YDGA2005 - Yma Yaplarn Deprem Gvenliinin Arttrlmas altay, 17 ubat 2005, Orta Dou Teknik niversitesi, Ankara.

Yma Kagir Yap Davran

G. Arun
Yldz Teknik niversitesi, Mimarlk Fakltesi, Tayc Sistemler Bilim Dal stanbul 343491, Trkiye

ZET: Bir kagir yapda, duvarn dolu yada boluklu, tek, iki yada cidarl oluu,

duvarda alan boluklarn tipi ile at ve demelerin oluturulma ekli yap davrann etkiler. Bir yma kagir yap oluturmadan ya da hasar grm yma kagir yaplarda herhangi bir tedbir alnmadan nce yap malzeme zellikleri, oluturulmas ve d etkiler altnda davrannn bilinmesinde yarar vardr. Ayrca yava yava yok olan geleneksel yapm tekniklerinden de yararlanmak nemlidir.
Anahtar Kelimeler : Yma Yap, Yma Kagir Duvar, Diyafram Davran

ABSTRACT: In unreinforced masonry construction, the wall composition, whether a

solid or a cavity wall of one leaf, two or three leaves, the types of openings in the wall and the formation of roof and floors are effective in structural behavior. When constructing or when rehabilitating a damaged unreinforced masonry structure, it is important to know the buildings material properties, structure formation and behavior under different actions. Besides, it is also useful to take advantage of traditional construction methods that are slowly disappearing.

Giri
Tayc yap elemanlar doal ta, kumta, tula, vb. bloklarla ile dzenlenmi yma kagir yaplar, d etkilere dayankl malzemelerle retildii iin, gnmze kadar ayakta kalabilmitir. Yma kagir yaplar, sneklilikleri az, gevrek bir malzeme ile ina edilir. Yapmlarnda ve dayanmlarnda iilik nemli rol oynar. Kagir yaplarn dey yklere ve yatay deprem yklerine dayanm; duvar geometrisine, kullanlan malzeme dayanmna, yma bloklarn birletirilme ekline baldr. Kagir yaplarn davrannda duvar oluturan bloklarn basn dayanm nemlidir nk bloklarn ekme dayanm ok kktr. Bu nedenle deprem kuvvetleri karsnda duvarn dzlemi dorultusunda ve dzlemine dik birim arla gelen eilme dayanm ok zayftr. Doas gerei duvar oluturan bloklarn yangn dayanm yksektir. Bloklarn su emme ve gzenek zellii don hasar dayanmnda etkilidir.

Birim arln tama gcne oran yksek olmas nedeniyle yma kagir bloklarla ar yaplar oluturulur. Yma Kagir Duvarlar Kaln bir kagir duvar, dolu ya da aras boluklu yaplr (ekil 1). Kaln duvarlarn iki yzn oluturan duvarlar ayn tip blokla yaplabildii gibi her bir duvar ayr tip blokla, karma, oluturulabilir. Duvarlar aras bo braklr ya da moloz ta ve harla doldurulur. Dolu duvara tek cidarl, iki yz aras boluklu yaplana; ii bo brakldysa iki, doldurulduysa cidarl duvar ya da sandk duvar denir.

ekil 1 Yma Kagir Duvarlarda Boluk Almas Tarih boyunca ta, tula ve kerpi gibi kk bloklarla oluturulan yap duvarlarnda kap ya da pencere boluklarn oluturmak ve boluk zerindeki duvarn desteklenmesi iin boluk aklnn byklne bal olarak; ta blok ya da ahap lento ve kemer kullanlmtr (ekil 2). Bu yntemlerde mesnetlerden beklenen davran farkldr ve tm yap davrannda etkilidir. Lento dzenlenmesinde, pencere ve kap boluklar zerindeki duvarn kemer etkisi nedeniyle lentonun, kenarlarndan itibaren 450 a iinde kalan duvar alannn ykn tad kabul edilir. Bu nedenle lentolarn duvarlara oturan ksmlarnn her birinin uzunluu bu yk aktaracak ekilde dzenlenir. Bugn lentolar betonarme, donatl tula ya da elik kebentlerle yaplmaktadr. Ahap lento kullanlrsa ahabn su karsnda imesi ve sonra kurumas boluk zerinde bulunan duvarda atlamalara yol aabilir. Tarihi yaplarda lento zerindeki duvar arln azaltmak iin hafifletme kemerleri de yaplmtr.

ekil 2 Kemerlerle alan boluklarda kemer erisinin geometrisi, mesnetlerine verecei itki kuvveti bakmndan nemlidir. Bu itki kuvveti, mesnetlerde dzenlenecek yeterli duvar ya da gergi ile alnr. Kemer deformasyonu mesnetlerden birindeki yer deitirme sonucu ortaya kar. Mesnetlerden birindeki itki yok olduunda kemer yklr. Kemerlerin yanyana dzenlenmesi, burkulma dayanm asndan etkilidir. Ancak kenar kemerde, kemer itkisini zemine iletecek yeterli duvar bulunmaldr. Tarihi yaplarda kemer itkisini zemine iletecek eitli dzenler yaplmtr. Yma Kagir Duvar Davran Tayc duvarlar, at ve demelerden gelen dey ve yatay ykleri tar. Etkiyen d ykler yapnn ekme kapasitesini atnda atlaklar ortaya kar. D ykler, temel oturmalar, farkl snme, nem nedeniyle oluan kme ya da depremden kaynaklanr (ekil 3). Yapda oluan hasarlar yk tama kapasitesini, kalcln (durabilite) ve grn etkiler.

ekil 3 Deprem srasnda yma kagir yaplarda karlalan balca hasarlar: duvarlarn dzlemi iinde kesme atlaklarnn olumas, dzlemi dnda devrilmesi, duvarlarn kelerden ayrlmas ve demelerin duvarlardan ayrlp yklmasdr.

Duvarn dzlemi dorultusundaki yer deitirmeler genellikle yap stabilitesini tehlikeye sokmaz. atlaklar oluurken duvar dzlemi dorultusundaki srtnme atlaklar snrlar. Duvarn dzlemi dorultusunda etkiyen kuvvetler altnda atlaklar byr. Pencere ve kap boluu bulunmayan duvarlarda diyagonal atlaklar oluur. Yap titreimine neden olan kuvvetler atlaklar oluturduka yapdaki dinamik karakteristikler deiir; doal frekans azalr ve yer deitirmeler artar. Yanal hareket devam ettike dey yk ve srtnme etkisiyle atlaklar birbirini kesip duvar yzeyinde bamsz duvar bloklar oluturur ve atlaklar dorultusundaki hareket artar. Titreim periyodu uzayan kagir yapnn rijitlii azalr. nce duvarlarda, diyagonal atlaklarn oluturduu bloklar kayp duvar dna debilir (ekil 4).

ekil 4 atlaklar gerilme younluu yksek olan blgelerde meydana gelir. Kap ve pencere kenarndaki atlaklar duvar dzlemine dik eilme ya da dzlemi dorultusunda oluan kayma gerilmeleri nedeniyle oluur. Duvarlarn birleim yerlerinden dey ya da diyagonal atlaklar eklinde ayrlmas, duvarn dzlemine dik ve dzlemi dorultusundaki kuvvetlerin birleik bir fonksiyonudur (ekil 5a).

(a) ekil 5

(b)

Kap ve pencere boluu olmayan uzun duvarlarda duvar dzlemine dik kuvvetler alt blgede yatay atlaklar ile duvar birleimlerinde dey ya da diyagonal atlaklar oluturur (ekil 5b). Yma yapnn yklmasna yol aabilecek en byk tehlike, duvarn dzlemi dna doru yer deitirmeleridir. atlam duvarlarn dzlemine dik kuvvetlere kar stabilitesinde duvar kalnl ve narinlii (ykseklik/kalnlk) nemlidir. Duvar ykseklii tabandaki duvar kalnlnn 8 katn gemedii yaplarn depremlerde iyi davrand gzlemlenmitir. Ayrca duvar stnde duvarlar balayacak bir kiri dzenlemek ya da st kat demesi ya da at sisteminde yaplacak eklerle (konsol) ek dey yk salamak, sistemin dzlemine dik etkiyen yklere kar stabilitesini artrr.

atlaklar malzeme uyumazl olan blgelerde oluur ve dzgn yaylr. Harl birleimle oluturulan kagir duvarlarda zayf har kullanlmas, yanal ykler altnda kagir bloklarn har boyunca kaymasn salayarak krlmasn nler ve enerji dalmn salar. Kaln kagir duvarlarn dey ykler altnda iip almasn nlemek amacyla belli seviyelerde dzenlenen hatllar, duvar yzlerini birbirine balayp salamlatrmann yannda duvarn ykseklik/kalnlk orann azaltr ve ilk atlan oluaca yeri belirleyerek atlaklarn yapya tehlike oluturacak ekilde bir baka yerde ortaya kmasn nler. Duvarlarda oturmalar ve almalar nlemek iin ahap, beton, tula duvarlarda ta, ta duvarlarda tula hatllar kullanlr (ekil 6). Ahap hatllarn kagir duvarlarda kullanlmas 2500 yldr bilinen bir tekniktir, ancak ahabn zaman iinde rmesi, su etkisiyle iip sonra kurumas duvarda oturmalara yol aar. artnameler 1.2-1.5m aralklarla hatl dzenlenmesini tavsiye eder.

ekil 6 Belli aralklarla duvara dik duvarlar ve kesien duvarlar, dey betonarme hatllar ya da destek ayaklar gibi dey desteklerin dzenlenmesi, atlam bloklarn hareketini snrlandrmak iin yararldr (ekil 7). Desteklenmemi duvar uzunluu, duvar kalnlnn 10 katn gemeyen duvarlarn depremlerde iyi davrand gzlemlenmitir.

ekil 7 Kalkan duvarlar gibi ykseklik/kalnlk oran byk olan tayc olmayan duvarlar genellikle ilk yklr. Bu duvarlar yeterli dey ve yatay hatlla balanmaldr.

Anadoluda ina edilen hm ve gz dolma yaplar, kagir bloklarn ahap dey ve yatay elemanlar arasnda dzenlendii karma yapm sistemli yaplardr (ekil 9). Deprem kuvvetleri karsnda sk dzenlenmi ahap dikme ve kuaklar, kagir ksmda X atlaklar olumasn nler. Burada kagir ksmn yok olmas duvarn gmesine neden olmaz.

Hm

Gz Dolma

ekil 9 Yma Duvar Temelleri Geleneksel yma kagir duvar temelleri, betonarme ya da ta srekli temel olarak yaplr. Temel smelini oluturan talar, gerekli dayanm salayabilmeleri iin, iri talardan ve derin balantl yaplr. Temellerin yeterli olmamas yma duvarda oturmalara ve atlamalara yol aar. Antsal yaplarda ters tonoz temellere de rastlamak mmkndr. Anadoluda geleneksel olarak zemin dzeltildikten sonra 15-20cm kalnlnda kum serildikten sonra temel yapmna geilir (ekil 10). Temel altna serilen kumun zemin suyunu yapya iletmemesinin yannda depremde yer sarsntlarn snmlemesi asndan da yarar vardr.

kum beton

ekil 10

at ve Demeler Yma kagir yap duvarlarna oturan deme ve atlar; ahap ak ve mertekli, ahap kirili, elik kirili (volta), prekast beton kirili yada yerinde dkme betonarme deme olarak yaplr. Kagir duvarlar zerine oturan ahap kirili demeler tek dorultuda alr. Ahap deme kirileri kagir duvar neminden korunmal, hizmet sresince dmemesi iin duvara iyi balanmal, herhangi bir nedenle yerinden oynadnda duvar paralamayacak ekilde dnebilmesi salanmaldr. elik I profil kiriler arasnn tula tonozlarla rld volta deme, tek dorultuda alan demelerdendir (ekil 11). Dey deme yklerini tula tonoz kemerleri basnca alarak uzun dorultudaki elik kirilere, kiriler de zerine oturduu duvarlara ya da kirilere aktarr. Yatay deprem ykleri altnda elik profiller kayabilir; tula kemerler, dzlemine dik ve dzlemi dorultusundaki eilme ile zayflayabilir; elik kirilerle tula arasnda dinamik etkileim olabilir ve sistem bir diyafram almas gstermeyebilir.

ekil 11 I profil kiri ularn dik kirilerle balamak, ya da I kiriler arasnda zgara oluturacak ekilde I profiller dzenlemek, geleneksel volta demelerin sismik dayanmn artrr. Tarihi yma yaplarn at ve demeleri tonoz ya da kubbe ile oluturulmutur. Bu erilikli yzeyler, mesnetlerindeki itki kuvvetleri yeterli bir ekilde karlanrsa, olduka stabildir. Diyafram Davran Deprem asndan birbirine dik duvarlarn birlikte almasn salayacak diyafram davran gerei, kaln duvarl ve ince duvarl yma kagir yaplar iin farkldr. Dzlemine dik kuvvetler etkisindeki ktlesel, kaln duvarlarn yer deitirmelerinin snrlandrlmas byk hasarlara neden olabilir, nk duvarlarn dzlemi dorultusundaki ve dzlemine dik hareketlere tolerans olduka farkldr. Kaln duvarlarn dzlemine dik kuvvetler etkisindeki yer deitirmelerinin snrlandrlmas iin gerekli kuvvetler, dzlemi dorultusunda kuvvetler etkisindeki duvarlarn dayanmn aabilir ve bu duvarlarda byk hasarlara yol aabilir. Kaln duvarl

yaplarn at ve demelerini dzenlerken ama kuvvetleri datmak deil, duvarlar pekletirici kuvvetler salamak olmaldr (Klingner, R.E., 1999).

ekil 12 nce duvarl kagir duvarl yaplarn sismik dayanmnda at ve demelerin diyafram davran nemlidir. Diyafram sistemi, diyafram duvar uzunluu boyunca srekli yaplr ve duvara iyi tutturulursa duvarda dzlemi iindeki blok hareketlerini snrlandrc srekli bir eleman olarak davranabilir ve duvarlarn dzlemi dorultusundaki kuvvetlere kar performansn artrr. Sonu Dk dayanml, dktil olmayan ve gevrek malzemeyle oluturulan yma kagir yaplar, uygun tasarm ve detaylandrma ile yaplr ya da glendirilirse dktilitesi zayf ve krlgan davran gstermez ve deprem performans artrlabilir.

Referanslar
Arun G., 2004, UR Masonry Construction- EQ Resistant Design, UIA International Seminar Disasters and Architects, Chamber of Architects Corradi, M., Borri, A., Vignoli, A., Experimental Study on the Determination of Strength of Masonry Walls, Construction and Building Materials 17, 2003, s: 325-337 Croci, G., Yeomans, D., Arun, G., Kelly S., et.al, 2002, ISCARSAH Recommendations for Analysis and Restoration of Structures of Architectural Heritage, International Scientific Committee for the Analysis and Restoration of Structures of Architectural Heritage, Madrid Klingner, R.E., 1999, Behavior of Masonry in the Northridge and Tecoman-Colima Earhquakes: Lessons learned and changes in the design provisions, Proc.of The Seismic retrofit of Historic Buildings Conferece, S.Francisco, Ca Mourad, S. A., El-Hakim, F. A., 1996, Evaluation of Structural Integrity of Damaged Masonry Building, Journal of Performance of Constructed Facilities, pp. 73-78