T.C.

UKUROVA NVERSTES FEN BLMLER ENSTTS TEKSTL MHENDSL ANABLM DALI

YKSEK LSANS TEZ Ekrem KUL

PES/VS/ELASTAN ERKL PLK TPLERNDE KALTE YLETRC PROSES ALIMALARI VE DOKUMA KUMALARDA KALTE ANALZ

ADANA, 2005

UKUROVA NVERSTES FEN BLMLER ENSTTS

PES/VS/ELASTAN ERKL PLK TPLERNDE KALTE YLETRC PROSES ALIMALARI VE DOKUMA KUMALARDA KALTE ANALZ Ekrem KUL YKSEK LSANS TEZ TEKSTL MHENDSL ANABLM DALI Bu Tez 31 / 10 /2005 Tarihinde Aadaki Jri yeleri Tarafndan Oybirlii le Kabul Edilmitir. mza:.............................. DANIMAN mza:........................................ mza:........................................... YE YE

Yrd.Do.Dr. Nihat ELK Prof.Dr. R. Turul OULATA Prof.Dr. Orhan BYKALACA

Bu Tez Enstitmz Tekstil Mhendislii Anabilim Dalnda Hazrlanmtr. Kod No:

Prof. Dr. Aziz ERTUN Enstit Mdr

Bu alma ukurova niversitesi Aratrma Projeleri Birimi Tarafndan Desteklenmektedir. Proje No: MMF 2004 YL24
Not: Bu tezde kullanlan zgn ve baka kaynaktan yaplan bildirilerin, izelge, ekil ve fotoraflarn kaynak gsterilmeden kullanm, 5846 sayl Fikir ve Sanat Eserleri Kanunundaki hkmlere tabidir.

II

Z YKSEK LSANS TEZ PES/VS/ELASTAN ERKL PLK TPLERNDE KALTE YLETRC PROSES ALIMALARI VE DOKUMA KUMALARDA KALTE ANALZ Ekrem KUL UKUROVA NVERSTES FEN BLMLER ENSTTS TEKSTL MHENDSL ANABLM DALI Danman Jri : Yrd. Do. Dr. Nihat ELK Yl: 2005, Sayfa No:176 : Yrd. Do. Dr. Nihat ELK : Prof. Dr. R. Turul OULATA : Prof. Dr. Orhan BYKALACA Hazrlanan bu almada elastan ieren PES/VS karml iplik ve dokuma kuma yaplarnn performans zellikleri incelenmitir. Bu amala, ticari olarak retilen ve ounlukla Ne 28/2 PES/VS/ELASTAN (78 Dtex) ierikli l karm olan 10 adet kuma numunesi seilmitir. Seilen bu numunelerde kumalarn haslk, ekmezlik tayini, kopma mukavemeti tayini, yrtlma mukavemeti tayini, pilling tayini, diki kaymas tayini ve elastikiyet tayini testleri yaplm ve deerlendirilmitir. Ayrca bu performans zelliklerinin yan sra l karm olan bu kumalar oluturan iplik yaplar zerinde durulmu retim prosesleri incelenmi ve kaliteyi arttrc baz deneyler yaplarak buna bal deerlendirmeler ortaya konulmutur. Tm bu almalar sonucunda elde edilen veriler incelendiinde, elastann tm numuneler zerinde kullanm performans asndan ne derece etkili olduu grlmtr. zellikle iplik zerinde yaplan almada elde edilen deerler, literatrdeki almalar ve bilgilerle karlatrldnda ek olarak baz proseslerin uygulanmas gereini ortaya karmtr. Kuma performanslar asndan bakldnda ise literatrdeki bilgilere aykr bir durum ortaya kmamtr. Anahtar Kelimeler: Elastan, plik, Kuma, Haslk, Kopma Mukavemeti

ABSTRACT MSc THESIS STUDIES ON QUALITY PROBLEMS FOR CERTAIN TYPES OF PES/VIS/ELASTANE YARNS AND QUALITY ANALYSIS ON WOVENS Ekrem KUL DEPARTMENT OF TEXTILE ENGINEERING INSTITUTE OF NATURELAND APPLIED SCIENCE UNIVERSITY OF UKUROVA Supervisor : Assist. Prof. Dr. Nihat ELK Year: 2005, Page:176 Jury : Assist. Prof. Dr. Nihat ELK : Prof. Dr. R. Turul OULATA : Prof. Dr. Orhan BYKALACA In this study, certain types of PES/VIS yarns and wovens including elastane are examined on an attempt to provide or suggest some solutions for the problems faced during or after their productions, related to the structural and/or process parameters of these products. For this subject, especially we chose one type of the yarn Ne 28/2 PES/VIS/ELASTANE (78 Dtex) and the other types of yarns have been handled, which they are commonly produced and used in textile industry. On the other hand, ten different types of fabrics have been studied, which they were mostly produced using the yarn given above, under the mill conditions, so as to evaluate the problems on the woven fabrics which include elastane. On the fabrics; the tests for the colour fastness, shrinkage, elasticity, seam slippage, pilling, tear strength, tensile strength were applied. On the evaluation of the results we have proposed of giving some suggestions for improvement of the process and structural parameters of the yarns and fabrics to increase the quality and performances.

Key Words: Elastane, Yarn, Fabric, Fastness, Tensile Strength

II

TEEKKR Yksek lisans eitimim sresince gerek verdii derslerde gerekse de ilgilendiim bir ok konuda bilgi ve birikimlerini, en iyi ekilde bana aktaran ve zellikle tez almalarm srasnda her konuda yardmn esirgemeyen, almann ekillenmesinde ve yazm aamasnda gerekli zeni gstererek bu noktaya gelmesinde aba sarf eden danman hocam Yrd. Do. Dr. Nihat ELK e, Deneysel almada kullanlan numune kumalarn ve iplik tiplerinin retiminde her trl yardm esirgemeyen ukurova Sanayi letmelerindeki tm alma arkadalarma, almann deneysel ksmndaki testlerin yapmn gerekletirmeme imkan salayan ve bana yardmc olan yine ukurova Sanayi letmesi plik ve Mamul Kalite Kontrol Laboratuar alanlarna, Tez almam boyunca bana her trl konuda yardmc olan ve desteini eksik etmeyen sayg deer arkadam Ar. Gr. Onur BALCI ya, almalarm boyunca desteini her zaman arkamda hissettiim, ukurova niversitesi Tekstil Mhendislii Blm alanlarna, Maddi ve manevi her konuda bana desteini esirgemeyen sayn Ayegl Ebru DEMRC ve zgr DEMRCye, Bugne kadar olan hayatmda her konuda yanmda olan ALEME, Son olarak, burada ismini yazamadm tm alma arkadalarma, Teekkr eder, sayglarm sunarm.

III

NDEKLER Z.............................................................................................................. ABSTRACT.............................................................................................. TEEKKR............................................................................................. NDEKLER....................................................................................... ZELGELER DZN........................................................................... EKLLER DZN................................................................................. 1. GR..................................................................................................... 2. NCEK ALIMALAR..................................................................... 3. POLESTER LFLER............................................................................ 3.1. Poliester Elyaf retimi................................................................... 3.2. Poliester Elyafn Fiziksel zellikleri.............................................. 3.3. Poliester Elyafnn Olumlu zellikleri........................................... 3.4. Poliester Elyafnn Olumsuz zellikleri......................................... 3.5. Poliesterin Kullanm Alanlar......................................................... 3.6. Poliester Elyafnn Kimyasal zellikleri........................................ 4. VSKON LFLER.................................................................................. 4.1. Viskonun Tarihi......................................................................... 4.2. Viskonun Hammaddesi ve retim Yntemleri.............................. 4.3. Viskon Elyafnn Fiziksel ve Kimyasal zellikler......................... 5. ELASTAN LFLER............................................................................... 5.1. Elastan Liflerinin retim Yntemleri.......................................... 5.2. Elastan Liflerinin Elde Edilmesi.................................................. 5.3. Elastan Liflerinin Fiziksel zellikleri......................................... 5.4. Elastan Liflerinin Kimyasal zellikleri....................................... 6. ELASTAN ERKL TEKSTL MAMULLERNN KULLANIMI..

SAYFA I II III IV IX XII 1 6 9 9 10 11 11 11 12 13 13 13 14 16 17 20 24 27 29

IV

SAYFA 7. ELASTAN ERKL PLK RETM VE ETLER................... 7.1. Yaln Elastik plikler.................................................................... 7.2. Kaplanm Elastik plikler........................................................... 7.2.1. Kaplanm plikler........................................................... 7.2.2. Core Spun plik Kaplama................................................ 7.2.3. Hava le Kaplama Yntemi............................................. 7.2.4. i Bo Teknii le Kaplama....................................... 7.2.4.1. Dz Paralel plik............................................... 7.2.4.2. Yapsal Paralel plikler..................................... 7.2.4.3. Fantezi plikler.................................................. 7.2.5. Ring Bkm le Elasto Twist plikler......................... 7.2.6. Two For One Teknii le ift Bkm Makinelerinde Bklm plikler............................................................ 7.2.7. Siro Spun plik Kaplama................................................. 7.3. Elastan erikli plik Uygulamalar............................................. 7.3.1. plik Katlama lemi .................................................................. 7.3.2. plik Katlama Makineleri................................................. 7.3.3. plik Bkm Makineleri.................................................. 7.3.3.1. Katl Bkm Makineleri................................... 7.3.3.2. ift (Bire ki, Two For One ) Bkm Makineleri ....................................................... 7.3.3.2.(1). ift Bkm Makinelerinde lem Prensibi .......................................... 7.3.3.2.(2). ift Bkm Makinesinde Bkm .. 7.3.3.2.(3). ift Bkm Makinesinde Hareket letimi ............................................. 7.3.3.2.(4). ift Bkm Makinesinde Katl pliin Sarm in Beslenmesi ....... 50 50 48 50 48 41 42 42 42 44 47 47 33 33 33 34 35 36 37 38 40 40 40

SAYFA 7.3.3.2.(5). ift Bkm Makinelerinde Bobin Deitirme i ................................ 7.3.3.2.(6). ift Bkm Makineleri Konstrksiyonlar .......................... 7.3.3.3. Fantezi Bkm Makinesi.................................. 7.4. Katlama ve Bkm Makinelerinin Tip Standartlar .................... 8. PLKTE ELASTAN MKTARI VE HESAPLANMASI..................... 9. PES/VS/ELASTAN ERKL PLKLERDE KALTE.................... 9.1. Elastan erikli Kombine pliklerin Kullanmnda Karlalan Temel Kalite Problemleri ........................................................... 9.1.1. Elastan zerindeki Kaplama Materyalinin Syrlmas.... 9.1.2. Kombine plik Yapsndaki Elastan Kopular ............... 9.1.3. Elastann Yksek Geri Toplanma Gcnden Kaynaklanan Problemler .............................................. 9.2. Proseslerde Kullanlan Elastomer Filamentin Tamas Gereken zellikler .................................................................... 9.2.1. Elastan Lifin Parlakl ve Numaras .............................. 9.2.2. Elastan Lifin ekimi ....................................................... 9.2.3. Fikse ................................................................................ 9.2.4. Aktarma .......................................................................... 9.3. Numune Kumalarn retiminde Kullanlan Elastan erikli plik Yaplarna Uygulanan Testler................................ 9.3.1. Uster Dzgnszlk Cihaz le Dzgnszlk lm 9.3.2. Uster Mukavemet Cihaz le Mukavemet lm ........ 10. ELASTAN EREN DOKUMA KUMALARIN RETM .......... 10.1. Elastanl Dokuma Kumalar ..................................................... 10.2. Elastan Kumalarn Yaps ....................................................... 10.3. Elastanl Kuman Dokuma Hazrlk lemleri ......................... 10.3.1. Bobinleme...................................................................... 10.3.2. Atk Aktarma ................................................................ 63 64 65 66 66 68 69 70 70 62 62 62 63 63 61 59 59 60 51 51 52 54 58 51

VI

SAYFA 10.3.3. zgleme .................................................................... 10.3.4. Hallama ...................................................................... 10.3.5. Taharlama ..................................................................... 10.4. Atk Ynl Elastik Kumalar ................................................... 10.5. zg Ynl Elastik Dokuma Kumalar ................................. 10.6. Bi-Elastik Dokuma Kumalar ................................................... 10.7. Elastik Dar Dokuma Kumalar ................................................. 10.8. Elastik Dokuma Kumalarda Dikkat Edilecek Hususlar........... 10.9. Elastan pliklerle Dokuma Yaplan rnek Tezgahlar............... 11. MATERYAL VE METOD ................................................................. 11.1. Numunelerin Seimi ................................................................. 11.2. Numune Kumalarn retildii Fabrika ve Makine Park ........ 11.3. Numune Kumalar ve zellikleri ............................................. 11.4. Uygulanan Testler ..................................................................... 11.4.1. Haslk Testleri ............................................................... 11.4.1.1. Srtme Hasl Testi ...................................... 11.4.1.2. Ykama Hasl Testi ..................................... 11.4.1.3. Su Hasl Testi ............................................. 11.4.1.4. Ter Hasl Testi ............................................ 11.4.1.5. Kuru Temizleme Hasl Testi ...................... 11.4.1.6. Ik Hasl Testi ............................................ 11.4.2. Boyutsal Deiim ekmezlik Testi .............................. 11.4.3. Kopma Mukavemeti Testi ........................................... 11.4.4. Yrtlma Mukavemeti Testi .......................................... 11.4.5. Boncuklanma (Pilling) Testi ......................................... 11.5. Deerlendirme .......................................................................... 70 71 71 72 74 74 75 75 76 78 78 79 82 94 95 97 98 98 99 100 101 102 103 103 104 105

VII

SAYFA 12. DENEYSEL BULGULAR ................................................................. 12.1. plik Test Sonular ve Deerlendirilmesi................................. 12.2. Two For One Bkm Makinelerinde Yaplan Deneyler..... 12.3. Numune Kumalarn Test Sonular ........................................ 12.4. Haslk Tayini Deney Sonular ................................................. 12.5. ekmezlik Tayini Deney Sonular .......................................... 12.6. Kopma Mukavemeti Tayini Deney Sonular .......................... 12.7. Yrtlma Mukavemeti Tayini Deney Sonular ........................ 12.8. Pilling (Boncuklanma) Testi Deney Sonular ......................... 12.9. Diki Kaymas Tayini Deney Sonular ................................... 12.10. Elastikiyet Tayini Deney Sonular ........................................ 12.11. Numune plik ve Kuma Test Sonularnda statistiksel Deerlendirmeler .................................................................... 12.11.1. Numune plik Test Sonular Asndan statistiksel Deerlendirmeler .................................. 12.11.2. Two For One Bkm Makinelerinde Yaplan almalarn Analizi ................................................ 12.11.3. Numune Kuma Test Sonular zerine statistiksel Deerlendirmeler .................................. 12.12. Genel Deerlendirme .............................................................. 13. SONU, GENEL DEERLENDRME VE NERLER................... KAYNAKLAR ......................................................................................... ZGEM .............................................................................................. 161 167 169 174 176 158 151 151 106 106 114 118 129 139 141 143 144 146 148

VIII

ZELGELER DZN izelge 1.1. Elastan reticilerinin Tekstil Sektr erisindeki Pazar Paylar ......................................................................................... izelge 1.2. Dnya Elastan Filament plikleri (Spandex) in Kapasiteler, 1998 ............................................................................................ izelge 3.1. Poliester Elyafn nemli Fiziksel zellikleri ............................ izelge 3.2. Poliester Elyafnn Kimyasal Dayanm ..................................... izelge 5.1. Belli Bal Elastan pliklerinin Kimyasal Strktr ve Eirme Prosesi ......................................................................................... izelge 5.2. Elastan Liflerinin Fiziksel zellikleri ........................................ izelge 5.3. Elastan Liflerinin Kimyasal zellikleri ..................................... izelge 6.1. Elastan pliklerin Kullanm Alanlar ve Oranlar ....................... izelge 6.2. Dnya Elastan plik Sevkyatlar (Bin Ton) ............................... izelge 6.3. Vcudun Deiik Hareketleri Esnasnda nsan Derisinin Gerilmesi ..................................................................................... izelge 7.1. Katlama Makineleri Tip Standartlar .......................................... izelge 7.2. Bkm Makineleri Tip Standartlar ........................................... izelge 8.1. ift Katl plikler ve erdikleri Elastan Miktar ........................ izelge 8.2. Tek Katl plikler ve erdikleri Elastan Miktar ........................ izelge 8.3. Elastanl pliklerin Bkm Miktar ve Bkm Yn ................. izelge 9.1. Core Spun, Bkm ve i Bo Prosesinde ekim .................. izelge 10.1. eitli Kumalar in Elastan plik Kullanm Oranlar ............ izelge 10.2. Atk ve zg plikleri in Dokuma Hazrlk lemleri ......... izelge 10.3. Rapierli Dokuma Tezgahlar Tip zellikleri ........................... izelge 10.4. Deien Atk Sklklarna Gre Dokuma Makineleri retim Kapasiteleri .............................................................................. izelge 11.1. plik letmesi Makine Park .................................................... izelge 11.2. Dokuma Dairesi Makine Park ................................................. izelge 11.3. letmenin n Terbiye Dairesinde Bulunan Makinelerin Teknik zellikleri ....................................................................

SAYFA 3 4 10 12 21 26 28 30 31 32 52 53 54 55 56 62 66 69 76 77 79 80 81

IX

ZELGELER DZN izelge 11.4. letmenin Boyama Dairesinde Bulunan Makinelerin Teknik zellikleri ................................................................................ izelge 11.5. letmenin Apre Dairesinde Bulunan Makinelerin Teknik zellikleri ................................................................................. izelge 11.6. Numune Kumalar ve plik zellikleri .................................... izelge 11.7. Numune Kuma 1 ..................................................................... izelge 11.8. Numune Kuma 2 ..................................................................... izelge 11.9. Numune Kuma 3 ..................................................................... izelge 11.10. Numune Kuma 4 ................................................................... izelge 11.11. Numune Kuma 5.................................................................... izelge 11.12. Numune Kuma 6.................................................................... izelge 11.13. Numune Kuma 7.................................................................... izelge 11.14. Numune Kuma 8.................................................................... izelge 11.15. Numune Kuma 9.................................................................... izelge 11.16. Numune Kuma 10.................................................................. izelge 11.17. Mavi Skala le Ik Haslnn Deerlendirilmesi................... izelge 11.18. Gri Skala le Haslk Deerlendirilmesi................................... izelge 12.1. Elastan eren plik Konstrksiyonlar zerine Yaplan Test Sonular........................................................................... izelge 12.2. Two-For-One Bkm Makinelerinde Yaplan almalar ve Sonular............................................................ izelge 12.3. Numune Kuma 1...................................................................... izelge 12.4. Numune Kuma 2...................................................................... izelge 12.5. Numune Kuma 3...................................................................... izelge 12.6. Numune Kuma 4...................................................................... izelge 12.7. Numune Kuma 5...................................................................... izelge 12.8. Numune Kuma 6...................................................................... izelge 12.9. Numune Kuma 7...................................................................... izelge 12.10. Numune Kuma 8....................................................................

SAYFA

81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 96 97 107 116 119 120 121 122 123 124 125 126

ZELGELER DZN izelge 12.11. Numune Kuma 9.................................................................... izelge 12.12. Numune Kuma 10.................................................................. izelge 12.13. Srtme Hasl Test Sonular................................................. izelge 12.14. Ykama Hasl Test Sonular............................................... izelge 12.15. Su Hasl Test Sonular........................................................ izelge 12.16. Ter Hasl Test Sonular....................................................... izelge 12.17. Kuru Temizleme Hasl Test Sonular................................. izelge 12.18. Ik Hasl Test Sonular...................................................... izelge 12.19. ekmezlik Test Sonular....................................................... izelge 12.20. Kopma Mukavemeti Test Sonular........................................ izelge 12.21. Yrtlma Mukavemeti Test Sonular...................................... izelge 12.22. Pilling (Boncuklanma) Test Sonular.................................... izelge 12.23. Diki Kaymas Test Sonular................................................. izelge 12.24. Elastikiyet Tayini Test Sonular............................................ izelge 12.25. Elastan eren plik Tiplerinde Yaplan Test ve statistiksel Deerlendirme Sonular ....................................................... izelge 12.26. Two-For-One Bkm Sisteminde Yaplan almalar ve Hata Analizi ........................................................................... izelge 12.27. Elastan eren Kuma Tiplerinde Yaplan Test ve statistiksel Deerlendirme Sonular ....................................

SAYFA 127 128 129 131 132 134 136 138 139 141 143 145 147 149 152 159 161

XI

EKLLER DZN ekil 4.1. Viskon Elyafnn Kesit Grn .................................................... ekil 5.1. Spandex Elyafnn Kimyasal Forml............................................ ekil 5.2. Serbest Haldeki Elastan Lifi Moleklleri........................................ ekil 5.3. Eriyikten Lif ekme Ynteminde Filamentlerin Dzeden k... ekil 6.1. Elastan Liflerin Kullanm Alanlarna Gre Snflandrlmas......... ekil 7.1. Farkl Yntemlerle Oluturulmu Elastan plik Grnmleri......... ekil 7.2. Core-spun Yntemi le Kaplanm plik......................................... ekil 7.3. Katl plik retim Prensibi.............................................................. ekil 7.4. Katl plikte Radyal Kuvvetin Etkisi Sonucu Oluan Boumlarn Grn ......................................................................................... ekil 7.5. Bir Devirde ki Bkmn Gsterilmesi.......................................... ekil 7.6. Katlama leminin Basit ematik ekilde Grn...................... ekil 7.7. plik Katlama Makinesinin ematik Grn ve alma Elemanlar ...................................................................................... ekil 7.8. Elastik plikler in Katlama Makinesinin ematik Grn ve alma Elemanlar.......................................................................... ekil 7.9. Katlama Makinesinde Katlanacak pliklerin Beslendii Calk Tipleri ve eitli Sayda plik Katlama.......................................... ekil 7.10. ift Bkm Makinesinin ematik Grn ve alma Prensibi ......................................................................................... ekil 12.1. Numune plikler zerinde Yaplan Numara Tayini Test Sonular ....................................................................................... ekil 12.2. Numune plikler zerinde Yaplan Dzgnszlk Yzdesi Tayini Test Sonular ................................................................... ekil 12.3. Numune plikler zerinde Yaplan Dzgnszlk Tayini Test Sonular ...................................................................................... ekil 12.4. Numune plikler zerinde Yaplan Tyllk Yzdesi Tayini Test Sonular .............................................................................

SAYFA 14 18 18 24 31 34 36 39 39 41 43 44 45 46 49 109 110 110 111

XII

EKLLER DZN ekil 12.5. Numune plikler zerinde Yaplan Elastikiyet Yzdesi Tayini Test Sonular .............................................................................. ekil 12.6. Numune plikler zerinde Yaplan Mukavemet Tayini Test Sonular........................................................................................ ekil 12.7. Numune plikler zerinde Yaplan Bkm Miktar Tayini Test Sonular ....................................................................................... ekil 12.8. Numune Kumalar in Kuru Srtme Hasl Test Sonular ekil 12.9. Numune Kumalar in Ya Srtme Hasl Test Sonular ekil 12.10. Numune Kumalar in Solmaya Kar Ykama Hasl Test Sonular .................................................................................... ekil 12.11. Numune Kumalar in Akmaya Kar Ykama Hasl Test Sonular .................................................................................... ekil 12.12. Numune Kumalar in Solmaya Kar Su Hasl Test Sonular ..................................................................................... ekil 12.13. Numune Kumalar in Akmaya Kar Su Hasl Test Sonular ..................................................................................... ekil 12.14. Numune Kumalar in Solmaya Kar Ter Hasl Test Sonular ..................................................................................... ekil 12.15. Numune Kumalar in Akmaya Kar Ter Hasl Test Sonular ..................................................................................... ekil 12.16. Numune Kumalar in Solmaya Kar Kuru Temizleme Hasl Test Sonular ................................................................ ekil 12.17. Numune Kumalar in Akmaya Kar Kuru Temizleme Hasl Test Sonular ................................................................ ekil 12.18. Numune Kumalar in Ik Hasl Test Sonular ................... ekil 12.19. Numune Kumalar in ekmezlik Tayini Test Sonular ........ ekil 12.20. Numune Kumalar in Kopma Mukavemeti Tayini Test Sonular.....................................................................................

SAYFA

112 113 113 130 130 131 132 133 133 135 135 137 137 138 140 142

XIII

EKLLER DZN ekil 12.21. Numune Kumalar in Yrtlma Mukavemeti Tayini Test Sonular..................................................................................... ekil 12.22. Numune Kumalar in Pilling (Boncuklanma) Test Sonular . ekil 12.23. Numune Kumalar in Diki Kaymas Tayini Test Sonular .. ekil 12.24. Numune Kumalar in Elastikiyet Tayini Test Sonular ......... ekil 12.25. Numune plik Tipleri in Fiili Ne Dalm Grafii .................. ekil 12.26. Numune plik Tipleri in Dzgnszlk Yzdesi Dalm Grafii ......................................................................................... ekil 12.27. Numune plik Tipleri in nce Yer, Kaln Yer ve Neps Dalm Grafii .......................................................................... ekil 12.28. Numune plik Tipleri in Tyllk Yzdesi Dalm Grafii .. ekil 12.29. Numune plik Tipleri in Elastikiyet Yzdesi Dalm Grafii ekil 12.30. Numune plik Tipleri in Mukavemet (Rkm) Deeri Dalm Grafii ......................................................................................... ekil 12.31. Numune plik Tipleri in Bkm (Tur/n) Deeri Dalm Grafii ......................................................................................... ekil 12.32. Kuma Yzeyinde Meydana Gelen Hata Adedi Dalm Grafii ......................................................................................... ekil 12.33. Numune Kuma Tiplerinde ekmezlik Deerleri Dalm Grafii ........................................................................................ ekil 12.34. Numune Kumalarda Kopma Mukavemeti Deerleri Dalm Grafii ......................................................................................... ekil 12.35. Numune Kumalarda Yrtlma Mukavemeti Deerleri Dalm Grafii ......................................................................................... ekil 12.36. Numune Kumalarda Pilling (Boncuklanma) Deerleri Dalm Grafii .......................................................................... ekil 12.37. Numune Kumalarda Diki Kayma Dayanm Deerleri Dalm Grafii ........................................................................... ekil 12.38. Numune Kumalarda Elastikiyet Deerleri Dalm Grafii .....

SAYFA

144 146 148 150 153 154 155 156 156 157 158 160 162 163 164 165 165 166

XIV

1. GR

Ekrem KUL

1. GR Tekstil endstrisi ve buna bal dnya pazar ierisinde doal liflerin ihtiyalar karlayamamas ve retiminin snrl olmas ve ayrca moda, teknik zellikleri ve teknik kolayllarndan dolay yapay liflerin retimine balanmtr. Yapay lif retimi zellikle 20. Yzyln ilk yarsnda byk bir gelime gstermitir. kinci dnya sava srasnda doal liflerin temininde karlalan glkler, insanlar yapay lif retimine yneltmitir. Kaynaklarn snrl olmas, doal lif retimini kstlamaktadr. Yapay lif retimine balanan ikinci dnya sava yllarndan gnmze kadar doal ve yapay liflerin retimleri incelendiinde; son yllarda doal lif retiminin sabit olduu ve yapay lif retiminin artarak doal lif retimine yaklat, hatta gemekte olduu grlebilir. Son 20-30 yl ierisinde, insanlarn giyim ihtiyalar deiim gstermeye balamtr. Hem gze hitap eden hem de kullanm rahatl salayan giysilere ynelim artmtr. Bunun sonucu olarak da yeni elyaf trleri oluturulmaya balanmtr. Tekstil lifleri ierisinde grlen Elastan lifleri de bu yeni elyaf trlerinin bir grubunu oluturmaktadr. Bu lifler, k bir grnm salamalar ve kullanm kolayl gibi zelliklerinden dolay, bu art trendinin nemli bir parasn oluturmaktadrlar. Bu sebeplerden dolay elastomer liflere ilgi artmakta ve tketicilerden gelen talep miktar yldan yla artmaktadr. Elastan liflerin sektrde bu seviyede gsterdii byk art, pazar paynn giderek artmas ve moda eilimlerinin bu lif zerinde younlamaya balamas, byk yapay lif reticilerinin dikkatlerini, bu lif zerine younlatrmtr. Bu balamda eitli byk yapay lif retici firmalarnn elastan lif retimindeki pazar paylarna baklacak olursa, DuPont firmasnn %55 oran ile en byk paya sahip olduunu grebiliriz. DuPont firmas elastomer liflere en fazla yatrm yapan kurulutur.

1. GR

Ekrem KUL

Elastan lifler; genellikle mayo, stre giysiler, spor giysiler gibi esneklik gerektiren giysilerde kullanlr. zellikle bayan oraplar, mayo, spor giyimde nemli bir kullanm alanna sahiptir. Dokuma ve rme kuma retiminde kullanlabilirler. amar, tbbi malzemeler, baz teknik aksesuarlar elastann dier kullanm yerleridir. Tekstil sektr ierisinde zellikle son yzylda yaanan bu gelimeleri inceledikten sonra, daha somut veriler ortaya koymak iin, bu ksmda baz istatistiksel verilere deinilmitir. Bu istatistiksel verilerde yukarda belirtilen grleri desteklemektedir. 2000 yl ierisinde dnyada elyaf tketimi 45 milyon ton civarnda gereklemitir. Bu miktarn 2010 ylnda 64 milyon ton olaca n grlmektedir. Ayrca gnmzde sentetik liflerin toplam tketimdeki pay %50 civarnda olmasna ramen, 2010 ylnda bu orann %80 gibi bir deere ulaaca tahmin edilmektedir (Cireli, 2000). Tekstil endstrisi ierisinde toplam lif tketimi ierisinde sentetik liflerin pay 1999 ylnda %57 olarak tekabl etmitir. Bu deerin %58i poliester liflerine aittir. Sentetik lifler grubunda retilen liflerin %83 tekstil amal %17si ise teknik tekstiller alannda kullanlmtr (Tekstil Maraton, 2000). Sentetik lif retiminin balangta sadece gelimi lkelerde yaplmasna karn, son yllarda zellikle Tayvan, Gney Kore ve in gibi Uzak Dou pazarnda da bu retim sz konusudur. statistiksel verilere gre 1998 yl itibariyle dnya toplam elyaf tketimi yaklak 40 milyon ton olarak gereklemitir. Elastan elyaf tketimi ise bu rakamn %0.2sine tekabl etmitir. zellikle 1997 ylnda dnya zerinde 120.000 ton elastan iplii tketilmitir (Melliand, 1998). Dnya tekstil sektrnde, en byk elastan lif reticisi ABDdir. ABDyi Gney Kore, Almanya ve Japonya izlemektedir. izelge 1.1de elastan lif reten firmalar pazar paylarna gre verilmitir. Dupont firmas Lycra ticari ismi ile %55lik Pazar payyla dnyann en nde gelen firmasdr.

1. GR

Ekrem KUL

izelge 1.1. Elastan reticilerinin Tekstil Sektr erisindeki Pazar Paylar (Jrg ve Bhringer, 1999)
RETC FRMA DuPont Taekwang Bayer Faser GmbH Tongkook Asahi Globe Dierleri Toplam MARKA ADI Lycra Acelon Dorlastan Texlon Roica Glospan, Cleerspan PAZAR PAYI (%) 55 13 9 6 4 4 9 100

Elastan elyafnn Bat Avrupadaki tketimi, 1997 yl baz alnarak 30.000 ton olarak gereklemitir. Bu da dnya retiminin yaklak te birine eit deerde olup %85i giyim endstrisinde kullanlmtr. talya, Fransa, ngiltere, Almanya ve spanya elastan elyaftan ylda yaklak 21.000 ton tketim yapmaktadr. Bu da elastan elyaf ieren tekstil mamullerine ilginin her geen gn arttn gstermektedir. Asyadaki, zellikle Uzak Dou ve Hindistandaki sentetik lif endstrisinin byk gelime gstermesi nedeniyle, 1995 ylnda Asyann dnya kimyasal lif retimindeki pay bymeye devam etmitir ve yaklak % 55lik bir Pazar payna sahip olmutur. 1995 ylnda retim yaklak 470.000 ton artla 11.5 milyon tona ulamtr (Jrg ve Bhringer, 1999). izelge 1.2, Dnya elastan filament iplikleri (spandex) iin 1998 yl kapasitelerini vermektedir. Gnmzde elastan lif iin kapasiteler zellikle ABD ve Uzakdouda nemli lde genilemektedir ve iki poliretan lideri DuPont ve Bayer buralarda zellikle aktif durumdadrlar. Dnya apnda 9 adet elastan iplik (Lycra) tesisi ile DuPont byk bir farkla en byk reticidir. Toplam global kapasite muhtemelen 120.000 ton/yl dan daha fazla olarak tahmin edilmektedir.

1. GR

Ekrem KUL

izelge 1.2. Dnya Elastan Filament plikleri (Spandex) in Kapasiteler, 1998 (Sabr, 2003)
LKE FRMA TCAR MARKA Lycra Dorlastan Clerrspan Glospan Lycra Likra Lycra Spandaven TESSN YER Waynesboro Bushy Park Fallriver Gastonia Toscalousa Maitland Monterrey Paulinia Mercedes Carasas Valia Moriyama Kzakai Hofu Saijo Tokushima Chuo-ku Shiga Tsuruga Kumi Euiwang, Ulsan Ulsan Kumi Anyang Singapore Qingpu Shandong Lianyugang Yantai Chu Pei Hsin su Dorlastan Lycra Lycra Linel, Linetex Dormagen Dordrecht Maydown Capriate Volzhisky Jelenia Gora KAPASTE 1000 TON/ YIL 20.0 3.6 1.0 1.0 2.3 2.0 3.0 3.0 1.2 0.3 4.8 1.5 0.8 0.2 1.1 0.1 7.2 3.3 1.1 1.6 0.3 19.4 7.8 2.9 4.5 2.0 0.4 1.0 2.0 6.0 6.0 7.5 1.0 0.1 KUZEY AMERKA DuPont de Nemours Bayer Corp. ABD Globe Mfg. Co. Kanada DuPont Canada Inc. LATN AMERKA Meksika Nylon de Mexico SA Brezilya DuPont do Brasil SA Arjantin DuPont SA Venezuella Gomelast C.A. ASYA Hindistan Petrofils Asahi Chemikal Ind. Fuji Spinning Japonya Kanebo Ltd. Kuraray Nisshinbo Industries Teijin TorayDuPont Co. Ltd. Japonya Toyoba Co. Unitika Gney Kore Sahean Ind. Kohap Ltd. Teakwang Industries Tongkook Synthetic Hyosung Singapur DuPont Singapore Fib. DuPont Fibers China Shandong in Halk C. Haishan Spandex Ind. Zhongshan Spandex Yantai Spandex Tong Hwa Synthetic F Tayvan Tundex Distinct BATI AVRUPA Almanya Bayer Faser GmbH Hollanda DoPont de Nemours ngiltere DuPont (UK) Ltd. talya Fillatice SpA DOU AVRUPA CIS State Enterprise Polonya Chemitex

Rocia Fujibo Spandex Kanebo LooBell Spantel Mobilon Rexe Opelon Espa Jespan Kopadex Acelan Texlon Toplon Lycra

Elaston

1. GR

Ekrem KUL

Yine izelge 1.2den grld zere Asya lkelerinde 1985-1998 yllar arasnda 7600 31000 ton arasnda, Kuzey Amerikada 8600 33000 ton arasnda elastan lif retimi gereklemitir. Elastan elyafnn 1996 ylnda Avrupada retimi 21000 tondur. retilen elyafn %41i Avrupann moda bakenti Milanoya gitmitir. talya Bat Avrupada 1997 ylnda elastan en ok kullanan lke konumundadr. % 44e yakn bir oranla ba ekmektedir. Bunu yaklak %16 ile Fransa, %15 ile ngiltere, % 14 ile Almanya izlemektedir. Avrupa pazarlarnda satlan elastanl rg kumalarn %70inin talya meneli olmas bunun en byk kantdr (Keesee, 1998). Elastan iplikler kullanlarak retilen elastik tekstil rnleri, durumuna gre klasik dokuma ve rme (dz, yuvarlak, zgl ) teknikleri yannda zel dokuma ve rme teknikleriyle de retilmektedir. Elastan lifleri retimde yaygn olarak pamuk, viskon, poliester, poliamid ve yn lifleri ile ikili ve l karmlar eklinde kullanlmaktadr. Elastan lifi pahal fiyattan dolay ve istenilen miktarda esnekliinin salanmas iin kuma yaplarnda %1 - %20 arasnda kullanlr. Uygulama asndan farkl cins lifler elastan lifler ile eitli teknikler kullanlmak suretiyle kartrlarak elastik iplikler retilmektedir. Bu tip iplikler karmdaki lifin cinsine gre deiik yap, tutum ve zellikler gsterirler. Ayrca elastik iplikler kullanlarak elastik kumalar retilmektedir. Sonu olarak elastan lif karm ile dokuma ve terbiye sonrasnda kumaa istenilen zellikler kazandrlarak ok eitli giysi formlar oluturulmaktadr. Hazrlanan bu almada bahsedildii zere, nemi ve tercih edilirlii gnden gne artan elastan liflerinin iplik ve dokuma kuma retimi esnasnda Pes/Vis elyaflar ile birlikte gstermi olduu kalite performanslarna ve problemlerine deinilerek kaliteyi tespit edici testlere deinilmi ve problemlerin giderilmesine ynelik baz aratrmalar yaplmtr. Ayrca tm prosesler ayrntl bir biimde incelenmitir.

2. NCEK ALIMALAR

Ekrem KUL

2. NCEK ALIMALAR Bu blmde ilgili literatr taramas sonucunda konuyla ilgili daha nce yaplm almalar hakknda ksa bilgiler verilmitir. Elastan ierikli yada elastik tekstil mamulleri zerine daha nce birok farkl adan almalar yaplmtr. Bu ksmda sadece bir ksm rnek olarak incelenecektir. Weber, W. (1996), lycra ekirdekli kor ipliklerin (core-yarn) modifiye edilmi ring iplik makinelerinde allmas hakknda bir alma yapmtr. almann ana prensipleri ve elemanlar gerdirme alan uzakl tahrik sistemi ve lycra bobininin serbest veya kontroll olarak salmasndan olumaktadr. Bobin sama sisteminin opsiyonel olarak seilebileceinden ve pratikte lycra bobini sama tertibatnn sarm sistemi ile olannn tercih edilmesinden bahsetmitir. Bayku, D. (2003), elastan ieren dokuma tekstil rnlerinde eitli kuma performanslarnn belirlenmesi ve bunlarn ne ekilde iyiletirilecei hususunda eitli yntemlerin gelitirilmesi konusunda almalar yapmtr. Yaplan almada deiik elyaflarla kombine edilmi elastan ieren kuma yaplarnn proseslerde istenilen zelliklerinden, kumalarn ne ekilde muhafaza edileceine kadar farkl alardan konuya yaklamtr. Bu yaklamlar sonucunda performans iyiletirici tavsiyelerde bulunmutur. elikbilek, A. (1978), elastik tekstillerin terbiye ilemleri ile ilgili imkanlar ve riskler hakknda bir alma yapmtr. Bu almada hatasz bitmi kuma retimini garantilemek iin, ham kumalarn terbiye iletmesine rulo halinde girmesinin gerekliliini belirtmitir. Aksi takdirde materyal tipine bal olarak, pek ok ham kuma katl olarak istif edilmise, geri dnlmez krklara yol aabilecek bir ekme eiliminin olacandan bahsetmitir. Gajjar, J.B. (1998), raschel kumalarda spandex (elastan) iplik kullanm hakknda alma yapmtr. Spandex ipliklerinin kullanm esnasnda yksek gerginlie maruz kalmalar sebebiyle retim esnasnda zg hazrlama, rme ve terbiye ilem artlarnn en uygun hale getirilmesi ve bu artlarn bir kez oluturulduktan sonra varyasyon gstermemesini belirtmitir. Spandex iplik

2. NCEK ALIMALAR

Ekrem KUL

gerginliinin 0.03 0.07 gr/denye (2.7 ve 6.2 mN/tex) arsnda olmasnn gerekliliini ve poliester iplikler iin 2.3 3.0 denye filament inceliini tavsiye etmektedir. Duran, K. (1990), elastan ieren kumalarn n terbiyesi hakknda alma yapmtr. ekmeye kar ok istekli olan kumalarn terbiye ilemleri srasnda bu istein ayarlanmasndan ve ayn ekilde ekmeye kar isteksiz kumalarda ise bu istein desteklenmesinden bahsetmitir. Kuma dz tutmak ve uygulanan gerilimi azaltmak iin genelde ak en kumalarda zg levendi sisteminin kullanlmasn tavsiye etmitir. rtlek, H. G. (2002), yaplan almada elastan ierikli kombine ipliklerin retim yntemleri ve proseslerini ayrntl olarak incelemitir. Bu proseslerde kullanlan makine zelliklerine ve proses zelliklerine deinmitir. Sonu olarak ise elastan ieren bu iplik yaplarnn kullanmnda karlalan temel kalite problemlerine deinmitir. Bu problemlerden yola klarak sz edilen proseslerde ne gibi unsurlara dikkat edilmesi gerektiini vurgulamtr. Sabr, C. E. (2003), istatistiksel verilerin arlkl olduu almada zellikle dnyadaki elastan lif reticilerine, retim kapasitelerine ve pazar paylarna deinmitir. Buradan yola karak elastan liflerin dnya tekstilindeki konumunu mercek altna alm ve ileriye dnk baz ngrlerde bulunmutur. Yeil, Y. (2003), farkl karmlarda elastan ieren kuma yaplarna, boyama ve haslk zellikleri asndan bir yaklam yapmtr. Bu incelemeyi yaparken ok eitli kuma konstrksiyonlarna deinmitir. Farkl elyaf eitleri ile elastann kombine edilmi olduu bu kuma yaplarnda terbiye ilemleri asndan ne gibi unsurlara dikkat edilecei hususunda tavsiyelerde bulunmutur. Yaplan tavsiyelerde zellikle, elastan ieren bu kuma yaplarnn boyanmas ve haslk zellikleri zerinde durmutur. almasn ise deneysel ve istatistiksel almalarla desteklemitir. Bu almalardan farkl olarak zellikle, elastan lif retici firmalarn dnya apnda yapm olduu birok aratrma ve gelitirme almalar da mevcuttur. Bu almalar hem proses ve rn zellii gelitirici hem de elastan lif kullanc firmalara tavsiyelerde bulunan almalardr. rnein; Bayer Corp., DuPont Textiles ve Radici Spandex Corp. firmalar ksa sre nce hazrladklar

2. NCEK ALIMALAR

Ekrem KUL

almalarda elastan liflerin karakteristikleri, kullanm zellikleri ve kullanclar asndan ne gibi noktalarda nlemler alnaca hususunda tavsiyelerde bulunmulardr. rnein terbiye iletmelerine yaplan tavsiyelerde kasar ilemlerinde oksijen ve sodyum perborat tipi kasar yaplmas nerilmitir. t ilemlerinde ise hzl ve farkl noktalara dk scaklklarda t ilemi yaplmas nerilmitir.

3. POLESTER LFLER

Ekrem KUL

3. POLESTER LFLER Bu blmde, poliester liflerin retim yntemleri, fiziksel ve kimyasal zellikleri ile dier karakteristik zelliklerine ksaca deinilmitir. Poliester/Viskon/Elastan karm yapsnn kalite ve performans zelliklerinin incelenmi olduu bu alma kapsamnda poliester elyafn tek bana ne gibi zellikler gsterdiini incelemekte fayda var. 3.1. Poliester Elyaf retimi Poliester, petrol sanayiinin bir trevi olan polietilen tereftalattan, eriyikten elyaf ekme ilemi ile retilir. retiminde kullanlan basit kimyasal maddelerin (genellikle polihidrik alkoller ve polikarboksilik asitler), ester balar ile birbirlerine baland bir kondensasyon polimeridir. boyutlu poliesterler reine oluturan, lineer poliesterler ise elyaf oluturan poliesterlerdir. Elyaf polimeri, arlka en az %85 orannda aromatik karboksilik asit esterinden meydana gelmektedir. Poliesterin yapsal olarak en belirgin zellii, molekl zincirinde ester gruplarnn bulunmasdr. Esterler; bir asitle bir alkoln meydana getirdii bileiklerdir. Poliester de temel madde olarak; etilen glikol ve tereftalik asit kullanlr. Tereftalik asit etilen glikol ile reaksiyona girerek diglikoltereftalat meydana gelir. Daha sonra diglikoltereftalat yksek scaklk ve vakumda, polietilentereftalat polikondenzatn meydana getirir. Elde edilen polikondenzat bu reine formundadr ve 260Cde erir. Bu ekildeki madde, elyaf ekimi iin uygun hale gelmitir. Erimi hale getirilen elyaf hammaddesi, yani polimer, hava ile temas etmeden dzelere pompalanr ve elyaf ekimi gerekletirilir. Dzeden kan filament haldeki elyaf sertletirilir, gerdirilerek, daha sonra bkm verilir ve bobinlere sarlr. stee bal olarak filament elyaf istenilen boylarda kesilerek, kesikli (tapel) hale getirilebilir.

3. POLESTER LFLER

Ekrem KUL

3.2. Poliester Elyafn Fiziksel zellikleri Poliester elyaf esas olarak; hidrofobluu, yksek mukavemeti, burumazl ile karakterize edilebilir. Bu zellikleri ile poliester elyaf; pamuk, viskon, yn karmlarnda kullanm zelliklerini gelitirici rol oynayan nemli bir elyaf eididir. Poliester elyafnn fiziksel zellikleri izelge 3.1de zetlenmitir. izelge 3.1. Poliester Elyafn nemli Fiziksel zellikleri (Yakartepe, 1995)
KRTERLER POLESTER ELYAFININ FZKSEL ZELLKLER Mikroskobik grn Boyuna kesiti przsz ve yeknesak, ubua benzeyen bir grnme sahiptir. Enine kesiti ounlukla yuvarlaktr. Dze formuna gre deiik kesitleri de vardr. lk retildiklerinde sonsuz filament halindedirler. Daha sonra kesikli olarak Uzunluk istenilen boylarda kesilebilirler. Pamuk tipinde 3-5 cm, yn tipinde 6-15 cm. Sentetik elyafta incelik retim srasnda istenilen ekilde olur. ncelik Dakron 1.38 gr/cm, Kodel 1.22 gr/cm, Vikron 1.37 gr/cm. Bu deerlerin Younluk hepsi ortalama olarak pamuktan ve rayondan dk, poliamid ve akrilikten yksektir. retimde beyaz renklidir. stenirse, elyaf ekme zeltisine pigment Renk renklendiriciler ilave edilerek renkli elyaf elde edilir. retimde parlaktr. stenirse, lif ekme eriyiine matlatrc maddeler ilave Parlaklk edilerek veya daha sonra eitli ilemler ile matlatrlabilir. Mukavemet (kuru) yi ve mkemmel derecede mukavemete sahiptir. retim ekline monomerlerine ve germe miktarna gre mukavemeti 4.5-8 gr/denye arasnda deiir. Kuru mukavemet ve ya mukavemet arasnda pek fark yoktur. Mukavemet (ya) Uzama elastikiyeti Orta veya iyi derecededir. Esneme yetenekleri normal filament elyafta %1530 , tapel elyafta %30-50 arasndadr. Rezilyens(yaylanma) Mkemmeldir. Burumadan iyi bir ekilde eski haline dner. ok dktr. % 0.4 civarndadr. Tamamen hidrofob olarak nitelenebilir. Nem alma Yumuama ve yapma scakl 230Cdir. Fikse edilme durumunda son Is dayanm derece iyi stabiliteleri vardr. Erime noktalar 260Cdir. Yava yava yanar. Serbest ve ak iken damlama olur. Alev Alma Statik elektriklenme Nem emiciliinin dk olmas sebebiyle statik elektriklenme problemi vardr. Pilling(Boncuklanma) Tekstil elyaflar ierisinde en yksek derecede pilling poliesterde grlr.

10

3. POLESTER LFLER

Ekrem KUL

3.3. Poliester Elyafnn Olumlu zellikleri Ypranma (anma) mukavemeti ok iyidir, ancak poliamid elyafndan daha iyi deildir. Burumaya kar direnci ok iyidir, formunu korur. En iyi rezilyense sahip elyaflardandr. Gve, zararl bceklerden etkilenmezler. Gne na kar dayankldr. Esasen gne na uzun sre maruz kalan poliester elyaf dayanmndan poliakrilnitril elyafndan daha fazla oranda kaybetmesine ramen, balang dayanmlar ok yksek olduu iin gnelik ve tl perdelerde en fazla tercih edilen elyaftr. Ykanabilir veya kuru temizleme ile temizlenebilir. Termoplastik zellii nedeniyle scakta fikse edildiinde t tutma zellii yksektir. Krma yada buruma sonras kolaylkla eski haline dnme zellii nedeniyle, ykamadan hemen sonra tye gerek duyulmadan giyilebilir. 3.4. Poliester Elyafnn Olumsuz zellikleri Poliester elyaf, hidrofobtur. ok dk nem ekme zelliine sahiptir. Tutumu gevrektir. Statik elektriklenme rahatsz eder. Pilling oluumu poliester elyafnn en byk problemlerindendir. 3.5. Poliesterin Kullanm Alanlar Poliester, dnyada en ok kullanlan insan yaps elyaftr. Tm elyaf tketimi ierisinde ise; dnyada pamuktan sonra en ok kullanlan ikinci elyaftr. Bu durumu, Trkiye iinde ayndr. En ok pamuk ve yn ile kartrlarak kullanlr. Tekstilde gerek kesiksiz filament gerekse kesikli elyaf olarak birok kullanm alanna sahiptir. Hazr giyim eyas, ev demesi ve endstriyel alanlarda kullanlan birok mamuln yapmnda nemli bir elyaftr. Ak hava koullarna dayankllk gerektiren alanlarda da nem tar. Hafif, ince kumalarda kalc t isteyen giysilerde, rg d giyimde ve takm elbiselik gibi ar kumalar iin yn ile kartrlarak kullanlr. Genellikle %35 veya %50 oranda, pamukla kartrlarak yamurluk ve gmleklik kumalar yapmnda kullanlr. Diki iplikleri iin kesikli ve

11

3. POLESTER LFLER

Ekrem KUL

filament halde ve nveli ipliklerin retiminde nemli kullanm vardr. Elyaf hafif yklemelerle kolayca uzamadndan, oraplkta PES elyaf kullanlmaz (Yakartepe, 1995). 3.6. Poliester Elyafnn Kimyasal zellikleri Poliester elyaf, suya ve kimyasal maddelere kar ok yksek bir performans gsterir. izelge 3.2.de su, asit, baz, indirgen maddeler, hava koullar gibi birok etkene kar poliesterin ana tepkileri zetlenmitir. izelge 3.2. Poliester Elyafnn Kimyasal Dayanm (Yakartepe, 1995)
ETKENLER Su Asitler POLESTER ELYAFININ DAYANIMI Son derece hidrofob bir elyaftr. % 100 bal nemde bile %1 su alabilir. Normal koullarda %0.4 higroskopik neme sahiptir. Asitlere kar yksek bir dayanm gsterir. Anorganik asitlerin %30u aan konsantrasyonlarnda yksek scaklkta paralanr. Zayf ve orta kuvvetli asitlere kar dayankldr. Bazlar Ester balarna ramen, bazlara kar beklenenden fazla dayanm gsterir. Ancak, youn anorganik bazlarla muamelede poliester dtan itibaren paralanmaya balar. Ykseltgen maddeler ndirgen maddeler Organik zgenler Yksek bir dayanma sahiptir. Byk ounluuna dayankldr. Kuru temizlemede kullanlan benzen, trikloretilen, karbontetraklorr, perkloretilen gibi zgenlerde zarar grmez. O-diklorbenzen, dimetiltereftalat gibi baz zgenlerde belirli koullarda tamamen Temperatr Ik znrler. Organik zgenlerin iirici etkisi poliesterin boyanmasn kolaylatrr. 200Cnin zerindeki scaklklarda zarar grr. Ik ve atmosfer koullarna yksek dayanm gsterir. Yksek bir dayanma sahiptir.

12

4. VSKON LFLER

Ekrem KUL

4. VSKON LFLER Bu blmde, viskon liflerin retim yntemleri, fiziksel ve kimyasal zellikleri ile dier karakteristik zelliklerine ksaca deinilmitir. Poliester/Viskon/Elastan karm yapsnn kalite ve performans zelliklerinin incelenmi olduu bu alma kapsamnda viskon elyafn tek bana ne gibi zellikler gsterdiini incelemekte fayda var. 4.1. Viskonun Tarihi Viskon rayonunun retim prosesi, selloz kimyasn inceleyen C.F.Cross ve E.J. Beven adl kimyaclar tarafndan bulunmutur. Viskoz retim prosesleri 1891de bulunmasna ramen patenti 1892de alnmtr. 4.2. Viskonun Hammaddesi ve retim Yntemleri Viskoz liflerinin hammaddesi sellozdur. retim iin % 92-98 civarnda selloz ieren pamuk linteri ve odun sellozu kullanlr. Bu maddeler temizlendikten sonra kostik soda ile muamele edilerek alkali selloz oluturulur. Daha sonra karbon dislfit ile ileme sokularak selloz ksantata dntrlr ve seyreltik kostik soda zeltisiyle zlr. Elde edilen ham viskoz zeltisi olgunlatrma ilemine tabi tutulduktan sonra asit koagle banyolarnda ekilir ve bylece viskoz flamentleri meydana gelir. Viskoz lif ekimi srasnda hava kabarcklarnn dzeden kan elyafn kopmasna neden olmamas iin l i f ekimi vakumlu ortamda yaplr. Ayrca filamentin yapmasn nlemek iin koaglasyon banyosundan geirilir. Lifler retildikten sonra germe ileminden geer. Germe ilemi iki basamakta olmaktadr. Birinci basamakta %10luk bir gerilim uygulanrken, ikinci blgede %50-50lk bir gerilim uygulanr. Daha sonra tow haline getirilen lifler ikinci bir banyodan geerek kesmeye giderler. Burada yaplan kesimden sonra viskon lifi retilmi olur.

13

4. VSKON LFLER

Ekrem KUL

Kesme ileminden sonra ise lifler terbiyeye gnderilirler ve burada; bzdrme, ykama, kkrt giderme, 2. ykama, aartma, 3. ykama, antiklorlama, 4. ykama ve avivaj proseslerinden geer.

ekil 4.1. Viskon Elyafnn Kesit Grn (Baer, 1992)

4.3. Viskon Elyafnn Fiziksel ve Kimyasal zellikleri Viskon elyafnn ekme mukavemeti deerleri retiminden bu yana farkl deerler almtr ve deimitir. Bunun sebebi viskonun retim teknolojisinin gelimesi ve viskona ilave edilen maddelerin olmasdr. Son deiikliklerle beraber viskonun, ya mukavemeti ; l .2-1.7 gr/denye, kuru mukavemeti; 2.3-3.0 gr/denye olmutur. Viskon elyafna uygulanan kuvvetin elastik snr ierisinde olmas durumunda; kuru olarak % 15-30, ya olarak % 20-35 uzad tespit edilmitir.

14

4. VSKON LFLER

Ekrem KUL

Viskon elyafnn incelii denye ile ifade edilir. Viskon elyaf genel olarak 1.5-2.5 ve 3.75 denye olarak retilmektedir. Viskon elyaf yap itibariyle nem absorbsiyonu yksektir. Elyaf havadan nemli miktar nem alr. Ticari olarak viskonun rutubet deeri % 13tr. Viskondaki kl deeri retim metoduna gre deiir. Elyafn kl ierii bastrmada kullanlan kostiin iindeki suyun cinsine baldr. Suyun iindeki mineraller ne kadar az olursa kl oran daha dktr. Kuru viskonda bu miktar yaklak % 0.15-0.25 arasdr. In tesiri nemli ldedir. Viskonun nem miktar, n etkisini arttrr ve mukavemetinin deeri azalr. Viskon kurutmaya maruz kalrsa mukavemeti azalr ve renkte solma oluur. Asidin viskona kar etkisi, uygulanan sreye ve scakla baldr. Organik asitler % 1-3 orannda viskona tesir etmez. norganik asitlerde zaman ve scaklk nemlidir. Her iki durumda da uygulanan asit uzaklatrlmaldr. Elyaftaki krimp says 2 adet/cm civarndadr. Krimp mukavemeti arttrc etki gsterir. Avivaj viskon elyafna antistatik zellik verir. Ar avivaj ise elyafn birbiri zerinden kaymasna sebep olur. Bu da olumsuz ynde tesir eder. Viskona uygulanan optimum avivaj % 2.0 civarndadr (Baer, 1992).

15

5. ELASTAN LFLER

Ekrem KUL

5. ELASTAN LFLER Yksek uzama kabiliyetine sahip lif eitleri elastomer lifleri olarak tanmlanabilir. Elastomer lifleri kimyasal yaplarndan dolay kopmadan ok yksek uzama gsterebilen ve kopma noktasna kadarki uzamalarda tamamen ve abuk eski haline dnebilen liflerdir. Elastomerik lifleri tarihsel geliimleri ile de ilikili olarak, kauuk (tabii ve suni), Anidex (apraz balanm poliakrilat) lifler ve poliretan esasl elastomerik lifler eklinde grup altnda incelemek mmkndr. Yksek esneklie sahip malzeme yapmnda uzun zaman iplik kapl lastik kullanlmtr. Fakat doal lastik s, k, aartma maddeleri ve kuru temizlemeye kar dayankl deildir. Ayn zamanda lastiin boyarmaddelere kar afinitesi yoktur. Btn bu durumlar ve esnek malzemeye duyulan gereksinmenin art, sentetik yollarla esnek lif elde etmek iin youn almalar yaplmasna yol amtr. zellikle poliretan esasl elastomerik lif, son yllarda ar nem kazanmtr. Uluslar aras szlemelere gre Elastan Lif olarak adlandrlan poliretan-elastomer elyafn sadece esneklii yksek olmayp, ayn zamanda yrtlma direnci de ok yksektir. Bu nedenle pek ok alanda kullanm kolayl salamaktadr. Poliretan elyaf; makromolekl zincirleri, fonksiyonel retan gruplarnn bir tekrar eklinde olan lineer makromolekllerden oluan elyaf eididir. Poliretan liflerinin esneklik zelliklerinin fazla olmas nedeni ile de elastan elyaflar olarak nem kazanmlardr. Poliretan makromolekllerinin esneklik ve dayankllk zelliklerini artrmak iin, yeterli esneklii salayabilecek yumuak ve sert karakterli segmentlerin olumas salanmtr. Bylece; poliretan lifinin uzama yetenei artrlrken makromolekller arasndaki balarn dayanma gc de artrlmtr.Poliretan lifleri, doal kauuk liflerinden daha stn esneklik zelliine sahiptir. Uzunluunun % 800 orannda uzama gsterebilir. Bunun yannda; poliretan elyafnn boya almas, kimyasal kararll ve anmaya kar mukavemeti daha iyidir. Bu avantajlarndan dolay poliretan elyaf gnmzde doal kauuun yerine kullanlmaktadr. Poliretan esasl elastomerik lif sentezinin esas, 1937 ylnda Otto Bayer, H.Rinke ve arkadalar tarafndan gelitirilen diizosiyanat-poliadisyon prosesine dayanmaktadr. Endstriyel anlamda ilk poliretan esasl elastomerik lif retimi, J.C.Shvers ve arkadalar tarafndan DuPont

16

5. ELASTAN LFLER

Ekrem KUL

firmas aratrma blmlerinde kuru ekim prosesiyle gerekletirilmitir. DuPont firmas bu gelitirdii poliretan esasl multi filament yapdaki elastomerik elyaf Lycra ad altnda 1962 ylndan beri retmeye devam etmektedir. Amerikan Federal Ticaret Komisyonunun yapt tanmlamaya gre yapsnda en az %85 orannda blmlenmi poliretan bulunan sentetik polimerizasyon zincirlerine Spandex ad verilmektedir. Poliretan grubu liflerinin yaygn kullanmlarndan tr zellikle Amerika ve Kanadada Spandex elastomerik liflerin genel ad olarak kullanlmaktadr. Avrupada ise poliretan esasl elastomerik liflerin genel ad olarak Elastan adyla kullanld grlmektedir. Bat Avrupa sentetik iplik reticileri tarafndan kurulan BISFA (International Bureau for the Standardisation of Rayon and Synthetic Fibres) tarafndan yaplan standart isimlendirme almalarnda, elastan elyafnn EL eklinde ksaltlarak ifadesine karar verilmitir (Akan, 2000). 5.1. Elastan Liflerinin retim Yntemleri Elastan liflerinde gerildikten sonra tekrar ilk durumuna geri dnme gc ok yksektir. Yani, herhangi bir ekilde uzatld, esnetildii zaman ilk haline dnmeye ok meyillidir. Bu zellik Lycra gibi elastik olan btn elyaf ve ipliklerin karakteristik zelliidir. Btn elastan elyaflarn yapsnda gevek (amorf) yap oran yksektir. Elastan filamentlerinin yaklak % 85lik orann bu gevek yap oluturur. Kat yap ve gevek yap aras balantlar mevcuttur. rnein bir uzamaya maruz kaldnda gevek yap giderek kristalize olur ve dzgnlk artar. Filamentte sonradan meydana gelen kristalizasyon, serbest kaldnda tekrar yok olur (Yakartepe 1995a). Endstride poliretan retimi ok adml bir prosestir. lk admda basit lineer poliretan; glikol ve diizosiyanat bileiklerinin poliadisyon (katlma) prosesi ile elde edilir. Mteakip admlarda ise; blmlenmi blok poliretan yapsnn oluumu ve zincir uzamas gereklemektedir. Daha nce bahsedilen gevek-sert segmentler olumas ve retanlarn birbirlerine balanmalar genellikle organik bir zc (Dimetil asetamid - DMAC) ierisinde gereklemektedir.

17

5. ELASTAN LFLER

Ekrem KUL

ekil 5.1de DuPont firmasnn rettii elastomer liflerden olan Spandex elyafnn molekl forml yapdaki sert ve yumuak ksmlar oluturan bileikler grlmektedir.

yumuak segment

sert segment

ekil 5.1. Spandex Elyafnn Kimyasal Forml (At, 2001) Bu yapda oluan blmlenmi poliretann molekler yaps; uzun, hareketli gevek ksmlar ile ksa ve sert ksmlardan olumaktadr. Yapdaki gevek ksmlar; reaksiyonlar srasnda kullanlan yksek molekl arlkl polioller (polieter ya da poliester) tarafndan oluturulmaktadr. Gevek (yumuak) segmentler oda scaklnda neredeyse sv formdadrlar. Bu hal, yumuak segmentlerin yksek hareketliliini garanti ederek, retilen elastan lifinin yksek derecede esnek olmasn salamaktadr. ekil 5.2de yapdaki sert ve yumuak ksmlar ematik olarak da grlmektedir.

sert segmentler

yumuak segmentler

ekil 5.2. Serbest Haldeki Elastan Lifi Moleklleri (Akan, 2000)

18

5. ELASTAN LFLER

Ekrem KUL

Yapdaki sert ksmlar retan gruplarn iermektedir. Bu segmentlerin yapsn ise diizosiyanat ve zincir uzatcs olarak kullanlan etilen daimin belirlemektedir. Sert segmentler, elastan lifinin salamlk, sertlik, termoplastiklik ve sya dayankllk zelliklerini oluturmaktadr. Gevek segmentleri oluturan poliollerin kimyasal yaplar (poliester ya da polieter oluu) ve molekl byklkleri, retiminde kullanldklar poliretanlarn souk ya da scaa dayankllk, hidroliz stabilitesi, zcler karsndaki dayankllk gibi zelliklerini nemli lde etkilemektedir. Bu nedenle gevek segmentleri oluturann polyester veya polieter oluuna gre elastan liflerini poliester ve polieter tipi olarak iki gruba ayrmak mmkndr (Yakartepe, 1995). Du pont firmas tarafndan retilen ve Lycra ad ile bilinen bu liflerin yapsndaki eter gruplar, bazlara kar dayankllk ve yksek scaklklarda boyanabilirlik salar. Lycra T128 C tipi dndaki tm Lycra tipleri eter ba ihtiva etmektedirler. Polieter tipi lifler; tekstilde uygulanan alkali aartma, boyama gibi muamelelere kar dayankl iken, poliester tipi olanlar hassastrlar. Fakat; poliester tipi elastanlar, polieter tipi elastanlara nazaran kuru temizlemede kullanlan kimyasallara kar daha fazla direnlidirler. Poliester tipi formlde grld gibi poliester elyaf poliretan elyaflarndan daha karmak bir yapda olup Vyrene ticari ad ile bilinmektedir. Lycra T 128 elyaf da bu gruba girmektedir. Bu lifler bazlardan kolaylkla etkilenirler ve ester gruplar hidroliz olur. Bu liflerden retilen mamullere poliklor etilen ile kuru temizleme yaplabilir. Her iki poliretan elyafnda retan grubunun aromatik halka ieren fenil metil gruplar lif yapsnda kristalin blgeyi oluturmaktadr. Bu gruplar kimyasal bakmdan inerttir ve polimerin stabilliini salar. Elyaf yapsndaki polietilen glikol gruplar ise amorf blgeleri oluturmaktadr. Bunlar lineer fakat, deiik ynlere ynlenmi durumdadr.

19

5. ELASTAN LFLER

Ekrem KUL

5.2. Elastan Liflerinin Elde Edilmesi Elastan yaplarn belli zellikleri kullanm alanna gre farkllk

gsterebilmektedir. Elyaf elde edilirken kullanm alanna uygun ekilde elastomerler seildikten sonra istenen zellikler arasnda en iyi dengeyi salayacak ekilde glendirici yar glendirici mekanik zellikleri ayrlmaya yarayan maddeler gibi katk maddeleri de kullanlmaldr. Elastik lifler iin en sk kullanlan polimer kuru ve ya ekim metodu ile 11-2.600 numara snrlar ierisinde mono filament veya multi filament iplik olarak ekilen kesilmi poliretandr. Lif ekiminde kullanlacak yntem elastomer lifin kimyasal yapsna baldr. Eriyikten, zeltiden veya reaksiyondan lif ekimi yntemlerinin herhangi biri ile elastomer elyaf elde etmek mmkndr. Eer polimer lineer ise eriyikten, eer polimer zcde zlm ise kuru ve ya olarak zeltiden, eer polimer lineer deil de apraz balar polimerizasyon ilemi srasnda oluuyorsa, polimer zlemez veya eritilemez ise kimyasal veya reaksiyon lif ekimi uygulanabilir. Dnyada retilen belli bal elastan ipliklerin kimyasal strktr ve eirme prosesleri izelge 5.1de verilmitir.

20

5. ELASTAN LFLER

Ekrem KUL

izelge 5.1. Belli Bal Elastan pliklerinin Kimyasal Strktr ve Eirme Prosesi (Akan, 2000)
rn Ad Acelan Dorlastan Lycra Roica Glospan Lineltex Lubell Mobilon Spantel Firma Taewang (ROC) Bayer Faser Gmbh Dupont Neumours Co.(ABD) Asahi Kasei (Jap) Globe MFG Co. (ABD) Fillatice (Ital) Kanebo Ltd. (Jap) Nisshinbo Ind., nc.(J) Kuraray Co.,Ltd,(J) Hammaddesi PET/MDI/diamine PET/MDI/diamine PET/MDI/diamine PET/MDI/diamine PET/MDI/diamine Poycaprolactone ester/MDI/diamine Polyester/MDI/butandiol PET/MDI/butandiol PET/MDI/butandiol Eirme Prosesi Kuru Kuru Kuru Kuru Kuru Ya Eriyikten eirme Eriyikten eirme Eriyikten eirme

Endstriyel dzeyde elastan elyaf ilk olarak kuru eirme sistemi ile E.I DuPont de Nemours & Co., Inc. ABD firmasndan J. C. Shvers ve arkadalar tarafndan gerekletirilmitir. 1962 ylndan bu yana bu multifilament elyaf Lycra ismi altnda retilmektedir. 1964 ylnda ayn elyaf BAYER AG (Almanya) tarafndan dorlastan ismi altnda retilip piyasaya sunulmutur. Gnmzde elastan filamenti zerinde dnyada en fazla kullanlan sistem de; kuru ekim prosesidir. Kuru ekim ileminde; elastan lifini oluturan kimyasal hammaddelerin bir zc ierisinde znmesiyle oluan yksek viskoziteye sahip ekim eriyii, sabit scaklktaki ekim blgesine tek ya da ok delikli dzelerden geirilerek sevk edilir. Dzeden kmadan nce elastan liflerinin znd zc ierisine baz kimyasallar ilave edilir. Hidrazin makromolekl uzatr, dietil amin zeltinin 340Cde viskozitesini 700 poise civarnda kontrol altnda tutar. Polimer zeltisine; gaz dumanlarndan rengin sararmamas iin renksiz leuko-kp viole boya, renk dnmn engellemek iin hidrazitler ve semi karbozitler, parlaklk derecesini belirlemek iinse titandioksit ilave edilir.

21

5. ELASTAN LFLER

Ekrem KUL

Filamentler dzeden ktktan sonra; eirme nitesine stten beslenen ve eriyikle birlikte hareket eden scak hava, bir ok noktadan stlarak sabit scaklkta tutulan ekim kanal ierisinde buharlaan zc maddeyi (dimetilasetamid-DMAC ya da dimetilformamid-DMF) absorbe eder ve hava k noktas yardmyla sistemden hzl bir ekilde uzaklatrr. ekim blgesi knda oluan filaman ya da filamanlar, sarm silindirinin neden olduu gerilimle istenilen oranda ekilerek (maks. %200), nceden belirlenen inceliklerine kavuurlar. Eer ok delikli dzeler kullanlmsa oluan bireysel filamanlar, hala viskoz bir halde olduklar iin yalanc bkm nitesinden geite birbirlerine temas ederek yaprlar. Bylece ok komponentli bir mono filament yap oluur. Ardnda bu mono filament yap spin-finish ileminden geirilerek, alc silindirler yardmyla alnp elastan olarak sarlmaktadr. Burada ya ekim ileminden farkl olarak filamentlerin zcleri, gazn ve scak buharn etkisi altnda buharlatrlarak giderilir. Genellikle ar bir buharlama lif kesitinin yuvarlaa yakn bir ekil almasna yardm eder. Buharlama hzl gerekleirse, sadece filamentin yzeyi abuk sertleir, i ksmlar yumuak, jel halinde kalr, bu da bzlmeye neden olur. Burada kullanlan zcnn baz zelliklere sahip olmas gerekir. Kolay elde edilebilir, ucuz olmas, geri kazanmn kolay olmas iin buharlama ssnn dk olmas istenen zelliklerdendir. . Ya ekim sistemi ile elastan retiminde, nce hammadde olarak kullanlan kimyasallar, bir tr zc ierisinde zlp filtrasyon ileminden geirilerek ekim eriyii haline getirilmektedir. Ardndan yaklak 30C scaklk ve 500-800 poise viskozite deerindeki eriyik, bir ekim banyosu ierisine ok delikli bir dze yardmyla sevk edilmektedir. 4-5 m uzunluundaki bu ekim banyosunda organik zcden kurtulan ve banyo ierisine katlan yardmc maddelerle istenilen zelliklere gre modifiye olan filamanlar, silindirler yardmyla alnmaktadr. Banyo ierisinde zaten ksmen yapm olan bireysel filamanlar, banyodan yivli silindirlerle alndklar iin, birbirlerine iyice yaparak ok komponentli mono filaman bir yap olutururlar. Bir dizi stlm silindir zerinden geirilerek kurutulan elastan, mteakiben uygulanan spin-finish ileminin ardndan bobin halinde sarlmaktadr.

22

5. ELASTAN LFLER

Ekrem KUL

Reaksiyon lif ekim ynteminde; elastomerik lif, oluum reaksiyonunu, koaglasyon banyosunda tamamlar. Reaksiyon lif ekimi 750-3500 molekl arlna sahip ve yan ularnda polyester veya polieter bulunan bir n polimer aromatik diisosiyanat kullanlarak yaplr. zelti ekstruderden geirilip hava ile temas ettirilir ve %80 etilen diamin ieren suda hzlca konsantre edilir. Bylece filamentin d kabuu kurur ve ii sv kalr. Daha sonra monoflament kurutulur ve 120Cde 2 saat stlarak molekler yapnn a oluturmas salanr (At, 2001). Ya ekim prosesiyle elde edilen elastan liflerinin, kuru ekim sistemi ile elde edilenlere nazaran zayf zellikler gstermeleri ve ekim banyosunda kalan zc artklarnn geri kazanmnn, dk konsantrasyon nedeniyle ok pahal olmasndan dolay bu yntem gnmzde ok az uygulanmaktadr. Btn byk elyaf yapmclar elastan lif retiminde eriyikten lif ekme prosesini aratrmaya ve gelitirmeye ynelmilerdir. Bu sistem, iplii elastan hammaddesinin solvent kullanmadan sentez edilmesi ve daha sonra bir eriyikten eirme prosesine tabi tutulmasn gerektirmektedir. nceleri tek aamal prosesler tercih edilmekteydi. Burada polyester ve/veya polieter diolen, difenil metan diizosiyanat (MDI) ieren poliretan hammaddeleri ve ksa zincirli alifatik diolenler granl haline getirilmekte, bunlar daha sonra eritilip elyaf ekilmekteydi. Karakteristik iplik yaps bakmndan ve daha modern olmas asndan iki aamal proseslerin daha avantajl olduu grld ve retim bu metotla yaplmaya baland. Burada prepolimer ve zincir uzama reaksiyonu ayr aamalarda gerekletirilmekte, elde edilen eriyikten dorudan elyaf ekilmektedir. Bu yntem dier yntemlere nazaran daha pahal bir yntem olmakla beraber, retim srasnda kimyasal zclerin kullanlmamas nedeniyle evre dostu bir yntemdir. Ancak endstride tercih edilen sistem kuru eirme sistemidir. Gnmzde bir ok byk elastan lifi reticisi firma, bu sistem zerinde gelitirme almalarna devam etmektedir. ekil 5.3de de filamentlerin dzeden k daha yakndan grlmektedir.

23

5. ELASTAN LFLER

Ekrem KUL

ekil 5.3. Eriyikten Lif ekme Ynteminde Filamentlerin Dzeden k (Akan, 2000) Tm bu sistemler gz nne alndnda; elastomer lif retiminin %80ini kuru ekim yntemi, %10-15ini ya ekim yntemi, geriye kalan ksmn da eriyikten ekim yntemi oluturmaktadr. Poliretan lifleri ilk retildiklerinde genelde yapkandr. Bu durum tutumda zorluklara ve yalama metotlarnda ise baarya sebep olur (At, 2001). 5.3. Elastan Liflerinin Fiziksel zellikleri Elastan lifi, mono ya da multi filament halinde sonsuz uzunlukta retilir. stenirse kullanm yerine gre kesikli (stapel) hale getirilebilir. Bugn endstride 11-2600 dtex arasnda deien incelikte elastan bulmak mmkndr. Elastan liflerinin enine kesitleri, retim yntemlerine gre farkllklar gsterir. Yuvarlak, oval, drtgen ve bunlara benzer ekillerde olabilir. Multi filament yapda olanlarda, mikroskop altnda kesit grnmde bireysel filamanlar aras boluk grlr. Younluu elastann tipine ve retim yntemine bal olarak 1,15-1,95 g/cm3 arasnda deimektedir. Elastan lifi renk olarak, effaf, mat ve parlak olarak retilmektedir. Bu liflerin en belirgin zellii olan kopma uzamas deeri % 400-800

24

5. ELASTAN LFLER

Ekrem KUL

arasnda deiir. Elyafn azami esneme limitleri ve bundan doan maksimum kopma kuvveti bitmi rnn fonksiyonelliinde nemli rol oynamaktadr. rnein Dorlastann elastik tutumu, esnemesinin yannda kendini optimal ekilde tekrar toparlama kuvveti ile birlikte bir deer ifade etmektedir. rnein bir bayan orab 1 km uzunluunda ince elyaf iermektedir. Ayn elyafn sadece 17 kg gerdirilmi durumda iken ekvator evresinde bir tur yapacak uzunlua gelmektedir. Elastan gsterilmektedir. liflerinin dier nemli fiziksel zellikleri izelge 5.2de

25

5. ELASTAN LFLER

Ekrem KUL

izelge 5.2. Elastan Liflerinin Fiziksel zellikleri (Yakartepe, 1995a)

KRTERLER ELASTAN ELYAFININ FZKSEL ZELLKLER

Nispeten przsz ve dzgn grnmldr. Enine kesitleri yuvarlak Mikroskobik grn veya dikdrtgen eklinde retim ekline bal olarak deiir. Genellikle yuvarlaktr. Younluk Uzunluk ncelik Renk Parlaklk Mukavemet 1.24 gr/cm ile polyester ve ynden dk younlua sahiptir, poliamidden yksektir. Sonsuz uzunlukta retilirle ve genelde bu ekilde katlanrlar. stenirse kullanm yerine gre kesikli ( Stapel) hale getirilebilirler. stenilen incelikte retilebilir. ok ince ve kaln elyaf retilebilmektedir. 25-200 dtex arasndaki inceliklerde retilebilir. effaf,parlak ve mat olarak retilirler. Bu durum karm elyafta boyama dzgnl asndan nem tar. Mat, parlak ve ok az parlak olarak retilir. Dier sentetik elyaflara nazaran daha dayankszdr. Mukavemetleri 0,5-1,5 gram/denye arasnda deiir. Ya salaml ok az dme gsterir. Uzama elastikiyeti Rezilyens(yaylanma) Nem alma Elastikiyeti mkemmeldir. Bu elyafn en belirgin karakteristiidir. %500 den fazla uzamaya sahiptir ( %500-700). Elastikiyetine bal olarak iyi bir rezilyense sahiptir. Hidrofobik elyaf olduu iin ok dktr. %65 nispi nem ve 20 C de %1 civar nem alr. Sudan pek etkilenmez. Tiplerine bal olarak scakla kar direnleri deiiktir. 150 C de Scaklk sertleme grlr. 150-200 C arasnda yumuar ve 230-290 C arasda erir. tleme scakl 150 Cyi gememelidir. Yksek scaklklar elyafn bozulmasna neden olur. Alev alma Statik elektriklenme Pilling (Boncuklanma) Eriyerek yanar. Kimyasal koku verir. ssiz yanar. Ortadr. Kuru ortamda statik elektriklenme oluabilir. Yoktur.

26

5. ELASTAN LFLER

Ekrem KUL

5.4. Elastan Liflerinin Kimyasal zellikleri Belirli kimyasal maddeler elastan kumalara uygulandnda kumataki elastan liflerine zarar verebilir. Elastanlar doymam yalardan ve greslerden etkilenir. Renkleri solar ve paralanr. Yaylm zaman aralklarnda depolanmaya ihtiya duyulan elastan ieren ham kuma, renk atmndan ve doymam yalardan rmesini engellemek iin bol su ile ykanmal ve durulanmaldr. Klor aa karan kimyasal maddeler de elastik iplikleri solduracak ve bozacaktr. Yzme havuzu suyunda bulunan klor, mayolardaki elastik iplikleri yava yava zayflatr ve bir sre sonra kopmalarna neden olur. Uzun sre ultraviyole nlarna maruz kalmas da ayn etkiyi yaratr. Hava kirlilii ve iklim farkllklarndan dolay da elastan liflerinde solmalar, sararmalar artmakta ve dayankll azalmaktadr. Sararma elastann giyilme performansn etkilemese de, kuma ya da gsterimdeki giysiler mteri ekiciliini kaybeder. Bunu engellemek iin tm depo giysileri ve kumalar, kimyasal tepkime vermeyen ve hava geirmez paketlerde saklanmaldr. Elastan liflerden olan Lycra eitlerinden; Lycra T 128 C tipi dnda btn Lycra kaliteleri merserizasyona, karbonlamaya, 95 Cde alkali ykamaya, peroksit aartmaya, kuvvetli asit banyosu ve alkali banyolarnda boyamaya kar dayankldrlar ve bu artlarda elastikiyetini muhafaza ederler. Ayrca btn mekanik ve kimyasal terbiye ilemlerine de dayankldrlar. izelge 5.3de elastan liflerinin kimyasal zellikleri verilmitir.

27

5. ELASTAN LFLER

Ekrem KUL

izelge 5.3. Elastan Liflerinin Kimyasal zellikleri (Yakartepe, 1995a)

ETKENLER ELASTAN ELYAFININ KMYASAL ZELLKLER Dk su emiciliine sahiptir. Kolay kurur. Klorlu sularda zamanla Su fiziksel zelliklerinde dme grlr. Poliretan elyaf %0.3-1.3 orannda ,Lycra elyaf %0.3 orannda nem alabilir. Asitlerin ouna 24 saatten fazla maruz kalmadka direnlidir. Asitler Soukta sulu asitlerden pek zarar grmezler. Scakta hepsi az ok etkiler. Deriik mineral asitlerde hemen bozunur ve znr. Bazlarn ouna kar direnlidir. Seyreltik soukta yaplan ilemlerde Bazlar (Alkaliler) Organik zgenler fiziksel zelliklerinde bir dme gsterir. Bu nedenle kostikli mamullerde fiziksel zellikler kontrol edilmelidir. Kuru temizleme zgenlerine kar direnlidir. Aromatik zclerde ier. Sodyum hipoklorit gibi klorlu aartma yaplmasndan kanlmaldr. Aartma maddeleri Kf ve mantar Gveler ve bcekler Ik, atmosfer koullar Boyama Klorlu ykseltgen maddeler renk deimesine ve fiziksel zelliklerinde dmeye neden olur. Etkilenmez. Etkilenmez. Orta derecede direnlidir. Gne zamanla elyafn sararmasna ve bozulmasna neden olur. zellikle dispers, asit, metal-kompleks, kromlama boyarmaddeleri ile boyanabilir. Baz tipler zor boyanabilir.

28

6. ELASTAN ERKL TEKSTL MAMULLERNN KULLANIMI Ekrem KUL 6. ELASTAN ERKL TEKSTL MAMULLERNN KULLANIMI Elastik iplik ve kumalar dnya tekstil endstrisinde nemli bir yere sahiptir. 2000li yllarda sergilenen moda eilimleri arasnda elastann bulunmad tasarm hemen hemen yok gibidir. Elastan giysi konforu ve fonksiyonellii sayesinde nemli bir yere sahiptir. Elastann tekstillerde doal kauuun ve lastiin yerini almas ile yeni rnlerin ortaya kmas salanmtr. Giysilerde rahatlk, kullanllk ve ok ynllk gn getike daha ok aranan zellikler haline gelmitir. Elastik materyaller ve etkilerini etkileyen faktrler grlmektedir. Bunlardan en nemlileri; rahatlk, boyutsal stabilite ve burumazlktr. Elastanl tekstil rnlerinin klasik kullanm alanlar arasnda bay ve bayan oraplar, i giyim, yzme giysileri, korse ve dier tbb tekstiller bulunmaktadr. Son yllarda elastan iplik ieren tekstil rnlerinin retimi nceki yllara gre byk artlar gstermitir. Bunda, moda akmlarnn yannda daha konforlu, kullanl, ok ynl ve fonksiyonel tekstil rnlerine olan talebin dittike artmas da etkili olmutur. Bu gelimeler elastanl tekstil mamullerinin klasik alanlar dnda serbest zaman giysileri, spor giyim ve jimnastik giysileri ile bay ve bayan giyime kadar daha geni bir alanda kullanlmasn salamtr. ok fazla aktivite ieren ve yksek kapsaml vcut hareketleri gerektiren sporlar iin, rnein vcudu saran kayak giysileri iin, kuma esneme yeteneinin % 35-50 olmas gereklidir. Elastan ipliklerinin ok yksek elastikiyet ve rezilyans (yaylanma) yetenei nedeniyle %3-5 gibi dk kullanm oranlarnda bile kumaa ve giysiye elastikiyet dnda da nemli zellikler kazandrmaktadrlar. Bu zellikleri u ekilde sralamak mmkndr; giysilerde dzgn ve daha ho bir grnm, giyim konforunda art, giysilere verilen ekil boyutlarnn (beden llerinin) daha kalc olmas, yksek derece elastikiyet, daha dk buruma eilimi, yka-giy etkisi olarak sralayabiliriz. Elastik tekstil rnleri, pamuk, yn, polyester, poliamid, akrilik, vb. klasik tekstil liflerinin dk oranda elastan ipliklerle dokunmas veya rlmesiyle elde edilir. izelge 6.1de elastan ipliklerinin kullanm alanlar ve elastan lif oranlar grlmektedir. Yzme giysileri ve tbb tekstiller dnda elastan ipliklerinin kumataki kullanm alanlar genellikle %10un altndadr.

29

6. ELASTAN ERKL TEKSTL MAMULLERNN KULLANIMI Ekrem KUL izelge 6.1. Elastan pliklerin Kullanm Alanlar ve Oranlar (Tad, 2001)
ELASTAN PLKLERN KULLANIM ALANLARI Dokuma Kumalar Giyim Bayan orap Korseler Yzme/Spor Giyim Tbb Giyim ELASTAN PLKLERNN KULLANIM ORANLARI (%) 2-8 2-5 2-12 10-45 12-20 35-50

Elastan ipliklerden rlm i ve d giyimde kullanlan elbise zellikleri; kullanm esnasndaki davran, giyim esnasndaki hareket serbestlii ve bu tip rnlerin moda asndan grnm, kiilerin satn almay dnd zaman mterilerin zihninde temel kavramlar oluturmaktadr. eklini muhafaza etme, baz elbiselerin zelliklerine bakld zaman mteriler tarafndan dnlmesi gereken nemli faktrlerden biridir. Elastan iplikler moda faktrne uyumludur ve modaya katks ok fazladr. Her alanda kullanlmas sebebiyle bugn deiik tarz ve akmlara uyum salar. Sudan az etkilenir ve elastikiyetini uzun sre muhafaza eder. Gnmzde hemen her trl giysi ve kyafetin ieriinde elastan yer almaktadr. Gnlk kyafetten deniz kyafetlerine, spor kyafetlerden klasik giyime, blue jeandan gece kyafetlerine kadar her alanda elastan kullanlmaktadr. izelge 6.2de 1985-2000 yllar aras ve tahmini olarak 2005 yl dnyadaki elastan iplik sevkyatlarnn hangi alanda ne kadar olduunu gstermektedir. Burada elastan iplik sevkyat 2000 yl iin 31.5 bin ton ile en fazla aktif giyimde olmutur. Aktif giyim 27.9 bin ton ile i amar sektr takip etmektedir.

30

6. ELASTAN ERKL TEKSTL MAMULLERNN KULLANIMI Ekrem KUL izelge 6.2. Dnya Elastan plik Sevkyatlar (Bin Ton) (Tad,2001)
TEKSTL RN orap amar D Giyim Aktif Giyim Dier Toplam 1985 8.1 6.8 0 5.5 3.4 24.0 1990 9.3 11.6 1.4 11.3 6.8 40.6 YILLAR 1995 11.5 20.9 3.6 22.2 10.9 69.2 2000 12.2 27.9 5.2 31.5 19.3 96.3 2005 12.6 36.1 8.4 42.7 28.1 128.0

Gnmzde elastan lifin en byk reticisi Amerika olduu bilinmektedir. Amerikada retimi yaplan toplam 33.000 ton elastan lifin kullanm yerlerine gre snflandrlmas ekilde gsterilmitir. ekil 6.1e gre %25 oranla deniz giysileri elastan lifinin en fazla kullanld alandr. Bu rn %22lik payla orap ve bayan orab izlemektedir.

ekil 6.1. Elastan Liflerin Kullanm Alanlarna Gre Snflandrlmas (Keesee, 1998) nsan derisinin, insan vcudunun hareketi ile istenilen miktar gerilmesi ve daha sonra nceki pozisyona dndrlmesi, ayn zamanda, insan vcuduna yapk elbiselerde kullanlan kumalar iinde geerli bir zelliktir. Vcudun deiik hareketleri esnasnda insan derisinin gerilme durumu izelge 6.3de grlmektedir.

31

6. ELASTAN ERKL TEKSTL MAMULLERNN KULLANIMI Ekrem KUL izelge 6.3. Vcudun Deiik Hareketleri Esnasnda nsan Derisinin Gerilmesi (Nolte ve Weber,1993)
VCUDUN KISMI Diz Dirsek Kala Kala Kala Srt Srt Srt VCUDUN HAREKET Durma + Ar eilme Gerilmesiz ve hafif eilme Duran vcudun ne doru eilmesi Dikey oturma Durma + Eilme Dirsek masa zerindeyken Dirsek hafife eilirken Ayakkab balarken DERNN GERLMES Yatay (%) 30 15-25 15-20 15-20 30 15 45 Dikey (%) 5 50 45 25 35 -

Giyim eyasnn gerekli esneme gereksinimi en ok alt omuz, st kol, diz ve oturma blgelerinde yer almaktadr. Bu yzden spor pantolonlar, zel dikimli patolonlar,ortlar veya tulumlar iin esneklik gereksinimi genellikle zg ynndedir. Moda veya retim nedenlerinden dolay jeans gibi baz giyim eyas stilleri iin atk ynnde esneme tercih edilir. zel dikimli takm elbiseler, ceketler ve kayak yar pantolonlar en iyi ekilde atk - zg esnek kumalardan retilirler, ancak zgden esnek versiyonlar da ska retilir. Elastik kumalarn kullanmnn en bataki sebebi; insan vcuduyla mkemmel uyumudur, vcudu son derece iyi sarar. Vcut hareketlerine duyarllk gsterir. Dayankl ve uzun mrldr. Bu zellii esnekliinin bir sonucudur. Rahat ve pratik giyimli kyafetlerde kullanm ile kyafetler konfor kazanr. Her trl deformasyonu nleyici etkisi de nemlidir. Bu zellii sebebiyle zellikle gen giyim eyalarnda fazla miktarda kullanlr. eitli giyim eyalarnda form stabilitesini salamak, deformasyonu ve bollamay nlemek amacyla elastan iplik kullanlmaktadr. nce ve ipeksi bir tutumu vardr. Elastan ipliklerle elde edilmi giyim eyalarnn vcutla direkt temas haline kullanmna rnek olarak tayt ve mayo verilebilir. Elastan iplik ile elde edilmi giyim eyalarnda vcutla temas ve uyumu son derece iyidir. Vcutla temas halinde olduunda rahatszlk vermez.

32

7. ELASTAN ERKL PLK RETM VE ETLER

Ekrem KUL

7. ELASTAN ERKL PLK RETM VE ETLER Elastan iplikler genel itibariyle iki ekilde deerlendirilir; bu deerlendirme yaln elastan iplikler ve kaplanm elastik iplikler eklindedir. 7.1. Yaln Elastik plikler Polimerden herhangi bir ynteme gre elde edildikten sonra, dorudan kullanabilen monofilament veya multifilament formundaki elyaftr. Sentetik elyaflarn elde edilmesinde geerli olan zellikler elastan lifler iin de ayndr. Dzeden kan elyaf says, elde edilecek iplikteki filament saysn belirler. Elyaf ekimi sonras iplik direkt olarak kullanlabilir (Kaya, 2001). 7.2. Kaplanm Elastik plikler Filament haldeki elastan zerine eitli liflerin sarlmas ile kaplanm elastomer iplikler elde edilir. Kaplanm elastomer iplikler deiik yaplarda olabilmektedir. Bu farkllklar; ekirdek kaplama proseslerinin ve kullanlan elyaflarn farkllndan kaynaklanmaktadr. ekirdek kaplama proseslerinin balcalar; kaplanm iplikler (tek kat veya ift kat), core-spun iplikler, hava akm ile kaplanm iplikler, ii bo teknii ile kaplama, elasto-twist iplikler (Ring bkm ile), ift bkm makinelerinde bklm iplikler (Two For One teknii ile), siro spun iplikler

33

7. ELASTAN ERKL PLK RETM VE ETLER

Ekrem KUL

a) ekirdek Kaplama

b) Ring Bkm

c) Hamel

d) ift Kat Sarm

e) Tek Kat Sarm

f) Hava le Kaplama

ekil 7.1. Farkl Yntemlerle Oluturulmu Elastan plik Grnmleri (Kaya, 2001)
a) ekirdek Kaplama, b) Ring Bkm, c) Hamel, d) ift Kat Sarm, e) Tek Kat Sarm, f) Hava le Kaplama.

7.2.1. Kaplanm plikler a) Dolatrlm Elastan plikler Elastan iplik zerine elastik olmayan kvrml filament iplii sarlp, dolatrlmas ile oluur. Bu iki iplik hava jetli makinelerde bir dzeden pskrtlr. Bu iki iplik bu ekilde dolatrlr. Dmler oluturularak birbirlerine balanmalar salanr.

34

7. ELASTAN ERKL PLK RETM VE ETLER

Ekrem KUL

b) Sarlm Elastan plikler Elastan filament zerine, doal liflerden yaplm iplik veya sentetik materyalden yaplm flamentlerin sarlmasdr. Elastan filament zerine tek iplik sarlaca gibi birden fazla iplik de sarlabilir. ift sarlm ipliklerde; birinci sarm elastikiyeti kontrol altna alrken, ikinci sarm kaplama iplik ile birinci sarm sonucu oluan bkm gerilmesini dengeye getirir. Birinci sarm, Z veya S olabilirken ikinci sarm, buna zt ynde olmaldr. Her iki yntem ile de elde edilen kaplanm iplikler strech pantolon, spor kyafetler, orap ve benzeri eitli dokuma ve rme kumalarda mamule esneklik kazandrmak amacyla kullanlr (At, 2001). 7.2.2. Core Spun plik Kaplama Core; ekirdek, i anlamna gelmektedir. Core Spun elastik iplik ise; en i tarafta bulunan elastan filamentin etrafnn kesikli lifler ile sarlmas sonucu oluan, karma iplik anlamna gelir. Kaplama ilemi lycra zerine elastik olmayan elyafn erilmesi ile yaplmaktadr. Pamuk, keten, yn, ipek, orlon ve benzeri elyaflar kullanlabilir. Bu ekilde erilmi iplik ise d yzeydeki doal ve yapay elyaf zellii yannda, elastan sayesinde bir de yksek elastikiyet zellii kazanm olmaktadr. Bu iplikler olduka yumuak bir tueye sahiptir. Dier yntemlere gre daha ok tercih edilen bir yntemdir. Balca avantajlar; vcudu tam sarmas, tuesi, konforu ve ilk haline dnebilme yetenekleridir. rme ve dokuma kumalarda kullanlrlar. Her trl gnlk kyafetlerde, spor kyafetlerde, blue-jean, gabardin gibi dokuma mamullerde, i giyim ve benzeri rme mamullerde kullanlmaktadr. Core-Spun yntemi elastik lifin bir stapel lif ile birletirilmesine olanak salar. Bu makineler sadece plak elastann kaplanmasna olanak verirler. Bu sisteminde en nemli ve dikkat edilmesi gereken olay ekirdek ipliin kontroll bir ekilde salmas, sabit ve istenilen gerginlikte gerilmesidir.

35

7. ELASTAN ERKL PLK RETM VE ETLER

Ekrem KUL

ekil 7.2. Core-spun Yntemi le Kaplanm plik (Kaya, 2001) 7.2.3. Hava le Kaplama Yntemi Scaklk hissi, tutum ve doal grnm tekstil rnlerinin aranan zelliklerindendir. Sonsuz sentetik filament iplikler bu zelliklere sahip deildir. Ancak doal liflere oranla daha salam ve dzgndrler. Sentetik ipliklerden tekstil iplii retirken doal lif ipliklerinin ve sentetik filament ipliklerin istenilen zelliklerinin birletirilmesi arzu edilir. Bu sistem; sk ve paralel bir biimde dzenlenmi sonsuz sentetik filamentlerin daha ak ve hacimli bir yap haline dntrlmesi teknii olarak tarif edilebilir. Hava ile kaplama ilemi; sentetik filament iplikleri, karmak, birbiri iine gemi, hacimli ve ksa liflerden erilmi ipliklere benzeyen iplik haline evirir. Bir adml bu proses hava yardm ile elastan lifi srekli filament iplik ile birletirir. Hava kaplama ynteminin kalitesini etkileyen nemli parametreler; filament says ve inceliidir. Ayrca birim uzunluktaki dolama noktalarnn says prosesler boyunca ipliin ne kadar stabil olacana dair bir ldr. Kaplama iplii elastan life yeteri kadar koruma salamaldr. Bylece dokuma sresince bu dm noktalar almaz. Bu yzden; bu ipliklerin sadece atkda kullanlmalar nerilir. Elastan filament 3 veya daha fazla filament iplii ile kartrlabilir. Ayn zamanda filament iplii yerine, tapel liflerden erilmi iplikler de kullanlabilir. Bu sistemin avantaj; yksek verimlilik ve hzdr.

36

7. ELASTAN ERKL PLK RETM VE ETLER

Ekrem KUL

Filament iplik bobinden alnarak uygun bir kafa zerinden geirilmekte ve ilk ekim sahasna alnmaktadr. Bu ekim sahasnda tekstre iplik, az veya ok oranda dzgnlemesi iin aktive edilmektedir. plik materyal cinsine gre, gerekli ekim miktar %5-10 arasnda deimektedir. ekim sahasn izleyen kombinasyon blmnde ise ipliklerin elastan filament evresine sarlmas ilemi gereklemektedir. Sarm dzesindeki kanala giren iplik geni bir a ile flenmektedir. Bu ilem ile birlikte tek tek filamentler birbirinden ayrlmakta ve bir rotasyon hareketi iine girmektedirler. Dier komponentler de burada oluan periyodik balant yerleri ile bulumakta ve evresi sarl kombine iplik retimi ortaya kmaktadr. Bu ipliin retiminde filament ipliin ekimi fazla yaplrsa filamentlerin iirilmesi olay zorlamakta ve balant yerlerinin olumas negatif ynde etkilenmektedir. O nedenle filament iplik kombinasyon sahasna gnderilirken dze giriindeki hzn dze kndaki hzdan byk olmas gerekir. Dze cinsine ve iplik materyali ve inceliine gre bu deer %7-20 arasnda deiir. Bu yntemle elde edilen iplikte dzgn periyodik balant noktalar grlmektedir. Bu balant noktalar ile filament iplikte kabark demetimsi bir yap olumakta ve liflerin noktasal biti yerleri meydana gelmektedir. Dokuma ileminde zg iplikleri, azlk ama ve tefe vurma ilemleri srasnda periyodik uzamalara maruz kaldnda, elastomerik iplikte balant yerlerinde zlmeler olmakta ve zg iplikleri birbirleri ile tutunarak dokuma ilemini gletirmektedir. Bu nedenle hava akm prensibine gre retilen ipliklerin atk iplii olarak kullanlmas daha verimli olur (Kaya, 2001). 7.2.4. i Bo Teknii le Kaplama Prensipte bir kaplama teknolojisi olan bu prosesin fark, kaplama iplii olarak genelde stapel elyafl ipliklerin kullanlmasdr. Kaplama iplii, kavanoz biimindeki bir bobin zerinde olup, bu bobin i zerindedir. Elastan iplik ise, ayn iin ortasndaki oyuun ortasndan klavuzlanr.

37

7. ELASTAN ERKL PLK RETM VE ETLER

Ekrem KUL

i bo iin avantajlar; kir veya uuntu birikimi olmaz, balon sonucu oluan kuvvetler olumaz, kaplama ipliin zerinde dzenli gerilim vardr, dzgn bkm verilir. Sistemin dezavantajlar; bkm miktar arttka ykselen enerji tketimi (iin devri dolays ile) ve kk sarg iplik bobini kullanm zorluudur (i zerine binen ykn artmas sebebi ile). Bu proses her eit lif iin tavsiye edilir. Ancak avantajlarnn ou, kesikli liflerde ortaya kar. Bu proseste en ok pamuklu karmlar kullanlr. Elastan filament genelde pamuk iplii ile kaplanr. Bu elastan filamentin bkm almad tek prosestir. Esneklii ve sabit kalitesi yznden, dokumada kullanlan elastik iplikler iinde sk kullanlan bir ipliktir. Bu sistem ile, Ne 38 incelie kadar iplik retilebilir. plik k hz iin devri ile snrldr. Maksimum devri 35.000 d/dk dr. plik numarasna gre; 20-200 m/dk arasnda iplik retim hzna sahiptir. Bu ekipman ticari olarak HAMER/ARBORN piyasaya srmtr.Pratikte bu sistem ile 3 farkl tipte ve zellikte iplik retilebilir. Dz paralel iplik, yapsal paralel iplik ve fantezi ipliktir. 7.2.4.1. Dz Paralel plik Tekstilde, dzgn-przsz olarak tanmlanrlar. Bu iplik paralel haldeki elyaf demetinin zerine filament iplik sarlmas ile oluturulur. Bu sistemde dikkat edilecek husus dzgn bir iplik elde edilmek isteniyorsa, paralel elyaf zerine sarlan filamentin tm iplik boyunca eit dalm yapmas gerekmektedir. Yani, helisin elyaf ile yapt ann iplik uzunluu boyunca eit olmas gerekmektedir. Dz veya paralel denmesinin bir sebebi de, ite kesikli paralel liflerin olmasdr.

38

7. ELASTAN ERKL PLK RETM VE ETLER

Ekrem KUL

ekil 7.3. Katl plik retim Prensibi (Kaya, 2001)

Bu ipliklere cover spun iplikler de denir. Bu sistemde liflere bkm ile mukavemet kazandrmak yerine, helisel halde sarg filamenti kesikli elyaf sarar ve radyal ynde kuvvet uygulayp sktrr. Burada gerilim ok nemlidir. Fazla gerilim verilirse ar radyal kuvvet etkisi ile iplikte boumlar oluacaktr. Bu da ilerideki aamalarda sorun yaratacaktr.

ekil 7.4. Katl plikte Radyal Kuvvetin Etkisi Sonucu Oluan Boumlarn Grn (Akan, 2001)

39

7. ELASTAN ERKL PLK RETM VE ETLER

Ekrem KUL

7.2.4.2. Yapsal Paralel plikler Bu iplik 3 tane materyalden oluur. ekirdekte filament iplii (elastomerik olabilir), onu saran elyaf tabakas (kesikli) ve bu iki materyali sk sk saran ve helisel formda olan filament ipliinden oluur. Genelde bu sistemde; ekirdek iplii olarak elastomerik lif, elyaf demeti olarak kesikli lif ve sarg iplii olarak sentetik filament iplii kullanlr. 7.2.4.3. Fantezi plikler Bu sistem de 3 materyalden oluur. Bunlar; ekirdek filamenti, efekt materyali ve sarg filamentidir. Efekt materyali kesikli lif halindedir. ekirdek filamenti ise yivli silindir yadm ile ekim k silindirinde elyaf demeti ile birletirilir. Efekt materyali ise erit formunda olup ekim sistemi knda ekirdek filamenti tamamen sarar. Arkasndan da ii bo i zerinde bulunana sarg filamenti ile sarlr. Sonuta; dokuma ve rme esansnda elastik iplik korunur, ipliin mukavemeti artar ve elde edilen strelik ve elastiklik tutarl ve stabil olur. 7.2.5. Ring Bkm le Elasto Twist plikler Bu ilemin esas iki katl stapel elyafl iplik ile elastomer lifi kaplamaktr. 3 ayr iplik ayn anda kopa ve bilezik arasnda dnerek kaplamay gerekletirir. Ring bkm ile iplik kaplamada daha nce katlanm ve bobinlenmi iplik kopslar makinenin calk ksmna yerletirilir. Elastomer lif aktan beslenerek daha nce katlanm iplik ile birleerek bkm verilir. Bkm verilen iplik kopann ve iin dnmesi yardm ile kops zerine sarlr.

40

7. ELASTAN ERKL PLK RETM VE ETLER

Ekrem KUL

7.2.6. Two For One Teknii le ift Bkm Makinelerinde Bklm plikler Two-For-One sisteminde bkml elastik iplik iki aamada oluturulur; Katlama ve bkm. plik reticileri kadar dokumaclar da bu sistemlere fabrikalarnda sahiptirler. Bu durum dokumaclara deiik renk, numara ve materyal yapsna sahip kendi ipliklerini retmelerine imkan verir. Olduka esnek bir sistemdir. Geni retim band yelpazesi sunar. Minimum yatrm ile bu tr iplikler elde etmek mmkndr. Elastan olarak kaplanm, hava ile kaplanm veya plak kullanlabilir. Two for One sistemi ile alan bir makinede iplie bir devirde 2 bkm verilir. Bobin kovas i zerinde sabit durmaktadr. Bobin kovasndan gelen iplik nce balk zerinden ekilir, frenli oyuk eksenden geer ve iin dnen blmne ular. in oyuundan (Rotor) dar kar. plik, iin dn ile iplik freni ve i rotorunun k delii arasnda ilk bkm alr. plik bobin kovasnn etrafnda balon oluturur ve dner. Bu balonun tepe noktas iplik klavuzudur. plik klavuzu ile i rotoru arasnda 2. bkm alr. ekil 7.5de grld gibi iin bir kez dnmesi yani A noktasnn bir turu sonucu iplik B ve C noktasnda birer bkm alr. Bkmlerin yn ayn olduu iin bkmler toplanr yani 2 bkm alm olur.

ekil 7.5. Bir Devirde ki Bkmn Gsterilmesi (Kaya, 2001)

41

7. ELASTAN ERKL PLK RETM VE ETLER

Ekrem KUL

7.2.7. Siro Spun plik Kaplama Bu sistem zellikle uzun lifli iplikler iin kullanlr. Bu sisteme siro sistemi veya ift fitil ile elastomer kaplama denir. Kamgarn iplikiliinde elastomerin kaplanmasnda genellikle bu sistem kullanlr. Katlama ve bkm ilemleri gelitirilip tek ilem haline getirilmitir. Sistemin esas makine zerinde iki ayr fitil birbirine paralel halde klavuzdan geirilir, ekime urayp n ekim silindirine getirilir. Burada elastomer lif 2 fitil arasnda ekime girer. Bylece ekim, bkm ve elastomerin eklenii tek basamakta gerekletirilir. Bu nedenle sadece uzun elyafl ipliklerle alabilmektedir. Elastomer filamentin ideal pozisyonu Z bkmde solda, S bkmde sada yer alr. Bkm ise; klasik Kopa Bilezik Sistemi ile gerekletirilir. retim hz 6000 d/dk dr. 7.3. Elastan erikli plik Uygulamalar Elastan ierikli iplik retimi; iplik katlama ilemi ve iplik bkme ilemi olmak zere iki aamada gereklemektedir. 7.3.1. plik Katlama lemi Katlama kelime olarak iki iplikdemek olan Hinte bir kelime olup, iplik sarma makinesinde iki iplii birlikte sarma ilemi anlamnda da kullanlmaktadr. Katlama, ipliklerin bklmeden dorudan katlanmasdr. Katl iplik denilince bklm olan birden fazla iplik de anlalmaktadr. Halbuki katlama ileminde zel bir bkm ilemi yaplmaz. stenildii zaman bkm ncesi, bkme hazrlk olarak iplikler katlanabilir. ift (bire iki, two for one) bkm makinelerinin daha verimli ve hzl almas iin ve eitli rme mamullerinin retiminde katlanm iplikler kullanlabilmektedir. Baz durumlarda katlama ilemi slak katlama eklinde yaplr.

42

7. ELASTAN ERKL PLK RETM VE ETLER

Ekrem KUL

Islak katlama; saf veya uygun kimyasal maddeler ilave edilmi suya batrlmak suretiyle veya benzer svlarda slatlm aletlerle temas ettirilerek slatlm iki veya daha fazla tek kat ipliin,gerek bkmden nce katlanmas ilemidir. Kaygan, przsz, tysz iplikler elde edilmesini salar. ekil 7.6da katlama ileminin basit ekli verilmitir (Yakartepe, 1995b).

ekil 7.6. Katlama leminin Basit ematik ekilde Grn;

a)Tek katl iplik bobinleri, b)plik klavuzlar, c)ki tane tek ipliin klavuz yardmyla birletirilmesi, d) Bkmsz katl iplik, e)Bkmsz ekilde katlanm iplik bobini (Yakartepe, 1995b)

43

7. ELASTAN ERKL PLK RETM VE ETLER

Ekrem KUL

7.3.2. plik Katlama Makineleri Birden fazla ipliin bir araya getirip bkm vermeden bir bobine saran makinelerdir plik katlama makinelerinde apraz sarml ve paralel sarml bobinler elde edilebilir. Daha ok sentetik filament iplikler, flanl makaralara paralel ekilde sarlr. Przsz yzey yaplar sebebiyle genellikle kaygan olan bu ipliklerin sarm eklinin bozulmamas iin flanl makaralar kullanlr. plik katlama makinesinin ematik grn ekil 7.7de verilmitir.

ekil 7.7. plik Katlama Makinesinin ematik Grn ve alma Elemanlar;

a)Tek iplik bobinleri, b)plik klavuzu, c)plik gerdirici ve yoklayc, d)Parafinleme tertibat, e)Yarkl kasnak,f)Katlanm iplik bobini,g)Rezerve bobin raf (Hirschburger) (Yakartepe, 1995b)

44

7. ELASTAN ERKL PLK RETM VE ETLER

Ekrem KUL

Elastik ipliklerin katlanmasnda da katlama makinelerinden yararlanlr. Elastik filamentle normal bir iplii katlayarak uygun yapda elastik iplik oluturulabilmektedir.

ekil 7.8. Elastik plikler in Katlama Makinesinin ematik Grn ve alma Elemanlar;
a)Katlanacak iplik bobini, b)Elastik iplik makaras, c)plik gerdirici, d)plik yoklayc, e)plik kesici ve kontrol kutusu, f)Birinci besleme silindiri,g)Hava jet, h)Besleme silindirleri altrma dmesi, )kinci besleme silindiri, j)plik klavuzu, k)plik yalama, l)Ya kutusu, m)Katl iplik bobini, n)Bobin kaldrma tertibat (DGF) (Yakartepe, 1995b)

Elastomer filamentin dokuma ilemlerinde tek bana kullanlmas zordur. Elastik yap nedeniyle filament halde atk ve zg olarak tek bana ileme girmesi sorun yaratr. Buna benzer durumlarda standart elastikiyet salamak amacyla normal atk ve zg iplikleriyle bir arada kullanlr. Bunun iin de dokuma ilemi ncesinde elastomer filament ile normal dokuma iplii katlama ilemine tabii tutulur. Katlama makineleri, iplii bobine 2-3-4 kat olarak sarar. ekil 7.9da iki ve iplik katlama grlmektedir.

45

7. ELASTAN ERKL PLK RETM VE ETLER

Ekrem KUL

ekil 7.9. Katlama Makinesinde Katlanacak pliklerin Beslendii Calk Tipleri ve eitli Sayda plik Katlama;
A-Katlama makinesinde iki iplik katlama; a) Tek iplik bobinleri, b) Tek kat iplikler, c) plik klavuzlar, d) Gerginlik ayarlayclar, e) Katlama noktas, f) Katlanm iplik, g) Yarkl kasnak; B- Katlama Makinesinde plik Katlama; a) Tek iplik bobinleri, b) Tek Kat plikler, c)plik klavuzlar, d) Gerginlik ayarlayclar, e) Katlama noktas, f) Katlanm iplik, g) Yarkl kasnak (Hirschburger) (Yakartepe, 1995b)

Katlama makinelerinin sarm hz, bobin makinelerinden daha azdr. Bu bir dezavantaj kabul edilerek katlama makinesine tek bobin beslemek suretiyle aktarma ilemi de yaplabilir. Katlama makinelerinde kopular her iplik iin iplik yoklayclar tarafndan ayr ayr kontrol edilir. Herhangi bir ipliin kopmas annda ipliin uzun mddet eksik kat saysyla sarlmas istenmez. plik koptuunda yoklayclar bunu fark ederek makineyi durdurur. plik gerginlii ayarlanabilir, sam srasnda balonlamay nlemek iin aparatlar kullanlr. Katlama makinelerinde bobin sarma, deitirme sistemleri bobinleme makinelerindeki gibidir. Yzeyden ve eksenden tahrikle bobin sarm yaplr.

46

7. ELASTAN ERKL PLK RETM VE ETLER

Ekrem KUL

Manuel yolla bobin deitirme ilemi yaplabildii gibi otomatik olarak dolu bobinler sevk edilip, ie yeni bobin patronu taklabilir. 7.3.3. plik Bkm Makineleri Tek iplik veya birden fazla iplii bir araya getirerek bkm veren veya katlanm bkmsz iplie bkm veren makinelerdir. Bkm; ipliklerin mukavemetlerinin arttrlmas (dz bkm) veya deiik karakterler kazandrlmas (fantezi bkm) iin yaplr. Fantezi bkmde mukavemet ikinci palandadr, nemli olan grntr. Genel olarak, bkm ileminin yapld makinelere bkm makineleri denilir. Buradaki ilem katl bkm ilemidir. Bkm makineleri; katl bkm makineleri, ift (bire iki, two for one) bkm makineleri ve fantezi bkm makineleri gibi eitlilik gsterir. 7.3.3.1. Katl Bkm Makineleri Birden fazla ipliin nce bir araya getirilip sonra bkm ilemine tabii tutularak katl bkml iplik elde edilmesini ve tekrar bobinlenmesini salayan makinelerdir. Katl bklecek iplik says kadar iplik bobini makine calnda bulunur ve bir adet katl iplik bobinini besler. Yani, iki katl iplik elde edilecekse, bir katl iplik bobini iin iki tek iplik bobini bulunur. Katl bkm makinelerinde bkm, bilezikli sistemler sayesinde gerekletirilir. Bilezikli bkm makinelerinde elde edilen katl iplik bobinleri daha sonra bir aktarma ilemiyle istenilen formda bobinlere sarlrlar. Katl bkm makineleri prensip olarak katlama makinelerine benzer. Katl bkm makineleri ile katlama makineleri arsndaki en bariz fark; katl bkm makinelerinde, katlama makinelerinde olmayan bkm tertibatlarnn olmas ve iplie katlama ilemine ek olarak bkmde verilmesidir. Katl bkm makinesinde; cala dizilen tek kat iplik bobinlerinin iplikleri rehberlerden geer. Ka kat iplik katlanacaksa o kat kadar iplik rehberden geirilip kopa ile bkm kopslarna sarlr.

47

7. ELASTAN ERKL PLK RETM VE ETLER

Ekrem KUL

Katl bkm makinelerinde eitli formlarda bobin elde edilebilir ve apraz veya paralel sarm yaplabilir. Bilezikli katl bkm makinelerinde, iplik, katl bklp bobinlendikten sonra genellikle bir bobin aktarma ileminden geirilir. Bilezikli katl bkm makinelerinde elde edilen bobinin sam zellikleri ok iyi deildir. Sam zellii daha iyi olan bobinler elde etmek gerekir ki sonraki ilemlerde daha rahat ve hzl bir alma sz konusu olsun. 7.3.3.2. ift (Bire ki, Two For One) Bkm Makineleri ift (bire iki, two for one) bkm makinesi, gnmzde yaygn kullanm bir iplik bkm makinesidir. Katl bkm yaplan bir ok iplik iletmesinde herhangi bir ift bkm makinesi grmek mmkndr. Birden fazla tek katl ipliin bobinden salp birbiri stne bklerek tekrar bobin halinde sarld makinelerdir. ift bkm makineleri, iin her devrinde iplie iki bkm verir. ift bkm makinelerinde ayr bobinlerden gelen iplikler bklmekle beraber, daha nce bkmsz katlanm ipliklerin bklmesi de modern makinelerde verimlilii ve hz artrr. Bu sebeple ipliklerin ift bkm makinesine verilmeden nce katlama ileminden geirilmesi ve bkmsz katlanm iplik bobinlerinin makineye beslenmesi retim asndan son derece avantajldr. 7.3.3.2.(1). ift Bkm Makinelerinde lem Prensibi ift bkm makinelerinde, i zerine geirilmi bir apraz bobin ve bunun zerinde dnen bir rehber vardr. Bobinden kan iplik rehberden geer, bobinin ortasndaki boluktan alttaki tabaa gider. Burada bir diske sarlr ve sonra yukardaki bir rehberden daha geer ve oradan retim bobinine gider. ekil 7.10da ift bkm makinesinin ematik grn ve alma prensibi grlmektedir.

48

7. ELASTAN ERKL PLK RETM VE ETLER

Ekrem KUL

ekil 7.10. ift Bkm Makinesinin ematik Grn ve alma Prensibi;

a) Bobin taycs, b) Bkml iplik bobini, c) Sevk edilen dolu bobin, d) Tahrik tamburu, e) plik n besleme ve germe silindiri, f) Dolu bobin sevk kanal, g) plik yoklayc, h) ift bkm iine katl bklecek ipliklerin girii, ) ift bkm ilemine girecek iplik bobini, j) ift bkm kutusu, k) ift bkm ii, l) Fren pedal, m) plik klavuzu (Volkman) (Yakartepe, 1995b)

49

7. ELASTAN ERKL PLK RETM VE ETLER

Ekrem KUL

7.3.3.2.(2). ift Bkm Makinesinde Bkm ift bkm sisteminde bkm, iplie her dnnde iki bkm veren ift bkm iiyle gerekletirilir. Tek kat iplik bobinlerinden gelen iplik stten ii bo ift bkm iine girer. Dnen i iinden geerken iplikler bkm alr. in iinden geen iplikler alt ksmda bir diskin iinden karak kutu iinden yukar doru sevk edilir. plikler bobinden saldktan sonra bkm verilmesi esnasnda i, disk ve bobin kutusu vastasyla iplik klavuzuna gelir ve bobinlenmek zere sevk edilir. 7.3.3.2.(3). ift Bkm Makinesinde Hareket letimi ift bkm makinelerinde hareket iletimi; bir ok makinede olduu gibi motordan balayarak iletim kaylar, kasnaklar ve hareket iletim zincirleri gibi elemanlarla gerekletirilir. ift bkm makinesinde iler, motordan iletilen gle ve kay vastasyla dndrlr. ift bkm ii ile bkml ipliklerin sarld bobin ii birbiriyle balantldr. Herhangi bir ekilde sarmn gerekletirildii bobin dn durduunda veya bobin deitirme esnasnda makine durur. Sarm durduunda bu durum balant kollaryla ift bkm iine hareket veren kaya iletilir. Kayla, kay dndren kasnak arasndaki balant kesilir. in hareketi bu ekilde durdurulur. 7.3.3.2.(4). ift Bkm Makinesinde Katl pliin Sarm in Beslenmesi plik katl bkldkten sonara, bobinleme amacyla beslenmesi; ipliin gerginliini kontrol eden, sarm yaplan bobinde istenilen zelliklere gre uygun beslemeyi gerekletiren ve ayarlanabilir sistemler sayesinde gerekletirilir Katl ipliklerin sarld bobinler silindirik veya konik formda olabilir. ift bkm makinesinde ayarlanabilir katl iplik besleyici sistemler sayesinde bobinde uygun uniformite salanr. Besleyici sistemler ayn zamanda bobine sarlan iplik uzunluunu da lebilirler. Bu sayede katl bklm iplik bobininde bulunan ipliin uzunluu da bilinebilir, istenilen uzunlukta sarm yaplabilir.

50

7. ELASTAN ERKL PLK RETM VE ETLER

Ekrem KUL

7.3.3.2.(5). ift Bkm Makinelerinde Bobin Deitirme i ift bkm makinelerinde bobin deitirme ilemi, tpk bobinleme ve katlama makinelerinde olduu gibidir. Bobin dolar, bobin ii yukar kalkar, dolu bobin kartlarak yerine yeni bobin patronu taklr ve sarma ilemine devam edilir. Sarm ilemi balarken ilk nce rezerve sarm ilemi gerekletirilir. Bobin dolduka hacmi byd iin yukar doru kalkar. Yukar doru kalkma srasnda basky ayarlayan bir yay sistemi vardr. Bobin, sarm srasnda yay direncini yendike ykselir. Yeterli dolulua ulatnda da direnci tamamen yenerek bobin yukar kalkar, tahrik ve sarm durur. Bkm makinelerinde otomatik bobin deitirmenin yan sra, dolan ve deien bobinlerin sevki de gerekletirilebilmektedir. Bobin deitikten sonra makinede transfer kanalna itilir. Bu kanal vastasyla bobinler makineden baka bir yere sevk edilir. 7.3.3.2.(6). ift Bkm Makineleri Konstrksiyonlar ift bkm makinelerinde deiik konstrksiyon mevcuttur. Fakat sistem ve alma prensibi hepsinde ayndr. ift bkm makinelerinde konstrksiyon farkllklar, retim asndan maksimum verimi salamak iin yaplr. stenilen materyale, ilem amacna, ilem tekniine ve gelien teknolojiye gre konstrksiyon deiiklikleri yaplabilmektedir. Farkl iplikler iin aparatlar eklenebilmektedir. 7.3.3.3. Fantezi Bkm Makinesi plie bkm yoluyla deiik efektler veren makinelerdir. Fantezi efekt veren bkm makinelerinde iplie mukavemet deil, grnm zellikleri kazandrlr. Fantezi bkm makinelerinde efekt elde etmek amacyla iplikle beraber fitil ve bant eritleri de kullanlr. Kullanlan iplik ve erit saysna gre geniletilebilir, istenildii kadar iplik bobini, erit kopsu veya bant kovas makine arkasna yerletirilir. Calktan beslenen iplik ve elyaf eritleri sevk silindirinden geer. Deiik

51

7. ELASTAN ERKL PLK RETM VE ETLER

Ekrem KUL

materyallerin beslenebilmesi ve eitli efektler oluabilmesi iin makinede sevk silindiri birden fazla olabilir. Her bir efekt iplii ayr bir sevk silindirinden geer. Sevk silindirlerinin tek tek hzlar deitirilebilir. Bu da farkl besleme miktarlar oluturaca iin fantezi grnmler elde edilir. retilen fantezi iplik eit ve tiplerine gre tek ynl ve ift ynl konstrksiyonlar mevcuttur. Tek ynl makinelerde calk arkada, ift ynl makinelerde ise calk her iki tarafn n ksmnda bulunur. Ring iplik eirme makinelerine benzer bir grnm vardr. Sadece bobin ve kops boyutlar, bunun paralelinde de i, bilezik, kopa gibi sarm sistemleri byktr. 7.4. Katlama ve Bkm Makinelerinin Tip Standartlar ukurova Sanayi letmelerinde kullanlan katlama ve bkm makinelerinde uygulanan tip standartlar izelge 7.1 ve 7.2de verilmitir. izelge 7.1. Katlama Makineleri Tip Standartlar
plik Numaras Sarm Uzunluu Dzeltme Faktr Tansiyon Pul Rengi Sarm Hz (m/dk) Dmleyici Ayar (L-T-E) 2-3-3 2-43 1.5 - 3 -3 1.5 - 3 -3 3-3-3 28/2 P/V 1.5dn 50/50 23.700 1.00 Pembe 800 36/2 P/V 1.5dn 50/50 28.700 1.00 Yeil 800 16/2 P/V 50/50 11.850 1,03 Sar 900 20/2 P/V 50/50 16.750 1,08 Sar 900 28/2 P/V 2,5dn 67/33 22000 1.00 Pembe 800

52

7. ELASTAN ERKL PLK RETM VE ETLER

Ekrem KUL

izelge 7.2. Bkm Makineleri Tip Standartlar

PLK NUMARASI BKM YN W1-W2 S1-S2 BKM T\in T\metre Kasnak ap Devri E SARIM D Sarm As V1 OYUK ML V2 Hz( %) No Tansiyon No 18/2 P/V S 28/46 63-31 12.0 472 202 9000 49 46 38 43 24 60 1 4 20gr 33 3 5.5-5-2 A 1-5 24/2 P/V S 46/65 63-31 10.5 413 202 9000 49 46 38 43 24 60 1 4 20 35 5 5-4-5 A 1-5 14/2 P/V S 46/63 63-31 10.0 393 135/202 7700 49 46 38 43 25 60 1 4 32 3 5-5-5 A 1-5 16/2 P/V S 53/69 63-31 10.2 400 202 9000 49 46 38 43 25 60 1 4 20 35 3 5-5-5 A 1-5

DEVR

KAPSL

KELEBEK PUL AIRLII BALON YKSEKL SARIM SERTLK AYARI DMLEYC AYARI (L-T-E) BOBN TUTUCU YAY KONUMU YN DETRC MAKARA

izelgelerde grlen tip standartlar, iletme artlar ierisinde zamanla pratik olarak yerleen standartlar olup rnek alnan iletmede geerli standartlardr.

53

8. PLKTE ELASTAN MKTARI VE HESAPLANMASI

Ekrem KUL

8. PLKTE ELASTAN MKTARI VE HESAPLANMASI Bu blmde tek katl ve ift katl iplikler ierisindeki elastan miktarlar ve bu miktarlarn ksaca hesaplanmalar izelgeler eklinde verilmitir izelge 8.1. ift Katl plikler ve erdikleri Elastan Miktar
FT KAT PLKLER Katl plik Ne plik Ne Lycra dtex Lycra ekimi ekilmi Lycra dtex plik Denye ekili Lycra Denye Toplam plik Denye LYCRA %si Teorik Katl iplik Nedtex plik Ne Lycra dtex Lycra ekimi Sarm ekimi Toplam ekim ekilmi Lycra dtex plik Denye ekili Lycra Denye Toplam plik Denye LYCRA % si Teorik P/V 16/2 8 156 3,5 44,6 P/V 20/2 10 156 3,5 44,6 P/V 30/2 15 156 3,5 44,6 P/V 30/2 15 78 3,5 22,3 P/V 40/2 20 78 3,5 22,3 P/V 50/2 25 78 3,5 22,3 P/V 24/2 12 78 3,5 22,3 P/V 20/2 10 156 3,8 41,1 P/V 24/2 12 78 3,5 22,3 442,9 20,1 463,0 4,33 24/2 12 78 3,5 0,1 3,9 20,3 442,9 18,2 461,1 3,95 P/V 28/2 14 78 3,5 22,3 379,6 20,1 399,7 5,02 28/2 14 78 3,5 0,1 3,9 20,3 379,6 18,2 397,9 4,58 P/V 36/2 18 78 3,8 20,5 295,3 18,5 313,7 5,89 36/2 18 78 3,8 0,1 4,2 18,7 295,3 16,8 312,1 5,38

664,3 531,5 354,3 354,3 265,7 212,6 442,9 531,5 40,1 40,1 40,1 20,1 20,1 20,1 20,1 36,9

704,5 571,6 394,4 374,4 285,8 232,6 463,0 568,4 5,69 16/2 8 156 3,5 0,1 3,9 40,5 7,02 20/2 10 156 3,5 0,1 3,9 40,5 10,17 5,36 30/2 15 156 3,5 0,1 3,9 40,5 30/2 15 78 3,5 0,1 3,9 20,3 7,02 40/2 20 78 3,5 0,1 3,9 20,3 8,62 50/2 25 78 3,5 0,1 3,9 20,3 4,33 24/2 12 78 3,5 0,1 3,9 20,3 6,50 20/2 10 156 3,8 0,1 4,2 37,3

664,3 531,5 354,3 354,3 265,7 212,6 442,9 531,5 36,5 36,5 36,5 18,2 18,2 18,2 18,2 33,6

700,8 567,9 390,8 372,6 284,0 230,8 461,1 565,1 5,20 6,42 9,33 4,89 6,42 7,90 3,95 5,94

54

8. PLKTE ELASTAN MKTARI VE HESAPLANMASI

Ekrem KUL

Hazrlanan izelgelerden de grlecei zere oluturulmak istenen kuma konstrksiyonuna gre, kumata elastan %si hangi miktarda isteniyorsa elastan ekimi ve numaras buna gre seilip iplik retim prosesleri bu ekilde farkl alternatifler gz nne alnarak dzenlenebilmektedir. Bylece kuman son kullanm yerine gre performans zelliklerini belirleyici elastan % miktar daha iplik retim aamasnda kazandrlmaktadr. izelge 8.2. Tek Katl plikler ve erdikleri Elastan Miktar
plik Ne Lycra dtex Lycra ekimi Sarm ekimi Toplam ekim ekilmi Lycra 37,3 18,7 18,7 18,7 18,7 dtex dtex=1,1 dn Denye 33,6 16,8 16,8 16,8 16,8 dn=,9 dtex karlklar plik Denye Ne=5314,87/dn 332,2 332,2 265,7 221,5 221,5 ekili Lycra 33,6 16,8 16,8 16,8 16,8 Denye LYCRA % si 10,1 5,1 6,3 7,6 7,6 Teorik TEK KAT PLKLER 16 16 20 24 24 plik Ne 156 78 78 78 78 Lycra dtex 3,8 3,8 3,8 3,8 3,8 Lycra ekimi ekilmi Lycra 41,1 20,5 20,5 20,5 20,5 dtex=1,1 dn dtex Denye 36,9 18,5 18,5 18,5 18,5 karlklar dn=,9 dtex plik Denye Ne=5314,87/dn 332,2 332,2 265,7 221,5 221,5 ekili Lycra 36,9 18,5 18,5 18,5 18,5 Denye LYCRA % si 11,1 5,6 7,0 8,3 8,3 Teorik TEK KAT PLKLER (Sarm ekimi Alndnda) 16 16 20 24 24 30 30 156 78 78 78 78 78 44 3,8 3,8 3,8 3,8 3,8 3,5 3,5 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 4,2 4,2 4,2 4,2 4,2 3,9 3,9 30 78 3,5 0,1 3,9 40 44 3,5 0,1 3,9 40 78 3,5 0,1 3,9

20,3 11,4 20,3 11,4 20,3 18,2 10,3 18,2 10,3 18,2 177,2 177,2 177,2 132,9 132,9 18,2 10,3 18,2 10,3 18,2 10,3 30 78 3,5 5,8 30 44 3,5 10,3 30 78 3,5 7,7 40 44 3,5 13,7 40 78 3,5

22,3 12,6 22,3 12,6 22,3 20,1 11,3 20,1 11,3 20,1 177,2 177,2 177,2 132,9 132,9 20,1 11,3 20,1 11,3 20,1 11,3 6,4 11,3 8,5 15,1

55

8. PLKTE ELASTAN MKTARI VE HESAPLANMASI

Ekrem KUL

izelge 8.3. Elastanl pliklerin Bkm Miktar ve Bkm Yn

ELASTANLI PLK TP 20/2 P/V+LYC 30/2 P/V+LYC 40/2 P/V+LYC 50/2 P/V+LYC 24/2 P/V+LYC 20/2 P/V+LYC 24/2 P/V+LYC 28/2 P/V+LYC 36/2 P/V+LYC 30/2 PES+LYC 40/2 PES+LYC BKM (T/) 11,60 15,2 19,00 20,00 12,00 13,50 12,50 15,20 18,7 15,20 19,00 YN S S S S S Z S S S S S

izelgeden de grlecei zere elastan ieren farkl tipte iplik yaplarna dokuma ilemlerinde kullanlacak olmalarna ramen ok yksek bkm miktarlar verilmemektedir. Ayrca izelgedeki ift kat yaplardan incelenecei zere ift kat iplik yaplarnda arlkl olarak S bkm yn kullanlmaktadr. Elastan Hesap Formlleri ve Elastan 156 dtex Olan ekimi 3.5 olarak verilen 20/2 PES/VIS+Lycra Tipinin Hesap rnei LYCRA DENYES=HAM LYCRA/1.1111 ....................................................(8.1) 156/1.1111=140.40 EKLM LYCRA DTEX CNSNDEN=HAM LYCRA/EKM .............(8.2) 156/3.5 = 44.57

PLN DENYES=5314.87/NE....................................................................(8.3) 5314.87/10 = 531.49

56

8. PLKTE ELASTAN MKTARI VE HESAPLANMASI

Ekrem KUL

EKLM LYCRA DENYE CNSNDEN=0.9xekilmi lycra dtex.............(8.4) 0.9x44.57 = 40.11 TOPLAM PLK=pliin denyesi+lycrann denyesi........................................(8.5) 531.49+40.11 = 571.6 LYCRANIN PLKTEK % ORANI=Lycrann denyesix100/toplam iplik.....(8.6) 40.11x100/571.6 =7.02

57

9. PES/VS/ELASTAN ERKL PLKLERDE KALTE

Ekrem KUL

9. PES/VS/ELASTAN ERKL PLKLERDE KALTE Kalite zellikleri; bir rnn, kalitesi hakknda karar vermede gz nnde bulundurulan zelliklerdir. letmelerde kalite zellikleri ve toleranslar tespit edilerek deerlendirmeler buna gre yaplr. Tolerans snrlar bir kalite zellii iin tespit edilen en alt ve en st snrlardr. Kalite zellikleri, llebilen ve llemeyen zellikler olarak ikiye ayrlabilir. llebilen zellikler; bir lek yardmyla tespit edilebilir. Bu tr zelliklerin deerlendirilmesi daha kolaydr. llemeyen zellikler; bir lek yardmyla llemez ancak kalitenin iyi ya da kt olduu eklinde belirlenebilir. Bu deerlendirme kiilere gre deiebilir. Bunu nlemek iin iletmelerde kalite kontrol kurallar tespit edilir. letmelerdeki kalite kontrol kurallarnn tespit edilmesi, o iletmenin hedefledii pazarn istekleri ve alm gleri dorultusunda belirlenir. Firma iindeki kalite kontrol kurallar ve toleranslar net bir ekilde belirlenirse o firmann kalite anlaynn ekonomik baars o oranda art gsterir. Hazrlanan bu almada numune tiplerin seildii iletme koullarnda daha nce belirtilen baz kalite problemlerine deinilmitir. Bu yaplrken de iletmenin oluturduu kalite toleranslar ierisinde yorumlar getirilmeye allmtr. Bu alma kapsamnda semi olduumuz ve daha nceki blmlerde kalite testlerine de deindiimiz 10 adet numune kuma tipimiz mevcut idi. Seilen tm kuma tipleri Pes/Vis/Elastan ierikli l karmlar olma zellii gstermektedir. Bu blmde seilen bu tiplerin oluturulmas iin kullanlan elastan ierikli ipliklerin kalite kontrol sonularna deinilecektir. Ayrca, bundan nceki blmde deinilen llebilen zelliklerin dnda, gzle kontrol neticesinde ortaya kan ve elastandan kaynakl olan hatalara ve bunlarn giderilme yollarna deinilecektir.

58

9. PES/VS/ELASTAN ERKL PLKLERDE KALTE

Ekrem KUL

9.1. Elastan erikli Kombine pliklerin Kullanmnda Karlalan Temel Kalite Problemleri Bu blmde; tez kapsamnda yaplan, kalite artrmna ynelik almalara ve sonularna geilmeden nce, elastann iplik ve kuma yapsnda ne gibi kalite problemlerine yol atna deinilecektir. 9.1.1. Elastan zerindeki Kaplama Materyalinin Syrlmas zellikle elastan kor ipliklerinde, elastan zerindeki komponentin (ksa stapel lifler) retim prosesindeki olumsuz koullar, uygun tapel uzunluunun seilmemi olmas, yetersiz bkm vs. nedenlerle yapya iyi bir ekilde katlamamas durumunda, mteakip ilemlerde (dokuma, rme vs.) bu komponentin syrlmas ile eitli retim hatalar olumaktadr. Elastan ierikli kombine iplik, dokuma ve rme ilemleri srasnda iplik yolu zerindeki srtnme noktalar ve ilemlerin gerei olarak keskin alarla yaplan hareketler neticesinde yksek gerilime maruz kalmaktadr. Bu yksek gerilim altnda elastan zerindeki kaplama syrlmaktadr. zellikle dokuma kuma retiminde srtnmeye youn ekilde maruz kalan zg ipliklerinde elastan ierikli kombine iplikler kullanlmak istendiinde, elastan saran komponentin syrlmasn nlemek iin yksek bkml kombine ipliklerle almaya zen gsterilmelidir. Elastan zerindeki bu komponentin syrlmasyla retilen kuma zerinde elyaf kmecikleri olumakta ve bu elyaf kmecikleri boyama srasnda fazla boya alarak grnm bozukluklarna yol amaktadr. Boyama sonras bu tr hatalarn, kalite kontrol masalarnda makaslanarak temizlenmesi de yeterli bir zm olmamaktadr. Elastan zerindeki komponentin syrlmasyla kuma zerinde zayf mukavemetli noktalar olumakta ve kuman mekanik performans olumsuz etkilenmektedir.

59

9. PES/VS/ELASTAN ERKL PLKLERDE KALTE

Ekrem KUL

Syrlma problemi nedeniyle kesik elyaf ve elastan komponentlerinden oluan elastan kombine ipliklerin hava jetli dokuma tezgahlarnda verimli ekilde allmas mmkn olamamaktadr. Bu tr tezgahlarda atk, dze ierisinden basnl hava ile iletilmek istendiinde elastann yksek elastikiyet zellii ve elastan ile kesik elyaf arasndaki srtnme (tutunma) kuvvetinin yetersizlii nedeniyle, kesik elyaf yap elastandan ayrlmaktadr. 9.1.2. Kombine plik Yapsndaki Elastan Kopular Elastann uygun koullarda depolanmamas durumunda gerek elastan kombine iplik retiminde gerekse de bu ipliklerin kullanm alanlarnda elastan kopular grlebilmektedir. Elastanlar fabrikalarn depolarnda kendi ambalajlarnda saklanmaldrlar. Depolarda uzun sre bekletilmemelidirler. letmelerde, depoya ilk giren elastann ilk kmas prensibine uyulmas gerekmektedir. Depolama koullar, elastan retici firmalar tarafndan belirtilmektedir. Elastann ilendii, retim salonlarnn atmosferik koullar, depolarn klimatizasyon artlarndan ok farkl ise, elastann ilenecei ortamda kullanlmadan nce 24 saat sre ile kondisyonlanmas, elastan reticisi firmalar tarafndan tavsiye edilmektedir. Ayrca retilen elastik kombine ipliklerin depolama koullar, elastann depolama koullar ile ayn olmaldr. Elastik kombine iplik retiminde, elastann iplik bkmne dahil olmas, ardndan da youn bir ekilde srtnmeye maruz kald alanlarda (rnein, dokumada zg iplii olarak) kullanlmas durumunda, elastanda kopular gzlenecektir. Bu tr alanlarda ilenecek olan elastik kombine iplik retiminde, elastann hi bkm almad, iplik ierisinde bir ekirdek halinde uzand prosesler (Hamel-Elasto/Twista) tercih edilmelidir. Gerek kombine iplik retiminde gerekse de bu ipliklerin kullanldklar proseslerde, ilemler srasnda oluan kopularda atlan dmlerin, mutlak suretle elastan da balamas gerekmektedir. Kk dmlerde elastann dm ierisinden kayarak kak yapma riski vardr.

60

9. PES/VS/ELASTAN ERKL PLKLERDE KALTE

Ekrem KUL

Elastik kombine iplik yapsndaki elastan kopular, retilen rme ve dokuma kumalarda grnm bozukluklarna yol aacak, kumalarn fiziksel zelliklerini (elastikiyet, geri dnme) olumsuz ynde etkileyecektir. Elastan kopularnn youn olduu blgelerde, bollamalar. Bombeler oluacak, kopan elastan ular, kuma yzeyine karak zellikle koyu renk boyamalarda boya almad iin grnm bozacaktr. 9.1.3. Elastann Yksek Geri Toplanma Gcnden Kaynaklanan Problemler Elastan ierikli kombine iplik, bobinden salma esnasnda serbest hale getiinde hem ierdii elastann geri toparlanma gc, hem tad bkmn etkisiyle buklelemektedir. Oluan bukleler, kenetlenerek dm gibi davranabilmekte ve bu halleriyle retilen kumaa dahil olabilmektedir. Kombine iplik zerinde oluan bukleler, dokuma ve rme tezgahlar zerindeki sarsnt ve srtnme etkisiyle alarak, kuma zerinde grnm bozan eitli hatalara yol amaktadr. Bukle oluumunu nlemek iin kuma retimi srasnda, elastan ierikli kombine ipliin serbest hareketinin mmkn olduunca kstlanmas gerekmektedir. Ayrca kuma retimi yaplan makine zerinde gevemeleri nleyecek ekilde gerilim ayarlamalarna gidilmesi gerekmektedir. Elastan ierikli kombine iplikler, dokuma kumalarda zg ynnde kullanlacaklar zaman zg leventlerine sarlarak hazrlanrlar. zg levendi zerinde belirli bir gerilimle sarlm olan zg tellerinden biri veya bir kann kopmas ya da serbest hale gemesi durumunda elastan ierikli kombine iplik, geri toparlanma zellii nedeniyle levent zerinde toplanr. Levent zerine toplanan iplik, ilemler srasnda salamad iin, levent zerine sararak zg levendinin salkl almasn nlemektedir. Bu durumda mdahalede gecikilirse, levent kullanlmaz hale gelebilir.

61

9. PES/VS/ELASTAN ERKL PLKLERDE KALTE

Ekrem KUL

Elastann geri toplanma gc nedeniyle karlalan bir dier glk ise; dokuma kuma retiminde grlebilen atk kaklardr. Atk iplii olarak elastan ierikli kombine iplik kullanm durumunda, atknn tefelenerek kumaa dahil edilmesinden nce ak azlk ierisinde kesinlikle serbest halde kalmamas gerekmektedir. Atk durdurucu ve gerdirici elemanlarn zamanlama ayar, bu durum dikkate alnarak yaplmaldr. Aksi takdirde kumaa dahil edilmeden serbest kalan atk, elastann geri toparlanma gc nedeniyle azlk iinde hareket kazanacaktr. Elastann geri toparlanma gcnden kaynaklanan atk kaklar riskini azaltmann bir diere yolu da; zemin rgs ile, kenar rgsnn birbirine uyumlu seilmesidir. 9.2. Proseslerde Kullanlan Elastomer Filamentin Tamas Gereken zellikler Aada dokumada kullanlacak elastan ipliklerde srekli bir kalite salamak iin gerekli parametreler verilmektedir. Yksek kaliteli iplik retmek iin elyafn nemli rol oynad unutulmamaldr. 9.2.1. Elastan Lifin Parlakl ve Numaras ayr parlaklkta elastan lif mevcuttur. En ok kullanlan ak tiptir. Parlak ve mat tipler siro-spun ve core spun gibi kusursuz bir kaplamann garanti edildii proseslerde kullanlr. nk koyu ve ak renk boyama yapld zaman ak tip elastomer lif srtr. Elastomer lifin incelii yapacamz kuman arln belirler. 9.2.2. Elastan Lifin ekimi Elastomer filamentin tavsiye edilmi ekim deerleri izelge 9.1de verilmektedir. Bu ekimler dokuma ekipmanna uygun olarak seilmelidir.

62

9. PES/VS/ELASTAN ERKL PLKLERDE KALTE

Ekrem KUL

izelge 9.1. Core Spun, Bkm ve i Bo Prosesinde ekim

Core Spun ve Bkm Proseslerindeki ekim (Kat) Dtex 22 33 44 ekim 2.8 3.5 3.5 i Bo Prosesinde ekim (Kat) Dtex 22 44 78 ekim 3.2 3.8 4.0

78 135
156

3.8 3.8
3.8-4.0

156

4.2

9.2.3. Fikse Bkm ilemi sonucu iplie yklenen gerilim; ipliin dolaysyla mamuln kvrlma eilimini arttracaktr ve alma srasnda sorunlara sebep olacaktr. Bu problemi ortadan kaldrmak iin elastik ipliklere gerektiinde fikse yaplabilir. 9.2.4. Aktarma plie elastiklik salanmas iin yaplmas gerekmektedir. Aktarma gerilimi daima iplik mukavemetinde dk ve iplik boyunca sabit olmaldr. Kopularda ipliin birletirilmesi iin dm nerilir. Splicer kullanlrsa kopan elastan filament ular birlemez. 9.3. Numune Kumalarn retiminde Kullanlan Elastan erikli plik Yaplarna Uygulanan Testler alma kapsamnda nceki blmlerde ayrntl olarak incelenen numune kumalarn, retiminde kullanlan ipliklerin kalite kontrol testlerine bu blmde ksaca deinilecektir.

63

9. PES/VS/ELASTAN ERKL PLKLERDE KALTE

Ekrem KUL

plik testlerinin yaplmas iin yine ukurova Sanayi letmeleri T.A.. Yeni plik Fabrikasndaki fiziksel test laboratuar imkanlar kullanlmtr. Yaplan tm iplik kalite kontrol testleri Uster cihazlar yardmyla gerekletirilmitir. Bu blmde Uster Dzgnszlk (Uster Tester III) ve Uster Mukavemet (Uster Tensorapid) cihazlarnn alma mantna ksaca deinilip test sonular izelge halinde verilecektir. 9.3.1. Uster Dzgnszlk Cihaz le Dzgnszlk lm En yaygn olarak kullanlan metottur. Kapasitif yntem ile lm yaplr. Kondansatr levhalar arasndan geirilen numunede oluabilecek ktlesel farklar llr. Plakalar arasndan geen numune iplik, erit veya fitil olabilir. Geirilen numunede ktlesel farklar olduu zaman kondansatrlerin sas deiir. Bu deiim osiloskopta frekans deiikliine yol aar ve meydana gelen sinyal amplifikatrde glendirilerek elektrik devrelerine iletilir. Daha sonra indikatrde hatalar tespit edilerek ayrlr (ince yer, kaln yer, neps, tyllk vb.). Bu hatalar ayrldktan sonra da entegratrde sinyaldeki sapmalar CV veya U deeri olarak belirlenir. Spektograf ise ayn uzunlukta tekrar edilen byklkleri ve dalga boylar ayn olan hatalar (periyodik hata) snflandrr. Yazc ise elde edilen tm bilgileri bir grafik ile birlikte kt olarak verir. Tekstil materyalinde grlen kaln bant formundan en ince iplik formuna kadar btn tekstil yaplarnn dzgnszlnn lm bu yntemle mmkn olmaktadr. Uster diyagramnn incelenmesinde; nadir oluan hatalar, uzun dalga boyu deiimleri, 40 mden byk olan ve dolaysyla spektograf ile saptanamayan periyodik ktle deiimleri, ar kaln ve ince yerler, partiler ierisinde mevcut gelii gzel oluan ince ve kaln yerler, ortalama deerdeki kademeli deiimler, periyodik hatalarn devaml m yoksa kmeler halinde mi olduu, nadir rastlanan deerlerin hatal lmden mi kaynakland dikkate alnr (ahin, 1998).

64

9. PES/VS/ELASTAN ERKL PLKLERDE KALTE

Ekrem KUL

9.3.2. Uster Mukavemet Cihaz le Mukavemet lm Bu cihaz eik dzlem prensibine gre alr. Eik dzlem, dzlemi hareket ettiren salyangoz dili ve yuvarlama yapan tayc ksmlardan oluur. plik cihaza yerletirildikten sonra cihaz, muayene etme, kaydetme, kopmu iplii karma ve muayene uzunluunda yeni iplik numunesi yerletirme ilemleri istenen muayene saysnda olmak zere kendi kendine yapar. Uster cihaznn nemli ksmlar; 50cmlik bir muayene uzunluu salayan eneler, istenilen muayene ncesi gerginlii salayan, ayarlanabilen magnetik gerilme diski, balama ve durdurma ilemini yapan dmenin bulunduu kontrol levhas. Ayrca bu levha zerinde 20-200 arasnda istenen muayene saysna uygun olarak programlama yapan bir alter ile muayene saysn, toplam kopma kuvveti ve toplam uzamay gsteren sayalar, her bir kopma kuvveti ve uzamay gsteren diyagram diyebiliriz. Ayrca cihazn alt tarafnda oluklu bir levha ve bu levha zerinde kopma kuvvetinin gsterdii deimeye uygun olarak elik bilyeler toplanr. Kopma kuvvetlerine bal olarak bu bilyeler der. Her bir bilye bir muayeneye karlk gelir (ahin, 1998).

65

10. ELASTAN EREN DOKUMA KUMALARIN RETM

Ekrem KUL

10. ELASTAN EREN DOKUMA KUMALARIN RETM Elastan iplikli dokuma kumalardan yaplan giysiler vcudun kolay hareket etmesini salar, vcuda iyi oturur, ekillerini korurlar ve giyip karmas rahattr. Spor giysilerde ve gnlk giysilerde elastan iplikli kumalar daha fazla rabet grmektedir. Normal vcut hareketleri zerine yaplan aratrmalar %25-30 esnemeli bir kuman yksek derecede rahatlk, yksek esneme ve hzl geri dn saladn gstermitir. Ayrca bu tip kumalardan yaplan giysiler yeni grnmn de uzun sre korumaktadr. Giyside istenen uzama genelde omuz alt, st kol, diz ve arka ksmnda en fazladr. Bu nedenle i giysileri, pantolon, ort ve benzeri giysilerde zg ynnde esneme istenir (At, 2001). 10.1. Elastanl Dokuma Kumalar Elastan iplikle kullanlarak dokuma, yuvarlak, dz ve zgl rme teknikleriyle yaygn olarak elastik kumalar retilmektedir. Bu iplikler tek balarna deil dier liflerle beraber ve genellikle dk oranlarda kullanlmaktadr. eitli kumalarda elastan iplik kullanm oranlar izelge 10.1de verilmitir. izelge 10.1. eitli Kumalar in Elastan plik Kullanm Oranlar (Kank, 1997)
KUMA TR nce oraplar Giyim Klasik D Giyim Yzme Giysileri Korse Tbb Giyim ELASTAN PLK ORANI (%) 2-5 3-8 2-5 12-20 10-45 35-50

66

10. ELASTAN EREN DOKUMA KUMALARIN RETM

Ekrem KUL

Elastan kuma retiminde ncelikle kullanlacak elastan iplik trnn, numarasnn ve orann doru seilmesi gerekir. Bu seimde kuman daha sonra grecei terbiye ilemleri, kuman gramaj, istenilen elastikiyet derecesi ve kullanm alan gibi hususlar dikkate alnmas gereken nemli faktrlerdir. Hafif gramajl kumalar iin ince iplikler, ar gramajl kumalar iin daha kaln iplikler kullanlmaldr. Kullanlan elastan iplik tipinin amacna uygun olup olmad konusunda imalat veya sayc firmadan yeterli bilginin alnmas gerekir. Elastanl kuman problemsiz retimi iin, elastann snrl bir kullanm sresi olduu unutulmamaldr. Genellikle retim tarihinden itibaren 6 ay iinde kullanlmalar tavsiye edilmektedir. Ancak elastan tipine ve grd proses ilemine gre elastann kullanm sresi 9-12 aya kadar kabilmektedir. Elastanl kuma retiminde nemli olan bir husus da, elastan ipliin kuma zerinde hi grnmeyecek veya en az grnecek ekilde kuma konstrksiyonlarnn kullanlmasdr. Bu durum elastan iplikle, beraber kullanld ipliin boyanma farkllklarnn grnmemesi asndan nemlidir. Elastan ipliin dokuma veya rme srasnda gerilimi iyi ayarlanmaldr. Mamul kumatan istenen en, gramaj ve elastikiyet zellikleri ile dokuma ve rme ilemlerinden sonra grecei terbiye ilemlerindeki ekme deerleri de dikkate alnarak tezgah zerindeki kuman skl ve eni doru olarak belirlenmelidir. Dokuma kumalarda zgde elastan iplik kullanlacaksa, zg hazrlama ileminin uygun bir gerilim ve uzama deerinde yaplmas ok nemlidir. Atk ynnde elastan iplik kullanlacaksa, bu durumda da yine elastan ipliin uygun bir gerilim uzama deerinde atlmas nemlidir. Dier nemli bir husus ise terbiye ilemleri srasnda kenarlarda elastan iplik kaklarnn olmamas asndan basit kenar rgleri yerine elastan iplii sk skya tutacak kesime oran zel kenar rglerinin kullanlmasdr. Gerek dokuma makinelerinde ve gerekse rme makinelerinde retilen kumalar, kuma en az uzatacak ekilde minimum gerilim altnda ve son derece dzgn (krksz) olarak sarlmaldr.

67

10. ELASTAN EREN DOKUMA KUMALARIN RETM

Ekrem KUL

Esnek bir dokuma kuman retimine balamadan nce, retilecek olan kuman tezgah konstrksiyonunun belirlenmesinde aadaki konular dikkate alnmaldr (Aksu, 1999). Kuman istenen son arl ve dokumas direk alarak iplik numaras ve kullanlacak olan bitmi kuma yapsn belirler. Arl, normal bir kuman arlyla kyaslanabilecek elastik bir kuma elde edebilmek iin; elastik iplik numaras, normal iplik numarasndan kk olmaldr. nk elastik iplik tamamen gerdirilmi halde dokumaya girer. Elastik iplikteki elastan dtexi, kuma yapsna skca tutunmaya yetecek kuvvetin bir fonksiyonu olmaldr. Gereinden fazla kuvvet kuman istenenin zerinde sk ve sert tutumlu olmasna yol aacaktr. Yetersiz kuvvet ise, kararl olmayan dk performansl kumalar oluturacaktr. Elastik kumalarn esneme yn atk veya zg ynnde olabilir. Ayrca hem atk ynnde hem de zg ynnde esneyebilen bi-elastik dokuma kumalarda retilmektedir. Dar dokuma yntemi ile de elastik bantlar retilmektedir. 10.2. Elastan Kumalarn Yaps Terbiye ilemleri srasnda kuman elastik zellikleri ok az deitirilebilir. Bu nedenle bir elastik kuman konstrksiyonuna balamadan nce kuman istenilen son arl ve rgs, istenen kuma uzamas ve elastik iplikteki kaplama elyafnn rg oluumu ve terbiye ilemleri srasndaki ekmesi gibi noktalar dikkate alnmaldr. stenilen bitmi kuman arl ve kuman rgs direkt olarak iplik numarasn ve bitmi kuma konstrksiyonunu belirler. Esas olarak iplik numaras ve bitmi kuma konstrksiyonu iplikteki elastik ekirdek ile snrlanr. Rijit bir kuma ile karlatrlabilen bir arlkta elastik kuma elde etmek iin, elastik ipliin numaras rijit ipliin numarasndan daha dk olmaldr. Elastik iplik tamamen uzatlm olarak dokunur, fakat bitmi kumata relakse olur.

68

10. ELASTAN EREN DOKUMA KUMALARIN RETM

Ekrem KUL

Elastik ipliklerdeki elastomer lifin numaras kuman yapsn stabilize etmek iin gerekli ksaltmann bir fonksiyonu olarak seilmelidir. ok fazla ksalma rijitlie, ok az ksalma dk performans ile stabil olmayan bir kuma oluumuna neden olur (Yakartepe, 1995a). 10.3. Elastanl Kuman Dokuma Hazrlk lemleri Elastik dokuma kumalar iin dokuma hazrlk ilemleri, elastik olmayan kumalardaki ile ayn prosesleri ierir. Dokuma hazrlk ilemleri dokuma ileminin kalitesini ve verimini ykseltmek iin yaplan prosesler topluluudur. Ancak bu proseslerin de zel bir dikkatle gerekletirilmesi gerekir. nk elastan ipliklerin geriliminin, kumataki atk-zg sklnn ve kuma eninin tasarlanmas bu prosesler srasnda gerekletirilir ve olas hatalar kuma yzeyine yansr. Dokuma hazrlk ilemleri atk ve zg iplikleri iin ortak bir hazrlk prosesidir. izelge 10.2de atk ve zg iplikleri iin dokuma hazrlk ilemleri verilmitir. izelge 10.2. Atk ve zg plikleri in Dokuma Hazrlk lemleri (Yakartepe, 1995a)
PLK TP zg Bobinleme Bkm fiskesi zgleme Hallama Taharlama Atk Bobinleme Bkm fiskesi Atk aktarma -

izelge 10.2de grld gibi dokuma hazrlk ilemlerinde zg ipliine daha fazla ilem uygulanmaktadr.

69

10. ELASTAN EREN DOKUMA KUMALARIN RETM

Ekrem KUL

10.3.1. Bobinleme Bobinleme ilemi, ring iplik makinesinden alnan kopslarn yeterince iplik iermemesi sonucu dokuma verimini arttrmak iin kopslardan alnan ipliklerin daha fazla iplik ierecek ekilde bobinlere sarlmas ilemidir. Sarm gerginlii doru olarak ayarlanmal ve sarmn gevek olmamasna dikkat edilmelidir. 10.3.2. Atk Aktarma Atk aktarma ilemi, dokuma ileminden sonra zerinde bir miktar iplik kalan bobinden alnan ipliklerin tek bir bobine sarlmas ilemi olup, aktarma makinelerinde yaplmaktadr. Aktarma ileminde en nemli nokta iplik geriliminin doru ayarlanmasdr. 10.3.3. zgleme Core-spun iplikler bkm fiksesi srasnda buharlatldklarnda daha rahat ve kolay kullanm olanana sahip olurlar. Ancak core-spun iplikler zg iplii olarak kullanlmalar durumunda istenen dokuma performansn salayamamakta ve hallamaya ihtiya duyulmaktadr. zgleme ilemi srasnda iplikler tam olarak gerilmi vaziyette olmaldrlar. plik zerine gelen tansiyon, iplik numaras ve elastann dtex inceliine bal olarak deiecektir. Genel olarak her zg iplii zerine 15-40 gram bir gerilim uygulanr (Aksu, 1999). zg ynl elastik dokuma kumalarda, kumata istenen uzama miktarna bal olarak zg ipliinin belirli bir uzunlua getirilmesi gerekir. Yani elastan ipliin gerilerek getirildii uzunluk kuman esneme kapasitesini belirlemektedir.

70

10. ELASTAN EREN DOKUMA KUMALARIN RETM

Ekrem KUL

10.3.4. Hallama Hallama ilemi zg ipliklerinin dokuma srasnda srtnme ve zerine gelen gerilimlerden dolay olas kopularn nlenmesi iin bir film tabakas ile kaplanmas ilemidir. Core-spun ipliklerinin hallanmas zordur. nk hal makinesinin olas durularnda elastan elyaf kurutma tamburlar zerine fikse olur. Bu durum ise zg iplii boyunca istenmeyen bir elastiklie sebep olur. Hal reetesi hazrlanrken iplii oluturan komponentlerden en yksek yzdeye sahip olan life gre hal maddesi seilmesi gerekir. Polyester/viskon karml iplikler iin sentetik hal maddelerinin seilmesi uygun olacaktr. PVA hal dokuma performans ve kolayca sklebilmesi nedeniyle tercih edilir. Hal makinesinin hz, hal maddesinin konsantrasyona, skma basncna, kurutma scaklklarna, zg sklna ve iplik numarasna bal olarak deiecektir. Genelde zg iplii olarak kaplanm elastik ipliklerin kullanlmas durumunda hallama ilemine gerek duyulmamakta, sadece zg levendine aktarma ilemi yaplmaktadr. Gerek hallama gerekse levende aktarma ilemleri srasnda zg ipliklerinden kalc ve deimez tansiyon beklenir. Bu da yksek performansl bir zg aktarma mekanizmas ile mmkndr. 10.3.5. Taharlama Elastik iplikler elle veya makine yardm ile taharlanabilirler. Makine ile taharlamada scak hava ile ipliklerin tahar blgesine sabitlenmesi gerekir. Bu ilem zg ipliklerinin tarak ierisinden kaymasn nlemektedir. Elastik ipliklerle elastik zellikte olmayan iplikler beraber taharlanmas zel bir dikkat gerektirir. Lamel, gc teli ve tarak standart bir dokuma iin gerekli olan ekipmanlardr.

71

10. ELASTAN EREN DOKUMA KUMALARIN RETM

Ekrem KUL

10.4. Atk Ynl Elastik Kumalar Atk ynl elastik kumalar atk skl, elastik olmayan kumalarn skl ile benzerdir. Ancak dokuma tarann numarasnn doru anlayarak zg iplikleri arasnda yeterli boluklarn braklmas salanp atk ipliklerinin esnemesine imkan verilmelidir. Taraktaki zg skl ve tarak eni konstrksiyon hesaplar, aada verilen formller kullanlarak bulunmaktadr (Dupont, 1997).

M.K..S. x (1- D. .) x (1- E.O. E..) T..S. = 1 + M.K.U.

.................(9.1)

M.K.E. x M.K..S T. E. = T..S.

T..S M.K..S D. E.O.E. M.K.U T.E M.K.E T..S : Taraktaki zg Skl : Mamul Kuma zg Skl : Dokuma ekmesi : Esnek Olmayan Elyaf ekmesi : Mamul Kuma Uzamas : Tarak Eni :Mamul Kuma Eni :Taraktaki zg Skl

................................................(9.2)

(tel/cm) (tel/cm) (%) (%) (%) (cm) (cm) (tel/cm)

Atk ynl elastik kumalarn dokumasnda kullanlan atk bobinlerinin dzgn sarlm olmas gerekmektedir. Atk ipliklerinin uygun gerilimde atlabilmesi iin n sarm nitesinden gemesi gerekir. Makinenin akmlatr kapasitesi arttka farkl bobinlerden gelen atk ipliklerinin atlmas imkan doar. Bylece ipliin bobinden salma hz ok yksek olmayacaktr. Atk akmlatrnden nce bir atk kopuu olmas durumunda makinenin durmasna gerek kalmadan kopuk giderilebilir.

72

10. ELASTAN EREN DOKUMA KUMALARIN RETM

Ekrem KUL

Atk ynl elastik dokuma kumalar rapierli veya mekikikli tezgahlarda dokunabilmektedir. Atk ipliinin atlmasndan sonra iplikler geri kama eilimi gsterirler. Kuma kenarnda zel klemplerle ipliklerin tutulmas ile atk kaklar nlenebilir. Ancak iplik ucunun klemp ile tutulmas srasnda byk bir g harcanr. Bu yzden klemp yzeyleri temiz ve dzgn olmal, ayn zamanda ipliin gl bir ekilde sktrmasn salamaldr. Atk ipliklerinin frenlenmesi de dokuma performans asndan nemli bir faktrdr. Elektronik olarak kontrol edilen iplik frenleri kontroll atk atmn salamaktadr. Kuman istene uzama miktarna eriebilmesi iin ipliklerin tan olarak gergin bir ekilde olmalar gerekir. Atk ynl elastik kumalar tasarlanrken zg skl dikkat edilmesi gereken bir faktrdr. Ar sklkta zg kullanlmas kuman atk ynnde tekrara toplanmasn zorlatrr ve ok ar olmas durumunda ise kuman atk ynnde esneme kabiliyetini azaltarak bloke olmasna sebep olur. Dokumada istenilen en ve sklkta kuma retimi iin ncelikle 1 metre kuma dokunup kaynatma ilemi yaplarak kuman atk ynnde uzama miktarna ve ekme miktarna baklarak kuma konstrksiyonun belirlenmesi gerekir. Uzama istenenden fazla ise daha geni dili dokuma tara kullanlmaldr. Atk ynl elastik kumalar dokunduktan sonra bir miktar ekme eilimi gsterirler. Tarak eni ile dokuma sonras en arasndaki fark, dokuma ekmesini verir. Bitim ilemleri sonrasnda mamul kuman uzama zellii snr deerlere ular. Ancak bu ilemlerden sora kuman eni belirlenmi olur. Kaynatlm numune ile mamul kuman enleri karlatrldnda bitim ilemleri srasnda kuman ekme eiliminde azalma olduundan mamul kuma eni biraz daha byk kacaktr. Kuma eni gerekirse gerekir ise germe makinesinde sl fikse ilemi ile arttrlabilir. Fakat bu ilemin kuma yzeyine zarar verme riski vardr.

73

10. ELASTAN EREN DOKUMA KUMALARIN RETM

Ekrem KUL

10.5. zg Ynl Elastik Dokuma Kumalar zg ynl elastik dokuma kumalar iin atk ipliklerinin, elastik zg ipliklerinin uzamasna izin verecek ekilde ve sklkta atlmalar gerekir. Santimetredeki zg skl bitim ilemlerinden sonra, elastik olmayan kuman zg skl ile ayn olacak ekilde deimeden kalmaldr. Dokuma, tam gerilmi konumda yaplr. Kuman dokuma tezgahndan karld zaman tamamen elastik olmaz, dokuma toplamas kadar ksalr. Islak prosesin simlasyonunu yapmak zere kuma kaynatld zaman, son elastikiyeti geliir, ama boyama ve aprelenme srasnda uzun bir sre sya maruz kald iin, geri toplama gcnn bir ksmn kaybeder. Dokuma kumalarda bitim ilemleri srasnda bir miktar elastikiyet kayb olmaktadr. zg ynl elastik dokuma kumalar gergin vaziyette dokunurlar, dokuma sonras sarm srasnda bir miktar ksalma eilimi gsterirler. Ayrca boyama ve bitim ilemlerindeki sl ilemler sonucu bir miktar ekerler. zg ynl elastik dokuma kumalar, konveksiyonel veya yksek hzl dokuma tezgahlarnda dokunabilmektedir. En uygun esnemenin salanabilmesi iin zg geriliminin ok iyi ayarlanmas gerekir. Regleli bir zg tansiyon gerginlii kontrol ile zg gerginlikleri tip deiimlerinde ayarlanabilir ve verim arttrlabilir. zg salma mekanizmas elektronik olarak kontrol edilirse zg gerginlii kontrol altnda tutulur ve randman ykselir. Konstrksiyon asndan deerlendirme yaplacak olursa atk sklnn seimi nemli bir parametredir. Yksek atk skl kuman gerildikten sonra tekrar toplanmasn garanti altna alr. 10.6. Bi-Elastik Dokuma Kumalar Atk ve zg ynl elastik dokuma kumalar iin geerli olan kurallara bal olarak ayn anda atk ve zg iplii iin de elastan ipliklerin kullanlmas ile bi-elastik dokuma kumalar retilebilir. Bi-elastik kumalarn tasarm dier elastik kumalara gre daha zordur. Kuman uzatlp relakse olmas srasnda kuman

74

10. ELASTAN EREN DOKUMA KUMALARIN RETM

Ekrem KUL

dokunma geriliminin, konstrksiyonunun ve uzama yeteneinin atk ve zg ipliklerinin hareketine imkan verecek dzeyde olmas gerekir. Dimi dokular atk ve zg ynlerinde %15-20 uzamaya imkan verdiinden dolay bi-elastik dokumalarda tavsiye edilen rg yapsdr. Takm elbiseler iin nerilen kumalar hem atk hem de zg ynnde %15-20 esnemeye izin veren dimi rgs tipindedir. Bi-elastik kayak giysileri iin ise en sk kullanlan kumalar, %35-50 zg esnemesi ve %20-30 atk esnemesi olan gabardinlerdir (Dinarsu, 1999). 10.7. Elastik Dar Dokuma Kumalar Bant, erit ve kemer tr kumalarda, lastik zellii ve elastikiyet kazandrmak iin elastan kullanlmaktadr. rnein, baa taklan bantlar, pantolon asklar vb. bu tr kumalarda daha ok zg boyunda elastikiyet istenir. Elastik dar dokuma teknii ile dokunmu kumalar iin en sk kullanlan esneme oran, %35-60dr. 10.8. Elastik Dokuma Kumalarda Dikkat Edilecek Hususlar Kuman boyunda ve eninde elastan miktar % 35i gememelidir. Bi- elastik kumalarda maksimum %25 olmaldr. Elastik ipliklerin atk ve zgde kullanlmas srasnda zerine gelecek ykleri tayacak derecede mukavim olmasna dikkat edilmelidir. retim ekli gz nnde bulundurulmaldr. zg ve atk iliklerinin tansiyonlar doru ayarlanmal kopularn nlenmesi iin kontrol altnda tutulmaldr. Mamul kuma eni tasarlanrken, tarak eni gz nnde bulundurulmaldr. Ham kuma eni hibir zaman balayc olmazken, kuma gerek eninde terbiye ilemlerinden sonra ulamaktadr. Bu yzden tarak eni, bitmi en ayar iin ideal kriterdir. Kumatan beklenen esneklik, atk ve zg sklna bal olarak deimektedir.

75

10. ELASTAN EREN DOKUMA KUMALARIN RETM

Ekrem KUL

Elastik ipliklerin dolamasn nlemek iin bkmlerin fikse edilmesi gerekir. Kuma kenar kuma konstrksiyonlarna bal olarak deimekte olup, ksa iplik ularn gergin tutacak sistemlerden kanlmaldr. Kuman sarm gerginliinin sabit tutulmasyla kuman krmas nlenebilmektedir. Ham kuman gerdiriciler tarafndan tutulmadan nce bir miktar bzlmesine imkan verilmelidir, kuman kaymasn nlemek iin kuma serme levendinin yzeyinin bir miktar przl olmas istenmektedir. Ham kuman gerdiriciler tarafndan tutulmas srasnda hasar grmemesine dikkat edilmelidir. 10.9. Elastan pliklerle Dokuma Yaplan rnek Tezgahlar Bu ksmda; ukurova Sanayi letmelerinde kullanlan kancal dokuma tezgahlar ayrntl olarak incelenmitir. Bu tezgahlarn tamam Picanol firmasna ait dokuma tezgahlardr. letmede kullanlan bu dokuma tezgahlarna ynelik tip zelliklerini ve retim kapasiteleri izelge 10.3 ve 10.4de grlmektedir. izelge 10.3. Rapierli Dokuma Tezgahlar Tip zellikleri
Tezgah Tipi GAMMA 340 GTX 190 GTX 190 PGW 188 PGW 237 PGW 237 PGW 282 PGW 282 Tezgah Adedi 12 56 8 24 32 272 36 60 Max. Tezgah Max./Min Max.ereve Devri(dev/dk) Faydal Tarak Says (adet) Eni (Cm) Max. 340 325 16 Min. 256 Max. 186.5 435 20 Min. 130 Max. 186.5 435 20 Min. 130 Max. 176 215 6 Min. 100 Max. 224 200 17 Min. 150 Max. 224 200 6 Min. 150 Max. 269 170 17 Min. 175 Max. 269 170 6 Min. 175 Atk Renk Says 1-8 6 6 1 4 1 4 1

76

10. ELASTAN EREN DOKUMA KUMALARIN RETM

Ekrem KUL

izelge 10.4. Deien Atk Sklklarna Gre Dokuma Makineleri retim Kapasiteleri
Devri ATKI SIKLII (TEL/CM ) Randman % 20 m/gn Tezgah Toplam retim (m) 2916 15792 2256 3336 m/gn Tezgah Says 243 282 282 139 12 56 8 24 24 Tezgah Toplam retim/m 2424 13160 1880 2784 Tezgah Says 202 235 235 116 12 56 8 24

Tezgah Tipi (dev/dk) Makine

Gamma 340 GTX 190 GTX 190 PGW 188

375 435 435 215

0,90 0,90 0,90 0,90

77

11. MATERYAL VE METOD

Ekrem KUL

11. MATERYAL VE METOD Bu blmde, alma kapsamnda retimi yaplan ve incelenen kumalarn zellikleri, retim artlar, retim yaplan makine parklar, kuma performanslarnn belirlenmesinde kullanlan lm metotlar, test cihazlar ve test standartlar hakknda genel bilgiler verilmitir. Ayrca almann yrtlmesinde ve numunelerin seiminde izlenen yol da bu blm kapsamnda sunulmaktadr. 11.1. Numunelerin Seimi almada, nceki blmlerde kapsaml bir ekilde deinilen ukurova Sanayi letmeleri makine park kullanlmtr. Bu nedenle seilen kuma tipleri, iplik numaralar gibi bir ok parametre fabrika artlarnda mevcut olan retim durumu gz nne alnarak seilmitir. Numune kumalarn performanslar asndan kimi parametrelerin deitirilmesi ise fabrikadaki mevcut ileri teknoloji kullanlarak salanmtr. Numune kumalar incelendiinde gerek iplik numaralar ve tipleri gerekse de doku konstrksiyonlar asndan bir ok alternatif mmkn olup snrsz sayda numune kuma ierinden almada genel olarak temel baz tipler tercih edilmitir. Temel kuma tipleri ierisinden seim yaparken ise yine kendi arasnda eitliliin olmasna zen gsterildi. Hazrlanan bu alma kapsamnda Pes/Vis/Elastan ierikli yaplarn performanslar incelendiinden seilen tm numuneler sadece bu tip elyaf iermektedir.

78

11. MATERYAL VE METOD

Ekrem KUL

11.2. Numune Kumalarn retildii Fabrika ve Makine Park Daha nce de belirtildii zere numune kumalarn retiminde ukurova Sanayi letmeleri imkanlar kullanlmtr. Bu nedenle seilen pilot iletmenin daha iyi tannmas amacyla bu ksmda fabrika yaps ve iletmenin makine park zelliklerine ksaca deinilmitir. Numune kumalarn iplik retiminin yapld seili iletmedeki makine park ve zellikleri izelge 11.1de belirtilmitir. izelge 11.1. plik letmesi Makine Park
Tesis Marka/Model Rieter Unilap E5/3 Rieter Unilap E7/6 Saco-Lowell Rieter RU 14-A Rieter R1 Adet 1 4 66 5 1 8 440 240 280 29.040 29.040 1.200 280 1.480 30.520 SSM DP2-C/S Lycral Katlama Katlama-Bkm SSM FMX Katlama Volkmann VTS-09 Bkm Saco-Lowell Bilezikli Bkm Yumuak Sarm SSM SPX SSM PS6-W/X 1 6 21 2 2 2 40 44 256 336 36 30 40 264 5.376 672 72 60 /nite Toplam /nite Penye Vater Toplam i Open-End Toplam i Genel toplam i

79

11. MATERYAL VE METOD

Ekrem KUL

Numune kumalarn retiminin yapld seili iletmedeki makine park ve zellikleri izelge 11.2de belirtilmitir. izelge 11.2. Dokuma Dairesi Makine Park
Max. Tezgah Tipi OMN 380 Kenarsz Armrl Hava Jetli OMN 380 Kenarl Armrl Hava Jetli OMNI 340 Kenarsz Armrl Hava Jetli OMN 340 Kenarl Armrl hava jetli GAMMA 340 Kenarsz Kancal OMNI 190 Kenarsz Armrl Hava Jetli OMNI 190 Kenarl Armrl Kancal GTX 190 Kenarl Armrl Kancal GTX 190 Kenarl st Leventli Armrl Kancal PAT-A 280 Kenarsz Hava Jetli PAT-A 280 Kenarl Hava Jetli PGW 188 Eksantrikli Kancal PGW 237 Armrl Kancal PGW 237 Eksantrikli Kancal PGW 282 Armrl Kancal PGW Eksantrikli Kancal Adet 1 1 14 10 12 9 27 56 8 36 18 24 32 272 36 60 Devir 420 420 450 450 375 750 750 435 435 440 440 215 200 200 170 170 F.T.E.*1 Min . Max. 284 284 244 244 256 120 120 130 130 190 190 100 150 150 175 175 380 380 340 340 340 190 190 186,5 186,5 280 280 176 224 224 269 269 12 12 12 12 16 16 16 20 20 4 6 6 17 6 17 6 4 4 4 4 4-8 4 4 6 6 2 2 4 4 M..S.*2 A.R.S.*3

*1

: Faydal Tarak Eni : Maksimum ereve Says *3 : Atk Renk Says

*2

Bu blmde seilen iletme iin ayrntl bir inceleme yaplmtr. Bu blmde fabrikann makine parkndaki makinelerin envanteri yannda, bu makinelerin daire iinde yerleim dzeni, makine teknik zellikleri, maksimum alma parametreleri ve kapasiteleri verilmitir.

80

11. MATERYAL VE METOD

Ekrem KUL

izelge 11.3. letmenin n Terbiye Dairesinde Bulunan Makinelerin Teknik zellikleri

MAKNE TP Yakma Makinesi Hal Skme Makinesi Merserizasyon Makinesi Kasar Makinesi MAKNE MARKASI OSTHOFF OSTHOFF BRUGMAN BRUGMAN MAKSMUM ALIMA HIZI 150 m/dk 90-120 m/dk 60 m/dk 100 m/dk GNLK MAKSMUM RETM 184,275 m/gn 110,500 m/gn 73,700 m/gn 122,500 m/gn

izelge 11.4. letmenin Boyama Dairesinde Bulunan Makinelerin Teknik zellikleri

MAKNE TP Jet Boyama Makinesi Pad-Steam Boyama Makinesi Termosol Boyama Makinesi plik Boyama Makineleri Bask Makinesi Buharlama Makinesi MAKNE MARKASI THES BRUGMAN MONFORTS THES STORK STORK MAKSMUM ALIMA HIZI 80 m/dk 100 m/dk 80 m/dk 30-35 m/dk GNLK MAKSMUM RETM 1200 m/ilem 98,240 m/gn 122,500 m/gn 400 kg/ilem 98,000 m/gn 36,800 m/gn

81

11. MATERYAL VE METOD

Ekrem KUL

izelge 11.5. letmenin Apre Dairesinde Bulunan Makinelerin Teknik zellikleri

MAKNE TP Sanfor Makinesi Kalandr Makinesi ardon Makinesi Zmpara Makinesi Ykama Makinesi Gergisiz Ykama Makinesi Germe Makinesi (Ramz) Gergisiz Kurutma Makinesi plik Boya Kurutma Makinesi MAKNE MARKASI MONFORTS RAMSCH LAMPERT MEMNUN BRUGMAN KLENWEFERS MONFORTS MONFORTS THES MAKSMUM ALIMA HIZI 100 m/dk 100 m/dk 40 m/dk 25 m/dk 80 m/dk 100 m/dk 150 m/dk 100 m/dk 110 kw/h GNLK MAKSMUM RETM 122,500 m/gn 122,500 m/gn 49,100 m/gn 30,700 m/gn 98,200 m/gn 122,500 m/gn 184,000 m/gn 122,500 m/gn 100 kg

11.3. Numune Kumalar ve zellikleri Fabrika artlarnda seilen ve retimi yaplan numune kumalar ve zellikleri aadaki izelgelerde belirtildii gibidir. Seilen tm numune kumalar izelge yoluyla belirtilirken, dokuma ileminden nce kullanlan tip analiz formlar rnek alnmtr. Belirtilen bu izelgeler nda seilen kuma numunelerinin tm teknik zellikleri ve konstrksiyonlar belirtilmektedir. Tm izelgelerden de grlecei zere hazrlanan alma kapsamnda 10 adet numune kuma tipi incelenmitir.

82

11. MATERYAL VE METOD

Ekrem KUL

izelge 11.6. Numune Kumalar ve plik zellikleri

Numune Kumalar ve plik zellikleri Numune No zg zellii Ne 28/2; 67/33 PES/VS+ 78 Dtex LYC Ne 28/2; 63/32/5 PES/VS+ 78 Dtex LYC(Elyaf Boyal) 3 4 5 6 7 8 9 10 Ne 28/2; 65/35 PES/VS+ 78 Dtex LYC(Elyaf Boyal) Ne 28/2; 67/33 PES/VS Ne 28/2; 67/33 PES/VS+ 78 Dtex LYC(plii Boyal) Ne 28/2; 67/33 PES/VS+ 78 Dtex LYC Ne 28/2; 67/33 PES/VS Ne 20/1; 50/50 PES/VS Ne 28/2; 65/35 PES/VS+ 78 Dtex LYC(Elyaf Boyal) Ne 28/2; 67/33 PES/VS+ 78 Dtex LYC Atk zellii Ne 28/2; 67/33 PES/VS Ne 28/2; 63/32/5 PES/VS+ 78 Dtex LYC(Elyaf Boyal) Ne 28/2; 65/35 PES/VS (Elyaf Boyal) Ne 28/2; 67/33 PES/VS+ 78 Dtex LYC Ne 28/2; 67/33 PES/VS (plii Boyal) Ne 28/2; 67/33 PES/VS+ 78 Dtex LYC Ne 28/2; 67/33 PES/VS+ 78 Dtex LYC Ne 36/2; 67/33 PES/VS+ 44 Dtex LYC Ne 28/2; 67/33 PES/VS+78 Dtex LYC (Elyaf Boyal) Ne 28/2; 67/33 PES/VS+ 78 Dtex LYC Tip zellii EKRU BOYALI EKRU EKRU BOYALI EKRU EKRU EKRU BOYALI EKRU

1 2

83

11. MATERYAL VE METOD

Ekrem KUL

izelge 11.7. Numune Kuma 1

PLK ZG ATKI TEKNK ZELLKLER Tarak no Tarak eni Ham bez eni zg skl Atk skl zg iplii bzlmesi Atk iplii bzlmesi Fonda tel says Kenar tel says Tarak zg tel says Mt. Bezde zg iplii Halsz Gr / mt Hall Gr /mt Gr /mt 152,4 315,4 Adet NE ve CNS 28/2 PES/VS+LYC. 28/2 PES/VS Birim Di/10cm cm cm Ad. /cm Ad. /cm % % Adet KARIIM ORANI% 67/33 PES/VS+78 dtex 67/33 PES/VS Deer 95/2 168 162 19,7 17 7,2 3,7 3152 20+20=40 3192 163 TEKNK ZELLKLER Metrekare bez arl Halsz Hall Gr/mt cm Ad./cm Ad./cm Gr/mt Gr/mt Kg Kg % % % % % Kenar TP ZELL EKRU EKRU Birim Deer 194,7 148 21,6 23 255,6 378,3 73,4 72,1 -0,5 -1,1 65,4 Pes 32,3 Vis 2,3 Lycra Rips

Mamul bez eni zg skl Atk skl 1 metrekare bez arl 1 metre bez arl 5x20 zg mukavemeti 5x20 atk mukavemeti zg ekmezlii Atk ekmezlii Kuma bnyesindeki karm Kuma bnyesindeki karm Kuma bnyesindeki karm rg ekli Zemin Bezaya 1/1

Mt. Bezde atk iplii Mt. Bez Arl Halsz Hall

84

11. MATERYAL VE METOD

Ekrem KUL

izelge 11.8. Numune Kuma 2

PLK ZG ATKI TEKNK ZELLKLER Tarak no Tarak eni Ham bez eni zg skl Atk skl zg iplii bzlmesi Atk iplii bzlmesi Fonda tel says Kenar tel says Tarak zg tel says Mt. Bezde zg iplii Halsz Gr / mt Hall Gr /mt Gr /mt 200 370 Adet NE ve CNS 28/2 PES/VS+LYC. 28/2 PES/VS+ LYC. Birim Di/10cm cm cm Ad. /cm Ad. /cm % % Adet KARIIM ORANI% 63/32/5 PES/VS+78 dtex 63/32/5 PES/VS+78 dtex Deer 80/2 200 160 20 21 25 35 3200 170 TP ZELL BOYALI BOYALI Birim Deer 230 Gr/mt cm Ad./cm Ad./cm Gr/mt Gr/mt Kg Kg % % % % % Kenar 140 25 23 285 370 95 98,5 -5 -5 64 Pes 31 Vis 5 Lycra -

TEKNK ZELLKLER Metrekare bez arl Halsz Hall

Mamul bez eni zg skl Atk skl 1 metrekare bez arl 1 metre bez arl 5x20 zg mukavemeti 5x20 atk mukavemeti zg ekmezlii Atk ekmezlii Kuma bnyesindeki karm Kuma bnyesindeki karm Kuma bnyesindeki karm rg ekli Zemin bezaya

Mt. Bezde atk iplii Mt. Bez arl Halsz Hall

85

11. MATERYAL VE METOD

Ekrem KUL

izelge 11.9. Numune Kuma 3

PLK ZG ATKI TEKNK ZELLKLER Tarak no Tarak eni Ham bez eni zg skl Atk skl zg iplii bzlmesi Atk iplii bzlmesi Fonda tel says Kenar tel says Tarak zg tel says Mt. Bezde zg iplii Halsz Gr / mt Hall Gr /mt Gr /mt 180 350 Adet NE ve CNS 28/2 PES/VS+LYC. 28/2 PES/VS Birim Di/10cm cm cm Ad. /cm Ad. /cm % % Adet KARIIM ORANI% 65/35 PES/VS+78 dtex 65/35 PES/VS Deer 85/2 180 166 19 22 30 16,7 3060 40 3020 170 TEKNK ZELLKLER Metrekare bez arl Halsz Hall Gr/mt cm Ad./cm Ad./cm Gr/mt Gr/mt Kg Kg % % % % % Kenar TP ZELL EKRU EKRU Birim Deer 210 150 20 26 370 245 32 32 -1,4 -1,5 63 Pes 34 Vis 3 Lycra Rips

Mamul bez eni zg skl Atk skl 1 metrekare bez arl 1 metre bez arl 5x20 zg mukavemeti 5x20 atk mukavemeti zg ekmezlii Atk ekmezlii Kuma bnyesindeki karm Kuma bnyesindeki karm Kuma bnyesindeki karm rg ekli Zemin bezaya

Mt. Bezde atk iplii Mt. Bez arl Halsz

86

11. MATERYAL VE METOD

Ekrem KUL

izelge 11.10. Numune Kuma 4

PLK ZG ATKI TEKNK ZELLKLER Tarak no Tarak eni Ham bez eni zg skl Atk skl zg iplii bzlmesi Atk iplii bzlmesi Fonda tel says Kenar tel says Tarak zg tel says Mt. Bezde zg iplii Halsz Gr / mt Hall Gr /mt Gr /mt 175 385 Adet NE ve CNS 28/2 PES/VS 28/2 PES/VS+LYC. Birim Di/10cm cm cm Ad. /cm Ad. /cm % % Adet KARIIM ORANI% 67/33 PES/VS 67/33 PES/VS+78 DTEX Deer 105/2 200 165 25,5 19 10,5 17,5 4200 30+30=60 4140 210 TEKNK ZELLKLER Metrekare bez arl Halsz Hall Gr/mt cm Ad./cm Ad./cm Gr/mt Gr/mt Kg Kg % % % % % Kenar TP ZELL EKRU EKRU Birim Deer 280 145 29 21 280 385 112 115 -0,4 -0,1 66 Pes 32 Vis 2 Lycra Rips

Mamul bez eni zg skl Atk skl 1 metrekare bez arl 1 metre bez arl 5x20 zg mukavemeti 5x20 atk mukavemeti zg ekmezlii Atk ekmezlii Kuma bnyesindeki karm Kuma bnyesindeki karm Kuma bnyesindeki karm rg ekli Zemin D 2/1 Z

Mt. Bezde atk iplii Mt. Bez Arl Halsz Hall

87

11. MATERYAL VE METOD

Ekrem KUL

izelge 11.11. Numune Kuma 5

PLK ZG ATKI TEKNK ZELLKLER Tarak no Tarak eni Ham bez eni zg skl Atk skl zg iplii bzlmesi Atk iplii bzlmesi Fonda tel says Kenar tel says Tarak zg tel says Mt. Bezde zg iplii Halsz Gr / mt Hall Gr /mt Gr /mt 1545 346,0 Adet NE ve CNS 28/2 PES/VS+LYC. 28/2 PES/VS Birim Di/10cm cm cm Ad. /cm Ad. /cm % % Adet KARIIM ORANI% 67/33 PES/VS+78 dtex 67/33 PES/VS Deer 95/2 170 160 20,2 20 21,2 5,9 3174 28+28=56 3230 191,5 TP ZELL BOYALI BOYALI Birim Deer 216,3 Gr/mt cm Ad./cm Ad./cm Gr/mt Gr/mt Kg Kg % % % % % Kenar 150 21,5 23 270 405 89 86 -3,3 -2,4 65,5 Pes 32 Vis 2,5 Lycra Rips

TEKNK ZELLKLER Metrekare bez arl Halsz Hall

Mamul bez eni zg skl Atk skl 1 metrekare bez arl 1 metre bez arl 5x20 zg mukavemeti 5x20 atk mukavemeti zg ekmezlii Atk ekmezlii Kuma bnyesindeki karm Kuma bnyesindeki karm Kuma bnyesindeki karm rg ekli Zemin bezaya

Mt. Bezde atk iplii Mt. Bez Arl Halsz Hall

88

11. MATERYAL VE METOD

Ekrem KUL

izelge 11.12. Numune Kuma 6

PLK ZG ATKI TEKNK ZELLKLER Tarak no Tarak eni Ham bez eni zg skl Atk skl zg iplii bzlmesi Atk iplii bzlmesi Fonda tel says Kenar tel says Tarak zg tel says Mt. Bezde zg iplii Halsz Gr / mt Hall Gr /mt Gr /mt 187,5 499,5 Adet NE ve CNS 28/2 PES/VS+LYC. 28/2 PES/VS+LYC Birim Di/10cm cm cm Ad. /cm Ad. /cm % % Adet KARIIM ORANI% 67/33 PES/VS+78 dtex 67/33 PES/VS+78 dtex Deer 130/2 200 172 30,2 20 28 14 5120 40+40=80 5200 312,0 TEKNK ZELLKLER Metrekare bez arl Halsz Hall Gr/mt cm Ad./cm Ad./cm Gr/mt Gr/mt Kg Kg % % % % % Kenar TP ZELL EKRU EKRU Birim Deer 290,4 145 35,9 23 565,5 390,0 149,0 107,0 -4,3 -0,1 67 Pes 32 Vis 4 Lycra Rips

Mamul bez eni zg skl Atk skl 1 metrekare bez arl 1 metre bez arl 5x20 zg mukavemeti 5x20 atk mukavemeti zg ekmezlii Atk ekmezlii Kuma bnyesindeki karm Kuma bnyesindeki karm Kuma bnyesindeki karm rg ekli Zemin D 2/1 Z

Mt. Bezde atk iplii Mt. Bez Arl Halsz Hall

89

11. MATERYAL VE METOD

Ekrem KUL

izelge 11.13. Numune Kuma 7

PLK ZG ATKI TEKNK ZELLKLER Tarak no Tarak eni Ham bez eni zg skl Atk skl zg iplii bzlmesi Atk iplii bzlmesi Fonda tel says Kenar tel says Tarak zg tel says Mt. Bezde zg iplii Halsz Gr / mt Hall Gr /mt Gr /mt 190 350 Adet NE ve CNS 28/2 PES/VS 28/2 PES/VS+LYC. Birim Di/10cm cm cm Ad. /cm Ad. /cm % % Adet KARIIM ORANI% 67/33 PES/VS 67/33 PES/VS+78 DTEX Deer 80/2 210 167 20 20 5 20 3360 160 TEKNK ZELLKLER Metrekare bez arl Halsz Hall Gr/mt cm Ad./cm Ad./cm Gr/mt Gr/mt Kg Kg % % % % % Kenar TP ZELL EKRU EKRU Birim Deer 210 142 24 22 265 375 110 113 -0,5 -0,1 66 Pes 32 Vis 2 Lycra YOK

Mamul bez eni zg skl Atk skl 1 metrekare bez arl 1 metre bez arl 5x20 zg mukavemeti 5x20 atk mukavemeti zg ekmezlii Atk ekmezlii Kuma bnyesindeki karm Kuma bnyesindeki karm Kuma bnyesindeki karm rg ekli Zemin Bezaya

Mt. Bezde atk iplii Mt. Bez Arl Halsz Hall

90

11. MATERYAL VE METOD

Ekrem KUL

izelge 11.14. Numune Kuma 8

PLK ZG ATKI TEKNK ZELLKLER Tarak no Tarak eni Ham bez eni zg skl Atk skl zg iplii bzlmesi Atk iplii bzlmesi Fonda tel says Kenar tel says Tarak zg tel says Mt. Bezde zg iplii Halsz Gr / mt Hall Gr /mt Gr /mt 242,1 230,8 455,0 472,9 Adet NE ve CNS 20/1 PES/VS 36/2 PES/VS+LYC. Birim Di/10cm cm cm Ad. /cm Ad. /cm % % Adet KARIIM ORANI% 50/50 PES/VS 67/33 PES/VS+44 DTEX Deer 85/4 196 171 38,7 30 6,7 11,5 6568 24+24=48 6616 224,2 TEKNK ZELLKLER Metrekare bez arl Halsz Hall Gr/mt cm Ad./cm Ad./cm Gr/mt Gr/mt Kg Kg % % % % % Kenar TP ZELL EKRU EKRU Birim Deer 266,1 276,5 140 47,3 37 364,8 510,7 113 115 -0,1 -0,3 53 Pes 45 Vis 2 Lycra Leno

Mamul bez eni zg skl Atk skl 1 metrekare bez arl 1 metre bez arl 5x20 zg mukavemeti 5x20 atk mukavemeti zg ekmezlii Atk ekmezlii Kuma bnyesindeki karm Kuma bnyesindeki karm Kuma bnyesindeki karm rg ekli Zemin Fantazi

Mt. Bezde atk iplii Mt. Bez Arl Halsz Hall

91

11. MATERYAL VE METOD

Ekrem KUL

izelge 11.15. Numune Kuma 9

PLK ZG ATKI TEKNK ZELLKLER Tarak no Tarak eni Ham bez eni zg skl Atk skl zg iplii bzlmesi Atk iplii bzlmesi Fonda tel says Kenar tel says Tarak zg tel says Mt. Bezde zg iplii Halsz Gr / mt Hall Gr /mt Gr /mt 180 475 Adet NE ve CNS 28/2 PES/VS+LYC. 28/2 PES/VS+LYC. Birim Di/10cm cm cm Ad. /cm Ad. /cm % % Adet KARIIM ORANI% 65/35 PES/VS+78 dtex 67/33 PES/VS+78 dtex Deer 130/2 186 159 30 20 30 14,5 4840 24+24=48 4888 295 TP ZELL BOYALI BOYALI Birim Deer 300 Gr/mt cm Ad./cm Ad./cm Gr/mt Gr/mt Kg Kg % % % % % Kenar 134 36 22 365 490 167 109 -3,0 -0,5 62 Pes 33 Vis 5 Lycra Rips

TEKNK ZELLKLER Metrekare bez arl Halsz Hall

Mamul bez eni zg skl Atk skl 1 metrekare bez arl 1 metre bez arl 5x20 zg mukavemeti 5x20 atk mukavemeti zg ekmezlii Atk ekmezlii Kuma bnyesindeki karm Kuma bnyesindeki karm Kuma bnyesindeki karm rg ekli Zemin D 2/1 Z

Mt. Bezde atk iplii Mt. Bez Arl Halsz Hall

92

11. MATERYAL VE METOD

Ekrem KUL

izelge 11.16. Numune Kuma 10

PLK ZG ATKI TEKNK ZELLKLER Tarak no Tarak eni Ham bez eni zg skl Atk skl zg iplii bzlmesi Atk iplii bzlmesi Fonda tel says Kenar tel says Tarak zg tel says Mt. Bezde zg iplii Halsz Gr / mt Hall Gr /mt Gr /mt 190 360 Adet NE ve CNS 28/2 PES/VS+LYC. 28/2 PES/VS+LYC. Birim Di/10cm cm cm Ad. /cm Ad. /cm % % Adet KARIIM ORANI% 67/33 PES/VS+78 dtex 67/33 PES/VS+78 dtex Deer 80/2 200 156 20,5 21 25 22 3152 24+24=48 3200 170 TEKNK ZELLKLER Metrekare bez arl Halsz Hall Gr/mt cm Ad./cm Ad./cm Gr/mt Gr/mt Kg Kg % % % % % Kenar TP ZELL EKRU EKRU Birim Deer 230 140 23 24,5 285 400 32 32 -5 -5 64 Pes 31 Vis 5 Lycra Rips

Mamul bez eni zg skl Atk skl 1 metrekare bez arl 1 metre bez arl 5x20 zg mukavemeti 5x20 atk mukavemeti zg ekmezlii Atk ekmezlii Kuma bnyesindeki karm Kuma bnyesindeki karm Kuma bnyesindeki karm rg ekli Zemin Bezaya

Mt. Bezde atk iplii Mt. Bez Arl Halsz Hall

93

11. MATERYAL VE METOD

Ekrem KUL

11.4. Uygulanan Testler almann bu blmnde, mamul haline gelmi kumalara mteriye gnderilmeden nce yaplan kalite kontrol testlerine deinilecektir. Kalite kontrol testleri anlatlrken almada rnek gsterilen numune kumalara uygulanlan testlerden detayl olarak bahsedilecektir. Pes/Vis/Elastan ierikli mamul kumalarn kalite performanslarnn incelendii bu alma kapsamnda yaplan testlerin ne gibi standart ve zellikler ierdiini incelemekte fayda var. Dokuma kumalarn performanslarn etkileyen ve belirleyen birok parametre vardr. Bunlardan bazlar; Uzama ve Elastikiyet; Dokuma Kumalarn uzama ve elastikiyetleri, zel esnek iplikler kullanlamad takdirde rme kumalara gre dktr. Atk iplii ynnde az, zg iplii ynnde hemen hemen hi esneme yoktur. Dokuma kumalar en fazla diyagonal ynde uzama ve esneme gsterir. Bu nedenle, normalde dokuma kumalar vcudu sarma ve vcut hareketlerine kar koymaya meyillidir. ekme veya Boyut Kayb; Dokuma kumalarda kuman ekmesinde nemli rol oynayan i gerilimler, yapnn stabillii nedeniyle rmelere gre fazla olumadndan, boyut kayplar, yani ekme miktarlar rme kumalara gre dktr. Mukavemet Dayanm; Dokuma kumalarn dayanm genel olarak, elyafn cinsi ve kalitesine, ipliklerin mukavemetine, ipliklerin bkm miktarna, iplik yapsna, kuman rg yapsna ve iplik sklklarna baldr. Nem Alma Kabiliyeti; Dokuma kumalarda nem ama kabiliyeti elyaf cinsine, iplik yapsna, kuma konstrksiyonuna ve terbiye ilemlerine baldr. Bollama, Sarkma; Dokuma kumalarn dik ayla kesien iki iplik sistemli stabil yaplar nedeniyle zel kumalar dnda bollama problemleri pek fazla yoktur. Ancak yine de giyim eyalarnda diz, dirsek gibi yerlerde oluan bollamalar baz kumalarda problemler yaratmaktadr. Ancak, bu kuma konstrksiyonundan ok iplik cinsi ve yapsyla ilgilidir.

94

11. MATERYAL VE METOD

Ekrem KUL

Is letkenlii, Hava Geirgenlii ve klim zellikleri; Dokuma kumalarda s iletkenlii, hava geirgenlii ve iklim zellikleri; elyaf cinsi, iplik yaps, kuma konstrksiyonu ve terbiye ilemlerine baldr. Buruma Eilimler ve tlenme zellikleri; Dokuma kumalar genel olarak rme kumalara gre, burumaya daha meyillidir. Buna karlk, tlenme ve t tutma zellikleri rme kumalara gre daha iyidir. Bu blmde incelenen testler ve aklamalar aadaki gibidir. Testlerin sonularna ve sonularn deerlendirilmesine ilerleyen blmlerde deinilecektir. Bu ksmda testlerin genel karakteristikleri zerinde durulacaktr. 11.4.1. Haslk Testleri Boyanm veya bask yaplm tekstil materyali zerindeki boyarmaddenin, d etkenlere kar gsterdii dirence renk hasl denir. Materyalde d etkiler sonucunda renk kayb olabilir. Bu durumda renk solmasndan bahsedilir. Renk solmas, ya boyarmaddenin elyaf zerinden uzaklamas veya boyarmadde moleklnde meydana gelen yap deiiklii sonucu renk iddetinin azalmasdr. Bir boyarmaddenin deeri, bununla boyanan malzemenin gerek fabrikada urayaca dier ilemler, gerekse kullan esnasnda gsterecei haslkla llr. Boyarmaddelerin renk haslklar; fabrikasyon haslklar ve kullanma haslklar diye iki grupta incelenir. Bir iplik veya kuma boyandktan sonra piyasaya karlmadan nce piirme, merserizasyon, dinkleme gibi terbiye ilemlerine tabi tutulacak ise bu ilemler srasndaki artlara, kullanlan kimyasal maddelere kar dayankl olmas gereklidir. Onun iin birok hallerde kuman btn terbiye ilemleri bittikten sonra en son ilem olarak boyama yaplr. Tabi byle boyamalarda fabrikasyon hasl aranmaz. pliklerin boyanmasnda ise fabrikasyon hasl mhimdir, nk terbiye ilemleri daha bitmemitir. pliin ve kuman grecei terbiyeye gre boyarmaddenin piirme hasl, klor hasl, peroksit hasl, dinkleme hasl, dekatr hasl karbonizasyon hasl gibi haslklarnn iyi olmas istenir (Yakartepe, 1995b).

95

11. MATERYAL VE METOD

Ekrem KUL

Bunlar ierisinde en mhimlerinden biri k hasldr. Daha mekanizmas tam olarak bilinmiyorsa da bilhassa ksa dalga boylu nlarn (enerji bakmndan zengin) boyarmaddelerin bir mddet sonra solmasna sebep olduu bir hakikattir. Ik haslnn llmesinde hasl bilinen boyarmaddeler ve hasln lmek istediimiz boyarmaddelerle boyanm rnekler belirli bir mddet gn nda braklrlar. Sonra bunlarn solmalar mukayese edilerek hasl bilinenlerden hangisine tekabl ettii bulunur yada Amerikan test sistemine gre solmann balad ana (break) kadar geen zaman llerek haslk bulunur. Son senelerde gne nlar yerine suni nlar (kuars lambalar) kullanlarak bu lmeler yaplmaktadr (Enotest, Fade-Omoter gibi...). Ik hasl 1den 8e kadar olan rakamlarla deerlendirilir. Rakamlarn ifade ettikleri manalar aada izelge 11.17de grlmektedir. izelgedeki deerler elde edilirken 45 eik olarak baklmtr. izelge 11.17. Mavi Skala le Ik Haslnn Deerlendirilmesi (Yakartepe, 1995a)
Haslk Derecesi 1 2 3 4 5 6 7 8 Deerlendirme ok az Az Orta Olduka iyi yi ok iyi Mkemmel Harikulde

Gerek k hasl, gerekse dier haslklarda unutulmamas gereken bir husus da neticelerin teste tabi tutulan rnekteki boyamann koyuluuna gre de deiik neticeler verdiidir. rnein k hasl koyu (bir boyamadan fazla miktarda kullanlarak yaplan) boyamalarda, ak (ayn boyarmaddeden daha az miktarda kullanlarak yaplan) boyamalara nazaran daha iyidir. Ykama haslnda ise durum bunun tersidir. Koyu boyamalar daha dk haslk deerleri gsterirler.

96

11. MATERYAL VE METOD

Ekrem KUL

Ik haslnn dnda kalan dier btn haslklar 1den 5e kadar rakamlarla deerlendirilir. Rakamlarn ifade ettikleri manalar aada izelge 11.18de grlmektedir. izelge 11.18. Gri Skala le Haslk Deerlendirilmesi (Yakartepe, 1995b).
Haslk Derecesi 1 2 3 4 5 Deerlendirme ok az Az Orta yi ok iyi

Renk hasl kavramn bu ekilde tandktan sonra, bundan sonraki blmde mamul hale gelmi kuma zerinde yaplan renk hasl testleri ele alnacaktr. 11.4.1.1. Srtme Hasl Testi Kullanm srasnda baka tekstil mamullerine srtnecek baskl-boyal kumalarn renklerinin srtnme etkisine kar dayankl olup olmadklarn kontrol etmektir. TS 717ye gre yaplr. Bu amala her partiden her renk iin 14x5 cm boyutunda 2er para alnr (bu paralardan biri atk ynnde dieri zg ynnde kesilmitir). Paralarn her biri srtme cihaznn (krokmetre) eneleri arasna uzunlamasna srtlecek ekilde krksz gerilir. Bu cihaz dzgn gerilmi numuneye beyaz pamuklu kuma belli bir basn ve birim zamanda belirli sayda eit periyotlarla srtecek tarzda yaplmtr. Srtme bezi boyasz, niasta ve dier aprelerden artlm, aartlm, bezaya rgl 5x5 boyutunda paralardr. Bu para cihazn koluna sarlr. 10 cmlik aralk iinde 10 snde 10 defa gidip gelecek ekilde ve ayn dorultuda pamuklu bez numuneye srtlr. Srtme cihaz parma zerine konulacak arlk 900 g olarak ayarlanr. Bu arlk 400 g/cmlik basnca denktir. Beyaz srtme bezi zerinde meydana gelen akma gri skala yardmyla deerlendirilir. Elde edilen bu deerler kuru srtme hasldr.

97

11. MATERYAL VE METOD

Ekrem KUL

Birde ya srtme hasl kontrol yaplr. Bu kontrol iin ayn deney su ile slatlm ve sklm beyaz srtme bezi kullanlarak yaplr. Sonra srtme bezi oda scaklnda kurutulur ve gri skala ile haslk deerlendirilir. 11.4.1.2. Ykama Hasl Testi Kullanm srasnda ykanacak baskl boyal bezlerin renklerinin ykama etkisine dayankl olup olmadklarn kontrol etmektir. TS 716ya gre yaplr. Bu amala her partiden (ayn tip, desen ve varyasyon bir parti saylr) 10x4 cm boyutlarnda numune alnr. ki refakat bez arasna konarak kenarlarndan dikilir. Launderometre kavanozuna 10 adet elik bilye ile beraber yerletirilir. zerine 5 g/l sabun, 2 g/l susuz sodyum karbonat ihtiva eden ykama zeltisi ilave edilir. Banyo oran 1/50 olmaldr. 95Cde scaklkta 30 dakika ykama ilemine maruz braklr. lem sonunda banyodan karlr, iki kez souk damtk su ile sonra 10 dakika musluk suyu ile alkalanr, sklr. Dikiler sklr ve 60Cyi gemeyen scak hava ile kurutulur. Renk deiimi ve akma gri skala ile deerlendirilir. Eer daha ar ykama koullarna dayankllk kontrol edilmek isteniyorsa ykama ilemi 95Cde 4 saat mddetle yaplr. 11.4.1.3. Su Hasl Testi Ksa veya uzun sre souk su ierisinde kalacak baskl-boyal bezlerin renklerinin su etkisine dayankl olup olmadklarn kontrol etmektir. TS 396ya gre yaplr. Bu amala her parti bezden (ayn tip, ayn desen ve ayn renk varyasyonundaki kumalar bir parti saylr) belirli bir miktar numune alnr. Bu numuneden 10x4 cm byklnde paralar deney numunesi olarak kesilir (tek renkli kumalarda bir deney numunesi ok renklilerde her rengi temsil edecek sayda deney numunesi gerekir). Her deney numunesi iki refakat bezin arasna konulur ve numune ile her iki refakat bezi bir kenar boyunca birlikte dikilir.

98

11. MATERYAL VE METOD

Ekrem KUL

Refakat bezleri iki adet boyasz bezdir. Bunlardan biri numune ile ayn elyaf cinsinden, dieri TS 396da verilen liste ile belirtilen cinstendir (pamuk iin refakat bezi yn olarak verilmektedir). Deney numunesi damtk su ile oda scaklnda tamamen slatlr, suyun fazlas szdrlr. Sonra iki cam arasna yerletirilir. zerine ksa sreli etki iin 4.5 kg, uzun sreli etki iin 5 kglk arlk konulur. Ksa sreli etki iin 20Cde 16 saat bekletilir (deney ksa srede tamamlanmak istenirse 4 saat 37Cde tutularak uzun etki salanabilir). Numune ve refakat bezleri birbirinden ayrlarak ve scak havada aslarak (en fazla 60Cde) kurutulur. Numunenin rengindeki deiiklik ve refakat bezlerindeki boyadan tr oluan kirlilik gri skalaya gre deerlendirilir. Renk deiimini deerlendiren gri skala ile akmay deerlendiren gri skala TSden temin edilebilir. Bunlarn kullanlma ekilleri TS 423de anlatlmaktadr. Deerlendirme iin, denemeye alnan numune ile denemeye alnmam numune, rg ynleri ayn hizaya gelecek ekilde yan yana, dz bir zemin zerine konur. Gri skala da bunun yanna getirilir. ki numune arasndaki renk fark gri skalada hangi ift arasndaki renk farkna uyuyorsa haslk o ifte ait deerdir. ki numune arasnda renk fark yoksa haslk 5tir. Deerlendirme, zemine 45 eik gelen 540 lks iddetinde suni k veya kuzeyden gelen gn altnda yaplr. Deerlendirmeyi yapan, numune dzlemine dik olarak bakmaldr. 11.4.1.4. Ter Hasl Testi Amac giysi olarak insan bedeniyle temasta olacak baskl-boyal bezlerin renklerinin ter etkisine dayankl olup olmadklarn kontrol etmektir. Terleme kuman rengini deitirebilir. Terden slanm, yava kuruyan bir renkli materyal, svyla kuman baka bir blmne tanm boyarmadde kayplarna urayabilir. Bu durumda renk, kuma zerinde dzgnsz olarak yerleeceinden muare efekti, ya da tahta kesiti grnts oluturabilir. Kaydedilen boyarmadde bu renkli giysinin zerine ya da altna giyilmi beyaz ya da ak renk kuma boyayabilir. Bu boyarmadde, boyanan kumatan ykama ile uzaklatrlabilir ya da uzaklatrlamayabilir, bu da elyaf ieriine baldr.

99

11. MATERYAL VE METOD

Ekrem KUL

Terleme testinde boyanm kumata renk deimesi, rengin kuma zerinde migrasyonu ve dzgnsz yerleimi, yanndaki materyali boyamas gibi bu 3 olaydan hepsi olabilir ya da hibiri olmayabilir: Terleme olutuunda hafif asidiktir. Bakteri etkisiyle bazik hale gelir. Boyarmadde, terin asit halinde ya da bazik halinde etkilenebilir. Hafif asidik ya da hafif bazik olmann yan sra ter, daha ok az tuzlu sudan ibarettir. TS 398e gre yaplr. alma metodu aynen renklerin su hasl ve deniz suyu haslklarn tayin metotlarndaki gibidir. Ancak, burada numune aadaki zeltilerden biriyle slatlr ve sonra 30 dakika bu zeltilerle (banyo oran 1/50 olacak ekilde) muamele edilir. Zaman zaman numune banyo iinde hareket ettirilir. Sonra zelti dklr, numunenin fazla suyu 2 cam ubuk arasndan geirilerek alnr. Sonra iki cam levha arasnda 5 kglk basn altnda 37Cde 4 saat bekletilir. 60Cyi gemeyen scaklktaki hava ile kurutulur ve gri skalalar ile haslk deerlendirmesi yaplr. 11.4.1.5. Kuru Temizleme Hasl Testi Kullanm srasnda kuru temizleme muamelesine uratlacak baskl-boyal kumalarn renklerinin kuru temizleme ilemine kar dayankl olup olmadn kontrol etmektir. TS 473e gre yaplr. Her parti kumatan 10x4 cm boyutlarnda numune (renk says kadar) alnr. te yandan her numune iin 4er adet 10x10 cm boyutunda 300 + 50 g/m arlkl bezaya rgl boyasz, apresiz ve hibir kimyasal madde art ihtiva etmeyen pamuklu bez paras alnr. Bu bezlerin ikier tanesi birbirine dikilerek 10x10 cm byklnde iki torback hazrlanr. Bu torbalarn iine 10ar tane elik bilye konulduktan sonra azlar dikilir. elik bilyeler tayan bu torbalar numune ile birlikte ykama makinesinin kabna konur. Kabn iine 200 ml perkloretilen ilave edilir. Kabn az kapatlr ve 30Cde 30 dakika makinede muamele edilir. Numune dar alnr, zcnn fazlas kurutma katlar ile alnr veya santrifjlenir ve 65 + 5Cde scak hava ile kurutulur. Renk deiiklii gri skala ile deerlendirilir.

100

11. MATERYAL VE METOD

Ekrem KUL

zcnn boyanma derecesinin tayini iin 3.5 x 3 cm byklnde bir szge kadna boyanm muayene zeltisi emdirilir. Bir cam zerine serilir ve delikli bir metal levha altnda hava akm olmayan bir yerde oda scaklnda kurutulur. Levhann deliklerine rastlayan yerlerde buharlamadan tr koyulaan renk gri skala yardmyla akma olarak deerlendirilir. 11.4.1.6. Ik Hasl Testi Kullanm srasnda k etkisine (gn ve/veya suni k) maruz kalacak baskl-boyal kumalarn renklerinin bu etkiye kar dayankl olup olmadklarn kontrol etmektir. TS 867, TS 982, TS 1008e gre yaplr. TS 867 renklerin gn na kar dayanklln, TS 982 ve 1008 suni a kar dayanklln tayin etme metotlarn verir. TS 982de suni k kayna olarak karbon ark lambas, TS 1008de suni k kayna olarak ksenon ark lambas kullanlr. TS 867 ve 1008 de alma yntemleri hemen hemen ayndr. Sadece kullanlan k kaynaklar birinde gney ynnden gelen gn , dierinde ksenon ark lambasdr. Bu iki metotta prensip olarak mamul kumatan alnan numune belli artlarda k hasl standart kyaslama skalasyla yan yana gn veya ksenon ark lambas na tutulur. Numunedeki solma standart numunelerden hangisinin solmasna uyuyorsa renk hasl o standardn hasldr. Standart skala 8 tane standart boyal ynl kumatan oluur. TS 982de ise karbon ark lambas ile k hasl tayini anlatlmaktadr. Bu metot fadeometre denilen bir cihaz gerektirir. Hasl tayin edilecek numune standart mavi boyamalarla beraber cihazn ortasndaki karbon ark lambasnn evresindeki bir ereveye dizilirler. Bu ereve ark etrafnda 2 dev/dak bir hzla dner. Cihazn scaklk ve nem miktar srekli kontrol altndadr. Cihazn scakl, nemi ve erevenin dnme hz ile elde edilen solma hz, genel olarak doal ktaki solma hzna yakn olacak ekilde ayarlanmtr (63C scaklk, %30 izafi nem, 2 dev/dak. dn hz).

101

11. MATERYAL VE METOD

Ekrem KUL

Bu koullarda 5, 10, 20, 40, 80, 160, 320, 640 soldurma saatlik bir klandrmadan sonra numune ve standart boyamalar incelenir. Numunedeki solma standart boyamalardan hangisinin solmasna uyuyorsa renk hasl o standardn hasldr. Standart boyamalar burada 8 tanedir. Bunlarn fark edilebilir en az solma meydana getirmesi iin geen sreler ve bunu karlayan haslk deerleri yledir. 11.4.2. Boyutsal Deiim ekmezlik Testi Kuma eninde ya da boyunda meydana gelen artma ya da azalma, yani, l deiiklikleri boyutsal deiim olarak adlandrlr. Boyutsal deiimler, genellikle orijinal boyutun yzdesi olarak ifade edilir. Atk ve zg ynnde % olarak ayr ayr belirlenir. Dokuma kumalarda ekme 3 noktada meydana gelir; 1. Dokuma makinesinde gerilim altnda dokunan kuman dokuma makinesinden karldktan sonra enden ve boydan %0.1-8 orannda ekmesidir. 2. Terbiye ilemleri srasnda zellikle ya ilemlerde, %1-4 civarnda ekerler. 3. Kullanm srasnda ykama, kuru temizleme, kurutma gibi ilemlerde ortaya kan ekmedir. Bu balk altnda yaplan en nemli test ev tipi ykama ve kurutma iin boyut deiimidir. Normal ev tipi ykama koullarnda boyutsal deiim testi iin, genellikle yatay silindirli, nden yklemeli ykama makineleri kullanlr. Bu test iin deney numunesi; kuma topunun en az 1 m iinden ve mmknse tam ende, kenarlar zg ve atkya paralel olacak ekilde, 60 cm boyunda kesilerek hazrlanr. Kondisyonlandktan sonra gerilimsiz ve katlanm bir ekilde dz zemin zerine serilere, zg ve atk nnde eit olarak 3er aralk iaretlenir. zgye paralel olan iaretler en az 50 cm ve kenarlardan 5 cm ieride olmaldr. Bu iaretlerin aralar en az 15 cm olmaldr.

102

11. MATERYAL VE METOD

Ekrem KUL

Ykama ilemi tam otomatik amar makinesinde yaplr. Makineye kullanlan deterjann ls ile bir lek kadar (70-75 gr.) deterjan makinenin deterjan gzne konulur ve sonra kullandmz mamule ve deneye uygun olarak makine programlanr. Program erevesinde ykama 60 dakika srecektir. Ancak makinenin ald suyu stmas (60 santigrat dereceye kadar) ve sonrasnda kapan almas ile bu ilem ortalama olarak 80 dakikaya kadar uzar. Ykama ilemi makine ierisinde, kuman bulunduu ykama kazannn ykama flottesi ile birlikte dnmesi ile gerekleir. Ykanan kuma, makineden karlr. Uygun kurutma yntemleri ile kurutularak, tlenir ve sanfor cetveli ile direkt olarak sarkma veya ekme deerleri % cinsinden llr (TS 392). 11.4.3. Kopma Mukavemeti Testi Kumalarda kopma mukavemeti, kumaa bir gerilim kuvveti uygulandnda kuman kopmas iin gerekli olan kuvvet olarak llr. Bu gerilim kuvveti ne kadar yksekse kuman o kadar dayankl olduu sylenir. Gerilim kuvveti, kuma dzlemine paralel olarak uygulanlan ve kuma ipliklerinin kopmasna yetecek miktardaki dorusal ekme kuvvetidir. Test makineleri tarafndan belirlenen gerilim direnci gerilme oranna gre deiir (TS 253). 11.4.4. Yrtlma Mukavemeti Testi Bu metot zg ve atk ynnde yaklak olarak ayn yrtlma mukavemetine haiz bezlerin yrtlma mukavemetini tespit etmeye yarar. Numune 7.5 cm ve en az 20 cm uzunluunda bir dikdrtgen olacaktr. Ksa boyut zg testi iin zg ipliklerine, atk testi iin ise atk ipliklerine paralel olacaktr. Ayn atk ve zg ipliklerini ihtiva eden numunelerden ikier test yaplmaz. Numunenin ksa kenarnn ortas, ksa kenara dik olacak ekilde 7.5 cm kesilir. Numune, kenardan bez eninin 1/10unudan daha yakn bir yerden alnmaz.

103

11. MATERYAL VE METOD

Ekrem KUL

Deney dzenei, motorla tahrik edilen, alt enesi sabit hzla ve yk uzama grafiini izebilecek bir kuvvet dinamometresidir. Cihazn lme kapasitesi, verilen bir numunenin belirtilen mukavemetinin %15inden az ve %85inden fazla olmamaldr. eneler, istenilen testi yapmaya elverili olmaldr. Numune makineye her iki eneden birer dil olacak ekilde merkezi olarak konur. Makine altrlr. Bezi yrtan kuvvet grafik izerken, okunan maksimumlarnn ortalamasdr. ene hz 30015 mm/dk olacaktr. Eer bir

numune eneden kayar veya koparsa veya hatal bir teknikten tr test deeri imalat nitesinin ortalamasnn ok daha altna derse o test iptal edilir ve yeni bir numune test edilir. Numunenin yrtlma mukavemetinin 7.5 cmlik bir yrtlmada kaydedilen 5 maksimum deerin aritmetik ortalamas olarak hesap edilir. Aksi belirtilmemise her muayene iin zg, atk ynlerinden beer test yaplr. Muayene biriminin yrtlma mukavemeti zg ve atk ynlerinden yaplan beer testin aritmetik ortalamasdr. 50 gr toleransla ayr ayr rapor edilirler (Gksel, 1999). 11.4.5. Boncuklanma (Pilling) Testi Boncuklanma; dokuma ve rme kuma yzeyindeki elyaflarn birbirine dolaarak boncuk olarak adlandrlan kk top eklinde elyaf gruplar oluturmasdr. Bu boncuklar genellikle anmadan ve ypranmadan dolay elyaf ularnn kuma yzeyine kmas nedeniyle oluur. zellikle, materyalin srtnmeye maruz kald yerlerde gevek elyaf ular materyal yznde toplanr ve minik toplar haline gelirler. Boncuklanma genellikle dk bkml ipliklerden ksa stapelli elyaf ularnn kamas sonucunda oluur. Boncuklanma kumaa ypranm ve gze ho gelmeyen bir grnt verdii iin istenmeyen bir durumdur. Bunlar genellikle, yaka ve dirsek gibi srtnmenin fazla olduu blgelerde meydana gelir. Boncuklanma rg kumalarda dokuma kumalardan daha belirgindir. Boncuklanma derecesinin tayini 3 tip cihaz kullanlr. Bunlar; Martindale, Pilling Drum Test cihaz, ICI Pilling Boxdr.

104

11. MATERYAL VE METOD

Ekrem KUL

Burada prensip kullanm srasndaki srtnme ortamn salayp, gzlem yapmaktr. ncelikle test edilecek kuma ykanp, kurutulur. Atk ve zg ynnde olmak zere 4 adet numune alnr. Numuneler poliretan tp zerine geirilir. Bu deney iin 4 tane de srtnme yzeyi oluturmas asndan bo poliretan tp yerletirilir. Cihazn 2 haznesi vardr. Makine 6000 devre ayarlanr. Deney bittikten sonra numuneler karlr ve piliscope ve holoscope ile deerlendirilir. Gmleklik kumalar piliscope, dierleri ise holoscope ile deerlendirilir. Deerlendirme nicel olarak yaplamaz; deime yok, ok az deime var, orta derecede deime var, nemli derecede deime var veya ok fazla deime var diye deerlendirilir. 11.5. Deerlendirme almada, numune kuma eitleri genel olarak Pes/Vis/Elastan ierikli l karm yaplardan seilmi ve tm testler bu numunelerin performanslarnn incelenmesi iin bu kuma tiplerine uygulanmtr. Test uygulama mant esnasnda ise, TSE standartlarndan yararlanld gibi Marks And Spencer gibi uluslar aras test standartlarndan da faydalanlmtr. alma kapsamnda kalite performanslar incelenen kumalarn haslk deerleri, ekmezlik deerleri, kopma ve yrtlma mukavemeti deerleri ve boncuklanma gibi deerleri zerinde durulmutur. Tm karlatrmalar bu testler nda yaplmtr [uk. San. lt, 2000].

105

12. DENEYSEL BULGULAR

Ekrem KUL

12. DENEYSEL BULGULAR Bu blm, iplik ve kumalara uygulanan testleri ve bu testler sonucunda elde edilen bulgular iermektedir. Oluturulan izelgelerde test sonular verilmi ve elde edilen deerlere bal olarak kuma performanslar yorumlanmtr. Sz edilen kumalara uygulanan testler sonucunda kumalarn haslklar, ekmezlik deerleri, kopma ve yrtlma mukavemetleri, boncuklanma deerleri, diki kaymas deerleri ve elastikiyet gibi zellikleri tespit edilmitir. Uygulanan testlerin, tek tek ayrntl incelenmesine geilmeden nce tm iplik ve kuma tipleri iin yaplan testler aada oluturulan izelgelerde toplu olarak verilmitir. Daha sonra oluturulan izelgelerdeki test deerleri ayr ayr ele alnmtr. 12.1. plik Test Sonular ve Deerlendirilmesi nceki blmlerde bir ok defa bahsi getii zere seilen tm kuma numuneleri Pes/Vis/Elastan ierikli l karmlardr. Kumalarn yapsna nc bileen olarak dahil edilen elastan iplik retimi esnasnda mamule dahil edilir. Bundan dolay mamul kuman son kullanm yerindeki kalite performans asndan iplik kalitesi ok byk nem tamaktadr. Kaliteli bir, elastan ieren mamul kuma ancak kaliteli bir iplik yapsndan elde edilebilir. Bundan dolay iplik retim prosesi bahsi geen bu tip mamul kumalar iin hata yaplmamas gereken can alc bir prosestir. plik kalitesi mamuln kalitesini belirledii iin bu ksmda, aada izelge 12.1de iplik zerine yaplan testlerin sonular grlmektedir.

106

12. DENEYSEL BULGULAR

Ekrem KUL

izelge 12.1. Elastan eren plik Konstrksiyonlar zerine Yaplan Test Sonular
NUMARA NUMUNE NO. DZGNSZLK MUKAVEMET BKM TPI

PLK CNS

KALIN YER

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

28/2 PES/VS+78 Dtex LYCRA %65/35 .B. 28/2 PES/VS+78 Dtex DORLESTAN %65/35 .B. 28/2 PES/VS+78 Dtex LYCRA %67/33 EKRU 28/2 PES/VS+78 Dtex DORLESTAN %67/33 EKRU 28/2 PES/VS+78 Dtex DORLESTAN %67/33 EKRU 28/2 PES/VS+78 Dtex FUJBO ELASTAN %67/33 EKRU 28/2 PES/VS+78 Dtex LYCRA %67/33 E.B. SYAH 28/2 PES/VS+78 Dtex FUJBO ELASTAN %67/33 E.B. SYAH 13/1 PES/VS+78 Dtex LYCRA %67/33 E.B. SYAH 12/1 PES/VS+78 Dtex LYCRA %67/33 EKRU

13,6 7,61 12,9 6,97 13,3 7,41 13,0 13,0 6,6 6,6

0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

4 6 2 2 2 3 2 2 6 3

8 9 4 2 2 3 3 4 8 3

2,28 15,0 2,01 15,5 10,0 16,1 8,93 15,9 8,2 15,0

6,4 5,1 5,7 6 6,4 5,1 5,7 5,6 6,2 8,5

13,1 6,73 12,9 6,96 13,8 7,05 12,9 7,76 11,7 9,24

8,72 15,9 1,37 16,2 1,49 14,6 1,09 22,6 6,38 16,8

izelgeden de grlecei zere elastan ieren yaplar arlkl olarak ift katl iplik yaplar olarak retilmektedir. Bu hususa daha nceki blmlerde de deinilmiti. Tabii yine izelgede grld zere nadiren de olsa tek kat iplik yaplar da retilmektedir. Bu yaplar ift katl yaplara alternatif oluturmak iin ve prosesi ksaltp maliyeti azaltmak iin retilirler. Ancak kalite asndan dzgnszlk ve mukavemet gibi deerleri ift kat retilen yaplara gre daha

107

MUK (RKM)

NEPS

NCE YER

RKM CV%

U%

H%

E%

Ne

28,5 13,3 28,7 14,6 27,9 15,2 29,4 15,2 28,4 15,2 29,4 15,2 25,9 14,6 25,8 14,5 18,9 15,8 24,3 13,4

12. DENEYSEL BULGULAR

Ekrem KUL

ktdr. nk ift kat iplik yaps oluturulurken bir nevi dublaj etkisi yaratlmakta ve dzgnszlk problemlerinin nne geilmektedir. plik numaras asndan deerlendirme yaplacak olursa grlen zere elastanl yaplar nispeten kaln olarak kabul edeceimiz iplik yaplar eklinde retilmektedirler. Bunda, yapya elastan dahil edilmesi ve bunun kapatlp kamufle edilmesi gereinin etkisi byktr. Grld zere Ne 11,7 Ne 13,8 aras iplik numarasna sahip yaplar mevcuttur. Dzgnszlk ve tyllk asndan inceleme yapldnda nispeten dzgn yaplar olduu gze arpmaktadr. Ancak tyllk deerleri bir miktar fazladr. Bunun nedeni elastann zerindeki negatif yndeki toplanma gerilimleridir. Bunun nne daha nceki blmlerde tavsiye edilen ya ile geilebilir. Mukavemet deerlerine baklacak olursa elastann iplik yapsna dayanm asndan getirdii kazan daha net grlebilir. nk Ne 28/2 bir iplik iin Rkm deeri yaklak olarak 28 civarnda tekabl etmitir. Bu deer mukavemet asndan kmsenmeyecek derecede iyi bir sonutur. Elastikiyet sonular incelendiinde ise ortalama olarak %15 gibi deerler gze arpmaktadr. Bu deerde yine elastikiyet asndan yksek bir deerdir. Elastann iplik yapsna etkisi aratrldnda en bariz gze arpan zellii de budur. Elastan ieren iplik yaplar retilirken bkm miktarlarna dikkat edilmesi gerekmektedir. nk gerekenden fazla bkm verilmesi elastan performansn negatif ynde etkileyecektir. izelgedeki bkm deerleri incelendiinde ortaya kan sonu, ipliklerin dokuma ilemlerinde kullanlacak olmasna ramen () bkm katsays deeri 3,6-4,1 arasndadr. izelge 12.1deki deerler aadaki grafiklerde daha ayrntl grlmektedir.

108

12. DENEYSEL BULGULAR

Ekrem KUL

15 14,5 14 13,5 13 12,5 12 11,5 11 10,5 10

FL Ne

10

PLK NUMUNE NO

ekil 12.1. Numune plikler zerinde Yaplan Numara Tayini Test Sonular Daha nceki blmlerde dikkat ektii zere numune kumalarda genel olarak, elastan ieren iplik yaps kullanm asndan Ne 28/2 numarada ipliklerin kullanld gze arpmaktadr. Bu ipliklerin fiili numaralar ise, indirekt ngiliz numara sistemi baz alndndan Ne 13 14 numara aral civarna younlamlardr. Bu younlama, grafikteki deerlerden de aka gzlenmektedir. rnek olmas anlamnda test ieriine alnan 9 ve 10 nolu tek kat ipliklerin numarasnn da bu deerlere yakn deerler ierdii gze arpmaktadr. Kaln iplik yaps olarak adlandrabileceimiz bu numara deerlerinin anlam; elastan ieren iplik yaplarnn ok ince numaradaki iplik deerlerinde tercih edilmedii sonucudur. Bu tercihin sebebi, elastann iplik yaps ierisine tam olarak hapsedilebilmesi ve belli bir inceliin zerinde retiminin pratik olmamasndan kaynaklanmaktadr. Elastann kaliteli bir ekilde, iplik ile kombine edilebilmesi iplik tarafndan tamamen sarlp kamufle edilebilmesi ancak bu ekilde kaln eilimi olan iplik yaplar ile daha mmkn olmaktadr.

109

12. DENEYSEL BULGULAR

Ekrem KUL

10 9 8 7 6 5 4 3 2 1 0

DZGNSZLK YZDES (%U)

10

PLK NUMUNE NO

ekil 12.2. Numune plikler zerinde Yaplan Dzgnszlk Yzdesi Tayini Test Sonular retimi yaplan ipliklerdeki dzgnszlk yzdeleri, grafikte ki deerlerden de grlecei zere birbirine yakn ve olumlu ynde bir eilim gstermitir. Yalnz dikkat ektii zere ift kat ipliklerde bkm ilemindeki dublaj etkisinden kaynakl olarak dzgnszlk eilimi daha iyi sonular vermitir. Bunu 9 ve 10 nolu tek kat ipliklerin dzgnszlk deerlerine baktmzda daha iyi ekilde grmekteyiz.
10 8 ADET/km 6 4 2 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

PLK NUMUNE NO NCE YER KALIN YER NEPS

ekil 12.3. Numune plikler zerinde Yaplan Dzgnszlk Tayini Test Sonular

110

12. DENEYSEL BULGULAR

Ekrem KUL

plik deerlendirme standartlar asndan inceleme yapld zaman, grafikteki deerler gz nne alndnda tm ipliklerin; ince, kaln ve neps deerleri olumlu sonular iermektedir. Bunun sebebi kullanlan sentetik elyafn niform bir yapsnn olmas ve eirme artlarnn kaliteli olmasdr.

10 9 8 7 6 5 4 3 2 1 0

TYLLK YZDES (%H)

10

PLK NUMUNE NO

ekil 12.4. Numune plikler zerinde Yaplan Tyllk Yzdesi Tayini Test Sonular plik yaplarnn tyllk yzde miktarlar asndan incelemeleri

yapldnda, grafikteki sonutan da grld zere genel bir eilim gze arpmamaktadr. Baz iplik tiplerinde rnein; 3,4,5,6 ve 10 nolu ipliklerde bu deer bir miktar fazla olarak gze arpmaktadr.

111

12. DENEYSEL BULGULAR

Ekrem KUL

25 ELASTKYET YZDES (%E) 20 15 10 5 0

10

PLK NUMUNE NO

ekil 12.5. Numune plikler zerinde Yaplan Elastikiyet Yzdesi Tayini Test Sonular Elastikiyet yzdesini gsteren yukardaki grafikten grlecei zere iplik yapsndaki elastan yzde miktarlarnn nispeten birbirine yakn deerler iermesinden dolay elastikiyet yzde miktarlar da birbirine yakn deerler olarak teekkl etmitir. Ancak 9 ve 10 nolu tek kat ipliklerde bu deer bir miktar fazla kmtr. Bunun sebebi retim ynteminin farkllndan kaynaklanmaktadr. nk tek kat iplikle elastann kombine edilmesinde elastan, direkt iplik yapsnn merkezinde yer ald iin bu sonu normaldir. Ancak ift kat yaplar ile elastann kombine edilmesinde elastan, iki iplik tarafndan sarlmaktadr.

112

12. DENEYSEL BULGULAR

Ekrem KUL

MUKAVEMET (RKM) CV ve DEER

30 25 20 15 10 5 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

PLK NUMUNE NO RKM % CV RKM (Nm*kgf)

ekil 12.6. Numune plikler zerinde Yaplan Mukavemet Tayini Test Sonular Grafikten de grlecei zere ipliklerin mukavemet deerleri olumlu sonular iermektedir. Bunun sebebi bu iplik yaplarnn Pes/Vis/Elastan karm olmalardr. Ancak dikkat eken unsur ise ift kat iplik yaplarnn nispeten daha iyi deerlere sahip olduudur. Bunun sebebi, daha nce de belirttiimiz zere bkm ilemindeki ipliklerin birbirlerine olan dublaj etkileridir.
16 BKM MKTARI (TPI) (Tur/n) 15 14 13 12 11 10 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

PLK NUMUNE NO

ekil 12.7. Numune plikler zerinde Yaplan Bkm Miktar Tayini Test Sonular

113

12. DENEYSEL BULGULAR

Ekrem KUL

pliklerin test edilmesi sonucu elde edilen, inteki bkm deerleri yukardaki grafikte grld zere birbirine yakn deerlerdir. Bunun sebebi bu ipliklerin tamamnn dokuma ileminde kullanlacak olmasdr. Bu deerlerin bize iaret ettii bir dier unsur ise bkm miktarnn ok fazla olmamas gerektii ynndedir. nk yapdaki elastann elastikiyet kabiliyeti ve kalitesi, ok yksek bkm deerlerinden olumsuz ynde etkilenmektedir. 12.2. Two For One Bkm Makinelerinde Yaplan Deneyler Two-For-One sisteminde bkml elastik iplik katlama ve bkm olmak zere iki aamada oluturulur; plik reticileri kadar dokumaclar da bu sistemlere fabrikalarnda sahiptirler. Bu durum dokumaclara deiik renk, numara ve materyal yapsna sahip kendi ipliklerini retmelerine imkan verir. Olduka esnek bir sistemdir. Geni retim band yelpazesi sunar. Minimum yatrm ile bu tr iplikler elde etmek mmkndr. Elastan olarak kaplanm, hava ile kaplanm veya plak kullanlabilir. Two-For-One sistemi ile alan bir makinede iplie bir devirde 2 bkm verilir. Bobin kovas i zerinde sabit durmaktadr. Bobin kovasndan gelen iplik nce balk zerinden ekilir, frenli oyuk eksenden geer ve iin dnen blmne ular. in oyuundan (Rotor) dar kar. plik, iin dn ile iplik freni ve i rotorunun k delii arasnda ilk bkm alr. plik bobin kovasnn etrafnda balon oluturur ve dner. Bu balonun tepe noktas iplik klavuzudur. plik klavuzu ile i rotoru arasnda 2. bkm alr. Two-For-One bkm makinelerinin, alma sistemi ksaca hatrlatldktan sonra bu makine tipi zerinde yapm olduumuz denemelere deineceiz. Kalite artrmna ynelik bu almada zellikle bu makinelerin seilme nedeni udur; alma kapsamnda belirlemi olduumuz kuma tiplerinin hemen hepsi ift katl ve elastanl yaplardr. Elastann iplik ierisine younluklu olarak dahil edildii makineler bu makinelerdir. plik retim sistemlerinde tek kat iplik olarak retilen Pes/Vis karml iplikler daha sonra bkm makinelerine gelerek bu

114

12. DENEYSEL BULGULAR

Ekrem KUL

makinelerde ham elastan ile ileme tabi tutulmaktadrlar. Elastanl kuma tiplerinin hemen hepsinde de bu ift katl ve elastanl yaplar kullanlmaktadr. Ham elastann; elastanl mamul kuma yapsna, iplik eklinde bkm prosesinde dahil ediliyor olmas kalite asndan bkm ilemini ok nemli bir yere getirmektedir. Bu nedenden dolay gzle kontrol sonucunda ortaya kan kimi hatalarn bir ounun sebebi bu proseste yaplan hatalardan kaynaklanmaktadr. Two-For-One bkm makinelerinin dier tm teknik zelliklerine ise daha nceki blmlerde ayrntl bir biimde deinilmitir. Bahsi geen bu bkm makinelerinde yaplan almalar aada izelge 12.2de verilmitir. alma yaplrken ukurova Sanayi letmeleri imkanlar kullanlmtr. Deneylerin yapld bkm makineleri ise Saurer-Volkman VTS-09 marka bkm makineleridir. almalar iin seilen iplik tipi, daha nce almada incelenen 10 adet numune tipte en arlkl olarak kullanlan 28/2 Pes/Vis + Elastan (78 dtex) elyaf boyal siyah iplik tipidir.

115

12. DENEYSEL BULGULAR

Ekrem KUL

izelge 12.2. Two-For-One Bkm Makinelerinde Yaplan almalar ve Sonular

MAKNE BALON FREN AIRLIK REZERVE D. NO DEVR YKSEKL DESTEK KAPSL (gr) (TUR) (d/dk) (cm) CONTASI 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 7000 7000 7000 7000 7500 7500 7500 7500 8000 8000 8000 8000 8000 8000 8000 8000 8000 8000 8000 9500 9500 9500 9500 9500 9500 9500 9500 9500 10000 10000 YOK VAR YOK YOK YOK VAR YOK YOK VAR VAR VAR YOK VAR YOK YOK VAR VAR YOK YOK VAR VAR VAR YOK VAR YOK VAR VAR VAR YOK YOK 120 120 80 100 120 120 80 100 40 60 80 80 80 80 100 100 40 100 100 40 60 80 80 80 80 40 60 80 80 80 40 40 40 40 40 40 40 40 37 37 37 37 37 37 35 35 32 35 35 37 37 37 37 37 37 32 32 32 37 32 VAR VAR VAR VAR VAR VAR VAR VAR VAR VAR VAR VAR YOK YOK VAR VAR VAR VAR VAR VAR VAR VAR VAR YOK YOK VAR VAR VAR VAR VAR 1.1 0.8 1.5 1.4 1.3 0.9 1.6 1.5 1.2 1.2 1.0 2.0 1.2 2.0 1.8 0.7 1.5 1.8 1.6 2.0 1.9 1.8 2.1 1.7 2.2 1.6 1.5 1.3 2.4 1.8 HATA ADET/ 100 metre 55 50 42 45 62 65 57 44 52 48 45 40 46 50 23 35 36 8 25 33 73 55 51 50 43 51 54 65 82 93

izelgeden de grld zere, two-for-one bkm makinelerinde kaliteyi etkileyen ve deitirilebilen birok parametre mevcuttur. Deney almalar yaplrken bu parametrelerin deiebilirlik snrlar ve eitlilikleri mmkn olduunca ok dikkate alnmtr. Yaplan almada 5 farkl makine devri esas alnmtr. Dier yan parametrelerde buna bal olarak deitirilerek deerlendirme yaplmtr. almann zetlendii izelgeden ok net bir biimde gzlendii zere 18 numaral deney sonucu, en kaliteli yapy ortaya koymutur. Makine devri asndan sonuca baklacak olunursa bkm makinelerinde makine devrinin, elastanl tipler 116

12. DENEYSEL BULGULAR

Ekrem KUL

iin ok dk veya ok yksek tutulmamas gerektiidir. retim kayb ve kalite kaybna yol amakszn optimum makine devri seilmelidir. Bu makineler iin almada belirlenen deer, bu iplik tipi iin 8000 d/dk.dr. Ayrca elastanl tipler iin, bkm iinin ierisinde yer alan ve ipliin hareket kontroln salayan fren kapslnn de olumsuz sonular verdii gzlenmitir. Bunun iin zellikle elastanl tipler allrken kapsl kullanlmamas gerekmektedir. Bkm ii zerinde bulunan arlk iin ise yine ideal olan deer ne ok dk ne de ok yksek olmas gerektiidir. nk ok dk olduu zaman ideki kontrol azalmaktadr. Den gerilim kontrolsz bkme sebebiyet vermekte ve hatalara yol amaktadr. ok yksek arlk deeri kullanldnda ise ar gerilim olumakta ve bu da yine hatalara yol amaktadr. Bu sebeplerden dolay optimum deer olan 100 grlk arlk optimum sonucu vermitir. Bkm almakta olan ift katl ipliin rotor ierisinden kp bobin halinde sarmna gelene kadar arada bulunan iplik rehberinin yksekliini belirleyen balon ykseklii deeri de ipliin zerindeki gerilim ve rezerve asndan nemlidir. Deney artlarnda bu deerin ok veya gereinden az olmamas gerei ortaya kmtr. Bu nedenlerden dolay yine bu fonksiyon iin optimum deer olan 35 cm deeri uygun grlmtr. in zerinde bulunmakta olan i destek contasnn ise dzenli bkm ve kontrol asndan muhakkak olmas gerektii sonucuna varld. Bkm ilemi esnasnda ilemin kalitesini etkileyen en nemli parametrelerden biri ise rezerve deeridir. Rezerve, ipliin rotor zerinde bkm alrken ve sevk edilirken rotor zerine ka tur sarm yapt ile ilgili bir deerdir. Bu deerin bir miktar yksek olmas salkl bir bkm ileminin gerekletirilebilmesi asndan ok nemlidir. Yalnz yine bu noktada dikkat edilmesi gereken husus, rezerve deerinin ok yksek olmamas gerektiidir. nk yaplan gzlemler sonucu rezerve deeri 2.5 gibi bir deerin zerine kt zaman iplik zerindeki gerilimler ok artmakta ve bol miktarda kopular yaanmaktadr. Yaplan tm deneyler sonucunda stroboskop ile incelenen rezerve miktarlar deerlendirildiinde

117

12. DENEYSEL BULGULAR

Ekrem KUL

rezerve miktar asndan en uygun deer aralnn 1.7-2.0 aras olmas gerektiidir. Tabii bu deer almasn yaptmz iplik tipi iindir. Aslnda tm parametrelere ok net ve kalc standartlar getirilmesi pek sz konusu deildir. Ancak retimi yaplan iplik tipi dikkate alnarak ve parametrelerin gsterdii baz karakteristikler gz nne alnarak iletme ierisinde optimum artlara mhendisler tarafndan karar verilebilir. Hazrlanan bu deneysel almada en uygun sonucu veren deneyin 18 numaral deney olduuna deinmitik. Bu deneyde olumlu sonu almamz salayan en byk nedenlerden biri bu deney artlarna ek olarak BESTOL P 200 marka bir tr antistatik yan kullanlmasdr. Yan kullanm, tarafmzdan ham elastan bobinlerinin yan yzlerine ve tek kat iplik bobinlerinin yan yzlerine srlmek ekliyle tatbik edilmitir. Kullanlan ya sonucunda gerek katlama prosesinde gerekse de bkm prosesinde iplik hareketi daha dzenli gereklemitir. zellikle sert gei olan iplik klavuzlarnda yan faydas grlmtr. zellikle katlama ileminde bkm almam yapnn salkl sarm ve daha sonra iplikli bu yapnn bkm iine girii esnasnda yan ok byk faydalar olmutur. Elastan taklma ve kopularnn tamamen nne geilmitir. Piyasa artlarnda ok pahal bir creti de olmayan bu antistatik yan elastanl bkm yapan reticiler tarafndan devaml surette kullanlmas tarafmzdan tavsiye edilir. 12.3. Numune Kumalarn Test Sonular Bu blmde daha nce tip analiz izelgeleri verilen 10 adet kuman en bata bahsedilen parametreler nda yaplan incelemeler sonucunda ortaya kan deerleri izelgeler halinde toplu olarak verilmitir. Bu deerlerin bir numune iin toplu olarak verilmesindeki ama, bir numunenin kendi ierisinde tm kalite testlerinin sonularn grmektir. Deneysel bulgular oluturmak ve numunelerin performanslarn grmek amacyla yaplan tm testler, ukurova Sanayi letmeleri

118

12. DENEYSEL BULGULAR

Ekrem KUL

T.A.. laboratuarlar kullanlarak yaplmtr. letmenin laboratuar imkanlarnn ok geni olmas, testlerin kaliteli ve objektif bir biimde tamamlanmasn salamtr. izelge 12.3. Numune Kuma 1
TP KODU Karm Dokuma ekli TEST METODU Srtme Hasl Solma Renk D. Ykama hasl Su hasl Ter hasl (Asidik) Ter hasl (Bazik) Kuru temizleme hasl Ik Hasl 4 4 4 4 4 3-4 FZKSEL TESTLER zg ekmezlik (%) Kopma Mukavemeti (kgf) Yrtlma Mukavemeti (kgf) Boncuklanma (ICI Pilling) Diki Kaymas (kgf) Elastikiyet (%) -5 70 4,5 3-4 12 20 (3) Atk -5 70 4 3-4 12 Asetat 2 2 2 2 3 Pamuk 3 3 3 3 3-4 2 2 2 2 3 Numune Kuma 1 %65PES, %33VIS, %2 LYCRA BEZAYAI M&S (MARK&SPENCER) Kuru : 3-4 Ya :2 Akma Naylon Polyester 3 3 3 3 3 Akrilik 4 4 4 4 4 Yn 4 4 4 4 4 RENK HASLIKLARI (KOYU RENKLER N)

119

12. DENEYSEL BULGULAR

Ekrem KUL

izelge 12.4. Numune Kuma 2

TP KODU Karm Dokuma ekli TEST METODU Srtme Hasl Solma Renk D. Ykama hasl Su hasl Ter hasl (Asidik) Ter hasl (Bazik) Kuru temizleme hasl Ik Hasl 4 4 4 4 4 3 FZKSEL TESTLER zg ekmezlik (%) Kopma Mukavemeti (kgf) Yrtlma Mukavemeti (kgf) Boncuklanma (ICI Pilling) Diki Kaymas (kgf) Elastikiyet (%) -3 32 5,5 4 12 18 (3) Atk -3 32 5 3 12 18 (3) Asetat 2-3 3 3-4 3-4 4 Pamuk 4 4 4 4 4 2-3 3 3-4 3-4 4 Numune Kuma 2 %64PES, %31VIS, %5 LYCRA BEZAYAI M&S (MARK&SPENCER) Kuru : 3-4 Ya :2 Akma Naylon Polyester 4 3-4 4 4 4 Akrilik 4 4 4 4 4 Yn 4 4 4 4 4 RENK HASLIKLARI (KOYU RENKLER N)

120

12. DENEYSEL BULGULAR

Ekrem KUL

izelge 12.5. Numune Kuma 3

TP KODU Karm Dokuma ekli TEST METODU Srtme Hasl Solma Renk D. Ykama hasl Su hasl Ter hasl (Asidik) Ter hasl (Bazik) Kuru temizleme hasl Ik Hasl 4-5 4-5 4-5 4-5 4-5 4-5 FZKSEL TESTLER zg ekmezlik (%) Kopma Mukavemeti (kgf) Yrtlma Mukavemeti (kgf) Boncuklanma (ICI Pilling) Diki Kaymas (kgf) Elastikiyet (%) -5 32 0,95 4 12 20 (4) Atk -3 32 0,95 3 12 Asetat 3 3 3 3 4 Pamuk 4-5 4 4 4 4 2-3 3 3 3 4 Numune Kuma 3 %63 PES, %34 VIS, %3 LYCRA BEZAYAI M&S (MARK&SPENCER) Kuru : 4 Ya :3 Akma Naylon Polyester 3 3-4 3-4 3-4 4 Akrilik 4-5 4 4 4 4 Yn 4-5 4-5 4-5 4-5 4 RENK HASLIKLARI (KOYU RENKLER N)

121

12. DENEYSEL BULGULAR

Ekrem KUL

izelge 12.6. Numune Kuma 4

TP KODU Karm Dokuma ekli TEST METODU Srtme Hasl Solma Renk D. Ykama hasl Su hasl Ter hasl (Asidik) Ter hasl (Bazik) Kuru temizleme hasl Ik Hasl 4 4 4 4 4 3 FZKSEL TESTLER zg ekmezlik (%) Kopma Mukavemeti (kgf) Yrtlma Mukavemeti (kgf) Boncuklanma (ICI Pilling) Diki Kaymas (kgf) Elastikiyet (%) -2 130 0,95 3 12 Atk -1 95 0,95 4 12 22 (2) Asetat 1 2 2 2 3 Pamuk 3-4 2-3 3 3 4 1 2 2 2 2 Numune Kuma 4 %66 PES, %32 VIS, %2 LYCRA DM 2/1 Z M&S (MARK&SPENCER) Kuru : 4 Ya :3 Akma Naylon Polyester 2 2 2 2 2 Akrilik 4 4 4 4 4 Yn 3 2 3 3 3 RENK HASLIKLARI (KOYU RENKLER N)

122

12. DENEYSEL BULGULAR

Ekrem KUL

izelge 12.7. Numune Kuma 5

TP KODU Karm Dokuma ekli TEST METODU Srtme Hasl Solma Renk D. Ykama hasl Su hasl Ter hasl (Asidik) Ter hasl (Bazik) Kuru temizleme hasl Ik Hasl 4 4 4 4 4 3-4 FZKSEL TESTLER zg ekmezlik (%) Kopma Mukavemeti (kgf) Yrtlma Mukavemeti (kgf) Boncuklanma (ICI Pilling) Diki Kaymas (kgf) Elastikiyet (%) -5 32 0,9 3-4 12 18 (4) Atk -3 32 0,9 3-4 12 Asetat 2-3 2-3 2-3 2-3 3-4 Pamuk 3 3 3 3 3-4 2 2 2 2 3-4 Numune Kuma 5 %65,5 PES, %32 VIS, %2,5 LYCRA BEZAYAI M&S (MARK&SPENCER) Kuru : 3-4 Ya : 2-3 Akma Naylon Polyester 3-4 3-4 3-4 3-4 3-4 Akrilik 3-4 3-4 3-4 3-4 3-4 Yn 3-4 3-4 3-4 3-4 3-4 RENK HASLIKLARI (KOYU RENKLER N)

123

12. DENEYSEL BULGULAR

Ekrem KUL

izelge 12.8. Numune Kuma 6

TP KODU Karm Dokuma ekli TEST METODU Srtme Hasl Solma Renk D. Ykama hasl Su hasl Ter hasl (Asidik) Ter hasl (Bazik) Kuru temizleme hasl Ik Hasl 4 4 4 4 4 3-4 FZKSEL TESTLER zg ekmezlik (%) Kopma Mukavemeti (kgf) Yrtlma Mukavemeti (kgf) Boncuklanma (ICI Pilling) Diki Kaymas (kgf) Elastikiyet (%) -3 25 6,524 4 12 20 (3) Atk -3 25 5 4 12 18 (3) Asetat 2 2 2 2 3-4 Pamuk 3 3 3 3 3-4 2 2 2 2 3-4 Numune Kuma 6 %64 PES, %32 VIS, %4 LYCRA DM 2/1 Z M&S (MARK&SPENCER) Kuru : 3-4 Ya :2 Akma Naylon Polyester 3-4 3-4 3-4 3-4 3-4 Akrilik 4 4 4 4 4 Yn 4 4 4 4 4 RENK HASLIKLARI (KOYU RENKLER N)

124

12. DENEYSEL BULGULAR

Ekrem KUL

izelge 12.9. Numune Kuma 7

TP KODU Karm Dokuma ekli TEST METODU Srtme Hasl Solma Renk D. Ykama hasl Su hasl Ter hasl (Asidik) Ter hasl (Bazik) Kuru temizleme hasl Ik Hasl 4 4 4 4 4 3-4 FZKSEL TESTLER zg ekmezlik (%) Kopma Mukavemeti (kgf) Yrtlma Mukavemeti (kgf) Boncuklanma (ICI Pilling) Diki Kaymas (kgf) Elastikiyet (%) -3 100 0,9 3 12 Atk -5 100 0,9 3 12 20 (4) Asetat 2-3 2-3 2-3 2-3 3-4 Pamuk 3 3 3 3 3-4 2-3 2-3 2-3 2-3 3-4 Numune Kuma 7 %66 PES, %32 VIS, %2 LYCRA BEZAYAI M&S (MARK&SPENCER) Kuru : 3-4 Ya : 2-3 Akma Naylon Polyester 3-4 3-4 3-4 3-4 3-4 Akrilik 3-4 3-4 3-4 3-4 3-4 Yn 3-4 3-4 3-4 3-4 3-4 RENK HASLIKLARI (KOYU RENKLER N)

125

12. DENEYSEL BULGULAR

Ekrem KUL

izelge 12.10. Numune Kuma 8

TP KODU Karm Dokuma ekli TEST METODU Srtme Hasl Solma Renk D. Ykama hasl Su hasl Ter hasl (Asidik) Ter hasl (Bazik) Kuru temizleme hasl Ik Hasl 4 4 4 4 4 3-4 FZKSEL TESTLER zg ekmezlik (%) Kopma Mukavemeti (kgf) Yrtlma Mukavemeti (kgf) Boncuklanma (ICI Pilling) Diki Kaymas (kgf) Elastikiyet (%) -3 25 0,9 4 12 Atk -5 25 0,9 4 12 20 (4) Asetat 2 2 2 2 3-4 Pamuk 3 3 3 3 3-4 2 2 2 2 3-4 Numune Kuma 8 %53 PES, %45 VIS, %2 LYCRA FANTAZ M&S (MARK&SPENCER) Kuru : 3-4 Ya :2 Akma Naylon Polyester 3 3 3 3 3-4 Akrilik 4 4 4 4 4 Yn 4 4 4 4 4 RENK HASLIKLARI (KOYU RENKLER N)

126

12. DENEYSEL BULGULAR

Ekrem KUL

izelge 12.11. Numune Kuma 9

TP KODU Karm Dokuma ekli TEST METODU Srtme Hasl Solma Renk D. Ykama hasl Su hasl Ter hasl (Asidik) Ter hasl (Bazik) Kuru temizleme hasl Ik Hasl 4 4 4 4 4 4 FZKSEL TESTLER zg ekmezlik (%) Kopma Mukavemeti (kgf) Yrtlma Mukavemeti (kgf) Boncuklanma (ICI Pilling) Diki Kaymas (kgf) Elastikiyet (%) -3,5 100 0,9 4 12 36 (2,5) Atk -1 100 0,9 4 12 29 (3) Asetat 4 4 4 4 4 Pamuk 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 Numune Kuma 9 %64 PES, %32 VIS, %4 LYCRA DM 2/1 Z M&S (MARK&SPENCER) Kuru : 4 Ya : 2-3 Akma Naylon Polyester 4 4 4 4 4 Akrilik 4 4 4 4 4 Yn 4 4 4 4 4 RENK HASLIKLARI (KOYU RENKLER N)

127

12. DENEYSEL BULGULAR

Ekrem KUL

izelge 12.12. Numune Kuma 10

TP KODU Karm Dokuma ekli TEST METODU Srtme Hasl Solma Renk D. Ykama hasl Su hasl Ter hasl (Asidik) Ter hasl (Bazik) Kuru temizleme hasl Ik Hasl 4 4 4 4 4 3-4 FZKSEL TESTLER zg ekmezlik (%) Kopma Mukavemeti (kgf) Yrtlma Mukavemeti (kgf) Boncuklanma (ICI Pilling) Diki Kaymas (kgf) Elastikiyet (%) -5 100 5,5 4 12 20 (3) Atk -5 100 5 4 12 20 (3) Asetat 2-3 2-3 2-3 2-3 3-4 Pamuk 3 3 3 3 3-4 2-3 2-3 2-3 2-3 3-4 Numune Kuma 10 %64 PES, %31 VIS, %5 LYCRA BEZAYAI M&S (MARK&SPENCER) Kuru : 4 Ya :3 Akma Naylon Polyester 3 3 3 3 3-4 Akrilik 4 4 4 4 4 Yn 4 4 4 4 4 RENK HASLIKLARI (KOYU RENKLER N)

128

12. DENEYSEL BULGULAR

Ekrem KUL

12.4. Haslk Tayini Deney Sonular almann nceki blmlerinden de grlecei zere, bir ok haslk testi mevcuttur. Bu almada dikkate alnan haslklar; srtme hasl tayini, ykama hasl tayini, su hasl tayini, ter hasl tayini, kuru temizleme hasl tayini ve k hasl tayini eklindedir. Tm numuneler iin elde edilen deerler aadaki izelgelerde olduu gibidir. izelge 12.13. Srtme Hasl Test Sonular
NUMUNE NO 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 SRTME HASLII TEST SONULARI KURU SRTME HASLII 3-4 3-4 4 4 3-4 3-4 3-4 3-4 4 4 YA SRTME HASLII 2 2 3 3 2-3 2 2-3 2 2-3 3

Test sonularndan grld zere, Pes/Vis/Elastan ierikli numune kumalarda, kuru srtme hasl deerleri ya srtme hasl deerlerine gre daha iyi sonular vermitir. alma kapsamnda setiimiz numune kumalar son kullanm yeri asndan zellikle st giyime yneliktir. Devaml surette ya ortamda ilem grmeyecek kumalardr. Arlkl olarak elyaf boyal kuma tipleri numune olarak alnd iin srtnme hasl deerleri ok kt grnmemektedir. Fakat ayn ey bu kumalarn ya ortamda kullanld durumlar iin sylenemez. Yukardaki izelgede grlen deerler ekil 12.8 ve ekil 12.9da grafik olarak daha net grlmektedir.

129

12. DENEYSEL BULGULAR

Ekrem KUL

5 HASLIK DERECES 4 3 2 1 0

10

N U M U N E K U M A

ekil 12.8. Numune Kumalar in Kuru Srtme Hasl Test Sonular

5 HASLIK DERECES 4 3 2 1 0

10

NUM UNE KUM A

ekil 12.9. Numune Kumalar in Ya Srtme Hasl Test Sonular Yukardaki grafiklerden grld zere numune kumalarda, kuru ve ya srtme hasl asndan genel bir eilim vardr. Bunun sebebi tm numune kumalarn temel elyaf karmlarnn ayn olmas ve terbiye dairesinde benzer proseslerde ilem grmeleridir. Ortaya kan haslk deerleri, kuru srtme hasl asndan kabul edilebilir standartlar ierisindedir. Fakat ayn eyi ya srtme hasl deerleri asndan syleyememekteyiz.

130

12. DENEYSEL BULGULAR

Ekrem KUL

izelge 12.14. Ykama Hasl Test Sonular

NUMUNE NO RENK D. SOLMA 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 4 4 4-5 4 4 4 4 4 4 4 ASETAT 2 2-3 3 1 2-3 2 2-3 2 4 2-3 PAMUK 3 4 4-5 3-4 3 3 3 3 4 3 YIKAMA HASLII TEST SONULARI AKMA NAYLON POLESTER AKRLK 2 2-3 2-3 1 2 2 2-3 2 4 2-3 3 4 3 2 3-4 3-4 3-4 3 4 3 4 4 4-5 4 3-4 4 3-4 4 4 4 YN 4 4 4-5 3 3-4 4 3-4 4 4 4

Numune kumalarn ykama hasl test sonularndan anlald zere zellikle solma deerlerinin, akma deerlerine gre daha iyi olduu grlmektedir. Bunun anlam test yaptmz numune kumalarn renklerinin solmaya kar daha direnli olduudur. Akma asndan ise, zellikle naylon elyafn kirletme sz konusudur. Bundan dolay bu mamuller kullanlrken naylon yzeyler asndan bir handikap tamaktadr. izelge 12.14de grlen deerler ekil 12.10 ve ekil 12.11de grafik olarak daha net grlmektedir.
5 HASLIK DERECES 4 3 2 1 0

10

NUMUNE KUMA

ekil 12.10. Numune Kumalar in Solmaya Kar Ykama Hasl Test Sonular

131

12. DENEYSEL BULGULAR

Ekrem KUL

HASLIK DERECES

4 3 2 1 0

10

NUMUNE KUMA

ekil 12.11. Numune Kumalar in Akmaya Kar Ykama Hasl Test Sonular Grafiklerden grld zere, numune kumalarn ykamaya kar renk haslklar benzer eilimler tamaktadr. Ancak solmaya kar renk hasl deerleri, akmaya kar renk hasl deerlerine gre daha iyi sonular iermektedir. Bu nedenle zellikle bu kumalarn kullanmnda yaplacak ykamalarda tek balarna ilem grmelerinde fayda vardr. nk farkl yaplarda kumalarla ykama ilemine tabi tutulurlarsa dier kuma yaplarna renk akmas tehlikesi meydana gelebilir. izelge 12.15. Su Hasl Test Sonular
NUMUNE NO RENK D. SOLMA 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 4 4 4-5 4 4 4 4 4 4 4 ASETAT 2 3 3 2 2-3 2 2-3 2 4 2-3 PAMUK 3 4 4 2-3 3 3 3 3 4 3 SU HASLII TEST SONULARI AKMA NAYLON POLESTER AKRLK 2 3 3 2 2 2 2-3 2 4 2-3 3 3-4 3-4 2 3-4 3-4 3-4 3 4 3 4 4 4 4 3-4 4 3-4 4 4 4 YN 4 4 4-5 2 3-4 4 3-4 4 4 4

132

12. DENEYSEL BULGULAR

Ekrem KUL

Su hasl test sonularnda da yine ykama hasl test sonularna benzer sonular elde edilmitir. zellikle multifibre zerindeki naylon elyafna akma eilimi gstermektedir. Hemen hemen tm testlerde olduu gibi akrilik ve yn zerine ok youn bir renk akmas sz konusu deildir. Kullanm yeri asndan bu deerlere dikkat etmekte fayda grnmektedir. Solma eilimi asndan ise problem grnmemektedir. Yukarda izelgede grlen deerler ekil 12.12 ve ekil 12.13de grafik olarak daha net grlmektedir.

5 HASLIK DERECES 4 3 2 1 0

10

NUMUNE KUMA

ekil 12.12. Numune Kumalar in Solmaya Kar Su Hasl Test Sonular

5 HASLIK DERECES 4 3 2 1 0

10

NUMUNE KUMA

ekil 12.13. Numune Kumalar in Akmaya Kar Su Hasl Test Sonular

133

12. DENEYSEL BULGULAR

Ekrem KUL

Grafiklerden grld zere, numune kumalarn suya kar renk haslklar benzer eilimler tamaktadr. Ancak inceleme sonucu ortaya kan duruma gre solmaya kar renk hasl deerleri daha iyi grnmektedir. Akmaya kar renk hasl deerlerinin ortaya koymu olduu handikap gz nne alnarak, bu kumalarn farkl kuma yaplar ile birlikte kombine kullanmnda dikkat edilmesi gerekmektedir. izelge 12.16. Ter Hasl Test Sonular
NUMUNE NO ZELT TR 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 ASDK BAZK ASDK BAZK ASDK BAZK ASDK BAZK ASDK BAZK ASDK BAZK ASDK BAZK ASDK BAZK ASDK BAZK ASDK BAZK RENK DE. SOLMA 4 4 4 4 4-5 4-5 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 2 2 3-4 3-4 3 3 2 2 2-3 2-3 2 2 2-3 2-3 2 2 4 4 2-3 2-3 3 3 4 4 4 4 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 4 4 3 3 2 2 3-4 3-4 3 3 2 2 2 2 2 2 2-3 2-3 2 2 4 4 2-3 2-3 3 3 4 4 3-4 3-4 2 2 3-4 3-4 3-4 3-4 3-4 3-4 3 3 4 4 3 3 4 4 4 4 4 4 4 4 3-4 3-4 4 4 3-4 3-4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4-5 4-5 3 3 3-4 3-4 4 4 3-4 3-4 4 4 4 4 4 4 TER HASLII TEST SONULARI AKMA ASETAT PAMUK NAYLON POLESTER AKRLK YN

134

12. DENEYSEL BULGULAR

Ekrem KUL

zellikle st giyim iin kullanlan tekstil mamullerinde ter hasl deeri nemli bir yere sahiptir. nk retilen mamul kuma insan teri ile temasta bulunduu zaman renginde solma veya akma meydana gelebilmektedir. Bu da kalite asndan istenmeyen bir unsurdur. Test sonularndan grld zere renk deiimi yani solma deeri asndan kumalarda kayda deer bir sorun grnmemektedir. Yalnz rengin akma eiliminin solmaya gre biraz daha fazla olduu sylenebilir. izelge 12.16de verilen deerleri ekil 12.14 ve 12.15de grafik olarak grmekteyiz.
5 HASLIK DERECES 4 3 2 1 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

NUMUNE KUMA
ASDK ZELT HASLIK DERECES BAZK ZELT HASLIK DERECES

ekil 12.14. Numune Kumalar in Solmaya Kar Ter Hasl Test Sonular
5 HASLIK DERECES 4 3 2 1 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

NUMUNE KUMA
ASDK ZELT HASLIK DERECES BAZK ZELT HASLIK DERECES

ekil 12.15. Numune Kumalar in Akmaya Kar Ter Hasl Test Sonular

135

12. DENEYSEL BULGULAR

Ekrem KUL

Numune kumalarn gerek solmaya gerekse de akmaya kar ter hasl deerleri benzer eilimler gstermekle beraber kabul edilebilir snrlar ierisindedir. Ancak yine kuma yapsndan kaynakl zellik ortaya km ve akmaya kar ter hasl deerleri bir miktar daha kt sonular vermitir. Bundan dolay bu kuma yaplarnn kombine olarak kullanlaca kuma yaplar seilirken dikkat edilmesi kanlmaz bir sonutur. izelge 12.17. Kuru Temizleme Hasl Test Sonular
NUMUNE NO RENK D. SOLMA 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 4-5 4-5 4-5 4 4 4 4 4 4 4-5 ASETAT 4 4 4 3 3-4 3-4 3-4 3-4 4 4 PAMUK 4 4 4 4 3-4 3-4 3-4 3-4 4 4 KURU TEMZLEME HASLII TEST SONULARI AKMA NAYLON POLESTER AKRLK 4 4 4 2 3-4 3-4 3-4 3-4 4 4 4 4 4 2 3-4 3-4 3-4 3-4 4 4 4 4 4 4 3-4 4 3-4 4 4 4 YN 4 4 4 3 3-4 4 3-4 4 4 4

alma kapsamnda semi olduumuz numune kumalar daha nce de belirtilen zere zellikle st giyim iin kullanlan mamullerdir. Bu tip mamullerin youn bir kuru temizleme ilemine tabi olaca dnldnde kuru temizleme hasl sonular ok nemlidir. Yukardaki test sonularndan grdmz zere setiimiz tm numuneler iin kuru temizlemeye kar renk haslnn iyi olduu sylenebilir. Yukardaki izelgede verilen deerleri ekil 12.16 ve ekil 12.17de grafik olarak daha anlalr bir ekilde grmekteyiz.

136

12. DENEYSEL BULGULAR

Ekrem KUL

5 HASLIK DERECES 4 3 2 1 0

10

NUMUNE KUMA

ekil 12.16. Numune Kumalar in Solmaya Kar Kuru Temizleme Hasl Test Sonular
5

HASLIK DERECES

4 3 2 1 0

10

NUMUNE KUMA

ekil 12.17. Numune Kumalar in Akmaya Kar Kuru Temizleme Hasl Test Sonular Kumalarn, kuru temizlemeye kar renk hasl deerleri olumlu sonular ortaya koymutur. Tm kuma yaplarnda benzer olarak bu olumlu sonu gze arpmaktadr. Bu sonuca gre, bu kumalardan retilen son mamuln kullanmnda, kuru temizleme tavsiye edilerek kullanmda kolaylk salanabilir.

137

12. DENEYSEL BULGULAR

Ekrem KUL

izelge 12.18. Ik Hasl Test Sonular

NUMUNE NO 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 IIK HASLII TEST SONULARI (RENK DEM SOLMA) 3-4 3 4-5 3 3-4 3-4 3-4 3-4 4 3-4

Bilindii zere k hasl tayini testlerinde sonular, mavi skalaya gre yorumlanr. Setiimiz numune kumalarn k hasl test sonularn mavi skalaya gre deerlendirecek olursak; numunelerin k hasl asndan genel olarak ortalama deerlere sahip olduklarn grrz. Bu adan bakldnda ok youn bir k altnda bu mamullerin ok sk kullanlmamas gerekmektedir. izelge 12.18da verilen deerleri ekil 12.18de grafik olarak daha net grmekteyiz.

5 HASLIK DERECES 4 3 2 1 0

10

NUMUNE KUMA

ekil 12.18. Numune Kumalar in Ik Hasl Test Sonular

138

12. DENEYSEL BULGULAR

Ekrem KUL

Grafikten de grld zere, numune kumalarn k hasl test sonular benzer eilimler gstermekle beraber ortalama kalite deerleri tamaktadrlar. Bundan dolay bu kuma yaplarnn kullanmnda bu hususa dikkat edilmesi gerekmektedir. 12.5. ekmezlik Tayini Deney Sonular alma kapsamnda incelenen numune kumalarn hepsi Pes/Vis/Elastan ierikli yaplar olduu iin zellikle elastandan dolay kuma ekmezlikleri nemli sonular vermektedir. Mamul kumalar iin ekmezlik, gerek konfeksiyon ilemlerindeki salkl retim gerekse de kuman son kullanm yerindeki kalite performans asndan nemli sonular iermektedir. Tm kuma numuneleri iin elde edilen ekmezlik test sonular aada izelge 12.19de verilmitir. izelge 12.19. ekmezlik Test Sonular
NUMUNE NO 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 EKMEZLK TEST SONULARI ZG (%) -5 -3 -5 -2 -5 -3 -3 -3 -3,5 -5 ATKI (%) -5 -3 -3 -1 -3 -3 -5 -5 -1 -5

139

12. DENEYSEL BULGULAR

Ekrem KUL

ncelenen numune kumalar, Pes/Vis/Elastan ierikli l karm yaplar olduundan dolay kumalarn ykamaya veya herhangi bir ya ilemden sonra bir miktar ekmeye eilim gsterdii gzlenmektedir. Yine de tm kuma tiplerine yaplan testlerin sonular bize, bu kumalarn ekmezlik asndan ortalama sonular ierdiini gstermektedir. zellikle hem atk hem zg ipliinde elastan ieren kuma tiplerinde bu eilimin daha fazla oranda olduu gzlenmektedir. Bu nedenden dolay kuma konstrksiyonlar oluturulurken atk ve zg ipliindeki elastan miktarlarna dikkat edilmesi kanlmaz bir unsurdur. Yukardaki izelgede verilen deerleri ekil 12.19de daha net olarak grmekteyiz.

EKMEZLK YZDES

6 5 4 3 2 1 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

NUMUNE KUMA
ZG % EKMEZL ATKI % EKMEZL

ekil 12.19. Numune Kumalar in ekmezlik Tayini Test Sonular retimi yaplan numune kumalarda, grafikteki sonulardan da grld zere ekmezlik yzdesi asndan belirgin bir ynde eilim gzlenememektedir. Bunun nedeni; kumalarda, ekmezlik yzdesinin birok farkl konstrksiyon zelliine bal olmasdr. Hatta kumalarn terbiye dairesinde geirdii proseslerin yapsna kadar, etken tekil eden birok farkl unsur daha vardr. Ayrca bu kuma yaplarnn ieriinde elastan olmas, bu dzensiz yapy oluturan bir dier unsurdur. Bundan dolay kyaslama asndan ok net ifadeler kullanmak mmkn deildir

140

12. DENEYSEL BULGULAR

Ekrem KUL

12.6. Kopma Mukavemeti Tayini Deney Sonular Numune kumalara uygulanan kopma mukavemeti test sonular aada izelge 12.20de grld gibidir. izelge 12.20. Kopma Mukavemeti Test Sonular
NUMUNE NO 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 KOPMA MUKAVEMET TEST SONULARI ZG (Kgf) 70 32 32 130 32 25 100 25 100 100 ATKI (Kgf) 70 32 32 95 32 25 100 25 100 100

Mamul kumalar iin kopma mukavemeti; kumaa uygulanan kuvvetlere, kuman ne derece kar koyabildii ile llr. Bu nedenden dolay kumalarn dayanm konusunda bize fikir veren deerlerdir. Kuman kopma mukavemeti deeri ne kadar yksek ise dayanm da o derece yksektir. ncelediimiz numune kumalar iin elde ettiimiz veriler, kumalarn dayanmnn yksek olduu ynndedir. zellikle Pes/Vis/Elastan ierikli yaplar olduu gz nne alnrsa bu sonu normal bir sonutur. Yukardaki izelge 12.20de verilen deerleri ekil 12.20de grafik olarak daha net grmekteyiz.

141

12. DENEYSEL BULGULAR

Ekrem KUL

KOPMA MUKAVEMET (KGF)

140 120 100 80 60 40 20 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

NUMUNE KUMA
ZG KOPMA MUK. (KGF) ATKI KOPMA MUK. (KGF)

ekil 12.20. Numune Kumalar in Kopma Mukavemeti Tayini Test Sonular Numune kumalarda ortaya kan ve grafikten de grlen kopma mukavemeti deerleri, kuma yaplarna bal olarak belirgin bir ynde karakteristik bir eilim gstermemektedir. ncelendii zere benzer kuma yaplarnda farkl kopma mukavemeti deerleri ortaya kmtr. Bunun sebebi; kuman oluumunda kullanlan elyaf ve iplik kalitelerinde ve kumalarn dokunduktan sonra maruz kald proses ve iletme artlarnda farkllklar olmasdr. Fakat arlkl olarak ulatmz sonu, kuman atk ve zg ynnde kopma mukavemeti deerlerinin ayn olmasdr. Bunun sebebi oluturulan numune kumalarn genel olarak ayn parti iplik yaplarndan retilmi olmalardr. Tm deerler incelendiinde sonu olarak elde ettiimiz izlenim, bu kuma yaplarndaki kopma mukavemeti deerlerinin olumlu sonular ierdii eklindedir. zellikle de numune kuma; 4,7,9 ve 10un deerleri daha iyi olarak gze arpmaktadr.

142

12. DENEYSEL BULGULAR

Ekrem KUL

12.7. Yrtlma Mukavemeti Tayini Deney Sonular Numune kumalara uygulanan yrtlma mukavemeti test sonular aada izelge 12.21de grld gibidir. izelge 12.21. Yrtlma Mukavemeti Test Sonular
NUMUNE NO 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 YIRTILMA MUKAVEMET TEST SONULARI ZG (kgf) 4,5 5,5 0,95 0,95 0,9 6,524 0,9 0,9 0,9 5,5 ATKI (kgf) 4 5 0,95 0,95 0,9 5 0,9 0,9 0,9 5

Mamul kumata yrtlma mukavemeti, kuman son kullanm yerinde gsterecei kalite performans asndan ok nemlidir. zellikle son kullanm yerindeki kuma dayanm hakknda bize fikir verir. Kumalarn yrtlma mukavemetleri kuman iplik yapsndan, konstrksiyonuna kadar birok faktre baldr. izelgede, incelenen numune kumalar iin elde edilen deerler bir ka dnda birbirine yakn deerlerdir. Bu sonu tm numune kumalarn karakteristik zellikler asndan birbirine yakn yaplar olduunu gstermektedir. Sonu olarak elde edilen deerler kullanm yerindeki dayanm asndan yeterli deerlerdir. Yukardaki izelgede grlen deerler ekil 12.21de grafik olarak daha net grlmektedir.

143

12. DENEYSEL BULGULAR

Ekrem KUL

YIRTILMA MUKAVEMET (KGF)

7 6 5 4 3 2 1 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

NUMUNE KUMA
ZG YIRTILMA MUK. (KGF) ATKI YIRTILMA MUK. (KGF)

ekil 12.21. Numune Kumalar in Yrtlma Mukavemeti Tayini Test Sonular Numune kumalarda ortaya kan ve grafikten de grlen yrtlma mukavemeti deerleri, kopma mukavemeti deerlerinde olduu gibi kuma yaplarna bal olarak belirgin bir ynde karakteristik bir eilim gstermemektedir. ncelendii zere benzer kuma yaplarnda farkl yrtlma mukavemeti deerleri ortaya kmtr. Bunun sebebi; kuman oluumunda kullanlan elyaf ve iplik kalitelerinde ve kumalarn dokunduktan sonra maruz kald proses ve iletme artlarnda farkllklar olmasdr. Tm deerler incelendiinde sonu olarak elde ettiimiz izlenim, bu kuma yaplarndaki yrtlma mukavemeti deerlerinin olumlu sonular ierdii eklindedir. zellikle de numune kuma; 1,2,6 ve 10un deerleri daha iyi olarak gze arpmaktadr. 12.8. Pilling (Boncuklanma) Testi Deney Sonular Numune kumalara uygulanan pilling (boncuklanma) test sonular aada izelge 12.22de grld gibidir.

144

12. DENEYSEL BULGULAR

Ekrem KUL

izelge 12.22. Pilling (Boncuklanma) Test Sonular

NUMUNE NO 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 PILLING (BONCUKLANMA) TEST SONULARI ZG (ICI) 3-4 4 4 3 3-4 4 3 4 4 4 ATKI (ICI) 3-4 3 3 4 3-4 4 3 4 4 4

alma kapsamnda incelediimiz numune kumalarn hepsi, byk oranda poliester ierdiinden dolay, daha nce poliester elyafn zelliklerinden hatrlanaca zere pilling eilimi yksek olan kumalardr. Bu nedenle test sonular bize bu eilimi gstermektedir. Yukarda grld zere yaplan testler ICI Pilling Box test cihaznda gerekletirilmitir. Poliester ieren kuma yaplarnda pilling oluumu problem tekil etmektedir. Bundan dolay zellikle son kullanm yerinin belirlenmesinde bu hususa dikkat edilmesi gerekmektedir. Yukardaki izelgede grlen deerler ekil 12.22deki grafikte daha net grlmektedir.

145

12. DENEYSEL BULGULAR

Ekrem KUL

PLLNG DERECES

5 4 3 2 1 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

NUMUNE KUMA
ZG PLLNG DERECES ATKI PLLNG DERECES

ekil 12.22. Numune Kumalar in Pilling (Boncuklanma) Test Sonular Grafikten de grld zere numune kumalarda pilling asndan benzer eilimler bulunmaktadr. Bu kumalarn zellikle polyester ierdii gz nne alnr ve elde edilen veriler incelenirse pilling oluumu asndan dikkat edilmesi gerektii bir kez daha ortaya kar. Dolaysyla srtnme vb. d etkenlerin olduu ortamlarda pilling oluumu ve grnt handikab asndan kullanlmamaldrlar. 12.9. Diki Kaymas Tayini Deney Sonular Numune kumalara uygulanan diki kaymas test sonular aada izelge 12.23de grld gibidir.

146

12. DENEYSEL BULGULAR

Ekrem KUL

izelge 12.23. Diki Kaymas Test Sonular

NUMUNE NO 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 DK KAYMASI TEST SONULARI ZG (kgf) 12 12 12 12 12 12 12 12 12 12 ATKI (kgf) 12 12 12 12 12 12 12 12 12 12

Tekstil iletmelerinde retimi yaplan mamul kumalarn diki kaymas test sonular zellikle mamuln son ilem olan konfeksiyon proseslerindeki kalite performanslar asndan ok nemlidir. Diki kaymas deeri ne kadar yksek ise, kumata diki kaymas asndan o derece direnlidir. Bu nedenden dolay deerler son kullanm yeri kalite performanslar asndan nemlidir. izelgeden de grlecei zere diki kaymas iin verilen deerler, kgf olarak verilmitir. Bunun anlam tm kumalar iin diki kaymas dayanm 1.2 kg arla dayanacak kadardr. Bu sonulardan tm kuma yaplarnn birbirine yakn tipler olduunu grmekteyiz. Yukardaki izelgede verilen deerleri ekil 12.23de grafik olarak daha net grlmektedir.

147

12. DENEYSEL BULGULAR

Ekrem KUL

15 DK KAYMA DAYANIMI (KGF) 12 9 6 3 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

NUMUNE KUMA
ZG DK KAYMA DAYANIMI (KGF) ATKI DK KAYMA DAYANIMI (KGF)

ekil 12.23. Numune Kumalar in Diki Kaymas Tayini Test Sonular Tm numune kumalar iin, grafikten de grld zere diki kayma dayanm eilimi ayn kmtr. Bu sonu, zellikle konfeksiyon iletmelerine gnderilip arlkl olarak st giyim iin kullanlacak bu kumalar asndan olumlu bir sonutur. Ayrca bu kumalarn yksek ekil alabilme yetenekleri de bu sonucu desteklemektedir. 12.10. Elastikiyet Tayini Deney Sonular Numune kumalara uygulanan elastikiyet test sonular aada izelge 12.24de grld gibidir.

148

12. DENEYSEL BULGULAR

Ekrem KUL

izelge 12.24. Elastikiyet Tayini Test Sonular

NUMUNE NO 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 ELASTKYET TEST SONULARI ZG (%) 20 (3) 18 (3) 20 (4) 18 (4) 20 (3) 36 (2,5) 20 (3) ATKI (%) 18 (3) 22 (2) 18 (3) 20 (4) 20 (4) 29 (3) 20 (3)

Hazrlanan alma kapsamnda, almann en nemli sonularn ieren test elastikiyet testidir. nk Pes/Vis/Elastan ierikli kuma yaplarnn karakteristik zelliini en iyi bu test sonular ortaya koymaktadr. l karm olan bu kuma konstrksiyonlarna elastann yapm olduu katk en iyi bu test sonularnn neticesinde ortaya konmaktadr. Oluturulan izelgedeki deerlerden de grld zere elastan yaps kuman hangi ynnde ise o ynde yksek bir elastikiyet olduu kanlmaz bir sonutur. Bu nedenden dolay kuma konstrksiyonlarna karar verilirken atk veya zg olarak hangi ynde yksek bir elastikiyet isteniyorsa iplik retiminde o ipliin yapsna elastan dahil edilmesi sz konusudur. zellikle kumalarn son kullanm yerlerindeki performanslar asndan elastan iermesi byk avantajdr. nk kumaa elastikiyet kazandrmas kuman son kullanm yerinde byk avantajlar salamaktadr. Bu avantajlar dayanm ve ekil alabilme yetenekleridir. Bu sayede zellikle st giyim iin hazrlanan kumalarda elastan kullanlmas kuman gerginlik altnda kaldktan sonra bile tekrar ayn boyutlarna dnebilmesi asndan nemlidir. Kuma konstrksiyonu ierisindeki elastan %si ne kadar arttrlrsa bu zelliklerde o derece art gsterecektir. izelgedeki deerlerden grld zere, elastann mamule kazandrd elastikiyet aa yukar % 20 ila % 40 arasnda deimektedir.

149

12. DENEYSEL BULGULAR

Ekrem KUL

Elastann tekstil endstrisi asndan gerek ticari gerekse de teknik olarak tercih edilmesinde ki nedenler tm bu zelliklerinden kaynaklanmaktadr. Yukarda izelge 12.24de verilen deerler ekil 12.24de grafik olarak daha net grlmektedir.

40 35 30 25 20 15 10 5 0

ELASTKYET (%)

10

NUMUNE KUMA
ZG % ELASTKYET ATKI % ELASTKYET

ekil 12.24. Numune Kumalar in Elastikiyet Tayini Test Sonular Yukarda da belirttiimiz zere; elastann kuma yapsna en byk etkisi, kumaa yksek oranda elastikiyet kazandrmasdr. Grafikten de aka grld zere elastan kuman hangi ynndeki ipliin ierisinde kombine ise o ynde yksek bir elastikiyet sz konusudur. Bu eilim tm kuma yaplarnda deimez bir sonu olarak nmze kmaktadr. rnein, grafikten de aka tespit edildii zere numune kuma 2,6,9 ve 10da hem atk hem de zg ipliinde elastan olmasndan kaynakl olarak her iki ynde de yksek bir elastikiyet sz konusudur. Numune kuma 1,3 ve 5te ise sadece zg ynnde elastan ieren bir yap olduu gzlenmektedir. Yine ayn ekilde numune kuma 4,7 ve 8de ise sadece atk ynnde elastan ieren bir yap olduu grlmektedir. Bunun anlam, oluturulan kuma konstrksiyonunda hangi ynde elastikiyet isteniyorsa o ynde elastan ieren iplik yaps kullanlmas gerektiidir.

150

12. DENEYSEL BULGULAR

Ekrem KUL

12.11. Numune plik ve Kuma Test Sonularnda statistiksel Deerlendirmeler Bu blmde; elde edilen deneysel bulgulara ve deerlendirmelere ek olarak, gerek iplik tipleri zerine yaplan testler ve kalite iyiletirici denemeler ile gerekse de numune kuma tipleri zerine yaplan testler asndan standartlara dayal baz istatistiksel deerlendirmeler yaplmtr. Bu deerlendirmeler yaplrken, iplik tipleri ve kuma tiplerinin ortalama test sonular ve buna gre ortaya kan standart sapmalar ve % CV deerleri ele alnmtr. Ayrca iplik ve numune kuma test sonular dalm grafikleri halinde tekrar ele alnarak alt ve st limitler belirlenmi ve buna gre yorumlanmlardr. Grafiksel ifadelerde ki limit deerleri alnrken; iplik testlerinde Uster istatistiksel standartlar, kuma testlerinde ise ukurova Sanayi letmeleri Mamul Kuma Kalite Kontrol Laboratuar ile akredite olan Marks And Spencer ve TSE standartlar gz nne alnmtr. Aada istatistiksel deerlendirilmesi yaplan iplik ve kuma test sonularnda deerler, aadaki formller yardmyla bulunmutur. Ortalama Deer = x = Standart Sapma =

xi ..........(12.1)
n
2

..........(12.2) n 1 s tan dartsapma % CV = x100 ........(12.3) x

n= Toplam numune says xi= Numunenin fiili deeri

( xi x)

12.11.1. Numune plik Test Sonular Asndan statistiksel Deerlendirmeler Bilindii zere; alma kapsamnda, numune iplik tipleri zerine uygulanan testler ve sonular daha nce incelendi. Bu ksmda iplik test sonularnn bulunduu izelge tekrar ele alnp izelgede istatistiksel ifadelere de yer verilmitir. Daha sonra ise ilerleyen blmlerde grld zere dalm grafikleri hazrlanm ve konu her bir test asndan ayr ayr ele alnmtr. plik testleri asndan yaplan deerlendirmeler Uster standartlar baz alnarak yaplmtr. Aada izelge 12.25de iplik test sonular ve istatistiksel sonular grlmektedir. Bu izelgede ki

151

12. DENEYSEL BULGULAR

Ekrem KUL

her bir kalite parametresi asndan dalm grafikleri dzenlenmi olup bu grafikler yardmyla yorum getirilmitir. izelge 12.25. Elastan eren plik Tiplerinde Yaplan Test ve statistiksel Deerlendirme Sonular
NUMARA DZGNSZLK MUKAVEMET BKM TPI

DENEY NO.

PLK CNS

KALIN YER

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

28/2 PES/VS+78 Dtex LYCRA %65/35 .B. 28/2 PES/VS+78 Dtex DORLESTAN %65/35 .B. 28/2 PES/VS+78 Dtex LYCRA %67/33 EKRU 28/2 PES/VS+78 Dtex DORLESTAN %67/33 EKRU 28/2 PES/VS+78 Dtex DORLESTAN %67/33 EKRU 28/2 PES/VS+78 Dtex FUJBO ELASTAN %67/33 EKRU 28/2 PES/VS+78 Dtex LYCRA %67/33 E.B. SYAH 28/2 PES/VS+78 Dtex FUJBO ELASTAN %67/33 E.B. SYAH 13/1 PES/VS+78 Dtex LYCRA %67/33 E.B. SYAH 12/1 PES/VS+78 Dtex LYCRA %67/33 EKRU ORTALAMA (XORT) STD. SAPMA % CV

13,6 7,61 12,9 6,97 13,3 7,41 13,0 13,0 6,6 6,6

0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 -

4 6 2 2 2 3 2 2 6 3 3,2 1,61 50,6

8 9 4 2 2 3 3 4 8 3
4,6 2,6 58

2,28 15,0 2,01 15,5 10,0 16,1 8,93 15,9 8,2 15,0

6,4 5,1 5,7 6 6,4 5,1 5,7 5,6 6,2 8,5

13,1 6,73 12,9 6,96 13,8 7,05 12,9 7,76 11,7 9,24 13,0 7,29 0,55 0,79 4,3 10,8

8,72 15,9 1,37 16,2 1,49 14,6 1,09 22,6 6,38 16,8

5,04 16,3 6,07 26,7 14,7 3,70 2,28 0,97 3,23 0,81 73,4 13,9 16 12,1 5,51

152

MUK (RKM)

NEPS

NCE YER

RKM CV%

U%

H%

E%

Ne

28,5 13,3 28,7 14,6 27,9 15,2 29,4 15,2 28,4 15,2 29,4 15,2 25,9 14,6 25,8 14,5 18,9 15,8 24,3 13,4

12. DENEYSEL BULGULAR

Ekrem KUL

izelgede ki deerlerden grld zere iplik tiplerinin (Ne) cinsinden numara deeri ortalama olarak Ne 13.0 eklinde tekabl etmitir. Standart sapma ve % CV deerleri de bize genel olarak bu numara ve buna yakn deerlerin tercih edildiini gstermektedir. Aada ekil 12.25 de belirtilen dalm grafiinde de bu eilim aka gzlenebilmektedir. Nispeten kaln olarak niteleyebileceimiz bu deerin tercih edilme sebebi, elastan daha iyi ve kaliteli kaplayabilmek iindir.

15 14 FL Ne 13 12 11 10 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 PLK NUMUNE NO

ekil 12.25. Numune plik Tipleri in Fiili Ne Dalm Grafii Dzgnszlk yzdesi (% U) asndan inceleme yapldnda grlecei zere 10 nolu iplik tipi ortalamay olumsuz ynde etkilemektedir. Bunun sebebi bu ipliin tek kat olmas ve ift kat ipliklerde var olan dublaj etkisinin bu iplikte olmaydr. Ancak yine de Uster standartlar baz alnarak yaplan deerlendirmede iplik tiplerinin limit deerler arasnda kaldn grmekteyiz. Ayrca iplik tiplerinde ortaya kan % 7.29luk ortalama dzgnszlk standartlar asndan iyi bir netice olarak gzmze arpmaktadr. Bahsi geen bu eilimleri aada ekil 12.26da aka grmekteyiz.

153

12. DENEYSEL BULGULAR

Ekrem KUL

12 11 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 PLK NUMUNE NO

deerlerin ince yer iin 0, kaln yer iin 3,2 ve neps deeri iin 4,6 ktn grmekteyiz. Bu sonular Uster standartlarna gre gven limitleri ierisinde yer almaktadr. Standart sapma ve % CV deerlerinin yksek kmas tamamen deerlerin kendi arasndaki farklardan ileri gelmektedir. Bu farklarda standartlar dahilinde olduundan ortaya kan bu yksek deerler bizi aldatmamaldr. Aada ekil 12.27de, ortaya kan ortalama deerler ve beliren eilim, dalm grafii eklinde ortaya konmutur (Uster, 2001).

DZGNSZLK YZDES (%U)

ekil 12.26. Numune plik Tipleri in Dzgnszlk Yzdesi Dalm Grafii nce yer, kaln yer ve neps deerleri asndan baktmzda; ortalama

154

12. DENEYSEL BULGULAR

Ekrem KUL

10 8

ADET/km

6 4 2 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 PLK NUMUNE NO NCE YER KALIN YER NEPS

ekil 12.27. Numune plik Tipleri in nce Yer, Kaln Yer ve Neps Dalm Grafii Tyllk yzdesi asndan bakldnda, zellikle elyaf boyal tiplerde dk tylenme eilimi karmza kmtr. Fakat ekru tipler iin bu sz konusu olmamtr. Aada ekil 12.28de ki grafiksel ifade de bu eilim aka grlmektedir. Elyaf boyal tiplerde, Uster standartlarna gre iyi deerler kmasnn sebebi bu elyaf tiplerinin yapsnda bulunan boyarmadde ve antistatik madde zeltilerinden kaynakldr. Ayrca izelge de grlen standart sapma ve % CV deerleri bu bariz fark desteklemektedir. nk % 73 gibi bir deer ancak bu ekilde bir fark halinde ortaya kabilir (Uster,2001).

155

12. DENEYSEL BULGULAR

Ekrem KUL

12

TYLLK YZDES (%H)

10 8 6 4 2 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 PLK NUMUNE NO

ekil 12.28. Numune plik Tipleri in Tyllk Yzdesi Dalm Grafii plikte elastikiyet yzdesi anlamnda, test deerleri incelendiinde hemen hemen birbirine yakn deerler gze arpmaktadr. Hesaplamalar sonucu ortaya kan % 16,3lk ortalama ve 2,28lik standart sapma deeri bize bu eilimi gstermektedir. Sadece 9 nolu iplik numunesinde tek kat iplik yapsndan kaynakl olarak farkl ve yksek bir deer kmtr. Standartlar asndan bakldnda ise elde edilen deerler ortalamann biraz zerinde olan deerlerdir. Bu sonucu aada ekil 12.29da net bir biimde grmekteyiz.
25

ELASTKYET YZDES (%E)

20 15 10 5 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 PLK NUMUNE NO

ekil 12.29. Numune plik Tipleri in Elastikiyet Yzdesi Dalm Grafii

156

12. DENEYSEL BULGULAR

Ekrem KUL

Numune

iplik

tiplerinde

mukavemet

deeri

bakmndan

inceleme

yapldnda karmza, Rkm (Nm x kgf) deeri olarak yani ipliin kendi arl altnda km cinsinden kopma uzunluu asndan 26,7 gibi bir deer kmaktadr. Bu deer, Uster standartlarnn belirledii st limitin zerinde teekkl eden bir deerdir. Ortaya kan bu durumu aada ekil 12.30da aka grebilmekteyiz. Ayrca inceleme sonucu, nispeten birbirine yakn deerlerin olmasna karn bir de ift kat iplik tiplerinin tek kat ipliklere gre lineer younluklar ayn olsa bile daha iyi bir mukavemet derecesine sahip olduudur(Uster,2001).

35

MUKAVEMET (RKM) CV ve DEER

30 25 20 15 10 5 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 PLK NUMUNE NO RKM % CV RKM (Nm*kgf)

ekil 12.30. Numune plik Tipleri in Mukavemet (Rkm) Deeri Dalm Grafii plik tipleri zerine verilen bkm, ipliin daha sonra hangi proseste kullanlaca ile direkt anlamda ilikilidir. Bilindii zere tez kapsamnda ele alnan iplik tipleri dokuma ilemine tabi tutulmaktadrlar. Bundan dolay elastan ieren Ne 28/2 lineer younlukta olan bu iplik tiplerinde standartlarca 13 tur/in ila 15,5 tur/in bkm miktarlar aras tercih edilmektedirler. Zaten tm ipliklerin ortalama bkm deerleri 14,7 tur/in olarak tekabl etmitir. Bu deerde ortalama bkm alfa () deeri anlamnda 3,93 gibi bir deere tekabl etmektedir. Aada ekil 12.31de bahsi geen bu eilimlerin hepsi numune baznda dalm grafii eklinde yer almaktadr.

157

12. DENEYSEL BULGULAR

Ekrem KUL

16

BKM MKTARI (TPI) (BKM/N)

15 14 13 12 11 10 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 PLK NUMUNE NO

ekil 12.31. Numune plik Tipleri in Bkm (Tur/n) Deeri Dalm Grafii 12.11.2. Two For One Bkm Makinelerinde Yaplan almalarn Analizi Hazrlanan bu tez kapsamnda grld zere, numune olarak belirlenen tm kuma tiplerinde ift kat elastanl iplik yaplar mevcuttur. Elastann, ift katl iplik yapsna dahil edilmesi prosesi daha nce de belirttiimiz zere farkl yntemlerle gerekletirilebilmektedir. alma kapsamnda bilindii zere Two For One bkm sisteminde retilen iplik tipleri kullanlm ve baz alnmtr. Aada izelge 12.26da bu makinelerde yaplan deneysel almalar analiz asndan tekrar ele alnm ve kuma yzeylerinde oluan hatalarn dalm grafii verilmitir. Bu ksmda deineceimiz bir dier unsur ise, kuma yzeyinde meydana gelen hatalarn incelenmesi esnasnda tamamen iplik bnyesinde yer alan elastandan kaynakl hatalarn incelemeye alnddr. almann daha nceki blmlerinde de bahsi getii zere elastandan kaynakl iplik hatalar; elastan kopular, elastann yksek geri toplanma gcnden kaynakl boncuk eklinde hata ve elastann iplik yapsna dzgn bir biimde dahil edilememesinden kaynakl bnyenin darsnda kalmas ve parlama yapmas eklinde ki hatalardr.

158

12. DENEYSEL BULGULAR

Ekrem KUL

izelge 12.26. Two-For-One Bkm Sisteminde Yaplan almalar ve Hata Analizi

MAKNE BALON FREN AIRLIK REZERVE D. NO DEVR YKSEKL DESTEK KAPSL (gr) (TUR) (d/dk) (cm) CONTASI 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 7000 7000 7000 7000 7500 7500 7500 7500 8000 8000 8000 8000 8000 8000 8000 8000 8000 8000 8000 9500 9500 9500 9500 9500 9500 9500 9500 9500 10000 10000 YOK VAR YOK YOK YOK VAR YOK YOK VAR VAR VAR YOK VAR YOK YOK VAR VAR YOK YOK VAR VAR VAR YOK VAR YOK VAR VAR VAR YOK YOK 120 120 80 100 120 120 80 100 40 60 80 80 80 80 100 100 40 100 100 40 60 80 80 80 80 40 60 80 80 80 40 40 40 40 40 40 40 40 37 37 37 37 37 37 35 35 32 35 35 37 37 37 37 37 37 32 32 32 37 32 VAR VAR VAR VAR VAR VAR VAR VAR VAR VAR VAR VAR YOK YOK VAR VAR VAR VAR VAR VAR VAR VAR VAR YOK YOK VAR VAR VAR VAR VAR 1.1 0.8 1.5 1.4 1.3 0.9 1.6 1.5 1.2 1.2 1.0 2.0 1.2 2.0 1.8 0.7 1.5 1.8 1.6 2.0 1.9 1.8 2.1 1.7 2.2 1.6 1.5 1.3 2.4 1.8 HATA ADET/ 100 metre 55 50 42 45 62 65 57 44 52 48 45 40 46 50 23 35 36 8 25 33 73 55 51 50 43 51 54 65 82 93 49,2 16,8 34,2

ORTALAMA (XORT) STANDART SAPMA % CV

159

12. DENEYSEL BULGULAR

Ekrem KUL

Two For One bkm sisteminde, proses ve rn kalitesini iyiletirmek iin yaplan deneysel almann verilerinin ortaya konduu yukardaki izelge de grld zere kuma yzeyi zerinde gzlemsel olarak belirlenen hatalar 100 metre dokuma kumata meydana gelen hata adedi baz alnarak yaplmtr. Yaplan alma ve inceleme sonucunda 30 farkl proses artnda retilen ipliklerde meydana gelen hata adetleri gz nne serilmitir. Proses artlarna bal olarak hata adedinin byk artlar ve buna bal olarak dzensiz sonular iermesi nedeniyle ortalama hata adedi 49 adet/100 metre olarak tekabl etmitir. Bu rakam dokumaclk asndan yksek bir deerdir. Ancak yine alma ierisinde grld zere yaplan proses iyiletirmeleri sonucunda 18 nolu deney artlarnda 8 adet/100 metre gibi bir sonuca da ulalmtr. Aada ekil 12.32de grld zere tm proses artlarnda retimi yaplan iplikler sonucu dokuma kuma yzeyinde meydana gelen hata adetlerinin dalm grafii verilmitir. letme artlarnda oluan standart sonucu 100 metre kumata hata adedinin 10 ve aa bir deerde olmas en idealidir. st snr iin ise 50 hata belirlenmitir. nk kuman yarsndan ounda hata meydana geldii anda boya terbiye iletmesinde bu hatalar kapatmak tam anlamyla mmkn olamamaktadr.
100

HATA ADET / 100 metre

90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30

DENEY NO

ekil 12.32. Kuma Yzeyinde Meydana Gelen Hata Adedi Dalm Grafii

160

12. DENEYSEL BULGULAR

Ekrem KUL

12.11.3. Numune Kuma Test Sonular zerine statistiksel Deerlendirmeler Hazrlanan bu alma kapsamnda, numune kuma tipleri zerine uygulanan testler ve sonular daha nce incelendi. Bu ksmda kuma test sonularnn toplu halde bulunduu bir izelge ele alnp izelgede istatistiksel ifadelere de yer verilmitir. Daha sonra ise ilerleyen blmlerde grld zere dalm grafikleri hazrlanm ve konu her bir test asndan ayr ayr ele alnmtr. Kuma testleri asndan yaplan deerlendirmeler ukurova Sanayi letmeleri Mamul Kalite Kontrol laboratuarnda kullanlan M&S ve TSE standartlar baz alnarak yaplmtr. Aada izelge 12.27de kuma test sonular ve istatistiksel sonular grlmektedir. Bu izelgede ki her bir kalite parametresi asndan dalm grafikleri dzenlenmi olup bu grafikler yardmyla yorum getirilmitir. izelge 12.27. Elastan eren Kuma Tiplerinde Yaplan Test ve statistiksel Deerlendirme Sonular
NUMUNE NO EK. (%) A K. MUK. (kgf) A Y. MUK. (kgf) A PLLNG DERECE DK KAYMA D. (kgf) A ELASTKYET (%) A

3-4 4 4 3 3-4 4 3 4 4 4 3,7

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 ORT. (XORT) STD. SAPMA % CV

5 3 5 2 5 3 3 3 3,5 5 3,75

5 3 3 1 3 3 5 5 1 5 3,4

70 32 32 130 32 25 100 25 100 100 64

70 32 32 95 32 25 100 25 100 100 61

4,5 5,5 0,9 0,9 0,9 6,5 0,9 0,9 0,9 5,5 2,7

4 5 0,9 0,9 0,9 5 0,9 0,9 0,9 5 2,4

3-4 3 3 4 3-4 4 3 4 4 4 3,6

12 12 12 12 12 12 12 12 12 12 12

12 12 12 12 12 12 12 12 12 12 12

20 18 20 18 20 36 20 15,2

18 22 18 20 20 29 20 14,7

1,13

1,5

40

35

2,4

0,4

0,4

11,7

10,6

30,3

46

62

57

88

82

11

13

77

72,1

161

12. DENEYSEL BULGULAR

Ekrem KUL

Numune kuma test sonular zerine yukarda hazrlanan izelge, istatistiksel anlamda incelendii zaman grld zere % CV deerlerinde yksek deerlere rastlanmaktadr. Bunun nedeni, seilen numune kumalarn hemen hemen yakn tipler olmasna ramen retiminde kullanlan elyaf tiplerinin ve proses zelliklerinin farkl olmasdr. Bu farkllklardan kaynakl olarak ta kalite parametreleri asndan birbirinden farkl kalite deerlerine rastlanmtr. Bu husus belirtildikten sonra aada her bir kalite parametresi asndan ayr ayr dalm grafikleri ile konu, daha ayrntl bir biimde ele alnmtr. Numune kuma test sonularnda ekmezlik yzdesi asndan deerlendirme yapldnda; yukarda ki izelgeden de grld zere, zg ynnde % 3,75 ve atk ynnde % 3,4lk ortalama deerlere ulalmtr. Standart sapma ve % CV deerlerinin yksek olmasnn nedeni ise kumalarn aralarnda ki farkllklardan kaynaklanmaktadr. Anacak kumalarda inceleme yaplacak olursa kendi ilerinde nispeten birbirine yakn deerler gze arpmaktadr. Aada ekil 12.33de sonularn dalm grafii belirtilmitir. Grafikte ki verilere bakldnda bu kuma tipleri iin ideal ekmezliin her kuma tipinde olduu gibi sfr olmas gerektiidir. Ancak bu pratikte mmkn olmamaktadr. st snr iin ise % 10 gibi bir deer gze arpmaktadr. Aadaki dalm grafiinde grld zere bu deer almamtr. Bu deerlendirmeler nda sonu olarak ortalama ekmezlik deerleri gze arpmaktadr.
EKMEZLK YZDES
10 8 6 4 2 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 NUMUNE KUMA
ZG % EKMEZL ATKI % EKMEZL

ekil 12.33. Numune Kuma Tiplerinde ekmezlik Deerleri Dalm Grafii

162

12. DENEYSEL BULGULAR

Ekrem KUL

Kuma

tiplerinde

ortaya

kan

kopma

mukavemeti

test

sonular

incelendiinde, zg ynnde ortalama 64 kgf, atk ynnde ortalama 61 kgf gibi deerlere ulalmtr. zg ve atk ynnde ayr ayr inceleme yapldnda standart sapma ve % CV deerleri bakmndan yksek deerlere rastlanmtr. Bunun nedeni kumalarn aralarnda gsterdikleri kalite performans farkllklardr. Ancak kuma numuneleri kendi ilerinde incelendii zaman atk ve zg ynnde hemen hemen ayn deerler gze arpmaktadr. Bu eilim aada ekil 12.34de ki dalm grafiinde aka grlmektedir. Yine grafiksel ifade de grld zere bu kuma tipleri iin alt limit deeri 10 kgf ve st limit deeri 100 kgf eklindedir. Bu adan bakldnda numune kuma tiplerinde kopma mukavemeti deerleri nispeten iyi derecede deerler olarak gze arpmaktadr. Bu sonucun nedeni ise l karm olan bu kuma tiplerinin polyester ve viskon elyaflarn iermesidir.
KOPMA MUKAVEMET (KGF)
140 120 100 80 60 40 20 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 NUMUNE KUMA
ZG KOPMA MUK. (KGF) ATKI KOPMA MUK. (KGF)

ekil 12.34. Numune Kumalarda Kopma Mukavemeti Deerleri Dalm Grafii Numune kuma tiplerinde ortaya kan yrtlma mukavemeti test sonular incelendiinde, zg ynnde ortalama 2,7 kgf, atk ynnde ortalama 2,4 kgf gibi deerlere ulalmtr. zg ve atk ynnde ayr ayr inceleme yapldnda standart sapma ve % CV deerleri bakmndan yksek deerlere rastlanmtr. Bunun nedeni kumalarn aralarnda gsterdikleri kalite performans farkllklardr. Ancak kuma numuneleri kendi ilerinde incelendii zaman atk ve zg ynnde hemen

163

12. DENEYSEL BULGULAR

Ekrem KUL

hemen ayn deerler gze arpmaktadr. Bu eilim aada ekil 12.35de ki dalm grafiinde aka grlmektedir. Yine grafiksel ifade de grld zere bu kuma tipleri iin alt limit deeri 0,1 kgf ve st limit deeri 5 kgf eklindedir. Bu adan bakldnda numune kuma tiplerinde yrtlma mukavemeti deerleri asndan nispeten yksek deerlerin elde edilmi olmasna ramen dk deerlerin de gze arptdr. Bu sonucun sebebi ise kuma yaplarnda daha nceki blmlerde belirtilen konstrksiyon farkllklardr.

YIRTILMA MUKAVEMET (KGF)

7 6 5 4 3 2 1 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 NUMUNE KUMA
ZG YIRTILMA MUK. (KGF) ATKI YIRTILMA MUK. (KGF)

ekil 12.35. Numune Kumalarda Yrtlma Mukavemeti Deerleri Dalm Grafii alma kapsamnda ele alnan kuma tipleri, pilling (boncuklanma) asndan incelendii zaman zg ve atk ynlerinde birbirine yakn deerler olarak ortalama 3 4 deerine ulalmtr. Tm kuma tiplerinde grld zere birbirine yakn eilimler gze arpmaktadr. Aada ekil 12.36da bu kuma tiplerinde ki pilling eilimi dalm grafii eklinde belirtilmitir. Grafiksel ifade de grld zere pilling deeri asndan ideal olan alt limit deeri 1, st limit deeri ise 5 olarak alnmtr. Bu adan inceleme yapldnda numune kuma tiplerinin pilling eilimi asndan handikapl sonular ierdii gzlenmektedir. Bunun nedeni kumalarn bnyesinde bulunan yksek orandaki polyesterdir.

164

12. DENEYSEL BULGULAR

Ekrem KUL

PLLNG DERECES

5 4 3 2 1 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 NUMUNE KUMA
ZG PLLNG DERECES ATKI PLLNG DERECES

ekil 12.36. Numune Kumalarda Pilling (Boncuklanma) Deerleri Dalm Grafii Kuma tiplerinde, diki kaymasna kar dayanm hususunda yaplan inceleme neticesinde aada ekil 12.37de grld zere tm tipler iin 12 kgf gibi bir deere ulalmtr. Aada ki grafiksel ifade de grld zere standartlar asndan bu kuma tiplerinde 10 ila 15 kgf aras bir dayanm beklenmektedir. Bu adan bakldnda numune kumalarn diki kaymasna kar ortalama olarak yeterli deerler ierdii gze arpmaktadr.
DK KAYMA DAYANIMI (KGF)
15 12 9 6 3 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 NUMUNE KUMA
ZG DK KAYMA DAYANIMI (KGF) ATKI DK KAYMA DAYANIMI (KGF)

ekil 12.37. Numune Kumalarda Diki Kayma Dayanm Deerleri Dalm Grafii

165

12. DENEYSEL BULGULAR

Ekrem KUL

Hazrlanan alma kapsamnda, kumalara uygulanan en nemli testlerden birisi olan elastikiyet yzdesi test sonular incelendiinde karmza kan birinci sonu, elastann kuman hangi ynnde bulunduuna bal olarak o ynde bir elastikiyet kazandrma eilimi taddr. Ortaya kan sonular baz alnarak inceleme yapld zaman kuma bnyesindeki elastann bu kuma tipleri iin % 18 ila % 36 arasnda bir elastikiyet kabiliyeti kazandrd gzlenmektedir. Kuma tiplerinin tm kalite parametreleri asndan toplu olarak deerlendirildii izelge 12.27de, elastikiyet yzde deeri atk ve zg ynnde ortalama olarak % 15 gibi bir deere tekabl etmektedir. Bu deer aslnda ok anlaml bir sonu deildir. nk elastikiyet yzde deeri tamamen kuma konstrksiyonuna bal olarak tercih ettiimiz ynde elastik iplik kullanmamza ve kullandmz ipliin zellikleri ile dokuma zelliklerine baldr. Aada ekil 12.38de belirtilen dalm grafiinde de bu sonu aka grlmektedir. Ancak kuma tipleri tekil olarak kendi ilerinde deerlendirildii zaman standartlar asndan grafiksel ifade de belirtildii zere % 15 - % 25 arasnda bir deer almas beklenmektedir. Bu adan bakldnda kuma tiplerinin beklenen elastikiyet performansn yakalam olduunu aka grmekteyiz.
40 35 30 25 20 15 10 5 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 NUMUNE KUMA
ZG % ELASTKYET ATKI % ELASTKYET

ELASTKYET (%)

ekil 12.38. Numune Kumalarda Elastikiyet Deerleri Dalm Grafii

166

12. DENEYSEL BULGULAR

Ekrem KUL

12.12. Genel Deerlendirme Yaplan testler sonucunda elde edilen deerler, iplik ve kumalarn elastan ieren yaplar da gz nne alnarak incelendiinde aada belirtilen sonulara ulalmtr. Numune iplikler zerine yaplan testlerde kimi parametreler asndan Uster standartlar da baz alnarak deerlendirme yaplacak olursa; lineer younluk anlamnda ortalama olarak Ne 13 gibi kaln olarak niteleyebileceimiz bir iplik yaps ortaya kmtr. Bunun sebebi elastann kaplanma prosesinin zelliidir. Dzgnszlk ve mukavemet deerleri asndan ele alndnda ise Uster standartlar asndan iyi sonular elde edilmitir. Two For One bkm sisteminde yaplan proses ve iplik kalitesini iyiletirici deneyler sonucunda ise kuma yzeyinde elastandan kaynakl olarak meydana gelen hata adedi minimize edilmitir. Numune kuma tiplerinde haslk deerleri, TSE standartlar baz alnarak incelendiinde arlkl olarak 3 4 gibi deerler ortaya kmtr. Bu sonu genel olarak olumlu bir sonu olmakla beraber zellikle kumalarn renklerinin akmaya kar gsterdii eilim bir miktar daha fazladr. Bu nedenden dolay zellikle st giyim iin kullanlacak olan bu kumalarn son kullanm yeri asndan dikkat edilmesi gerektii ortaya kmaktadr. ekmezlik testi deerleri gz nne alndnda numune tiplerin ierdii elastann etkisi gzlenmektedir. Elastan ieren bu yaplardan dolay kumalar orta derecede bir miktar ekmeye eilim gstermektedir. Bundan dolay son kullanm yerlerinde gerekli uyarlar yaplp buna gre nlem alnmas lazmdr. Kopma ve yrtlma mukavemeti deerleri asndan inceleme yaplacak olursa numune kuma tiplerinin standartlar asndan nispeten iyi deerlere haiz olduu grlmektedir. Seilen tm tiplerin Pes/Vis/Elastan l karmlar olmas ve karm oluturan elyaf tiplerinin kendi balarna mukavemetli yaplar olmas nedeniyle bu sonu normal grnmektedir.

167

12. DENEYSEL BULGULAR

Ekrem KUL

Boncuklanma ve diki kaymas gibi testler kumalarn son kullanm yerlerindeki performanslar asndan estetik ve dayanm olarak ne gibi karakteristikler gsterdiini incelemek iin yaplmtr. Elde edilen deerler standartlar asndan seilen tipler iin ok byk bir problem olmadn gstermektedir. Yalnz zellikle boncuklanma asndan riskli bir yap sz konusudur. Bu nedenden dolay zellikle kullanm talimatlar hazrlanrken bu hususa dikkat edilmesi gerekmektedir. Hazrlanan alma kapsamnda incelenen numune tipler, elastan ieren yaplar olduundan dolay zellikle elastikiyet test sonular alma asndan byk nem arz etmektedir. nk kuma yapsna dahil edilen elastann en byk yapsal zellii mamule son kullanm yerinde yksek bir elastikiyet deeri kazandrmaktr. Elastann kuma yaps asndan salad bu avantaj zellikle st giyim iin kullanlan mamullerin son kullanm yerinde gsterdikleri kalite performanslar asndan nemlidir. zellikle kuman dayanm ve ekil alabilme yetenekleri asndan inceleme yapld zaman elastann ne derece nemli olduu bir defa daha anlalacaktr. Sonu olarak; elastikiyet test deerleri elastann kuman hangi ynnde kullanldna bal olarak bize fikir vermitir. Bundan dolay son kullanm yeri gz nne alnarak oluturulan kuma konstrksiyonlarnda kuman hangi ynde gerilimlere maruz kalaca tespit edilmeli ve konstrksiyon buna gre hazrlanmaldr. Yaplan tm bu deerlendirmelerin ardndan numune iplik ve kuma tipleri zerine yaplan testler istatistiksel olarak ta ele alnm ve konu biraz daha alarak istatistiksel dalm grafikleri ile desteklenmitir. Bylece yaplan almann daha net ifade edilmesi salanmtr.

168

13. SONU, GENEL DEERLENDRME VE NERLER

Ekrem KUL

13. SONU, GENEL DEERLENDRME VE NERLER Pes/Vis/Elastan ierikli iplik tipleri iin kalite problemlerinin incelendii ve zm nerileri ile bunlardan dokunmu kumalarn kalite analizlerinin ortaya konulduu bu almada numune olarak farkl tiplerde 10 adet kuma seilmitir. Seilen kumalar piyasa artlarnda ticari olarak retilen ve ihracat yaplan kuma tipleridir. Seilen tm kuma tipleri ukurova Sanayi letmelerinde retilmitir. alma iin seilen kumalar mamul halde kullanlm ve terbiye ilemlerinden sonra incelemeye alnmtr. Kalite zellikleri; bir rnn, kalitesi hakknda karar vermede gz nnde bulundurulan zelliklerdir. letmelerde kalite zellikleri ve toleranslar tespit edilerek deerlendirmelerin buna gre yaplmas gerekir. Tolerans snrlar bir kalite zellii iin tespit edilen en alt ve en st snrlardr. Kalite zellikleri, llebilen ve llemeyen zellikler olarak ikiye ayrlabilir. llebilen zellikler; bir lek yardmyla tespit edilebilir. Bu tr zelliklerin deerlendirilmesi daha kolaydr. llemeyen zellikler; bir lek yardmyla llemez ancak kalitenin iyi ya da kt olduu eklinde belirlenebilir. Bu deerlendirme kiilere gre deiebilir. Bunu nlemek iin iletmelerde kalite kontrol kurallarnn tespit edilmesi gerekir. letmelerdeki kalite kontrol kurallarnn tespit edilmesi, o iletmenin hedefledii pazarn istekleri ve alm gleri dorultusunda belirlenir. Firma iindeki kalite kontrol kurallar ve toleranslar net bir ekilde belirlenirse o firmann kalite anlaynn ekonomik baars o oranda art gsterir. lkelere, snflara, etnik yapya ve hatta kiilere gre deien, kaliteyi belirleyici izafi kriterler vardr. Bunlarn dnya apnda standartlatrlmas ve kalite snflarnn kesin izgilerinin tam olarak belirlenmesi mmkn deildir. Kalite, karlatrmal olarak iki ekilde snflandrlabilir. Bunlardan birincisi kullanm amac ayn olan ancak deiik ihtiyalara da karlk veren rn veya hizmetler arasndaki snflandrmalardr. Bu snflandrma, kullanlan malzeme, maliyet ve sat fiyat gibi faktrler gz nnde bulundurulmadan yaplan genel bir snflandrmadr.

169

13. SONU, GENEL DEERLENDRME VE NERLER

Ekrem KUL

Kalitenin snflandrlmasnda ikinci bak as ise, kullanm amac ayn olan ayn pazara hitap eden, baz farkllklarla ayn tip malzemeden retilen rnlerin karlatrlmas ile yaplan snflandrmadr. Gerek anlamda toplam kalite anlay bu tip snflandrmada nem kazanmaktadr. Bu tip kalite snflandrlmas yksek kalite, orta kalite, dk kalite veya birinci kalite, ikinci kalite, nc kalite gibi tanmlarla yaplmaktadr. Bu kalite snflarndan hangisine uygun mal reteceinin belirlenmesi firmann kendi olanaklar iindedir. nk firmalar kendi kalite kontrol sistemlerini gelitirerek, maliyeti ykseltmeden ve fiyat asndan rekabet anslarn azaltmadan daha kaliteli mal retebilirler. Toplumlarn gelir ve kltr dzeylerinin ykselmesi, televizyon ve reklam alanndaki gelimeler sonucu btn tketiciler sadece ihtiyalarn karlamay deil daha kaliteli mal aramakta, hatta buna ilaveten birde modaya uygunluk aramaktadr. Ayrca tekstil mamullerinin retiminin serbest rekabet koullarnda yaplmas, ulusal ve uluslararas rekabetle kalite dzeyi ve bundaki sreklilik etken olduundan gelimi ve gelimekte olan lkeler kaliteye nem vermektedirler. Yukarda belirtildii gibi, d pazarda rekabette, dk fiyat (dolaysyla dk maliyet), kaliteli retim, kaliteli retimde sreklilik, ticari gven, d pazarn koullarn iyi bilme ve izleme pazarlama alannda iyi gelimi yabanc dil bilen eleman nemli faktrlerdir. Herhangi bir d pazara girebilmek iin dk maliyet, bu pazar tutabilmek iin de kaliteli mal ve bunda sreklilik nemlidir. Uygun kalitede mal retebilmek iin; kalite gerekleri net ve ak olmaldr. Teknik koullar kalite gereklerinin karlanmasna msait olmaldr. Kalite ve kalite kontroln nemi iletme alanlarnn tm tarafndan benimsenmeli ve etkin bir kalite kontrol gerekletirilmelidir. Kalite ve kalite kontrolnde eitim ve aratrmaya nem verilmeli ve bu alanda alan kurulular arasnda ibirlii salanmaldr. Hazrlanan alma kapsamnda deneyler sonucunda elde edilen deerler, iplik ve kuma yaplar iin her bir performans zellii asndan incelendiinde aada belirtilen sonulara ulalmtr.

170

13. SONU, GENEL DEERLENDRME VE NERLER

Ekrem KUL

Tez kapsamnda daha nceki blmlerde de belirtildii zere; iplik test sonular asndan Uster standartlar, kuma test sonular asndan ise M&S ve TSE standartlar deerlendirmede esas alnmtr. Numune iplik tiplerinde, elastik yapdan ve elastann ipliin bnyesine dzgn bir ekilde yerletirilmesi ve kaplanmas asndan numara deeri olan lineer younluk deeri nispeten kaln iplik tipi olarak ortalama Ne 13,0 eklinde tekabl etmitir. Elde edilen test sonularnda iplik dzgnszl asndan ise Uster standartlarna gre dzgn bir iplik yapsnn elde edildii gze arpmtr. Ayrca iplik tiplerinin Pes/Vis/Elastan ierikli olmas sebebiyle mukavemet deerleri asndan 28 Nm x kgf gibi iyi derecede deerler elde edilmitir. Bu deer, bu iplik tiplerinden oluturduumuz numune kuma tiplerinin mukavemetine de pozitif olarak etki etmitir. Tez kapsamnda proses iyiletirici almalar asndan zellikle two for one bkm sistemi zerinde durulmutur. nk numune kumalarn tamam ift kat elastan ierikli iplik tiplerinden oluturulmutur. Kaliteli bir kuma yapsnn ancak kaliteli bir iplik yaps ile mmkn olabilecei gz nne alnarak ve elastann da iplik bnyesine bu proseste dahil edildii dnlerek yaplan deneysel almada netice olarak kuma yzeyinde elastandan kaynakl hatalar minimize edilmi ve 90 adet / 100 metre gibi deerlerden 8 adet / 100 metre gibi deerlere ekilmitir. Numune kumalarda her bir test parametresi asndan kalite analizleri yapldnda ise u ekilde bir tablo nmze kmtr. Renk hasl deerleri TSE standartlar asndan 3 4 gibi ana hatlaryla pozitif sonular iermekle beraber zellikle numune kumalarn renklerinin akmaya kar gsterdii diren bir miktar daha azdr. Bu nedenden dolay zellikle st giyim iin kullanlacak olan bu kumalarn son kullanm yeri asndan dikkat edilmesi gerektii ortaya kmaktadr. ekmezlik testi deerleri incelendiinde numune tiplerin ierdii elastann etkisi gzlenmektedir. Elastan ieren bu yapdan dolay kumalar bir miktar ekmeye eilim gstermektedir. % 5 gibi ekmezlik deerlerinin ortaya kt test sonular kuma performans asndan standartlara gre ortalama bir sonu olarak gze arpmaktadr.

171

13. SONU, GENEL DEERLENDRME VE NERLER

Ekrem KUL

Kopma ve yrtlma mukavemeti verileri asndan deerlendirme yaplacak olursa numune kuma tiplerinin standartlar asndan ierdikleri elyaf zellikleri ile de balantl olarak iyi derecede deerlere sahip olduu grlmektedir. zellikle kopma mukavemeti deerleri asndan 100 130 kgf gibi ok iyi derecede deerler gze arpmaktadr. ncelemesi yaplan tm kuma tiplerinin Pes/Vis/Elastan l karmlar olmas ve karm oluturan elyaf tiplerinin kendi balarna mukavemetli yaplar olmas nedeniyle bu sonu normal grnmektedir. Pilling (Boncuklanma) ve diki kaymas gibi testler numune kumalarn son kullanm yerlerindeki kalite performanslar asndan ve dayanm olarak ne gibi karakteristikler gsterdiini gzler nne sermek iin yaplmtr. Elde edilen deerler seilen tipler iin ok byk bir problem olmadn gstermektedir. Yalnz zellikle boncuklanma asndan ortaya kan 3 4 gibi deerlerden dolay riskli bir yap sz konusudur. Bu nedenden dolay zellikle kullanm talimatlar hazrlanrken bu hususa dikkat edilmesi gerekmektedir. almada yaplan testler sonucunda incelenen numune kuma tipleri, elastan ieren yaplar olduundan dolay zellikle elastikiyet testi sonular, alma asndan ok nemlidir. nk kuma yapsna dahil edilen elastann en byk yapsal zellii mamule, son kullanm yerinde yksek bir elastikiyet deeri kazandrmaktr. Elastann kuma yaps asndan salad bu avantaj zellikle st giyim iin kullanlan mamullerin son kullanm yerinde gsterdikleri kalite performanslar asndan nemlidir. zellikle kuman dayanm ve ekil alabilme yetenekleri asndan inceleme yapld zaman elastann ne derece nemli olduu bir defa daha anlalacaktr. Sonu olarak; elastikiyet test deerleri elastann kuman hangi ynnde kullanldna bal olarak bize fikir vermitir. Bundan dolay son kullanm yeri gz nne alnarak oluturulan kuma konstrksiyonlarnda kuman hangi ynde gerilimlere maruz kalaca tespit edilmeli ve konstrksiyon buna gre hazrlanmaldr. Tm bu zelliklerinden kaynakl olarak da elastan ieren tekstil mamullerinin zellikle st giyim iin ok uygun olduklar gzlenmektedir. nk standartlar dahilinde ortaya kan % 18 36 arasnda ki elastikiyet yzde deerleri

172

13. SONU, GENEL DEERLENDRME VE NERLER

Ekrem KUL

bu kumalara kullanm rahatl ve performans asndan ok byk fayda salamaktadr. Yaplan bu alma sonucunda elde edilen deerler incelendiinde elastann genel olarak, ou kuma performansna belli lde, arttrc veya azaltc ynde etki ettii grlmtr. zellikle iplik retim proseslerinde yaplan almalar ve elde edilen sonulara bal olarak yaplan tavsiyeler, kaliteyi arttrc ynde ok nemlidir. Hazrlanan bu almayla daha iplik retim proseslerinde kumalardan istenen performanslar ynnde yaplabilecek ilemlerin tasarlanmas ve uygulanmasna ynelik birok sonu ve rnek verilerek yol gsterilmitir. Bu alma nda ilerde yaplabilecek almalara neriler getirmek gerekirse bunlar birka balk altnda toplamak mmkndr. Dnya zerinde, farkl elastan retici firmalarn rettikleri elastan filamentlerinin kalite performanslar asndan karlatrlmalar ve farkl kuma tiplerinde gsterdikleri kalite performanslarnn incelenmesi yaplabilir. Bylece yaanan handikaplara gre proseslerdeki farklar incelenebilir. Piyasa artlarnda tavsiye niteliinde bir alma olabilir. Elastan ierikli tekstil mamullerinin gsterdikleri performanslar asndan incelemesi yaplp, zellikle st giyim iin kullanlan bu kuma tiplerinin farkl konstrksiyon aratrmalar yaplp tekstil endstrisinin farkl alanlarnda da kullanlabilirlik zellikleri incelenebilir.

173

KAYNAKLAR AKAN A., 2000, Afyon Kocatepe niversitesi Fen Bilimleri Enstits Tekstil Anabilim Dal TAD. AKSU PLK DOK. ve BOYA APRE FAB. T.A.., 1999, Elastanl Kuma retimi Fabrika Notlar. TEKRDA. ATI,S., 2001, Lycral Kumalara Uygulanan Terbiye lemleri ve ncelenmesi, Tekstil Mhendislii Blm, Mhendislik-Mimarlk Fakltesi, .. Tekstil Projesi, Ocak, ADANA. BAER, ., 1992, Elyaf Bilgisi, Marmara niversitesi Teknik Eitim Fakltesi Basmevi, STANBUL, 166s. BAYKU, D., 2003, Elastan eren Dokuma Tekstil rnlerinde Performans Belirleme ve yiletirme Yntemlerinin Deerlendirilmesi, ukurova niversitesi, Fen Bilimleri Enstits, Yksek Lisans Tezi, ADANA. CREL, ., 2000, Yirmi Birinci Yzyl Dnya Lif Tketiminin Tahmini Deerleri. Tekstil Maraton Dergisi, Say 51, 13-15. ELKBLEK, A., 1999, Elastik Tekstillerin Terbiye lemleriyle lgili mkanlar ve Riskler, Tbitak-Mam Tekstil Enstits Dergisi, Ekim-Aralk Says, 24-29. DNARSU malat ve Ticaret A.., 1999, Elastanl Kuma retimi Fabrika Notlar. DUPONT., 1997, Firma Blteni. GKSEL, F., 1999, Tekstilde Fiziksel Testler, Tbitak-Mam Tekstil Enstits Sagem Mdrl, Yayn No: 169, Mart, BURSA. JRG, R., BHRNGER, A., 1999, Yarns And Fabrics Containing Elastane, International Textile Bulletin, 1/99, 10-16. KANIK, M., 1997, Elastan plik eren Kumalarn Terbiye lemleri, Tekstil Teknolojisi ve Kimyasndaki Son Gelimeler Sempozyumu VII, 12-18. KAYA, V., 2001, Lycral plik ve Kuma retim Teknikleri ncelenmesi, Tekstil Mhendislii Blm, Mhendislik-Mimarlk Fakltesi, .. Tekstil Projesi, Ocak, ADANA. KEESEE, S. H., 1998, Textile Chemist & Colorist, Vol. 30, No.5, p. 9-13.

174

M&S ve UKUROVA SAN. LT. T.A.., 2000, Mamul Kalite Kontrol Laboratuar Akreditasyon almalar Kitap, TARSUS. MELLIAND TRKYE SAYISI, 1998, Elastan Liflerin Dnya apndaki Gelimesi, Say 98-3, s. 169. NOLTE, H., ve WEBER, H., 1993, Kaplanm Lycra plii le rlen Sprem Kumalar, Tekstil ve Teknik Dergisi, Say 93-3, s. 58-60. RTLEK, H. G., 2002, Elastan erikli Kombine plik retimi ve Bu pliklerin Kullanmnda Karlalan Problemler, Tekstil & Teknik Dergisi, Say 212, 114138, Eyll. PCANOL, 1996, Makine Katalou. PCANOL, 2002, Makine Katalou. PCANOL, 2003, Makine Katalou. SABIR, C. E., 2003, Elastan Liflerin Dnya Tekstilindeki Konumu, Tekstil ve Konfeksiyonda Grnm Dergisi, Say 2003-1, s. 75-80. AHN, B., 1998, Tekstilde Kalite Kontrol ve nemi Tekstil Projesi II, .. Mh. Mim. Fak. Tekstil Mhendislii Blm, Haziran, ADANA. TAD Tekstil Aratrma Dergisi, 2001, Elyaf Yl, Say 2001-4, s. 60-62. TS 253, Dokunmu Kumalarda Kopma Mukavemeti ve Uzama Tayini Metodu. TS 392, Pamuklu Kumalarda Ykamadan Sonraki Boyut Deiiminin Tayini. TS 423, 1983, Tekstil Mamullerinin Renk Hasl Tayinlerinde Lekelenmenin Boya Akmas ve Solmann (Renk Deiimi) Deerlendirilmesi in GR Skalalarn Kullanm Metotlar, Trk Standartlar Enstits, ANKARA. USTER, News BULLETIN Fiber & Yarn Quality Statistics, 2001, Switzerland. YAKARTEPE, M., YAKARTEPE, Z., 1995a, T.K.A.M. Tekstil Terbiye Teknolojisi Cilt 1, STANBUL. YAKARTEPE, M., YAKARTEPE, Z., 1995b, T.K.A.M. Tekstil Terbiye Teknolojisi Cilt 5, STANBUL. YEL, Y., 2003, Farkl Karmlarda Elastan Lif eren Kumalarn Boyanmas ve Haslk zellikleri, ukurova niversitesi, Fen Bilimleri Enstits, Yksek Lisans Tezi, Austos, ADANA. www.fibersource.com/f-tutor/spandex.htm

175

ZGEM 1980 ylnda Kahramanmaran Elbistan ilesinde dodu. lk ve orta renimini eitli illerde tamamlad. 1998 ylnda Adana Ceyhan Anadolu Lisesinden mezun oldu. Ayn yl ukurova niversitesi Tekstil Mhendislii Blmnde balad lisans renimini, 2002 ylnda tamamlad. 2002 yl Eyll aynda ukurova Sanayi letmeleri Yeni plik Fabrikasnda (Tarsus) letme Mhendisi olarak greve balad. Ayn yl gz dneminde ukurova niversitesi Fen Bilimleri Enstits Tekstil Mhendislii Anabilim Dalnda Yksek Lisans renimine balad. 2003 yl Kasm aynda ukurova Sanayi letmeleri Yeni plik Fabrikasnda letme efi unvann ald. Daha sonra 2004 yl Mays aynda z-Ka Tekstil San. ve Tic. A..nin (D.Bakr) kurulumu, montaj ve iletmeye alnmas hususunda grev ald. Ardndan 2005 ylnda Kombassan Holding Karaman Pamuklu Sanayi letmesinde retim efi olarak greve balad. Halen bu grevi srdrmektedir.

176