olduu gibi, mer-

kezi devlet otoritesini snrlayc bir roloynayacak insan hak -ve zgr:,
lkleri fikri xx. oitambulamad. yy'n -ikinci yarsina kadarlkede doup geli\,:cekbi,r Bylece kapal ve monist (teki) bir siyasi. hayat XIX.:,
26 yy'm sonlarna kadar devam etti. Tabiidir ki, bu durum ,yalnzca Os~,

manl Devletinin i ynetim sisteminin bir sonuCu deileli.' RusyauJ1. aksine, XVI. yy'dan itibaren gelien Bat teknolojisinden yeterince yararlanamayan Osmanl Devleti bu devletlerin uyguladklar siyasalar $nucunda Bat'mn sanayi rnleri iin bir paza; haline geldLHal;buki iynetimi~yaps asndan bakldnda benzer veok dahaJ~ab.~b'i: merkezi ynetim Rusya'-da da mevcuttu.Ama;B~t{'nn Hristiya~ ol~ masndan d,olay-yapt yardm sayesinde ar;Deli :petrl'ye_.a~k~s!-lda'n gelen kars Katerina dneminde Ruslarm teknolojik' aland.aki baarlar ortaya ikmaya ,balad. Bu, d dinamik faktrlerden baka Ruslar emperyalis't ,yaydnaif politikalar da Trk kavimlerini i birlikten mahkUm .etti~t:zeIi Ru~ topraklar plmayan Krm, Kafkasya, Orta~Asy~ ve S~berya'pirer_'blrer Trkkavimlerinin ellerinden kpRus. kams ve bas!-.s altrfagirmykteydi,. Tarih bo'ytinca Trk kavimlerip.inscrfleri olan v:e T~tatfatt;-atla: rnn tmariyla' uraan RlJslar, Altn.ordu devldinin' par<Janma.s (Kazan, Astr_akhan, Krm ve Siberya)ndan faydalami.r~ en nihayet III. ivan. ynetiminde Mool veTatar hakiIniyetinden 1480 ylnda: kur~ fuldul.ar. Kendi ba~larna kalan Ruslar XV. yzylda birlik salayp-, XVI.'-yy~d<m itibaren, blnm~ olan Tatarlara kar saldrya getiler, 1.552'de Kazan, 1556'da Astrakhan 'Ruslarn eline'geti. Knrn'-ise~9s~ nanltDevletinin yardm sayesinde uzun sre R:islann'eHne dmemeyi ba~ard. 'Fakat Bat Avrupa'nn teknik yardm sayesinde ,DeliPetro Kmm ve Kuzey- Kafkasya'y da XVII' yy'da_ele geirmeyi .baard. xx. yy'da ise Kazakistan, Orta Asya ve Pamir R:syann' yeni kurban. lan oldular.27 Buralardaki'-Trk kavimlerinin Ruseline dtkten son~ rak aclarn yazmaya kalemler yetmez. Bu konuda yzlerce belgesel kitap yazlm,23_-binleree ve milyonlarca Trk soydalar malvolmu, onlannyerlerine zorla Rus, Ukrayin ve -dier~Slav bristiyanlar--kolonizatr olarak yerletirilmitir. Zaman. zaman Osmanl devleti Ruslara kar sava ederek, Azeri, Kirm ve" Kafkasya'daki soydaIarnn yard~: mna kouyord.,amaBatAvrupa lkeleri her,;zaman Osmanllara karIfbaka bir cephe aryor, onlar Ruslada tekbana bzrakmryorlard.
-, ,-: , , -'' "," ' "

26. Yurt Ansiklopedisi,Anadolu yaynclk, stanbul, 1984, s. 7949. 27,. Larousse Ansiklopedisi,Paris, 1984, yayn, _s.9168 ve devain 28. A, Bel!ningsen et Ch. Quelquejay, Le; musulmansoublies en U.RSS; Maspero.
Paris"1981. .'209

Eritme politikas arie Ana zamamnda 11738-17551 en trajik katliamlarla srdrlm, btn camiler kapatlm, vakf gibi messeseler devlet tarafindan kontrol altna alnmt. Ondan sonra bu yndeki faaliyetler artarak devam etmitir. Byk bir Yunan hayram olan 1. Aleksandr zamannda Yunan, Alman ve Ukrayna Ruslar blgeye yerletirilmi, Tatar Trkleri de Osmanl lkesine g etmek zorunda braklmlardtr. 1783 ile 1893 yllar arasnda ana yurtlarn terkedip Trkiye, Romanya ve Bulgaristan'a yerleen Trklerin saysmn i milyandan fazla olduu tahmin edilmektedir. Bylece Rusya'daki Trk varl asgariye indirilm, XIX. asrn balarnda Azerbeycan dahi tamamen Rus hakimiyeti ve kontrol altna alnmtr. Oradaki Trk mukavemeti Azeri Trklerinin karsna Er. meni unsuru karlarak nlemneye ve dengelemneye allmtr. Rusya'mn Osmanl devletine kar 'bl ve idare et' siyaseti bilhassa Balkanlarda netice vermi, Slav'lar Trklere kar kkrtlmak sureti ile Rusya Balkanlann yeni efendisi roln stlenmitir. Ruslar, Bulgaristam destekIemi ve Bulgar devletinin kurulmasm salayarak, 1877-1878 yllarnda byk Rus-Trk savam balatm. Yol zerine kendilerine mttefik olmaya Rumen1eri de zorlayan Ruslarn amac stanbul'u a gal etmekti. teden beri, yzyllar boyunca beslenen bir byk Rm hulyasm Bulgaristan'daki bir kk ehirde Gazi Osman Paa engelledi. Plevne'de Rus ilerleyiine ilk defa "Dur" denilmiti. O vakte kadar he. men hemen hi mukavemet grmeden Bat teknii sayesinde bir gibi ilerleyen Rus-Rumen istilas ilk mukabil darbeye maruz kalmt. Trklerin Rus-Romen ilerlemelerine kar yapt byk savunma sava iinde Gazi Osman Paamn zaferi, dnya tarihi apnda bir dnm noktas tekil edip, btn ansiklopedilerde29 yer alm ve dillere destan olmutur.
6. Gazi Osman Paa.. Trk Askeri Yeteneinin Sim.gesi Plevne, Bat Bulgaristan'a ve Balkan geitIerine giden yollarn kav~ ak noktasnda idi. Bulgar tarihis Tzonko Genov, 1978 ylnda $ofya'da yaynlaffi "Osvoboditelnata voyna" yani "Kurtulu Sava" adl kitabnn, 159 ncu sayfasnda unlar belirtiyor: "Be ay devaml sren Plevne savalar btn Avrupa kamuoyunun dikkatini bu yere ekti. Plevne ad sadece siyasal ve askeri evrelerde deil, geni halk taban arasnda da tannm olmutur. Rus kamuoyunda Plevne savalan byk ilgi, heyecan, umut, endie ve hayal krkl ile takib ediliyor. Rusya'dan ok uzakta bulunan Plevne ehri, Rus ferden arasnda ok tannm oldu" (ekil I). 29. Bkz.: Laroussedu XXe seele, tOme5., Paris, p. Isayfa! 265; -The Columbia Encyelopedia, third Edicion, Vol. IV, New York_London,

p. s. 1569;

--The Encyclopedia Ame:ricana, International Edition, New York, p. s. 21.

210

ekil

1832'de Tokat'ta doan Gazi Osman Paa, 1877'de nl Plevne mdafa.<Jm yaparak Trk'n serefli ve haysiyetli yaama anlaym bir kez daha Dnya'ya duyurmutur.

2LI

Gazi Osman Paa /1832-19001 Ruslann saldrsna kar koyarak onlan yenilgiye uratt ve geri ekilmek zorunda brakt. 12 Eyll i 877'de ar, ordusunun bu durumu kafsnda alamaktan baka bir ey yapamad, nk Plevne'de stanbul'u kaybetmiti. Plevne kahraman Trk yetenekliin dnya apnda ispatlad. Ruslann 100 bin kiilik ordulan ve 450 toplan vard. Trk ordusu, bu kuvvetin ancak drtte biri kadard. Top says ise 70'ti. ar cephede ordusunun banda idi. Kesin bir saldr iin Rusya'dan yeni birlikler ve bu arada hassa alayn getirtti. Aynca 60 bin kiilik Romanya ordusunun yardmn salad. Ruslar, iddetli yeni bir saldrya getiler. Fakat Osman Paann, subaylarn ve erlerin kahramanl, Ruslarn her trl abalanm sonusuz brakt. Gazi Osman Paa, Ruslarn yeniden saldrya geeceklerini biliyordu. Plevneden ekilecek Osmanl ordus.unun teki birlikleriyle iliki kurmak in stanbul'dan izn istedi. stanbul'daki ehir paalarndan kurulu "Askeri Meclis" bunu uygun grmedi. Onlar iin Plevne sava ne kadar daha uzun srerse o kadar stanbul kurtulmu oluyordu. Ruslann, saldr le Plevne'yi alamayacaklarn anladklarndan, kuatmaya ve Osman Paa'nn askerini alk ve ilasz zorunda brakmaya karar verdiler. Cephane sknts da ba gsterdi. Y;okluk, Trk ordusunu dmandan daha ok yoruyor ve ypratyordu. Rus bakomutam, Osman Paaya mektup gndererek teslim olmasn nerdi. Osman Paa reddetti. Artk karar vermek zamam gelmiti. Sava, stanbul'da 11. Abdlhamit'in kald Yldz saraynclan ynetilmiyordu. El, kol bal olarak beklenemezdi. Gazi Osman Paa, bir yarma hareketi ile kuatrna embern amaya karar verdi. Trk ordusu, iddetli bir saldr le kuatma emberlnden ikisini yarmay baard ve Trk yeteneklin dnya apnda spatlad. Yaralanarak tutsak den Osman Paa'nn klcn ve niformasn .tamakta Rus ar serbest olduunu bildirdi ve kendi ubaylan nnde Plevne kahramannn baarsn vd. Gazi Osman -Paa stanbul'a dndnde seraskerlik yapt ve mabeyin maviri oldu.sO ar, teden beri yzyllar boyunca beslenen bir byk Rus hulyas olan stanbul'un igalini gerekletiremed. Ancak Panislavizm aclnda uygulad emperiyalizmi Balkanlarda salad. Bunu Bat Avrupa yardmyla baard, nk XIX. yy. Avrupa'nn hristiyan ktas olarak kalmas karar alnmt. XIX. yy. sonu ve XX. yy. balangca bu kararn gereklemesi in yaplan kanl savalarla geti. Rus emperyalizmi, "dank, geri ve gayesz Slav kavimlerinin son yzelli ylda byk bir g 30. Ndan Z'ye Tarih Ansiklopedisi,Hazrlayan Niyazi Ak1t,Serhat yayn, stanbul, s. 403-404. 212

haline gelimesini"3 salam, fakat iddia ettii "Boaziinde yatan hasta" Trk milleti deil, Dolmabahe'deki Padiah idi. Trk milleti yenilmedi, yeniden dodu.

7. Balkan Bubi

ve

Dnya

Savalar

Dnemi

Panislavizm ve Rus devletinin siyasi tarihi aslnda Rusya'nn Trk topraklar aleyhine yayl hareketi mahiyetindediL "Trklerin zulm altnda inleyen Slav kardelerini kurtarma" maskesi altnda hareket eden bu zmre mensuplarnn esas gayeleri, Rusya'nn hakimiyeti altnda btn Slavian birletiirnek ve stanbul'u ele geirmekti. Panislavistler bu maksatla "Ayasofya'ya Ha Koymak" slogann ortaya atmlard.32 Bu emperyalist amac gerekletirmek iin Osmanl devletinin Rumeli blmnde Ruslar, gney slavlar kavimlerini kkrtyor ve 1877-1878" sava esnasnda Rus ordular Bulgaristan' igal edip, mariyonet szde Bulgar devleti kuruyorlardL Bylece eskiden uzakta buLunan, XIX. yy. sonunda Panislavizm propagandas Rumeli'nin iinde yaymlanmakta bulunmaktadr. Ruslarn kurduklar szde Bulgar devleti Panislaviznn ylan yuvas haline geliyordu. Sofya'da gmenler cemiyetleri kurarak, siyaset ve rk propagandalardan baka, yzlerce ve binlerce komitaclar da yetitirmilercli. Bulgar ve Rus milliyetileri gzlerini Makedonya'ya evirmi, Selanik yoluyla Panislavizme scak Akdeniz sularnn kapsn amak amalyorlard. Selanik Makedonya'nn en byk kentiydi ve Bulgaristan'n hedefide Makedonya'daki Slav ortodoks halkn ayaldandrarak bu blgeyi ele geinnekti. O zamanlarda, ta 1912 ylna dein Makedonya Osmanl devletinin ayrlmaz bir blmyd. Bulgar ve Rus subaylarndan Sofya'da askeri talim gren Makedon" hristiyan ortodoks gmen komitaclar, Bulgar subaylarnn emri zerine Osmanl devleti snrlarn gizlice geerek, Makedon kylerine girip, Trklere kar kkrtc propaganda yaparak Hrispyanlar ayaklandrmaya almlar, bu arada baz Trk memurlarn ve askerlerini de ldrmlerdi. Osmanl devletinin kendisi savunma amacyla komtac ortodoks hristiyan kyllerine kar tedbirler almas zerine Bulgar ve Rus propagandas Osmanl devletini
Makedonlara kar bask yapmakla sulad. O zamanlarda

! 1903-1908-

1912/ ngiltere, Fransa ve teki Bat lkeleri bu propagandalara inanyor ve onlar destekliyordu. Bylece Bulgaristan, Srbistan, Yunanistan, Rus ve ngiltere~Fransa desteiyle Hristiyanlarn ikayetlerini ve ayak~ lanmalarn Osmanl devleti aleyhine bahane olarak kullandlar. 31. Prof. Hans Kohn, Panslavizm ve Rus milliyetilii, stanbul, 1983. 32. Ayn eser, s. 5-6. 213

Balkan Harbi esnasnda fl912~13/ ve 1. Dnya Sava ncesinde Osmanl hakimiyetindeki Rumeli, Bulgaristan', Srbistan ve Yunanis~ tan arasnda paylald. Bu ekilde paraya blnnce Rumeli Trk~ leri birlik ve beraberliklerini kaybetmi, parampara olmulardr. Pek ou Bulgar, Yunan ve Srp basksna dayanamyarak Trkiye'ye g etmi, kalanlarn camileri yklm, mezarlklar ve ahsi varlklar talan edilmi bulunuyordu. Netice olarak 1913 ve 1940 yllar arasnda 2 milyondan fazla Trk evlerini, doduklar lkeleri, atalarn ve onlarn topraklarn terkederek Trkiye'ye g etmilerdir. Trkiye" Osmanl devletinin dalmas ile yok olmam, aksine yeniden domu olduu sayesinde Rumeli soydalanna kollarn amaa vicdan borlusuydu. Btn bu ac olaylardan sonra Trkiye ile Bulgaristan ve Rusya arasndaki mnasebetler hibir zaman tam rayna oturamam~tr. kinci Dnya sava esnasnda Trkiye bamsz kald, nk pek iyi biliyordu ki, Trkn Trkten baka dostu yoktur. Rusya'daki Trk kavimlerinin bir ksm kinci Dnya Sava esnasnda Ruslara kar sava etti, kendi zerk geici devletlerini kurdu, ama sava bittikten sonra, 1944-1945 yllarnda Stalin onlar Sibris~ tan'a srd. Bulgaristan'daki Trkler kinci Cihan Sava yllarnda ar hayat geirdiler, hibir hakka sahip olamadlar. Savatan sonra ilk kez Trke okullar ald, ana dilinde basn organlar, tiyatro ve Trke gelien edebiyat 1970'lere kadar uzamtr. Bu dnemden sonra Trke yarat~ clk yava yava yozlatrlmtr. nk Bulgaristan yneticileri umduklar amaca kavuamadlar. Onlar zannediyodard, herkesin ana di~ linde kendi propagandalarn yaparlarsa Bulgar erime etkisini daha abuk br zamanda baaracaklardr. Fakat, zaman geince farkna var~ d~lar ki Trkler erime yerine, tam tersine kendi z varlklarn daha canl bir ekilde srdryor ve hzl nfus artlar ile daha gl olu~ yodardr. Bunu Bulgarlarn rklar dayanamad ve geri dn yaptlar, nk yeni sosyalist devletikoruyucu kanatlar altnda eski Bulgar mil. liyetilii ve Panslavizm devam etmektedir. Demek ki, bugn cereyan eden hadiseleri tarihi bilgilerimizi hatr~ layarak daha iyi deerlendirebilme imHnma sahibiz. Bulgaristan, giri~ tii bu eritme ve yok etme hadisesinde katiyyen yalnz deildir. Btn olaylar ve takip edilen siyaset Rusya'nn bilgisi ve destei sayesinde cereyan etmektedir. Bugn Rusya'da Mslman~Trk nfusu Ruslara oranla 3 kat bir art gstermektedir. Bulgaristan'n bu denemesi dnya kamu oyunun tepkisini lmek iin br deneme deil midir? 214

8) Austos 1986'da Bulgaristan'da Bir Anket almas Bulgaristan'n Trklere uygulad bask ve zulm Rusya dnda Aznlklarn sorunlar devletlerin yalnz i tm lkeler lanetlediler. sorunu deil, ayn zamanda uluslararas sorundur. Ben bu gnlerde Trkiye'ye gelirken, Bulgaristan'dan getim. Ks~ tendil'e urayarak buradaki Trklerle grtm. Hepsi "zorla adlarnn deitirildiini, ancak buna kaq1k kendi aralarnda yine eski adlarn kullanacaklarn, ama resmi dairelerde Bulgar adlarn kullanmak zorunda olduklarn" sylediler ve bana srarla "Kurtuluumuz iin bir mit var m?'; diye sordular. Yani, bask devam ediyor, ama Trkler kendi aralarnda yine Trklklerinden vaz geniyorlar. Dnya kamu oyundan gelen byk bask kaqsnda jivkov'un birden bire dn yaptda dikkat ekiyor. Bu konuda Trk taraf ok dikkatli olmal, bence Bulgaristan'n bu hareketi bir taktik olabilr, stratejisi aynen devam ediyor. Bulgaristan zaman kazanmak istiyor. Bulgaristan'da Trklere uygulanan bask ve zulm yalnz Bulgaristan'la Trkler arasnda bir sorun olmaktan km uluslararas bir sorun haline gelrnitir.Bunun iin 'uluslararas konferanslarda Trkiye her frsat Bulgar soykrmna kaq deerlendirmelidir. rnein, Yugoslavya, Bulgaristan'da Trklere kaf uygulanan basky her zaman knyor. Gazete, radyo ve televizyon devaml bir ekilde Bulgaristan' tutumunda haksz gryor. Trklerin hakl davalarn savunuyorlar. Bylelikle konuyu hemen hergn gndemde tutuyorlar. Bulgaristan nce Makedonlar Bulgar diye evirmeye alt. Yugoslavya ise 30 yldr devaml Bugaristan' daki Makedonlarn aznlk haklarndan bah~ setti ve hi bir an susmad. Bu davalar bitmeyen davalardr. Bulgaristan'da Pirin blgesi var. Orada Makedon aznl yayor. 30 yl geti, onlar yine kendilerini Makedon hissediyorlar. Trklerin davas ise uzun srecek. Soy knmnn gelecei iki toplumun ve dnya kamuoyunun uyumasna bal. Ben diyeyim 100 yl, siz deyin 50 yl. Elbet birgn bu hakszla zm getirilecektir. Trkiye'nin vicdan borcu srekli srarl olmaktr. Kimsenin kimseyi kurban etmeye hakk yoktur. Todor jivkov'un sorunlar ele almak zere Trkiye'ye ar yapmasnn deeri soru iareti altnda bulunuyor. Byle bir diyalog, ay-kahve iilen bir sohbet toplantlarndan teye gemez. nemli olan diyalog ncesinde HeIsinki nsan Haklar Beyannamesi'nde imzas bulunan Devlet adamlarndan tek yaayan ve ktidarda olann jivkov'un Trk-Mslman aznln varln kabul ettiini aklamasdr. Trk aznlk istedii zaman Trkiye'ye gelebilmeli, istediince veya temelli kalmasna karlrnamal. Orada kald zaman kendi rf ve adetlerine uygun yaaYna; sz ge215

lim snnetine, dini inanlarna,-elencesinc, trk diline ve adlarna mdahale. edilmemelidir'. Amalar belli, hzla gelien ve serpilen gen Trk jenerasyonu (nesili) yaklak elli ylsonra be milyonu da apcaktr. Onlar bu geliimi Bulgar Demografi ve Milli aac verisi olarak grmek istiyorlar. Trkler ve dier aznlklar bugn dnyarun her tarafnda yaamaktadr. O halde snav baaryla vermek zorunda Dnya niilletleri. Aksi takdirde kt rnek tm dnyay olumsuz ynde etkileyecektir. Baarl olmak nsan Haklarnn kanlmaz hedefidir. Avrupa ve Dnya kamu oyu ve bilim evrelerinde, olay knaruyoL Kamu oyu basks Bulgar ynetimini etkiledi ve kesin tavr koyan jivkov Trkiye'ye "gelin. greim, anlaalm, buna hazrz", demektedir. Biraz nce belirtiimiz gibi, bu bir taktik deiikliidir. Kam.uoyu basksnn uzun sre devam etm.esi durumunda Bulgar stratejisinde deime beklenebilir. Yani,Jivkov'un yaklamnda umut olabilir, ancak strateji deiiklii olursa. Ancak bu taktiklerle bir yere ulalacan dnmyorum. Aslnda strateji deimelidir. Bulgaristan'da yaayan Makedon aznl yllarca (Otuz yldanDeri) Yugoslavya desteini hissettii gibi, Trkle~ de orada' uzun sre destek~ lenmelidirler. Trk yayn organlar, Radyo ve TV, devlet"" adamlar uluslararas konferanslarnda srekli olarak dnyaya Bulgaristan'daki Trklerin savunuculuunu yapmaldrlar. Bulgaristan'daki aznlklara uygulanan kt rnek baka bir ynden daha uluslararas gndeme getirilebilir: Bilindii gibi, Krm'da toplanan Yalta konferansna gre ril ile Stalin Balkanlar'daetki alanlarnn bll~esiyle ilgili bir centilm-::nlik anlamas yapmlardr. Oysa ril, Ekim 1944'ten nceMoskova'ya yapt ziyaretinde, Balkanlarn paylalmasnda anlamaya var,; mt.. ril'in Menoarlid (Hatralar) ayrntlaryla anlatm olduu bu anlamaya gre, Sovyetler Birlii'nin Bulgaristan'da % 75 aramnda etkisi olacaktr. Burdan da kobyca anlalaca gibi, Bulgaristan zerindeki etkisi % 100lmayacaktr.33. 1986 yllrun Austos aynda Bulgaristan'da yaptm anket al" mamda oradaki Trkler soruyorlard: "Bat ve Trkiye neden u % 25 oranndaki haklarndan, faydalannyorlar?" Yoksa. 20. yzyln sonu insan haklarmn ve etnik aznlklarn yok edilmeye balad bir zaman mdr? 33. Bkz.: Wnston S. Churchil~The Second World War, .CasseLCo. Ltd. London, Second Edition-Januar 1964, Vohune VI: Triumph and Tragedy.
216

SONU
Tiirkler, Ruslar ve Bulgarlar yzyillar boyunca komu olmalarna ramen, henz mnasabetleri rayna oturnarntr. Son zamanlarda Trk aznlnakar yaplan .soykrm da bu mnasebetlerlen azndan imdilik bu lJ;;.eler arasndaki dostlane ilikilerin kurulmasna yaraml~ yacak~ nsan haklarna sahip olmak her milletin hakk olduu gibi her aznlk olann da -eti doal hakkdf. Zor _ve basklarla kendi dndaki -milletleri eritmeye alanlar, n yarglarnn ve sper glerin oyuncadr. Bakalaona zor kullanarak eritmeye ve yok etmeye alanlar asla' h~ deillerdir. Azrilldara yaplan bask olay, dnyann hangi yerinde 'olursa olsun, sonu olarak her zaman bask yapan millerin aleyhin;= sonulamr.
'

Eer Bulgarlar millet olarak stn olduklar iddiasnda iseler, bunu korumasz bir aznlk olan Trklerin ahsiyetlerini -ezip yok ederek deil, insanlk ailesine yeni kltrel deerlerle katkda bulunarak ispat etmelidirlcr. Oysa setikleri zorbalk soykrm yolu iticidir. Aznlklara uy~ gulanan basklar, Hmanizm ilkelerine, nsan flaklar Evrensel Bil~ dir~i~e ve Relsinki Niqai Senedine aykrdr. ;Bulg~ristan ve onu d'estekliyenler hem ,Avrupa uygarlI1,11l,zgrlk espirigjni, hem de ulw;lararas hukuku ihlal etmektedirler. n<;mcm odur ki, her trl- deer ..nlayn hie sayan, tarihiseyre tersden sz konusu 'uygulanalar kalc olamaz. Sadece 'Bulgaristan Trkleri deil, Azeriler ve dier Sovyet Trkleri haklarna sahip kacaklardr. Tarihin dmektedirler. akmm milliyetlerin, aznlklarn ve insanlarn haklar

mcadelesi salar. Bu haklara kar kanlar, tarihin akmna aykr

TARTIMA Qnuncu Trk Tarih Kongresi, Osmanl Dnemi Seksiyon Bakan Prof. Dr. S.]. Papadopoulos: Bu disiplinleraras teblii ok ilgin buldum ve tebrik ederim. Ancak bir sorum vardr: Yama etrafndaki Trke konuan Hristiyan Gagauzlar arasnda aratrma yaptmzdan bahsettiniz. Acaba Bulgarca konuan Mslmanlar var ml? Prof. Dr. Mihail Gubolu: Ben. de kutlarm. ki bilim dalndan baarl bir sentez sundunuz. Gagauzlarla ilgili aratrmallIz destekliyebilirim, goru sonulara varmsuz, ben de o yerleri bilirim. Ancak baka bir ehrin ismini merak ettim. Acaba Kstenc,e mi demitiniz? 217

Prof. Dr. Muzaffer Tufay: Tebriklerinize teekkr ederim. Sorulara gelince, tabiidir ki Bulgarca konuan, Mslman olan Pomak1ar vardr. Ancak bunlarn Mslman olmadan nce Hristiyan olmadklarn, Bogomil~Katar olduklann ve gnll slamlamalann Larousse34 gibi dnya ansiklopedilen kabul etmektedir. Her ne olursa olsunlar bu Mslman Pomaklarn adlarn da Bulgarlar deitirdiler. Kstence deil, Kstendil demitim. Kstence Romanya'da bulunuyor ve oradaki Trklerin durumu Bulgaristan'dan daha iyidir. Bul:" garistan soykrm hibir yerde imdilik bulunmuyor. leride ne tesirler yaratacak, greceiz. Malesef kt rnekler ok abuk yaylr. Vicdanl bilim adamlar susmamabdrlar; haklarn elde edilmesi hedefini gerek~ letirecek uzlama yolunu gstermelidirler. Bilimin ana hatt objektif olarak geree hizmettir. Tarihi gerek Trk aman kavimlerinin Slavlar'~ dan nce Karadeniz sahillerinde yapdklarn, SlavIarn Karadeniz'e ulamayan bir blgede kaldklarn gstermektedir. Bu durum bize Trklerin Balkan lkeleri ve Bulgaristan'a XIV. yzyldan ok daha nceki bh tarihte gelip yerletiklerini ispatlar. Baka bir ifade ile, eitli Trk boylar Balkan yarmadas ve Bulgaristan'a Slavlarla beraber byk gler esnasnda Trk olarak gelip yerlemi. hayatlarn buralarda srdrm&lerdir. Zamanla bu eski Trk boylarnn bir ksm Slav kadnlaryla evlenip, Trkeyi yeni gelen nesillere naklerlememi, erirnek zorunda kalm, bir ksm ise Trkln korumutur. Bu ksm XIV. yzylda yeni g eden Osmanllarla kaynamttr. Daha sonra bu blgeleri igal eden Ruslar ve Slav kkenli Bulgarlarn askeri bakmdan hakimiyeti elde etmelerine ramen kendi topran kendisi ileyen Trkler, gerek sahipliklerinikorumu ve gl nfus art ile de~ vam etmektedirler.

34. Bkz.: Larous:e Ansiklopedisi, Pars, 1984 yayn, s. 1569: "...Les convemofiS il. I'slam, volontaires (anciens seigneurs bogomiIes) " 218

"-