1844 El Yazmaları - Ekonomi Politik Ve Felsefe - Karl Marks

1844 ELYAZMALARI
EKONOM POLTK VE .ELSE.E
ER YAYINLARI
Karl Marks 1844 Elyazmalar
KARL MARKS
1
BRNC BASKI
Ekonomi Politik ve .elsefe KARL MARKS
1844 ELYAZMALARI
Karl Marks, Manuscrits de 1844 - conomie Politique et Philosophie (ditions Sociales, Paris 1962) [Trke bask, Karl Marx, 1844 Elyazmalar, Ekonomi Politik ve .elsefe, s: 89-268, Sol Yaynlar, Temmuz 1976, Birinci Bask, ev. Kenan Somer] Eri Yaynlar tarafndan dzenlenmitir, 2003. erisyay@kurtuluscephesi.com http://www.kurtuluscephesi.com http://www.kurtuluscephesi.net http://www.kurtuluscephesi.org
NDEKLER
9 14 14 29 29 30 34 34 45 60 76 76 84 84 89 106 125 131 136 136 136 136 137
nsz Birinci Elyazmas cret Sermaye Kr 1 Sermaye 2 Sermaye Kr 3 Sermayenin Emek zerindeki Egemenlii ve Kapitalistin Gdleri 4 Sermayelerin Birikimi ve Kapitalistler Arasndaki Rekabet Toprak Rant [Yabanclam Emek] kinci Elyazmas [Emek ve Sermaye Kartl. Toprak Mlkiyeti ve Sermaye] nc Elyazmas [zel Mlkiyet ve Emek. Merkantilistlerin, .izyokratlarn, Adam Smithin, Ricardo ve Okulunun Grleri] [zel Mlkiyet ve Komnizm, Komnist Grlerin Gelime Aamalar. Kaba Ve Eiti Komnizm. Sosyalizm Olarak Komnizm] [zel Mlkiyet Rejiminde ve Sosyalizmde nsanal Gereksinmelerin Anlam. Savurgan Zenginlik ile Snai Zenginlik Arasndaki Ayrm. Burjuva Toplumda blm] [Burjuva Toplumda Parann Erklii] [Hegel Diyalektiinin ve Genel Olarak Hegel .elsefesinin Eletirisi] Grngbilim A. KendininBilinci B. Tin C. Din D. Mutlak bilgi
Ekonomi Politik ve .elsefe KARL MARKS
1844 ELYAZMALARI
NSZ
.ransz-Alman Yllklarnda, Hegelin Hukuk .elsefesinin bir eletirisi biimi altnda, hukuk bilimi ile siyasal bilimin eletirisini haber vermitim.1 Elyazmasn bask iin hazrlarken,2 kurgusal felsefeden baka bir konusu olmayan eletiriyi,3 eitli konularn eletirisine kartrmann bsbtn [sayfa 91] yersiz olduu, ve bu ka1 Marx burada, .ransz-Alman Yllklarnda yaynlanm bulunan: Hegelin Hukuk .elsefesinin Eletirisine Katk. Giri (bkz: K. Marx, .. Engels, Din zerine Sol Yaynlar, Ankara 1976, s. 37-55) balkl makalesine antrmada bulunuyor. 2 Marxn burada 1843 yaz iinde yazd, ama ancak 1927de yaynlanm bulunan Hegelin Hukuk .elsefesinin Eletirisine Katky dnmesi olasdr. 3 Marx, kurgusal felsefeden (kurgu terimini de ayn anlamda kullanr), Hegel felsefesini anlar.
rmn aklamay engelleyip anlalmasn gletirdii ortaya kt. Ayrca, incelenecek konularn zenginlik ve eitlilii, bunlarn tek bir yapt iinde toplanmasna ancak zdeyiler (aphorismes) biimi altnda izin verirdi, ve bu trl bir aklama yntemi, keyfe bal bir sistemletirme grnne brnrd. Bu nedenle, hukuk, satre, siyaset, vb. eletirisini, ayr ayr brorler biimi altnda, ardardna verecek, ve tamamlamak iin, zel bir almada, btnn zincirleniini, eitli blmlerin birbirleri arasndaki ilikiyi kurmaya alacak, ve bitirmek iin de, kurgusal felsefenin bu gere zerinde alma biimini eletireceim4 Bu nedenle, sunulan yaptta, ekonomi politiin devlet, satre, uygar yaam ile ilikileri, ancak ekonomi politik bu konulara ex-professo * deindii kadaryla incelenecektir. Ekonomi politik ile yaknl bulunan okur iin, daha bata, sonularmn, ekonomi politiin zenli bir eletirel irdelemesine dayanan tamamen deneyci (empirique) bir zmleme rn olduklarn syleme gereksinmesini duymuyorum.5 {6 Buna karlk, olumlu eletiricinin kafasna, topyac bo szler formln, ya da kesenkes katksz, kesenkes kararl, kesenkes eletirel eletiri, sadece hukuksal deil, ama toplumsal, tamamen toplumsal toplum, kaba ve tkz yn, kendilerini kaba ynn szcleri yapan szcler gibi bo szleri atarak eksiksiz bilgisizlii ile dnce yoksulluunu saklamaya alan eletiriciye ise, ilkin tanrbilimsel aile ileri dnda, dnyasal ilerde de syleyecek sznn bulunduunun kantn vermesi kalyor.}7 [sayfa 92] .ransz ve ngiliz sosyalistlerinden baka, elbette Alman sosyalistlerinin almalarndan da yararlandm. Bununla birlikte, bilimin bu blmndeki zl ve zgn Alman almalar, Weitlingin8
* zellikle -. 4 Bu plan hi bir zaman gereklemedi, ama Kutsal Aile ile Alman deolojisi, Hegel felsefesinin eletirisine birer katk da saylabilirler. 5 Marx, Pariste, birok iktisadi yapt inceledi. Not ve zetleri, MEGA I, c. 3, s. 437-583 iinde yaymland. 6 Elyazmasnda Marx tarafndan dikey bir izgi ile izilmi paralar, burada {}arasndadr. 7 Marx burada Allgemeine Literatur-Zeitungu (Charlottenburg 1844) yaymlayan Bruno Bauerden szediyor. Trnak iindeki formller, Bauerin 1. ve 8. saylardaki makalelerinden alnmtr. Bu gazete ile eletirel Eletiri topluluu, Kutsal Ailede daha derinletirilm bir polemiin konusu olacaklardr. 8 Terzi Wilhelm Weitling, proletaryann kurtuluunu haber veren ilk Almanlardan biri oldu. Weitling, 1838de Olduu ve Olmas Gerektii Gibi nsanlk, 1842de Uyum ve zgrln Gvenceleri ve 1843te de Yoksul Bir Gnahkarn ncili adl yaptlarn yaymlad.
10
yaptlar dnda, Hess in 21 Yaprakta9 yaanm makaleleri ile, Engelsin, benim de bu irdelemenin ilk elerini ok genel bir taslak biiminde yaymladm .ransz-Alman Yllklarndaki Ekonomi Politiin Bir Eletiri Denemesine10 indirgenirler. {Genel olarak olumlu eletiri, yleyse ekonomi politiin olumlu Alman eletirisi de, gerek temelini, ekonomi politii eletirici bir biimde incelemi bulunan bu yazarlara olduu kadar, .euerbachn bulgularna da borludur; onun Gelecein .elsefesi11 ve Anekdotalardaki12 .elsefe Reformu in Savlarna kar, bunlardan sessiz sedasz yararlanlmasna karn, kimilerinin soysuz kskanl ve kimilerinin de gerek fkesi, gerek bir susku komplosu rgtlemie benzerler.} Olumlu insanc (humaniste) ve doalc (naturaliste) [sayfa 93] eletiri, ancak .euerbach ile balar. .euerbachn yaptlarnn etkisi, ne kadar az grltc ise, o kadar gvenli, derin, geni ve sreklidir, ve bunlar, Hegelin Grngbilim ile Mantkndan13 bu yana, gerek bir kuramsal devrim ieren tek yazlardr. Bu yaptn son blmne, Hegel diyalektii ve genel olarak Hegel felsefesinin eletirel zmlenmesine gelince, ben, bunu, amzn eletirel tanrbilimlerine14 kart olarak, son derece zorunlu sayyorum, nk bu trl bir alma yaplmamtr bu, kanlmaz bir ciddilik yoksunluudur, nk eletirici de olsa, tanrbilimci tanrbilimci olarak kalr; yleyse, o ya bir yetke olarak felsefenin belirli konutlarndan (postulats) yola kacaktr, ya da, eletiri srasnda, ve bakasnn bulgular sonucu, eer felsefi konutlar zerin9 Zrichte, 1843 ylnda Georg Herwegh tarafndan yaymlanan Einundzwanzig Bogen aus der Schweiz, M. Hessden makale ieriyordu: Sosyalizm ve Komnizm, Bir ve Btn Bir zgrlk, Eylem .elsefesi. 10 Engelsin, Marxta ekonomi politie kar bir ilgi uyandrd sylenen nl makalesi. (Ad geen makalenin evirisi bu yaptn Ekler blmnde sunulmaktadr.) 11 Ludwig .euerbach, Grundstze der Philosophie der Zukunft, Zrich und Winterthur 1843. 12 Anekdota zur neuesten deutschen Philosophie und Publizistik, Zrich-Winterthur 1843. Ruge tarafndan yaymlanan bu dergi, Alman Yllklar yazkurulu sansr tarafndan geri evrilen tm makalelere, sayfalarnda yer veriyordu. Bu makaleler arasnda, .euerbachn, zszler biimi altnda, sonradan Gelecein .elsefesinde gelitirilmi bulunan balca fikirlerini sunan Vorlufige Thesen zur Reform der Philosophieleri de yer alyordu. 13 Tinin Grngbilimi, 1807de; Mantk Bilimi, 1812de yaymland. 14 Marx, burada, Bruno Bauerin, sol-hegelciliin idealist elerini biraraya getiren Allgemeine Literatur Zeitungdaki arkadalarna antrmada bulunur.
11
de kuku duyarsa, onlar korkaka ve dorulamakszn iteler, bir yana brakr, bu konulara olan bamlln ve bu bamllktan duyduu canskntsn, artk ancak olumsuz, bilinten yoksun ve safsatac bir biimde gsterir. {[II] ster kendi z eletirisinin arlk gvencesini durmadan yenilesin, ister, gzlemcinin ya da kendinin gzn, eletirinin kendi kkeni ile Hegel diyalektii ve genel olarak Alman felsefesi zorunlu hesaplamasndan, modern eletiri iin o kendi z darl ve ilkel doas zerine ykselme zorunluluundan evirmek iin, daha ok eletirinin kendikendisi dnda, ancak eletirinin snrl bir biimi szgelii 18. yzyl eletirisi ve ynn snrl anlay ile uramaktan baka yapacak bir ii olmad yanlsamasn vermeye alsn, [o] bunu ancak olumsuz ve bilinten yoksun bir biimde davurur. Son olarak, kendi z felsefi konutlarnn doas zerine bulgular yapld zaman .euerbachn bulgular gibi, eletirel tanrbilimci ya kendine bunlar [sayfa 94] kendi bana gerekletirmi grnn verir, ve stelik bu ii, bu bulgularn sonularn, onlar ileyememeksizin, belgiler biimi altnda, henz felsefenin tutsa bulunan yazarlarn kafasna atarak yapar. Ya da, belki Hegelin diyalektik eleri arasndaki, bu eletiride [.euerbach eletirisi] bulamad iin zld ya da bunun eletirel kullanmnn henz kendisine sunulmam bulunduu doru ilikiyi knamaya alarak ya da buna yetenekli olarak deil, ama bu bulgular, hegelci diyalektiin bu eletirisine kar, rnein kendi kkeni kendinde bulunan olumlu doruluk kategorisine kar dolayl tant kategorisi gibi, kendine zg tikel bir biim altnda, gizli kapakl, klk deitirmi, iten pazarlkl, kukucu bir biimde ileri srerek, kendine bu bulgular zerindeki yksekliinin bilincini vermesini bilir. Gerekte tanrbilimsel eletirici, kendini saflk zerinde, kararllk zerinde, tm eletirel eletiri zerinde geveze gsterebilmek iin, felsefi ynde, her eyin yaplacak olmasn ok doal bulur, ve eer raslant sonucu Hegelin bir esinin .euerbachta eksik olduu duygusunu edinirse, kendi kendine felsefenin gerek fatihi olduu izlenimini verir; nk bizim tanrbilimsel eletiricimiz, tinselci Kendinin bilinci ve Tin putataparlna karn, duyguyu ap da bilince ykselemez.} yi baklrsa, tanrbilimsel eletiri hareketin banda gerek bir ilerleme ura (moment) olmu olmasna karn onun zm-
12
lemede, felsefenin ve zellikle Hegelin eski aknlnn (transcendance) tanrbilimsel karikatrne kadar gtrlm en sivri u ve mantksal sonucundan baka bir ey deildir. Bir baka olanakta, her zaman felsefenin rm kesi olmu olan tanrbilimi, felsefenin olumsuz bozulmasn yani kokuma srecini de kendinde orunlamaya atayan tarihin o ilgin tzesini, o tarihsel Nemesisi* ayrntl bir biimde gstereceim. [sayfa 95] {Buna karlk, .euerbachn felsefesinin z zerindeki bulgularnn hi deilse onlar kant olarak kullanmak iin felsefi diyalektik ile bir hesaplamay her zaman ne lde zorunlu kldklar, aklayacam eylerden anlalacaktr.} [sayfa 96]
* tanras. -.
13
BRNC ELYAZMASI * CRET
[I] cret, kapitalist ile ii arasndaki ak savam aracyla belirlenir. Kapitalist iin utku (zafer) zorunluluu. Kapitalist, iisiz, iinin kapitalistsiz yasayabileceinden daha uzun zaman yaayabilir. Kapitalistler aras birlik allm ve etkin, iiler aras birlik yasak ve onlar iin zc sonularla [sayfa 97] dolu. Ayrca, toprak
* Bu birinci elyazmas, Marx tarafndan defter biiminde biraraya getirilmi ve romen rakamlar ile sayfa numalar verilmi drder yapraklk 9 formadan (yani 36 sayfadan) oluur. Her sayfa, iki dikey izgi ile, herbiri: cret, Sermaye Kr, Toprak Rant baln tayan stuna blnmtr. Her sayfada bulunan bu balklar, Marxn elyazmasn aa yukar eit blme ayrmay tasarladn, ve her sayfaya, metni kaleme almadan nce stun balklar yazdn dndrr. Ama XXII. sayfadan sonra, balklar ve stunlar biimindeki blnme tm anlamn yitirir. Bu sayfadan sonra metin tam sayfa zerine yazlm ve ieriine gre balklandrlmtr: Yabanclami emek. Birinei elyazmas, XXVII. sayfada biter.
14
sahibi ile kapitalist, gelirlerine sna yararlar ekleyebilirler; ii kendi sna gelirine ne toprak rant, ne de sermaye faizi ekleyebilir. iler arasndaki rekabet ite bu yzden o kadar byktr. Demek ki, sermaye, toprak mlkiyeti ve emein ayrlmas, yalnz ii iin zorunlu, zsel ve zararl bir ayrlmadr. Sermaye ve toprak mlkiyeti bu soyutlama snrlar iinde kalamazlar, ama ii emei bu soyutlamadan kamaz. yleyse, ii iin, sermaye, toprak mlkiyeti ve emein ayrlmas lmcldr. cret iin en dk ve tek zorunlu oran, iinin alma srasndaki geimi, ve bir aileyi besleyebilmek ve iiler soyunun snmemesi iin zorunlu artdr (excdent). Olaan cret, Smithe gre, simple humanit1 ile, yani bir hayvan varl ile badaabilen en dk crettir. nsan talebi, tpk herhangi bir baka meta gibi, insanlarn retimini zorunlu olarak dzenler.2 Eer arz talepten daha bykse, iilerin bir blm ya dilenci durumuna der ya da alktan lr. Demek ki iinin varoluu, baka herhangi bir metan varolu durumuna indirgenmitir. i bir meta durumuna gelmitir ve bir i bulabilmesi onun iin bir talihtir. Ve ii yaamnn bal bulunduu talep, zenginlerin ve kapitalistlerin gnlne baldr. Eer arz miktar talebi [aarsa],3 fiyat [olu]turan elerden biri (kr, toprak rant, cret), fiyatnn altnda denecektir, bu belirlenimlerin [bir blm]3 demek ki bu ilemden kurtulur ve bylece pazar fiyat kendi merkezi [yresinde]3 doal fiyat4 [yresinde]3 dolar. Ama 1 iblmnn yksek bir [sayfa 98] dzeyinde, almasna (emeine) baka bir ynelim vermesi en g olan kii iidir, 2 kapitaliste bamllk ilikisi yznden, bu zarara ilk urayacak olan da odur. Pazar fiyatnn doal fiyat yresinde dolamas sonucu, demek ki en ok yitiren ve zorunlu olarak yitiren kii, iidir. Ve kapi1 (Yaln insanlk. -.) A. Smith, Recherches sur la nature et les causes de la richesse des nations (Uluslarn Zenginliinin Doa ve Nedenleri zerine Aratrmalar), Germain Garnier evirisi, Paris 1802, c. I, s. 138den. 2 A. Smith, Loc. Cit., c. II, s. 162. 3 Anlama gre yerine konmu szckler. Elyazmas burada mrekkeple lekelenmi. 4 Burada Marxn, sonradan da olduu gibi, bu ilk blmlerde dncelerini zetleyip yorumlamaktan baka bir ey yapmad iktisatlarn terminoloji ve tanmlarn benimsediini belirtmek gerek.
15
talistin, sermayesine baka bir ynelim verebilme olana, ya belirli bir etkinlik dal ile snrlanm bulunan ouvrieryi* ekmekten yoksun etme, ya da onu bu kapitalistin tm isterlerine boyunemeye zorlama sonucunu verir. [II] Pazar fiyatnn olumsal (contingente) ve beklenmedik dalgalanmalar, toprak rantn, fiyatn kr ve crete dnen blmnden daha az, ama kr da cretten daha az etkilerler. Ykselen bir cret karl, ou kez biri durgun kalan, br den baka iki cret vardr. i, kapitalist kazand zaman zorunlu olarak kazanmaz, ama onunla birlikte zorunlu olarak yitirir. Bylece, kapitalist, bir yapm ya da tecim gizemi gerei, tekeller ya da mlknn elverili konumu gerei, pazar fiyatn doal fiyatn stnde tuttuu zaman, ii kazanmaz. Ayrca: emek fiyatlar, geim aralar fiyatlarndan ok daha kararldrlar. ou kez bunlar ters orantldrlar. Bir yaam pahall ylnda, cret, talebin dmesi nedeniyle azalm, geim aralarnn ykselmesi nedeniyle oalmtr. Demek ki dnlenmitir. Ne olursa olsun, bir miktar ii ekmekten yoksundur. Ucuzluk yllarnda, cret, talebin ykselmesi ile ykselmi, geim aralar fiyatlar nedeniyle dmtr. Demek ki dnlenmitir. inin br elverisizlii: eitli trden iilerin emek fiyatlar, sermaye yatrlan eitli dallarn kazanlarndan ok daha deikendir. Emekte, bireysel etkinliin tm doal, entelektel ve toplumsal eitlilii grnr ve ayr ayr denir, oysa cansz sermaye [sayfa 99] hep ayn admla yrr ve gerek bireysel etkinlie kaytszdr. Genel bir biimde, ii ile kapitalistin ayn derecede sknt ektii yerde, iinin kendi varoluu iinde, kapitalistin kendi cansz altn buzasnn kr iinde sknt ektiine dikkat etmek gerekir. i sadece kendi fizik geim aralar iin savam verme zorunda deildir, i bulmak iin, yani etkinliini gerekletirme olana iin, etkinliini gerekletirme aralar iin de savam verme zorundadr. Toplumun iinde bulunabilecei balca durumu alalm ve iinin toplumdaki durumunu grelim.
* i.-.
16
1 Eer toplumun zenginlii azalyorsa, en ok sknt eken iidir; nk: ii snf toplumun gnen (refah] durumunda her ne kadar mlk sahipleri snf kadar kazanamazsa da, toplumun gerileme durumunda hi bir snf, iiler snf kadar sknt ekmez.5 [III] 2 imdi zenginliin artt bir toplumu alalm. Bu durum, iiye yararl tek durumdur. Kapitalistler aras rekabet, bu durumda bagsterir. i talebi, arz aar. Ama: Bir yandan, cret art iiler arasnda ar almaya yolaar. Ne kadar ok kazanmak isterlerse, zamanlarn o kadar ok harcamak, her trl zgrl yitirerek, agzlln hizmetinde o kadar ok bir kle almas yapmak zorundadrlar. Bunun sonucu, yaamak iin sahip bulunduklar zaman ksaltrlar. Yaam srelerinin bu ksalmas, tm olarak ii snf iin elverili bir durumdur, nk durmadan yeni iileri zorunlu klar. Bu snf, tm olarak yok olmamak iin, kendinden bir blm hep kurban etmek zorundadr. Ayrca: Bir toplum artan zenginlik durumunda ne zaman bulunur? Bir lkenin sermayeleri ve gelirleri artt zaman. Ama bu ancak: [sayfa 100] =) Eer ok emek ylmsa, olanakldr, nk sermaye birikmi emekten oluur; demek ki eer rnlerinin gitgide daha byk blm iinin elinden alnmsa, eer kendi z emei, bakasnn mlkiyeti olarak, ona gitgide daha ok kar karsa ve eer kendi varolu ve etkinlik aralar, kapitalistin elinde gitgide daha ok toplanmsa olanakldr. >) Sermaye birikimi iblmn artrr. blm, iilerin saysn artrr; tersine, iilerin says iblmn artrr, tpk iblmnn sermayeler birikimini artrmas gibi. Bir yandan bu iblm ve te yandan da sermayeler birikimi sonucu, ii ie, stelik belirli, ok tek yanl, mekanik bir ie gitgide daha ar bir biimde balanr. Demek ki, nasl entelektel ve fizik bakmdan makine dzeyine drlm ve nasl insan durumundan soyut bir etkinlik ve bir karn (mide) durumuna dntrlmse, pazar fiyatnn tm dalgalanmalarna, sermayelerin kullanmna ve zenginlerin keyfine de tpk yle, gitgide daha ok balanr. Emeklerinden baka bir eyleri olmayan insanlar snfnn bymesi [IV] iilerin
5
A. Smith, Loc. Cit., c. II, s. 162.
17
rekabetini bir o kadar artrr, yleyse fiyatlarn drr. inin bu durumu, fabrikalar rejiminde doruk noktasna varr. ) Gnenci artan bir toplumda, yalnz en zenginler hl para faizi ile geinebilirler. Btn brleri, sermayelerini ya bir giriime yatrmak, ya da tecime balamak zorundadrlar. Bunun sonucu, sermayeler arasndaki rekabet artar, sermayeler birikimi daha byk olur, byk kapitalistler kkleri ykma uratrlar ve eski kapitalistlerin bir blm iiler snf iine der; iiler snf, bu katlma sonucu, bir blm bakmndan yeni bir cret indirimine urar ve birka byk kapitaliste daha da byk bir bamllk iine der; kapitalistler saysndaki azalma sonucu, artk ii bulmadaki rekabetleri hemen hemen hi kalmam, ve iiler saysndaki artma sonucu da, iiler arasndaki rekabet [sayfa 101] o kadar byk, doaya o kadar aykr ve o kadar zorlu bir duruma gelmitir. yleyse ii snfnn bir blm, orta kapitalistlerin bir blmnn ii snf iine dmesi kadar zorunlu bir biimde, dilencilik ve alk durumuna der. Demek ki, hatta ii iin en elverili olan toplum durumunda bile, ii iin zorunlu sonu, ar alma ve zamansz lm, makine dzeyine, kendi karsnda tehlikeli bir biimde biriken sermayenin klesi dzeyine drlme, rekabetin yeniden canlanmas, iilerden bir blmnn alktan lmesi ya da dilenciliidir. [V] cret ykselii iide kapitalistin zenginleme susuzluunu uyandrr, ama o, bu susuzluu ancak kafasn ve gvdesini kurban ederek karlayabilir. cret ykselii sermaye birikimini ngerektirir ve ona yolaar; bylece o, emek rn ile iiyi, birbirine gitgide daha yabanc bir biimde kar karya getirir. blm iinin darlk ve bamlln gitgide nasl artrrsa, tpk onun gibi sadece insanlarn deil, ama makinelerin bile rekabetine yolaar. i makine dzeyine dm bulunduu iin, makine ona kar kabilir ve onunla rekabete girebilir. Son olarak, sermaye birikimi, sanayii, dolaysyla iilerin saysn artrdndan, ayn nicelikte sanayi, bu birikim sonucu, ar retime dnen ve sonunda ya iilerin byk bir blmn ekmeklerinden yoksun brakma, ya da cretlerini en sefil asgariye indirme sonucunu veren daha byk bir nicelikte yapt retir. iye en elverili olan bir toplumsal durumunun, yani artan ve ilerleyen zenginlik durumunun sonular ite bunlardr.
18
Ama sonunda bu art durumu doruk noktasna varacaktr. Nedir o zaman iinin durumu? 3 Zenginliinin olanakl olan son derecesine varm bulunan
+ [artan nfus] lmelidir. yleyse, toplumun gerileme durumunda, ii sefaletinin gelimesi; artan gnen durumunda, sefalet karmaas; yetkin gnen durumunda, durgun sefalet. [VI] Ama, Smithe gre, bir toplum yelerinin ok byk bir blm sknt iinde olduu zaman elbette mutluluk ve gnen iinde olamayaca,7 toplumun en zengin durumu ounluun bu skntsna yolat ve ekonomi politik de (genel olarak zel kar toplumu) bu ar zenginlik durumuna gtrd iin, toplumun mutsuzluu, yleyse ekonomi politiin ereidir. i ile kapitalist arasndaki ilikiye gelince, bir de una dikkat etmek gerekir ki, cret ykselii, alma zaman niceliinin azalmas ile kapitalist iin ouyla dnlenmitir ve cret art ile sermaye faizinin art, emtia fiyatlar zerinde yaln ve bileik faiz gibi etkili olurlar.8 O, bize, balangta, ve hatta aka, emein tm rn iiye aittir9 der. Ama bize ayn zamanda, gereklikte iiye den eyin rnn ok kk ve sk skya zorunlu blm olduunu da syler; tam da insan olarak varolmas iin deil, ii olarak varolmas iin; insanl srdrmesi iin deil, kle iiler snfn srdr6 A. Smith, loc. cit., c. I, s. 193. Marx burada Adam Smithi zetliyor. Tam metin yle: Zenginliinin, toprak ve ikliminin niteliinin ve br lkeler karsndaki durumunun varmasna izin verdii, yleyse tesine geemeyecei, ve elindekini de yitirmeyecei son derecesine varm bulunan bir lkede, emek cretleri ile sermayeler faizlerinin her ikisi de, byk bir olaslkla ok dk olacaklardr. Toprann doyurabilecei ya da sermayesini kullanabilecek kimseler lsnde nfusa sahip bir lkede, iiler arasndaki i bulma rekabeti zorunlu olarak yle byk olacaktr ki, cretler ancak ayn sayda iiyi yaatabilecek bir dzeye deceklerdir ve lke zaten tkabasa dolu olduundan, bu say hi bir zaman artrlamayacaktr. 7 Ibid., c. I, s. 160. 8 Ibid., c. I, s. 201. 9 Ibid., c. 1, s. 129.
bir lkede, cret ve sermaye faizinin her ikisi de ok dk olacaktr. iler arasndaki i bulma rekabeti zorunlu olarak yle byk olacaktr ki, cretler ancak ayn sayda iiyi yaatabilecek bir [sayfa 102] dzeye deceklerdir, ve lke zaten tkabasa dolu olduundan, bu say hi bir zaman artrlamayacaktr.6
19
mesi iin zorunlu olan blm. [sayfa 103] ktisat, bize, her eyin emekle satn alndn ve sermayenin birikmi emekten baka bir ey olmadn syler. Ama bize, ayn zamanda, iinin, her eyi satn alabilmek yle dursun, kendi kendini ve kendi insan niteliini satma zorunda olduunu da syler. O tembel toprak sahibinin toprak rant ou kez toprak rnnn te-birine ykselir ve becerikli kapitalistin kr para faizinin iki katna eriirken, artk, iinin en iyi durumda kazand ey, ancak drt ocuundan ikisinin alk ve lme mahkm edilebilecei kadardr. [VII] ktisatlara gre, emek, insann doa rnlerinin deerini kendisi ile artrd tek ey olduu halde, insann etkin mlkiyeti (zgl) olduu halde, ayn ekonomi politie gre, ayrcalkl ve aylak tanrlardan baka bir ey olmayan toprak sahibi ve kapitalist, toprak sahibi ve kapitalist olduklar iin, her yerde iiden stndrler ve iinin uyaca yasalar onlar yaparlar. ktisatlara gre emek, eylerin tek deimez fiyat olduu halde, hi bir ey emek fiyatndan daha olumsal, hi bir ey emek fiyatndan daha byk dalgalanmalara uyruk deildir. blm emein retken gcn, toplumun zenginlik ve inceliini artrrken, iiyi bir makine durumuna drecek derecede yoksullatrr. Emek, sermayelerin birikimine ve bylece toplumun artan gnencine yolaarken, iiyi kapitaliste gitgide daha baml klar, kapitalisti bym bir rekabet iine atar ve bir o kadar derin bir durgunluk tarafndan izlenen dizginsiz bir ar retim dznne gtrr. ktisatlara gre iinin kar toplumun kar ile hi bir zaman atmazken, toplum her zaman ve zorunlu olarak iinin kar ile atr. ktisatlara gre, iinin kar: 1 cret ykselii, yukarda aklanm bulunan br sonulardan baka, alma zaman niceliinin azalmas yznden ouyla dnlenmi [sayfa 104] olduu, ve 2 toplum bakmndan tm gayrisafi rn olduu ve safi rn de ancak zel birey bakmndan bir anlam tad iin, hi bir zaman toplum kar ile atmaz. Nedir ki emein kendisi, sadece gncel koullar iinde deil, ama genel olarak ereinin yaln bir zenginlik art olmas lsnde, emein kendisinin zararl ve ldrc olduu sonucu diyorum, iktisat bunu bilmeden, onun kendi andrmalarndan kar.
20
* Kendi kavramlar gerei, toprak rant ile kapitalist kazan, cretin urad kesintilerdir. Ama gereklikte cret, toprak ile sermayenin iiye braktklar bir kesinti, emek rnnden iiye, emee verdikleri bir dndr. i en ok toplumun gerileme durumunda sknt eker. Urad basknn zgl arln kendi ii durumuna, ama genel olarak basky toplumun durumuna borludur. Ama toplumun ilerleme durumunda, iinin ykm ve yoksullamas, kendi emeinin ve yaratt zenginliin rndr. Demek ki, gncel emein znden doan sefalet. Toplumun en gnenli durumu, dnyada ancak yaklak olarak eriilebilmi, ve burjuva toplumun olduu gibi ekonomi politiin de erei olan bu lk, iiler iin durgun sefalet anlamna gelir. Ekonomi politiin, proleteri, yani ne sermayesi ne de toprak rant olan, sadece emekle ve tek yanl ve soyut emekle yaayan kiiyi, ancak ii olarak gznnde tuttuu kendiliinden anlalr. yleyse ekonomi politik, ilke olarak, onun tpk herhangi bir beygir gibi ancak alabilecek kadar kazanmas gerektiini tantlayabilir. Onu almad zamanda, insan olarak dnmez, bu zeni ceza mahkemelerine, hekimlere, dine, istatistik tablolarna, siyasete ve dilenciler avuuna brakr. [sayfa 105] imdi ekonomi politik dzeyinin zerine ykselelim, ve daha nce sylenmi bulunan ve iktisatlarn hemen hemen kendi sylemi bulunduklar10 eylere gre, iki soruyu yantlamaya alalm. 1 nsanlarn ok byk bir blmnn bu soyut emee indirgenmesi, insanln gelimesi iinde ne anlam kazanr? 2 Ya creti ykseltmek ve bylece ii snfnn durumunu dzeltmek isteyen, ya da Proudhon gibi cret eitliini toplumsal devrimin erei olarak dnen en detail* reformcular hangi yanlgya derler?11
10 Gerekten, bundan nceki andrmalarn ou, Adam Smith tarafndan dile getirilmi fikirleri szc szcne almadklar zaman, gene bu fikirlerin zetidir. 11 Proudhon, ilk yapt olan Mlkiyet Nedir? (Paris 1840) adl kitabnda yle der: Topluluk yesi olarak emekiler birbirlerine eittirler, ve birinin nden ok cret almas eliki ierir. (s. 99.) * Perakende. -.
21
Emek, kendini, ekonomi politikte, ancak bir kazan gzeten etkinlik biimi altnda gsterir. * [VIII] zgl eilimler ya da daha uzun bir eitim ngerektiren ilerin, daha iyi bir cret getirdikleri sylenebilir; oysa herhangi birinin kolayca ve abucak yetitirilebilecei tekdze mekanik bir etkinlie ilikin cret, rekabet arttka dmtr ve zorunlu olarak decektir. Ve emein gncel rgtlenme durumunda hl en sk grlen alma da, bu trl almann ta kendisidir. yleyse eer birinci kategoriden bir ii, imdi szgelimi bundan elli yl ncekinden yedi kat ok, ve ikinci kategoriden bir bakas da elli yl nceki kadar kazanyorlarsa, her ikisi de ortalama olarak eskisinden drt kat ok kazanyorlar demektir. Ama eer, bir lkede, birinci i kategorisi 1.000 ii ve ikincisi de bir milyon insan altryorsa, bunlarn 999.000i bundan elli yl ncekinden daha iyi bir durumda bulunmaz, ve eer, ayn zamanda, zorunlu alk (zahire) fiyatlar da ykselmise, bunlar daha kt bir durumda [sayfa 106] bulunurlar. Ve nfusun en kalabalk snf zerine, insanlar ite bu tr yzeysel ortalama hesaplar ile kendi kendilerini aldatmak isterler. Ayrca, cret bykl ii gelirinin12 belirlenmesinde bir etkenden baka bir ey deildir, nk bu geliri lmek iin, ii tarafndan salanm bulunan sreyi de gznnde tutmak gerekir; oysa durmadan yinelenen dalgalanmalar ve duraklamalar ile birlikte, zgr rekabet denilen anari iinde bunu gznnde tutmak kesenkes szkonusu olamaz. Son olarak, nceki ve imdiki allm alma zamann da gznnde tutmak gerekir. Oysa, ngiliz pamuk sanayii iileri iin, yirmibe yldan beri, yani emek tutumu salayan makinelerin retime sokulmasndan beri, alma zaman, giriimcilerin kazan susuzluu yznden, [IX] gnde oniki-onalt saate kadar ykselmitir ve bir lkedeki ya da bir sanayi kolundaki art, kendini baka yerlerde de azok duyuracaktr, nk henz her yerde yoksullarn zenginler tarafndan mutlak smrs tannm bir haktr.13 (Schulz, retim Hareketi, s.
Ama hatta toplumun btn snflarnn ortalama gelirinin artm bulunmas yanl olduu kadar doru olsayd bile, grece gelir ayrlk
Schulzda: emek geliri. Die Bewegung der Produktion, Eine geschichtlich-statistische Abhandlung von Wilhelm Schulz, Zurich und Winterthur 1843.
12 13
65.)
22
ve sapmalar gene de bym olabilir, ve bunun sonucu, zenginlik ve yoksulluk arasndaki kartlklar, kendilerini daha byk bir gle gsterebilirler. nk toplam retimin artmas sonucu ve bu art lsnde, gereksinmeler, istekler ve hevesler de artar ve bunun sonucu, mutlak yoksulluk azalrken, grece yoksulluk artabilir. Kendi balina ya ve acm balklar ile Samoyed yoksul deildir, nk kendi kapal toplumlarnda, tm Samoyedlerin gereksinmeleri ayndr. Ama ilerleyen, ve rnein bir on yl iinde toplam retimini topluma oranla14 te-bir artrm bulunan bir devlette, on yln banda ve sonunda ayn eyi kazanan ii ayn gnen dzeyinde kalmam, ama te-bir yoksullamtr.
(Ibid., s. 65-66.) Ama ekonomi politik iiyi ancak i hayvan olarak, en zorunlu dirimsel gereksinmelere indirgenmi bir hayvan olarak tanr.
[sayfa 107]
Bir halk entelektel bakmdan daha zgr bir biimde geliebilmek iin, artk fizik gereksinmelerinin kleliinden kurtulmal, artk kendi gvdesinin klesi olmamaldr: yleyse ona her eyden nce entelektel bakmdan yaratabilmesi ve tinsel sevinleri tadabilmesi iin zaman kalmaldr. Emein rgtlenmesinde gerekletirilen ilerlemeler bu zaman salarlar. Yeni itici gler ve makinelerin iyiletirilmesi ile, pamuk fabrikalarndaki bir tek ii, ou kez eskiden 100, hatta 250300 iinin yapt ii yapmyor mu? Tm retim kollarnda benzer sonular; nk d doa gleri insanal almaya gitgide [X] daha ok katlma zorundadrlar.15 Eer, belli bir nicelikteki maddi gereksinmeleri karlamak iin, eskiden, sonradan yarya indirilmi bulunan bir zaman ve insan gc harcamas gerekiyor idi ise, entelektel yaratma ve yararlanma iin gerekli zaman genilii, fizik gnen bundan bir zarara uramakszn, bylece bir o kadar artmtr.16 Ama koca Kronostan* kendi z yurtluunda kazandmz ganimetin paylam, gene de kr ve adaletsiz raslantnn zar oyununa baldr. .ransada, retimin gncel dzeyinde, alabilecek herkesin almas kouluyla, gnde be saatlik ortalama bir alma zamannn, toplumun tm maddi gereksinmeleriSchulzda: nfusa oranla. Marx burada Schulzun u tmcesini zetler: Tm retim kollarnda, hatta ayn genilikte olmasalar bile, benzer sonular grlebilir; d doa glerinin insanal almaya gitgide daha ok katlma zorunda olmalar olgusunun zorunlu sonular gibi. 16 Schulzda. Marxn almad u tmce var: Ve bylece, maddi retimdeki ilerlemelerle birlikte, uluslarn ayn zamanda yeni bir tinsel dnyay kazandklarn da kabul etmemiz gerek. * Kronos, Yunan Mitolojisinin Zaman Tanrs.
14 15
23
nin karlanmas iin yeterli olduu hesaplanmtr. ... Makinelerin yetkinlemesi sonucu gerekleen zaman artrmlarn (tasarruflarn) hesaba katmakszn,17 fabrikalardaki kle almas sresi, nfusun byk bir blm iin, uzamaktan baka bir ey olmamtr. (Ibid., s. 67-68.) Karmak el almasndan [mekanik almaya] gei, bu almann yaln ilemlerine ayrlmasn ngerektirir; oysa, tekdzeli yinelenen ilemlerin balangta yalnz bir blm makinelere decek, brleri insanlara kalacaktr. in doasna ve deneylerin uygun sonularna gre, byle srekli olarak tekdzeli bir [sayfa 108] etkinlik, beden iin olduu kadar kafa iin de zararldr; ve bylece, makineciliin, iin ok sayda el arasndaki yaln blnmesi ile bu birlemesi iinde, bu sonuncunun btn sakncalar da kendilerini zorunlu olarak gsterirler. Bu sakncalar, bakalar arasnda, kendilerini, fabrika iilerinin lm oranlarnn ykseliinde de [XI] gsterirler.18 ... nsanlarn ne lde makineler yardm ile altklar ve ne lde makine olarak altklar arasndaki bu byk ayrm ... gznnde tutulmamtr.19 (Ibid., s. 69.) Ama halklarn yaam gelecei iin, makineler iinde etkin olan ustan yoksun doal gler, bizim klelerimiz ve hizmetilerimiz olacaklardr. (Ibid., s. 74.) ngiliz iplik fabrikalarnda, yalnz 159.818 erkek ve 196.818 kadn altrlr. Lancaster kontluu pamuk fabrikalarnda, her 100 erkek iiye karlk 103, ve skoyada ise 209 kadn ii var. Leedsdeki ngiliz kenevir fabrikalarnda her 100 erkek iiye karlk 147 kadn saylyordu. Hatta Drudende, ve skoyann dou kysnda, 280 kadn hesaplanyordu. ngiliz ipek fabrikalarnda, daha ok kadn ii; daha byk bir alma gc isteyen yn fabrikalarnda, daha ok erkek ii.20 ... Hatta Kuzey Amerika pamuk fabrikalarnda bile, 1833 ylnda, 18.593 erkek iiye karlk, kadn ii says 38.927den aa deildi. Emein rgtlenmesinde ortaya kan dnmler sonucu, demek ki dii cinse kazan ereiyle daha geni bir etkinlik alan dmtr. ... Daha bamsz bir iktisadi konum [iindeki] kadnlar .. toplumsal ilikileri iinde, birbirlerine daha yakn bir duruma gelmi bulunan iki cins.21
Schulzda: Ama bu hareket ne olursa olsun, uras kesindir ki, makinelerin ... Bu tmce gereklikte, Schulzda bir dipnotun balangcdr. Sonraki tmce, metnin devamdr. 19 Schulzda: her zaman gznnde tutulmamtr.. 20 Schulzda: ngiliz ipek fabrikalarnda da daha ok kadn ii bulnur; oysa daha byk bir fizik g isteyen yn fabrikalarnda, daha ok erkek ii altrlr. 21 Schulzda: Ama eer, bundan tr, kadnlar sanayiin ilerleyen gelimesi sonucu her ne kadar daha bamsz bir iktisadi konum kazanyorlarsa da, sonuta toplumsal ilikileri iinde iki cinsin birbirlerine nasl yaklatklarn da gryoruz.
17 18
24
Buhar ve su gc ile alan ngiliz iplik fabrikalarnda, 1835te 8-12 ya arasnda 20.558; 12-13 ya arasnda 35.867 ve son olarak 13-18 ya aras 108.208 ocuk alyordu. ... Geri [sayfa 109] mekaniin daha sonraki gelimeleri, tm tekdzeli ileri gittike insanlarn elinden alarak, bu bozukluu yava yava ortadan [XII] kaldrmaya yneliyorlar. Ama kendi bana bu olduka hzl ilerlemelerin karsna, kapitalistlerin hl, yardmc makineler yerine altrmak ve ktye kullanmak zere, aa snflarn ocuk yalarna kadar olan glerini, en kolay ve en ucuz biimde altrabilmeleri olgusunun ta kendisi kyor. Lord Broughamn iilere ars: Kapitalist olun!22 ... Ktlk udur ki, milyonlarca insan, yaama aralarn ancak kendilerini fizik bakmdan kemiren, satrel ve entelektel bakmdan solduran skc bir alma ile zarzor kazanabiliyorlar; hatta byle bir i bulmu olma mutsuzluunu bir talih saymalar gerekiyor. (Ibid., s. 60). Demek ki yaamak iin, mlk sahibi olmayanlar, dolayl ya da dolaysz olarak, mlk sahiplerinin hizmetine, yani onlarn bamll altna girme zorundadrlar. (Pecqueur, Yeni Toplumsal ktisat KuraHizmetiler-hizmeti aylklar, iiler-cretler,24 mstahdemleraylk ya da maalar. (Ibid., s. 409-410.) Emeini kiralamak, emeini faize vermek,25 bakasnn yerine almak. Emek gerecini kiralamak, emek gerecini faize vermek26, kendi yerine bakasn altrmak. (Ibid., s. 411). [XIII] Bu iktisadi kurulu, insanlar ylesine aalk ilere, ylesine zc ve ac bir alalmaya mahkm eder ki, bunun karsnda yabanllk kralca bir durum gibi grnr. (l. c., s. 417-418.) Mlk sahibi olmayan insann btn biimler altnda deerden drlmesi. (s. 421 Vd.) Paavraclar.
(Ibid. s. 71-72).
(Schulz, retim Hareketi, s. 70-71).
m vb., s. 409.)23
Ch. Loudon,26 Nfus Sorununun zm, vb. (Paris 1842)
22 Schulzda: Ama gncel koullar iinde, Lord Broughamn iilere yapt: Kapitalist olun ars, ister istemez ac bir alay olarak grnyor. 23 C. Pecqueur Thorie nouvelle dconomie sociale et politique ou tude sur lorganisation des socits, Paris 1842. Pecqueurdan alntlar, Marx metninde .ranszcadr. 24 Pecqueurde: cret. 25 Pocqueurde: faize. 26 Charles Loudon, Solution du problme de la population et de la subsistance, soumise un mdecin dans une srie de lettres, Paris 1842.
25
Bu bahtsz yaratklarn kaldrm zerindeki yaam ortalamas, bunlar ktlk mesleine girdikten sonra, alt-yedi yl dolaylarndadr. yle ki, 60.000-70.000 orospu saysn srdrebilmek iin, krallkta, kendini her yl bu aalk ie veren en az 8.000-9.000, ya da gnde 2427 dolaylarnda kadn olmas gerekir, bu da saat bana ortalama bir eder; ve buna gre, eer btn yeryznde ayn oran geerlikteyse, srekli olarak bu zavalllardan bir-buuk milyon bulunmas gerekir. (Ibid., s.
adl yaptnda, ngilteredeki orospu saysn 60.000-70.000 olarak kestirir. .emmes dune vertu douteuse* says da bir bu kadar bykm. (s. 228.)
[sayfa 110]
Sefiller nfusu, sefaletleri ile birlikte artar, ve ... insan varlklar, sknt ekme hakknn kavgasn yapmak iin, yoksulluun en ar ucunda byk bir say olarak yrlar. ... 1821de,28 rlandann nfusu 6 milyon 801.827 idi. 1831de, 7.764.010a ykselmiti; on ylda %14 art. En byk geim kolaylnn bulunduu il olan Leinsterde, nfus ancak %8 artm, oysa en yoksul il olan Connaughtda, art %21e ykselmiti (ngiltere de rlanda zerine Yaymlanm Bulunan Anket zetleri, Viyana 1840). Buret, Sefalet zerine vb., c. I, s. [36]-37.29 Ekonomi politik, emei soyut biimde bir ey olarak dnr; emek bir metadr, eer fiyat ykselmise, bu, metan ok talep edilmi olmasndandr; eer, tersine, fiyat ok dkse, bu da ok arz edilmi olduu iindir; meta olarak, emein fiyat gitgide dmelidir, ya kapitalistler ile iiler arasndaki rekabet, ya da iiler arasndaki rekabet, bunu zorunlu klar.30 ... Emek satcs olan ii nfus, zorla, rnn en kk blmne indirgenmitir... meta-emek kuram, klk deitirmi bir klelik kuramndan baka bir ey midir? (L. c. s. 43.) yleyse [sayfa 111] emekte bir deiim deerinden baka bir ey grmemek neden? (Ibid., s. ltran kimsenin karsnda, hi de zgr bir satc konumunda deildir... kapitalist, emei kullanmakta her zaman zgr, ve ii de her za27 28 29
229.)
44.) Byk atelyeler, erkek emeinden daha ucuza malolan kadn ve ocuk emeini yeleyerek satn alrlar. (l. c.) Emeki, onu a-
Elyazmasnda, Marx yanllkla 80 olarak yazar. Tm alnt .ranszca olarak yazlmtr. Buradan sonra alnm bulunan tm para, Buretde not biiminde bulunur. Eugne Buret, De la misre des classes laborieuses en Angleterre et en .rance, 2 cilt, Paris 1840. 30 Ibid., s. 42-43. talik tmceler, Marx tarafndan .ranszca yazlm. Son tmce, Buretnin kantlamasn zetler. * ffeti kukulu kadnlar. -.
26
man onu satma zorundadr. Eer her an satlmamsa, emein deeri tamamen yokolmutur. Emek, gerek [metalarn] tersine, ne birikime, hatta ne de artrma (tasarrufa) elverilidir. [XIV] Emek, yaamdr, ve eer yaam her gn besinlerle deiilmezse, skntya der ve ok gemeden yokolur. nsan yaamnn bir meta olmas iin, demek ki klelii kabul etmek gerekir.31 (s. 49-50.) Demek ki, eer emek bir meta ise, en uursuz zglklerle bezenik bir metadr. Ama hatta ekonomi politik ilkelerine gre bile, meta deildir, nk zgr bir pazarln zgr sonucu deildir.32 Gncel iktisadi rejim, emein hem fiyatn hem de dllendirilmesini dnr, iiyi yetkinletirip insan alaltr. (l. c., s. 52-53.) Sanayi bir sava, ve tecim bir kumar durumuna gelmitir. (l. c., s. 62.) Pamuk ileyen makineler (ngilterede) tek balarna 84 milyon zanaaty orunlarlar.33 Sanayi imdiye kadar fetih sava durumunda bulunuyordu. Ordusunu oluturan insanlarn yaamn, byk fatihlerin kaytszl ile harcad. Erei, insanlarn mutluluu deil, zenginlie sahip olmak idi. Bu karlar (yani iktisadi karlar), kendi balarna brakldklarnda.... zorunlulukla atacaklardr; onlarn savatan baka kararlatrclar yoktur, ve sava kararlar, kimilerine utkuyu vermek iin, kimilerine yenilgi ve lm verirler... Bilim, dzen ve dengeyi, kart glerin atmasnda arar: srekli sava, ona gre bar elde etmenin tek yoludur bu savaa rekabet ad verilir. (l. c., s. 23.) Sna sava, baaryla yrtlmek iin, ayn noktaya yabilecei ve geni lde yokedebilecei kalabalk ordular ister. Ve [sayfa 112] bu ordunun erleri kendilerine dayatlan yorgunluklara, ballk ya da, dev duygusu ile deil, ama sert alk zorunluluundan kurtulmak iin katlanrlar. stleri iin ne sevgi, ne de i ykm duyarlar; stler, astlarna hi bir iyilikilik duygusu ile balanmazlar; onlara insan olarak deil, ama sadece olanakl olan en az harcayarak olanakl olan en ou34 getirecek retim aletleri olarak bakarlar. Gitgide daha skk bir duruma gelen bu emeki nfuslarnn, her zaman altrlma gvenceleri bile yoktur; onlar arm bulunan sanayi, onlar ancak kendilerine gereksinme duyduu zaman yaatr, ve onlardan vazgeebildii an,
Bu alnt elyazmasnda .ranszcadr. Tmce Marxta .ranszcadr. Buretde: zgr bir alveriin sonucu. Ibid., s. 193, not. Alntnn balangc, Marxta .ranszcadr. 34 Buret, olanakl olan en ou deil, sadece en ou der.
31 32 33
(Buret, l. c., s. 20.)
27
en kk bir kayg duymakszn onlar yzst brakr; ve ... iiler,35 kendilerine denmek istenen fiyat karl, kiiliklerini ve glerini sunmak zorundadrlar. Onlara verilen i ne kadar uzun, ne kadar g ve ne kadar canskc ise, cretleri o kadar dktr; aralarnda, gnde on-alt saat srekli alma ile, lmeme hakkn zarzor satn alanlar grlr. (l.c., s. [68]-69). [XV] El dokumaclarnn durumu zerine anket yapmakla grevli komiserler tarafndan ... paylalm ... inancmza gre, byk sanayi kentleri eer her an komu krlardan salkl, kanl canl insan ordularn srekli olarak ekmeselerdi, az zamanda kendi emeki nfuslarn yitirirlerdi. (l.c., s. 362.) [sayfa 113]
35
Buras Buretde: reformdan geirilmi iiler
28
SERMAYE KRI
[I] 1 SERMAYE
Sermayenin hi bir soygun meyvesi olmad varsaylsa bile, onun mirasna yer vermek iin gene de yasalarn yardm gerekir.
1 Sermaye, yani bakasnn emek rnlerinin zel mlkiyeti neye dayanr? (Say, c. I, s. 136, not.)36 retici fonlara nasl sahip olunur? Bu fonlar yardmyla retilmi bulunan rnlere nasl sahip olunur? Pozitif hukuk sayesinde (Say, c. II, s. 4).37 [sayfa 114]
36 Jean-Baptiste Say, Trait dconomie politique, 3. bask, 2 cilt, Paris 1817. Biz burada J.-B. Sayn metnini veriyoruz. Marx, soygundan sonra: ve hile szcklerini de ekler. Tmcenin sonunu: mirasn kutsallatrmak iin diye evirir. 37 te Sayn, Marx tarafndan zetlenli bulunan metni: Bu retici fonlara nasl sahip olunur? ve bunun sonucu bunlardan kabilen rnlere nasl sahip olunur? Burada pozitif hukuk, doal hukuka onayn eklemeye gelmitir.
29
Miras yoluyla38 [...] byk bir servet edinen biri, bylece zorunlu olarak hi bir siyasal g kazanmaz [...] Bu varln ona hemen ve dolaysz bir biimde geirdii g tr, satn alma gcdr; bakasnn tm emei ya da o srada pazarda varolan bu emein tm rn zerinde bir komuta hakkdr. (Smith, c. I, s. 61.)
rnein byk bir servete konarak, sermaye ile ne kazanlr?
yleyse sermaye, emei ve onun rnlerini ynetme gcdr. Kapitalist, kendi kiisel ya da insanal nitelikleri nedeniyle deil, ama sermaye sahibi olduu lde, bu gce sahiptir. Onun gc, hi bir eyin direnemeyecei sermayesinin satn alma gcdr. lkin kapitalistin sermaye aracyla emek zerindeki ynetme gcn nasl kullandn, sonra da sermayenin kapitalistin kendisi zerindeki ynetme gcn, daha ilerde greceiz. Sermaye nedir? Biriktirilmi ve yedee ayrlm belli bir nicelikte emek39 (Smith, d. II, s. 312). Sermaye biriktirilmi emektir. 2 .on, stok,
toprak ya da yapmevleri almasnn her trl [herhangi bir]40 yn anlamna gelir. Ancak sahibine [herhangi bir]40 gelir ya da kr getirdii zaman sermaye adn alr (Smith, c. II, s. 191, not 1). 2 SERMAYE KRI Sermaye kr ya da kazanc, cretten bsbtn ayrdr. Bu [sayfa ayrlk, ikili bir biimde grnr. Bir yandan, denetim ve ynetim almas eitli sermayeler iin ayn da olabilse, sermaye kazanlar btnyle kullanlm bulunan sermayenin deerine gre ayarlanr. Buna, byk fabrikalarda, tm bu iin, ayl ynetilmesini gzettii sermaye ile hi bir zaman ayarlanm bir oran iinde bulunmayan bir ba grevliye braklm [II] olduu eklenir. Mlk sahibinin almas hemen hemen hie indirgenmi de olsa, o, gene,de krlarnn sermayesi ile ayarlanm bir oran iinde olmasn istemekten geri kalmaz. (Smith, c. I, s. 97-99.)
115]
Smithte: Ama byk bir servet kazanan ya da bunu miras yoluyla edinen biri... Altlar Marx tarafndan izilmi. 40 Keli ayra [] iindeki herhangi bir szc Smithte vardr ve Marx tarafndan alnmamtr.
38 39
30
Eer iilerin yaptnn satndan, cret iin demi bulunduu fonlarn geri almak iin gerekenden ok bir ey beklemeseydi, bu iileri altrmakta kar41 olmazd ve eer krlar kullanlm bulunan fonlarn genilii ile belli bir oran korumasayd, kk bir fon yerine byk bir fon kullanmakta kar olmazd. (c. I, s. 97.)
ister?
Kapitalist, kazan ile sermaye arasndaki bu oran neden
Belirli42 bir yerde ve belirli bir zamanda emek cretlerinin ortalama orannn ne olduunu belirlemenin g olduunu daha nce belirtmitik... Ama bu oran,43 sermaye krlar karsnda daha kolay belirlenmez [...]. Bu kr, sadece onun alp satt metalarn fiyatnda grlen her deiikliin deil, ama ayrca rakipleri ve alclarnn (mterilerinin) ilerinin iyi ya da kt gitmesi ve metalarn kara ya da denizde tanmalar srasnda olsun, depoda tutulmalar srasnda olsun kar karya bulunduklar daha binlerce baka raslantnn da etkisinde kalr. Demek ki, sadece yldan yla deil, ama hatta gnden gne ve hemen hemen saatten saate deiir. (Smith, c. I, s. 179-180.) Ama ortalama sermaye krlarnn u anda ya da daha nce ne olduklarn belirlemenin para faizine44 gre bu konuda [sayfa 116] gene de bir fikir edinilebilir. Para aracyla ok kr edilebilecek her yerde, para kullanma yetkisine sahip olmak iin genellikle ok ey verilecek; ve para aracyla ancak az kr edilebilecei zaman da genellikle de daha az verilecektir (Smith, c. I, s. [180]-181). Ortalama faiz oran ile [...] ortalama safi kr oran arasndaki oran, krn yksek ya da alak olmasna gre zorunlu olarak deiir. Byk Britanyada, tecimenlerin bir profit honnte, modr, raisonnable45 adn verdikleri bir kr, faizin iki katna ykselir. Yaygn, olaan bir krdan baka bir anlama gelmeyen [...] deyimler. (Smith, c. I, s.
Demek ki, kapitalist, bir kazan salar: Primo, cretlerden, secundo, kullanlm bulunan hammaddelerden. Peki kazancn sermayeye oran nedir?
198.)
Sermayelerin olaan krlarnn en dk oran, her sermaye kullanmnn kar karya bulunduu kaza zararlarn karlamak iin
Altlar Marx tarafndan izilmi. Smithte: zel. Smithte: orann kendisi. 44 Altlar Marx tarafndan izilmi. 45 Drst, ll, usa-uygun bir kr.
41 42 43
En dk kr oran nedir? En yksei nedir?
31
gerekli olann, her zaman tesinde46 bir ey olmaldr. Kr ya da net kazanc gerekten oluturan ey, sadece bu artdr. En dk faiz oran iin de, bu byledir. (Smith, c. I, s. 196.) [III] Olaan krlarn ykselebilecekleri en yksek oran, metalarn en byk blmnde, toprak rantna gitmesi gereken eyin tmn46 koparp alan ve emek cretini demek iin sadece zorunlu olan eyi46 emein denebilecei en dk oran46 [...] brakan orandr. inin her zaman, u ya da bu biimde, i onu uratrd zaman boyunca47 beslenmi olmas gerekir; ama toprak sahibinin rant almamas pekl olabilir. rnek: Bengalde, Hindistan Tecim Ortaklnn adamlar.
Bir yandan, tecimsel sr ile. Eer pazar, onu azklandran kimselerden ok uzakta ise: zellikle fiyat deiikliklerini gizli tutarak, fiyat doal durumun zerine ykselterek.48 Bu sr, gerekte br kapitalistlerin de sermayelerini bu kola yatrmamalar sonucunu verir. Sonra, kapitalistin kendi metan, daha dk retim [sayfa 117] masraflar, ve daha yksek bir kr ile, ayn, hatta rakiplerinden daha dk bir fiyat zerinden srebilmesini salayan yapm srr ile (Gizli tutarak aldatmak tred deil. Borsa tecimi). Ayrca, retimin belirli bir yere bal bulunduu (rnein deerli bir arap gibi) ve edimsel talebin hi bir zaman karlanamad yerlerde. Son olarak bireyler ya da ortaklklar tekelleri ile. Tekel fiyat, ykseltilebildii kadar ykseltilmitir.49 (Smith, c. I, s. 120-124.) Sermaye krn ykseltebilecek br raslansal nedenler. Yeni lkeler ya da yeni tecim dallarnn ele geirilmesi, hatta zengin bir lkede bile, sermayelerin bir blmn eski tecim kollarndan ektii, rekabeti azaltt, pazar daha az, ama o zaman da fiyatlar ykselen metalar ile azklandrtt iin, ou kez sermayelerin krn artrr; bu kollarn tecimenleri o zaman dn paray daha yksek bir oran zerinden deyebilirler. (Smith, c. I, s. 190.)50
Alt Marx tarafndan izilmi. Marxta: bir ite altrld srece. 48 Smith, c. 1, s. 121. 49 Smithte: Tekel fiyat, her an, elde edilmesi olanakl en yksek fiyattr. 50 Smithte: Yeni bir lkenin ya da baz yeni tecim kollarnn elde edilmesi, hatta bollua doru hzl ilerlemeler yapan bir lkede bile, bazan sermaye krlarn, ve onlarla
46 47
(Smith, c. I, s. 197-198.) Kapitalist, bu durumda yararlanabilecei kstl bir rekabetin tm stnlklerinden baka, pazar fiyatn drst bir biimde doal fiyat zerinde de tutabilir.
32
Bir meta ne kadar ok ilenirse, fiyatn cret ve krlara dnen blm, ranta dnen blmne gre o kadar byr. gcnn (main-duvre) bu meta zerinde gerekletirdii ilerlemelerde, sadece krlarn says artmakla kalmaz, ama sonraki her kr daha ncekinden daha byktr de, nk kt sermaye [IV] zorunlu olarak daha byktr. rnein dokumaclar altran sermaye, iplik eiricileri altran sermayeden daha byktr, nk sadece bu son sermayeyi krlar ile birlikte yenilemekle kalmaz, ama ayrca dokumaclarn cretlerini de der; ve [...] krlarn her zaman sermaye ile belirli bir oran iinde bulunmalar gerekir. (c. I, s. 102-103.) [sayfa 118]
Bir ve ayn toplumda, ortalama sermaye kazanlar oran, ayn bir dzeye, eitli emek trlerinin cretinden daha yakndr.51 (c. I, s. 228.) Sermayelerin eitli kullanmlarnda, normal kr oran, gelirlerin az ya da ok kesinliine gre, az ya da ok deiir. Kr oran52 her zaman azok tehlike ile birlikte ykselir. Gene de, tehlike orannda, ya da tehlikeyi bsbtn dnleyecek bir biimde ykselir gibi grnmez.
Demek ki, insan emeinin, ilenmi doa rn durumuna dntrd doal rn zerinde gerekletirdii ilerleme, creti deil, ama ya kr getiren sermayeler saysn, ya da sonraki tm sermayenin nceki sermayelere orann artrr. Kapitalistin iblmnden salad kr zerinde ilerde gene duracaz. Kapitalist, ilkin iblmnden, ikinci olarak da insan emeinin doal rn zerinde gerekletirdii ilerlemeden, ikili bir kr salar. Bir metaya insanal katk ne kadar bykse, cansz sermayenin kr da o kadar byk olur.
(Ibid., s. 226-227.) Sermaye krlarnn, dolam aralarnn hafiflemesi ya da daha kk maliyet fiyat (rnein kat para) ile birlikte de arta-
birlikte de para faizini ykseltebilir. ... Eskiden baka ilerde kullanlm bulunan sermayelerin bir blm, daha krl olan bu yeni ilere yatrlmak zere, o ilerden zorunlu olarak ekilmitir; bylece, btn bu eski i kollarnda, rekabet eskisinden daha az bir duruma gelir. Pazar, ok eitli emtia trleri ile daha eksik bir biimde azklandrlma durumunda kalr. Bu metalarn fiyat zorunlu olarak azok ykselir ve bunlarn tecimini yapan kimselere daha byk bir kr salar; bu durum da, onlar, kendilerine verilen dnleri daha yksek bir faiz ile deyebilecek bir duruma getirir. 51 Smithte: ... ayn bir toplum ya da kantonda, sermayelerin eitli kullanmlarndaki normal ortalama krlar oran, ayn dzeye, eitli emek trlerinin parasal cretlerinden ok daha yakn bulunacaktr... 52 Smithte: Normal kr oran.
33
caklar kendiliinden anlalr.

3 SERMAYENN EMEK ZERNDEK EGEMENL VE KAPTALSTN GDLER Bir sermaye sahibinin, onu tarm ya da yapmclkta, ya da herhangi bir toptan ya da perakende tecim dalnda kullanmasn belirleyen tek gd, kendi kr bakmdr.53 Bu eitli kullanm trlerinden herbirinin ne kadar retken emei54 etkinlie geirecei ya da [V] lkesinin yllk toprak ve emek rnne ne kadar deer ekleyecei kapitalistin dncesinde hi bir yer tutmaz. (Smith, c. II, s. 400-401.)[sayfa 119] Kapitalist iin en elverili sermaye kullanm, eit gvenlikte, ona en byk kr getiren kullanmdr; ama bu kullanm toplum iin en elverili kullanm olmayabilir. [...] Doann retici glerinden yararlanmakta kullanlm bulunan tm sermayeler, en elverili biimde kullanlm bulunan sermayelerdir. (Say, c. II, s. 130-131.) Emein en nemli ilemleri, sermayeyi kullananlarn plan ve kurgularna gre dzenlenip yneltilmilerdir; ve onlarn btn bu plan ve kurgularda gzettikleri erek de, krdr. Demek ki,55 kr oran, rant ve cretler gibi, toplumun gnenci ile ykselmez, ve gene onlar gibi, gerilemesi ile dmez. Tersine, bu oran, zengin lkelerde doal olarak dk, yoksul lkelerde de yksektir; ve hi bir zaman hzla ykmlarna giden lkelerdeki kadar yksek deildir. Demek ki, bu [...] snfn kar, toplumun genel kar ile br iki snfn kar arasndaki ballktan yoksundur... zel bir tecim ya da yapm kolunda i yapan kimselerin zel kar, baz bakmlardan, kamu karndan her zaman ayr ve hatta ona karttr. Tecimenin kar her zaman pazar bytmek ve satclarn rekabetini kstlamaktr... Bu snf, kar hi bir zaman toplumun kar ile tpk olamayacak olan, ve genellikle, halk aldatmak ve [...] onu ezmekte karlar bulunan kimselerin snfdr. (Smith, c. II, s. 163-165.) 4 SERMAYELERN BRKM VE KAPTALSTLER ARASINDAK REKABET Sermayelerin, cretleri ykselten birikimi, aralarndaki rekabet aracyla kapitalistlerin krn drmeye ynelir. (Smith, c. I, s. 179.)
Smithde: grndr. Altlar Marx tarafndan izilmi. 55 Smithte: Oysa.
53 54
34
rnein, bir kentin bakkallk tecimi iin gerekli sermaye iki ayr bakkal arasnda blnm bulunduu zaman, rekabet sonucu, bunlardan herbiri, sermayenin sadece birinin elinde bulunaca duruma gre daha ucuza satacaktr; ve eer bu sermaye yirmi kii arasnda blnmse, [VI] bunun sonucu rekabet o kadar daha [sayfa 120] etkin, ve metalarnn fiyatn ykseltmek iin aralarnda anlaabilme olanaklar o kadar daha az olacaktr. (Smith, c. II, s. 372-373.)
Tekel fiyatlarnn olabildiklerince yksek olduklarn, kapitalistlerin karnn hatta baya ekonomi politiin gznde bile topluma kart olduunu, sermaye krndaki artn meta fiyat zerinde bileik faiz gibi etkili olduunu daha nceden bildiimize gre (Smith, c. I, s. 199-201),56 kapitalistlere kar tek kar yol, ekonomi politiin verilerine gre, cretlerin ykselmesi zerinde olduu kadar, tketici halk yararna metalarn ucuzluu zerinde de iyiliki bir biimde etkin olan rekabettir. Ama rekabet ancak, eer sermayeler oalrlar, ve stelik ok sayda ellerde oalrlarsa olanakldr. Genel olarak sermaye ancak birikim aracyla doduu, ve ok yanl birikim zorunlu olarak tek yanl birikime dnt iin, ok sayda sermayelerin douu, ancak ok yanl birikim aracyla olanakldr. Sermayeler arasndaki rekabet, sermayelerin birikimini artrr. zel mlkiyet rejimi altnda, sermayenin az sayda ellerde derimesi (concentration) demek olan birikim, eer sermayeler kendi doal aklarna braklrlar, ve sermayenin bu doal ynelimine yolu gerekten sadece rekabet aarsa, genel olarak zorunlu bir sonutur. Bize sermaye krnn, onun bykl ile orantl olduu sylendi. Her eyden nce bile isteye yaplan rekabet bir yana braklrsa, demek ki, byk bir sermaye, kendi byklne gre, kk bir sermayeden daha hzl birikir. [VII] Sonu darak, hatta rekabet bir yana braklsa bile, byk sermayenin birikimi, kk sermayenin birikiminden ok daha hzldr. Ama bunun gidiini izleyelim. Sermayeler artt lde, rekabet sonucu, bunlarn krlar [sayfa 121] azalr. yleyse skntya ilk decek olan, kk kapitalisttir. Sermayelerin art ve ok sayda bir sermaye, ayrca lke
56 Smithte: cretlerin ykselii, bir metan fiyatn ykseltirken, bir borcun birikiminde yaln faizin etkili olduu gibi etkili olur. Krlarn ykselii ise bileik faiz gibi etkili olur.
35
Zenginlik lsnn doruuna erimi bulunan bir lkede, [...] olaan safi kr oran ok kk olacandan, bunun sonucu, bu krn demeye yetebilecei olaan faiz oran, zenginlerden bakalarnn kendi paralarnn faiziyle yaayamayacaklar kadar dk olacaktr. Serveti snrl ya da yle byle olan btn insanlar, kendi sermayelerinin kullanmn kendi elleri ile ynetme zorunda kalacaklardr. Herkesin azok ilerin iinde, ya da herhangi bir tecim tr iine karm olmas Sanayi ile aylakln iinde bulunacaklar oran, her yerde sermayelerin tutar ile gelirlerin tutar arasnda varolan oran belirler; sermayelerin ar bast her yerde, egemen olan sanayidir; ar basann gelirler olduu her yerde, aylaklk ste kar. (Smith, c. II, s. 325.) Sermayeler oald lde, fonds prter intrt,57 nicelii gitgide daha byk olur. .aizle dn verilecek fonlar nicelii artt lde, faiz, [...] sadece nicelii artan her eyin pazar fiyatnn bu art lsnde dmesi sonucunu veren o genel nedenler gereince deil, ama bu duruma zg baka nedenler gereince de, zorunlu olarak decektir. Bir lkede sermayeler oald lde,58 bu sermayeleri kullanarak elde edilebilecek kr zorunlu olarak azalr; bu lkede yeni bir sermayeye krl bir kullanma biimi bulmak zamanla gitgide daha g bir duruma gelir. Sonu olarak, eitli sermayeler arasnda, bir sermaye sahibinin, bir bakas tarafndan tutulmu bulunan ii onun elinden koparmak iin her trl abay gsterdii bir rekabettir balar. Ama ou kez, daha iyi davranma koullar sunmadka, bu br sermayeyi iinden koparp atmay umamaz. Sadece sattn daha ucuza satma [sayfa 122] zorunda kalmaz, ama bir de, satma olana bulabilmek iin bazan aldn daha pahalya alma zorunda da kalr. retken emein bakmna ayrlm fonlar gnden gne bydnden, bu emein talebi de gnden gne daha byk bir duruma gelir: iiler kolayca i bulurlar, [IX] ama sermaye sahipleri altracak ii bulmakta glk ekerler. Kapitalistlerin rekabeti emek cretlerini ykseltir ve krlar drr. (Smith, c. II, s. 358-359.)
zenginliinin gelimesini ngerektirirler.
gerekecektir. (Smith, c. I, s.[196]-197.) Bu durum, ekonomi politiin en stn tuttuu durumdur.
Peki bu artan rekabet iinde sermaye nasl kullanlr?
Demek ki, kk kapitalistin iki seenei var: 1 artk faizle yaayamayacana gre, ya sermayesini yemek, yleyse kapitalist
57 58
.aizle dn verilecek fonlar. Altlar Marx tarafndan izilmi.
36
Bir sermayenin kullanlmas ile salanabilecek krn azalmas sonucu, bir sermayenin kullanlmas iin denecek fiyat da zorunlu olarak der. (Smith, c. II, s. 359.)59 [sayfa 123] Servetler, sanayi ve nfus artt lde, para faizi, yleyse sermayelerin kr azalr, ama sermayelerin kendileri gene de artmaktan geri kalmazlar; hatta eskisinden de ok daha hzl artmaya devam ederler, [krlarn azalmasna karn]... Kk krlarla da olsa, byk bir sermaye, byk krlar getiren kk bir sermayeden genel olarak daha hzl artar. Atasz, para paray eker, der. (c. I, s. 189.)
olmaktan kmak. Ya da 2 kendi bana bir i kurmak, metan daha zengin kapitalistten daha ucuza satp, alacan ondan daha pahalya almak, ve yksek bir cret demek; demek ki, yksek bir rekabetin varsaylmas sonucu pazar fiyat zaten ok dk olduundan, servetini yitirmek. Buna karlk, eer byk kapitalist k iinden etmek istiyorsa, onun karsnda, kapitalistin, kapitalist olarak, ii karsnda sahip bulunduu btn stnlklere sahiptir. Kk krlar, onun bakmndan sermayesinin bykl tarafndan dnlenmilerdir ve hatta, kk kapitalist yklana ve bu rekabetten kurtulduunu grene kadar, geici zararlara da katlanabilir. Bylece, kk kapitalistin kazanlarn kendi yararna biriktirir. Ayrca: byk kapitalist, daha byk niceliklerle ald iin, her zaman kkten daha ucuza satn alr. yleyse, zarara uramadan, daha ucuza satabilir. Ama, eer para [faiz -.] oranndaki d, ortalama kapitalistleri rantiye durumundan iadam durumuna dntrrse, tersine, ie yatrlm bulunan sermayelerin artmas ve bunun sonucu krn azalmas da, para orannn dmesi sonucunu verir.
Demek ki, eer bu byk sermayenin karsna, varsaymmzn gl rekabet durumunda olduu gibi, imdi kk krlar getiren kk sermayeler karsa, onlar ezer geer. O zaman bu rekabette, metalardaki genel nitelik dkl, bozukluk, yknme, byk kentlerde grld gibi genel zehirlenme, zorunlu sonulardr. [X] Ayrca capital fixe ile capital circulant60 arasndaki oran
59 Smithte: Oysa bir sermayenin kullanlmas ile salanabilecek kr bylece deyim yerindeyse iki ucundan birden kemirilmi bulunduu zaman, bu sermayenin kullanlmas iin denecek fiyatn da bu krla ayn zamanda zorunlu olarak dmesi gerekir. 60 Metinde .ranszca. Marx burada A. Smithin verdii sabit sermaye ve dner sermaye
37
Dner sermaye, yapm ya da tecim iin, geim aralarn retmekte kullanlan sermayedir. Bu biimde kullanlan sermaye, sahibinin elinde kaldka ya da ayn biim altnda kalmaya devam ettike, sahibine gelir ya da kr getiremez [...]. Bu sermaye, bir baka biim altnda dnmek zere, onun elinden, durmadan bir biim altnda kar, ve ite bu ard arkas kesilmeyen dolam ya da deiimler aracyladr ki, ona bir kr getirebilir. Sabit sermaye, topraklarn iyiletirilmesinde ve yararl makineler ile aletleri ya da br benzeri eyler satn alnmasndan kullanlan sermayeden bileir. (Smith, [c. II], s. 197-198.) Sabit sermayenin bakm masrafndaki her tutum (tasarruf), [toplumun] safi gelirinde bir iyiletirmedir. Herhangi bir i giriimcisinin sermaye btn, zorunlu olarak onun sabit sermayesi ile dner sermayesi arasnda paylatrlmtr. Toplam sermayesi [sayfa 124] ayn kaldka, iki paradan biri ne kadar kk olursa, br zorunlu olarak o kadar byk olacaktr. Emek gere ve cretlerini salayan ve sanayii etkinlie geiren, dner sermayedir. Bundan tr, sabit sermayenin [bakm harcamasnda], emekteki retici gc azaltmayan her tutum, fonu artracaktr. (Smith, c. II, s. 226.)61
da, byk ve kk sermayelerin rekabetinde nemli bir konudur.
Capital fixe ile capitat circulant arasndaki orann, byk kapitalist iin kk kapitalistten ok daha elverili olduu daha ilk anda grlr. ok byk bir bankacnn, ok kk bir bankacdan, ancak ok kk nicelikte daha ok bir sabit sermaye gereksinmesi vardr. Sabit sermayeleri, brolar ile snrlanr. Byk bir toprak sahibinin aletleri, toprann bykl ile orantl olarak artmazlar. Ayn biimde, byk bir kapitalistin, elinde bulundurma stnlne kk bir kapitalistten ok sahip olduu kredi de, sabit sermayeden, yani hep elinde bulundurmas gereken paradan bir o kadar byk bir tutumdur. Son olarak, snai emein yksek bir gelime derecesine erimi, demek ki hemen tm el emeinin fabrika emei durumuna dnm bulunduu yerlerde, kk kapitalistin tm sermayesinin, onun sadece zorunlu capital fixee sahip olmas iin bile yetmeyeceini kendiliinden anlalr. On
tanmn benimser. Daha sonra Kapitalin kinci Cildinde, Onuncu Blmde bunun eletirisini yapacaktr. Smith, Marxn dolaan sermaye adn verecei eye, dner sermaye, der. Sabit sermayeye gelince, bu, Smithe gre, krn yaratcsdr. ngiliz iktisat, sermayesini yatrmann iki biimini birbirinden ayrr; bu, bilimsel bir ayrm deildir. 61 Bu alnty Adam Smithin terimleri ile veriyoruz. Marxn almam bulunduu paralar [ ] iine koyduk.
38
Ayn biimde, sanayi alannda, her yapmevi ve her fabrika, daha imdiden olduka byk maddi bir servetin, ortak bir retim amacnda, entelektel yetenekler ve ok sayda ve eitli [sayfa 125] teknik beceriler ile olduka geni bir birlemesidir... Yasalarn geni toprak mlklerinin varlklarn srdrmelerine olanak verdikleri yerlerde, artan bir nfusun artk blm sanayilere r ve bunun sonucu, Byk Britanyada olduu gibi, proleterlerin en byk bir blm her eyden nce sanayi alannda birikir. Ama yasalarn topran srekli paylamasna izin verdii yerlerde, srekli paralanmann gelimesi sonucu, yoksullar ve honutsuzlar snf iine atlm bulunan borlu kk toprak sahipleri saysnn, .ransada olduu gibi, artt grlr. Eer sonunda bu paralanma ve borlarn bu art daha yksek bir dereceye varrsa, byk sanayiin kk sanayii ykmas gibi byk toprak mlkiyeti de kk toprak mlkiyetini yeniden yutar; ve byk toprak mlklerinin yeniden kurulmalar zerine, topran ilenmesi iin ok gerekli olmayan malsz mlksz iiler yn yeniden sanayie doru itilir. (Schulz, retim Ayn trden metalarn zl, retim biimindeki deiiklikler ve zellikle makinelerin kullanlmas sonucu, deiir. 3 ilin 8 peni deerindeki yarm kilo pamuktan, 167 ngiliz mili, yani 36 Alman mili bir uzunlukta ve 25 Ginelik bir tecimsel deerde 350 ile, ancak insan gc yerine makine geirerek olanakl bir duruma gelmitir. (Ibid., s.
sait que les travaux de la grande culture noccupent habituellement quun petit nombre de bras.62 Genel olarak, byk sermayelerin birikiminde, kk kapitalistlere oranla capital fixete grece bir merkezleme ve bir yalnlama da olur. Byk kapitalist, kendisi iin [XI] emek aralarnn bir rgtlenme tipini uygular.
Hareketi, s. [58]-59.)
62.)
ngilterede pamuklu fiyatlar 45 yldan beri ortalama olarak 11/12 dt ve, Marshalln hesaplarna gre, 1814te 16 ilin denen yaplm rnlerin eit nicelii, imdi 1 ilin 10 peniye veriliyor. Sanayi rnlerindeki byk ucuzlama, hem i tketimi, hem de d pazar bytmtr; ve Byk Britanyada makinelerin kullanlmaya balanmasndan sonra ii saysnn sadece dmemekle kalmamas, ama 40.000den 1,5 milyona ykselmesi de buna baldr. [XII] imdi sanayi giriimci ve
62 Byk ekim almalarnn genellikle ancak kk bir saydaki kolu altrd bilinir.
39
iilerinin kazancna gelince, fabrika sahipleri arasndaki artan rekabet sonucu, bunlarn kr, teslim ettikleri rnlerin miktarna gre zorunlu olarak azalmtr. 1820-1833 arasnda, Manchesterdeki bir fabrikacnn gayrisafi kr, bir pamuklu paras iin 4 ilin 11/3 peniden, 1 ilin 9 peniye dmtr. Ama, bu yitii karlamak iin, imalat hacmi de bir o kadar artrlmtr. Bunun sonucu ... udur ki, eitli sanayi kollarnda, zaman zaman bir ar retim grnr; kapitalistler ve i sahipleri snf iinde, mlkiyetin pek gvenli olmayan bir kararszlk ve [sayfa 126] dalgalanmas sonucunu veren birok iflaslar olur, bu da iktisadi bakmdan ykma uram bulunanlarn bir blmn proletarya iine atar; sk sk ve hoyrata, iin, zararn hep cretliler snfnn ac ektii bir durdurulma ya, da bir azaltlmas zorunlu duruma gelir. (Ibid., s. 63.) Emeini kiralamak demek, klelemeye balamak demektir; emek gerecini kiralamak demek, kendi zgrln kurmak demektir... Emek, insandr;63 gerecin ise, tersine, insanla hi bir ilgisi yoktur. Emek esi olmadka, zenginlik yaratma bakmndan hi bir ey yapamayan gere esi, onlar iin, sanki onlar bu zorunlu eyi oraya kendi almalar ile koymular gibi, verimli olma byl etkililiini kazanr. (Ibid., l.c..) Bir iinin gnlk emeinin ona ylda ortalama 400 frank getirdii ve bu tutarn her yetikin insann kabaca bir yaam yaamasna yettii varsaylrsa, 2.000 franklk iftlik kiras, kira vb. geliri olan her varlkl, demek ki dolayl olarak be insan kendisi iin almaya zorlar; 100.000 franklk gelir ikiyzelli insann emeini, 1.000.000 franklk gelir 2.500 bireyin emeini (yleyse 300 milyon (Louis-Philippe), 750.000 iinin emeini)65 orunlar. (Ibid., s. 412-413). Varlkllar, insanlarn yasasndan, kullanma ve ktye kullanma, yani tm emek konusunda ne isterlerse onu yapma hakkn almlardr ... yasa tarafndan, varlkszlara zamannda ve her zaman ne i salamaya, ne de onlara her zaman yeterli bir cret demeye zorlamlardr, vb... (l.c., s. 413.) retimin zl, nicelii, nitelii, yerindelii bakmndan, zenginliklerin kullanm, tketimi bakmndan, her tr emek gerecinin kullanm bakmndan tam bir zgrlk. Herkes sahip olduu eyi, kendi z birey karndan baka bir ey dnmeksizin, istedii gibi deiimde zgrdr. (l.c., s. 413.) Rekabet, kendisi de her tr retim aletlerinin bireysel kullan63 64
(Pecqueur, Thorie sociale vb., s. 411-412.)64
Pecqueurde: insan demektir. Pecqueurn bunu izleyen tm alntlar elyazmasnda .ranszcadr.
40
ma ve ktye kullanma hakknn yakn ve mantksal sonucu [sayfa 127] olan istemli deiimden baka bir eyi davurmaz. Aslnda bir birlik oluturan u iktisadi urak: kullanma ve ktye kullanma hakk, deiim zgrl ve istee bal rekabet, u sonulara yolaarlar: Herkes istedii eyi, istedii gibi, istedii zaman, istedii yerde retir, iyi ya da kt, ok ya da az, er ya da ge, pahal ya da ucuz fiyatla retir; satp satmayacan, kime satacan,66 nasl satacan, ne zaman satacan, nerede satacan kimse bilmez; ve almlar konusunda bu byledir. [XIII] retici gereksinmeleri ve kaynaklar, talepleri ve arzlar bilmez. istedii zaman, satabildii zaman, istedii yerde, istedii kiiye, istedii fiyata satar. Ve ayni biimde satn alr. Btn bu durumlarda, o hep raslantnn oyunca, en glnn, en skntszn, en zenginin koyduu yasann klesidir. ... Bir yerde bir zenginliin ktl varken, bir baka yerde ar bolluu ve salp savrulmas vardr. Bir retici byk nicelikte, ya da yksek fiyatla ve byk bir krla satarken, br ya hi bir ey satmaz ya da zararna satar. ... Arz talebi bilmez, talep de arz. Siz tketiciler topluluu iinde kendini gsteren bir zevk, bir moda inanna gre retirsiniz; ama daha siz mal teslime hazr olduunuz zaman, heves gemi ve baka tr bir rn zerinde karar klmtr... kesin sonular, iflaslarn sreklilik ve genellemesi; krlm umutlar, apansz ykmlar ve beklenmedik servetler; tecimsel bunalmlar, isizler, devirli tkanklk ve ktlklar; cretler ile krlarn kararszlk ve deerden dmesi; amansz bir rekabet alannda zenginlik, zaman ve abalarn yitirilmesi ve salp savrulmas. (l.c. s. 414-416.)
Ricardo, kitabnda67 (Toprak ranta): Uluslar, retim atlyelerinden baka bir ey deildirler. nsan bir retim ve tketim makinesidir; insan yaam bir sermayedir; iktisadi yasalar dnyay kr krne ynetirler. Ricardo iin, insanlar hi bir ey, retim her eydir. .ranszca evirinin 26. blmnde,68 yle der:69
20.000 sterlinlik bir sermaye zerinden, ylda 2.000 sterlin kr eden biri iin, sermayesinin yz insan m, yoksa bir insan m altrd hi bir nem tamayacaktr. ... Bir ulusun gerek kar da ayn deil mi? Safi ve gerek geliri, toprak kiralar ve krlar ayn olduk[sayfa 128]
Bu ayra, Almancadadr. Marxn, Pecqueurden yapt alntya bir katma. Pecqueurde: kime satacan en sonra gelir. David Ricardo, Des principes de Iconomie politique et de limpt, ngilizceden eviren ..-S. Constancio, 2. bask, 2 cilt. Paris 1835. 68 Ibid., Blm XXVI: Gayrisafi ve safi gelir. Ibid., Blm XXVI: Gayrisafi ve safi gelir. 69 Marx burada .ranszca eviri metnini kopya etmitir.
65 66 67
41
tan sonra, nfusunun on ya da oniki milyon olmasnn ne nemi var? (c. II, s. 194-195.) Aslnda, der M. de Sismondi70 (c. II, 331), adada tek bana oturan kraln, bir kolu durmadan evirerek, ngilterenin btn iini otomatlara yaptrtmasndan baka isteyecek bir ey yoktur. inin emeini, en zorunlu gereksinmelere ancak yetecek kadar dk bir fiyata satn alan patron, ne cretlerin yetersizliinden sorumludur, ne de iin ok uzun sresinden: o kendi koyduu yasaya kendi de boyun eer. ... Sefalet insanlardan ok, nesnelerin erkinden gelir. ([Buret,] l.c., s. 82).71 Byk Britanyada, halknn topraklarn ilemek, ve iyiletirmek iin yeterli sermayelere sahip bulunmadklar birok yerler vardr. skoyann gney illerinin yn, byk blm bakmndan, yetitii yerlerde ilenmek iin sermaye yokluu nedeniyle, York Kontluunda ilenmek zere, ok kt yollar zerinde uzun bir kara yolculuu yapar. ngilterede, halk, kendi z sanayilerinin rnnn talep edilecei ve tketiciler bulaca o uzak pazarlara tamak iin yeterli sermayelerden yoksun birok kk fabrika kentleri vardr. Her ne kadar bu kentlerde baz satclar grlrse de, bundan [XIV] aslnda baz byk tecimsel kentlerde oturan daha zengin satclarn grevlilerinden (agents) baka bir ey deildirler. (Smith, c. II, s. 381-382.) Toprak ve emein yllk rn deerini artrmak iin, ya retici iileri say72 bakmndan artrmak, ya da daha nce ie alnm bulunan iilerin retici yeteneini72 erk bakmndan artrmaktan baka bir yol yoktur... Her iki durumda da, hemen her zaman bir sermaye art gerekir. (Smith, c. II,
s. 338.)73 [sayfa 129]
Demek ki, ilerin doasnda, bir sermaye birikimi74 iblmnn zorunlu bir nkouludur, i, ancak sermayelerin daha nce gitgide birikmi bulunduklar oranda daha ayrntl bir biimde blnebilir. blm ileri gtrld lde, eit bir sayda insann ileyebilecei maddelerin nicelii byk bir oran iinde artar; ve her iinin grevi giderek byk bir yalnlk derecesine indirgenmi bulunduundan, bu grevleri
70 J.-C.-L. Simonde de Sismondi: Nouveaux principes dconomie politique, 2 cilt, Paris 1819. Aktarlan para, Ricardoya kar yneltilmi bir notta bulunur; alntdan nceki tmceler, unlar: Neymi? Zenginlik her ey, insanlar hi bir eymi! Efendim? Zenginliin kendisi de ancak vergilere oranla m bir eymi? ... Tm bu paragraf Buretden alnmtr, l.c., c. I, s. 6-7. 71 Marxn metninde btn bu alnt .ranszcadr. 72 Altlar Marx tarafndan izilmi. 73 Marxn metninde bu son alnt .ranszcadr. 74 Altlar Marx tarafndan izilmi.
42
kolaylatrp ksaltmak iin bir yn yeni makine tretilir. Demek ki, iblm geniledike, eit bir saydaki iinin srekli olarak altrlabilmesi iin, nceden eit bir yiyecek yedeklii ile, daha az ilerlemi bir durumda gerekli olacaktan daha ok bir gere ve alet yedekliinin biriktirilmesi gerekir. Oysa, her ikolundaki ii says, ikolundaki iblmnn artmas ile birlikte, genel olarak artar, ya da daha dorusu onlar bu biimde snflanp blnecek duruma getiren ey, saylarnn artdr. (Smith, c. II, s. 193-194.) Emein, retici erkin bu byk genilemesini, sermayelerin daha nceki bir birikimi olmakszn kazanamamas gibi, sermayelerin birikimi de doal olarak bu genilemeye yolaar. Kapitalist, gerekte kendi sermayesi aracyla erden geldiince byk nicelikte yapt retmek ister. yleyse hem iileri arasnda en uygun i dalmn kurmaya, hem de onlara dnebildii ya da elde edebilecek durumda bulunduu en iyi makineleri salamaya alr. Bu iki amaca da eriebilme olanaklar [XV] genel olarak sermayesinin genilii ya da bu sermayenin altrabilecei kiilerin says ile orantldr. Bylece, bir lkedeki sanayiin nicelii, sadece onu devinime getiren sermaye74 oald lde artmakla kalmaz, ama bir de, bu oalmann bir sonucu olarak, ayn sanayi nicelii ok daha byk bir nicelikte yapt retir. (Smith, l.c., s. Sanayi ve tecimde, daha byk lekte iletmeler ereiyle, daha ok sayda ve daha eitli insanal glerle doal glerin biraraya getirilmesi aracyla ... daha geni retici gler badamlar. urada burada da ... daha imdiden bellibal retim kollarnn kendi aralarndaki daha sk ilikiler. Bylece byk fabrikaclar, hi deilse kendi sanayilerine gerekli hammaddelerin bir blmn ilkin nc elden edinme zorunda kalmamak iin, ayn [sayfa 130] zamanda byk toprak mlkleri edinmeye de alacaklar; ya da, sadece kendi z rnlerini satmak iin deil, ama baka trl rnler satn almak ve bunlar kendi iilerine satmak iin de, kendi sanayi iletmeleri ile tecim arasnda bir ba kuracaklardr. Baz fabrika patronlarnn bazan 10.000-12.000 iinin banda bulunduklar ngilterede ... eitli retim kollarnn bir tek ynetici kafann ynetimi altndaki bu trl birlemeleri, devlet iinde bu trl devlet ve eyaletler ender deil. Bylece son zamanlarda Birmingham maden ocaklar sahipleri, eskiden eitli giriimci ve eitli ocak sahipleri arasnda paylalan tm demir retim srecini kendi
74
194-195.) yleyse ar retim.
Altlar Marx tarafndan izilmi.
43
Konut sahiplerinin sefaletten elde ettikleri engin kr. Ev kiras, snai sefalet ile ters orantldr. Ykma uram proleterlerin kusurlarndan salanan kazanlar da byle. (.uhu, sarholuk, pratur sur gages.)76 Sermaye ile toprak mlkiyetinin tek bir elde bulunmalar sonucu, ve bir de sermayenin, genilii aracyla, eitli retim kollarn badatrma olanana sahip bulunmas nedeniyle, sermayelerin birikimi artar ve rekabetleri azalr. [sayfa 131] nsanlar karsnda, kaytszlk. Smithin yirmi piyango bileti.77 Sayn revenu net et brut.78 [sayfa 132]
ellerine almlardr. Bkz: Birmingham maden blgesi, Deutsche Viertelj[ahresschrift] 3, 1838.75 Son olarak saylar o kadar artm bulunan byk hisse senetli iletmelerde, mali glerin, bilimsel ve teknik bilgi ve deney sahibi birok hisse sahibinin, iin yrtlmesi kendilerine braklm baka kiilerin geni badamlarn da gryoruz. Bylece, kapitalistler iin artrmlarn (tasarruflarn) daha eitli ve ayrca tarmsal, snai ve tecimsel retimde ezamanl biimde kullanabilme olana doar, bu da ayn zamanda kar evrelerini geniletir, [XVI] tarm, sanayi ve tecim karlar arasndaki kartlklar btnn yumuatp birletirir. Ama sermayeyi bu en eitli biimde retici klma artan olanann bile, varlkl snflar ile varlksz snflar arasndaki kartl artrmas gerekir. (Schulz, l.c., s. 40-41.)
75 Deutsche Vierteljahresschrift, Stuttgart und Tbingen 1838 (I. Jg.) Helft 3, s. 47 vd.: Der Bergmnnische Distrikt Zwischen Birminghain und Wolverhampton, von A.-V. Treskow. Bu para, Bylece son zamalardadan itibaren, Schulzun kitabnda, not blmndedir. 76 Rehin karl bor veren, ya da ksaca tefeci anlamnda. 77 Marx burada A. Smithin u parasn dnr (l.c., c. I, s. 216): Kazanma olana herkes iin eit bir piyangoda, kazanan biletleri eken kimselerin, bo biletleri eken kimseler tarafndan yitirilmi bulunan her eyi kazanmalar gerekir. Baar kazanan bir kiiye kar baarszla urayan yirmi kiinin bulunduu bir meslekte, bu bir kiinin, yirmi bahtsz tarafndan kazanlabilecek olan her eyi kazanmas gerekir. 78 Safi ve gayrisafi gelir.
44
TOPRAK RANTI
ri yeri bimeyi sever, ve hatta topran doal rn iin bile bir rant isterler. (Smith, c. I, s. 99.) Toprak rantnn, ou kez toprak sahibinin, topran iyilemesi iin kulland sermayenin [...] krndan baka bir ey olmad dnlebilir. ... Ranta biraz da byle baklabilecei durumlar vardr ... ama toprak sahibi: 1 iyiletirilmemi toprak iin bile bir rant ister, ve iyiletirme harcamalarnn faiz ya da kr varsaylabilecek ey, genel olarak bu ilk ranta bir katmadan baka bir ey deildir; 2 te yandan bu iyiletirmeler her zaman toprak sahibinin fonlar ile deil, ama bazan iftlik kiracsnn fonlar ile yaplrlar; gene de, kira szlemesini yenileme szkonusu olduu [sayfa 133] zaman, toprak sahibi, genellikle, sanki btn
[I] Toprak sahibinin hakk, kkenini soygundan alr. (Say, [l.c.,] c. I, s. 136, not.) Toprak sahipleri, btn br insanlar gibi, ekmedikle-
45
bu iyiletirmeler kendi z fonlar ile yaplmlar gibi, ayn rant artn ister; 3 bazan insanlarn eli ile kesenkes dzeltilemeyecek eyler iin de bir rant ister. (Smith, c. I, s. 300-301.) Smith bu son duruma rnek olarak, yakld zaman sabun, cam, vb. yapmak iin kullanlan bir alkali tuzu veren bir deniz bitkisi olan en otunu verir. Bu bitki Byk Britanyada, zellikle skoyann eitli yerlerinde, ama sadece gnde deniz sular ile iki kez rtlen, ve bunun sonucu retimi insanlarn ustal ile hi bir zaman artrlamam bulunan, yksek gelgit altnda bulunan kayalar zerinde biter. Gene de, bu tr bir bitkinin bittii bir topran sahibi, tpk kendi buday tarlalar gibi, bu toprak iin de bir rant ister. Shetland adalarnn dolaylarnda, deniz, balk bakmndan olaanst zengindir... Adalarda yaayanlarn byk bir blm [II] balklkla geinir. Ama deniz rnnden yararlanabilmek iin, komu toprak zerinde bir konut sahibi olmak gerekir. Toprak sahibinin rant, sadece iftlik kiracsnn toprakla yapabilecei eyle deil, ama hem toprak hem de denizle, birarada yapabilecei eyle orantldr. (Smith, c. I, s. Bu rant, toprak sahibinin iftlik kiracsna kullanmn dn verdii bu doa erkinin79 rn saylabilir. Bu rn, bu erkin az ya da ok geni varsaylmasna, ya da baka bir deyile, topran az ya da ok doal ya da yapay verimlilikte varsaylmasna gre, az ya da ok byktr. nsan yapt olarak baklabilecek eyler karldktan ya da dldkten sonra geride kalan ey, doann yaptdr. (Smith, c. II, s. Topran kullanm iin denmi fiyat olarak dnlen toprak rant,80 demek ki doal olarak bir tekel fiyatdr.80 Toprak sahibinin topran iyiletirmek iin yatrm bulunabilecei, ya da zarara uramamak iin almas gereken eyle deil, ama iftlik kiracsnn zarara uramakszn verebilecei eyle orantldr. (Smith, c. I, s. 302.) lk81 snf arasnda, bu snf (toprak sahipleri), geliri ona [sayfa 134] ne emek, ne de kaygya malolan, ama deyim yerindeyse kendiliinden, onun hi bir tasars,82 hi bir plan olmakszn gelen tek snftr. (Smith, c. II, s. 161.)
301-302.)
377-378.)
Bize daha nce, toprak rantnn, topran orantl verimlilii-
Alt Marx tarafndan izilmi. Alt Marx tarafndan izilmi. Daha nceki bir tmceyi zetleyen bu szck, elyazmasnda dalgnlkla retken olarak yazmtr. 82 Elyazmasnda Marx Absicht (tasar) yerine Einsicht (yarg) yazar.
79 80 81
46
Rant, rn ne olursa olsun topran verimliliine,83 ve verimlilii ne olursa olsun konumuna83 gre deiir. (Smith, c. I, s. 306) Eit bir verimlilikteki topraklar, maden ocaklar ve balklk alanlar alndnda, bunlarn verecekleri rn, ekim ya da iletmelerinde kullanlacak sermayelerin geniliine, ve bu sermayelerin [III] kullanlacaklar az ya da ok uygun biimle orantl olacaktr. Sermayelerin eit ve ayn derecede iyi kullanldklar varsaylrsa, bu rn, topraklarn, maden ocaklarnn ve balklk alanlarnn doal verimlilii ile orantl olacaktr. ([Smith], c. II, s. 210.)
ne bal olduu sylenmiti. Toprak rantnn belirlenmesinin bir baka etkeni de, topran konumudur.
Toprak sahibi, kira szlemesi koullarnn saptanmas srasnda, rnden [iftlik kiracsna], elinden geldiince, tohumluu [sayfa 135] salayan, emei deyen, hayvanlar ve br toprak ileme aletlerini satn alp yaatan sermayeyi karlamak, ve ayrca da ona kantondaki br iftliklerin verdikleri olaan krlar vermek iin gerekli olandan daha byk bir para brakmamaya alr. Bu para elbette iftlik kiracsnn zarara uramakszn yetinebilecei en kk paradr ve toprak sahibi de ona daha ounu brakmay ok ender dnr. rnn kendinden ya da fiyatndan [...] bu parann stnde tm geri kalan, bu art ne olursa olsun, toprak sahibi toprann rant olarak kendine alkoymaya alr; bu rant, elbette, topran gncel durumunda, iftlik kiracsnn deyebilecei en yksek [IV] ranttr. [...] Bu artya her zaman topran
83
Smithin bu tmceleri nemlidir, nk eit retim harcamalar ve eit genilikte, toprak rantn topran az ya da ok byk verimliliine indirgerler. Bylece de, topran verimliliini toprak sahibinin bir nitelii durumuna dntren ekonomi politikteki kavramlarn devrikliini aka gsterirler. Ama imdi toprak rantn, insanlarn gerek alverilerinde brnd biim altnda grelim. Toprak rant, iftlik kiracs ile toprak sahibi arasndaki savam tarafndan saptanmtr. ktisatta, her yerde, toplum rgtlenmesinin temeli saylan ak kar atmalar, savamlar, savalar grrz. imdi toprak sahipleri ile iftlik kiraclar arasndaki ilikilerin ne olduunu grelim.
Alt Marx tarafndan izilmi.
47
doal rant, ya da topraklarn ounun doal olarak kendisi zerinden kiralandklar dnlebilen rant olarak baklabilir. (Smith, c. I, s. Toprak sahipleri, der Say, iftlik kiraclarna kar bir tr tekel [...] uygularlar. Onlarn, toprak olan mallarnn talebi, durmadan genileyebilir: ama mallarnn nicelii ancak belli bir noktaya kadar geniler... Toprak sahibi ile iftlik kiracs arasnda yaplan pazarlk, her zaman toprak sahibi iin olabildiince yararldr. ... Toprak sahibi, ilerin doasndan salad bu stnlkten baka, ona iftlik kiracs zerinde daha byk bir servetin, ve bazan da saygnlk ve toplumdaki yerin sz dinletme gcn veren konumun bir baka stnlnden daha yararlanr; ama bu stnlklerden birincisi, toprak yararna elverili koullardan her zaman tek bana onun yararlanacak durumda bulunmas iin yeter. Bir kanaln almas, bir yol, bir kantondaki nfus ve gnen (refah) art, her zaman iftlik kiralarn ykseltirler. ... iftlik kiracsnn kendisi de geri84 kendi harcamalar ile fonu (topra) iyiletirebilir; ama bu, onun ancak szleme sresince kar salayabilecei, ve szleme sresi sonunda, gtrlemedii iin,85 toprak sahibine kalan bir sermayeden baka bir ey deildir, szleme sresi bittikten sonra, toprak sahibi, hi bir yatrm yapmad halde, bunun faizlerinden yararlanr, nk toprak kiras bu lde ykselir. (Say, c. II, s. 142-143.) [sayfa
136]
299-300.)
Topran kullanlmas iin denmi fiyat olarak dnlen rant, topran imdilik iinde bulunduu koullarda, elbette iftlik kiracsnn deyebilecek durumda olduu en yksek fiyattr. (Smith, c. I, s. 299.) Toprak stndeki bir mlkn rant, genel olarak toplam rnn te-biri olduu varsaylan dzeye ykselir, ve bu, normal olarak, rnn ilineksel deiikliklerinden bamsz ve deimez bir [V] ranttr (Smith, c. I, s. 351). Bu, toplam rnn [...] drtte-birinden, ender olarak byktr. (Ibid., c. II, s. 378.)86 Genel olarak pazara, sadece toprak rnlerinin, olaan fiyat onlar oraya getirmek iin kullanlmas gereken sermaye ile, bu sermayenin olaan krlarn karlamak iin yeterli olan blmleri getirilebilir.
Bu szck Marxn bir katmasdr. Bu gtrlemedii iin szckleri Marxn elyazmasnda yer almam. 86 Smithte: Bu, toplam rnn drtte-birinden ender olarak dk ve ou kez te-birinden yksektir.
84 85
Toprak rant btn metalar iin denmi olamaz. rnein, birok blgelerde talar iin toprak rant denmez.
48
Eer olaan fiyat yeterli olmaktan da yksekse, art, (surplus), doal olarak toprak rantna gidecektir. Eer tastamam yeterli olacak kadarsa, meta pazara getirilebilecektir, ama toprak sahibine denecek bir rant salayamaz. .iyat yeterli olandan yksek olacak m, olmayacak m? te bu, talebe baldr. (Smith, c. I. s. 302-303.) Rant, metalarn fiyatnn bileimine, cret ve krlarn girdiinden bir baka biimde girer. cret ve krlarn yksek ya da dk oran, yksek ya da dk emtia fiyatnn nedenidir: rantn yksek ya da dk oran ise, fiyatn sonucudur.87 (Smith, c. I. s. 303.)
nsanlar, btn br hayvan trleri gibi, doal olarak geim aralarna oranla oaldklarndan, her zaman az ya da ok yiyecek maddesi talebi vardr. Yiyecek maddesi her zaman [VI] az ya da ok byk nicelikte bir emek [...] satn alabilecek, ve onu kazanmak iin bir eyler yapmaya hazr biri her zaman bulunacaktr. Aslnda, satn alabilecei emek, eer en iktisadi bir biimde datlm [sayfa 137] olayd, besleyebilecei emee her zaman eit88 deildir ve bunun nedeni de, bazan emee verilen yksek cretlerdir. Ama her zaman besleyebilecei kadar emei, bu tr emein lkede genellikle beslendii oran zerinden satn alabilir. Oysa toprak, hemen hemen olanakl btn durumlarda, rettii yiyecek maddelerinin pazara sunulmasnda elbirlii eden tm emei beslemek iin gerekli olandan daha ok yiyecek maddesi retir. [...] Bu yiyecek maddeleri art da, bu emei altran sermayeyi krl bir biimde yenilemek iin gerekli olandan her zaman daha oktur. Bylece, toprak sahibine bir rant vermek iin her zaman bir eyler kalr. (Smith, c. I, s. 305-306.) Rant ilk kaynan sadece besin maddelerinden almakla kalmaz, ama toprak rnnn eer herhangi bir baka blm de sonradan bir rant getirmeye balarsa, o bu deer katlmasn, topran ekim ve ilenmesi aracyla, yiyecek maddeleri retmek zere emein kazanm bulunduu erk artna borludur. (Smith, c. I, s. 345.) nsan yiyecei, toprak sahibine her zaman [ve zorunlu olarak] denecek bir rant salayan [tek toprak rn olarak grnr].89 (c. I, s. 337.) lkelerin nfusu, rnlerinin giydirip barnBu tmcede italik dizilen szcklerin tmnn alt, Marx tarafndan izilmi. Alt Marx tarafndan izilmi. Keli ayra iindeki paralar Marx tarafndan alnmam, ve tmce, elyazmasnda aslnda u biimde yazlltr: nsan yiyecei, toprak sahibine her zaman denecek bir rant salar.
87 88 89
Her zaman bir toprak rant getiren rnler arasnda, yiyecek maddeleri bulunur.
49
drabilecei say orannda deil, ama bu rnn besleyebilecei say orannda artar. (Smith, c. I, s. .342.) nsann beslenmekten sonra gelen iki en byk gereksinmesi giysi, konut, snmadr. Bunlar da ou zaman, ama her zaman zorunlu olarak deil, bir rant getirirler. (Ibid., c. I, s. 337-338).90
[VIII] imdi toprak sahibinin, toplumun tm yararlarn nasl smrdn grelim. 1 Toprak rant nfus ile birlikte artar (Smith, c. I, s. 335). 2 Say, toprak rantnn, demiryollar vb. ile, gvenliin iyiletirilmesi ve ulatrma aralarnn oalmas ile birlikte [sayfa 138] nasl arttn bize daha nce sylemiti. 3 Toplum durumunda yaplan her iyiletirme, dolayl ya da
dolaysz bir biimde,91 topran gerek rantn ykseltmeye, toprak sahibinin gerek zenginliini, yani onun bakasnn emeini ya da bakasnn emek rnn satn alma erklii artrmaya ynelir. ... Topraklarn ve ekimin iyiletirilmesindeki genileme buna dolaysz bir biimde ynelir. rn artt lde, toprak sahibinin rn iindeki pay da zorunlu olarak artar. Bu trl gayrisafi rnlerin gerek fiyatnda bagsteren ykselme, [...] rnein hayvan fiyatnn ykselmesi de, toprak sahibinin rantn, dolaysz bir biimde ve daha da byk bir oranda artrmaya ynelir. rnn gerek deeri ile birlikte, sadece toprak sahibinin paynn gerek deeri, bu payn ona bakasnn emei zerinde verdii erklik artmakla kalmaz, ama bu payn toplam rne gre oran da, bu deer ile birlikte artar. Bu rn, kendi gerek fiyat iinde ykseldikten sonra, toplanmak [...] ve bu emei altran sermayeyi, bu sermayenin olaan krlar ile birlikte yenileyebilmek iin, daha ok emek istemez. rnn geri kalan ve toprak sahibinin olan paras, demek ki btne oranla, eskiden olduundan daha byk olacaktr. (Smith, c. II, s. 157-159.)
[IX] Hammaddeler talebinin art ve dolaysyla deerinin ykselmesi, ksmen, nfus art ve nfusun gereksinmelerindeki art sonucu olabilir. Ama her yeni tretim, eskiden kullanlmayan ya da az kullanlan bir hammaddeden sanayiin her yeni kullanm, toprak rantn artrr. Bylece, rnein kmr ocaklarnn rant, demiryollar, buharl vapurlar vb. ile birlikte byk lde ykselmitir.
90 Smithin terimleri ile: nsann beslenmekten sonra gelen iki en byk gereksinmesi, giysi ve konuttur. Bunlar da, koullara gre, bazan bir rant getirebilir ve bazan da getirmezler. 91 Altlar Marx tarafndan izilmi.
50
dorudan doruya indirmeye ynelen bu trl iyiletirmeler, topran gerek rantn dolayl olarak ykseltmeye ynelirler. Toprak sahibi, kendi gayrisafi rnnn kendi kiisel tketimini aan [sayfa 139] blmn, ya da [...] bu blmn fiyatn, yaplm rnle deitirir. Bu ikinci tr rnn gerek fiyatn dren her ey, birincinin gerek fiyatn ykseltir; bu gayrisafi rnn eit bir nicelii, bundan byle bu yaplm rnn daha byk bir niceliine eit olur, ve toprak sahibi, edinmek istedii konfor, ss ya da lks nesnelerinden daha byk bir nicelikte satn alabilecek bir durumda bulunur. (Smith, c. 11, s. 159.)
Toprak sahibinin yapmclktan, tretimlerden, emekten salad bu yarardan baka, hemen bir baka yarar daha greceiz. 4 Emein retici erkinde, yapmevi rnlerinin gerek fiyatn
Ama, eer toprak sahibinin toplumun btn yararlarn smrd olgusundan, Smith [X] toprak sahibinin karnn toplum kar ile her zaman zde olduu sonucunu karrsa (c. II, s. 161), bu bir alklktr. Ekonomi politikte, zel mlkiyet rejimi altnda, herhangi birinin toplumdan salayabilecei kar, toplumun ondan salayabilecei karla tam bir ters orant iindedir, tpk tefecinin savurgan birinden salad karla (faizle), savurgann karnn kesenkes zde olmamas gibi. Toprak sahibinin, yabanc lkelerin toprak mlkiyeti karsndaki, rnein buday yasalar ile balayan tekel susuzluunun szn, ancak yle edip geeceiz.92 Ayn biimde, ortaa toprakbentliine (servage), smrgelerdeki klelie, Byk Britanya kr gndelikilerinin sefaletine de burada deinmeyeceiz. Sadece ekonomi politiin kendi tezleri ile yetinelim. 1 Toprak sahibinin, toplumun iyiliinde kar olduunu sylemek, iktisat ilkelerine gre, toplum nfusunun, sanayi retiminin gelimesinden, gereksinmelerinin bymesinden, ksacas zenginlik artndan kar olduunu sylemek demektir; ve buraya kadar grm bulunduklarmza gre, bu art, sefalet ve klelik art ile elele gider. Ev kirasnn art ile sefalet art arasndaki ballk, toprak sahibinin [sayfa 140] toplumdan salad kara bir
92 Marx, burada, 1815 ngiliz buday yasalarna an da bulunuyor. Daha sonra Kapitalin III. kitabnda [nc Cildinde] (c. VIII, s. 18, ditions sociales) yle yazacaktr: Bu yasalar, yasaclarn itirafna gre, aylak toprak sahiplerinin, Jacobinlere kar savalar srasnda olaanst artm bulunan rantlarna sreklilik salamak zere lkeye dayatlm, ekmek zerinden alnan bir vergi koyuyorlard.
51
rnektir, nk ev kiras ile birlikte, toprak rant, topran zerine kurulmu bulunduu topran kazan pay da artar. 2 ktisatlarn kendilerine gre bile, toprak sahibinin kar, iftlik kiracsnn karnn dorudan doruya kartdr; demek ki, daha imdiden toplumun nemli bir blmnn kart. [XI] 3 iftlik kiracs ne kadar az cret derse, toprak sahibi iftlik kiracsndan o kadar ok rant isteyebileceine ve toprak sahibi ne kadar ok toprak rant isterse iftlik kiracs creti o kadar ok dreceine gre, yapmevi patronlarnn kar kendi iilerinin karlarna ne kadar kartsa, toprak sahibinin kar da tarm emekilerinin karlarna o kadar aykrdr. 4 Mamul rnlerin gerek fiyat d toprak rantn ykselttiine gre, yapmevi iilerinin cret dnde, kapitalistler aras rekabette, ar retimde, yapmevinin yolat tm sefalette, toprak sahibinin dolaysz bir kar vardr. 5 Demek ki toprak sahibinin kar, toplum kar ile zde olmak yle dursun, iftlik kiraclarnn, tarm emekilerinin, yapmevleri iileri ve kapitalistlerin karnn dolaysz kartdr, hatta imdi gzden geireceimiz rekabet sonucu, bir toprak sahibinin kar bir baka toprak sahibinin kar ile bile zde deildir. imdiden, genel bir biimde, byk toprak mlkiyeti ile kk toprak mlkiyeti arasndaki iliki, byk sermaye ile kk sermaye arasndaki iliki gibidir. Ama buna, zorunlu bir biimde byk mlkiyetin birikimine, ve kn bunun tarafndan yutulmasna gtren zel koullar da eklenir. [XII] 1 ilerin ve aletlerin grece says, fonun bykl ile birlikte, hi bir yerde toprak mlkiyetinde olduu kadar azalmaz. Bunun gibi, btn biimleri altndaki smr olana, retim harcamalar tutumu (tasarrufu) ve [sayfa 141] becerikli iblm, fonun bykl ile birlikte, hi bir yerde toprak mlkiyetinde olduu kadar artmaz. Bir tarla ne kadar kk olursa olsun, istedii saban, bk vb. gibi aletlerin altna inilemeyecei belli bir snr vardr, oysa mlkn kkl bu snrn ok altna inebilir. 2 Byk toprak mlkiyeti, iftlik kiracs sermayesinin topran iyiletirilmesi iin uygulam bulunduu karlar kendi yararna biriktirir. Kk toprak mlkiyetinin kendi z sermayesini kullanmas gerekir. Btn bu kr, demek ki, onun iin yitirilmitir. 3 Tm toplumsal iyiletirme byk toprak mlkiyetine yarar-
52
duu, belli nicelikte bir emein o ocaktan karabildii maden niceliinin, eit nicelikte bir emein ayn trden br maden ocaklarnn oundan karabilecei maden niceliinden az ya da ok olmasna gre belirlenir. (Smith, c. I, s. 345-346.) En verimli kmr ocann fiyat, evresindeki btn br maden ocaklar iin kmr fiyatn dzenler. Ocak sahibi ile giriimci, her ikisi de, btn komularndan biraz dk satarak, biri daha yksek bir rant, br daha yksek bir kr yapabileceklerini grrler. Komular, ok gemeden, bununla yetinecek durumda bulunmamalarna, ve bu fiyatn durmadan azalp hatta bazan rant ve krlarn ellerinden almasna karn, ayn fiyatla satma zorunda kalrlar. Baz ocaklar o zaman bsbtn yzst braklr, baka bazlar artk rant getirmez olur ve ancak ocak sahibi tarafndan iletilebilirler. (Smith, c. 1, s. 350.) Peru madenlerinin bulunmasndan sonra, Avrupa gm madenlerinin ou yzst brakld. ... Potosi ocaklarnn bulunmasndan sonra da, Kba ve Saint-Domingo madenlerinin, hatta eski
ken, kk toprak mlkiyetine zarar verir, nk ondan daima daha ok nakit para ister. 4 Bu rekabet iin daha incelenecek iki nemli yasa var: =) nsanlarn yiyecek maddelerinin retilmesi iin ekilmi topraklarn rant, br ekilmi topraklardan ounun rantn dzenler. (Smith, c. I, s. 331.) Sr hayvanlar vb. gibi geim aralar, son zmlemede, ancak byk mlkiyet tarafndan retilebilirler. yleyse br topraklarn rantn byk mlkiyet dzenler ve onu bir asgariye indirebilir. Kendi bana alan kk toprak sahibi, o zaman byk toprak sahibi karsnda, kendi z aletlerine sahip bir zanaatnn fabrika patronu karsndaki durumunda bulunur. Kk mlkiyet yaln bir emek aleti durumuna gelmitir. [XVI] Kk toprak sahibi iin rant bsbtn yok olur, ona olsa olsa, sermayesinin faizi ile creti kalr; nk rekabet rantn, artk toprak sahibinin kendi yatrmad sermayenin faizinden baka bir ey olmamasna yolaar. >) te yandan, topraklarn, maden ocaklar ve balklk alanlarnn eit verimlilik ve eit iletme ustalnda, rnn, sermayelerin genilii ile orantl durumda bulunduunu daha nce grmtk. Demek ki, byk toprak mlkiyetinin [sayfa 142] utkusu (zaferi). Ayn biimde, sermayelerin eitliinde, verimlilik ile orantl durumda. Demek ki, sermayelerin eitliinde, kazanan en verimli topran sahibidir. ) Genel olarak bir maden ocann verimli ya da verimsiz ol-
53
Peru madenlerinin bana ayn ey geldi. (c. I, s. 353.)
Smithin burada maden ocaklar zerine tm syledikleri, genel olarak toprak mlkiyeti iin de azok geerlidir. @) Yrrlkte olan (cari) toprak fiyatlarnn her yerde yrrlk-
([Smith], c. II, s. 367-368.) Toprak rant ile para [faiz -.] oran arasndaki bu ilikiden, toprak rantnn gitgide dmesi gerektii sonucu kar; yle ki, sonunda sadece en zengin insanlar toprak rant ile yaayabileceklerdir. Demek ki, topraklarn kiraya vermeyen toprak sahipleri arasnda durmadan byyen rekabet. [sayfa 143] Aralarndan bir blmnn ykm. Byk toprak mlkiyetinde yeni birikim. [XVII] Bu rekabetin bir de toprak mlkiyetinin byk bir blmnn kapitalistlerin eline gemesi ve kapitalistlerin bylece ayn zamanda toprak sahibi de olmalar gibi bir sonucu var; tpk kk toprak sahiplerinin, eninde sonunda artk kapitalistten baka bir ey olmamalar gibi. Tpk byk toprak mlkiyetinin bir blmnn, ayn zamanda sanayici olmas gibi. Son sonu, demek ki, kapitalist ile toprak sahibi arasndaki ayrmn kalkmasdr; yle ki, genel olarak, nfusun artk sadece iki snf var: ii snf ile kapitalistler snf. Toprak mlkiyetinin bu alveri konusu olmas, toprak mlkiyetinin bu meta durumuna dnm, eski soylular snfnn kesin d ve para soylular snfnn da kesin ykseliidir. 1 Romantizmin bu konuda dkt duygusal gzyalarn paylamyoruz. O, topraktan kazan salama alakl ile, topran zel mlkiyetinin alveri konusu olmasnn ierdii, zel mlkiyet erevesinde son derece ussal, istenir ve zorunlu mant birbirine kartrr. lkin, feodal toprak mlkiyeti, doas gerei, zaten kazan konusu edilmi, insana yabanclam, ve bunun sonucu onun karsna birka byk toprakbeyi kiiliinde kan topran mlkiyetidir. .eodal mlkiyet, topran insanlar zerindeki, onlara yabanc bir erk biimindeki egemenliini ierir. Serf, topran ekidir. Ayn
te olan faiz oranna bal bulunmas ilgintir. ... Eer toprak rant para faizinin ok altna dseydi, kimse toprak satn almak istemez, bu da ok gemeden yrrlkte olan toprak fiyatlarn drrd. Tersine, rant, faizin olduka stne ksayd, herkes toprak satn almak ister, ve bu da ok gemeden yrrlkte olan toprak fiyatn ykseltirdi.
54
biimde, meruta sahibi (majorataire), byk oul da topraa baldr. Onu miras olarak alan, topraktr. Genel olarak, zel mlkiyet egemenlii toprak mlkiyeti ile balar, zel mlkiyetin temeli toprak mlkiyetidir, Ama feodal toprak mlkiyetinde, bey hi deilse mlkn kral gibi grnr. Ayn biimde, henz mlk sahibi ile toprak arasnda yaln bir maddi zenginlik ilikisinden daha ili [sayfa 144] dl bir iliki grn vardr. Toprak, sahibi ile bireyselleir, sahibinin dzeyindedir, onunla birlikte baronluk ya da kontluktur, onun ayrcalklarna, yarglama yetkisine, siyasal balantlarna vb. sahiptir. Beyinin rgensel-olmayan bedeni olarak grnr. Toprakbeylii ile toprak mlkiyeti arasndaki kaynamay dile getiren nulte terre sans matre93 atasz de buradan gelir. Ayn biimde, toprak mlkiyetinin egemenlii, dorudan doruya yaln sermayenin egemenlii olarak grnmez. Uyruklar onun karsnda, daha ok kendi yurtlar karsndaym gibidirler. Sk bir ulusallk (nationalit) tipidir bu. [XVIII] Bir kralln kralna kendi adn vermesi gibi, feodal toprak mlkiyeti de beyine kendi adn verir. Ailesinin tarihi, evinin tarihi, vb., btn bunlar, toprak mlkiyetini onun iin bireyselletirir ve onu biimsel olarak kendi evi durumuna, bir kii durumuna getirirler. Ayn biimde, beyin toprak mlkiyetini ileyen kimseler cretli gndelikiler durumunda deil, ama ya serfler gibi onun mlkdrler, ya da onun karsnda bir ballk, uyrukluk ve ykmllk ilikisi iindedirler. Demek ki, beyin onlar karsndaki durumu dorudan doruya siyasaldr, ama duygusal bir yan da vardr. Treler, zlk, vb. bir topraktan brne deiir ve toprak paras ile ayn eymi gibi grnrler, oysa daha sonra insan topraa balayan ey, onun zlk ya da bireysellii deil, sadece ve sadece para kesesidir. Son olarak, bey kendi toprak mlkiyetinden olabilecek en byk yarar salamaya almaz. Tersine, ortada ne varsa onu tketir ve gerekli olan salama iini serfe ya da kiracya brakr. Toprak mlkiyetinin, beyine romantik bir hle kazandran soylu durumu ite budur. Bu grnn ortadan kalkmas; zel mlkiyetin kk olan toprak mlkiyetinin, btnyle zel mlkiyet hareketi iine srklenip bir meta durumuna gelmesi; mlk sahibinin [sayfa 145] stnl93
Beysiz (senyrsz) toprak olmaz.
55
nn, tm siyasal renkten arnm, salt zel mlkiyet, salt sermaye stnl olarak grnmesi; mlk sahibi ile ii arasndaki ilikinin, smren ile smrlen arasndaki iktisadi ilikiye indirgenmesi; mlk sahibinin mlkiyeti ile tm kiisel ilikisinin ortadan kalkmas ve bu mlkiyetin sadece somut maddi zenginlik durumuna gelmesi; toprakla onur birlemesinin yerini, toprakla kar birlemesinin almas ve insann olduu gibi topran da tecimsel bir deere indirgenmesi zorunludur. Toprak mlkiyetinin kk olan eyin, pis agzlln de, kendi kinik biimi altnda grnmesi zorunludur. Tanmaz tekelin, tanr ve tedirgin edilmi tekel durumuna, rekabet durumuna dnmesi; bakasnn kan ter iinde kalmasndan aylaka yararlanmann, bundan yaplan bir tecim ii biimini almas zorunludur. Son olarak, sermaye biimi altnda, mlkiyetin bu rekabet iinde kendi egemenliini, ii snf zerinde olduu kadar, sermayenin hareket yasalarnn onlar ykma uratp ykselttiklerine gre, mlk sahiplerinin kendileri zerinde de gstermesi zorunludur. O zaman, nulle terre sans seigneur ortaasal atasz yerine, cansz maddenin insanlar zerindeki tm egemenliini dile getiren largent na pas de matre94 modern atasz geecektir. [XIX] 2 Toprak mlkiyetinin blnmesi ya da blnmemesi tartmasna gelince, aadaki gzlemleri yapmak gerek. Mlkiyetin blnmesi, byk toprak mlkiyeti tekelini yadsr, onu kaldrr, ama ancak onu genelletirerek. Tekelin temelini, zel mlkiyeti ortadan kaldrmaz. Tekelin varoluuna kar kar, ama zne kar kmaz. Bunun sonucu, zel mlkiyet yasalarnn etkisi altnda kalr. Toprak mlkiyetinin blnmesi, gerekte snai alandaki rekabet hareketine karlk der. Aletlerin bu blnmesi ve herkesin [sayfa 146] almasnn bu yaltklamasnn iktisadi sakncalarndan baka (herkesin almasnn bu yaltklamas iblmnden iyice ayrlmal: i, birok birey arasnda datlmamtr, ama ayn ii herkes kendisi iin yapar, ayn iin bir oaltlmasdr bu), bu paralara ayrlma, rekabetin tekele dnmesi gibi, zorunlu olarak yeni batan birikime dnr. yleyse toprak mlkiyetinin blnd yerlerde, ya daha da kt bir birim altndaki tekele geri dnmek, ya da mlkiyetin blnmesini yadsmaktan, kaldrmaktan baka yapacak hi bir ey
94
Parann efendisi yoktur.
56
kalmaz. Ama bu, feodal mlkiyete geri dnme anlamna deil, tersine, genel olarak topran zel mlkiyetinin kaldrlmas anlamna gelir. Tekelin ilk kaldrl, her zaman onun genelletirilmesi, varoluunun geniletilmesidir. Olanakl en geni ve en kapsayc varoluuna erimi bulunan tekelin kaldrl, onun eksiksiz yok ediliidir. Topraa uygulanm ortaklk (association), iktisadi bakmdan, byk toprak mlkiyetinin stnlklerini paylar, ve blnmenin ilk eilimini, yani eitlii ilk o gerekletirir, tpk insan ile toprak arasndaki duygusal ilikiyi, artk klelik, egemenlik ve sama bir mlkiyet gizemseli dolaym ile deil, ama ussal bir biimde yeniden kurduu gibi: gerekte, toprak bir alm satm konusu olmaktan kar, ve emek ve zgr yararlanma aracyla, yeniden insann gerek ve kiisel bir mlkiyeti olur. Blnmenin bir byk stnl udur ki, artk klelie dnemeyen yn, burada, mlkiyetten, sanayide olduundan bir baka biimde bezer. Byk toprak mlkiyetine gelince, onun savunucular, byklekli tarmn sunduu iktisadi stnlkleri, her zaman yanltc bir biimde byk toprak mlkiyeti ile zdeletirmilerdir sanki bu stnlklere hem en byk geniliklerini, hem de toplumsal yararllklarn vermeye balayan ey, mlkiyetin kaldrlmasnn ta kendisi [XX] deilmi gibi. Ayn biimde, onlar kk toprak mlkiyetinin [sayfa 147] bezirgnca (mercantile) anlayna da saldrmlardr sanki byk mlkiyet, hatta daha feodal biimi altnda bile, kar dknln rtk bir biimde iermiyormu gibi. Mlk sahibinin feodalizmi ile iftlik kiracsnn bezirgnca anlay ve sanayiinin badat modern ngiliz biimi zerine hi bir ey sylemiyorum. Blnme de zel mlkiyet tekeli zerine kurulmu bulunduu iin, nasl byk toprak mlkiyeti, mlkiyetin blnmesinin kendisine ynelttii tekel eletirisini ona kar evirebilirse, toprak mlkiyetinin blnmesi de, blnme eletirisini tpk yle, byk mlkiyete kar evirebilir; nk orada da blnme egemendir, ama sert, donmu bir biim altnda. genel olarak, zel mlkiyet blnmeye dayanr. te yandan, toprak mlkiyetinin blnmesi, nasl kapitalist zenginlik biimi altnda byk mlkiyete yolayorsa, feodal mlkiyetin de tpk yle, ne yaparsa yapsn, zorunlu olarak blnmeye kadar gitmesi, ya da hi olmazsa kapitalistlerin ellerine dmesi gerekir.
57
nk byk toprak mlkiyeti, ngilterede olduu gibi, nfusun ezici ounluunu sanayiin kollarna iter ve kendi z iilerini tam bir sefalete drr. Yoksullar ve lkenin tm etkinliini br kampa atarak byk toprak mlkiyeti demek ki dmanlarnn, sermayenin, sanayiin gcn yaratp artrr. lke ounluunu sanayiciletirir, demek ki byk toprak mlkiyetinin dman durumuna getirir. Eer sanayi, bugn ngilterede olduu gibi, byk bir erke erimi bulunursa, byk mlkiyetin elinden, yabanc [tekeller] karsndaki tekellerini yava yava skp alr ve onlar yabanc lkelerdeki toprak mlkiyeti ile rekabetin iine atar. Sanayi egemenlii altnda, toprak mlkiyeti kendi feodal bykln, gerekte ancak, tecimin kendi feodal doasna aykr genel yasalarndan kendini korumak zere, yabanc lkelere kar tekeller aracyla salayabilirdi. Bir kez rekabet iine atldktan sonra, rekabete uyruk baka her meta gibi, [sayfa 148] onun yasalarna uyar. Ayn dalgalanmalara, ayn art ve azallara, ayn bir elden brne gemelere boyun eer, ve hi bir yasa onu artk birka cennetlik elde tutamaz. [XXI] Dolaysz sonu, birok ellerdeki dalmadr; toprak mlkiyeti, eninde sonunda, sanayi sermayelerinin erklii altna girer. Son olarak, bylece zorla korunup srdrlm ve kendi yannda korkun bir sanayi yaratm bulunan byk toprak mlkiyeti, sanayiin erkinin onun yannda hep ikinci srada kald toprak blnmesinden de hzl bir biimde bunalma yolaar. Byk toprak mlkiyeti, ngilterede grdmz gibi, feodal zln oktan yitirmi, ve elden geldiince ok para kazanmak istedii lde, bireysel bir zlk kazanmtr. Mlk sahibine olanakl en yksek rant, iftlik kiracsna sermayesinin olanakl en byk kr[n verir]. Tarm iileri, demek ki, oktan en dk crete indirgenmilerdir ve, toprak mlkiyeti iinde, iftlik kiraclar snf daha imdiden sanayi ve sermayenin erkini orunlar. Yabanc lkeler ile rekabet sonucu, toprak rant byk blm bakmndan bamsz bir gelir oluturabilmekten kar. Toprak sahiplerinin byk bir blm, zorunlu olarak, bu biimde proletarya durumuna den iftlik kiraclarnn yerini alr. te yandan, birok iftlik kiracs da toprak mlkiyetini ellerine geireceklerdir; nk, kolay gelirler ile birlikte, ou kendini sap savurmaya vermi ve ou zaman da byk lekli tarm ynetecek durumda olmayan byk mlk sahiplerinin bir blmnn topra iletmek iin ne gerekli
58
sermayesi, ne de gerekli yetenekleri vardr. Demek ki, aralarndan bir blm adamakll ykma uramtr. Son olarak, zaten en aza indirgenmi bulunan cretin, rekabete kar koyabilmek iin daha da drlmesi gerekir. Bu da o zaman zorunlu olarak devrime yolaar. Toprak mlkiyetinin, her ikisinde de kendi zorunlu [sayfa 149] kn grmesi iin, iki biimin ikisinde de gelimesi gerekiyordu tpk sanayiin de, insana inanmay renmek iin, tekel biimi altnda da, rekabet biimi altnda da, ykma uramasnn gerektii gibi. [sayfa 150]
59
[YABANCILAMI EMEK]
[XXII] Ekonomi politiin ncllerinden yola ktk. Onun dilini ve onun yasalarn benimsedik. zel mlkiyeti, bir yandan emek, sermaye ve topran, te yandan, cret, kapitalist kr ve toprak rantnn ayrlmasn varsaydk; tpk iblm, rekabet, deiimdeeri kavram vb. gibi. Ekonomi politiin kendisinden yola karak, onun kendi terimlerini kullanarak, iinin meta, hem de en sefil meta dzeyine drlm bulunduunu, iinin sefaletinin, onun retiminin erki ve bykl ile ters orantl olduunu,95 rekabetin zorunlu sonucunun, sermayenin az sayda elde birikmesi, yleyse tekelin daha da korkun bir yeniden kurulmas [sayfa 151] olduunu;
95
Yani ne kadar ok retirse, sefaleti o kadar byr.
60
son olarak kapitalist ile toprak sahibi arasndaki ayrmn, kyl ile yapmevi iisi arasndaki ayrm gibi, yok olduunu ve tm toplumun iki snfa, mlk sahipleri snf ile mlk sahibi olmayan iiler snfna blnmesi gerektiini gsterdik. Ekonomi politik, zel mlkiyet olgusundan yola kar. Onu bize aklamaz. Sonradan kendisi iin yasa deeri tayan genel ve soyut formller biiminde, zel mlkiyetin gereklikte izledii maddi sreci dile getirir. Bu yasalar anlamaz,96 yani zel mlkiyetin znden nasl ktklarn gstermez. Ekonomi politik, emek ile sermayenin, sermaye ile topran ayrlma nedeni zerine bize hi bir aklama vermez. rnein cretin sermaye krna orann belirlerken, onun iin son neden olan ey, kapitalistlerin kardr; yani andrmann sonucu olacak olan eyi, verilmi varsayar. Ayn biimde, rekabet her yerde bagsterir. Rekabet dsal koullar aracyla aklanmtr. Grnte olumsal bir nitelik tayan bu dsal koullarn, ne lde zorunlu bir gelimenin davurumundan baka bir ey olmadklarn ekonomi politik bize retmez. Deiimin bile, ona nasl bir raslant sonucu olarak grndn grdk. Onun devinime geirdii gdler, sadece zenginlik susuzluu ile agzllkler arasndaki sava, [yani] yarmdr. ktisat hareketinin zincirleniini anlamad iindir ki, rnein rekabet retisi tekel retisinin, snai zgrlk retisi lonca retisinin, toprak mlkiyetinin blnmesi retisi byk toprak mlkiyeti retisinin karsna yeni batan kabilmitir; nk rekabet, sna zgrlk, toprak mlkiyetinin blnmesi, tekelin, loncann ve feodal mlkiyetin zorunlu, kanlmaz ve doal sonular olarak deil, ama sadece olumsal, ynelimsel, zorla karlm sonular olarak andrlm ve anlalmlardr. Demek ki, imdi zel mlkiyeti, zenginlik susuzluunu, [sayfa 152] emek, sermaye ve mlkiyetin ayrlmasn balayan zsel zincirlenmeyi, deiim ve rekabet, insann deeri ve deerden dmesi, tekel ve rekabet, vb. zsel zincirlenmesini, ksacas btn bu yabanclama97 ile para sistemi arasndaki ball anlamak zorundayz.
Begreift, yani: bu yasalar kendi kavramlar iinde kavramaz. Marx burada Entfremdung terimini kullanr. Ama, hemen hemen eit bir sklkla, Entusserung terimini de kullanr. Szck kayna bakmndan, Entfremdung daha ok yabanc fikrini vurgular, oysa Entusserung daha ok yoksunlama fikrini belirtir. Her iki terimi de ayn anlamda kullandna gre, Marxn gzetmedii bir ayrty gzetmekten,
96 97
61
Bir ey aklamak istedii zaman, kendini kendi uydurduu bir kkensel durum iine koyan iktisat gibi yapmayalm. Bu trl kkensel durum hi bir eyi aklamaz. Sorunu uzak ve bulank bir d iine itelemekten baka bir sonu vermez. Olgu, olay biimi iinden karmak istedii eyi, yani iki ey arasndaki, rnein iblm ile deiim arasndaki ilikiyi, olay biimi iinde verilmi varsayar. Bylece tanrbilimci, ktln kkenini ilk gnah ile aklar, yani aklamas gereken eyi, tarihsel biim altnda, bir neden olarak grr. Biz gncel bir iktisadi olgudan yola kyoruz. i ne kadar ok zenginlik retir, retimi erk ve hacim bakmndan ne kadar artarsa, o kadar yoksul duruma gelir. Ne kadar ok meta retirse, o kadar ucuz bir meta olur. nsanlarn dnyasnn deersizlemesi, nesnelerin dnyasnn deer kazanmas ile orantl olarak artar. Emek sadece emtia retmekle kalmaz; genel olarak emtia rettii lde, kendi kendini ve iiyi de meta olarak retir. Bu olgu sadece unu dile getirir: emein rettii nesne, onun rn, yabanc bir varlk olarak, reticiden bamsz [sayfa 153] bir erk olarak, ona kar koyar. Emek rn, bir nesne iinde saptanm, bir nesne iinde somutlam emektir, emein nesnelemesidir. Emein edimselletirilmesi, onun nesnelletirilmesidir. ktisat aamasnda, emein bu edimsellemesi, ii iin kendi gerekliinin yitirilmesi olarak, nesnelleme nesnenin yitirilmesi ya da nesneye klelik olarak, temellk yabanclama, yoksunlama olarak grnr. Emein gereklemesi kendini gerekliin ylesine bir yitirilmesi olarak gsterir ki, ii kendi gerekliini alktan lecek derecede yitirir. Nesnelleme kendini nesnenin ylesine bir yitirilmesi olarak gsterir ki, ii sadece yaamak iin en gerekli nesnelerden deil, ama alma nesnelerinden de yoksun braklmtr. Evet, almann kendisi ancak en byk abalar gsterilerek ve en dzensiz kesintilerle elde edilebilen bir nesne durumuna gelir.
kendi hesabmza biz de vazgeiyoruz. Hegel de ayrm gzetmiyordu, ve bize kalrsa, Grngbilim evirisinde, extranation szcn yaratm bulunan M. Hippolyte gibi davranmann bir yarar yoktur. Marxn, vurgulamak iin, her iki terimi de arka arkaya kulland yerlerde, bunlardan birini yoksunlama (dessaisissemet) ile evirdik. Marxn entfremdet sfatn kulland yerlerde, bunu, olanakl olduu zaman, yabanclatrlm ile evirdik. Ama yabanclam (alin) terimi sadece entusserti karlamak iin kullanlmad.
62
Nesnenin temellk kendini ylesine bir yabanclama olarak gsterir ki, ii ne kadar ok nesne retirse, o kadar az temellk edebilir ve kendi rn olan sermayenin egemenlii altna o kadar ok girer. Btn bu sonular, u belirlenimin iinde bulunurlar: ii, kendi emek rn karsnda, yabanc bir nesne karsndaki ile ayn iliki iindedir. nk bu durum, varsaym gerei aktr: ii kendi emei iinde kendini ne kadar dlatrrsa, kendi karsnda yaratt yabanc, nesnel dnya o kadar erkli bir duruma gelir; kendi kendini ne kadar yoksullatrr ve i dnyas ne kadar yoksul bir duruma gelirse, kendine zg o kadar az eye sahip olur. Bu, dinde de byledir. nsan Tanrya ne kadar ok ey verirse, kendinde o kadar az ey kalr. i, yaamn nesneye koyar. Ama o zaman yaam kendisinin deil, nesnenindir. Demek ki bu etkinlik ne kadar bykse, ii o kadar nesnesizdir.98 O, emeinin rn olan ey deildir. yleyse bu rn ne kadar bykse, ii o kadar az kendisidir. inin [sayfa 154] kendi rn iinde yabanclamas, sadece emeinin bir nesne, dsal bir varolu durumuna geldii anlamna deil, ama emeinin kendi dnda, ondan bamsz, ona yabanc, ve onun karsnda zerk bir erk durumuna gelen bir varlk olarak varolduu, ve nesneye evirdii yaamn, hasm ve yabanc bir yaam olarak, ona kar kt anlamna da gelir. [XXIII] imdi nesnellemeyi, iinin retimini, ve bu retimde de, nesnenin, kendi rnnn yabanclamasn, yitimini daha yakndan inceleyelim. i, doa olmadka, duyulur d dnya olmadka, hi bir ey retemez. Doa, ii emeinin iinde gerekletii, iinin iinde etkin olduu, ona dayanarak ve onun aracyla rettii maddedir (matire). Ama, nasl ki doa, emee, emein zerlerinde alt nesneler olmakszn yaayamayaca anlamnda, geim aralar sunarsa, tpk yle, te yandan da dar anlamda geim aralar, yani iinin kendisinin fizik geim aralarn da salar. yleyse, ii, emei ile d dnyay, duyulur doay ne kadar ok temellk ederse, kendini geim aralarndan u iki adan o kadar ok yoksunlatrr: ilkin, duyulur d dnya, onun emeine
98
Almanca deyim gegenstandslosdur.
63
ilikin bir nesne, onun emeine bir geim arac olmaktan; ikincisi, dolaymsz anlamda bir geim arac, iinin bir fizik geim arac olmaktan gitgide daha ok kar. Bu ikili adan, demek ki, ii, kendi nesnesinin, birincisi bir emek nesnesini, yani ii, ikincisi de geim aralarn ondan ald bir klesi durumuna gelir. Demek ki, birincisi ii olarak, ikincisi de fizik zne olarak varolma olanan kendi emek nesnesine borlu olduu anlamnda. Bu kleliin doruu udur ki, fizik zne olarak varln srdrebilmesini artk sadece ii nitelii salar, ve artk ancak fizik zne99 olarak iidir. [sayfa 155] (inin kendi nesnesi iinde yabanclamas, iktisat yasalarna gre, kendini u biimde dile getirir: ii ne kadar ok retirse, o kadar az tketecek nesnesi vardr; ne kadar ok deer yaratrsa, o kadar ok deerden der ve saygnlnn azaldn grr; rn ne kadar biimliyse, ii o kadar biimsizdir; nesnesi ne kadar uygarsa, ii o kadar barbardr; i ne kadar erkliyse, ii o kadar erksizdir; i ne kadar us ii olmusa, ii ustan o kadar yoksunlam ve doann o kadar klesi durumuna gelmitir.) Ekonomi politik, ii (emek) ile retim arasndaki dolaysz ilikiyi gznnde tutmamas sonucu, emein zndeki100 yabanclamay gizler. Geri emek zenginler iin tansklar (harikalar), ama ii iin yoksunluk (dnuement) retir. Saraylar, ama ii iin inler retir. Gzellik, ama ii iin solup sararma retir. Emein yerine makineleri geirir, ama iilerin bir blmn barbar bir alma iine atar ve br blmn de makine durumuna getirir. Us, ama ii iin budalalk, aptallk retir. Emein kendi rnleri ile dolaymsz ilikisi, iinin kendi retim nesneleri ile ilikisidir. Servet sahibi insann retim nesneleri ve retimin kendisi ile ilikisi, bu ilk ilikinin bir sonucundan baka bir ey deildir. Ve onu dorular. Bu br grnm daha sonra inceleyeceiz.
99 nsan iin kiiliinin belirtisi olan emek (i, alma), ii iin geinme aracndan baka bir ey deildir. O fizik zne olarak varln ancak ii nitelii ile srdrebilir, yoksa doann sunduu geim aralarndan dorudan doruya yararlanabilme olanana sahip insan nitelii ile deil. 100 Marx iin emein z, onun, insann zgl bir etkinlii, kiiliinin belirtisi, nesnellemesi olmasdr. Ekonomi politik, emei, insanla ilikisi iinde deil, ama sadece yabanclam biimi altnda gznnde tutar: deer reticisi olduu, ve insann zsel gleri olmaktan kp, kazan gzeten bir etkinlik durumuna dnt lde.
64
Demek ki, emein zsel ilikisi nedir sorusunu soruyorsak, iinin retim ile ilikisi sorusunu soruyoruz demektir. inin yabanclamasn, yoksunlamasn imdiye kadar sadece tek bir grnm, onun kendi emek rn ile ilikisi grnm altnda gznnde tuttuk. Nedir ki yabanclama [sayfa 156] sadece sonu iinde deil, ama retim eylemi iinde, retici etkinliin kendi iinde de grnr. i, eer retim eyleminin ta iinde kendi kendine yabanclamasayd, kendi etkinlik rn ile yabanc olarak nasl karlaabilirdi? rn, gerekte, etkinliin, retimin zetinden baka bir ey deildir. yleyse, eer emek rn yabanclama ise, retimin kendisinin de, eylem durumundaki yabanclama, etkinliin yabanclamas, yabanclamann etkinlii olmas gerekir. Emek nesnesinin yabanclamas, emein etkinliinin kendi iinde, yabanclamann, yoksunlamann zetinden baka bir ey deildir. Peki, emein yabanclamas neye dayanr? lkin, emein iinin dnda olmas, yani onun zne ilikin olmamas, demek ki, emeinde, iinin kendini olurlamayp yadsmas, mutlu deil mutsuz duymas, zgr bir fizik ve entelektel etkinlik gstermeyip bedenine ve tenine eziyet etmesi olgusuna. Sonu olarak, ii ancak almann dnda kendi kendisinin yannda101 olma duygusuna sahiptir, ve almada, kendini kendi dnda duyar. almad zaman kendi evinde gibidir, ve alt zaman da kendini kendi evinde duymaz. yleyse almas istemli deil, ama istemsizdir, zorlama almadr. yleyse bir gereksinmenin karlanmas deil, ama sadece alma dndaki gereksinmelerin bir karlama aracdr. Emein yabanc nitelii, fizik ya da baka bir zorlama ortadan kalkar kalkmaz, almadan veba gibi kalmas olgusunda aka grnr. Dsal emek, insann iinde kendine yabanclat emek, bir kendini kurban etme, bir onur krlmas almasdr. Son olarak, emein iiye dsal nitelii, onun iinin kendi z mal deil, ama bir bakasnn mal olmas, iiye ilikin olmamas, iinin emekte (almada) kendine deil, ama bir bakasna ilikin olmas olgusunda da grnr. Dinde, insan imgeleminin, insan kafasnn ve [sayfa 157] insan yreinin z etkinlii, nasl birey zerinde ondan bamsz olarak, yani tanrsal ya da eytansal yabanc bir etkinlik olarak etkili olursa, iinin etkinlii
101
Bei sich, yani kendi varlnn dndaki belirlenimlerden kurtulmu.
65
de, tpk yle, kendi z etkinlii deildir. Bir bakasna ilikindir, kendi kendinin yitirilmesidir bu etkinlik. Bundan u sonuca varlr ki, insan (ii) artk kendini ancak yemek, imek ve oalmak gibi hayvanal ilevlerinde, bir de olsa olsa konutta, sste, vb. zgrce etkin duyabilir, insan ilevlerinde ise ancak hayvanln duyar. Hayvanal insanal, ve insanal da hayvanal durumuna gelir. Geri yemek, imek ve oalmak da gerek insanal ilevlerdir. Ama, insanal etkinlikler alannn st yannda soyut olarak ayrlm ve bylece son ve tek erek durumuna gelmi biimde, hayvanal ilevlerdirler. Pratik insanal etkinliin yabanclama belgesini, emei, iki grnm altnda gznnde tuttuk: Birincisi, iinin, yabanc ve kendi zerinde egemen nesne olarak emek rn ile ilikisi. Bu iliki ayn zamanda duyulur d dnyaya, onun karsna yabanc ve dman bir biimde kan dnya olan doa nesneleri ile de ilikidir. kincisi, emein, alma iindeki retim eylemi ile ilikisi. Bu iliki, iinin, kendine ilikin olmayan yabanc etkinlik olarak kendi z etkinlii ile ilikisidir, edilginlik olan etkinlik, erksizlik olan kuvvet, idilik olan dlverme, iinin kendine zg fizik ve entelektel enerjisi, onun, ona ilikin olmayan, ondan bamsz, onun kendisine kar yneltilmi etkinlik olan nk yaam etkinlikten baka nedir kiisel yaamdr bu. Daha yukarda [grdmz -.] eyin yabanclamas gibi, kendinin yabanclamas. [XXIV] Ama, yabanclam emein bundan nceki iki belirleniminden, bir nc belirlenim daha karmak zorundayz. nsan, trsel bir varlktr.102 Sadece pratik ve kuramsal [sayfa 158] dzeyde, kendi z trn olduu kadar baka eylerin trn de kendi nesnesi (konusu) durumuna getirdii iin deil, ama ve bu ayn eyi bir baka anlatma biiminden baka bir ey deil kendi kendine kar, yaayan gncel tre kar olduu gibi davran102 O an felsefesinde ok kullanlan bu deyim, bugn bizim iin o kadar anlalr deil. Ansiklopedide ( 177), Hegel, tr (die Gattung) somut Evrensel olarak tanmlar. Hegel onun somut tz olduu znenin tekillii ile kendinde olduundan, yaln bir birlik oluturduunu da syler ( 367). nsann trsel bir varlk olduunu sylemek, yleyse insann kendi znel bireysellii stne ykseldiini, nesnel evrenseli kendinde tandn ve sonlu varlk olarak kendini atn sylemek demektir. Baka bir deyile, o bireysel olarak nsann oruncusudur.
66
d, kendi kendine kar, evrensel, yleyse zgr bir varla kar olduu gibi davrand iin de. Trsel hayat, insanda olduu kadar hayvanda da, ilkin, fizik bakmdan, insann (hayvan olarak) rgensel-olmayan doada yaamas, ve insan, hayvana oranla ne kadar evrenselleirse, yasad rgensel-olmayan doa alannn da o kadar evrenselletii olgusuna dayanr. Bitkiler, hayvanlar, talar, hava, k vb., kuramsal bakmdan, ister doa bilimleri nesneleri, ister sanat nesneleri olarak, nasl insan bilincinin bir blmn olutururlarsa bunlar onun rgensel-olmayan entelektel doasn olutururlar, insann yararlanp sindirmek iin nce hazrlamas gereken entelektel geim aralardr bunlar, pratik bakmdan da tpk byle, insan yaam ve insan etkinliinin bir blmn olutururlar. Bunlar ister besin, ister s, ister giysi, ister konut vb. biimi altnda grnsnler, fizik bakmdan, insan, ancak bu doal rnler aracyla yaar. nsann evrensellii, pratikte, ilkin doann dolaymsz bir geim arac olmas lsnde olduu kadar, [ikinci olarak] insann dirimsel etkinliinin maddesi, nesnesi ve aleti olmas lsnde de, tm doay kendi rgensel-olmayan bedeni durumuna getiren evrenselliin ta kendisinde grnr. Doa, yani kendisi insan bedeni olmayan doa, insann rgensel- olmayan bedenidir. nsan, doa aracyla yaar, u anlama gelir: doa, [sayfa 159] insann, lmemek iin kendisi ile srekli bir sre srdrmesi gereken bedenidir. nsann fizik ve entelektel yaamnn doaya sk skya bal olduunu sylemek, doann kendi kendine sk skya bal olduunu sylemekten baka hi bir anlama gelmez, nk insan doann bir parasdr. Yabanclam emek, 1 doay; 2 kendi kendini, kendi z etkin ilevini, kendi dirimsel etkinliini insana yabanclatrrken, tr de yabanclatrr ona: trsel yaam, onun iin bireysel yaam arac durumuna getirir. lkin, trsel yaam ile bireysel yaam yabanclatrr, ve ikinci olarak da soyutlamaya indirgenmi bulunan bireysel yaam, gene soyut ve yabanclam biimi altnda alnm bulunan trsel yaamn erei durumuna getirir. nk, ilkin, emek, dirimsel etkinlik, retken yaam, bunlar insana ancak bir gereksinmenin, fizik varl koruma gereksinmesinin bir karlama arac olarak grnrler. Ama retken yaam, trsel yaamdr. Yaam douran yaam. Dirimsel etkinlik biimi, bir trn103 tm zln, trsel zln kapsar, ve zgr, bilinli
67
etkinlik, insann trsel zldr. Yaamn kendisi bile ancak geim arac olarak grnr. Hayvan kendi dirimsel etkinlii ile dorudan doruya zdeleir. Kendini ondan ayrmaz. O, bu etkinliktir. nsan kendi dirimsel etkinliinin kendisini, kendi irade ve bilincinin nesnesi (konusu) durumuna getirir. Onun bilinli bir dirimsel etkinlii vardr. Kendisine dorudan doruya kaynat bir belirlenim deildir bu. Bilinli dirimsel etkinlik, insan, hayvann dirimsel etkinliinden dorudan doruya ayrr. te o tastamam bundan, ve sadece bundan tr trsel bir varlktr.104 Ya da o sadece ancak trsel bir varlk olduu [sayfa 160] iin bilinli bir varlktr; baka bir deyile kendi z yaam onun iin bir nesnedir. Etkinlii, sadece bundan tr zgr etkinliktir. Yabanclam emek, ilikiyi tersine evirir; yle ki, insan, bilinli bir varlk olmas sonucu, kendi dirimsel etkinliini, kendi zn, ancak varoluunun bir aracnn ta kendisi durumuna getirir. Nesnel bir dnyann pratik retimi ile, rgensel-olmayan doann ilenmesi ile, insan bilinli trsel varlk olarak, yani tr karsnda kendi has z karsndaym, ya da kendisi karsnda, trsel varlkm gibi davranan varlk olarak, yararln gsterir. Geri hayvan da retir. Ar, kunduz, karnca vb. gibi, kendine bir yuva, barnaklar kurar. Ama o sadece kendisi ya da yavrusu iin dolaymsz gereksinme duyduu eyleri retir;.tek yanl bir biimde retir, oysa insan evrensel bir biimde retir; hayvan arasz fizik gereksinme egemenlii altnda retir, oysa insan hatta fizik gereksinmeden bamsz olarak bile retir ve ancak ondan bamsz olduu
Species. .euerbachtan u alnt (Hristiyanln z, Giri), Marx ile .euerbachn karlkl konumlarnn benzerlii ile onlar ayran eyi iyi gsterir: yleyse insan hayvandan ayran o zsel ayrm nedir? Bu soruya verilen yantlarn en yaln ve en geneli, ama ayn zamanda da en popoleri udur: bilin. Ama dar anlamda bilin; nk kendinin duygusunu, duyulur nesneleri ayrdetme, d eyleri duyu organlar ile duyulan belirli gstergelere gre alglama, hatta yarglama yetisini belirten bilincin, hayvanlarda da varolmad sylenemez. En dar anlamda anlalm bilin, ancak kendi z tr ve kendi has zn konu alan bir varlk iin szkonusudur. ... Bilinle bezenmi olmak demek, bilime yetenekli olmak demektir. Bilim, trlerin bilincidir. ... Oysa ancak kendi z trn, kendi has zn konu olarak alan bir varlk, kendinden baka ey ve varlklar, zsel anlamlar iinde, konu olarak almaya yeteneklidir. Bundan tr hayvann sadece yaln ve insann ikili bir yaam vardr: hayvanda i yaam d yaam ile karr, insan, tersine, bir i ve bir de d yaama sahiptir. (Ludwig .euerbach: Manifestes philosophiques, Louis Althusser evirisi, Paris 1960, s. 57-58.)
103 104
68
zaman gerekten retir; hayvan sadece kendi kendini retir, oysa insan tm doay yeniden retir; hayvann rn dorudan doruya kendi fizik bedeninin bir parasdr, oysa insan kendi rn ile zgrce kar karya gelir. Hayvan sadece kendi trnn l ve gereksinmelerine gre yapar, oysa insan her trn lsne gre retir ve nesneye her yerde kendi i doasn uygulamasn bilir; demek ki [sayfa 161] insan gzellik yasalarna gre de retir. nsan trsel varlk olduunun kantlarn, demek ki tam da nesnel dnyay ileyip gelitirme olgusunda gerekten vermeye balar. Bu retim onun etkin trsel yaamdr. Bu retim aracyla, doa, onun yapt ve onun gereklii olarak grnr. almann (emein) amac demek ki insann trsel yaamnn nesnelemesidir: nk insan, bilinte olduu gibi, kendini sadece entelektel bir biimde deil, ama etkin bir biimde, gerek bir biimde ikiler, ve bylece kendini yaratm bulunduu bir dnyada seyreder. Demek ki, yabanclam emek insandan kendi retim nesnesini ekip alrken, ondan trsel yaamn, onun gerek trsel nesnelliini de koparp alr, ve insann hayvan karsnda sahip bulunduu stnl, rgensel-olmayan bedeninin, doann, elinden alnmas elverisizliine dntrr. Ayn biimde, insana zg etkinlii, zgr etkinlii, ara durumuna drrken, yabanclam emek, insann trsel yaamn, onun fizik varlk arac durumuna getirir. nsann kendi tr zerine sahip olduu bilin, demek ki yabanclama sonucu, trsel yaam onun iin bir ara durumuna gelecek biimde dnr. yleyse yabanclam emek u sonulara yolaar: 3 nsann trsel varl, doa kadar onun trsel entelektel yetileri de, ona yabanc bir varlk durumuna, onun bireysel varolu arac durumuna dnrler. O, onun dndaki doay olduu gibi, onun tinsel zn, insanal zn olduu gibi, kendi z bedenini de insana yabanclatrr. 4 nsann kendi emek rnne, kendi dirimsel etkinliine, kendi trsel varlna yabanclamasnn dolaysz bir sonucu da udur: insan insana yabanclamtr. nsan kendi kendisinin karsnda iken, onun karsnda olan tekidir.105 nsann kendi emeine,
105
.euerbachta yle bir para bulunur: Nesne olmakszn insan hitir. Oysa bir
69
kendi emek rnne ve kendi [sayfa 162] kendine ilikisi iin doru olan ey, insann br insana, ve onun emek ve emek nesnesine ilikisi iin de dorudur. Genel bir biimde, trsel varlnn insana yabanclat nermesi, bir insann brne olduu gibi, onlardan her birinin de insanal ze yabanclat anlamna gelir. nsann yabanclamas, ve genel olarak insann kendi kendisi ile iinde bulunduu her iliki, ancak insann teki insanlarla bulunduu iliki iinde edimselleir, davurulur. Demek ki, yabanclam emek ilikisi iinde, her insan tekini, kendi kendisi ile ii olarak iinde bulunduu ilikinin l ve niteliine gre deerlendirir. [XXV] ktisadi bir olgudan, iinin ve retiminin yabanclamas olgusundan yola ktk. Bu olgunun kavramn dile getirdik: yabanc klnm, yabanclam emek. Bu kavram, demek ki sadece iktisadi bir olguyu zmledik. imdi yabanc klnm, yabanclam emek kavramnn, gereklikte kendini nasl davurup nasl orunlayacan grelim. Eer emek rn bana yabanc ise, karma yabanc erk olarak kyorsa, o zaman bu rn kime ilikindir? Eer benim z etkinliim bana ilikin deilse, eer yabanc bir etkinlik, bir komuta arac ise, o zaman bu etkinlik kime ilikindir? Benden baka bir varla. Kimdir bu varlk? Tanrlar m? Geri, eski alarda, rnein Msr, Hindistan, Meksikada tapnaklar yapm vb. gibi en nemli retim, tanr hizmeti olduu kadar, tanrlara ilikin rn olarak da grnr. Ama sadece tanrlar hi bir zaman emein egemenleri olmamlardr. Doa da yle. Ve insan, emei aracyla doay egemenlii altna ald, tanrlarn tansklar, sanayiin tansklar aracyla gereksiz klndklar lde, insann bu erkler akna retme sevinci ve rn zevkinden [sayfa 163] vazgeme zorunda kalmas da byk bir eliki olurdu. Emein ve emek rnn kendisine ilikin olduu, emein kendi hizmetinde bulunduu ve emek rnnn kendi kullanmznenin z ve zorunluluk gerei iliikli olduu nesne, bu znenin has, ama nesnellemi znden baka bir ey deildir. (Ibid., s. 61.)
70
na yarad yabanc varlk, insann kendisinden bakas olamaz. Eer emek rn iiye ilikin deilse, eer bu rn ii karsnda yabanc bir erk ise, bu, ancak o rn ii dnda bir baka insana ilikin olduu iin olanakldr. Eer iinin etkinlii onun iin bir ikence ise, bir bakasnn zevki ve bir bakas iin yaama sevinci olmaldr. nsan zerindeki bu yabanc erk, ne tanrlar olabilir, ne de doa; ancak insann kendisidir bu. Yukardaki nermeyi bir kez daha dnelim: insann kendi kendisiyle ilikisi, onun iin ancak bakas ile ilikisi aracyla nesnel, gerek bir iliki olabilir. yleyse o kendi emek rnne kar, kendi nesnellemi emeine kar, yabanc, dman, gl, ondan bamsz bir nesne olarak davrand zaman, bu nesne ile, kendisine yabanc, dman, gl, kendisinden bamsz bir baka insan ona sahipmi gibi bir iliki iindedir. O kendi z etkinlii karsnda, zgr-olmayan bir etkinlik karsndaym gibi davrand zaman, ona kar, bir baka insann hizmetinde, bir baka insann egemenlii, zorlamas ve boyunduruu altnda bir etkinlik olarak davranr. nsann kendisi ve doa karsndaki kendinin her yabanclamas, kendisinden ayr teki insanlar ile kurduu, kendini ve doay iine koyduu ilikide grnr. Bu nedenle kendinin dinsel yabanclamas, zorunlu olarak, laykin rahip ile, ya da burada entelektel dnya szkonusu olduuna gre, bir arac, vb. ile ilikisi iinde grnr. Pratik gerek dnyada, kendinin yabanclamas ancak br insanlar karsndaki gerek pratik iliki aracyla grnebilir. Yabanclamay oluturan aracn kendisi pratik bir aratr. Yabanclam emek aracyla, demek ki insan sadece nesne ve retim [sayfa 164] eylemi ile, yabanc ve kendine dman erkler olarak ilikisini oluturmaz; teki insanlarn kendi retimi ve kendi rn karsnda iinde bulunduklar ilikiyi ve kendisinin bu teki insanlar ile iinde bulunduu ilikiyi de oluturur. Kendi z retimini nasl kendi z gereklik yoksunluu, kendi cezalandrlmas, ve kendi z rnn nasl bir yitik durumuna getiriyorsa, retmeyen kiinin retim ve rn zerindeki egemenliini de, tpk yle yaratr. Kendini kendi z etkinliine nasl yabanclatryorsa, yabancya da kendinin olmayan etkinlii tpk yle verir. Buraya kadar ilikiyi sadece ii bakmndan gznnde tuttuk, daha sonra onu ii-olmayan bakmndan da inceleyeceiz. Demek ki, yabanc klnm, yabanclam emek aracly-
71
la, ii bu emek ile ona yabanc ve onun dnda bulunan bir insann ilikisini oluturur. inin emek karsndaki ilikisi, kapitalistin, kendisine verilen ad ne olursa olsun, emein efendisinin ilikisini oluturur. zel mlkiyet, demek ki yabanclam emein, iinin doa ve kendi kendisi ile dsal ilikisinin rn, sonucu zorunlu vargsdr. yleyse zel mlkiyet, zmleme gerei yabanclam emek, yani yabanclam insan, yabanc klnm emek, yabanc klnm yaam, yabanc klnm insan kavramndan doar. Geri yabanclam emek (yabanclam yaam) kavramn ekonomi politikten zel mlkiyetin hareketi sonucu olarak kardk. Ama bu kavramn zmlenmesinden, zel mlkiyet her ne kadar yabanclam emein kant, nedeni olarak grnrse de, daha ok bunun bir sonucu olduu kar, tpk tanrlarn balangta insan anlndaki sapncn nedeni deil, ama sonucu olmalar gibi. Daha sonra, bu iliki, karlkl etki durumuna dnr. zel mlkiyete zg bu giz, yani onun bir yandan yabanclam emein rn ve te yandan emein kendisi aracyla [sayfa 165] yabanclat ara olmas, bu yabanclamann gereklemesi olmas, kendini ancak zel mlkiyetin gelimesinin doruk noktasnda yeniden gsterir. Bu andrma henz zlmemi atmalar hemen aydnlatr. 1. Ekonomi politik gerek retimin ruhu olarak emekten yola kar, ama gene de emee hi bir ey vermez, her eyi zel mlkiyete verir. Proudhon, bu elikiden yola karak, zel mlkiyete kar emekten yana bir sonuca varmtr. Ama bu gze arpan elikinin, yabanclam emein kendi kendisi ile elikisi olduunu, ve ekonomi politiin yabanclam emek yasalarn dile getirmekten baka bir ey yapmam bulunduunu gryoruz. Sonu olarak cret ile zel mlkiyetin zde olduklarn da gryoruz: nk rnn, emek nesnesinin, iinde emein kendisini dllendirdii cret, emein yabanclamasnn zorunlu bir sonucundan baka bir ey deildir, ve cret iinde emek, artk kendiliinde erek olarak deil, ama cret klelii olarak grnr. Bu konuyu daha sonra andracaz ve imdilik bundan sadece birka sonu [XXVI] kartacaz. Zorla bir cret ykselmesi (btn br glkler bir yana
72
braklrsa, bir dzgszlk (anomalie) olduu iin, bu ykselmenin ancak zorla srdrlebilecei bir yana braklrsa), yleyse klelere daha iyi bir emek karl denmesinden baka bir ey olamaz ve ii iin de emek iin de kendi yerlerini ve insanal saygnlklarn salayamaz. Proudhonun istedii biimdeki cret eitlii bile, gncel iinin kendi emei ile ilikisini, btn insanlarn emek ile ilikisi durumuna dntrmekten baka bir sonu vermez. Toplum o zaman soyut bir kapitalist olarak tasarlanm bulunur. cret, yabanclam emein dolaysz bir sonucu ve yabanclam emek de zel mlkiyetin dolaysz nedenidir. Bunun sonucu, terimlerden birinin yok olmas, brnn de yok [sayfa 166] olmas sonucunu verir. 2. Yabanclam emein zel mlkiyet ile bu ilikisinden, ayrca, toplumun zel mlkiyetten vb., klelikten kurtuluunun, sadece iilerin kurtuluu szkonusu olduu iin deil, ama bu kurtulu insann evrensel kurtuluunu ierdii iin, kendini iilerin kurtuluu siyasal biimi altnda dile getirdii sonucu da kar; insann tm klelii iinin retim ile ilikisinde ierildii ve btn klelik ilikileri bu ilikinin eit ve sonularndan baka bir ey olmad iin, insanln evrensel kurtuluu, iilerin kurtuluu iine konmutur. Yabanclam, yabanc klnm emek kavramndan, zmleme aracyla, zel mlkiyet kavramn karm bulunduumuz gibi, bu iki etken yardmyla da, iktisadn btn kategorileri aklanabilir, ve rnein alveri, rekabet, sermaye, para gibi her kategori iinde, bu ilk temellerin belirli ve gelimi bir davurumundan baka bir ey grmeyiz. Gene de, bu biimleri gznne almadan nce, iki sorunu zmeye alalm: 1 Yabanclam emein sonucu olarak grnd biimde zel mlkiyetin genel zn, gerekten insanal ve toplumsal mlkiyet ile ilikisi iinde belirlemek. 2 Emein yabanclamasn, onun kendinin yoksunlamasn bir olgu olarak kabul ettik, ve bu olguyu zmledik. nsan nasl olur da, diye soruyoruz imdi, kendi emeini yabanclatrmaya, onu yabanc klmaya kadar gidebilir? Bu yabanclama insanal gelimenin znde nasl temellendirilmitir? zel mlkiyetin kkeni
73
sorununu, yabanclam emein insanln gelimesinin gidii ile ilikisi sorunu durumuna dntrerek, bu sorunun zmnde daha nce byk bir adm atm bulunuyoruz. nk zel mlkiyetten szedildii zaman, insann dndaki bir eyden szedildii dnlr. Ve emekten szedildii zaman da, dorudan doruya insann kendisi szkonusu edilmi demektir. Sorunun bu yeni konu biimi, onun zmn de ierir.106 [sayfa 167] 1. nokta konusunda. zel mlkiyetin genel z ve gerekten insanal mlkiyet ile ilikisi. Yabanclam emek bize gre birbirlerini karlkl olarak koullandran ya da bir tek ve ayn ilikinin eitli davurumlarndan baka bir ey olmayan iki eye ayrlmtr. Temellk, yabanclama, yoksunlama olarak, ve yoksunlama temellk, yabanclama da yurttalk haklarna gerek kavuma olarak grnr.107 Grnrlerden birini, iinin kendisine oranla yabanclam emei, yani yabanclam emein kendi kendisi ile ilikisini gznne aldk. i-olmayann ii ve emek ile mlkiyet ilikisini, bu ilikinin rn olarak, bu ilikinin zorunlu sonucu olarak grdk. Yabanclam emein zetlenmi maddi davurumu olan zel mlkiyet, her iki ilikiyi de, iinin i ile, kendi emeinin rn ve iiolmayan ile ilikisini de, ii-olmayann ii ve iinin emek rn ile ilikisini de kapsar. Oysa, eer imdiye kadar, doay emekle temellk eden iiye oranla, temellkn yabanclama olarak, has etkinliin bir bakas iin ve bir bakasnn etkinlii olarak, dirimsel srecin, yaamn kurban edilmesi olarak, nesne retiminin, nesnenin yabanc bir erk, yabanc bir insan yararna yitirilmesi olarak grndn grm bulunuyorsak, imdi de emee ve iiye yabanc bu insann, ii, emek ve nesnesi ile ilikisini gznne alalm. ide yoksunlama, yabanclama etkinlii olarak [sayfa 168]
106 Marx iin, dncesinin olumasnn bu aamasnda, bu sonular son derece nemlidirler. Emein yabanclamas insanal gelimenin zorunlu bir aamasdr, ama bu yabanclamann tarihte bir kkeni de vardr. zel mlkiyet emein yabanclamasndan domutur, yleyse o da tarihseldir. Bu, her ikisinin de, insanln gelimesinin bir gn alacak olan iki evresi olduklar anlamna gelir. 107 nsan doay temellke alt lde, yabanclama iine dmtr. zel mlkiyetin kkeni olan bu yabanclama, temellk idi. nsan, yabanclaarak, doasnn, dnyasnn zenginliini gelitirmitir, ve imdi yabanclamann, imdilik kendisine yabanc olan bu dnyada eski yerini szgtrmez bir biimde yeniden alabilecei aamasndadr.
74
grnen eyin, ii-olmayanda yoksunlama, yabanclama durumu olarak grndne dikkat etmek gerek.108 kinci olarak, iinin retimdeki ve kendi rnne oranla gerek pratik davrannn (ruh durumu olarak), karsna kan ii-olmayanda kuramsal davran olarak grndne. [XXVII] ncs, iinin kendi kendisine kar yapt her eyi, ii-olmayan iiye kar yapar, ama iiye kar yapt eyleri kendi kendisine kar yapmaz. Bu ilikiyi ayrntl olarak gznne alalm. [sayfa 169]
108 i, retici, kendi etkinlii ile, ona yabanc duruma gelen kendi insan doasna yabanclar. i-olmayana, alp retmeyen kapitaliste gelince, o, bu olgu sonucu, insann, retmenin ta kendisi olan doasna yabanc durumdadr.
75
KNC ELYAZMASI1 [EMEK VE SERMAYE KARITLII. TOPRAK MLKYET VE SERMAYE]
[XXXX] sermayesinin faizlerini oluturur.2 inin kiiliinde demek ki sermayenin kendini iyiden iyiye yitirmi insan olduu olgusu nesnel olarak gerekleir, sermayede emein kendini iyiden iyiye yitirmi insan olduu olgusunun nesnel olarak gereklemesi gibi. Ama ii, canl, gereksinmeleri olan, ve almad her an, faizlerini, ve bunun sonucu olarak da varoluunu yitiren bir sermaye olma mutsuzluuna uramtr. Sermaye olarak, iinin deeri arz [sayfa 170] ve talebe gre ykselir ve hatta varoluu, yaam,
1 Elyazmasnn, XXXX-XLIII olarak sayfa numaras verilmi, sadece son drt sayfas bize kadar erimitir. Byk bir olaslkla yaptn en nemli blmn oluturan ilk 39 sayfas, yitip gitmitir. 2 Byk bir olaslkla, Marxn bu parada iinin oluturduu o canl sermayenin bir faizi olarak grd cret szkonusu ediliyor.
76
fizik bakmdan, ve herhangi bir meta arzna benzer bir meta arz olarak bilinir. i sermayeyi retir, sermaye iiyi; yleyse o kendi kendini retir, ve insan, ii olarak, meta olarak, tm hareketin rndr. Artk bir iiden baka bir ey olmayan insan iin ve ii olarak, kendi insan nitelikleri, kendisine yabanc olan sermaye iin varolduklar lde vardrlar. Ama sermaye ile insan birbirlerine yabanc olduklar, yleyse kaytsz, dsal ve olumsal bir iliki iinde bulunduklar iin, bu yabanc nitelik de gerek olarak grnecektir. Demek ki, sermaye artk ii iin olmadn dnr dnmez zorunlu ya da keyfi dnce, ii artk kendisi iin yok demektir, ii, yleyse creti yoktur, ve o insan olarak deil, ama ii olarak varolduundan, kendini topraa gmdrebilir, alktan lebilir, vb.. i ancak sermaye olarak kendisi iin varolur olmaz, ii olarak vardr ve bir sermaye onun iin varolur olmaz sermaye olarak vardr. Sermayenin varoluu onun varoluudur, yaamdr, ve sermaye onun yaamnn ieriini ona kaytsz olan bir biimde belirler. Demek ki, ekonomi politik, isiz iiyi, emek adamn, o bu emek ilikileri kresi dnda bulunduu lde tanmaz. Namussuz, dolandrc, dilenci, alktan len, sefalet eken, su ileyen isiz emeki, onun iin deil, ama sadece baka gzler iin, hekimin, yargcn, mezar kazc ve dilenciler kahyasnn vb. gzleri iin varolan figrlerdir; onun yurtluu dndaki hayaletlerdir bunlar. inin gereksinmeleri, demek ki, onun iin [ekonomi politik iin -.] iiyi alma sresince yaatma, ve sadece iiler soyunun snmesini engelleyecek biimde yaatma gereksinmesinden baka bir ey deildirler. yleyse cret, baka herhangi bir retken aletin bakm, alma durumunda tutulmas ile, sermayenin kendini faizlerle birlikte yeniden retmek iin gereksinme duyduu sermaye tketimi ile, dnmelerini salamak iin arklarn yalanmas ile tastamam ayn anlam [sayfa 171] tar. yleyse cret, sermaye ve kapitalistin zorunlu harcamalar arasna girer ve bu zorunluluun snrlarn amamaldr. yleyse, 1834 Amendment Billinden nce, iinin yoksullar vergisi araclyla ald kamusal yardmlar onun cretinden kesen ve bu yardmlar cretin tamamlayc bir paras sayan ngiliz fabrika patronlarnn davran, ok tutarl bir davrant. retim, insan sadece meta, insanal meta, meta olarak belirlenmi insan olarak yaratmakla kalmaz, onu, bu tanm uyarnca, fizik bakmndan olduu kadar entelektel bakmdan da insanlktan
77
uzaklatrlm bir varlk olarak da retir iilerin ve kapitalistlerin tretanmazlk, yozlama ve sersemlemesi. rn, kendinin bilinci ve kendine zg etkinlik ile bezenmi metadr ... insanal meta. ... Ricardonun, Millin, vb., Smith ve Saya gre gerekletirdikleri byk ilerleme udur ki, onlar insann varoluunun metan azok byk insanal retkenlii nemsiz hatta zararl olduunu sylerler. retimin gerek erei, bir sermayenin gereksinmelerini salad iilerin says deil, ama getirdii faizlerin miktar, yllk ekonomilerin tutardr onlara gre. Bir yandan emei iktisadn tek ilkesi durumuna getirirken, [XLI] bir yandan da cret ile sermaye karlarnn birbirleri ile ters orantl olduklarn, ve genel kural olarak, kapitalistin ancak creti, iinin de ancak sermaye karlarn ksarak kazanabileceklerini tam bir aklkla aklam bulunmas, da, modern ngiliz iktisadinin iyiden iyiye mantksal byk bir ilerlemesi oldu. Ona gre olaan iliki, tketicinin smrlmesi deil, ama kapitalist ve ii iin birbirlerini karlkl olarak smrmeye almalar olgusudur. [sayfa 172] zel mlkiyet ilikisi, emek olarak zel mlkiyet ilikisini olduu gibi, sermaye olarak zel mlkiyet ilikisi ile bunlarn karlkl ilikisini de gizli bir biimde ierir. Bir yandan, insanal etkinliin emek olarak, yani kendi kendine, insana ve doaya, yleyse bilince ve yaamn belirtisine iyiden iyiye yabanc etkinlik olarak retimi, yleyse sadece her gn kendi dolu hiliinden mutlak hilie, toplumsal ve dolaysyla gerek varolmay (non-existence) iine debilecek emeki olarak tasarlanm insann soyut varoluudur bu. te yandan da, insanal etkinlik nesnesinin, nesnenin her doal ve toplumsal belirleniminin silinmi, zel mlkiyetin kendi doal ve toplumsal niteliini yitirmi (demek ki btn siyasal ve dnyalk yanlsamalar yitirmi ve artk grne gre hi bir insanal duruma karmam) bulunduu, gene ayn sermayenin en eitli doal ve toplumsal varolu iinde ayn kald, kendi gerek ieriine iyice kaytsz bulunan sermaye olarak retimi. Sonuna kadar gtrlnce, bu kartlk, zorunlu olarak tm zel mlkiyet ilikisinin son davurumunu, doruunu ve sonunu oluturur. Sonu olarak, toprak rantn, ekime ayrlm en kt toprak karlar ile ekilen en iyi toprak karlar arasndaki ayrm olarak tanmlam bulunmak; toprak sahibinin romantik yanlsamalarn onun szmona toplumsal nemini ve onun karnn, toplum
78
kar ile, Adam Smithin fizyokratlardan sonra bile dorulad zdeliini gstermi bulunmak; gerekliin, toprak sahibini iyiden iyiye olaan ve sradan bir kapitalist durumuna dntrecek, emek ile sermaye arasndaki kartl yalnlatracak, onu doruuna karacak ve bylece ortadan kalkn abuklatracak hareketini ncelemi ve hazrlam bulunmak, gene de modern ngiliz iktisadnn bir baarsdr. Toprak olarak toprak, toprak rant olarak toprak rant, modern ngiliz iktisadnda kendi kast ayrmlarn yitirmiler, ve hi bir ey sylemeyen, ya da daha dorusu paradan baka bir ey sylemeyen sermaye [sayfa 173] ve faiz durumuna gelmilerdir. Sermaye ile toprak, kr ile toprak rant arasndaki ayrm, tpk onlarla cret arasndaki, sanayi, tarm, tanmaz ve tanr mlkiyet arasndaki ayrm gibi, henz eyin z zerine kurulmam tarihsel bir ayrm, sermaye ile emek arasndaki kartln dou ve biimlenii sonucu billurlam bulunan bir uraktr. Sanayide vb., tanmaz mlkiyete kart olarak, sadece dou biimi ve sanayiin tarma gre iinde gelimi bulunduu kartlk kendilerini dile getirirler. zel bir emek tr olarak, nemli ve yaam kapsayan zsel bir ayrm olarak, bu ayrm, varln ancak sanayi (kentsel yaam) krsal mlkiyet (soylu feodal yaam) karsnda kendisini gsterdii ve tekel, esnaf kahyalar loncas, esnaf loncas, lonca, vb. biimi iinde kartnn feodal zln henz kendisinde tad srece srdrebilir; bu belirlenimler iinde, emek, henz grne gre toplumsal bir anlam tar, henz gerek topluluk anlamna gelir ve henz kendi ieriine kaytsz olmam, kendisi-iinVarlka,3 yani tm br varlktan soyutlanmaya bsbtn gememi, ve yleyse henz kurtulmu4 sermaye durumuna da gelmemitir. [XLII] Ama emein zorunlu gelimesi, kendisi-iin sanayi olarak kurulmu bulunan kurtulmu sanayi, ve kurtulmu sermayedir. Sanayiin kendi kart zerindeki erki, tarmn gerek sanayi olarak douunda kendini hemen gsterir, oysa eskiden toprak mlkiyeti iin zn topraa ve bu topran, kendini bu toprak
3 Hegel, kendisi-in-Varlk (.rsichsein), Kendine sonsuz dn olarak, brVarlkn yadsnmas olarak tanmlar. Kendisi-iin-Varlk, kendisini, kendisi olmayan her eyden soyutlar. Hegel, Grngbilimde, bu ar kendisi-iin-Varlk soyutlamasnn szn eder. 4 Almanca: freipelassen.
79
yardmyla geindiren klesine brakyordu. Klenin zgr ii, yani cretli durumuna dnmesi ile birlikte, toprak sahibinin kendisi de bir sanayi patronu, bir kapitalist durumuna dnm bulunur her eyden nce iftlik kiracs orta terimi aracyla gerekleen dnm. [sayfa 174] Ama iftlik kiracs, toprak sahibinin oruncusu, onun amlanm gizidir; toprak sahibi iktisadi olarak ancak onun aracyla vardr, ancak onun aracyla zel mlk sahibi olarak vardr nk toprann rant ancak iftlik kiraclarnn rekabeti ile vardr. yleyse, iftlik kiracs biimi altnda, toprak sahibi oktan olaan kapitalist durumuna dnm bulunmaktadr. Ve bu durumu gereklik iinde de tamamlanmal, tarm yapan kapitalist yani iftlik kiracs toprak sahibi olmal, ya da toprak sahibi tarm yapan kapitalist durumuna gelmelidir. iftlik kiracsnn snai alverii, toprak sahibinin snai alveriidir; nk birincinin Varl, ikincinin Varln ngerektirir. Ama onlar kendi kart kkenlerini, kendi doularn anmsarlar toprak sahibi, kapitalisti, zenginlemi bulunan dnk kendini beenmi ve kurtulmu klesi sayan, ve kendini de kapitalist olarak onun tarafndan tehdit edilen biri olarak grr kapitalist ise toprak sahibini dnk aylak, kyc ve bencil bey olarak grr. Toprak sahibi tm gncel toplumsal anlamn, mallarn ve kvanlarn sanayie borlu bulunmasna karn, kapitalist, onun kapitalist olarak kendisine zarar verdiini bilir, onda, zgr sanayi ile zgr sermayenin, tm doal belirlenimden bamsz kartn grr. Bu kartlk, aclk doludur ve her iki yan da birbirlerine karlkl olarak kendi doruluklarn (vrits) sylerler. Karlkl saygnlk yoksunluklarnn telkin edici bir tablosunu grmek iin, tanmaz mlkiyetin tanr mlkiyete, tanr mlkiyetin de tanmaz mlkiyete saldrlarn okumaktan baka bir ey yapmak gerekmez. Toprak sahibi mlknn dou yceliini, feodal anlar, eski anlara dayanan dnceleri, an iirini, cokulu doasn, siyasal nemini vb. vurgular, ve iktisat dilinde, bu yle anlatlr: Sadece tarm retkendir. Ayn zamanda, o, dmann onursuz, ilkesiz, iirsiz, cevhersiz, hi bir eysiz bir para dkn; her eyi alp satan, her eyi yeren, aldatan, agzl ve [sayfa 175] karc bir dzenci; ne kafas, ne de yrei olan, toplulua yabanclam ve onu alp satan, bakaldrc bir insan, bklgen, salta durmak ve tefe almakta usta bir tefeci, bir arac, bir kle, rekabetin ve dolaysyla yoksullama ve suun
80
kkeninde bulunan bir insan, tm toplumsal balarn zlmesine yolaan, bunu besleyen ve ven bir insan olarak betimler. (rnein, Camille Desmoulinsin kendi Les Rvolutions de .rance et de Brabant5 gazetesinde knad fizyokrat Bergassea baknz, von Vincke, Lancizolle, Haller, Lo, Kosegarten* ve zellikle Sismandiye baknz). Tanr mlkiyet de, kendi kesinde, sanayi ve hareketin tansklarn gsterir. O modern an ocuu ve onun treli (meru) kzdr; dmanna, kendi z doas zerine aydnlanmam (ve bu dipten dorua dorudur), satrel sermaye ve zgr emek yerine kaba zoru ve toprak kleliini geirmek isteyen bir kafasz olarak acr. Onu, doruluk, drstlk, genel kar, sreklilik grn altnda, kendi harekete geme olanakszln, kendi agzl zevk dknln, beniincilii (gocentrisme), zel kar, kt niyeti gizleyen bir Don Kiot olarak betimler. Dzenci bir tekelci olduunu syler onun; dmannn anlarn, iirini, [sayfa 176] cokunluunu, romantik atolarda piirilip kotarlan tarihsel ve alayl (sarcastique) bir aalk, yrtclk, alaklk, fuhu, rezillik, anari, bakaldrma saym altnda glgelendirir. [XLIII] Tanr mlkiyet [szmona -.] halklara siyasal zgrl vermi, uygar toplumun balarn zm, kalabalklar kendi aralarnda birletirmi, insann dostu tecimi, ar satreyi, tat dolu kltr yaratmtr; kendi kaba gereksinmeleri yerine, halka, uygar gereksinmeler ve bunlar karlama aralar vermitir; oysa toprak sahibi bu aylak ve bktrc buday istifisi halkn ilkel geim
5 Les Rvolutions de .rance et de Brabant, Camille Desmoulins tarafndan karlan haftalk gazete. Mart, Nisan ve Mays kapsayan ikinci trimestre. Paris, yl I, n 16, s. 139 vd.; n 26, s. 520 vd.. Kasm 1789-Temmuz 1791 arasnda yaymlanan bu haftalk, her eyden nce bir yergiler dizisiydi. * Leoya gre,7 toprak kleliinin kaldrlmas srasnda, bir klenin soylu bir mlkiyet olmaktan kmay nasl kabul etmediini iki gz iki eme anlatan, eski hegelci okuldan gurur dolu tanrbilimci .unkeye8 baknz. Justus Moeserin9 kendilerini hamkafann snrl, modas evmi, kk-burjuva, evine bal, sradan ufkunu bir an bile brakmamalaryla belli eden, ve gene de ar fanteziden baka bir ey olmayan Yurtseverce .antazilerine de baknz. Bu fantezileri Alman ruhu iin o kadar ekici klan ey de, ite bu elikidir. (Marxn notu.) 7 Studien und Skizzen zu einer Naturlehre des States. Haue 1833, 1. Abt., s. 102. 8 Die aus der unbeschrnkten Teilbarkeit des Grundeigentums hervorgehenden Nacteile, nachgwiesen von G. L. W. .unke. Hamburg und Gotha, 1839, s. 56. 9 Justus Moeser: Patriotische Phantasien. Berlin 1775-1778.
81
aralar fiyatlarn artrp, kapitalisti, retim erkliini ykseltmeden creti ykseltme zorunda brakr; bylece ulusun yllk gelirini, sermayelerin birikimini, dolaysyla halka i ve lkeye zenginlik salama olanan, sonunda bunlar bsbtn ortadan kaldrmak zere engeller; genel bir ke yolaar ve modern uygarln tm yararlarn, modern uygarlk iin en kk bir ey yapmakszn ve hatta kendi feodal nyarglarnn hi birini brakmakszn, bir tefeci gibi smrr. Son olarak, tarm ve topran kendisinin, gznde sadece armaan olarak alm bulunduu bir para kayna biiminde varolduklar onun, kendi iftlik kiracsna bakmaktan baka yapmas gereken bir ey yoktur ve zgr sanayi ile sevimli tecimden ylesine tiksinmesine ve tarihsel anlar ile satrel ya da siyasal ereklere ylesine nem vermesine karn, yreinde ve gereklikte, uzun zamandan beri zgr sanayi ile sevimli tecime bal drst ve yaratma gc ile dolu kurnaz bir namussuz olup olmadn da sylemelidir. Gerekten kendi yararna tank gsterebilecei her ey, ancak dman aslnda toprak sahibi olan tarmc (kapitalist ile gndelikiler) iin doru olabilir; demek ki o kendine kar kantlar getirebilecektir. Sermaye olmadka, toprak mlkiyeti cansz, deersiz bir madde olacaktr. Sermayenin utkusu, uygarla yarar bu utku, zenginlik kayna olarak, l ey yerine, insan emeini bulmu ve yaratm olmann [sayfa 177] ta kendisidir. (Bkz: Paul-Louis Courier, Saint-Simon, Ganilh, Ricardo, Mill, Mac Culloch, Destutt de Tracy ve Michel Chevalier.) Kapitalistin, yani gelimi zel mlkiyetin gelimemi melez mlkiyet zerindeki, toprak sahibi zerindeki zorunlu utkusu, gelimenin (buraya sokulacak) gerek akndan kaynaklanr; genel olarak hareketin hareketsizlii, ak ve bilinli alakln gizli ve bilinsiz alakl, zevk dknlnn, aydnlanm, aka dizginsiz ve ustalkl bencilliin, yerel, sakntl, bn, tembel ve d, bo inanca dayal bencillii yenmesi gerektii gibi. Tpk parann, tm br zel mlkiyet biimini yenmesi gerektii gibi. Eksiksiz zgr sanayiin, eksiksiz ar satrenin ve eksiksiz insancl (philanthropique) tecimin tehlikesi konusunda bir kuku duyan devletler, toprak mlkiyetinin kapitalistlemesini durdurmaya alrlar ama bouna. Toprak mlkiyeti, sermayeden farkl olarak, henz yerel ve siyasal nyarglarla lekelenmi zel mlkiyet, kendi kendisine eri-
82
mek iin dnya ile ballndan daha kendini bsbtn kurtaramam henz eksikli sermayedir. Evrensel gelimesi iinde soyut, yani ar davurumuna eriecektir. zel mlkiyet ilikisi, emek, sermaye ve bunlarn birbirleri ile balantsdr. Bu elerin batanbaa dolamalar gereken hareket udur: Birinci olarak: Biri ile brnn dolaymsz ya da dolayml birlii. lkin henz birlemi, sonra kukusuz ayrlm ve yabanclam, ama olumlu koullar olarak birbirlerini karlkl bir biimde ykselten ve uyaran sermaye ve emek. [kinci olarak]: Biri ile brnn kartl. Birbirlerini karlkl olarak dtalarlar; ii kapitalisti, kapitalist de iiyi kendi yokluu (non-existence) olarak bilir; herbiri brnden kendi varln skp almaya alr. [sayfa 178] [nc olarak]: Herbirinin kendine kartl. Sermaye = birikmi emek = emek. Emek olarak, kendine ve kendi yararlarna ayrr, tpk bu yararlarn da sras gelince faizlere ve kra ayrmalar gibi. Kapitalistin eksiksiz esirgemezlii. inin ama ancak ayrksn bir biimde kapitalist olmas gibi, o da ii snf iine der. Sermaye esi olarak, sermaye harcamalar olarak emek. yleyse, cret sermayenin bir esirgemezliidir. Emek kendine ve crete ayrr. inin kendisi bir sermaye, bir metadr. Karlkl dmanca kartlk. 10 [sayfa 179]
10
kinci elyazmasnn sonu.
83
NC ELYAZMASI1 [ZEL MLKYET VE EMEK. MERKANTLSTLERN, .ZYOKRATLARIN, ADAM SMTHN, RCARDO VE OKULUNUN GRLER]
[I] XXXVI. sayfa konusunda. zel mlkiyetin znel z, kendisi iin olan etkinlik olarak, zne olarak, kii olarak zel mlkiyet, emektir. yleyse ancak emei ilke olarak kabul etmi bulunan Adam Smith, yleyse zel mlkiyeti artk sadece insan dnda [sayfa 180] bir durum olarak kabul
1 nc elyazmas, Marxn kendi eliyle sayfa numaras verdii ikiye katlanm drt yapraklk 17 formadan oluan, 68 sayfalk bir defterdir. Bununla birlikte, XXI. sayfadan sonra, Marx XXIII yazar, ve XXIV. sayfadan sonra da, XXVI numarasn verir. Son 23 sayfa botur. Elyazmas, yitik bir metne, ilk iki blm oluturan iki ek ile balar. XI. sayfa iinde, iktisadi andrmalarn hemen arkasndan, Hegel felsefesinin yeni iktisadi dncelerle yer yer kesilen eletirisi balar. Hegel felsefesine ilikin ne varsa bir blm iinde toplanm, oysa iktisadi paralar ilkin ayr ayr blmler biiminde verilmilerdi. Son olarak, XXXIX. sayfada, imdi kitabn banda yer alan nsz balar.
84
etmeyen ekonomi politiin, ancak bu ekonomi politiin bir yandan zel mlkiyet enerji ve gerek hareketinin bir rn olarak,* modern sanayiin bir rn olarak dnlmesi gerektii, ve te yandan onun bu sanayiin enerji ve gelimesini hzlandrm, kutlam ve bunu bir bilin erklii durumuna getirmi bulunduu kolay anlalr. yleyse, zenginliin znel zn zel mlkiyet snrlar iinde bulmu bulunan bu aydnlanm ekonomi politik gznde, zel mlkiyeti insan iin sadece nesnel bir z olarak tanyan parasal sistem ve merkantilizm yandalar, tapncaklar, katolikler olarak. grnrler. Demek ki, Engels, Adam Smithi ekonomi politiin Lutheri olarak adlandrrken haklyd.2 Tpk Luther in dini, iman, gerek dnyann z olarak tanmas ve dolaysyla katolik paganizmine kar kmas gibi, tpk din duygusunu insann isel z durumuna getirerek dsal din duygusunu kaldrmas gibi, tpk rahibi laykin yreine aktard iin layik dnda varolan rahipleri yadsd gibi, insann dnda ve ondan bamsz bulunan yleyse ancak dsal bir biimde korunup olurlanabilen zenginlik de kaldrlmtr; baka bir deyile, servetin o sama dsal nesnellii, zel mlkiyetin insann kendisine katlmas ve insann da onun z olarak tannmas sonucu, ortadan kalkmtr; ama, sonu olarak, insann kendisi zel mlkiyet belirlenimi iine konulmutur, Lutherde din belirlenimi iine konulmu bulunduu gibi. nsan tanma bahanesi ile, ilkesi emek olan ekonomi politik, demek ki, tersine, insann yadsnmasn tutarl bir biimde tamamlamaktan baka bir ey yapmaz, nk insan zel mlkiyetin dsal z ile artk ar bir gerginlik ilikisi iinde deildir, ama kendisi zel mlkiyetin bu gergin z durumuna gelmitir. Eskiden kendinedsal-varlk, insann gerek [sayfa 181] yabanclamas olan ey, imdi yabanclama eyleminden, kendinin yabanclamasndan baka bir ey olmamtr. yleyse eer bu ekonomi politik, insan, onun bamszln, kendine zg etkinliini vb. tanr grnerek balyor, ve eer, zel mlkiyeti insann kendi z iine aktard zaman, artk kendi dnda varolan z olarak zel mlkiyetin yerel, ulusal. vb. belirlenimleri ile koullandrlamyorsa; yleyse eer bu ekonomi
* O, bilinte kendisi iin durumuna gelmi zel mlkiyetin bamsz hareketi, zerk zne olarak modern sanayidir. (Marxn notu.) 2 Ekonomi Politiin Bir Eletiri Denemesi. Bu yaptn Ekler blmne baknz.
85
politik, kendini ortaya tek siyaset, tek evrensellik, tek engel ve tek ba olarak koymak zere her engel ve her ba alaa eden kozmopolit, evrensel bir erke gelitiriyorsa, gelimeye devam ederken bu ikiyzll yadsmas ve tm kinizmi iinde grnmesi gerekecektir; ve o, emei, zenginliin biricik z olarak, ok daha salt, yleyse daha ak ve daha tutarl bir biimde gelitirerek, bu retinin onu srkledii tm grnr elikilerden kayglanmakszn bu ii yapar; emein, zenginliin biricik z olduu yolundaki ilk gre kart olarak, tersine, bu retinin sonularnn insana dman olduklarn tantlar ve eninde sonunda, emek hareketinden, zel mlkiyet hareketinden bamsz son bireysel, doal varla ve zenginlik kaynana toprak rant, feodal mlkiyetin iyice iktisadi duruma gelmi ve bunun sonucu iktisada direnmekte yeteneksiz bulunan bu davurumuna son yumruu indirir (Ricardo okulu). Smithten Saya, ve ondan da Ricardoya, Mille, vb. kadar, sanayi sonularnn Ricardo ve Mill gibilerine daha gelimi ve daha eliki dolu grndkleri lde, ekonomi politiin kinizmi, sadece Smithe oranla bymekle kalmaz, ama ayrca, olumlu planda, Ricardo ve Mill gibileri, hem de sadece kendi bilimleri daha tutarl ve daha doru bir biimde gelitii iin, insana yabanclamada, kendilerinden ncekilerden durmadan ve bilinli olarak daha ileriye giderler. Etkin biimi altndaki zel mlkiyeti zne, bylece insan da (o bir hayalete3 indirgedikleri insan da) z durumuna [sayfa 182] getirmeleri sonucu, gerekliin elikisi, onlarn ilke olarak benimsemi bulunduklar elikilerle dolu ze tastamam karlk der. Sanayiin [II] paralanm gereklii, bunu rtmek yle dursun, onlarn kendiliinde paralanm ilkelerini dorular. lkeleri, gerekte bu paralanmann ilkesidir. Doktor Quesnaynin fizyokratik retisi, merkantilizmden Adam Smithe geii oluturur. .izyokrasi, dorudan doruya feodal mlkiyetin iktisadi dalmasdr, ama bunun sonucu bir o kadar dolaymsz biimde feodal mlkiyetin iktisadi dnm, yeniden
3 Marx, burada, Unwesen deyimini kullanr. Terim, ayn zamanda hem z hem de varlk anlamna gelen Wesenin olumsuzlanmasdr. Bunu hayalet (monstre) ile eviriyoruz; bu, Marxn dncesini ieriyor, ama bizi onun slubuna ylesine zg ve zorlu WesenUnwesen kartlndan da vazgeme zorunda brakyor. ngilizce eviri tarafndan benimsenen zsel olmayan bir ey biimindeki eviriye bal kalma gerektiini anmyoruz.
86
canlanmasdr da; u farkla ki, dili artk feodal deil, ama iktisadidir. Tm zenginlik, toprak ve tarma dnr. Toprak henz sermaye deildir, henz sermayenin, doal zellii iinde ve bu zellik nedeni ile geerli olacak tikel bir varolu biimidir; ama toprak, gene de doal, genel bir edir, oysa merkantilizm zenginliin varl olarak sadece deerli madeni tanyordu. Zenginlik nesnesi, maddesi, demek ki, doal snrlar erevesinde kendi evrenseliini abucak kazanmtr doa olarak, dolaymszca nesnel zenginlik de olduu lde. Ve toprak, insan iin ancak emek, ancak tarm aracyla vardr. yleyse zenginliin znel z daha imdiden emee aktarlm bulunmaktadr. Ama ayn zamanda tarm tek retken emektir de. yleyse, emek henz kendi evrensellii ve kendi soyutlamas iinde kavranmamtr; o hl tikel bir doal eye, kendi maddesine balanmtr, demek ki henz ancak doa tarafndan belirlenmi tikel bir varlk biimi altnda tannmtr. Demek ki, o, sadece insann belirli, tikel bir yabanclamasdr, tpk rnn de henz insandan ok doaya den belirli bir zenginlik olarak kavranm [sayfa 183] bulunmas gibi. Toprak henz burada insandan bamsz; doal varolu olarak tannmtr, yoksa sermaye olarak, yani emein kendisinin bir ura olarak tannmamtr. Daha ok emek, onun ura gibi grnr. Ama sadece nesne olarak varolan eski dsal zenginlik fetiizminin ok yaln bir doal eye indirgenmi ve znn, parasal bir biimde de olsa, kendi znel varl iinde tikel bir biimde tannm bulunmas sonucu, zorunlu ilerleme u olacaktr ki, zenginliin genel z tannacak, ve bunun sonucu, emek, eksiksiz mutlakl, yani soyutlamas iinde, ilke durumuna ykseltilecektir. Tarmn, iktisadi bakmdan, yani tek geerli adan, baka hi bir sanayiden ayr olmad; yleyse zenginliin znn, belirli bir emek, tikel bir eye balanm emein zel bir dlamas deil, ama genel olarak emek olduu, fizyokrasiye tantlanm bulunacaktr. .izyokrasi, emein zenginliin z olduunu aklayarak, sadece nesnel nitelikteki dsal tikel zenginlii yadsr. Ama her eyden nce emek onun iin toprak mlkiyetinin znel znden baka bir ey deildir (fizyokrasi, tarihsel bakmdan egemen ve kabul edilmi tr olarak beliren mlkiyet trnden yola kar); o, sadece toprak mlkiyetini yabanclam insan durumuna getirir. Sanayiin (tarmn) onun z olduunu aklayarak, toprak mlki-
87
yetinin feodal niteliini kaldrr; ama sanayi dnyas karsnda da olumsuz bir tutumu vardr, tarmn aslnda tek sanayi olduunu syleyerek, feodaliteyi kabullenir. zel mlkiyet ile kartl iinde, yani sanayi olarak kurulan sanayiin znel z kavranr kavranmaz, bu zn kendine zg olan o kart da ierdii aktr. nk sanayi, kaldrlm toprak mlkiyetini nasl kapsyorsa, znel z de toprak mlkiyetinin znel zn yle kapsar. Tpk toprak mlkiyetinin zel mlkiyetin ilk biimi olmas, sanayiin ilkin onunla tarihsel bakmdan zel bir mlkiyet tr olarak arpmas gibi sanayi daha ok toprak [sayfa 184] mlkiyetinin kurtulmu klesidir, zel mlkiyetin znel z, emek, bilimsel bir biimde kavrand zaman, bu sre de tpk yle yinelenir; ve emek ilkin sadece tarmsal emek olarak grnr, ama daha sonra genel olarak emek biiminde tannmtr. [III] Tm zenginlik, snai zenginlik, emek zenginlii durumuna dnmtr, ve sanayi eksiksiz emektir; tpk fabrika rejiminin, sanayiin, yani emein gelimi z, ve snai sermayenin de zel mlkiyetin eksiksiz nesnel biimi olmas gibi. zel mlkiyetin insan zerindeki egemenliini neden ancak imdi tamamlayabildiini ve, en evrensel biimi altnda, tarihsel bir dnya erklii durumuna neden ancak imdi gelebildiini gryoruz. [sayfa 185]
88
[ZEL MLKYET VE KOMNZM, KOMNST GRLERN GELME AAMALARI. KABA VE ET KOMNZM. SOSYALZM OLARAK KOMNZM]
XXXIX. sayfa konusunda.4 Ama mlkiyetsizlik ile mlkiyet arasndaki kartlk, emek ve sermaye kartl olarak anlalmadka, henz etkin balants, isel ilikisi iinde kavranmam, henz eliki olarak kavranmam, nemsiz bir kartlktr. Hatta eski Romada, Trkiyede, vb. zel mlkiyetin gelimi hareketi olmakszn bile, bu kartlk ilk biim altnda kendini gsterebilir. Bylece henz zel mlkiyetin kendisi
4 Byk bir olaslkla, Marx burada, bize sadece son drt sayfas (XLtan XLIIIe) erimi bulunan ikinci elyazmasnn XXXIX. sayfasna iletmede bulunuyor.
89
tarafndan konulmu [bir kartlk -.] olarak grnmez. Ama [sayfa mlkiyetin dtalanmas olarak zel mlkiyetin znel z olan emek ile emein dtalanmas olarak nesnel emek olan sermaye, bu kartln elikiye kadar gtrlm biimi, yleyse bu elikinin zmne gtren enerjik biim olan zel mlkiyettir. Ayn sayfa konusunda. Kendinin yabanclamasnn kaldrlmas, kendinin yabanclamas ile ayn yolu izler. Her eyden nce zel mlkiyet salt nesnel yn ile gznnde tutulur ama gene de z olarak emek ile birlikte. Varlk biimi, yleyse sermaye olarak kaldrlmas gereken sermayedir (Proudhon).5 Ya da emein zel biimi, bir dzeye getirilmi, paralanm ve bunun sonucu zgr olmayan emek, zel mlkiyetin ve onun insana yabanclam varoluunun zararllk kayna olarak kavranmtr tpk fizyokratlar gibi, .ourier de tarmsal emei en azndan en stn derecede emek olarak tasarlar, oysa Saint-Simonda, tersine, asl nemli olan, snai emek olarak snai emektir ve o stelik sanayicilerin salt (exclusive) egemenliini ve iilerin durumunun iyilemesini de ister. Komnizm, son olarak kaldrlm zel mlkiyetin, ve en bata da genel zel mlkiyetin olumlu davurumudur. Bu ilikiyi kendi evrensellii iinde kavrayarak komnizm, 1. ilk biimi altnda, bu ilikinin bir genelleme ve bir tamamlanmasndan baka bir ey deildir; tamamlanm iliki olarak, ikili bir grnm altnda grnr: Bir yandan maddi mlkiyetin egemenlii onun karsnda ylesine byktr ki, herkes tarafndan zel mlkiyet olarak sahip olunmaya elverili bulunmayan her eyi yoketmek ister; yetenei vb. zorla bir yana brakmak ister. Dolaysz fizik temellk, onun iin yaamn ve varolmann tek ereidir; ii kategorisi kaldrlmam, ama btn insanlara yaylmtr; zel mlkiyet ilikisi, topluluun nesneler dnyas ile ilikisi kalr. Son olarak, [sayfa 187] genel zel mlkiyeti zel mlkiyete kar karmaya dayanan bu hareket, kendini, kadnn iinde ortak ve ortaklaa bir mlkiyet durumuna geldii kadn ortaklnn (kukusuz bir salt zel mlkiyet biimi olan) evlilie kar karld o hayvansal biim altnda dile getirir. Bu kadn ortakl fikrinin, o henz ok kaba ve ok dncesiz komnizmin anlanm gizini oluturduu
186]
5 Tm birikmi sermaye toplumsal bir mlkiyet olduundan, kimse onun salt (exclusive) mlkiyetine sahip olamaz. (Proudhon, l.c., s. 96.)
90
sylenebilir. Kadn nasl evlilikten genel fuha* geiyorsa, tm zenginlik dnyas, yani insann nesnel z de, zel mlk sahibi ile salt evlilik ilikisinden topluluk ile evrensel fuhu ilikisine yle geer. Bu komnizm, insan kiiliini her yerde yadsyarak, bu yadsnma[nn ta kendisi -.] olan zel mlkiyetin tutarl davurumunun ta kendisinden baka bir ey deildir. Genel ve erk olarak oluan kskanlk, zenginlik susuzluunun brnd ve altnda kendini bir baka biimde doyurmaktan baka bir ey yapmad gizlenmi biimdir. zel mlkiyet olarak her zel mlkiyet fikri, kskanlk ve eitletirme eilimi biimi altnda, en azndan daha zengin zel mlkiyete kar evrilmitir; yle ki, kskanlk ve eitletirme eilimi rekabetin znn ta kendisini olutururlar. Kaba komnizm, bir asgari tasarmndan yola karak, bu kskanlk ve bu eitletirmenin tamamlanmasndan baka bir ey deildir. Belgin, snrl bir ls vardr. zel mlkiyetin bu kalknn ne kadar az gerek bir temellk olduunun kant, tm kltr ve uygarlk dnyasnn soyut yadsnmasnn, [IV] sadece zel mlkiyet aamasn gememi olmakla kalmayan, ama henz bu aamaya bile erimemi bulunan yoksul ve gereksinmesiz insann doaya aykr yalnlna dnn ta kendisi tarafndan verilmitir. Bu ortaklk, emek ortakl ve ortak sermaye, [yani -.] genel kapitalist olarak topluluk tarafndan denen cretin [sayfa 188] eitliinden baka bir anlama gelmez. likinin her iki yn de mecazl bir genellie ykseltilmitir; emek, herkesin iine yerletirildii belirlenim durumuna gelir, sermaye de topluluun kabul edilmi evrensellik ve erki durumuna. Ortaklaa ehvetin kurban ve hizmetisi olan kadn karsndaki ilikide, insann iinde kendisi iin varolduu sonsuz alalma kendini dile getirir; nk bu ilikinin gizi kendi ikirciksiz, kesin, ak, rtsz davurumunu, erkek kadn ilikisinde ve doal ve dolaymsz trsele6 ilikinin kavranma biiminde bulur. nsandan insana dolaymsz, doal, zorunlu iliki, kadn erkek ilikisidir. Bu doal, trsel iliki iinde, insann doayla ilikisi dolaymsz olarak
* .uhu, iinin genel fuhunun tikel bir davurumundan baka bir ey deildir ve fuhu iine sadece fuhu yapann deil, ama onu o duruma drenin de bu ikincinin alakl daha da byktr girdii bir iliki olduuna gre, kapitalist vb. bu kategoriye girer. (Marxn notu.) 6 Bkz: Birinci Elyazmas, 102. not, 158-159 sayfalar.
91
insanla ilikisidir, tpk insanla ilikisinin dolaymsz olarak doayla ilikisi, kendine zg doal belirlenimi olmas gibi. nsan iin, insanal zn ne lde doa durumuna, ya da doann ne lde insann insanal z durumuna gelmi bulunduu, duyulur, somut bir olguya indirgenmi bir biimde, demek ki bu iliki iinde grnr. Bu ilikiden yola karak, demek ki, insann tm kltr dzeyi yarglanabilir. nsann kendisi iin ne lde trsel varlk, insan durumuna gelmi, ve kendini bylece kavram bulunduu, bu ilikinin zlnden kar; erkek kadn ilikisi, insandan insana en doal ilikidir. yleyse insann doal davrannn ne lde insanal duruma gelmi ya da insanal zn onun iin ne lde doal z durumuna gelmi, insanal znn onun iin ne lde doa durumuna gelmi bulunduu bu ilikide grnr. nsan gereksinmesinin ne lde insanal bir gereksinme durumuna, yleyse insan olarak teki insann onun iin ne derecede bir gereksinme durumuna gelmi bulunduu, insann, en bireysel varl iinde, ayn zamanda ne lde toplumsal bir varlk olduu da bu iliki iinde grnr. zel mlkiyetin ilk olumlu kaldrl, kaba komnizm, demek ki kendini olumlu ortaklk olarak koymak isteyen zel [sayfa 189] mlkiyet alaklnn, kendisi altnda grnd bir biimden baka bir ey deildir. 2. Komnizm =) henz demokratik ya da despotik, siyasal nitelikte; >) devletin kalk ile birlikte, ama ayn zamanda henz tamamlanmam ve zel mlkiyetin, yani insann yabanclamasnn egemenlii altnda. Bu iki biim altnda, komnizm, kendini daha imdiden insann kendine yeniden btnlemesi ya da dn olarak, insanal kendinin yabanclamasnn kalk olarak bilir; ama zel mlkiyetin olumlu zn henz kavramam ve gereksinmenin insanal doasn da bir o kadar az kavram bulunmas sonucu, henz zel mlkiyet tarafndan engellenmi ve lekelenmitir. Geri kavramn kavram, ama henz zn kavramamtr. 3. zel mlkiyetin (insanal kendinin yabanclamasnn ta kendisi) olumlu kaldrl ve bunun sonucu insanal zn insan tarafndan ve insan iin gerek temellk; yleyse kendisi iin insann, toplumsal, yani insanal insan olarak btnsel dn, bilinli ve daha nceki gelimenin tm zenginliini koruyarak yaplm bulunan dn olarak komnizm. Bu komnizm, eksiksiz doalclk7
92
olarak = insanclk, eksiksiz insanclk olarak = doalclk[tr .]; insan ile doa, insan ile insan arasndaki kartln gerek zmdr; varolu ile z, nesnelleme ile kendini olurlama, zgrlk ile zorunluluk, birey ile tr arasndaki savamn gerek zmdr. O, tarihin zlm bilmecesidir ve kendini bu zm olarak bilir. [V] demek ki, tarihin tm hareketi, bir yandan bu komnizmin gerek dourma belgesi deneysel varlnn doum [sayfa 190] belgesi ve, te yandan, onun dnen bilinci iin, kendi oluunun kavranm ve bilinen hareketidir. Buna karlk, o, henz tamamlanmam br komnizm, zel mlkiyete kar kan yaltk tarihsel kurulularda kendisi iin tarihsel bir kant arar, hareketin tek tek uraklarn ayrp (Cabet, Villegardelle vb. zellikle bu ii yapmlardr), tarihsel bakmdan safkan olduunu tantlamak zere bu uraklar saptayarak, varolan ey iinde bir kant arar; bylece hareketin ok byk bir blmnn kendi kesinlemelerini yalanladn ve eer bir gn varolmusa bile, kendi gemi Varlnn, kendi zlk savnn ta kendisini rttn aka gsterir. Eer tm devrimci hareket, deneysel olduu kadar kuramsal temelini de zel mlkiyet, [yani -.] iktisat hareketi iinde buluyorsa, bu devrimci hareketin zorunluluu kolayca anlalabilir. Apansz duyulur bu maddi zel mlkiyet, yabanclam insanal yaamn duyulur maddi davurumudur. Hareketi retim ve tketim, tm gemi retim hareketinin duyulur amlamas, yani insann gereklemesi ya da gerekliidir. Din, aile, devlet, hukuk, satre, bilim, sanat, vb., tikel retim biimlerinden baka bir ey deildirler ve genel retim yasasna uyarlar. zel mlkiyetin olumlu kaldrlmas, insanal yaamn temellk, demek ki tm yabanclamann olumlu kaldrlmas, sonu olarak din, aile, devlet, vb. d insann, kendi insanal, yani toplumsal varlna dn anlamna gelir. Dinsel yabanclama, dinsel yabanclama olarak, ancak bilin alannda, ancak insann vicdannda olur; ama iktisadi yabanclama, gerek yaamn yabanclamasdr yleyse kaldrlmas da her iki yn birden kapsar. eitli halklarda, hareketin ilk kkeni, halkn
7 Burada ne szck anlamnda doalclk szkonusudur, ne de doaya dn. Marx, insann kendi z doasn yeniden bulmu olduunu, yabanclama bu kendinin belirmesi sonularn bozup, nesneler dnyasn, insann varlnn uzants yerine, dman bir dnya durumuna getirmeden ve sonunda kendi insan doasnn yadsnmasna yolamadan, kendi zsel glerini zgrce gelitirebileceini sylemek ister.
93
tannm gerek yaamnn daha ok bilinte ya da d dnyada yaanmasna, daha ok dncel ya da gerek yaam olmasna baldr. Komnizm tanrtanmazlk ile birlikte arasz [sayfa 191] olarak balar (Owen). Tanrtanmazlk, balangta, henz komnizm olmaktan ok uzaktadr, nasl ki bu tanrtanmazln henz daha ok bir soyutlama olmas gibi. Tanrtanmazln insan sevgisi demek ki balangta soyut felsefi insan sevgisinden baka bir ey deildir, komnizmin insan sevgisi ise, arasz gerek ve dorudan doruya eyleme (Wirkung) ynelmitir. Olumlu olarak kaldrlm zel mlkiyet varsaymnda, insann insan, kendini ve teki insan nasl rettiini; bireyselliin dolaymsz etkinliinin rn olan nesnenin, nasl ayn zamanda onun teki insan iin kendi z varl, teki insann varl ve teki insann onun iin varl da olduunu grm bulunuyoruz.8 Ama, ayn biimde, emek gereci olsun zne olarak insan olsun, hareketin sonucu olduu kadar k noktasdrlar da (ve zel mlkiyetin tarihsel zorunluluu da, ite onlarn bu k noktas olmalar gereine dayanr). Demek ki, toplumsal zlk, tm hareketin genel zldr; toplumun kendisi insan olarak insan rettii gibi, o da insan tarafndan retilmitir.9 Etkinlik ve yararlanma, kken trleri bakmndan olduu kadar, ierikleri bakmndan da toplumsaldrlar; toplumsal etkinlik ve toplumsal yararlanmadrlar. Doann insanal z, ancak toplumsal insan iin szkonusudur; nk doa ancak toplumda onun iin insan ile ba olarak, teki iin onun ve onun iin tekinin varoluu olarak, ve insanal gerekliin dirimsel esi olarak vardr; doa, onun iin ancak toplumda kendi z insanal varoluunun temelidir. Onun doal varoluu ancak toplumda onun iin kendi insanal varoluudur ve doa ancak toplumda onun iin insan durumuna gelmitir. yleyse, toplum, insann doa ile zsel birliinin tamamlanmas, doann gerek dirilii, [sayfa 192] insann eksiksiz doalcl ve doann eksiksiz insancldr. [VI] Ortaklaa etkinlik ve ortaklaa yararlanma, yani kendilerini dorudan doruya teki insanlar ile gerek toplum biiminde gsterip dorulayan etkinlik ve yararlanma, her ne kadar toplumsal8 Marx, burada, kukusuz yitik elyazmasnda bulunan bir andrmaya iletmede bulunur. 9 Marx burada toplumdan gerek toplumu, insanlarn artk birbirleri ile atmayacaklar ve zel mlkiyetin olumlu kaldrlmasndan doacak olan toplumu anlar.
94
ln bu dolaymsz davurumunun, onlarn ieriklerinin zne dayanm ve bu ieriin uydurulmu bulunduu yerlerde grlrlerse de, toplumsa etkinlik ve toplumsal yararlanma hi bir zaman sadece arasz, ortaklaa bir etkinlik ve arasz ortaklaa bir yararlanma biimi altnda varolamazlar. Ama hatta benim etkinliim bilimsel vb. ise, ve ben bu etkinlie bakalar ile dolaysz ortaklk biiminde ok seyrek giriebilsem bile, insan olarak davrandm iin toplumsal saylrm. Sadece etkinliimin gereci dnrn kendi etkinliini sayesinde yrtt dil gibi bana toplumsal rn olarak verilmekle kalmamtr, ama benim kendi z varoluum da toplumsal etkinliktir; sonu olarak kendimi getirdiim durum da, toplum iin ve toplumsal varlk olarak kendimin bilinci ile kendimi getirdiim durum da toplumsal etkinliktir. Benim evrensel bilincim, gerek ortakln, toplumsal rgtn yaayan biimi olduu eyin kuramsal biiminden baka bir ey deildir; oysa gnmzde evrensel bilin gerek yaamn bir soyutlamasdr, ve bu nitelikle, onun karsna dman olarak dikilir. Demek ki, benim evrensel bilincimin evrensel bilin olarak etkinlii, toplumsal varlk olarak benim kuramsal varoluumdur da. Toplumu birey karsnda bir soyutlama olarak yeniden saptamaktan zellikle kanmak gerek. Birey, toplumsal varlktr. Yaamnn belirtisi hatta bakalar ile ve onlarla ayn zamanda yaanm ortaklaa bir yaam belirtisi dolaymsz biimi altnda grnmese bile demek ki, toplumsal yaamn bir belirti ve bir olurlanmasdr. Bireysel [sayfa 193] yaamn varolu biimi trsel yaamn daha tikel ya da daha genel bir biimi olmasna, ve trn yaam daha tikel ya da daha genel bir bireysel yaam olmasna ve zorunlu olarak byle olmasna karn, insann bireysel yaam ile trsel yaam birbirinden ayr eyler deildir. Trsel bilin olarak insan kendi gerek toplumsal yaamn olurlar ve kendi gerek varoluunu dncede yinelemekten baka bir ey yapmaz; tpk trsel varln, tersine, kendini trsel bilinte dorulad ve kendi evrensellii iinde, dnen varlk olarak, kendisi iin (pour soi) olduu gibi. nsan demek ki hangi derecede olursa olsun tikel bir birey ve tikellii onu bir birey ve gerek bireysel bir toplumsal varlk durumuna getirir demek ki bir o kadar da btnselliktir, dnsel
95
btnsellik, gereklikte ya toplumsal varoluun hayranlkla seyri ve gerek zevki, ya da yaamn insanal belirtilerinin btnsellii olarak varolan, dnlm ve duyulmu toplumun kendisi iin varoluu. Demek ki dnce ile varlk geri birbirinden ayrdrlar, ama ayn zamanda birarada bir birlik olutururlar. lm, trn belirli birey zerindeki kat yrekli utkusu gibi grnr ve onlarn birliini yalanlyora benzer; ama belirli birey, belirli bir trsel varlktan baka bir ey deildir, ve byle olduu iin de lmldr. {10 4. Nasl ki zel mlkiyet, insann hem kendi kendisi iin nesnel, hem de ayn zamanda tersine yabanc ve insanal-olmayan bir nesne durumuna gelmesi, yaamnn belirtisinin yaamnn yabanclamas, gereklemesinin gereklikten yoksunlamas, yabanc bir gereklik olmas olgusunun duyulur davurumundan baka bir ey deilse, zel mlkiyetin olumlu kaldrlmas, yani insanal yaam ve insanal varln, nesnel insanlarn, insanal yaptlarn, insanlar [sayfa 194] iin ve insanlar tarafndan duyulur temellk de, tpk yle, sadece salt, dolaymsz yararlanma anlamnda, sadece sahip olma, malik olma anlamnda anlalmaldr. nsan kendi evrensel varln evrensel bir biimde, demek ki btnsel insan olarak temellk eder. Dnya ile insanal ilikilerinin herbiri, grme, iitme, koklama, tat alma, dnme, seyir, duygu, irade, etkinlik, sevgi, uzun szn ksas bireyselliinin tm rgenlikleri, kendi biimleri iinde, apansz toplumsal rgenlikler olan rgenlikler gibi, [VII] nesnel davranlar ya da nesne ile ilikilerinde, nesnenin temellk, insanal gerekliin temellkdrler; nesne ile ilikileri, insanal gerekliin belirtisidir;* insanal etkinlik ve insanal acdr bu; nk, insanal anlamda kavrandnda, ac, insann kendinden duyduu zevktir. zel mlkiyet bizi ylesine alklatrm ve snrl klmtr ki, bir nesne ancak ona malik olduumuz, demek ki [o nesne] bizim iin sermaye olarak varolduu, ya da bizim tarafmzdan arasz sahip olunduu, yenildii, iildii, giyildii, iinde oturulduu vb.,
10 { } iindeki paralar, Marx tarafndan renkl bir kalemle dikine izilmilerdir. * Demek ki insanal gereklik, insann zsel belirlenimleri ve etkinlikleri kadar eitlidir. (Marxn notu.)
96
ksacas bizim tarafmzdan kullanld zaman bizimdir, her ne kadar zel mlkiyet sras geldiinde sahip olmann kendisinin btn bu dolaysz gereklemelerini ancak geim aralar olarak etkisi iine alr, ve her ne kadar bunlarn ara hizmeti grd yaam, zel mlkiyet yaam, emek ve sermayeletirme ise de. Btn bu fizik ve entelektel duyular yerine, demek ki, btn bu duyularn yaln yabanclamas, malik olma duyusu belirmitir. nsanal varlk, kendinden yola karak kendi i zenginliini dourmak iin, bu mutlak yoksullua indirgenmeliydi. (Malik olma kategorisi zerine, 21 Yapraktaki Hesse baknz.11) [sayfa 195] zel mlkiyetin kaldrlmas, demek ki, btn insanal duyularn ve btn insanal niteliklerin btnsel kurtuluudur; ama o [zel mlkiyetin kaldrlmas -.], bu duyular ve bu nitelikler znel bakmdan olduu kadar nesnel bakmdan da insanal duruma geldikleri iindir ki, ite bu kurtulutur. Gz, insanal gz durumuna gelmitir, tpk nesnesinin de, insandan gelen ve insana ynelmi toplumsal, insanal bir nesne durumuna gelmi bulunmas gibi. Demek ki, duyular, kendi praxislerinde dorudan doruya kuramc durumuna gelmilerdir. Onlar nesne ile nesne iin ilikilidirler, ama nesnenin kendisi, kendi kendisine ve insana* nesnel insanal bir ilikidir ve tersi de byledir. Gereksinme ve zevk bundan tr kendi bencil doalarn yitirmilerdir ve doa da kendi yaln yararlln yitirmitir, nk yararllk insanal yararllk durumuna gelmitir.
11 Marx, burada, kukusuz Hessin 21 Yapraktaki Eylem .elsefesi balkl makalesinin u parasna antrmada bulunur: Maddi mlkiyet, tinin saplant durumuna gelmi kendisi iin varldr. Tin, emei, emek aracyla kendinin dsal belirtisini kendi zgr eylemi, kendine zg yaam olarak deil, ama maddi bakmdan ayr bir ey olarak kavradndan, kendini sonsuzluk iinde yitirmemek, kendi kendisi iin varlna erimek iin, onu kendisi iin korumak zorundadr da. Ama eer tinin kendisi iin varl olarak drt elle sarlp tutulmu bulunan ey, yaratma iindeki eylem deil de, sonu ise, yaratlm bulunan ey ise, eer tinin kavram olarak kavranm bulunan ey onun glgesi, tasarm ise, ksacas onun kendisi iin varl olarak kavranm bulunan ey onun teki varl ise, mlkiyet, tin iin olmas gereken ey, yani onun kendisi iin varl olmaktan kar. Malik olma susuzluuna gtren ey, varolma susuzluunun yani belirli bireysellik olarak, snrl ben olarak, sonlu varlk olarak varln srdrme susuzluunun ta kendisidir. Sralar gelince varolma ve malik olmaya gtrm bulunan eyler de, tm belirlenimin yadsnmas, soyut ben ve ii bo kendindeeyin, eletiricilik ve devrimin, yerine getirilmemi devin sonucu olan soyut komnizmdir. (Moses Hess, Sozialistische Aufstze, yaynlayan Zlocisti, Berlin 1921, s. 58-59.) * Ancak nesne insan ile insanal olarak iliikli ise, ben nesneye insanal olarak iliikli olabilirim. (Marxn notu.)
97
Ayn biimde teki insanlarn duyular ve yararlanmas da benim kendi temellkm durumuna gelmilerdir. Bu dolaymsz rgenlikler dnda, demek ki toplum biimi altnda toplumsal rgenlikler kurulur; bylece, rnein tekiler ile dorudan doruya ortaklk biiminde etkinlik vb., benim yaammn bir belirti rgenlii ve insanal yaamn bir temellk [sayfa 196] biimi durumuna gelmitir. Herkes bilir ki, insanal gz insanal-olmayan kaba gzden baka trl grr, insanal kulak kaba kulaktan baka trl iitir, vb.. Grm bulunduumuz gibi, insan kendini kendi nesnesi iinde, sadece bu nesnenin onun iin insanal nesne ya da nesnel nesne durumuna gelmesi koulu ile, yitirmez. Bu da ancak, nesne onun iin toplumsal bir nesne, o kendisi iin toplumsal bir varlk, toplum onun iin bu nesnede varlk durumuna geldii zaman olanakldr. yleyse, bir yandan, toplumda her yerde nesnel gereklik insan iin zsel insanal gler gereklii, insanal gereklik ve bunun sonucu insann kendi z zsel glerinin gereklii durumuna geldii lde, tm nesneler onun iin kendi kendisinin nesnellemesi, onun bireyselliini dorulayan ve gerekletiren nesneler, kendi nesneleri durumuna gelirler, yani o kendisi nesne durumuna gelir. Nesneler ne biimde onun nesneleri olurlar; bu, nesnenin doas ile buna karlk den zsel gcn doasna baldr; nk olurlamann tikel, gerek biimini oluturan ey, ite bu iliki belirleniminin ta kendisidir. Bir nesne, gz iin, kulak iin olduundan baka trl alglanmtr ve gz nesnesi kulak nesnesinden baka bir nesnedir. Her zsel gcn tikellii, onun tikel znn, yleyse tikel nesnellemesi biiminin, nesnel, gerek, yaayan Varlnn da ta kendisidir. Demek ki, insan, kendini nesnel dnyada, [VIII] sadece dncede deil, ama btn duyular ile de olurlar.12 te yandan, bu ileri znel olarak alrsak: insann [sayfa 197]
12 .euerbachn Hristiyanln znn birinci blmnde unlar okunur: Demek ki, insan, ancak kendi nesnesi ile alveri iledir ki, kendi kendinin bilincine varm duruma gelir: nesnenin bilinci, insann kendinin bilincidir. Sen insan nesne ile tanrsn; onun [insann -.] z onda [nesnede -.] belirir: nesne onun anlanm z, onun gerek ve nesnel benidir. Ve bu, sadece tinsel nesneler iin deil, duyulur nesneler iin de dorudur. Onun nesneleri olduklar iin, ve tadklar anlama gre, insandan en uzak nesneler bile, insanal zn anlama-lardrlar. (Loc. cit., s. 62).
98
insann mzik duygusunu uyandran ey, ilkin mziktir; mziki olmayan kulak iin, en gzel mzik hi bir anlam tamaz,13 bir nesne [deil]dir, nk benim nesnem ancak benim zsel glerimden birinin dorulanmas olabilir, yleyse benim zsel gcm znel yeti olarak kendisi iin neyse, o da benim iin ancak o olabilir, nk benim iin bir nesnenin anlam (onun ancak kendisine karlk den bir duyu iin anlam vardr) benim duyumun uzand yere kadar uzanr.14 Toplumsal insann duyular, toplumsal-olmayan insannkilerden ite bu nedenle bakadrlar; ancak insanal zn nesnel olarak alm zenginlii sayesindedir ki, insann znel duyma yetisinin zenginlii ilkin ya gelitirilmi ya da retilmitir, [bu sayededir ki -.] bir kulak mziki olur, bir gz biim gzelliini grr, ksacas duyular insanal zevke elverili hale gelir, kendilerini insann zsel gleri olarak olurlayan duyular olurlar. nk sadece be duyu deil, ama tinsel duyular, pratik duyular (istek, sevgi vb.) denilen duyular da, ksacas insanal duyu, duyularn insanl, ancak kendi nesnelerinin varoluu, insanallatrlm doa sayesinde oluurlar. Be duyunun olumas, tm gemi tarihin iidir. Henz kaba pratik gereksinmenin tutsa bulunan duyunun, ancak snrl bir anlam vardr.} Alktan len insan iin, yiyecein insanal biimi deil, ama sadece yiyecek olarak soyut varl vardr; o, pekala en kaba biimi altnda bulunabilir ve bu beslenme etkinliinin, hayvanal beslenme etkinliinden ne bakmdan ayrld sylenemez. Kayg ve yoksulluk iindeki adam en gzel oyun karsnda bile duyusuzdur; maden tecimi yapan biri, madenin gzellii ya da kendine zg doasn deil, ama sadece tecimsel deeri grr; madenbilimsel duyusu yoktur onun. Demek ki, insanal zn nesnelemesi, [sayfa 198] kuramsal bakmdan olduu kadar pratik bakmdan da, insan duyusunu insanal klmak iin olduu kadar, insan ve doa znn tm zenginliine karlk den insanal duyuyu yaratmak iin de zorunludur. {Kurulmaya balayan toplum, zel mlkiyetin ve onun zenginlik ve yoksulluunun maddi ve tinsel zenginlik ve yoksulluk
13 .euerbach: Eer sende duygu da, mzik duygusu da yoksa, mziklerin en gzelinde, kulanda slk alan rzgrdan, ya da ayaklarnn dibinde grldeyen selden daha ok bir ey duymayacaksn. (Ibidem, s. 66.) 14 .euerbach: Varln, gznn erebildii yere, gzn, varlnn ulaabildii yere kadar uzanr. (Ibid..)
99
hareketi ile bu kurulu iin gerekli tm gereci nasl bulursa, kurulmu bulunan toplum da, kendi srekli gereklii olarak, varlnn btn bu zenginlii ile birlikte insan, zengin insan, evrensel ve derinden derine gelimi duyularla bezenmi insan yle retir.} znelcilik ile nesnelciliin, tinselcilik ile maddeciliin, etkinlik ile etkinsizliin kendi kar-olumlarn, ve dolaysyla bu trden kartlar olarak varolularn, nasl ancak toplum durumu iinde yitirdikleri grlyor; {kuramsal kar-olumlarn kendilerinin zmnn, nasl ancak pratik bir biimde, insanlarn pratik enerjisi ile olanakl olduu, yleyse zmlerinin hi bir zaman sadece bilin ii deil, ama felsefenin onu sadece kuramsal bir i olarak kavram bulunduu iin zemedii gerek bir dirimsel i olduu da grlyor ...} {Sanayi tarihi ve sanayiin yaplam nesnel varoluunun, nasl zsel insanal glerin, nasl somut olarak varolan insan, imdiye kadar, yabanclama iinde hareket edildiinden zsel glerinin gereklii ve trsel insan etkinlii olarak, ancak insann evrensel varl, din, ya da evrensel soyut z iindeki tarih (siyaset, sanat, edebiyat, vb.) tasarlanabildii iin, insann z ile balants iinde deil, ama her zaman salt dsal bir yararllk balants bakmndan tasarlanm, somut olarak varolan insan ruhbiliminin ak kitab olduklar grlr. [IX] Gnlk maddi sanayi iinde (imdiye kadar tm insanal etkinlik, emek, yleyse sanayi, kendi kendine yabanclam bir etkinlik olmu olduuna gre, bu sanayi, szkonusu genel hareketin bir paras [sayfa 199] olarak tasarlanabildii kadar, bu hareketin kendisi de becerinin tikel bir paras olarak tasarlanabilir), karmzda, somut, yabanc, yararl nesneler biimi altnda, yabanclama biimi altnda, nesnellemi insann zsel glerini grrz. Bu kitabn, yani tarihin en somut biimde varolan, en anlalabilir parasnn kendisi iin kapal kald bir ruhbilim, gerek bir bilim, ierik bakmdan gerekten zengin bir bilim durumuna gelemez.} Ksacas, ykseklerden bakarak, insanal emein bu byk parasn bir yana brakan, ve insanal etkinliin btn bu alm zenginlii, ona belki tek szckle: gereksinme, kaba gereksinmeden baka bir ey sylemedike, eksikliklerinin bilincinde olmayan bir bilim zerine ne dnmeli? Doa bilimleri engin bir etkinlik gstermi, ve durmadan byyen bir gereci kendi gereleri yapmlardr. Bununla birlikte, onlar felsefeye ne kadar yabanc kalmlarsa, felsefe de onlara o
100
kadar yabanc kalmtr. Bir anlk birlikleri imgeleme yetisinin bir yanlsamasndan baka bir ey deildi.15 stek vard, ama yetenekler eksikti. Tarihiler bile doa bilimlerine, ancak arada bir, ancak baz byk bulularn akladklar bilgilerin, yararlln bir gelime ura olarak iletmede bulunurlar. Ama sanayi yoluyla, doa bilimleri insanal yaama pratik olarak bir o kadar karm ve onu dntrm, ve dorudan doruya insandlatrmay tamamlama durumunda kalmalarna karn, insanal kurtuluu hazrlamlardr. Sanayi, doann, ve bunun sonucu doa bilimlerinin, insan ile gerek tarihsel ilikisidir; demek ki eer insann zsel glerinin drak (exotrique) bir anlanmas olarak kavranrsa, doann insanal z ve insann doal z de kavranr; sonu olarak doa bilimleri soyut olarak maddi ya da daha dorusu idealist ynelimlerini yitirecek ve insanal bilimin temeli olacaklardr, daha [sayfa 200] imdiden yabanclam bir biim altnda da olsa gerekten insanal yaamn temeli durumuna gelmi bulunduklar gibi; yaam iin bir temel ve bilim iin bir baka temel vardr demek, daha ilk anda bir yalandr. {nsanal tarih iinde olu durumundaki doa insanal toplumun dou belgesi insann gerek doasdr, yleyse sanayiin oluturduu biimdeki doa, yabanclam bir biim altnda da olsa, insanbilimsel (anthropologique) doadr.} Duyulur dnya (bkz: .euerbach) tm bilimin temeli olmaldr.16 Bilim ancak hem duyulur bilin ve hem de somut gereksinme ikili biimi altnda duyulur dnyadan yola kt samandr ki demek ki bilim eer doadan yola karsa gerek bilimdir. Tm tarih, insann duyulur bilin nesnesi ve insan olarak insan gereksinmesini [somut doal] gereksinme durumuna dntrmeye (gelitirmeye)17 yaramtr. Ta15 Marx burada, Hegelin, son blmde zerine bir kez daha dnecei doa felsefesini dnr. 16 Burada duyulur dnya olarak evirdiimiz Sinnlichkeit terimi, .euerbachta eitli anlam-larda kullanlmtr. Biz, gene de burada ngilzce evirinin anlad gibi duyarln (duyu-alg) szkonusu olduunu sanmyoruz. Soyuttan somuta, dnselden (idal) geree giden ve hi bir zaman kendi z soyutlamalarnn gereklemesinden baka bir eye erimeyen kurgusal felsefeye kar kan .euerbach, felsefenin k noktas olarak gerei almasn ister. .elsefe Reformu in Geici Tezlerde (n 65) yle yazar: Tm bilimler doaya dayanmaldrlar. Kendi doal temelini bulmadka, bir kuram, bir varsaymdan baka bir ey deildir. (Loc. cit., s. 125.) 17 Marxn elyazmasnda, her iki terim de (Vorbereitungs - Entwicklungs-) stste yazlmlardr.
101
rihin kendisi doa tarihinin, doann insan durumuna dnmesinin gerek bir parasdr. Daha sonra, insan biliminin doa bilimlerini kapsayaca gibi, doa bilimleri de insan bilimini kapsayacaklardr: sadece bir tek bilim olacaktr. [X] nsan, doa bilimlerinin dolaymsz nesnesidir;18 nk insan iin dolaymsz duyulur doa dorudan doruya [sayfa 201] insanal duyulur dnyadr (zde deyim); bu duyulur doa, onun iin arasz biimde somut olarak varolan teki insandr; nk onun kendi z duyulur dnyas, ancak teki insan sayesinde onun kendisi iin insanal duyulur dnyadr. Ama doa da insan biliminin dolaymsz nesnesidir. nsann ilk nesnesi insan duyulur dnya olan doadr, ve insann tikel ve somut zsel gleri, kendi nesnel gereklemelerini ancak doal nesnelerde bulduklarndan, kendinin bilincine de ancak genel olarak doabiliminde varabilirler. Dnce esinin ta kendisi, dncenin dirimsel belirtisinin esi olan dil, somut niteliktedir. Doann toplumsal gereklii ile insanal doal bilimler ya da doal insan bilimleri zde deyimlerdir. {Zengin insan ile zengin insanal gereksinmenin, ekonomi politiin zenginlik ve yoksulluunun yerini nasl aldklar grlyor. Zengin insan, ayn zamanda bir insanal dirimsel belirti btnsellii gereksinmesi bulunan insandr da. Kendi z gereklemesi, kendinde isel zorunluluk olarak, gereksinme olarak varolan insan. nsann sadece zenginlii deil, ama yoksulluu da sosyalizmde ayn derecede insanal ve bunun sonucu toplumsal bir anlam kazanr. Yoksulluk insanlara en byk zenginlii, [yani-.] teki insan, bir gereksinme olarak duyuran edilgin badr. Nesnel zn bendeki adlandrmas, benim zsel etkinliimin duyulur patlak verii, bylece benim varlmn etkinlii durumuna gelen tutkudur.19} [sayfa 202]
18 Btn bu andrma, bir varln zn anlayan eyin, onun nesnesi olduu fikrine dayanr. Gelecein .elsefesinin lkelerinde, .euerbach, yle yazar (n 7): Oysa, bir varln doas, onun nesnesinde tannr; bir varln zorunlu olarak iliikli bulunduu nesne, onun znn anlanmasndan baka bir ey deildir. (Loc. cit., s. 132-133.) Daha ilerde yle ekler: Sadece ayn snftaki varlklar birbirleri iin nesnedirler, ve kendilerinde olduklar gibi yledirler. (s. 134.) 19 Bu para, .euerbachn u geici tezi (n 43) ile karlatrlabilir: zgrlk, zaman, ac olmadan, ne nitelik, ne enerji, ne tin, ne sevgi atei, ne de sevgi vardr. Gereksinmesiz bir varolu, gereksiz bir varolutur. Genel olarak tm gereksinmeden yoksun bulunan kii, varolma gereksinmesini de duymaz. Varolsun olmasn, bu onun iin de, teki iin de birdir. Acsz bir varlk temelsiz bir varlktr. Ancak ac ekebilen kii varolmaya
102
5 Bir varlk, ancak kendi kendisinin efendisi olduu andan sonradr ki, kendini bamsz olarak grmeye balar, ve o, ancak varoluunu kendi kendine borlu olduu zamandr ki, kendi kendisinin efendisidir. Bir bakasnn kayras ile yaayan bir insan, kendini baml bir varlk olarak grr. Ama ben, sadece yaammn bakmn bir bakasna borlu bulunmakla kalmayp, ayrca eer yaamm da o yaratm, yaammn kayna da o olmu bulunuyorsa, tamamen bir bakasnn kayras ile yayorum, ve yaamm, eer benim kendi z yaptm deilse, zorunlu olarak kendi dnda szde bir temele sahip demektir. Bu nedenle, yaratma, halk bilincinden kovulmas ok g bir fikirdir. Doa ile insann kendi balarna varolduklar olgusu, onun iin kavranlmaz bir eydir; nk bu olgu pratik yaamn tm apaklklarna ters der. Dnyann yaradl [inanc -], gognoise ile, yani krenin olumasn, dnyann oluunu bir sre, bir kendi-kendini-oluturma sreci olarak tasarlayan bilim tarafndan iyiden iyiye sarslmtr. Kendiliinden retme, yaratma kuramnn tek pratik rtlmesidir. Oysa, yaltk bireye, Aristonun sylemi bulunduu eyi sylemek geri kolaydr: Sen baban ile annen tarafndan dnyaya getirildin, sende insan retmi bulunan ey, demek ki iki insann iftlemesi, demek ki insanlarn cinsel bir eylemidir. yleyse insann yaamn, fizik bakmdan bile insana borlu bulunduunu gryorsun. Oy leyse gzn sadece bir yn zerine, babam dnyaya kim getirdi, onun byk babasn dnyaya kim getirdi? ... vb. diye kendine sorular sormakta devam ettiin sonsuz dizi zerine dikmemelisin. Bu dizide somut olarak gzle grlr olan ve oalmada insann kendi kendini yinelemesi, yleyse insann hep zne kalmas sonucunu veren evrimsel hareketi de grmelisin. Ama sen u yant vereceksin: Eer ben seninle bu evrimsel hareket zerinde uzlarsam, sen de benimle, [sayfa 203] bana: ilk insan ve genel olarak doay kim yaratt? sorusunu sordurmaya kadar gtren dizi zerinde uzla. Sana ancak u yant verebilirim: Senin
deimlidir. Ancak ac eken varlk tanrsal bir varlktr. Sevgisiz bir varlk, varlksz bir varlktr. Sevgisiz bir varlk, duyarlksz, maddesiz bir varlktan baka bir ey deildir. (loc. cit., s. 115.) Marxn dncesi ile .euerbachn dncesi arasndaki ayrlk daha iyi ltrlebilecektir.
103
sorun, bir soyutlama rnnn ta kendisi. Kendine bu soruya nasl vardn sor; kendine senin sorunun, sama olduu iin yantlayamadm bir gr noktasndan yola karak sorulup sorulmadn sor. Kendine bu dizinin usa-uygun bir dnce iin bylece varolup olmadn sor. Sen doa ile insann yaradl sorusunu sorduuna gre, insan ve doay soyutluyorsun demektir. Onlar varolmayan eyler olarak koyuyor, ama gene de sana varolduklarn tantlamam istiyorsun. O zaman sana yle derim: Soyutlaman bir yana brak, sorduun soruyu da bir yana brakacaksn, yok eer soyutlamanda direnmek istiyorsan, tutarl ol, ve insan ile doay varolmayan eyler olarak dnmene karn [XI], gene de dndne, kendin de doa ve insan olduuna gre, o zaman kendi kendini varolmayan ey olarak dn. Dnme, bana soru sorma; nk dndn ve bana soru sorduun anda, doann ve insann varln soyutlama biiminin hi bir anlam kalmyor. Yoksa her eyi hilik olarak koyacak, ve sen kendin olmak isteyecek kadar bencil misin? Bana yle yant verebilirsin: Ben, doann vb. hiliini koymak istemiyorum; ben, sana,. onun dou belgesi sorusunu soruyorum, anatomiciyi kemikli yapllar vb. zerinde sorguya ektiim gibi. Ama, sosyalist insan iin, evrensel tarih ad verilen eyin tm, insann insanal emek tarafndan oluturulmasndan, doann insan iin oluundan baka bir ey deildir; yleyse o, kendisinin kendisi tarafndan oluturulmasnn, kendi doum srecinin ak ve rtlmez kantna sahiptir. Eer insan ve doann zsel gereklii, eer insan iin doann varoluu olan insan ve insan iin insann varoluu olan doa bir olgu, somut, apak bir ey durumuna gelmilerse, yabanc bir varlk, doann ve insann stne konmu [sayfa 204] bir varlk sorunu bu sorun, doa ile insann zselsizliinin (inessentialit) itirafn ierdiinden pratik bakmdan olanaksz bir duruma gelmitir. Tanrtanmazlk, bu ikincil eyi yadsd lde, artk anlamszdr; nk tanrtanmazlk Tanrnn yadsnmasdr ve bu yadsma ile o insann varoluunu koyar, ama sosyalizm olarak sosyalizmin artk bu orta terime gereksinmesi yoktur. O, z olarak insann ve doann kuramsal ve pratik bakmdan duyulur bilincinden yola kar. O insann artk orta terim aracyla dinin kaldrlmas olmayan olumlu kendinin bilincidir, tpk gerek yaamn,
104
insann, artk orta terim aracyla zel mlkiyetin kaldrlmas olmayan olumlu gereklii, [yani -.] komnizm olmas gibi. Komnizm, olumluyu, yadsmann yadsnmas olarak koyar, yleyse o insann kurtulu ve kendini onarmnn gerek ura, tarihin gelecekteki gelimesi iin zorunlu uraktr. Komnizm, yakn gelecein zorunlu biimi ve enerjetik ilkesidir, ama komnizm olarak komnizm, insanal gelimenin erei, insanal toplumun biimi deildir. [sayfa 205]
105
[ZEL MLKYET REJMNDE VE SOSYALZMDE NSANAL GEREKSNMELERN ANLAMI. SAVURGAN ZENGNLK LE SINA ZENGNLK ARASINDAK AYRIM. BURJUVA TOPLUMDA BLM]
[XIV] 7 Sosyalizmde insanal gereksinmelerin zenginliinin ne anlam kazandn ve, bunun sonucu, yeni bir retim biimi ile yeni bir retim nesnesinin ne anlam kazandklarn grm bulunuyoruz: insann zsel gcnn yeni bir belirtisi ve insanal zn yeni bir zenginlemesi. zel mlkiyet erevesinde, eyler ters bir anlam kazanrlar. Her insan, teki iin, onu yeni bir zveriye zorlamak, yeni bir bamllk iine sokmak ve yeni bir yararlanma, ve bunun sonucu iktisadi ykm biimine gtrmek zere, yeni bir gereksinme yaratmaya alr. Herkes, onda kendi bencil gereksinmesinin doyumunu bulmak iin, teki insanlar egemenlik altna alan yabanc bir zsel g yaratma ardnda koar. Nesneler [sayfa 206]
106
yn ile birlikte, demek ki, yabanc varlklarn insann uyruu bulunduu egemenlii de byr ve her yeni rn, bu karlkl aldatma ve karlkl soygunu daha da pekitirir. nsan insan olarak bir o kadar yoksullar, dman varla egemen olmak iin bir o kadar paraya gereksinme duyar, ve parasnn erklii de retim hacmi ile tastamam ters orantl olarak der, yani parann erklii artt lde, onun yoksulluu da artar. Demek ki, para gereksinmesi, ekonomi politik tarafndan retilen gerek gereksinme ve onun rettii tek gereksinmedir. Parann nicelii gitgide onun tek ve erkli zgl durumuna gelir; her eyi kendi soyutlamasna indirgedii gibi, kendi z hareketi iinde kendini de nicel bir varla indirger. l yokluu ve lszlk onun gerek ls durumuna gelirler. znel dzeyde de bu kendini, bir yandan rnlerin ve gereksinmelerin genilemesinin, tretici ve durmadan insanlk-d, incelmi, doaya kar ve dsel istekleri hesaplamakta olan kle durumuna gelmesinde gsterir zel mlkiyet kaba gereksinmeyi insanal gereksinme durumuna dntrmeyi bilmez; imgelem, keyfe ballk, yelteklik (caprice) onun idealizmidir, ve [hi -.] bir harem aas, efendisini, snai harem aasndan, [yani -.] reticiden daha byk bir bayalkla koltuklamaz ve ustalkla gze girmek iin, dzenbazlkla para kazanmak ve ok hristiyanca sevdii komusunun cebinden mangr ekmek iin, ondan daha pis aralarla efendisinin krelmi yeteneklerini uyandrmaya almaz. (Her rn, tekinin varlnn parasnn ekilmeye alld bir yemdir; her gerek ya da olanakl gereksinme, sinei kseye ekecek olan bir gszlktr: insann toplumsal znn evrensel smrs, tpk eksikliklerinden herbiri gibi, cennet ile bir ba, insan yreinin rahibe ak olan bir kesidir; her gereksinme, komuya en sevimli bir biimde yaklamak, ve ona yle demek iin bir frsattr: Sevgili dostum, senin iin zorunlu olan eyleri [sayfa 207] sana vereceim; ama sen sine qua non20 koulunu biliyorsun; seni bana balayan antlamay hangi mrekkeple imzalayacan biliyorsun; ben sana bir zevk salarken seni kazklayacam). Snai harem aas insann en pis heveslerine katlanr, onun gereksinmesi ile onun arasnda araclk yapar, ondaki hasta istekleri uyandrr, daha sonra bu araclklarn cretini istemek zere, onun kusurlarn gzetir.
20
Olmazsa olmaz.
107
Bu yabanclama te yandan, bir yanda gereksinmelerin ve onlar karlama aralarnn ar inceliini, te yanda gereksinmenin tam, kaba ve soyut yalnl olan hayvanca bir yabanlla dn reterek kendini gsterir; ya da daha dorusu, o, kart anlam ile birlikte kendi kendini yeniden dourmaktan baka bir ey yapmaz. Temiz hava gereksinmesi bile ii iin bir gereksinme olmaktan kar; insan, inine dner, ama o imdi uygarln bulac ve pis kokulu soluu ile bozulmutur ve artk orada, ancak, her gn ondan kaabilecek, eer parasn demezse her gn atlabilecei yabanc bir erklik olarak, [XV] gvenilmez bir biimde yaar. Onun, bu lm evini demesi gerekir. Ahileusda Prometheusun yabanl insana dntrmesini salam bulunan en byk armaanlardan biri olarak gsterdii k evi, ii iin yle olmaktan kar. Ik, hava, vb., ya da en ilkel hayvanal temizlik, insan iin bir gereksinme olmaktan karlar. Pislik, bu durgunluk, insann bu kokumas, uygarln bu (szck anlamnda) irkef kuyusu, onun yaam esi durumuna gelir. Eksiksiz ve doaya kar savsama, rm doa yaamnn esi durumuna gelir. Duyularmn hi biri, sadece insanal yn altnda deil, ama insanlk-d, yani hayvanaldan da beter yn altnda bile, yoktur artk. nsanal emein en kaba biimlerinin (ve aletlerinin) geri geldikleri grlr: Romal klelerin deirmenta,21 birok [sayfa 208] ngiliz iisi iin retim biimi, varolu biimi durumuna gelmitir. nsann insanal gereksinmeleri olmamas yetmez, hayvanal gereksinmeler de ortadan kalkarlar. rlandal artk yeme gereksinmesinden, ve stelik patates yeme, ve hatta en ktsnden, domuz patatesi yeme gereksinmesinden baka bir ey bilmez. Ama ngiltere ve .ransann her sanayi kentinde daha imdiden kk bir rlanda var. Yabanl olsun, hayvan olsun, hi deilse av, hareket, vb., topluluk gereksinmesi duyarlar. Makinenin, almann yalnlatrlmas, henz oluma aamasnda bulunan insan, henz hi gelimemi bulunan insan ocuk, ii durumuna dntrmek iin kullanlmtr, oysa ii yzst braklm bir ocuk durumuna gelmitir. Makine, gsz insan makine durumuna dntrmek iin, kendini insann gszlne uyarlar (uydurur).
21 Romal kleleri cezalandrmak iin, onlar bir deirmenin deirmentan dndrmeye mahkm ediyorlard.
108
{Gereksinmelerdeki ve onlar karlama aralarndaki art, gereksinmeler ve aralar yokluunun domasna nasl yolaar? ktisat (ve kapitalist: genel olarak, deneysel iadamlarnn kusurlar ve bilimsel varolularndan baka bir ey olmayan iktisatlara bavurduumuz zaman, hep deneysel iadamlarnn szn ediyoruz) bunu yle kantlar: 1 o iinin gereksinmesini fizik yaamn en zorunlu ve en yoksul srdrlmesine ve etkinliini de en soyut mekanik harekete indirger, ve sonu olarak yle der: insann ne baka gereksinmesi, ne baka etkinlii, ne de baka zevki vardr; nk bu yaam bile, o insanal yaam ve varlk diye gsterir; 2 o olabilecek en yoksul yaam (varoluu) kural olarak ve stelik evrensel kural olarak hesaplar: insanlarn byk yn bakmndan geerli olduu iin evrensel; iinin etkinliini tm etkinliin ar bir soyutlamas durumuna getirdii gibi, iiyi de duyu ve gereksinimden yoksun bir varlk durumuna getirir; bunun sonucu iinin her lks ona knanacak bir ey, ve en soyut gereksinmeyi aan her ey de edilgin zevk ve etkinlik belirtisi olarak da olsa lks olarak grnr. [sayfa 209] Ekonomi politik, bu zenginlik bilimi, yleyse ayn zamanda vazgeme, yoksunluklar, esirgeme bilimidir de, ve gerekten temiz hava ya da fizik hareket gereksinmesini bile insandan esirgeyecek kadar ileri gider. Bu tanskl sanayi bilimi ilecilik (asctisme) bilimidir de, ve onun gerek lks, ileci, ama tefeci cimri ile, ileci, ama retici kledir. Satrel lks, cretinin bir parasn Biriktirme Sandna gtren iidir, ve bu kendi gzde delice hevesi (lubie favorite) iin, hatta aalk bir sanat bile bulmutur. Bu delice heves, byk bir duygululuk ile birlikte, tiyatroya tanmtr. yleyse ekonomi politik din d ve tat almaya dnk ynne karn gerek bir satrel bir bilim, bilimlerin en satrel olandr. Kendinden vazgeme, yaamdan ve tm insanal gereksinmelerden vazgeme, onun ba savdr. Ne kadar az yer, ne kadar az ier, ne kadar az kitap satn alr, tiyatroya, baloya, meyhaneye ne kadar az gider, ne kadar az dnr, sever, kuram kurar, ne kadar az ark syler, konuur, kl oynarsan, vb., o kadar ok biriktirir, ne gvelerin ne de tozun yiyebilecekleri hazineni, sermayeni, o kadar ok artrrsn. Sen ne kadar azsan, yaamn ne kadar az belirtirsen, o kadar oa sahip olursun, yabanclam yaamn o kadar byr, yabanclam varlndan o kadar ok biriktirirsin. [XVI] ktisat senden yaam ve insanlk olarak ald eylerin yerine, para ve
109
zenginlii koyar ve senin yapamadn her eyi, senin paran yapabilir: yiyebilir, iebilir, baloya, tiyatroya gidebilir; sanat, derin bilgiyi, tarihsel ilginlikleri, siyasal erklii snar; yolculuk edebilir; btn bunlar sana verebilir; btn bunlar satn alabilir; gerek yetenektir o. Ama btn bunlar olan onun [parann -.], kendi kendini yaratmaktan, kendi kendini satn almaktan baka bir olana yoktur; nk geri kalan her ey onun uadr ve eer ben efendiye sahipsem onun uana da sahibim demektir, ve uana gereksinmem yoktur. Demek ki, btn tutkular ve tm etkinlik, zenginlik susuzluu [sayfa 210] iinde yokomaldrlar. Demek ki, ii, tam yaamak isteyecek kadarna sahip olmal, ve sadece sahip olmak iin yaamay istemelidir.} Geri imdi iktisadi alanda bir tartma bagsterir. Birileri (Lauderdale, Malthus, vb.) lks salk verir ve tutumu karglar, brleri ise (Say, Ricardo, vb.) tutumu salk verir ve lks karglar. Ama birinciler lks emek (yani mutlak tutum) retmek iin istediklerini, brleri de tutumu zenginlik, yani lks retmek iin istediklerini gizlemezler. Birinciler, zenginlerin tketimini belirlemesi gereken eyin sadece kazan susuzluu olmad romantik yanlsamas iindedirler ve zenginleme arac olarak dorudan doruya savurganl gstererek kendi z yasalarnn tersini sylerler; ve brleri de sonu olarak onlara, abartmal bir arballk ve byk bir ayrnt lks ile, savurganlk aracyla, benim varlm artrmayp azalttm tantlarlar; ikinciler retimin dpedz geici heves ve yknme tarafndan belirlenmi bulunduunu gizleme ikiyzllne derler; ar derecede incelmi gereksinmeleri unuturlar; tketim olmakszn retilemeyeceini unuturlar; retimin rekabet aracyla daha evrensel ve daha atafatl olacan unuturlar; kendileri iin nesnenin deerini kullanmn ve kullanm da modann belirlediini unuturlar. Sadece yararlnn retildiini grmek isterler, ama yararl rete rete, retimin yararsz bir nfus arl rettiini unuturlar. Savurganlk ile tutumun, lks ile yoksunluun, zenginlik ile yoksulluun, birbirleri ile edeerde olduklarn birileri de, brleri de unuturlar. {Ve sen, eer kendini iktisadn rettiklerine uydurmak istiyor, yanlsama iine dmek istemiyorsan, sadece yemek vb. gibi dolaymsz duyularnda tutumlu olmakla kalmamal, kendini genel karlara katlmak, acmak, gvenmek vb. gibi eylerden de
110
esirgemelisin.} Senin olan her eyi, satlr, yani yararl klmalsn. Eer [sayfa 211] ben iktisatya: Bedenimi bir bakasnn isteine brakma, satma yoluyla para kazanrsam, iktisadi yasalara uymu (.ransada fabrika iileri, karlarnn ve kzlarnn fuhunu ek alma saati olarak adlandrrlar, ki bu tamamyla dorudur), ya da dostumu .asllara sattm zaman iktisada uygun davranmam m olurum (ve asker vb. tecimi biimi altnda dolaysz insan sat tm uygar lkelerde grlr) diye sorarsam, o bana u yant verir: Benim yasalarma aykr davranm olmazsn, ama yeenlerim olan satre ve dinin sylediklerine dikkat et; benim iktisadi satrem ile iktisadi dinimin sana kar syleyecek hi bir eyleri yok, ama... Ama ben, o zaman daha ok ekonomi politie mi inanmalym, yoksa satreye mi? Ekonomi politiin satresi, kazan, emek ve tutumdur, azla yetinirliktir... ama ekonomi politik bana gereksinmelerimi karlamay sz verir. Satrenin ekonomi politii bulunta, erdemde, vb. zenginliktir, ama eer yaamyorsam nasl erdemli olabilir, eer hi bir ey bilmiyorsam nasl iyi bir bulun tayabilirim? Tm bu durum, yabanclamann znde temellendirilmitir: her kre (sphre, dzey, alan) bana ayr ve kart bir kural uygular: satre bana bir, ve iktisat bir baka kural uygular; nk herbiri insann belirli bir yabanclamasdr ve herbiri [XVII] yabanclam zsel etkinliin tikel bir kresini tutar, herbiri br yabanclama ile bir yabanclama ilikisi iindedir. Bylece M. Michel Chevalier, Ricardoyu satreyi bir yana brakmakla knar. Ama Ricardo, iktisad kendi z dili ile konuturur. Eer iktisat satrel deilse, Ricardo bu konuda bir ey yapamaz. M. Chevalier satre yapt lde iktisad bir yana brakr, ama ekonomi politik yapt lde de, satreyi zorunlu olarak ve gerekten bir yana brakr. ktisadn satre ile balants, eer ayrca keyfe bal, olumsal, ve bunun sonucu temelsiz ve bilimsel zlkten yoksun deilse, eer yapmack olarak nem verilmiyor, ama zsel olarak gznnde tutuluyorsa, iktisadi [sayfa 212] yasalarn satre ile balantsndan baka bir ey olamaz: eer bu grnmyor, ya da daha dorusu tersi oluyorsa, Ricardonun bunda suu ne? Ayrca iktisat ile satre arasndaki kartlk bir grnten baka bir ey deildir ve eer bir kartlk varsa, bu o kartlk deildir. Ekonomi politik, satrel yasalar kendi biiminde dile getirmekten baka bir ey yapmaz.
111
{ktisat ilkesi olarak gereksinme yokluu, kendini en parlak biimde iktisadn nfus kuramnda gsterir. Ar insan vardr. Hatta insanlarn varoluu bile ar bir lkstr ve eer ii satrel ise (Mill cinsel bakmdan perhizli davranan kimseler iin kamusal kutlamalar, ve evliliin bu [lksel] ksrlna kar yanllk yapan kimseler iin de kamusal bir knama nerir22 ... Satre deil mi, ilecilik retisi deil mi bu?) reme plannda tutumlu olacaktr. nsan kamusal bir ykm olarak grnr.) retimin zenginler iin tad anlam, aka yoksullar iin tad anlamda belirir; yukarda bulunan kimselere gre, bu anlam kendini hep ince, ereti klkl, belirsiz bir biimde davurur, grntr; aada bulunan kimselere gre [ise -] kendini kaba, dolaysz, iten bir biimde davurur, zdr. inin kaba gereksinmesi, zenginin incelmi gereksinmesinden ok daha byk bir kr kaynadr. Londrann bodrum katlar, kiraya verenlerine saraylardan daha ok gelir getirirler, yani mlk sahibine gre, onlar daha byk bir zenginlik, demek ki iktisat gibi konumak gerekirse, daha byk bir toplumsal zenginliktirler. Ve sanayi, gereksinmelerin incelii zerine hava oyunu (speculation) oynad gibi, kabalklar, ama yapay olarak yolalm kabalklar zerine de hava oyunu oynar. Bu kaba gereksinmelerin saladklar gerek sevin, demek ki kendi kendini avutmaya dayanr, demek ki bu sevin, gereksinmenin o grnrdeki karlanmas, o kaba gereksinme [sayfa 213] barbarl iindeki uygarlktr. Bunun sonucu ngiliz kk kahveleri zel mlkiyetin simgesel rnekleridirler. Bu kahvelerin lks snai lks ve snai zenginliin insan ile gerek ilikisini gsterir. Demek ki, bu kk kahveler, halkn, ngiliz polisi tarafndan hi deilse tatllkla davranlan tek gerek pazar elenceleridirler. KTSATININ emek ve sermaye birliini eitli biimde nasl koyduunu grm bulunuyoruz. 1 Sermaye, birikmi emektir; 2 ster sermayenin kr ile birlikte yeniden-retimi olsun, ister hammadde (emek gereci) olarak, isterse kendi bana alan alet olarak sermaye olsun (makine, arasz emek ile zde olarak konmu bulunan sermayedir), sermayenin retim iindeki belirlenimi,
22
Mill, Elments dconomie politique, Parisot evirisi, Paris 1823, s. 10 vd.
112
retken emektir; 3 i bir sermayedir; 4 cret sermaye harcamalar iine girer; 5 iye ilikin olarak, emek onun dirimsel sermayesinin yeniden retimidir; 6 Kapitaliste ilikin olarak, emek onun sermayesinin bir etkinlik etkenidir; son olarak 7 ktisat, emek ve sermayenin ilkel birliini, kapitalist ve ii birlii olarak varsayar; cennetsel ilkel durumdur bu. ki kiinin cisimletirdii bu iki yn [XIX] birbirinin grtlana sarld srada, bu durum iktisat iin olumsal ve bunun sonucu ancak dtan aklanabilecek bir olaydr (bkz: Mill).23 Henz deerli madenlerin duyulur parlakl ile krlemi bulunan ve bunun sonucu henz madensel para tapncaklar olan uluslar henz eksiksiz para uluslar deildirler. .ransa ile ngiltere arasndaki kartlk. Kuramsal bilmecelerin zmnn ne derecede bir praxis ii olduu ve praxis aracyla gerekletii, doru praxisin ne derecede gerek ve olumlu bir kuram koulu olduu, rnein tapncaklk dolaysyla grnr. Tapncaknn duyulur bilinci, Yunanlnn bilincinden ayrdr, nk onun duyulur varoluu da ayrdr. nsann doa duyusu, insanal doa duyusu, [sayfa 214] yleyse doal insan duyusu da, henz insana zg emek tarafndan retilmedii srece, duyarllk ile tin arasndaki soyut dmanlk zorunludur. Eitlik, .ranszcaya, yani siyasal dile evrilmi Almanca ben = benden baka bir ey deildir. Komnizmin nedeni olarak eitlik, onun siyasal temelidir; ve Alman, komnizmin temelini, insan evrensel kendinin bilinci olarak tasarlayarak kavrad zaman da, ayn ey olur. Anlalmas kolaydr ki, yabanclamann kaldrlmas, her zaman yabanclamann egemen erklik olan biiminden, Almanyada kendinin bilincinden, .ransada siyaset nedeniyle eitlikten, ngilterede [ise -.] sadece kendi kendisi ile len pratik maddi gerek gereksinmesinden yola kar. Proudhonu eletirmek ve deerlendirmek iin yola, ite buradan kmak gerekir.24 Eer henz komnizmin kendisini yadsmann yadsnmas, kendi kendisi ile orta terim olarak zel mlkiyetin yadsnmasna
Ibid., s. 59 vd.. Marx, ayn dnemde, Proudhonun deimlerini aka kabul etmesine karn, burada onun kuramnn, her eyden nce eitlik kavramna dayanan temel bir eletirisinin taslan verir.
23 24
113
sahip bulunan insanal zn temellk olduu iin, bunun sonucu olumluyu henz kendi kendinden deil, ama tersine zel mlkiyetten yola karak doru biimde koymad iin,25 ... nn ... bylece eski Alman biiminde Hegel Grngbilimi biiminde ... nitelendiriyorsak ... ... imdi alm bir hareket olarak ortadan kaldrlm ve ... ... ve dinginlik bulunabilsin nk bilincinde ... ... sadece insanal zn bylece gerek ... ... dncesinin tpk nce de olduu gibi kaldrlmas ... demek ki insanal yasamn gerek yabanclamas ve yabanclama olarak ne kadar bilincine varlrsa o kadar [sayfa 215] byk bir yabanclama onunla birlikte kaldklarndan gerekletirilebilir, yleyse o, kendini ancak komnizm aracyla gerekletirebilir. zel mlkiyet fikrini kaldrmak iin, dnlm komnizm iyice yeter. Gerek zel mlkiyeti kaldrmak iin, gerek bir komnist eylem gerekir. Tarih bunu getirecek, ve dncede daha imdiden onun kendi kendini kaldrdn bildiimiz bu hareket, ok sert ve ok yaygn bir sre aracyla gereklie geecektir. Daha ilk anda, tarihsel hareketin snrnn olduu kadar ereinin de bir bilincine, ve bu hareketi aan bir bilincine ermi bulunmamz gerek bir ilerleme saymalyz. Komnist iiler biraraya geldikleri zaman, amalar ilkin reti, propaganda vb. gibi eylerdir. Ama ayn zaman da bylelikle yeni bir gereksinme, toplum (topluluk) gereksinmesini de edinirler, ve ara olduu sanlan ey, ama durumuna gelmi bulunur. Sosyalist .ransz iilerinin biraraya geldikleri grld zaman, bu pratiksel hareketin en parlak sonular gzlemlenebilir. Sigara, iki ime, yemek yeme vb., artk orada toplanma bahaneleri ya da birleme aralar deildirler. Topluluun amac durumuna gelmi bulunan toplant, ortaklk, konuma onlara yeter, insanal kardelik onlarda bo bir sz deil, ama bir, doruluktur (vrit), ve insanln soyluluu, alma ile sertlemi bu ehrelerde parlar. [XX] {Ekonomi politik her ne kadar arz ile talebin her zaman birbirlerini dengelediklerini ileri srerse de, kendi z kesinlemele25 Elyazmas sayfasnn sol kesi yrtlmtr. Sadece satrlarn sonlar kalm, bu da metnin aa yukar tm yeniden kuruluunu olanaksz klmtr. Biz, Moskova MarksizmLeninizm Enstitsnn son almalarndan Yararlanarak, metinden kalan ne varsa, onu eviriyoruz.
114
rine gre, insan arznn (nfus kuram) talebi her zaman getiini, demek ki tm retimin zsel sonucunun insann varoluu, arz ile talep arasndaki oranszl en parlak biimde gsterdiini hemen unutur.} {Balangta ara olan parann, ne derecede gerek erklik ve tek erek olduu, genel olarak beni bir varlk durumuna getiren, yabanc nesnel varl benim varlm yapan aracn, [sayfa 216] ne lde kendi bana bir erek olduu... topran yaam kayna olduu yerlerde toprak mlkiyetinin, gerek geim aralar olduklar yerlerde at ile klcn, yaamn gerek siyasal erklikleri olarak tannm bulunmalar biiminde de grlebilir. Ortaada bir snf, kl tama hakkna sahip olur olmaz, kurtulmu demektir. Gebe halklarda, at, beni zgr bir insan, bir topluluk (ortaklk) yesi durumuna getiren eydir.} Yukarda insann inine vb. dndn, ama onu bu kez yabanclam ve dman bir biim altnda bulduunu sylemitik. Maarasndaki yabanla kendini yararlanmas ve snmas iin kendiliinden sunan bu doa esindeki yabanl, kendini sudaki balktan daha yabanc deil, daha dorusu onun kadar kendi evinde duyar. Ama yoksulun oturduu bodrum, dman bir eydir, onun kendini, sonunda: burada kendi evimdeyim diyebilecei kendi z evi saymad, daha ok bir bakasnn evinde, her gn yolunu bekleyen ve eer kiray demezse onu kap dar eden bir yabancnn evinde bulduu, kendi z evi sayamad, kendinde dman bir erklik ieren, kendini ona, onun terini kendisine verdii lde veren bir konuttur. Ayn biimde nitelik bakmndan da, o, kendi konutunu br dnyada, zenginlik cennetinde bulunan insanal konutun kart olarak grr. {Yabanclama, benim geim aralarmn bir bakasna ilikin olmasnda, benim isteim olan eyin bir bakasnn eriilmez mlkiyetinde olmasnda olduu kadar, her eyin kendi kendinden baka olmasnda, etkinliimin baka ey olmasnda, son olarak ve bu kapitalizm iin de dorudur egemenlik srenin eninde sonunda insanlk d erklik olmasnda da grnr. Sadece zevke adanm, etkin olmayan, savurgan zenginliin tanm: bir yandan, bu zenginlikten yararlanan kii, geri, kararsz delice heveslerden vazgeerek, sadece geici bir birey gibi davranr, ve ayn zamanda bakasnn kle [sayfa 217] emeini, insann kanl
115
terini de kendi isteinin kurban olarak grr; bu nedenle insann kendisini, yleyse kendi kendisini de kurban edilmi ve hi olarak bilir (bununla birlikte onun insanlar horgrmesi kibir olarak, yzlerce insanal yaam uzatabilecek eylerin salp savrulmas ya da dizginsiz savurganl ile cokun ve retken olmayan tketiminin emei ve bunun sonucu bakasnn geimini koullandrdklar iren yanlsama olarak grnr); insann zsel glerinin gereklemesini, o sadece kendi canavarlnn, kendi yeltekliinin ve kendi keyfi ve tuhaf delice heveslerinin gereklemesi olarak tanr. Ama bu zenginlik, te yandan, zenginlii yaln bir ara, ve yokedilmeye deer bir ey olarak tanr, demek ki bu zenginlik, ayn zamanda, onun hem klesi, hem de efendisidir, ayn zamanda, hem yce gnll hem de aalk, hem maymun itahl, kendini beenmi, kibirli, hem de incelmi, gelimi, tinsel bir zenginliktir; o henz zenginlii, onu egemenlik altna alan bsbtn yabanc bir erklik olarak denememitir; onda daha ok kendi z erkliini grr ve [bu] zenginlik [deil], [onun iin] ... son erek [olan]26 zevktir. Bu ... [XXI] ve zenginliin znn duyulur grn ile krlemi, parlak yanlsama karsna, emeki, azla yetinir, iktisada gre dnen, baya zenginliin znn ta kendisi zerine aydnlanm bulunan sanayici kar ve savurgann zevk susuzluuna daha geni bir alan salayarak, ona retimleri ile gzel pohpohlardan baka bir ey sylemeyerek, sanayicinin rnleri savurgann isteklerine ynelik aalk okantlarn ta kendileridir, tekinin elinden kaan erklii tek yararl biimde kendisi iin ele geirmesini bilir. Demek ki snai zenginlik ilkin her ne kadar savurgan, maymun itahl zenginliin sonucu olarak grnrse de, birincinin hareketi, kendine zg bir hareket ile, bir o kadar etkin bir biimde onun yerini alr. .aiz orannn dmesi, gerekte, snai hareketin bir vargs [sayfa 218] ve zorunlu bir sonucudur. Rantlar (gelirleri) ile geinen savurgann aralar, tastamam zevk aralarnn ve onlarn tuzaklarnn art ile ters orantl olarak, bylece her gn azalrlar. Demek ki, o, ya sermayesini yemeli, bylece yokolmal, ya da sanayici kapitalist durumuna dnmelidir... te yandan, toprak rant geri snai hareketin gidii sayesinde, srekli bir biimde dorudan doruya ykselir, ama grm bulunuyoruz toprak mlkiyetinin, tm br mlki26
Sayfa yrtlmtr. -drt satr eksiktir.
116
yet gibi, kendini kr ile birlikte yeniden reten sermaye kategorisi iine girecei bir an ister istemez gelir ve, stne stlk, bu da o ayn snai hareketin sonucudur. Demek ki, savurgan toprak sahibi de, ya sermayesini yiyecek, bylece yokolacak ... ya da kendi z toprann iftlik kiracs tarm yapan sanayici durumuna gelecektir} {Demek ki Proudhonun sermayenin kalk ve sermayenin toplumsallama eilimi olarak dnd para faizinin azalmas, daha ok savurgan zenginlie tebelle olan sermayenin eksiksiz utkusunun dolaysz bir belirtisinden, yani tm zel mlkiyetin snai sermaye durumuna dnmesinden zel mlkiyetin grnte hl insanal tm nitelikleri zerindeki eksiksiz utkusu ve zel mlk sahibinin zel mlkiyetin zne (emek) btnsel uyrukluu baka bir ey deildir. Geri sanayici kapitalist de zevk alr. Gereksinmenin doa d yalnlna hi bir zaman geri dnmez, ama onun zevki ikincil, dinlenme niteliinde, retime baml bir zevkten baka bir ey deildir, ve bylece bu zevk hesapl, yleyse iktisada da uygun bir zevktir, nk sanayici kapitalist onu sermaye harcamalarna ekler ve bunun sonucu bu zevkin sanayici kapitaliste, onun iin harcam bulunduu eyin, sermayenin yeniden retimi aracyla krla birlikte yerine konmas iin gerekenden daha ouna malolmamas gerekir. Demek ki zevk sermayeye, zevk alan birey de sermayeletiren bireye bamldr, oysa eskiden bunun tersi oluyordu. .aizin azalmas, demek ki sermayenin tamamlanma [sayfa 219] yolundaki egemenliinin, yleyse tamamlanan ve kendi kalkma doru hzla giden yabanclamann bir belirtisi olduu ldedir ki, sermayenin kalknn bir belirtisi olabilir. Ksacas, varolan eyin kendi kartn tek dorulama biimidir bu.} Bunun sonucu, iktisatlarn lks ve tutum konusundaki tartmas, zenginliin znn ak bir kavramna erimi bulunan ekonomi politiin, hl romantik ve sanayi dman anlarla lekelenmi bulunan ekonomi politik ile tartmasndan baka bir ey deildir. Ama her iki yan da tartmalarnn konusunu onun yaln davurumuna indirgemesini bilmez ve bunun sonucu birbirlerinin stesinden gelemezler. [XXXIV] Toprak rant ayrca toprak rant olduu iin ortadan kalkmtr nk toprak sahibini tek gerek retici durumuna
117
getiren fizyokratlarn kantna kart olarak, modern ekonomi politik, tersine, onun toprak sahibi olarak hi retken olmayan tek hazr yiyici (rentier) olduunu tantlamtr. Tarm, eer allm kr bekleme durumundaysa, sermayesine bu kullanm verecek olan kapitalistin ii olacaktr. .izyokratlar tarafndan konulan ilke toprak mlkiyeti tek retici mlkiyet olduundan, devlet vergisini sadece onun demesi, yleyse devlet ynetimine de sadece onun katlmas gerektii yolundaki ilke demek ki ters tanmlama durumuna dnr: Toprak rant zerinden alnan vergi, retken olmayan bir gelir zerinden alnan ve bunun sonucu ulusal retim iin zararl olmayan tek vergidir. Bu gre gre, toprak sahiplerinin siyasal ayrcalnn artk verginin balca ykn onlarn tamasndan kmad da aktr. Proudhonun, emein sermayeye kar hareketi olarak anlad eylerin tm, emein, kendi sermaye, snai sermaye belirlenimi iinde, sermaye olarak, yani snai bir biimde tketilmeyen sermayeye kar hareketinden baka bir [sayfa 220] ey deildir. Ve bu hareket kendi utkulu (muzaffer) yolunu, yani snai sermayenin utku yolunu izler. yleyse grlyor ki, iktisadn hareketi de, ancak emek bir kez zel mlkiyetin z olarak kavrandktan sonra, kendi gerek belirlenimi iinde, iktisadn hareketi olarak ortaya konulabilir. Toplum iktisatta grld biimiyle iinde her bireyin bir gereksinmeler topluluu olduu ve birbirleri iin bir ara durumuna geldikleri lde, [XXXV] tekinin orada ancak onun iin bulunduu gibi, onun da orada ancak teki iin bulunduu burjuva toplumdur. ktisat siyasetin kendi insan haklarnda yapt gibi her eyi insana, yani onu kapitalist ya da ii olarak alkoymak zere tm belirlenimden soyduu bireye indirger. blm, emein toplumsal zlnn, yabanclama erevesi iindeki iktisadi davurumudur. Ya da, emek, insan etkinliinin yabanclama erevesi iindeki bir davurumundan, yaam belirtisinin yaamn yabanclamas olarak davurumundan baka bir ey olmadna gre, iblmnn kendisi, insanal etkinlii, gerek bir trsel etkinlik, ya da insann trsel varlk biimindeki etkinlii olarak, yabanc duruma gelmi, yabanclam bir biimde koyma olgusundan baka bir ey deildir. blmnn emek zel mlkiyetin z olarak tannr tann-
118
[Kendinden bu kadar yarar doan] bu iblmne, balangcnda, bir insanal bilgelik sonucu olarak bakmaldr... iblm [sayfa 221] bir eyi bir baka eyle o alveri, deitoku, deiim einiminin... yava ve kerteli bir biimde de olsa, zorunlu sonucudur. Bu einim(in) [insanal doann o ilk ilkelerinden biri mi... yoksa] daha olas grnd gibi, usavurma ve sz kullanmnn zorunlu bir sonucu[mu olduu benim inceleme konum deildir]dur. Bu einim tm insanlara zg bir eydir ve baka hi bir hayvanal trde grlmez ...28 Hemen btn br hayvan trlerinde, her birey, tam byme ana eritii zaman, bsbtn bamszdr... [Ama] insan hemen hemen srekli olarak benzerlerinin yardmna gereksinme duyar ve bunu sadece onlarn iyi dilekliliinden beklemesi de bounadr. Onlarn zel karlarna ynelir, ve onlar, kendilerinden istedii eyi yapmakta kendi z karlar bulunduuna inandrrsa, durumu ok daha gvenli olacaktr... Biz onlarn insanlna29 deil, ama bencilliine29 yneliyoruz; ve onlara szn ettiimiz ey, hi bir zaman kendi gereksinmelerimiz deil, ama hep onlarn kardr.30 Bakalarndan, birbirimize karlkl olarak zorunlu bulunan bu uzlatrma aralarnn ounu ite byle anlama, deitoku, satn alma aracyla elde ettiimize gre, balangta iblmne31 yolaan ey, bu ayn alveri31 eilimidir. rnein, bir avc ya da oban airetinde, bir kii ok ve yay bir bakasndan daha byk bir abukluk ve ustalkla yapar. ou kez bu trl yaptlar arkadalar ile sr ya da av hayvanlarna kar deitoku eder, ve ok gemeden de, bu yoldan, kendi bana elde edebileceinden daha ok sr ve av hayvan salayabileceini grr. Demek ki, kar hesab sonucu, ok ve yay yapmay kendi ba ura durumuna getirir... Gereklikte, bireyler arasndaki doal31 yetenek ayrlklar32 ... iblmnn nedeninden33 ok sonucudur33 ... nsanlarn
27 Uluslarn Zenginliinin Doas ve Nedenleri zerine Aratrmadan alnm bulunan bu alnt, Adam Smithin metnine gre verilmitir. Keli ayra [] iindeki paralar, Marx tarafndan alnmam bulunan paralardr. 28 Ibid., c. 1, s. 29. 29 Altlar Marx tarafndan izilmi. 30 Ibid., c. I, s. 30-31. Son szck Marx tarafndan izilmi. 31 Altlar Marx tarafndan izilmi. 32 Ibid., c. I, s. 32-33. 33 Altlar Marx tarafndan izilmi.
maz, zenginlik retiminin elbette zsel bir etkeni olarak tasarlanacak iblmnn z zerinde, yani trsel etkinlik olarak insanal etkinliin yabanc durumuna gelmi ve yabanclam biimi zerinde, iktisatlar ok belirsizdirler ve birbirleri ile eliirler. Adam Smith:27
119
alveri ve deiim eilimi olmasayd, herkes yaamn tm zorunluluk ve rahatlklarn kendi bana salama zorunda kalrd. Herkesin yerine getirilecek ayn grevi ve yapacak ayn ii olur, ve byk bir yetenekler ayrln dourabilecek tek ey olan o byk uralar ayrl33 ortaya kmazd. eitli [sayfa 222] meslekten insanlar arasndaki ylesine ilgin bu yetenekler ayrln bu deitoku einimi dourduuna gre, bu eitlilii yararl klan ey de bu ayn einimdir. Ayn trden olduklar kabul edilen birok hayvan soyu, eilimleri bakmndan, doadan, alkanlklar ve eitimin etkisinden nce insanlar arasnda gzlemlenebileceklerden ok daha ilgin ayrdedici belirtiler almlardr. Doal olarak, yetenek ve anlak (intelligence) bakmndan, bir filozof bir hamaldan, bir beki kpeinin bir tazdan, bir taznn bir spanyol kpeinden, ve bir spanyol kpeinin de bir oban kpeinden olduunun yars kadar bile farkl deildir. Bununla birlikte, bu eitli hayvan soylarnn, ayn trden olmalarna karn, birbirlerine hemen hi bir yarar dokunmaz. Beki kpei, taznn hafifliinden yararlanarak, kendi gcne [XXXVI] bir eyler ekleyemez... Bu eitli yetenek ya da anlak derecelerinin sonular, bir alveri ya da deiim yetenek ya da einiminin yokluu yznden, birletirilemez ve trn yarar34 ya da ortak rahatlna34 en kk bir katkda bulunamazlar. Her hayvan kendi bana ve brlerinden bamsz olarak kendini yaatmak ve savunmak zorundadr ve doann kendi benzerleri arasnda datm bulunduu o yetenekler eitliliinden en kk bir yarar salayamaz. nsanlar arasndaysa, tersine, en uygunsuz yetenekler birbirleri iin yararldrlar, nk herbirinin kendi deiken sanayilerinin eitli rnleri,34 o evrensel deitoku ve alveri einimi aracyla, her insann, kendi gereksinmesine gre, bakalarnn sanayiinden herhangi bir rn paras satn alabilecei, deyim yerindeyse ortak bir yn durumuna getirilmi bulunurlar. blmne yolaan ey deiim34 yetenei olduuna gre, bunun sonucu bu [i -.] blmn[n -.] artnn34 her zaman deiim yeteneinin genilii, ya da bir baka deyile, pazarn genilii ile snrlanm bulunmas gerekir. Eer pazar ok kkse, kendi emeinin kendi z tketimini aacak o tm rn artn, bakasnn elde etmek isteyecei benzer bir emek rn art ile deitirememesi sonucu, kimse kendini bsbtn tek bir uraa vermek iin zendirilmi olmayacaktr...35 lerlemi durumda: Bylece her insan varln deiimler aracyla srdrr ya da bir tr tecimen durumuna gelir ve [sayfa 223] toplumun kendisi de tam anlamyla
34 35
Altlar Marx tarafndan izilmi. Ibid., e. I, s. 34-37.
120
tecimen bir toplumdur. (Bkz. Destut de Tracy: Toplum srekli bir deiimler dizisidir, ve tecim de tm toplumdur.36 ... Sermayelerin birikimi iblm ile, iblm de sermayelerin birikimi ile artar.37 Eer her aile kendi tketim nesnelerinin topunu kendisi retseydi, hi bir deiim olmasa da, toplum bylece de yryebilirdi; deiimlerin, temel olmasalar da, toplumlarmzn ilerlemi durumunda zorunlu olduklarn biliyorum.38 Emeklerin (ilerin) ayrlmasnn insan glerinin ustaca bir kullanm olduu, sonu olarak toplumun rnlerini, yani onun erklik ve zevklerini artrd, ama bireysel olarak alnan her insann yeteneinden bir ey ald sylenebilir. Deiim olmakszn retim olamaz.39 nsann iinde bulunan gler unlardr: anla ve fiziksel alma ankl. Toplum durumundan treyenler ise: eitli ileri insanlar arasnda blme ve datma yetenei ... ile, bu aralar oluturan karlkl hizmet ve rnleri deiim yeteneine dayanrlar... nsan, kendi hizmetlerini bakasna adamaya raz eden gdler ... bencilliktir, insan ... bakasna yaplm hizmetler iin bir dl ister.40 ... Demek ki insanlar arasnda deiimin kurulabilmesi iin salt (exclusive) mlkiyet hakknn varl zorunludur.41 ... Sanayi blmnn deiim ve deiimin bu blnm zerindeki karlkl etkisi.42
Adam Smith iin bu kadar.
J. B. Say byle der.
Skarbekin dedii de bu. Mill gelimi deiimi, [yani -.] tecimi, iblmnn bir sonucu olarak tasarlar. nsan eylemi ok yaln elere indirgenebilir. nsan, gerekte, hareket retmekten baka bir ey yapamaz; eyleri birbirlerine [sayfa 224] yaklatrmak ya da uzaklatrmak iin, onlarn [XXXVII] yerini deitirebilir; tm geri kalan da, maddenin zellikleri yerine getirirler...43 Emein ve makinelerin kullanmnda ... birbirini engelle-
36 Destutt de Tracy: Elments didologie, IV. ve V. blmler: Trait de la volont et de ses effets. Paris 1826, s. 68, 78. 37 Ibid., s. 46. 38 Say, Trait dconomie politique, 3. bask, Paris 1817, c. I, s. 300. 39 Ibid., c. I, s. 76. 40 Skarbek, Thorie des richesses sociales, bir ekonomi politik bibliyografyas eklenimi, c. I-II, Paris 1829, c. I, s. 25-27. 41 Ibid., c. I, s. 75. 42 Ibid., c. I, s. 121. Bu alnt V. blmn baldr. 43 J.Mill, Elments dconomie politique, J.-T. Parisot evirisi, Paris 1823, s. 7.
121
me eilimi gsteren btn ilemleri ayrp, ne biimde olursa olsun, birbirini kolaylatrabilen ilemleri birletirerek, ou kez sonularn artrlabildikleri olur, genel olarak insanlar birok eitli ilemi, kk bir saydaki ilemi alkanlk sonucu yapabildikleri ayn hz ve ayn ustalkla yapamadklarndan, her bireye verilen ilemlerin saysn elden geldiince snrlandrmak her zaman yararldr. i blmek ve insan ve makine glerini en elverili biimde datmak iin, birok durumda, byk bir lek zerinde almak, ya da baka bir deyile, zenginlikleri byk ynlar biiminde retmek zorunludur. Byk yapmevlerini douran da ite bu stnlktr. Bu yapmevlerinden en uygun konumlar iine konmu birka, bazan bir deil, ama birok lkeyi, rettikleri nesnelerden istenilen nicelikte azklandrrlar.44 Millin dedii de ite bu. Ama tm modern iktisat, iblm ile retim zenginliinin, iblm ile sermaye birikiminin birbirlerini karlkl olarak koullandrdklar olgusu zerinde uyuur, tpk en yararl ve en geni iblmn, ancak kurtulmu, kendi bana braklm zel mlkiyetin retebilecei olgusu zerinde uyutuu gibi. Adam Smithin andrmas yle zetlenebilir: blm emee sonsuz bir retim yetenei kazandrr. blm, herhalde raslansal olmayan, ama us ve dilin kullanlmas aracyla koullandrlm bulunan zgl olarak insanal bir eilime, deiim ve alveri eilimine dayanr. Deiimde bulunan kiinin devindirici gc insanlk deil, ama bencilliktir. nsanal yeteneklerin eitlilii, iblmnn, yani deiimin nedeni olmaktan ok, sonucudur. Bu eitlilii yararl klan da, sadece deiimdir. Bir hayvanal trn [sayfa 225] eitli soylarnn tikel nitelikleri, doa tarafndan, insanal yetenekler ve etkinlik eitliliinden daha gl olarak belirtilmilerdir. Ama hayvanlar deiim yapamadklarndan, ayn trden ama deiik soydan bir hayvann deiik zgl, hi bir hayvan bireyine yaramaz. Hayvanlar kendi trlerinin deiik niteliklerini birbirlerine katamazlar; kendi trlerinin ortak yarar ya da rahatlna hi bir katkda bulunamazlar. eitli rnlerini, herbirinin satn alabilecei ortak bir yn biiminde biraraya getirebildikleri iin, en uyumsuz yetenek ve etkinlik biimlerinin birbirlerine yararl
44
Ibid., s. 11-12.
122
olduklar insan iin durum byle deildir. blm deiim eiliminden doduu gibi, deiimin, pazarn genilii ile byr, ayn genilik ile snrlanr. lerlemi durumda, her insan tecimendir, toplum bir tecim toplumudur. Say, deiimi raslansal ve temel olmayan bir ey olarak grr. Toplum, varln onsuz da srdrebilir. Deiim, toplumun ilerlemi durumunda zorunlu duruma gelir. Gene de o olmadka retim de olamaz. blm, toplumsal zenginlik bakmndan kullanl ve yararl bir ara, insanal glerin ustaca bir kullanlmasdr, ama bireysel olarak alnm her insann yeteneini azaltr. Bu son gzlem, Sayn bir ilerlemesidir. Skarbek, insann iinde bulunan bireysel gleri, anlak ve fiziksel emek eilimini, toplumdan tremi glerden, birbirlerini karlkl olarak koullandran deiim ve iblmnden ayrr. Ama deiimin zorunlu koulu zel mlkiyettir. Skarbek, burada, bencillii, zel kar, deiimin temeli, ya da alverii, deiimin zsel ve upuygun biimi durumuna getirdikleri zaman, Smithin, Sayn Ricardonun vb. dediklerini, nesnel bir biim altnda dile getirir. Mill, tecimi, iblmnn sonucu olarak tasarlar. nsanal etkinlik ona gre mekanik bir harekete indirgenir. blm ile makinelerin kullanlmas, retim zenginliini artrr. Her insana elden geldiince kk bir ilem alan [sayfa 226] verilmelidir. Kendi kelerinden, iblm ile makinelerin kullanlmas da ynsal zenginlii, yleyse retimi koullandrrlar. Byk yapmevlerinin temelidir bu. [XXXVIII] blm ile deiimin incelenmesi son derece yararldr, nk bunlar, trsel etkinlik ve zsel g olarak insan etkinlii ve zsel gcnn gzle grlrcesine yabanclam davurumudurlar. blm ile deiimin zel mlkiyete dayandklarn sylemek, emein zel mlkiyetin z olduunu olurlamaktan baka bir ey deildir iktisatnn tantlayamayaca ve bizim onun hesabna tantlayacamz olurlama. Bir yandan, insanal yaamn gereklemek iin zel mlkiyete gereksinme duymu bulunduu, ve te yandan da imdi zel mlkiyetin kaldrlmasn gereksindii ikili kant, iblm ile deiimin zel mlkiyet biimleri olduklar olgusunun ta kendisine dayanr. blm ve deiim, iktisatnn kendi biliminin toplumsal zl ile kurum satmas ve, bilinsiz olarak, tek bir solukta biliminin elikisini, toplumun toplumsal olmayan zel kar tarafndan
123
kurulmasn dile getirmesi sorununu veren iki grngdr. ncelememiz gereken ynler unlardr: bir yandan gds bencillikte bulunan deiim eilimi, iblmnn nedeni ya da dnl sonucu olarak grlmtr. Say, toplumun z bakmndan, deiimin temel olmadn dnr. Zenginlik, retim, iblm ve deiim ile aklanmtr. blmnn, bireysel etkinliin yoksullamas ve alalmasna yolat kabul edilir. Deiim ile iblm, insanal yeteneklerin, yararlln deiim sayesinde bulan byk eitliliinin reticileri olarak tannmlardr. Skarbek, retim biimlerini ya da insann zsel retken glerini, 1 onun iinde bulunan bireysel gler, anlak ile emek yetenek ya da zgl eilimi; 2 toplumdan gerek bireyden deil tremi bulunan gler, iblm ile deiim [olmak zere -.] [sayfa 227] iki paraya bler. Ayrca, iblm pazar ile snrlandrlmtr. nsanal emek yaln bir mekanik harekettir; zsel olan, nesnelerin maddi zglkleri tarafndan yaplmtr. Bir bireye elden geldiince az ilem vermek gerekir. Emein ayrlmas ve sermayenin toplanmas, bireysel retimin nemsizlii ve ynsal zenginlik retimi. zgr zel mlkiyetin iblmnde kavranmas.45 [sayfa 228]
45 nc elyazmasnn, ikinci elyazmasnn XXXIX. sayfasna bir eit ek olan blm burada biter. XXXVIII. sayfasnn sadece sol blm yazlmtr, sa blm botur. Daha sonra, XXXIX ve XL. sayfalardaki (1844 Elyazmalarnn bana konmu bulunan) nsz, ve imdi ele aldmz para zerindeki para (s. XLI-XLIII) gelir.
124
[BURJUVA TOPLUMDA PARANIN ERKL]
[XLI] Eer insann duyumlar, tutkular vb. sadece [dar]46 anlamda insanbilimsel belirlenimler deil, ama gerekten zsel (doal) varlkbilimsel olurlamalar (afirmations) iseler ve eer ancak kendi nesnelerinin onlar iin duyulur olmas olgusu ile kendilerini gerekten olurluyorlarsa, aktr ki 1 olurlamalarnn biimi kesenkes bir tek ve ayn biim deildir, ama tersine, kendilerini olurladklar ayr biim, varlklarnn, yaamlarnn zln oluturur; nesnenin onlar iin varolduu biim, her zgl zevkin kendine zg zln oluturur; 2 duyulur olurlamann, nesnenin kendi bamsz biimi altnda dolaysz kaldrlmas olduu yer [sayfa
46
Szck okunmuyor.
125
229] (yeme, ime, nesnenin biimlendirilmesi vb.) nesnenin olurlanmasdr; 3 insann insanal olduu, yleyse duyumunun da vb. insanal olduu lde, nesnenin bir bakas tarafndan olurlanmas da onun kendine zg zevkidir; 4 insanal tutkunun varlkbilimsel z, kendi btnsellik ve insanlna, ancak gelimi sanayi aracyla, yani zel mlkiyetin orta terimi aracyla eriir; insan bilimi, demek ki insan tarafndan kendini pratik olarak gstermenin bir rnnden baka bir ey deildir; 5 kendi yabanclamasndan kopmu zel mlkiyetin anlam, zevk nesneleri olduu kadar etkinlik nesneleri olarak da, insan iin zsel nesnelerin varoluudur. Demek ki para, her eyi satn alma niteliine sahip olarak, tm nesneleri temellk etme niteliine sahip olarak, stn eldecilik (possession, tasarruf) olarak nesnedir. Niteliinin evrensellii, znn sonsuz erkidir. yleyse sonsuz erk olarak grnr... Para, gereksinme ile nesne arasnda, insann yaam ile geim arac arasnda aracdr. Ama benim yaamma orta terim iini gren ey, benim iin teki insanlarn varlna da orta terim iini grr. O, benim iin teki insandr.
Hay kr eytan! Ellerinin de ayaklarnn da Kafann da knn da senin olduklar ak; Ama sevine sevine zevkine vardn tm bu eyler Bu yzden daha m az benim? Eer alt damzlk atn parasn verirsem, Onlarn gleri benim glerim olmaz m? Hzla gidenim ve zengin bir beyim ben, Sanki yirmidrt ayam, varm gibi.
Altn! Sar, prl prl, deerli altn! Hayr, gk tanrlar, ben hafifmerep ak deilim... [sayfa 230] u azck altn, ak kara, gzeli irkin, hakly haksz, soyluyu soysuz, genci yal, yiidi alak klmaya yeter... Bu altn sizin rahip ve hizmetkarlarnz mihraplarnzdan uzaklatracak, canekienlerin ba altndan bayastn ekip alacak; bu sar kle antlar tutturup bozduracak, kargllar kutsayacak, czamlya taptracak, hrszlara senatrler sras zerinde yer, an, sayg ve vg kazandracaktr; iki gz iki eme dulu yeniden evlenmeye gtren de odur. Bir iren, yaralar hastanesinde memelerini kestirecek kadn, altn gzel
47
Gthe, .aust (Mhistophls)47 Atinal Timonda Shakespeare:48
.aust, 1. blm, Lichtenberger evirisi, Paris 1932, c. 1. s. 58.
126
kokular srer, mis gibi yapar, yeni batan bir nisan gnne evirir onu. Hadi, kargl maden, tm insanln orta mal orospu, sen ki uluslar arasna anlamazlk sokarsn...* Ey sen, tatl kral katili, baba ve oul arasnda sevgili ayrma grevlisi, Hymenin tertemiz yatann parlak kirleticisi, her zaman gen, taze, ince, sevimli, batankarc, yiit Mars, gzkamatrc parlakl Dianann kucan kaplayan kutsal kar eriten sen, uyumazlar50 topluluunu kaynatrp onlar birbiriyle ptren grnr tanr50 sen, btn azlarda [XLII] ve btn anlamlarda konuan sen, yreklerin denek ta, insanla, klene, bakaldrm gibi davran, ve, hayvanlarn dnya egemenliini ellerine geirmeleri iin, kendi etkililiin ile onlar kendilerini yokedecek50 kavgalar iine at.**
48 Shakespeare, Les Tragdies. Pierre Messiaen evirisi, Paris 1941. La vie de Timon dAthnes, Perde IV, Sahne 3, s. 1035 vd.. * Eri Yaynlarnn Notu: Kenan Somer, Shakespearein bu dizelerini hatal evirmi grnyor. Ayn ksmn bir baka evirisi yledir: [Altn m? Sapsar, prl prl, deerli altn! Hayr, tanrlar, Agzl aln biri deilim ben. Kkler, ey duru gzyz! Karay ak; irkini gzel; haksz hakl; ala soylu; Yaly gen; korka yiit yapmaya yeter bunun bu kadar. Ah, tanrlar neden bu? Neden bu, ey tanrlar! Rahiplerinize, uaklarnza yz evirtir bu sizden, Bann altndaki yast eker dipdiri bir insann; Bu sar kle Dinler kurar, sonra ykar; ileliyi kutsar; Czzamly taptrr; hrsz alp ne, zgye boar, yanyana oturtur senatrlerle; Budur ite yeniden evlendiren krk yllk dulu; Kapanmaz yarasyla en umutsuz hastay Merhemler, kokularla bir Nisan gnne eviren de bu. Git, krolas maden paras, insanln orta mal, sen, Uluslar birbirine dren. ] 49 Ibid., s. 1046. 50 Altlar Marx tarafndan izilmi. ** Eri Yaynlarnn Notu: Ayn dizelerin dier bir evirisi yledir: [Sen ey sevimli kral katili ve ayran Piinden babay! Sen kirlettin parlaklnla Hymenin tertemiz yatan! Sen cesur Mars! Sen her dem taze, sevilen, zarif zampara, Yanann pembeliiyle eritirsin sen Dianann kucandaki kutsal kar! mkanszlklar birbirine yaklatrp, ptren onlar! Her dilde konuup, Her anlamda laf eden, sen gze grnr tanr! Sen, yrek yaralayan, dn,
Ve daha ilerde:49
127
Shakespeare parann zn yetkin bir biimde betimler. Bunu anlamak iin, nce Gthenin parasn aklamakla balayalm. Para sayesinde benim iin olan ey, deyebildiim, yani parann satn alabildii ey, ben kendimin, para sahibi olan ben. Parann gc ne kadar bykse, benim gcm de o kadar byktr. Parann nitelikleri, benim niteliklerim ve zsel glerimdirler onun sahibi olan benim. Ne olduum ve ne olabileceim demek ki hi de benim bireyselliim tarafndan belirlenmemitir. Ben irkinim, ama en gzel kadn satn alabilirim. Demek ki ben irkin deilim, nk irkinliin etkisi, itici gc, para tarafndan yokedilmitir. Bireyselliim [sayfa 231] bakmndan, ben ktrmm, ama para bana yirmidrt ayak salar; yleyse ktrm deilim; ben kt, namussuz, vicdansz, kafasz bir insanm, ama para saygndr, yleyse sahibi de; para en yksek iyiliktir, yleyse sahibi de iyidir, para beni ayrca namussuz olma glnden de kurtarr; bunun sonucu beni drst sayarlar; ben kafaszm ama para her eyin gerek tinidir, nasl olur da sahibi kafasz olabilir? stelik, para tinsel erk sahibi insanlar satn alabilir ve kafa adamlar zerinde erklik sahibi olan kii, kafa adamndan daha tinsel erk sahibi deil midir? Para aracyla bir insan yreinin zledii her eyi yapabilen ben, tm insanal erkliklere sahip deil miyim? yleyse benim param benim tm yeteneksizliklerimi kendi kartlarna dntrmyor mu? Eer para beni insanal yaama, toplumu bana ve beni doa ve insana balyorsa, o btn balarn ba deil midir? Btn balar zp balayamaz m o? Bunun sonucu evrensel ayrma arac da deil mi? O, gerek birlik arac, toplumun evrensel51 kimyasal gc olduu gibi, gerek bozuk paradr da.52 Shakespeare zellikle parann iki zgln vurgular: 1 Grnr tanrsallk, tm insanal ve doal niteliklerin kendi
Klen insan bakaldryor; kullan gcn, Birbirine dr onlar, yle ki hayvanlar Yeryznde imparatorluk kursun!] 51 Sayfann bir kesi yrtlmtr. 52 Monnaie divisionnaire: Aslnda bozuk para anlamna gelen bu deyim, bir blme ait para anlamna da gelir; Marxn bu deyimi burada daha ok parann ayrlma arac niteliini de belirtmek zere, bu ikinci anlamda kulland ak. -.
128
kartlarna dnm, eylerin karklk ve evrensel bozulmasdr o; olanakszlklar badatrr. 2 Evrensel kibar orospu, insanlarn ve halklarn pezevengidir. Parann tm insanal ve doal nitelikleri bozup kartrmas, olanakszlklar badatrmas tanrsal g onun, insanlarn yabanclam, yabanclatran ve yabanclaan trsel z olarak znde ierilmilerdir. nsanln yabanclam erkliidir o. [sayfa 232] nsan olarak yapamadm eyi, demek ki benim tm zsel, birey yeteneklerimin yapamadklar eyi, para aracyla yapabilirim. Demek ki para bu zsel glerden herbirini, aslnda olmad bir ey durumuna getirir: yani onu kendi kart yapar. Eer canm bir eyi yemek istiyor ya da yaya yrmek iin yeterince gl olmadmdan posta arabasna binmek istiyorsam, para bana yiyecei de posta arabasn da salar, yani benim isteklerimi tasarmlar olmaktan karr, onlar dnlm, betimlenmi, istenmi varolularndan, duyulur, gerek varolularna aktarr; onlar tasarmdan yaama, betimlenmi varlktan gerek varla evirir. Bu orta terim roln oynayan o [para], gerekten yaratc gtr. Talep, paras olmayan kii iin de vardr, ama onun talebi, benim zerimde, bir nc kii zerinde, brleri zerinde [XLIII] etkisi, varoluu olmayan, yleyse benim iin gerek d nesnesiz kalan ar bir tasarm varldr. Paraya dayanan, gerek talep ile, gereksinmeme, tutkuma, isteime vb. dayanan talep arasndaki ayrm, Varlk ile Dnce, bende varolan yaln tasarm ile, benim dmda, benim iin olduu biimiyle, gerekten nesne olarak tasarm arasndaki ayrmdr. Eer yolculuk iin param yoksa, gereksinmem de, yani gerek ve yolculuu gerekletiren gereksinmem de yoktur. Eer bilimsel alma eilimim var, ama bu ii yapmak iin param yoksa, bilimsel alma eilimim de, yani etkin, gerek eilimim de yoktur. Buna karlk, bilimsel alma eilimim gerekten yoksa, ama bu i iin iradem ve param varsa, stelik gerek bir eilimim de vardr. Para, insan olarak insandan ve toplum olarak insanal toplumdan gelmeyen evrensel, dsal ara ve erklik, tasarm gereklie ve gereklii yaln tasarma dntrme ara ve erklii, insann gerek ve doal zsel glerini, salt soyut tasarm ve bunun sonucu yeteneksizlikler durumuna, ac veren kuruntular [sayfa 233] durumuna dntrd kadar, te yandan gerek yeteneksizlikler ve kuruntular,
129
bireyin sadece imgeleminde varolan gerekten erksiz zsel gleri de, gerek zsel gler ve erklik durumuna dntrr. Daha imdiden bu tanma gre, bireysellikleri kendi kart durumuna getiren ve onlara kendi z nitelikleri ile elien nitelikler veren ey, demek ki bireyselliklerin genel bozulmasdr para. O zaman para, kendisi iin zler (e s s e n c e s pour soi) olduklarn ileri sren bireye ve toplumsal balara vb. kar, o bozulma erklii olarak da grnr. Sadakati sadakatsizlik, sevgiyi nefret, nefreti sevgi, erdemi kusur, kusuru erdem, ua efendi, efendiyi uak, aptall zeyreklik, zeyreklii aptallk durumuna dntrr. Varolan ve grnen deer kavram olan para, her eyi kartrp deiime soktuuna gre, her eyin evrensel karklk ve yer ve grev deiimi, yleyse tersine evrilmi dnya, tm doal ve insanal niteliklerin karklk ve yer ve grev deitirmesidir. Yiitlii satn alabilen kii, korkak da olsa, yiittir. Para, belirli bir nitelik, belirli bir, ey, insann zsel gleri ile deil; ama insan ve doann tm nesnel dnyas ile deiildiine gre, demek ki sahibi bakmndan her nitelii her br nitelik ile deitirir ve kendi kart nitelik ve kart nesnesini de; o, olanakszlklarn badamasdr. elien eyi kucaklamaya zorlar. Eer sen insan insan olarak ve onun dnya ile ilikisini de insanal bir iliki olarak grrsen, sevgiyi ancak sevgi ile, gveni ancak gven ile vb. deitirebilirsin. Eer sanattan zevk almak istersen, sanat kltrne sahip bir insan olman gerekir; eer br insanlar zerinde etkili olmak istersen, br insanlar zerinde gerekten canlandrc ve uyarc bir etkisi bulunan bir insan olman gerekir. nsan ile ve doa ile ilikilerinin herbiri, senin gerek bireysel yaamnn, iradenin nesnesine uygun den belirli bir belirtisi [sayfa 234] olmaldr. Eer sen karlkl sevgi uyandrmadan seversen, yani seven insan olarak senin dirimsel belirtin ile sen kendini sevilen inan durumuna dntrmyorsan, senin akn da bir mutsuzluktur.
[sayfa 235]
130
[HEGEL DYALEKTNN VE GENEL OLARAK HEGEL .ELSE.ESNN ELETRS]
6. Andrlm bulunan fikirleri aklamak ve dorulamak iin, genel olarak Hegel diyalektii ve zel olarak da bunun Grngbilim ve Mantktaki aklamas zerine, son olarak modern eletirel hareketin Hegel ile ilikisi zerine baz bilgiler vermenin uygun decei zaman ve yer,53 belki burasdr. Modern Alman eletirisi, eski dnyann ierii ile ylesine uram, konusu iinde ksteklenip kalm olmasna [sayfa 236] karn,
53 Marxn elyazmasnda, bu para, bu yayndaki zel Mlkiyet ve Komnizm... (s. 186-205) balkl blmnden hemen sonra gelir. Marx nsznde, Hegel diyalektiinin ve genel oarak Hegel felsefesinin eletirel zmlemesini son blm olarak niteler. Bu nedenle, bu yaynda da son blm olarak yer alr.
131
ylesine bir g ile olgunlamtr ki, bundan, eletirel yntem karsnda tam bir eletirel davran yokluu ve grnte biimsel, ama gerekte zsel bir soru olan: Hegel diyalektii ile ilikimiz nedir? sorusu karsnda tam bir bilinsizlik sonucu kt. Bilinsizlik modern eletirinin genel olarak Hegel felsefesi ve zel olarak diyalektii ile ilikileri konusunda ylesine byktr ki, Strauss54 ve Bruno Bauer gibi eletiriciler, birincisi bsbtn, ikincisi (Strauss ile kartlk durumunda, soyut doann tz yerine, soyut insann kendinin bilincini geirdii) Sinoptiklerinde55 ve hatta rts Kaldrlm Hristiyanlkta56 bile, hi olmazsa gcl olarak, Hegel mant iinde ksteklenip kalmlardr. Bylece, rnein rts Kaldrlm Hristiyanlkta yle okuyoruz: Sanki kendinin bilinci, dnyay koyarken, ayrm koyarken, ve rettii ey iinde kendi kendini retirken, nk o dourduu ey ile kendisi arasndaki ayrm yeniden ortadan kaldrr, nk o sadece dourma eylemi ve kendi z hareketi iindedir sanki bu kendinin bilincinin erei bu hareket iinde deilmi gibi, vb..57 Ya da: Onlar (.ransz materyalistleri), Evren hareketinin, ancak kendinin bilincinin hareketi olarak gerekten kendisi iin durumuna gelmi ve kendinin bilinci aracyla kendi kendisi ile birlie erimi bulunduunu henz kavrayamamlardr58 Bu anlatmlar, hegelci grn szlnden bile ayrlmaz, ama tersine onu szc szcne yinelerler. [XII] Eletiriye giriirken (Bauer, Sinoptikler), bu kiilerin hegelci diyalektik ile ilikilerinin ne kadar az bilincinde [sayfa 237] olduklarn, hatta maddi eletiri eylemi bir kez tamamlandktan sonra bile, bu bilincin ne kadar az domu bulunduunu, yi zgrlk Davas59 adl kitabnda, Bay Gruppenin: Peki imdi Mantk ne olacak? yolundaki patavatsz sorusunu, gelecein eletiricilerine
54 Das Leben Jesu (sann Yaam) adl kitab 1835te yaymlanm bulunan David .riedrich Strauss. 55 Bruno Bauer, Kritik der evangelischen Geschichte der Synoptiker, Bd. 1-II, Leipzig 1841; Bd. III, Braunschwig 1842. 56 Bruno Bauer, Das entdeckte Christentum. Eine Erinnerung an das achtzehnte Jahrhundert und ein Beitrag zur Krisis des neunzehnten, Zrich, Winterthur 1843. 57 lbid., s. 113. 58 Ibid., s. 114 vd.. 59 Bruno Bauer, Die gute Sache der .reiheit und meine eigene Angelegenheit, Zrich und Winterthur 1942. Marxn antrmada bulunduu para (s. 193 vd.) gerekte Gruppe ile deil, am Marheinecke ile ilgili.
132
havale ederek bir yana brakt zaman, Bauer gsterir. Ama hatta imdi, .euerbach Anekdotalardaki Tezlerinde60 olduu kadar, Gelecein .elsefesinde61 de ayrntl bir biimde eski diyalektik ve eski felsefeyi kknden yktktan sonra bile, buna kar bu ii yapmakta yeteneksiz, ama onun yapldn grm bulunan o nl eletiri, ar, kesin, mutlak eletiri ilan edildikten sonra bile, kendi tinselci gururu iinde, bu eletiri tm tarih hareketini, kendisi ile, dnyann kendisi karsnda yn62 kategorisi iine giren geri kalan blm arasndaki ilikiye indirgedikten ve tm dogmatik kartlklar kendi z bilgelii ile dnyann budalal arasndaki, eletirici sa ile yn olarak insanlk arasndaki tek dogmatik kartlk biiminde zdkten sonra bile, ynn kafa yoksulluunu tantlayarak, her gn ve her saat, kendi z yetkinliinin kantn gsterdikten sonra bile, herbiri kendisine kendi yoksulluk belgesinin verildiini gren kmeler biiminde ondan ayrlm bulunan63 tm gerileyici (dcadente) insanln kendi karsnda toplanaca [sayfa 238] gnn yaklatn aklayarak, sonunda eletirel son yarg gnn haber verdikten sonra bile, insanal duygularn ve dnyann zerindeki, sadece yce bir yalnzlk iindeki tahtndan, stnde zaman zaman alayc dudaklarnn dzeyinde Olimpos tanrlarnn gln nlatt dnyann zerindeki yksekliini katlara bastrdktan sonra bile, eletiri biimi altnda canekien idealizmin (gen-hegelcilerin) btn bu elendirici el-kol sallamalarndan sonra bile, bu eletiri, kendi anas olan Hegel diyalektii ile eletirel bir aklamaya sahip olma zorunluluuna en uzak bir antrmada bile bulunmam, hatta .euerbach diyalektii karsndaki eletirel davran zerine bile [hi bir] bilgi verememitir. te kendi kendisine kar eletiriden bsbtn yoksun bir davran.
Bkz: s. 93. 12. not. Bkz: s. 93. 11. not. 62 Marx burada, Bruno Bauerin, Allgemeine Literatur- Zeitungda yaymlanm bulunan makalelerine antrmada bulunur (Charlottenburg 1844). Marx, bu eletiriyi, Kutsal Ailede ayrntl bir biimde yeniden ele alacaktr. 63 Bu tmececik, Hirzelin Allgemeine Literatur- Zeitungdaki (say 5, s. 15) bir makalesinin, u son paragrafn zetler: Sonunda btn dnyann ona (eletiriye) kar bayaaca zaman, ve bunun zaman uzak deil, btn gerileyici dnya, son saldr iin, onun yresinde toplanaca zaman, eletirinin gzpeklii ve anlam ite o zaman en byk onay bulmu olacaklardr. Sonu konusunda kaygl deiliz. Her ey una varacak: bireysel kmelerle hesabmz grecek ve o valyemsi dmanlar iin genel bir yoksulluk belgesi dzenleyeceiz.
60 61
133
.euerbach, hegelci diyalektik karsnda ciddi, eletirel bir davrana sahip ve bu alanda gerek bulular yapm bulunan tek kiidir; ksacas eski felsefenin gerek yenicisi (vainqueur) odur. Yapm bulunduu eyin bykl ve bu bykl dnyaya sunuundaki ll yalnlk, brlerinin tersine davranlar ile artc bir kartlk gsterir. .euerbachn byk eylemi udur: 1 felsefenin, fikirler biimi altna konmu ve dnce tarafndan andrlm dinden baka bir ey olmadn;64 insan yabanclamasnn bir baka biimi ve bir baka varolu biiminden baka bir ey olmadn; yleyse bir o kadar knanabilir olduunu tantlam bulunmak; 2 nsandan insana toplumsal ilikiyi kuramn temel ilkesi durumuna getirerek, gerek maddecilik ve gerek bilimi kurmu bulunmak;65 [sayfa 239] 3 [ve bunlar -.] mutlak olumlu, kendisi zerine olumlu olarak temellenmi ve kendisi zerine dayanan varlk olduunu ileri sren yadsmann yadsnmasna kar karak [yapmak -.].66 .euerbach, HegeI diyalektiini ite yle aklar (ve olumludan, duyulur kesinlikten yola klmasn da byle temellendirir): Hegel, tzn yabanclamasndan (Mantk terimleri ile: sonsuzdan, soyut evrenselden), mutlak ve hareketsiz soyutlalamadan yani halk diliyle sylenirse, dinden ve tanrbilimden yola kar. kinci olarak: Sonsuzu kaldrr; Gerei, duyuluru, sonluyu, sonluyu, tikeli koyar (felsefe, din ve tanrbilimin kaldrlmas). nc olarak: sras gelince olumluyu kaldrr: soyutlamay,
64 Gelecein .elsefesinin lkeleri, 5: Kurgusal felsefenin z, ussallam, gereklemi ve gncellemi Tanrnn znden baka bir ey deildir. Kurgusal felsefe, gerek, tutarl ve ussal dindir. (loc. cit., s. 129.) 65 Ibid., 41: nsann insan ile ortakl, doruluk ve evrenselliin ilk ilke ve ilk ltdr. (s. 185.) 59: Kendisi iin insan, kendinde insan zne, ne satrel varlk niteliiyle sahiptir, ne de dnen varlk niteliiyle. nsann z sadece ortaklk iinde, sadece ben ile sen ayrl gerekliine dayanan bir birlik olan, insann insan ile birlii iinde ieriktir. (s. 198.) 66 Ibid., 38: Araya giren doruluk, henz kendi kart ile lekelenmi doruluktur. Kart ile balanr, ama sonradan bu kart ortadan kaldrlr. Ama, eer onu kaldrmak ve yadsmak gerekiyorsa, hemen yadsnmasndan balama yerine, neden ondan balamal? ... yleyse neden hemen somuttan balamamal? yleyse neden kendi kesinlik ve gvencesini kendine borlu bulunan ey, kendi kesinliini kartnn hiliine borlu bulunan eyden stn olmamal? (s. 182-183.)
134
sonsuzu yeniden kurar. Dinin ve tanrbilimin yeniden kurulmas. .euerbach iin yadsmann yadsnmas demek ki felsefenin kendi kendisi ile elikisinden tanrbilimi (akn, vb.) yadsdktan sonra dorulayan, yleyse onu kendi kendisi ile kartlk durumunda olurlayan felsefeden baka bir ey deildir.67 Olumlu olurlama ya da yadsmann yadsnmasnda [sayfa 240] ierilmi bulunan kendini olurlama ve dorulama, henz kendi kendinden gvenli olmayan, demek ki kendi kartnn etkisi altnda kalm, kendi kendinden kukulu, demek ki kant gereksinmesi duyan bir ey olarak, kendi varoluu ile kendi kendini tantlamayan bir ey olarak, kabul edilmemi bir ey olarak tasarlanmtr, [XIII] ve duyulur kesinliin kendi stne kurulu olumlu olurlamas yleyse dorudan doruya ve dolaymsz olarak ona kar kar.* Ama Hegel, yadsmann yadsnmasn tek gerek olumlu olarak ierdii olumlu yn altnda tek gerek eylem olarak ve tm varln kendini belirtme eylemi olarak ierdii olumsuz yn altnda gznnde tutarak, henz nceden verilmi zne olarak insann gerek tarihi olmayan, ama sadece insann dourma eylemi, doum tarihi olan tarihin hareketinin soyut, mantksal, kurgusal davurumundan baka bir ey bulmamtr. Biz, bu hareketin hem Hegeldeki soyut biimini hem de ona zg olan ve onu modern eletiriye, .euerbach n Hristiyanln zndeki ayn sre67 Bu konuda Gelecein .elsefesinin lkelerinin 21. paragrafna baknz. .euerbach orada zellikle yle yazar. Hegelci diyalektiin gizi, ksaca, daha sonra sras gelince tanrbilim adna felsefeyi yadsmak zere, felsefe adna tanrbilimin yadsnmasna dayanr. Balang ve son olan tanrbilimdir; ortada, ilk konumu yadsyan felsefe bulunur; ama yadsmann yadsnmas olan da tanrbilimdir. (loc. cit.. s. 158/9.) * .euerbach henz yadsmann yadsnmasn, somut kavram, dncede kendi kendini aan ve, dnce olarak, hemen sezgi, doa, gereklik olmak isteyen Dnce olarak tasarlar. (Marxn notu.)68 68 Marx, burada, .euerbachn, Gelecein .elsefesinin lkelerindeki gzlemlerine iletmede bulunur. .euerbach 29. paragrafta yle der: Kendi kartnn malna el uzatan dnce ... kendi doal snrlarn aan dncedir. Dnce, katnn malna el uzatyor demek, dnce, dnceye deil, ama varla ait olan eyi, kendisi iin istiyor demektir. Oysa, tekillik ve bireysellik varla, evrensellik de dnceye ilikindirler. Dnce ... evrenselliin yadsnrnasn ... bir dnce ura durumuna getirir. Varl kendi dnda brakan soyut dnce ya da soyut kavram, durumuna gelir. (loc. cit. s. 17.) Ve 30. paragrafta yle der: Hegel, dncede kendi kendini aan bir dnrdr o eyin kendisini, ama eyin dncesinde kavramak ister; o dncenin dna, ama dncenin ta iinde kmak ister: somut kavramn tasarlama gl de bundan doar. (Ibid, s. 175.)
135
cine kar karan ayrmn aklayacak, ya da daha dorusu bu hareketin Hegelde henz eletirel olmayan eletirel biimini aklayacaz. Hegel sistemine bir gzatalm. Hegel felsefesinin gerek kaynak ve gizemi olan Grngbilim ile balamak gerekiyor. [sayfa 241] GRNGBLM69
A. K e n d i n i n B i l i n c i
I. Bilin. a) Duyulur kesinlik ya da u ve benim u ereim. b) Alg ya da zglkleri ile birlikte ey ve yanlsama. c) G ve anlk, grng ve duyulur-st dnya. II. Kendinin bilinci. Kendinin kesinliinin doruluu. a) Kendinin bilincinin bamszlk ve bamllk, egemenlik ve bamllk. b) Kendinin bilincinin zgrl. Stoaclk, kukuculuk, mutsuz bilin. III. Us. Usun kesinlik ve doruluu. a) Gzlem yapan us; doann ve kendinin bilincinin gzlemlenmesi. b) Ussal kendinin bilincinin kendi z etkinlii ile edimsellemesi. Zevk ve zorunluluk. Yrek yasas ve kendini beenme taknlk. Erdem ve dnyann gidii. c) Kendini kendinde ve kendisi iin gerek bilen bireysellik. Hayvanal tin dnyas ve aldatma ya da eyin kendi. Yasamac us. Yasalar inceleyen us.
B. T i n
I. Doru tin; aktrel dzen II. Kendi kendine yabanclam tin, kltr III. Kendinden kukusuz tin: satrelilik.
C. D i n
Doal din. Estetik din. Amlanm din.

69 Marx burada Grngbilimin iindekiler tablosunu ele alr. Tm A blmn olduu gibi (ve bazan kk eklemelerle) verir. B, C ve D blmleri iin, sadece blm balklarnnszn eder. Biz burada M. J. Hyppollte evirisinin metin ve terminolojisini benimsedik (2 cilt, Paris, Aubler, 1939).
136
D. M u t l a k b i l g i
Hegelin Ansiklopedisi70 mantk ile, salt kurgusal dnce ile balayp, mutlak bilgi ile, felsefi ya da mutlak, yani [sayfa 242] insanst ve soyut, kendi bilincinde olan ve kendi kendini kavrayan tin ile bittiinden, kendi btnsellii iinde, felsefi tinin almasndan, kendini nesnelletirmesinden baka bir ey deildir; felsefi tin, kendinin yabanclamasndan kmakszn, kendini anlkla, yani soyut olarak kavrayan yabanclam dnya tininden baka bir ey deildir. Mantk, tinin paras, insann ve doann dnlm, kurgusal deeridir tm gerek ve bundan tr de gerek d belirlenime bsbtn kaytsz duruma gelmi z yabanclam, demek ki doay ve gerek insanlar bir yana brakan dnce: soyut dncedir. Bu soyut dnenin dsall ... bu soyut dnce iin olduu biimiyle doa. O [doa -.] tinin dndadr, tinin kendi kendini yitirmesidir; ve tin de onu dardan soyut bir dnce, yabanclam soyut dnce olarak kavrar son olarak tin, o kendi z kaynana dnen, insanbilimsel, grngbilimsel, ruhbilimsel, satrel, sanatsal, dinsel biim altnda, sonunda kendi kendini mutlak bilgi, ve bunun sonucu mutlak, yani soyut tin olarak bulana kadar, kendi kendine uygun dene ve kendine uygun bilinli varoluu kazanana kadar, kendisi iin olduunu hi dnmeyen dnce. nk tinin gerek varoluu soyutlamadr. Hegelde ikili yanlg. Birincisi, en ak biimde, Hegel felsefesinin kkensel kayna olan Grngbilimde grnr. Hegel, rnein zenginlii, devlet erkliini vb., insanal varla yabanclam zler olarak kavrad zaman, onlar sadece kendi soyut biimleri iinde ele alr ... Dnlm varlklar yleyse sadece ar, yani soyut felsefi dncenin bir yabanclamasdr bunlar. Bu nedenle tm hareket mutlak bilgi ile sona erer. Bu nesnelerin yabanclamas olduklar, ve gereklik olduklarn ileri srerek korkusuzca saldrdklar ey, soyut dncenin ta kendisidir. .ilozof yabanclam insann soyut biiminin ta kendisi kendini yabanclam dnyann [sayfa 243] ls sayar. Bu nedenle tm, yabanclama tarihi ve bu yabanclamann
70 G.W... Hegel: Enzyklopdie der philsophischen Wissenschaften im Grundrisse. Bu yapt blm kapsar: I. Mantk, II. Doa felsefesi; III. Tin felsefesi.
137
tm onarm, soyut, yani mutlak dncenin, kurgusal mantksal dncenin retim tarihinden [XVII] baka bir ey deildirler. Bu yoksunlama ve onun kaldrlmasnn, demek ki asl nemli yann oluturan yabanclama, dncenin kendi iinde, Kendinde ile Kendisi in, bilin ile kendinin bilinci, nesne ile zne kartldr, yani soyut dnce ile duyulur gereklik ya da gerek duyulur kartl. Tm br kartlklar ve onlarn hareketleri, o br kartlklarn, yabanc kartlklarn anlamn oluturan tek ilgin kartlklar olan bu kartlklarn grnnden, d grnnden, drak biiminden baka bir ey deildirler. Yabanclamann konulmu ve kaldrlacak z olarak grnen ey, insanal varln, kendi kendine kart olarak, insanal- olmayan biimde nesnellemesi deil, ama soyut dnceden ayrlarak ve ona kart olarak nesnellemesidir. [XVIII] bunun sonucu, insann, nesneler, ve yabanc nesneler durumuna gelmi bulunan zsel glerinin temellk, ilkin bilinte, ar dncede, yani soyutlamada olup biten bir temellkdr, bu nesnelerin dnceler ve dnce hareketleri niteliiyle temellkdr ve temellk; bu nedenle daha Grngbilimde dipten dorua olumsuz ve eletirel grnmne karn ve ierdii ve daha sonraki andrmay ou kez geni lde nceleyen eletiriye karn Hegelin daha sonraki retimlerinin eletirel olmayan olguculuu ile gene eletirel olmayan idealizmi varolan deneysel gerekliin o felsefi ayrtrma ve yeniden kurulmas daha o zamandan gizli, tohum olarak varolan, gcl durumda ve giz olarak, grlr. kinci olarak. Nesnel dnyann insana dn istemi, rnein duyulur bilincin soyut olarak duyulur bir bilin deil, ama insanal olarak duyulur bir bilin olduunu, dinin, zenginliin vb., insanal nesnellemenin, yaptlam insanal zsel glerin yabanclam gerekliinden baka, ve yleyse gerek insanal gereklie gtren yoldan [sayfa 244] baka bir ey olmadklarnm kabul etmek, bu srecin temellk ya da kavranmas, demek ki, Hegelde, duyulur dnyann, dinin, devlet erkliiniri vb., tinsel zler olmalar biiminde grnr nk sadece tin insann gerek zdr ve gerek tin biimi de dnen tin, kurgusal mantksal tindir. Doann ve tarih tarafndan oluturulan doann, insan rnlerinin insanal zl, onlarn soyut tinin ve bunun sonucu, bu l iinde, tinin uraklarnn, dnlm varlklarn rnleri olmalarnda grnr.
138
Bu nedenle Grngbilim gizli, henz kendi bana karanlk ve yalanlatrc (mystifiante) eletiridir, ama insann yabanclamasn alkoyduu lde, insan orada ancak tin biimi altnda grnse de, onda eletirinin tm elerinin gizli olarak varolduklar grlr, ve bunlar ou kez hegelci gr asn ok aan bir biimde hazrlanm ve gelitirilmi bulunurlar. Mutsuz bilin, drst bilin, soylu bilin ile soysuz bilin arasndaki savam vb., bu kesimlerin herbiri, henz yabanclam bir biim altnda da olsa din, devlet, uygar yaam vb. gibi koca koca alanlarn eletiri elerini ierirler. Ve z, nesne, nasl onun iin her zaman dnlm z ise, zne de ayn biimde her zaman bilin ya da kendinin bilincidir, ya da daha dorusu nesne ancak soyut bilin ve insan da kendinin bilinci olarak grnr. Bu nedenle Grngbilimde grnen eitli yabanclama biimleri, bilincin ve kendinin bilincinin eitli biimlerinden baka bir ey deildirler. Nesnenin kavranma biimi olan soyut bilin, kendinde nasl ki kendinin bilincinin bir ayrmlama urandan baka bir ey deilse, kendinin bilinci ile bilincin zdelii, mutlak bilgi, soyut dncenin artk d ynnde deil, ama sadece kendi iinde oluan hareketi de hareket sonucu olarak tpk yle elde edilir, yani sonu olarak ar dnce diyalektii elde edilir. [XXIII] Hegelin Grngbilimi ile onun sonal (final) sonucunun itici ve yaratc ilke olarak olumsuzluk [sayfa 245] diyalektii bykl, demek ki bir yandan Hegelin, insann kendisi tarafndan retimini bir sre olarak, nesnellemeyi nesnelsizleme olarak, yabanclama ve bu yabanclamann kaldrlmas olarak kavramasna; demek ki emein zn kavramasna ve gerek (rel) olduu iin nesnel, doru (veritable) olan insan da, kendi z emeinin sonucu olarak tasarlamasna dayanr. nsann kendi kendisi ile trsel varlk olarak etkin gerek ilikisi ya da gerek trsel varlk olarak, yani insanal varlk olarak kendini gstermesi, ancak insan kendi tm tinsel glerini yaratma ile gerekten dlatrd bu da ancak tarihin sonucu olarak, insanlarn toplu etkinlii etkisi ile olabilir, bu gler karsnda nesneler karsndaym gibi davrand iin olanakldr, ki bu da ilkin ancak yabanclama biimi altnda olanakldr. imdi Grngbilimin son blmn, mutlak bilgiyi ayn zamanda hem Grngbilimin zetlenmi zn, hem kurgusal
139
diyalektik ile ilikisini, ve hem de Hegelin bir yandan bu ikisi, ve te yandan karlkl ilikileri zerinde sahip bulunduu bilinci ieren blm irdeleyerek, Hegelin darlk ve snrlln ayrntl bir biimde aklayacaz. ncelemek iin, geici olarak undan ounu sylemeyeceiz: Hegel, modern ekonomi politiin bak asnda yer alr. O, emei z olarak, insann doruluu gsterilmi z olarak kavrar; emein sadece olumlu ynn grr ve olumsuz ynn grmez. Emek, insann, yabanclama iinde ya da yabanclam insan olarak, kendisi iin oluudur. Hegelin bildii ve kabul ettii tek emek, tinin soyut emeidir. Ksacas, demek ki, felsefenin zn oluturan eyi, kendinin bilgisine sahip insann yabanclamasn ya da kendi kendini dnen yabanclam bilimi, Hegel emein z olarak kavrar ve bu nedenle, daha nceki felsefe karsnda, onun eitli uraklarn biraraya getirip kendi felsefesini tek .elsefe olarak sunabilir. br filozoflarn yaptklar eyi, doann ve insanal yaamn eitli uraklarn kendinin [sayfa 246] bilincinin, ve stne stlk soyut kendinin bilincinin uraklar olarak kavramak Hegel felsefesinin eylemi olarak bilir. Bu nedenle, bilimi mutlaktr. imdi konumuza geelim. Mutlak Bilgi. Grngbilimin son blm. zsel fikir, bilin nesnesinin, kendinin bilincinden baka bir ey olmamas, ya da nesnenin ancak nesnellemi kendinin bilinci, nesne olarak bilin olduudur. (nsan koymak = kendinin bilinci.) yleyse bilin nesnesini amak gerekir. Nesnellik olarak nesnellik, insann yabanclam bir ilikisi, insanal ze, kendinin bilincine uygun dmeyen bir ilikidir. Yabanclama belirlenimi iinde, insann, yabanc olarak oluturulmu nesnel znn yeniden temellk, demek ki sadece yabanclamann deil, ama nesnelliin de kaldrlmas anlamna gelir; yani demek ki, insan, nesnel- olmayan, tinselci (spiritualiste) bir varlktr. Hegel, bilin nesnesinin almas hareketini ite yle betimler: Nesne, sadece (ve bu, Hegele gre, bu hareketin tek ynl demek ki ynlerden ancak birini kavrayan grdr) Kendi iinde dnen bir ey olarak grnmez.71 nsan, Kendine eit olarak
71
Grngbilimin nsznde, Hegel yle yazar: Olumsuz davran iinde ... kl
140
konulmutur. Ama Kendi, soyut olarak kavranm ve soyutlama ile oluturulmu insandan baka bir ey deildir. nsan, Kendi doasndandr.72 Gz, kula, vb., [sayfa 247] kendi doasndandrlar; zsel glerinden herbirinin insanda Kendi73 nitelii vardr. Ama bundan tr: kendinin bilincinin gzleri, kulaklar, zsel gleri vardr demek, ok yanltr. nsanal doa kendinin bilincinin bir nitelii deil, daha ok kendinin bilinci insanal doann, insanal gzn vb. [XXIV] bir niteliidir. Soyut ve kendisi iin saptanm Kendi, soyut bencil olarak insan, kendi salt soyutlamasna, dnceye ykseltilmi bencilliktir. (Bu konuya gene dneceiz.) Hegel iin, insanal z, insan, kendinin bilincine eittir. Bunun sonucu, insanal zn tm yabanclamas, kendinin bilincinin yabanclamasndan baka bir ey deildir. Kendinin bilincinin yabanclamas, insanal zn gerek yabanclamasnn, dnce ve bilgide yansyan davurumu deildir. Tersine, somut olarak grnen gerek yabanclama, en iten ve sadece felsefe tarafndan aydnlatlm gizli zne gre, gerek insanal zn yabanclamasnn, kendinin bilincinin yabanclamasnn belirtisinden baka bir ey deildir. Bu nedenle, bunu kavrayan bilime Grngbilim ad verilir. Yabanclam nesnel zn tm yeniden temellk demek ki kendinin bilincinde bir btnleme olarak grnr; kendi zne egemen olan insan, nesnel z egemen olan kendinin bilincinden baka bir ey deildir. Nesnenin Kendi iinde dn, demek ki nesnenin yeniden temellkdr. Evrensel bir biimde dile getirildiinde, bilin nesnesinin almas una dayanr: 1 Nesne olarak nesne, kendini, bilince yokolmak zere bulunan bir ey olarak sunar; 2 eylii (chosit) koyan ey, kendinin
krk yaran dnce, ieriin iinde dnd Kendinin ta kendisidir; buna karlk, olumlu bilgisi iinde, Kendi, ieriin ilinek ve yklem olarak uygun geldii tasarlanm bir znedir. Bu zne ieriin balanm bulunduu temeli, hareketin zerinde gelip gittii temeli oluturur. Tasarlayan dnce konusunda durum bambakadir. Kavram, kendini kendi oluu olarak gsteren nesnenin z Kendi olduuna gre, Kendi, ilineklere edilgin olarak katlanan dingin bir zne deil, ama kendi bana devinen ve kendi belirlenimlerini kendinde onaran (reprenant) kavramdr. (Hyppolite evirisinden, c. I, s. 52.) 72 Marx, burada, selbstisch terimini kullanr Bu terimdeki isch soneki ayn zamanda hem kken hem de nitelik belirtir. Biz, bu terimi, Kendi doasndan ile eviriyoruz. 73 Marx, Selbstigkeit der, bu terimin Kendilik ile evrilmesi gerekirdi.
141
bilincinin yabanclamasdr; 3 bu yabanclamann olumsuz deil, olumlu bir anlam da vardr; 4 o bu anlama yalnz bizim iin ya da kendinde deil, ama kendisi iin de sahiptir; 5 onun iin,74 nesnenin olumsuzunun ya da onun [sayfa 248] kendi kendini kaldrnn (autosuppression) olumlu bir anlam vardr, baka bir deyile, kendinin bilinci, kendi kendine yabanclat iin nesnenin bu hiliini bilir, nk bu yabanclamada o kendi kendini nesne olarak koyar, ya da, kendisi- iin- Varlkn blnmez birlii gereince, nesneyi kendi kendisi olarak koyar. 6 te yandan bu, onun bu yabanclama ve bu nesnellie kendinde sahip olmu, kaldrm ve onarm bulunduu ve bunun sonucu kendi teki varl iinde kendi teki varl olarak kendi yannda olduu o br ura da ierir. 7 Bilin hareketi byledir ve demek ki o uraklarnn btnselliidir. 8 O ayn biimde nesneye onun belirlenimlerinin btnselliine gre uygun gelmeli ve onu bylece onlar iinden herbirine gre kavram olmaldr. Belirlenimlerinin bu btnsellii kendinde nesneyi tinsel ze ykseltir ve, bilin iin, bu gerekte tikel belirlenimlerinden herbirinin Kendi olarak kavranmas ya da onlara kar daha nce sz edilmi bulunan tinsel davranla olur.75 1 konusunda. Nesne olarak nesnenin kendini bilince yokolmak zere bulunan bir ey olarak sunmas olgusu, nesnenin Kendi iinde yukarda sz edilmi bulunan dndr. 2 konusunda. Kendinin bilincinin yabanclamas, eylii koyar. nsan = kendinin bilinci olduundan, onun yabanclam nesnel varl ya da eylik (eylik onun iin nesnedir, ve ancak onun iin zsel nesne olan ey onun iin gerekten nesnedir, yleyse eylik onun nesnel varldr. zne olan gerek insan olarak gerek insan olmadna, yleyse doa da olmadna, insan insanal doadan baka bir ey deildir, ama sadece insan soyutlamas olduuna gre, kendinin bilinci, eylik, yabanclam kendinin bilincinden baka bir ey olamaz) yabanclam kendinin bilincine eittir, [sayfa 249] ve eylik bu yabanclama tarafndan konulmutur. Canl, doal, nesnel, yani maddi zsel glerle donanp bezenmi
Yani kendinin bilinci iin. Marx, burada, Mutlak Bilgi blmnn birinci paragrafn (Kendini varlk olarak tantlayan Kendinin yaln ierii) aa yukar szc szcne yineler. (Bkz: Hyppolite evirisi, c. II, s. 293-294.)
74 75
142
bir varln, varlnn gerek ve doal nesnelerine sahip bulunmas, ve kendinin yabanclamasnn da, gerek, ama kendini dsallk (extorit) biimi altnda sunan, demek ki onun zne ilikin olmayan ve onu egemenlii altna alan nesnel bir dnya koymas ok doaldr. Burada garip ve anlalmaz hi bir ey yok. Asl kart garip ve anlalmaz olurdu. Ama bir kendinin bilincinin, kendi yabanclamas ile, gerek bir eyi deil, ancak eylii, yani ancak kendi bana soyut bir eyi, bir soyutlama eyini koyabilecei de bir o kadar ak. Ayrca [XXVI] eyliin, kendinin bilincine gre hi de bamsz, zsel bir ey olmad, ama sadece yaln bir yaratk, kendinin bilincinin koymu bulunduu bir ey olduu, ve konulmu bulunann, kendi kendini olurlayacak yerde, bir an iin erkesini rn biimi altnda saptayan ve grnte ama sadece bir an iin ona bamsz, gerek bir varlk roln veren koyma eyleminin bir olurlamasndan baka bir ey olmad da aktr. Gerek, etten kemikten, salam ve kararl toprak stnde yaayan insan, doann tm glerini soluyan insan, kendi gerek nesnel zsel glerini yabanclamas ile yabanc nesneler olarak koyduu zaman, zne olan koyma olgusu deildir; eyleminin de nesnel olmas gereken nesnel zsel glerin znelliidir. Nesnel varlk nesnel bir biimde davranr, ve eer znn belirleniminde nesnellik olmasayd, nesnel olarak davranamazd. O sadece nesneler yaratr, nesneler koyar, nk kendisi nesneler tarafndan konulmutur, nk balangta o, Doadr. yleyse, koyma eyleminde, o kendi, ar etkinlikinden bir nesne evrenine dmez, ama nesnel rn kendi nesnel etkinliini, kendi doal nesnel varlk etkinliini dorulamaktan baka bir ey yapmaz. Burada tutarl doalclk ya da insancln, idealizmden olduu kadar materyalizmden de ayrldn, ve ayn zamanda [sayfa 250] onlarn, onlar birletiren doruluklar (vrit) olduunu gryoruz. Ayn zamanda, evrensel tarih eylemini kavramaya, sadece doalcln yetenekli olduunu da gryoruz. nsan, arasz olarak doa varldr. Doal varlk, ve yaayan doal varlk nitelii ile, o bir yandan doal glerle, dirimsel glerle donatlmtr; etkin bir doal varlktr; bu gler onda anklklar ve yetenekler biimi altnda, eilimler biimi altnda vardrlar. te yandan, doal, etten ve kemikten, duyarl, nesnel varlk nitelii ile, insan, hayvanlar ve bitkiler gibi, edilgin, baml ve snrl bir varlktr;
143
yani eilimlerinin nesneleri, bamsz nesneler olarak, onun dnda vardrlar; ama bu nesneler onun gereksinmelerinin nesneleridirler; onun zsel glerinin kullanlmas ve dorulanmas bakmndan zorunlu, zsel nesnelerdir bunlar. nsann etten ve kemikten, doal, canl, gerek nesnel glerle donanm olduunu sylemek, onun kendi varl, kendi yaam belirtisinin nesnesi alarak, gerek, duyulur nesnelere sahip olduunu, ve yaamn ancak gerek, duyulur nesneler aracyla belirtebileceini sylemek demektir.76 Nesnel, doal, duyulur olmak demek, nesne, doa ve duyguya kendi dnda sahip olmak ya da bir nc kii iin nesne, doa ve duyu olmakla ayn ey demektir. Alk doal bir gereksinmedir; bu nedenle, onu karlamak, onu yattrmak iin, ona kendi dnda bir doa, bir nesne gerekir. Alk, benim bedenimin, kendi dnda bulunan, onu tamamlamak ve varln gstermek iin zorunlu olan bir nesneye kar duyduu aklanm gereksinmedir. Gne, bitkinin nesnesi, onun iin [sayfa 251] zorunlu olan ve yaamn dorulayan bir nesnedir; ayn biimde, bitki de, gnein canlandrc gcn, gnein nesnel zsel gcn belirten bir ey olarak, gnein nesnesidir.77 Doas kendi dnda olmayan bir varlk doal bir varlk deildir, doann varlna katlmaz. Kendi dnda hi bir nesne olmayan bir varlk, nesnel bir varlk deildir. Bir nc varlk iin kendisi nesne olmayan bir varlk, nesne olarak hi bir varla sahip deildir, yani nesnel biimde davranmaz, varl nesnel deildir. [XXVII] Nesnel-olmayan bir varlk, bir yokluktur (Unwesen).78 Kendisi nesne olmayan ve nesnesi de olmayan bir varlk dnn. Byle bir varlk, ilkin biricik varlk olacak; onun dnda
76 .euerbach, Gelecein .elsefesinin lkelerinde yle yazar: ... nk sadece duyulur bir varln varolmak iin kendi dndaki eylere gereksinmesi vardr. Solumak iin hava, imek iin su, grmek iin k, yemek iin bitkisel ve hayvansal besinlere gereksinmem var; ama dnmek iin, hi deilse dolaymsz olarak, hi bir eye gereksinmem yok. Soluyan bir varlk havasz dnlemez, gren bir varlk ksz dnlemez; ama dnen varlk, ben onu kendi bana kendisi iin dnebilrim. Soluyan varlk, zorunlu olarak kendi dndaki bir varlk ile ilikilidir; dnen varlk ise, kendi kendisi ile ilikili: o, kendinin z nesnesidir, onun z kendindedir, o kendi kendisi ile ne ise odur. (loc. cit., s. 131.) 77 Hristiyanln zne Girite, .euerbach, yle yazar. Nedir ki, bir znenin z gerei ve zorunluluk ile kendisine yneldii nesne, bu znenin kendine zg, ama nesnellemi znden baka bir ey deildir. (loc. cit., s. 61.) Bu konuda s. 201deki 18. nota baknz. 78 Unwesen terimini burada yokluk (non-tre) olarak eviriyoruz. Ama bu szck, hayalet, samalk anlamna da gelir. (s. 182deki 3. nota baknz.)
144
hi bir varlk olmayacak, o, yalnzl iinde, tek bana varolacaktr. nk benim dmda nesneler var olur, ben tek bama olmaktan kar kmaz, bir bakas, benim dmdaki nesneden bir baka gereklik olurum. Demek ki, bu nc nesne iin, ben ondan baka bir gerekliim, yani ben onun nesnesiyim. Bir baka varln nesnesi olmayan bir varlk, demek ki, hi bir nesnel varln varolmadn varsayar. Ben bir nesneye sahip olur olmaz, o nesne de bana nesne olarak sahip olur. Ama nesnel olmayan bir varlk, gerek olmayan, duyulur olmayan, sadece dnlm, yani sadece imgelenmi bir varlktr, bir soyutlama varldr. Duyularla donatlm olmak demek, gerek olmak, duyularn nesnesi, duyulur nesne olmak, demek ki kendi dnda duyulur nesnelere, duyularnn nesnelerine sahip olmak demektir. Duyulara sahip olmak, ac ekmek79 anlamna gelir. [sayfa 252] Bu nedenle insan, duyulur nesnel varlk olarak, ac eken bir varlktr ve acsn duyan bir varlk olarak, tutkulu bir varlktr. Tutku, kendi nesnesine doru ylmadan ynelen insann zsel gcdr.80 Ama insan sadece doal bir varlk deildir, insanal bir doal varlktr da; yani kendisi iin varolan bir varlk, yleyse varl ve bilgisi iinde kendini trsel varlk olarak dorulayp gstermesi gereken trsel bir varlktr da. yleyse ne insanal nesneler, kendilerini arasz olarak sunduklar biimleri ile, doal nesnelerdir, ne de insanal duyu, arasz olarak, nesnel olarak olduu biimi ile insanal duyarlk, insanal nesnelliktir. Ne doa nesnel anlamda ne de znel anlamda doa, insanal varla upuygun bir biimde arasz olarak vardrlar. Ve nasl ki, doal olan her ey domak zorunda ise, insan da kendi doum belgesine, tarihe sahiptir, ama bu onun iin bilinen bir tarihtir ve bunun sonucu, doum belgesi olarak, kendi kendini bile bile ortadan kaldran bir doum belgesidir. Tarih,
79 Burada, Marx tarafndan kullanlan ve daha nce edilgin olarak evirmi bulunduumuz leidend seine bu anlam (ac ekmek) veriyoruz. Ama Marks iin iine tutkulu varlk fikrini de sokacaktr, ve tutkunun kkeninde, insann dnlemeye alt bir eksiklik, ac var. 80 .euerbach: Geici Savlar 43: Snr, zaman, ac yoksa, nitelik, erke, tin, sevgi atei ve sevgi de yoktur. Sadece zorunluluk duyan varlk, zorunlu varlktr. Gereksinmesiz bir varlk gereksiz bir varlktr. ... Acsz bir varlk temelsiz bir varlktr. Sadece ac ekebilen kii varolmaya deimlidir. Sadece ac ceken varlk tanrsal bir varlktr. Duygusuz bir varlk, varlksz bir varlktr. (loc. cit., s. 115.)
145
insann gerek doal tarihidir (bu konu zerine gene gelinecek). nc olarak, eylii koyma olgusu, kendi bana sadece bir grnten, sadece ar etkinliin z ile elien bir eylemden baka bir ey olmadndan, sras gelince kaldrlmal, eylik yadsnmaldr. 3, 4, 5, 6. noktalar zerine: 3 Bilincin bu yabanclamasnn sadece olumsuz deil, ama olumlu bir anlam da var ve 4 o bu olumlu anlama sadece bizim iin ya da Kendinde deil, ama kendisi iin, bilin iin de sahip. 5 Onun81 bakmndan, [sayfa 253] kendi kendine yabanclat iin nesnenin olumsuzu ya da onun kendi-kendini kaldr olumlu bir anlama sahiptir (ya da o nesnenin hiliini bilir), nk bu yabanclamada, Kendisi-iin-Varln blnmez birlii gereince, o kendini nesne ya da nesneyi kendisi olarak bilir. 6 te yandan bu, onun bu yabanclama ve bu nesnellie kendinde sahip olmu, kaldrm ve onarm bulunduu ve bunun sonucu kendi teki varl iinde kendi teki varl olarak kendi yannda olduu o br ura da ierir. Grm bulunduumuz gibi, yabanclam nesnel varln temellk, ya da zorunlu olarak kaytsz yabanc zlkten gerek dman yabanclamaya kadar giden yabanclama belirlenimi iinde nesnelliin kaldrlmas, Hegel iin ayn zamanda, ya da hatta balca, nesnelliin kaldrlmas anlamna gelir; nk kendinin bilinci iin davran tresine aykrlk ve yabanclama olan ey, nesnenin belirli zl deil, ama nesnel zldr. yleyse nesne bir olumsuzdur, kendi kendini kaldran bir eydir, bir hiliktir. Nesnenin bu hiliinin bilin iin sadece olumsuz bir anlam deil, ama olumlu bir anlam da var; nk nesnenin bu hilii, onun nesnel-olmaynn, kendi soyutlamasnn kendi kendini dorulamasnn [XXVIII] ta kendisidir. Bilincin kendisi iin, nesnenin hiliinin olumlu bir anlam vardr; nk o bu hilii, nesnel varl, kendi kendinin yabanclamas olarak bilir, nk o bu nesnel varln ancak bu kendinin yabanclamas aracyla varolduunu bilir... Bilincin varolu ve eylerin bilin iin varolular biimi, bilgidir. Bilgi, onun tek eylemidir. Bu nedenle, herhangi bir ey, bilin iin, bilin bu herhangi bir eyi bildii lde vardr. Bilgi, onun tek nesnel davrandr. Oysa bilin nesnenin hiliini bilir,
81
Kendinin bilinci bakmndan.
146
yani nesne ondan ayrlmaz, o nesnenin onun iin yokluunu bilir nk o nesnenin kendi kendinin yabanclamas olduunu bilir, yani kendi kendini tanr nesne olarak bilgi nk nesne, hangi tanskla bilmem, [sayfa 254] bir nesnenin grnnden baka bir ey deildir, ama z gerei, kendi kendine kar kan ve demek ki, bir hilik bilgi dnda hi bir nesnellii olmayan bir ey karsna kartlm bilginin kendisinden baka bir ey deildir; baka bir deyile, bilgi, bir nesne ile ilikili olduu srece, sadece kendi dnda olduunu, kendine yabanclatn; kendisinin nesne olarak grnmekten baka bir ey yapmadn, ya da ona nesne olarak grnen eyin, kendisinden baka bir ey olmadn bilir. te yandan, der Hegel, bu ayn zamanda, u kendinin bilinci bu yabanclama ve bu nesnellie kendinde sahip olmu, kaldrm ve onarm bulunduu ve bunun sonucu kendi teki varl iinde kendi teki varl olarak kendi yannda olduu teki ura da ierir. Bu usavurmada, kurgunun tm yanlglarn biraraya gelmi buluyoruz. Birinci olarak. Bilin, kendinin bilinci kendi teki varl iinde kendi teki varl olarak kendi yannda bulunur. Demek ki o ya da burada eer hegelci soyutlamay bir yana brakr ve kendinin bilinci yerine insann kendinin bilincini geirirsek demek ki, o, kendi teki varl iinde kendi teki varl olarak kendi yannda bulunur. Bu bir yandan bilgi olarak bilincin bilgi dnce olarak dncenin, dorudan doruya teki kendisi olduunu, duyulur dnya, gereklik, yaam olduunu ileri srdn ierir. Dncede kendi kendini aan dncedir bu (.euerbach).82 Bilin olarak bilin, sadece yabanclam nesnellikten deil, ama nesnellik olarak nesnellikten de incindii lde, bu yn burada ierilmitir. kinci olarak, bu, kendinin bilincinde olan insann tinsel dnyay ya da kendi dnyasnn evrensel tinsel varoluunu kendinin yabanclamas olarak tanm ve kaldrm bulunduu kadaryla, gene de bu dnyay bu yabanclam biim altnda yeniden olurladn, onu kendi gerek varl [sayfa 255] olarak sunduunu, yeniden kurduunu, insann kendi teki varl iinde kendi teki varl olarak kendi yannda bulunduunu ierir. Ve bylece, rnein dini kaldrdktan sonra, onda bir kendinin yabanclamas
82
s. 241deki 68. nota baknz.
147
rnn tandktan sonra, gene de din olarak dinde kendi dorulanmasn bulur. Hegelin yanl olguculuunun (positivisme) ve grnten baka bir ey olmayan eletiriciliinin kk ite burada yatar; .euerbachn din ve tanrbilimi koyma, yadsma ve yeniden kurma83 adn verdii, ama daha evrensel bir biimde kavranabilecek olan ey, ite budur. yleyse us, ussuzluk olarak ussuzluk iinde kendi yannda bulunur. Hukukta, siyasette, vb., yabanclam bir yaam srdn kabul etmi bulunan insan, bu yabanclam yaam iinde, yabanclam yaam olarak, kendi gerek insanal yaamn srer. Kendinin, kendi kendisi ile, bilgi ile olduu kadar, nesnenin z ile de eliki durumundaki olurlanmas, dorulanmas, gerek bilgi ve gerek yaamdr. Bylece, Hegel tarafndan dine, devlete vb. verilmi dnler artk szkonusu bile edilemez, nk bu yalan, onun ilkesinin yalandr. [XXIX] Eer ben dinin insann yabanclam kendinin bilinci olduunu biliyorsam, din olarak dinde dorulamasn bulan eyin, benim kendimin bilinci deil, ama benim yabanclam kendimin bilinci olduunu da biliyorum demektir. Demek ki, o zaman, benim kendi kendine, kendi zne bal [sayfa 256] bulunan kendimin bilincimin, kendini dinde deil, ama tersine yklm, kaldrlm dinde olurladn da biliyorum demektir. Bu nedenle Hegelde yadsmann yadsnmas, grnteki zn yadsnmasnn ta kendisi aracyla, doru zn dorulanmas deil, ama grnteki zn ya da kendi yadsnmas iinde kendine yabanclam zn dorulanmas, ya da bu grnteki zn, insann dnda bulunan ve ondan bamsz nesnel z olarak yadsnmas ve zne durumuna dntrlmesidir. Demek ki yadsma ile korumann, olurlamann iinde
83 Ibid., 21: Tanrbilim bakmndan tanrbilimi yadsyan, ya da tanrbilimin yadsnmasn yeniden tanrbilim durumuna dntren modern felsefenin, zellikle tmtanrcln (panthisme) elikisi: bu eliki zellikle hegelci felsefenin ayrdedici niteliidir. (s. 156.) Bylece daha Hegel felsefesinin en stn ilkesinde, onun din felsefesinin ilke ve sonucunu buluruz; yle ki, felsefe, tanrbilimin dogmalarn ortadan kaldrmak yle dursun, onlar usuluun yadsnmasna dayanarak yeniden kurmak, ve araya koymakla (mdiatiser) yetinir. He-gelci diyalektiin gizi, eninde sonunda, daha sonra sras gelince felsefeyi de tanrbilim adna yadsmak zere, tanrbilimi felsefe adna yadsmaya dayanr. Balang ve son olan tanrbilimdir; ortada, ilk konumu yadsyan felsefe yer alr; ama yadsmann yadsnmas olan, tanrbilimdir. (s. 158-9.)
148
birbirlerine bal bulunduklar aamann84 (Aufhebung) oynad rol, kendine zg bir roldr. Bylece rnein Hegelin Hukuk .elsefesinde alm kii hukuku satrellie, alm satrellik aileye, alm aile uygar topluma, alm uygar toplum devlete, alm devlet evrensel tarihe eittir.85 Gereklikte, kii hukuku, satre, aile, uygar toplum, devlet vb., olduklar gibi kalrlar; ama onlar, insann, kendi balarna deer tamayan, eriyen ve birbirlerini douran uraklar, varolular ve varlk biimleri durumuna gelmilerdir. Hareketin uraklar. Gerek varolularnda, devingen zleri gizlenmitir. Bu z, ancak dncede, felsefede belirir, kendini anlar, ve bu nedenle benim gerek dinsel varoluum, din felsefesindeki varoluum; gerek siyasal varoluum, hukuk felsefesindeki [sayfa 257] varoluum; gerek doal varoluum, doa felsefesindeki varoluum; gerek sanatsal varoluum, sanat felsefesindeki varoluum; gerek insanal varoluum, felsefi varoluumdur. Ayn biimde, dinin, devletin, doann, sanatn gerek varoluu da, din felsefesi, doa felsefesi, devlet felsefesi, sanat felsefesidir. Ama eer sadece din felsefesi vb. benim iin dinin gerek varoluu ise, ben, ancak din filozofu olduum kadar gerekten dindarmdr ki, bu da bana gerek din duygusunu ve gerekten dindar insan yadstr. Ama ayn zamanda, ister kendi z varoluum iinde, ister tekinin bunlar karsna kardm varoluu iinde olsun, bunlar dorularm da, nk varolu bunlarn felsefi davurumlarndan baka bir ey deildir; ister onlarn kendine zg ilkel biimleri iinde olsun, nk onlar benim iin sadece grnteki teki varlk, kendi z gerek varolularnn, yani benim felsefi varoluumun duyulur grnleri altnda gizlenmi allegoriler, simgeler deerini tarlar.
84 Buraya dein Aufhebung szcn kaldrma ile evirdik. Ama, bundan sonraki parada, Marx, Hegelde ayn zamanda hem kaldrma hem de koruma anlamna gelen hegelci Aufhebung kavramn inceler. Mantkta (l. Kitap, 1. ksm, blm I, Gzlem), Hegel yle yazar: Aufheben dilde u ikili anlam tar: szck hem saklama, koruma gibi, ve hem de bitirme, sona erdirme gibi bir anlama gelir. Saklama olgusunun kendisl, daha imdiden o olumsuz yn ierir; onu korumak iin, nesneden onun o anda oluu (immdiatet) ve bunun sonucu d etkilere ak bir varlk oluu kartlr. Bylece kaldrlm olan ey, ayn zamanda, sadece kendi o anda oluunu yitirmi, ama bu yzden yokolmam bulunan, saklanm olan bir eydir de. yleyse bu anlamda ama teriminden yararlanacaz. 85 Marks, burada, Hegelin hukuk felsefesinin, kitabn balca blmlerini oluturan bellibal kavramlarnn zincirlenin verir.
149
Tpk, alm niceliin nitelie, alm niteliin lye, alm lnn ze, alm zn grngye, alm grngnn gereklie, alm gerekliin kavrama, alm kavramnn nesnellie, alm nesnelliin mutlak fikre, alm mutlak fikrin doaya, alm doann znel tine, alm znel tinin satrel, nesnel tine, alm satrel tinin sanata, alm sanatn dine, alm dinin mutlak bilgiye eit olmas gibi.86 Bir yandan bu ama, dnlm varln bir almasdr, demek ki dnlm zel mlkiyet, satre fikrinde alr. Ve dnce kendinin dorudan doruya teki kendi olduuna, duyulur gereklik olduuna inand, bunun sonucu eylemi onun iin duyulur gerek eylemi deerini tad iin, dnce tarafndan, gereklikte nesnesini olduu gibi brakan bu ama, onun gerekten stesinden geldiini [sayfa 258] sanr; te yandan, bu nesne onun iin dncenin bir ura durumuna gelmi bulunduundan, kendi gereklii iinde nesne onun iin kendinin, kendinin bilincinin, soyutlamann kendi kendini dorulamas deerini de tar. [XXX] Bir yandan Hegelin felsefeye aktararak at bir varolu, demek ki din, devlet, gerek doa deil, ama daha imdiden bilgi nesnesi niteliiyle dindir, dogmatiktir,87 ve hukuk (tre) bilimi, siyasal bilim ve doa biliminde de durum byledir. Bir yandan, demek ki o, hem gerek varlk ile, hem de felsefi-olmayan arasz bilim ya da bu varln felsefi-olmayan kavramlar ile kartlk durumundadr. Bunun sonucu, gnlk (courant) kavramlarn tersini syler. te yandan, dindar insan vb., Hegelde kendi sonal dorulamasn bulabilir. imdi Hegel diyalektiinin olumlu uraklarn gznnde tutalm yabanclama belirlenimi iinde. a) Ama, yabanclamay kendinde onaran nesnel hareket. {Yabanclamann iinde dile getirilmi, nesnel gerekliin kendi yabanclamasn kaldrmas ile temellk fikridir bu. nsann gerek nesnellemesinin, kendi nesnel znn, nesnel dnyann yabanclam belirleniminin yokolmas ile, kendi yabanclam varoluu
86 Marx, burada, kavramlarn, Ansiklopedinin blm ve planndan kt biimindeki zincirleniini verir. 87 Bir dindeki inan ilkeleri anlamnda.
150
iinde ortadan kalkmas ile temellknn yabanclam kavran, tpk Tanrnn kaldrlmas olan tanrtanmazln, kuramsal insanclk oluu olmas; zel mlkiyetin kaldrlmas olan komnizmin, insann gerek yaamnn, onun zgrl olarak, pratik insanclk oluu olarak istenmesi olmas gibi; baka bir deyile, tanrtanmazlk, dinin kaldrlmas orta terimi aracyla kendi kendine indirgenmi insanclktr; komnizm zel mlkiyetin kaldrlmas orta terimi aracyla kendi kendine indirgenmi insanlktr. Olumlu olarak kendi kendinden yola kan insanclk, olumlu insanclk, ancak bu gene de zorunlu bir nkoul olan orta terimin kaldrlmas ile doar.}
[sayfa 259]
Ama tanrtanmazlk ve komnizm, bir ka, bir soyutlama, insan tarafndan oluturulmu nesnel dnyann bir yitirilmesi, insann nesnel bir biim alm bulunan zsel glerinin bir yitirilmesi deildirler. Onlar, doaya aykr ve henz gelimemi yalnla dnen bir yoksulluk deildirler. Onlar daha ok, ilk kez olarak, gerek olu, insan iin kendi znn, ve gerek z olarak kendi znn, gerek durumuna gelmi gereklemesidirler. Demek ki yeniden yabanclam bir biimde de olsa kendi kendine ynelmi yadsmann olumlu anlamn gznnde tutarak, Hegel, kendinin yabanclamasn, zn yabanclamasn, insann nesnellik ve gereklik yitimini, kendinin temellk, zn belirmesi, nesnelleme, gerekleme olarak kavrar. {Ksacas Hegel soyutlama iersinde emei (almay) insann kendisi tarafndan oluturulmas eylemi olarak, kendisi ile ilikiyi yabanc bir varlkla iliki olarak ve yabanc varlk olarak kendinin belirmesini de olu biimindeki trsel bilin ve trsel yaam olarak kavrar.} b) Ama Hegelde daha nce betimlemi bulunduumuz bozulma bir yana braklrsa, ya da daha dorusu bu bozulmann sonucu olarak bu eylem, bir yandan soyut olduu iin sadece biimsel bir eylem olarak grnr, nk insanal varln kendisi, ancak soyut dnen varlk olarak, kendinin bilinci olarak deer tar; ve ikinci olarak, kavran biimsel ve soyut olduu iin, yabanclamann kaldrl, ygbanclamann dorulanmas durumuna dnr. Baka bir deyile, Hegel iin, bu kendini oluturma, kendini nesnelletirme hareketi, kendinin yabanclama ve yitirilmesi olarak, insanal yaamn mutlak belirtisidir, ve sonu olarak,
151
kendi z erei olan ve kendi kendinde yattrlm bulunan insanal yaam, kendi zne erimitir. Soyut biimi [XXXI] altnda, diyalektik olarak, bu hareket, demek ki, gerekten insanal yaam olarak grnr, ve [sayfa 260] ne de olsa insanal yaamn bir soyutlamas, bir yabanclamas olduundan, tanrsal sre, ama insann tanrsal sreci olarak grnr kendinden ayr, soyut, ar, mutlak znn kendisinden getii sre. nc olarak: Bu srecin bir etkeni, bir znesi olmal; ama bu zne ancak sonu olarak grnr; bu nedenle bu sonu, yani kendini mutlak kendinin bilinci olarak tanyan zne, kendini tanyan ve belirten Tanr, mutlak Tin, .ikirdir. Gerek insan ile gerek doa, bu sakl gerek-d insan ile bu gerek-d doann yaln yklemleri, simgeleri durumuna gelirler.88 Demek ki, zne ile yklem, birbirleri karsnda mutlak bir terslik ilikisi iindedirler; gizemli zne- nesne ya da nesneyi aan znellik, sre olarak mutlak zne (zne bu yabanclama temelinde yabanclar, kendine dner, ama ayn zamanda bu yabanclamay kendi iinde onarr) ve bu sre olarak znedir; bu, kendi iinde, durmayan, ar bir embersel harekettir. Birinci nokta. nsann kendi kendini oluturma ve kendi kendini nesnelletirme eyleminin biimsel ve soyut kavran. Yabanclam nesne, insann yabanclam zsel gereklii nk Hegel insan kendinin bilincine eit olarak koyar bilinten, yabanclama iinden, yabanclamann soyut, ve bunun sonucu bo ve gerek-d davurumundan, yadsmadan baka bir ey deildirler. yleyse yabanclamann kaldrlmas da, bu bo soyutlamann bo ve soyut bir kaldrlmasndan, yadsmann yadsnmasndan baka bir ey deildir. Kendinin nesnellemesinin, zl, canl, duyulur, somut etkinlii demek ki, kendi ar soyutlamas, mutlak olumsuzluk durumuna gelir, sras gelince, [sayfa 261] soyutlama olarak saptanm ve bamz bir etkinlik olarak, ar durumundaki etkinlik olarak dnlm bulunan soyutlama. Nedir ki, sz geen olumsuzluk, bu canl, gerek eylemin bo ve soyut biimin88 .euerbach, Geici Tezlerde ( 51) yle yazar: Hegelde dnce, varlktr; dnce zne, varlk da yklemdir. Mantk, dnce esi iindeki, ya da kendi kendini dnen dnce, yklemsiz zne olarak dnce ya da ayn zamanda hem zne hem de kendi z yklemi olan dncedir. (loc. cit.. s. 120.)
152
den baka bir ey olmadndan, ierii de ancak tm ierik bir yana braklarak retilmi, biimsel bir ierik olabilir. Bu nedenle, bunlar, soyutlamann, her ierie uygun ve bunun sonucu her ierie kaytsz olduu kadar, bunlardan herbiri iin de geerli soyut genel biimleridirler, gerek tin ve gerek doadan koparlm, dnce biimleri, mantksal kategorilerdir bunlar. (Mutlak olumsuzluun mantksal ieriini daha ilerde andracaz.) Hegelin burada olumlu olarak gerekletirmi bulunduu ey, kurgusal Mantknda dncenin belirli kavramlarnn, duruk evrensel biimlerini, doa ve tin karsndaki bamszlklar iinde, insanal varln, yleyse insan dncesinin de, genel yabanclamasnn zorunlu sonucu durumuna getirmi, ve sonu olarak onlar soyutlama srecinin uraklar olarak sunmu ve biraraya getirmi olmasdr. rnein, alm varlk z, alm z kavram, alm kavram... mutlak .ikirdir. Ama mutlak .ikir nedir? Eer tm soyutlama eyleminden, bandan beri bir kez daha gemek, ve bir soyutlamalar btnsellii ya da kendi kendini kavrayan soyutlama olmakla yetinmek istemezse, sras gelince o da [mutlak .ikir -.] alr. Ama kendini soyutlama olarak kavrayan soyutlama, kendini bir hi olarak bilir; kendi kendini brakmal, soyutlamay brakmaktr, ve bylece kendi dolaysz kart olan bir varla, Doaya varr. Tm Mantk, demek ki, soyut dncenin, tpk mutlak .ikir gibi, kendi bana hi bir ey olmadnn, sadece doann bir ey olduunun kantdr. [XXXII] Mutlak .ikir, kendi kendisi ile birliine gre gznnde tutulursa, seyredalma (contemplation)89 olan [sayfa 262] (Hegel, Ansiklopedi, 3. bask, s. 222), kendi mutlak dorusunda, kendi tikellik ya da birinci belirlenim ve teki varlk uran kendinden zgrce kartmaya, kendi yanss olarak arasz fikrini, doa olarak kendinden zgrce kartmaya karar veren 89a soyut .ikir, ylesine tuhaf ve ylesine garip bir biimde davranan ve hegelcilerin zerinde ylesine kafa iirdikleri tm bu .ikir, soyutlamadan, yani soyut dnrden baka bir ey deildir. Deney tarafndan bilgili klnm ve kendi doruluu zerinde aydnlanm olarak, bu .ikir, kendi balarna yanl ve gene soyut birok koullar altnda,
89
89a
Anschauung. Sezgi, dolaysz gr anlamnda, seyredalma ile eviriyoruz. Hegel, Ansiklopedi, 3. bask s. 222/ 244/. (Marxn notu.)
153
kendinden vazgemeye, ve kendi yanndaki varlnn, varlk-olmayannn, evrensellik ve belirsizliinin yerine, teki varln, tikeli, belirliyi koymaya karar verir; kendinde sadece soyutlama olarak, fikir olarak gizledii doay, kendinden zgrce kartmaya, yani soyutlamay brakmaya ve sonunda kendinden kartm bulunduu doaya bakmaya karar verir. Arasz olarak seyredalma durumuna gelen soyut .ikir, kendi kendinden vazgeen ve seyredalmaya dnen soyut dnceden baka bir ey deildir. Mantktan Doa .elsefesine tm bu gei, soyutlamadan seyredalmaya (soyut dnr iin gerekletirmesi ylesine g ve sonradan onun tarafndan ylesine zirzopa betimlenmi) geiten baka bir ey deildir. Seyredalma yararna filozofu soyut dnceyi brakmaya gtren gizemli duygu, canskntsdr, bir ierik zlemidir. (Kendine yabanclam insan, kendi zne, yani doal ve insanal ze yabanclam dnrdr de. Bu nedenle onun fikirleri doann ve insann dnda bulunan donmu tinlerdir. Mantknda, Hegel, btn bu donmu tinleri biraraya getirip kapatm, ve onlardan herbirine, nce yadsma olarak, yani insan dncesinin yabanclamas olarak, sonra da yadsmann yadsnmas olarak, yani bu yabanclamann [sayfa 263] kaldrlmas olarak, insanal dncenin gerek belirtisi olarak bakmtr; ama henz kendisi de, yabanclamann tutsa olduundan bu yadsmann yadsnmas ya kendi yabanclamalar iinde donup kalm bulunan bu tinlerin eski durumuna gelmesi, ya son eylemde durma, bu donmu tinlerin gerek varoluu olan yabanclama iinde kendi kendine uygun gelme olgusudur; 89b ya da bu soyutlamann kendi kendini kavrad ve kendinden sonsuz bir cansknts duyduu lde, sadece dnce iinde devinen, ne gz, ne dii, ne kula, ne de herhangi bir eyi olan soyut dncenin braklmas, Hegelde z olarak doay tanma ve kendini seyredalmaya verme karar olarak grnr.)
89b Bu, Hegelin, bu donmu soyutlamalar yerine, soyutlamann kendi iinde ember biiminde dnen eylemini gecirdii anlamna gelir; bu ite, Hegel, kken tarihlerine gre, eitli filozoflara zg tm bu uygunsuz kavramlarn kaynan gstermi, onlar biraraya getirmi, ve belirli bir soyutlama yerine, tm genilii iindeki eksiksiz soyutlamay eletiri konusu olarak yaratm bulunmas deimine sahiptir (Hegelin dnceyi zneden neden ayrdn daha ilerde greceiz; ama daha imdiden aktr ki, eer insan yoksa, onun znn belirtisi de insanal olamaz; yleyse dnce de, artk gzlerle, kulaklarla vb. donatlm, toplum, dnya ve doa iinde yaayan insanal ve doal bir zne olarak insan znn belirtisi biiminde tasarlanamaz). (Marxn notu.)
154
[XXXIII] Ama hatta, insandan ayrlmas iinde yaltk, donmu, soyut olarak alnm doa bile onun iin hitir. Seyredalmaya karar vermi bulunan soyut dnrn onu soyut olarak seyrettii aktr. Doa, dnr tarafndan, mutlak fikir, dnlm ey biimi altnda, onun iin henz gizli ve bilinmez olan kendi z kiisi iinde kapatlm bulunduundan, gerekte o, doay kendinden kurtararak, kendinden sadece o soyut doay, Doann o ar soyutlamasn kartmtr imdi onun dncenin teki-Varl olduu, soyut dnceden ayr, seyrine dalnm gerek doa olduu anlam ile. Ya da, insanal bir dille konumak gerekirse, doay seyredalmas iinde, soyut dnr, tanrsal diyalektik iinde hilikten, ar soyutlamadan yola karak, durmadan kendi iinde dnen ve darda gereklik iinde hi [sayfa 264] bir yana bakmayan dnce almasnn ar rnleri olarak yarattn sand varlklarn, doal belirlenimlerin soyutlamalarndan baka hi bir ey olmadklarn renir. Tm doa, demek ki, onun iin, dsal bir duyulur biim altnda, Mantk soyutlamalarn yinelemekten baka bir ey yapmaz. O, onu zmler, ve bu soyutlamalar yeniden zmler. Onun doay seyredalmas, demek ki, onun doay seyredalma soyutlamasn dorulayan eylemden, bile bile yineledii soyutlamasn dourma srecinden baka bir ey deildir. rnein zaman, kendi kendisine uygun gelen olumsuzlua zdetir (s. 238, l.c.).90 Varolu olarak kaldrlm olua, doal biimi altnda maddi olarak kaldrlm hareket karlk der. Ik ... kendinde yansmann... doal biimidir. Ay ve kuyruklu yldz olarak cisim... Mantka gre bir yandan kendi kendine dayanan olumlu, te yandan kendi kendine dayanan olumsuz olan kartln... doal biimidir. Yeryz, kartln olumsuz birlii olarak, mantksal temelin doal biimidir, vb.. Doa olarak doa, yani kendinde saklanm bulunan o gizli anlamdan henz somut olarak ayrld lde, bu soyutlamalardan ayrlm ve ayr doa, hiliktir, kendini hilik olarak dorulayan bir hilik, anlam yoktur, ya da ancak kaldrlmas gereken dsallnn
90 Marksn antrmada bulunduu Hegelin tezi u: Nokta olarak uzayla iliikli olan ve kendinde izgi ve yzey olarak kendi belirlenimlerini andran olumsuzluk, byle olmakla birlikte kendi dnda varlk kresinde, ve kendisi iindir, ve dingin yanyana konulu karsnda kaytszlk olarak grndnden, belirlenimlerini olumsuzluun kendisi, iini, iinde, ama ayn zamanda dndaki varlk kresi iinde de koyar. (Ibid., 254)
155
anlam vardr. Snrl tanrbilim gr, doann mutlak erei kendinde iermedii doru varsaymn ierir. (s. 225.)91 Erei, soyutlamann dorulanmasdr. Doa, teki-Varlk biimi iindeki fikir olarak ortaya kmtr. Dnce bylece kendi kendinin olumsuzu olduundan, baka bir deyile kendi kendine dsal olduundan, doa sadece bu [sayfa 265] fikre gre dsal olmakla kalmaz, ama dsallk, onun iinde doa olarak olduu belirlenimi oluturur. (s. 227.)92 Dsallk burada kendini dlatran ve a, duyu ile donatlm insana aan duyulur dnya olarak anlalmamaldr. Onu, burada, yabanclama, bir eksiklik, olmamas gereken bir kusur anlamnda almak gerekir. nk doruluk hep fikir olarak kalr. Doa onun teki- Varlk biiminden baka bir ey deildir. Ve soyut dnce z olduundan, ona dsal olan ey de, z gerei, ancak dsal bir eydir. Soyut dnr, ayn zamanda, duyulur dnyann doann z, durmadan kendi iinde dnen dnce ile kartlk durumundaki dsallk olduunu da kabul eder. Ama ayn zamanda o bu kartl o biimde dile getirir ki, doann bu dsall, dnceye kartl, onun kusurudur ve, kendini soyutlamadan ayrd lde, doa yetkinlikten uzak bir varlktr. [XXXIV] Sadece benim iin, sadece benim gzmde yetkinlikten uzak deil, ama kendinde yle olan bir varln, kendi dnda onda eksik olan bir ey vardr. Yani z kendinden baka bir eydir. Bu nedenle soyut dnr iin doa kendi kendini kaldrmaldr, nk doa onun tarafndan gcl olarak kaldrlm bir varlk biiminde konulmu bulunmaktadr. Tin bizim iin, nvarsaym olarak, doaya dayanr: Tin doann doruluu ve bu nedenle de birinci mutlaklktr. Bu doruluk iinde doa yitip gitmi ve Tin, kavram, ayn zamanda, hem zne ve hem de nesne olan kendi kendisi-iin-Varlkna erimi bulunan .ikir olarak ortaya kmtr. Bu zdelik mutlak olumsuzluktur, nk doada kavram kendi eksiksiz dsal nesnelliine sahiptir, ama o kendi yabanclamas olan bu yabanclamay kaldrmtr ve onda kendisi ile zde duruma gelmitir. Bundan tr o, ancak
91 92
Ibid., 245. Ibid., 247.
156
doadan kendine dndke bu zdeliktir. (s. 392.)93 Soyut .ikir olarak, dolaymsz gei olan belirme, zgr olan Tinin belirmesi olarak, doay kendi dnyas olarak koyma olgusu [sayfa 266] olan doann oluu; yansma olarak, ayn zamanda bamsz doa biiminde dnyann nvarsaym olan konum. Kavram iinde belirme, doann, kavramn iinde kendi zgrlnn dorulanmas ile doruluunu kazand kavram varl olarak yaratlmasdr... Mutlak, Tindir: Mutlan en yksek tanm ite budur.94 [sayfa 267]
93 94
Ibid., 381. Ibid., 384.
157

1844 El Yazmaları - Ekonomi Politik Ve Felsefe - Karl Marks

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

1844 El Yazmaları - Ekonomi Politik Ve Felsefe - Karl Marks

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

1844 ELYAZMALARI

EKONOM POLTK VE .ELSE.E

Ekonomi Politik ve .elsefe KARL MARKS

9 14 14 29 29 30 34 34 45 60 76 76 84 84 89 106 125 131 136 136 136 136 137

Ekonomi Politik ve .elsefe KARL MARKS

Karl Marks 1844 Elyazmalar

Karl Marks 1844 Elyazmalar

Karl Marks 1844 Elyazmalar

Karl Marks 1844 Elyazmalar

Karl Marks 1844 Elyazmalar

BRNC ELYAZMASI * CRET

Karl Marks 1844 Elyazmalar

Karl Marks 1844 Elyazmalar

Karl Marks 1844 Elyazmalar

A. Smith, Loc. Cit., c. II, s. 162.

Karl Marks 1844 Elyazmalar

Karl Marks 1844 Elyazmalar

Karl Marks 1844 Elyazmalar

Karl Marks 1844 Elyazmalar

Karl Marks 1844 Elyazmalar

Karl Marks 1844 Elyazmalar

Karl Marks 1844 Elyazmalar

Karl Marks 1844 Elyazmalar

(Schulz, retim Hareketi, s. 70-71).

Ch. Loudon,26 Nfus Sorununun zm, vb. (Paris 1842)

Karl Marks 1844 Elyazmalar

Karl Marks 1844 Elyazmalar

(Buret, l. c., s. 20.)

Karl Marks 1844 Elyazmalar

Buras Buretde: reformdan geirilmi iiler

Karl Marks 1844 Elyazmalar

Karl Marks 1844 Elyazmalar

rnein byk bir servete konarak, sermaye ile ne kazanlr?

Karl Marks 1844 Elyazmalar

Kapitalist, kazan ile sermaye arasndaki bu oran neden

En dk kr oran nedir? En yksei nedir?

Karl Marks 1844 Elyazmalar

Karl Marks 1844 Elyazmalar

Karl Marks 1844 Elyazmalar

caklar kendiliinden anlalr.

Karl Marks 1844 Elyazmalar

Karl Marks 1844 Elyazmalar

zenginliinin gelimesini ngerektirirler.

gerekecektir. (Smith, c. I, s.[196]-197.) Bu durum, ekonomi politiin en stn tuttuu durumdur.

Peki bu artan rekabet iinde sermaye nasl kullanlr?

.aizle dn verilecek fonlar. Altlar Marx tarafndan izilmi.

Karl Marks 1844 Elyazmalar

Karl Marks 1844 Elyazmalar

da, byk ve kk sermayelerin rekabetinde nemli bir konudur.

Karl Marks 1844 Elyazmalar

Karl Marks 1844 Elyazmalar

(Pecqueur, Thorie sociale vb., s. 411-412.)64

Pecqueurde: insan demektir. Pecqueurn bunu izleyen tm alntlar elyazmasnda .ranszcadr.

Karl Marks 1844 Elyazmalar

Karl Marks 1844 Elyazmalar

s. 338.)73 [sayfa 129]

Karl Marks 1844 Elyazmalar

194-195.) yleyse ar retim.

Altlar Marx tarafndan izilmi.

Karl Marks 1844 Elyazmalar

Karl Marks 1844 Elyazmalar

Bize daha nce, toprak rantnn, topran orantl verimlilii-

Karl Marks 1844 Elyazmalar

Alt Marx tarafndan izilmi.