11.2.

ENTERKONNEKTE SiSTEM

ekil:

1-10. Enterkonnekte Enerji Sistemi.

Bir blgenin veya bir lkenin elektrik enerjisi ihtiyacn karlamak zere, o yerin btn elektrik santrallan, trafo merkezleri ve aboneleri arasnda kurulmu olan sisteme "ENTERKONNEKTE SiSTEM" ad verilir. Bu sistemde termik ve hidrolik santral fark gzetilmez. Ayrca byk kk santral ayrm da yaplmaz. Tketim merkezleri bu sistemden, ok byk veya nemli arzalar dnda kesintisiz enerji alabilirler. ekil: 1-10. da enterkonnekte bir enerji tama sistemi' grlmektedir. Bu sistemi besliyen A-B-C gibi santrallar hem enterkonnekte ebekeyi besler, hem de bulunduklan blgenin enerji ihtiyacn karlar. Bu sistemde verimli ve gvenilir bir alma yapabilmek iin YK DAITIM MERKEZLERi kurulmutur. Enterkonnekte sistemin stnlkleri ile sakncalar unlardr: A- stnlkleri: 1. Besleme sreklidir. Enerji kesilmesi ok az grlr. 2. Sistemin verimi yksektir. 3. Yakttan ekonomi salar. 4. Santrallar uygun yerlerde kurulaca iin kurulu ve iletme masraflar azalr. 5. Kk santrallar yerine byk santrallar kurulabildii iin retim, iletim ve datmda verim ykselir. 6. Yedek generatr gc en kk deerdedir. B- Sakncalar : 1. Sistemin ksa devre akm ok fazladr. 2. Ksa devre iyi hesaplanmazsa veya nleme durumu iyi dnlmemise bundan ok sayda abone etkilenir. 3. Sistemin kararlln (stabilite) salamak olduka zordur.

11.3.EBEKELERDE KISA DEVRE OLAYI: Enerji iletim hatlarnda iletken kopmas, izolasyon bozulmas ar gerilim, yldrm dmesi vb. nedenlerle ksa devreler grlr. Ayrca fazlarn topraa yapt kaak sonunda da toprak arzas ortaya kar. Enerji iletim hatlarnda en nemli arza ksa devredir. Ksa devrenin zararl etkilerinden abonelerin etkilenmemeleri ok nemlidir. Bu nedenle ksa devreyi incelemek ve etkilerinden nasl korunulacan bilmek gerekir. Enerji iletim hatlarnda bir ve fazl ksa devreler vardr. Bunlardan yalnz fazl ksa devre simetrik olup, incelenmesi daha kolaydr.

ekil:

4-3.

Fazl ksa devre ve ksa devre akm Bileenleri.

Ksa devre, ebekelerde termik ve dinamik zorlamalar oluturur. Ayrca sistemin kararll bozulur. Dinamik ve termik etkiler akmn karesi ile orantldr. Bu bakmdan ksa devrede geecek akmn nceden bilinmesi ve bu akm kltmenin yollarnn bilinmesi gerekir. Ksa devrenin etkilerini azaltmak iin u ilemler yaplr": 1 Yksek gerilim sigortalan ve koruyucu direnler kullanlr. 2 Reaktans bobinleri (Drossel) kullanlr. 3 ebekeler uygun ekilde dzenlenir. 4 Baralar blmlere ayrlr. 5 Ksa devre gerilimi yksek transformatrler kullanlr. Bu 'dzenlemeler sonucu ksa devrenin etkileri azaltlr. Ancak ksa devreye engel olmak mmkn deildir. Ksa devre olutuunda devreyi akmsz brakan yksek g alterleri rnein kesiciler kullanlr.

11.4.ALT SAHASINDA BULUNAN CHAZLAR 1. G trafolar 2. Kesiciler 3. Ayrclar 4. l trafolar (Akm,Gerilim trafolar kaplin kapasitrler) 5. Line-trep (Hat tkac) 6. Baralar 7. Parafudurlar 1. G TRAFOSU Transformatrn tanm: "Sarglarn birisinden geen bir alternatif akm sistemini, elektro-manyetik endksiyon etkisi ile, teki sargsnda ayn frekansl fakat farkl iddet ve gerilimde baka bir akm sistemine dntren statik bir elektrik makinesi" olarak tanmlanabilir Santrallerde generatrler yardm ile retilen elektrik enerjisinin gerilimi ok yksek deildir.Generatr k gerilimleri 0,4-3,3-6,3-10,6-13,0-14,7-15,8 ve 35 Kilovolt (kV) deerlerindedir.Bu gerilimler enerjinin ok uzak blgelere tanabilmesini salayacak kadar yksek olmadndan Gerilimi ykseltilmesi ancak transformatr ile gerekletirilir Santralim izde generatrler vastasyla retilen gerilim 13.8kv olup, g trafolar vastasyla 1 54Kv - 380Kva ykseltilerek enterkonnekte sistemine verilir. 2. KESCLER Tanm-. Kesiciler, yk ve ksa devre akmlarn kesmeye yarayan aygtlardr. faz kumandal kesicilerde bir ama bobini ile bir kapama bobini bulunur. Bunlara ait mekanizmalarn almasyla, her faz birlikte aar ve kapama ilemi yapar. Bu tip kesiciler, transformatr fiderlerinde ve tekrar kapamasz ya da fazl tekrar kapama yaplacak fiderlerde kullanlr. Orta gerilimli ebekelerde tek faz kumandal kesiciler kullanlmaz. Kesiciler, arkn sndrld ortama gre deiik tiplerde imal edilmektedir. 2.1.Yaps, eitleri ve zellikleri Kesiciler faz kumandal veya tek faz kumandal olabilirler. Orta ve yksek gerilim sistemlerinde, yk altnda, yani devreden akm ekilirken sratli ve emniyetli ama ve kapama yapabilen alterlerdir. Ayrclara gre daha karmak bir elemandr. Dahil ve haric olarak imal edilebilirler. 2.2. Kesicilerin tipleri Kesiciler arkn sndrld ortama gre deiik tiplerde imal edilirler. Bunlardan balcalan unlardr: Haval tip kesiciler Yal tip kesiciler Gazl tip kesiciler Vakumlu tip kesiciler 2.2.1.VAKUMLU KESCLER Havas boaltlm vakum hcresinin ierisinde vakum altnda (10-9 mbar) bulunmasndan dolay hareketli kontan sabit kontaklardan ayrlmas ile kontaklar arasnda bir metal buhar ark oluur. Bu metal buhar ark snnceye kadar devam eder. Akm sfr

deerine ulanca ark sner. Kondanse olan metal zerrecikleri tekrar kontaklara dner ve bylece kontak malzemesinin anmas nlenmi olur. Ayrma aralnn vakumla ok iyi yaltlm olmas sayesinde ark tekrar tutumadan devrenin akm kesilmi olur. Mekanik adan dayankl kesici tipidir. Elektriksel mr ok yksektir. Ksa devrede 100 anma akmnda ise 20000 ama yapabilir. Tahrik mekanizmas yay elle kurulabilecei gibi motor yardmyla da kurulabilir. Yksek performansl az bakm gerektiren bir kesici olduu iin son yllarda orta gerilimde yaygn olarak kullanlmaktadr. Vakumlu kesicilerde kontak yaps nemli olup ark srasnda oluan metal buhar yine kontak stne ker, Bu da kontak mrn uzatr. Kontak malzemesi az gz emici , yk sek elektiriki dayanma haiz olamldr. Kontak malzemesi olarak simtellelemi krom-bakr karm kullanlr. Vakuma dayankl tpn imali hassas olup, 550 ye kadar stlarak absorve edilmi gazlarn kmas salanr. Tp 10-9 mlbar lk basnca drlrse bu ekildeki basn 20 seneye kadar idare eder. Vakumlu kesiciler endsriyel ebekeler iin uygun olup bakm mmkndr. alma srasnda X n yayma tehlikesi vardr. Kesicilerin altrma tertiplerinin ve yardmc tehizatnn malzeme yapmndan ileri gelen bozukluklarn belirlenmesi iin kontrolleri yaplr. Kesicilerin bakm yaplmadan nce enerjisinin kesilip yedee alnmas gerekir. Bakmlar yaplmadan nce gzle dtan kontrol edilir. Daha sonra sklerek balantlarn salam olup olmad faza ait kontaklarn ayn anda ald veya kapand kontrol edilir Bozulan veya anm olan kontaklar yenisiyle deitirilir. Haval ve gazl kesicilerde kaak olup olmad kontrol edilir. Eksilen gaz var ise ilve edilir. Kesicilerin ark sndrme ve kumanda sistemlerinin alr durumda olmalarnn salanmas iin gerekli bakmlar yaplmaldr.

a) V

vakumlu kesicilerin stnlkleri unlardr: a.1) Mekanizmalar basittir, a.2) Ama ilemi iin ek tehizat gerektirmez, a.3) Kesme hcresi dndaki tehizatn onarm ve bakm kolaydr, a.4) Boyutu kktr, a.5) Mekanik dayankll 30 000 ama kapamaya izin verir, a.6) Anma akmnda kesme says 10 000 civarndadr, a.7) zellikle kapasitif devrelerin kesilmesinde daha uygundur, a.8) Tekrar kapama yaptrlmas mmkndr, a.9) Ama ileminde artk gaz karma sorunu yoktur, a.10) Kesme zaman 3-5 periyottur, a.11) Yanc ve patlayc ortamda sorun yaratmaz, a.12) Dnyada kullanma eilimi artmaktadr. b) Buna karlk: b.1) Kesme hcresinin fiyat daha pahaldr, b.2) Sahada yaltm dzeyi kontrol iin Y.G. test cihaz gerekir, b.3) Kesme hcresinde szdrmazlk rzkosu mevcuttur, b.4) Akm koparmada darbe snrlayclara gereksinim duyulabilir, b.5) Fiyat yksektir, b.6) Vakum dzeyinin belirli periyotlarla bakm gerekir.

2.2.2.SF6 GAZLI KESCLER

Son yllarda byk kullanm alan bulmu olan yeni bir tip kesicidir. Hacimlerinin kk olmas nedeni ile kapal meknlarda da kullanlmaktadr. Kesicinin alma prensibi sabit basntaki (4-6 bar) SF6 (Slfr hekzaflorr) hareketli kontaktaki piston vastas ile sktrlarak ark zerine flenmesi ve arkn koparlmasdr. SF6 gaznn yaltm zelliinden dolay kontaklar aras alma mesafesi ok kktr. Bu tip kesiciler hidrolik kumandal olup kesme odasnda SF-6 gaz bulumaktadr. Ya basnc elekrikli pompadan salanr. Birinci basamakta pompa ya D takndan emer ikinci basamakta dalgalanmay nleyen CAP tankndan geirerek akmlatrleri (B10-B1B2...)doldurur. Ya kutuplardaki akmlatrlerde azot gaz altnda depolanr. Motopompun devreye giri ve k hidrolik manostatyla ayarlanr. Geri dndrmez valfi yksek basnl yan, dk basnl yaa ksmna dnn engeller

a) Sf6 Gazl Kesicilerin stnlkleri unlardr: a.1) Di elektrik dayanm gerilimi, ayn basntaki havaya gre kat deerdedir. barlk basnta, transformatr yann di elektrik dayanm gerilimi gemektedir, a.2) Kayp faktr (tg) ye gre ok kktr, a.3) Is iletim katsaysnn yksek olmas, alak iyonizasyon nedeni ile, sy ok abuk evreye datr, ve arkn abuk soumasn salar, a.4) Devre kesilirken oluabilecek tekrar tutumalar ve bu nedenle de ar gerilimleri nler, a.5) SF6 gaz, metallerle kimyasal tepkimeye girmez, a.6) SF6 gaz, renksiz kokusuz, ve zehirsizdir havaya gre be kat daha ardr, a.7) Yksek ark ss sonucunda kimyasal olarak ayran gaz, ksa zamanda tekrar eski haline dnd iin, uzun sre ilave edilmeden kullanlabilir. a.8) Tm ksmlarn onarn ve bakm mmkndr ve masraf azdr, a.9) Sahada yaltm testi iin zel cihaz gerektirmez, a.10) Boyutu kktr, a.11) Akm koparmada sorun yaratmaz, a.12) Mekanik dayankll 10 000 ama kapamaya izin verir, a.13) Anma akm says genelde 10 000 civarndadr, a.14) Tekrar kapama yaptrlmas mmkndr, a.15) Kapasitif ve endktif akmlarn kesilmesinde daha uygundur, a.16) Yanc ve patlayc ortamda kullanlmas sorun yaratmaz, a.17) Kesme zaman 3-5 periyottur, a.18) Fiyat ok pahal deildir, a.19) Dnyada kullanlan eilimi artmaktadr. b) Buna karlk: b.1) Gaz kaa rizikosu vardr, bir miktara izin verilir, iyi izlenmesi gerekir, b.2) evreye artk gaz yaylr. 2.2.3.Kesicilerin Kullanma Yerlerine Gre Tanm a- k Kesicisi stasyona enerji tayan bir hattn bir trafoyu veya bir mteriye hat veya kablo donanmn baraya balayan kesicilerdir. b-Transfer Kesici Bir tehizatn kendi kesicisi yerine geebilen ve ana baray transfer balayan kesicidir. Bir transfer kesici sadece bir k iin kul birden transfere alnamaz. c- Bara Blmleyici Kesici Bir baray ikiye ayran kesicidir., d- Bara Balayc Kesici enerji tayan

baraya lanlr. ki k

Ana bara ile yardmc baray birbirine balayan kesicidir. (KUBLAJ KESCS)

3. AYIRICILAR Tanm: Orta ve yksek gerilim sistemlerinde devre yksz iken ama-kapama ilemi yapabilen ve ak konumda gzle grlebilen bir ayrma aral oluturan salt cihazlardr. Uygulamada "Seksiyoner" olarak da bilinirler. Son zamanlarda bu ifade kullanlmayarak sadece "Ayrc" denilmektedir. Tesis blmlerini birbirinden ayrp bakm ve kontrol ilerinin gvenli bir ekilde yaplmasn salar. Ayrca birden fazla ana bara bulunan sistemlerin ama ve kapama manevralarna hazrlanmasnda ve kuplaj operasyonlarnda kullanlr. Ayrclar ile, devreden akm geerken yani devre ykl iken ama kapama ilemi yaplmaz. Eer yaplrsa ayrc ve ayrcy ap kapatan kii zarar grr. Bu sebeple ama kapama ilemi yaplrken ilk nce ayrc alp kapatlmaz. Ama kapama ilemi yaplrken u ilem sras takip edilir; lk nce kesici alr. Daha sonra kesicinin giri ve kndaki ayrclar alr. Kapatlrken bu ilemin tersi olarak ilk nce ayrclar kapatlr. Daha sonra kesici kapatlarak devreye enerji verilir. Kesici yoksa alclarn yk devreden karlr, sonra aync alr. 3.1.Grevlerine gre ayrc eitleri ve kullanma yerleri a. Hat ayrcs b. Bara ayrcs c. Toprak ayrcs d. By-pass aync e. Transfer ayrcs f. Bara blmleyici aynclar

a- Hat ayrcs: Enerji nakil hatlarnn giri veya klannda beraber kullanld kesici ile hat arasna balanr. Beraber kullanld kesici ak iken ama ve kapama yapabilen aynclardr. b- Bara ayrcs: Enerji nakil hatlarnn baralara giriinde ve knda kesici ve bara arasna balanr. Beraber kullanld kesici ak iken ama kapama yapabilen ayrcdr. c-Toprak ayrcs: Enerjisi kesilmi devre veya hatlarn zerinde kalan artk enerjiyi topraa aktmaya yarayan ayrcdr. Beraber kullanld kesici ve aync aldktan sonra kapatlabilir. Hatta enerji varken kapatlamaz. Devrede enerji varken kapatlmasn nlemek iin deiik ekillerde alan kilit tertibatlan vardr. Bu kilitleme mekanizmalan sayesinde beraber kullanld kesici ve aync ka pal iken toprak ayrcsnn kapanmas engellenir.

d- Bay-pass ayrc: Tek bara sisteminde devreden enerji ekilirken, yani beraber kullanld kesici kapal iken, alp kapatlabilen ve kesiciye paralel balanan aynclardr. Kesicinin anza yapt veya bakma alnd zamanlarda baraya enerji vermeye yarar. Kesici arzalandnda ve bakma alndnda kesici gibi kullanlarak devreye enerji veren bir yk ayrcsdr. Mecbur olmad srece kesici ak iken kapatlp almaz e-Transfer ayrcs: ift bara sisteminde ana bara ile transfer baray (yedek bara) birletirir. Ait olduu kesici kapal iken alp kapatlan ayrcdr. Fiderin kesici ve ayrclar, arza yapt veya bakma alnd zamanlarda, enerjinin srekliliini salamak iin, transfer bara zerinden fiderin beslenmesini salar. f-Bara blmleyici ayrclar: Ayn gerilimli baralann birletirilmesinde veya ayrlmasnda kullanlan ayrclardr. 3.2.Kumanda ekillerine gre ayrc eitleri a. Elle kumandal (staka ile) ayrclar b. Mekanik kumandal ayrclar c. Elektrik motoru ile kumandal ayrclar d. Basnl hava ile kumandal ayrclar a- Elle kumandal (staka ile) ayrclar Emniyet mesafesi fazla olan baz ayrclarda ama kapama ilemi yaplrken mekanik hareketi salayan kol uzaktan bir staka (fiber malzemeden yaplm, ucu kancal uzun sopa eklinde bir alet) ile hareket ettirilir. Ama ve kapama ilemi staka ile yapldndan bu ismi alr. b- Mekanik kumandal ayrclar Ama kapama ilemi iin hareketi salayan dzenin almasn 30 mm apnda ve 3 m boyunda galvanizli elik malzeme yardmyla elle yaplan ayrclardr. Bazlarnda bu mekanik dzenek dililerle hareketin iletildii bir sistemdir. c- Elektrik motoru ile kumanda edilen ayrclar Ayrcnn ama kapama ilemini yapan mekanizmann hareketi bir elektrik motoru ile salanr. Elektrik motoru bir ynde altrldnda ayrc kapanr, dier ynde ayrc alr. Motorlu kumandal sistemlerde motorun hareketi zel bir dili sistemi vastasyla k miline iletilir, motor ve dili sistemi; yardmc kontak takm, ile birlikte d tesirlere kar korunmu ve stcl bir kutu ierisine yerletirilmitir. Kullanlan motorlar D.C veya A.C motor olabilir. Enerji kesilmelerinde elle kumanda edilebilirler. d- Haval kumandal ayrclar Ayrcnn ama kapama ilemini yapan mekanik dzenek haval (Pnomatik) bir sistemle hareket ettirilir. Pnomatik sistemin dz almasyla ayrc kapanr, ters almasyla ayrc alr.

3.4. Kesici Ve Ayrclarn Numaralama Sistemi S a lt sa h a la rn d a b u lu n a n b a la m a e le m a n la rn d a n o la n la rsici eve a yr a p la n m a n e v ra la rd a ta b lo c u y a c ke z rin d e y d o ru v e d a h a s ra tli h a d im ka n s a la m a k a m a c ile te h iza t n u m a ra la n d rlm tr. m le a

V e rile n n u m a ra la rn s o n ra k a m la r d a im a te h iz a tn kb e lirlem aA y e rin i a k i ta b lo d a n u m a ra la r ve te h iz a t u lla n r. a d is im le ri v e rilm i tir.

Tablo: l SON RAKKAMI 1 (Bir) 2 (ki) 3 () 4 (Drt) 5 (Be) 6 (Alt) 7 (Yedi) 9 (Dokuz) 0 (Sfr) TEHZAT ADI A yrc K esici A yrc K esici A yrc K esici A yrc A yrc A yrc KULLANILDII YERLER H at ayrclar H a t ve ya fid er k ke sicile ri B ara ayrcs B a ra b l m le y ici ke s ici T ra fo g iri ktra n s fe r ke sic in in a n a b a ra ile ta ra fn da ki ayrcla r. T ra fo g iri ktran sfe r ke sici ile T ra fo g iri ktra n s fe r ke sic in in tra b a fe r ile n s ra ta ra fn d a k i a y rc T ra n sfe r ve ya B a yp a s ayrcs T o prak A yrclar

K T E E E L L M L R K ilitle m e le r e le ktrikse l cih a zla rn y a n l m a n e v ra y a k a r ve ru n m aza m a n d a b u ciha zla r kulla na n sn k o a yn g re vlin in i ka za sn a u ra m a salam ak am ac ile yaplrlar. m asn K ilitlem ele r b l m d e in celenirler : A - A yrc ile a yrc a ra snd a kilitle m e 1 ) T o p ra k ayrcs ile h a t a yrcs a ra sn d a , 2) T o prak ayrcs ile ba y-pa ss ayrc ve ya tra nsfe r ayrcs arasnda,

B - K e sici ile a yrcla r a ra sn d a kilitlem e 1) Mekaniki kilitleme 2) Mekaniki-elektriki kilitleme 3) Elektriki kilitleme C - K e sici za ti kilitle m e si A- AYIRICI LE AYIRICI ARASINDA KLTLEME : B u kilitle m e de am a, bir a yrc kapal ike n dierinin 'kap atlm a sn nlem ektir. B a lca ku lla n lm a ala n la r 1 } T o p ra k a yrcs ile h a t a yrcs a ra sn d a 2) T o prak ayrcs ile bay-pa ss a yrcs ve tran sfersn d a ya pala n kilitle m e d ze n le rid ir. ayrcs ra

Y u ka rd a ki kilitle m ele rin o rta k bir ya n la r va rd r. B usi la rn zerin de alacak inatla rn statik ele ktrik n ha t b irin ci yklerind en korun m a sa la m a k ze re to p ra kla n m h a t ze rin e ya nllkla edilm e sini tb ik m e k, ikincisi la rn g e rilim ta nle ise ge rilim li bir ha t zerin e top ra snn kap atlm a m a sn ve bu yzden ok b y k arzalarn m eyda na gelm e m e k a yrc ni salam aktr. 1 - T o p ra k A yrcs ile H a t A yrcs A ra snd a K ilitle m e : e kil- 1 'd e to p ra k a yrcs ile h a t a yrc s a ra sn d a kiakilitle a ne yi L m a d e n i d is k le r v e b u d is k le r z e rin d e k i s la y m M b ir p a r a la rd r. le r a yrcla rn ile tm e m e k a n iz m a la rn n h a re k e tli k ka yn a z e skca b a la n m la rd r D isk o lla r kla rin e ve on la rla b e ra b e r h a re ke t e tm e kte dirle r. B u kilitle m e d ze nin de ayrclarda n biri kapal iken diekrini mpa tn d e ild ir. e k il- 2 'd e to p ra k a y rc s m a m ka k ile h a t a yrcs sn d a k i kilitle m e b u b l m eo rn ekk g ste rile b ilir. A y n erind ze ler, ve toprak ayrcs a ra la ra k il e gr ile h a t a yrc s n n h a re k e tli kla rn kb irle tire n ke s ik izg y ler b ir k ilitle m e n in v a rl n ifa d e o n ta b ile eder. 2 - T op ra k A yrcs ile B ay-pa ss A yrcs ve T ran sfer A yrcs A ra snd a ki K ilitlem e : e k il- 2 'd e g r ld g ib i tra n s fe r a y rc s n a m a k v e y a c k ailea m a ktm e m e k a n iz m a s n h a re k e t am p is le e ttire b ilm e k i in C i tra ntlife r k e s ic is in d e n a ln a n a n a h ta r ile b irin c i k ilit a lrp d ak a yrc ran n D ia re tli a re s to ra h a so n s a n a h ta r ile ik in c i k ilit a lr. m a n e vra s b itin ce d e h e r ik i kilit d e k ilitle n ir. C a n a h ta ra ya dp va m ne d ilir D A y rc r a ln e m a v a n a h ta r tra n sfe r a yrc s a ksa a ln ab ilir,u ka ps re c e k ilid in d e n k a rla m a z . B y le c e i g v e n olur.p e k i tirilm i o ld u a l li i

T o prak a yrcs ile B a y-pa ss a yrcs a ra snda ki kilitle m e ninkayg u a n la tla n a b e n ze m e kte d ir. Y a ln z b u n d a la n yu u rd a B a y-p a ss a yrcs i b ir tan e o lup , bu kilit to pra k a yrcs a k ike n alna n a lab ilm e kte , B a y-pa ss a yrcs kilid tar ile bir a na h ka pa tld n da D a na h tac a yrin d e n ka rla m a m a kta d r. A n a h ta r, a yrc a n ca k a ld n d a a l r kilid nabilm ektedir.

B- KESC LE AYIRICILAR ARASINDA KLTLEME B ir k e s ic i k a p a l ik e n d e v re s in d e k i a y rc n n y a n ls o n u cua a lm a s a yrc n n ta h rip o lm a s n a ; d a h a b ir m n e v ra n e m lis i b u i le m i y a p a n in g eici k rl kle re , de ri yan kla r g ib i yara la nm a la ray a ramkasns h a y a tn g revlin v e u e n t a k a y b e tm e s in e n e d e n a la b ilir. te b u is te n m e y e n o la y la r n le m e k i in k e s ic i ile a y rc la r a lenir. d a k ilitle m e le r ra s n B un lar eittir.

1 - M ekan lki K ilitlem e : B u k ilitle m e d e a y rc i le tm e m e k a n iz m a s n n h a re k e tin kilitsve b u nk ilid i a m a ya ya ra ya n b ir a n a h ta r b ir i k tla y a ku lla n a lm a kta d r, A n a fide r se rviste ike n ke sici ze rin de kalr, yan llkla a lna ca k olursa ke sici o to m a tik o la ta r h

10

kum an da s a lr ve a a r. S ervise a lm a m an evra s sonunda kesici kilidin e sokulan anahtar d nd rlm ezse kesici uzakta n el kum a nd a alam az. H e r kesicin in yalnz bir ana htar vardr.eB u e s ic htarin k ilid in e u y m a d g ib i k e n d i fid e ri z e rin d d i r k a na ile r o lm a y aayrclarn kilidini de aam az. n A y rc k ilitle ri m a n e v ra y a p a n n k o la y c a k u lla n m a s n s a la y a c a k y e rd e o lu p , a y rc k u m a n d a k y a n b a s n d a b u lu n u r. anilitle d nd rm ek le u za yp , k salan bir pim v ardr. K ilit a ksa p im k sa du rum d a, kilit K a htar d urum d a dr. A y rc i letm e m e k a n iz m a s n a k ay n ak ile sk c a b a lb ir ad is kin k9 0 da ra lk ile ik i ta n e o y u u v a rd r. B u d ire e lin e o y u k la ra g ire n a y rc n n i le tm e m e k a n iz m a s n y a a k v e y a k a p a l o la ra k k ilitle m e y e p im yarar.

B u kilitle m eyi g e re kle tiren an a hta r ay rc kiliditeak k a rla kilit z . B y le c e i le tm e c i a y rc a m a v e y a n ike n m a k a p a m a i le m in i besi iin uy arlm olur. H e r ayrc m an ev ras sonu cu m asn n m eka niz ettirilm em e si d e tirm i ile tm e ha reke t sa la nlm olu r. ekil- 2 'de g rle n kilitlem e b asn l ha va l ke sicile tr. Buyg ula nma yrclar ya lnz y aknd an rde u rad aki m eka niki olarak ku m an d aldrla r. 2 - M e kan iki-E le ktriki K ilitle m e : B u kilitlem ed e d ah a nc e yuka rd a in cele nm i o lan m d e a n la tla n a n a h ta r k ilit d z e n i y e rin e k u lla n lm a k e kan iki kilitlem e z e re h e r a y rc a nd a do la bnd a bire r ele ktrom kn a ts va rd r. A yrc lar eb yak ilitle y ak n d a n m e ka n iki o la ra k k lim d u ln z m ed e ku m a nd a e d ilirle r. e k il- 3 'te k i p re n s ip e m a s n d a g r le n e le k tro m k n ka bla j e k il- as e birlikte g r leb ilir. a ts em 1 'd ile

B u k ilitle m e n in p re ns ib i; k ilit zm e b uto n u n u n k u m tromak e tti i a n cak ke sici ak ise e ne rjile nip a yrc a n d na ts e le k isle tm e m e ka nizm as rbe st b ra kr. A k si h alde ke sic i ka fa l ik en kilit z m e b u to n u na n e k ad a r ba sls a e le n se e n e rjile nm e d i iin de n ay rcla r htirm ke t m t m k n o lam a m a k ta d r. B u s a lay a n ke s ici ile tm e m e k a n iz m a a re e k e y a rdm c k o n ta k k e s ic i a k is e d o ru ak m n e le k tro m kn am a ula e eadsen a ; es ici k ap a l ise do ru a km ts sa a d m r, k d e vre sin i ta m am lay am a z. D zenin alm as yledir ; K ilit zm e butonuna baslp elektrom knats enerjilendiinde kar eker, palete bal pim ayrc sndaki paleti iletm e m ekanizm asn ser brakr. A yrc kum a nda kolu am a ve kapam a ynnde dndrlm eye best balanrken buton braklr ve bu hareket son bulunca palete baly pim bir ile ayrc diskinin oyuun a g irer. A yrc ya etkisi kilitlenm itir.undan sonra kesici kapatlrsa yanl bir m anevra sonucu ayrc alam az. B 3- Elektriki Kilitlem e : D aha nce etd edilen kilitlem elerden olduka deiik bir O rtak yan m ekaniki-elektriki kilitlem edeki dzendedir. gibi kesici ha reketli kolu zerindeki yardm c kontaktr. A yrclarn alm as veya kapatlm as ke m m kn sici kapal ise deildir. ekil- 3 ve ekil 4 'te k esic id e bu lu n an ya rd m c ko nta n iken ayrc kum anda butonuna ak kesici baslarak ait olduu am a veya m knatsn devreye girm esi grlebilir. elektro K esici hi bir kstlam a olm adan kum anda panosundan alp kapatla bilir.A yrclar da kum anda panosundaki am a veya kapam a butonlar ile K esici ak ise baka bir kilit ltrlrlar. a zm e ilem i gerekm ez.

C- KESC ZAT KLTLEMES : K esici za ti kilitlem esinde am a ; kesicin in am as srasnda oluan elektrik arknn sndrlem em esini nlem ektir. B asnl haval kesicilerde uygulanan bu kilitlem eyi aadaki gibi ksaca anlatm ak m m kndr.

Basnl havali kesicilerde elektrik ark basnl hava m ektedir. E er kesici zati tankndaki yedek ile sndrl havann basnc yeterli se kesici kontaklar arasnda zellikle am a srasnda byk a niktarda olu deil m arkn snd rlm esi m m kn olam az ve kesici tahrip olabilir. B u gibi b yk zararlar n lem ek iin kesici zati k dzen lenm itir. B u kilitlem eyi salayan ve her kesicide birer adet bulunan cihaz ostat isim li m an kesici zati

11

tankndaki havann basncn devam l olarak m ektedir. H ava basnc ayarlanan norm al basntan aaya kontrol et dnce zerin elektriki kontak kapanr. K apanan bu kontak bir kontaktrn bobininita kt r ka p a n r ve deki e le rjile r, ko n ke s ic i a m a d e vre s in e se ri g ire ta ir ako n ke sic i a m a ku m a n d a s a la m a z. B yle ce is te r e sin ,ku m a n d a e d il n b a r, lle iste r b ir ko ru m a r le si ile ku m a n d a e d ils in ke s ic iyi a m a k m m k n o la m a m a kta d r. S o n u o la ra k ke s ic i ye te rs iz h a va a trl az, tah rip o lm aktan ku rta rlr. m u h ususu ha trla tm a k ye rin de ola ca ktr. K ilitle m e le rin n o rm a l a l p a l m a d k la r d e va m l e dilm k liko n troelirli s re ler ile b akm ya plm a ld r. o la ra e ve b l A rza la r e n ksa za onarlm aldr. m anda

12

13

14

15

16

4.L TRANSFORMATRLER Alternatif akmda yksek gerilim ve byk akmlarn l aletleri ile llebilmesi ok zor ve tehlikelidir. nk l aletinin yksek gerilimden yaltlmas ve alet bobinlerinin yksek akmlara dayanacak kesitlerde yaplmas belirli deerlerden sonra mmkn olamaz.Bu nedenle yksek gerilim ve byk akmlarn llmesi iin l transformatrleri kullanlr. l transformatrleri yardm ile yksek gerilimler ve byk akmlar, transformatrn ikinci devresinde, ll aletlerinin lebilecei deerlere indirilir. l transformatrleri, lmelerin gvenlik iinde kolay ve doru bir ekilde yaplmasn salad gibi, alanlar da yksek gerilimlerden korur. TANIMI : l transformatrleri byk akm veya yksek gerilimi belli bir oran dahilinde dren; l aletlerini ve rleleri besleyen cihazlardr. AMACI : l transformatrlerinin kullanma amalan unlardr :

a.

l aletlerinin lme hudutlarnn bytlmesi salanr. imkan salarlar.

b. l aletleri ve koruma rlelerini primer gerilimden izole ederek gvenli almaya c. l transformatrleri ile deiik primer deerlere karlk, standart sekonder
deerler elde edilir.

d. Koruma rlelerinin, l aletlerinin ve sayalarn akm ve gerilim devrelerinde eitli

balantlarn yaplmas salanr.

e. l aletlerinin ve koruma rlelerinin kk boyutlu ve

hassas olarak imal edilmesini salar. HATA SINIFI : l transformatrlerinin hata snflar her lkenin standartlarnda verilmekle birlikte genellikle 0,1 - 0 , 2 - 0 , 5 - l -3 - 5 eklindedir. 0,1 ve 0,2 snfl l transformatrleri : Labaratuarlarda 0,5 snfl l transformatrleri: Hassas lmelerde, 1.snfl l transformatrleri : Endstriyel lmelerde, 3 ve 5 snfl l transformatrleri: Fazla hassasiyet gerektirmeyen lmelerde kullanlr. l transformatrleri genel olarak akm ve gerilim lmelerinde kullanlr. Buna gre iki ayr zellikte l transformatr yaplmtr. Bunlar : 1- Akm transformatrleri 2- Gerilim transformatrleri

6.3.1- Akm l transformatrleri: Primer akmn belirli bir oranda dren ve primer akm ile sekonder akm arasndaki faz fark yaklak sfr derece olan bir l transformatrdr. Akm l transformatrn oluturan blmler unlardr:

17

Primer sarg: Devreye seri olarak balanr. Az sipirli ve kaln kesitli olarak sarlr. Sekonder sarg: Sipir says ok ve ince kesitli tellerden sarlr. l aletleri sekonder sargya seri olarak balanr. Manyetik Nve: 0,30-0,50 mm kalnlnda silisli salarn preslenerek paketlenmesi ile meydana getirilir. zolasyon malzemesi: Kuru tiplerde sentetik (epoksi) reine ile izole edilir. Yala izole edilen tipleri de vardr. Yal tiplerde birde izolatr bulunur. Akm trafolarndan geen akm manyetik aksn meydana getirir. aks sa nve zerinden devresini tamamlar. Sekonder sarg bu deiken aksnn etkisinde kald iin ularnda bir gerilim indklenir. ndklenen bu gerilim sekonder devreden bir akm gemesine sebep olur.

ekil 5.26: Akm trafosu prensip ekli

Akm trafolarnn sekonder sargsnn bir ucu gvde zerinden topraklanr. Primer sarg ile sekonder sarg arasnda meydana gelebilecek bir ksa devrede primer devre gerilimi topraklanan sekonder sargs ucundan devresini tamamlar. Eer sekonder sargs topraklanmam olsayd ksa devre .arzas ile primerin yksek gerilimi sekondere bal olan koruma ve l cihazlarnn zarar grmesine sebep olurdu. Akm l trafolarnn sekonder sargsnn ular primerden akm geerken herhangi bir sebeple ak braklmamaldr. Eer ak kalrsa sekonder sargda oluacak olan primer sargnn manyetik aksnn azaltc yndeki manyetik ak ortadan kalkar. Dolaysyla primer sargdan geen akma bal olarak primerin manyetik aks artar. Sekonder sargnn ularnda ar gerilim oluur. Bu sebeple ak kalabilecek akm trafolarnn sekonder ular ksa devre edilir. Sekonder sargnn ularnn ak kalmas durumunda aadaki hususlar meydana gelebilir: Akm l trafosunun nvesi ve sarglan snr. Sekonder sargnn ularnda fazla bir gerilim indklenir, l cihazlar ve personel zarar grr. Transformatr hasara urar. Yukarda aklanan olumsuzluklarn meydana gelmemesi iin akm l trafolarnn sekonder sargs ular kesinlikle ak braklmaz, ksa devre edilir ve bu ulara sigorta balanmaz.

18

ekil 5.27: Akm trafosunun sekonderinin topraklanmas

Akm Transformatrlerinin Snflandrlmas: a) Kullanma Amalarna Gre Akm Transformatrleri: 1- l akm transformatrleri 2- Koruma akm transformatrleri b) Dntrme Oranlarna Gre: 1- Bir dntrme oranl akm transformatrleri 2- ok dntrme oranl akm transformatrleri c) Soutma ekline gre: 1- Yal akm transformatrleri 2- Yasz (haval ve kuru) akm transformatrleri d) Yapllarna gre 1- Sargl tip akm transformatrleri 2- Bara tipi (ubuklu veya kamal) akm transformatrleri e) Kullanldklar yerlere gre: 1- tip (bina ii) akm transformatrleri 2- D tip (bina d) akm transformatrleri AKIM TRANSFORMATRLERNN SEMBOLLERLE GSTERL Akm transformatrleri eitli lkelerde, tek hat ve prensip emalar deiik ekillerde gsterilir. Aadaki tablo-1 de Akm transformatrlerinin baz lke standartlarnda sembollerle gsterilileri grlmektedir

19

TABO:1

AKIM TRANSFORMATRLER ETKET DEERLER

Tablo 2

20

Akm transformatr zerinde bir transformatrnn teknik zelliklerini belirtir. inceliydim.

etiket bulunur. Bu etiket akm Tablo2 de verilen etiket deerlerini

YALITIM SEVYES ( KULLANMA GERLM Akm transformatr, nominal alma ): gerilimine ve sistemdeki gerilim ykselmelerine kar dayanabilecek koullarda yaltlmaldr. PRMER ANMA AKIMI : Akm transformatrleri, srekli almada primer anma akmn tayabilmelidir. Akm transformatrleri primer anma akmnn 1,2 katna srekli olarak dayanabilmelidir. Primer anma akm, transformatrn imalatnda esas olarak alnan ve nominal alma artlarn belirten akm deeridir Akm transformatrlerinin primer anma akmlar ; 10 -12,5 - 15 - 20 - 25 - 30 - 40 50 - 60 - 75 - 100 saylarnn 5 veya 10 katdr. Ayn zamanda primer anma akm deerleri iin imalat firma kataloglarndan faydalanlr SEKONDER ANMA AKIMI : Akm transformatrlerinin imalinde esas olarak alnan ve trafonun nominal alma artlarn belirten sekonder akm deeridir.Akm Transformatrlerinin sekonder akm deerleri ;l - 2 - 5 - ve 10 A olarak yaplrlar. Akm transformatrlerinin sekonderine balanmas istenilen l aletlerinin ( Ampermetre, Vatmetre akm bobini, saya akm bobini vb ) deerleride akm transformatrnn sekonder akm deerlerine gre imal edilir. Orta gerilim sistemlerinde kullanlan sekonder akm deeri genelde 5 A dir. Bir amper akm deeride 154 ve 380 kV sistemlerde kullanlr.

ORANLAR

ns = Sarm Oran N = Primer spir says N2 = Sekonder spir says

= Akm Oran ( Dntrme Oran)

I 1 = Primer Anma Akm I 2 = Sekonder Anma Akm

21

deal bir akm transformatrlerinin akm oran sarg oranna eittir. HATA SINIFI Akm Transformatrlerinin % 50 - % 120 primer akm deerlerinde ve % 25 - % 100 sekonder yklerde yapaca hatay bildirir. Transformatrn etiketinde Cl , SN, 5P ve 10 P eklinde yazlmtr. Etiketinde 5P ve 10 P yazan akm transformatrleri koruma amal kullanlr. Tablo 4' te hata snrlar verilmitir.

Tablo 4' te Bu eitlikte n = Akm Oran I1 I2 = Primer Anma Akm = Sekonder Anma Akm

Primer akm mknatslama ve demir kayplar akmlarn beslediinden primer akmn sekonder akma oran tam olarak dntrme oranna eit deildir. te aradaki bu fark oran hatas olarak belirtilir.

22

DOYMA KATSAYISI Akm transformatrlerinin primerindeki akm arttka, sekonderindeki akm deeride ayn oranda artar. Ancak arza akmlarda ayn oranda sekondere yansyacak olursa sekonderden byk bir akm geecektir. Bu durumda sekonderdeki l aletleri ve rleler zarar grecektir. Bunu nlemek iin sekonder akmn belli bir deerde snrlanmas gerekir. Genelde lme devrelerinde kullanlacak akm transformatrleri sekonder akmn maksimum 5 katnda nvesi doyuma ulaacak ekilde imal edilirler. Bu akm trafosunun etiketinde n 5 veya Fs 5 ( Emniyet Katsays ) olarak ifade edilir. Koruma devrelerinde kullanlacak akm transformatrlerinin nvesi ise sekonder anma akmnn 10 katndan sonra doyuma ulaacak ekilde seilmitir. Trafonun etiketinde n >10 veya ALF ( Doruluk Snr Katsays) olarak ifade edilir. Avrupa IEC standartlarnda koruma nveleri iin 5P10 , 10P10 ve 10P20 olarak verilmitir. TERMK ANMA AKIMI Akm transformatr, sisteme seri olarak balandndan, sistemde meydana gelecek ksa devre akmlarnn etkilerine dayanabilmelidir. Bu etkiler termik ve dinamik etkilerdir. Akm transformatrnn termik bakmdan dayanabilecei akm deeri etiketinde termik anma akm ( I th ) , dinamik bakmdan dayanabilecei akm deeri dinamik anma akm ( Idyn ) olarak verilir. Termik ve dinamik anma akmlarnn standartlarda tanm yle yaplmtr. Termik Anma Akm: Bir akn transformatrnn sekon-deri ksa devre durumunda iken, bir saniye sre ile yaltmn bozulaca scakla ulamadan dayanabilecei primer akmn etkin deeridir. Termik anma akm primer anma akmnn 40 - 100 katdr. Dinamik Anma Akm : Bir akm transformatrnn primer ebekedeki ksa devre esnasnda, ilk periyotta geecek darbe akmnn yol aaca mekanik kuvvetler asndan transformatrn dayanabilecei primer akmn maksimum ( tepe ) deeridir. Dinamik anma akm termik anma akmnn 2,5 katdr. Yaltm seviyesi bu standartn dndaysa imalat firma etikette mutlaka dinamik anma akm deerini verir. FREKANS Akm transformatrnn imalatnda esas alnan frekans deeridir. Bu deer Trkiyede 50 Hz dir. ZOLASYON TP Akm transformatrlerinde izolasyon ya ve imalat firmalarn epoksi reine adn verdikleri malzeme ile salanr. Kuru p ( K ) ve yal tip ( Y ) olarak belirtilir. GC Akm transformatrnn hata snfnn normal snrlarn amadan sekonderine balanabilecek empedanstr. Yani yktr. Akm transformatr etiketinde yk empedans

23

veya grnr g ( VA ) cinsinden verilebilir. Akm transformatrnn sekonderine balanan l aletlerinin toplam g kayb, transformatrn etiketinde yazl olan deeri gememelidir. Ayn zamanda balant iletkenlerinde meydana gelecek g kayplarda ( I 2. R ) dikkate a l n m a l d r . T a b l o 5 t e b a z l a l e t l e r i , r l e v e iletkenlerin ( VA ) olarak g kayplar verilmitir. L ALETLER GC ( VA ) 1 VA 2,5 VA 2 VA 1 - 1,4 VA 0,8 VA 0,4 VA

Ampermetre Ar Akm rlesi Kosinsfmetre akn bobini faz telli saya ( ARON ) akm bobini faz drt telli saya akm bobini Dijital Ampermetre

2,5 mm 2 iftli bakr kablo (lOm) 4 mm 2 iftli bakr kablo (lOm)

3,6 2,2

Tablo 5
AKIM TRANSFORMATRLERNDE POLARTE Akm transformatrlerinin sekonderine balanan baz l aletleri ( aktif saya, kilovatmetre vb ) ve rleler iin akm yn nemli bir faktrdr. Akm transformatrnn giri k ular bilinmeden bu l aletleri ve rleler balanamaz. Bu ularn mutlaka doru tesbit edilmesi gerekir. Akm transformatrnn primer giri ucunun sekonder karlna polarite ular ; bu ularn bulunmas ilemine de polarite tayini denir.

Akm l trafosu sipari edilirken aada belirlenen zelliklere dikkat edilmelidir: Kullanma amac (lme veya koruma amac belirlenmeli) Kullanma yeri( Bina ierisinde mi yoksa ak sahada m tesis edilecei) Yaltm ekli (yal tipte mi yoksa kuru tipte mi olduu) Primer anma akm Kullanma gerilimi (primer) Sekonder anma akm Anma gc Hata snf (lme veya koruma amacna gre) Termik anma akm

24

6.3.2-Gerilim l transformatrleri: Yksek gerilimi istenen oranda dren ve primerle sekonder gerilimleri arasndaki faz fark yaklak olarak sfr derece olan bir trafodur. genel olarak 600 volttan daha byk gerilimlerin dorudan doruya l aletleri ile llmesi tehlikeli olur. nk aletlerin yksek gerilimden yaltlmas ok zordur. Bu nedenle yksek gerilimlerin llmesinde gerilim transformatrleri kullanlr. Gerilim transformatrlerinin yapl, normal iki sargl gerilim drc transformatrlere benzer. Primer, llmesi istenen yksek gerilim ebekesine balanr. Bu nedenle primerin iyi ekilde yaltlmas gerekmektedir. Sekonder ise l aletine (voltmetre veya eitli rleler) balanr. Sekonder gerilimi ou zaman 100 veya 110 volttur. Sekonderden beslenen alet ve cihazlarn ok olmas veya uzakta bulunmas gibi durumlarda sekonder gerilimi 200 volt olabilir. Bunun dnda sekonder iin 120 V ; 150 V gibi gerilimlere de rastlanabilir. Primer gerilimleri ise ebekenin anma gerilimlerine uygun yaplr ( fazl 3 e blnerek bulunan yldz bal ebekelerde primer sarg gerilimi ebeke gerilimi deerdir.) l transformatrlerinin sekonderine, gerektiinde birka l aleti de balanabilir. Ancak bunlarn gleri toplam, transformatrn anma gcnden byk olamaz. Gerilim transformatrlerinin anma gleri 10 - 15 - 25 - 30 - 50 - 75 - 100 - 150 - 200 - 300 - 400 ve 500 VA dir. Duyarlk snflar ise akm transformatrleri gibi 0,1 - 0,2 - 0,5 - 1 - 3 ve 5 dir

YAPISI a-Primer sarg: Devreye paralel olarak balanr. nce kesitli ve ok sipirli iletkenlerden sarlr. b-Sekonder sarg: Primere gre kaln kesitli ve az sipirli iletkenlerden sarlr. l aletleri de sekondere paralel balanr. c-Manyetik nve: 0,50 mm kalnlndaki silisli salarn preslenerek paketlenmesiyle meydana gelir. d-Kullanlan izolasyon malzemesi: Kuru tiplerde sentetik (Epoksi) reine ile izole edilir. Yala izole edilen tipleri de vardr.

ekil 5.28: Gerilim trafosu prensip ekli ALIMA PRENSB Primer sargya tatbik edilen A gerilim nvede deiken 0 manyetik akm oluturur. Bu ak nve zerinden devresini tamamlar. Sekonder sarg bu aknn etkisinde

25

kalr. Deiken bir manyetik aknn etkisi altnda kalan sekonder sargda bir gerilim indklenir.

GERLM TRANSFORMATRLERN KORUNMASI Gerilim transformatrnde primer devre ile sekonder devre arasnda bir ksa devre meydana geldiinde; primer devre.gerilimi sekondere tatbik edilmi olur. Bu durumdan sekonder devredeki l aletleride hasar grr. Ayn zamanda sekonder devreye yakn kiilerde bu durumdan zarar grebilir. Bunu nlemek iin gerilim transformatrnn sekonder polarite olmayan ucu mutlaka topraklanmaldr. Gerilim transformatrnn sekonder devresinde bir ksa devre meydana gelirse sekonderdeki l aletleri almaz. Ksa devre akm sekonder sargdan devresini tamamlar. Sekonder sarg snr, izalasyonu bozulur ve transformatr hasar grr. Transformatrn hasar grmesini nlemek iin sekonder devredeki polarite uca mutlaka sigorta konur. Uygulamada zel sektrn saya devresini besleyen gerilim transformatrnn sekonder devresine sigorta konmasna msade edilmez. FAZ TOPRAK GERLM TRANSFORMATR Bu tip gerilim transformatrleri faz- toprak arasna balanr. Bir buingi vardr. fazl sistemde lme yapmak iin adet kullanlr. Faz - Faz ve faz toprak gerilimlerini lebiliriz. Genelde 154 ve 380 kV sistemlerde kullanlr. Gerilim l trafosu iki tipte yaplr: a- Faz- toprak gerilim l trafosu ekil 5.29'da grlen faz toprak trafosu faz ile toprak arasna balanr. fazl sistemde her faz iin ayr ayr monte edilir. Faz-faz ve faz-toprak arasndaki gerilimleri lebiliriz. Genellikle 380 kV ve 154 kV yksek gerilimli sistemlerde kullanlr.

ekil 5.29: Faz- toprak aras gerilim trafosu b- Faz- Faz Gerilim l trafosu: Bu tip gerilim transformatrleri da faz - faz arasna balanr. ki adet buingi vardr. fazl sistemde lme yapmak iin iki adet kullanlr. Sadece fazlar aras gerilim deerlerini lebiliriz. Faz - faz gerilim transformatrleri 35 kV ta kadar imal edilirler.

26

Polarite U: Primer giri ucunun sekonder karlna denir.

ekil 5.30: Faz-faz gerilim trafosu balants GERLM TRANSFORMATRLERNN SEMBOLLERLE GSTERL Gerilim transformatrleri her lkenin standartlarnda tek hat ve prensip emalarnda deiik sembollerle gsterilirler. Tablo 7 de baz lkelerin tek hat ve prensip emalarnda gerilim trafolarnn gsterilileri verilmitir.

27

Tablo 7 GERLM TRANSFORMATRLERNN ETKET DEERLER

Tablo 8 Gerilim transformatrlerinin seimi ve uygun artlarda kullanlabilmesi iin etiketinde olmas gereken bilgiler Tablo 8f de verilmitir. PRMER ANMA GERLM Gerilim transformatrnn primer anma gerilimi transformatrn imalatnda esas olarak alnan ve transformatrnn alma artlarm belirten nominal prime gerilimdir. Primer gerilim deerleri her lkenin standartlarnda belirtilir. TEA ve TEDA' ta kullandan gerilim transfor matrnn primer anma gerilimleri genellikle 3,3 - 6,3 - 10,5 15,8 - 31,5 - 34,5 - 154 - 380 kV tur. IEC ye gre gerilim faktr 1,2 dir. Bir gerilin transformatr, gerilim faktr ile primer anma gerilimini arpm olan gerilimde, srekli olarak alabilmeli ve doymamaldr. SEKONDER ANMA GERLM Sekonder anma gerilimi, gerilim transformatrn imalatnda esas olarak alnan ve gerilim transformatrn alma artlarn belirten sekonder gerilim deeridir. Sekonde anma gerilimi standartlarda, 100-110-115-120 volt veya b gerimlerin \[3l blmdr. Gerilim transformatrnn sekonderine balanacak l aletleri ve gerilim bobinleride yukarda belirtilen standartlarda imal edilmitir. Orta gerilim sistemlerinde en fazla kullanlan gerilim 100 V tur.

Orta gerilim sistemlerinde kullanlan ( KK) gerilim trafolarnn bazlarnda 220 V sargs bulunur. ekil 6 . Bu sargnn lmeyle bir ilgisi yoktur. Bu sarg KK binasnn aydnlatlmas, kesici kurma motorunun beslenmesini veya redresr beslemede kullanlr. Bir baka uygulama ise yardmc bir g transformatr kullanmak suretiyle gerekletirilir.

28

ekil 6 ORANLAR GERLM ORANI Gerilim transformatrnn etiketinde yazl olan nominal primer gerilimin, nominal sekonder gerilimine orandr.Bu orana gerilim oran denir.

SARGI ORANI Gerilim transformatrnn orandr. primer spir saysnn, sekonder spir saysna

deal bir gerilim trafosunda gerilim oran sarg oranna eittir.

GC Gerilini transformatrnn sekonder devresine balanacak l aletleri ve koruma rlelerinin toplam g kaybdr. Bu deer hesaplanrken balant iletkenlerimde dikkate almak gerekir. Gerilim transformatrnn gc seilirken gerek yk deerine gre seim yaplmaldr. Gerilim transformatr anma ykne gre kalibre edildiinden kk yklerde oran hatas byyecektir. Oran hatas anma ykne yakn yklerde minimumdur.

29

Tablo 9

da baz l aletleri ve iletkenlerin g kayb verilmitir.

L ALETLER Tablo tipi Voltmetre Vatmetre gerilim bobini Saya gerilim bobini Frekansmetre

GC ( VA ) 3,5 5 3-5 1 -3

2,5 mm2 iftli bakr kablo (lOm) 4 mm2 iftli bakr kablo (lOm) Tablo 9

3,6 2,2

HATA SINIFI Trk standartlarnda lme amal gerilim transformatrleri iin % 25 e % 100 ykleri arasnda ve % 80 - % 120 primer gerilimlerde hata snflar 0,1 - 0,2 - 0,5 - l ve 3 olarak verilmitir. Tablo 10

HT AA SIN IFI 0,1 0,2 0,5 1 3

Dntrme Oran Hatas 0,1 0,2 0,5 1 3 Tablo 10

Yk % 25 - % 100 % 25 - % 100 % 25 - % 100 % 25 - % 100 % 25 - % 100

30

Hata snflar Koruma amal gerilim transformatrlerinde 3P ve 6P olarak verilmitir. Tablo 11

HATA SINIFI 3P 6P

DNTRME ORAN HATASI 3 6

Tablo 11

Gerilim l trafolar sipari edilirken aadaki hususlar gz nne alnmaldr: Kullanma amac (lme veya koruma amac belirlenmeli) Kullanma yeri (bina ierisinde mi yoksa ak sahada m tesis edilecei) Yaltm ekli (yal tipte mi yoksa kuru tipte mi olduu) Primer anma akm Kullanma gerilimi (primer gerilimi) Sekonder anma akm Anma gc Hata snf (lme veya koruma amacna gre) Gerilim trafolar V balantlarnda da kullanlr. Bu durumda iki kutbun yaltlmas yeterli olabilir. fazl gerilim trafolar genellikle yldz bal tiptendir. Btn snflardaki gerilim trafolar anma gerilimlerinin 1,2 katna kadar yklenebilir l transformatrlerinin 1. taraflar yksek gerilim balandktan sonra artk bunlara dokunulmamaldr. Akm transformatrlerinin 2. devreleri ak braklmamal, ampermetre bal deilse mutlaka ksa devre edilmelidir. Gerilim transformatrlerinin 2. devreleri ak kalabilir. Kapatlmas gerekiyorsa byk deerli bir diren zerinden kapatlmaldr. Gerilim transformatrlerinin yksek gerilim taraflarnn btn fazlar sigorta ile korunmaldr. 2. tarafta yalnz topraklanmayan ksmlar sigortalanr. 1. taraftaki sigortalar tesisi ksa devreye kar, 2. taraftakiler ise transformatr fazla yklemelere kar korur. Gerilim ve akm tansformatrleri birlikte kullanlacaklara, bunlarn 2. taraflarnn birer kutbu ite gvdelerinin topraklanmas gerekir.

6.BARALAR VE BARA SSTEMLER.

31

Bara, ayn gerilim ve frekanstaki elektrik enerjisinin topland ve datld nitedir/Baralar elektrik enerjisinin kontrol ve kumanda edilmesinde kullanlan nitelerin birbirleriyle irtibatlarn salayan iletkenlerdir. Bara malzemeleri bakr ve alminyumdan olmak zere deiik metallerden yaplrlar: Bakr veya alminyum lama Bakr veya alminyum boru elik zl (St-Al) alminyum iletken

. Lama eklindeki baralar ounlukla i (dahil) tesislerde, boru ve iletken baralar ise d (haric) tesislerde kullanlrlar. tesislerde kullanlan baralar, faz sralarm belirlemek, malzemelerin oksitlenmesini nlemek ve akm younluunu artrp soutmay salamak amacyla deiik renklerde boyanrlar. R-Sar S-yeil T-mor Ak hava salt tesislerinde elik zl alminyum iletkenli haralarda, bara fleinin (sehim) scaklk deiimlerinde deimemesi iin ularna arlklar balanr eitli bara sistemleri iinde en uygun olannn seiminde u faktrlere dikkat etmek gerekmektedir. 1. 2. 3. 4. 5. 6. Ykn cinsi ve miktar, Kullanlaca yerin zellii, Besleme kaynaklarnn says Beslemenin sreklilii, Ekonomik durum, Emniyet.

Bara ve eitleri

32

retim merkezlerinde retilen elektrik enerjisi iletim ve datm tesislerine baralar yardmyla iletilir. Santrallerde, trafo merkezlerinde, salt sahalarnda, lme merkezlerinde, tablo ve panolarda baralar kullanlr. Baralar ykn durumuna gre aada belirtilen eitli ekillerde tesis edilirler: Tek bara sistemi ift bara sistemi Yardmc bara sistemi Santral ii ihtiya haralar Elektrik ebekesinden ekilen ykn durumuna gre bara eidinin tespit edilmesinde; ykn cinsi, miktar;, kullanld yerin zellii, besleme kaynaklarnn says ve enerjinin sreklilii dikkate alnmaldr. Tek bara sistemi Tesis maliyeti ucuz fakat arza srasnda sistemin enerjisiz kalmas sebebiyle emniyetli deildir. Bu bara eklinde giri ve klar ayn baraya mterek olarak balanr. Sistemde veya kesicide meydana gelebilecek bir arza nedeniyle enerjinin sreklilii salanamaz.

ekil 4.39 tek bara sistemi

ekil 4.39'da grld gibi tek baral sistemde bara ve by-pass ayrcs kullanlarak baralar blmlere ayrlabilir. Barann blmlere ayrlmasyla arzal fider devreden ayrlarak enerjinin sreklilii salanabilir. ift bara sistemi ift bara sistemi, bir merkezden darbeli yk eken mterilerin dzenli yk eken mterileri olumsuz bk ekilde etkilemelerini nlemek iin tesis edilir. ift bara sisteminde g trafolar ayr ayr baralardan beslenir. Gerekli zamanlarda her iki baray paralel balama imkn salar. Enerjinin srekliliinin zellikle istendii iletmelerde ift baral sistemler tercih edilir. ekil 4.40'da grld gibi ift baral sistemde ana bara alrken transfer baraya enerji veren ayrclar aktr. Ana baradan transfer baraya enerjiyi aktarmak iin transfer bara ayrclar kapatlr. Daha sonra da transfer ana bara aymas alr. Ayrclarn alp kapatlmas srasnda yanllk yaplmamas iin biri ald zaman dieri kapanabilen ayrclar kullanlr.

33

ekil 4.40 ift bara sistemi

Yardmc bara sistemi Elektrik enerjisine ok sk olarak ama ve kapama ileminin yapld iletmelerde kullanlan bara eididir. letme emniyetinin salanmas iin yardmc baral tesisler zellikle tercih edilir. Yardmc baral sistemlerde bara kullanlr. ki ana baraya yardmc olarak kullanlan nc baraya yardmc bara denir. ekil 4.41'de grld gibi l numaral kesici dier kesicilere yedek olarak kullanlr. 2,3 ve 4 nolu kesicilerin birinde bir arza olursa devre d edilir. Bunun yerine l numaral kesici devreye alnr ve daha nce arzalanan kesicinin besledii devreyi besler. Bu ekilde enerjinin sreklilii salanm olur.

ekil 4.41 Yardmc baral sistem

34

Santral ii ihtiya baralar Elektrik santrallerinde retimin srekliliinin salanmas, yardmc nitelerin elektrik enerjisinin devamll ile yerine getirilebilir. Enerjinin retimine etkili olan yardmc nitelerin elektrik enerjisinin sreklilii iin santral ii ihtiya baralar kurulur. Santralin retiminin herhangi bir nedenle kesildii zaman tekrar devreye alnabilmesi iin baz sistemlerin almalarn devam ettirmesi gerekir. Bu yardmc nitelere rnek olarak; zgara, kmr deirmeni, konveyr bantlar, yakt stma sistemleri ve kazan besleme suyu pompalan gsterilebilir

ekil 4.42 Yardmc kurulular iin i ihtiya baras

Santrallerde retim normal devam ettii srada yardmc niteler iin gerekli olan enerji ihtiyac ana baradan salanr. Olabilecek bir arza sonucunda ise santral ii ihtiya baralarndan faydalanlr. ekil 4.42'de grld gibi ana ve yardmc haralar arasnda transfer yaplarak enerjinin sreklilii salanr. Santrallerde meydana gelebilecek bir arza sonucunda, yardmc nitelerin alabilmesi iin santral ii ihtiya baralama enerjinin verilmesi ok nemlidir. Bunun iin santrallerde baz nlemlerin alnmas gerekir. Bu nlemler iin dier santrallerle balant sistemi yaplmal ve yedek olarak dizel-generatr grubu bulunmaldr.

35

7. PARAFUDURLAR Yksek gerilim tesislerinde hat arzalar, yldrm dmeleri ve kesici amas gibi manevralar sonucu meydana gelen an ve zararl ok yksek gerilim oklarnn etkisini nler. Ayrca iletim hatlarnda meydana gelen yryen dalgalarn tahrip etkisini nleyen cihazlardr. Parafudur emniyet supab gibi alr. An gerilim dalgalarn topraa aktr. Yksek gerilim iletkeni ile toprak arasna balanr. Parafudur bir diren ile buna seri bal bir ark sndrme eklatrnden ibarettir. letim ve datm hatlarnda oluan yksek gerilimlerin olu nedenleri Yksek gerilim hava hatlarnda ve buna bal alternatr, transformatr ayrc ve kesici gibi iletme aralarnda meydana gelen arzalarn pek ok nedenleri vardr. Bu nedenlerin banda an gerilimler gelir. Asm gerilimler, i ve d an gerilimler olmak zere ikiye ayrlr. Devre ama ve kapamada, toprak ve faz ksa devrelerinde ve rezonans olaylarnda meydana gelen an gerilimlere i an gerilimler, atmosferik etkilerden meydana gelen ar gerilimlere de d an gerilimler denir. a- ar gerilimler Alternatr yknn kalkmas Kapasitif devrenin almas Toprak temas veya ksa devre arzalar b- D an gerilimler Yksek gerilimli hattn koparak altndaki dk gerilimli hatla temas Yldrmn faz hattna dmesi Yldnmn diree dmesi Yldnmn koruma hattna dmesi Tesirle elektriklenmeyle meydana gelen an gerilimler Elektrik ykl bir bulutun elektrik alan iinde bulunan bir yksek gerilim hatt tesirle yklenir ve hat zerinde bir yk dalgas meydana gelir. An gerilimler yksek gerilim izolatrlerinde atlamalara sv ve kat yaltkan maddelerde de delinmelere neden olabilir. Dolaysyla hatlarda toprak veya Faz ksa devreleri, transformatr sarglarnda da sarm ksa devreleri meydana gelebil'' 2.2.1-Kullanma gerilimlerine gre parafudur eitleri Parafudurlardan uzun sre faydalanabilmek iin kullanld devrenin zelliklerine gre seilmesi gerekir. Bu konuda daha ok parafudur nominal akm ve gerilim deerlerinin bilinmesi nemlidir. Bir parafudurun anma gerilimi, parafudur zerinde yazl olan ve bunun hat ucu ile toprak ucu arasnda bulunmasna msaade edilen en yksek alternatif gerilimin etkin deeridir. YG tesislerinde parafudurlar tesisatn zelliine gre e aynlrlar:

36

 Faz parafudurlar: Faz iletkeni ile toprak arasna yerletirilen parafudurlardr. Yldz noktas parafudurlar: Yldz noktas ile toprak arasna yerletirilen parafudurlar. zel amal parafudurlar: zel hllerde kullanlan parafudurlardr.
2.2.2- Yaplarna gre parafudur eitleri letmecilikte faz toprak arasndaki ark meydan getiren, an gerilim etkisini kaybettikten sonra, iletme gerilimi nedeni ile devam eden arkn kesilmesi nemlidir. Parafudur bu ilevi salayan bir koruma tertibat olmas nedeniyle koruma eleman olarak kullanlr. Yaplanna gre parafudurlar drt eittir: a- Deiken direnli parafudurlar Parafudurun izolasyon seviyesini aan bir gerilimde deiken direncin deeri der ve ayn zamanda seri atlama aralklan arasndaki izolasyon delinerek ark balar. Boalma annda an gerilim deeri azaldka deiken direncin deeri ykselir ve akan akm snrlar. Bu nedenle bir ka mikro saniye sonunda seri atlama aralklan arasndaki ark snerek, parafudur ilemini tamamlam olur.

b- Metal oksit parafudurlar Metal oksit parafudurlarda aktif eleman olarak deiken diren yerine yar iletken malzeme, inko oksit (ZnO) bloklar kullanlr. Bunlarda seri eklatr yoktur. Dolaysyla bunlar deiken direnli parafudurlara gre daha basit ve gvenli alrlar. Metal oksit parafudurlarn ana eleman olan metal oksit direnler bata inko oksit (ZnO) olmak zere az miktarda bizmut oksit (Bi2O3) mangan oksit (MnO2)ve antimon oksit (Sb2O3) ihtiva ederler.

37

c- Borulu parafudurlar Ar gerilimleri bir ark zerinden dirensiz bir balant yardm ile topraklayarak snrlarlar. Ard akm boru iinde meydana gelen basnl gaz ile kesilir. Ard Akm:TS 460/1983 'e gre izleme akm boalma akmnn geiini izleyen ve ebeke gerilimi altnda parafudurdan geen akmdr. d- Koruma elektrottan ve dearj tpl parafudurlar An gerilimleri bir ark zerinden ve dirensiz bir balant ile topraklamak sureti ile snrlarlar. Fakat bunlarda ard akmnn kesilmesi ebeke gerilimine baldr.

38

Parafudurlarn koruma grevleri Yksek gerilim hat arzalar, yldrm dmeleri ve kesici amas gibi manevralar sonucu meydana gelen an ve zararl ok yksek gerilim oklarnn ve enerji iletim hatlarnda meydana gelen yryen dalgalarn tahrip etkisini nler. Tesisat ve transformatrleri an gerilimlere kar korur. Bir hava hattnn devam olan 30 metreye kadar olan kablolar her iki ucunda parafudurlar ile korunmaldr. Geit izoltrl transformatrler yksek gerilim ve alak gerilim ular ile toprak arasna yerletirilen parafudurlar ile koruma salanr. Yldz noktas yaltlm veya toprak ksa devre sndrmeli ebekelerde besleme transformatrlerinin yldz noktalar parafudur ile korunmaldr.

ALT NOTLARI: GE HAKKI H er iki ucundan gerilim altna alnabilm e olana olan ni ile h er nede ve arza iki "tarafta n am vey a alm bir hatta ge rilim ta tb ik etm e ve grevine gei hakk denir. yetki BRNC GE HAKKI H e r ik i u c u n d a n a rz a n e d e n i ile a m v e y a a lm g ela n h a tta ik e tm e ye tk is in e b irin c i ge i h ak k o rilim ta tb ilk de nir. B irinc i g ehakk s res i be d akik a olup bu sre b araya gerilim aldkta n sonra dakika ierisinde i lidir. B e g ee r gerilim tatbik edilm edii zam an bu hak hattn br ucundaki m erkeze geer. KNC GE HAKKI lk g e i ha kk s re si o la n b e d a kika so n u n d a n itib a re n tatbik etm e yetkisine denir. kinci gei lim h a tta g e ri hakkna sahip olan kesiciler g erilim alnsa dahi be da kika b eklend ikte n son ra ka patlrla r. b araya T ransfer kesiciler yerine getii kesicinin gei hakkna sahiptirler

39

ARIZA veya NKTALARDA TRAFO MERKEZLERNDE MANEVRA SIRASI nkitalarda yksek gerilim harasna gerilim aldktan ve rn kullandktan sonra dier tehizatn gei hakla gerilim altna alnabilm esibir sran n takip edilm esi gereklidir. G ei haklar yetkisin id ku llanm ak iin h il ile m sra s aa daki g ib idir. le m sra lar tra folarn zel i atlarnda belirtilm itir. letm e talim LEM l : stasyo na ene rji tayan ha tla rd an birin de ge rilim oku nu r okun m aza tlarak b a ra en e rjile nir. ke sic i kap G erilim i 2 .ci g e i h akkna sah iphatta grdysek baraya gerilim alnr alnm az l.ci geihip kesici sa olan hakkna hem en kapatlr. B irinci gei hakkna sahip olan hattan geri ikinci gei hakk sresi -'olan be dakika lim aldysak beklendikten sonra o hat kesicisi kapatlr. LEM 2 : G ei ha kla r u yg ulan dkta n so nra g trafo su b ota g erilim a ltna gerilin deeri arzadan nceki alnr. Eer deerin % 10'u oranndan yksek er kesicile ri kapatlarak norm al iletm e durum una dnl r. Ne al ise fid iletm orm durum una dndkten sonra gerilim arzadan nceki gerilim deerinin % 10'u orannn altna derse fiderler alarak g trafosu servis harici edilir. Bundan sonra sistem gerilim inin norm ale gelm esi veya beklenerek m at YTM 'nin tali ilem yaplr. T ra fo m erke zle rinin ze l ile tm e ta lim a tlarn da kesiciler ze rin dem anevra sras belirtilm itir. Bu yaplacak ilem ler srasndaki num aralar ve anlam lar aadaki gibidir.

1 2 3

N olu K esiciler : Birinci gei hakkna sahip kesiciler. N olu Kesiciler : kinci gei hakkna sahip kesiciler. N olu K esiciler : Barada gerilim grldnde hem en kapatlacak kesiciler.

4 N olu K esiciler :erine getii kesicinin m anevrasna sahip kesiciler. Y (Transfer) 5 N olu K esiciler :TM 'nin talim at olm adan kapatlm ayacak olan Y kesiciler. 6 N olu K esiciler :er iki tarafnda gerilim grdkten sonra kapat H lacak kesicilerdir. ( rnek-2)

TESSLERN DURUMU SERVSTE OLAN TEHZAT B ir teh iz atn g ay e sin e uyg u n al m a d u ru m u n d a o lmE N Hh'nn her(B j taraftan kapal olm as, gibi) a s alid ir. iki SERVS DII TEHZAT B akm , tam ir, a rza g ib i seb ep le rle i le tm e d b ra klan te h iz a t tr. EMRE AMADE TEHZAT Y k te v z i m e rk e z in in g e re k g rd a n d a g e rilim u y g u g irm ey k s e rvr d urum da bu lu na n teh iza ttr. la y a ra e haz is EMRE AMADE OLMAYAN TEHZAT B a k m , ta m ir, a rz a k o n tro l g ib i n e d e n le rle s e rv is d ihtiybaulu n a ndv serv is e a ln am ay a n teh iz attr. an n a BOTA GERLM ALTINDA TEHZAT zerinden enerji ekilm eyen fakat bir tarafndan gerilim olan tehizattr. m i tatbik edil TOPRAKLANMI TEHZAT

40

G erilim siz du ru m a g etirildikten sonra b ir ile tken le tolandrlm tehizattr. prakla irtiba tYEDEK TEHZAT S e rv is te olan b ir te h iz atn y e rin i a lm ak z e re s e rv is tehizattr. y e n d b e kle TRANSFERE ALINMI TEHZAT A n a b a ra d a k i v e y a b a la n t te s is a tn d a k i m s a it o lm a y ne d e ni ile ru m s fe r b ara ze rind e n a n b ir d u tran irtib a tla n drlm te hiz attr. FREKANS TUTAN NTE S is te m fre k a n s n b e lirli s n rla r i in d e tu tm a k z e re rin ik z e ie ala n n ite d ir. F re kan s tu ta n le y d erin im sa n tralla rd a se rv is te b u lun a n n ite le rin s ay sn a v e ka p a sites ine g re Y T M yk a lm arine z a m a ermdea ile m le v i yk v n n ay a rla r. G ru p la rn s e rv is e g irm e v e s e rv is te n leriniaasgariye indirir. lem k m i SALINIM E n ter kon nekte sistem de bir ha ttn veya bir g ru bu n se rvisten g latrle rin ka rarl a lm a ha lin e ile re km as ge lm e d i i ilk a nd a g c n n kab ir ekilde santra llar arasn da taks im i ve de i im id ir. rarsz

RENK KODLAMALARI R e n k ko d la m a l rn d a ki a m a tra fo m e rke zle rin d e ki g e rilim ka d e m e le ri a yrt e dilm e si ve nin ra h a tlkla m a n e vra la rd a kola ylk sa la m a k iin ya plm tr.

KAHVERENG K IR M IZI MAV Y E L SARI

380 kV. 154 kV. 66 kV. 30-35 kV. 1 5 ve d a h a a a kV . ka d e m e le ri

YKTEVZ MERKEZ (Y T M) T E K siste m le rin in re tim ve t ke tim y n n d e n -e m n iyeekonom ik olarak iletilm esine devam l nezaret tli, kalite li ve eden, iletm e m anevralarnn a syo n ve ku m a n d a sn ya p a n ile tm e m e rke zid ir. B u se rviste a la n ko o rdin elem anlara da yktevzici denir. YKTEVZ MERKEZ FORMLARI ALIMA MSAADES STE FORMU YTM-1 S ervisten karlm as istenen tehizat norm al alan sistem in tesir edebilecek veya m teride inkita m asna al yaratacaksa bu gibi alm a M 'nin iznine tabidir. B u gibi alm alarda Y T M F ormrek Y T M 'ye yazdrlr. lar Y T u tanzim edile ( R N E K 1) Y T M 'd e n a lm a m sa a d e si is te m e ye yetkili a h s la r is e (R le ke ,leR E Tn ik T e st) ve sa n tra l e b e E ktro m d rl kle rin in so ru m lu a h slam h e n d is v e M h e n d is le r ile b u n la rn b u lu n m a d z a m a n (Ee tk i v e rilm i r, B a y kip efleri gibi) olan kiiler tarafndan doldurulur. B u isim ler nceden liste halinde^Y T O 'ye'bildirilm itir.

41

B u fo rm a l m a n n y a p la c a g n d e n e n a z 2 4 s a a t nyazdrlr. T M ' y e ceden Y

ALIMA MSAADES FORMU YTM-2 alm a m saad esi is te i fo rm un u alan Y T M siste m in durum un urtla r m e ait is e alm a n n re k a ince ley s ya p lac a n F orm l'i ya z d ra n s o ru m lu ild irir. a y et alm a n n ta le p ed ile n g n v e srelm e ris ind e y a ki iy e b p i a s m m k n de ilse alm a b ir b aka gne erte le nir. ( R N E K : 2 ) MANEVRA FORMU YTM-3 alm a m sa a d e s i v e rile n te h iza t z erin d e ya p la c a k m tarafnda n Y T M uya yazdrlr. a n e v rala r tab loc ( R N E K : 3 )

42

43

44

45

EMNYET KARTLARI KULLANMA AMALARI E m n iy e t k a rtla r b a lc a ik i m a k s a t i in k u lla n lr. a )K i iy i u y a ra ra k y a n l m a n e v ra y a p m a s n n le r. b) T e hiz a tn " d u ru m u ile y ap la n al m a la rn m a hiye tin i b e lirle r. S is te m im iz d e b a lc a d rt e it k a rt k u lla n lm a k ta d r. 1 -T e h lik e d o k u n m a k a rt (K rm z re n k te b y k k a rt) : B u k a rt s e rv is d e d ile n te h iz a tn z e rin d e h e rh a n g a p la c a k s a b u k a rt te h iz a t g e rilim a ltn a m a y i b ir a l a la b ile c e k kceileirin u z a k ta n k u m a n d a b u to n la r z e rin e k o n u r. s 2 -D o k u n m a a l m a v a r. K a rt (T u ru n c u re n k te k k ) : B u k a rt y a r d m c k a rt o lu p z e rin d e a l m a y a p la e rilimtealtn aa t la b ile c e k . g cak h iz a a ) K e s ic ile rin k u m a n d a k o lla r z e rin e , b ) A y rc la rn k u m a n d a k o lla r z e rin e , c ) A y rc la rn u z a k ta n k u m a n d a b u to n la r v e y a d u ru m b ild irm e a n a h ta rla rn n z e rin e k o n u r. 3 - z e l d u ru m k a rt (B e y a z re n k te b y k k a rt) : z e rin d e a l m a y a p lm a y a n v e y a a rz a l te h iz a traile sneorv isa l a ln m a s is te n m e y e n te h iz a t g e rilim k rm e o la a ltn a a la bcilek k e s ic i v e a y rc la rn u z a k ta n k u rn a n d a b ta n la rn a m e n d a n o lla r z e rin e a s lr. e ku v a yak k dan 4 -D ik k a t g e rilim a ltn d a a l m a v a r (S a r re n k te b y k k a rt) : Y T M ta ra fn d a n ta b lo c u la ra v e y a k u m a n d a o p e ra t rle rinaep la c au rtu a l m a g e rilim a ltn d a is e g e rilim li Y d o ld k lu r. d e v re k e s ic is in in u z a k ta n k u m a n d a b u to n u z e rin e a s lr. B u k a rt h u s u s la rna b a d a ke s i a rttr. z e rin d e e lirtilm i a ) E k ip le h a b e rle m e e k li, b ) V a rs a k e s ic in in te k ra r k a p a m a r le s i ip ta l e d ild i i, c ) Y a p la n a l m a n n m a h iy e ti b e lirtile c e k tir.

46

M A N E VR A LA R Trafo merkezlerinde gerilimli bir tehizat gerilimsiz duruma getir gerilimsiz bir tehizat gerilim altna almak iin yaplan ilemlerin manevra denir. Manevralar genel olarak iki grupta inceleyebiliriz. 1 - N o rm a l ile tm e m a n e vra la r 2 - A rza ha lle ri m a n e vra la r 1- NORMAL LETME MANEVRALARI : A rza halleri d n da b akm , tam ir, on arm gibi alm a la r ned eni ile rv is d e d ilm e si ve a l m a la r te h iza tn se so n u n d a te h iza tn se alnm as iin yaplan ilem lerin tm dr. rvise N o rm a l i le tm e m a n e v ra la rn d rt g ru b a a y ra b iliriz . mek tmne

A )M sa a d e li a lm a la r : T e hiza t ze rin d e ya p la ca k a lm a la r ene rji re tim in i ve na klini do ru d a n kstlyo r ve ya b yle bi o rta ya km a s ih tim arsa , m te rid e in k ta s z k o n u s u is e b u tip a l m a la rd a s a a d e 'da ln m a s va li m YTM en g e re klid ir. M sa a d e li a lm a la rd a 2 4 sa a t Y n c e'y e a l m a m sa a d e si (Y T M 1 ) ya z d rlr v e- e n e rjisi ke s den TM le ce k m te rile rd e n m u ta b a ka t sa lan r. Y T M siste m incd u ru mren uinrtla r m s a it is e a l m a m s a a d e s i e le y e u k a fo rm u (Y T M 2 ) ,tain zim e d e re k a l m a n n ya p la b ile c e in i ilg ili tra fob ild irir.e z in e m a n n b a la m a y m e rk a l s a a tin d e n n c e m a n e v ra fo rm (Y T M n3 ) m a n e v ra n n y a p la ca is ta s y o n la ra y a z d rr. M a n e v ra fo rm u u o la ya za n ta b lo cu b u fo rm a g re m a n e v ra s n y a p a r v e te h iz a t z e rin d e ilg ili k a rtla m a la r y a p a ra k a l m a ltn a a lr tehizat i em niyet g re vlisin e teslim ed er. ve B -H a b e rli a lm a la r : S e rvis h a rici b ir te h iza t ze rin d e ya p la c a k a l m ain rdm re a m a d e g c n a z a ltm ya ca k v e m la e a sis te m te rile rd e in kita o lm yaekilde yaplan alm alardr.rli alm a la rd a Y T M 'ye alm a m saa de si cak H a be ya zd rlm a sna ge re k

C - A rzal Durum alm alar : -_ H e rhangi b ir a rza ne de n i ile se rviste n km teh izayaplacakealm alardr. Bu gibi alm alar t zerind J iin YT Mye alm -m saadesi yazdrm aya gerek yoktur. alm ay yapacak servis ifahi olarak YTM ' den a m saade alr alm a bitim inde alm ann - bittii ve tehizat hakknda Y TM 'ye bilgi verir. D - Gerilim Altnda alm alar : zerinde alm ann yaplaca tehizat enerjili ise veyalgenerjili yakn ise, yahu tta a lm a la r b eye ok esna snd a he rhan gi denem e sz konusu ise bu gibi alm alara gerilim altnda denir. Bu gibi bir lar alm a alm alarda gerilim altnda allacak tehi zatn kesicisinin tekrar kapam a'.'rlesinin servis harici edilm esine ve ak tutm a zam annn belirtilm esine ok dikkat edilm elidir. N O R M A L LE TM E M A N EV R A LAR IN D A D K KAT E D LE C E K 1-66 U SLAR d ah a yu ka r ge rilim H U S kV . ve ka de m elerind eki tra fo m erkezle rimin r ta ra fn d a ya p la c ak t m a lm a la rd a Y T M 'y e a l m a m sa p rin e adesi yazdrlm aldr. 2 -T ab locu Y TM 'n in yazdrd m anevrala r srasna g re yapp ve her ailem in saatini kaydedip d yapm YTM 'ye bildirm elidir. 3- H er iki tarafndan gerilim altna alnabilm e durum unda a tla rd a , n c e h e r ik i ta ra f k e s ic ile ri z olan tehi a lr h a tta g e rilim in olduu grldkten sonra ayrclar alarak toprak ayrc kapatlr. ' -' sfr s karlkl

47

4 -T ehizatn servise aln m asndan nce top rak ayrcs a raldrlr.a t a yrcla r ka p a tld k ta n son ra B ka ve H kesic i ka pa tlm a dance kar ta ra f, m a ne vralar so ru la ra k o ista syon da da ilemiser kesici kapatlr. n tam am le 5 -H e rh angi b ir te rs beslem e d u rum la rnn olm as ih tim a lirdolan rs be sle m e ile ilgili n le m ler le e te yer no ksansz alnm adka aalara balanm am aldr. lm 6-M anevralar harhangi bir tereddte m ahal verm eyecek ekilde noksan sz yaplm al. 7-i emniyet grevlisi ile mutabakat salanmadan tehizat gerilim alnmamaldr. altna

8-Mteri talebi ile alm fiderlerin devreye alnmasnda mteri nin enerji kestirip verdirmeye yetkili ahslaryla grmeden ke sinlikle manevra yaplmamaldr. Bu manevralar yaplrken amalarda kesicilerin kontaklarnn her faznn ak olduundan emin olmadka ayrclar zerinde manevra yaplmamaldr. Ayrclar zerindeki manevralarda ise amalarda faznda ak olduunu grmeli kapamalarda ise kontaklarn yerine iyice oturduuna dikkat etmelidir. Toprak ayrclar kapatlrken kontaklarn iyice oturduu gzlenmelidir. Manevralarda kartlamalara son derece titizlik gsterilmeli kartlama yaplmayan manevralar tam yaplm saylmazlar. 2 - A R IZ A H A L L E R M A N E V R A L A R I : Bir merkezin bir veya birka kesicisinin arza nedeni ile amas yaplacak manevralarn tmdr. Arza halleri manevralarnda aadaki hususlara uyulmas gerek l-Sesli alarm susturulur, arzann saati kaydedilir, kl panodaki nereden geldii tesbit edilir. 2-Arzann tesbit edildii ksmda l aletleri ve kl sinyal kesicinin ap amad kontrol edilir.

halinde mektedir. arzann lerle

3-Hangi rlenin altn faz, kademesi (Zon) ve zamanlarn kay deder rlelerin bayraklarn kaldrr, iaretlerini siler, alan kurma anahtar varsa bunlar kurulur. 4-Arzann tesbiti iin konmu baka cihazlar varsa bunlarn alp almad tesbit edilir ve iaretleri alnr. 5-Am olan kesicinin her iki tarafnda .gerilim olup olmad kontrol edilir. Voltmetrenin deer gsterdii ksmda gerilim var demektir. Bu durumda senkronoskop anahtar evrilerek senkro noktada duruyorsa voltmetrelerden sfr olan tarafta gerilim yok demektir ki gei hakkna gre ilem yaplr. Serikronoskop ibresi sabit bir noktada duruyorsa ve her iki volt metrede gerilim okunuyorsa sistemin paralel alta anlalr. Senkronoskop ibresi as 30 veya altnda duruyorsa Ring kapat lacak demektirki kesici hemen kapatlr. A 30 'nin zerinde ise durum YTM'ye bildirilerek artlar msait duruma getirildikten sonra kesici kapatlr.

48

Senkronoskop ibresi devaml dnyorsa her iki taraf voltmet resinde gerilim okunuyorsa sistem paralelden ayrlm demektir. Senkronizasyon artlar kontrol edilerek paralele girme ilemi yaplr. 6-Genel sistem arzalarnda ilemler tamamlandktan sonra msait bir zamanda arza YTM'ye yazdrlr.

ARIZADAN SONRA YTM'ye VERLECEK BLGLER : 1- Arzay yazdran merkezin ve tablocunun ad 2- Arzann olu saati 3- Aan kesicinin gerilimi ve numaras 4- alan rle tipi, bayra ve kademesi 5- Tekrar kapama yapp yapmad 6- Tablocunun gzle tesbit edebildii hadiseler 7- Kapama saati 8- Varsa kayda deer dier hususlar. RNG'N KAPATILMASI : RNG DEVRE : En az iki merkezin veya bir merkeze bal iki ayr enerji nakil hat tnn oluturduu kapal devredir. Normal alan sistemde meydana gelebilecek arzalarda sistemde ringinmi koptuunu yoksa paralelliinmi bozulduunu tesbit etmek yapacamz ilemler asndan ok nemlidir. Ring'in koptuunu tesbit etmek iin aan kesicinin voltmetresinde her iki tarafndada gerilim varsa ve Senkronoskop anahtarn evirdiimizde Senkronoskop ibresi bir noktada sabit duruyorsa Ring kopmu demektir. R in g'i k a pa tm ak i in h e r ik i ta ra f g e rilim le ri ara sn d a elektrikse lckaym a z n n e a ln a ra k k a y m a n n o la b ile e i g a s a l fa rk 3 0 v e 3 0 a ltn d a yani sfra yakn ise kesici kapatlarak sis-tem norm ale getirilir.

.A s a l fa rk te s b it e tm e k i in s e n kro n os k o p u n s fr n o k tas 12's i a l ul e dilirs e ibre 11'in ze rind e sa atin n o rm kab du ruy orsa a 30 dem P ra tik te b u d u ru m a 1 2 'ye b e k a la ta b iri k u lla n lr. b rerin in e ta a a ted ers ek l'in ektir. y de s rif z e zerind e duruyorsa yin e a 30 'd ir. brera s nilea d u ru y o rs a v e g e rilim fa rk la r % 1 5 'in z e rin d e d e ils e k e l a 11 d hem en kapatlr. B ylece ring kapatlm olur.

artlar dediim iz gibi a 30'den byk gerilim fark % 15'den fazla ise durum Y T M 'ye bildirilerek gerekli uygun artla salandktan sonra m a yaplr. nevra

49

R ing'in kapatlm as ndak i elek triks el kaym a aa da gs te rilm i tir

R ing'in kapatlm asnda senkronoskopun durum u

A -B -C B ara gerilim i .C , H attn gerilim i A .-B E lektriki kaym ann vektryel durum u

PARALELE GRME LEM : PARALEL DEVRE : B ird e n fa zla sa n tra l ve ya a yn sa n tra ln b ird en fa zla g ebnire ra t a t nhantt ile v e ya b a ra ile a y n y k irtib r m te re ke n b e sle m e le rin e san trallerin ve ya g en eratrle rin p aralel alm a s de nir. B a ka bir d eyim le iki ayr sistem in bir b arad a birle tirilm e ile mdenir. paralellik in e A yr a rtla rd a a la n iki a yr sis te m p a r as n b irlese n krok iin n a rtla r d e di im iz g e rilim , tirm e niza syo fre ka n s ve fa z a la rn n lm a s ve ya m s a d e e d ile n sn rla r i e risin d e o lm a s a rttr. la ra K U B LA J o e it rum B iz bu d u du ru m lar diyoruz. trl ku blaj hali va rd r. 1NORMAL KUBLAJ ; B u ra d a ki g e rilim le h a ttn g e rilim i e it is e v e y a a ra la% 1 d a k ig fam iy o rsa , fre k a n sla r a ra sn d a ki fa rk rn 0 'u e rk 0 .2 H z'e ya kn ve ya d a hise a(S e n kro n o sko p ib re si sa n iye d e 1 /5 tu r ya p yo rsa ) sen kro n iza syon a rt a z la r m sa ittir. D e m e ktirki ke sici h e m e n ka p a tla ra k pa ra le le gyaplr. m i irm e ile

2KRTK KUBLAJ : G e rilim le r a ra s fa rk % 1 0 -2 0 ise fre ka n s fa rk 0 .2 -0 .5 H z ise Y T M b u a rtla rd a p a ra lele g irm e m izi is a rtla rd a pa ra le le g irm e ile m i yaplr. 3Y AS A K K U B LA J : -., Gerilim fark %20'nin zerinde frekans fark 0.5 Hz. zerinde ise YTM hemen paralele gir dese dahi paralele girme ilemi kesinlikle yaplmaz ve durum YTM'ye acilen bildirilir. Kritik ve yasak kublaj anlarnda durum YTM'ye bildirilerek msait artlarn yerine getirilmesini tablocu ister. Daha sonra YTM'nin talimatna uygun olarak hareket eder

K ublaj artlar

50

G TRAFOLARINDA YAPILACAK MANEVRALAR : KADEME DETRRKEN YAPILACAK LEMLER : G tra fo la rn d a k a d e m e d e i tirirk e n d ik k a t e dile ce k u z k o n u sralayabiliriz. b a ekilde la r

A- TRAFODA BOTA GERLM AYARI YAPILIYORSA : T ra fo y a a it t m giri ve k ke s ic ile ri e lle a lr. O rta g e rilim b a ra g iri in d e k es ic i yo k sa h e rha n be s le m e g z n n e a ln a rakkesicileri m utlak suretle alm aldr. E lle kadem e la ra k n c eyap fo g iri fider deiiklii tra d a h a s o n ra fid e r k e s ic ile ri k a p a tlr.trafce paralel alyorsa kadem e ayarlarnn her iki trafoda ayn olm as E r ik i dikkat edilm elidir. B- TRAFO YKTE KADEME AYARI YAPIYORSA : B u d u rum da 'tra fo d a n yk a tm aya v eya h utta g e rilim in k es ilm e s ine g e re k yoktu r. n kta ya p m a d a n uz ya knd a n e lek triki ola rak kad itirm e bu to nu na bas m ak sureti ile kad em e aya r yap lr. em e d E er iki trafo p aralel a lyors a ka de m e aya r yap lrkenaras n daki ge rilim fark yzdesin i nu n iki trafo (% ) gem e m ek lazm d r. Z ira g erilim farkndan dolay trafo sarglar arasnda m eydana gelecek sirklasyon akBu durum a m eydan verm em ek iin kadem e deitirm e ilem ini aadaki lazm dr. gibi yapm anz
TRAFO 1 TRAFO 2 TRAFO 1 TRAFO 2 KADEME KADEME KADEME KADEME 9 9 11 11 11 11 12 12

alnmas lazm.

N TR DRENC M ANEVRALARI

51

Baz g trafolarnn sekonder sarglarnn yldz noktalar gibi ntr direnci zerinden topraklanm tr m iz bildii Ntr direncinde yaplacak herhangi bir alm ada direncin tek fazl ayrcnn m uhakkak alm as ki giriinde gerekm ektedir. Eer ayrc yok gibi alm alarda trafonun m uhakkak servis harici edilm esintr sa bu Bir arttr. direnci zerinde iki trafo m terek alyorsa alm a yapla cak trafonun ntr direnci ayrcsnn alm as arttr. Diren zerinde bir alm a yaplacaksa her iki trafonunda diren ayrclarnn alm as lazmdr.

ENERJ NAKL DREKLERNN DONANIMLARINDA YER ALAN CHAZLAR : l- zolatrler: le tke n le ri d ire e te sb it e d e n , fa ka t e le ktriki o la rae leizoa n la rder. Y k se k g e rilim li h a tla rd a z e llik le zin c ir tip k m le e d n izo la t rlekullanlr. Elem an says hattn gerilim deerine gre seilir. D urdurucu r direklerde zincir izolatrler hattn gerilm e kuvvetine ve arlnaz o rla nrla r, ta yc d irek le rd e is e zin cir iz ola t rle r a sk izo la tr kar olarak grev yaparlar ve hattn durdurucular arasnda ileri geri salarlar. kaym asn 2- K orum a Telleri : rgl elik iletkenler olup, E.N.H'na decek olan yldrmlar toplayp topraa verme vazifesi grrler. Koruma teli hatlarn stnden direklerin tepesine irtibatlanarak ekilir. Bu direk irtibatlar ayn za alektriki geirgenlii temin edecektir. 3- Topraklama Levhalar : Koruma tellerine decek yldrmlarn topraa kolayca aktlmas salar. Koruma teli ile toprak arasnda 20 Ohm'u gemeyen bir dirence sahip olmas gerekir.

manda

4- D am per : E .N .H 'n r zg rlard an d olay m e yd an a ge lee titrerbe le re v n da im kar koruyan, am ortism an grevi yapan arlkla rdr.

5- Cam per : D urduru cu direklerde E .N .H 'n birbirine irtiba tlam aya yarar. 6- A rk Boynuzlar : Y ldrm d m esi ve siste m arzalarndan do la y m eydana gy kselm elerind e, yksek enerjili bir rilim elen ge ark'in belli b ir n okta da molu te m in e tm e k ve to pra a a km asn sa la m a k am a c ile uku llan lrla r. a sn B ekilde

52

izolatr ve ya izolatr zin ciri ze rinden , y ksek m alarnn akm asna engel olunarak hasar grm eleri gerilim atla nlenm i olur. 7- letkenler : E nerji iletim inde kullanlan iletkenle r; iletilecek gceerilim ine g re se ilirle r. B u ne de nle ile tken le r g ve iletim eitli ke sit d e erle ve eitli yap farkllklarnda im al e dilirle r. rinde

53