YILDIZ TEKN K N VERS TES SOSYAL B L MLER ENST TS

KADIN BEDEN KURGULARI ve TEMS L YET: 1970 SONRASI BATI SANATINDA BEDENLER N KULLANAN KADIN SANATILAR

Semiha Mge ZBAY AYDOAN

SBE Sanat ve Tasarm Ana Sanat Dal Sanat ve Tasarm Programnda Hazrlanan

YKSEK L SANS TEZ

Tez Danman : Yrd. Do. nci EV NER

STANBUL, 2006

II NDEK LER RES M L STES ..IV NSZIX ZET....X ABSTRACT............................................XI 1. G R ...1 1.1 almann amac.....................................................1 1.2 Yntem.1 2. TEMS L...................................................3 2.1 Temsil ve kadn imgesinin sorunsallatrlmas...3 2.2 1970 Sonras kadn sanatlarn kadn bedeni imgelerine genel bir bak 14 3. BEDEN N VE C NS YET N KURAMSALLATIRILMASI ve KURGULANMASI ..............................................................................21 3.1 Kadn bak asndan Freud ve Lacann psikanalitik sylemleri................21 3.2 Postyapsalc cinsiyet, dil ve beden anlaynn feminist yorumlar: Irigaray ve Kristeva29 3.3 ktidar, yersizyurtsuzlama, kadn-olu: Foucault, Deleuze ve Guattari...39 3.4 Toplumsal cinsiyetin tesinde kadn bedenine performatif yaklamlar: Judith Butler50 4. KADIN SANATILARIN BEDENLER N TEMS L ve KURGULARI56 4.1 Popler kimlik ve beden kurgularna tepkiler ve mimesis: Cindy Sherman.....56 4.2 znenin silinme alan olarak beden ve yersizyurtsuzlama: Francesca Woodman, Ana Mendieta.....64 II

III 4.3 plaklk, tanralar ve narsisizm: Carolee Schneemann, Hannah Wilke.74 4.4 Arzu, mahremiyet ve parodi: Tracey Emin, Sarah Lucas..84 5. SONU......97 KAYNAKLAR99 EKLER...108 Ek1: Resimler.109 ZGEM ...124

III

IV RES M L STES : Resim 2.1: Courbet, LOrigin du Monde, (Dnyann Kkeni), 1866..109 http://www.artgenerations.com/tableaux%20mouvement/barbizon/courbet_lorigine_du_mond e.htm Resim 2.2: Marcel Duchamp, Etant Donns,1946-1966.109 http://www.centrepompidou.fr/education/ressources/ENS-Duchamp/ENS-duchamp.htm Resim 2.3: Sherrie Levine, Untitled (After Walker Evans, 1936), 1981.109 RECKITT, Helena ve PHELAN, Peggy, (Derl.), (2003), Art and Feminism, Phaidon, London, New York. Resim 2.4: Judith Chicago, Dinner Party, 1974-79..109 RECKITT, Helena ve PHELAN, Peggy, (Derl.), (2003), Art and Feminism, Phaidon, London, New York. Resim 2.5: Frida ve Kathe (Guerrilla Girls) sinema tuvaletlerine afi yaptryor, 2001110 ARAKISTAIN, Xabier, (2006), (Der.), For All Audiences, Rekalde, Bilbao. Resim 2.6: Shigeko Kubota, Vagina Painting, 1965110 RECKITT, Helena ve PHELAN, Peggy, (Derl.), (2003), Art and Feminism, Phaidon, London, New York. Resim 2.7: Annie Sprinkle, Post Porn Modernis Show, 1992..110 RECKITT, Helena ve PHELAN, Peggy, (Derl.), (2003), Art and Feminism, Phaidon, London, New York. Resim 2.8: Adrian Piper, Catalysis III, 1970-71..110 RECKITT, Helena ve PHELAN, Peggy, (Derl.), (2003), Art and Feminism, Phaidon, London, New York. Resim 3.1: Andr Brouillet, Salpetrirede Klinik Konferans, 1887111 ISAAK, Jo Anna, (1997), Feminism and Contemporary Art The Revolutionary Power of Womens Laughter, Routledge, London. Resim 3.2:Jean Martin Charcot, Attitudes Passionelles:Menac, 1877-80..111 ISAAK, Jo Anna, (1997), Feminism and Contemporary Art The Revolutionary Power of Womens Laughter, Routledge, London. Resim 3.3: Mary Kelly, Interim:Supplication,1983-85.111 ISAAK, Jo Anna, (1997), Feminism and Contemporary Art The Revolutionary Power of Womens Laughter, Routledge, London. Resim 3.4: Louise Bourgeois, Costume For A Banquet, 1978..111 WARR, Tracey ve JONES, Amelia, (Derl.), (2003), The Artists Body, Phaidon, London, New York. Resim 3.5: Yayoi Kusama, Adsz, 1966112 WARR, Tracey ve JONES, Amelia, (Derl.), (2003), The Artists Body, Phaidon, London, New York. IV

Resim 3.6: Jenny Holzer, Lustmord, 1993-94.112 WARR, Tracey ve JONES, Amelia, (Derl.), (2003), The Artists Body, Phaidon, London, New York. Resim 3.7: Orlan, Omniprescence, 1993..112 WARR, Tracey ve JONES, Amelia, (Derl.), (2003), The Artists Body, Phaidon, London, New York. Resim 3.8: Claude Cahun, Dont Kiss Me I am in Training, 1927..112 http://www.vinland.org/scamp/Cahun Resim 4.1: Cindy Sherman, Untitled Film Stills #6, 1977...113 BAQUE, Dominique, (2004), Photographie Plasticienne, LExtrme Contemporain, dition du Regard, Paris. Resim 4.2: Cindy Sherman, Untitled #175, 1987.113 RECKITT, Helena ve PHELAN, Peggy, (Derl.), (2003), Art and Feminism, Phaidon, London, New York. Resim 4.3: Cindy Sherman, Untitled #250, 1992113 CHADWICK, Whitney, (Der.), (1998), Mirror Images Women, Surrealism And SelfRepresentation, The MIT Press, Massachusetts. Resim 4.4: Hans Bellmer, La Poupe, 1938.113 http://www.angelfire.com/in2/belmer Resim 4.5: Claude Cahun, Autoportrait No:95, 1928...114 CHADWICK, Whitney, (Der.), (1998), Mirror Images Women, Surrealism And SelfRepresentation, The MIT Press, Massachusetts. Resim 4.6: Yasumasa Morimura, To My Little Sister: For Cindy Sherman, 1998...114 http://membres.lycos.fr/morimura/art_history/ym_cindy01b.jpg Resim 4.7: Francesca Woodman, Self-Deceit, 1978.114 http://www.heenan.net/woodman Resim 4.8: F. Woodman, House#3, Providence, 1975-76....114 http://www.heenan.net/woodman Resim 4.9: F. Woodman, Space2, Providence, 1975-76 ..115 http://www.heenan.net/woodman Resim 4.10: F. Woodman, Early, 1972-75...115 http://www.heenan.net/woodman Resim 4.11: H.Bellmer, Unica, 1958... 115 CHADWICK, Whitney, (Der.), (1998), Mirror Images Women, Surrealism And SelfRepresentation, The MIT Press, Massachusetts. Resim 4.12: F.Woodman, Adsz, 1978.115 V

VI http://www.heenan.net/woodman Resim 4.13: F.Woodman, Three Kinds Of Melon, 1975-76115 http://www.heenan.net/woodman Resim 4.14: Ana Mendieta, Rape Scene, 1973.115 VISO, M. Olga, (Der.), (2004), Ana Mendieta Earth Body, Sculpture and Performance, 1972-1985, Hirshhorn Museum and Sculpture Garden Smithsonian Institution & Hatje Cantz Publishers, Washington D.C. Resim 4.15: A. Mendieta, Adsz, 1972..116 VISO, M. Olga, (Der.), (2004), Ana Mendieta Earth Body, Sculpture and Performance, 1972-1985, Hirshhorn Museum and Sculpture Garden Smithsonian Institution & Hatje Cantz Publishers, Washington D.C. Resim 4.16: Marcel Duchamp, Rrose Slavy, 1920..116 http://en.wikipedia.org/wiki/Rrose_S%C3%A9lavy Resim 4.17: A. Mendieta, Adsz,1975...116 VISO, M. Olga, (Der.), (2004), Ana Mendieta Earth Body, Sculpture and Performance, 1972-1985, Hirshhorn Museum and Sculpture Garden Smithsonian Institution & Hatje Cantz, Publishers, Washington D.C. Resim 4.18: A. Mendieta, Adsz, (Body Tracks), 1974.116 VISO, M. Olga, (Der.), (2004), Ana Mendieta Earth Body, Sculpture and Performance, 1972-1985, Hirshhorn Museum and Sculpture Garden Smithsonian Institution & Hatje Cantz, Publishers, Washington D.C. Resim 4.19: A. Mendieta, Adsz, Silueta Series, 1977117 VISO, M. Olga, (Der.), (2004), Ana Mendieta Earth Body, Sculpture and Performance, 1972-1985, Hirshhorn Museum and Sculpture Garden Smithsonian Institution & Hatje Cantz, Publishers, Washington D.C. Resim 4.20: A. Mendieta, Adsz, Silueta Series, 1976..117 VISO, M. Olga, (Der.), (2004), Ana Mendieta Earth Body, Sculpture and Performance, 1972-1985, Hirshhorn Museum and Sculpture Garden Smithsonian Institution & Hatje Cantz, Publishers, Washington D.C. Resim 4.21: A. Mendieta, Imagen de Yagul, 1973..117 VISO, M. Olga, (Der.), (2004), Ana Mendieta Earth Body, Sculpture and Performance, 1972-1985, Hirshhorn Museum and Sculpture Garden Smithsonian Institution & Hatje Cantz, Publishers, Washington D.C. Resim 4.22: Carolee Scheneemann, Eye/Body, 1963117 RECKITT, Helena ve PHELAN, Peggy, (Derl.), (2003), Art and Feminism, Phaidon, London, New York. Resim 4.23: C. Schneemann, Meat Joy, 1964...118 RECKITT, Helena ve PHELAN, Peggy, (Derl.), (2003), Art and Feminism, Phaidon, London, New York.

VI

VII Resim 4.24: C. Schneemann, Interior Scroll, 1975..118 WARR, Tracey ve JONES, Amelia, (Derl.), (2003), The Artists Body, Phaidon, London, New York. Resim 4.25: C. Schneemann ve R. Morris, Site, 1965..118 GOLDBERG, Rose Lee, (2001), Performance Art From Futurism to the Present, Thames and Hudson, London. Resim 4.26: Hannah Wilke, Portrait of the Artist with Her Mother, 1978-81.118 JONES, Amelia, (1998), Body Art / Performing The Subject, University of Minnesota Press, Minneapolis. Resim 4.27: H.Wilke, What Does This Represent What Do You Represent? (Reinhart), 1978-84..119 JONES, Amelia, (1998), Body Art / Performing The Subject, University of Minnesota Press, Minneapolis. Resim 4.28: H. Wilke, Exchange Values, (Marx), 1978-84..119 RECKITT, Helena ve PHELAN, Peggy, (Derl.), (2003), Art and Feminism, Phaidon, London, New York. Resim 4.29: H.Wilke, I Object: Memoirs of a Sugargiver, 1977-78119 JONES, Amelia, (1998), Body Art / Performing The Subject, University of Minnesota Press, Minneapolis. Resim 4.30: H.Wilke, S.O.S. Starification Object Series, 1974-79.119 RECKITT, Helena ve PHELAN, Peggy, (Derl.), (2003), Art and Feminism, Phaidon, London, New York. Resim 4.31: H.Wilke, INTRA-VENUS, 1992-93..120 JONES, Amelia, (1998), Body Art / Performing The Subject, University of Minnesota Press, Minneapolis. Resim 4.32: Tracey Emin, V. Westwood reklam, 2000..120 ARAKISTAIN, Xabier, (2006), (Der.), For All Audiences, Rekalde, Bilbao. Resim 4.33: Tracey Emin, Outside Myself (Monument Valley), 1994..120 GROSENICK, Uta, (Der.), (2005), Women Artists Femmes Artistes du XXe et du XXIe Siecle, Taschen, Paris. Resim 4.34: Tracey Emin, Everyone I Have Ever Slept With 1963-1995, 1995..120 GROSENICK, Uta, (Der.), (2005), Women Artists Femmes Artistes du XXe et du XXIe Siecle, Taschen, Paris. Resim 4.35: Tracey Emin, My Bed, 1998.120 ELLIS, Patricia, (2003), 100 The Work That Changed British Art, Jonathan Cape and The Saatchi Gallery, London. Resim 4.36: Tracey Emin, Picasso, 2001.121 MERCK, Mandy ve TOWNSEND, Chris, (Derl.), (2002), The Art Of Tracey Emin, Thames and Hudson, London. VII

VIII

Resim 4.37: T.Emin, Homage to Edvard Munch and all My Dead Children, 1998.121 MERCK, Mandy ve TOWNSEND, Chris, (Derl.), (2002), The Art Of Tracey Emin, Thames and Hudson, London. Resim 4.38: T. Emin, Ive Got It All, 2000.121 GROSENICK, Uta, (Der.), (2005), Women Artists Femmes Artistes du XXe et du XXIe Siecle, Taschen, Paris. Resim 4.39: T. Emin, Sometimes The Dress is Worth More Money Than the Money, 2000-1. MERCK, Mandy ve TOWNSEND, Chris, (Derl.), (2002), The Art Of Tracey Emin, Thames and Hudson, London..121 Resim 4.40: Sarah Lucas, Au Naturel, 1994.121 ELLIS, Patricia, (2003), 100 The Work That Changed British Art, Jonathan Cape and The Saatchi Gallery, London. Resim 4.41: Sarah Lucas, Bitch, 1995..121 COLLINGS, Matthew, (2002), Sarah Lucas, Tate Publishing, London. Resim 4.42: S. Lucas, Sod You Gits, 1990122 COLLINGS, Matthew, (2002), Sarah Lucas, Tate Publishing, London. Resim 4.43: S. Lucas, Prire de Toucher, 2000...122 COLLINGS, Matthew, (2002), Sarah Lucas, Tate Publishing, London. Resim 4.44: S. Lucas, Two Fried Eggs and A Kebab, 1992122 COLLINGS, Matthew, (2002), Sarah Lucas, Tate Publishing, London. Resim 4.45: S. Lucas, Self-Portrait with a Skull, 1999122 COLLINGS, Matthew, (2002), Sarah Lucas, Tate Publishing, London. Resim 4.46: S. Lucas, Tomfoolery, 1999..122 COLLINGS, Matthew, (2002), Sarah Lucas, Tate Publishing, London. Resim 4.47: S. Lucas, Great Dates, 1990-1.122 COLLINGS, Matthew, (2002), Sarah Lucas, Tate Publishing, London. Resim 4.48: S. Lucas, Me Suspended, 1993123. COLLINGS, Matthew, (2002), Sarah Lucas, Tate Publishing, London. Resim 4.49: S. Lucas, Chicken Knickers, 2000123 COLLINGS, Matthew, (2002), Sarah Lucas, Tate Publishing, London.

VIII

IX

NSZ mge ve gsterge katmanlar arasnda temsiliyet ve kadn bedenini sorunsallatrrken, iktidar, mimesis, yersizyurtsuzlama, parodi, zillet gibi kavramlar kullanarak 1970 sonras Batl kadn sanatlardan rnekler zerine dndm bu almada bana destek olan, bata tez danmanm Yrd. Do. nci Evinere, Zeynep Gnsre, dzeltmeler iin Gzde zbaya ve fotoraflar iin Hakan Aydoana teekkrlerimi sunuyorum.

IX

-11. G R 1.1 almann Amac Bat sanat tarihine bakldnda kadn imgesinin sklkla yinelendii, ancak kadn sanatlarn yirminci yzyln ikinci yarsna kadar literatrde pek de yer almad grlr. Bu nedenle, imge, temsil ve iktidar ilikisi kanlmazdr. Kadn sanatlar, bandan beri kendi bedenlerini temsiliyet politikalarna dahil ederek, ataerkil dzenden geri talep ederler. 1970lerdeki feminist hareketin de bir paras olarak, beden ve kiisel olan politikletirilir. 1970 sonras Bat sanatnda kadnlarn kendi bedenlerini temsiliyeti, sanatlarn kimi zaman narsisizm veya mevcut kadn gstergelerine eklemlenmekle sulanmalaryla, genel olarak ise beden, zne, iktidar ve sanat tarihi sylemleri asndan nemli noktalar ortaya karmalaryla sonulanr. Bu almada ncelikle temsil ve kadn kavramlar eitli kuramlarn yardmyla incelenecektir. Daha sonra ise, Cindy Sherman, Francesca Woodman, Ana Mendieta, Carolee Schneemann, Hannah Wilke, Tracey Emin ve Sarah Lucasn sanatsal pratikleri dahilinde, kendi bedenini temsil etmek eitli ynleriyle ele alnacaktr. Bylece hem kadn ve zneyle ilgili kuramlarla bir temsiliyet politikas oluturulacak, hem de tuzaklar ve direni noktalar ortaya karlacaktr. 2.1 Yntem ncelikle Temsil blmnde, temsil ve kadn imgesi sorunsallatrlarak sanat tarihinde kadn imgesinin dnm, bak ve iktidar kavramlar Berger, Leppert, Freud ve Lacann kavramlaryla ve feminist eletirilerle tanmlanacaktr. 1970 sonras kadn sanatlarn kadn temsiliyeti feminist almlaryla incelenecektir. Bu balamda temellk, postprodksiyon, mimesis ve parodi gibi kavramlar gz nnde bulundurulacaktr. Bedenin ve Cinsiyetin Kuramsallatrlmas ve Kurgulanmas adl blmde ilkin Freud ve Lacann psikanalitik syleminde kadn bedeninin ve bakn yeri tartlacak ve feministlerin eletirileri sralanacaktr. Sonra Irigarayn zne, dil, beden ve mimesis; Kristevann dil ve zillet kavramlaryla postyapsalc bir yaklamn kadnlara getirileri feministlerin yorumlaryla ortaya konulacaktr. Foucaultnun iktidar ve beden, Deleuze ve Guattarinin kadn-olu, yersizyurtsuzlama, organsz bedenlerle ilgili dncelerinin kadn ve beden temsiliyetine katklar ve eksiklikleri ele alnacaktr. Kuramsallatrmann -1-

-2son blmnde ise, Judith Butlern performatif cinsiyet ve parodi kavramlarnn gnmz bak asna katklar anlatlacaktr. Yukarda saylan tm kuramclarn feminist eletirileri, bu blmn eletirel yaklamnn bir paras olacaktr. Ayrca her kuramcnn yardmyla Sherrie Levine, Judy Chicago, Jenny Holzer, Orlan, Nan Goldin, Louise Bourgeois, Yayoma Kusama ve Mary Kelly, vb. gibi kadn sanatlarn yaptlar yorumlanacak, kimi zaman da sanatlarn bu kuramclarla eletirel veya olumsal ilikileri incelenecektir. Sanatlarn rneklendirildii blmde ise, yukarda geen kuramlar ara olarak kullanlp, seilen sanatlar zerinde ayrntl bir biimde allacaktr. Cindy Sherman, Irigarayn mimesis, Kristevann zillet, Foucaultnun iktidar, Butlern performatif cinsiyet ve Lacann maske/sahtelik kavramlaryla; Francesca Woodman ve Ana Mendieta, Deleuze ve Guattarinin kadn-olu ve yersizyurtsuzlama kavramlaryla; Carolee Schneemann ve Hannah Wilke, parodi, narsisizm ve ana tanrayla; Tracey Emin ve Sarah Lucas ise pasti ve parodiyle anlalmaya allacaktr. Ancak hibir sanat bu kavramlara indirgenmeyecek ve her biri olumlu veya olumsuz farkl boyutlaryla gndeme getirilecektir. Sonu olarak, 1970 sonras Bat sanatnda kendi bedenini kullanan kadn sanatlarn yarattklar direni noktalar, tuzaklaryla beraber ele alnacaktr.

-2-

-32. TEMS L

2.1 Temsil ve Kadn mgesinin Sorunsallatrlmas Aslnda kadn, sadece bir gsterge, kurgu, anlam ve fantezi eitliliidir. Kadnslk, diil kiilerin doal durumu deildir. Dsel teki hayaletini reterek kendi kimliini ve hayali stnln treten baka bir toplumsal grup tarafndan yaratlm, bir gsterge olan K*A*D*I*N*n anlamlarnn tarihsel (...) [ve] ideolojik kurgulanmasdr. (Pollock, 1998:77) mgeler, kendiliinden varolmayan, farkl tarihsel ve toplumsal biimlerin yansmas olarak kurulan grsel bir dil oluturur. John Berger (1995), her imgenin belli bir grme tarzn somutladn belirtir. Lepperta gre ise, sanat tarihi, grmenin grlecei bir yerdir (Leppert, 2002:20). Kadim alarda temsil, polisi dzenleyen siyasi bir gce sahip olmutur. Platon da, grsel temsile pheli yaklamyla temsilin gereklikle ilgisini aratrmtr. Bilgiyi oluturan grme ve temsil, iktidarlar iin tarih boyunca nemli olmutur. Gereklik anlamlandrmann ve kurgulamann bir sonucudur ve temsil dnda bir gereklik dnlemez. Toplumsal ilikiler, zne, snf ve cinsiyet gibi ayrmlar temsil yoluyla retilirler. Temsiller araclyla dnyay bilmemize ramen temsillerin veya imgelerin gereklii yansttn ya da gerekliin yerini tuttuunu sylemek olanakszdr. Temsil, eitli sylemlerdeki ayr gsterge dzeneklerine gre anlamlandrlabilir. rnein, Victor Burgin, kadnlk temsilini, kadnlk doasnn asl z diye bir eyle karlatramayacamz, nk byle bir kadnln da temsilin rnlerinden biri olduunu belirtir (Tickner, 2001). deoloji, temsiliyetin sonularndan biri olarak zneyi oluturur. zne sabit ve zerk deil, temsil, ideoloji ve tarih balamnda oluan, srekli devinen bir sre konumundadr. znenin toplumsal cinsiyeti de, temsil mekanizmasnn dnda dnlemez. rnein Bat sanatndaki perspektif veya sinemadaki kamera, bakan tutarl bir zneyi ve nesneyi var sayar. Burginin izdii ayrma gre ideolojinin bu btnleyici srecini ykmak ise, politikann temsiliyetini deil, temsiliyetin politikasn yapan gnmz sanatlarnn amalarndan biridir (Tickner, 2001). Temsiliyet ve politikann birlikte iledii bir alan olan sanat, eitli -3-

-4stratejiler kullanarak cinsellik, snf, zne ve temsil hakkndaki doalm gibi grnen egemen sylemleri eletirir. Sylemler arasndaki elikili ilikilere iaret eden sanatlar, kadnl sabit bir kavramsal erevede grmez ve Lacann kadn eksiklikle tanmlamas gibi eitli psikanalitik veya bilimsel sylemlerin ideolojik kurgusunu sorgularlar. te yandan Lacann dile girile oluan zne anlay, zneyi temsilin rn olarak gren yapbozumcu ve postmodern dncelerle olduu kadar znenin retimiyle ilgilenen feminizmle de ortak bir nokta oluturur. Nitekim psikanalizden yola kan Laura Mulveye gre kadn imgesi, erkein fantezi ve takntlarn yanstt, anlam yaratan deil tayan bir gsteren (signifier) olarak ataerkil dzende yerini alr. Postyapsalc kuramlarn, znellii eitli sylemlerin rn olarak dil iinde yaplandn ileri srmesi ve mellif kavramn sorunsallatrmas, grsel sanatlardaki egemen ideolojileri toplumsal cinsiyet ve iktidar balamnda eletirmenin kaynaklarndan biri olmutur. Postmodernizm, gstergeyi sorunsallatrrken gsterenin arkasnda verili bir gereklik olmasn sorgular. Cinsel temsiliyetle ilgilenen sanatlar, imgedeki cinsiyet unsuruna dikkat ekerken, kltrel rn veya stereotiplere, feminizmin politik yaklamn getirmenin yansra, cinsiyetin sadece neyi grdmz deil, nasl grdmz de etkileyen grsel parametrelerine deinerek imgeyi incelerler (Rose, 2001:523). Temsiliyet balamnda sanat tarihindeki beden, plaklk ve kadn imgeleri hakknda baz genellemeler yaplabilir. Ortaada dnyevi nimetlerden uzaklama, saflk veya ehvet ve cehennem ikencelerini temsil etmekte kullanlan plaklk, Rnesansta insan bedeninin mkemmeliyetini geometrik oranlarla gstermekte kullanlmtr. Bat sanat tarihine genel olarak bakldnda, erkek bedeninin fiziksel gcn ycelten etkin bir biimde veya tinsel btnln vurgulayan pasif sa ve aziz figr gibi ac iinde vcut bulduu grlebilir. Oysa kadn bedeni, ehvet ve gnah iinde etkin gsterilmesinin dnda sadece edilgen olarak, kendi iine kapal, izleyicisini farketmeyen bir narsisizm iinde temsil edilegelmitir. Kltrn karsndaki doa olarak kadn bedeni, annelii veya erkek tarafndan kurtarlan kurban simgelerken, erkek sanat iin estetik kurallar incelenecek doadaki dier nesnelerden farkszdr. N kadnn M.. 5. yyda Yunan sanatnda grlmesi bile, ancak bereket ve doumla ilgili doulu kaynaklarndan uzaklatrp kadn deneyimiyle ilgisini keserek, ataerkil toplum iinde ideal form ve estetik balamnda ele alarak, erkek arzusunu yansttnda mmkn olmutur. -4-

-5Lynda Neade (1997) gre n kadn, sanatla mstehcenlik arasndaki snrdr. Sanatla pornografi arasndaki ayrm; sanatta kadnn sanatsal bir yceltmeyle edilgen olarak erotik bir biimde betimlenirken, pornografide etkin bir cinselliin iinde gsterilmesidir. lki, kadnn cinsel organlarnn silindii bir bedenle eksiklie iaret ederken, ikincisinde cinselliinin bilgisi kadn aalamak iin kullanlr. Nitekim Bat estetik anlayn derinden etkilemi olan Kant da, ideal Gzellikin bedenin yceltilerek ehvetten arndrldnda ortaya kacan belirtir. Bedenler bu anlamda, sanat tarafndan sanat olarak yeniden biimlendirilir. Sanatsal biem, doal ve dzensiz bedeni bir yap iinde dzenleyerek estetik bir nesneye evirir. Aristotelesten bu yana Bat sanat tarihinde sanat, maddenin forma dnm olarak grlmtr. Bu anlamda kadn bedeni de, doa ve madde gibi egemenlik altna alnr. Berger, sanattaki n ve pornografik plakln arasndaki parallellii Bat sanatndan rneklerle gsteririrken, her ikisinde de baktaki erkek iktidarna dikkat eker. Aslnda n, bedenin stne giydirilen bir eydir. Berger (1995), soyunukluu, temsilin dnda kalan bireyselliin, asl cinselliin yeri ve insann kendisi olarak grr. Kenneth Clark da, soyunuklukla (naked), plaklk (nude) arasndaki ayrm izerken ilkinin elbisesiz olma durumunu, ikincisinin ise sanatsal bir temsil kategorisi olduunu belirtir ve nnn seyircisinde erotik duygu uyandrdn ekler (Leppert, 2002). Berger, sanat tarihindeki nnn aslnda sadece n kadn olduunu ileri srerken, Leppert (2002), 19. yy.a kadar n temsillerinde iki cins arasnda bir denge olduunu iddia eder. Berger, imgenin sahibinin resmin iinde veya erevenin dndaki erkek olduuna iaret ederken, ny estetik balamnda ele alan Kenneth Clarktan farkl olarak iktidar ve siyaset ilikisiyle tanmlar. Avrupa n sanatnn asl kahraman, resimde temsil edilmeyen erkek seyircidir. zleyen ve izlenen olarak ikiye blnen kadn varl, yaantsnn her annda iselletirdii erkek bakyla kendi grnn denetler: Erkekler davrandklar gibi, kadnlarsa grndkleri gibidirler. Erkekler kadnlar seyrederler. Kadnlarsa seyredililerini seyrederler. (...) Kadnn iindeki gzlemci erkek, gzlenense kadndr. Bylece kadn kendisini bir nesneye zellikle grsel bir nesneye seyirlik bir eye dntrm olur (Berger, 1995:47). Foucaultdan yola kan Sarah Lee Bartky (1997), kadnlarn panoptik erkek bakn ve dolaysyla iktidar iselletirerek, bedenlerini ataerkil tekinin gznden yaadklarn ve kendilerini gzetim altnda tuttuklarn anlatr.

-5-

-6Laura Mulvey, bakmann verdii zevki etkin ve edilgen olarak ikiye ayrr ve etkin erkek baknn kendi fantazilerini edilgen kadn figr zerine yansttn ve onu bu ekilde biimlendirdiini belirtir (Saunders, 1989). (Mary Kellyye gre kadn imgesine bakan herkes rntgenci konumundadr. Kadn bu baktaki kendi imgesiyle zdelemeyi narsisistik bir zdeleme veya bir rahatszlk olarak yaar.) Freuddan yola kan Mulvey, skopofiliyi bakmaktan ve baklmaktan zevk almann yan sra, denetleyici ve merakl bir baka tabi tutarak dier insanlar nesne olarak grmekle ilikilendirirken, bakn sahibinin erkek, imgenin ise kadn olduunu ekler. Belirleyen erkek bak, buna gre biimlenen kadn figrne fantezisini yanstr. Geleneksel tehirci rolndeki kadnlar, sergilenerek baklan olmay (to-be-looked-at-ness) ifade ederler (Mulvey, 1998:279). Bu anlamda bakn toplumsal cinsiyete sahip bir iktidar biimi olduu sylenebilir. Freud, cinsellii grsel temsille ilikilendirir. zleyen ve sahne arasndaki iliki, zevk ve phe arasndaki zne iin bir krlma noktasna iaret eder. Freud, idi edilme korkusunu kadn cinsel organ karsnda duyulan dehetle ilikilendirir ve kadn cinsel organyla ilgili duyulan bu rahatszl tm insanlarn nceki yuvas (heim) olmasna balar. Bu noktada tekinsiz unheimlich kavram devreye girer. Tekinsiz olan, nceden dlenmi olduu varsaylan bir eyin gerek olarak deneyimlenmesi, fantezi ve gereklik arasndaki snrn silinmesidir. Temsil edilemeyen kadn ve lm gibi tekinsizliin rnekleri ise, temsilin kara delikleridir. Bu anlamda temsil kategorisi ve gsterge olarak ataerkil sylemde yer alan kadn, heteroseksel erkein bilinalt tarafndan biimlenmitir. rnein erkek Srrealistler, bilin ve bilind arasndaki krlmada arzularn teki (kadn) zerine yanstmlardr. Perspektif, psikanaliz ve kadn ilikisinde incelenebilir. Lacana gre, temsil, mlkiyeti anmsatr biimde aidiyet duygusunu da beraberinde getirir (Isaak, 1997). Perspektif, snflandrma, haritalandrma, birbiriyle ilikili ve mlkiyetiliin geliimiyle paraleldir. Dnyann ve topraklarn haritalandrld gibi, kadn bedeni de temsil edilebilir olduu kadar sahip de olunabilen bir topografyaya dnmtr. Gustave Courbetnin LOrigine du Monde (1866) (Resim 2.1) ve Duchampn Etant Donns (1946) (Resim 2.2) adl ileri Batnn perspektif anlaynn nasl ilediini gzler nne sererek, kadn perspektifin hem k hem de kaybolu noktasna yerletirir. Gren ama kendisi grnmeyen gz, grleni edilgenletirir, feminize eder. Rosalind Krauss, Etant -6-

-7Donnsdeki kadn cinsel organnn klasik perspektif kurallarnn snrn nasl izdiini gsterir. Rebecca Schneidera (1997) gre, Anne Sprinkle, performanslarnda bu perspektifi tersine evirir ve seyredilen organn kendi baklarnn karsndaki izleyicisine evirir. John Berger, perspektife gre dzenlenmi grnrler dnyas[nn] seyirciye gre evrenin bir zamanlar Tanr iin dzenlendii biimde dzenlendiini belirtir (Berger, 1995:16). Sekler bilimin matematiksel orantlar sayesinde grlen ve gren arasndaki uzaklk ina edilir. 19. yyda kendisi de bir bilgi nesnesi olan grmek, grenin zihninin bir yansmas olarak kabul edilirken, gren ve grlen arasnda bir kopu meydana gelmitir. Bu noktada kadn, hem sahip olanabilir bir nesneyken hem de fallusmerkezli bilginin Freudun da onaylayaca gibi - aklayamad bir noktadr. Jacqueline Rose, Simgesel Dzenin kaybolma noktas olarak kadnn, tketici toplumda oluturulan kendi olanaksz imgesinin ardndan giderken, anorektik bir biimde kendi yok oluunun peinde olduu yorumunu getirir (Schneider, 1997). Kartezyen znenin grdn gren znesinin karlat tuzaklara dikkat eken Lacan, dnyann, zneye sadece kendi temsillerini ve yanl tehislerini salamaktan sorumlu olduunu belirtir (Isaak, 1997:156). Merleau-Pontynin fenomenolojisinden yola karak, sadece bir noktadan grlyorum, ama mevcudiyetim iinde her taraftan baklyorum der (Schneider, 1997:81). Lacan, perspektifi idi edilme karmaasyla aklar. Gren, perspektifin fallik otoritesine sahip olmasna ramen bir yandan da grenin kr olduu perspektifin bir son noktas bulunur. Baklan taraftaki kadn, ya baka karlk veremeyen, baka sahip olmayan krdr, ya da kr / idi edicidir. Cinsel organn kaybetme endiesiyle kr olma korkusunu aklayan Freudun yorumu, perspektif dzendeki yetkeyi yitirmeme istei olarak yorumlanabilir. Schneidera gre, Pandorann genellikle kendi gizli cinsellii olarak yorumlanan kutusu sonuta Zeusa aittir ve aslnda yapt ataerkil yetkeye kar gelerek bakmak ve bilmek istemesidir. Bakan ve baklan arasndaki bu ayrm, kapitalizm iin de temel oluturur. retici ve tketici arasndaki cinsiyetlere ait ayrm bakan ve baklan ayrmna kouttur. Erkek, arzunun ve rnn sahibiyken kadn geleneksel olarak tketici ve arzulanan konumundadr. Hal Fostera gre her ikisi de eyletiricidir (Schneider 1997). Michel Leirisin ikolata kutusu stnde ikolata kutusunu tutan kadn resminin, resimdeki ikolata kutusunda da sonsuz sayda oalan aynalara benzeyen yinelenmesi rneindeki gibi, arzu hibir zaman tam olarak tatmin edilemez. nk bu ikilemde arzunun kkrtcs, eksikliin kendisidir. Lacann -7-

-8gereklie bu anlamda asla btnyle erielemeyeceini belirtirken tanmlad insan doas modeli kapitalizme uyar. Barbara Kruger n Your Gaze Hits the Side of My Face almasnda olduu gibi birok feminist sanat, ilerinde kapitalizmin eyletirici bakna duyduklar tepkiyi dile getirirler. Tatminsizliin gstergesi olarak kurgulanan dsel kadn bedenlerini fallusmerkezli dzene kar dntrerek kullanan Karen Finley gibi feminist performans sanatlar, burjuva kadnn dt tuzaklara dikkat ekerler. Marcia Pointon, plak kadn resimlerinin erkekler iin retilmesi nedeniyle seyirci olarak kadn ve deneyimlerini dladn ve heteroseksel erkek bakyla zdelemek zorunda braktn belirtirken, Freudun erkek ocuun kadnda penis grmemesi nedeniyle idi olduunu dnmesi zerine kurulu bak ve cinsellik kurgusunu kullanr (Leppert, 2002). Erkek baknn iktidar da kimliinin krlgan temelleri zerinde kurulmutur. Ancak bu kuramlarn zc ve basitletirici ynlerine dikkat etmek gerekir. Bakmak, kadnlarda erkeklerde olduu kadar ayrcalkl bir konumda deildir. Gz, dier duyulardan daha fazla nesneletirir ve hkmeder diyen Irigaray, bu kuramda grme duyusunun dier duyulara stn tutulup salt grnr olduu iin erkek cinselliinin asl lt oluuna kar kar (aktaran Pollock, 1998:74). Kadn bedenini bir eksiklik zerinden deil de olumsallk olarak tanmlamak, bedenin toplumda veya zelde sanatta temsilini yeniden ele almak ve psikanalitik veya bilimsel zne ve beden aklamalarna kar farkl yaklamlar gelitirmekle olanakl olabilir. Egemen olan temsil biimleriyle mcadele etmek iin feminizmin kimlik ve zne tanmlarn yapmas gereklidir. Teresa de Lauretis (1997), ncelikle kadn bedenini estetize edilmekten kurtarp, sylemin Oidipus geni kurgusundan syrlarak temsilin yapbozumunu nerir. Pollock (2002), kadn sanatlar tarafndan, politik veya geleneksel yasak bir muhafazakarla dmeden cinsellik ve temsiliyet arasnda yeni bir iliki kurulabilir mi diye sorar. 1970lerin balarnda, farkllk politikalarna paralel olarak, psikanalitik kuramlar nda dil iinde kadnn yeri ve ideolojik sylemler dahilinde kadnn farkll konular, Batl kadn sanatlarn ataerkil dzene eklemlenme abalarnn yerini almtr. Laura Mulvey ile psikanaliz ilk kez sanatlarn yaamlarna deil de, temsil ve izleyici arasndaki ilikiyi anlamlandrmak zere kullanlmtr. Ayrca Mulveye (1998) gre, idi olmu ve eksikliin simgesi olan kadna, kendi idi olma korkularn yanstan erkee ramen, kadn sanat, kendi korku ve arzularn dile getirecektir. Pollock (2002) ise, bedeni bir gsterge olarak hem -8-

-9znellik, hem de arzuyla ilikilendiren kadn sanatlarn, plak imgeye bak erkein fetiletirici savunma dzeneinden farkl bir yere getireceklerini dnr.

Grsellik ve bakmaya ilikin psiik ekonomiden zevk etmenini karmaya almak yerine, baskc olmayan yeni temsil biimlerinin yaratlmas nerilebilir. Bu noktada Roland Barthesn The Pleasure of the Text adl kitabnda yapt plaisir ve jouissance ayrm nemlidir. Zevk veren metinler nasl okunacan bildiimiz alk olunan bir temsil biimini destekleyen metinlerdir. Jouissance metinleri ise, okuyucuyu rahatsz eden, tarihsel, kltrel ve psikolojik varsaymlarn yerinden eden, (...) dille ilikisini sorunsallatran, znenin sabit konumunun dna kmasn gerektiren metinleridir* (Barthes, 1975:14). Yve Lomax, hem rahatsz eden, hem de elenceli ve zevkli olabilen oyunun nemini vurgular (Tickner, 2001). zleyiciyi allm yerinden eden, sre halinde zneyi neren oyuna Cindy Shermann bir tr saklambac rnek verilebilir. Bylece kadnn temsildeki sabit yeri oyuna alarak temsilin maskesi drlr. Temsili deifre etmenin yntemlerinden biri de temellk etmektir. Modernist orijinallik mitinin ykntlar arasnda (...) her eylem ncllerinin hayaletini beraberinde getirir (Schneider, 1997:21). Postmodern paradigmada, eski olann hayaletiyle oyun, ncllerin taklit edilmesiyle modernist imgelemi ykar. Gereklik, kurgunun tarihselliinin etkileriyle kurgulanr. Elizabeth Wright (1997), merkezsiz zne, parodi ve taklit kavramlar ve ideoloji dncesinin karsnda olmas bakmndan ataerkil dzeni eletiren feminizmle postmodernizm arasndaki ortak noktalara iaret eder. De Lauretise gre kadn temsil dnda temsil edilemez (Schneider, 1997). Ama eski temsillerin hayaletinin arkasnda el dememi bir kadnlk bulmak deil, bu hayaletlerle oynayp, tarihselliklerini ve nasl doallatrldklarn gzler nne sermek, temsili yeniden sunmaktr. Bourriaud, birok sanatnn daha nce retilmi yaptlar veya kltrel rnleri yeniden yorumlayp kendi almalarnda kullanma sokmalarndan sz ederken, postprodksiyonla orijinal ve kopya arasndaki ayrmn yok olduunu syler. Bylece sanatlar, sanat zerk ya da orijinal bir form olarak deerlendirmektense, gstergeler ve anlamlardan oluan bir
*

Jouissance kelimesi, zellikle Barthes, Lacan ve Kristeva tarafndan kullanlr ve plaisirden (zevk, keyif) ayrlr. Le Plaisir du Textein 1975 tarihli ngilizce evirisinde evirmen, jouissance bliss olarak evirmitir. Ancak dier metinlerde olduu gibi braklmaktadr. Trke evirilerde ise bazen haz olarak evrilmi, kimi metinlerde ise jouissance kullanlmtr.

-9-

- 10 a iine yerletirirler (Bourriaud, 2004:28). Yoktan, hi yaratlmam yeni bir rn ortaya karma abasndan ziyade, dier rnlerle sonsuz ilikiye girme biimleri ve nesneler, isimler ve referanslar ynndan yola karak yeni anlam yaratmak nem kazanr. Gemite yaplm almalar, maniple edilecek ve sergilenecek iine yerleilecek iler olarak grlrken, tketim ve yaratm arasndaki snrlar da kaybolur. Bourriaudya (2004:76) gre temellk etme (appropriation), varolan nesneler arasndan seip yeniden dolama sokmaktr. []phe gtrmez gerekler deil, ama aralar olarak kullanlacak tartmal yaplar olarak alnan formlar yeni anlatlarn yaratm iin kullanlrlar. Hazr gstergeler yeniden retime girerek, mevcut imgelere ve sosyal formlara eletiri getirir. Yve Lomax, Ev artk her trl replika ve kopyayla dolu: sahici taklitler, orijinal kopyalar, bask resimler, basknn basklar, kopyalarn kopyalar... imdi her eyin tamamen temsil tarafndan dzenlendiini ve bunun snrnn olmadn m gryoruz? Bugn her ey sadece bir imge olabilir mi? mgenin sonsuz sayda yinelenebildii, gerek dnyann bir hayalet gibi grnd, hi durmayan bir akn, bitimsiz bir oaltma srecinin iine mi kapldk? derken, temsilin ve kopyalarn dnda bir hakikatten kuku duyar (aktaran Tickner, 2001:460). Byk Anlatlara dayanan temsillerin yerini kiisel ve paral anlatlar alrken, Yve Lomaxn szleriyle temsil dmdz olur ve paralarn yatay montajna dnr. Burada sz konusu olan, klasik Eisenstein yntemi olarak montaj deil, sanat, bilim, cinsellik, toplum bilimleri v.s. gibi alanlarn her birini tek para btnlkler yerine paralarn yatay bir montaj olarak alglamak ve temsiliyeti bu adan dnmektir. Mellifin lmnden sonra yetkenin olmad bir alanda oyun ve glme, dilin ve temsilin kodlarn krar. Roland Barthesn dedii gibi bir kod yklamaz ancak onunla oynanabilir (aktaran Isaak, 1997:3). Jo Anna Isaaka gre kahkaha, normal temsilden uzaklamay gerektirir. Mary Lydon, Kim kadndan, kadnn ideali, z ve imgesinden sz ederse, ayn zamanda Magrittein Ceci nest pas une pipe indeki (Bu Bir Pipo Deildir) stratejiyi dn alarak Bu bir kadn deildir efsanesine gnderme yapmaldr der (aktaran Isaak, 1997:48). Artk konu, sadece piponun mevcudiyeti veya Saussuren Course in General Linguisticste ortaya koyduu gsteren ve gsterilen arasndaki keyfilik ve rastlantsallk deil, imgenin gc balamnda cinsel farkllk kavramdr. Postyapsalc dnrlerden Derridann da vurgulad gibi sanat, biem ve hakikatla ilgili meseleler, kadn meselesinden ayr dnlemez (Isaak, 1997:49).

- 10 -

- 11 Bu balamda Magrittein cmlesiyle Lacann bir o kadar nl La femme nest pas (kadn yoktur) cmlesinden yola kan Kathy Groveun temsiliyet sorununa yant, fotorafn ektii sanat tarihinin birok nemli yaptndaki kadn imgelerini airbrushla ortadan kaldrmas olmutur. Caravaggionun Ylanl Meryemi, Delacroixnn Halka nderlik Eden zgklk, Degasnn Banyo Kvetini, Munchun Vampiri, Picassonun Avignonlu Kadnlar, vb. gibi birok nl yapt, kadn bedeni olmadan yeniden temsil edilir. Bat sanatnda, Hakikat, Tarih, nsanlk gibi kavramlar ieren sylemlerin vazgeilmez metaforu kadn karldnda, bu sylemlerin de kt grlr. Kathy Grove, Dorothea Langen Gmen Kadn gibi fotoraflarn fotoraflarn ekip, reklamclkta kullanlan airbrush bu kez de kadn imgelerini medyadaki grnmleri gibi ideal ve przsz hale getirmek iin kullanr. Dotty Attie ise, sanat tarihinden eitli resimlerin ayrntlarn yeni bir anlat oluturmak iin yeniden yorumlayp, bir st-anlat yaratrken temellk eden dier sanatlardan ayrlarak kulland yal boya tekniiyle yaratm srecini de taklit eder. Barthesa gre gereki ressam gerein kopyacs deil, kltrde verili olan slubun taklitisidir (aktaran Isaak, 1997:61). Bylece kopya, temsilin ileyi kodlarn gzler nne serer. Attienin almalarndan biri de, Courbetnin LOrigine du Monde (Dnyann Kkeni) adl resmini temellk eder. nce bir Trk diplomat tarafndan smarlanp, sonra adamn iflas etmesi sonucu el deitiren resim, bir sre de Lacana ait olmutur. Bir rt altnda saklayan Trk diplomat gibi Lacan da, resmi Andr Masson tarafndan yaplan zel bir panonun ardnda saklamtr. Attienin resmi ise kadn cinsel organlar karsnda dehete den bu erkeklere gnderme yapar. Sherrie Levine, Walker Evans ve Edward Weston gibi fotoraflarn fotoraflarn ekerek temellk ederken imge bombardmannda sfrdan retilecek yeni bir ey olmadn vurgulayp, varolan rnlerden yola karak yeniden dolama sokulan imgeler retmektedir. Barthesn mellifin lm kavram, ataerkil dzenle balantl okunduunda aslnda Levinen, yaptn babas olan mellif kavramn yadsd grlebilir. Temsili yeniden temsil ederek temsilin kodlarn kran sanatlar, ou kez W. Benjaminin deyiiyle sanat yaptnn aurasn bozan fotoraf yntemini kullanmlardr. Sherrie Levinen temellk ettii yaptlar da, doa, kadn, fakirler ve akl hastalar gibi erkek gznden tekiliin temsilleridir. (Resim 2.3)

- 11 -

- 12 Ben zevkin ve gln tarafnda olmak, resimlerin, mlkiyetin ve iktidarn ask yzl kesinliini bozmak istiyorum, diyen Barbara Kruger, bir kadn bst resmini alp stne kendi cmlesini yazdnda (Your Gaze Hits the Side of My Face) estetik bakn eyletiriciliini gsterir. (Aktaran Reckitt ve Phelan, 2003:232) Dildeki sabit kadn ve erkek zamirlerinin yerine ben, biz / sen, sizi kullanarak kimliklerin sabit temsilinden de syrlr. znenin dildeki yerinin deiken olduuna iaret eder. Michelangelonun Sistina apelindeki Yaratl sahnesini You invest in the divinity of the masterpiece cmlesiyle yeniden retmesi ise sanatsal yaratmn ustalar / babalar ve oullar arasndaki szlemeye iaret eder. Mary Kelly, feministlerin kadn imgesini kabul etmemelerini, benzerlie ve ikonik bir simgeye indirgenen, heterojen bir gsterge dizgesi oluturan imge kavramna kar kmalar olarak yorumlar (Pollock, 2003). te yandan ama, kadn Simgesel Dzen yani dil ncesi bir mevcudiyete hapsetmek deil, kltrel olarak belirlenmi skopofiliye kar baka bir sylem retmektir. 1970lerde ykselen kadn hareketine paralel olarak gelien feminist sanat, ncelikle zc bir yaklamla kadnn doasna eilirken bedene ait imgeler, hamilelik, doum, annelik gibi erkek sanat tarafndan bastrlm imgelere ynelmitir. Ancak varlan nokta, kadnln z deil, belli bir tarih ve corafyada erkek olarak tanmlanann karsna yerletirilen gerek kadn ve kltrel bir farkllk anlaydr. Feminist sanatn smrgeletirilmemi bedenden yola kan farkllk politikasn uygularken, rk, snf, cinsiyet ve ya ayrmlarn gzard etmemek gerekir. Kadn sanatlar, kendi bedenlerini kiisel ve feminist bir balam iinde yeniden ele alp, ataerkil ve fallik armlarndan syrarak, ny farkl bir biimde yorumlarlar. Sterotiplerin, mitlerin ve grsel kodlarn yapbozumu, rollerin ters yz edilmesi, parodi ve kendi beden deneyimini temsil etmek bu abann rnleriyken, baz sanatlar kadn bedenini kullanmann kadn yeniden nesneletirip, baskc tanmlar glendireceinden endie duyarlar. rnein, Artforum dergisinde yalanm plak bedenini gsteren almasn yaynlatan Lynda Benglis, erkek fantezisine uymas asndan eletirilmitir. Lucy Lippard, erkeklerin kadn kendi cinsel amalarna gre kullanmalaryla kadnlarn bu durumu aa karmalar arasndaki ayrmn hassaslndan sz eder (Saunders, 1997). Kendi bedenini kullanan kadn sanatlarn geleneksel sanat / model ve zne / nesne ayrmn dntrmesi, - 12 -

- 13 kiisel deneyim ve kadnln toplumsal kurgusu arasndaki ilikileri incelemesi dikkat eken dier noktalardr. Kadn sanatlarn kendi bedenlerini temsili, her iki cinsiyetten izleyici tarafndan pornografik olarak da yorumlanmtr. Baz radikal feminist akmlarn kadn nlerine saldrmas, pornografi kart sansr istekleri, geleneinde erotik sanat olmayan Bat sanatnda bu zorluu gzler nne serer. Kadn bedenine gnderme yapan feminist sanatlarn bir ksm, ataerkil dzen tarafndan biimlenmi bedenin ardndaki kadnln z ile ilgilenirken, birok yazar tarafndan bak nesnesiyle ar bir narsisistik zdelemeyle sulanrlar. Mary Kelly (2003), kadn imgesi kullanmay riskli bulurken, bakn nesnesi olarak kadna farkl bir eletiri getirilebileceine inanr ve Barbara Kruger rneini verir. Krugerin temellk stratejisi, orijinallik, deha, mellif gibi kavramlarn karsnda yer almasnn yannda, grsel alann baklan kadn ve bakan erkek gibi cinsiyetlere ayrlmasn eletirir. Kadn performanslar, 60l 70li yllarda toplumsal cinsiyet ve ataerkil dzen eletirilerine modernizm eletirisini eklemilerdir. Kadn, kltrel bir kurgu ve nesne olarak Bat temsiliyet dzeninde tekilike ve yoklua iaret eder. Ancak erkein konumuna yknerek veya batan karcnn maskesiyle konuabilen kadn, tekinin maskesini drebilir. Michele Montreley, gsterge olarak kadn, temsili ykma potansiyeli olarak grr. (Forte, 1998:237) Farkndalk yaratarak yeni oul sylemler neren sanatlar, kadnn kendi deneyimlerine nem verip kendilerini aa vururlarken, konuan zneler olarak Lacann deyimiyle Simgesel Dzene kar karlar. Kiisel, otobiyografik ve dolaysyla cinsellikleriyle ilgili olan sanatlar, Lauretisin syledii gibi hem en kiisel, hem de en toplumsal olarak belirlenmi bir alanda bedenlerini yazarak ataerkil dzenden geri isterler (aktaran Forte, 1998:239). Pollock (2002), Mona Hatoum gibi sanatlarn kadndan yola kan kltrel bir metnin paras olarak grdkleri kadn bedenini temsil ederken alternatif sunduklar tanmlarn aslnda anatomik zelliklerle uyumlu bir cinsiyet kimliine bal kaldklarn syler. te yandan sanatsal temsil, tam da imgeyle fantezi olarak karlatmz noktada pre-Oidipal ve arkaik anlarmz krlmaya uratarak znelliimizi onaylar veya yerinden eder. Kristevann syledii gibi zne deimeden toplumsal ve siyasal bir dnm olanakszdr. Bu anlamda znenin temsil ve dil iindeki yerine eletirel bir bak bu dnmn paras olabilir. - 13 -

- 14 2.2 1970 Sonras Kadn Sanatlarn Kadn Bedeni mgelerine Genel Bir Bak Peggy Phelan (2003), kendisi de kadn sanatlar zerine yazan bir sanat tarihisi olarak, herhangi bir yapt szel kategoriler iinde erevelemenin risklerinden ve feminist sanat diye bir adlandrmann sanat disiplinlerinin arkasndaki ideolojilere iaret etmesinden sz eder. Louise Bourgeois, Chantal Akerman gibi baz sanatlar, kstlayc bir tanmn potasnda eriten feminist etiketini kabul etmezler. te yandan, sanat tarihi yazm, sanat pazar, temsil ve kadn bedenini yeniden yorumlamak asndan feminizmin sanata etkileri ve katklar da yadsnamaz. Byk ustalar ve bayaptlardan olumu Bat sanatnda kadn, son otuz yldr sanat tarihinin kadn bak asndan yeniden yazlmasna dek, retenden ok temsil edilen bir imge olmutur. Kadnslk, yksek sanatn karsnda, dekoratif, minyatr, duygusal, amatr gibi betimlemelerle birlikte anlagelmitir. 1970lerden sonra kadn imgesi olumlu bir biimde yeniden tanmlanmaya balamtr. Ancak kadn sanatlar, Byk Kadn Sanatlar, Kadn Kahramanlar, vs. gibi balklarla incelendiinde, ataerkil iktidara ait yaratclk sylemlerinin orijinallik ve aknlk tuzaklaryla karlalr. Kadnlarn yaptlarn belli balklar altnda toplamak yeni bir smr dzenei iinde sanaty ve yapt mitletirme riskini de beraberinde getirir. Griselda Pollocka gre, feminizm, bir z deil, bir takm konumlar; dogma deil, eletirel bir uygulama; (...) kadnlar adna konuulan bir platform deil, devingen ve kendini eletiren bir yant ve mdehaledir ve bu balamda kelimenin kendisi srekli yapbozuma uratlmaldr (aktaran Chadwick, 2002:11). Postyapsalc kuramlar, znenin oluumunu kltrel, ekonomik, siyasi, vb. sylemler balamnda dil iinde ele alrken, ilahi bir yaratcya benzer bir mellif ve tek bir doru anlama indirgenebilen yapt kavramlar ortadan kalkar. Bylece feminist yaklamlarda olduu gibi farkl oul almlar olanakldr. 1970ler, kadnlarn deneyimlerine, ev yaantlarna deinilen ticari galeri dzeninin dnda yeni yaptlarn retildii bir dnem olmutur. Schapiro gibi sanatlar, geleneksel el sanatlarna ait grlen diki, nak, aplike gibi tekniklerle, cinsiyeti bir tutumla kmsenen dekoratif kavramna farkl yorumlar getirmilerdir. Ev yaam, kozmetik, ayba, doum, annelik, iddet, tecavz gibi konular da sanatn konusu olmaya balamtr.

- 14 -

- 15 Hlne Cixous (1986), Simgesel Dzende sessizlik dnda bir yere sahip olmak iin fallusun egemen olduu sze, kadnn yazarak meydan okuyabileceini belirtir. Bedenden yola kmak, kadn yazsnn kaynadr. criture fminine (diil yaz), ataerkil dzene kar gelmenin en iyi yolu olarak grlr. Ancak Cixous da, dier Postyapsalc Fransz feministler gibi zclk ve kadn bedene indirgemekle sulanr. Cixousdan etkilenen ve la peinture fminine (kadn resmi) kavramna inanan Nancy Spero, paralanm bedenlerle, Kristevann cinsiyet ayrm yapmadan kadn diline dahil ettii Artaudnun metinlerini birarada kullanarak kadn bedenini yorumlayan sanatlardan biridir. Let The Priest Tremble adl resminde ise, Cixousnun we are going to show them our sexts cmlesini kullanarak cinsiyet ve yaz arasndaki ilikiye deinir. Birok kadn sanat, kadn bedenini nostaljiyle anlan anaerkil dzene ait bir ana tanra imgesiyle yceltirken, bazlar da mitleri yeniden yorumlamlardr. Kadnn doa, cinsellik, beden ve nesneyle zdeletirilmesini olumlayan bu yaklam, kltrn karsnda ataerkil dzen tarafndan bastrlm, tinsel ve psiik gleri olan tarih ncesi bir kadnl varsayar. 60l ve 70li yllarda kadn sanatlar, olumlu bir kadn imgesi yaratarak iktidarn sylemlerinin dnda varsaylan bir kadn doasna ulamaya almlardr. Ancak bu yaklam bir mitin yerine dierini koyar. zclk, kadn gizem, doa, bilinalt ve dil ncesine yerletirip, ataerkil dzendeki yerini salamlatrr ve gndelik yaamn iktidar ilikilerinde hakkn savunamamas tuzan beraberinde getirir. Lucy Lippard, kadn sanatlarn yaptlarnda grlen baz ortak zellikler olduunu iddia eder. Bunlar, benzer bir younluk; tm uzam kaplayan bir doku; dokunma duyusuna yaknlk; sklkla taknt derecesinde tekrar eden dairesel formlarn, merkezi odan ve (...) katman veya katlarn yaygnl; tanmlanamaz bir serbesti ya da ele alta esneklik; tabu olan pembe, pastel tonlar ve geici bulut renklerine doan ilgi, olarak tanmlanr (aktaran Chadwick, 2002:358). Erkeklerin entellektel yaklamlarna karlk, kadnlarn duygularyla dorudan sanat rettiklerini syleyen Judy Chicago (2001), baz soyut biimleri kadn anatomisiyle ilikilendirir. Kadn bedenini yceltmek iin ta yapraklar gibi simgelerle vajina, temsilin odak noktas olur. Kadn biyolojik bir zcle indirgeyen bylesi bir imgelem birok feminist tarafndan eletirilir. Kadnn sabit bir hakikatle zdeleemeyeceine ve bu trden bir temsilin de kltrel ve tarihsel bir sylemle olutuuna dikkat ekilir. Chicago ve Schapironun buna yant ise, genelde aalanarak vajina veya

- 15 -

- 16 rahim sanat denilen bu almalarn, ataerkil dzene ve deersizletirilmesine bir tepki olduudur. Judy Chicagonun Dinner Party adl yapt, belleklerden silinmesine ramen tarihte nemli bir yere sahip kadnlarn her birine ayrd tabaklarn iine resmettii soyut ve stilize vulva imgelerini ierir. (Resim 2.4) Ancak sanat, bedeni sabit gstergelerle temsil eden yntemi nedeniyle sulanmaktadr. Hilary Robinson (2001), Bat merkezli ve rk denilebilecek bu listedeki 39 sanatdan ounun Amerikal olduuna, sadece bir Afrikalya ve iki lezbiyene yer verilmesine dikkat eker. Rita Felskiye (1997) gre, kadn hareketinin etkilerinden biri de sanat yeniden politize etmesidir. Modernist estetik ve formalist eletirinin, sanatsal deeri siyasetten soyutlamas ideolojik karlar dorultusundadr. Feminizm, direni odaklarnn, byk topyalar yerine gndelik yaamn - sanat da dahil - her alanna yaylmasyla modernist sanatn izin vermedii bir siyasallamay olanakl klabilir. Sanat yoluyla bilinlendirme abalar ve hem sergilerde, hem de akademilerde eit yer alma talepleri dnemin eylemlerinin amalarndan biridir. Eylem ve yaptlarnda goril maskeleriyle anonim kalmay tercih eden gerilla sanat grubu Guerrilla Girls, rk, cinsiyet, ilkellik, azgelimilik, otorite, sanat tarihi, kratrlk, mze gibi kavramlar kadnn temsili ve mevcudiyeti asndan sert ve ak bir dille eletirir. (Resim 2.5) Performans, zamanla kadnlarn bedenlerini status quodan geri talep etmelerinin ve gvdelerine yanstlan kadnlk kurgularna tepkilerinin bir yolu olmutur. Bedeni gzler nne seren (...) performans sanatlar, mezar hayaletleri gibi gvdelerini saran gsterge katmanlarn tek tek soyarlar. Gstergeleri soyup, hayaletleri grnr klarak ilgilendikleri ey ise, orijinal, hakiki veya kurtarlacak bir beden deil, tortulu gsterge katmanlarnn ortaya karlmasdr, diyen Rebecca Schneider (1997:2), kapitalizm ve arzunun temsil yoluyla nasl retildiini ortaya karan grme biimlerine dikkat eker. Bak, snf, cinsiyet ve rk asndan bedeni imlemektedir. Arzunun gstereni (signifier) olarak kadn performans sanats, bu gsterenin kendisini oynayarak gsterilenin (signified) olmadna, sadece ii bo gsterenlerin olduuna iaret eder. Avant-garden ihlalleri ykc niteliini yitirirken, 1960lara gelindiinde zamanla her trl ihlalin kapitalizm tarafndan tketildii grlmektedir. Hal Fostern nerisi ihlalin yerine direnitir (Schneider, 1997). Bylece - 16 kadn anatomisinin

- 17 ama, normatif kltrn snrlarn tabular ykarak zorlamak deil, temelini ve aralarn ierden eletirerek direnmek olacaktr. Shigeko Kubotann vajinasndan uzanan bir frayla resim yapt Vagina Painting (1965) adl performans, Yves Kleinn canl fralarna, Pollockun action paintingine ve fra fallus kadn eretilemelerine gndermeler ierir. (Resim 2.6) Ancak erkek meslektalarnn aksine byk tepkiyle karlanr. Bir porno yldz, fahie ve performans olan Anne Sprinkle, modernitenin ikonu fahieyi yani kendisini, Duchampn ready-madeleri gibi kullanr. Seyircinin bakna sunduu vajinas, Courbetnin LOrigine du Mondeundan Duchampn Etant Donnssine, Bataillen Gzn yks yksndeki vajinadan bakan dier bir kadnn bakndan, Freudun kadn cinsel organnn kr edicilii yorumuna kadar birok farkl adan ele alnabilir. Ancak seyirci, kendisine ynelen performansnn baklar altnda sadece rntgenlercesine bakan taraf deil, ayn zamanda da grlendir. (Resim 2.7) Griselda Pollocka gre, kadn bedeninin grsel olarak temsili smrye aktr. Bu nedenle farkl temsil stratejileri kullanarak, varolan kadn temsillerinin ve egemen erkek baknn kitle iletiim aralar tarafndan nasl retildiine dikkat ekmek gerekir (Chadwick, 2002). Birinci grup feminist sanatlar, eitlik ve farkllk politikalarnda etkin olmulardr. kinci feminist dalga ise, psikanaliz ve postyapsalc eilimlerle beraber Brechtin yabanclatrma kavram, toplumsal etkileim, eyleme ncelik, toplumsal ihlal eden beden (transgressive body), mahremiyet, zillet (abject), cinsel kimlik, sansr, anlat eletirileri, kimlik politikalar, imgelerin kltrel kodlanmas ve temellk ederek varolan temsillerle oynayp farkl ihlal yntemleri retmek gibi konularla ilgilenmilerdir.* tekilik, nc dnya, okkltrllk ve aznlklar gibi konularn tartlmasyla Amerikal yerliler, gmenler, aborijinler, Afrikallar, nc dnya lke sanatlar; etnik kimlik, temsil biimleri ve farkllk politikalar zerinden Bat merkezli sanat eletirerek, kadn ve beden kavramlarn vurgulamaya devam etmilerdir. Batdaki feminist sylemleri kavramsal ara olarak kullanan, Bat feminist sanatn kendisine k noktas alan, ancak orta snf Batl Beyaz kadnn feminizmine eletirel bakan bu sanatlar iin de riskler, tuzaklar ve
Not: Birinci ve ikinci dalgadan sz ederken sanattaki feminist yaklamlarn gelime izgisi dikkate alnarak yorum yaplmaktadr. Feminizm genelinde bu kavramlar farkl kullanlmaktadr. Birinci dalga Simone de Beauvoir rneinde olduu gibi eitlik taleplerini, ikinci dalga postyapsalc Fransz Feministlerin (Irigaray, Cixous, Kristeva) farkllk vurgularn tanmlar. Bugn nc dalga ve postfeminizm eletirileri getirilmektedir.
*

- 17 -

- 18 ksrdngler bulunmaktadr. Folklor ve gelenekle ilikinin sabitlenmesi, egzotizm, oryantalizm, marjinalletirilme ve zclk bunlardan bazlardr. zellikle 80li yllarn ikinci yarsnda folklor, din ve zanaatle ilgili iler sergilenmeye balamtr. Ancak bu yaklam, bu tr rnlerin antropolojinin alanndan karlp sanat bal altna tandnda, otomatik olarak, Bat kratrel ve hiyerarik sisteme son verecei iddiasndan dolay paternalist ve neo-emperyalist olarak eletirilmitir. Merkez ve periferi gibi tartlan kategoriler, globalleen dnyadaki byyen uluslararas pazarn genelde tekilii dorulayan ve tketici mantyla deien moda rzgarlarna gre belli Bat d sanatlara odaklanmas ile yeni bir anlam kazanr. Bienaller ve oalan sanat dergilerinin etkileri de unutulmamaldr. Adrian Piper, oru tutarken geirdii fiziksel ve metafizik dnmleri fotoraflarken, Bat sanatnda plakln dnda yer verilmeyen Afrikal kadn bedenini znel bir adan ele alr. Performanslarnda cinsel ve etnik kimlik zerine yorumlar yaparak, toplumun kadnla ve Afrikalla bakn ihlalci oyunlaryla yerinden etmitir. (Resim 2.8) Marta Marr Prez Bravo bedeninin, Karayiplerin heterojen etnik yapsyla, Karayip ve Katolik dinlerinin birleimi olan santeria kaynakl performatif temsillerinde, zc temsil ve ayinlere ironik bir uzaklk yaratp, kendisini belgesel aratrma nesnesi gibi yeniden kurgulamtr. Ana Mendiatadan etkilenen sanat, bu yolla ataerkil sterotipleri ihlal eder. Shahzia Sikander, imgelerini slam ve Hindu gelenei minyatr sanatndan seerken, Sheila Gowda, smrgecilik sonras kadn bedeninin paralanmln yanstt ilerinde, egzotizm kayglarn da dile getirir. Endonezyal sanat Mella Jaarsma, tekinin bedenine sahip olmak, derisini giymek gibi kavramlara eilerek, gnll izleyicilerine giydirdii kurbaa ve kanguru derisinden, sekiz yz elli tavuk ayandan yapt araf vastsyla smrgecinin smrlenin bedenine bakn eletirmitir. Araya Rasdjarmrearnsook, Taylanddaki seks turizmiyle ilgili ilerinde Asyal kadn bedeninin Batl turistler tarafndan nasl alglandna deinir. 80lerin sonlarna doru lezbiyen sanatlar, cinsellik ve arzu konulu iler retmilerdir. Ancak 90larda kimlik politikalar yaplmaya balanr. Kendilerinin veya arkadalarnn bedenlerini temsil etmeyi seen Tee Corinne, Zoe Leonard gibi lezbiyen sanatlar genellikle feministler tarafndan bile, Harmony Hammondun (2001) deyimiyle kltrel amnezi iinde - 18 -

- 19 unutulmaktadr. Millie Wilson, lezbiyen bedenini arzunun farkl biimleri asndan

yorumlarken, Nan Goldinin fotoraflar toplumsal cinsiyetin akkanlna ve queere iaret etmektedir. Gnmzde lezbiyen veya gay bedeninin yerini queer, yani kadnlk veya erkeklik balamnda tanmlanamayan, her ikisinin de iktidar sylemlerinin dnda kalan bir cinsiyet anlay almaya balamtr. Judith Butler, Elizabeth Grosz gibi kuramclar cinsiyete yeni bak alar getirmilerdir. 1980lerde mevcudiyet, yokluk, eksiklik, iz gibi kavramlar Sophie Calle, Nan Goldin ve Rachel Whiteread gibi sanatlar tarafndan aratrlmtr. Melankolik veya trajik silinmenin izleri ve grnmezlik, beden temsiline tersten bakan yaklamlar olmutur. Genel olarak 70lerde kadn imgeleri, 80lerde temellk konular n plana karken, son otuz ylda psikanaliz, postyapsalclk, zclk, toplumsal kurgu tartmalar feminist sanat okumalarnda arln korumutur. Cinsiyet ve bedenin kurgulanmas ve bakn cinsiyeti asndan psikanalitik kuramlar; fallusmerkezci ataerkil dzen karsnda dil ncesi veya bedenle zdeletirilen kadn farklln ve dilini vurgulayan Irigaray, Cixous, Kristeva gibi yazarlar; iktidar ve beden balamnda Foucault, birok kadn sanaty ve kuramcy etkilemitir. 90larda ncllerinin didaktik tavrn eletiren feministler, radikal bir siyasetle beraber znel deneyimi, oyunu ve parodiyi nerirler. Smrgecilik sonras kuramlar, melezlik kavram ve travma aratrmalar nem kazanmaya balar. Balkanlardan, Kamboyaya dnyann birok yerindeki soykrmlarn etkisi zerine almalar yaplr. Jenny Holzern Bosnada tecavze urayan kadn bedenleriyle ilgili yapt kadn bedenlerine ilenmi dvmeler buna bir rnektir. 90l yllarda, 70lerin ve 80lerin ahlak yaklamnn yerini oyun ve gln muhalefeti; btnlkl bir kadn imgesi ve zc simgelerin yerini ise, her temsilin sylemler ve iktidar balamnda oluan bir kurgu olmas alr. Stereotip kadn imgelerinin eletirisinin ardndan, temsile znenin, cinselliin ve kadnln kuruluu balamnda baklmaya balanr. Simone de Beauvoirn dedii gibi kadn doulmayp, kltrel kurgular ve seimlerle olunan bir eyse, yeniden farkl biimlerde kadnl kurmak olanakldr. Peggy Phelann da (2003) belirttii gibi, kiinin dili kullanmaya balamasndan nce szel gstergenin varolmas gibi grsel imgeler de, kadnlarn benimsemesinden veya kar kmasndan nce mevcuttur. Sanat bu kurgular dntrebilir.

- 19 -

- 20 Bugne baktmzda bu kurgular eletirmenin yolunun, mimesisi kullanarak yeni kurgular retmek, farkl iliki biimleri yaratmak ve gndelik yaam pratiklerini etkilemekten getiini syleyebiliriz. Bourriaudya gre (2004:50,93), [t]oplumsal topyalar ve devrimci umutlar yerlerini gndelik mikro-topyalara ve yknmeci stratejilere brakt. (...) ada sanatn eletirel ve ykc ilevi artk gebe ve geici yaplarn iinde, bireysel ya da kolektif firar izgilerinin kefiyle gereklemektedir. ...[S]anat, gndelik megalelerden stn deildir, dnyayla kurulan bir ilikinin zgnl zerinden, bir kurgu zerinden bizi gerekle yzletirir, derken sanatlarn nndeki bu olanaktan sz eder.

- 20 -

- 21 3. BEDEN N ve C NS YET N KURAMSALLATIRILMASI ve KURGULANMASI

3.1 Kadn Bak Asndan Freud ve Lacann Psikanalitik Sylemleri Psikanalizle birlikte znenin btnl, tutarll sorgulanr hale gelmitir. Davranlarnn mutlak bir anlam olan, dilin kayna zne kavram sarslarak merkezsizleir. te yandan, Leo Bersaniye (1986) gre, psikanaliz insan ngrlebilir ve denetlenebilir bir organizma olarak mitletirip, biimlendirir. ocukluun ilk evrelerinin kuramsallatrlmasyla bir anlatya dntrlen Freudun metinsel bedeni, insann kendini anlamasn amalayan yeni sylemin kaynadr. Foucaultnun da belirttii gibi bu sylem, zneyi kuran cinselliin anlalmasn ngrerek, gnah karma ve itiraflar gibi kendini bilmenin bir tekniini oluturur. Psikanaliz, evrensel bir kuram olarak tarihsel ve kltrel etkilerin dnda bir cinsel kimlik tanm yapmas, heteroseksellii ve ataerkil ekirdek aileyi norm almas asndan eletirilir. Oidipal genin ve ensest tabusunun tm zamanlar ve corafyalarda sabit toplumsal yaplar iin geerlilii sz konusudur. Freud, her iki cinsin de balangta biseksel olduunu ve kimsenin tamamen erkek veya kadn olmadn iddia etse de, penisin neden cinsel farklln asl gstereni olduu ak deildir. Normal cinsel kimlik, bastrlann geri dn tarafndan tehdit edilmektedir. Psikanaliz, ataerkil dzenin cinsellik normlarn destekleyen sylemlerden biri olarak grlebilir. te yandan baz feministler iin psikanalizin nemi, anatominin tek bana insann cinsel kimliini belirleyemeyecei, cinsel farklln kltrel farklla indirgenemeyecei tartmasndan ileri gelmektedir (Wright, 2002:18). Freud, anatomik farkllklar psiik sonular, Lacan ise cinsel farkllklar znenin dildeki konumlanmas asndan tanmlar. Annelii, ocuun penisin yerine koyulmas, bamszl erkek gibi olmaya almak olarak gren psikanaliz, 1970lerde kadnla olumsuz yaklamakla sulanm ve erkek egemen syleme katklar aratrlmtr. Birok kadn psikanalist, genelde Oidipus karmaasnn zmlenmesi yerine anneyle ocuun pre-Oidipal ilikisini incelemitir. Henz 1917de Karen Horney, kadnlarn penis hasedinin yerine erkein dourma ve emzirme hasedinin olabileceinden sz ederek, Freudun gzlemlerinin, erkein bak asndan yaplmas

- 21 -

- 22 nedeniyle tektarafl olduuna dikkat ekmitir (aktaran Weedon, 1989:55). Bylece gsterenlerin aslnda grece ve oul olduu grlr. Irigaray, Cixous, Gallop, Spivak, Jacobus gibi yazarlar psikanalist kuramlar yeniden okumaya tabi tutarak, kadnln nasl tanmlandna ve Freudun Oidipus yapsn kadnln olumasna dayanak yaptnda karlat kmazlara dikkat ekerler. Burada baskn olan duyu organ gzdr ve gzn grd stndr. Feministler, idi edilme korkusunun kz ocuklar iin bir anlam olmadn ifade ederler. Kadnlk eril terimlerle aklanmaktadr. di edilmi olmak ya da olmamakla tanmlanan bedenin bulunduu koullara ncl doal bir hali yoktur. Psikanalizde kk kzn deneyimi de erkek ocuunkinden karsanmaktadr. Ancak eer kadnn ontolojik ve biyolojik adan bir eksiklii yoksa erkein de fazladan bir eye sahip olduu sylenemez. Psikanaliz, toplumsal cinsiyetin psiik yapsn aklayan evrensel bir kuram sunar. Sexual Politics adl yaptnda Kate Millet (1970), Freud a gre kadnln biyolojik cinsiyete kar bir yapda gelitiini ileri srer. Shulamith Firestone (1972) ise tam tersine, psikanalizin kadn, pasif ve narsisist gibi sabit niteliklerle tanmlamasna kar kar. Psychoanalysis and Feminism adl kitabnda Juliet Mitchell (1975), psikanalizin fallusmerkezli grnmesinin nedenini, gzlemlerin erkek egemen bir toplumda yaplp, ataerkil dzenin durumunu tarif etmesi olarak grr ve genelgeer bir koulu tanmlamadn ileri srer. Freud ve Lacann kuramlarn kural koyucu deil, tanmlayc; destekleyici deil aklayc olarak grerek, kadnlarn tahakkme uramasna kar siyasal bir direnite kullanlmalarna olanak tanr. Feministlerin bir blm iin Freud, diil ve eril cinselliin ne olduunu deil, fallokratik ve ataerkil dzenin nasl ilediini gstermektedir. rnein Irigaraya gre Freud, olaylarn gerek durumunu betimlemektedir (aktaran Game, 1998:79). Ann Game (1998:80), Freudun yaptlarn toplumun geliimine ilikin bilimsel aklamalar olarak deil, daha ziyade kltr mitlerinin deikeleri olarak almann, zneyi sabitleyen sylemler ile bireylerin izdikleri tikel yrngeler arasndaki balantlar aydnlatacan iddia eder. Oidipus karmaas, evrensel olarak tanmlansa da bireylere gre farkllklar gsterebilir ve direni noktalar hibir zaman yok olmaz. Freudun Dora rnei, onun kuramnn btnleyici tanmndan kaar ve erkek sylemini bedenine giydirmeyi reddeden histerik kadn simgeler. Cisimleen bilind, psikanalitik sylem dahil olmak zere sylemin dzeninden kaar. Ne ki bu tip feminist formlletirmelerin yolunu aan da Freudun bu yky anlatdr (Game, 1998:94). - 22 -

- 23 Elaine Showalter (1997), baba-oul ilikisinin ve eril mantnn egemenliindeki psikanalitik sylemde, kadnn sessizlii ve grnmezlii belirten bir yark olduunu syler. Bastrlm pre-Oidipal evreye ait kadns elerin yeniden ortaya kmas, ataerkil dzenden tek ka yoludur. Unutturulmu kadn sylemleri arasnda gizemciler, airler, cadlar ve sanatlarn dili bulunur. Feministlere gre, Oidipus merkezli zne kurmacas ataerkil dzenin baka bir totalletirici sylemidir. Irigaray ve Cixous, Freudun kuramndaki bastrmalar nemserler. Buna gre Freud, erkein asndan kadn tanmlayarak kadnn zglln bastrmtr. Luce Irigaray, oul ve heterojen kadn cinselliinin tekiliinin, ataerkil parametrelerle bastrldn ve cinsellii gibi dilinin de erkek dilinden farkl olduunu belirtir. Kadn eksiklik olarak tanmlamayan bu grn de tehlikeleri vardr. Dili bedene ve cinsel farklla indirger. Hlne Cixous ise, Derridann szmerkezcilik (logocentrism) kavramndan yola kp psikanalizi fallusmerkezlilikle sularken, kadnn libidosu ve yazs arasnda parallellik izer ve bu libidonun kaynan pre-Oidipal evrede grr. Freud gibi Lacan da feminist kuramclar derinden etkilemitir. Her ikisi de eletirilmenin yansra feministlerin sanata bak asna yaptklar katklarla bir kez daha nem kazanmlardr. Bu noktada Lacann baz kavramlar ve getirilen eletiriler gzden geirilebilir: lkin fallus kavramna bakldnda, hem eksiklik, hem de arzuyu imledii grlr. Konuan znenin iktidar ve toplumsal adan konumunu imleyen babann adn temsil eden fallus, gstergelerin gstergesi olarak znenin dil iinde yerini almasn salar. di edilmeyi gsteren eksikliin gstergesidir ve herhangi bir gsterilene karlk gelmez. Bu adan penis, kadn bedeni, ocuk gibi eitli kavramlar ierebilir. Ayrca, her zaman tekinin arzusuna gnderme yapan tekinin arzusunu belirtir.* Fallus olmak veya fallusa sahip olmak, dildeki farkl cinsel konumlara iaret eder. Fallus olmak, tekinin arzusunun gstergesi olmak ve bu gsteren gibi grnmektir. (...) (Heteroseksel) eril arzunun tekisi, nesnesi olmak, ama ayn zamanda da o arzuyu temsil etmek veya yanstmaktr. (...) yleyse kadn iin Fallus olmak, Fallusun iktidarn yanstmak, (...) tekini, namevcudiyeti, eksiklii, kimliinin didaktik dorulamas olarak Fallusu imlemek demektir (Butler, 1990:44). Lacan, dilin namevcutlarla ilediini
*

Not: kinci teki; ocuun aynada grd ve narsisistik btnl iin gerekli olan teki kavramndan farkl olarak, arzunun yneldii, eksiklikle ileyen simgesel bir yap anlamnda kullanlmtr.

- 23 -

- 24 gstererek kadn fallik merkezli sylemde namevcut ve eksiklik olarak tanmlar. Burada fallus, akn gsteren olarak farkllamay salayan bir edir. Her iki cinsiyet tarafndan yatrmlanan penis fallus olarak, yoksunluk, varolma, arzu, anlam ve Simgesel yasa gsterenidir (Kristeva, 2003). Lacann yadsmasna ramen penis ve fallus arasnda anatomik temelli bir benzerlik vardr. Buna gre, biyolojik nedenlerle erkekler, Simgesel Dzende iktidar ve denetimin sahipleridir. Judith Butler, kadn ve erkein Fallusa dair ilikisini Hegelin, varln bir dierinin yanstmasyla oluturan efendi-kle ilikisine benzetir. Bu durumda erkein konumu, kadn yanstma grevini yapmadnda sarslabilir. Fallus temelli cinsel monizm, vajinann varln grmezden gelir ve kz ocuktaki penis hasetinin kaynadr. Janine Chasseguet Smirgel (2003:31), bu duruma kar kar: Annelik, ulalmas olanaksz bir erkekliin taklitinden baka bir ey deildir. Dolaysyla kadn cinsellii tmyle eksiklik temelinde varolur: penis eksiklii, zgl cinsellik eksiklii, uygun erotik nesne eksiklii, kendine yatrmlanm zgn yetilerin eksiklii, sonuta klitorisin eksikliini duyma gerei. Bunlara bir de, stbenliin ve yceltme yetilerinin eksikliini eklemek gerekir. Lacann dile giri ve znenin oluumu kuramna bakldnda kltrel olann, cinsel olarak farkllam ve hiyerariklemi olduu grlr. (Game, 1998:83) Kadn eksiklik ve Simgeselin karsnda namevcudiyet olarak alan bu iki kutuplu kartln yapbozumu nerilir. Hem erkek hem de kadn, kopu ve eksiklik duygularn asla tam olarak yerini dolduramadklar diil ve eril kimliklerle Simgeselde yerini almak zorundadr. Eril bir fanteziye yant olarak kadnln maskesi / sahtelii (masquerade), kadn olamamann maskesi gibidir. Kadn tekinin arzusu olmak iin hile, grn, yanlsama, makyaj, pee ile maskeledii bedeniyle fallusa sahipmi gibi yapar. Lacan, fallus olarak grnmek iin kadnn sahte bir tavr takndn syler. Bylece kadnn varl farkl grnlerin ileyiine ve sahtelie indirgenir. Butler, bu yaklamn, ontolojik diil bir zn maskeyi ncelediini varsaydna dikkat eker. Lacana gre, kadn fallus olmak, yani tekinin arzusunun imleyeni olmak iin kadnln zsel bir blmnden, yani bu maskeli balodaki niteliklerinden vazgeecektir (Lacan, 1994:62). Elizabeth Grosz (1994), kadn zne olarak deil de edilgen bir arzu nesnesi olarak alan bu tanmn, aslnda eksiklik ve mlk olduu ataerkil dzendekinden farkl olmadn belirtir. (Bu balamda Slavoj iekin (1999), btn eletiriler ataerkillik sulamasyla gelitirildiinde, diil zn varsaylp saylmad sorusu akla gelebilir. Ataerkilin karsna yerletirilen bir diillik de onun dayatmas olabilir.) - 24 -

- 25 Lacana gre zne, dile girile oluan kurgusal bir yapdr. Babann yasasna gre dzenlenen heteroseksel bireyin tutarll, bastrlann bilinaltnda ortaya kmasyla sallantdadr. Jacqueline Rosea gre, bilind srekli devreye girerek, psiik yaamn veya cinsel kimliin istikrarn ve btnln bozar (Butler, 2005). mgesel alanda Simgeselin iktidarna direnmek olanakldr. Bylece direnme toplumsal deil, psiik alanda grlmektedir. Babann yasas, dile giri ve birincil libidinal itkileri (primary libidinal drives) bastrarak oluan Simgesel Dzenle kltr kuran evrensel bir ilke gibidir. Annenin bedenine balla son verip oul anlamlar basklar. Jacqueline Rose, Lacan savunurken baba kavramn anne-ocuk-baba geninin yer ald gstergeler dzeneinde salt bir im olarak grmek gerektiini dnr. Judith Butlera gre ise, Lacann a piriori Simgesel kavram, nceden varlmzn koordinatlarn sabitleyen akn erevenin yeni bir versiyonu olarak grlebilir (iek, 1999:263). Psikanalizdeki zgr znenin Simgesel aa girii, bu akn mekanizmann tarihteki tikel gereklemesidir. Her tarihselletirme, her simgeselletirme, Simgesel ncesi Xin tarihe geiini yeniden canlandrmak zorundadr. (iek, 1999:274) Butlern (1990:57) bir dier eletirisi de, dile girile oluan znenin, henz varolmad bir dneme, bilemeyecei dil ncesi bir jouissancea duyduu nostaljidir. Ayrca kanlmaz ve bilinemez baba yasasna uyma zorunluluunun dinsel bir arm vardr. Jane Gallop, Lacann feministlerce yorumlanmasnda batan karlmann veya direnmenin izlerini grr. Lacan, hem fallusmerkezlilii, hem tesini; hem yetkeyi, hem de ihlali gsterir. Bu nedenle feministlerce savunulmu veya sulanmtr. rnein anne-ocuk ilikisi ve avant-garde metinlerle ilgilenen Kristeva, ona eletirel bir mesafe alrken Babann Yasasnn da istikrarl sylemsel ve toplumsal ilikiler iin gerekliliini yadsmaz. Psikanalizde kullanlan kavramlara yaratclarnn ideolojik fantezilerinden ok, arasal yaptalar olarak yaklalabileceini belirtirken, feminizmin bu aralar sorgulayabileceini ileri srer. Irigaray ise kar kt fallusmerkezli sylemin bir dnsel alet olarak kullanlabileceini syler. Lacan, Freudun kuramn biyoloji ve doallktan kurtarmas, cinsiyeti toplumsal sylemlerin bir sonucu grmesiyle humanizm ve zcln karsnda olmas asndan Mitchell ve Ragland-Sullivan gibi baz feministlerce savunulur. Kadnn durumunun sorumlusu erkekler deil, sosyo-ekonomik ve dilsel yapdr. Kendini bilen, btnlkl, verili bir Kartezyen - 25 -

- 26 znesi kabul edilmez. Doal cinselliin ve aklc sylemlerin yadsnmas, ataerkil dzendekinden farkl oluumlara kap aabilir (Grosz, 2001:148). Dil yeni anlamlandrmalara aksa, zneyi kuran eksiklik kavram da, kstlayc olmasnn yansra yeniden yorumlanabilir ve Simgesele direnilebilir. Derrida tarafndan szmerkezci (logocentric), Irigaray tarafndansa fallusmerkezci olarak eletirilen Lacan, ancak ierden, dardan, marjinlerden yaplacak okumalarla yapbozumu yaplmas gereken ve feministlerce gzard edilemeyecek bir neme sahiptir. Psikanalize bir bak as da, normallik ve patoloji balamnda kadnn kurgulanmasdr. Histeri ve narsisizm, kadnlarla zdeletirilmeleri bakmndan iyi birer rnek oluturabilir. Foucault (1993:109-110), 18.yy.dan itibaren, cinsellie ilikin zel bilme ve iktidar tertibatlar gelitiren drt byk btn arasnda kadn bedeninin histerikletirilmesini sralar. Dourganlk, ocuk bakm, aile iindeki dier grevleriyle tanmlanan kadnn negatif grnts, patolojikletirilmi histerik kadndr. Histerik, Simgesel Dzenin karsnda belirsizlii gsteririr. Psikanaliz, kltrel gelime iin gerekli olan bastrmann patolojik sonularna ve Simgeselin dnda kalann psikotik boluunun varlna dikkat eker. Bastrlan arzuyu tanmlayp patolojikletirme amacyla yola kan psikanalitik sylem, bir itiraf ve denetim mekanizmas oluturup normallii kurumsallatrr (Butler, 2005:61). Bu noktada Foucaultnun da belirtecei gibi beden, syleme ncel deil, byle bir dzenlemeyle retilen bir nesnedir. Bu balamda Walkowitz gibi baz aratrmaclar, kadnn hastalkla ilikilendirilmesine ve bedenin tbbi yollarla denetim altna alnmasna dikkat ekerler. Cinsellii kontrol edilemeyen kadn bedeni, kapatmaya tabi tutularak bir aratrma nesnesine dntrlr. Andr Brouilletnin Salptrirede Klinik Konferans adl resminde, histerik kadn bedeni, estetik ve erotik bir nesneletirme iinde temsil edilmitir. (Resim 3.1) Aragon ve Breton gibi Gerekstc sanatlar, histeriyi zne ve ahlaki dnya arasndaki ilikiyi dntrmesi asndan devrimci bulur. Ancak salt cinsel devrimle snrlanan bu yaklam kadnn romantize ve estetize edilmesinin bir aracndan baka bir ey olmamtr. Jo Anna Isaaka (1997:194) gre, histeri sanat tarihinde bir blm oluturuyorsa, histerinin politik okumasn sanatn salamas olanakldr. Irigaraya gre erkein arzusunun imgesi olmay reddeden histerik, sylemin dnda kalandr. Monique Plaza iin, ataerkil dzene kar gelen, Michle Montrelaye gre ise - 26 -

- 27 psikanalizin kr noktasdr. Histerinin feministlerce bu kadar nemsenmesinin nedenlerinden biri de, hastaln grsel ve yazl retim biimidir. Bunun tarihteki rnekleri arasnda en nls ise, Charcotnun, 19. yy. sonunda tedavi gren kadn saysnn drt bini bulduu Salptriredeki histeri hastalarn fotoraflayarak histeriyi grnr klmaya almasdr. (Resim 3.2) Romantik sanat Thodore Gricault da, bir sre hasta olarak kald akl hastanesindeki hastalarn portrelerini yapmtr. Isaaka (1997:160) gre, Charcotnun Gricaultdan rendii ve fotoraflarnda kulland unsur, belli bir okumay yapmay mmkn klan fizyonomiymicesine k ve glgeleri dzenlemektir. Bylece asl ama, psiik bir gerekliin sunumu deil, imgelerin yerleik okumalar retmesini salamaktr. Baz kadn sanatlar, histerinin sunumuyla ilgili eletirilerini sanat yoluyla ortaya koymulardr. rnein, Nicole Jolicoeur, Charcotnun histeriyi fotoraflaryla yeniden kefederek kurgulamasn, Charcotnun olunun Antartikada keif gezileri ve haritalandrmalaryla ilikilendirir ve ilerinde birinin haritalarn, dierinin de histerik kadn fotoraflarn temellk ederek eletirel bir bak as getirir. rnein, Femme en hystriede Charcotnun tipik pozisyonlaryla histerinin aamalarn gsterdii izimleri yeniden yapar. Tanmlarn yerine ise, bir tr mzik notasyonu kullanr. Isaak, Jolicoeurn yaptnda oul Charcotnun bilinmeyen topraklar haritalandrmas ve baba Charcotnun histeriyi haritalandrmas arasnda pek fark olmadnn grldn ileri srerken, haritalandrmann hakimiyeti de beraberinde getirdiini kantlar. Charcotnun fotoraflaryla tanmlanan histeri bir temsil sorunu olarak yorumlanabilir. Gnmzde anoreksia, ondokuzuncu yzyl histerisinin yerini almtr. Birok feminist kuramc, kadnla zde bu hastalklar kadn bedeninin kltrel tanmlarna bir tr direnme olarak inceler. Mary Kelly, kadnl kurgulayan fotoraf ve tp gibi iki sylemden yararlanarak psikanalizi temellk eder. rnein Interim adl iinde, Charcotnun imgelerini kullanp seslerini seyirciye yanstmad histerik kadnlarn yerine, davurumcu bir yerletirmeyle sunduu namevcut kadnn yerini tutan nesneleri kullanr. (Resim 3.3) Charcotnun figrlerini, figrlerin durularn simgeleyecek ekilde biimlenmi giysilerle deitiren Kelly, her imgeye elik eden metinlerde yzden fazla kadnla yapt konumalar sunar. Bylece Charcotnun grsel imgeden yola kan tanlarnn yerini alan Freudun dinleyerek saaltm yntemini temellk eder. Psikanalizin kurulma aamasndaki kara noktalar gn na kararak tarihsel balama ve popler kltrde yer alan ticari romantik feti nesnelerine (r. Calvin Kleinn Obsession reklam) gnderme yapar. Kadn imgesini kullanma konusunda - 27 -

- 28 ikonoklast olmadn syleyen sanat, kadn eitli sylemler balamnda temsil etmeyi tercih eder. Hal Fosterla syleisinde Kelly (1998:169), kadna ses vermek ve onu bakn znesi yapmak istedim. kincisi, Interim, bir deil, farkl sylemlerle biimlenmi birok beden nerir, derken, psikanalizin yeni bir banazlk haline gelmesine ve feminist sanat kavramna kar kar. Bu balamda kadn cinselliini bir sorun olarak ortaya koymaktansa, bu soruyu yaratan tartmalarn tarihselletirilmesiyle ilgilenir. Karen Finley, performanslarnda bilinaltn ataerkil dzenden ayr grmez. A Certain Level of Denial adl performansnda, histerik kadn oynarak, Simgesel Dzenin bedenlerine etkisini kabul etmeyen kadnlarn, bedenine yansyan krlmalar gstermeye alr. Rebecca Schneider (1997), histerik kadnn, gsterge ve gsterilen arasndaki snr yitirip, gsteren ve gsterilenin raslantsalln ve mesafesini bedeninde yktndan sz eder. Bastrlann geri dnyle, gsterenler bedende iz brakr hale gelir. Charcotnun bir zamanlar hastalarn sunuu gibi Finley de histeriyi canlandran bir performan olarak, hem sunan hem de akl yrten kiidir. Bu ayn zamanda kadn performanslarn yabanclatrma esini kullanarak toplumsal dzeni mimesis yoluyla ihlal etmelerine de bir rnek oluturur.* Psikanaliz kaynakl ve Lacan yeniden okumaya dayanan almalarn en nls olan Mary Kellyin Post-Partum Document adl yapt, znenin, bilinaltnn ve cinselliin birlikte gelitii dncesinden yola karak, psikanalitik sylemin bir eit yapbozumunu amalar. Anne-ocuk ilikisinin analizini ve grselletirilmesini ieren alma, Kellynin kendi olunun ilk alt yllk yaantsn gnlkler, izelgeler ve yorumlarla belgeler. ocuun geliimi kadar annelik de mercek altna alnr. gdsel deil, psikolojik, toplumsal ve ideolojik bir sre olarak grlen annelik incelenirken, bu alt yl iinde 1970lerde ngiliz feministlerce tartlan cinsel ayrmclk, farkllk ve Simgesel Dzene negatif giri gibi konulara da deinilir. Anne-ocuk ilikisinde toplumsallaan ve zne olarak kurulan sadece ocuk deil, ayn zamanda da annedir. Bu projede kadnn deneyimlerini anlatmak yerine, diil zneyi kuran sylemlere dikkat ekilir. Mary Kelly, kadnln annelik olarak temsilinin dil iindeki gsteren konumu olduunu dnr. Dil ve temsil ilikisinde dnldnde kadnln bir z bulunmamaktadr. znenin oluumu, tarihselin tesinde ve deimez psikolojik bir yap iinde grldnde ataerkil yapya dair karamsar bir tablo izmekten teye gidemeyip, toplumsal deiimi
*

Mimesis konusuna tezin 3.3 blmnde yeniden deinilecektir.

- 28 -

- 29 olanaksz klmaktadr. Hal Foster, Oidipus karmaasnn Babann Adndan sz eden Lacanc yorumlar vurgulanrken, toplumsal bir oluum ve gndelik hayat pratii olarak ataerkilliin gzden karldna dikkat eker (aktaran Pollock, 2003:214). Herhangi bir deiim ve direnme stratejisi sunulmadan toplumsal cinsiyetin ve gsterge olarak kadnn fazla tartlmasndan endielenir. Griselda Pollockun bu eletiriye yant ise, amacnn Kadnn yeni bir tanmn yapmak deil de, kadnl doallatran kuramlarn tasfiyesi olduudur. Psikanalizin btnlkl, tutarl, aklc zne ve biyolojik olarak belirlenmi bir cinsel kimlik kavramlarna meydan okumas feminizm iin nemlidir. Ancak kadnn tabiyetinin kkenini cinsel kimlii oluturan psiik yaplarda grmek yetersiz bir yaklamdr. te yandan, temsil ve psikanaliz gibi kavramlar, okullarda, sanat dergilerinde ve hatta sanat pazarnda lingua franca haline gelse de, sregiden eitsizlik gz nne alndnda henz geerliliini yitirmemektedir.

3.2 Postyapsalc Cinsiyet, Dil ve Beden Anlaynn Feminist Yorumlar: Irigaray ve Kristeva Kristeva ve Irigaray, Freud, Lacan ve Derridadan da yararlanarak kadn dil ve eril sylemle ilikisi iinde yeniden yorumlarlar. Anne Gamein (1998) belirttii gibi Fransz feministler iin sorun, kadn zne veya nesne ve mevcudiyet olarak kurup varolan dzeni yinelemek deil, totalletirici sylemin yapbozumunu yapmaktr. Kristeva ve Irigaray, Lacann antihmanizmi, dilin psiik yaam zerindeki etkisi, pre-Oidipal dnemin Simgesel Dzeni ihlal edebilecei, Freud ve Lacanda belirsiz olan anne-ocuk (Kristeva), anne-kz (Irigaray) ilikileri, akkan ve oul libidinal itkilerin Simgesel Dzendeki ykc etkileri gibi konularda hemfikirdirler. Ancak Kristeva, avant-garde metinlerde Simgesele direnii grrken, Irigaray Bat felsefesi ve psikanalizdeki sessizliklere, namevcudiyetlere ve kadnn yazan bir zne olarak konumuna odaklanr. Kristeva, Lacann mgesel Evreden Simgesele, yani dile giri kuramn, gstergesel (semiyotik) khoradan thetic evreye yani Simgesele gei olarak adlandrr. Khora, Platonun tarifiyle her eyi iine alan, biimsiz, besleyici bir varlktr. Kristevaya gre, Lacann mgesel Evresinde olduu gibi libidinal itkilerin yer ald, dil ncesi bir kaos olarak grlen khora, znenin annenin btnlnden ayrlp dile girmesiyle thetic evrede bastrlr. Ancak gstergesele ait itkilerin tamamen bastrlamayp, kendini iirsel dilde, - 29 -

- 30 psikozda ve fantezide gsterdii ileri srlr. Gstergesel itkilerin ak ve jouissance (haz), sanatn at atlaklardan Simgesele girerek, btnlkl ve tutarl znellii ihlal eder. Ancak bu itkilerin psikoza ve sessizlie yol amayacak kadar Simgesel tarafndan dzenlenip denetlenmesi gerekir. Bu Dionisyen kaos, akkan ve oul kimlik, vecd, haz ve ykm, Apolloncu bir dzeni ve dengeyi tamamen ykmamaldr. nk denge olmazsa, Ben dildeki yerini ve dilin kendisini tamamen yitirir ve psikoza srklenir. znenin kurulmasnda nemli olan arzulanan ve korkulan anne bedeni hibir zaman tamamen bastrlamaz ve bedenin snrlarn tehlikeye atar. lm itkisiyle yorumland haliyle anne, ocuun bedenini yutacak ve yok edecekmi gibi grlebilir. Kadn bedeni teki olarak zelilleirilir* (abject) ve tamamen dlanamaz. Bu balamda zilletten (abject) sz etmek gereklidir. Kristevann zillet kavram, ocuun annesinin bedeniyle olan preOidipal srekliliinden syrlarak dile girip, toplumsallamas srasnda oluur. Tiksinti veren, zelil olan, ben ve teki arasndaki snrn olumas iin gereklidir. Bu hassas snrn geilmesi znenin de snrlarnn dalmasna neden olur. Ancak zilletten kurtularak Ben denilebilir. Bedenin snrlar toplumun da snrlardr ve aykrlk kimliin btnln tehdit eder. znenin btnl iin kapal bir dizge gibi duran beden, kendini reten toplumsal dzeni yanstr. Aslnda Kristeva, Mary Douglasn zillet tanmn gelitirmitir. Douglas, kir, sistematik bir dzenlemenin ve maddenin snflandrlmasnn yan rndr, derken kltrel bir btnlk iin bedenin snrlarnn izildiinden sz eder (aktaran Harradine, 2000:72). rnein Freud, uygarln ve dzenin kurulmas iin yok edilmesi gerekenlerden birinin de kir olduunu syler. Ayrma, artma, aykrlklar cezalandrma, i-d, kadn-erkek, gibi kartlklarla kltr kurulmu olur. Kristeva, Douglasn zillet kavramn sosyoloji ve antropolojiden psikolojinin alanna tamtr. Buna gre, eit zilletten sz edilebilir: Yiyecee (bedende iselletirmeye), dkya (cesete) ve cinsel farklla duyulan tiksinti. Kristeva iin dk, zilletin en belirgin rneidir. Bedenin iindeki dar atlr, bylece yaamsal ilevler yerine getirilmi olur: Bu svlar, bu kir, bu dk, yaamn zor katland, eylerdir. lmle kar karya kaldmda, yaayan varlk olma halimin snrlarnda yer alrm. Bedenim canlln bu snrlardan alr. Bu atklar yaayabilmem iin atlr, bu atlma atla atla bana geriye hibir eyin kalmad ve bedenimin tamamen snr tesine getii, lye, cesede dnt ana kadar devam eder. (...) Darya atan artk ben deilim, ben darya atlanm (Kristeva,
*

Korkunun Glerinin Trke evirisinde ve Resmi Grn 2. saysnda yaynlanan Simon Taylorn makalesinde abject iren olarak evrilmitir. Tez iinde ise zillet (ad), zelil (sfat) olarak kullanlmtr.

- 30 -

- 31 2004:16). Beden, deliklerini yok sayp, dky darya ait grerek deliksiz bir yzeyle btnln kurar. zne ve zillet, i ve d arasndaki bu uzakln kurulmasyla tutarllk salanr. Bu tutarlln bir paras biiminde oluturulan cinsiyet, snrlarn benlii sabitleyememesi durumunda sarsntya urayabilir. Zillet, bu snrlar, toplumsal kurallar ve dzeni bozabilir. Irigaraya gre de, Batda salglardan bahsedilmemesi, kltrel temsiliyet ve akan, kanayan, biimsiz, denetlenemeyen kadn imgesiyle ilintilidir. Bat ontoloji modelleri bu tr unsurlar tek, btnlkl ve kat olana tabi klar. Psikanaliz asndan bakldnda, bireyin geliimi iin zorunlu olan bu kavram, smrgeci ve rk ideolojileri anlamak asndan kullanlabilir. Toplumsal tekiletirme ve dlama da irenmenin dzeneiyle aklanabilir. Bu balamda tekinin dk olarak grld anlalr. Ecinsellerden duyulan tiksinti, AIDSin artan katksyla homofobiye; kadnlarn denetlenemez, kanayan, douran bedenlerinden hissedilen rahatszlk, cinsiyetilie; kendisine benzemeyen rklar kmseme, siyah-kir benzetmesinde olduu gibi rkla neden olur. Kristeva, bu kiilerin olumsal bir yorumunu yapar. rence [zillete] varlk kazandran kii, zdelemek, arzulamak, ait olmak ya da reddetmek yerine (kendisini) yerletiren, (kendisini) ayran, (kendisini) konumlandran ve dolaysyla da gezip dolaan bir dlanmtr. (...) [A]ma glmeyi bilir nk glme tiksinmeyi konumlandrmann ve konumundan etmenin bir biimidir (Kristeva, 2004:16). Zelil olarak adlandrlan srgn kii, glmeyle dzeni ihlal edip, ykc ve zgr bir soluk getirendir. Kadnlk sadece gstergesel khora ve zillet gibi kavramlarla snrlandrlmaz. Annelik de bir o kadar nemlidir. Kristeva iin hamile kadnn bedeni, hem Beni, hem de tekini iererek ikiye ayrlmtr. Kltr ve doa, biyoloji ve dil arasndaki hamilelik, anneyle ilikinin, dil ncesi sualt huzurunun anmsanmas asndan ele alnr. Bu Kristevann zclkle eletirilen tanmlarndan biridir. te yandan, Kristeva, kadnl ataerkil dzen karsnda ayr bir z yerine marjinal bir konum olarak grr ve bu nedenle avant-garde yazarlar da gstergeselin (semiyotik) diilliine dahil edilebilir. Bu anlamda zc olmad dnlebilir, nk kadn ve erkek ayrm metafizie ait grlr. Erkek ve kaos arasndaki snr tekil eden kadn, kimi zaman kltr tarafndan karanlk, gizemli ve tehlikeli alglanr. Kristeva, bir rportajnda, Bence kadn, temsil edilemeyen, hakknda konuulamayan, adlandrma ve ideolojilerin dnda

- 31 -

- 32 kalandr (Moi, 1993:163). derken, kadn, erkek ve kimlik gibi kavramlar yadsr. Bylece kadnlk bir zden ok bir konumsallk eklinde dnlebilir. Kristeva, baz yazlarnda ve syleilerinde kadn kategorisini oul kullanmann yannda, siyasi bir ara olarak almak ve ontolojik bir btnlk eklinde dnmemek gereini dile getirir. Sorun ikinci dalga feminizmin yapt gibi farkll deil, farklln toplumsal ve simgesel iselletirilmesinin nasl kurgulandn anlamaktr. Kadn, nc dalga tarafndan metafizie ait bir kavram olarak grlr. Kristevaya gre nemli olan, farklln evetlenmesinin oul ve akkan znelliklere kap amasdr. Ne kadar kadn varsa, o kadar da diil konum vardr. Sanatsal edimlerin deeri yadsnmaz: Estetik edimler, simgesel ban kimliini, (...) totalletiren ve eitleyen evrensel ve birletirici bir ara olarak dil topluluunu akla kavuturmaldr (Kristeva, 1997:216) Dil ve sanat yoluyla Simgeselin ihlali znenin toplumsal konumunda ne deitirilebilir diye sorulabilir. Ancak Kristeva, sujet en procs* (sre halindeki zne) kavramnn toplumsal ihlal edebileceini sylemesine ramen, nasl olaca hakknda bir fikir vermemektedir. Kristeva, hem edebiyat hem de ada sanat kuramlarn olduka etkilemi, dnceleri feminist kuramclar tarafndan defalarca ele alnmtr. Bu kuramclarn eletirilerinin bazlarna ksaca deinilecektir. Kristeva, Lacann fallus kavramn ve kimlii salama almak iin Simgesel Dzenin zorunluluunu korumak ve ileri srd znenin dalmas konusunu yetersiz brakmak asndan eletirilmitir. Dilin dnda varsayd gstergesel khora ve annelii idealize etmesi bakmndan zclkle, insan edimini dlayan dilsel gerekircilikle ve bireysel veya kolektif faillii dlayp siyasete olanak vermeyen burjuvalkla sulanmtr. rnein Elizabeth Grosz, anneliin, gerek deneyimlerinden uzak, kendisini dile getiremeyen, dilsiz, ritmik, potansiyel histerik olarak tanmlanmasn doru bulmaz. Elaine Showalter, Kristeva gibi Fransz feministlerin Batl olmayan veya siyah sanatlardan, rksal ve snfsal farkllklardan hi sz etmemelerini eletirir. Kaja Silverman ise, gstergesel kuramlarla kadnn analiz edilecek bir nesne olmaktan kurtulamadn syler. Gndelik yaamdan ve direni yollarndan biraz daha uzaklalmaktadr. Kristevann Simgeseli ihlal eden avant-garde yazarlarnn tamam erkektir: Mallarm, Lautramont,
*

sujet en procs: ngilizceye evrildiinde olduu gibi braklmasna ramen, bazen subject in process/in trial biiminde evrilerek procsnin sre dnda dava ve mzakere anlam da verilmektedir.

- 32 -

- 33 Joyce, Artaud, vs. Bu durumda kadnlar yer almadklar temsiliyet dzenini ihlal de edemez grnrler. Judith Butler (1990), Kristevann kuramndaki bir bolua iaret ederek, dil ncesi anneyle ilikinin, henz temsil edilemeyen bir dneme ait olmasna ramen bilinebilmesini mantksz bulur. Kristeva kltrn kurucusu olan yasa koyan babay kabul ederek yapsalc varsaym onaylam olur. Bylece psikoza dmemek zere kurgulanan air anne ortaya kar. Ayrca Butler, Kristevann ecinsellii kltrn dndaki psikotik girdabn iine yerletirdiini ve farkl annelik biimlerini dladn syler. Annenin bedeni yadsnarak iselletirilir. Kzn kimlii bir kayp ve eksiklik olur. Kristeva gstergeselin dilde ortaya kmasn hem zgrlk (avant-garde metinler), hem de psikoza gtrebilir biimde tanmlarken elikilidir. Ataerkil yapnn koruyuculuunu yaparken, annelii kltre ncel olmakla snrlar. Bylece alt st etme stratejisi, siyaset etkinlii bakmndan desteksiz kalr. Direni, kltr dna konumlandrlarak etkili bir uygulama olmas engellenir. Ayrca Kristevann dil ncesini, Herakleitusun ak, Epikrsn atomlar, Kabbalann dnen tozu, Arap ve Hintli gizemcilerle betimlemesi, Butler tarafndan Oryantalist bulunur. Anne bedeninin, eski Yunan dnrlere benzer biimde biyolojik bir erekbilimin taycs haline getirilmesi eletirilir. Farkllk bedene, annelik ise ze indirgenmitir. Kristevann nerdii oulluun, baka bir gsteren durumuna gelme tuza vardr. Foucaultdan yararlanarak Kristevay okuyan Butler, sz edilen kadn bedenini veya annelii bastran yasay kuran mekanizmann, ayn zamanda kadn bedeninin kendisini de kurduuna dikkat eker. Butlera gre, yasann tesindeki beden kurgusundan kurtulmal ve yasay iinden ihlal ederek, doal bir gemie veya kkensel hazlara deil, gelecee almaldr. Luce Irigaraya gre fallogomerkezci* dilde kadn, temsil edilemeyeni, dilsel bir namevcudiyeti, eril sylemdeki bir yanlsamay, temsiliyetteki fetii imler. Tek cinsiyetin egemenliinde Aynnn bir trevi olarak grlen kadn, dolaysyla geleneksel temsiliyet dzeninde zne olarak yer alamaz. Simone de Beauvoir, kadnn teki olduunu sylerken, Irigaray, zne ve tekiliin fallogomerkezli gsterge dizgesinin bir parasn oluturduunu iddia eder. Tek olmayan kadn cinsellii, Batnn gsterge dizgesinin yansra, zneyi oluturan tz metafiziine de kardr. Aslnda kadn eksiklik deil, ikili kartlklarn dzeninde bir ayrm olarak grlr. Fallusun egemenliinin altnda yatan verili saf bir
*

Phallogocentric: Fallus ve sz merkezci. Derridann Batda szn, yazya, stnln anlatrken kulland logocentric ve fallusun merkezi neminin vurguland phallocentric kavramlar, Hlne Cixous tarafndan birletirilerek phallogocentric eklinde kullanlr.

- 33 -

- 34 diillikten ok, yaratlabilir ve yeniden yazlabilir bir diil sz konusudur. Irigaraya (2004:33) gre, kadn cinselliinin ataerkil dzen tarafndan tanmlanmas, kadnlarn kendi bedenleriyle, oul ve heterojen hazlaryla balantlarn koparmtr. Bedenim (...) basit bir gereklik deil; ilikide olmaktr, kendi cinsiyetimle, teki cinsiyetle [ilikide olmaktr]... Bedenin kendisi bir erekliliktir. Dnce ve etikte bir devrimin olabilmesi iin erkek asndan yazlm zne ve sylem, zne ve dnya hakkndaki her eyi yeniden yorumlamak gerekir. Irigaray, evrensel ve cinsiyet asndan tarafszm gibi sunulan psikanalizin ve felsefenin kara noktalarn ortaya karrken, kadnl bir olumsallk olarak tanmlamay amalar. Bilindnda bastrlan, sansrlenen diil bir unsurun bulunmas, anne-kz ilikisinin tanmlanmayp, ocuun olan, annenin fallus olarak alglanmas, psikanaliz dahilinde ilgilendii konulara birka rnektir. Felsefede de Platon, Hegel gibi dnrlerin metinlerini kadn bak asndan yorumlamas ve yazm biemi dier dnrlerden farkldr. Kadn kendisini erkein sylemiyle temellendirmek yerine bu sylemlerde tarih boyunca biimlenen imgesinin izini srmelidir. Geleneksel olarak aknlk, zaman ve zneyle zde erkek iin kadn, yer, zarf ve hazneyi imler. Yaratc erkein retimini edilgen bir biimde iine alan muhafazaya veya kaba (receptacle) benzer. (Kendi zarfn, haznesini yaratmak iinse giyinir, makyaj yapar, sslenir. Bu adan kadn plak olarak kendi yerinde konumlanmaldr.) Irigaray da, Kristeva gibi beden svlarnn nasl dlandn anlatrken, akkan olann bedenin/znenin uyumu ve btnl iin katlatrlmasndan sz eder. Ama erkek onu kendi yansmasn grebilecei kat bir yzeye evirmeye alsa da, kadn tek bir hacimde toplanamaz, akkan ok biimlilii tek bir forma indirgenemez (Irigaray, 1994:240). Grld gibi tm paradigmalar, erkek zne tarafndan oluturulduu iin kadn ancak satr aralarnda, anlamlarn arasnda yasaklanan bir ara alandr.* Varolmak ve olmak, form ve madde arasnda olumsuzu, kara ktay imleyen kadnn, logosun temsiliyetinde ve bilgi retiminde yeri yokmu gibi grnr. Kendisini erkek zneyle zdeletirdiinde ise, bir kat daha nesnelemi olur. Irigaray, kadnn eril sylem tarafndan teki olarak nasl kurgulandn veya dlandn anlamak ve yeni bir kadn anlay yaratmak iin speklom kavramndan yararlanr. Speklomu aklarken tpta bedenin iini grmeye yarayan aletten ok, speculum mundi
*

Irigaray, Speculumda kadn inter-dict olarak tanmlar. Burada hem interdictin yasak anlamna, hem de gstergeler arasnda kefedilecek olana gnderme yapar.

- 34 -

- 35 (dnyann aynas) anlamn tercih ettiini syleyip, tekinin dnyasnn bir kadn olarak nasl kurgulandn anlatmak ister. Ayna kavram Bat dncesindeki zneyi Aynnn zerinden kurmaya gnderme yapar. Bakalndan sz edilmeyen teki, ancak baka bir Ben veya Aynnn iine dahil edilen, szde yansz bir terim olacaktr. Spculumun amac, teki biiminde tanmlanan kadnn kendi aynsn, tekisini, kltrn, doasn bulmaktr. Freudcu bir ekilde sylenirse, yetikin olmak iin babann, atann, nceki yaptlarn yetkesinden kurtulmaya benzer. Kadn tekisi olduu erkein syleminden syrlp kendi nesnel bakaln kurmaya kalkr. Spculum De LAutre Femme*, Lacann syledii gibi kadn erkein kendi temsilinin yansd ayna olarak grmektense, erkein tekisi olann dndaki teki, baka bir kadn yaratmay nerir. Platonik dz bir ayna yerine kendini incelemeyi ve temsil etmeyi olanakl klan ibkey speklom tercih edilir. Speklom sadece ayna olarak dnlmemelidir. Amaya yarayan, gzden uza gsteren bir alet olarak hem yanstmaya, hem de yeniden dnmeye gnderme yapar. [M]etaforlara sarlm, dikkatlice bir sluba uydurulan figrlerin altna gmlm, farkl idealletirmelerle yceltilmi kadnnn derinliklerini ortaya karr (Irigaray, 1994:144). Ancak aynadan geerek, nesnezne ilikisini ieren kuramsal dizgeyi ykarak, hiyerarik kartlklar kuran fallusmerkezli sylemin dilini amak olanakldr. Irigaray, parler femme kavramyla, kadnlarn anneleri, kzlar ve kendi bedenleriyle iliki iinde, bedeni konuan yeni bir dil kefederek, bedene ve dile sahip kmalarn nerir (Irigaray, 1993:19). Ama, kadnlarn znelliklerini kurarken, evrensellik iddias tamayan bir dil yaratmalardr. Ancak byle bir tavrn, fiziksel bir morfolojiiyi yanstt dnlebilir. Bu, Irigaraya getirilecek eletirilerden biridir. Irigaray dili erkein konumuna ncelik vermesi bakmndan incelediinde, sadece Franszca gibi Hint-Avrupa dil ailesine ait bir zellikten sz eder. Buna gre dil, oul zamir ekimlerinde olduu gibi her zaman cinsiyetli zamirleri erkeinkinde toplamaktadr. Bu durumda dil, toplumun kendisini yanstmaktadr. Oysa kadnn bedeni gibi dili de, erkek dili gibi tekil, izgisel ve btnlkl deildir. Sonuta kadn kendi dilini, cinsiyetini ve tinselliini kurarsa, bu her iki cinsin de zgrlemesini salar.

Irigaray kitabnn balnn ngilizce evirisi olan Speculum of the Other Womandaki of yerine onu tercih ettiini yazmaktadr.

Parler femme: (womanspeak) Kadn sz, kadn konumas.

Irigaray, burada Franszcadaki oul ilsden (kadn ve erkek kark bir topluluktan bahsederken erkein oulu ils kullanlr) sz eder.

- 35 -

- 36 Kadn, sadece sfr noktasndan yeniden yaratlacak biimde anlalmamaldr. Bu noktada temellk, mimesis ve parodi varolann dntrlmesi iin anahtar kavramlar haline gelir. Irigaray (1985:76), kadnlk imgesini temellk etmek ve kadnln bir maske olmasna farkl yaklamak iin bir strateji olarak mimesisi nerir: Kadnslk roln kasten stlenmek gerekir. Bu da, bir maduniyet biimini olumlamaya dntrerek, onu engellemeye balamak anlamna gelir. (...) Bu nedenle kadn iin mimesisle oynamak, kendisinin basite ona indirgenmesine izin vermeden, sylem tarafndan smrlen yerini yeniden ele geirmek demektir. Bu, grnmez kalmas gerekeni oyunbaz bir yinelemenin sonucunda grnr klmak amacyla, kendisini (...) fikirlere, zellikle de kendisi hakknda eril mantk iinde/tarafndan gelitirilmi fikirlere yeniden boyun edirmesi anlamna gelir. Mimesis, eril sylemin yapbozumunu yapmak iin kadnl yabanclatrma etkisiyle yeniden kurgulamak zere bir parodi sylemi retmektir. Tarihsel olarak biz bedenin hamisiyiz. Bu rolden vazgememeliyiz. Ancak erkekleri bizi (...) kendi bedenlerinin varlnn garantisi yapmamalarna davet ederek, [kadn bedenini] kendi bedenimiz olarak tanmlamalyz (Irigaray, 1993:19). Mimesis, sahtelik/maske (masquerade) kavramnda varsayld zere eril dzende yer almak iin ona yknme biiminde grlmemelidir. Bu anlamda Lacann maske kavram, kadnn olmad bir ey iin arzulanma isteini dile getirirken, Irigaray, psikanalizin kadn erkein arzusuyla zdeletiren yanl konumlandrmasn olumsallk olarak mimesisle yeniden yorumlar. Naomi Schora gre, Irigaray, mimesisin de mimesisini gerekletirir. Yeni bir kavram yaratmak amacyla eskisini dn alp, Lacann szn ettii sahtelie parodi ve olumsallk anlam da katarak, ataerkilin salt bir ters evrilmesinin tesinde oyuncul, neeli bir temelle iaret eder. Mimesis strateji halinde kullanldnda, bilim, sanat, dil, vs. tarafndan oluturulan ve aslnda kadn silen Kadn imgeleri ve temsillerinin katmanlar ortaya kar. Anlam ve gstergeler tek tek soyulur. Kendiliin katmanlar zerinde alarak, zclkten kan bir dnm gerekletirilir. Bylelikle, yknmeci yineleme, varolan temsil biimlerini ihlal edebilir. Kadnlar, teki olarak kurgulanan temsillerini temellk ederek kendi temsil biimlerini, imgelerini ve znelliklerini kurgulayabilirler. Mimesis, eril sylemin taktiklerini kullanarak, ataerkil sylemin dlad ve ayn zamanda kendisini temellendirdii eyleri yakalar. Bu ekilde, ataerkil dizgenin kendi iine kapall ierden bir mdahaleyle alr. rnein Irigaray, okuduu dnrlerin metinlerindeki namevcut olann ve dlanann aslnda orada olduuna iaret eder. Irigarayn evrensel erkek znenin karsna koyduu cinsel farkll model alan anlay, oul zne konumlarna olanak tanr. Irigaray, yapbozumunu eletirel bir ara olarak - 36 -

- 37 kullanp, Bat zne kavramn ve kadn-erkek kartln kuran metafizii eletirirken, olumsal bir kimlik kurmay da brakmaz. Bu grler feminist eletiriyi de etkilemitir. Postyapsalc kadn dnrlerin feminizme asl katks, feminizmin yapbozumu yaplacak ideolojilerden biri olduunu sylemeleridir. Irigaray hakknda getirilen eletiriler ksaca yle sralanabilir: Kate Soper (1997), temsili metaforik grp, sonra da kendisinin bir metaforu olan parler femmedan, kadn sznden bahsetmenin totoloji yapmak olduunu ileri srer. Kadn sessizlie ve bedene indirgeyen birok feminist kuramn feminist siyaseti etkisizletirdiini eletirilerine ekler. Soper, ironi, nesnelliin yadsnmas, amorf bir cinsellik, abartlan bir iirsellik ve marjinalliin, sylemsel dzlemdeki deiimi toplumsal alana tayamayacan ve metinselletirilmi bir kadn mevcudiyetinin dlayc olduunu savunur. Kadn dilinin, cinsellie indirgenmesi siyasi adan tehlikeli olabilir. criture fminine* (diil yaz) kavramnda ise, kadnn sanatsal retimini bedene indirgeyen yaklam birok kez cinsiyeti bir zclkle ve topik bir beden varsaymyla sulanmtr. Nitekim Kristeva da, daha sonraki yllarda yazd Kadnlarn Zamannda, byle bir kavram kadn mitletirdii iin uygun bulmamaktadr. Irigarayn mimesis yoluyla fallusmerkezci sylemin mantn ve kadnn mevcut yerini aarak ulat ironiden phe duyan Showalter, kurgulanm veya metafizik bile olsa Gayatri Spivakn stratejik zclndeki gibi bir kadn znelliini kabul etmeyi gerekli grr. Ancak bu ekilde direnie salam bir kaynak oluturulabilir. Jane Gallop, Irigarayn yazlarndaki kadn bedeni metaforlarn harfiyen almamak gerektiini syler ve nemli olann bedeni zgrletirecek bir biimde fallusmerkezci metaforlardan kurtararak, yeniden anlamlandrmak olduuna dikkat eker. Liana Borghi ise, cinsel farkll ele alan Irigarayn, bask trlerini snflandrmamak iin cinsel tercih, rk ve snf gibi farkllk biimlerine deinmediini ileri srerek Irigaray savunur. Bu blmde ayrca Kristeva ve Irigarayn kavramlaryla kadn sanatlarn rettii imgelerin nasl okunabilecei rneklendirilecektir. Irigarayn mimesis kavramna, sanatlarn ayrntl bir biimde incelendii sonraki blmde eletirel bir ara olarak kullanlacandan burada deinilmeyecektir.

* criture fminine: Diil yaz. Hlne Cixous, kadnlarn bedenlerinden yola karak bedenlerini yazmalarn nerirken kadnlara ait farkl bir dilin ve yaznn olduunu ileri srer: Kendinizi yazn: Bedeniniz kendisini duyurmal. Bilindnn devasa kaynaklar patlayp salacaktr. (Cixous, 1986)

- 37 -

- 38 Irigaray, nasl yazlmas gerektiinin yansra, kadn sanatnn nasl olaca hakknda da yorumlar yapar. Buna gre karamsarlk ve acdan ok, gndelik yaamn paralanmln telafi eden mutluluk ve huzur veren iler retilmelidir. Kadnn ocuk dourarak en stn yaratcl gerekletirdiine inanan Irigaray, ana tanrayla simgesel bir ba oluturmak, kendini tohumlayan, tomurcuklanan, iek aan kadn bedeninden kaynaklanan, kendini bir olumsallkla temsil eden, anne ve doayla ilikisini kesmeyen, doadan tine geen bir sanat nerir. Nitekim zellikle 1970lerin kadn sanatlarna bakldnda, tanra, dourganlk, doa gibi temalarn sklkla ilendii grlr. Kadn deneyimini ve bedenini yaptlarnda yanstmak birok sanat iin ncelik haline gelir. Ancak byle bir yaklam, kadn yeniden doayla ve dourgan bedenle zdeletiren ikili kartl yineler. Kristevann zillet kavramna, sanat eletirisinde bir sredir bavurulmaktadr. Kiki Smith, i organlara, salglara ve beden paralarna yapt gndermelerle zillet konusunda sklkla anlr. rnein Simon Taylor (1999:12), Kiki Smithin anne bedenine ve reme organlarna gnderme yapan almalarn groteskle ilintilendirerek, kltrn bedenin alt tarafn aalayan kentsoylu dzenini alt st ettiini belirtir. Smithin yaptlar, bedenin darya atmaya ynelik ilevleri (...) zerine odaklanmakta ve kendi deyimiyle benliini-tanma gerekliliinin iren kayb, etin, cinselliin, svnn kayb ile ak bir ilikiye girmekte. Smith, kendi heykellerini (...) nesnel, anatomik-klinik bakn eletirisi olarak [alglamaktadr]. Kadavraya benzer figrlerinde ise, Simgesel Dzende bir yark aan rme ve zillet grlebilir. Benim iin heykel bedendir. Bedenim benim heykelimdir, diyen Louise Bourgeois iin beden, lm, korku, yarlma, Simgesel ncesinin alandr (aktaran Chadwick, 1998:13). (Resim 3.4) Bedenin ii ve dyla oul ve deiken balantlar kurulurken, beden paralarnn dalmas, fallik formun ald biimler izleyiciyi zillet ve groteskle ilikiye sokar. Kadn bedeninden yola kan ham maddesellik ve Bakhtinin grotesk tanmndaki douma ve lme ayn anda gnderme yapan tanra gvdelerine benzer formlar rnek verilebilir. Yenemedikleri babann szyle baedemeyen anne ve ocuklarn babay yemelerini anlatan The Destruction of the Father adl yapt, baba dilinin reddi ile ilikilendirilebilir. Biimsizlik ve yinelemenin gstergesel khorann ritmine dnmesi de, Bourgeoisy Kristeva ile okumay olanakl klar.

- 38 -

- 39 Yayoi Kusamann almalarndaki, btnln mekana datarak, yok ederek yaratt, snrlar silik, akkan, eriyen, geiken beden, toplumsal dzeni bozaca iin bastrlan ve bedenle kltr arasndaki eii imleyen zilletle tanmlanabilir. (Resim 3.5)Yinelenen desenler gndelik nesnelerde ve bedende oalrken, ego ve d dnya, d ve gerek, bedene dair olan ve eyler arasndaki snr ortadan kalkarak sonsuz bir ayna oyununa dnr. D dnyaya kendini yanstan Kusama, ayn zamanda kendini, yaratt imgelem iinde yok eder. Vietnam Sava kart gsterilerindeki gibi politik bir balamda olduu kadar, yaptlarnn paras olarak da plak bedenini kullanan Kusama, henz feminizm dalgas New Yorkta olumadan ok nceleri kadn bedeninin olduu kadar fallusun da simgesel temsiliyle oynamtr. Eril sylemin fallik simgesini, arlklarla oaltp tekinsizin uzamn yaratan ilerinde, deliliin ve estetiin snrlarnda gezer. Snrlarn silindii ayna imgeleri, izleyiciyi Simgesel Dzen ncesi yaanlan kaosun, anne bedeniyle ban tekinsiz anlarn artrp, estetik dzeni yrtar. Ayn zamanda hem yabanclama, hem de jouissance yaratr. Kimlii dalmakla tehdit eden hallusinasyonlarn ve bastrlann geri dnnn yansmas ilerinde, Kristevann gstergesel khorann Simgeseli delip paralamasn betimlerken kulland yineleme ve ritim gibi kavramlar grlebilir. Hem performanslaryla, hem de yaptlaryla kurumlar ve ideolojileri reddeden Kusama, znenin tutarlln zorlar. Irigaray asndan sanat, kadn bedenini bir olumsallk olarak yeniden yorumlamas ve mimesisle eril sylemin temellk edilmesi bakmndan ele alnabilecekken, Kristeva asndan, ihlal gcne sahip bastrlann (anne bedeni, zillet, dil ncesi kaotik khora) atlaklardan szmas ve toplumsaln snrlarnda gezinen marjinallikle ilintilendirilebilir. Her iki dnce de kadn sanatlar iin k noktas olabilir. Ancak yukarda da belirtilen tuzaklar gz ard etmemek gerekir.

3.3 ktidar, yersizyurtsuzlama, kadn-olu: Foucault, Deleuze ve Guattari Michel Foucault, Gilles Deleuze ve Flix Guattari, hem ikili kartlklara kar karak, hem de sylemin kurucu etkilerini gzden karmayarak arzuyu, hazz, bedeni, znellii ve direni noktalarn humanizm ve psikanalizin tesinde yeniden yorumlamalar asndan feminist kuramclar iin yeni olanaklar sunarlar. Foucault, Bugnk hedef belki de ne olduumuzu kefetmek deil, olduumuz eyi reddetmektir derken nemli olann kendimizi mevcut bireyselletirme trnden kurtararak yeni znellikler yaratmak olduunu syler (aktaran - 39 -

- 40 Butler, 2005:97). Bylece kurtarc sylemlerin yerine kendini yaratma olas ortaya kar. Kadn konusunda dnrken bu nokta gzden karlamaz. Bu blmde, ncelikle Foucaultnun iktidar ve cinselliin kuruluu kavramlarna bakldktan sonra feministlerin eletirilerine yer verilecektir. Daha sonra ise ayn yntem, Deleuze ve Guattarinin organsz bedenler ve kadn olu kavramlar aklanrken uygulanacak ve ada sanattan baz kadn sanatlar rneklendirilerek bu kuramclarn kadn sanatn yorumlamada ve dntrmede nasl anahtar olabilecei grlecektir. Bedenin denetleme, disipline etme, normalletirme rejimleriyle kuatlmas ve

anlamlandrlmas feministlerin ataerkil iktidar biimlerini ve beden kurgularn anlamak iin Foucaultyu anlamaya ynlendirmitir. Beden iktidar tarafndan retilen ve biimlendirilen bir olgu olarak anlalmaktadr. Ancak iktidar salt devlet mekanizmas olarak anlalmamal; daha kk mekanizmalarda ileyerek bedene, davrana, arzuya nfuz ediini yakalamaya almaldr. ktidarn zneyi kurarak iselletirildii varsayldnda tabiyet (subjection), hem madun edilme (subordinate) hem de zneleme (subjectivation / assujetissement) olarak grlebilir. Judith Butler (2005:19), Bir zne zerinde kullanlan bir iktidar olarak tabiyet, bununla birlikte zne tarafndan kabul edilen bir iktidardr. Bu kabul, o znenin oluunun arac olur, der. zne, iktidara boyun eerek kurulan, iktidarn psiik ileyiiyle tabiyeti retilip, disipline edici rejimler yoluyla dzenlenen ve bireylerin yerini doldurduu dilsel bir kategori eklinde anlalabilir. [A]rzuyu kstlayan ve reten normlar psiik bir olgu olarak iledikleri oranda, znenin oluumunu yneterek yaanabilir bir toplumsalln snrlarn izerler (Butler, 2005:28). Kendi ileyi mekanizmalarn gizleyen iktidar, kurtarc ve zgrletirici modellerden ayrtrlamaz. nk bu modeller, kurtarmaya altklarnn, iktidarn tarihsel retiminin etkisiyle oluan bir kategori olduunu gzden karrlar. Foucault (2000:68), Bize sz edilen ve zgrletirmeye davet edilen insan, oktan beri bizatihi kendinden daha derin bir tabi klmann sonucudur. Bir ruh onda ikamet etmekte ve onu, kendi de bizatihi iktidarn beden zerinde uygulad egemenlik iinde bir para olan varolua tamaktadr. Bir siyasal anatominin sonucu ve aleti olan ruh; bedenin hapishanesi olan ruh, eklinde bunu aklar. rnein, kendini ataerkilin boyunduruundan kurtarmaya alan kadn da, kadn

- 40 -

- 41 cinselliinin gizemliliinden sz eden anlatlar da ayn sylemin rndr. Yasaklama ve bastrma, yasaklanan ve bastrlann kendisini retir. Bu noktada Habermas eletiri (Habermas, Nancy Fraser, Nancy Hartsock) anmsanabilir. Tarihsel balam dnda normatif bir standardn sunulmamas iktidara direnii gletirir ve ksr bir dng iinde deiimi olanaksz klabilir. Ancak Foucaultya gre, direnme alanlarna yer aan, bask mekanizmalarnn kendisidir. Yoksa iktidar ilikisi yerine salt itaatten sz edilirdi. Toptan bir deiim yerine farkll vurgulayan yerel mcadele biimleri, iktidarn Aynlk dzeninde ihlallere olanak tanyabilir. ktidarn olduu yerde direnme vardr, oysa ya da daha dorusu bu yzden, direnme hibir zaman iktidara oranla dsal bir konumda deildir. (...) Bu direnme noktalar, iktidar ebekesinin her yannda mevcuttur. Dolaysyla, iktidara oranla, ulu bir Reddin tek bir mekan bakaldrmann ruhu, tm ayaklanmalarn yuvas, devrimcinin katksz yasas- yoktur (Foucault, 1994:101). Bazen kkten deiimlere yol aabilmelerine ramen bu direnme noktalar daha kk boyutlu, dank ve ouldur. Dolaysyla iktidara kar direnme dnyay toptan deitirmeyi hedef almak yerine gndelik hayattaki yaamsal ayrntlarda mcadele alanlar yaratmaya balamaldr. Foucault (2003:245), entellektelin bugnk grevini de bu balamda aklar. [G]ndelik iktidara kar gncel mcadele alannda entellektellerin bir rol oynayabilme ve yararl olabilme imkanlar, kendi uzmanlklar iinde mevcuttur, yoksa her eyi kapsayan bilinleri iinde deil. nsan ve zneyi nirengi noktas alan humanizm olmadan da smrye kar klabilir. ktidarn bedenlere kaydedilmesi olan biyo-iktidar kavramna bakldnda, cinselliin nasl retildii ve yasaklanmaktan ziyade nasl bir aratrma nesnesi haline getirildii grlebilir. Cinsellik, evrensel bir gsteren olarak biyoloji, anatomi, zevk ve davran biimleriyle yapay bir btnle sahiptir. Foucaultya (1994:134) gre cinsel kategori, tarihsel bir cinsellik kurgusuyla yaplandrlr. [Burjuvazinin] ilk ii bir beden ve bir cinsellik edinmek, kendisine g, lmszlk ve bir cinsellik tertibat yoluyla bu bedenin yzyllk oalmasn salamak oldu. Ve bu sre, burjuvazinin farkll ve hegemonyasn kantlad harekete balyd. Kukusuz, snf bilincinin ilk biimlerinden birinin bedenin olumlanmas olduunu kabul etmek gerekecektir. Toplumsal cinsiyetin temelinde varsaylan belli bir cinsiyete gre davranmak, cinsellik rejimiyle retilen bir etkidir.

- 41 -

- 42 ktidar ve sylemleri tarafndan kurulan zne kavram, bu iktidar nceleyen veya sonralayan kurtarlacak, zgrletirilecek bir cinsellii dlar. Heterosekselliin veya cinselliin tesinde kurulan topik bir cinsellik, iktidarn alanndan kaamaz. Foucault, basklanan kkensel bir arzu kavramn yadsr. rnein, ocuun cinsel kimliini kazanmasyla ilgili st-sylemler, basklanan arzudan sz ederek, sylem ncesi birincil itkileri varsayar. Kltr ve dil ncesi bu konum, arzunun yer deitirmelerinin izini sze dklemeyenden sze, gayrimerudan meruya ayran bir alanda srer. ktidar ilikileriyle retilen sylemler dnda doal ve zsel bir cinsel beden yoktur. Sadece tarihsel kurgulardan sz etmek olasdr. Foucault, cinselliin ve cinsel farklln kimlik iin gerekli kategoriler olarak nasl retildiine bakar. Kadn bedenini reme alan iinde annelikle tanmlayan bir anlay da, bunun dnda kalmaz. Ancak Foucault, aka ataerkil dzen hakknda bir yorum yapmaz. Bu tavr, toplumu ve kltr genel olarak rasyonelletirmekten kanp, bunun yerine cinsellik, delilik, kapatlma gibi tekil konular zerinde durmay tercih etmesinden ileri gelebilir. Buna karlk Judith Butler (1990), Foucaultnun Herculine Barbin, Bir Ondokunzuncu Yzyl Hermafroditinin Yeni Kefedilmi Anlarndaki yaklamyla (Herculine Barbin, dite Alexina B. Present par M. Foucault, 1978) Cinselliin Tarihindeki tutumunun farkllk gsterdiini ileri srer. Herculinein hermafrodit cinselliini, kategorilerin dnda gren Foucault, havada asl kedisiz srtmalar* diye adlandrd, kategoriden kurtulmu cinselliin ilksel oulluuna gnderme yaparak, sylem dndaki kendi-iinde (in-itself) oul zevklerin alann varsayar. Grngbilimin ve varoluuluun Kartezyen ikilii varsaymas gibi, Foucaultnun baz yazlarnda da byle bir beden anlaynn glgesi tamamen silinmemitir. Soyktkten sz edilirken beden, tarihin ve kltrn izlerini tayan bir yzey olarak kabul edilir: Gvde -ve gvdeye dokunan her ey soyun alandr. Gemi olaylarn izi gvdede bulunur; (...) olaylar btnlklerini ve ifadelerini gvdede bulurlar; ama gvdede blnrler de ayn zamanda ve bitmek bilmez atmalarn srdrrler. / Gvdeye damgalanr olaylar (dil onlar kaydeder, fikirler ise zer). Gvdede zlr (zsel bir btnlk telkin etmek isteyen) Ben. Srekli ufalanp dalan bir ktledir gvde. Yani soy analizi olarak soykt, gvdeyle tarihin birbirlerine bititikleri yerde bulunur(Foucault, 1984:136). Aristotelesi anlamda maddeselliin biimi ncelemesi gibi beden de, kltrn bedene kaydedilmesinden (inscribe) nce bo bir sayfa, bir ara olarak anlamlandrmay
*

Not: grins hung about without a cat, Lewis Carrollun Alice Harikalar Diyarnda kitabndaki gvdesi olmayan, geriye salt bir gl kalan Cheshire kedisine gnderme yapar.

- 42 -

- 43 nceler. Herculine rneindeki sylem ncesi oulluk kltrn dzenleyici pratiklerinin tutarlln bozar. Foucault, feminist kuramclar iin ufuk ac ve gereklidir. Ancak ksaca zetlenecek eletiriler yle sralanabilir: Birok kuramc, szedilen znenin hala eril bir zne olduuna ve kadnlarn toplumdaki ikincil konumda olmalarnn incelenmemesine dikkat ekerler. Sandra Lee Bartkyye gre Foucault, kadnl oluturan zel etmenleri gzard etmektedir. rnein panoptikon* kavram, kadnn bedenini bir erkek tarafndan gzetleniyormu gibi yaamasna, davran ve duru kodlarna uygulanabilir. McCallum, toplumsal cinsiyetin cinselliin z olduunu sylerken Foucault, her ikisinin de toplumsal kurgular olduklarn ve doa/kltr ikili kartln oluturan tarihsel sylemden kaynaklandklarn dnr. Hem Foucault, hem de feministler iin nemli olan konulardan biri de, tekinin Aynnn sylemsel kurgusuna direnme ve iktidar kesintiye uratma olanann olup olmaddr. Honi Fern Haber, Foucaultda iki tr zneye iaret eder. lki sylemin rn, ikincisi ise, kendini yaratma potansiyeline sahiptir. Dolaysyla bu ikinci anlamda zne, varoluu bir yaratmla Aynnn ve iktidarn karsnda olmas bakmndan grlebilir. Monique Devauxya gre biyo-iktidar kavram, kadn bedeninin nasl biimlendiini anlamak asndan yararl olsa da, politik bir duru ve eylem iin modernist zneyi korumak gerekir. Mikro dzeyde olumlu olan tavrn, makro politika yapmak iin yetersiz kald eletirisiyle ska karlalr. Foucaultnun entelektel tanmndan yola kan Susan Hekman ise, yerel direni noktalarndan yola koyulmay ve feminizm iindeki farkllklar ve oulluu gzden karmamay nerir. ktidarn ileyiini anlatan dnrler arasnda psikanalizin arzuyu nasl Oidipuslatrdn gsteren Gilles Deleuze ve Flix Guattari byk nem tarlar. zne, tz, madde gibi kavramlar sorunsallatrmalar, bu kavramlar sreksiz organlar, sreler ve aklar balamnda dier bedenler ve canllarla ilikileriyle beraber ele almalar ve bilincin veya biyolojik organizmann egemenliine yerletirmemeleri, kadnlar asndan olumlu sonulara sahip olabilir. Merkez, organizma, hiyerari yerine insanlar, eyleri, hayvanlar, vs. ayn ontolojik dzlemde ele alan dnceleri, kategorik ve insan merkezli grlere alternatif

Panoptikon: Bentham tarafndan nerilen, ember biiminde, tutuklularn kald binalarla evrili ve ortasnda bir gzetleme kulesi olan hapishane mimarisi, iktidarn grlmeden gzetim (surveillance) altnda tutmasnn somut rneklerinden biridir. (Foucault, Michel, (2000), Hapishanenin Douu, (ev.: M. A. Klbay), mge Kitabevi, stanbul, s. 295-331)

- 43 -

- 44 oluturur. Irk ve snf gibi cinsellii de molar* bir btnlk olarak gren bu yaklam, ok sayda rklar, cinsellikleri, snflar nererek feministlere yeni kaplar aar. Bu almada organsz beden, arzu ve kadn olu kavramlarna deinildikten sonra feministlerin eletirilerine yer verilecektir. Deleuze ve Guattari, Antonin Artaudnun bedenin bir organizma olarak dzenlenmesine kar karak insanln kendini yeni bir bedenle yeniden ina etmesi nerisinden yola karlar. Arzulayan organsz bedenler iktidar ve bilgi mekanizmasnn kat emasndan bir ka yolu salayabilir. Organik, uyumlu beden yerine younluklar rnts olan organsz beden; imge, yanstma, temsil, psiik veya gizil bir isellikten uzak, btnlk ve sakl bir anlamdan ayr olarak ele alnr (Lash, 1996:133). Psikanaliz Dur, kendini yeniden bul derken, biz Daha ileri gidelim; henz organsz bedenimizi bulmadk; kendimizi yeterince tasfiye etmedik demeliyiz (Deleuze ve Guattari, 1988:151). Dzenleneceksiniz, bir organizma olacaksnz, bedeninizi ifade edeceksiniz yoksa eksik bir birey olursunuz. Gsteren ve anlam, yorumcu ve yorum olacaksnz yoksa sapkndan baka bir ey olmazsnz diyen Deleuze ve Guattari (1988:159), organlara deil, organizmaya kardr. Organsz beden, hibir organn nceliinin olmad tantrik yumurtaya benzer ve birbiriyle geili platolardan oluur. leyen bir organizma deildir ve tam tersine srekli ina edilmektedir. Organizmay tasfiye etmek, kendini yok etmek deil, bedeni balantlara yersizyurtsuzlamaya, eiklere, geitlere amak anlamna gelir. Egemen gereklikte bizi gvende tutan znellik ve anlamlandrma, ancak psikoza srklemeyecek kadar yklmal ve aratrma yaplacak, deneysel yaklalacak ekilde grlmelidir. Deleuze ve Guattari, bedeni arzuyla ilikilendirirken psikanalizin arzuyu bir eksiklikle tanmlayan ve akn bir lee balayan tutumuna kar karlar. Arzu ve beden, aileyi denetlemek isteyen kapitalizmin rn Oidipuslatrmadan ve aileviletirmeden syrlarak nee, dans, gebelik, yersizyurtsuzlama gibi kavramlar nda grlr. Benlikler yoktur. Benlik, sadece iki oulluk arasndaki eik, kap, olutur (Deleuze ve Guattari, 1988:249). Bu balamda olu halindeki akkan zneler nerilir.

Molar: Kesin ayrntlarn, farkllklarn ve tekilliklerin sonularn geersiz hale getirecek ekilde, istatistik yasalarna gre ileyen kat tortulamalar. GOODCHILD, Philip, (2005), Deleuze & Guattari Arzu Politikasna Giri, (ev.: R. G. dl), Ayrnt Yaynlar, stanbul, s. 337.

- 44 -

- 45 Olu, bir evrim, ilerleme, yknme, zdeleme veya dnme deildir. Olular, hayvanolu, molekler-olu*, tarih, birey ve genelin yerini alr (Deleuze ve Guattari, 1988:162). Bu olular arasnda en ncelikli olan hem erkekler hem de kadnlar iin kadn-olutur (becoming woman). Btn dier olular nce kadn-olutan geer. Bunun nedeni erkeklerin egemenlii ve oulluu ellerinde bulundurmalar, oluun ise minriter olmasdr. Erkek-olu molar bir mevcudiyet, kadn, ocuk, hayvan, bitki, vs. olu ise moleklerdir. Deleuze ve Guattari, kadnlarn bir zne olarak kendi organizmalarn ve kendi tarihlerini kazanma abalarnn kanlmaz olduunu ve kadn hareketinin kadn arzusunu tanmlamasnn bir rnek tekil ettiini, ancak biz kadnlar diyerek bu znellie hapsolmamalarn, kendi ilerinde baskc bir yap oluturmamalarn ve ak durdurmamalarn sylerler. Deleuze ve Guattariye gre, Oidipal gen, idi edilme ve narsisistik koordinatlar kald srece cinsel temsil ve baskyla ilgili hibir zgrlk hareketi baarl olamaz. Sorun diil ze zgrlk veya kadn erkek kartl deil, bu ikili kartl oluturan kart organizmalar retmek iin bizden alnan bedendir (Deleuze ve Guattari, 1988:276). Deleuze ve Guattariye gre, alnan ilk beden kz ocuununkidir. Toplum nce kzn bedenine mdahale ederek kurar, sonra da arzu nesnesi olarak biimlenen kza gre yerini alan olan ocuun sras gelir. Bir direni figr olarak kk kzn, toplumun biimlendirme abasnn en youn olduu insan olmas nedeniyle, kadn-olu kz ocuk olmakla balar. Kz olmak, bekaretle deil, devinim ve duraanlkla tanmlanr. Bir ka noktas, arada olu ve intermezzoyla betimlenen kzn konumu kadnlk ve erkeklik, yetikinlik ve ocukluk arasndadr. Kadn olu, kimlik ve znelliin tesinde oulluu ve ka alanlarn nerir ve kadn oluu imler. Kadn olu, kimliin erkekliinin; ocuk olu, yetikinin tutarllk ve denetim biimlerinin; hayvan olu felsefi dncenin insanmerkezciliinin katmanlarn ayrr (Grosz, 1994:179). Ksaca feministlerin Deleuze ve Guattari hakknda yaptklar eletirilere gz atlabilir: Alice Jardinee gre znelliin, organizmann ve toplumun dzenini ykmann siyasi adan zorluklar vardr. Kadn-olutan bahsedilirken, kadn soyut bir kavram olarak verilmektedir. Deleuzen adn belirtmeden yapt eletiride Irigaray, bu psikoz kadnn deil midir?

Molekler: Doalar, sre ya da bileenleri tarafndan etkilenebilen nesnel sreler; zgl etkileimlere gre ileyen; ounlukla yerel ya da kk lekli durumlar halinde oluan. GOODCHILD, Philip, (2005), Deleuze & Guattari Arzu Politikasna Giri, (ev.: R.G. dl), Ayrnt Yaynlar, stanbul, s. 337.

Minriter: bir olu ya da dnm srecini ifade eden

Minrite: majoritenin yorumlayc kategorilerinden kaan poplasyonun bir ksm. GOODCHILD, Philip, (2005), Deleuze & Guattari Arzu Politikasna Giri, (ev.: R. G. dl), Ayrnt Yaynlar, stanbul, s. 337. Bu noktada minritenin aznlkla ayn anlama gelmediini belirtmek gerekir. nk ilkinde yersiz yurtsuzlama, ikincisinde ise yeniden yer-yurt edinme sz konusudur.

- 45 -

- 46 (...) Eskiden beri kadna beden-madde ve organsz olma grevi verilmemi midir; [organsz beden] ayrlkln yerini almaz m? der (Grosz, 1994:162) ve kadn olu kavramnn kadn yeniden erkeklerin kuramnda bir destek noktas haline getirdiini belirtir. Gebelik kavramn kullanmaktan yana olsa da Deleuze ve Guattariyi birok adan eletiren Rosi Braidotti, kadn ve erkek ikili kartlnn bir kalemde silinmesinin, kadnlarn znelliklerini ve farkllklarn tanmlamak iin gsterdikleri kolektif abay hie sayacandan endielenmektedir. Buna gre, kadn olmak ve psikoz yeniden estetize ve romantize edilme riskini beraberinde getirir. Braidottiye gre kadn-olu, toplumsal cinsiyeti dlayan genel bir kavramdr ve kadnlarn farkl tarihsel durularn dlar. Halbuki Deleuze ve Guattari, tam da sulandklar bu genelletirmelere kardrlar. Cinsiyetsizlikten veya cinsel farkllk ve zden deil, farkllklarn greceletirilmesinden, yersizyurtsuzlama srecinden ve cinsiyetlerin okluundan sz ederler. Constantin V. Boundasa gre Deleuze ve Guattari, kar ktklar btnlkl benlik tuzana kendileri dp, sz ettikleri olu gibi eylemleri gerekletirecek ve bedenle iliki kuracak bir zne varsaymaktadrlar. Kanmca Boundas burada yanlmaktadr. Deleuze ve Guattari, ne bedeni, ne de zneyi birer alan gibi grmektedir. Bedeni glerin birbiriyle att bir alan deil de, gler ilikisi olarak gren ve bedeni zclkten kurtarmak isteyen bir anlay feminizm iin de nemlidir. Judith Butler, toplumsal, kltrel, tarihsel balamdan koparlm bedenin sahibinin belli olmadn belirtir. Birok feministin toplumsal cinsiyeti tarihselletirmelerinin karsna Deleuzen daha varolusal ve yaratc sreci koyulabilir. Arzu kavram ise, Foucaultnun kar kt anlamda kurtarc ve zgrletirici sylemlerle benzerlikler tar. Kkensel ve tarih d mutlak bir arzu sz konusudur. Deleuze ve Guattari, amalarnn tarih yapmak olmadn sylerler. Elizabeth Grosz (1994) ise, Deleuze ve Guattarinin feminizm iin yararl olabilecei dnsel almlar u ekilde sralar: Psikanalizin ve yapsalcln verili kabul ettii dnya ve imgesi, gerek ve temsili, gsterilen ve gsteren gibi ayrmlar yadsnr. Toplumsal ve zne arasndaki ilikide araya giren ideoloji, ekonomik dzen, devlet gibi merkez noktalar veya temsiliyet yerine dorudan bir balant nerilir. Cinsellik, snf, rk gibi snflandrmalar feshedilirken, (psikanalizde olduu gibi) bir olguyu kkensel ve tarihsel tek bir paradigmayla aklamaya kar klr. te yandan Elizabeth Grosz gibi birok feministin hakl olarak dikkat ektikleri nokta ise, Deleuze ve Guattarinin, almalarnda kadn yazarlara ve dnrlere ok az yer vererek (r. Virginia Woolftan sz edilir) aslnda kadn olu ve yersizyurtsuzlamay kendilerinin yeterince gerekletirmemeleridir.

- 46 -

- 47 Foucault, Deleuze ve Guattarinin kavramlaryla sanat okumas yapmak veya yapt retmenin yzlerce rnei arasnda Jenny Holzer, Gina Pane, Karen Finley ve Orlana ksaca deinilecektir. Bylelikle kadn bedenini ve znesini anlamakta kullanlabilecek bu anahtar kavramlar sanatsal adan rneklendirilecektir. lkin, dil, iktidar ve soyktk kavramlarnn ok somut bir biimde okunmas nedeniyle Jenny Holzerdan sz edilecektir. Jenny Holzern Truismsi, posterler, reklam panolar, elektronik ilan panolar ve brorlerde yetkenin dilini kullanarak, dil ve iktidar ilikisine iaret eder. Gndelik yaama szan, kanksanan buyurular ve yetkenin sesini temellk ederek kodlarla oynar. Ntr bir dil kullanmaya alsa da, sanat tarafndan dn alnan yetkenin sesi her zaman erkektir. Holzer, balangta dnya genken, ok dnce vard, ama hakikat diye bir ey yoktu, derken anlamn ve hakikatin nasl kurgulandna dikkat eker (Isaak, 1997:34). Holzer, eski Yugoslavyada gerekleen etnik temizlik ve tecavzleri konu alan Lustmord adl bir i gerekletirmitir. Sanat, 1993 ylnda Sddeutsche Zeitungda yaynlanan Bosnal kadnlarn kanlaryla karm bir tr mrekkeple yazd metinde ilenen insanlk suuna tepkisini gstermitir: Da wo Frauen sterben bin ich hellwach (Kadnlarn ld yerde uyanm). Bedenlere yazlan dvmeler, kurbanlarn kann, etnik temizliin ve tecavzn dehetini, saldrgann, kurbann ve gzlemcinin bak asndan gsterir. Ten, yaralarn ve glerin bir haritasnn karld tarihin yazld yer olur. Tarihin izdm kelimenin tam anlamyla tende okunur. (Resim 3.6) Beden sanatta kendini gstererek, kltrel kurgularn dntrlmesiyle kendini yeniden retmenin olanaklarn aratrr. Deleuze ve Guattarinin organsz bedenler kavram, Kartezyen ikiliin karsna dnen maddeyi koyar. Francesca Alfano Miglietti (2003), 70lerde body arttaki tehir edilen, kar klan, yaralanan, genileyen, snrlar zorlanan bedenin dnya ve maddeyle balantsn Deleuzen kavramlaryla anlamaya alr. rnein Gina Panein performanslar, bedenin gstergelerini acyla boaltarak dntrr: [Seyircide] bir tr isel boluk yaratyorum. () Daha nceden dncenin bir arac olan beden, dncenin kendisi haline gelir, diyen sanat sanattan yaama geerek bedeni temsil etmek yerine dntrmeyle ilgilenir (Miglietti, 2003:28). Karen Finley ise, bedenin kltrel dramasn ve iktidara direniini kendi bedeninde yeniden canlandrr. The Constant State of Desireda (1987), gereki bir anlatnn yerine vecd halinde, yavru kular bomay dleyen bir kadnn tecavz ve ensest yklerini performansnda sunar. Anlatt kadn iin asl sorun, kadnln yanstma biimi ile - 47 -

- 48 edilgenlii ve arzu nesnesi olmay yadsmaktr. Sanat, kendisini ifa ederken yaad sreci aa karmay nemser (Schneider, 1997:101). Bu tavr, Brechtin yabanclatrma etkisine benzer bir yntemle, performansn yaratm sreci, performans sreci, sanatnn bedeni ve sahnelenen beden arasndaki katmanlara iaret eder. plak gvdesini boyal yumurta ve kattan elenklerle sslemi, kabusun ortasndaki bir kadn temsil eder. Kapitalizmin insan ilikilerini eyletirici etkisine dikkat eken Finley, fallogomerkezli ge kapitalizmin fantezi ve gerek arasndaki ayrmla arzuyu ynlendirmesine tepkisini dile getirir. Arzunun Oidipalletirilmesi kapitalist sylemin bir parasdr. Deleuze ve Guattariye gre, arzu bir ak olarak temsil ncesinde yer alr ve her zaman Devlet, Millet, Aile ve Partinin baskc yaplarndan bir k yolu (ausweg) bulur (Spackman, 2000:14). Helen Spackmana gre, performans sanatlar toplumsal bir tanm olan zneyi dntrp, sabit olmayan bir kimlik oluturarak arzunun Oidipal ekonomisinden kendi k yollarn yaratrlar. Karen Finleyin, hayvan haklar, evre, homofobi, rklk, travmaya uram beden gibi konular yorumlad performanslar birbiriyle ilikide olu halindeki zneleri artrr. Btnlkl, kendi iine kapal biyolojik fonksiyonlar yadsyan evrensel erkek znesini ve ideal klasik estetik anlayn ycelten bir beden yerine, dnyayla ve dier bedenlerle ilikisini kesmeyen olu halinde bir bedeni ngrr. Bylesi bir beden anlaynn en iyi rnei Orlan, hem Foucault, hem de Deleuze ve Guattariyi sanatta okumaya olanak verir. Orlan, Benim almam, estetik ameliyatlara deil, gzellik standartlarna, kadn (ve erkek) zerinde uygulanan egemen ideolojilerin buyurularna bir kar durutur derken, This is My Body-This is My Software sergisinde tarihten ve gnmzden mitler ve ikonlarla oynar (Ashby, 2000:44). Orlan, chirurgicalesperformanceslarna* 1990 ylnda balar ve yllar sren projesini The Reincarnation of St.Orlan diye adlandrr. (Resim 3.7) U noktada temellk ettii sanat tarihinden vcut paralaryla (Leonardodan Mona Lisann aln, Boticelliden Vensn enesi, Raphaelden Madonnann gz kapaklar) bir beden asemblaj oluturur ve kadn bedeninin estetik bir nesneye evrilmesine tersten bakar. Whitney Chadwick, yaratlan imgeleri grotesk bir pasti veya parodi olarak yorumlar. Sre halindeki beden olumaya devam eder. Foucault, Judith Butler, Irigaray, Kristeva gibi dnrlere, teknolojiyle bedenin birlikteliini gsteren siborga, bedenin maddi snrlar ve zillete gnderme yapan sanat, kimliin tutarll ve dengesiyle oynar.

chirurgical(e): (fr.) cerrahi.

- 48 -

- 49 Sanat tarihinde erkein bilinaltnn ve arzusunun yansmas olan kadnn doalm gibi grnen katmanlarn kelimenin tam anlamyla teker teker soyar. znelliin tanmlar, paralanmln tesinde kaygan bir zeminde srekli silinip, farkl biimlerde ortaya kar. Bir yzey ve imge haline gelen znellik, sentetik bir srecin sentetik eklemlenmesinden baka bir ey deildir. Bedenin kendisi, atlp yenisinin koyulduu bir maskeye (masquerade) dnr. Organsz bedeni artracak biimde Orlan, bedenin ii diye bir eye inanmadn syler. Bedenin kendisi hazr nesne (ready-made) ve kkensiz bir kopya yn olur. Yz ise bir boluk haline gelir. Nitekim Deleuze ve Guattari (1988:188) de yz kaybetmekten bahsederken, Yz skme uratmak, gsterenin duvarn ykp gemekle ve znelliin kara noktasndan kmakla ayn eydir demektedirler. Melez bir beden ve gebe bir kimlik oluturarak znenin bir eit yapbozumuna girien Orlan, ameliyatlar srasnda Serres, Kristeva, Lacan ile Artaudnun yazlarn ve Hindu metinlerini okur. Ayrca ameliyathaneyi ve tasarmc giysileri giyen doktorlar da performansnn bir paras haline getirir. Geleneksel hasta doktor ilikisi deierek, kurban imgesinin yerini, doktorlarn hastann estetik nesnesine dnmesi ve kamusallk alr. Zihinlerindeki ideal grnleriyle fiziksel gereklikleri birbirine uymayan binlerce insan, estetik ameliyatla bedenlerine mdahale ederler. Orlan ise, kendilik, benlik ve z gibi kavramlar yadsr. Srekli dnm halindeki bedeni tasarlar. Bedeni verili kabul etmeyen sanat, biyolojik ve doal sanatsal bir kurguya evirirken, ilerinin DNAnn karsnda yer aldn ve salt bir imge yarattn syler. Ona gre, eski Msr ve Afrikaya kadar giden bir tarihi olan dnmn gelecekteki biimi, insan ve hayvan melezliini bile olas klacaktr. Bedenin doasn deil de, yapayln gzler nne seren Orlan, bu anlamda kadn bedeninin doasn kefetmeyi amalayan birinci dalga feminist sanatlardan ayrlr. Kendini/kadnl temsil etmek veya kendi/kadn olmakla ilgilenmez. Beden, benlik, doa, gzellik kltrel olarak kurgulanm temsillerdir. Dier kadn performanslarn ataerkil dzene tepkilerinde ideolojinin iaretleri grlr. Orlan ise, bedeni bir inaat alanna ve yapboza evirir. Onun bedeni srekli bir olu halindedir. Tp, medya, estetik, teknoloji ve bedenin snrlarn zorlar. Gzellik ve normallik standartlarn reddeder. Her uygarlk, din, i, spor ve (...) cinselliimiz tarafndan bedenin tamamen yabanclatn gsteren kendi bedenini imal eder. nsan iin ngrlmemi sonular, estetik ameliyatlarla retilen yzleri sergilediimde olsun, ya da kendi yzmle ilikilendirdiim gezegenin eitli kltrlerinden gzellik ideallerini yeniden reten dijital imgeleri gsterdiimde olsun, sonu melez ve - 49 -

- 50 mutant bedenlerin olas grnleriyle retimidir (Miglietti, 2003:169). Biyo-iktidar, siberfeminizm, oulluk, mitoloji gibi konularla ilgili bedenine alad eler bedenini dntrr. Kapitalist pazarn ve kadnlk ikonlarnn dnda durarak bir anti-estetik sunar. 3.4 Toplumsal Cinsiyetin tesinde Kadn Bedenine Performatif Yaklamlar: Judith Butler ncelikle bu tezde de kendini hissetiren farkl ama ilintili iki gre, zclk ve toplumsal kurmaca kavramlarna ksaca bir gz atmak, cins (sex) ve cinsiyeti (gender) anlamak asndan gerekli olacaktr. zclk, ataerkil dzen tarafndan bastrlan kkensel bir diillik olduunu varsayar. Beden deimez bir biyolojik veri kabul edilir. Kadnl toplumsal bir kurmaca olarak grenler ise, doalln kendisini de bu kurguya dahil ederler ve sylemin ve dilin kodlarnn dnda bu kurgunun geerliliini yitireceini dnrler. Toplumsal cinsiyet kavramnn nclerinden biri olan psikanalist Joan Riviere, 1929 tarihli Womanliness As Masquerade makalesinde, cinsiyetin toplumsal normlara gre mimesis ile oluturulduunu sylemektedir. Diillik, erkein zelliklerine sahip olmak isteyip de, erkek olarak kamusal alanda grnmeyi gze alamayan kadnn taknd bir maskedir. Ancak burada da toplumsal cinsiyet (gender), biyolojik cinsin stne giydirilen toplumsal, kltrel ve psikolojik bir kurgu eklinde anlalr. Elizabeth Grosz (1994), bu tanmn klasiklemi beden/ruh veya altyap/styap ayrmlarna gre dnmenin devam olduunu belirtirken, toplumsal cinsiyeti cinsiyetli bedenin retimi biiminde grr. Irigaray, Spivak, Cixous, Gallop ve Butler gibi feministler, bedeni tarihin ve kltrn dnda biyolojik bir veri ve tabula rasa gibi gren beden/ruh, doa/kltr ikiliini yineleyen cins/cinsiyet ayrm balamnda deil, gstergeler ve temsiliyet anda etkin bir faillik olarak yorumlarlar. rnein Butlera (1998:282) gre, cinsel farkllklar kuran sylemlerin incelenmesi anlaml olsa da, sylemlerin cinsel farkll yaratt yorumu yetersiz kalr: [Cins] basit bir gerek veya sabit bir durum deil, dzenleyici normlarn cinsellii maddeselletirdii sretir. 1990larda ortaya kan ve zclk kart feminist dnceden kaynaklanan queer kuram, diil/eril, gay/lezbiyen, heteroseksel/homoseksel gibi ayrmlarn tesinde bir cinsellik anlay gelitirir. Queer kavramyla birlikte, travestilik ve drag performanslar, kimliin - 50 -

- 51 cinsiyet referansn toplumsal veya biyolojik olann tesine tar. Butlera (1998:286) gre, zelil grlen ecinsellii meru klan bir performans olarak queer, zillet kavramnn politikletirilmesidir. Ecinselliin eitlik isteyen kurtarc sylemlerinin karsndaki bu dncenin kuramclarndan biri de Eve Kosofsky Sedgwicktir. Kosofsky Sedgwick, cins ve cinsiyetle ilgili kategorilerin yapbozumunu yapar ve her ikisinin de iktidar tarafndan kurgulandn yineler. Ortaya kard yaklam, son zamanlarda edebiyat kuramnda kullanlmaya balanan, metinlerde ne yazar, ne de tema eklinde grnmeyen yeni bir tr cinsiyet incelemesinin kayna olmutur. Simone de Beauvoira gre sadece kadnn cinsiyetinden sz edilir. nk erkek, kadn gibi bedensellikle deil, bedene hkmeden evrensel akn zne olarak tinsellik, zgrlk ve aklla zdeletirilir. Butlera gre, Simon de Beauvoir, Kadn doulmaz, ama kadn olunur derken, grngbilimsel bir yaklamla bedeni yapan, maddesel bir dsall nceleyen bedensiz bir faili varsayar. Bu Ben aslnda dilbilimsel bir terimdir. Bedenin kltrel anlamlarn almas doal bedenden ayr dnlr. Beden, tarihsel bir durumu yeniden reterek gerekletirilen, yinelenen ve seilen edimlerle oluturulan bir kavram olarak grlr. Butlera gre bu edimler arasndaki farkllklar, krlmalar ve ihlaller, kimliin nceden verili bir gereklie doru evrilmeyeceini gsterir. Bylece bu edimler, dorudan kimlii deil, yanlsama ve inan nesnesi olarak kimlii oluturur (Butler, 1997:402). Kadn doal deil de, tarihsel bir gerek olarak gren Beauvoira gre toplumsal cinsiyet, bu gerekliin kltrel anlamlandrlmasdr. Kadn, tarihsel snrlamalar iinde kendini gerekletiren, varolan kltrel tanmlara bedeni uydurarak bir gsterge haline getirendir. Sonunda toplumsal uyumu beraberinde getiren bu projeyi nceleyen bir isten sz konusudur. Butler, toplumsal cinsiyetin, verili, kapal bir yap veya zden ok, yinelenen ve yenilenen edimlerden olutuunu belirtir. Kadn kategorisini ykmak olanakldr. Butler, cins/cinsiyet ayrmn ve doal cins veya gerek kadn gibi toplumsal kurgular reddederken, cinsiyet katmanlarnn, bedensel slubu zamanla oluturup, doal cinsiyet yanlgsn yarattn ileri srer. Cinsler arasndaki ikili kartln, heteroseksel evlilie dayal remeyi dzenlenmek amacyla ekonomik nedenlerle uydurulduunu iddia eder. Buna gre performatif bir edim olarak toplumsal cinsiyet, bireyin istenciyle gerekletirdii bir seim olmad kadar, postyapsalc kuramlarn belirttii trden edilgen bedene dayatlan veya kaydedilen kltrel kodlar da deildir. - 51 -

- 52 -

Cinsiyet, tarihsel, etnik, snfsal, cinsel farkllklar oluturan sylemlerle akan bir alanda oluur. Farkl tarihsel koullarda farkl sonular olmas nedeniyle, sabit ve tutarl bir btnlkten sz edilemez. Cinsiyetin kltr, cinsin doayla zdeletirilmesi doru bir yaklam deildir. nk cinselliin doall da kltrel sylemler tarafndan kurgulanr. Bu anlamda Butler, toplumsal cinsiyetten bahseden feministlerden ayrlr. Beden politik adan tarafsz bir blge veya kltrel anlamlandrmalarla ilenecek bo bir yzey eklinde grlmez. Cinsiyet, farkllklar ve sapmalar da ieren bir asemblaj gibi dnlr. Nietzschenin Yapmann, etki etmenin, oluun arkasnda bir varlk yoktur; fail sadece edime eklenen bir kurgudur edim her eydir szlerine gnderme yapan Butler (1990:25), toplumsal cinsiyetin tavrlar, jestler ve davurumla olutuunu syler. Edimlerin dnda bir kendilikten, isellikten ve btnlkten sz edilemez. Sadece varolan aralar kullanlarak yknlen, baarsz da olabilecek bir parodi yoluyla retilen cinsiyet, yaplan bir eydir. Butlera gre, ocuun cinsiyetini kazanmasndaki ilk aama, Freudun belirttii gibi Oidipus karmaasnn zmlenmesi srasnda ocuun kar cinsteki ebeveyne duyduu arzunun yer deitirmesi deildir. lk olarak ocuk, zellikle kz ocuu hemcinsi ebeveyne duyduu arzuyu doru kanala aktarmaldr. Eer diilliin ve erilliin elde edilmesi daima narin bir heterosekselliin icra edilmesi yoluyla ilerliyorsa, bu icraatin gc ecinsel ballklarn terk edilmesini emretme ya da (...) engelleme, ecinsellik alann yaanamayan tutku ve hznlenilemeyen kayp olarak anlalacak biimde dta brakma biiminde anlalabilir. Heteroseksellik yalnzca ensesti yasaklayarak deil, ondan nce ecinsellii yasaklayarak retilir (Butler, 2005:129). Erillik ve diillik, bu yadsmalarla glenir. Bu noktada Butler, Freudun melankoli ve yas tanmlarn devreye sokarak, yaanmayan, dlanan bu olaslklar iin duyulan matemden sz eder. ounlukla heteroseksel olan drag, istikrarl bir cinsiyetin ilemesiyle oluan melankoliyi alegorikletirir. Bylece Freudun melankoli iin syledii gibi, yitirilen nesne fantezmatik biimde ierilmeye allr. Ecinsel orijinalin bir kopyas deil, kopyann kopyasdr. Cinsiyetin btnl, kendini asl norm ve yasa olarak ortaya koyar. Aslnda heteroseksel cinsellik rejiminin ve iktidarn dzenleyici kurgusundan ve doallatrc etkisinden baka bir ey deildir. Cinsiyet, yinelenen edimlerden oluarak bir btnlk veya tze sahipmi gibi grnr. Oysa cinsiyetli - 52 -

- 53 beden, ancak performe edilir. Onu oluturan sylemleri ve edimleri nceleyen ontolojik bir stats bulunmaz. Butler, dragin, toplumsal cinsiyeti psikolojik bir tutarllk iinde kurgulayan ve grn ile gereklik arasndaki uyumu varsayan grleri geersiz klabileceine inanr. Bu adan toplumsal cinsiyet drag gibidir denildiinde, toplumsal cinsiyetin znde yknmenin yer ald anlalr. Drag orijinal bir cinsin taklidinden ok, egemen hetereoseksellik rejiminin kendisine yknr. Burada sadece diillie yknen bir erkek sz konusu deildir. Ayn zamanda cinsiyeti oluturan davranlara iaret edilerek, toplumsal cinsiyetin kendisinin bir yknme olduu kantlanr. rnein, Lacann maske/sahtelik kavramna gnderme yaplarak, diilliin kendisinin herkesin yknebilecei bir idealden baka bir ey olmad sylenebilir. Butler, bir anlamda Lacann maske/sahtelik kavramna yaklar. Kendisini doallk olarak sunan heterosekselliin aslnda bir yknmeden ibaret olduunu gsterdii srece, dragin status quoyu ihlal ettii sylenebilir. Butlera gre, cinsiyetin oluturulmas iin kiilerin gerekletirdii her yineleme bir parodi olarak egemen toplumsal kodlara direnebilir. Butler, Fredric Jamesonn parodi anlayndan yararlanr. Fredric Jamesonn sz ettii postmodern yntemlerden pasti, varolan sylemleri glendirip tutuculuu, parodi ise bu kurgular yinelerken kar kma gcn beraberinde getirir.* Butler, parodiyi tercih eder. Bu ekilde herhangi bir cinsiyetle zdeleme, bir maskeye/sahtelie indirgenir. Cinsiyet veya heteroseksel rejim bir zorunluluk olmaktan kar. Parodi sayesinde kimlikler akkanlar ve farkl yeniden konumlandrmalara ak hale gelir. yknmeyle beraber egemen sylemin zc, doalc kimlikleri ve kken miti yerinden edilir. Butler, Foucaultya katlarak, kurtarlacak kadn veya diil zn varln yadsr. nemli olan, feministlerinki de dahil olmak zere her tr kadn kategorisinin sylemlerle nasl kurgulandn ve soyktn ortaya karmaktr. Humanist ve kurtarc sylemleri eletiren Butler, cinsel farkll eyletiren ikili kartlklarn tesinde yer alan cinsiyetin, her gn farkl edimlerle yeniden oluturulduunu belirtir. Althusserin arma kavramndaki znenin, yasann arsn kabul etmemesi veya gcn sorgulatacak biimde krlmaya uratmas rneinden yola karak, Benin oluumuna kar klabileceini syler. zne ne kurulmasn nceler, ne de salt onu kuran iktidar tarafndan belirlenir. Her zaman ikisi arasnda bir ara alan olanakldr. Travesti veya drag bu ara alanda yer alr.

Pasti ve parodi kavramlar, tezin 4.4 blmnn 142-143 sayfalarnda ayrntl bir biimde ele alnmaktadr.

- 53 -

- 54 ieke gre Butler, akn zne kavramna kar kmas ve oulcu bir kltrel kimlik politikas yapmas nedeniyle nemli bir ada dnrdr. Ancak performe ederek iktidara kar kma gcn abartmaktadr. nk bu ihlaller de, iktidarn gze ald bir parasn oluturur. iek, Lacann byk teki kavramnn hem Simgesel normlar, hem de ihlalleri ierdiini hatrlatr. Bylece Butler, egemen Simgesel Dzeni tamamen deitirmeye ynelik bir adm atmam olur ( iek, 1999:272). Kadn sanatlar arasnda cinsiyetin parodisini sunan en belirgin rnek, zellikle queer kuramnn etkisiyle son zamanlarda hakettii ilgiyi grmeye balayan ve bir sonraki blmde ele alnacak Cindy Shermann ok daha politik ve radikal ncl olan Claude Cahundur. Cahun, kendisini androjen, denizci, akrobat, Buddha, grei, vcutu, vamp, vampir, melek, Japon kuklas vs. biiminde fotoraflayarak, sabit cinsiyetin tesinde konumsal ve akkan bir znellik kurgular. (Resim 3.8) Sadece kadnl deil, erkeklik biimlerini de gvdesinde oaltarak dnemin Gerekstc sanatlarnn yapt gibi bedenin btnln bozar. Asl ad olan Lucie Schwobu da cinsiyet asndan belirsiz Claudela deitirmitir. Aveux non Avenus adl kitabnda Bir maskenin altndan baka bir maske [kar] (...) Btn bu yzleri tamay hibir zaman sonlandramam, diyen sanat, ada Joan Rivierein kadnl bir maske/sahtelik biiminde tanmlayan dncelerini adeta hayata geirmitir (aktaran Chadwick, 1998:27). Toplumsal bir kurmaca ve maske olarak grlen cinsiyet, sahnelenen bir oyuna benzer. Bir fotoraftan tekine geerken cinsiyetin, performe edilen, akkan bir kimlik olduuna tanklk edilir. Cahun, ikili kartln snrlarn silerek kendiliin bir tz deil, srekli bir dnm olduunu, hem kendisini fotoraflad yaptlarnda, hem de gndelik yaantsnda kantlar. Politik bir eylemci olarak sadece yaptlaryla deil, tm yaamyla dnme inancn ortaya koymasna ramen dnemin Gerekstc erkek sanatlar tarafndan genelde dlanmtr. Bir kadnn oynamas gereken roln bir rolden ibaret olduunu gstermesi ve cinsiyetin snrlarn silmesi, rnein Marcel Duchampn kendi cinsiyetini dntrd Rrose Slavysi kadar rahatlkla kabul grmemitir. ada sanatta drag denilince akla ilk gelen sanat olan Nan Goldin ise, sradan ve uyumlu bedenler yerine kydakileri, egemen cinsiyet anlaynn dndakileri fotoraflar. Ecinseller, transsekseller, fahieler, drag queenler cinselliin oul ve marjinal olduu yere aittirler. Kadn ve erkek arasndaki ince izgiyi belgeleyen Goldin, Cinselliin altnda yatan politik ve toplumsal olan resmetmekle ilgilendiini sylemektedir (Holert, 2003). 1970lerde, Bostondaki The Other Side gece kulbnde drag queen yarmalarn - 54 -

- 55 fotoraflayarak balad almalarnda, dragi kendini yeniden yaratmann, bedeni dntrmenin bir yolu olarak gsterir. The Ballad of Sexual Dependency (1986) ve The Other Side (1992) adl fotoraf kitaplar, kiralk odalardaki klostrofobik, hznl, marjinal, anonim ortamlar betimler ve ayn zamanda da toplumsal cinsiyet anlayn yeniden dndrr. Claude Cahun ve Nan Goldin rneklerinde grld gibi bir kurgu ve performans olarak cinsiyet kavram, bedeni ve diillii anlamann bir yntemi olarak sanat yaptnn ierii veya sanat yaantlar zerinden okunabilecei gibi, kadn sanat balamnda kadn szcnn de sorunsallatrlmas asndan nemlidir. Bylece temsiliyet kavramna, bu kurgu katmanlarnn ve yeniden retici ve ihlal edici edimlerin dolaymyla bakmak olanakldr.

- 55 -

- 56 4. KADIN SANATILARIN BEDENLER N TEMS L ve KURGULARI

4.1 Popler Kimlik ve Beden Kurgularna Tepkiler ve Mimesis: Cindy Sherman Film noir, ikinci snf Hollywood filmleri, reklam, televizyon ve dergilerin popler kadn imgelerini kendi oul benliklerinde oaltan Cindy Sherman, birok okumaya ak bir sanatdr. Roland Barthesn yaklamyla bakarsak bir imge, yaratcsnn ykledii anlamla snrl deildir; nk dier imgeler ve gstergelerle ilikisi iinde anlam kazanr. Untitled Film Stills, Arthur Dantonun dedii gibi eitli biimlerde yorumlanabilir: Stills, bir sanat tarihi iin tm otoportreler demektedir; Frankfurt Okulundan bir Marksist iin (btnlkl bir zne dncesinin kendisi bir kurgu olmas nedeniyle) hi kimsenin portresi deildir; bir feministe gre ise toplumsal kodlarn bireyselliin stnde ncelik tand diil cinsiyeti tanmlar (Ardenne, 2001:235). Shermann ileri, kadnl kurgulayan farkl imgeleri temellk edip, eitli trlerin pastiini oluturur. Hem model, hem de izleyen olan Sherman, kadnln nasl yknlen ve performe edilen bir olgu olduunu gsterir. teki olarak kurgulanan kadnn bir maske takarak kadnlk kurgusuna yknmesini gerekletirir. Foucaultnun iktidar, beden ve sylem analizleri, Shermann film sahnelerinden kadnlara yknmesini anlamak iin anahtar oluturabilir. Sherman bedenin yzeyine yazlan bu kurgular grnr klarak, kadn kurgulayan sylemlerle izleyici arasna bir mesafe yerletirir. ktidar ve ideoloji, bedenlere salt dsal bir konumda znenin maduniyetine yol amakla kalmaz. Beden veya diillik iktidar tarafndan oluturulsa da, Hegelin efendi ve kle diyalektiinde olduu gibi her zaman ikincil olduu varsaylan tarafn etkin performansn gerektirdiinden direni olanan da beraberinde tar. eitli sylemler, gndelik yaamn zamansal ve mekansal dzenlemeleri iinde kadnlk, erkeklik, arzu ve zne gibi kavramlarn tarihsel biimlerinin etkisiyle bedenlerin ekillendirilmesine, eitilmesine ve homojenletirilmesine yol aar. rnein Batl kadn, diyetler, moda ve dier gzellik normlarna gre d grnnden davran biimlerine kadar sinema, reklam ve medyann etkisi altndadr. Batl orta snf kadn, bu normalletirici disiplinlere uyabilmek iin kendisini srekli gzetim altnda tutar. Yeme ime bozukluklarndan, diil olarak tanmlanan tm tavrlarna kadar iktidar ve erkein bakn iselletirmi olan kadn, bedenini panoptik teki tarafndan gzetleniyormu gibi deneyimler. Bylece aslnda

- 56 -

- 57 anonim iktidarn etkisiyle oluan baz sylemler, arzular ve jestler, kadn yapan asl elermi gibi grnrler. Sherman, kendi bedenine popler beyaz Batl kadnn ikonografisinden alntlar giydirir. deolojilerle kadn temsiliyetinin nasl kurgulandn aa karr. Beden imgesini oluturan kltrel, tarihsel, politik ve ekonomik etkenlere iaret eden bu yaklam, bedeni Rebecca Schneidern (1997:20) deyimiyle bir mise-en-scnee veya sahneye evirir. 1980lerde, aranan diil zn bir kurgu olduunu ve kimliin temsiliyetle oluturulduunu dnen sanatlar, bedeni parodinin gsterildii bir sahneye, benlii ise farkl kostmlerle deien kaygan bir zemine dntrmtr. Judith Butlern performatif kimlikleri balamnda da ele alnabilecek bu yeni gr, kimlii btnlkl ve tutarl deil, bir strateji, parodi, sahtelik ve serap biiminde grerek, Bat znellik anlayn ykmaya giriir. Mimesis yoluyla sregelen hakikat tanmlarn yerle bir etmeye alan kadn sanatlar, hakikatin nasl kurgulandna iaret ederler. Kadn temsillerinin dnda yok sayan anlayn grnrlk politikas, mimesisle tersine evrilir. Luce Irigarayn mimesis kavram, ataerkil syleme yknrken bir yandan da onun mantn aar. Kadnslk roln kasten stlenmek gerekir. Bu da, bir maduniyet biimini olumlamaya dntrerek, onu engellemeye balamak anlamna gelir. (...) Bu nedenle kadn iin mimesisle oynamak, kendisinin basite ona indirgenmesine izin vermeden, sylem tarafndan smrlen yerini yeniden ele geirmek demektir. Bu, grnmez kalmas gerekeni oyunbaz bir yinelemenin sonucunda grnr klmak amacyla, kendisini (...) fikirlere, zellikle de kendisi hakknda eril mantk iinde/tarafndan gelitirilmi fikirlere yeniden boyun edirmesi anlamna gelir. () Ayrca kadnlarn bu kadar iyi yknmeci olmalar aslnda onlarn verili rollerine tamamen kaplmadklarn da ortaya karr (Irigaray, 1985:76). Birok kadn sanat, kadn imgesiyle oynayarak kadnn mimesisinin stratejik bir g olarak kullanlmasn denerler. Bylece Bergerin veya Charcotnun szn ettii trden grnmek, mevcudiyet ve temsiliyet kavramlarn bir oyuna evirirler. Btn kadnlar oynayan Sherman, kadnln nasl bir tavr ve maske olarak performe edildiine iaret eder. Ann Doanee gre, sahtelik/maske (masquerade), kendisi ve kendi imgesi arasndaki bir tr uzaklk biiminde bir eksiklik retmektir (Isaak, 1997:195). Lacana gre kadnlk, eril gstergeye gnderme yaparak biimlenen bir maske/sahtelikten baka bir ey deildir. Lacann masquerade kavram, kadnn eril arzunun nesnesi olmak - 57 -

- 58 iin aslnda olmad biri olarak sevilme ve arzulanma isteine iaret ederken, kimlii maskeleyen bir maske olarak diillii ortaya karr (Russo, 1997:330). Bu durumda diillik, bir grnme biiminden ve grnme biimlerine yknmeden baka bir ey deildir. Judith Butler, Lacann masqueradei fallusun bir yansmas olarak grmesine, bir eksiklikten kaynaklandrmasna ve bu yknmeyi gerekletiren ze kar kar. Ancak eylemler, tavrlar ve jestler, bedenin stne yazlrken ekirdek bir tz kaynak gsterse de, bu isellik yanlsamas, znenin btnln varsayan toplumsal sylemlerin bir etkisi ve sonucu olarak anlalmaldr. zne ve diillik hakkndaki toplumsal kurgularn tortulamas, bedene ait biemleri doalm gibi gstererek, performatif yinelemelerle her an yeniden oluturulmaya ak olduklarn gizlerler. Oysa varolan tavrlar ve jestler iselletirilmek yerine gstergeler oyununa dahil edilerek, znenin ve diilliin btnl yerinden edilebilir. Bunun bir yolu da Shermann yapt gibi parodidir. Bylece kadn erkein bir semptomu olarak gren yaklamn karsnda, iekin (1999:258) syledii gibi, Ben kendim olarak var olmuyorum, sadece tekinin fantezisinin cisimlemi haliyim, denilebilir. Pozun pozunu, maskenin maskesini taknan sanat, ataerkil gz iselletirip kendisini srekli gzetleyen, baklmasna bakan kadna yknerek mimesisin kendi iine katlanmasn gerekletir. Mimesis yoluyla kimlik ve kadn kavramlar temsiliyet balamnda retilip, herhangi bir ze gndermede bulunmaz ve farkl katlar arasnda varolan bir gsterenden baka bir ey deildir. Jo Anna Isaak (1997), Sherman histeriin baarsz maskesiyle karlatrr. Histerik, ataerkil dzenin ondan istediini gerekletirmektense, yknmenin yknme olduuna iaret ederek, bedeniyle kurgulanan imge arasndaki boluu yaantlar. Shermann protezlerle yapt almalar da, histeriin btnl reddeden paral ve oul bedeniyle karlatrlr. Kadn bedeninin ataerkil dzenin bir d olduu sylenilse de, kullanlan beden fiziksel olarak kadna aittir. Ancak sahtelik ve maskeyle beraber doall yadsnan diillik, kendi oalan imgelerinde farkl biimlerde yeniden trer. Kopya ve yinelemeyle retilen gstergeler arasndaki zne sabit gnderenini yitirir. Sabit zne kavram yklarak temsilin maskesi drlr. Bergerin szn ettii kadnn baklan, erkeinde bakan olduu klasik resim ve sinemadaki imgeleri temellk eden Sherman, stereotip kadn imgelerini kendi bedeninde canlandrrken kamerann arkasnda bizzat kendisi yer alr. Performans iin gerekli olan gerek ve sahte - 58 -

- 59 benlik birbirini etkisiz hale getirirken, yknlen kadn imgeleri, sanat ve temellk sonucu ortaya kan fotoraf arasndaki iliki bir yanlsama dzleminde katmanlar. Baudrillardn syledii gibi postmodern toplumlarda gerek ve grnt arasndaki fark ortadan kalkar. Kapitalist tketici toplumlarda arzunun srekli retimi iin kurgulanan en yaygn imgelerden biri olan kadn bedeni, temsiliyet dnda gerekliini yitirmi bir grntdr. Gzellik ise, belli rksal ve etnik gen havuzundan kan heteroseksel bir beden zerinden tanmlanr. Kadn kurgulayan temsiliyet biimlerinin yinelenmesi, bakann yani erkein sahip olduu iktidar etkisiz hale getirmektedir. Laura Mulveyin tanmlad imge ve z-imge arasndaki fark, bir filmi izlerken yaanlan fantezinin, yani haz ve endienin nedenidir. Edilgen olarak iine yerletirildii gsterinin paras kadn, erkek izleyici tarafndan fetiletirilir. Erkein arzularn, korkularn ve fantezilerini yanstt imge ve rntgenlenen erotik nesne haline gelerek tahakkm altna alnr. zlenen edilgen kadn, geleneksel tehirci roln srdrmesine ramen iktidarla ilikisinde denetim altna alnandr. Sherman, Mulveyin baklan veya Bergerin salt grnen diye tanmlad kadn bir gstergeye dntrerek, baklmak ve grnmek kavramlaryla oynar. Rntgenlenen kadn bedeninin rntgenlenmesini oyununa dahil ederek bu yaklam grnr klar. Kendisini fotoraflayarak bakn fallik armlarn krarken, oyunun zevkinden mahrum ve eksik taraf olmay da kabul etmez. Sinemasal kodlarn yaratt feti nesnesi olarak kadnl kendi bedeninde kurgularken, fetiizmin ileyiine iaret eden tavryla eletirel mesafeyi de salam olur. Bu kodlarla oluan bak tarz ters yz edilir. Arthur Rimbaudnun nl sz Je est un autre (Ben bir bakasdr) Shermann bitimsiz maskelerini tanmlayabilir. Bukalemun gibi srekli deien kamuflajlar, znellii srekli farkl biimlerde performe edilen bir oyuna dntrr. Paul Ardennein (2001:235) syledii gibi kimlik, paradoksal olarak oul bir gerekletirme ve biriken ve akan paralarn varoluu kurmasyla oluturulur. Cindy Shermann dier almalarna bakldnda, varolan imgelerle oynamay srdrd grlebilir. History Portraits, sanat tarihinin nemli yaptlarndaki kadn imgelerini temellk eder. Sherman, bu ilerini gerekletirdii dnemde Romada olmasna ramen mzelere gitmeyip, reprodksiyonlardan yararlanarak almalarn yapmtr. The Personal Trainer, The Divorcee, The Ex-Realtor gibi son almalarnda ise, kamerann yanna ayna koyarak rol yapan sanat, bu kez de Kaliforniyal kadnlar bir anlatnn parasndan ok kurgusal - 59 -

- 60 karakterler olarak yeniden canlandrmtr. 2000lerde gerekletirdii son almalarnda Sherman, kendisini bu kez de hznl baklaryla bir palyaoya evirir. Prl prl bir teknikle sergilenen ok renkli bu fotoraflarda patetik ve nihilist imgeler yaratr. Laura Mulvey, Shermann fotoraflarndaki ieriin dnda biimin de tehirci fetiizmin paras olduuna dikkat eker. Reklam fotoraflarnda kullanlan yksek kaliteli parlak kada yaplan bu basklar, ticari fotorafn kodlarn yineler. Grntnn arkasndaki kimlikten sz edilemez hale gelir. Gstergeler, gsterilenin olmad gsterenlerin yzeyinde kayp gider. Norman Brysona gre, sadece kostm ve durular deil, fotoraf kodlar da kimlik yanlsamasna katkda bulunur (aktaran Kline, 1998:78). Sherman, kadnlk kurgularnn temsiliyetten ayr dnlemeyeceini kantlar. Buna fotoraftaki k, komposizyon ve biem de dahildir. rnein Film Stillsde oluturulan imge, kadnn kim olduunu deil, ikinci snf bir Hollywood filminde olay rgsnn onda brakt izden ibaret edilgen duruunu yanstr. (Resim 4.1) Derinliksiz bir yzeye ait krlgan ve erotik kadn imgesi, sinemasal sylemin bir parasndan toplumsal bellee yerleir. Sherman da, bu yzeyler arasnda bir diillik znn bulunamayacan gsterir. Disasters and Fairy Tale serisinde, grotesk, rktc protez bedenler kullanan Sherman, kendisini zelil ve korkun olann iinde grntler. (Resim 4.2) Bat sanatnda ounlukla temsil edilemeyen dk, kusmuk gibi bedensel salglar kullanrken, irenci sanatna dahil eder. Temiz, uygar ve btnlkl bedenin oluturulmas iin dlanan bu eler, yaam srdrmek amacyla bedenden atlrken yaamsal deere de sahiptir. lm ve rme, yaamsal dngden ayr dnlemez. Belirsiz ve sze dklemeyeni imleyen zillet, snrlar ve kurallar hie sayarak, Simgesel Dzeni ve kimlii ihlal eder. Kristevaya gre, diilin canavars imgeleri, kadnn zelil olarak tekiletirilmesi dncesiyle anlalabilir. Korku filmleri, gerekstclk, pornografi, lm, Mary Russonun dii grotesk ve karnaval kavramlar balamnda grlebilecek zillet kavram, benliin snrlarnn kaybolmasna ve anne bedeninin znellii tehdit etmesine iaret eder. mgesel dzen veya gstergesel (semiyotik) asla tamamen bastrlamaz. Karnavalvari patlamalar ve paral szntlarla zillette ortaya kar. Kendi bedenini erotikletiren sanatlar ve teki arasndaki iliki zillet kavramnn parasdr. Kate Chedgzoya (1997:463) gre karnaval kavram, zilletin gln ve oyuncu yanna gnderme yaparak, toplumsal ve politik eletiri gcne sahip olur: Karnaval kavram, zelil olann rknln kadn dman bir yansma olarak ortaya karr ve kadn bedenlerinin histerikletirilme, idealletirilme veya groteskletirilme yollar - 60 -

- 61 iin politik olana toplumsal bir ereve salar. Bakhtinin grotesk beden anlay, bedenler arasnda ve beden ile dnya arasndaki snrn silinmesini ierir. Bakhtine gre karnaval, cinsiyetlerin yer deitirmesinin, zilletin, parodi ve arln yer ald bir beden temsilini ierir. Beden ve kimlik arasndaki sreklilii kran klk deitirmelerle kendi iine kapal klasik beden anlay yerinden edilir. Klk deitirmelerden zilletin temsiline giden Sherman, kadn bedeninin idealletirilmi imgesini bir tr yanlsamaya evirir. Shermann bedenin yapbozumunu yapt grotesk ve rktc Sex Pictures serisinde yer alan, paralanp bir araya getirilmi oyuncak bebek bedenleri, anatomik mankenler veya kuklalar, daha nce Gerekstc ve Dadaist sanatlarn da ilgisini ekmi elerdir. (Resim 4.3) nsanln kukla haline gelmesi balamnda yabanclama duygusu yaratan ve insann ikizini oynayan manken ve kuklalar Max Ernst, Man Ray, Marcel Duchamps ve kendisini bir kuklaya dntren Claude Cahun gibi sanatlarca kullanlmtr. Erkein bak ile kadnn cinsellii alglamas arasndaki farka gnderme yapt da dnlen bu iler, benzer biimde bir yabanclama duygusu yaratr. Hayvansal, bysn yitirmi, vahi, sert, ham, umutsuz bir cinsellik sunan Sex Pictures, Hans Bellmerin bebeklerindeki erotizme sahip deildir. (Resim 4.4) Dominique Baquye (2002) gre, salt baktaki erkek egemenliini deil, genel anlamyla cinselliin ac glnln, zavallln ve umutsuzluunu gstermektedir. Pornografi, sanat ve temsiliyet hakknda yeniden dndrrken, narsisistik veya rntgenci bir skopofiliye izin vermez. Andrea Dworkin gibi baz feministler, pornografiyi kadn aalamakla sulayp sansrlenmesini isterler. Feministler iin zellikle pornografi ve sanatn snr olarak kadn bedeni, temsiliyet asndan defalarca incelenmitir. 1960lar ve 1970lerde yaptlarnda kendi bedenlerini kullanan Schneemann, Mendieta gibi sanatlar, dil ve temsiliyet ncesi geri dnlebilecek doal bir kadnln olduunu varsaymlardr. Kadn kimlii ve oyun, haz ve tiksinti arasndaki balara gnderme yapan Sex Pictures ise, pornografik kadn imgesini eletirmekten ok, plastik bedenlerde yansyan nesneletirmeye ve narsisizm eilimli imgelerle yapay protez bedenlerin cinsellik parodisine dnr. Mevcut cinsellik mekanizmalarnn mimesisiyle yabanclatrc bir uzaklk yaratlr. Plastik vajinalar, kadn cinsel organn, anne bedenine geri dn ve lm artrr. Korku, kabus, fetiin tesinde ise Medusa-vari bir vajina imgesi, bakn sahibi haline gelir ve Hlne Cixousnun szn ettii biimde sreklilikleri kran kahkahann ykc gcn devreye sokar. Sherman, tarihsel gndermeleri yadssa da, sklkla Claude Cahunla, Hans Bellmerle ve bata Duchamp olmak zere birok Gerekstc sanatyla karlatrlr. nsan ve makine - 61 -

- 62 arasndaki beden temsilleri hem Gerekstc imgelem, hem de siborg tasarmlaryla ilikilendirilir. Cahunun baz ilerinde posterlerden ve kartpostallardan yola kmas gibi, Sherman da reklam ve moda fotoraflarndan, sinemadan, tbbi izimlerden yararlanr. Melezlik, androjenlik, mekanik parodi de ortak noktalar arasnda sralanabilir. lgin bir biimde Cahun, Autoportrait no. 95 adl almasnda, kendisini Shermandan yarm asr nce Untitled # 153tekine benzer bir ortama yerletirmitir. (Resim 4.5) Katy Klinea (1998) gre Sherman, oul rolleri, Cahun ise oul benlikleri ortaya karr. Her iki ekilde de diil konumun deikenliine iaret edilir. Cahun radikal politik bir yaklamla ilerinde kendini ortaya koyarken, Sherman, aslnda yaptlarnda mevcut deildir. Moda fotoraflarndan sinemaya, dinsel ikonografiden masallara eitli popler kadn imgelerinden yola kan, sonunda zilleti temsil ettii fotoraflarda srekli oynayan Sherman, kendisinin sadece bir imge olarak mevcut olduu bir grnrlk ortaya karrken, Cahunun amac kendisini aratrmaktr. Shermann imgelerindeyse aa karlacak gizli bir ben yoktur. Tm kimlik biimleri birer gsterenden ve kurgudan ibarettir. Kadnn teki ve arzulanan konumunun parodisini sunan sanat bedeni, sonunda sahneyi tamamen terk ederek yerini zillete brakr. Sherman, etkisini yadsd Hans Bellmerin Dolls serisine benzer almalarnda Bellmerden farkl olarak, cinsiyetsiz, paralanp bir araya getirilmi beden imgeleri yaratr. Bu bedenler, sklkla Bellmerin yaptlarna getirilen yorumlarda olduu gibi zillet kavramyla birlikte anlr. Yabanclatrc gariplikteki bu yeni bedenler, Freudun deyimiyle unheimlichin, tekinsizin alannda yer alrlar. Susan Rubin Suleimana (1998:131) gre birok kadn sanat, avant-garde sanat veya sresini doldurduuna inandklar ihlal politikas yapmak yerine, ncllerine hem eletirel, hem de olumlayan bir yaklamla bakarlar. Bu da, Shermann Bellmeri temellk etmeye gtren yollardan biridir. Kimlik ve beden imgeleri temellk edilirken, ticari fotoraf yntemleri de farkl bir anlamla yeniden dolama sokulmaktadr. Bellmerin imgeleminde sanat bir rntgenci gibi kurban durumundaki erotik kadn bedenini gzetlerken, Sherman kendisini objektifinin nesnesi yapar. Birok sanat yapt gibi Shermann almalar da, kapitalizmin temsiliyet dnyasnda yerini almtr. Shermann stili, moda ve reklam dnyas tarafndan sklkla kullanlr hale gelmitir. Cindy Sherman da ready-made imgelerden biri olmutur. rnein 1996 tarihli bir Sony reklam Film Stills #145i yineleyen bir mise-en-scne kullanmtr. Lichtenstein, Warhol gibi reklam dnyasnda en ok gnderme yaplan sanatlar listesine Sherman da eklenmitir. Kapitalist mimetik, Sherman gibi sanatlarn yaptlarndaki ihlal esini - 62 -

- 63 temellk ederek yeniden kendi iine dahil eder. En rahatsz edici gereklik bile bir maskeli balo olarak yorumlanabilir. Rebecca Schneidern (1997:123) syledii gibi trajedi gerekten gerek deildir. mgedeki iddet, umutsuzluk, kayp gerekliini yitirir. Guess, Benetton veya Shermann duruunu yineleyen Ferre reklamlar, sanatlarn reklamlardaki kurguya iaret etmelerini bile ellerinden alarak o tavrn kendisini de reklam dnyasnn iine ekerler. Mira Schor, Shermann ilerini ataerkil dzenin eyletirici mekanizmalarnn bir paras ve kadnlara ihanet olarak grmektedir. New York MoMAdaki sergisinin sponsoru olan Madonna ile verdikleri pozlar nedeniyle de medyay kullanmakla sular. Madonna, Shermandan etkilendiini 1992 tarihli Sex/Madonna albm iin yaplan Untitled Film Stillse benzeyen fotoraflarda da gsterir. Sherman birok modac iin allmadk biimlerde gzellikten ok irkinlie iaret eden pozlar vermitir. Bu dolamn gnmz sanatndaki son halkasysa, adeta Cahun ve Shermann bir karm olan Japon sanat Yasumasa Morimuradur. Marilyn Monroe, Greta Garbo gibi birok kadn yldzn klna giren bu kez bir erkek sanatdr. Bir drag gibi kendisini parodiye eviren sanat, Shermann Hollywood filmlerinden temellk ettii kadnlk imgelerinden birini, To My Little Sister: Cindy Sherman adl iinde yeniden temellk etmitir. (Resim 4.6) Bylece oalan imgeler parodinin parodisine, mimesisin mimesisine dnmektedir. Mimesis ve parodi, srekli yeniden okumaya ak kap brakmalar sayesinde her seferinde yeni ihlallere olanak verebilir. Sonu olarak, temsillerin hayaletleri arasnda temsiliyet politikalarn deifre eden Cindy Sherman, mevcudiyet ve namevcudiyetin arasnda bir tr saklamba oynarken, Levinasn plakl ve ontolojik krlganlndan sz ettii yz kavramn apak bir belirtiden ok yeniden kefedilecek bir namevcudiyet olarak ele alr. znenin dil ve ideolojiyle kurguland dnlen zamanlarn gsterge dzenekleri ve kodlar arasnda yz ve bedenin sahicilii yitirilmeye balanr. nsann Yakn ada icat edilen bir kavram olduunu syleyen Foucaultnun (1994:499) dedii gibi, insan kavramn yaratan dnsel dzenlemeler, tpk ortaya ktklar gibi kaybolsalard, ()insann, tpk denizin snrnda bir kum grnts gibi kaybolacandan sz edilebilirdi.

- 63 -

- 64 4.2 znenin Silinme Alan Olarak Beden ve Yersizyurtsuzlama: Francesca Woodman, Ana Mendieta Bu blmde, Francesca Woodman ve Ana Mendietann kendi bedenlerini kullanmalar, benlik ve bedenin snrlarnn silinmesi, namevcudiyet ve yersizyurtsuzlama gibi kavramlarla tartlacaktr. Kadn olu, geiler, srgn edilme, Bat sanatnda genel olarak temsiliyet ve kadn bedeni temsili, yabanclama, ana tanra, doa bu sanatlarn kimi zaman ikisini, kimi zaman da birini tanmlamak iin anahtar terimler olacaktr. Francesca Woodman, 19731981 arasnda Mendietayla ayn yllarda be yz civarnda fotoraf retmi ve kendini kulland ilerinde bir kadn ve sanat olarak geliimini yanstmtr. On be yandan yirmi yana kadar gerekletirdii bu almalar, gen kzlktan kadnla geiin kimi zaman melankolik, kimi zaman da oyuncul tankln yapar. Birok iinde, Bat sanatndaki femme-enfantn idealletirilmi, cinsellik ve masumiyet, kadn ve ocuk arasndaki bedenini bilinli olarak yaratr. Bu ara dnem, Deleuze ve Guattarinin kz-olu ve kadn-olu kavramlarn anmsatr. Kz olu, kadn olu gibi farkl varolulara kap aarak ka izgisini de beraberinde getirir. Kk kzn bedeni, kendisinden alnarak toplum tarafndan oluturulur. Woodman, kadnla ve yetikinlie doru kurgulanan bedenini izlerken, yabanclama kadar bu arada olu (intermezzo) durumunu da yanstr. Arada olu, kimlik ve znellikle sabitlenemeyen oul bir konumu imler. Woodman, Gerekstc sanatlarn fotorafta kulland tekniklerden yararlanarak kadn ve arzu konusuna yeni bir yaklam getirir. Yineleyen seriler, gstergenin gsterge oluuna dikkat eker ve kadnn tekiletirilmesi zerinde dnmenin bir arac haline gelir. Kadnlar, kendilerine baktklarnda aynadaki imgelerini de ikiye blnm bir bilinle seyrederler. Bylece toplum ve sanat tarafndan kurgulanan kadn ve kurmaya altklar kendilikleri arasnda bir blnml yaantlarlar. Kendilik ve teki; Aydnlanma tarafndan yaratlan ve kadn ilkiyle zdeletiren zel ve kamusal alan arasndaki snrlarn siliklemesi, kadnn hem yaznsal, hem de grsel alanda kendini temsilinde sklkla grlen zelliklerdir. Kendini ykmaya ve silmeye ynelen kadn, bak olarak grnenin dnda durmak yerine imge olmay tercih eder gibi grnse de, bu imgeler srekli bir krlmaya, bolua, ykma ve arala iaret etmektedir. Bu balamda Woodmann fotoraflarndaki aynalara yansyan imgesi farkl almlaryla ele alnabilir. - 64 -

- 65 Woodmann aynayla saklambac, benliin ve bedenin uzamsal snrlarn aratrr ve mevcudiyeti hilikle bir oyuna sokar. Kadnn aynadaki kendi imgesiyle narsisistik zdelemesi, Geleneksel Bat sanatnda kadnn aynalarla temsil edilegelmesi, imgeden baka bir gereklie izin vermeyen bir dzlemde kendi imgesiyle kibirli meguliyetini gsterirken, Woodmann aynalar, znenin silindii yerdir. Ayna, Gerekst sanatlar iin bilinaltna ve dlere alan yabanclatrma etkisi yaratan bir nesne ilevi grr. Birok kadn sanat da, ilerinde aynay kullanr. Bunun nedenlerinden biri, kadnn kendisini srekli gzetlenen ve izlenen grsel bir imgenin yansmasyla zdeletirmesi olabilir. Simone de Beauvoirn kadnn aynadaki grntsyle, erkein ise kadnn imgesi tarafndan salanan ve dnyaya yanstlan bir kendilik imgesiyle ilgilenmelerini belirtmesi bu balamda anmsanabilir. Erkein arzusunun aynas ve fetiletirilen kadn, erkein grmek ve grmemek zerinden oluan ayna evresi ve idi edilme karmaasyla da anlalabilir. Buna bir tepki olarak kadn sanatlarn, aynadaki kendi imgelerini bazen ironik, kimi zaman da melankolik bir biimde yansttklar grlebilir. Bat sanatnn kadn rntgenleyen ve nesneletiren bakna direnen bir yaklamla, bedeni salt bir seyirlik nesne olarak almayp, kendi bedenlerini grselletirirler. Kadn bedeni, erkek bak tarafndan nesneletirilerek yerletirildii seyirlik uzamn dnda, hilii imler. Kendisini tekiletiren benlik boluun tan haline gelir. Bedenin namevcudiyet olarak ele alnp snrlarnn silikletirilmesi, Gerekstc sanatta varolan bir zelliktir. Beden imgesinin nesnelerle kaynap, snrlarn nesne dnyasnda yitirmesiyle benlik de, d dnyadan ayr ve btnlkl yerini kaybeder. Namevcudiyeti imleyen beden, bedenden, kimlikten ve benlikten srgn edilmenin izlerini tar. Aynalar ve duvarlarla btnleerek silinen beden, bir yzeyden baka bir ey deildir. Woodmann almalarnda, Gerekstc sanatlar artracak biimde bedenin doal bir btn olarak temsiliyeti yklr. Paral ve biimi bozulmu beden, kimi zaman aynalarn da yardmyla bir tr saklamba oyununa dahil edilir. Ayna, kimlii ortaya karmaktan ok, bolua alr ve varln hiliine ve geiciliine iaret eder. (Self-deceit, 1978) (Resim 4.7) Beden dalp gzden kaybolmaya ak bir yansma haline gelir. Ayna, izleyen ve izlenen, beden ve gsterge, imge ve temsil arasndaki ikilii ortaya kararak fotoraftaki temsili katmanlatrr. Bazen yanltc derecede huzurlu, bazen de kabusa benzeyen temsiller lme gnderme yapar. (Providence, 1975-1976; Angels, 1977-1978) (Resim 4.8) Yabanclam,

- 65 -

- 66 paralanm, dnme urayp snrlarn yitirmi beden imgeleri benliin snrlarn datr; yokluun ve hilie kayan bir melankolinin gstergesi olur: Kendi bedeninde yabanc bir benlik, ba kaldrlan, tehir edilen, yaralanan dnyadaki her eyle bir arada varolana kadar genileyen bir beden, dnyann etine dnen bir beden (Miglietti, gerein, beden ve benliin snrlar silindiinde ortaya kan tekinsizliktir. Bu tekinsizliin mekan ise evdir. Bedenin ve doann tarafndaki kadn, eve dair her eyle ilintilendirilir. Birok kadn sanatnn eve ait imgeleri sklkla kullanmasyla, zel ve kamusal alan ile ben ve teki arasndaki ayrmlar yeni biimler alr. Louise Bourgeoisnn femme-maison (kadn-ev) resimlerinde olduu gibi ev, metaforik bir imge haline gelir. Woodmann evle btnleen, eve hapsolmu kadnlar anmsatan almalarnda beden ve uzam arasndaki snrlar silinir. (Resim 4.9) Woodmann bedeni, Charlotte Perkins Gilmann The Yellow Wallpaper adl yksndeki Viktoryen burjuva ev kadnn duvar kadnn ekilleri tarafndan yutulmas trnden baskc ve depresif bir ortamn iine ekilir. Kadnn ev tarafndan yutulduu, yaltlmlk ve tutukluu artran gotik imgeler yaratan Woodman, Philip Sollersin deyimiyle kendisini bir hayalete evirir. Sallantdaki kimlik ve benlii, iinde bulunduu eski ve yknt i uzamlarda silinip yeniden ortaya kar. Mitolojideki Daphne gibi doaya veya domestik mekanlara dnen beden, trompe lil etkisiyle yaratlan bir oyunun paras olur. (Resim 4.10) Ancak bu huzurlu deil, kadn-doa zdelemesini parantez iine alan rahatsz edici bir dnmdr. Kartezyen zne ve arasal akl tarafndan doa ile beraber akln soyut dzenine bir tehdit oluturan kadn bedeni doa gibi estetize edilir, denetim altna alnmaya allr. Barbara Krugern We wont play Nature to your Culture slogannda olduu gibi arketip ve mitolojik gndermelere ramen bu gstergelerin kurgulanmlnn etkisi, aldatcl srekli hissedilir. Kendi bedenini estetize eden sanat, bu kurgulanmlkla oynar ve varsaylan zdelikleri askya alarak rahatsz edici bir boyut kazandrr. Woodmann fotoraflarnda gzlemlenebilecek bir dier zellik ise, kadn bedeninin grnmezlik ve erotizmle ilikisidir. Mcevherler, aksesuarlar, yksek topuklarla Bat sanatnn bir feti nesnesi olan kadn kendi bedeninde yeniden retirken, bir yandan izleyiciyi rntgenci haline getirir, bir yandan da imgenin yaratcs olarak konumunu sorgulanmaya ak brakr. Beden paralar ve silik yansmalar, fantezi olarak kadn bedenini ve sanatnn kendi bedeniyle ilgili yabanclama deneyimlerini yanstr. Grsel temsiliyet ve - 66 2003:26) D ve

- 67 cinsellik arasndaki iliki, btnletirici ve onaylayc olmaktan ok, grsel alann krlmaya uratlmasn, melankoli ve lmn izdmn beraberinde getirir. Kadn bedeninin, erkein idi edilme karmaasn gidermek zere dzenlendii erotik imge, skopofiliye, bakmaktan zevk almaya yneltirken aynadaki oalmalar ve silinmeler aradaki atlaklarn varln duyurur. Woodman, bedenini arzunun yanstld bir gsteri gibi dzenlerken yabanclatrma, yerinden etme ve arlklarla kadnn bir gsterge olarak nasl belirlendiine iaret eder (Godeau, 1997:435). Bir fotoraf olarak erkein rntgenci bakn temellk ederek, bakan ve baklan arasndaki fark ihlal eder. 1970lerde erkek bak hakkndaki tartmalara farkl bir adan bakmay salayan Woodman, narsisist olarak grlebilecei gibi, kadn bedenini erotik bir nesne biiminde sunmas bakmndan eletirilebilir. Ancak Mulveyin deyimiyle baklan olma (to-be-looked-at-ness) durumuyla oynayan sanat, sanat ve modeli, zne ve nesne arasndaki ilikileri kendi bedenini kullanarak sorgulanr biimde yeniden sunar. tekiletirilen bedeni, paralanan benliini gzler nne serer. te yandan feti nesneler oaltlarak, klasik erotik feti nesnesinden uzaklaan rahatsz edici bir boyut kazanr. Fallik simgelerin oaltlmas, idi edilme karmaasnn giderilmesi deil, yeniden yaratlmasyla sonulanr. Hans Bellmerin sevgilisi ve modeli Unica Zrnn bedenini iplerle balad almas ile Woodmann kendisini kurdelelerle balad fotoraf arasnda biimsel benzerlikler bulunsa da farkllklar gz ard edilemez. Zrnn bedeni iplerle sadiste balanm izlenimi verirken, yaptn ad Garder au Frais (Serin Yerde Tutunuz), kadn bedeninin et olarak eyletirildiini gsterir. Basz ve kimliksiz kadn, erotik bir nesne halinde temsil edilirken Zrnn kendisi aslnda yoktur. (Resim 4.11) Buna ramen Woodman, bedenini kurdele veya jartiyerle temsil ederken sadistik deil, oto-erotik bir imge sunar. (Resim 4.12) mgenin yaratcs olarak kendisini fotoraflarken bakn tarafnda ve etkindir. Bellmerin yan sra Magrittein temsiliyetle ilgili yaklamn da temellk eden Woodman, bu kez de ironik bir biimde Three Kinds of Melon in Four Kinds of Light serisinde gstergeler ve gnderenleri arasndaki temsiliyet sorununa olduu kadar, kavun metaforu olarak kadn gs ve resim olarak kavun gibi farkl temsiliyet biimlerine de gnderme yapmaktadr. (Resim 4.13) Rosalind Krauss (2000), Woodmann bu tr ilerini bir sanat rencisinin devlerine yorumlar olarak dnr. rnein kare formu, klasik dikdrtgenle karlatrldnda - 67 -

- 68 fotorafn erevesini ve uzamn temsiliyetini daha fazla vurgulamak amacyla kullanlr. Mzelerde kullanlan camekanl dolap da nesneletirmeyi gzler nne serer. olarak yer alr. Ana Mendieta, performanslarnda ve bedenini veya izini sanat nesnesine dntrd kendi tanmyla earth body ilerinde, 1970lerdeki kavramsalclk, performans, body art, land art gibi eitli akmlardan yararlanr. Viyana aksiyonizmi, Acconci, Nauman, Burden gibi performanslar, land-art, ikinci dalga feminizm, Lucy Lippard, pagan ve Hristiyan geleneklerinin Latin yorumu olan Santera ve Afro-Kba kurban trenleri, Mendietann sanatn etkilemi ve melez bir hal almasna katkda bulunmutur. Elbette etkilendii veya ayn yllarda benzer iler yapt sanatlardan ayrld birok nokta bulunur. rnein, Bruce Nauman, Dennis Oppenheim, Vito Acconci gibi erkek sanatlar bedeni nesnel, kapal bir dizge olarak veya kiiselliinden soyutlayp evrensellii balamnda ele alrken, Mendietann bedeni, kimi almalarnda kadn olmann kendisini sorgulam ve rkn, dlanan ve iddet uygulanan bedenleri veya cinsiyeti parodi olarak yeniden canlandrmtr. Land artn erkeksi ve antsal formlarnn karsnda ise, daha insani boyutlarda diil formlar getirdii sylenebilir. te yandan, doada tek bana (ilk ei Hans Brederin fotoraflad) ilerini gerekletiren sanat, performansn izleyiciyle dorudan iliki kurma zelliinden ok, anlay asndan Gilbert ve Georgeun yaayan heykellerine yakn grlebilir. nk bu almalarda edimin kendisi deil, estetik nesne olarak beden nem kazanr. Nitekim Mendieta da, tecavz sahnelerini yeniden canlandrd almalarn performans deil, tableaux olarak adlandrr. Wilke ve Abramovi gibi sanatlarn tersine performanslarnda sanat deil, anonim bir beden rnein Tecavz Sahnesi adl iindeki kurban sz konusudur. (Resim 4.14) Hannah Wilkenin ve Bruce Naumann farkl biimlerde kendi portrelerini bir seri halinde kullanmalar gibi Mendieta da, 1972 ylndaki Adsz almasnda yzn birbirinden deiik peruklar, makyajlar ve ifadelerle fotoraflamtr. Iowadaki okul yllarnda yapt ilk performatif ilerinde kendisini sakall veya bykl grntlediinde, cinsiyet ve beden konularn sorgulamtr. (Resim 4.15) almasnn kayna olarak, Marcel Duchampn Rrose Slavy ve L.H.O.O.Q. ilerini gstererek cinsiyet ve iktidar sorunsallatrdn - 68 Kadnn eyletirildii, nesneletirildii mze camekanlar fotoraf karesi iindeki ikinci bir ereve

- 69 belirtmitir. (Resim 4.16) Bu balamda cinsiyetin, Judith Butlern kuramlatrd trden kurgulanan ve performe edilen bir olgu olduunu kantlamaya alr. Kadn ve iddet konulu performanslarndaki kanl tableauxlarnda Viyana aksiyonizminden yararlanmasna ramen, ayn zamanda da bedeni bir yerletirme nesnesine dntrmtr. Katolik ikonografiye gnderme yapan kendisini beyaz bir rtyle sard dier kanl ilerde de bu etkiyi grmek olasdr. Rebecca Schneider (1997), Mendietann kendisinin rtnn altna gizledii iini kadn bedeninin temsiliyet tarafndan rtlmesi ve gizlenmesi kavramna bir yant olarak yorumlar. (Resim 4.17) 1974 tarihli bir almasnda ise bu kez de Yves Kleinn 1960 ylnda yapt Anthropomtriesye bir yant vererek ellerini veya bedenini krmz boya veya kanla boyayp kada izini brakr. (Resim 4.18) Ancak bu kez erkek sanatnn arac ve nesnesi haline getirilmi canl fra kadn bedenleri yerine, sanat olarak kadnn kendisi edimin sorumlusudur. Mendieta, yaad yllarda yapt ilerin niteliinin yan sra, etnik kkeni nedeniyle de New York sanat piyasasnda uzun sre dikkat ekmemitir. Ona yaplan eletirilerin banda, birok kadn sanatya yaplan, ancak benzer iler erkekler tarafndan yapldnda dile getirilmeyen narsisizm sulamas yer alr. rnein Donald Kuspit, Mendietann sanatndan yola karak sanaty patolojik adan ele alrken, benliinin yaralanmasndan sz eder. lerinde baka kadnlara veya erkeklere yer vermemesini, annesiyle ilgili yaad sorunlara balar ve narsistliinden bahseder. (Blocker, 2004: 16) Mendietaya yaplan narsisizm sulamas, onun yaptlarn ancak marjinalletirmeye ve feminize etmeye yaramtr. Bu yaklam, onun birok almasndaki feminizmi ve politik yaklam grmezden gelir. Benmerkezcilikle sulanan sanatnn, tecavze kar yapt ilerinde kendi bedenini kullanmas, performansnn eletirel gcn eksiltmemekte, tam tersine kendi dairesinde olsun, ormanda olsun tecavze uram yar plak kan iindeki kadn bedenini canlandrdnda, baka edilgen bir biimde sunulan kadn bedenine uygulanan iddeti feminizm balamnda gzler nne sermektedir. Ayrca Kuspit, Mendietann doadaki plakln bakirelik, cinsellik ve erkeklerden arnm bir saflkla ilikilendirirken, kimlik, yersizyurtsuzluk, ritel gibi armlarn dlar. Ayn ekilde Mendietann doayla arasnda kiisel bir ba kurma abas, sadece yitirdii vatanyla birleme istei olarak yorumlanp, sanatsal deeri kiiselletirmenin glgesinde braklm ve

- 69 -

- 70 apolitikletirilmitir. lerini feminist veya etnik tekilik yaftalaryla zetlemek kadar, kiiselletirip otoportre olarak adlandrmak da bir o kadar indirgemeci olacaktr. Feminizm ve okkltrllk geici turistik modalar olmadan nce, Ana Mendieta nerede?* sorusunu soran yzlerce feminist, etnik, estetik ve politik nedenlerle dlanan kadn sanatlarn elitist sanat kulbnde yer almamalarn eletirmitir. 1990larda okkltrlln ve farklln ticari bir meta haline getirilip tketilmesiyle, Mendieta gibi sanatlarn ileri, sergileri renklendirmek ve Batnn vicdann aklamak amacyla kullanlmtr. lmnn ardndan yaamnn sradl ve toplumsal ihlal ediinden rahatsz olan popler medyada olduu kadar sanat evresinde de, hak ettii bir lm yaadn tlatan ikiyzl bir sylem kullanlr. Mendieta, ileri mzelerde sergilenen ei Carl Andryle karlatrldnda, kendi plak bedenini kullanan bir nc dnya lkesi sanats olarak - yzlerce feminist gstericinin tepkileri dnda - genelde savunmasz kalmtr. Snfsal kkenleri nedeniyle dier srgnler arasnda ayrcalkl bir gemie sahip olsa da, Mendieta, aznlk ve kadn haklaryla ilgili eitli kurulularda etkin olarak yer almtr. zellikle Silueta serisinde, Bat tarihince dlanan tanra kltr balamnda smrgecilik kart iler yapan sanatnn, kendisini toprandan koparlm bir srgn olarak defalarca tanmlamas, kimlik anlatsnn en belirgin parasdr. Ana Mendieta; Peyzaj ve (kendi siluetimden kaynaklanan) kadn bedeni arasnda hep bir diyalog iinde oldum. Sanrm bu, benim anayurdumdan (Kba) ergenlik anda koparlmamn dorudan bir sonucu. Ana rahminden (doadan) frlatlp atlmlk duygusunun etkisi altndaym. Benim sanatm, () ana kaynaa dntr. Toprak/beden heykellerim sayesinde toprakla btnleiyorum. Ben doann, doa da benim bir uzantm haline geliyor (aktaran Posner, 1998:164). Anayurdundan ayrlnn travmatik etkisi, yabanclama duygusunu ve yara olarak adlandrd acy beraberinde getirmitir. Doayla kurduu krlgan iliki, lkesi ve ailesiyle kopan ilikisinin yerini almaya alr gibidir. Kkene dair bir gemi yok da, boluk, kszlk, balangcn vaftiz edilmemi topra, iinden dnyann bize bakt bir zaman var. Her eyin tesinde bir kken aray var, diyen Mendieta, kken araynn zc armlarn yadsmazken, byle bir zn varlndan
*

Kadnlarn Eylem Koalisyonu, 1992de SoHo Guggenheim Mzesindeki sergide onu ldrmekle sulanp aklanan ei Carl Andrenin ii yer almasna ramen Menditenn ilerinin bulunmamasn protesto ederken Donde est Ana Mendieta? (Ana Mendieta nerede?) diye sorarak byk bir gsteri dzenlemitir.

- 70 -

- 71 ok arayna gnderme yapar (aktaran Blocker, 2004:34). Kimlii srgn ve kszlkle tanmlayan bu yaklam, bitimsiz bir yabancla gtrr. Vaftiz edilmemi toprak, adlandrlmam, dil, din ve uygarlk tarafndan tanmlanmam, smrgeletirilmemi bir mevcudiyeti gsterir: Topra vaftiz etmemek, imlememek; onu aalayc anlamda diil, ilkel veya gelimemi diye imleyen ikili yaplardan kaldrmaktr. Bu, adlandrmay dzenleyen hiyerarileri ykan yapbozumcu bir hamledir. Vaftiz etmemek, adn kle dndn ortaya karmaktr (Blocker, 2004: 35). Bylece geleneksel ile modern, tarih ncesi ile tarih arasndaki snrlar sorunsallatrlr. Ayn zamanda kadn ve toprak kavramlarnn her biri olduu kadar, toprak ve kadn zdeletirilmesi de farkl sylemlerin kurgular biiminde grlr. Mendieta, 19731980 arasnda Iowa City ve Oaxaca dnda gerekletirdii ve fotoraflarla belgeledii performans ilerinde doaya dnerek kadn bedeni ve ana tanra arasndaki ilikiyi yanstrken, daha sonralar bedeni maddeye ve ize, geici bir glgeye dntrr. Toprak, nehir, okyanus ve kayalara topraktan, kan, ate, ot ve ieklerden bir tanra figr biiminde kendi izini brakmtr. (Resim 4.19) Sanat ortadan kaybolarak anne (ana tanra/doa) ve ocuk ilikisinde olduu gibi benliin akkanlnda teki ile kaynar. Bedenin deniz kenarnda dalgalarla silinen izi fotoraflandnda bir kat daha lme, eksiklie, glgeye, bolua katlanr. (Resim 4.20) (Cahunun deniz kenarnda silinen bedeni Ana Mendietann almasnn ncllerinden biridir.) Ayrlk, yitirme, yas, eksiklik ve boluk duygusu, bedenin yadsnmasna elik eder. Etkilendii Frida Kahlo gibi Mendieta da, lm ve yaamn birbirinden ayrlabileceini dnmyorum. Benim tm yaptlarm Eros ve yaam/lm hakkndadr, diyerek Freudun Eros ve Thanatos kavramlarndaki lm ve erotizm ile mezar ve ana rahmi arasndaki yaknl dile getirir (aktaran Posner, 1998:164). Yenilenme ve aknlk, benliin akkanlamas ve yadsnmasyla bir aradadr. Ana tanralardan yola kan diil ikonografi, tarihin dnda ilksel olana iaret etmenin yan sra, Bat tarafndan bastrlm, zaman ve tarih d olarak adlandrlm anlatlara doal uzamda bir yer vererek, susturulmu anlatlar hayata geirir. izgisel zaman izleyen tarihsel anlatlarn yerini, bir corafyaya, uzama ait anlatlar, mitler, pagan dinler ve geiciliklerinden yksnmeyen simgeler alr. Mendieta, tanra arketipinin kkeni olan eski uygarlklarn doayla dorudan ilikileri olmas nedeniyle hakikate daha yakn olduklarn dnmtr.

- 71 -

- 72 Mendieta, doayla ilikili iler yapan erkek sanatlarla kendisi arasndaki ayrmn, doa zerine alan erkek sanatlar[n], kendilerini doaya empoze etmeleri olduunu syler (aktaran Blocker, 2004:18). Ancak sanatnn yaklamnn zcle yaklaan bir yan da vardr. Benim sanatm, her eyin iinden geen evrensel bir enerjiye inantan kaynaklanr: bcekten insana, insandan hayalete, hayaletten bitkiye, bitkiden gne sistemine (aktaran Viso, 2004:35) Bu balamda kinci Dalga feminizmin tek tanrl dinler tarafndan bastrlm diillik ve ana tanra yorumlarna benzer biimde kadn ve toprak metaforunu zc bir yaklamla sklkla kullanr. Bedenini ieklerle kaplad ve eski alara ait bir mezara uzandnda, zaman ve tarih tarafndan kaplandndan sz eder. (Resim 4.21) Yaamn geiciliine gnderme yapan 17. yzyln vanitaslar gibi, lm ve yeniden douu simgeler. Sanatm, beni Evrenle birletiren balarn yeniden kurulmasdr. Toprak/beden ilerimi yaparak toprakla btnleirim. Bu, ilksel barnak olan rahmin bir kopyas olan doann iine alnmaktr (aktaran Blocker, 2004:57). Anayurdunu yitirdii iin topran rahmine dnme gereksiniminden her frsatta sz eden Mendieta, yineleyen sylemiyle kendiliini bir srgn olarak kurgular. Srgn halklarn veya bireylerin yersizyurtsuzlama (deterritorialization) yapbozumuna uratr. Ana Mendietann ileri, toprakla ilikili olmasna ramen bir ara alan, geii, yeniden olmak zere srekli silinmeyi ierdii iin yersizyurtsuzlamaya rnek oluturur. Herhangi bir kkeni yadsr. Judith Butlern szn ettii trden performatif bir zne olarak Mendieta, zsel, istikrarl, btnlkl bir kimliin tesinde srekli yeniden gerekletirilen edimlerle sanatn biimlendirir. Srgn olmann tek bir tanm ve znden sz etmek olanaksz olduu gibi, srgn ve yersizyurtsuz olann, mevcut durumun dndaki bir yarkta edimleriyle kendisini ve kendisi hakkndaki anlatsn da dntrd sylenebilir. Tutarl bir kltrel kimlik ve geleneksel kken kavramlarnn tesinde farkl bir konumsallk sunan Mendieta, ilerini bir Afrika geleneine benzetir. Buna gre kendi kynn dndan kadnlarla evlenen Kimberley kyllerinin yabanc eleri, yanlarnda bir uval dolusu kendi topraklarn da beraberlerinde getirirler. Bu toprak, onlarn anayurtlar ve yeni evleri arasndaki geii salayacaktr (aktaran Rogoff, 2000:124). Irit Rogoff, bunu Deleuze ve Guattarinin szn ettii anlamda yersizyurtsuzlama balamnda okur. Rogoff, yersizyurtsuzlamay, Mendietann hibirine ait olmad farkl ehirlerde yaamasnda, kltrel paralanmasnda, New Yorkun uluslararas sanat piyasasnn dnda uzak yerlerde - 72 ve melezlikleri, Batnn tekini kurbanlatran temsiliyetini

- 73 farkl malzemelerle almasnda, nc Dnya tarz bir feminizmi benimseyerek 1970lerin Birinci Dnya avant-garde akmlaryla kaynatrmasnda grr. Yeniden yurt edinme (reterritorialization), tekil, izgisel ve tutarl nihai bir benlik kuruluunun yerine konumsall nerir. Irk, snf ve cinsiyet gibi ayrmlarda minr olan, marjin ve merkez arasnda farkll vurgulayan kiisel ve politik bir kimlikten yanadr. Mendietann yeniden yurt edinmesini, alternatif kltrel oluum, farkl rk ve cinsiyete gre kolektif bir tarihin yeniden kurgulanmas olarak okuyan Rogoff, d izgiye kar maddeye arlk veren, klasik mekan anlaynn dnda, kiiselletirilmi bir corafyada konumlanan ilerinin gzden rak krsal alanlarda yer almasna, kendisi gibi ilerinin de yerinden edilmilii tercih ettiine deinir. Snrlar silikleen bu geici iler, yaptlarn yaratld ve gsterildii alan arasndaki ayrm da sonlandrr. Minr olann tarafndaki Mendieta, snrlar keyfince yerle bir edip, kendi bedensel ve uzamsal anlatsn olutururken farkl olaslklara alr. Kbadan, Iowaya, Meksikadan New Yorka farkl corafyalardaki gebe yaamnda geitlerin, glerin ve Deleuze ve Guattarinin deyimiyle minr olann tarafndadr. Aznlk yerine minrlkten sz eden Deleuze ve Guattari (1988:291), aznlklarn (Yahudiler, ingeneler) kendilerine yeniden yeryurt edindiklerinden, ancak minr olann yersizyurtsuzluundan sz ederler. Yersizyurtsuz olma, bir topra terk etme hareketidir. Ka izgisinin ileyiidir (Deleuze ve Guattari, 1988:508) Gebe yersizyurtsuz, gmen ise yeniden yer yurt edinendir. Gmen bir yerden bir yere giderken, gebe srekli gider. Toprak sadece bir zemin veya destektir (Deleuze ve Guattari, 1988:380-381). Mendieta iin A.B.D. yeni bir yurt deil, srekli baka topraklar (Meksika, Kba) ve kltrler iin terk ettii bir geit yeridir. te yandan sanat anayurdunun kltrel etkilerini tamaya ve onun tarafndan tanmlanmaya devam eder. Ancak bu, sahiplenmeden ok srekli bir yitirme haline gelir. Bu youn olular, geitler ve glerde her eyin birbiriyle kartna inanan bir zihniyetteyiz. Zamann aknda ykselen ve alalan btn bu srkleni: lkeler, rklar, aileler, ebeveyn adlar, corafi ve tarihsel belirlenmeler. () Organsz bedenlerde ilk datlacak eyler, rklar, kltrler ve tanrlardr. () Btn bir beden hibir eyi temsil etmez. Tersine rklar ve kltrler, bu beden zerinde blgeler belirler. Bir alandan dierine eikleri aarak geeriz: Asla g etmeyi brakmayz, hem teki bireyler, hem de teki cinsiyetler oluruz ve bir yerden ayrlmak, domak veya lmek kadar kolay olur (Deleuze ve Guattari, 1999:84-85). Bu balamda Deleuze ve Guattari, Artaudnun Meksikaya gidiini rnek verirler. Mendietann ilk g istemli olmasa da, dierlerinde benzer bir aray sz konusudur. - 73 -

- 74 Mendieta, imdi ve ncesi, buras ve baka bir yer arasnda blnmlne ramen hibir yere ait olmayan bir yabanc gibidir. (Kristeva, 1991:10) Yitik bir kken, kk salma olanakszl, altst olmu bir bellek, askda bir imdiki zaman. Yabancnn uzam, hareket halindeki bir tren, uak, durmay engelleyen bir geitir. Yitirilmi bir cennet (anayurt) imgesiyle srekli bir yitimi yaantlayan Mendieta, ailesini ve yaknlarn Kristevann deyimiyle baka bir dile gml biimde gemite brakp, dilinden srgn edilerek, bir anlamda da zgrlemi, ka izgilerine ak olmutur. Aile, ev ve lkeye ksacas yuvaya ait iken (heimlich), kszlk ve srgnlk yznden srekli bir yabancl da (unheimlich) imler. Kadn bedenini ve lm anlatan iler de tekinsizin alanndadr (unheimlich). Tekinsizlik, bilinaltna ait, bir zamanlar tandk olann, iimizdeki yabancnn, bastrlm korkularn ortaya kmas ve yinelenmesidir. yadsdm ve ayn zamanda zdeletiim yabanc ile yzletiimde snrlarm yitiririm; () itidalimi yitiririm. kayp, belirsiz ve mphem hissederim (Kristeva, 1991:187). Bu balamda, tekinsizlik, beden ve benlik snrlarnn mphemlii ve silinmesi, Ana Mendieta ile Francesca Woodmann ortak noktalardr. Woodmann melankolisi ve Mendietann yas, benliin ve bedenin btnln tekinsiz olann kylarna srkler. Her ikisinin de gen yataki trajik lmleri birer sre ve gei olan yaamlarn sonlandrm, geriye yersizyurtuz ve toplumsal ihlal eden kendilik tanmlar ve beden temsilleri kurgular kalmtr. 4.3. plaklk, tanralar ve narsisizm: Carolee Schneemann, Hannah Wilke 1960larda bedenin sanatta temsiliyeti, burjuva konformizmine ve cinsellik anlayna bir tepki ve zgrleme hareketinin bir paras olarak grlmtr. Cinsel devrim ve kadn hareketiyle birlikte birok sanat, bedenlerini kullanarak bir direni yntemi oluturmutur. Bununla beraber bu kadn sanatlarn karlatklar ilk eletiri, narsisist olduklar ynndedir. Sanatlarn ou buna kar karken, baz eletirmenler narsisizme olumlu adan bakarlar. Ben ve teki arasndaki snrlarn, kamusal ve zel alan arasndaki farkllklarn ve gsteren ile gsterilen ayrmnn narsisistik ykmndan feministlerin kazanaca ok ey oldu, diyen Amelia Jonesa (1998:51) gre body art sanatlarnn narsisizmi, Freudun aklad regresif biimiyle nesne ilikilerine geememek olarak anlalmamaldr. nk body art, bedenin ve znenin btnln krmaya yneliktir. zellikle kadn sanatlar, Avrupa merkezli eril zneye ironik bir yaklamla erkein akn - 74 -

- 75 olduu, kadnn tekinin bedensel ikinliinde sabitlendii konumlar tartmaya aarlar. Bu balamda Carolee Schneemann ve Hannah Wilkenin almalar, dnemlerinin ncleri olmalar, zclk ve narsisizm bakmndan elikiler barndrmalar nedeniyle tartmaya deer sanatlardr. Schneemannn sanat, soyut davurumculuk, happening, body art, video, performans,

living theater, Fluxus gibi birok akmn birlikte grlebilecei feminist bir sanattr. Schneemann, etkilendii yazarlar Artaud, Beauvoir, Reich, Freud, Jung olarak sralar ve Marksizm, feminizm, ekolojik ekonomi ve kutsal erotizmi de listesine ekler. Bence geicilii ve bilinaltna yaknl, tehir ve kendini kullanmak asndan performansta kadns bir eyler var diyerek performans neden tercih ettiini aklar (aktaran Jones 1998:51). Bylece beden, dorudanlyla sanatnn malzemesi haline gelir. Schneemann, malzeme olarak tenle deneyler yapm ve her biri cinsel zgrln ve cinsel zevkin hizmetinde olan birbiriyle yer deitirebilen beden paralaryla etkileimli bedenlerin sinir sistemini varsaymtr (Schneider, 1997:31). Somut olana, malzemenin kendisine, maddenin kendi iinde gerekliine olan inan 60l ve 70li yllarn sanatnda grlebilecek bir zelliktir. Bedensel olann ne kmasnda ve bedensel deneyimin zgnl grnde, Merleau-Pontynin fenomenolojisi de etkili olmutur. Eye/Body (1963) adl aman ayinlerine benzer performansta, boya ve eitli malzemelerle beden, bir sanat yaptna dntrlen grsel bir alan olarak kurgulanr. (Resim 4.22) Bakn bedenle yorumunu yapan Schneemann, Eye/Body hakknda unlar sylemektedir: Boya, ya, tebeir, ipler ve plastikle kaplanarak, bedenimi grsel bir alan olarak kuruyorum. () []almay tercih ettiim malzeme olarak tenin imge deerini de aratryorum. Beden, erotik, cinsel, arzulanan ve arzulayan olarak kalabilir, ama ayn zamanda da bir tr adaktr: benim diil istencim tarafndan kefedilen fra darbeleri ve hareketlerle dolu bir metne yazlr ve iaretlenir (aktaran Banes, 1993:226). Bylece kadn bedeni etkin olarak, eletirel bir yeniden yaratmla bak diil olanla ilikilendirir. Kadnlara has bu diil gten hareketle sanatn gerekletiren Schneemann, ilksel ve arkaik gten ve 4000 yl ncesinin kutsal Toprak Anasndan bahsederek kadn doa ve tanra kltyle zdeletiren bir zclk sergiler. Nitekim gvdesine sarl ylan da, tanralara gnderme yapar. 1960larda kimi tanra taraftar zc feministler, Schneemannn narsisizmiyle yce tanra kltn kartrmasna fkelenirken, 1980lerde birok eylemci feminist, zc, nostaljik ve apolitik olmakla sular. Doayla veya ana tanra gibi kavramlarla zdeletirilen bir kadn kurgusu - 75 -

- 76 kltr/doa, etkin/edilgen, biim/madde ayrmlar gibi metafizik ikili kartlklar srdren, zc bir yaklamdr. Hlne Cixous (1997:233) bu tr ayrmlara kar karken, kadnn kendi bedeninden kaynaklanan yaratmn ataerkil fallusmerkezli dzeni amak iin gerekli grr: [Kadn], syleminin mantn bedeniyle savunur. Teni sahici konuur. Kendisini sergiler. () Bilinalt drtlerin dildeki ba edilemez yanlarn ortaya kardn yadsmaz. Schneemannda da sanat, kadn bedeni kaynakl olmasyla ataerkil syleme kar kma iddiasndadr. Eye/Body, baka kar bedenin maddeselliini ileri srer. Irigaraya gre, Bat uygarlnda bakn dier duyular zerinde bir stnl vardr. Bu zellikle de erkekler iin kadnlara gre daha fazla geerlidir: Bakmak, kadnlarda erkeklerde olduu kadar ayrcalkl bir konumda deildir. Gz, dier duyulardan daha fazla nesneletirir ve hkmeder. Belli bir uzakla koyar ve bu uzakl korur. () Bak egemen olunca beden maddeselliini yitirir (aktaran Pollock, 1998:74). Bakmak bir iktidar konumudur. Schneemann, [erkein] bizi dlemesi kltrel olarak ylesine sapkn ki hala kendimizi mi dlyoruz, yoksa bizi dleyen erkeklerin dlerini mi dlyoruz diye sorarz derken, kadnn performansla veya genel olarak edimleriyle kurgulanan imgesine direnebileceine inanr. Performanslarnda izleyen olarak, tpk jouissancen fallus/bakn dzenleyici telosunu amas gibi, kendi bedeninin grnrln aar (aktaran 1997:74). Baklann bakmaya balamas veya bak sorgulamas, sanatnn bakn yetkesini ele geirmeye almas o dnemde yeni bir olgudur. Bedenin gz olarak alnmas, hem bakan, hem de baklan ierir. Modernizmin izleyicinin veya sanatnn bedenlerini hie sayan, znellii bedenden soyutlad gibi sanat yorumunu da aklc, ilerlemeci, znellikten ve kardan uzak kurallar dizgesine balayan yaklamnn karsnda yer alr. Bataille, Bunuel, Magritte gibi yazn ve sanat alannda birok rnei bilinen bedenden soyutlanm gz, gzn ve bakn Bat dncesindeki ayrcaln gsterir. Irigarayn da belirttii gibi gz ve bak, Batda dier alglara stn tutulmu, dnce tarihini ve sanat bu ynde etkilemitir. Schneemann, kadnn pornografik nesneletirilmesine kar, ama erotik almas Fusesda (1966) James Tenney ile sevimelerini kaydetmitir. Fusesn resimsel dokusu, fiziksel karmakl, yaptn fazla izlenmemesine neden olmutur. Schneemann, bir tr kolaj andran yapsyla karmak bir ritme sahip filmi adeta bir resim gibi boyamtr. lk kez bir kadn, filminde kendi erotik sahnelerini ekmitir. Kamerada bir nc kii yoktur. Schneemann (2003:251), bu filmin doa hakknda olduunu ve grlmesi yasaklanan bedeni - 76 -

- 77 gstererek mstehcen kavramn dntrdn ve kendi etiini kurduunu belirtir. Bu tr deneysel abalar genelde dneminde ilgi grmesine ramen, bu yaptn yarglanmasnda ahlaki deerler etkili olmutur. Film, 1968de Cannesda gsterildiinde seyirciler koltuklar jiletlemi ve barp armtr. Schneemann, bu tepkinin nedenini, istedikleri erotik, fallusmerkezli dzenei tatmin etmemesi olarak aklar. Schneidera gre (1997:78) bakn idi edilme karmaasndan yola kan fallus merkezli ekonominin yadsnmas, bu dlamann nedenlerinden biridir. Ayn balamda film, pornografik fetiletirmenin dzeneinin dnda yer alr. nk birok yazara gre pornografinin ileyii, idi edilme karmaasyla anlalabilir. Kadn, simgesel eksiklii ile fetiistik bir biimde fallusun yerini alr. Fallus dier gstergelerle yer deitirebilen herhangi bir gsterge olarak pornografideki dier gstergelerin zerinden okunduunda ise temel gnderen konumunu yitirir. Meat Joy (1964), performanslarn Schneemann tarafndan atlan tavuk, balk ve et iinde devinmelerini ieren orjiye benzer bir almadr. (Resim 4.23) Zilleti ieren, bedenlerin snrlarnn yitirildii bir tr karnavala da benzetilebilir. Performanslarn biraradal, seyirciyle yaknlklar, 60l ve 70li yllarn ideal komn kavramyla da ilikilidir. Schneemann, 1991 yllnda gerekletirdii Vespers Stampede to My Holy Mouth adl videosunda kendisini bu kez de kedisiyle seviirken grntlemitir. Rebecca Schneider (1997:50), bunu doayla zdeletirilen kadna, kltrel yarglara ve kltrn doay kurgulad trden bir doaya kar bilinli olarak ilenen bir su eklinde yorumlar. Bu balamda kadn, her zaman kendisini kurgulayan temsillerin ya gerisinde ya da nnde durarak kendi temsillerinin yannda yer alan bir temsilden ibarettir. Schneemann, ataerkil temsiliyetin mimesisi sayesinde ataerkil temsilleri temellk ederek bir eletiri getirmeyi amalar. Interior Scrollda (1975), bedeniyle (kimi zaman rahim ve vajinasyla) kadnlarn ataerkil dzenle yitirdikleri doa ve ana tanrayla balarn yeniden kurma abasna girer. (Resim 4.24) lksel, zc bir beden anlay, cinsiyetin kurulan, yaplan ve performe edilen deil, doal bir doa anlayna sahiptir. Ylan, kozmik enerjiyi ve girdab, embriyoyu koruyan ve besleyen diil rahmi simgeler (Schneemann, 2003:251). Vajinasndan kard ylankavi kad Torah, gbek ba, dil, akl, an kulesi ve gkkuana benzeten sanat, tarih ncesinden kalma ylan biimli ana tanra simgelerinin kadnlar tarafndan bedenlerine benzedii iin resmedildiini dnr. Ylan ve vajina arasnda mitolojik ilikiler kurulur. - 77 -

- 78 Kutsal bilgi kayna olan vajina, dourganln ve arzunun gizeminin kaynadr. te yandan bu ylan biimli katta yazanlar, kadn sanatlarn erkek egemen sanat dnyasndan dlanmalarn anlatr. Schneemannn metninde geen ve kadn sanaty aalayp tler veren ynetmen Anthony McCalldur. Anlatlanlar da gerek bir deneyimdir. Mutlu bir adamla karlatm / Yapsalc bir ynetmenle. / ()dedi ki: / () izleyemeyeceimiz baz filmler var: / kiisel kuru grlt / duygularda srar / sert bir duyarllk / kiisele eimlilik / resimsel karmaklk / youn bir yap / ilkel teknikler / ()dedi ki; denk arkada olabiliriz / Denk sanatlar olmasak da (Schneemann, 2001:33-35). Bylece kadn sanatlarla zdelenen duygusallk ve karmak teknik, salt biimle uraan aklc sanata gre deersiz bulunurken, kadn ve erkek sanatlarn arkada kalsalar da asla eit olamayacaklar ynetmenin azndan aklanr. Schneemann, Robert Morris ile gerekletirdii Site adl performansnda Monetnin Olympia adl yaptn temellk ederek Majay yeniden canlandrr. (Resim 4.25) i snfndan bir fahie olan Majann seyirciye dorudan bakyor biimde resmedilmesi, zamannda kkrtc ve rahatsz edici bulunmutur. Morris, performansnda bir inaat iisi gibi sahneyi kurmaktadr. Etkin eril sanat, edilgen bir kadn imgesi yaratmaktadr. Ancak burada performansn birlikte gerekletirdii sanatnn Schneemann olmas tesadf deildir. Kadnn Bat sanatndaki baklan nesne olarak yerini eletiren tavryla, bakn ve eylemin tarafnda olmas dnemin feminist eletirisiyle paralellik iindedir. Kadn, kendisini seyirlik bir nesne olarak alglar. Kendi bak izlenen olmay pekitirmek zere dzenlenir ve iselletirdii baktan kurtulmas gtr. Ancak orijinal tablodaki Afrikal kadnn performansta yer almamas, 60l ve 70li yllarda rk konusunun birok sanat tarafndan zmlenmediini gstermektedir. Sanat tarihiyle hesaplamay baka almalarnda da srdren Schneemann, Czanne, She Was A Great Painter (1976) adl kitabnda sanat tarihinin feminist bir eletirisini yapar. Naked Action Lectureda (1968) dorudan sanat tarihinin erkek egemen bir sylem olmasn, nesne / zne, beden / zihin gibi ayrmlar ve kadnlarn sanat ve sanat tarihi olarak yetke sahibi olamamalarn eletirir. Schneemann dier sanatlara gndermeleri sadece eletirel olmayp, bakalarnn ilerini bir tr diyalog veya adama amacyla da temellk ettii olmutur. rnein boya ve kanla karda kalp eklinde izler yapt Mendietann tekniini yineleyen Hand Heart for Ana Mendieta (1986), Mendietaya adanmtr.

- 78 -

- 79 Schneemann birok kez sansrle karlamtr. Paristeki Meat Joy performans srasnda bir adam onu bomaya kalkmtr. 1968de Chicagodaki Vietnam Sava kart performans hkmet tarafndan engellenmi, 1985de Fuses gsteren grevliler tutuklanm, S.S.C.B.deki gsterimi de defalarca engellenmeye allmtr. Meat Joy adl iini gerekletirdikten sonra tehirci olmakla, sadece erkeklerin ilgisini ekmekle ve Fluxus ve Happening camiasnda soyunarak yer alabilmekle sulanmtr. Zaten Fluxusun babalar tarafndan da dlanan sanat, Yoko Ono, Shigeko Kubota ve Hannah Wilke gibi tepkiyle karlanmtr. 1976da Lucy Lippard, kadn sanatlara uygulanan ifte standarda tepkisini yle dile getirmitir: Erkekler, gzel ve seksi kadnlar ntr nesneler veya yzeyler olarak kullanabilirler, ama kadnlar kendi yzlerini veya bedenlerini kullandklarnda narsisizmle sulanrlar. () Kadnlarn hala yapamadklar baz eyler var. () 1970de V. Acconci gs kllarn yakp, () penisini bacaklarnn arasna sktrdnda ayn patrt kopmamtr (aktaran Schneider, 1997:35). Bu adan, sorun plaklktan ok, znenin cinsiyeti, kendi eylemi ve seyirci karsndaki yetkesidir. te yandan Schneemann, genel gzellik anlayna uyan bir bedene sahip olmas nedeniyle, stereotiplere uyan ve dolaysyla aslnda erkek bak asndan herhangi bir tehdit oluturmayan bir kadn olarak kadnln zn arama hakkna sahip olduu iddiasyla iddetle knanr. Schneemann ise, narsisizm sulamalarn Fuses gibi ilerinde kendisini grmediini syleyerek yantlar. Beni hile, yalan, artmalar ve gsterile evreleyen bir kltrde kendimi kullanyorum. () Gerekten yaanm hayat kullanmak, yaadm ve izlenen ile grnen arasndaki duyusal ve kavramsal ilikiyi grmemin tek olanadr. () Dnya, fallik bir biimi yanstan byk bir vulvadr, tersi deil (aktaran Rahmani, 2001:151). Kadn performans sanatlarnn birou, kendi kiisel deneyimlerinden ve mevcudiyetlerinden yola kan almalar yapm, kendilerini ortaya koymay konuan bir zne olarak ataerkil iktidara ve temsiliyete kar kmak iin politik bir yntem olarak tanmlamlardr. Kadn performans sanats, kendi temsilinin yannda bir temsil olarak dikilirken, bakn ve eylemin sahibi olarak varolur. Schneemann kendi bedenini kullanmasn aklarken; resim-yaplarmn (paintingconstruction) bir uzants olarak kendi bedenimi kullanmak, kadnlarn erkekler gibi davrandklar, erkeklerin izdii yol ve gelenekler dorultusunda yarattklar lde Sanat Kulbne alnmalarn salayan psiik alann iktidarna meydan okuma ve tehdittir, der (aktaran Banes, 1993:226-227). Schneemann, modernist sanatn tarafsz, mesafeli ve nesnel - 79 -

- 80 olma iddiasna kar kar ve almalarnn, idealletirilmi (ounlukla eril) soyutlanm benlik veya yaratlm benlik mitolojisiniykmay amaladn syler. Varoluu olmak yerine varolmak, nesne olmaktansa nesne yapmaktan yana olan Hannah Wilke (2003:256), verdii standart pozlar ve plakl kullanmas nedeniyle Schneemann gibi varolan kadn temsillerine uymakla, kendisini arzu nesnesi gibi sunmakla, tehircilikle ve narsisizmle sulanmtr. Ancak kendi kanserli bedenini lmnden nce gerekletirdii ilerde kullanmas elbette durumu deitirmitir. Nitekim kendini fotoraflamaya da, annesinin hastal srasnda onun yaralarna sahiplenerek balamtr. (Resim 4.26) Kadn bedenini kullanmann kadn yeniden fetiletirme, doa ve bedenle zdeletirme ve politik belirsizlik (Lippard) gibi tehlikeleri olduunu dnen feministler olduu gibi, kadn nesneden zne konumuna getirip kendisi adna konutuu ve olumsallkla tanmlad iin onaylayanlar da vardr. Wilke bedenden nefret etmenin, kapitalist ve totaliter toplumlarca bireyleri denetim altna almak ve bir i ahlak yaratmak zere alandndan ve ekonomik bir kar salanmayan trden bir beden temsilinin tepkiyle karlandndan sz eder. Her eyden nce kendimi kullanmak asla narsisizm deildir. nk ben ldmde yapt yaayacak ve bylece salt bir kadn figr olacam, derken, kendini sanatnda bir imge olarak grnen Wilkeden ayrr (aktaran Jones, 1998:185). Kadn plakl erkekler tarafndan resmedildiinde belgelenirken, kadnlar bu ideolojiyi kendilerine ait bir biimde yarattklarnda unutulurlar, diyen Wilke, erkeklerin yaratt n anlayyla bir tr oyun oynayp, sanat tarihindeki n kadna gndermeler yapar ve bu dili sorgular (aktaran Freuh, 2001:578). Wilkenin plakl, sanattaki plakl bir maskeli balodaymasna yineler. Buna en iyi rnek, What does this represent what do you represent? balkl fotoraftr. (Resim 4.27) Bacaklarn ayrp oyuncak silah (fallik simge, iddet) ve Mickey Mouselar arasnda plak olarak oturan Wilke, dorudan temsiliyet sorununa, Courbetnin Lorigin du Monde, Duchampn Etant Donns ve benzeri birok yapta gnderme yapar. Temsil edilen, kadnn bakn nesnesi olmasdr. Mulveyin formlletirdii baklan olma kavramnda kadnlarn erkek baknn skopofilik veya fetiist nesnesi olmas, erkein idi edilme karmaasyla ve bu korkunun giderilmesi iin kadnn fallus olarak grlmesiyle aklanr. Bylece eksiklikle tanmlanan kadnlar, grnen ve poz veren olarak, erkekler ise eylemin tarafnda dnlr. Bu balamda SOS, moda fotoraflarndaki modellerin parodisini yapar. Hannah Wilke: Super-T-Art adl iinde ise

- 80 -

- 81 kendisini bir aziz ve sa olarak kurgularken, yaratt imgenin bir kadn tarafndan

yknldnde dinselden ok cinsel armlar ierdiini gsterir. Hannah Wilke, P.S. 1da gerekletirdii performalist otoportre fotoraf ve video serisinde kendi n grntlerini Bat felsefe, yazn ve sanat dnyasndan nemli kiilerden yapt alntlarla birlikte sunar: Exchange Values (Marx) (Resim 4.28), Opportunity Makes Relations As It Makes Thieves (Goethe), His Farced Epistle (Joyce), What does this represent what do you represent? (Reinhardt), vd. Bylece eril yetkeyi ve iktidarn sylemini temellk eder ve kadnla ilikilendirir. Temellk edilen cmleler beden, bak ve temsiliyet sorunu zerine dnmeye yarar. I Object (1977-78) adl iinde dorudan Duchampn Etant Donnssini temellk eder. Uyuyan Gzel gibi edilgen uzanan kadnn ve biimsizletirilmi cinsel organnn onda dehet uyandrdn syleyerek bu almaya tepkisini gsterir. Duchampn resmindeki kadn gibi uzanan Wilke, fotoraf kitap kapa gibi tasarlam ve ekercinin Anlar* adn vermitir. (Resim 4.29) Bu da Duchampn adnn okunuuyla oynayarak, kendisini Marchand du Sel (Tuz Satcs) eklinde adlandrmasna bir gndermedir. Wilkenin kadn kavramn daha ileriki yllarda (80ler, 90lar) yapld anlamda yapbozuma uratt sylenemese de ve hatta genel olarak birok eletirmen tarafndan zc bulunsa da, gnmzde ilerini, mimesis ve kadns narsisizmin kodlarnn performatif yinelenmesi asndan okumak olasdr. Wilke, Lacann La femme nest pas (kadn yoktur) cmlesini hayata geirerek kadnlarn erkeklerin bir belirtisi olmasyla oynar. Ancak mimesisini yapt temsiliyet biimlerini yinelerken ayn zamanda daha ileri giderek bamsz, kendi kaderini belirleyen bir zne olur. Bylece mimesisi eril sylemin maskesini drmeye yarar. Narsisist, mitolojideki ykde olduu gibi kendisini teki olarak retir. Nitekim Wilke, kendi bedenini sanat nesnesi haline getirerek, sanat ve nesnesi arasndaki klasik mesafeyi narsisistik bir krlmaya uratr. Kendini bir metafora, gstergeye ve resme dntrr. Uykusunda bile poz verdiini syleyen ve Ayaa kalk ve kendi klien ol diyen Wilke, sanatn da bu klie pozlar zerinden yaratr. Craig Owensa gre, poz vermek kendini
*

Memoirs of A Sugargiver: Burada Wilke, kadn sanatnn sanatn erkeklere gre daha az ticariletirdiini, verdiini belirterek, Duchampn tuz satcs ile karlatrr.

- 81 -

- 82 donmu ve devinimsizmiesine, yani bir resimmiesine tekinin bakna sunmaktr. Lacan iin pozun stratejik bir deeri vardr: poz, bakn neden olduu devinimsizlie yknerek ve gcn geri yanstarak bak teslim olmaya zorlar. Pozla karlatnda bakn kendisi devinimsizleir (aktaran Jones, 1998:154). Ayn ekilde Wilkenin abartl erotik pozlar da, bakn eyletiriciliine bir yanttr. Merleau-Pontynin fenomenolojisinde olduu gibi, baktan nce kendisini nesneye sunan bo bir zne yoktur. teki, znenin bakn kurar. teki, zne gibi etkin, zne de ayn zamanda nesneletirilendir. Wilke, almalarnda sadece kendi bedenini kullanmaz. Kimi zaman heykel ve nesneleri bedeniyle beraber kullanrken, kimi zaman da bedenini bir heykel ve nesne olarak kurgular: So Help Me Hannahda yksek keleri heykel kaidesi gibi dnlrken, SOS Stratification Object Seriesde bedenine sakzdan yapt erotik nesneleri yaptrr. (Resim 4.30) Anatomiyi plastik bir kurgu olarak yorumlar. Kendisini cowgirl, vamp, film yldz, Mslman kadn biiminde bir maskeli balodaym gibi grntlerken, kadnln, genel olarak cinsiyetin Butlern syledii gibi performatif bir olgu olduuna da iaret etmi olur. eitli kadn imgeleri, yknlen ve adlandrlmann tesinde bir z olmayan gstergelere dnr. Wilke, ayn zamanda Yahudi bir sanat olarak kimliklerin ve adlandrlmalarn tehlikelerine de dikkat eker: Starification / Scarification* diye adlandrd din, rk, snf ve cinsiyet ayrmclna neden olan yaftalar faizan bulur. Wilke, gvdesine yaptrd sakzlarla, Afrikal kadnlarn vcutlarnda atklar yaralardan yola karak, bedeni adlandrmann faistliini ve ruhsal yaralara dnmesini anlatr. Ayrca Afrikal kadnlarn gzellemek iin kendilerini yaralamalarn, ada kadnn gzelleme kaygsyla ilikilendirir. Batdaki kadn imgesini bedenlerinde gerekletirmeye alan kadnlarn isel yaralarnn dsallatrlmas temsil edilir. zellikle Amerikal kadn ve sakz metaforu, kadnn sakz gibi kullanlp atlmasna, biimi ise vulva ile penis aras bir form olmas asndan kadnn eksiklikle tanmlanmasna bir eletiridir. Son sergisi INTRA-VENUS (1992-93), daha nceden yapt ileri kanserli, yal ve bitkin bedeni tarafndan yineler. (Resim 4.31) Sergi, fotoraflardan, sulu boya otoportrelerden, tbbi nesnelerden ve kemoterapide yitirdii salarla yapt imgelerden oluur. Sanat artk eski gzelliini yitirmi lme ve hilie yakn bir imge haline gelmitir. Bu tr almalar, Jo Spence ve Nancy Fried gibi ataerkil kadn temsillerini eletiren baka kadn sanatlar
*

Yldzlama / yaralama. kinci Dnya Sava srasnda Yahudileri iaretlemek zere kullanlan Davud yldzlarna gnderme yaplr.

- 82 -

- 83 tarafndan da gerekletirilmitir. Serginin ad, hastaln, tbbn nesnesi olmu bedeni intravenous (damardan) istilas ile gzellik ve ak tanras Vens arasnda bir kelime oyunudur. Daha nce Portrait of The Artist with Her Mother (1978-81) adl almasnda annesinin hasta bedeniyle yaralarn simgesel olarak sahiplenerek kendi portresini temsil eden sanat, bu kez kendi ameliyat yaralarn tar. Ancak lmle yzleirken mizah ele alr. Freudun narsisizm anlayndaki narsisizmin zaferi kavram u ekilde aklanr: Mizahn zgrletirici, ama ayn zamanda da byklk ve yceltme yan vardr. Byklk, aka narsisizmin zaferinde, benliin yaralanamazlnn muzaffer iddiasnda yatar (Isaak, 1997:223). lmn gereklii, mizahn ve devam eden mimesisin hafifleticiliiyle kendine acmann tesine tanr. Beden bir imge olarak kurgulanmay asla brakmaz. Hastal srasnda bu ileri yapmann ona iyi geldiini ve bedenini hala sevdiini syleyen Wilke lm bir tr mizah ve doallkla karlar. Sonu olarak Wilkenin ve Schneemannn sanatna bakldnda, bedenlerini

kullanmalarnn ve sanat tarihindeki kadn imgesiyle srekli eletirel bir diyalog iinde olmalarnn ilerini gerekletirdikleri dnem asndan gereklilii veya anlamll varsaylabilir. Narsisist olduklar iddias ise, mimesini yaptklar eril sylemin eletirisiyle hafifletilebilir. Schneemannn performanslarnn, kadn ve sanat olmakla ilgili birok sorunu gndeme getirip, temsiliyete ve baka ilikin birok soruyu yeniden ele almak asndan nemi yadsnamaz. Ancak dneminde geerli olan, bugn de hala takipileri bulunan doa, ana tanra gibi zc yaklamlar geerliliini yitirmitir. Wilkeyi narsisizmin tesinde mimesis, poz ve performatif zne asndan yeni bir okumaya tabi tutmak, beden temsillerini anlamak asndan yararl olabilir.

- 83 -

- 84 4.4 Arzu, Mahremiyet ve Parodi: Tracey Emin, Sarah Lucas Mahremiyet, allm ve sradan halimizdir. Gndelik yaam, (plerimizin, kalnt ve dkntlerimizin biriktii tortul yaam erteleyen ve yeniden dren) bir bayalktr. Ancak daha nemlisi bu bayalk, ayn zamanda varoluunu kendi itenliinden alsa bile, iinde yayor ve yaam olduu anda btn kurgusal biimlendirmeden syrlr. (Maurice Blanchot) (aktaran Lebovici, 2004:18) Kadn sanatlarn incelendii bu blmde son olarak yBa (Britanyal gen sanatlar) arasnda yer alan ve 1990l yllarn Bat sanatnda ne kan Tracey Emin ve Sarah Lucas ele alnacaktr. Bu iki sanat hem bir dnem birlikte almalar, hem de kendi bedenlerini kullandklar ilerin medya tarafndan poplerletirilmesi asndan sklkla birlikte anlrlar. kisi de, nclleri olan 1970li ve 80li yllardaki feministlere benzer olduu kadar farkl biimlerde de mahremiyet, kendilik ve cinsiyet konularna ilerinde yer verirken, parodi ve pasti* kavramlarn gndeme getirirler. Tracey Emin, sanatla ilgisi olmayan sradan halkn bile skandallar ve 150,000 luk yata sayesinde haberdar olduu medyatik bir kiiliktir. Boy Georgela almas, Vivienne Westwood reklamnda kmas (Resim 4.32), David Bowienin ilgisi gibi konularla 90larn gndeminden eksik olmamtr. Defalarca tehircilikle sulanan Emin elbette trnn ilk rnei deildir. Sanatnn kendini ne kararak reklamn yapp kendini pazarlamas, Warhol ve Daliden beri karlalan bir olgudur. Sanat, bylece dier gstergeler arasnda baka bir gsterge veya bir tr marka olarak yerini alr. Kiisel tarz, pazarlanabilir eylemi bedeni piyasaya sokar. Emin, sanat tarihi ve kendi kiisel tarihi arasnda bir oyun oynarken temsiliyetin temsilini yapar. Kendi bedenini temsil etmek, toplumsal kurgulardan, sanat tarihindeki tm kadn imgelerinin toplam bir ikonografiden ayrlmad gibi, kendi iinde katlanan bir temsiliyet biimini de ierir. Bylece temsil edilen; benlik, nceki temsiller ve sanat yaptna dnen benlikle ilgili kurgularn birbiriyle ilikisini grnr klar. Kimlik ve tarih, Eminin pastiinin bir paras olur. iirsel ve otantik tarz ise, popler olanla (ikinci snf Hollywood melodramlar veya pop mzik) yksek kltr (Edvard Munch) birletirirken, mahremiyet ve cinsiyetle ilgili birok soruyu da gndeme getirir.

Pasti: Edebiyatta, sinemada, mzikte veya grsel sanatlarda nceden kullanlan eski bir biimi, parodideki eletiri esi olmadan yeniden kullanmaya verilen addr. Quentin Tarantinonun kung-fu veya ucuz roman filmlerinden Mozartn barou kulland ilere kadar birok rnei bulunur.

- 84 -

- 85 zyaamyksnden kaynaklanan sanat yapt, yaznda ve grsel sanatlarda birok kez dnsel anlamda sorunsallatrlmtr. Foucaultnun tarihsel izleini izdii gibi kadim Yunann kendini bil mottosundan azizlerin itiraflarna, Rousseaudan psikanalize rneklendirilebilen benlik anlatlaryla, yaam bir anlatya, benlik ise denetim altna alnan bir kurguya dnr. Foucault, cinsellikle ilgili itiraflarn ve psikanalizin, insann kendisi hakknda bir hakikat retme mekanizmas yarattndan sz eder. Bylece cinselliin, gizli bir benlik hakkndaki gerekleri ortaya kard dnlr. Deleuze, gizli bir benden, sylenemeyenden veya derinliklerden sz eden sahiciliin anlatsna ve mahremle ilgili bir sanata kar karak, yaamn hibir sanatsal forma indirgenemeyeceinden sz eder. Bu balamda znesiz bir mahremiyetten bahseden Deleuze iin birinci tekil ahs zamiri bir kurgudur (Zaoui, 2004:43-58). Roland Barthes ise bir syleide, en etkili marjinalliin bireycilik olduunu savunur ve bunu burjuva liberalizminden ayrr. Sadece bedenim, bilime, modaya, ahlaka ve tm kolektivitelere kar bir tavrdr diyen Barthesa gre ancak beden sayesinde eitli sylemlerin hegemonyasn snrlandrmak olanakldr (Miller, 1997:102). Jean Rhys ve Jean Genet gibi yazarlara benzer biimde bir sahicilikle, yaamn sanatsal bir anlatya eviren Emin, Nietzschenin szn ettii anlamda yaamn dntren ve yaratan bir sanatdr. Gemii malzeme yaparken ayn zamanda imdiki zaman gemiten deil, gemii imdiden yorumlamaktadr. Gizli bir ben yerine performatif bir kimlik oluumunu ortaya koyan sanatnn kendini gerekletiren bir kadn olarak da yaama ve dnme olan inanc gzden kamaz. Tarihin tesinde bir imdiye, ana inan, kendini eylemleriyle gerekletirme, bir bakma modernizmin mirasdr. Emin, itiraf ve mizansen arasnda zel olan kamusal alann bir malzemesi olarak rahatlkla kullanr. Mahrem alann doal bir dorudanlkla aar. lerinin kendisinden yola kmasna ramen kendisini ap, bakalarnn da kendilerini ilikilendirebildikleri bir dzleme ulatn syler (Barber, 2001:26). Dilinin yerel gndelik konuma diline ve argoya yaknl izleyicinin onunla zdelemesine, empati duymasna yol aar. Bu zdeleme, sanat yapt, sanat ve zel hayat arasndaki ayrmlar yok saymaktadr. Gemiiyle ilgili tecavz, intihar giriimi, cinsel taciz ve krtaj gibi ac veren anlarna deinirken, yaamn bir anlat olarak yeniden kurgular. rnein Margatete gen bir kzken bana gelenleri dile dkmesi veya kendi yaamna benzer biimde yaayan Margateli baka gen kzlar filminde anlatmas, kadnlarn suskun kalmay tercih ettikleri konular defalarca dile getirmekte, - 85 -

- 86 sessizlik ve utanc aarak kurban psikolojisini reddetmektedir. Bu konular birok kez Eminin yaptlarnn konusu olur ve adeta katharsis* yaarcasna defalarca anlatlr. (r: Tracey Emins CV. Cunt Vernacular, 1997) Riding For A Fall (1999) sanatnn ilk genlik yllarnda aalanp, ac ektii sahil kasabasna muzaffer dnn gsterir. Margate sahillerinde eee binilirken, Emin at stnde gl ve ekici bir kadn olarak geri gelir. Arka planda popler bir mzik tr olan Ska kullanlr. David Bowie, iirsel anlatm nedeniyle Emini Mike Leigh tarafndan uyarlanm bir William Blake olarak grr. Townsenda (2002:92) gre, Eminin kendini sanatnda temsil etmesi, bellein travmasnda sabitlenmitir ve benlik, yitirilen ve asla dzeltilemeyecek bir gemi tarafndan dntrlmtr. Emin, toplumsal altyapsn ve kadnln sanatn dnda tutmayarak, kk bir sahil kasabasndan gelen, ii snfndan bir kadn olduunu vurgular. Bylece snf ve cinsiyet tanmadn ileri sren yksek sanata kar kar. te yandan, kendini rntgenleyen bir zihniyetle didikleyip, kamuya tm zel yaamn sunan kadnlarn yer ald televizyon programlarndaki smrlen zyaamyklerinden ayrlr. Emin, medyatik olmasna ramen, bir kadn olarak benliini paralamaktan ok, direnmek iin zel yaamn rahatlkla sanatna malzeme yapan bir sanatdr. Burada sz konusu olan, yaamnn gereklerini tek tek ortaya dkme abas deil, gemiin estetik bir anlat olarak yeniden kurgulanmasdr. Kendini ifa etme, sanatnn alamet-i farikas haline gelir. zyaamyksnden yola karak kendini temsil etmek ve imgenin yaratcs olmak, kadnlara verili kimlik ve yaantlarn tesinde silinmeyi ve sessizletirilmeyi kabul etmeyerek kendini kurgulamay salar. Claire Macdonald, otobiyografi ve kadn sanatlar arasndaki ilikiyi anlatan makalesinde kadn sanatlarn temsiliyetin nesnesinden yaptn znesine dnmek iin gsterdikleri abadan ve yapttaki mevcudiyetleriyle hem kadn, hem de sanat olarak etkin failliklerini ortaya koymalarndan sz eder. 90l yllarda Batl bir sanat olarak Emin, bamszln, bir zne olarak yaamn kuruunu, kendi imgesini yaratp zgrce varoluunu savunmasn gerekletirir. Rosemary Betterton (2002:23), Eminin ilerindeki mevcudiyetini eit olarak tanmlar: Portre; sanat yaptnn maddi formu ve yazl bir metin iinde sanatnn kendisi. Bylece Emin, temsil, yaanm deneyim ve sanatta kendiliin kurulmas arasndaki ilikileri sorgulamaktadr. Outside Myselfde (Monument Valley) (1994), stn aplikeyle iledii bykannesinin koltuunda oturarak
Katharsis: Yunanca anlam arnma, temizlenme olan kelime, Aristotelesin Poetikas ile birlikte sanatta kullanlmaya balamtr. zleyicinin tragedya izlerken yaad zdeleme, rahatlama, arnma duygularn anlatr.
*

- 86 -

- 87 kendi yaam hakknda yazd kitab, Exploration of the Soulu okurken hem metin olarak hem de imge olarak kendisini temsil eden sanat, kulland aplike tekniiyle de feminist ncllerine benzer. (Resim 4.33) Exploration of the Soul, belgesel bir sahiciliin yan sra, kendini kefetmek ve yaama dair estetik bir kurgu halini alr. Beden ise, bir anlatyla ve baz kodlarn yinelenmesiyle performatif olarak retilir. Eminin mahrem yaamndan yola karak oluturduu ilerden Everyone I Have Ever Slept With 1963-1995 (1995), birlikte olduu kiilerin adlarnn, kendi ikiz erkek kardeinin ve krtajla aldrd iki bebeinki de dahil olmak zere bir adrn iine aplike ilenmesinden oluur. (Resim 4.34) Bu yapt, genelde kadn cinselliinin bamszln elde etmesi biiminde yorumlanmtr. adrn iine bakmak ayn zamanda tekinin yaamn dikizleme ve bir ifaate tanklk etme duygusunu beraberinde getirir. adr, doum ncesi ana rahmindeki huzur ve snma gibi armlar ierdii gibi, sergilenmek zere eitli lkelere gtrldnde, yolculuklara ve gebelie de gnderme yapar. My Bed (1998), sanatnn kendi yatan, kullanlm kondomlardan, kirli i amarlarna, sigara ve iki ielerinden, giyilmi oraplara birok nesneyle beraber sunumudur. (Resim 4.35) Mevcudiyetin izleri, terkedilmilik, atlmlk ve bedenin namevcudiyetini ieren bu yerletirme, en mahrem alana ait yata kamusal alanda sergiler. Kiisel travmalarn izlerini artran bu yatak, yanndaki valizle yerinden edilme ve evsizlik gibi temalara da gnderme yapar. Sanat tarihinde Rauschenberg ve Rachel Whiteread gibi birok sanatnn yataklar gibi Eminin yata da, sergilendii andan itibaren ona ait deildir. Zaten kendisi de, ii satn alan Saatchinin yata olduunu syler. Ancak yatak, bir yapt olarak her trl dolama ve yeniden retime aktr. rnein Xi Jianjun ve Cai Yuan adl iki sanat, Eminin yatana yar plak atlayp yastk sava yaparak yapta mdahale ederler. Bir erkek sanatya kyasla daha fazla zel yaamla ilikilendirilen Eminin ileri itiraf ve kadnlarn zyaamykleriyle ilikilendirilebilir. Birok feminist yazar, kadnlarn zyaamyksyle ilikilerinin erkeklerden farkl olduunu belirtir. ocukluk anlar, kolektif bilin, itiraflar, znellii ve kendilii kurgularken, paral anlatm biimi (Eminin anlatm, Barbara Kruger veya Jenny Holzern cmlelerinden ayrlr), dil (Eminin dislektik tarz) ve imgelerin kullanm ayr bir anlam tar. kinci dalga feministlerce sklkla tercih edilen zyaamyks, temsil biimleri, toplumsal kurgular, estetik kayglar, zgnlk ve kimlik gibi konulardan ayr dnlemez. Kiisel olan politiktir slogann gnmzdeki - 87 -

- 88 deien balamnda yineleyen sanat, hayranlarna bamsz bir kadn imgesi sunar. 70lerin feminist sanatnn kiisel olan politik olarak gren yaklamndaki kolektif almaya ve paylama inan, erkek egemen sanat dnyasnn dehay ycelten, rekabeti, mlkiyeti ve bireyci ynlerine kar kmaktadr. 1980lerin kuramsal, yapbozumcu sanatna kar popler kltrden ve medyadan yararlanan bir sanat dili kullanan 90l yllarn sanatlar ise, popler kltrn bir paras olmaktan rahatsz olmayarak, kuramdan ok yaamn iinden tavr almlardr. Britanyal nceki nesil feminist sanatlardan Mary Kellynin ileri Lacandan yola kmasnn yan sra kiisel ve otobiyografik olan zelletirmeden kiisel olmayan bir uzaklkla vermeye alr. Eminin daha kiisel otobiyografik ilerinde ise, ii snfndan bir kzn ayakta kalma abalar, aclar ve kimlik araylar, gen bir kzn ergenlikten kadnla geiinin tanklnn tesinde sradan izleyiciyi bile Eminle zdeletiren ve onun medyatik bir yldz olmasn salayan bir zellik bulunur. Samimi slubu, ncllerinin didaktikliini yadsr. Eminin kulland teknikler, devam olduunu yadsmas asndan daha ok temellk ettii 1970lerde ve 80lerdeki feminist sanatlarn kulland, aplike, nak, elii, yama ii, tarihsel olarak kadnlarla zdeletirilir. (Britanyada oy hakk isteyen kadnlar tarafndan geen yzyl banda ve sonra 1970li ve 80li yllardaki feminist gsterilerde, el ii ve aplike pankartlar defalarca gndeme gelmitir.) Bu anlamda Eminin almalar, gnmzde ikinci snf muamelesi gren bir nceki nesil feminist sanatlarn el ii ve dekoratif sanatlardan yararlandklar ve zyaamyklerini kullandklar ilerinden ayr dnlemez. 1975te ortaya kan Britanyal feminist sanat projesi Feministo, eve dair nesneleri posta yoluyla takas, FENIX ise bebeklikten kadnla dair nesnelerin ve anlarn sergilenmesini ierir. Bylece toplumsal olarak kadna dair grlen her eyin, ocuk bakm, el emei ve ev yaantsnn deer kazanmas vurgulanr. Kolektif alma veya paylam, bu trden almalarn ayrlmaz parasdr. te yandan Eminin kadnlar hakknda byle bir misyonu bulunmamakla beraber, kurtarc ve bilinlendirici sylemlerden de uzaktr. O daha ok sanat tarihine mal olmu bir teknii temellk etmekte, tek anlamll yadsyan farkl bir sylem iinde yeniden kullanmaktadr. te yandan seilen nesnelerde ve sergilenme biimindeki gayriresmilik feministlerle ortak zelliklerinden biridir. Cinsellik ve kadn olmakla ilgili yapt iler, zgrletirici sylemlerle deil de, liberal bireycilikle balantldr. Nitekim Jane Beckette gre, gnmz gen sanatlarn bireycilii ve znellik klt, reklam ve medya stratejilerine daha yakndr. Bettertonn (2002:37) - 88 -

- 89 syledii gibi, kendisini snf ve toplumsal cinsiyet kavramlaryla tanmlamak her zaman toplumsal ihlal edici olmad gibi, kiisel olan da her zaman politik veya feminist olmayabilir. te yandan Emin, mahremiyet, krtaj, kadn cinsellii, cinsel iddet, tecavz gibi konular politik bir amala olmasa da poplerletirerek, Batl kadnlarn grnteki zgrlklerinin arkasndaki sessiz gerekleri dile getirmitir. Tracey Eminin yaptlar, feminizm ve feminist sanat teknikleri balamnda olduu kadar sanat tarihine yapt gndermeler asndan da incelenebilir. Buna rnek olarak Edvard Munch, Yves Klein, Picasso ve Egon Schiele gibi sanatlarn resimlerini yeniden rettii performans verilebilir. 1996da Stokholmdeki bir galeride plak bir halde resim yaparak hafta geirdii performans Exorcism of the Last Painting I ever Made, The Life Model Goes Mad fotoraf serisinde belgelenmitir. Duvarlardaki lenslerden seyircilerin izledii bu performansta, sanat ve zel alan stdyosu arasndaki ayrm ortadan kalkmtr. Bu, Acconci ve Beuysun galeri performanslarna benzer bir galeriye kapanma srecidir. Burada hem temellk ettii sanatlarla, hem de kendisiyle bir hesaplamaya giren Emin, sanat tarihindeki yeri erkek sanatlara grsel bir nesne ve canl model olan kadna sanat tarihini sorgulama olana vermitir. Canl model delirir ve edilgenlikten etkinlie geerek, onu model olarak grenlerin ilerini kendisi yapar. Picassonun modellerine ve elerine tutumunu eletiren sanatnn sonradan yapt Picaso (2001) adl ii, kullanlm bez stne iledii bacaklarn ayrp oturan glmseyen bir kadn imgesidir. (Resim 4.36) Dislektik diliyle adnn bir harfini drd nl sanatnn modelini kadnlara ait bir teknikle temellk ederek yeniden resmetmitir. Baka bir rnek olarak, hayran olduu Schieleye yapt gndermeler gsterilebilir. Bu almalarnda Emin, baktaki ve temsiliyetteki zevk esini temellk ederek, hem Schielenin modelleriyle, hem de sanatyla zdeleir. Gzdesi ikinci bir sanat da Edvard Munchtur. Homage To Edvard Munch and All My Dead Children (1998) adl, Norvete bir iskelede cenin gibi kvrlm sanatnn bedenini gsteren videoda Eminin uzun l duyulur. (Resim 4.37) I Dont Think Soda (2000) sanat Warholun Sleep filmindeki figr gibi yatanda uyumakta ve sessizlii bebek alamas bozmaktadr. The History of Painting Part 2 (1999) almas ise, sanat tarihini kadn asndan yorumlarken, gebelik testleri, ertesi gn haplar ve kullanlm tamponlar ierir. 1970lerin feminist sanatnda sklkla kullanlan kadn mahremiyetine ait bu nesneler, Judith Chicagonun Red Flag ve Menstrual Bathroomunu, Schneemannn ise Interior Scrollunu artrr. - 89 -

- 90 Son olarak incelenecek Ive Got It Allda (2000) Emin, ynla paray kendinden geercesine bacaklarnn arasna toplarken grlr. (Resim 4.38) Daha nce asllarnda yer ald moda fotoraflarnn kendi gerekletirdii ev yapm versiyonu, moda fotoraflarnn temellk edilip ironik biimde kullanlmasdr. Bylece ortaya basit bir teknikle kotarlm bir pasti kar. Polaroid format, fotoraflara ucuz, gayriresmi, basit, derinliksiz, demokratik bir hava verir. Yaptlarn ok yksek rakamlarla satm bir sanatnn zaferi; tketim toplumuyla, bulvar gazetelerindeki piyango talihlilerinin para iinde yzen resimleriyle ve kendisiyle dalga geen bir tavrla sergilenir. Tketim, popler kltr, kadn bedeni (giydii elbise modelliini yapt Vivienne Westwood tasarmdr; arkada grnen ise Ryman poetidir) ve sanat tarihine gndermelerde bulunur. Hannah Wilkenin What Does This Represent? What Do You Represent? (1979-1984) adl almasna duru olarak benzemesinin yan sra, Wilkenin temsiliyetle ilgili sorusunun ada bir kadn sanat tarafndan nasl yorumlandn grmek de olanakldr. Artk Courbetden Richtere birok erkek sanatnn temsil ettii benzer kadn imgelerine dorudan bir tepki yerine kadn cinsellii, sanat dnyas, pheli yengiler zerine ironik bir yaklam sz konusudur. Peter Osbornea (2002:50) gre Eminin bu almas, hem ekonomik, hem de cinsel zgrln kazanm modern kadnn karlat ikilemi gstermektedir. yle ki Osborne, Freudun para, armaan, bebek ve penisin bilinaltnda birbiriyle yer deitirebilecekleri dncesinden yararlanarak, parann bebek veya penis anlamna geldiini ileri srer ve Eminin stne Trk Liralar taklm gelinliiyle kotuu Sometimes the Dress is Worth More Money Than the Money (2000) adl iiyle paralellik kurar. (Resim 4.39) Eminin sanat tarihiyle ilikisi kendi resimleriyle olan ilikisinde de grlebilir. RCAdaki yksek lisansn bitirdiinde yapt tm resimleri yok etme karar alarak burjuva sanatna tepkisini dile getirir. Bundan sonra yaptn arkasndaki mellif olmaktansa yaptn kendisi olmay amalar. Burada modernist edebiyatn douunda veya Nietzschenin szn ettii tre yakn yaam yapta eviren bir tavr da sz konusudur. Ayn zamanda Eminin sonraki retim biimleri ve aklamalar gz nnde bulundurulduunda hedefinin feminist veya kavramsal sanattaki politik bir duru olmad anlalr. Lucasla beraber kurduklar Dkkan, nceki neslin kolektif retim ve sanat pazarna kar bir duru almasndan ok, alternatif sergi mekanlarnn ortaya kmasyla ilikilendirilebilir. Claes Oldenburgun The Storeunun aksine, sanat ciddiye alan bir ortam deildir. Sanat yaptnn metalamasna kar kan bu yaklamlara yaknlktan ok farkl bir bireycilik Emini tanmlayabilir. Dkkan, nceki

- 90 -

- 91 neslin kolektif retim ve sanat pazarna kar bir duru almalaryla deil, alternatif sergi mekanlarnn ortaya kmasyla ilikilendirilebilir. Eminle ayn nesilden Sarah Lucas, cinsiyet, mahremiyet ve sanat tarihine yapt gndermelerle Eminle benzer konulara deinse de, birok adan farkl bir sanatdr. Feminizme ilgisini saklamayan Lucas, Andrea Dworkin, Jacqueline Rose, Juliet Mitchell gibi feminist yazarlardan, Freud ve Lacandan etkilendiini, dilbilimin anlam ve dil zerine dnmesini saladn dile getirir. Matthew Collings (2002:21), William Hogartha benzettii Lucasn yzyl sonu post-Freudyen bir benlik ve cinsiyet ahlak, politik bir grecelik, sahicilik () hakknda yzyl yarsnn modernist varoluu ahlakn nerdiini syler. i snfndan gelen Lucasn sradan gndelik yaamdan kaynaklanan ilerinde kasvetli ve sert bir gerekilik vardr. Sofistike deil de hamlk duygusu veren yaptlar, sradan olan patetik imgelere dntrr ve snr durumu bir iddeti artrr. Salt muhalif veya ahlak olmayp, taraf tutup dierini dlamak yerine, katmanl bir temsili tercih eden Lucas, ayn zamanda tabulara ve basc sylemlere kardr. Hem kendisine, hem de topluma kzgnln ban grnmez bir duvara vurur gibi sanat rettiini syleyerek dile getirir. Toplumdaki nyarglar ve stereotipleri abartarak yeniden sunan sanat, parodiyi ve gl de ilerinden eksik etmez. En belirgin zellii olan net ve ak biimi kimi zaman szck oyunlaryla mizahla birleir. ngiliz bulvar gazeteleri, sanat tarihi ve medyadaki kadn temsillerini temellik eden Lucas, gndelik olan argoyla birletirerek tarafsz biimde sunar. Pop Artn gndelik yaamdan ve gazete sayfalarndan imgeleri dorudan eletirmeden yanstmas, endstriyel ve reklam amal seri retimi, Arte Poverann arabalar ve eski eyalar trnden malzeme kullanm, Lucasn sanatn etkilemitir. Beuysunkilere benzer nesneler kullanmasna ramen, Beuysun basit malzemeleri mitolojik, amanist veya Jungcu anlamlar yklenirken, Lucas entelektel bir karmaa yerine basitlik ve ironiden yanadr. Lucasn sanatn etkileyen dier eler arasnda Thatcher dneminde kitle iletiim aralarnn artan toplumsal etkisi ve poplerizm de saylmaldr. Lucas, insanlarn yerini tutan asemblajlar ve domestik garip, banal nesneler yaratrken her zaman karamizah elden brakmamtr. Au Naturel (1994) adl almas, eski bir yatak, iki - 91 -

- 92 kavun, iki portakal, bir salatalk ve bo bir kovadan oluarak en yaln ve gln biimde kadn ve erkek ilikisi, evlilik hayat, hayal krkl, banallik, alkanla dnm kolay yaam gibi temalar ortaya serer. (Resim 4.40) Kolay anlalr simgeler kullanan sanat, birok iinde bedeni ve arzuyu karikatrize eder. Sradan eyalarla varolan imgeleri tersine evirerek toplumun belleindeki eitli klieleri hicveder. Bitch (1995) dorudan kadn bedenini kavundan gsler ve balktan cinsel organla ngilizcede de yer alan metaforlarla yorumlar. (Resim 4.41) Souk ve nesnel estetik nesneler yerine ikinci el dkkanlardan ald nesneleri, ii snf gndelik yaamn kaba gereklii iinde, cinsiyetle ilgili kanksanm ve sradanlatrlm temsillere evirir. Rabelaisvari grotesk ve absrd bir imgelem yaptlarna egemendir. Oral Gratification (2000), sandalyenin arkalna yerletirdii sigarayla kapl beyzbol topundan gs ierir ve absrdln tesinde Freuda gndermesiyle de dikkat eker. Sigaray kulland ilerin ilk rneklreinden biri olan Where Does It All End? (19945), sigara tutan bir az gsterir. Sanat iin sigara kendini ykmak ve lmle ilikilidir. 70lerin orijinal elektrikli sprgesi, bahe cini ve arabalar da Marlborolarla kaplanr. Nobby (2000), sigarayla kaplanm bir bahe cinidir ve ii snf banliy evlerine, amatr el yapm modellere benzeyan kitsch ve emek karm bir rndr. Lucas, kaba ve sradan imgeleri in your face bir tavrla soyut ve estetik bir misyon yklemeden sanat alanna sokar. Sarah Lucas, 1992deki ilk sergisi Penis Nailed to a Boarddan bu yana srekli olarak cinsiyetin prototiplerine dair simgelerle temsiliyet konusuna deinir. Kuramsallatrlm cinsiyet yerine nihilist ve souk bir cinsiyetten sz eden sanat, ngiliz bulvar gazetesi Sporttan sapkn haberleri ve pornografik imgeleri yaptlarnda kullanmaya ekinmez. Sadist adamlar, cce fahieler, ucube plaklar nesnel bir anlayla basit el yapm tekniiyle fotokopiden oaltlarak sanatna malzeme olur. (Resim 4.42) Sport gazetesi, bedene gnderme yapan yzlerce ready-made sunar. Lucas, Sport gibi gazeteleri kullandnda, sanat seyircisinin ciddi yorumlar arayarak, bir taraf tutma gereksinimi duyduundan, oysa onun gazetelerdeki bu tr olaylar yarglamak zere kullanmadndan sz eder (Collings, 2002:26). Toplumun cinsiyeti klielerini yanstrken feminist bir ahlaklktan ok, ironik bir mesafeyle dorudan gerek hayatn sradanlndan yararlanr. Fat, Forty and Flabulous (1991), karsn iman olduu iin gazeteye verdii plak pozlarla pazarlayan adamn haberini, kadn haklar asndan eletirmeden kullanr. Onu ilgilendiren grotesk bedenin temsilidir. Erkek egemenliine tepkiden ok haberin absrdl, bayal ve hatta Lucasn deyimiyle seksilii nedeniyle kullanlmas, feminist sanatlarn 70li ve 80li yllardaki syleminden ayrlr. - 92 -

- 93 2000 ylnda Londradaki Freud Mzesinde gerekletirdii Beyond The Pleasure Principle sergisinde, mekann Viktoryen dekorasyonuna arzuya dair ironik ve absrd yorumlar getirmitir. rnein, yemek odasndaki iki sandalyeye kadn ve erkek i amarlar giydirmi, mehur divann arkasndaki duvara ise kendi gs ucunun grnd tirtl resmini bylterek yerletirmitir. (Resim 4.43) alma odas iin hazrlad bacak ve gvdeden oluan papier mach figr az ve gz fotoraflaryla kaplayarak, oral saplant, histeri, rntgencilik ve skopofili zerine bir yorum getirir. Beyond The Pleasure Principle, genel olarak lm, varolu, boluk, eros ve thanatos zerinedir. Ancak ileri hakknda eros ve thanatos - lm ve cinsellik syleminin indirgemeci olduundan yaknan Lucas, ayn ekilde sanat yapmann da yaamakla karlatrldnda indirgemeci olduunu belirtir. (Collings, 2002:77) lm ve cinsellii bir arada artran The Old Couple (1992) ise, Beckettvari bir ironi ve hilik tar. Kadn cinsel organnn dilikle temsil edilmesi vagina dentataya*, idi edici kadn cinsel organna, ana rahmi tarafndan yutulma korkusuna gnderme yaparken, cinsiyet grotesk ve nihilist bir ematizmle gsterilir. Sanat tarihini feminist bir okumayla temellk eden Lucas, Duchamp, Magritte, Jasper Johns, Gerekstclk, Neo-dadaizm, Pop Art, Arte Povera, Kavramsal Sanat ve Minimalizme cinsiyet ve beden balamnda gndermeler yapar. Kimi zaman sivri dilli ve sert, kimi zaman melodrama kayan bir anlatyla parodiletirir. Still Lifeda (1992), bir bisikleti ters evirerek, Duchampn bisiklet tekerliini anmsatr. stne koyduu bir dizi plak erkek fotoraflaryla erkek bak ve beden temsiliyetini ters yz eder. Fotoraftaki muz, elma ve ieklerle, beden hakkndaki klie simgelerle ironik bir oyun oynar. Receptacle of Lurid Things (1991), Gerekstcln Freudyen bilinalt gndermelerinin ve sanat tarihindeki nice fallik simgenin bir parodisi olarak grlebilir. Figleaf in the Ointment (1991), Duchampn Female Figleafinin (1950) cinsel armlar yineleyen, al kalpm gibi yaplan bronz heykellerin gerekten al kalptan versiyonudur. nceden bir kurgu ve estetik kayglarla retilmi heykellerin yerini, nesnenin veya bedenin plaklkla dorudan verilmesi ve mizahla kark bir gereklik alr. The Old In Out (1998) adl almasndaki klozetler, Duchampn Fontaineiyla ilikili olmasnn yan sra kadnlar hakknda bir metafordur. Is Suicide Genetic?de (1996) ise, Francis Baconun klozetlerindeki varoluu depresif yaklam nihilist bir tavrla yinelenir. Get Hold of This (1994-1995), hareket eken aldan kollarn minimalist yinelenmesini ierir. Minimalizm ve zelde Donald Juddla dalga geen

Vagina dentata: (Lat.) Dili vajina. Birok kltrn mitolojisinde yer alan bu imge, Freudun erkeklerin idi edilme karmaas kuramna uymasa da ayn korkuyu belirtmek iin kullanlr.

- 93 -

- 94 bir almadr. Entelektel elitizmi ve erkek egemen sanat ortamn eletirir. Lucas, ilerinin kavramsal olarak tanmlanmasn doru bulduunu, nk ilerinin kendi farkndalklarn tadn syler. (Collings, 2002: 55) Araba mezarlklarnda bulduu arabalar, Ed Kienholzun ilerine benzer. Soupda (1989), Gerekstclkte popler olan gz imgesini penis balarna evirir. Woman In A Tub (2000), Jeff Koonsun kvetin iinde, ba aznn stnden kesik plak porselen kadnna gnderme yapan ve yaptn adn da (Woman In A Tub, 1989) dorudan temellk eden feminist bir parodi olarak grlebilir. Feti nesnesi olarak kadn eletirdii ilerinden biri de ba olmayan kadnlar temsil eden Pauline Bunnydir. (1997) Playboy tavanlarna benzeyen figrleri yumuak ve zevk veren kadn imgesini hicvetmektedir. Allen Jonesun kadn figrlerinden oluan feti mobilyalar, Hans Bellmerin bebekleri, Picassonun nleri ilk akla gelen gndermelerdir. Lucas da k noktas olarak deilse de, altyap olarak bu etkileri yadsmaz. Nude No2, grotesk bir natrmort veya n parodisidir. Lucas, Two Fried Eggs and a Kebab (1992) yaparken deilse de yaptktan sonra, Magrittein kadn yzn n kadn bedenine dntren Tecavz (1934) adl resmiyle ilikilendirdiini belirtir. (Resim 4.44) Bu almasnda sanat, ryen yiyeceklerin yer ald avant-garde ada sanattan, Viyana Aksionismusundan, feminist sanat Helen Chadwickin kadn cinselliine gnderme yapt metaforik ilerinden veya Schneemannn Meat Joy performansndan ayrlarak, mizah ve klieyi her zamanki dorudan sade slubuyla birletirir. Lucasn kendisini fotoraflad almalar, Cindy Sherman, Gilbert ve George, Jeff Koons gibi sanatlarn kendilerini farkl bir personayla nesneletirmelerinden ayrlan, ironik armlar olan otoportrelerdir. Kendilerini temsil etmeleri, dneminin Britanyal gen sanatlarda grlen bir zellik olmasnn yan sra, nl olma abas, narsisizm veya klt, yldz kiilik olmayla ilgili olmayan sade, anlk pozlar, Lucas hakknda bir gerei gstermeye almaz. Lucas, otoportrelerinin kendisinden ok heykellere benzediini syler (aktaran Schorr, 1995:98). Bu balamda amac sahicilik deil, kendilik kavramyla oynamaktr. Sanat da, fotoraflarnn belirsizlikler ierdiinden sz eder. Srekli dnm halinde farkl kimlikler, erkeksi grnm, ergen olan ocuu salar ve botlar ile cinsiyetin yapbozumunu yaparken, kendisini bir kolaj gibi oluturur. Self-Portrait with Skull (19901999) (Resim 4.45), Hamleti parodiletirerek varolusal sorunlara deinirken, Tomfoolery (1999), klasik bir penis hasedi yorumuyla daha batan dalga geer. (Resim 4.46) Great Datesde (1990-1991) kendisini muz yerken gsteren baka bir iini, gazetelerdeki plak kadn ve erkeklerin resimleri ve absrd manetleri arasnda kolajn bir paras olarak kullanr. - 94 -

- 95 (Resim 4.47) The Lawda (1997), kendisini aldan bir televizyonun stnde Sun gazetesini okurken grntler. Erkeksi tavrlar ve oturu biimiyle, toplumsal cinsiyet klielerini kurcalar. Me Suspended 1 (1993), Alexander Calderin mobillerine benzer bir nesne haline getirdii portreleriyle kendilik ve sahicilikle oyun oynar. (Resim 4.48) Kendi imgesini oaltp kimliin heterojenliini gsterirken, sanat tarihini yorumlayarak Calderi temellk eder. Got A Salmon On No#3da omzunda bir balkla poz verdiinde ise, kadnla ilgili aalayc szler ve fallik simge olarak balk sz konusudur. Human Toilet II ve Human Toilet Revisited (1990-1999) Lucas tuvalette grntler ve sradanlkla nihilizmin bir imgesini sunar. Portrait With Fried Eggsde yumurtadan gsleriyle bedenin parodisini yapan sanat, ayn ironiyi Chicken Knickersda bedenine ilitirdii tavuktan i amar veya cinsel organla srdrr. (Resim 4.9) 1999da lm, cinsellik, cinsiyet belirsizlii, sigara, grunge, modernizm, gndelik yaam gibi sklkla kulland temalar yineleyen kendi portrelerini sat ve reklam amal oaltr. Sonu olarak, Sarah Lucasn ve Tracey Eminin sanatna birlikte bakldnda sz edilmesi gereken parodi ve pasti kavramlarna deinilecektir. Frederic Jamesonn (1992:17) pasti ve parodi ayrmna gre pasti, eski bir stili dorudan yeniden kullanrken, parodi bu yknmeye dsallk ve mizah katar. Modernist stiller, postmodernist kodlar olur ve pasti olarak kullanlrlar. Eski burjuva ideolojisinin egemenliinin yerini, belli bir toplumsal normun olmad biemsel ve sylemsel heterojenlik alr. Modernizmin mellif ve biem kavramlar, yerlerini l biemlerin taklidine brakrken, global kltrn dsel mzesindeki gemie ait biemler rastlantsal bir oyunda yer deitiren eler haline gelir. Orijinali olmayan kopyalar esiz yaptlarn yerini alr. Bu balamda eski yaptlar temellk etme ve postprodksiyon yeni retim tarzlarn oluturur. Parodi ise, kken ve sahicilik kavramlarn yadsyarak kimlikleri oyuna aar. Doal olarak verili varsaylan zc yaklamlar dlar. Toplumsal kurgulardan ve doallatrc sylemlerden nce verili btnlkl bir kendilik yoktur. Parodi, gl sayesinde gerek ve sahici olann aslnda birer sonu olduunu ortaya koyar. Parodiyle kendilik, bir mise-en-scnee, sahtelie, stratejiye, maskeye dnr. Lucasn nesnelerindeki ironi ve parodinin yerine, Eminde kiisellik ve pasti egemendir. Emin, temellk ettii sanatlar veya teknikleri kabullenerek kullanmas nedeniyle pastie, Lucas ise, karamizah ve ironisiyle parodiye daha yakndr. Her ne kadar Eminde ironi ve mizah bulunsa da, genel olarak parodinin eletirel dsallna sahip deildir. Jamesonn pasti tanmndaki gibi mellif kavramn yadsyarak, varolan biemlerin oyununa kendini aar. Lucasn parodisi ise, kendini temsilindeki mise-en- 95 -

- 96 scnede ortaya karken, doal bedeni ve cinsiyeti dlar. Bu balamda Judith Butlern parodisini sanatnda gerekletirmi olur.

- 96 -

- 97 5. SONU Temsiliyet sorunu, iktidar ilikilerinden ve cinsiyetten ayr dnlemez. Psikanalizin fallusmerkezli sylemlerinde erkein idi edilme karmaasyla ve tekinsizlikle aklanan temsiliyetteki bak ve bedenin konumlar, kadn sanatlarn ve kuramclarn eletirilerine aktr. Mulveyin skopofili hakkndaki dnceleri buna sadece bir rnektir. Sanat tarihindeki konumlarn dntrmeyi amalayan kadn sanatlar, ilk nceleri zc denilebilecek bir yaklamla kendi bedenlerinden kaynaklanan, eril sylemden farkl bir dili ileri srerek tanraya dair mitler veya domestik yaam hakknda iler retmilerdir. Sonralar ise, kendi bedenlerini eril sylemden geri talep eden sanatlar, temsilin maskesini drmek zere temellk etme, postprodksiyon, mimesis ve parodi gibi yntemleri kullanarak grsel kodlarn yapbozumuna giriirler. Zamanla feministler arasnda ahlaki ve didaktik bir tavrn yerine oyunun, karnavaln, gln ve parodinin muhalefeti tercih edilir. Psikanalizin evrensellik iddiasn ve Oidipus genini eletiren Deleuze ve Guattarinin ortaya att yersizyurtsuzlama ve organsz beden gibi kavramlar, kadnlar iin bir ka izgisi oluturur. Mevcudiyete kk salmak yerine, olu halinde olmak farkl bir arzu ve beden politikasna olanak verir. Bu dnrlerin kadn olutan sz etmeleri, minr olann nemini vurgular. Ana Mendieta ve Orlan rneinde olduu gibi kadn sanatlarn bedenlerini temsili bu balamda da yorumlanabilir. Foucaultnun iktidarn bedeni retmesine ve cinselliin kurgulanmasna dair yapt sylem analizleri, feminist kuramclarn ve sanatlarn bedeni ve mevcut sylemleri anlamalarna katkda bulunmutur. Kurtarc ve zgrletirici olma iddias tamayan minr politika burada da karmza kar. Kadn, fallusun eksikliini imleyen bir sahtelik olarak yorumlayan Lacan ve dnce tarihini kadn asndan yorumlayarak kara deliklere dikkat eken Irigaray ise, bakn egemenliini eletirerek, kadn bedeninden yola kmann nemini dile getirir. Kimi zaman zclkle sulanan Schneemann gibi sanatlar da, gz ve beden arasndaki bu uurumu gsteren beden kaynakl iler retmilerdir. Irigarayn mimesis kavram, Sherman gibi sanatlar tarafndan hayata geirilirken, eril syleme yknr gibi yaparak yapbozumuna urattklar gsterge katmanlarn grnr klarlar. Kristeva ise, bu tez balamnda zellikle zillet kavramyla anlmtr. Tekinsizin alanna giren zillet, tekiletirilen kadn bedeniyle sklkla birlikte dnlr. Bourgeois, Kusama ve Sherman gibi rnekleri oaltlabilecek sanatlarn yaptlarnda zelil olan temsil edilir. - 97 -

- 98 -

Judith Butlern cins ve cinsiyet zerine aklamalar ise, kanksanan toplumsal cinsiyet ve cins ayrmlarn queer ve drag ile yerle bir eder. Bedeni iktidar tarafndan ilenen bo bir yzey olarak grmeyen Butler, performatif edimlerin ve yknlen tavrlarn bedeni kurmasndan bahseder. Lacann sahtelik/maske ve Irigarayn mimesis kavramlaryla da ilikilendirilebilecek parodi, znenin ve bedenin btnlkl ve doal olarak verili olmadna iaret ederek temsiliyeti oyuna aar. Cahun, Sherman ve Lucas da yaptlarnda bedenlerini birer parodiye dntrrek, sahicilik ve kendiliin olmad bir alanda toplumsal gstergelerin arkasnda bir asl gsterilenin bulunmadn kantlarlar. Kendi bedenini kullanan kadn sanatlara getirilen eletiriler narsisizm, zclk ve erotik syleme eklenme olarak sralanabilir. Kadn ycelten, ana tanra ve mitlerle zdeletiren zclk, kadnlarn konumunu marjinalletirir. Ayrca bedenin erotize edilmesi, eril bak gibi bedeni salt cinsel bir nesneye dntrme tuzan da beraberinde getirir. Bu tuzaklardan k yolu olarak ise parodi, mimesis ve temellk yntemleri nerilebilir. mge katmanlar arasnda bir deil, birok temsiliyet politikas oluturulabilir. Kadn ve erkek gibi kavramlar metafizik ikili kartlklar biiminde alndnda, tek bir kadndan veya tek bir tavrdan sz etmek kstlayc, ahlaksal ve didaktik bir yaklamdr. Onun yerine eitli konumsallklardan bahsedilebilir. Bedenleri ve znellikleri birer kurgu olarak ele alan bir tutum, direnii ve yeni retim olanaklarn dlamak zorunda deildir. Sanat ereksel ve ideolojik bir zorunlulua sokmadan farkl nerilerde bulunabilir.

- 98 -

- 99 KAYNAKLAR: ARAKISTAIN, Xabier, (2006), (Der.), For All Audiences, Rekalde, Bilbao. ARDENNE, Paul, (2001), LImage Corps Figures De Lhumain Dans Lart Du 20e Sicle, dition du Regard, Paris. ASHBY, Imogen, (2000), The Mutant Woman: The Use and Abuse of The Female Body in Performance Art, CAMPBELL, Patrick, (Der.), The Body In Performance, Contemporary Theatre Review, 10: 39-53. BAKHTIN, Mikhail, (2001), Karnavaldan Romana Edebiyat Teorisinden Dil Felsefesine Seme Yazlar, (ev.: C. Soydemir), Ayrnt Yaynlar, stanbul. BARBER, Lynn, (2001), Just Be Yourself And Wear A Low Top, Parkett, 63:24-29. BAQUE, Dominique, (2002), Mauvais Genre(s): Erotisme, Pornographie, Art Contemporain, dition du Regard, Paris. BAQUE, Dominique, (2004), Photographie Plasticienne, LExtrme Contemporain, dition du Regard, Paris. BARBER, Lynn, (2001), Just Be Yourself And Wear A Low Top, Parkett, 63:24-29. BARTHES, Roland, (1975), The Pleasure of the Text, (ev: R. Miller), Hill and Wang, New York. BARTKY, Sarah Lee, Foucault, Femininity, and the Modernization of Patriarchal Power CONBOY, Katie, MEDINA ve Nadia, STANBURY, Sarah, (Derl.), (1997), Writing on the Body Female Embodiment and Feminist Theory, Columbia University Press, NY, 129-155. BELSEY, Catherine ve MOORE, Jane, (Derl.), (1997), The Feminist Reader, MacMillan Press, London. BERGER, John, Grme Biimleri, (1995), (ev: Y. Salman), Metis Yaynlar, stanbul. BERSANI, Leo, (1986), The Freudian Body Psychoanalysis And Art, Columbia University Press, New York. BEST, Steven ve KELLNER, Dougles, (1991), Postmodern Theory Critical Interrogations, The Guilford Press, New York. BORDO, Susan, Normalisation and Resistance in the Era of the Image, KEMP, Sandra ve SQUIRES, Judith, (Derl.), (1997), Feminisms, Oxford University Press, Oxford, New York, 451-455. BORDO, Susan, The Body and the Reproduction of Femininity, CONBOY, Katie, MEDINA, Nadia ve STANBURY, Sarah, (Derl.), (1997), Writing on the Body Female Embodiment and Feminist Theory, Columbia University Press, New York, 90-113.

- 99 -

- 100 BOURRIAUD, Nicolas, (2004), Postprodksiyon, (ev: N. Saybal), Balam Yaynclk, stanbul. BOYNE, Roy, (1998), Foucault ve Derridada Feminizm ve Ayrm, (ev.: A. B. Karada), Sel Yaynclk, stanbul. BURKE, Carolyn, SCHOR, Naomi ve WHITFORD, Margaret, (Derl.), (1994), Engaging With Irigaray: Feminist Philosophy And Modern European Thought, Columbia University Press, New York. BUTLER, Judith, (1990), Gender Trouble Feminism And The Subversion Of Identity, Routledge, London, New York. BUTLER, Judith, On The Discursive Limits of Sex, GOODMAN, Lizbeth, (Der.), (1998), The Routledge Reader In Gender And Performance, Routledge, London, New York, 282287. BUTLER, Judith, Performative Acts and Gender Constitution An Essay In Phenomenology and Feminist Theory, CONBOY, Katie, MEDINA, Nadia ve STANBURY, Sarah, (Derl.), (1997), Writing on the Body Female Embodiment and Feminist Theory, Columbia University Press, New York, 401-419. BUTLER, Judith, (2005), ktidarn Psiik Yaam Tabiyet zerine Notlar, (ev.: F. Ttnc), Ayrnt Yaynlar, stanbul. CAMPBELL, Patrick, (Der.), (2000), The Body In Performance, Contemporary Theatre Review, 10: Part 3. CARR, Cynthia, (Der.), (1993), On Edge Performance At The End Of The Twentieth Century, Wesleyan University Press, Hannover, London. CELESTIN, Roger, DALMOLIN, Eliane ve COURTIVRON, Isabelle de, (2003), Beyond French Feminisms - Debates On Women, Politics And Culture In France: 1981-2001, Palgrave Macmillan, New York. CHADWICK, Whitney, (2002), Women, Art, And Society, Thames and Hudson, London. CHADWICK, Whitney, (Der.), (1998), Mirror Images Women, Surrealism And SelfRepresentation, The MIT Press, Massachusetts. CHADWICK, Whitney, Body As Subject Four Contemporary Women Artists, CELESTIN, Roger, DALMOLIN ve Eliane, COURTIVRON, Isabelle de, (Derl.), (2003), Beyond French Feminisms, Debates On Women, Politics And Culture In France, 1981-2001, Palgrave Macmillan, New York, 143-153. CHEDGZOY, Kate, Frida Kahlos Grotesque Bodies, KEMP Sandra ve SQUIRES, Judith, (Derl.), (1997), Feminisms, Oxford University Press, Oxford, New York, 455-468. CHICAGO, Judy, Woman As Artist, ROBINSON, Hilary, (Der.), (2001), Feminism Art Theory, An Anthology 1968-2000, Blackwell Publishers, Oxford, Massachusetts, 294-295.

- 100 -

- 101 COLLINGS, Matthew, (2002), Sarah Lucas, Tate Publishing, London. CONBOY, Katie, MEDINA, Nadia ve STANBURY, Sarah, (Derl.), (1997), Writing on the Body Female Embodiment and Feminist Theory, Columbia University Press, New York. COTTON, Charlotte, (2004), The Photograph As Contemporary Art, Thames and Hudson, New York, London. DE LAURETIS, Teresa, Aesthetic and Feminist Theory: Rethinking Womens Cinema, KEMP, Sandra ve SQUIRES, Judith, (Derl.), (1997), Feminisms, Oxford University Press, Oxford, New York, 27-37. DELEUZE, Gilles ve GUATTARI, Flix, (1988), A Thousand Plateaus Capitalism And Schizophrenia, (ev: B. Massumi), University of Minnesota Press, Minneapolis. DELEUZE, Gilles ve GUATTARI, Felix, (1999), Anti-Oidipus Capitalism And Schizophrenia, (ev.: R. Hurley, M. Seem, H. R. Lane), University of Minnesota Press, Minneapolis. ELLIS, Patricia, (2003), 100 The Work That Changed British Art, Jonathan Cape and The Saatchi Gallery, London. FELSKI, Rita, The Dialectic of Feminism and Aesthetics, KEMP, Sandra ve SQUIRES, Judith, (Derl.), (1997), Feminisms, Oxford University Press, Oxford, New York, 423-430. FORTE, Jeanie K., Womens Performance Art: Feminism and Postmodernism, GOODMAN, Lizbeth, (Der.), (1998), The Routledge Reader in Gender and Performance, Routledge, London, New York, 236-240. FOUCAULT, Michel, (1984), Dostlua Dair - Syleiler, (ev: C. Ener), Hil Yaynlar, stanbul. FOUCAULT, Michel, (1986), Cinselliin Tarihi 1, (ev: H. Tufan), Afa Yaynlar, stanbul. FOUCAULT, Michel, (2000), Hapishanenin Douu, (ev.: M. A. Klbay), mge Kitabevi, stanbul. FOUCAULT, Michel, (2003), ktidarn Gz, Seme Yazlar 4, (ev.: I. Ergden), Ayrnt Yaynlar, stanbul. FOUCAULT, Michel, GUTMAN, Huck ve HUTTON, Patrick, (2001), Kendini Bilmek, (ev: G. aal Gmen), Om Yaynevi, stanbul. FREEDMAN, Carl, (1995), Bollocks, Parkett, 45:108-110. GAMBLE, Sarah, (Der.), (2001), The Routledge Companion To Feminism And Postfeminism, Routledge, London, New York. GAME, Ann, (1998), Toplumsaln Skm, Yapbozumcu Bir Sosyolojiye Doru, (ev.: M. Kk), Dost Kitabevi, Ankara.

- 101 -

- 102 GOLDBERG, Rose Lee, (2001), Performance Art From Futurism to the Present, Thames and Hudson, London. GOODMAN, Lizbeth, (1998), The Routledge Reader In Gender And Performance, Routledge, London, New York. GROSENICK, Uta, (Der.), (2005), Women Artists Femmes Artistes du XXe et du XXIe Siecle, Taschen, Paris. GROSZ, Elizabeth, (1994), Volatile Bodies Toward A Corporeal Feminism, Indiana University Press, Bloomington, Indianapolis. GROSZ, Elizabeth, (2001), Jacques Lacan A Feminist Introduction, Routledge, London, New York. GROSZ, Elizabeth, Psychoanalysis and the Imaginary Body, KEMP, Sandra ve SQUIRES, Judith, (Derl.), (1997), Feminisms, Oxford University Press, Oxford, New York, 299-308. HABIP, Bella, (Der.), (1993), Kadnlk Yeniden ada Psikanalizin Bak, (ev: A.Tmertekin, B.Habip, .Mizrahi, N.kten, Y.Aksu), thaki Yaynlar, stanbul. HAMMOND, Harmony, Against Cultural Amnesia, ROBINSON, Hilary, (Der.), (2001), Feminism Art Theory, An Anthology 1968-2000, Blackwell Publishers, Oxford, Massachusetts, s. 555-560. HARRADINE, David, (2000), The Abject Identities and Fluid Performances: Theorizing The Leaking Body, CAMPBELL, Patrick, (Der.), The Body In Performance, Contemporary Theatre Review, 10: 69-87. HARRISON, Charles ve WOOD, Paul, (Derl.), (1992), Art In Theory 19001990, Blackwell, Oxford, Cambridge. HEKMAN, Susan J., (1996), Feminist Interpretations of Michel Foucault, The Pennsylvania State University Press, University Park, Pennsylvania. HELFENSTEIN, Josef, (1991), The Power of Intimacy, Parkett, 27: 33-36. IRIGARAY, Luce, (1985), This Sex Which is not One, (ev.: C. Porter and C. Burke), Cornell University Press, Ithaca. IRIGARAY, Luce, (1993), Sexes and Genealogies, (ev: G.C). Gill, Columbia University Press, New York. IRIGARAY, Luce, (1994), Speculum of The Other Women, (ev: G.C. Gill), Cornell University Press, New York. IRIGARAY, Luce, (2004), An Ethics of Sexual Difference, (ev.: C. Burke ve G. C. Gill), Continium, London.

- 102 -

- 103 IRIGARAY, Luce, How Can We Create Our Beauty?, ROBINSON, Hilary, (Der.), (2001), Feminism Art Theory, An Anthology 1968-2000, Blackwell Publishers, Oxford, Massachusetts, 313-316. IRIGARAY, Luce, The Other: Woman, KEMP, Sandra ve SQUIRES, Judith, (Derl.), (1997), Feminisms, Oxford University Press, Oxford, New York, 308-316. ISAAK, Jo Anna, (1997), Feminism and Contemporary Art The Revolutionary Power of Womens Laughter, Routledge, London. JAMESON, Frederic, (1992), Postmodernism, or, The Cultural Logic of Late Capitalism, Duke University Press, Durham. JONES, Amelia, (1998), Body Art / Performing The Subject, University of Minnesota Press, Minneapolis. KAUFMANN, Linda S., (1998), Bad Girls and Sick Boys Fantasies in Contemporary Art and Culture, (Performance For The 21st Century), University Of California Press, London. KELLY, Mary, (1998), Imaging Desire, The MIT Press, Massachusetts. KELLY, Mary, Woman Desire Image, WARR, Tracey ve JONES, Amelia, (Derl.), (2003), The Artists Body, Phaidon, London, New York, 2003, 257. KEMP, Sandra ve SQUIRES, Judith, (Derl.), (1997), Feminisms, Oxford University Press, Oxford, New York. KLINE, Katy, In or Out of the Picture: Claude Cahun and Cindy Sherman, CHADWICK, Whitney (Der.), (1998), Mirror Images Women, Surrealism And Self-Representation, The MIT Press, Massachusetts, 66-82. KRISTEVA, Julia, (1996), The Kristeva Reader, (Der.), Moi, T., Blackwell, Oxford. KRISTEVA, Julia, (2004), Korkunun Gleri renlik zerine Deneme, (ev.: N. Tutal), Ayrnt Yaynlar, stanbul. KRISTEVA, Julia, Fallusun Yabancl ya da Yanlsama ile Dkrkl Arasnda Kalan Diil, HAB P, Bella (Der.), (2003), Kadnlk, Yeniden ada Psikanalizin Bak, (ev.: A. Tmertekin, B. Habip, . Mizrahi, N. kten ve Yaman Aksu), thaki Yaynlar, stanbul, 255-281. KRISTEVA, Julia, Womens Time, BELSEY, Catherine ve MOORE, Jane, (Derl.), (1997), The Feminist Reader, MacMillan Press, London, 204-217. LACAN, Jacques, (1994), Fallusun Anlam, (ev.: S. M. Tura), Afa, Yaynclk, stanbul. LASH, Scott, (1996), Soyktk ve Beden Foucault-Deleuze-Nietzsche, Toplumbilim, Gilles Deleuze zel Says, 5: 127-137. LEBOVICI, Elisabeth, (Der.), (2004), LIntime, Ecole Nationale Suprieure Des Beaux-Arts, Paris. - 103 -

- 104 -

LEPPERT, Richard, (2002), Sanatta Anlamn Grnts mgelerin Toplumsal levi, (ev.: . Trkmen), Ayrnt Yaynlar, stanbul. LINKER, Kate, Eluding Definition, RECKITT, Helena ve PHELAN, Peggy, (Derl.), (2003), Art and Feminism, Phaidon, London, New York, 239-240. MATSUI, Midori, (2000), Beyond Oedipus: Desiring Production of Yayoi Kusama, Parkett, 59: 92-96. MERCK, Mandy ve TOWNSEND, Chris, (Derl.), (2002), The Art Of Tracey Emin, Thames and Hudson, London. MIGLIETTI, Francesca Alfano, (2003), Extreme Bodies The Use And Abuse Of The Body In Art, Skira Editore, Milano. MILLER, Nancy, Feminist Confessions: The Last Degrees are the Hardest, KEMP, Sandra ve SQUIRES, Judith, (Derl.), (1997), Feminisms, Oxford University Press, Oxford, New York, 102-103. MIRZOEFF, Nicholas, (1998), The Visual Cultural Reader, Routledge, London, New York. MOI, Toril, (1993), Sexual/Textual Politics: Feminist Literary Theory, Routledge, London. MOI, Toril, Feminist, Female, Feminine, KEMP, Sandra, SQUIRES ve Judith, (Derl.), (1997), Feminisms, Oxford University Press, Oxford, New York, 246-250. MULVEY, Laura, Visual Pleasure and Narrative Cinema, GOODMAN, Lizbeth, (Derl.), (1998), The Routledge Reader in Gender and Performance, Routledge, London, New York, 270-274. NEAD, Lynda, Getting Down to Basics: Art, Obscenity and the Female Nude, KEMP, Sandra ve SQUIRES, Judith, (Derl.), (1997), Feminisms, Oxford University Press, Oxford, New York, 442-446. OLKOWSKI, Dorothea, (1999), Gilles Deleuze And The Ruin Of Representation, University of California Press, Berkeley, Los Angeles. OWENS, Craig, The Discourse of Others: Feminists and Postmodernism, RECKITT, Helena ve PHELAN, Peggy, (Derl.), (2003), Art and Feminism, Phaidon, London, New York, 2003, 234-237. PHOCA, Sophia, Feminism and Gender, GAMBLE, Sarah, (Der.), (2001), The Routledge Companion to Feminism and Postfeminism, Routledge, London, New York. POLLOCK, Griselda, (2003), Vision and Difference Feminism, Feminity and The Histories of Art, Routledge, London, New York. POLLOCK, Griselda, Modernity and the Spaces of Femininity, MIRZOEFF, Nicholas, (Der.), (1998), The Visual Cultural Reader, Routledge, London, New York, 74-85.

- 104 -

- 105 POLLOCK, Griselda, Nude Bodies: Displacing the Boundaries between Art and Pornography, SWEENEY, Sean T. ve HODDER, Ian, (Der.), (2002), The Body, Cambridge University Press, Cambridge, 94-125. POLLOCK, Griselda, (2000), Three Thoughts On Femininity, Creativity and Elapsed Time, Parkett, 59: 54-59. PREECE, Robert, (2001), Artist over and in- the Broadsheets, Parkett, 63:50-54. PROBYN, Elspeth, Materializing Locations, Images and Selves, KEMP, Sandra ve SQUIRES, Judith, (Derl.), (1997), Feminisms, Oxford University Press, Oxford, New York, 127-130. RECKITT, Helena ve PHELAN, Peggy, (Derl.), (2003), Art and Feminism, Phaidon, London, New York. ROBINSON, Hilary, (Der.), (2001), Feminism Art Theory, An Anthology 1968-2000, Blackwell Publishers, Oxford, Massachusetts. ROSE, Jacqueline, Sexuality in the Field of Vision, ROBINSON, Hilary, (Der.), (2001), Feminism Art Theory, An Anthology 1968-2000, Blackwell Publishers, Oxford, Massachusetts, 523-527. RUSSO, Mary, Female Grotesques Carnival and Theory, CONBOY, Katie, MEDINA, Nadia ve STANBURY, Sarah, (Derl.), (1997), Writing on the Body Female Embodiment and Feminist Theory, Columbia University Press, New York, 318-337. SALTZ, Jerry, (1995), She Gives As Good As She Gets, Parkett, 45:77-86. SAUNDERS, Gill, (1989), The Nude, The Herbert Press, London. SCHNEIDER, Rebecca, (1997), The Explicit Body In Performance, Routledge, London, New York. SCHORR, Collier, (1995), The Fine Line Between This and That, Parkett, 45:96-100. SHOWALTER, Elaine, A Criticism of Our Own: Autonomy and Assimilation in AfroAmerican Feminist Literary Theory, KEMP, Sandra ve SQUIRES, Judith, (Derl.), (1997), Feminisms, Oxford University Press, Oxford, New York, 55-69. SMIRGEL, Janine Chasseguet, Freud ve Kadnlk: Kara Ktann stne Den Birka Kr Leke, HAB P, Bela, (Der.), (2003), Kadnlk, Yeniden ada Psikanalizin Bak, ev.: Alp Tmertekin, Bella Habip, rem Mizrahi, Nazl kten, Yaman Aksu, thaki Yaynlar, , stanbul, 29-58. SONTAG, Susan, (1978), On Photography, Penguin, Harmondworth. SOPER, Kate, Feminism, Humanism, Postmodernism, KEMP, Sandra ve SQUIRES, Judith, (Derl.), (1997), Feminisms, Oxford University Press, Oxford, New York, 286-292.

- 105 -

- 106 SPACKMAN, Helen, (2000), Minding The Matter of Representation: Staging The Body (Politic), CAMPBELL, Patrick, (Der.), The Body In Performance, Contemporary Theatre Review, 10: 5-23. STANBURY, Sarah, (Der.), (1997), Writing on the Body Female Embodiment and Feminist Theory, Columbia University Press, New York. SULEIMAN, Susan Rubin, Dialogue and Double Allegiance: Some Contemporary Women Artists and the Historical Avant-Garde, CHADWICK, Whitney, (Der.), (1998), Mirror Images Women, Surrealism And Self-Representation, The MIT Press, 1998, Massachusetts, 128-154. SWEENEY, Sean T. ve HODDER, Ian, (2002), The Body, Cambridge University Press, Cambridge. TAYLOR, Simon, (1999), Fobik Nesne: Gncel Sanatta rendirme, Resmi Gr Gncel Sanat Sekisi, 2: 4-26. TICKNER, Lisa, Sexuality and/in Representation: Five British Artists, ROBINSON, Hilary(Der.), (2001), Feminism Art Theory, An Anthology 1968-2000, Blackwell Publishers, Oxford, Massachusetts, 459-474. VERGINE, Lea, (2000), Body Art and Performance The Body as Language, Skira Editore, Milano. VISO, M. Olga, (Der.), (2004), Ana Mendieta Earth Body, Sculpture and Performance, 1972-1985, Hirshhorn Museum and Sculpture Garden Smithsonian Institution & Hatje Cantz Publishers, Washington D.C. WALLIS, Brian, (Der.), (1996), Art After Modernism: Rethinking Representation, The New Museum of Contemporary Art, New York. WARR, Tracey ve JONES, Amelia, (Derl.), (2003), The Artists Body, Phaidon, London, New York. WEEDON, Chris, Feminist Practice and Poststructuralist Theory, Blackwell Publishers, 1989, Oxford, Cambridge. WEIR, Allison, (1996), Sacrificial Logics - Feminist Theory And The Critique of Identity, Routledge, New York. WILLIAMSON, Judith, Images of Women: The Photography of Cindy Sherman, ROBINSON, Hilary, (Der.), (2001), Feminism Art Theory, An Anthology 1968-2000, Blackwell Publishers, Oxford, Massachusetts, 453-459. WRIGHT, Elizabeth, (2002), Lacan ve Postfeminizm, (ev.: E. Kl), Everest Yaynlar, stanbul. WRIGHT, Elizabeth, Thoroughly Postmodern Feminist Criticism, KEMP, Sandra ve SQUIRES, Judith, (Derl.), (1997), Feminisms, Oxford University Press, Oxford, 179-182.

- 106 -

- 107 IEK, Slavoj, (1999), The Ticklish Subject The Absent Centre of Political Ontology, Verso, London, New York. -www.tate.org.uk/magazine/issue5/sherman.htm

- 107 -

- 108 -

EK : RES MLER

- 108 -

- 109 -

Resim 2. 2: Courbet, LOrigin du Monde (Dnyann Kkeni), 1866.

Resim 2.2: Marcel Duchamp, Etant Donns,1946-1966.

Resim 2.3: Sherrie Levine, Untitled (After Walker Evans, 1936), 1981.

Resim 2.4: Judith Chicago, Dinner Party, 1974-79

- 109 -

- 110 -

Resim 2.5: Frida ve Kathe (Guerrilla Girls) sinema tuvaletlerine afi yaptryor, 2001.

Resim 2.6: Shigeko Kubota, Vagina Painting, 1965.

Resim 2.7: Annie Sprinkle, Post Porn Modernist Show, 1992.

Resim 2.8: Adrian Piper, Catalysis III, 1970-71.

- 110 -

- 111 -

Resim 3.1: Andr Brouillet, Salpetrirede Klinik Konferans 1887.

Resim 3.2: Jean Martin Charcot, Attitudes Passionelles:Menac, 1877-80

Resim 3.3: Mary Kelly, Interim:Supplication,1983-85

Resim: 3.4: Louise Bourgeois, Costume For A Banquet, 1978.

- 111 -

- 112 -

Resim 3.5: Yayoi Kusama, Adsz, 1966.

Resim 3.6: Jenny Holzer, Lustmord, 1993-94

Resim 3.7: Orlan, Omniprescence, 1993.

Resim 3.8: Claude Cahun, Dont Kiss Me I am in Training, 1927.

- 112 -

- 113 -

Resim 4.1: Cindy Sherman, Untitled Film Stills #6, 1977.

Resim 4.2: Cindy Sherman, Untitled #175, 1987.

Resim 4.3: Cindy Sherman, Untitled #250, 1992.

Resim 4.4: Hans Bellmer, La Poupe, 1938.

- 113 -

- 114 -

Resim 4.5: Claude Cahun, Autoportrait No:95, 1928.

Resim 4.6: Yasumasa Morimura, To My Little Sister: For Cindy Sherman, 1998

Resim 4.7: Francesca Woodman, Self-Deceit, 1978.

Resim 4.8: F.Woodman, House#3, Providence, 1975-76.

- 114 -

- 115 -

Resim 4.9: F. Woodman, Space2, Providence, 1975-76.

Resim 4.10: F. Woodman, Early, 1972-75.

Resim 4.11: H.Bellmer, Unica, 1958.

Resim 4.12: F.Woodman, Adsz, 1978.

Resim 4.13: F.Woodman, Three Kinds Of Melon, 1975-76.

Resim 4.14: Ana Mendieta, Rape Scene, 1973.

- 115 -

- 116 -

Resim 4.15: A. Mendieta, Adsz, 1972.

Resim 4.16: Marcel Duchamp, Rrose Slavy, 1920.

Resim 4.17: A. Mendieta, Adsz,1975.

Resim 4.18: A. Mendieta, Adsz, (Body Tracks) 1974.

- 116 -

- 117 -

Resim 4.19: A. Mendieta, Adsz, Silueta Series, 1977.

Resim 4.20: A. Mendieta, Adsz, Silueta Series, 1976.

Resim 4.21: A. Mendieta, Imagen de Yagul, 1973.

Resim 4.22: Carolee Scheneemann, Eye/Body, 1963.

- 117 -

- 118 -

Resim 4.23: C. Schneemann, Meat Joy, 1964.

Resim 4.24: C. Schneemann, Interior Scroll, 1975

Resim 4.25: C. Schneemann ve R. Morris, Site, 1965.

Resim 4.26: Hannah Wilke, Portrait of the Artist with Her Mother, Selma Butter, 1978-81.

- 118 -

- 119 -

Resim 4.27: H.Wilke, What Does This Represent What Do You Represent? (Reinhart), 1978-84.

Resim 4.28: H. Wilke, Exchange Values, (Marx), 1978-84.

Resim 4.29: H.Wilke, I Object: Memoirs of a Sugargiver, 1977-78

Resim 4.30: H.Wilke, S.O.S. Starification Object Series, 1974-79.

- 119 -

- 120 -

Resim 4.31: H.Wilke, INTRA-VENUS, 1992-93.

Resim 4.32: Tracey Emin, V. Westwood reklam, 2000.

Resim 4.33: Tracey Emin, Outside Myself (Monument Valley), 1994.

Resim 4.34: Tracey Emin, Everyone I Have Ever Slept With 1963-1995, 1995.

Resim 4.35: Tracey Emin, My Bed, 1998.

- 120 -

- 121 -

Resim 4.36: Tracey Emin, Picasso, 2001.

Resim 4.37: Tracey Emin, Homage to Edvard Munch and all My Dead Children, 1998.

Resim 4.38: T. Emin, Ive Got It All, 2000

Resim 4.39: T. Emin, Sometimes The Dress is Worth More Money Than the Money, 2000-1.

Resim 4.40: Sarah Lucas, Au Naturel, 1994.

Resim 4.41: Sarah Lucas, Bitch, 1995.

- 121 -

- 122 -

Resim 4.42: S. Lucas, Sod You Gits, 1990.

Resim 4.43: S. Lucas, Prire de Toucher, 2000.

Resim 4.44: S. Lucas, Two Fried Eggs and A Kebab, 1992.

Resim 4.45: S. Lucas, Self-Portrait with a Skull, 1999.

Resim 4.46: S. Lucas, Tomfoolery, 1999.

Resim 4.47: S. Lucas, Great Dates, 1990-1.

- 122 -

- 123 -

Resim 4.48: S. Lucas, Me Suspended, 1993.

Resim 4.49: S. Lucas, Chicken Knickers, 2000.

- 123 -

- 124 -

ZGEM Doum tarihi 09.04.1973 Doum yeri Lise Lisans stanbul 1984-1991 F.M.V. zel Ik Lisesi 1991-1996 Boazii niversitesi Fen-Edebiyat Fak. ngiliz Dili ve Edebiyat Yksek Lisans 2003-2006 Yldz Teknik niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Sanat ve Tasarm Program alt kurumlar 1995-1996 Boazii nv. Mezunlar Dernei 1996-2006 Profesyonel Turist Rehberlii

- 124 -