Temel Astronomi Bilgileri

www.MaximumBilgi.
com
Aratrma Serisi No.26
Temel Astronomi Bilgileri
DOSYA ER

1. 2. 3. 4. 5.
Balang Byk Resim Ay ve Gne Gezegenler Uzay pl
6. Byk Boluk 7. Uzak Yldzlar 8. Profesyoneller 9. Uzaya Yolculuk 10. Evrenin Snrlar
BALANGI
Geceleyin gkyz Ak bir gecede, ehrin tm yaplarndan uzak bir yerde gkyzne bakarsanz, birok insann neden astronomi ile bu kadar yakndan ilgilendiini ok rahat anlayabilirsiniz. Basite sylemek gerekirse; gkyz artc, ilham ve hayranlk verici gzelliktedir. Gkyz hakknda hibir ey bilmeseniz bile, aznz bir kar ak yukar bakarken u szler dudaklarnzdan dklverir. 'Vay be!1 Aslnda en ilginci; konuyu derinlemesine rendike ona olan hayranlnzn artmasdr. Dahas, astronomi renmek size, Spermen'i bile kskandracak gler kazandrr. Aratrmamz okumaya devam ettike birka kilometre ya da birka yz kilometre deil, milyarlarca kilometre tesini grebileceksiniz. Ayrca uzak gemii grebilecek, milyarlarca yl nce henz dnya genken neler olup bittiini takip edebileceksiniz. Hatta evrenin oluumuna bile ahit olabileceksiniz. Astronominin bir dier gzel yan da tamamen zgr olmasdr. Uzay Mens Balamadan nce gece gkyznde nelerle karlaabileceiniz konusunda biraz fikir edinelim. Evren, her eydir. Yani grdnz ve gremediiniz her ey. Byk bir ksm boluk olan evren, iinde milyarlarca yldz barndrr. Kimse ne kadar byk olduunu kestiremez. Ama u kesin ki, akl almaz derecede byktr ve k hznda bymeye devam etmektedir. (Bu da ok, ok hzl demek). Yldzlar, gerekten byk ve kzgn gaz toplardr. Nkleer reaksiyonlar sayesinde ylesine yksek slarda yanarlar ki hayal bile edemeyeceiniz uzaklklardan grnrler. Orta boyutta bir yldzn yannda bile Dnya, bir balkabann zerinde toplu ine ba kadar kalr. Byk bir yldz iin balkaba yerine bir fili hayal edebiliriz. Yldzlarn, gkyznde o denli kk gzkmelerinin nedeni ise gerekten ok fazla uzakta olmalardr. Galaksiler, byk yldz gruplardr. Baz galaksiler yumurta eklinde iken bazlar da ember eklindedir. Ve tabii ki bazlar da ekilsizdir. Galaksiler milyarlarca yldzdan oluur. Yerkremiz ise Samanyolu adn alan bir galaksiye dahildir. Gne Sistemi, Gne kendi kiisel yldzmz, evresinde dnmekte olan gezegen ve kk paracklardan oluur. Astronomlar yakn zamanlarda dier uzak yldzlar etrafnda dnmekte olan gezegenler de bulmulardr. __________________________________________________________________
WWW.MAXIMUMBILGI.COM
Gezegenler, bir yldzn evresinde (yrngesinde) dnen byk kaya ve svlam gaz toplardr. Bizim sistemimizde bunlardan dokuz tane vardr. Dnya bu gezegenlerden, Gne'e yaknlna gre ncsdr. Gezegenler ok az k yayarlar veya hi yaymazlar. Bu yzden onlar sadece Gne n yanstrken grebiliriz. Uydular, bir gezegenin yrngesinde hareket ederler. Ay, Dnya etrafnda dnen doal bir uydudur. Uzayda birok uydu daha vardr. Kk uzay aralar, uzay istasyonlar ve uzay pleri de Dnya etrafnda dnen yapay uydulardr. Kuyruklu yldzlar, asteroitler ve meteorlar, uzayda ba bo gezinen dier oluumlardr.
Neler gerekli? Olabildiince ak bir geceye ihtiyacmz olacak. Eer mmknse binalardan, aalardan ve ehir klarndan uzak ak bir alana kn. En iyisi istediiniz zaman kendi banza gvenle gidebileceiniz bir yer bulmaktr. Vens'n bu yzyl iindeki tek geiini yakalamak zereyken 'Eve gitme zaman!' diyen bir annebabadan daha kts olamaz. Bir arka bahe iinizi grr. Ve tabii gvenli bir teras da. Eer gece dar kmanza izin verilmiyorsa zlmeyin; odanzn penceresinden de yeterince ok ey grebilirsiniz. Gece dar kyorsanz, scak tutacak bir kyafet giymekte yarar var. Ve bir apka takmak da yerinde bir hareket olur. (Ters takmak artyla. Unutmayn! Yukar bakyorsunuz). Yldz izleme nerileri Ay gkyzndeyken gzlem yapmayn. Ay'n karanlk gnn bekleyin. nk Ay yle k yanstr ki, bu ktan dolay birok silik detay karrsnz. Gznze, karanla almas iin zaman tanyn; 10 dakikalk bir karanlk, gzn irisinin tamamen almas iin yetecektir. evredeki klarn, gznzn karanla uyumunu bozacan unutmayn. Gz merceinin tamamen almas iin zifiri karanlkta en az on dakikalk bir zaman gerekir. Baz uzmanlar ise bunun iin bir saatlik bir sre gerektiini sylerler. ok belirsiz eyleri grmek iin gznzn kenar ile bakmay deneyin. Bu kk oyunu, M.. 4. yzylda Yunan dnr Aristoteles denemitir. e yaradn fark edeceksiniz. nk gerektende gzn kenar ksmlar belirsiz , orta ksmlarna gre daha iyi toplar. Bylece silik nesneleri daha net grrsnz. Bu ekilde bakmaya "dnk gr" ad verilir.
__________________________________________________________________
Aratrma Serisi No.26 Tehlikeli bir meslek
Astronominin zararsz bir elence olduunu syleyenlere inanmayn. nk deil. Eskiden 17. yzylda parlak talyan bilim adam Galileo Galilei (1564-1642), gkyzne bakmak iin teleskop ad verilen yeni bir bulu olan cihaz kullanyordu. Aslnda teleskop kullanan ilk Astronom da oydu. Ama ne yazk ki teleskobuyla Gne'e bakma aptalln yapmt. Bu tedbirsizliini gzlerinden olarak deyen Galileo'nun tek znts bu olmad. Kr olmadan nce Vens' inceleyen bilim adam Vens'n de tpk ay gibi evreleri olduunu saptamt. (Evreler sayfa 36'da aklanmtr). Bu nemli bir gzlemdi. nk, Roma Katolik Kilisesi de dahil olmak zere birok kii Dnya'nn hareket etmediine, Gne'in ve dier gezegenlerin onun etrafnda dndne inanyordu. Galileo'dan bir asr nce Polonyal astronom Nicolaus Copernicus (1473-1543) Gne'in merkez olduunu, Dnya'nm ve dier gezegenlerin de onun etrafnda hareket ettiini ne srmt ama bu teorisini aklayan kitab yasaklanmt. Galileo, Vens'n evreleri gzleminin, Copernicus'un hakl olduunu gsterdiini biliyordu. Ancak Kilise liderleri bunu kabul etmeyerek huzurlarna getirttikleri Galileo'yu ikence ve idamla korkutarak kendisinin ve Copernicus'un hata yaptn, Dnya'nn harekeletmediini zorla sylettiler. Yldzlar rehberiniz Ak bir gecede gkyzne baktnzda ilk seferde greceiniz eyler Ay ve yanp snen kk klardr. Bu yanp snen klarn bir ou yldzdr. Ve yldzlar gerekten de ok fazla saydadr. Teleskop kullanmadan bile neredeyse 2000 tane yldz grebiliriz. Peki yldzlar bize, Dnya'da (veya uzayda) nasl rehberlik ederler? Babil ve Msrl yldz gzlemcileri, tek tek yldzlar - noktalar birletirme oyunu gibi, birletirip, eitli hayvan ekillerine uydurana dek insanlar yldzlarn rehberliinden yararlanmadlar. Bu uyduruk ekillere takmyldzlar ad verildi ve bundan sonra astronomlar takmyldzlarn gksel iaret olarak kullandlar. Aslnda takmyldzlar bir illzyondur. Bir takmyldzyla yldzlar arasnda herhangi bir balant yoktur. ou zaman bu yldzlar birbirlerine yakn bile deildirler. Sadece, yle gibi grnrler. rnek olarak Avc Takmyldz'nn yan yana grnen iki yldz Kappa ve Gamma gerekte birbirlerinden milyarlarca kilometre uzaktadrlar. Gece gkyzn kullanarak yolunuzu bulmak biraz zor bir itir ama bugne kadar kimse takmyldzlardan daha iyi bir yntem bulamamtr.
__________________________________________________________________
Aratrma Serisi No.26 Takmyldzlar
Bugn astronomlarca kabul edilen 88 takmyldz vardr. Birounun adlar Latince olmasna ramen takmyldzlara, kendilerini ilk tanmlayan Yunan astronomlar tarafndan tanrlar, kahramanlar ve mitolojideki yaratklarn adlar verilmitir. Eski Yunan takmyldzlarndan bazlar unlardr: Cassiopeia Canis Majr (Bykkpek) Centaurus (Erboa) Orion (Avc) Perseus (Pers) Scorpius (Akrep) Ursa Majr (Bykay) Modern adlandrmalar daha basitedir. Antlia-Pompa , Microscopium (Mikroskop) Tm takmyldzlardaki yldzlar Yunan alfabesinin harfleri ile adlandrlmtr. Takm yldzdaki en parlak yldz Alfa, ikinci parlak yldz Beta ve ncs de Gamma diye isimlendirilir. Ve bu ekilde devam eder. Yani Alfa Centauri, Erboa Takmyldz'nn en parlak yldzdr. Yldz izleme Sayfa 24-25'deki ekil ve haritalarn da yardmyla belli bal takmyldzlarn yerlerini belirleyerek yn bulmaya balayabilirsiniz. ekildeki kk yldz grubunun, gkyznde buradakinden daha byk ve geni olacan unutmayn. Yldzlarn gece boyunca azar azar hareket ettiini dnrseniz, bir ksm takmyldzlarn srekli grnr, bir ksmnn da yln belli zamanlarnda grnr olduunu anlayabilirsiniz. Bykay Bykay yldzlarn her zaman ekildeki gibi gremeyebilirsiniz. Gece boyunca gkyznde hareket eden bu yldzlar bulamazsanz, kitabnz evirmeyi deneyin. Bykay tamamen ters bir durumda da duruyor olabilir. Soldan saa yedi yldz: Dubhe, Merak, Phad, Megrez, Alioth, Mizar ve Alkaid. Dubhe Bykay'nn en parlak yldzdr.
__________________________________________________________________
Aratrma Serisi No.26 Kuzey Yarmkre'de yayorsanz:
Bykay (Ursa Majr). Bykay belirlenmesi ok kolay olan yedi yldzdan oluur. Bu yldz grubu Avrupa'da, eski model bir sabana benzemesinden tr Saban Takmyldz olarak adlandrlmtr. Bir baka farkl isimlendirmede Kuzey Amerika'da Bykkepe diye bilinmesidir. Gerekten de bir orba kepesine benziyor. Tabii tm bunlar bize astronomlarn ne kadar yaratc olabildiini gsteriyor. Bykay'y bulmak iin gkyznn kuzey ksmna bakmalsnz. Sonbahar'da ufuk izgisi dolaylarndayken, baharda neredeyse tam tepededir.
Bykay: Gkyznn hanmefendisi Yunan mitolojisinde Bykay Callisto adnda gzel, gen bir kzdr. Callisto, Av Tanras Artemis'in ilgisini ekiyordu. Ve bylesine gzel bir kza ilgi duyan yalnz Artemis deildi. Tanrlarn kral Zeus da Callisto'nun ok ho bir kz olduunu dnyordu. Bylece byl glerini kullanarak, Artemis'in klna giren Zeus Callisto'yla birlikte oldu ve ona Arcas adnda bir olan verdi. Zeus'un apknlna (Bu sadece bir tanesi!) bozulan ei Hera, Callisto'yu bir ayya dntrd. Yllar sonra byyp gl bir avc olan Arcas, avlanmak iin kt bir gn Callisto'yla karlatnda, onu sradan bir ay sanp ldrmek zereyken imdada yetien Zeus, Callisto'yu gkyzne kaldrd. te o zamandan beri Callisto, Bykay Takmyldz olarak bizlere yol
Yaz geni. Bir yaz gecesinde tam tepenizdeki noktadan itibaren gneye doru gkyzn aratrn. Bu srada greceiniz parlak yldz Vega, Deneb ve Altair Taz geni olarak adlandrlr. Bu yldzn her biri bir takmyldza aittir. VegaLir, Deneb (Kuu) ve Altair (Kartal) takmyldzndandr. Kuu Cygnus Yunan mitolojisinde, Kral Zeus'un klk deitirerek kadnlara yaklamak gibi bir alkanl vard. Sparta Kraliesi tatl Leda'ya da bir kuu olarak grnmeye karar verdi. Ve Zeus'un bu oyunu ie yarad. Dokuz ay kadar sonra Leda yumurtlad. Yumurtadan Castor-Pollux ikizleri ve bydnde Truva'nn en gzel kzlarndan biri olacak olan Helen kmt. te Kuu Takmyldz, Zeus'un klk deitirmi halidir. __________________________________________________________________
Aratrma Serisi No.26 K geni.
Ocak ay ortalarnda, gece yars douya doru bakarsanz, byk, parlak yldzdan olumu bir gen seersiniz. Bu yldzlardan Procyon (Kkkpek) Takmyldz'nda, Betelgeuse (Avc) Takmyldz'nda ve Sirius da Bykkpek Takmyldz'nda yer alr. Avc Takmyldz tamamen parlak yldzlardan olumu, en kolay grlebilir takmyldzlardan birisidir. Tam ortada, avcnn kemerini oluturan yldzn hemen altnda sisli bir leke greceksiniz. Drbnle baktnzda bunun Avc Bulutu ad verilen harika bir oluum olduunu grrsnz. Gney Yarmkre'de yayorsanz: Scorpius, Akrep. Austos ay ortasnda srt st yatp tam tepenize bakarsanz grebileceiniz Akrep Takmyldz'ndaki en parlak yldz, bizim Gne'imizin 700 kat byklnde "sper-dev" bir yldz olan Antares'dir. Gney Yarmkre'deki K geni, Kuzey Yarmkrede'ki Yaz geni ile ayndr. Bir k gecesinde kuzeye bakarsanz Vega, Deneb ve Altair'in oluturduu geni grrsnz. Gksel aretler Bir takmyldz grmenin en gzel yan baka takmyldzlar grmenize yardmc olmasdr. Takmyldzlardaki yldzlar dier takmyldzlarn yerini bulmak iin kullanabilirsiniz.
__________________________________________________________________
Kutup Yldz. Bykay'y bulduktan sonra Kutup Yldz'n bulmak hi de zor deildir. Bunun iin gzlerinizi Bykay'daki Merak ve Dubhe yldzlar dorultusunda aa doru kaydrmanz yeterlidir. Karnza kacak ilk parlak yldz, Kutup Yldz olacaktr. Kutup Yldz ayrca, Kkay Takmyldz'nn son yldzdr.
Yunus. Bir Yaz geni yldz olan Altair, Yunus Takmyldz'n bulmanzda yardmc olur. Bu sefer izleyeceimiz yol, Kartal Takmyldz'nn kuyruundan kuzeydou ynne doru gzlerimizi kaydrmak olacaktr.
Ejderha. Yaz geni'nde Deneb Yldz'n bulduktan sonra Kuu Takmyldz'nn gkyznde tepesinde Deneb olan bir ha oluturan dier yldzlarn greceksiniz. Gzlerinizi, grdnz bu han ksa kolunu oluturan yldz dorultusunda kuzeybatya doru ynlendirirseniz, kk bir uurtma biimi oluturan drt yldz bulacaksnz. te bu drt yldz, Ejderha Takmyldz'nn adn veren ba ksmn oluturur.
__________________________________________________________________
Gneyha. Gney Yarmkre'de, Kutup Yldz'nn ei niteliindeki en yakn oluum Gneyha'dr. Gzlerimizi ufuk izgisinden biraz daha yukar doru evirdiimizde bu yldz grubunu kn yukarda, yazn ise biraz daha aada grnen Erboa Takmyldz'nn hemen yannda grebiliriz. Erboa Takmyldz'nn en parlak iki yldz olan Alfa ve Beta yldzlar dorultusunda izilecek bir hayali izgi bizi Gneyha yldz grubuna gtrecektir.
Gkyz dnyor mu? Gkyzne yeteri kadar uzun bakarsanz, doudan batya doru yavaa hareket ettiini grrsnz. Gerekte dnen gkyz deil, Dnya'dr. Yldzlar tamamen hareketsiz dururlar ve Dnya, tm yldz dzeni, belli zaman dilimlerinde grlebilecek ekilde dnp durur. te bu dnp durma sonucu yldzlar hareketli sanrz. Dnya'nn kendi etrafnda bir tur dnmesi 24 saat alr. Bu da her 24 saatte bir yldz dzeni ayn halini alacak demektir (daha dorusu 23 saat 56 dakika). Bunun sonucunda belirli bir yldz ararken, farkl saatlerde farkl yerlere bakarz.
Gksel Kre Yldzlarn hareketli grlmesi bizde, sanki Dnya ile ayn hareketleri yapan , ayn eksen zerinde dnen ii yldzlarla boyanm bir byk top varm hayali grntsn uyandrr. Eski astronomlar bu topu gerekten var kabul ediyorlard. Tabii ki byle bir ey olmadn biliyoruz ama yinede gksel kre denen bu hayal rn top, gzlem iin halen iyi bir yoldur. Astronomlar bunu, yldzlarn yerlerini daha kesin belirlemek iin kullanrlar.
Dnya'nn, kuzey ve gney kutuplar arasnda kendi ekseni etrafnda dnd gibi, Gksel Kre de ayn ekilde kuzey ve gney gksel kutuplar arasnda, kendi ekseni etrafnda dnmektedir.
__________________________________________________________________
Gksel Kre'nin ortasndaki hayali izgi, tpk Dnya'da olduu gibi ekvator olarak adlandrlr (Gksel Ekvator). Dnya zerinde konumlar enlem ve boylamlarla belirlenirken, yldzlarn konumu gksel krede, batma ve doru ykselme izgileri ile belirlenir. Batma izgisi enlem gibidir. Bir yldzn, kutup ile ekvator arasndaki yerini belirtir. Doru ykselme izgisi ise boylama benzer. Bir yldzn "Ko'un ilk noktas" ad verilen noktadan ne kadar uzakta olduunu belirtir.
Yldzlar nasl hareket eder? Gksel kutuplara yakn yldzlar kk hareketlerle yer deitirirler. Bu yldzlara Kutupsal Yldzlar denir. Kutup yldz tam kutup noktasndadr ve neredeyse hi hareket etmez. Gksel Ekvator'a yakn olan yldzlar byk emberler izerek dnerler ve hareketleri daha hzldr. Yldzlar kutuplardan izlerseniz, hi birinin doup batmadn, gece boyunca emberler izerek hareket ettiklerini grrsnz. Eer bu gzlemi Ekvator'da yaparsanz, btn bir ember hareketi grmezsiniz. Burada yldzlar dou ufuk izgisinden ykselir ve bat ufuk izgisinden batar. Bulunduunuz yer Ekvator ile kutup noktalar arasnda ise kimi yldzlarn ember hareketi yaptn, kiminin de doup battn greceksiniz. ember hareketi yapan yldzlara Kutupsal Yldzlar denir.
__________________________________________________________________
Aratrma Serisi No.26 Mevsimlik yldzlar
10
Gn, Dnya'nn dnmesi sonucu bulunduumuz yerin Gne'i grmesi ile balar. Yldzlar aslnda gndz de gkyzndedirler ama Gne ylesine parlaktr ki yldzlarn klarn yutar. Yldzlar ancak Gne battnda tekrar grebiliriz. Kendi ekseninde dnmesinin yan sra Dnya, gne etrafnda yrnge ad verilen ve tamamlanmas bir yl sren byk bir ember izer. Yldzlar grmz Dnya'nn hareketi ile deiir. Yani yldz dzeni sadece gece boyunca deil, mevsim farkllklar ile de deiir. Gksel Kutuplar'a yakn yldzlar yl boyunca bizimledirler. Gksel Ekvator'a yakn yldzlar ise mevsimlerle grnrler ve kaybolurlar.
Yldzlarn kiilikleri Yldzlar birbirinin ayn gibi grnebilirler ama hepsi kendi zel karakterlerine ve adlarna sahiptir. Parantez iindeki isimler, yldzlarn ait olduklar takmyldzlar gsterir. Sayfa 24 ve 25'deki gkyz haritalarnda bu yldzlar bulmay deneyebilirsiniz. Antares (Akrep) 604 k yl uzaklkta. Bizim Gne'imizin 700 kat byklnde, krmz dev bir yldzdr. "Antares" ad "Mars'n rakibi" anlamna gelir. Bunun nedeni neredeyse "krmz gezegen" olarak anlan Mars kadar kzl renkte olmasdr. Bu yldzn Dnya' ya kesik kesik ular. Aldebaran (Boa) 65 k yl uzaklkta Aldebaran, boann gzn oluturan byk soumu bir yldzdr ve soluk turuncu bir renktedir. Sirius (Bykkpek) 8.6 k yl uzaklkta saf beyaz bir yldz olan Sirius (Kpek Yldz) gkyznn en parlak yldzdr. Bu denli parlak grnmesinin nedeni, bize gerekten yakn olmasdr. Vega (Lir) 25 k yl uzaklktadr. Bu muhteem mavi mcevher rengindeki yldzn dier ad da Arp'dr ve Gne'in iki kat scaklndadr. Deneb (Kuu) 3230 k yl uzaklktadr. Deneb 60.000 Gne kadar parlak bir yldzdr. ylesine parlaktr ki Dnya'ya ok yakn grnr. Oysa olduka fazla uzaktadr. Eer Sirius yldz Deneb kadar uzakta olsayd onu glkle grebilirdik. Altair (Kartal) 17 k yl uzaklktadr. Altair parlak, saf beyaz ve gerekten ok scak bir yldzdr. Betelgeuse (Avc) 427 k yl uzaklktadr. Betelgeuse (bet'lc:z okunur), parlakl deiken dev bir yldzdr. Eer bizim Gne'imizin olduu yerde bu yldz olsayd, Mars gezegeni ile bitiik bir durumda bulunurdu.
__________________________________________________________________
11
Rigel (Avc) 773 k yl uzaklktadr. Dev, mavi beyaz bir yldz olan Rigel parlaklkta, Dnya'ya gre daha uzakta kalmasna ramen Betelgeuse yldzna rakip durumdadr. 50.000 Gne kadar parlaktr. Rigil Kent (Erboa) 4.4 k yl uzaklktadr. Rigil Kent ya da dier ad ile Alfa Erboa (Alpha Centauri) bize en yakn yldzlardan biridir. Sadece 4.3 k yl yani 40 milyon kere milyon kilometre uzaklktadr. Bu yldz ayrca bir "ift Yldz"dr. (103. sayfaya baknz). Arcturus (oban) 37 k yl uzaklktadr. Arcturus souk, dev bir yldzdr. Teleskopla izlediinizde portakal renginde grnr. Canopus (Karina) 313 k yl uzaklktadr. Canopus, daha uzakta olmasna ramen, Sirius'dan sonra en parlak ikinci yldzdr.
Yldz haritalar Bundan sonraki sayfalarda belli bal takmyldzlarn yerini grebileceiniz haritalar bulacaksnz. Bunlar balang iin yeterli olacaktr. Eer astronomiye profesyonelce bir ilgi duyuyorsanz daha fazla malzemeye ihtiyacnz olabilir. Aylk astronomi dergilerinde gzel haritalar bulabilirsiniz. Bununla da yetinmem derseniz, tm yldz ve galaksilerin yerini kolayca bulabileceiniz bir yldz atlas iinizi grecektir.
__________________________________________________________________
12
Temel Astronomi Bilgileri Haritalar ne gsterir ? Bu haritalar, gece plak gzle binlercesini grebileceiniz yldzlarn kk bir ksmn ierir. Burada verilenler, takmyldzlarn meydana getiren en parlak yldzlardr ve biraz sabrla, yerlerini kolayca belirleyebilirsiniz. Haritalarn merkezi, yldzlarn gece boyunca etrafnda dnd gksel kutup noktasdr.
Takmyldzlarn nasl buluruz ? Haritalar kullanabilmek iin ncelikle gksel kutup noktalarn iaretlememiz gerekir. Kuzey Yarmkre'de bu nokta, Kutup Yldz yaknlarnda, Gney Yarmkre'de ise Gneyha dolaylarndadr. Yldzlar ne kadar parlaktr? M.. 150 yllarnda Yunan astronomu Hipparkus yldzlarn parlakln belirlemek iin bir l birimi ortaya koydu. Grebildii en parlak yldza 1, en silik yldza 6 birim verdi. Astronomlar bu yntemi gnmzde hala kullanmaktadrlar. Tek fark teleskoplarn yardmyla 30 birimden daha az parlak Sirius -1.4 yldzlarn bile grlebilmesidir. iyi bir drbn 9 birim Kadrga -0.7 parlaklnda yldzlar grebilirken, kk bir teleskop 10 Rigil Kent -0.3 birime kadar kabilir. Bu lnn dier ucunda ise ekili Arcturus -0.1 birimlere sahip ok ama ok parlak yldzlar vardr. Vega 0.0 Altair 0.76 Kadrga (Canopus) 0.7 Sirius 1.5 ve bizim gneimiz 26.7 Betelgesue 0.8 birimdir. Yldz parlaklk birimini kullanmak iin zel bir Aldebaran 0.8 donanma ihtiyacnz yok. nk bu snflandrma gzle Acrux 0.8 yaplabilecek kadar kolaydr. Parlaklk birimini bildiimiz Antares 1.0 birka yldzla karlatrarak, yldznzn parlakln Deneb 1.3 kestirebilirsiniz. Birimini bulmak istediiniz yldzdan biri daha parlak, dieri ise daha karanlk iki yldzla karlatrmak kolaylatracaktr. Balang iin yukardaki birimler yeterli olacaktr. iinizi
__________________________________________________________________
13
BYK RESM
yi bir astronomun byk bir teleskoba sahip olmas gerektiin dnebilirsiniz. Bu doru deildir. plak gznzle de birok eyi grebilirsiniz. Bugn bilinen birok yldz ve takmyldzlar, teleskobun icadndan asrlar nce bulunmutur. Astronomiye yeni balamsanz, paranz pahal bir teleskopa harcamak yerine, gkyzn gzlerinizle aratrmaya ve tanmaya almalsnz Teleskopla gkyzn aratrmak, bunu gzlerinizle yapmaya almaktan daha zordur. nk teleskop ylesine kk bir alan inceler ki, eer ne aradnz bilmiyorsanz size hibir yarar olmaz. Dahas siz bir yldzn yerini zar zor belirlemiken gr alannzdan kmas iten bile deildir.
Yldzs gz Teleskobun icadndan hemen nce Danimarkal Astronom Tycho Brahe (1546-1601), yalnz plak gzle bile ne kadar ok ey renilebileceini kantlamtr. Henz 14 yandayken bir Gne tutulmasna ahit olan Tycho hayatn astronomiye adamt. 20 yandayken bir dello sonucu burnunu kaybetmi, yerine altn ve gm karm yapay bir burun yapmt. 1576 ylnda Danimarka'nn Huen adasnda Gkyz atosu adl bir gzlemevi kuran Brahe, buradan gzlemlerini ylesine bir titizlikle yapt ki, nce 777 daha sonra da 223 olmak zere toplam 1000 yldzdan oluan hatasz bir katalog oluturdu.
Drbnler Eer imkannz varsa bir drbn sahibi olmak yarar salayacaktr. ok kuvvetli olmas gerekmez. Aslnda ne kadar gl olursa kullanm o kadar zorlar, nk elinizin en kk hareketi bile kat kat byyecektir. Drbne ne kadar k gireceini kontrol eden lens genilii de en az bytme gc kadar nemlidir. 7x40 diye tanmlanan bir drbn 7 kez bytyor demektir. 40 ise ana lens 40mm geniliinde anlamna gelir. Astronomi iin uygun drbnler 8x40, 7x50 ve 10x50 olabilir ama kesinlikle daha gl deil. 10x50'lik bir drbn bile kullanrken, kollarnz bir destee yaslayp son derece hareketsiz tutmanz gerekir. Gzmzle gremeyip iyi bir drbnle grebileceimiz baz eyler: Byk Avc (Orion) bulutu Vens'n evreleri Jpiter'in baz uydular Boa Takmyldz'ndaki Pleiades, Yenge Takmyldz'ndaki M44 gibi yldz ynlar. plak gzle neredeyse grnmeyen ikili ynlar ve Akrep Takmyldz'ndaki M7 yldz yn. Ay'daki kraterler
__________________________________________________________________
Aratrma Serisi No.26 7-9 birim parlaklndaki yldzlar Kuyruklu yldzlar Deiken yldzlar Komunuzun televizyonu Teleskoplar
14
Gznzle yeterince grebiliyor olmanza ramen bir teleskop ok daha az k yayan oluumlar izlemede yardmc olacaktr. Gkyzn gzlerimizle yeterince inceleyip, nerelere bakmamz gerektiini rendiimizde bir teleskop olduka iinize yarayacaktr. Tabii btn teleskoplar iinizi grmeyebilir. Astronomik bir teleskop olmas gerekmektedir. Btn bu bytc donanmlar grnty ters olarak yanstr. Bylece birok teleskopta grnty tekrar dz hale getiren ekstra mercekler kullanlmtr. Astronomik teleskoplarda ise bu fazla mercekler yoktur. nk bunlar gece gkyzndeki n byk bir ksmn yutar. Bir teleskop yardmyla unlar inceleyebilirsiniz: 1. Ay'daki da ve vadileri 2. Dier gezegenleri; ama sadece k noktas olarak deil. 3. Mars'n buz dalarn ve Jpiter'in bulut kemerini 4. Jpiter'in uydular ve Satrn'n devasa halkasn 5. Yldz ynlarn 6. Yldzlar aras renk farkllklarn 7. kili yldzlar 8. 10 birimden daha karanlk yldzlar 9. Deiken yldzlar 10. Sokan dier ucundaki komunuzun ne renk pijama giydiini Teleskop ne kadar byk olmal? ok byk bir teleskoba ihtiyacnz yok. nemli olan alnacak teleskobun, ileri teknoloji ile retilmi lenslere sahip olmas ve bunlarn zenle yerletirilmi olmasdr. Geni lenslere sahip teleskoplar gece gr asndan daha faydal olacaktr. Dndnz kadar fazla bir bytmeye ihtiyacnz yok. Krlmal bir teleskop iin 60-75mm'lik lensler uygundur. Yanstmal teleskoplarda ise bu rakam 120-150 mm ye kadar kabilir. Oyuncak maazasndan teleskop almayn Memnun kalmadnzda paranz geri alabileceinizden emin olun Eer teleskobunuz temiz ve keskin grntler salamyorsa paranz hemen geri aln.
__________________________________________________________________
Aratrma Serisi No.26 Odak Uzakl ve bytme
15
Teleskoplar iki takm mercee sahiptir: Yldzlarn yayd odaklayan ana lens ve oluan grnty gze odaklayan okler lens takm. Bir mercein odak uzunluu, mercein merkezinin odak noktasna olan uzakldr. Bir teleskobun bytmesini, ana lensin odak uzunluunu oklerin odak uzunluuna blerek bulabilirsiniz. Yani ana lens odak uzunluu 1000 mm ve okler odak uzunluu 20 mm olan bir teleskobun bytmesi 1000/20=50x (Burada 50x ifadesindeki x iareti, "kez, kere, defa/ kat" demektir. Yani, 50x yazdmzda, "elli kat bytme" demektir. . N.) formul ile bulunur. Okler odak uzunluu ne kadar kk ya da ana lensin odak uzunluu ne kadar byk olursa, bytme o kadar fazlalar.
Yanstmal ve krnmllar Genel olarak iki ana gurup teleskop vardr: Krnmllar ve Yanstmallar. Krnmllar, grn itibariyle ou insann teleskop idealine uygundur; uzun ve incedirler. Krnml olarak adlandrlrlar, nk uzak nesnelerden gelen nlar krarak veya bkerek odaklarlar. Bir uta gzetleme delii, dier ucunda nesne mercei (lensi) bulunur. Bu mercek, nesneden gelen nlar odaklar. Gzetleme mercei ile nesne mercei arasnda, renk dzeltici lensler olmas gerekir. Bu ara paralar teleskopu "akromatik" yaparlar. Ucuz teleskoplarn ou akromatik deildir (rengi dzeltmez). Yanstmallar daha ksa boylu ve daha imandrlar, gzetleme delii kenarda, tepeye yakn bir yerdedir. Yanstmal denmesinin nedeni, odaklama iin ayna kullanlyor olmasdr. Ik, teleskobun nnden girip, arka duvardaki ukur aynadan yansr ve ortadaki dzlem aynaya doru odaklanarak gider. Dzlem aynadan yansyan klar, gzetleme deliindeki mercee giderler. Gzetleme mercei ince kenarldr. Bu teleskop trne bazen Newton Teleskobu denir, bunun nedeni, ilk defa 1688'de Sir Isaac Newton tarafndan yaplm olmasdr.
__________________________________________________________________
Aratrma Serisi No.26 Sabitleme
16
Bir teleskoptan gzel gr elde etmek ve yldzn hareketini takip edebilmek iin teleskobun, salam ve kolayca hareket edebilecek bir ekilde sabitlenmi olmas gerekmektedir. Altazimut sabitleyicisi en basit ve ucuz sabitleyicidir. Hareketli olan iki ksmdan biri teleskobun dey, dieri ise yatay hareketlerini salar. Ne yazk ki, bu sabitleyici doru bir yay hareketi salayamamasndan dolay yldz izlemeyi zorlatrr. Ayrca bu sabitleyici ile gkyz fotoraflarn da almakta zorlanabilirsiniz. Ekvatoral sabitleyici yldz izlemek iin birebirdir. Dnya'nn ekseni kaynak alnarak ayarlanabilen bir kutupsal eksene sahip oluu yldzlarn sadece bu eksenin dndrlerek kolayca izlenebilmesini salar. Sabitleyici bir elektrik motoru ile idare ediliyorsa yldzlar takip etmek iin endielenmenize gerek kalmaz, sabitleyici bu ii kendiliinden yapar.
Bilgisayar srcl altazimut sabitleyiciler ekvatoral sabitleyiciyle kyaslanamayacak kadar hassas ve przsz alr, fakat biraz pahaldrlar.
Sarsnt yok Birka yl nce Dobson adnda biri yeni bir teleskop tasarmyla ortaya kt. Bu teleskobun montaj yle basitti ki pek ok kii bu teleskobu evde kendi kendine yapt. Dobson teleskoplar ok ucuz olmasna ramen uzak yldz ve galaksileri bile ayrt edebiliyordu. Ucuz bir yanstc teleskop ile bir altazimut sabitleyicisinin birleimi olan bu teleskobun baarsndaki sr, sabitleyicilerinde metal vida ve diskler yerine yapmaz tavalarda kullanlan teflon kaplama disklerin kullanlmasyd.
Okler bym Teleskop tarafndan oluturulan grnt ylesine kktr ki, grlebilecek bykle getirmek iin okler ad verilen bir mercek takm kullanlr (gz __________________________________________________________________
17
mercei). Deiik oluumlarn deiik gzlem koullar altnda grebilmek iin eitli oklerler kullanrz. Kk bir teleskopla daha iyi gzlem yapabilmenin bir yolu da, zel ilgilerinize gre dizayn edilmi oklerler kullanmaktr. Okler bytmesi, genelde teleskoptan gelen grntnn her santimini ne kadar byttne gre llr. kili yldzlar ve gezegenlerin detaylarn grebilmek iin yksek bir bytmeye ihtiya duyarz (20x civarnda). Karanlk ve uzak galaksiler ya da Pleiades gibi yldz ynlarn gzlemlemek iin 5x ve 6x dan daha fazla bytmeli okler kullanmamak daha yerinde olur. Uzayda obje ararken kullandmz oklerin 2x bytmeli olmas yeterli olacaktr.
__________________________________________________________________
18
AY VE GNE
Gerekten de uzakta olmalarna ramen, gkyznde plak gzle grebildiimiz en parlak ve en byk iki ey Ay ve Gne'tir. (Tabii ki Gne'e asla plak gzle bakmamalyz). Gne bizim yldzmzdr. Isnmamz ve aydnlanmamz salayan, inanlmaz boyutlarda enerji yaymakta olan dev bir ate topudur. Ay ise sadece Gne n yanstarak parlayan dev bir kaya parasdr. Kk dev byk cce Gne ve Ay Dnya'dan bakldnda neredeyse ayn boyutta grnr. Bunun nedeni ise yalnzca ilgin bir rastlantdan ibarettir. Gne'in evresi 1.400.000 kilometre, ayn evresi ise 4500 kilometredir. Yani Gne, Ay'dan yaklak 400 kat daha byktr. Dnya'dan 150.000.000 kilometre uzakta bulunan Gne, Dnya'ya uzakl 384.000 kilometre olan Ay'dan yaklak 400 kat daha uzaktadr.
Ayn evreleri Gne hep ayn yuvarlak eklinde olmasna ramen Ay her gece ekil deitirir. Ay'n grntsndeki bu deiimlere "evreler" ad verilir. Ay'n grebildiimiz paras, gne yla aydnlanan parasdr. Karanlk yz dediimiz br taraf ise hep glgededir ve bu nedenle gremeyiz. Ay, Dnya evresinde dolanrken Gne nlarn hep farkl alardan alr ve bylece biz, yansyan n deiikliinden dolay Ay' farkl ekillerde grrz. Ay'n Dnya evresindeki turu yaklak bir ay srdnden, evreleri de bir aylk periyotlarla tekrarlanr. Evrelerin ilk yarsnda Ay gittike byr ve bu duruma "ay byyor" denir; ikinci yarda gittike incelir, bu duruma da "klyor" denir.
__________________________________________________________________
19
Takvim ay nedir? Takvim aylar kafa kartrr. Takvim ayna gerekte "aylk" veya "aync" denmesi gerekir nk szcn kkeni uydumuz olan ayn bir tam turudur. Uydumuzun bir dnn tamamlamas tam olarak bir ay almaz. Gerekte 27.3 gnde tamamlanr. Ama her naslsa bir Dolunay'dan dierine geen sre 29 gndr. Bu fazladan zaman, Dnya'nn da hareket etmesinden ve bu srede ay'n biraz geride kalmasndan dolay ortaya kar. Yani bu durumda her ay 29 gn ekmektedir. Takvimimize gre aylarn 28 ile 31 gn arasnda farkl deerler almasnn nedeni zavall ayn hzn doru ayarlamamas deil, birka yzyl nce Papa'nn aylarn farkl uzunlukta olmalarna karar vermesidir. (IV.Gregor) Ayn eski yz Yine bir tesadf eseri Ay'n kendi ekseni etrafnda bir tur dnmesi de, Dnya etrafnda bir tur dnmesi ile ayn zaman alr (27.3 gn). Yani Ay'n hep ayn yz bize dnk kalr, dier yz sakldr. Bu sakl ksm ilk defa 1959 ylnda Ay'n arka tarafna gemeyi baaran bir uzay arac sayesinde grlmtr. Bu dn zamanlarnn ayn olmasnn asl nedeni bir tesadf deildir. Ay'n dnya etrafndaki dn, Dnya'nn Ay'a uygulad ekim kuvveti ile kontrol edilir. Bu olaya astronomlar "dnen yrnge ifti" derler. Gelgit (Med-Cezir) kontrol Her 12 saatte bir deniz biraz ykselir ve sonra tekrar alalr. Bu ykselip alalmalara gelgit (eski: med-cezir) denir ve bunun suu Ay'a yklenir. Aradaki mesafe ok __________________________________________________________________
20
byk olabilir ama, ayn ekimi, kat Dnya'nn evresindeki okyanuslar kendine doru ekip Dnya'nn grnn yumurta biimine sokar. (Eer Dnya bu kadar kat ve sert olmasayd o da yumurta biimine girerdi). Bu da Dnya'nn her iki tarafndaki sularda bir ykselme yaratr. Dnya dndke, bu ikinlikler, ayn altnda kalan blgede ve bunun tam karsnda, ayn blgede kalrlar. Bunun etkisi olarak bu ykselip alalmalar, Dnya dndke tm Dnya'y dolarlar. Gerekte, ktalar, bu ykselen dalgalarn etki alanndan geerler ve karmak bir ekilde oluan gelgit sularna maruz kalrlar. Gne, Ay'a nazaran daha uzaktadr ama o kadar byktr ki, oluturduu ekim yine de gelgit olayna neden olur. Ay ve Gne, Yeniay ve Dolunay evrelerinde ayn hizaya geldiklerinde, ekim kuvvetleri ayn ynde etki yapar ve yksek gelgit dalgalarna (med) neden olurlar. Bu aamaya Bakar ykselmesi denir. Yarmay evresinde Gne'le Ay birbirine 90 a yaptklarnda birbirinin etkisini azaltrlar ve buna Neap ykselmesi denir.
eken g: Yerekimi Yerekimi bizi yeryznde tutan, eyalarn yere doru hareketini salayan, yldz ve gezegenlerin her trl hareketini kontrol eden bir gtr. Evren'deki her kk zerrecik bir dieri tarafndan ite bu gizem dolu g tarafndan ekilir. Bir ey ne kadar byk ar ve yaknsa, o kadar kuvvetli bir ekim yaratr. Gne'in ekim kuvveti uzayn milyonlarca kilometre uzaklklarndan bile hissedilebilir. Dnya Gne'ten kktr ancak Ay'n kendi etrafnda dnmesine yetecek kadar byklkte bir ekim gcne sahiptir. Bir portakaln ekim kuvveti Dnya'nnkinden kat kat daha azdr. te bu da elinizden den bir portakaln neden yukar deil de aa doru bir hareket yaptn aklyor.
Yerekimi ne yapar? Ay'n Dnya etrafnda dnmesini salar. __________________________________________________________________

21
Gezegenlerin Gne evresinde dnmesini salar. Dnya'mzn paralara ayrlmamasn salar. Gne'i kendi zerine sktrp younlatrarak yanmaya devam etmesini salar. Sizi yerde tutar. Cisimlerin yere doru hareketini salar. p cambazln zor bir meslek haline getirir.
Byk elma 1665'te bir gn Isaac Newton (1642-1727) adl gen bir adam bahede oturmu dnrken, bir elmann aatan dn grene kadar, gezegenlerin neden Gne'in etrafnda dnd veya cisimlerin neden yere dtne dair kimsenin bir fikri yoktu. Newton, elmann aslnda dmediini, Dnya'ya doru grnmez glerce ekildiini varsaymt. Bu basit ama parlak fikri sayesinde Yerekimi Teorisi'ni gelitirdi. Her maddeye ekme gcn veren bu kuvvet olmasayd, Gne, Ay ve gezegenler babo hareket ederlerdi. Birok kii bu elma hikayesinin bir mit olduunu ileri srer. Oysa bunun byle olduunu anlatan Newton'un ta kendisidir.
Ar gezegenler Newton'a gre yerekimi kuvveti evrenin her yerinde aynyd. ki maddenin arasndaki ekim kuvveti (rnein gezegenlerin) cisimlerin ktlelerine (madde miktar) ve birbirlerine olan uzaklklarna baldr. Bir cismin arl, ne kadar byk bir yerekimi kuvvetine maruz kaldna baldr. Byk bir gezegendeki her ey kndekine oranla daha ar gelecektir. nk ktle arttka ekim artacaktr. Yani bir cisim Ay'da tartldnda, Dnya'daki arlnn altda biri kadar gelecektir. (nk Dnya ile Ay'n ktleleri arasndaki oran: 1/6.05 tir.). Her zaman ie yarar Newton'un Yerekimi Teorisi'nde ilgin olan bir ey de neredeyse tm hesaplamalarda doru sonucu vermesidir. Milyarlarca kilometre uzaklktaki bir yldzn ktlesini hesaplamaktan tutun da bir uzay aracnn uu plann yapmaya varana kadar bir ok ite kullanlr. Astronomlar Neptn gezegeninin varln, gezegeni gzlem aralaryla tespit etmeden ok nce kabul etmilerdi. nk sistemimizdeki hareketi ancak bu ekilde aklayabiliyorlard.
Bazen de yaramaz Bylesine parlak bir teoride bile eksik olan bir nokta olabilir. Hesaplamalar Merkr dnda tm gezegenler iin mkemmel sonu veriyordu. Ancak Merkr iin __________________________________________________________________
22
sonular doruluktan olduka uzakt. Bu sorun Albert Einstein (1879-1955) adl gen bir adam rahatsz etti. Merkr'n bu uyumsuz hareketini, evrene bakmz deitiren yeni bir yerekimi teorisi ile aklad. Genel grecelik kavramyla, yalnzca maddenin deil, hereyin yerekimiyle ekileceini gsterdi. "Gl bir ekim kuvveti zaman ve uzay eip bkebilir, uzay bkmesinden dolay k huzmelerini de bkebilir". Einstein bu teorisini, 1919 ylndaki bir Gne tutulmas srasnda yaplan gzlemler ve lmlerle kantlad. Burada, uzak bir yldzdan gelen ve Gne'e teet geen nlarn hafife bkld grld.
Ay'n yaps nasldr? Ay henz genken, byk kaya paralarnn arpmas sonucu olumu kraterlerle kapl, cansz ve kra bir yerdir. Yzeyi, plak gzle de grlebilecei gibi, gn iindeyken gmi geceleyin ise mrekkep siyah bir renk oluturan toz tabakasyla tamamen kaplanmtr. Hava bulunmamas nedeniyle, gkyz her zaman kapkaradr ve toz tabakasn hareketlendirecek bir nefes gcnde bile hava akm yoktur. Aslnda, 1969'da Ay'a ilk ayak izleri basan adamlarn izleri bile halen yerindedir ve sonsuza kadar yle kalacaktr. Ay'da yapabileceklerimiz 4 metre ykseklie zplayabilirsiniz. (Ay astronotlar ar uzay giysileri iinde bile ok yksee srayabilirler, nk Ay'daki ekim Dnya'dakinin sadece altda biri kadardr). 360 saat hi durmakszn gnelenebilirsiniz. (Tabii ki 127 dereceye kadar kan scaklk ve ldrc radyasyon biraz sorun yaratabilir). Avustralya, Avrupa ve Amerika'y 15 saatten ksa bir srede izleyebilirsiniz. (Dnya, Ay'n gkyznde hep ayn noktada kalr ve 24 saat ierisinde tam bir turunu izleme ansnz vardr). __________________________________________________________________
Aratrma Serisi No.26 Ay' gzlemlerken
23
Ay' detaylar ile incelemek iin iyi bir drbn veya kk bir teleskopa ihtiyacnz olacak. Size garip gelebilir ama Ay' gzlemlemenin en uygun evresi Dolunay deildir. Gne, Ay yzeyini ylesine fazla aydnlatr ki, ekil ve grntleri oluturan glgeler gzle grnmez hale gelir. Tm yzeyi detaylaryla incelemek iin Ay'n tm evrelerinden yararlanmak gerekir. Gzlem iin en uygun yer, Ay'n karanlk ve aydnlk yzleri arasnda gei oluturan glgeli ksmdr. Bu k dzeyi en iyi gzlem ortamn oluturur. 1. Maria, plak gzle aka grebileceiniz geni siyah lekelerin addr. Maria Latince "denizler" demek olmasna ramen, Ay yzeyinde bir damla bile su yoktur. Bu siyahlklar, uzun zaman nce Ay'n iinden dar aka scak lavlarn oluturduu alak ovalardr. 2. Kraterler, kaya paralarnn arpmalaryla olumu devasa, yuvarlak, tabak eklinde ukurlardr. Bazlar 10.000 metre derinliklere ular, ama kenar eimleri azdr. 3. In kraterleri, yzlerce kilometre uzaa n gnderen kraterlerdir. Bu nlar, Ay yzeyine kaya arptnda dar fkran kaya ve toz paralarnn grntleridir. 4. Dalar. Ay, artc bir ekilde dalktr. Apenin Dalar orta kuzeydedir ve 9 000 metreyi aan baz zirveleri Everest'ten daha yksektir. 5. Vadiler. Ay zerindeki vadiler, Dnya'daki baz vadiler gibi susuzdur. Tamamen volkanik etkinlikler sonucu olumulardr.
Hava umudu Eski zaman astronomlarn farkl bir mizah anlay olmal. Ay yzeyindeki orak dzlkleri "deniz" olarak adlandrmakla kalmayp, Gne Sistemi'ndeki en sessiz ve sakin yerlerden biri olan Ay'a gayet hareketli isimler vermiler. te bunlardan bazlar, Bulut Denizi (Mare Nubium), Frtna Okyanusu (Oceanus Procellarum), Saanak Denizi (Mare Imbribium), Gkkua Krfezi (Sinus Iridum).
__________________________________________________________________
Aratrma Serisi No.26 Dev adm
24
Ay, Dnya'mz dnda insanolunun zerinde bulunduu tek yerdir. Buraya ilk gnderilen insanlar, Apollo 11 greviyle 21 Temmuz 1969 tarihinde ayak basan Neil Armstrong ve Buzz Aldrin adl Amerikal astronotlard. Neil Armstrong, Skunet Denizi'ne ayan bastnda u szleri sylemiti: "Bu bir insan iin kk, ama insanlk iin dev bir adm". 1969 ve 1972 tarihleri arasnda Ay'a 10 astronot daha gnderilmiti. Gne nedir? Gne helyum ve hidrojen gazlarndan olumu, muazzam byklkte bir ate topudur. ekirdeindeki inanlmaz basnlar, hidrojen atomlarn reaksiyona sokarak, scakln 15 milyon dereceye kadar ykselmesine yol aar. Tm bu s yzeyde kavurucu bir s oluturur. En d katman, yani k kre ylesine parlak ki 1.5 milyon km uzaktan bile Dnya'y aydnlatr. Ik kredeki s dnebileceiniz herhangi bir maddeyi buharlatrabilecek bir scaklk olan 5500 dereceye varr. Gne'in 500.000 kilometre uzanda olsanz bile, ya canl canl kzarr ya da yayd gl radyasyon yznden lrsnz. DKKAT!!! BR TELESKOPLA ASLA GNE'E BAKMAYIN. BUNU BR AN N BLE YAPSANIZ KESNLKLE KR OLURSUNUZ.
Gne'i incelerken Gne'e, hibir zaman direkt olarak bakmamamz gerekir. ylesine parlaktr ki grntsn bir teleskop veya drbn kullanarak bir para kada yanstabiliriz. __________________________________________________________________
25
Kk krc bir teleskop bu i iin idealdir. Eer bunun iin drbn kullanacaksanz sadece bir lensinden yararlanmanz daha doru olur. htiyacnz: 1. 2. 3. 4. Beyaz kat Karton Makas Yapkan bant
1) Karton zerinde teleskobumuzun izleme mercei kadar bir delik aarak bunu teleskoba yaptrn. 2) Teleskobun her iki tarafnn da lens kapaklarn kapatn. 3) Teleskobu Gne'e evirin. (Gne'e bakmamaya dikkat edin, bunun iin teleskopun glgesinden yararlann). 4) Teleskobun arka ksmna bir para kat tutun. 5) Ana lensin kapan karn, kad hareket ettirerek ve teleskobun odaklanmasn ayarlayarak Gne'in net olarak grnmesini salayn.
Kadn zerindeki grnt ters olur ve zerinde rastgele karanlk lekeler bulunur. Bu lekelere Gne Lekeleri denir. Gne Lekeleri'nin bulunduu blge, Gne fotosferinin dier blgelerine gre 2000 C daha souktur. Lekeler, Umbra denilen karanlk bir blge ve bunu evreleyen (Penumbra denilen) aydnlk bir ksmdan oluur. Gne Lekeleri genellikle guruplar halinde grnrler. Bu guruplar birka gn izlemeyi srdrrseniz, Gne'in yzeyinde bir utan dier uca doru hareket ettiini grrsnz. Gerekte lekeler hareket etmez; ama Gne de Dnya gibi kendi ekseni evresinde dnyor olduundan dolay lekeleri hareket ediyormu gibi grrsnz. Gne'in kendi ekseni evresinde bir turu bir aydan biraz az srer, bu yzden Gne Lekeleri, bir kenardan dier kenara 2 haftalk bir srede ularlar, sonra kaybolup 2 hafta kadar sonra yeniden dier tarafta ortaya karlar. Yine 2 hafta grnr, 2 hafta __________________________________________________________________
26
kaybolurlar. Gne Lekeleri'nin ou, ksa mrldrler ve bu grnme ve kaybolma gezintisini bir veya iki kezden daha fazla yapamazlar. Gne Lekeleri'nin says deikendir, her 11 ylda bir olabilecekleri en fazla sayya (maksimuma) ularlar. Bu zamanlarda Dnya'da hava biraz souk olur. Bunun sonuncusu 1991 ylnda olmutu, bir sonraki 2002 ylnda bekleniyor.
Ay ve Gne Tutulmalar Dnya ve Ay, zaman zaman bir dieriyle Gne'in arasna girer. Bu olaya "tutulma" denir. nk, arada kalan, dierine gelen Gne n tutar. Ay Tutulmas. Ay, Dnya'nn arkasnda dolanp glgesine girdiinde Ay tutulmas olur. Bu, ylda bir veya iki kez olur. Ay Dnya'dan ok uzakta ve Dnya'nn glgesi de kk olduundan Ay tutulmas yalnzca bir ka saat srer. Dolunay srasnda oluan bir Ay tutulmasn izlerseniz, Ay yzeyini spren bir karanlk disk glgesi grrsnz. Bu Dnya'nn glgesidir. Bir tam tutulmada glge, Ay' tamamen kaplar ama, tamamen karanlk olmaz, koyu bir pas krmzsna dner. Bunun nedeni, Gne'ten gelen nlar Dnya tarafndan tutuluyor olmasna ramen, nlardaki krmz renk tonlarnn dnya atmosferi tarafndan saptrlmasdr. Ksmi tutulmalarda ise glge, Ay'n bir ksmn kaplar.
Ay tutulmalar zamanlar: 16 Temmuz 2000 9 Ocak 2001 16 Mays 2003
Gne Tutulmas. Ay Dnya ile Gne arasna girer ve Dnya zerindeki birka kilometre geniliinde bir glge oluturur. Eer, Ay'n Dnya'da yapt glgenin iindeyseniz, Ay'n Gne'in nnden karanlk bir disk olarak getiini grrsnz. Ancak bir tam tutulma hari, Gne'e plak gzle bakmamalsnz. Bir tam tutulma annda Ay, Gne'in nn tamamen kapatr ve bu durumda Gne'in grlebilen ksm yalnzca evresindeki k haresidir (korona). Koronann zel cihazlar olmadan
__________________________________________________________________
27
grlebildii tek an ite bu tutulma andr; astronomlar bu an yakalayabilmek iin ok uzun mesafeler katederler. Tam Gne Tutulmas ylda bir veya iki kez olur, ama byle bir tutulmay grme ansmz ok azdr. Bunun nedeni, hem ok kk bir blgeden grlebilmesi ve hem de yalnzca birka dakika srmesidir.
Gne tutulmalar, yerleri ve zamanlar 11 Austos 1999 Avrupa, Kuzey Afrika, Arabistan, Grnland 21 Haziran 2000 Gney Atlantik, Gney Afrika 4 Aralk 2002 Gney Afrika, Hint Okyanusu'nun gneyi
Gnei kim yedi? Gne tutulmalar o kadar nadir izlenir ki, insanlar bu olay her zaman dehetle izlemilerdir. Astronotlar tutulmann zamanlarn 16. yzyldan itibaren doru olarak tahmin etmeye baladklarnda, kendileriyle ok vnmlerdi. Tutulma kehanetleri ile yerlileri korkutan Avrupal kaiflerin hikayeleri halen anlatlr. Eski alarda inliler'in Ay Tutulmas hikayesi hayli yaratcdr. Ay'n ayakl dev bir kurbaa tarafndan yutulduuna inand sylenen inliler, bu olay M.. 1360 yllarnda bile astronomik bir olay olarak kayda geirmilerdir. Ancak bu pekala bir aka da olabilir. Roma Katolik Cizvit rahipleri, 17. yzylda in'e gittikleri zaman in Imparatoru'nu bir sonraki Gne Tutulmas'nn zamann tam olarak tahmin ederek ok artmlard. in'deki bu tutulma, mparatorluk astronomlarnn tahmininden bir saat sonra gereklemiti. (21 Haziran 1629, saat 11:00).
__________________________________________________________________
28
GEZEGENLER
Yldzlarla dolu gkyzn uzunca bir sre izlediyseniz, baz yldzlarn yldz gruplar iinde hep ayn yerde kalmadklarn fark etmisinizdir. Bu yldzlar gkyznde bazen hzl, bazen yava hatta bazen geri geri olmak zere ok garip hareket ederler. te bu aylak yldzlar aslnda yldz deil, Gne etrafnda dnerek Gne Sistemi'ni oluturan dev kayalardan olumu gezegenlerdir. Gne Sistemi'nde bulunan dokuz gezegen bir teleskop veya drbnle gkyznde incelenebilecek en heyecan verici oluumlardandr. Bir takmyldza parlak, yeni bir yldz eklenmi gibi grnyorsa bu byk bir ihtimalle dnp durmakta olan bir gezegendir.
Her gne bir gezegen Astronomlar uzunca bir sre, Dnya'dan baka sadece be gezegenin varlndan haberdarlard. Bunlar Merkr, Vens, Mars, Jpiter ve Satrn'd. Gne ve Ay ile birlikte bu toplam yedi nesne gkyznde sabit yldz zellii gstermeyen gk cisimlerini oluturuyordu. Eski alarda bu yedi nesnenin zel olduuna inanlrd. Tpk haftann yedi gnnn olmas gibi. Baz dillerde haftann her gn bir gezegen adyla anld. rnein ngilizce'de: Sunday: (Sun-day: Gne: Pazar gn) Monday: (Moon-day: Ay gn: Pazartesi) Saturday: (Saturn-day: Satrn gn: Cumartesi)...gibi.
Aa gezegenler Dokuz gezegenden ikisi olan Merkr ve Vens "aa gezegenler" olarak adlandrlr. Bu tabii ki onlarn zavall gezegenler olduklar anlamna gelmez. Bu sz onlarn Gne'e Dnya'dan daha yakn olduklarn basite anlatr. Hatta ylesine yakndrlar ki Gne'in parlakl yznden onlar her zaman gremeyiz. Eer Gne bu kadar parlak olmasayd, onlar gndzde grebilirdik. Byle olduu iin bu gezegenleri sadece Gne battktan sonra veya domadan hemen nce grebiliriz. Merkr veya Vens Gne'le ayn hizaya geldiklerinde ise hi gremeyiz. Merkr ve Vens' dier gezegenlerden farkl klan bir dier ey ise, tpk ay gibi, evrelere sahip olmalardr.
Yukar gezegenler Dier alt gezegen Mars, Jpiter, Satrn, Urans, Merkr ve Pluto "stn gezegenler" olarak adlandrlrlar. Nedeni sizinde tahmin ettiiniz gibi Dnya'ya gre Gne'ten __________________________________________________________________
29
daha uzak olmalardr. Bu gezegenler yldzlara benzerlik gstererek doudan ykselip, batdan kaybolurlar. En iyi gzlemlenebildikleri zaman, Gne'e gre Dnya'nn arkasnda olduklar zamandr. Bu, Dnya'nn Gne'i gren ksmnn tam tersi tarafnda bulunduu zaman anlamna gelmektedir. Dier durumda ise Gne'in arkasnda kalmalar nedeniyle bu gezegenleri gremeyiz.
Byk dn Gezegenler Gne etrafnda hep ayn yrngeyi izlerler. Gezegenlerin yrngeleri neredeyse daireseldir. ou zaman hafife eliptik (oval) bir yol izlemeleri nedeniyle bazen Gne'e en yakn noktaya Perihelin en uzak noktaya ise Aphelin ad verilir.
Dnya'da bir yl Dnya'nn Gne etrafnda bir dn tam olarak 365,24 gn alr. Bu ise neredeyse bir yl demektir. nk yeni yl sabahn 5:48'inde kutlamak biraz zor olabilir. Takvimde bir yl 365 gn olarak grnr. Fazladan olan bu 0.24 gn atar, 4 ylda bir tam gn ekleriz ve yine her 4 yzylda bir bu artk gn eklemeyiz nk artk yl her sene 0.24 yerine 0.25 gn ekler. Gerekte bu kadar kark olmasna ramen bu u anlama gelir: Yln ayn tarih ve zamanlarnda Gne gkyznde hep ayn yerdedir. Gezegenlerin hepsi Gne etrafnda farkl zamanlarda bir tur tamamlar. Yani her gezegende yl uzunluu farkldr. Gne'ten daha uzak bir gezegen, daha uzun bir yrnge ve daha uzun bir yl anlamna gelir.
Merkr ate ve buz Merkr gezegenlerin Ferrari'si saylr. nk Gne evresinde bir dnn 88 gnde tamamlar. Eer bu kadar hzl hareket etmeseydi Gne'in yerekimi tarafndan ekilirdi. Merkr, meteorlarn arpmasn engelleyecek bir atmosferi evresinde tutmayacak kadar kktr. Milyarlarca yl sren arpmalar sonucu __________________________________________________________________
30
tm yzeyi Ay'dan bile daha fazla kraterlerle doludur. Gezegenin yzeyinde bir gezinti srasnda grebileceiniz eyler bo ve byk ukurlar, yzlerce kilometre uzunluunda tepeler ve sar toz olacaktr.
Gne'ten uzaklk
Min. 45.9 milyon km Neden Merkr? Max. 69.7 milyon km Ekvatorda ap 4878 km Merkr'e bu ad veren Yunan Yrngede bir tur 88 Dnya gn astronomlard. Aslnda Hermes diye Gn 58.6 Dnya gn adlandrlmt. Yunan mitolojisinde Eim 2 derece tanrlarn hzl bir habercisi olan Ktle 0.055 Dnya ktlesi Hermes'in adnn verilmesi, Yzey ss -180 derece +430 derece gezegenin hzl hareket etmesi Uydu yok yzndendir. Romallar Hermes'e Merkr dedikleri iin bu gezegenin ad da deimitir.
K sporlar Merkr'e kayak yapmaya gidebilirsiniz, nk kutuplarnda kk buz rtleri vardr. Ancak yannza aside dayankl kayak takmlar almanz gerekir, nk bu buz asittir.
Yallk Dnya kendi ekseni etrafnda tam olarak 24 saate dner ve bu dn yznden Gne her 24 saatte bir grnr ve kaybolur. Ancak Merkr kendi ekseninde bir turunu ok yava bir hareketle 59 gnde tamamlar. Bunun tam tersi olarak Gne etrafnda bir turunu 88 gnde tamamlayan Merkr, zerinde bir noktada Gne __________________________________________________________________
31
grndnde uzun bir sre batmaz. Bu sre tam olarak 176 dnya gn yani iki Merkr yldr. Bu da Merkr'de 100 yana kadar ancak 50 gece uykusu uyuyabileceiniz anlamna gelir.
Buruuk elma Merkr'n ciddi bir ekilde gerdirme operasyonuna ihtiyac var. Gne Sistemi'nde bu kadar buruuk bir gezegen daha yoktur. Bunun nedeni Merkr'nde tpk dnya gibi demir bir ekirdee sahip olmasdr. Ancak Dnya'nn ekirdei olutuu zamandan bu yana sv kalacak kadar scak kalmay baarabilmitir. Merkr'n ekirdei katlam, klm, ekilsizlemi ve bu ekilsizleen ekirdein zerindeki ince st katman da buruuk bir elmaya benzemitir. Mariner 10 uzay aratrma uydusu Merkr yzeyinde 3.000 metre yksekliinde kilometrelerce uzunlukta kabartlar bulunduunu tespit etmitir. Gne Merkr'den Dnya'dakinden kat daha byk grnr. nk Merkr Gne'e ok daha yakndr. Yrngesinde iki kez Gne'e ok yaklaan Merkr bu anlarda daha hzl hareket etmeye balar. Bu srada Gne sanki ters ynde hareket ediyormu gibi grnr ama bu olay sadece bir ka saat srer.
Krater adam Merkr ok kltrl bir yerdir. Oraya giderseniz Bach, Beethoven, Wagner, Shakespeare, Tolstoy ve Homer'i ziyaret edebilirsiniz. Bunlar Mariner 10 uydusu tarafndan Merkr'de saptanan yaplara verilen adlardr.
MERKR' ZLEMEK Nereye bakmalsnz? Merkr' sar ve srekli ndan ayrt edebilisiniz. Ufuk izgisinin hemen stndedir. Nasl bakmalyz? Merkr' plak gzle gzlemleyebiliriz. Merkr zerindeki detay bir drbnle bile grmek zordur. Ancak onun bir gezegen olduunu srekli ndan anlarz. Byke bir teleskop (150x bytmeli, 30 cm akl olan bir teleskop) kullanma imkanmz olursa, Merkr zerindeki her detay inceleyebilirsiniz. Ne zaman bakmalyz? Merkr ok utanga bir gezegendir. Kopernik de dahil olmak zere birok nl astronom hayatlarn Merkr' bir an bile gremeden geirmilerdir. Parlak olmasna __________________________________________________________________
32
ramen, Gne'e ok yakn olan konumu yznden yl iinde, genellikle baharlarda, sadece bir ka gn grlebilir. Bunun dnda gecenin l karanlnda asla gremeyiz, nk Merkr'de Vens gibi yalnz sabah ve akam grnr.
Vens cehennemi Belli bir uzaklktan, en yakn komumuz olan Vens ok gzel izlenebilir. Harika beyaz bulutlarla kapl bu gezegen bir fener gibi uzayda asl durmaktadr. Fakat bu grntler aldatc olabilir. Bulutlarn altnda Vens, bir cehennem tablosu izer. Bulutlar slfirik asitten meydana gelmi ve ylesine kalnlamtr ki gezegen zerindeki atmosferik basn Dnya'dakinin yaklak 90 katdr. (Bir arabay dzlemeye yetecek kadar). Yzeyi dz kayalar ve volkanlardan ve tabii ki yer yer kraterlerden olumutur. Burada, turuncu renkli gkyznn altnda s bir frndan ok daha scak, 470 derecedir.
Vens hakknda bir ift sz Vens gerekten ok yava bir hareket yapar. Gne'in evresinde dn yaklak 225 gn alr. Buna ek olarak kendi ekseni etrafnda bundan ok daha yava hareket eder. 243 gn iinde tamamlad bu dn bir Vens gnnn bir yldan daha uzun bir zaman srmesine neden olmaktadr. Yani eer Vens'de kahvalty karrsanz, bir sonraki iin bir yldan daha fazla beklemeniz gerekir. Vens, Urans dnda, kendi ekseni evresindeki dn, yrngesinde gidi ynnn tersine olan tek gezegendir. Astronomlar, bunun, Vens'e uygulad ekim kuvveti nedeniyle ters dnmesine neden olan Dnya'nn suu olduunu dnrler.
Vens'te parti Vens'n kaln bulut tabakas yzeyi ylesine iyi saklar ki eski zaman astronomlar onlarn altndakilerle ilgili fantastik teoriler ortaya atmlard. Baz insanlar bunca bulutun altnda nemli tropik bataklklarn olduu, ormanlarla kapl bir gezegen olduunu dnmlerdi.
__________________________________________________________________
33
Ald a gre silike parlayan bu bulutlar hakknda bir 19. yzyl astronomu olan Franz von Gruithuisen bu parlakln yeni bir imparatorun ta takmasn kutlayan Vensller tarafndan oluturulduuna inanyordu. Daha sonra da dncesi bulutlarn orman yangn sonucu ortaya kt ynnde deiti. Ac gerek, 1970'lerde gezegene inen Rus Venera aratrma arac sayesinde ortaya kt.
ansl yldz Vens gezegenini gndz grmenin ans getirdiine inanlrd. 1812'de Moskova'ya saldrmadan nceki sabah, bu yldz gren Fransz mparatoru Napolyon da byle dnmt. Rusya taarruzu kariyerinin en byk felaketiydi.
Gizli sera Vens Gne Sistemi'ndeki en scak yerdir. Bunun bir nedeni Gne'e yakn olmasdr. Ancak Vens, Gne'e ok daha yakn olan Merkr'den bile daha scaktr. Cevap, atmosferinde yksek oranda bulunan karbondioksit gaznda yatar. Karbondioksit bir seradaki cama benzer, Gne'ten gelen tm sy ieri alr, ancak dar kartmaz. Eer gezegen zerinde su bulunsayd, karbonioksiti zebilirdi, ancak gezegen o kadar scaktr ki herhangi bir su ktlesi buharlar ve karbondioksit seviyesi hi dmez ve tm bunlarn etkisi sonucu ortaya kan sera etkisi gezegeni kavurur. Vens'n daha da snmamasnn tek nedeni yzeydeki volkanlarn oluturduu, slfirik asit bulutlarna dnen gazlarn gne nlarn bloke etmesidir.
VENS' ZLEMEK Nereye bakmalyz? Gece gkyznde Vens, aydan sonra en parlak ikinci eydir. Nasl bakmalyz? Vens' plak gzle bir k noktas olarak kolayca grebiliriz. yi bir drbn ya da kk bir teleskopla, deiim evrelerini inceleyebilirsiniz. Gezegenin en yakn olduu durumda, evrelerinin plak gzle grndn iddia eden astronomlar vardr. Kaln atmosferi, yzeydeki hibir eyi gl bir teleskopla bile gremeyeceimiz anlamna gelir. Fakat gezegenin kutuplarnda kutupsal apka __________________________________________________________________
34
ad verilen parlak alanlar grebilirsiniz. Ayrca gezegenin karanlk tarafnda gnein kaln atmosferde yansmas sonucu ortaya kan parlak bir ereve grebilirsiniz. Ne zaman bakmalyz? Tpk Merkr gibi Vens de sadece afakta ve gurupta ortaya kar. Fakat bize ok daha yakn ve parlak olduu iin grlmesi daha kolaydr. Gne battktan sonra 4 saat boyunca gkyznde kalr. Batda gece 2000 Ocak'tan Temmuz'a Krmz gezegen - Mars Mars, Jpiter ve Vens kadar parlak olmasa da o kan-krmz rengiyle her zaman dikkatleri ekmitir. Mars Vens'ten sonra bize en yakn yldzdr. Ayrca tpk Dnya gibi bir atmosfere ve gece gndz scaklklarna sahiptir. Bir gn neredeyse Dnya'dakine eittir ve gezegenin eimi yaklak olarak Dnya'daki ile ayndr. Hatta buzlarla kapl kutuplar bile benzer ama benzerlik buradan te gemez. Mars gndzleri pembe bir gkyzyle lk ve geceleri dondurucu soukta, krmz renkli lden olumu bir gezegendir. Bunlarn tesinde yalnzca kaya ve tozdan olumu, yer yer suyu olduu dnemde oymu olduu vadiler ve dev volkanlardan oluan bir gezegendir. Douda sabah Ocak'tan Mart'a
Mars'ta bir tatil iin nelere ihtiya var Oksijen kayna, solumak iin sadece karbondioksit vardr. Beslenme antas, grnrde bir Mc Donalds yok. Kaln bir pijama, geceleri Sibirya'nn kndan daha souktur. Yamurluu unutun, milyonlarca yldr yamur yamad. Mayonuzu hi almayn, sadece kumsal, deniz yok! Gne'ten uzaklk Ekvator'da ap Yrngede bir tur Gn Eim Ktle Uydular Ortalama 227.9 milyon km. 6786 km. 687 Dnya gn 24.62 saat 25.19 0.11 Dnya ktlesi Phabos ve Deimas
Neden Mars? Mars krmz renginden tr, Roma Sava Tanrs Mars'n ad ile isimlendirilmitir.
__________________________________________________________________
Aratrma Serisi No.26 Uzaya umak
35
Mars'n uydularndan biri olan Dermas'ta yer ekimi ylesini azdr ki biraz hz alrsanz, bir bisiklet ve bir rampayla uzaya uabilirsiniz.
Ak krateri Mars'n uydusu Amerikal astronom Asaph Hail tarafndan kefedildi. Teleskobuyla gzlem yapmakta olan astronom, toparlanp yatmak zereyken einin srarlar zerine gzlemine devam etmi ve bu iki nesneyi kefetmitir. Daha sonra einin ansna bu iki uydu Phobos (korku) ve Deimos (panik) olarak adlandrlm ve Phobos uydusunda bir kraterde kzlk soyad olan Stickney olarak isimlendirilmitir.
Marsl canavarlar Mars'taki Olimpus Mons Yanarda, Gne Sistemi'ndeki en byk yanardadr. rlanda byklnde ve Everest dann 3 kat yksekliindedir. Valles Marineris Vadisi'nin yannda Grand Canyon cce kalr.
Mars'ta hayat var m? "Mars Marsllar'n yaad yerdir". Bu szler Amerikal bir astronom olan Percival Lowell'n 1880'lerde teleskobuyla Mars yzeyinde kara izgiler kefetmesi ile bilim adamlarnn dilinde yaygnlat. Lowell bunlarn Marsllar tarafndan ina edilen kanallar olduunu sylemiti. Ne yazk ki 1950'lerde gl teleskoplar bunun optik bir gz yanlmas olduunu gsterdi. Fakat yzyl boyunca astronomlar Mars'ta en azndan ilkel bir hayatn olabilecei konusunda srar ettiler. Viking aratrma arac 1970'lerde gezegene indiinde ne bir Marsl ne kk bir yaratk, ne de mikroskobik bir organizmayla karlat. Tm aratrmalara ramen Mars bir kap tokma kadar l gzkt. 1996 ylnda Mars'ta hayat av yeniden gndemdeydi. Mars'ta yksek hzlarda meteor arpmalar sonucu uzaya salan paralarn bazlar Dnya'ya ulat. Bu paralar zerinde aratrma yapan bilim insanlar, sadece canl organizmalar tarafndan retilebilecek mikroskobik ubuklar buldular. Bu durumda, belki de Mars'ta gerekten hayat vardr ama, Viking arac kayalara gml olabilecek bu canllar bulamamtr. imdi, Amerikallar ve Avrupallar Mars yzeyinde kaz yapp, ilk Dnya d canl kant bulmak zere Mars'a uzay arac gndermek iin yaryorlar.
__________________________________________________________________
Aratrma Serisi No.26 Bir Marsl nasl belirlenir? Yeil yaratklar aramayn. ok ok kk olabilirler. Yeraltnda saklanr. Byk ihtimalle ldr. MARS'I ZLEMEK
36
Nasl bakmalyz? Mars plak gzle, krmz rengi sayesinde grlebilir. Nereye bakmalyz? Mars plak gzle sadece noktasal bir renk olarak gzlenebilir. Ama yine de gkyznde izledii yolu ve Dnya onu getiinde ters ynde devam eden hareketini izleyebilirsiniz. ounlukla gl bir teleskop yardmyla bile Mars' fazlaca izleyemezsiniz. Bunun nedeni ok kk ve bulutlarla kapl olmasdr. Ocak-Mart 19981999 2000
Baak-Terazi Kova-Balk
Nisan-Haziran Temmuz-Eyll
Baak Grlmez kizler-Yenge Terazi-Akrep Grlmez
Ekim-Aralk
Aslan-Baak Yay-Olak Aslan-Baak
Ne zaman bakmalyz? Mars her iki ylda bir Dnya, Gne'le Mars arasna girdiinde bir ay civarnda grnr. Bu duruma "kartlk" denir ve Mars gece boyunca kpkrmz parlayan gkyznde en grlebilir objedir. Mars'n kartlar Nisan 1999 Haziran 2001 Austos 2003 (en iyi) Mars iin projeler yi ve byk bir teleskobunuz varsa, aadakileri yapmaya alabilirsiniz. Eer Mars' her gece ayn zamanda inceleme ansnz varsa, her incelemenizde Mars'n
__________________________________________________________________
37
kabataslak bir resmini izin. Bu resimler ayn teleskop ve ayn bytmeyle alndysa, bir animasyonun kareleri gibi birbirine uymaldr. Kutupsal buzullardaki deiiklikleri aratrn. Gece boyunca dn iaretlerine, mesela hareketli siyah lekelere dikkat edin. Byk Bataklk gibi ana ekillerde uzun zaman aralklarnda oluan deiiklikleri not edin. Jpiter, byk karde Jpiter bir canavardr. Gne Sistemi'ndeki en byk gezegen olan Jpiter, sistemdeki tm gezegenlerin toplam ktlesinden iki kat daha ardr. Dier drt i gezegenden (Merkr, Vens, Dnya, Mars) farkl olarak Jpiter, kayalardan olumamtr ve bir yzeyi yoktur. Yani bu gezegene asla ini yapamazsnz. Jpiter neredeyse tamamen hidrojen ve helyum gazndan olumutur ama dev bir gaz topu deildir. ylesine byktr ki, hidrojeni svya hatta katya evirecek kadar etkili bir ekimi vardr. nce atmosferin altnda 25.000 km derinliinde bir sv hidrojen okyanusu vardr. Bu okyanusun dibi de 11.000 derecedir ve basn ylesine fazladr ki (dnyann atmosfer basncnn milyon kat), hidrojen atomlar bir yaklam ve parlak metal hale gelmilerdir. 25.000 km'lik bu metal hidrojenin altnda da Dnya'nn yaklak sekiz kat byklnde kayadan olumu kk bir ekirdek olabilir.
Tanrlarn Kral Jpiter eski Yunanllar tarafndan en byk Tanrlar olan (Tanrlarn Tanrs) Zeus adyla anlyordu. Romallar Zeus'a Jpiter dediler. Hzl dn Jpiter dev bir gezegen olabilir, ancak onun bu zellii kendi etrafnda inanlmaz hzlarla dnmesine engel deildir. Bir turunu dnya saatinden az bir zamanda __________________________________________________________________
38
tamamlar. Gezegenin, ortasnda evresinin 450.000 km olduunu dnrsek, gezegen yzeyinin saatte 50.000 km gibi bir hzla hareket ettiini grebiliriz. Srat felakettir Gezegenin bu hz ortalarna doru bir bombe olmasna neden olur. Aslnda Dnya'da tepesinden bask bir yapya sahiptir. Ancak bu basklk Jpiter'in ki kadar fazla deildir. Gezegenin metal i ksmnn bir dinamo grevi yapmasna neden olan o hzl dn, Dnya'nnkine benzer, ancak on misli daha gl olan bir manyetik alan oluturur. Atmosferde hortum ve imekler olumasna neden olur.
Jpiter hava durumu En az 3 milyar yl daha bulutlu olacak. iddetli rzgar. Frtnalar kalc olacak her yeri etkileyecek. Dev imekler ve kulak trmalayan gk grltleri her zaman sizinle. Atmosfer basnc inanlr gibi deil.
Yldz olmak istiyorum Kalbindeki inanlmaz basn yznden, Jpiter grnmez kzl tesi bir k yayar ve ok hafife parlar. Aslnda 4 milyon kere milyar tane 100 wattlk ampul gcndedir. Bu durum bir ok astronomu Jpiter'in bir yldz olmaya altn dnmeye zorlamtr. Fakat Jpiter hi bir zaman bunu baaramayacak. te nedeni: Yldz olmak iin nelere ihtiyacnz var: Gne'ten uzakl Ekvatorda ap Yrngede bir tur Gn Eim Ktle Yzey ss Aylar Min. 740.9 milyon km Max. 815.7 milyon km 142.984 km 11.86 Dnya yl 9.84 Dnya saati 3.1 derece Dnyann 318 kat -150 derece 16 Tane ekirdeinde bitmek bilmeyen nkleer reaksiyonlara. En az 300 trilyon kere trilyontonluk bir ktleye. Yani Jpiter ok kktr. 300 milyar kere trilyonluk tysiklet ktlesiyle nkleer reaksiyon salayamaz.
Gne Sistemi'ndeki en byk leke __________________________________________________________________

39
Bal ve amber renkli izgileriyle ok ho bir grnt sergileyen Jpiter'in tek bir kusuru, yzyldr kaybolmayan lekesidir. Jpiter'in Byk Krmz Lekesi ksaca BKL, ilk olarak Robert Hooke (1635-1703) tarafndan 1664'de kefedildi. Zaman getike siliklemesine ramen, her zaman yerinde kalmtr. Jpiter'in atmosferinde asl duran 40.000 km geniliinde dev bir hortum olduu sanlmaktadr. JPTER' ZLERKEN Ne zaman bakmalyz? Ay ve Vens'ten sonra Jpiter, gkyzndeki en parlak objedir. Ama Vens sadece gn doumu ve batmnda grnrken, Jpiter gece yars grlebilir.
Nasl bakmalyz? Jpiter'i plak gzle kolayca grebilirsiniz. yi bir drbn veya kk bir teleskopla, sar renkli bantlar ve 16 uydusundan en byk drdn grebilirsiniz. yi donanml bir teleskopla bu drt uyduyu gezegenin nnden geerken izleyebilirsiniz. Daha da gl bir teleskopla hzla hareket eden, sar ve kahverengi bulut ktlelerini ve hatta Byk Krmz Lekeyi bile grebilir, hareketlerini saat saat izleyebilirsiniz. Nereye bakmalyz? Ocak-Nisan 1998 1999 2000 Balk Ko Mays-Austos Kova Balk/Ko Ko/Boa Eyll-Aralk Kova Ko Boa
1999 2000 Jpiter'in aylar
Batda Gece Ocak-Mart Ocak-Nisan
Douda Sabah Haziran-Ekim Temmuz-Aralk
Aada gsterilen drt byk ay dnda Jpiter'in irili ufakl 12 uydusu vardr. En son kefedilenler: Metis, Adrastea, Amalthea ve Thebe. Kayalk bir yapya sahip, en yakn Trojan astroid kuandan elde edilmi aylar: Leda, Himalia, Lysithea ve Elara. Ters ynde hareket eden d uydular: Ananke, Carme, Pasiphae ve Sinope. __________________________________________________________________
Aratrma Serisi No.26 1-IO
40
o 3.642 kilometre evreli kk ama enerji deposu bir dnyadr. Dev yanardalarla kapl uyduda, yanardalarn frlatt slfr 300 km'ye kadar kar ve lo'ya sar parlak bir grnm verir. 2- EUROPA o'dan biraz kk olan bu uydu bir buz tabakas ile evrilidir. Bal renkli bir bilardo topunu andran bu uyduyu daha detayl incelerseniz, yzeyinde ince yarklar olduunu grrsnz. 3- CALLISTO 4.806 km apl bir devdir. Gne Sistemi'nin ilk zamanlarndaki bombardmanlardan kalma kraterlerle kapl bir yzeyi vardr. Bir tanesi, Valhalla Krateri ylesine byktr ki etrafndaki atlaklarla birlikte Callisto dev bir gz gibi grnr. 4-GANYMEDE Ganymede takmn en byk oyuncusudur. 5.268 kilometrelik apyla Merkr'den daha byktr. Sert bir tabaka oluturmu d buz katmannn altnda 900 kilometre derinliinde yar buz ve su karm bir tabakas vardr.
Satrn halkalar kraliesi Eer Jpiter gezegenlerin kralysa, Satrn de kraliesidir. Jpiter kadar byk ve tpk onun gibi ounlukla sv ve metal hidrojen ve helyumdan olumutur. Satrn o ekere benzer yzeyi, prltl bir hale oluturan halkalar ile artc bir gzelliktedir. Ama bu, gezegenler iinde en gizemli olandr. Hi bir teleskop o gzel grnl atmosferin altn gzlemleyememitir. Hatta nc Voyager uzay aracnn abalar bile birka srr aklayabilmekten te gidememitir. Voyager'in ortaya kard ey, halkalarn ilgin yaps olmutur. Kralie Satrn'n 20 kilometre apl kk Pan'dan tutun da 5.150 km apl Merkr'den bile byk dev Titan'a kadar en az 18 uydusu vardr.
Evren'deki en byk deniz topu Satrn byk olabilir fakat artc derecede hafiftir. Eer yeterince byk bir yzme havuzunuz olsa ve Satrn' stne braksanz yzeceinden emin olabilirsiniz. __________________________________________________________________
Aratrma Serisi No.26 Gne'ten uzaklk Min. 1347 milyon km Max. 1507 milyon km Ekvatorda ap 120.536 km Yrngede bir tur 29.46 Dnya yl Gn 10.23 Dnya saati Eim 26.7 derece Ktle Dnyann 95.18 kat Yzey ss -180 derece Aylar 19 ya da daha fazla
41
Temel Astronomi Bilgileri Halkalar Satrn'n halkalar saysz milyarlarca buz ve toz bloklarndan olumutur. ounluu tenis topundan byk olmayan bu bloklar gezegenin evresinde dnp dururlar.
Buz paralarnn Gne n yanstmasyla parlayan halkalar, Satrn'n bulutlarnn 7.000 kilometre zerinde balayp 70.000 km ykseklie kadar kar fakat sadece 20 metre kalnlndadr.
Satrn'n uydular Satrn dier gezegenlerin hepsinden daha fazla uyduya sahiptir ve bilinen 19'dan daha fazla uydusu olabilir. Uydular toz ve organik bileiklerle karm buz bloklarndan oluur. Ama hi biri de birbirine benzemez, lapetus uydusunun bir taraf bembeyaz, dier taraf ise mrekkep siyah rengindedir. Enceladus ise bir sinema ekran gibi parlaktr, nk yzeyi buz taneleri ile kapldr. Rhea, Dione ve Mimas bir zamanlar jeolojik olarak aktif olular nedeniyle, neredeyse ikiye blnmtr ve bunu kantlayan dev bir kratere sahiptir. Phoebe uydusu tm uydulardan farkl ynde hareket eden aykr bir oluumdur.
Titan Titan Satrn'n artc yanlarndan bir dieridir. Gne Sistemi'ndeki en byk uydu olmakla kalmayp, kaln bir atmosfere sahip olan tek uydudur. Titan'n atmosferinin byk bir blm, tpk dnyadaki gibi azot gazndan olumutur, fakat hi oksijen yoktur, nk Satrn bunu salayacak bitki rtsne sahip deildir. Ve ok, ama ok, hatta azotu svya evirecek kadar ok souktur. Gkyz byk ihtimalle turuncu ve denizleri sv metandan (doal gaz) olumutur.
__________________________________________________________________
Aratrma Serisi No.26 Eski saat
42
Eski Yunanlla'rn Satrn' yal ve yava Tanr-Kral Kronos adyla adlandrmalar artc deildir, nk Satrn tm gezegenlerin iinde en yava hareket edenlerden biridir. Yunan mitolojisinde Kronos'a bir gn kendi ocuklarnca tahttan indirilecei kehanetinde bulunulmutu. Kehanetten kurtulmak iin Kronos, tm ocuklarn doar domaz yemi, ancak annesi tarafndan kurtarlan Zeus, yaayp kehanetin doruluunu kantlamt.
SATRN' ZLEMEK Ne zaman bakmalyz? plak gzle, Satrn bir yldz gibi grnebilir. Fakat bir teleskopla bakldnda, halkalar Satrn' hatasz bulabilmenizi salar. Nasl bakmalyz? Titan uydusu bir drbnle bile grlebilse de, dierlerini grebilmek iin bir teleskoba ihtiyacnz olacaktr. En az on kat bytmeli bir drbnle halkalar bile grebilirsiniz. Kk bir teleskopla Satrn ok gzel grnr. Cassini blmnn karanlk izgisiyle blnm A ve B halkalarn bile grebilirsiniz. Fakat halkalar grdmz a srekli olarak deiir ve baz zamanlar tam kenar denk halkalar geldiinden gremeyiz. 1987 halkalar grmek iin iyi bir yld ve bir sonraki gr de 2002 ylnda olacaktr. Nereye bakmalyz? Ocak-Haziran Temmuz-Aralk Balk Balk Ko Ko Boa Boa
1998 1999 2000
Urans ve Neptn Urans ve Neptn, Gne Sistemi'nin karanlk sonsuzunda parlayan mavi kl toplardr. Jpiter ve Satrn kadar byk olmasalar da, dev saylabilirler. 50.000 kilometrelik aplaryla Dnya'nn drt kat byklndedirler. Gne'e ok fazla uzaklklarda bulunan bu gezegenlerde yzey scakl -210 dereceye kadar der. Saatte 2.000 km hznda esen rzgar, hemen altnda bulunan dondurucu soukluktaki sv metan okyanuslarn dalgalandrr. te gezegenlere gzel mavi rengini veren bu kilometrelerce derinlikteki metan okyanuslardr. Bu okyanuslardan birine saniyenin kk bir diliminde bile girseniz, bir cam paras gibi krlabilecek kadar donmu olursunuz. __________________________________________________________________
43
Urans hakknda ilgin eyler Urans'te bir yl 84 Dnya yl srmektedir. Yani ilk doum gnnz olduka yal bir ekilde kutlarsnz. Sizi uyaralm, Neptn'de bir yl 165 Dnya yldr. Bu nedenle bir doum gn bile kutlayamazsnz. Urans bir tarafna o kadar fazla eilmitir ki Gne etrafnda dnen bir bowling topu gibi grnr. Yazn Gne 20 yl boyunca batmaz ve gkyznde srekli hareket eder. Sonbaharda ise Gne her 9 saatte batar ve yeniden doar. (Bunda ilgin olan nedir?). Kn Urans 20 yl sreli bir karanla gmlr. Baharda ise Gne yine 9 saatte bir batar ve doar. Ama ters ynde (ite bu biraz ilgin).
Gne'ten uzaklk Ekvatorda ap Yrngede bir tur Gn Eim Ktle Yzey scakl Aylar Gne'ten uzaklk Ekvatorda ap Yrngede bir tur Gn Eim Ktle Yzey scakl Aylar
Urans Min. 2735 milyon km Max. 3004 milyon km 51. 118 km 84.01 Dnya yl 17.9 Dnya saati 98 derece Dnya'nn 14.53 kat -210 derece 17 Neptn Min. 4456 milyon km Max. 4537 milyon km 49.528 km 164.79 Dnya yl 19.2 Dnya saati 29.6 derece Dnya'nn 17.14 kat -210 derece 8
__________________________________________________________________
Aratrma Serisi No.26 George'un Kefedilmesi
44
Binlerce yl boyunca astronomlar Gne sisteminde Dnya dnda be gezegen daha olduuna inandlar. (Merkr, Vens, Mars, Jpiter, Satrn ) fakat 1781 ylnda bir gece, William Herschel (1738-1822) adl amatr bir astronom, banyosunda kendi yapt gl bir teleskopla gkyzn inceliyordu. O akam bir yldz olduunu sand bir k kayna grd, ama teleskobunun bytmesini her arttrdnda cisim bir k noktas olarak grnmek yerine bir disk halini alyordu. Bir sonraki gece gzleminde "yldzn" hareket ettiini fark etti. Bu tek bir ey olabilirdi; daha nce bilinmeyen bir gezegen! Herschel gezegene, Kral George adn vermek istedi fakat sonunda Urans tercih edildi.
Shakespeare'in Uydular Umbriel dnda Urans'n tm uydular William Shakespeare'in oyunlarndaki karakterlerden esinlenerek isimlendirilmitir. Biroklar kz ve peri isimleri olmasna ramen, uydulardan hepsi ho ve irin saylmaz. Zavall Miranda galaksideki en irkin uydudur. Daha ok Frankenstein'n canavarna benzer. Sistemimizin ilk zamanlarnda byk bir patlama geirmi, yerekiminin de yardmyla o gnden beri toparlanmaya almaktadr. Fakat paralar yerini bulmu aibi gzkmyor.
Urans'n Uydular: Cordelia Ophelia Bianca Cressida Desdemona Juliet Portia Rosalind Belinda Puck Miranda Ariel Umbriel Titania Oberon Neptn uydularnda Yunan mitolojisinden isim almlardr: Naiad Thalassa Despoina Galatea Larissa Proteus Triton Nereid Triton hakknda birka ilgin ey syleyebiliriz. Gne sistemindeki en souk yerdir. Yzeyde scaklklar -236 dereceye kadar dmtr. Ularnda pembe dondurmal yeil bir kavuna benzer. Dondurma dediimiz kutuplardaki nitrojen buzullardr. Ayrca, bu uydu buz tabakalarn eriten yanardalara sahiptir. Lavlar likit metan amonyak ve sudan olumutur.
URANS VE NEPTN' ZLEMEK Ne Zaman Bakmalyz? Urans ve Neptn' hareket ederken fark edebilirsiniz. __________________________________________________________________
45
Nasl Bakmalyz? Urans ve Neptn silik gezegenlerdir. Eer bakmanz gereken yeri biliyorsanz iyi bir drbnle onlar grebilirsiniz. Aylk dergilerde yaynlanan haritalar sizlere bu konu da yardmc olabilir. Her iki gezegende 24 saat iinde ok kk bir yol kat ederler. Hareketlerini yakn yldzlara olan uzaklklar ile alglayabilirsiniz. yi bir teleskop ve gzel gzlem koullarnda Urans'n yeil ktlesini grebilirsiniz (80 mm yada 100 mm). Neptn' sadece 200x'den daha byk bytmeli bir teleskopla mkemmel gzlem koullar altnda izleyebilirsiniz. Pluto Ve Charon, Uzak kili Pluto ve Charon, bizim aymzdan bile kk iki ufak yalnz dnyadr. Gne Sistemi'nin milyarlarca kilometre dnda sadece birbirleriyle dost iki oluumdur. Gne'ten o kadar uzaktadrlar ki, Gne gkyzlerinde bir yldzdan biraz daha byk grnr ve en fazla ayn dnyay stt kadar bir k verir. Pluto Charon'un yalnzca iki kat byklnde olmasna ramen, birbirine kilitlenmi gibi bir ekilde dner dururlar. Eer Pluto'nun donmu metan ve buzdan oluan yzeyi zerinde durup gkyzne bakabilseydiniz, Charon'u bizim aymzdan 3 kat daha byk fakat hi hareketsiz ekilde asl grrdnz.
Charlene adnda bir uydu Charon ilk olarak 1978'de, yani Plton'dan 50 yl sonra kefedildi. Bu uyduyu ilk gren kii Amerikal bir astronom olan Jim Christy'di. Jim bu uyduyu karsnn ismi olan Charlene ya da ksaltlm olan Char' vermek istedi. Daha sonra bunun ciddi olmayacan dnerek Yunan mitolojisinde aratrma yaparak mthi bir tesadf sonucu Charon ismini verdi. Charon mitolojide kayp ruhlar alt dnya Pluto'ya tayan gemicinin addr.
Yakn temas Pluto'nun ok nadir grlen bir yrnge yaps vardr. ou zaman Neptn'den milyarlarca kilometre uzaklkta seyreden bu gezegen, ksa zaman aralklarnda (bir ka yzylda bir) Gne'e Neptn'den daha ok yaklamaktadr. Hatta u sralarda, 1999 ylma kadar, Gne'e Neptn'den daha yaknd.
__________________________________________________________________
Aratrma Serisi No.26 Gne'ten uzaklk Ekvatorda ap Yrngede bir tur Gn Eim Ktle Yzey ss Aylar Gne'ten uzaklk Ekvatorda ap Yrngede bir tur Gn Eim Ktle Yzey ss Aylar
46
Pluto Min. 4730 milyon km Max. 7375 milyon km 284 km 248.54 Dnya yl 6.39 Dnya gn 1 7 derece Dnyann 0.0022 kat -220 derece Charon Charon Pluto'dan 19.640 km uzaklkta 1.192 km Pluto ile ayn Pluto ile ayn Pluto ile ayn Dnyann 0.0003 kat -220 derece Pluto
Nasl bakmalyz? Charon'u gremezsiniz. Dev bir teleskoba ihtiyacnz vardr. Pluto byk bir teleskopla grnebilir fakat yerini bulmak biraz zordur. Hubble uzay teleskobundan bile bir k topu olarak grnr.
__________________________________________________________________
47
UZAY PL
Uzayda Gne etrafnda dnp duran eyler sadece byk gezegenler ve uydular deildirler. Bunun dnda daha binlerce kk para ve oluum vardr. Bazlar kaya, bazlar ise buzdan olumulardr. Bazlar yuvarlak ekilli, bazlar ise ekilsizdirler. Bir evden byk olmayanlarn yan sra, yzlerce kilometre evreli olanlar da vardr. te bunlar evrenin atk malzemeleri olan astroitlerdir. Gezegenlerin olutuu zamanlarda birleip, kararl bir yap oluturamayan bu uzay pleri gece, gkyznn en izlemeye deer yanlarndan olan kuyruklu yldzlar ve kayan yldzlar olutururlar.
Uzay plnde neler var? Astroidler. Mars ve Jpiter arasnda, Gne evresinde dnmekte olan saylar binlerin zerinde kaya ynlardr. En bykleri Ceres astroidinin ap 1000 kilometredir. Trojen Astroidleri de yap olarak astroidlerle ayndrlar. Yrngeleri Jpiter'le neredeyse ayn olan bu astroidler sadece bir ka dzine kadardr. Meteoroidler. Milyarlarca kk paradan olumu gezgin ynlardr. Bir ou bir kuru zmden biraz daha byktr. Meteorlar. lmek zere olan kuyruklu yldzlardan kopup Dnya atmosferinden geerken yanan astroidler ve toz paralardr. Meteoritler. Dnya'ya ulamay baarp yeryzne den meteor paralardr. Kuyruklu yldzlar: Yukarda anlatld. Kayan yldzlar: Bunlar, gece gkyznde kayan, ate topu yldzlar gibi grnen meteorlardr. Dnya atmosferine girdikten 1-2 saniye sonra yok olurlar. __________________________________________________________________
48
Meteor yamurlar: Dnya, snm bir kuyruklu yldzn enkaz arasndan geerken, dzinelerce meteorun yanmasyla oluan bir gk olaydr. Geldikleri sanlan takmyldznn adnn sonuna "id" eklenerek isimlendirilirler. Bir meteor yamuru izlerken Meteor yamuru izlemenin en gzel yolu scak tutacak bir eyler giyinip, bir ezlonga uzanmak olacaktr. Drbne bile ihtiyacnz yok. En gl yamurlar; Perseids, Geminids, Quadrantids'lerdir. Yamur Quadrantids Lyrids Eta Aquarids Delta Aquarids Perseids Orionids Taurids Leonids Geminids Ursids lmcl gzlem Kanada'da baz astronomlar meteor yamurlarn tabuta benzer tahta kutular iinde izlerler. Tabutlarn iinde bir yaz tahtas ve attracak eyleri koymayan yarayan bir raf bile vardr. Ne Zaman 3 Ocak 21 Nisan 4 Mays 28 Temmuz 12 Austos 21 Ekim 3 Kasm 17 Kasm 13 Aralk 22 Aralk
Kuyruklu yldzlar Kuyruklu yldzlar gkyzn bir ucundan dierine hzla kat eden dev havai fieklere benzer. Aslnda bunlar birer yldz deildir. Birok insann uzun sre inandnn aksine, birka kilometre evreli kirli kartoplarndan baka bir ey deillerdir. Normalde Gne Sistem'inin ok ok dnda hareket eden bu yldzlar, bazen Gne'in etkisine girerek ona yaklarlar. Kuyruklu grnmesinin nedeni ise Gne'e yaklamas sonucu eriyerek arkasna bu eriyen paralar brakmasdr. Bir ok kuyruklu yldz grlemeyecek kadar __________________________________________________________________
49
kktr. Fakat baz byk kuyruklu yldzlar dzenli olarak grnrler. Bu byk kuyruklu yldzlardan Halley ve 1997'de grlen Hale-Bopp kuyruklu yldzlar gkyznde yavaa ilerlerken, gkyznde grlebilecek en gzel grntlerden biri, birka hafta boyunca sizlerle olacaktr. Hale-Bopp Kuyruklu Yldz'n plak gzle izleyebilirsiniz. Fakat daha kk kuyruklu yldzlar iin drbne ihtiyacnz olacaktr.
Halley Kuyruklu Yldz Kuyruklu yldzlar o kadar gzel grnr ve o kadar nadirdir ki insanlar ou zaman bunlarn bir anlama geldiini dnmlerdir. lerinden en ok tannan Halley Kuyruklu Yldz, bu yldzlarn dzenli bir yol izlediini ortaya karan Edmund Halley (1656-1742) adn almtr. Halley Kuyruklu Yldz her 76 ylda bir grnr. Son ziyaretini 1986 ylnda yapan Halley, bir sonraki seferi 2062 ylnda yapacak. M.. 240 yllarnda, inliler tarafndan kaydedilmi bir saati vardr. Bir baka ziyaretini ise M.. 164'de Babil'liler kaydetmitir M.. 8. yzylda grnm olmas nedeniyle, baz kiiler Halley Kuyruklu Yldz'nn incil'de anlatlan Bethelehem Yldz olduunu dnrler. M.S. 837'de geri dndnde, inli astronomlar kuyruklu yldzn bann Vens kadar parlak, kuyruunun ise olduka uzun olduunu not etmilerdir. ngiltere Kral Harold yldz 1066 ylnda grdkten bir ka ay sonra William'n istilac Norman ordusu tarafndan yenilgiye uratlp ldrld. te bu yzden bu savan ansna yaplan Halley Beyaux halsna bu sahne ilenmitir.
__________________________________________________________________
50
BYK BOLUK
Uzay gerekten de ok ama ok Byk bir yerdir. te hafzamz zorlayacak bir ka rakam: Bize en yakn gezegen Vens 40 milyon km uzaklktadr. Dnya'nn evresinin 1000 kat uzunluunda olan bu yolu arabayla almaya kalkarsanz, bunu 50 yldan nce yapamazsnz. Ve bu sadece Vens'n bize yakn olduu zaman geerlidir. Bu uzaklk 240 milyon km'ye kadar kabilir. Pluto yaklak 6 milyar km uzaktadr. Bu da Dnya'y 150.000 kez dnmek anlamna gelir ve byle bir araba yolculuu ise 7.000 yl demektir. En yakn yldz olan Proxima Centauri 40 trilyon km uzaklktadr. Bu uzaklk Dnya evresinin bir milyar katdr ve araba yolculuu 46 milyon yl alr. u ana kadar grlebilen en uzak galaksi 12 milyar trilyon km uzaklktadr. Bu da Dnya evresinin milyon trilyon katdr ya da bir milyon trilyon yl araba yolculuu demektir, hem de bir hamburger yemek iin bile durmadan!...Eer Ay'n ok uzak olduunu dndyseniz, size bunun 30.000 trilyon kat uzaklkta olduunu sylemeliyiz. Evren herhangi bir noktada her yne doru en az 12 milyar kere trilyon km byklktedir. Yeterince byk m?
Astronomlarn mesafe lmleri Normal birimlerin kullanlmas ok yersiz olacandan, astronomlar uzaklklar k yl ve parsekle birimlendirmilerdir. (1 parsek 3.26 k yl demektir). Ik evrendeki en hzl eydir. Bir saniye iinde 300.000 km hareket edebilen k, Ay'dan Dnya'ya gz ap kapamadan gelebilir. Gne'ten Dnya'ya ulamas 8 dakika srer. Fakat en yakn yldzdan gelmesi 4 yl kadar uzun bir sre alr. Bir k yl ise n bir yl ierisinde alaca yoldur. Bu da yaklak 9.460.000.000.000 (on trilyondan az) km'dir.
Galaktik zaman makinas Yaknmzda olup bitenleri n bu ba dndrc hz sayesinde olduklar anda grebiliriz. Eer bir cisme ok uzaktan bakyorsak, zerinden yansyan veya doan klarn gzmze gelmesi ile gr gerekleir. Ve bu bazen olduka uzun bir sre alabilir. __________________________________________________________________
51
Gece gkyznde Proxima Centauri Yldz'n gzlemlerken, aslnda o yldzn 4 yl nceki halini gzlemliyorsunuz. O an iin neler olduunu 4 yldan nce gremezsiniz. Bu nedenlerle ok uzak nesneleri gzlemlemek, zaman makinesine girmek gibidir. Kuu Takmyldzndan Deneb, 3.200 k yl uzaktadr. Yani bu yldz gkyznde grdnzde, aslnda onun M.. 14. yzyldaki (Tutankhamun eski Msr'da firavunken ve Amerika'nn kefine daha 2.500 yl varkenki) halini grrsnz. Dnya'da insanlar Deneb'in bu gnk haline ancak 52. yzylda grebilecekler. Eer Andromeda Galaksisi'ne bakarsanz ok daha gemii grrsnz. Andromeda neredeyse 3 milyon k yl uzaklktadr, yani bu galaksiye baktnzda onun Afrika'da ilk insana benzer canllarn olumaya balad zamanlardaki halini grrsnz. Astronomlar gl teleskoplar kullanarak 2 milyar k yl uzaklktaki galaksileri grebilirler. Ama, astronomlarn grdkleri, Dnya'nn ok gen olduu ve zerindeki tek canl trnn bakteriler olduu zamanki galaksilerdir. En gl teleskoplarla 13 milyar k yl uzaklktaki galaksileri grebiliyoruz. Ama, grdmz k, Gne sistemi ve u anda grdmz yldzlarn ou olumadan nce, yani evrenin douundan ksa bir zaman sonrasndan kalan ktr.
Daha nce Albert Einstein ve genel Rlativite Teorisi'ni tanmtnz. Zaman grecelidir, nk zaman evrenin neresinden ltnze baldr. 2 milyon k yl uzaklkta bir yldz o yldzn 2 milyon yl nceki haliyle grrz. Bunun nedeni n bize 2 milyon yl iinde ulaabiliyor olmasdr. Uzayn baka bir yerinde baka bir kii, bu yldz baka bir zamanda grecekti. Uzaklklar ve hzlarda (daha dorusu boluktaki hareket) grecelidir. Bisikletle giderken arkadanz yannzdan hzla getiinde, ne kadar yava gidiyorsanz, onun hareketi o kadar hzl grnecektir. Peki hz evrendeki en hzl eye, yani bir k demetine greceli olarak lebilir misiniz? Bunu yapabilmeniz iin hznz hereyden bamsz olarak biliyor olmalsnz. Einstein bunu yapamayacanz ispatlamtr. nk k her zaman ayn hzda hareket etmektedir. Nerede olduunuzun veya ne hzda hareket ettiinizin hibir nemi yoktur. Ve tabii ki bir k demetini yakalayamazsnz. Tm bu nedenlerden tr Einstein her lmn greceli kabul edilmesinden yanadr, yani size k bile yardm edemez.
__________________________________________________________________
Aratrma Serisi No.26 Gen kalmak
52
Ay'a giden astronomlar, Apollo 11 uzay aracnda doruluu kesin bir saatin birka saniye geri kaldn grdler. Bu bir bozukluk sonucu deil, ok byk bir ivmeyle hzlanan gemide zamann yava gemesi sonucu ortaya kmtr. Yani astronotlar geri dndklerinde, Dnya'da kalm insanlardan birka saniye daha genlerdi.
lgin greceler Einstein'n n hep ayn hzda hareket ettiini ortaya koymasyla u garip etkiler ortaya kabilir. Eer yannzdan k hzna yaklam bir roket geerse, onun boyca ksaldn grrsnz. Roket hzlandka aracn iindeki saatlerin daha yava altn fark edersiniz. Ik hzna ulaldnda ise rokette zaman tamamen durmutur. Roket gittike arlaacaktr. Bunun nedeni, roketin momentumunu, ktlesinin hzyla arpmna eit olmasdr. Hep ayn momentuma sahip olduuna gre ktlesinde artma olmaktadr.
Kayma Astronomlar yakn yldzlarn ne kadar uzaklkta olduklarn parallaks metodu adn verdikleri bir yntemle hesaplarlar. Dnya, Gne etrafnda dndke yakn yldzlar gkyznde ok az da olsa bir yer deitirme yaparlar. Bu kaymadan yola kan astronomlar yldzn ne denli uzakta olduunu hesaplayabilirler.
Orta uzaklktaki yldzlar Biraz daha uzak yldzlarda az nce bahsettiimiz kayma olay llemeyecek derecede kk olur. ite bu yzden astronomlar baka tekniklere bavururlar. Eer tm yldzlar ayn parlaklkta olsayd, daha az gelen bir yldzn daha uzakta __________________________________________________________________
53
olduu grne varabilirdik. Fakat kt haber udur ki baz yldzlar prl prl parlarken bazlar da clz bir k yayarlar. Yani bir yldzn uzakta m yoksa parlaklnn m az olduunu anlamak o kadar da kolay deildir. yi haberse, bir yldzn ne kadar parlak olduunu rengine bakarak anlayabiliyor olmamzdr. Bu yldz ne kadar beyazsa o kadar scak ve parlak, ne kadar krmzya dnkse o kadar souk ve zayf kl olduu sonucuna varabiliriz. Eer renginden ne kadar parlak olduunu hesaplayabilirseniz, parlakln kullanarak ne kadar uzakta bulunduunu ortaya kartabiliriz. Buna "anafaz eletirmesi" denir.
Galaksiler ne kadar uzak 30.000 k yl uzaklktan tesindeki yldzlar anafaz eletirmesi ynteminin kullanlmas iin yetersiz kalr. Bu yzden astronomlar "standart kaynak" adn verdikleri, parlaklklar konusunda kesin bilgilere sahip olduklar k kaynaklarn baz alarak hesap yaparlar.
te baz standart kaynaklar: Astronomlarca deiken parlaklklar kolayca tannabilen parlak yldzlar. Sper dev yldzlar. Spernova-patlayan yldzlar. Yldz kmeleri.
Daha uzak ok daha fazla uzaktaki galaksiler iin astronomlar daha farkl metodlar kullanrlar, nk yldzlar ayrk olarak izlemek zordur. Tully-Fisher: Bu teknik galaksinin parlaklnn dn hz ile doru orantl olduu yolundan klarak kullanlmaya balanmtr. Nebula says: Nebulalar bir yldz patlamasndan sonra byke bir yzk halini alan gaz bulutlardr. Bunlarn merkezlerindeki yldzlar ok farkl bir renkle parlar. Ve ite astronomlar bu yldzlar sayarak galaksinin ne kadar parlak olabileceini hesaplarlar. Deiken parlaklklar: Eliptik bir ekle sahip galaksiler dierlerine nazaran biraz benekli grnr. Bir galaksi ne kadar az benekli grnyorsa o kadar uzakta demektir.
__________________________________________________________________
Aratrma Serisi No.26 Daha byk
54
Evren dndnzden ve hatta dnemediinizden bile daha byktr. Ve her saniye bymee devam etmektedir. Ne yne bakarsak bakalm bizden uzaklamakta veya yaknlamakta olan inanlmaz hzlardaki galaksileri grebiliriz. Ne kadar uzak grnrlerse o kadar hzl hareket ediyorlar demektir. Grlebilen en uzak galaksiler k hzna yakn hzlarla hareket ederler.
Hubble - ki katndan ok fazla Evreni bu gne kadar kimse Edwin Hubble (1899-1953) kadar geni gremedi. Hubble almalarna balamadan nce astronomlar tm evrenin Samanyolu Galaksisi'nden ibaret olduunu dnyorlard. nceleri bir atlet ve boksr olan Hubble, bu sporlar astronomiye olan ilgisi yznden yarda brakt. Dnya'daki en gl teleskobu kullanarak kefettii saysz galaksilerle evrenin devasa byklkte olduunu kantlamakla kalmayp halen ve srekli olarak da bymekte olduunu meslektalarna kabul ettirdi. Bu yzden Hubble Uzay Teleskobu'na onun ad verilmitir.
Krmzya kayma Hubble, uzaklaan galaksilerden gelen n krmzya kayma miktarn lerek, evrenin genilemekte olduunu gsterdi. Bir k kayna uzaklayorsa, o kaynaktan gelen n dalga boyu uzar ve spektrum zerinde, olmas gereken yerden daha krmz tarafnda kalr. En uzak galaksilerden gelen kta krmzya kayma olduu iin bu galaksilerin yksek hzlarla uzaklatn anlyoruz.
Uzak yldzlar Gece plak gzle grebildiimiz o birka bin adet yldz, evrendeki yldzlarn sadece ok kk bir parasdr. Astronomlar yldzlarn 200 milyar kere milyar taneden daha ok olduklarn dnyorlar. Bazlarn teleskopla yalnz grebilirken, bazlarn uzak galaksilerin bir paras olarak grebilirsiniz. Bir ou ise grebileceinizden ok daha uzakta ve karanlktr. Tpk Gne'imiz gibi dev ve scak gaz toplardr. Parlarlar, nk yldzn yerekimi yznden skarak helyuma dnen hidrojen atomlarnn bu nkleer tepkime srasnda aa kard enerji inanlmaz byklktedir. ylesine fazla bir enerjidir ki bu, yldzn iinin milyonlarca derece scakla ulamasna ve yzeyinin k, s, radyo dalgalar gibi malar yapmasna neden olur.
__________________________________________________________________
Aratrma Serisi No.26 Devler ve cceler
55
Bizim yldzmz olan Gne'in ok byk olduunu dnebilirsiniz. Evet byktr, ancak yldzlar arasnda orta boylu saylr. 20 ila 100 kat byklnde "dev krmz" yldzlar vardr. Ama bunlar, "sper devlerin" yannda hi kalr, 700 milyon km apl Betelgeuse yldz Gne'imizin tam 500 kat byklnde bir yldzdr. Ve tabii ki Gne'ten ve hatta beyaz cce ad verilen ve Dnya'dan bile kk yldzlar da vardr. Dahas, eski yldzlarn ktle ekimleriyle kendi zerlerine kmeleri sonucu oluan yalnzca 15 km apl ntron yldzlar bile vardr.
Renk renk yldzlar Yldzlar ylesine uzaktadrlar ki, ok gl bir teleskopla bile sadece noktasal k kayna olarak grnrler. Fakat plak gzle bile renklerinin yldzdan yldza deitiini farkedebilirsiniz. Hepsinin rengi benzer ekilde soluktur, ama Rigel yldz mavi, Sirius beyaz, Aldebaran turuncu ve Betelgeuse kzl renktedir. Renkler fakldr nk yldzlarn yzey scakl birbirlerinden farkllk gsterir. En scak yldzlar mavi renktedir. Daha sonra srayla beyaz, sar, turuncu ve krmz renkler gelir. Bir yldzdan gelmekte olan nlar cam bir prizmadan geirirsek bu nlar spektrum ad verilen gkkua renklerine ve renk gruplarna (spektra) ayrr. A Mavi-Beyaz B Mavi-Beyaz (yzey ss 25.000C scakl zerindeki yldzlar) F Sar-Beyaz G Sar-Beyaz (6.000C civarndaki yldzlar) K Turuncu M Turuncu-Krmz (3.500C derecenin altnda yldzlar) Her grup 0'dan (en souk) 9'a (en scak) doru numaralara ayrlmtr. Dier ikincil renk gruplar W, 0 (mavi-beyaz) R, N ve S'dir (krmz).
Yavru yldz Kefedilen ilk "beyaz cce" yldz, Sirius (Kpek) Yldz yaknlarndan bir oluumdu. Sirius'dan daha kk ve daha az parlak olan bu yldza "yavru" ismi de taklmtr. Fakat ktle olarak ok youn olan bu yavru yldzdan, ay kan dolduracak bir para 50 ton ekebilir.
Bir yldzn hayat Yldzlar da tpk insanlar gibi doar ve lrler. Yldzlara yle bir baktmzda hepsinin hayatlarnn farkl bir evresinde olduklarn hep grrz. Astronomlar bu hikayeyi bandan sonuna dek izlemilerdir. Byk yldzlar, ksa bir mre sahiptir. 10 milyon yl boyunca tm gzellikleriyle parladktan sonra patlayp birer kara __________________________________________________________________
56
delie dnrler. Orta byklkteki yldzlarn daha uzun ve sakin bir hayatlar vardr. Patlayp kk yldzlar oluturmadan nce 10 milyar yl yaarlar. Kk yldzlar ise 200 milyar yldan uzun bir sre silike parlamaya devam ederler. Bebek yldzlar Bebek yldzlar hayatlarna toz ve gazdan olumu byk bir bulut olan nebula olarak balarlar. Oradan buradan bir araya gelen toz ve gazlar kendi ekimlerinin etkisiyle birleerek kara nebula ad verilen daha youn bir bulut olutururlar.
Tamam m? Devam m? Yerekimi etkisini gsterip, oluma aamasndaki yldz sktrdka, yldzn ss artmaya balar. Eer yeterince byk olmazlarsa "kahverengi cce"ler gibi fiyasko olabilirler. Her ey yolunda gider de ekirdekleri 10 milyon dereceye eriirse, Hidrojen atomlar yldzn parlamasn salayacak, nkleer reaksiyonlara balar. te yavru yldzmz ilk admn att bile!... Genlik yllar Orta boyuttaki yldzlarda, bizim Gne'imizde de olduu gibi, yanan hidrojen gaz tabakay da ittike yerekimi de kendine ekmektedir. Ve ite bu ekilde yldzmz genlie admn atm sabit bir ekilde milyarlarca yl srecek hayatna balamtr.
Herkes yalanr 10 milyar yl ya da buna yakn bir zaman iinde yldzn ekirdeindeki tm hidrojen yakt bitmi olacaktr. ekirdek sertleip, bztke daha da snan helyum karbon aa kararak yanmaya balar. Bu srada yldzn souyan d tabakas krmz bir renk alr. Yldiz bu haliyle dev, souk ve krmz bir oluumdur artk. Cce yldzlar Gne'ten daha kk olan yldzlar tm gaz yaktlarn birden yitirirler. Ve bu da onlarn kara cce adyla anlan souk, l kayalar halini almalarna yol aar.
__________________________________________________________________
57
Giderse ses getirir Byk yldzlar ierek "sper dev" olmaya balar. Bir sper devin merkezindeki muazzam basn karbon atomlarn sktrarak demir haline sokabilecek gtedir. Bu olaydan sonra yldz, artan yerekiminin etkisiyle k hznda sner ve ardndan "spernova" ad verilen bir patlamayla zerrelerine kadar azalr.
Dev havai fiekler Spernovalar evrendeki en byk havai fiek gsterileridir. Birka saniye iinde Gne'imizin 200 milyon ylda gnderebileceinden daha ok enerji gnderebilirler. Dnya'dan gz kamatrc gzellikte grnrler. Fakat olduka nadir rastlanr. Tycho Brahe 1572'de Cassiopeia yaknlarnda bir spernovay gzlemlemitir. Kepler 1604'de Ophiuchus dolaylarnda birine ahit olmutur. Fakat bu iki spernovadan sonra, ilki 10 ubat 1987 ylnda an Shelton adl astronom tarafndan ili'deki Las Campanas gzlem evinden izlenebildi. Patlayan yldz, Byk Macellan Bulutu blgesinden Sanduleak Yldzfyd.
Kk yeil adamlar 1967 ylnda bir astronom Jocelyn Bell farkl ve dzenli radyo sinyalleri kefetti. Bir sre iin bu sinyallerin uzayl canllar tarafndan gnderildiine inanan astronomlar, bu sinyallere K.Y.A (Kk Yeil Adamlar) adn verdiler. Daha sonra elde edilen birok K.Y.A.'lar zerinde yaplan aratrmalarla bunlarn pulsar ad verilen yldzlardan geldikleri fark edildi. Pulsarlar patlam, sper dev yldzlardan salan paralarn kendi yerekimiyle birleerek oluturduklar, 10 km evreli ntron yldzlardr. Bu yldzlar da ylesine byk bir miktarda madde o denli kk bir bolukta yer alr ki, atomlar bile daha kk paracklar olan ntronlara ayrrlar. te bunlara Ntron Yldz denmesinin nedeni budur. Ayrca bir ntron yldzndan bir ay ka madde, 10 milyar ton ekebilir.
GRLMES GEREKENLER kiz yldzlar Gne uzayda yalnz bana hareket eder, fakat birok yldz, bir hatta 2 tane arkada diyebileceimiz komu yldzlarla birlikte hareket eder. kiz yldzlara "iftler" ad verilir ve bir ok eidi vardr. __________________________________________________________________
58
Gerek iftler birbirleri etrafnda sanki dans eden iftmiler gibi dner dururlar. Optik iftler birlikteymi gibi grnenlerdir. Birbirlerinden oka uzak olmalarna ramen Dnya'dan bakldnda sanki birlikteymi gibi grnrler. Ekliptik (tutulan) iftler birbirleri etrafnda dnen, ancak tam bizim gr dorultumuzda olmalarndan tr ayr ayr gremediimiz gerek "ift" yldzlardr. Spektroskopik iftler, birbirlerine ok yakn olmalarndan dolay ancak renkleri arasndaki farklarla ayrt edilebilirler.
Baz iftler Lir Takmyldz'ndan Epsilon bir "ift kiz"dir. Eer keskin gzleriniz varsa bu ift Yldz' drbn kullanmadan bile grebilirsiniz. yi bir teleskop ile ise aslnda iftlerden her birinin ayrca bir ift yldz olduunu da grebilirsiniz. Kuu Takmyldz'ndan Albireo gerek deil, yalnzca optik bir ifttir. Yldzlardan biri altn dieri ise safir mavisi rengindedir. Andromeda'dan Almach yalnzca teleskopla grlebilen gerek bir "ift" yldzdr. Mizar Byk Ay Takmyldz kuyruundaki ikinci yldzdr. plak gzle komusu Alcor'la birlikte optik bir ift oluturduu grlebilir. Ama yine de iyi bir teleskopla Mizar'n ayrca gerek bir ift yldz olduunu grebilirsiniz. Bu yldz kefedilen ilk ift Yldz'dr.
Deiken yldzlar Tm yldzlar, bizim yldzmz Gne gibi, sabit bir ekilde k yaymaz. Bazlar azalp artan bir ekilde k ve s yayarlar. te bu yldzlara "deiken yldzlar" ad verilir. Ekliptik deiken yldzlar birbirlerinin nne getike n azalp artmas nedeniyle, bu isimle adlandrlm "Ekliptik ift" yldzlardr. Cepheid deiken yldzlar enerjiyle dolup, taan ve birka gnden birka haftaya varan aralklarla enerji yayan byk yldzlardr. RR Lyrae deiken yldzlar artk srekli olarak yanamayan, yal ve yorgun "sper dev" yldzlardr. Mira-tipi deiken yldzlar tpk Balina Takmyldz'ndan Mira Yldz'nda olduu gibi ayda veya ylda bir olmak zere dzenli olarak deiirler. __________________________________________________________________
59
RV Tauri deiken yldzlar malarnda dzensiz deiiklik yaparlar.
Baz deiken yldzlar (Parantez ileri deime sreleridir). Kuu Takmyldz'ndan Chi (407 gn) kayp yldzda denilen Mira-tipi bir deiken yldzdr. Yl iinde birka ay boyunca plak gzle grebilir. Tabii ki en parlak zamanndayken, nk bu yldz snk zamannda en gl teleskopla bile gremezsiniz. Pers Takmyldz'ndan Algol (2.87) en iyi bilinen ekliptik ift yldzlardan biridir. Dier bir ad da eytan Yldz olan Algol 59 saat boyunca en gl haliyle parladktan sonra gcnn drtte birlik bir ksm ile parlamaya devam eder ve 10 saatlik bu aradan sonra tekrar eski parltsna kavuur. Kalkan Takmyldzlarmdan R Yldz (144 gn) drbnle kolayca izlenebilen RV Tauri tipi bir deiken yldzdr. Byk Ay Takmyldzmdan R Yldz (301 ve 265 gn) en parlak dnemlerinde drbnle izlenebilen Mira tipi deiken yldzlardr. Kartal Takmyldzmdan Eta (7.18 gn) kolayca grebileceiniz bir dier Cepheid deiken yldzdr.
Dev bulutlar Ak bir gecede, birka dzine bulank k kayna grmek mmkndr. Bunlardan birou uzak galaksilerdir, ama bazlar ise "nebula" ad verilen dev bulut kmeleridir. Evrende mrekkep siyah renginde nebulalarda vardr. Orada bulunduklarn, arkalarnda yer alan yldzlarn klarn bloke etmelerinden anlarz. Parlak Nebula bnyesindeki hidrojenin evre yldzlardan gelen radyasyonla snmas yznden parlak krmz grnr. Kara Nebula neredeyse tm yutar. Yanstmal Nebula sahip olduu toz zerreciklerinin yldzlardan gelen yanstmasyla grnr. Yldz Nebulas parlayan yldzlarn kalnt olarak brakt halka eklinde bir oluumdur.
__________________________________________________________________
Aratrma Serisi No.26 Baz nebulalar Avc Takmyldz dolaylarndaki grebileceiniz bir Parlak Nebula'dr.
60
"Byk
Nebula"
plak
gzle
dahi
Kuu Takmyldzmdan "Kuzey Amerika" adl Nebula drbnle net bir ekilde izlenebilir. Bu Nebula, Deneb yldz yaknlarndadr. Avc Takmyldz yaknlarndaki "Atba Nebulas" adn bir atn kafasna olan benzerliinden alm bir Kara Nebula'dr. "Kmr uval" Nebulas Ha Takmyldzmdan Kappa Yldz'nn hemen yaknlarnda simsiyah bir kara Nebula'dr. Taurus Takmyldzmdan Zeta Yldz dolaylarnda yer alan "Yenge Nebulas" ancak iyi bir teleskopla grlebilir. Temmuz 1054'de inli astronomlar tarafndan izlenebilmi ok gl bir Spernova'nn kalntlardr. Bu patlama ylesine bykm ki haftalar boyunca gece gndz izlenebilmi.
Ynlar Evrende ok az yldz tek bana bulunabilir. Bir ou "Yn" ad verilen gruplar halinde bir aradadrlar. Toplu ynlar yzler, hatta binlerce yldzn bir araya gelerek oluturduu ynlardr. Bu yldzlarn birou en az 10 milyar yandadr. Ak ynlar birka yz tane gen yldzn bir araya gelmesinden olumu, ekilsiz bir oluumdur. Yldzlardan hibiri birka milyondan daha yal deildir.
Baz Ynlar kz Takmyldz'ndan Pleiades plak gzle bakldnda yedi parlak yldzdan olumu gibi gzkse de bir drbn yardmyla yzlerce baka yldzn bir araya gelmesinden oluan bir yn olduu grlr. 15 k yl geniliindeki bu yn bizden 600 k yl uzaktadr. Ayn Takmyldz'ndan Hyades, turuncu renkli yldz Aldebaran'n hemen arkasnda grlen bir baka ak yndr. Ha Takmyldz'nda bulunan "Mcevher Kutusu" Beta Yldz'nn hemen yannda yer alr ve ak ynlar arasnda en gz alc olandr. Yakut krmzs sper dev Kappa Crucis Yldz'n evreleyen dier parlak yldzlardan oluur.
__________________________________________________________________
61
Kalkan Takmyldzmdan "Vahi rdek" rdek grnmnde olumu bir ak yndr. M11 olarak listelenmitir. Erboa Takmyldzmdan Omega, 16.000 k yl uzaklkta bir toplu yndr. Gzle parlak bir yldz olarak grlsede bir drbn veya kk bir teleskopla bir ok yldz daha seebilir. Tukan Takmyldzmdan 47, parlak bir toplu yndr.
Samanyolu Ak ve grn net olduu aysz bir yerde, ehirden uzak, k almayan bir gecede gkyzne baktnzda gkyznn tam ortasndan geen bir k eridi grrsnz. Eski astronomlarn Samanyolu adn verdii bu eride drbnle bakacak olursanz saysz yldzdan olumu olduunu fark edersiniz. Samanyolu aslnda 1.000 k yl kalnlnda, 100.000 k yl geniliinde ve 100 milyar yldzdan daha fazla oluum barndran galaksimizin ierden bir grntsdr. Tm yldzlar bir spiral oluturacak ekilde dizilmi galaksinin ortasnda biraz daha fazla younlamlardr. Samanyolu ince bir bant olarak grnr, nk Dnya'mzdan sadece kk bir kesiti izlenebilir. Gne bu spiralin kollarndan biri zerindeki milyonlarca yldzdan sadece bir tanesidir. ylesine bir sratle dner ki Gne'i yaklak saatte 100 milyon km'lik bir sratle savurur. Ve bu dev yldz ehrinin bir paras olduumuz iin, bu hayret verici yolculuu sadece dier galaksilerin hareketleri sayesinde inceleyebilirsiniz. Galaktik kelimesi, Yunanca'da "stl" kelimesinden geliyor.
Samanyolu'nda neden saman yok? Samanyolu aslnda daha ok yada yumurtaya benzer. Yldzlardan oluur. Geri kalanlar ise yldzlararas madde, yani toz bulutlardr. Ve tabii ki Kara Madde.
__________________________________________________________________
62
Temel Astronomi Bilgileri Kara Madde
Gerekte, Samanyolu dz bir disk eklinde deildir. Daha ok bir burgere benzer. Bizim Dnya'dan grebildiimiz sadece bu burgerin et ksmdr, gremediimiz ekmek ksm ise "KARA MADDE"dir. Kara maddenin ne olduunu kimse bilmez, nk onu gremez ve aratramazsnz. Sadece orada olduunu bilebilirsiniz; bu da yaratt baz ekimse! gler sayesinde olur. Ayrca tm Evren'in yzde 90'ndan daha fazla bir ksmnn "Kara Madde"den olutuu tahmin edilmektedir.
Galaksiler Baz zamanlar insanlar (sadece bir tane varm gibi) Samanyolu'ndan "Galaksi" olarak bahseder. Aslnda milyarlarca galaksi vardr. Daha dorusu sadece bizim komu galaksilerin oluturduu ynda bile toplamna "Yerel Grup" ad verilen 30 galaksi vardr. Bunlar da yaklak 3.000 galaksiden oluan ynn bir parasdr. Evren'de Dnya'daki insan says kadar galaksi olabilir.
Galaksi ekilleri Spiral Galaksiler ieriden dar doru kollara ayrlm bir spiral diske benzerler. Andromeda ve Samanyolu bu galaksilere rnektir. Eliptik Galaksiler Evren'in varoluunun en erken dnemlerinden beri varolan Amerikan futbol topuna benzeyen ekliyle en eski galaksilerdir. izgili Spiraller bir bahe sulama hortumundan dnerek fkran sular gibi ekil alan bir dier spiral galaksi eididir. Dzensiz Galaksiler sabit ve benzer bir ekli olmayan galaksilerdir.
__________________________________________________________________
Aratrma Serisi No.26 Galaksi izleme
63
Dier galaksileri ok byk ve gl teleskop olmakszn izleyemezsiniz. Bu da bir ok galaksinin neden bu yzyl bana kadar kefedilemediinin cevabdr.
Grebilecekleriniz: Andromeda Galaksisi 2.9 milyon k yl uzaklkta bulunan ve 200.000 k yl geniliindeki bu dev spiral galaksiyi, sadece kk bir k noktas olarak grebilirsiniz. Klbal Takm'ndaki Byk Macellan Bulutu. 150.000 k yl uzaklkta ve 30.000 k yl geniliinde bir dzensiz galaksidir. Bu yaknlna ramen yine de Andromeda Galaksisinden daha farkl grnmez. Kk Macellan Bulutu. Bir dier dzensiz galaksidir.
Galaktik kazalar Galaksiler gkyznde bir kede asl durmazlar. Drt bir tarafa doru hareket halindedirler. Her an birbirlerine arpabilirler ve arpmaktadrlar. Gl bir teleskopla grebileceiniz Antennae (iki dokunga ve bir ift gzle bir bcein kafasn andran bir galaksi), aslnda yz milyonlarca yl nce arparak birbirine gemi iki galaksinin birleimidir. ki gz, iki adet galaksi, dokungalar ise bu galaksilerin kuyruklarnda, ama dier galaksilerin ekim alannda olan yldzlar ve gazlardr. Gney Yarmkre'de buna benzer baz yldzlar aras kazalar plak gzle izleyebilirsiniz. Astronomlar Kk Macellan Bulutu'nun 200 milyon yl nce Byk Macellan Bulutu ile arparak paralara ayrlm kk bir galaksinin kalntlar olduunu sanmaktadr.
K yldzlar Souk k geceleri sizi yldz izlemekten alkoyabilir ama yinede scak tutacak bireyler giyip soua cesaretle karsanz, bu parlak ve ak geceler gece izlemeleri iin ok uygun olacaktr. zellikle de havann kn ok erken karardn dnrseniz. Sayfa 24 ve 25'deki yldz haritalardan yardm alabilirsiniz.
OCAK AYINDA KUZEY Grlmesi gereken nemli eyler...
__________________________________________________________________
64
Avc Takmyldz, gneye doru bakldnda, parlak iki yldz turuncu-kzl Betelgeuse ve bembeyaz Rigel ile birlikte izlenebilir. Gneyde, Avc Kua ile ayn hizadaki kz Takmyldz'nda parlak krmz yldz Aldebaran ve Pleiades yldz yn. Byk Kpek, gkyzndeki en parlak yldzlardan "Kpek Yldz" Sirius'u gneydouda grebilirsiniz. Samanyolu. Yln bu zaman, galaksiler aras karanla, tam ortasna bakarsanz grebilirsiniz. kizler Takm'nda, beyaz Castorve turuncu Pollux Samanyolu'nun dousunda izlenebilir. K geni.
TEMMUZ AYINDA GNEY Akrep Takmyldz, parlak krmz Antares. Oku Takmyldz, komu yn ve nebulalar izlemeye deer Yln bu zamanlarnda Samanyolu'nun en youn ksm izlenebilir. K geni - Kuzey Yaz geni (Kartal Altair, Kuu-Deneb, Vega-Lir) kuzey ufuk izgisi dolaylarnda gzlenebilir.
Bahar yldzlar Hava baharda daha scak, yani gece izlemelerine daha msait olabilir, ancak k gecelerine zel baz yldz ve takmyldzlar (kuzey'de Avc, gneyde Yay) grten kaybolmaya balarlar. Ama yine de olduka malzeme vardr. NSAN AYINDA KUZEY Grlmesi gereken nemli eyler.... Orion Avc Takmyldz'n, gecenin erken saatlerinde gzden kaybolmadan izleyebilirsiniz. Botes (oban) Takmyldz'n, kuzeydeki en parlak yldzlardan biri olan turuncu renkli Arcturus eer drbnnz varsa ift yldz Delta'y da grebilirsiniz. __________________________________________________________________
65
Aslan (Leo) Takmyldzndan Regulus Yldz'nn noktasn oluturduu ters bir soru iaretine benzeyen Sickle Yldz Grubu, akam ge saatlerde. EKM AYINDA GNEY Gneydouda Klbal'ndan Byk Macellan Bulutu ufuk izgisine yakn bir noktada izlenebilir. Hemen gneyinde Kk Macellan Bulutu. Ekim aynda gkyznn kuzeyi drt byk parlak yldz ile kuzey blmnn en karanlk noktalarn aydnlatan Pegasus, Kanatl At Takmyldz ile renklenir. Gkyznn nispeten karanlk bir blgesinde drt yldzn oluturduu byk kare net olarak grlr. Bu drt yldz saat ynnde srayla Beta, Alpa, Gamma ve Andromeda ile ortak olan Alfa Andromeda'dr. Arapa isimleri srasyla: eat, Merkep, Algenip ve Alferatz'dr.
Yaz yldzlar Yazn ge saatlere kadar hava kararmayabilir, eer bekleyebilirseniz, yldz izlemek iin elverili hava koullar iinize yarayacaktr.
TEMMUZ AYINDA KUZEY Yaz geni. Akrep ve Yay Takmyldzlar, gney k gecelerini ssleyen yldzlar ufuk izgisinden battktan sonra Kuzeylilere parlak krmz yldz Antares' izleme imkan salar. Yln bu zamannda Dnya'nn Galaksi'nin merkezine doru dnm olmasyla birlikte Samanyolu ok daha net izlenebilir.
OCAK AYINDA GNEY Kuzeyde parlak yldzlar mavi Rigel ve krmzms Betelgeuse ile Avc Takmyldz. Gneyde Gneyha ve onu iaret eden, Erboa Takmyldzndan Alfa ve Beta. Yaz geceleri, kuzeyde 7 Ocak tarihinde saat 23:00'e kadar olduka net grlebilen Auriga Takmyldz ile gzelleir. Uurtmaya benzeyen ekliyle bu takmyldzn ortasnda yer alan Capella Yldz'n gzden karmayn. __________________________________________________________________
66
Haedi yldz yn Capella Yldz yaknlarnda bir gen oluturacak ekilde dizilmi ve yalnzca drbnle gzlenebilecek silik yldzlardan olumutur. nemli iki yldz Epsilon ve Zeta ayn zamanda Ekliptik ift yldzlardr.
Sonbahar yldzlar Sonbahar yldzlarn gzlemlemek iin pek de iyi bir zaman deildir. Sklkla ortaya kan bulutlar ve yamurlu hava birok ana takmyldzn bile grnmesini engeller. Ama yine de grlmeye deer birka ey vardr.
EKM AYINDA KUZEY Drt byk yldz, Alpheratz (Alfa Andromeda) eat (Beta Pegasi) Merkep (Alfa Pegasi) ve Algenip (Gamma Pegasi) ile Pegasus (Kanatl At) Takmyldz. Pegasus'un oluturduu karenin sol alt kesinden sa st kesi dorultusunda izilecek hayali bir izgi doruca Andromeda Galaksisi'ni iaret edecektir. Douda ise parlak krmz yldz Aldebaran ve yn Pleiades ile ykselen kz Takmyldz. NSAN AYINDA GNEY Gecenin ilerleyen saatlerinde Aslan Takmyldz yaknlarnda, noktasn Regulus Yldz olan ters bir soru iareti oluturmu Sickle yldz grubu kuzeyde. Parltl yldz Spica ile Baak Takmyldz douda. En kolay grlebilir yldz Arcturus ile oban Takmyldz douda.
__________________________________________________________________
67
PROFESYONELLER
Bu yzyl ierisinde, astronomlar daha nceleri akln almad uzaklklar inceleyebilen teleskoplar kullanlabilme ansna sahip olmulardr. Bir yzyl nce bilinen en uzak nesne en fazla 15.000 k yl uzaklktayd. Biraz daha uzaktaki nesneler grlebilse de tam olarak uzaklklar hesaplanamyordu. imdi ise astronomlar 13 milyar k yl uzaklktaki galaksileri, yani bir milyon kat daha uzan bile grebiliyorlar. Bu kadar ileriyi grebilmeleri de daha nce kimsenin hayal bile etmemi olduu galaksi ve yldzlar inceleyebilmelerini salad. Bu tpk bir gn ncesine kadar odanzdan hi kmamken, bir anda tm dnyay ayaklarnn altna alm olmak gibidir.
Ne kadar gl bir teleskop En uzak galaksileri bile inceleyebilmenizi salayabilen bir teleskopla, bu cmlenin sonundaki noktay 100 m uzaklktan bile grebilirsiniz.
Optik astronomi Profesyonel astronominin byk bir blm tpk drbn ve kk teleskoplara benzeyen, biraz daha gelimi teleskoplarla yaplr. Ama yine de bir ok insan byk ve gelimi bir teleskopla gkyzne baktklar zaman, biraz hayal krklna urar. nk gr o kadar da muhteem deildir. Uzak yldzlarn ve nebulalarn detaylar ancak fotoraflarla incelenebilir. Profesyonel astronomlar sandnz gibi tm geceyi teleskop banda geirmezler. Bunun yerine geceleri elde ettikleri fotoraflar sabahlar incelemekle urarlar, nk uzak menzilli bu fotoraflar teleskopla yaptnz izleme srasnda ok belirsiz grnen detaylar bile ortaya karr. Bu fotoraflar ayrca zerinde daima allabilecek ok iyi bir ariv olutururlar.
Elektronik gzler Fotoraflardaki tek problem, dk k seviyelerinde doru sonu vermeme olasldr. Bize uzak yldz ve galaksilerden o kadar az k gelmektedir ki bunun fotoraftaki kimyasallar reaksiyona sokup sokmayacandan emin olamayz. imdi bir ok astronom, fotoraf oaltclar ve yk iftleyen cihazlar (CCD) kullanyor. CCD'ler milyonlarca pikselden bir k taneciinin arpmas ile elektrik yklenen kk elektronik bir kutucuk olumutur. CCD'ler olduka duyarldr ve bir
__________________________________________________________________
68
fotorafn gsterebileceinden daha belirsiz yldzlar bile incelemenize yardmc olur.
Grlmeyeni grmek Geen her saniye iinde, gece ve gndz yldzlar evrelerine ve tabii ki bize de radyasyon yayarlar. Bazlar grnr k olarak adlandrlr ve adndan da anlald gibi grebildiimiz ktr. Bir ou ise gzmzn gremeyecei, ok byk veya ok kk dalga boylarna sahip grnmeyen klardr. Dorudan gremiyor olmamza ramen, bu grnmeyen dalga boylarn zel teleskoplarla izlenebilir hale getirip, daha ayrntl incelemeler yapmak mmkndr. In grnr veya grnmez dalga boylarnn hepsine birden "Elektromanyetik Spektrum" ad verilir.
Dalga boyu ok byk olanlar Radyo dalgalan, mikro dalga Kzl tesi k Uzun dalgalarn enerjisi dktr ancak atmosferde kolayca bloke olmazlar. Dalga boyu ok ksa olanlar: Mor tesi k X-lnlar Gamma nlar Ksa dalgalar ok byk enerji ile ykldrler. Ancak ne mutlu ki atmosfer tarafndan tutulurlar, nk olduka tehlikedirler. Yani bu nlarn incelendii laboratuarlar uzayda olmak zorundadrlar.
Radyo teleskoplar Radyo teleskoplar, yanstc "optik" teleskoplarla ayn mantkla alr ve nlar toplayp odaklayan anak kullanrlar. Odakta ikinci bir lens yerine bir anten kullanlr. Radyo dalgalarnn k dalgalarndan daha uzun olmas nedeniyle radyo teleskoplar normal teleskoplarla ayn keskinlikte grnt vermesi iin onlardan ok, ama ok daha byk olmaldr. __________________________________________________________________
69
Bir ou 100 metreden daha byk evreli anaklardan oluur. Baz radyo gzlem evleri kk anaklarla da iyi gr elde etme yntemleri gelitirmilerdir. nterferometri adn verdikleri bir yntemle bir ok anan sinyallerini ortaklayarak glendirmeyi baarmlardr. Bu yntemdeki kesinlik, anaklarn boyutlarndan ziyade birbirlerinden olan uzaklklarna baldr. rnek olarak Uzun Ana Hat Dizimi (VLBA) Amerika'ya dalm on teleskoptan olumutur.
Uzay teleskoplar Evreni, atmosferi araya alarak incelemek buzlu bir camdan darya bakmaya benzer. te bu yzden astronomlar her zaman uzayda bir gzlem evi istediler. Bunun iin gnderilen bir ok uydudan en nemli ve en nlleri 1990'da frlatlan Hubble Uzay Teleskobu'dur (HST).
Alcnzn ayaryla oynayn Radyo teleskoplar genelde yer tabanldr, nk radyo dalgalar atmosfere ok iyi nfuz eder. Tpk bir ev radyosu gibi farkl frekanslar almaya ayarlanabilen bu teleskoplar, uzayn farkl yerlerinden gelmekte olan radyo dalgalarnn younluunu lerek, o blgenin bir radyo haritasn karr. Radyo astronomi, Quasar ve Pulsar gibi oluumlar ortaya karmtr. Radar yksek enerjili radyo dalgalar yayp yanstmalarn inceleyerek alr. Bu yntem astronomlarn Vens ve Mars'n yzey haritasn karmasna yardmc olmu, Satrn'n halkalarn analiz etmeye ve nesneler aras uzaklklar lmede ok byk kolaylklar salamtr. Mikrodalga malar uzaydan Cobe Uydusu tarafndan incelenir. Byk patlama (Big Bang) zamanndan beri uzayda ldyan radyasyonu inceleyebilir. Submilimetre Mauna Kea, Havai'de bulunan Scuba Teleskobu, ok uzak ve yal galaksilerin evresinde toz bulutlar olduunu gzlemleyebilmitir. Uzak kzl tesi malar uzaydan Iras uydusuyla incelenir. Dnya evresinde dnerek tm gkyznn bir haritasn karm, astroid ve kuyruklu yldz izlerini inceleyip yeni domu yldzlar hakknda bilgiler salamtr. Ksa bir zaman iinde Iras, Sirtf Uydusu'yla deitirilecektir. __________________________________________________________________
70
Yakn kzl tesi teleskoplar, gezegenlerin slarn yeryznden inceler. Mor tesi nlar (UV) yalnzca uzaydan grlebilir. En iyi bilinen UV (mortesi) uydularndan biri 1978'de frlatlan Mortesi Kaifi'dir (IDE). X-lnlar da tpk (UV) nlar gibi sadece uzaydan izlenebilir. Bilinen en yararl xn uydular 1978'de frlatlan Einstein ve Rosat'dr (1990). Son zamanlarda frlatlan en yeni x-n uydusu (1995'de) Rxte'dir. Sadece uzaydan grlebilen gamma nlar, 1991'de yrngeye konan Compton Gamma Inlar Gzlemevi'nce izlenebilir.
__________________________________________________________________
71
UZAYA YOLCULUK
Ik yapay uydu, Rus Sputnik 1, uzaya 1957'de gnderildi. O tarihten bu yana yzlerce uzay arac greve kt, insanl keifler, uzak gezegenlere robot aratrmaclar, yrngede dnp duran uzay laboratuarlar ve uydular. 1969'da Apollo 11'in astronotlar aya ilk kez ayak bast. 1976'da Viking 1 aratrma robotu Mars'a indi. 1973 ylnda ise Pionner 10 Jpiter'e ulat ve 1989'da Voyager 2 Neptn'e vard. nsanolu yava ama emin admlarla bu kefin snrlarn zorlamaya, uzay aralarnn vard yerlerin hatta daha da tesinin bilgilerini edinmeye balad. Bu srada Dnya etrafnda dnmekte olan uydularn saysnn artmas, gezegenimiz hakknda daha fazla bilgi salam, telekomnikasyonda bir devrim yapmtr.
Uzaya kmak Dnyann yerekiminden kurtulmak, ok byk bir g ister, ancak uzayda dolarken pek fazla gce ihtiyacnz olmaz. te bu yzden uzay aralar uzaya ok gl frlatma makinalar uzay arac yoluna devam ederken paralara ayrlarak den roketler ile frlatlr. Tabii bu roketler, alt roket ateleyicileri ile dev yakt tanklar, biraz sv oksijen ve kat yakttan ok daha fazlasna ihtiya duyar. Tm zamanlarn en gl frlatma aralarndan biri olan Rus Energia, 3 milyon kilogramlk ktleyi uzaya tayabilecek gle frlatlmt.
Uzay Mekii Uzay mekii dnyann tekrar kullanabilen ilk uzay aracdr. Bir roketin arkasnda tpk dier uzay aralar gibi frlatlr, fakat geri dnnde bir uak gibi ini yapp tekrar tekrar bir ok grevde kullanlabilir. Mekik ile ilgili en gzel eylerden biri de geni kullanm yelpazesidir. Bilim adamlarn uzay laboratuarlarna tamak dahil her ite kullanlabilirler.
Uydular Her yl dzinelerce uydu, bir ok farkl i grmeleri iin uzaya frlatlrlar. Uzay teleskoplar, atmosfer olmakszn daha net ve temiz bir gr elde etmek iin kullanlr. En nemli uzay teleskobu Hubble'dr. Ancak daha biroklar kullanmdadr. Haberleme uydular televizyon yaynndan telefon sinyallerine kadar tm haberleme cihazlarn Dnya'nn her yerine ulatrrlar. Londra ve Avustralya aras __________________________________________________________________
72
yaplan bir konumann her kelimesi mikro dalgalar halinde nce uyduya, daha sonra tekrar aaya, yeryzne gnderilir. Gzlem uydular Dnya'y izlemek iin kullanlr. Bazlar hava durumunu incelemek gibi bilimsel ilerle ilgilenirken, baz uydular casusluk amacyla kullanlr. Bu casus uydulardaki kameralar gnmzde ylesine gelimitir ki o denli uzaktan bile binalar tek tek ayrabilir. Yn bulma uydular (Kresel yer bulma sistemi veya GPS), insanlarn bir uydular andan gelen sinyallerin yardmyla pozisyonlar hatasz olarak belirlemelerine yardmc olur.
Uydu yrngeleri Bir uydu frlatlmadan nce bilim adamlar uyduyu doru yrngeye oturtabilmek iin tam hz ve yolunu belirlemek zorundadr. Yrnge Dnya'ya ne kadar yakn olursa uydu Dnya'ya dmemek iin o kadar hzl dnecek ekilde frlatlr. Dk Yrnge: Bir ok uydu, Dnya'nn 300 km uzana dk yrnge ad verilen ve uydularn frlatlmas iin daha az enerji kullanlan bir yrngeye oturtulmutur. Yksek Yrnge: Bir uyduyu 30.000 km uzaklktaki yksek yrngeye frlatmak iin iki set roket kullanr. Bu setlerden biri uyduyu 30.000'ye karrken dieri de uyduyu doru yrngeye sokmak iin kullanlr. Sabit Yrnge: Dnya'dan 36.000 km uzaklktaki bir yrngenin bir turda dnlmesi, tpk Dnya'nn bir turu gibi 24 saat alr. Ve bu yrngedeki bir uydu yaklak olarak Ekvator'un zerindeyse, her zaman Dnya'nn ayn yerinin stnde demektir. te bu tip bir yrnge hava ve haberleme uydularnn yrngesidir. Kutupsal Yrngedeki bir uydu, Dnya'nn 850 km zerinde kutuptan kutuba doru bir ynde hareket eder. Her bir turunda Dnya'nn farkl bir dilimini inceleyebildiinden, devaml olarak Dnya'nn tm yzeyi hakknda bilgi salar.
Aratrma aralar Ay'a yaplan insanl yolculuklar dnda, keif amac ile gnderilen tm aralarda robotlar kullanlyordu. Bazlar inanlmaz derecede uzaklara yolculuk yapm, dier __________________________________________________________________
73
gezegenler ve Gne Sistemi hakknda fazlaca bilgi salam, Pluto ve Merkr dnda tm gezegenlerin fantastik fotoraflarn ekebilmilerdi. Voyager 2, alt milyon kilometreden fazla yol katetmi, Jpiter (1979), Satrn (1980), Urans (1986) ve Neptn (1989) yaknlarndan gemi, u sralarda ise uzayn karanlk boluuna doru hareket etmektedir. Bu aralarn bir ou eksprestir. Yani hedeflerini sadece birka gn iin inceleyip, tamamyla gemeden verileri Dnya'ya gnderip yollarna devam ederler. Gezegenlere ini olduka seyrektir, ama gerekletiklerinde almalarn Dnya'dan izleyenlere gerektende ok byk bir heyecan verir. 1997'de Mars'a inen Pathfinder buna bir rnektir.
Uzay istasyonlar 1986'dan itibaren, Rus Mir Uzay stasyonu, Dnya'nn yrngesinde dnmekteydi ve bilim adamlarna uzayda bir laboratuar salamaktayd. Mrettebat birka ayda bir deitiriliyor (bazlar bir yln zerinde de kalmtr) ve Mir, Dnya'da mmkn olmayan "yerekimsiz ortam"a ihtiya duyulan deneylerin yaplmasn salyordu.
Arlkszlk Mir veya dier uzay aralar iinde bulunan astronotlar hi arlklar yokmu gibi (tabana yapan botlar kullanmadklar zaman) havada yzerler. Aslnda bu arlklarnn olmamasyla deil, Dnya etrafnda byk bir hzla dnen aracn yerekiminin etkisini kaybettirmesiyle ilgilidir. Tpk son hzla den bir asansrn iindeymi gibi havada asl dururlar. Ne mutlu ki bu asansr hibir zaman zemin kata varmaz. Tabii arlksz olmak gnlk yaantda baz problemlere yol aabilir. rnek olarak tuvalet kesinlikle emici cihazlara sahip olup, atklardan kurtulabilmeyi salamaldr.
__________________________________________________________________
74
EVRENN SINIRLARI
Son 40 yldr, bilim adamlar evrenin oluumu hakknda gerekten kafa kartran teorilerle kagelmilerdir. lk olarak, her eyin 13 milyar yl nce Big Bang ad verilen dev bir patlamayla olutuu fikri vard. Daha sonralar kara delik yerekiminin inanlmaz boyutlara ulap, her eyi hatta zaman ve bile iine eken Nokta Teorisi ortaya atld. Hatta zamanda yolculuk da bunlardan biridir. artc olan ise astronomlarn bu teorilerin doru olduuna dair gnden gne kantlar bulmalardr. Tabii zaman yolculuu hari, ama yine de zamann neler getireceini kim bilebilir ki?
Big Bang Bilim adamlarnn, Evren'in 13 milyar yl nce olutuuna inandn sylemitik. Bundan 1 dakika nce hibir ey yoktu. Bir sonraki dakikada ise tahmin edemeyeceiniz kadar kk ve inanamayacanz derecede scak bir kre vard. Ve yine bir dakika kadar sonra evren olumu, tm zamanlarn en byk patlamasyla hayatna balamt. Bu patlama ylesine byk ki, evrenin byk bir blm hala onun etkisiyle salmaya devam etmektedir. te bu da evrenin neden srekli olarak bydnn cevabdr.
Big Bang hikayesi 0 lk nce, 10 milyar x milyar x milyar dereceye kadar souyarak bir futbol topu byklne ulaan scak ve kk bir parack vard. 10-35 Saniye Hemen ardndaki saniyelerde yerekimi lgna dnd. Nesneleri birbirine ekme yerine, onlar etrafa pskrtt. Evren, bir saniyeden daha az bir zamanda bin milyar kere milyar kere milyar kat daha byk bir hale geldi. Bir atomdan bile daha kk bir parack, aniden bir galaksiden byk bir hale geldi. Bilim adamlar bunu, Evren'in genilemesi iin yeterli boluu salayan "ime" olay olarak adlandrd. 10-32 Saniye Byyp geniledike, Evren madde ve enerjiyle doldu. Elektrik gibi temel gler olutu. Ortada hi atom yoktu fakat, sudan yaklak trilyon, trilyon, trilyon, trilyon, trilyon kat daha youn bir deniz oluturan kk paracklar; quarklar vard.
__________________________________________________________________
75
1-8 Saniye Ayn zaman da anti-madde de vard. Antimadde ve madde karlatklarnda birbirlerini yok ederler ve ite bu savamn sonu Evren'in kaderini belirlemiti. Madde kazand ve ite evrenin bu denli bo olmasnn nedeni budur. 3 Dakika Yerekimi normal seyrine dnm, quarklar en kk atom olan hidrojeni oluturmaya balamlard. Big Bang'n ardndan 3 dakika gemiken hidrojenler birleerek helyum atomlarn oluturmu ve tm boluk dnp durmakta olan youn hidrojen ve helyum bulutlaryla dolmutu. 1 Milyon Yl Bir milyon yl kadar sonra gazlar, filament adn alan uzun, youn eritler oluturdular. Bu eritlerin aralarnda siyah boluklar vard.
300 Milyon Yl te bu eritler, nce kresel bulutlara, daha sonrada galaksilere dnmlerdi.
Mikrodalga desen Big Bang'n kalntlar halen mikrodalga olarak izlenebilir. Mikrodalga desen adn verdiimiz bu izler, 1992'de Kozmik Desen Kaifi (Cobe) uydusu tarafndan ortaya bir harita olarak kartlm, sonuta dzgn ve devaml deil, dank ve kesik bir yapya sahip olduu ortaya kmtr. Astronomlar bu keifle ok heyecanlandlar. Hatta bazlar "Tanr'nn yzn grdk" diyebilecek kadar fazla heyecanlandlar. Heyecanlarnn nedeni, bu krklk olmakszn gazlarn galaksi ve nebula oluturabilmesinin mmkn olmayacak olmasdr. Eer Cobe Uydusu tamamen przsz bir desen ortaya karsayd, astronomlar Big Bang teorisini olduu gibi tebeir tahtasna geri gndermek zorunda kalacakt.
__________________________________________________________________
Aratrma Serisi No.26 Kara Madde
76
Evrenle ilgili ilgin bir dier olayda son derece hzl ekil alm olmasdr. Yerekiminin nesneleri ok hzl ekebiliyor olmasna ramen, ilk filamentler ancak bir milyon ylda ortaya kmtr. Bilim adamlarnn hesaplarna gre bunu gerekleebilmesi iin evrenin imdi grnenden 100 kat daha fazla maddeye sahip olmas gerekiyordu. Bu nedenle evrenin yzde 99'unun kesinlikle grp ortaya karamadmz Kara Madde olduu fikrine inanlmtr. Orada olduunu sadece yerekimsel etkilerinden anlayabiliyoruz.
Evrenin kaderi Evren sonsuza dek bymesini srdrecek mi? Bunun cevab, ekimiyle bu bymeyi frenleyebilecek Kara Madde miktarnda sakl. Ak Evren: Eer bilim adamlarnn "kritik younluk" dediklerinden daha az madde varsa Evren srekli byyecek, byyecek, byyecek, byyecek, byyecek... Ters Big Bang: Eer kritik younluktan daha ok madde varsa, tm bu maddeler, Evren'i geri ekmeye balayacak. Hatta u an yapyor bile olabilir. Hzla klmeye devam eden Evren tpk ters bir Big Bang gibi, yeniden kk bir paraca dnene kadar devam edecek. Big Bang 2: Baz kiiler bu klmeden sonra yine bir Big Bang olaca inancndadrlar. Durgun Hal: Birka kii ise Evren'in ne byyp ne de kldn sylemektedir. Bizden uzaklamakta olan galaksilerin yerine yenilerinin geldiini bu sayede bir denge iinde hep ayn boyutta kaldn iddia etmektedir.
Zamann taze gnlerinden sylentiler 1960l yllarda astronomlar, yldza benzer uzak nesnelerden baz radyo sinyalleri aldlar. Aslnda yldz olmayan bu gerekten uzak nesneler, quasar ad verilen 100 galaksi parlaklnda Evren'i aydnlatan oluumlardr. O kadar youn bir radyo dalgas yayarlar ki milyonlarca k yl uzaktan biz bile alglayabiliriz. Birou da akln almayaca kadar uzaktadr. Bugne dein saptanabilmi en uzak quasar 12 milyar k yl uzaklktadr.
Kara Delikler Quasarlar bu kadar parlak tutan nedir? Cevaplardan biri, dev kara deliklerden gcn alabiliyor olabileceidir. Sras gelmiken sylemek gerekirse kara delikler, __________________________________________________________________
77
quasarlardan bile daha gariptir. Kara delikler, yerekiminin her eyi, hatta bile ekebilecek kadar gl olduu noktalardr. Kara Delik olarak adlandrlmasnn asl nedeni de budur. Bir yldz veya galaksinin, ok fazla younlaarak byyen yerekimi altnda inanlmayacak kadar kk bir nokta haline dnmesi ile oluurlar. Oluan bu nokta evresinde yerekimi ylesine byktr ki boluu bir tnel gibi iine eker. Yakndan geen ne olursa olsun ondan kaamaz.
Kara Delik'e dmek Her Kara Delik'te geriye dnn olmad, "madde ufku" ad verilen bir nokta vardr. Bu noktadan tede zamann bir anlam kalmaz ve k bile buradan kaamaz. Eer Kara Delik'e dm birini grrseniz, ufkuna varmasn izleyemeyeceksiniz demektir. Grebileceiniz tek ey yavaa hareket ettii, renginin kzard, solduu ve sonunda tamamen yok olduudur. Eer siz kendiniz bir Kara Delik'e drseniz, bir spagetti gibi uzayacanz garanti edebilirim. Bunun nedeni ayanza uygulanacak yerekiminin kafanza uygulanacandan ok daha fazla olmasdr. Siz yavaa ieri gmlrken, zaman ar bir ekilde hzlanr ve siz gelecei seyretmeye balarsnz. Tabii yarnn kazanan piyango biletinin numaralarn bilmeniz size bir ey kazandrmaz. nk oradan ne siz kabilir ne de bir bakasna ulatrabilirsiniz.
Zaman yolculuu Zamanda geriye doru yolculuk yapabilmek her zaman iin elenceli bir fikir olmutur. Vikingler zamanna, valyeler ve atolarn bulunduu gnlere veya dinozorlarn Dnya'nn sahibi olduu gnlere dnmek mmkn olabilir mi? Einstein'n zaman tpk genilik ve uzunluk gibi ayr bir boyut olarak deerlendirmesinin nda, birok bilim adam bunun ryadan te bir ey olup olmayacan aratrmaya balad. Einstein bu fikri, k hzna ulaan bir canl iin zamann duracan ve buna gre de canllnn biteceini savunarak anlamsz bulmutur. Fakat 1930'larda Amerikal matematiki Kurt Gdel Einstein'n Rlativite Teorisi'nde bir gedik olduunu, bolukta zamann ynnn deitirilebileceini iddia etmitir.
Zaman yolculuunun kak ynleri te birka soru:
__________________________________________________________________
78
Eer ie yaryorsa nasl oldu da bu gne kadar gelecekten kimse bizi ziyaret etmedi. Etmediini nereden biliyoruz? Zamanda sadece 5 sene geriye dndmzde, yatak odamzda kim yayor olacak! Geriye dnp bykanne ve babanz ldrrseniz, hibir zaman doamazsnz. Bu durumda onlar kim ldrm oluyor? (tiraz ediyorum. Ben henz domadm, sayn hakim). Yannza birka antibiyotik alp milyonlarca insan Kara Veba'dan kurtarabilirsiniz. Ta devri insanlarna Rock mzii, dinozorlara ise Rap yapmay retebilirsiniz.
Zaman nasl bkebilirsiniz Zaman bkmek teoride muhtemeldir, ancak gerekte bunu nasl yapabilirsiniz? Bir ok kii asla almayan fantastik yerekimi makineleriyle kagelmitir. Peki ya Kara Delik'ler. Kara Delik'ler zaman son derece gl bkebilirler. Bilim adamlar, "Kara Delik'ler bu i iin kullanabilir mi?" sorusunun cevabn aradlar. nl bilim adam Stephen Hawking'in yant "Hayr, nk delik iine den her madde 'teklik' ad verilen sonsuz derecede kk bir noktaya dnr" oldu. Fakat baz bilim adamlar ise bu noktann hareket ettirilip, uzun ve ince bir tnelden geerek, Beyaz Delik ad verilen bir yerden Evren'in bir baka yerine veya bir baka evrene geebileceini savunmulardr. (Beyaz Delik temel olarak kara deliin kart yani maddenin bir pnar gibi iinden fkrd yerin addr).
Kurt Delikleri Birok bilim adam Beyaz Delik Teorisi'nin sama olduunu dnmtr. nk teklik ad verilen bu noktay hareket ettiremezsiniz. Bunun ardndan Amerikal Carl Saan Beyaz-Kara Delik tnellerinin bu noktalara ihtiya duyulmadan da var olabileceini savundu. Evren'in eitli yerlerini birbirine balayan, tpk bir elma kurdunun at tneller gibi yaplar olabileceini ne srd. Tm matematiksel hesaplamalar, bylesine bir deliin daha adm atar atmaz kapanacan gstermitir. Yani kapy atnzda size olunuzun olunun olu olduunu syleyen yal bir adam grrseniz, ie yarayp yaramadn anlayabilirsiniz.
__________________________________________________________________
Aratrma Serisi No.26 Orada kimse var m?
79
Bildiimiz kadaryla tm Evren'deki gelimi canllar sadece bizleriz. Ve yine bildiimiz kadaryla Dnya, zerinde canl olan tek gezegendir. Ancak baz fikirlere gre evren, iinde sadece bizim olamayacamz derecede byktr, yani bir yerlerde baka hayatlarn olduuna inanrlar. Sorun bunu ortaya karmaktr. Gne Sistemi'nde hayat Hayat belirtileri arayacamz en yakn yer bizim Gne sistemimizdir; Fakat ne dier gezegenlerde ne de uydularnda byle bir iarete rastlanmamtr. Bunun nedenlerinden biri, yaam iin olmazsa olmaz etkenlerden biri olan suyu yalnzca Dnya su halinde tutabiliyor. Vens bunun iin ok scak, Mars ise ok souk. Satrn'n uydularndan biri olan Titan'da atmosfer grlmesi zerine astronomlar Cassini uzay aracnn ne bulabilecei konusunda ok heyecanl idiler. Fakat byk ihtimalle hevesleri kursaklarnda kalacak, nk Titan ylesine souktur ki denizleri sv metandr. Umabileceimiz en fazla ey organik kimyasallar, (canl yapsnda bulunan karmak kimyasal maddeler) olabilir. Buna benzer olarak kuyruklu yldzlarn kuyruklarnda, tpk baz meteorlar da olduu gibi, bilim adamlarn yaam baka yere tanm olabileceine inandrm olan organik kimyasallara rastlanmtr.
Evrende hayat Bir yldz zerinde hibir ey yaayamaz, eer evrende bir yerlerde hayat varsa bu gezegenler zerinde olmaldr. Kendi yldzlar etrafnda dnp durmakta olduu tahmin edilen milyonlarca gezegen olduu sanlmaktadr. Ik yaymamalarndan dolay grnmeleri zordur. Son yllarda astronomlar, komu yldzlarn yrngesinde gezegenler bulmulardr. Eer hayat varsa o kadar uzakta olmaldr ki ilk buluma bile ok uzun zaman alacaktr. Galaksinin dier tarafnda gelimi canllarn bulunduunu kesin bilip "Merhaba, kk yeil adamlar" szlerini radyo dalgalaryla gndermeye kalkarsanz, mesajnzn ulamas iin 100.000 yl, dev krmz kadnn gelip burnunuza yumruk atmas iin yine bir 100.000 yl daha gereklidir. Bylece bilim adamlar yalnzca bizden daha gelimi bir toplumla balant kurabileceinin farkna vard. ok ok nceleri bir mesaj gnderip tek yapmamz gereken dinlemek. SETI'ye (Dnya D Zeka Arama Projesi) ait bilim adamlar gkyzne evrilmi alclaryla dev bir kulak gibi, baka bir toplumdan gelebilecek mesajlar dinlemektedir.
__________________________________________________________________

Temel Astronomi Bilgileri

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Temel Astronomi Bilgileri

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

www.MaximumBilgi.

Aratrma Serisi No.26