Murat Belge _ stanbul Gezi Rehberi UYARI: xxx Kitap sevenlerin yeni buluma noktasndan herkese merhabalar...

Cehaletin yenildii, sevginin, iyiliin ve bilginin paylald yer olarak grdmz sitemizdeki tm e-kitaplar, 5846 sayl kanun'un ilgili maddesine istinaden, engellilerin faydalanabilmeleri amacyla ekran okuyucu, ses sentezleyici program, konuan "Braille Not Speak", kabartma ekran ve benzeri yardmc aralara, uyumlu olacak ekilde, "TXT", "DOC" ve "HTML" gibi formatlarda, tarayc ve OCR (optik karakter tanma) yazlm kullanlarak, sadece grme engelliler iin, hazrlanmaktadr. Tmyle cretsiz olan sitemizdeki e-kitaplar, "engelli-engelsiz elele" dncesiyle, hibir ticari ama gzetilmeksizin, tamamen gnlllk esasna dayal olarak, engelli-engelsiz yardmsever arkadalarmzn youn emei sayesinde, grme engelli kitap sevenlerin istifadesine sunulmaktadr. Bu e-kitaplar hibir ekilde ticari amala veya kanuna aykr olarak kullanlamaz, kullandrlamaz. Aksi kullanmdan doabilecek tm yasal sorumlu-luklar kullanana aittir. Sitemizin amac asla eser sahiplerine zarar vermek deildir. xxx web sitesinin amac grme engellilerin kitap okuma hak ve zgrln yceltmek ve kitap okuma alkanln pekitirmektir. Ben de bir grme engelli olarak kitap okumay seviyorum. Sevginin olduu gibi, bilginin de paylaldka pekieceine inanyorum. Tm kitap dostlarna, grme engellilerin kitap okuyabilmeleri iin gsterdikleri abalardan ve yaptklar katklardan tr teekkr ediyorum. Bilgi paylamakla oalr. Yaar MUTLU LGL KANUN: 5846 sayl kanun'un "Altnc Blm-eitli Hkmler" blmnde yeralan "EK MADDE 11" : "ders kitaplar dahil, alenilemi veya yaymlanm yazl ilim ve edebiyat eserlerinin engelliler iin retilmi bir nshas yoksa hibir ticar ama gdlmeksizin bir engellinin kullanm iin kendisi veya nc bir kii tek nsha olarak ya da engellilere ynelik hizmet veren eitim kurumu, vakf veya dernek gibi kurulular tarafndan ihtiya kadar kaset, CD, braill alfabesi ve benzeri formatlarda oaltlmas veya dn verilmesi bu Kanunda ngrlen izinler alnmadan gerekletirilebilir."Bu nshalar hibir ekilde satlamaz, ticarete konu edilemez ve amac dnda kullanlamaz ve kullandrlamaz. Ayrca bu nshalar zerinde hak sahipleri ile ilgili bilgilerin bulundurulmas ve oaltm amacnn belirtilmesi zorunludur." Bu e-kitap grme engelliler iin dzenlenmitir. Kitap taramak gerekten incelik ve beceri isteyen, zahmet verici bir itir. Ne mutlu ki, bir grme engellinin, dzgn taranm ve hazrlanm bir e-kitab okuyabilmesinden duyduu sevinci paylaabilmek tm zahmete deer. Sizler de bu mutluluu

paylaabilmek iin bir kitabnz tarayp, xxx adresine gndermeyi ve bu isimsiz kahramanlara katlmay dnebilirsiniz. Bu kitaplar, size gelene kadar verilen emee ve kanunlara sayg gstererek, ltfen bu aklamalar silmeyiniz. Siz de bir grme engelliye, okuyabilecei formatlarda, bir kitap armaan ediniz... Teekkrler. Ne Mutlu Bilgi iin, Bilgece yaayanlara. xxx xxx

Tarayann Notu Bu e-kitap "Grme Engelli" dostlar iin ta-ranm ve ilk defa xxx da yaynlanmtr. Bu sitenin sahibi grme engelli dost Yaar Mutlu'nun gayret ve az-mini grnce iki gzmden utanp yardm edebileceimi dndm. Bir katre k ola-bildiysem ne mutlu. Herkesi bu mutlulua davet ediyorum. Bu dostlara yardmc olun. Polaris ----{ kutupyldz kitapl }---101

STANBUL GEZ REHBER

Murat Belge

NSZ stanbul'la ilikim genel olarak aamada geliti. Bunlarn birincisi on sekiz yamda balar ve birka yl srer; balca zellii, duy-gusallyd. Amerika'dan yeni dnmtm. Oradayken, Massachussetts'de, Cape Anne adnda bir yarmadada kalmtm. Kentler kydayd, yarmadann ortas da ormanlkt. Burada uzun yrylere kmay seviyordum. Bylece, ayn yerleri, farklar ok belirgin drt mevsim boyunca grmtm. Sanrm bu bende, kendim de farknda olmadan, mekn duygusunu gelitirdi. Dnmde, doa yerine zengin bir kentte buldum kendimi. Byme andaydm ve her eyi anlamak istiyordum. Gene de, fazla akli bir anlama abas deildi benimkisi. Bir mekn grp ok seviyordum, rnein. Neresi olduu ok nemli deildi. Atf Efendi Kitapl ya da Byk Valide Han. Yaanmakta olan ha-yata ilgim daha fazlayd. O yeri rengi ve kokusuyla, atmosferiyle, yayordum. zerinde dnmyordum. Eri br bir sokakta, er-den pten bir "ev"in pencere niyetine yaplm blmnde, Vita kutusuna ekilmi bir sardunya grnce, bu yaama sevincine ben de ok seviniyordum. Kadrga'daki tulumbac kahvelerinde otururdum. imdi okul olan yerde bir duvar dibinde, kk, kapal bir araba duruyordu -ekmek tanan cinsten. Ama bunun panjurlu pencereleri, merdiveni filan da olduu iin, ev haline getirildii ve artk yle kullanld belliydi. evresine tel gerilip bir bahe yaplm, baheye de nedense ay iei ekilmiti. Hep grp "neyin nesidir?" diye dndm bu "ev"den bir gn bir cce kt. Byle manzaralar ok etkiliyordu beni, eksantrikli-iyle. Sonra, grdm yerler hakknda daha ok ey renmeye, grd-m eyler arasnda da balar kurmaya baladm. Bu aamada Atf Efendi Kitapl gibi bir ad aklmda kalyordu; ayrca, merak ediyordum: "Kimmi?", "Ne zaman yaam?", "Bu binann o zaman yapldn nasl anlarm?" gibi. stanbul Erkek Lisesi'nin vaktiyle Dyun-u Umumiye olarak yapldn renmek, Bizans kilisesinde Yunan ha tipini tanmak, camilerde kubbenin ka dayanaa oturduuna dikkat etmek, ikinci dnemin ilgileri arasndayd. Bu arada baka dnya ehirleri de grp tandm iin kar-latrmalar yapabiliyordum. "Kent"e ilikin bilgi ve gzlemler zihnimde birikiyordu. Ama bu ilgilenme ve bilgilenme, srekli ve dzenli deildi. Bilinalt bir eilimim olmutu herhalde ve bylece belleimde stanbul bilgilerine zel yer amtm; ama bilgiler ben zellikle farkna varmadan birikiyordu. 1980'lerde stanbul'la ilikimin nc aamas balad. Mustafa Kemal Aaolu bir BLSAK kltr etkinlii olarak stanbul gezileri dzenlemeyi dnd ve benden de Halic'i gezdirmemi istedi. Bu geziler ok tuttu. Benim, ksa zamanda, Hali'ten baka birok semt ve blge gezdirmem gerekti. Bu i hl devam ediyor. Sevdiim birok eyi bakalaryla paylamaktan holanmmdr. Bu erevede, stanbul'u, ilgi duyup da frsat bulamayanlara gstermenin, tantmann iyi bir taraf var. ok kii, yaad kenti az tanr. Bunun anlalr bir nedeni vardr: "Nasl olsa buradaym, bir gn gider grrm," tavr. Ama sz konusu kent stanbul

olunca buna baka etkenler ekleniyor. Batllama sonucu yaadmz kltrel ikilik nedeniyle, insanlarn meknlar da ayrmtr burada. Peyami Safa'nn bir romanna Fatih/Harbiye adn vermesinin altnda bu yatar. Batl eitim grm kesim ehrin belirli arterlerinde dolar ve bunun iki sokak tesine gitmez gidince de "turist" muamelesi grr. Geleneksel kesimin de zaten byle meraklar ya da byle bir "gz" yoktur. stanbul'u gezdirmek durumunda kalnca, stme sorumluluk bindi. Geri bu gezilerde ehri bir tarihi, bir sanat tarihisi gibi uzmanca tanmadm, stanbul'la ilikimin bireysel ve yaantsal olduunu hep sylyordum ve kimse benden bu tr bilgi sormuyordu. Gene de, daha ok bilmek gereini duydum ve baka ilerimi brakp stanbul'u renmeye baladm. Aamalarn en kts bu olabilirdi -hl da olabilir ya da oraya doru geliebilir. nk bu noktada i gezi yapmakla kalmad. Trki-ye'de ehir ve zellikle stanbul bilincinin ykseldii bir evreye rastla-d benim geziler. te bu kitab da yazyor olmak dahil, eitli belge-seller stne almak dahil, stanbul'la ilikim hem uzmanlamak, hem de bir lde profesyonellemek zorundayd. Bu da, o kendiliinden iliki biimini zedeleyebilirdi. Neyse ki, stanbul kendisi ok dayankl, ok zengin. Kurulan ban duyusalln ve duygusalln o kendisi koruyabiliyor. Sonunda biraz bktrma, ehirden deil, kendi anlattklarmdan bktm. Bu kitap da sonuta hl bir uzman kitab deil. Sanat tarihi, mimarlk tarihi konularna ok az girdim. Daha ok genel tarihe arlk vermeye altm. stanbul'un nasl byle olduu konusu balca mera-km. Kaybolan ok ey olduunu biliyorum, ama her yerde ok ey kaybolur. te yandan, belki Lavoisier burada geerli saylabilir. Bir biimde kaybolan, belki baka bir biimde yaamaya devam ediyordur. stanbul'un tarihi duyarln yakalamaya altm. Onun iin, kitabn alann tarihi stanbul'la snrl tuttum. Ama, zellikle ehrin tarihi blmlerinde, varolan btn yaplardan tasaca da olsa sz etmeye altm. Ayn zamanda, nemli yaplar stne szlerimi mmkn olduunca ksa tuttum: Ayasofya ya da Kariye, Sleymaniye ya da Topkap veya Dolmabahe Saray gibi yaplar byle genel bir rehberde hakkn vererek anlatmak imknsz gibi bir ey. Dorudan bu yaplar stne yazlm kitaplar okumak gerekiyor. Kitap, Sumner-Boyd'la Freely'nin Strolling Through stanbulu tarznda, gezerken ve gezmek iin kullanlacak bir rehber biiminde yazld. Onlarn bu nc kitabnn bana hem kolaylk, hem de byk glk kardn sylemeliyim. Strolling Through herkes gibi benim iin de son derece yararl bir bilgi kayna. Ama bu konuda bu kadar iyi bir kitap yazlmken, ikinci bir kitap yazmak ok gleiyor. Sorun ille onu amak gibi iddial bir ey deil; ama yarglar, deer-lendirmeleri, hatta esprileri bana da o kadar uygun ki, ayn szleri tekrarlamaktan kendimi alkoymak iin baya zorlanmam gerekti ve tam baarl olamadm buna ramen. Rehber olunca, semtleri belirli bir srayla gezme mant kitaba egemen oldu. Gene de, tek blmde anlatlan baz blgeler bir gnde gezilemeyecek kadar byk olabilir. Bir gzerghta grlecek eitli meknlarn kendileri hakknda grece az ey syledim ve zellikle deiik ilgin mimari ayrntlar kaydetmeyi gezen kiiye braktm. Ben daha ok oralarda geen olaylar ve meknlarla ilgili kiiler hakknda hikyeler anlattm. Dolaysyla bu hikyeler, meknlarn

srasn izliyor. Gene de, kitabn sonunda, burada yaanm karmak tarih hakknda epey ayrntl bir resmin oluacan sanyorum. stanbul son otuz, zellikle yirmi yllk dnem iinde, belirgin bir biimde, "nostaljik" bir konu haline geldi. Bunun bir kanlmazl var. Bylesine hzl bir byme, sindirilmesi g bir deiim yaratyor. Bu ehirde daha uzun sre yaam olanlar, her eyden nce, deienin bilincine varmak durumunda kalyorlar. Dikkatleri, zamanla, kalandan ok kalmayana yneliyor. Bu ruh halini dorusu ben de paylayorum ve sanrm kitaba da yansttm. Dnn ki doduum ev, ocukluumu geirdiim ev, niversite yllarm geirdiim ev, ilk evlendiimde oturduum ev, ocuklarn doduu ev, iki ocuun byd ev, bugn yok. Bu, sade benim tarihimle ilgili ksm. Tandklarmn, akrabalarmn, arkadalarmn, iinde vakit geirdiimiz, bize ainalam binalar da, ayn ekilde, yok. oumuz bu durumu oturup bilinle dnmyoruz bile. Ama bu mutlaka bilinaltmza iliyor. Bu kadar youn bir geicilik insann kalc herhangi bir eye gvenini sarsyordur diye dnyorum. r-nein bir yerden hep geersiniz, onun iin dikkat etmezsiniz: ifa'ya inerken St. Joseph'in duvar, rnein, o oradadr, hep orada olmutur. Bir gn o duvarn orada olmadn grrseniz, tuhaf bir duygu gelir. Sanki yalnz duvar oradayken kaybolmu deil, siz de sokaa ayak-kab giymeden, orapla kmsnz gibi, tedirgin edici bir eksiklik. Tabii sorun yalnz binalar deil. Btn insanlar deiiyor. 1960'ta stanbul nfusu bir milyonun biraz stndeydi. Bunun iinde hl hatr saylr oranda "aznlk'larmz vard (6-7 Eyll'den sonra, Varlk Vergisi sonras gibi, g hzlanmt aslnda). Kala gz arasnda, mahalleden ya da okuldan arkadalarm ortadan kayboldu. Bunu, okurken, pek anlamadk. Sonra bir gn geldi, bir de baktk ki kimse kalmam. ok sayda insan gittii halde, ok daha fazla sayda insan geldi ve imdi on milyonu zorlamaktayz. Tarih kitaplar her zaman stanbul'a g talebinin gl olduunu anlatyorlar. Ama oran ok nemli. Yeni gelenlerin oran azken ehir onlar zmleyebiliyor, ksa zamanda "stanbullu" yapabiliyordu. im-di byle deil. Geenlerde, burada domu bir ocuun (Habipler tarafndan) 12 yanda ilk olarak denizi grdn iittim. Bu, elbette, stanbullu olmak deil. 1930 ve 1950'de, yanlmyorsam, stanbul iki darbe daha yaamt (tabii, yaklak tarihler bunlar). Birincisinde, Cumhuriyet kurulmu ve bu yeni millidevlette gayrimslim unsurlarn ekonomik ayrcalklarnn olmayaca, hatta bunun tersi uygulamann balad anlalmt. Byk zenginler o tarihe kadar stanbul'u byk lde terk ettiler. Ayn zamanda, birka istisnay saymazsak, Osmanl anda zenginlemeyi baarm Trk ailelerin ou da snf dt; servet el deitirdi. 1950'den sonra Anadolu'da servet sahibi olmaya balayanlar, manevi bakentin nimetlerinden yararlanmak zere, stanbul'a akmaya baladlar. "Hacaa" tamlamas bu sralarda ortaya kt. Kervansaray'n kapsndan girerken ef garsonun eline "elli kt" tu-tuturan Adanal'nn hikyelerini iitir olduk. Bu da, bata "gazino kltr", bir eyleri deitirdi. 1960'larda sanayi patlad ve yoksul kesim bir mknats gcne kaplarak stanbul'a akmaya balad. O zamandan beri bu temponun iindeyiz.

Ekonomik deiim tabii kltrel deiimi de getirmiti. Yeni nfus, de kalka, yeni dil, yeni kltr, yeni koullar iinde, yz hep gelecee dnk, urap didindi. 1980'lerde, Evren darbesiyle, Trki-ye'de "gelecek" denen eyin anlam deiince, "kaybolan zaman" birdenbire deer kazand, "nostalji" balad. Hepimiz Proust'latk. Ama, neyin nostaljisi? phesiz herkesin bireysel hayatndan eksilenler var. Ama bugn otuzunun, hatta krknn stnde olan kuaklar bile, o "eski" stanbul'u zaten pek bilmiyorlard. Ancak imdi olduka youn denebilecek bir renme istei balyor. ok yaygn deil hl, ama belirli evrelerden insanlar, eski kaytszlklaryla kardklarm imdi toparlamaya, sindirmeye alyor. Ne yazk ki, bunlarn ounun, hem de sudan nedenlerle, yok olup gittii bir zamanda. Bu da, genel bir kural olmal. Baz eyler, ancak yok olurken ya da yok olunca anlalyor. Bu yeni bilincin uyanmasnda, 12 Eylln abartl "ulus-devlet" syleminin uyandrd tepkinin de pay oldu. Genellikle olumlu bir "hemehrilik" bilinciyle birlikte, olumsuzlaabilen ve biraz da hayali bir stanbul "ovenizmi" geliti. stanbul'la asl ilikimin 1961'de, 18 yamdayken baladn sylyorum. Gelgeldim, 1950'lerde de, ben yata birok ocuun grmeyecei eyler grme frsatm olmutu. Annemle babam ben be, alt yalarmdayken ayrlmlard. Bir zaman sonra Ankara'ya yerleen babam stanbul'a geldike beni de alr ve yamn ilerisinde bir gece hayatyla tantrrd. Rejans'n yukarda mzik alnan zamann hayal meyal hatrlarm (ama tabii kendi Rejans tanklm 1960'larda balad). Nil Pasaj'nda arda Macar lokantasna, Abdullah'n Rumeli Han'daki yerine, Pandelli ve Gaskonyallar'n Eminn Balkpazar'ndaki (buralar 1950'lerin sonunda yklmadan nce) yerlerine, Kervansaray ya da Club X gibi gece kulplerine o tarihlerde gitmitim. Ama bu ocukluk anlar ylesine yaanm ve hemen unutulmuken, ok sonra, stanbul'la ikinci dnemimin sonlarnda, yeniden canland zihnimde. nk bu sralarda, stanbul'un eski hayatn bilmek ve hatrlamak bir erdem olmutu -bir nesnenin "hurda" olmaktan kp "antika" haline geliini andran bir srele. nc dnemde stanbul'la ilgili yaynlar toplamaya, okumaya baladm. Bu da ciddi bir sorun aslnda, nk ok az yayn var. Strolling Through stanbul'dan ok yararlandm. Ayn yerleri gezip aradan geen zamann getirdii deiimi de gzlemledim. Bundan sonra en vazgeilmez kaynam Kou'nun stanbul Ansiklopedisi. Son derece kendine zg bir slupla yazlm bu eser, baka ansiklopediler gibi kullanlr bir ey olmad iin, sonunda oturup hepsini bir kitap gibi okudum. Mmkn mertebe kart tutarak bir referans sistemi olu-turmaya altm, hl da alyorum. Gene ok yararlandm bir kaynak, kitap deil de bir harita: 1905'te, yangna kar sigorta iin bir yabanc sigorta irketinin yaptrd son derece yeterli Beyolu haritas. Burada binalarn sahipleri de belirtildii iin Beyolu'nun o tarihlerdeki beeri corafyasn epeyce rendim. Bunu, daha sonraki Pervitich haritasyla karlatrmak gerekiyor. Eremya elebi ve nciciyan, brahim Hakk Konyal'nn skdar Tarihi, Sedat Hakk Eldem'in fotorafl kitaplar, Duham'nin kitaplar, daha birok kitaptan ve dergilerde km yazlardan yararlandm. Evliya elebi'nin hibir dediine inanmamak, ama her yazdn oku-mak gerekiyor. Msr-Osmanl ilikilerinin

bence en yararl bilgilerini, elik Glersoy'un ubuklu Kasr stne kitabndan rendim. Robert Mantran'n 17. Yzyln kinci Yarsnda stanbul adl kitab, bu ehrin tarihinin baz ynlerini ustaca aydnlatan bir eser. Stefan Yerasimos'un yaknlarda yaymlanan, Ayasofya stne kitab hem yeni ufuklar ap bilmediim bir alan aydnlatt, hem de baz sezgilerimi dorulad. Kimi zaman, stanbul'la dorudan ilgisi olmayan yaynlarda da ya-rarl bilgiler bulunabiliyor. Bu kitapta, ite btn bu anlattklarmn -ve anlatmay unut-tuklarmnkarm var. Murat Belge Austos, 1993

DRDNC BASIMA NSZ Bu kitap ksa denebilecek bir zamanda drdnc baskya dayand. Demek ki byle bir stanbul rehberine ihtiya varm. Yeni bask iin kitab geniletmemi istediler. Bundan biraz tedirginlik duyduumu itiraf edeyim. Aradan birka yl gemi olsa, geniletmek fazla ya-drgatc gelmeyecekti. Ama sre ksa olduu iin, imdi bunu geniletmekle, nceki basky satn alanlara hakszlk etme kaygsn yaadm. te yandan, bu durumu genelletirerek dndm. Bir kitap aslnda keyfi bir ey. ekilmi bir fotoraf gibi, bir kesiti yanstyor. Bir fotorafta, bir teknenin kpetesinde dururken grlrsnz, diyelim. ki saniye sonra ekilen -ya da ekilmeyen- bir fotorafta da, denize dtnz grlebilir(di). Bir kitap byle saniyelik bir enstantane olmasa da, sonuta o da belirli bir tasarm erevesinde oluuyor. r-nein, "u kadar zamanda bitirmeliyim", diye karar verince, kitabn hacmi hakknda da karar veriyorsunuz. Bu hacim, sizin o anda syleyebilir durumda olduunuz her eyi kapsamyor. te yandan, yazdnz konuya ilikin bilgi, gzlem, deerlendirme statik deil, bitimli de deil. Onlar da her an geliiyor, byyor. Dolaysyla, yazarn nasl organik bir hayat varsa, kitabn da yle. Yazlan kitap, szgelii bir iir kitab ya da roman vb. olsa, ona sonradan el srmeme kararn vermek genel olarak daha kolaydr (kald ki, bunlar bile ok deiebilmitir tarihte). Ama bir stanbul kitab, hele bu bir rehber olursa, bu kategoriden hayli uzak. Dolaysyla kayglanmay braktm ve kitab geniletmeye giritim. Yukarda sylediklerim gene geerli. Bu genilemi biim de bu ehir hakknda syleyebileceim her eyi kapsamyor -bu satrlar kitab satn aldktan sonra okuyacanz umuyorum, yoksa vazgeip bir sonraki basky bekleyebilirsiniz. Tabii o "bir sonraki bask"ya epey vakit var ya da tamamen farkl bir kararla, bunu burada noktalayp, baka bir kitap yazmaya giriirim. Bu baskdaki geniletme ilemi ynde yrd. Yazlm ksmda eksik kalanlar tamamlamaya -ve yanl bilgileri dzeltmeye- altm. Yanllarn

bazs teltan ve dikkatsizlikten ileri gelmiti (belki de dizgide kart), bazlar da dpedz benim yanl bilmemden. Bu ikin-cisinde bir "hafifletici sebep" var. elik Glersoy'un sk sk syledii gibi, stanbul "yaanm ama yazlmam bir ehir" olduu iin, pek ok ey yeterince bilinmiyor. Yazl olanlar da insan yanltabiliyor. kinci olarak, ilk basklarda olmayan blgeleri ekledim. Bylece ehrin yayld iki ktada gezindiimiz alanlar epeyce genilemi oldu. Son olarak da, kitabn bana, ehrin tarihi gelimesini ve bunun balca evrelerini anlatan bir "giri" ekledim. Kitabn temel mant ehri blge blge gezmeye dayanyor. Bu iyi, ama bir "toplu bak" ve "tarihi perspektif eksiklii hissediliyordu. "Giri"le bunu bir lde giderdiimi sanyorum. Murat Belge Kasm, 1994

NDEKLER GR SULTANAHMET VE EVRES SURLAR DVANYOLU-AKSARAY EMNN-CAALOLU ARILAR BLGES VEFA VE SLEYMANYE AKSARAY'DAN MARMARA KIYISI BOYUNCA HAL UNKAPANI-ZEYREK FATH-ARAMBA-KARAGMRK VATAN VE MLLET CADDELER EYP SUR DII MARMARA KIYILARI GALATA VE PERA BEYOLU YAKASININ TEK SEMTLER BOAZ SKDAR KADIKY ADALAR UZAK STANBUL KAYNAKLAR DZN

GR stanbul, uzun ve karmak tarihi boyunca, farkl medeniyetlerin bazen merkezi oldu, bazen de yrngesine girdi. Bylece, o medeniyetlerin birbirine hi benzemeyen ehircilik anlaylar stanbul'un oluumunda etkili oldu. Bunlarn izleri imdi de kentin dokusunda grlebilir. Bu tarihin uzunluu ve bu uzun tarih boyunca stanbul'un nemli bir merkez olarak varln srdrmesi ehrin corafi konumuyla yakndan ilgilidir. Boazii iki denizi birbirine balayan bir su yoludur ve su yolunun iki kysnda iki kta kar karya gelir. Byle bir kavak noktasnn ticari, askeri vb. bakmlardan nasl bir stratejik nemi olaca aktr. Ancak, bu adan bakldnda, anakkale'nin de benzer zellikleri olduu grlr. yleyse niin o boazn kysnda stanbul gibi nemli bir ehir kurulmad? Bu sorunun cevab, Hali'tir. Hali her mevsimde ve her trl rzgrda gvenli bir limandr ve koca Dou Akdeniz blgesinde gvenirlilik asndan onunla boy lecek yalnz Selanik ve zmir limanlar vardr. Onlarn da, stanbul'daki kavak zellii yoktur. Bylece denebilir ki doa va corafya stanbul'un nemli bir ehir olmasna nceden karar vermilerdir. Gene de, kuruluundan Byk Constantinus'un tarihi kararna kadar bu potansiyel en iyi ekilde kullanlmamt. Bunun nedeni de byk lde teknolojinin zayfldr. Boaz, gemiciliin erken evrelerinden beri kullanlyordu, ama bu trafik bildiimiz llere gre "byk" bir ehir iin yeterli deildi. Efsanevi Megaral Byzas'tan yaklak 800 yl sonra, S 196'da Roma mparatoru Septimius Severus, ehri zaptetti ve kendisine direndii iin cezalandrarak yakt, surlarn yktrd. Ama bundan bir yl sonra kendisinin yeniden sur yapmas, ehrin nemini anladnn iareti saylabilir. ROMA BAKENT stanbul'u tarihi bir dnya merkezi haline getirme kararn bilinli bir ekilde veren kii Constantinus oldu. Roma mparatorluu'nun eitli sorunlar karsnda imparatorun bulduu zm onu ynetim-sel olarak ikiye ayrmakt; bu durumda, douda kalacak para iin Roma'ya denk bir byk bakent yaratmak gerekiyordu. Tarihiler Constantinus'un ilkin Troya'y dndn anlatrlar. Troya, klasik an lyada gibi en byk epiinin kahraman olan, ama yknt halinde bir yerdi. Constantinus'un ksa zamanda daha gereki bir karara yneldii, Troya'nn temsil ettii gemie karlk, stanbul'un vaad ettii gelecei tercih ettii grlr. Bu kararn stanbul iin sonucu u bakmdan ilginti: ehir, planl bir biimde, bakent olmak zere ina edildi. Constantinus, ayn zamanda, Roma'nn Hristiyan olmasna karar veren imparatordur. Ancak ehrin yapl klasik Greko- Romen ehircilik anlay ve gelenei erevesinde gerekleti. Constantinus'un emberlita stne konan heykelinin onu Apollo gibi resmetmesi de bu gei aamasnn tipik bir zelliidir. Yunan-Latin tarz, geni, iki yan stunlu caddeleri gelitirmiti. Bu caddeler stnde gerekli

yerlerde geni meydanlar alyor, kavaklar oluuyordu. Simetri nemli bir ilkeydi. Bir bakent iin grkem ve antsallk da nemliydi. zgr yurttalarn toplumsal ihtiyalar karlanmalyd. ehir bu ilkelere uygun olarak ksa zamanda geliti ve Constantinus'un isabetli bir seim yaptn kantlad. Daha iki yzyl gemeden Unkapan-Yenikap arasndaki surlar dar geldi ve II. Teodosios bugn grdmz yeni surlar yaptrd. BZANS Roma'nn ne zaman "Bizans" olduunu sylemek kolay deildir. Bizansllar kendilerini Romal olarak tanmlyordu. Bu ayrm, 19. yzyl tarihilerinin kard bir ayrmdr. Arada bir fark olduu, belirli bir zamandan sonra Dou Roma'nn ya da Bizans'n Bat Roma'ya, daha dorusu, ayrm ncesi eski Roma'ya pek benzemedii hissedilir, ama geiin ne zaman baladna veya bittiine karar vermek zordur belki bandan beri ayrm vard. Tabii, "ayrm neydi?" sorusuna da daha kesin bir cevap bulmak gerekiyor. "Roma" denince aklmza gelen belli bal zellikler paganizm anda olumutu; Bizans ise koyu Hristiyan bir imparatorluktur. Ama Dou Roma'nn kuruluunda zaten Hristiyanlk vard. Dolaysyla din, balca ayrm olmamal. Sorun belki, Bat Roma'da zerk bir soylular snf olmasdr. Her zaman politik olarak egemen olmasalar da, belirleyici oldular. Bizans'ta ise devletten zerk bir soylu snf yoktu sonraki Osmanllar gibi. Benim znel yorumum, bu deiimin 5. yzyl sonlarna kadar kendini belli ettiidir. Tek dayanam da, ustinianos'un 6. yzylda Roma'y yeniden kurma giriiminde bulunmas. "Yeniden kurma" giriimleri, hep, bir eyin kaybedildii bilincinin sonucudur. ustinianos'un abalar Yunan-Latin geleneiyle Hristiyanl parlak bir biimde birletirdi. Bata Ayasofya olmak zere, Hristiyanln en byk antlar stanbul'da bir klasik dnya ehri dokusunun iinde ykseldi. Ama sonraki yzyllarda Bizans srekli yprand ve zayflad. 1204 Latin igaliyle iyice kt. Trkler fethettiinde ehir yar ykkt, n-fusu da elli bine kadar inmiti. OSMANLILAR Osmanl dneminde ehir ksa zamanda deiti, baka bir karakter edindi. Trkler gebelik geleneinden geliyorlard; krsal alkanlklar ar basyordu. Bunun sonucunda doa yeniden ehir iine girdi. Nfusun en fazla younlat birka istisna semt dnda, btn evler baheliydi. Modern ehirlerde parklarla giderilen yeillik ihtiyac, bu stanbul'da bahelerle karlanmt. Bu yzyln ortalarna kadar ehre belirgin karakterini veren ahap konut tipi de bu en erken dnemlerden balad. Ahabn tercihinin eitli nedenleri vard: Deprem korkusu, krsal alkanlk ya da slam'n "fani dnya" ideolojisi gibi. Ama temel neden ekonomikti. Ahap ucuz, inaat kolayd. Ayrca ahap ev, ehrin iklimiyle uyumluydu. Buna karlk, nemli sakncas da, bilindii gibi, yangna

dayankszlyd. Gerekten de yangn, yzyllar boyunca stanbul'un bandan eksik olmayan bir felket olmutur. Osmanl yaplamasn balca iki kategoride ele alabiliriz: kamusal ve zel. Bu ikisi arasndaki ayrm, Osmanl'da Roma-Bizans'ta olduundan daha bykt. Osmanllar ele geirdikleri ehri ykmadlar, yapsn da bilinli veya amal bir ekilde bozmadlar. Kiliseleri camiye evirdiler, Bizans'n ykseltilere antsal yap dikme politikasn srdrp tamamladlar. "Kamusal" dediim kategorinin belirgin rnei "klliye"dir. Bu tip binalar padiah, vezir ve aileleri, yani saray, vezirler ve baka varlkllar ina ettirir. Klliyenin amac ve varlk nedeni kamu yarardr. Bir hayr iidir. Yaptrann servetine gre ilevleri oalr ve eitlenir. Klliye, ehrin geri kalan ksmna almaktan ok kapanan bir yap tipidir. Genellikle merkezinde cami yer alr. Medreseler, hastaneler, klliyenin binalar her neyse, merkezdeki camiye gre vaziyet alr, yzlerini ona dnerler (tabii bu, srtlarn ehre dnmeleri demektir). Cami elbette dini, Allah' temsil eder. Ama ayn zamanda, dnyevi ve fiziksel dzeyde, onu yaptran da. Bu bakmdan klliye, sanki ortasnda durup da ona bakacak bu "bani"nin teftiine kendine sunar gibi durur. Klliyenin oluturduu bu grece simetrik ve geometrik btnln dnda ehrin kaosu vardr. Orada dz izgiler bozulur; erilir ya da zikzak yapar. Evler birbirine yaslanr. Cumbalar birbirine uzanr, so-kaklar kmaz olur vb. Aslnda mahallenin temelinde de, klliyedeki ilkeler vardr; ama ilkenin gerekleme oran mahallede iyice azalr. Bunu aklamak iin, fetihten itibaren ehirde nasl bir nfus olutuu konusuna ksaca gz atmak gerekiyor. II. Mehmet Roma'nn bakenti ele geirip kendini Kayser ilan edince, tasarlad byk ehrin nfusunu oluturmaya giriti. mparatorluun okuluslu dokusunu ehirde yeniden retti. Bunun iin eitli blgelerden Trk, Rum, Ermeni topluluklarn ehir iinde iskn etti. Onu izleyen padiahlar da politikay srdrd: Bayezid'in Yahudiler'i davet etmesi, Sleyman'n Srbistan'dan hnerli ustalar getirmesi gibi. Bylece yeni kurulan mahalleler, gelen topluluklarn kyleri gibi kuruldu. Bu, modern ada ncelikle snf temeline gre mekn paylaarak kurulan Bat Avrupa ehirlerinden de, snflarn nemli olduu klasik (Greko-Romen) gelenekten de epey farkl bir modeldir. Her mahallenin zengini ve yoksulu ve ok sayda orta hallisi vard. Ortakln temeli etnik bad (ya da "aramba" veya "Aksaray" gibi semtlerde, eski hemerilik balar). Dolaysyla aslnda mahalle de yzn bir merkeze, srtn da ehrin geri kalan ksmna dnyordu. Ama bunu klliye gibi dzenli ve geometrik bir tarzda yapamyordu, nk gc yetmiyordu. Bu anlamda devlet hendeseyi, sivil toplum kargaay temsil eder. Mahalle merkezi ufarak bir meydandr. Burada kural olarak, birimin maddi temelini oluturan bakkal ve manav (kasap da olabilir) ve toplumsallk mekn olan kahvehane bulunurdu. Bylece Osmanl stanbul'u bir bakma bir kyler topluluu olarak geliti. Bu "matlama" diyeceim bir zellik getirdi. Klasik Roma ehri, caddeleri ve meydanlaryla, sanki ehrin bir utan br uca "saydam" bir biimde grnmesi idealine gre kurulmutu. Akdenizli Yunan ve Roma medeniyetlerinde hayatn byk ksm ak havada geiyordu. Bu Osmanl

zamannda da ok fazla deimedi, ama aklk daha ok evresi kapal avlulara vb tand. "Kadn mahremiyeti" kavramnn da bunda pay olmal. Klasik adaki dz izgiler, klliyeler dnda, labirentleti (aslnda, sarayn "zel" ini temsil eden Harem'de de labirent nitelii vardr). slm -Osmanl uygarlnn "uzlet" kavram, "mahremiyet"i tamamlar. Devlet ve "zel" arasnda, "kamusal'a pek fazla yer kalmamtr. Birey, "dar" da ii bitince, evinin mahremiyetine snr ve orada "uzlet"i yaar. Osmanl'nn parlak dnemlerinde stanbul dnyann bir numaral ehir statsn korudu. O alarn teknolojik imknlar iinde sala-nabilecek hizmetler salanmt. Sleymaniye Klliyesi'nde Sinan'n yapt tuvaletleri dnn; bir de, 16. yzylda, Paris veya Londra'da sokak ortasndan akan lam. TANZMAT DNEM 19. yzylda Bat'da balayan sanayi devriminin sonular dnyann ehresini hzla deitirdi. Gcn byk lde kaybeden Osmanl, bu gelime karsnda bsbtn aresiz kald. Sanayi devrimi ehircilik anlayn ve pratiini de deitiriyordu. Bugn de, gezdiimiz birok ehrin belirleyici karakterini 19. yzylda edindiini gzlemleriz. Bu yzyl, modern dnyay, bildiimiz dnyay balatr. Ondan ncesini anlamak iin fazladan bir zihni abaya ihtiyacmz vardr. Ondan sonras ise ok daha ainadr. Bat'nn kap komusu olan Osmanl'nn ve stanbul'un dnyay saran sanayi devrimi etkilerine kaytsz kalmas mmkn deildi. Nitekim, Osmanl da zorunluu kavram ve nceki araylarndan ok daha kapsaml bir yenileme programn balamt.. Bu yeni anlay, stanbul'un youn yerleim alanlarndan nce o kadar fazla meskn olmayan, Halic'in kuzeyindeki blgelerde kendini gsterdi. Beyolu'nun tarihi, bunun byle olmasnn koullarn hazr-lamtr. Galata semti, bir Cenova kolonisi olduktan sonra bu Dou Akdeniz kentinde hep Bat dnyasn temsil etmiti. Osmanllar da diplomatik iliki kurduklar lkelere, elilikleri iin o yakada yer vermi, bylece bu blge stanbul'dan farkl ve Bat'ya yakn bir izgide gelimiti. Bat'dan gelen yeni ehircilik anlaynn, bu tr bir fizie ve nfusa sahip olan bu blgede yerlemesi doald. Bylece ehir, bu yzylda, yeni bir medeniyet yrngesine girdi ve o medeniyetin ehircilik ilkelerine gre biimlenmeye balad. Ne var ki, bu sralarda Osmanl ekonomisi ar skntdayd. Onun iin dei-im yava ve ksmi oldu. 18. yzyldan bu yana, artk yoksul bir ehir olmutu stanbul. Sermaye yaylmad iin, erken Avrupa kapitalizminin yaratt grkemlilie eriememiti. Bugn de bu yoksulluu aka grebiliyoruz. Tanzimat'n stanbul'a biim verme giriimini, daha nceki byk deimeler arasnda en ok Constantinus'un abasna benzetebiliriz. Yaplanla yaplmak istenen arasnda uyum salanmas bakmndan ikisi de, yeni bir kent yaratmak zere giriilmi planl abalardr. ki-sinde de, ehrin btnn gren bir gzn varl bellidir. Daha nce de Osmanllar ehri Batllatrmaya alm, Moltke, Arnodin, Bouvard gibi ehircilere proje smarlam, ama ayaklar yere basmayan bu

projelerden sonu kmamt. imdi daha gereki ve pratik bir programla ie balanacakt. Geleneksel Topkap Saray'na son kk yaptran Abdlmecit ayn zamanda Dolmabahe Saray'n ina ettirerek oraya tanma kararn veren padiahtr. Topkap'dan Dolmabahe'ye fiziksel mesafe birka kilometreyi gemez, ama padiah bu yer deitirmeyle birlikte, aslnda bir medeniyetten brne geiyordu (tabii btn bu sreci balatann babas II. Mahmut olduunu unutmamalyz). stanbul'da "Bat", ku-zeydeydi. Saray kuzeye tannca, doal olarak, ordu da onu izledi. Modernletirilen ordu bu yakada yaplm yeni klalara yerletirildi. Tevikiye'de yaplan cami ve karakol, adnn da gsterdii gibi, bu yakada yerleimi tevik ediyordu. Ulam sorunlar, modernlemede itici g oldu. rnein kprlerin yaplmas belirleyici bir deiimdi. ok eskiden beri dnlen kprler gerekleti. Saray Bat'ya giderken eski ehri bsbtn gzden karmam, kprlerle yedeine balamt. Demiryolu Sirkeci'ye geldi; buharl vapurlar Anadolu yakasndan ve Adalar'dan insanlar kprye tamaya balad. nce atl, sonra elektrikli tramvay ulam hzlandrd, ayr yaamaya alm semtleri birbirine balad. Londra'dan sonra dnyada yaplm ikinci "metro" olan Tnel, i merkezi Galata ile konut alan Beyolu arasnda gidi-gelii kolay-latrd. "Hasta adam" diye anlan Osmanl devletinin gc bu kadarna yetti gene de. zellikle yangnlardan sonra, eski ehrin dar sokaklarn geniletmeye, dzenli hale getirmeye altlar. Gece aydnlatmas balad. Kamusal elence kavram dodu. Btn eksiklere ramen, bunlar nemli deiikliklerdi. CUMHURYET Trkiye Cumhuriyeti, bir bakma, stanbul'a kar kuruldu. Bu da, doal olarak, kentin yaklak otuz yln derinden etkiledi. Cumhuriyet'le stanbul arasndaki atma, yalnzca padiahn ve son hkmetlerinin burada bulunmalarndan ileri gelmez. Buna ek olarak, bir ksm stanbul aydnnn belirli stanbul gazetelerinde milli mcadeleye tavr alm olmalar da hikyenin btnn aklamaya yetmez. Temel sorun, Cumhuriyet'in bir milli devletin rejimi olarak ortaya kmas, stanbul'un ise pek ok zelliiyle kozmopolit impa-ratorluun rn olmasdr. Ankara, corafi konumunun kazandrd askeri avantajlarla (Balkan Harbi'nde ve anakkale srasnda stanbul'un bakent olmasnn tehlikeleri grlmt zaten) Kurtulu Savann ynlendirildii merkez olmutu, ama bu sava kazanldktan sonra da, kozmopolit stanbul'a kar "Anadolu'nun kalbi" olma zelliiyle bakent ilevini devam ettirdi. Kurtulu Savann kazanlmasndan sonra stanbul uzun sre tamamlanamayan bir nfus deiimi srecine girdi; nfusla birlikte, doal olarak baka eyler de deiti. Kurulan milli devlette ok fazla istenmediklerini hisseden gayrimslim kesimler ehri dalga dalga terk etti. Varlk Vergisi, 6-7 Eyll, Kbrs gerginlii gibi olaylar da sreci hzlandrd. Bu arada mlkiyette geni apl bir el deitirme de oldu. Yeni merkeziyeti devlette her alanda olduu gibi stanbul'la ilgili kararlar da Ankara'da verilmeye balamt. Hatta bir aralk stanbul Belediye Bakanl

stanbul Valisi'nin ikinci ilevi haline getirildi. Tahmin edilecei gibi, stanbul'a ayrlan kaynaklar, stanbul'dan elde edilen kaynaklara gre hatr, saylr derecede azald. Bunlarn uzun vadeli ve nemli sonucu, stanbul halicinin ehir sorunlaryla ilgilenmez hale gelmeleri oldu. Yeni bir ehir planlama ve kurma ener-jisi Ankara'da younlarken stanbul ihmal edildi. phesiz ki stanbul imparatorluk bakenti olarak ok uzun bir sre olaanst ayrcalklarn tadn karmt ve imdi byk lde harap bir toplumun canlandrlmas srecinde nn biraz unutulmas ya-drganmamalyd. Cumhuriyet'in kuruluundan 1940'lara kadar stanbul'da imar ve ehircilik adna ciddi bir ie giriilmedi. Askerin kulland baz binalarn, klalarn niversiteye verilmesi, hanedana ait saray ve kklerin kamu yararna alan kurumlara verilmesi gibi simgesel anlam olan baz eyler yapld. Milli devlet hem Batllamaya, hem Trklemeye alyordu. Bunun iin ynla sokak ad deitirildi, Rumlar'n youn oturduu Tatavla'nn Kurtulu'a evrilmesi gibi anlaml deiiklikler yapld. stanbul ve Trkiye 1930'lar boyunca yeniliin ve srekli yenilemenin ocuksu cokusunu yaad. Bu ayn zamanda tarihle balarn kopmas anlamna geliyordu. Tarihe, bir an nce kurtulmas ve uzaklalmas gereken karanlk bir maara gibi bakma tavr yaygnlat. Geriye dnp bakarsak, Lut Peygamber'in kars gibi bir tuz direi olacakt. Bu tavr, bu tarz bir "modernizm", daha sonraki yllarda da, her eyden nce bir tarih ehri olan stanbul'da geni apl tahribata yol at, nk kanlmazlaan imar gerei gndeme gelince, ilk kazma tarihe vuruldu. 1940'larda, Vali Ltf Krdar zamannda baz imar faaliyetleri balad, ama byk apl deiim 1950'de iktidarn seimle deimesinden sonra geldi. Adnan Menderes stanbul'u ele almaya karar vermiti. Yukarda deindiim, hemerilik bilincinin yetersizlii, bu gibi durumlarda ciddi bir tehlike nitelii kazanr. nk ehrin btnne ilgi azalnca, bilgi de kalmaz, ehir stne dnce retimi de olamaz. Bilgi az sayda yetkilinin elinde toplanr, onlarn evresinde de, ehre ve yaplacak faaliyetlere yalnz kendi karlar asndan bakan gruplar toplanr. Bu yalnz Menderes zamanna zg bir ey deil, Trkiye tarihinin en genel ve kalc zelliidir. Merkeziyeti anlay kitleleri sorunlarn ve kararlarn uzanda tutar. Sonuta, merkezdeki o yetkili, kafasndaki projeleri kimseye danmadan yrrle koyan "ibitirici" tip olarak bildiini okur. Menderes bir babakan olarak, daha sonra greceimiz birok belediye bakannn prototipiydi. En byk sorunlardan biri ulamd o yllarda. nsanlarn yzlerce yl yaya dolat stanbul, Menderes hkmetlerinin Trkiye apnda uygulamaya koyduu ve ncelik verdii, dolaysyla hzla gelien motorlu trafie uygun bir altyapya sahip deildi. Menderes tarihi yarmadada Vatan ve Millet Caddeleri ile Sahil Yolu'nu at. Dolmabahe-Karaky arasn, Badat Caddesi'ni geniletti. Bu uygulamalar ehre gerekten ferahlama getirdi. Nitekim bugn hala, o zamanlan yaamam olanlar bile Menderes'i rahmetle anar. Ancak, bir de madalyonun br yzne bakmakta yarar var. Bir kere, bu caddeler yaplrken birok tarihi yap cmerte feda edildi ve modernleme uruna tarihten vazgemenin zorunlu olduu dncesi merulat.

kinci nemli nokta, bu gibi geni caddelerin almasnn yan sra, ulam iin daha kkl ve byk apta tedbirler dnme gereiydi. Bu daha koklu tedbir phesiz metroydu. Metro yapmna o yllarda balanm olsa bu i imdiye kadar biter ve bugn yaanan trafik facias nlenirdi. Ama bu tr toplu tama yntemleri o iktidarn genel yaklamna aykryd. Onun iin de hi dnlmedi (Boaz Kprs dnld halde). stanbul nfusu ve buna bal olarak konutlama da hesapsz bir bi-imde byyerek yrd. Tarihi yarmadada bir ksm eski yangn yerleri olan geni alanlar irkin bir apartmanlamaya terkedildi. Ayrca pek ok eski ve deerli bina da yerini zevksiz apartmanlara brakt. Bu eilimler, doal olarak, yalnzca tarihi yarmadayla snrl kalmad. Tarihe kar taknlm kmseyici, deer bilmez tavr bu dnemde geni bir tahribata dnt. te yandan ehir ii olmayan alanlarda da gecekondulama balad ve bu yeni eilim 1960'larda bsbtn hzlanarak yakn zamana kadar devam etti (imdi ise eski gecekondu alanlarnn betonarme bloklarla kaplanmas srecindeyiz). Daha nce, stanbul'da tip ehirlemeden sz etmitim. Drdnc tip olarak da 20. yzyln gecekondulamasn sayabiliriz. Menderes dneminde ve onu izleyen yllarda stanbul'da olanlar, daha ncekiler arasnda en fazla Osmanl dneminin balangcna ben-zetilebilir: Gle gelen yeni bir nfus olmas ve bu nfusun fazla plan program gzetmeden ehre yerlemesi bakmndan. Gerekten, ehrin ikinci kere fethedilmesi gibi bir eydir bu. Gelgelelim, bu seferki nfus ak ncekilerle kyaslanmayacak kadar fazlayd ve ister iste-mez nemli sonular olacakt. Bugn on milyon kadar bir nfustan sz ediyoruz. Bu Norve'in, Danimarka'nn nfusunun iki katndan fazla. stanbul'da yaayan on milyona yeterli su salamak demek, btn Yunanistan'a su salamakla e anlaml. Bu koullarda, krdan kente gelen bunca insann kentli olarak zmsenmesi ok zorlar ve upuzun bir sreye yaylr. Kentli ile kyl aras bir hayat tarznn var-ln hepimiz hissediyoruz. Bu sayda insana gre olumam kentin elbette ciddi altyap sorunlar kacak ve bu da hayat niteliini zede-leyecektir. Susuzluk, kanalizasyon yetersizlii, p sorunu, trafik kemekei, betonlama, hava, su ve topran youn bir biimde kirlenmesi vb. amzda teknoloji, sanayi devriminden nceki dnemlerle kyaslanamayacak kadar gl. phesiz, insana daha nce hayal edemeyecei imknlar verdii iin olumlu bir gelime bu. Ama byk g, ayn lde ykc ve yok edici olabiliyor ve son yz elli ylda iyimserce uyguladmz teknolojinin hem genel olarak dnyada, hem de dnyann belirli alanlarnda yaratt tahribatn ounu yeni yeni kavramaya balyoruz. stanbul da bu eit tahribattan nasibini yeterince ald ve henz bunu giderebilmi deil. Bu erevede, 20. yzyln "yemlii" ile Tanzimat'n stanbul'a getirdiklerini ksaca karlatrabiliriz. Elbette, insanlar her eyi nceden bilemezler ve iyi niyetle giritikleri uygulamalardan bazlarnn ok zararl sonular sonradan anlalr. rnein, Tanzimat dneminde Hali kylarnn sanayilemeye terk edilmesi kt bir seimdi ve bunun sonucunda stanbul Halic'ini kaybetti. Ancak, o sralarda dnyann baka yerlerinde de benzer tercihler yaplmt. Avrupa'nn belli bal nehirlerinin youn kirlenmesi de benzer bir durumdur. Yani, Tanzimatlar'n yanlglar, adalarnn da payla-t yanlglard.

Ayn yargy Cumhuriyet dnemi iin tekrarlamak o kadar kolay deildir. Ortada, ncelikle stanbul'la ilgili iki nemli yanl olduu grlyor. Bunlardan birincisi, yaplan ilerin yol aaca sonularn nceden hesaplanamamasdr. kincisi de, taklit edilen modelin gerekte ne olduunun yeterince anlalmamasdr. Bir ehrin gelimesinin zgn dinamikleri elbette vardr; ama lke koullar da o gelimeye mdahale eder. Azgelimiliin birok skntsn yaayan Trkiye'de stanbul'un vaad ettikleri ok kiiye ekici-geldi ve hesapsz bir g balad. evrede, imdi Gebze ya da erkezky gibi yerlerde yaplmaya allan ehri koruyacak istihdam alanlar ama abas ancak i iten getikten sonra dnlebildi. Bu hzl nfus younlamas karsnda, kaynaklar da artmaynca, yerel yetkililer aresizlie dtler. Gelimenin ardndan srklenir olduk. rnein otomobil says durmadan artarken otopark sorunu zlemedi. stanbul'un tertemiz denizi on yllk bir sre iinde berbat oldu. Patlayan p dalar, her an yaylma ihtimali olan salgn hastalk ve daha nice fiili ya da potansiyel tehlike bu hesapsz gidiin sonula-rndan sadece birka. Byle olumsuzluklar, izlenen modeli anlamama veya anlamak istememenin bizi mahkm ettii sonulardr. Belirtmeye altmz Bat ehirlerinde bizdekinden ok otomobil var, ama toplu tamann btn gerekleri yerine getirilmi. Modern teknoloji ve inaat var -ve ok daha zevkli- ama tarihi dokunun korunmas iin her trl tedbir alnm. Sermayenin hesapsz dalgalanmalarnn insana ve kltre zarar vermemesi iin birok are dnlm. Zamanla yarma abas bu kadar ciddi bir lm-kalm sorununa dnmedii iin, niteliksiz retim byk lde engellenmi. Bunlara ramen, o Bat kentlerinin de pek ok sorunu var. nk ada toplumlarn imknlarnn bykl dolayl olarak sorunlar da bytyor. GELECEK PERSPEKTF Bu koullarda stanbul'un geleceini nasl dnebiliriz? ehir bir katastrofa doru mu gidiyor? Yaplacak ilk i, herhalde, stanbul iin bir tasarm oluturmaktr (tabii, birden fazla). Byle bir tasarmn temel elerinin ne olabilecei stne biraz fikir egzersizi yapabiliriz. amzda byk bir kentin bir metropol oarak salkl gelimesinin yolu uluslararas olmaktan geiyor. Bu sre hem maddi bakmdan, hem de kltrel bakmdan, byk kentlerin temel ihtiyalarna karlk veriyor. Onun iin stanbul'un geleceini yalnz Trkiye deil, bulunduu blgenin snrlar iinde dnmek gerekir. Trkiye ve stanbul bugn kaplar Ortadou'ya, Akdeniz ve Karadeniz blgelerine, Balkanlar ve Orta Asya'ya alan bir konumda. Bu hinterland, tarihinin balangcnda, stanbul'u nemli bir merkez haline getirmiti, Akdeniz hl dnyann ortasnda gibi grnd srece, spanya ve Osmanl devleti, gelecei belirleyecek iki lke grnmndeydi. Ama yeni ktalarn kefi Atlas Okyanusu kysnda kurulu lkelere byk bir gelime hz verdi ve Osmanl devleti tarihin kysnda kald.

Bugnn dnyasnda byle koullar artk ald. stanbul'un yeri gene nemli ve elverili. Ancak, daha nceki ift kutuplu dnyada "NA-TO'nun ileri karakolu Trkiye" gibi bir role yeniden girmekten kanmamz gerekiyor. Trkiye ve stanbul barn yapc bir esi olduu lde blgenin nemli metropol haline gelebilir. Bunun iin de Trkiye'nin atan bir lke, stanbul'un atan bir kent olmamas zorunlu. Uluslararas bir kent olmann onsuz edilmez koullar var. Bunlar saymak bile gereksiz. Zaten yeterince gecikmi olan bu ilerin hzla tamamlanmas gerekiyor. Dolaysyla, artma tesisleri kurulmas, pn aklc bir biimde yok edilmesi, metronun almaya balamas gibi ileri, stanbul'un gelecek projeksiyonunun asli eleri gibi grme-mek gerekir. Bunlar, oktan olup bitmeliydi. Uluslararas kent kavram ile bugnk yapsyla stanbul arasndaki en byk mesafe kltr alannda. Nfusu ok daha az olan eitli Avrupa ehirlerinde, rnein bir haftann kltr etkinliklerini izlemek isteyen yerli ve yabanclar, bu bilgiyi vermek zere zel olarak yaymlanan dergiler alrlar. Bu dergilerde, szgelii yalnz sinema haberleri, sayfalarca srer. stanbul'da durum hi byle deil. Bakrky gibi bir yeri alalm. Bakrky stanbul'un bir ilesidir. Ama bamsz bir ehir gibi baktmzda, Trkiye'nin en byk be alt ehri kadar nfusu olduunu gryoruz. Bu kadar kalabalk bir yerde ka sinema, ka tiyatro, ka kltr kuruluu var? Bu eksiklik, stanbul halknn byle eylere ihtiyac olmamasndan ok, genel byme hznn getirdii salkszlktan kaynaklanyor. Son yirmi, otuz yllk stanbul tarihi, milyonlarca insan bu ehre yerletirirken yalnzca en temel ihtiyalarn karlanmasyla yetinmek zorunda brakt. "Ban sokacak bir at" kadar basit bir eydi bu, sonuta. Dolaysyla, ksa srede orada burada bitiveren pek ok yeni yerleim blgesinde sosyal ve kltrel hayatla ilgili hibir ey d-nlmedi. Bu kenar semtler bir yana, emektar an Sinemas yandktan sonra, stanbul'un tamamnda teknik donanm yeterli sadece iki konser salonu var. Uluslararas konferans mekn olarak Spor ve Sergi Saray dzenleniyor ve trnn herhalde uzun sre tek rnei olacak. Bu da kaliteli basketboln nerede oynanaca ve seyredilecei sorununu karyor. Bunlar gerekten ok ciddi yetersizlikler. imdiye kadar yrrlkte olan mantn deimesi ve yatrmn kltr alanna ynelmesi gerekiyor. Yalnz bildik alanlarda, sinema ve tiyatro, sergi ve konser meknlarnn, kitaplklarn yaygnlamas gibi yatrmlar deil, hemerilik, sorumlu ve katlmc yurttalk bilincini yaygnlatracak yaplar da olumas gerekiyor. Yurttalarn semt dzeyinde ve ehir dzeyinde tartmaya katlarak bilgilenmesi, kararlarda sz sahibi olmas gerekiyor. Ayn zamanda, ehrin tarih zenginliinin ortaya karlmas ve korunmas iin ciddi yatrm gerekiyor. Bunun yaplmas her eyden nce bir "insanlk borcu", nk stanbul'un insanlk kltr tarihi iin-de nemli bir yeri var. Ama bu ihtiya stanbullular iin de son derece geerli. Son yllarda balayan restorasyon giriimleri geniletilmeli, yaygnlatrlmal, ayn zamanda bu ileri yapacak yeterli kadrolarn yetitirilmesi iin almaldr. Tarihi yarmadada neredeyse btn ehri bir ak hava mzesi haline getirecek kadar ok tarihi zenginlik var ve bunlarn byk ksm gz gre gre yok olup gidiyor.

Kentin uluslararaslamas vazgeilemeyecek bir hedeftir. Ama "uluslararas" olmann, bugnn dnyasnda, baz ciddi sakncalar da vardr. nk bu bir standartlama, anonimleme ve kiiliksizleme anlamna da geliyor. Hem ehrin yaps, hem de olayn mant bu iki srecin farkl meknlarda gelimesini gerekli klyor. Gkdelen otelle-rin, iyerlerinin, onlarn destek ve yap hizmetlerinin yer alabilecei pek ok mekn hl var stanbul'da. Ama, Alman Konsolosluu'nun yannda devasa Park Otel gkdeleni yapmak gibi yanlglara artk dlmemesi gerekiyor. Ayn zamanda tarihi blgelerin gereksiz pej-mrdelik ve sefaletine de artk gz yummamalyz. Bu pejmrdelik bir "kltrel farkllk" esi deil, somut koullarn yaratt arzi bir du-rumdur ve giderilmelidir. Sonu olarak, stanbul'un hl ok hzl olan organik bymesinin gerisinde kalmaktan, plansz bir debelenme halinde bir oraya, bir bu-raya hamle edip bir eyleri dzeltmeye alma durumunda kalmaktan kurtulmak gerekiyor. nce, zihinde geerli bir gelecek projeksiyonu kurmal, ne istediimizi netletirmeliyiz. Sonra, bu uzun vadeli tasarmn gereklemesi iin ncelikleri saptamal ve bunlarla elde bulunan ve yaratlmas gereken kaynaklarn dengesini kurmalyz. Temiz, etkili, ilgin ve zgn bir stanbul, hl mmkn.

SULTANAHMET VE EVRES Bugn Sultanahmet Meydan adyla bildiimiz evre, yani tarihi yarmadann bat ucu, stanbul'un en eski blgesidir. Efsanevi Byzas'n ya da ilk kurucu kimse onun ehrini burada kurduu anlalyor. Pagan stanbul'un Akropolis'i bugn Topkap Saraynn kaplad yumuak ykselti stne yaplmt. O Akropolis'ten bugne hibir iz kalmad. stanbul olduka eski zamanlardan beri geni bir imparatorluun ba-kenti olduu iin, ehrin bu blgesi de yalnz onun deil, ayn zamanda btn imparatorluun merkezi olarak tasarlanmt. Bunu en iyi anlatan ant, imdi Ayasofya'nn karsndaki kede, su terazisinin yannda, mtevaz bir ekilde duran Milion tadr. Buras Dou Roma mparatorluu'nun bakentinde, dnyann balad yer, dnyann "sfr noktas" olarak kabul edilmiti. ehrin ana caddesi, Mesa, buradan balar, belirli meydanlarda atallarla ayrlarak sur kaplarna varr, oradan da dnyann drt bucana yaylrd. Bu atallar "Y" harfine benzer. Ana yolun "Y"sinin taban Sultanahmet'ten balar, iki atal u da Yedikule ve Edirnekap kaplarna uzanr. Arada daha k-k "Y"ler oluur. mparatorluk merkezinin en nemli binalar da bu blgede toplanmt: mparatorluun somut temsilcisi tabii imparatordu. Onun oturduu ve btn devlet ilevlerini yerine getirdii saray buradayd; saray, ehrin ve imparatorluun siyasi merkeziydi. mparatorluun en byk kilisesi, dolaysyla dini merkezi (yani Ayasofya) buradayd; kutsaln yannda, dnyevi eylemin merkezi olarak, en belirleyici toplumsal elencenin yapld Hipodrom da gene

buradayd. yle ki, hazrlanan zel yollardan imparator kiliseye de, Hipodrom'a da, "sokaa" kmadan geebiliyordu. Ayrca, Bazilika sarnc gibi, merkezin ihtiyalarn karlayacak byk destek yaplar da kurulmutu. ehrin bu blgesinin manevi karakterini Osmanllar pek fazla deitirmediler. Onlar da saraylarn burada ina ettiler; Ayasofya'nn yan sra en grkemli camilerden biri (Sultanahmet), en byk hamamlardan biri (Hrrem Sultan) burada kuruldu. Hipodrom, Trk sporu ciridin oynand At Meydan'na dnt.

SULTANAHMET VE EVRES Sonu olarak blge, bugn de turistlerin ilk azda gezme ihtiyacn duyduu, en antsal yaplarn topland blge olarak kald. AYASOFYA Bu byk antn bulunduu yerde daha nce ayn ad tayan iki kilise yaplm, ama bunlar eitli nedenlerle yok olmutu. Onlarn baz kalntlar bahede duruyor. mparator ustinianos siyasi dzeyde eski Roma mparatorluu'nu yeniden bir araya getirme amacyla generali Belisarius'u talya'ya ve Kuzey Afrika'ya yollarken, bu iddial planlarna uygun bir biimde, bakentinde o zamana kadar grlmemi byklkte bir kilise yaptrmaya giriti. Matematiki Tralles'li Anthemius ve Miletus'lu geometri bilgini sidorus kilisenin mimar olarak grevlendirildi. Ksa sre sonra Anthemius ld; Kilise tamamlandktan az sonra bir ksm depremde kt. O zaman ie katlan, Miletus'lu mimarn yeeni gen sidorus'un katksyla kubbe kasna ykseltilerek arlk azaltld ve bu biimiyle kubbe ve kilise, zaman zaman baz onarmlardan geerek, gnmze kadar geldi (dardan duvar destekleyen byk ve biraz "estetiksiz" destek duvarlar bu sonraki onarm ve tedbirlerdendir. Dou-bat akndaki yarm kubbeli duvarlar yeterince salam olduu halde, kuzey-gney duvarlarndaki kemerler grece zayf kalm ve bunlarn ek desteklerle salama alnmas gerekmiti). Ayasofya'nn grnm, boyutlar, bugn de ona bakan insanda hayret ve huu duygulan uyandrr. Ama ada insann gz ve bellei, ne olsa ok sayda antsal binaya gre koullanmtr. 6. yzylda -ve ok daha sonralarbu binay grmek benzersiz bir yaant olmalyd. Nitekim ustinianos kendisi de kilisenin resmi alnda heyecana kaplm ve "Seni getim, Sleyman!" diye haykrmt. Daha sonra yaplan yalnz kilise, srayla Londra'da St. Paul, Roma'da St. Peter ve Milano'da Duomo, Ayasofya'y byklkte geride brakmlardr. Bu balamda birka rakam verelim: Kilisenin yzlm 7570 metrekaredir. Uzunluu 100 metreyi geer. Orta nefin boyutlar 75x70 metredir. Kubbenin yerden ykseklii 55.60, ap ise 31-32 metredir (onarmdan tr tam bir daire deildir). Bir zaman kubbeden sarktlan iskandillerin yere dedii noktalara iaret konmutur. Bunlar birbirine

balayarak yuvarla dnnce, kubbenin bykl, grdmz ve bildiimiz halde, bizi bir kere daha artr. Binann d grnnden ok, ncelikle iinin etkileyiciliine nem verildii, ok dikkatli olmayan bir bakla da anlalyor (bu apta bir binann d grnnn nasl olsa yeterince etkileyici olaca dnlmt herhalde). Mimari plan olduka ilgintir. O zamana kadar genellikle yuvarlak planl binalarda baaryla (Roma'daki Pantheon gibi) kullanlan kubbe, drt ke bir bazilikal binann zerine oturtulmu. Dolaysyla yuvarlak kubbe aadaki dikdrtgene pandantiflerle balanyor. Ama asl dahiyane yenilik, kubbenin iki yanna yaplan iki yarm kubbeyle merkezi meknn geniletilmesidir. Bu, binann iinde durup bakan insana muazzam bir genilik duygusu veriyor (hatta belki de "ezici" bir etkisi var). Kasnakla yarm kubbeler ve onlar destekleyen alt daha kk kubbeye ramen, merkezde byk bir arlk vardr ve bu arlk kilise iinde, zeminde ve st galerilerde sralanan 107 stuna bindirilmitir.

Plan 1. Ayasofya. Ayasofya'dan sonra, Bizans mimarisinde, bu apta yeni bir bina inaatna giriilmedi. Bu bakmdan Ayasofya kendinden sonraki Bizans mimarisinden ok, Osmanl mimarisini etkilemitir. zellikle yarm kubbelerin dzenlenii Osmanl mimarlarna esin kayna olmutur. Ancak i dzenlemelerde Osmanl mimarlar merkezi arl ok sayda stundan az sayda ama daha gl dayanaklara aktarma ve bylece i mekn geniletme, daha dorusu, gr engelleyen eleri azaltma yolunu tutmulardr. Konstantinopolis'in Patriklik kilisesi olarak 916 yl kullanlan Ayasofya, 1453'te, fetihten ksa bir sre sonra camiye evrildi. O an ideolojik koullarnda bu deiim bir sayg jesti olarak anlalmaldr. Kitaba ve tek Tanr'ya inanan insanlarn yapt bu byk ve gzel binay, ayn Tanr'ya biraz farkl biimde inanan Mslman Trkler de en grkemli ibadethaneleri olarak benimsediler. mparatorluun son yllarna kadar zel gnlerde en sk kullanlan cami Ayasofya oldu. Bu det, yakp ykmann yannda, uygar bir davrant. Pratikte de, birok deerli tarihi binann korunmasn salyordu. Mslmanlar kendi inanlar gerei tasvirleri kaldrdlar, resimlerin, mozaiklerin stne badana ektiler (bu da aslnda ok sonralar yapld ve koruyucu ilev grd), ama rnein konoklastlar gibi resimleri tahrip etmediler. Zamanla bu yeni camiye drt minare eklendi; iine mihrap, minber gibi Mslman ibadetinin eleri kondu. Btn camilerde yer alan "Allah", "Muhammed", "Ebubekir", "mer", "Osman", "Ali", "Hasan" ve "Hseyin" levhalar asld. 477 yl boyunca da Ayasofya Mslmanlarn bir numaral ibadethanesi olarak kullanld. Osmanl dnemi boyunca birok byk ve grkemli cami yapld halde, Ayasofya bu zelliini korudu. 1935'te, ok yerinde bir kararla, mze haline getirildi (bu zaman zaman siyasi bir tartma konusu oluyor, nk baz kat Mslmanlar tepkici bir tavrla Ayasofya'nn yeniden cami yaplmasn istiyorlar, ama kilise olmasn isteyen Ortodokslarn da varln iitiyoruz).

Ayasofya'nn eski girii bat kanadndayd ve buraya, imdi izi kalmayan bir avludan (atrium) geliniyordu. D nartekse be kapdan girilirdi; yandaki en byk ve gzel kap imparator ve ailesi iindi. Muhafzlarn imparatoru bekledii bu girite, ancak 1933'te badana altnda bulunmu bir mozaik var: ki imparator, Konstantinos ve ustinianos, kucanda sa'y tutan Meryem'e stanbul surlarn ve Ayasofya'y armaan ediyorlar. Bunun 10. yzyldan kalma olduu sanlyor (konoklast tahribatndan tr kilisenin orijinal mozaiklerinden hibiri kalmamtr). Ancak, Freely'nin Strolling Through stanbul'da dikkati ektii gibi, ne surlar surlara, ne de Ayasofya Ayasofya'ya benziyor! Buradan dokuz kapl ve tonozlu i nartekse geebiliyoruz. Ortadaki kap zellikle grkemli. imdi tepeleri pirin kapl olan kaplarn ustinianos zamannda gm kapl olduu biliniyor (bu gibi deerli madenlerin ou da 1204 sonrasnda, Latin igali srasnda yama edilmi). Orta kapnn zerinde sa eliyle -herhalde bizi- kutsayan sa mozaiini gryoruz. sa'nn nnde secdeye varan imparator figrnn VI. Leon'u temsil ettii kabul ediliyor. Byleyse, Leon ok fazla evlendii iin zr diliyor olmal! Narteksten nefe girdiimizde, sanrm loluk ve pek ok pencereden szlen k hepimizin ilk ve sarsc izlenimini oluturur. Ayrntlar yava yava seilir hale gelir. Kubbe ve yarm kubbeler, kasnaktaki krk pencere, yarm kbbelerdeki, duvarlardaki pencereler. Arka planlar daha da mistik bir lolua brnen kolonadlar. Yukardan sarktlm muazzam kandiller, kenarlardaki kpler, vb. srayla gr alanna girer. Stunlar dnyann drt tarafndan toplanp buraya getirilmiti. Bazlar, Efes'teki Artemis tapna gibi, antik dnyann belli bal antlarndan; Heliopolis'teki Gne Tapnandan, Baalbek'ten... Uzaklardan tanm somaki stunlar, Marmara Adas'ndan getirilen siyah beyaz mermer stunlar ya da duvarlar kaplayan kesme mermerler, bunlardan bazlarnn neredeyse figratif resim izlenimi veren artc dizaynlar. Stun balklar btn Bizans sanatnda benzeri bulunmas g bir sabr ve ustalkla vlmtr. Net ksmnda, kubbenin altnda bulunan mozaiklerden bir ksmnn Osmanl dneminde uzun zaman rtlmedii anlalyor (rnein 17. yzyln nl seyyah ve yazar Evliya elebi bunlar anlatr, demek ki o srada stleri rtlmemitir.) Apsiste, kucanda ocuk-sa ile Meryem'i grrz. Gene apsiste nl Cebrail mozaii vardr. Kemerin kuzeyinde ise Mikail'in kanatlarndan sadece birka ayrnt seilebiliyor Kuzey duvarndaki nilerde Hristiyan aziz, gnatios, Hrisostomos ve gnatios Teoforos resmedilmi. Kubbenin pandantiflerinde (doudakiler) resmedilmi figrler ise melekler. Ayasofya'nn ekici blmlerinden biri de her zaman ak olmayan st galerilerdir. Ortodoks kiliselerinde gynaeceum (yineka) denilen kadnlar ksm yukarda yaplr. Ayasofya'daki "yukar", doal olarak hayli yukardadr. mparatorienin, imparator ailesinden kadnlarn, sradan kadnlarn, ayrca da sinodlarn vb. blmeleri bulunan bu gale-rilerden, kilisenin iine kubak bakmann gzellii de bambakadr. Bu galerilerde mparator Aleksandros'un, mparatorie Zoe ile kocas Konstantinos'un (kocalar deitike mozaikteki yzn de deitii sylenir), Ioannis Komnenos ile kars Eirenenin, son olarak da, sa ile, insanl kurtarmas iin ona yalvardklar sanlan Meryem ve

Vaftizci Yahya'nn resmedildii Deesis sahnesinin mozaikleri vardr. Latin igalinin bakomutan Venedik dukas Dandolo'nun mezar bile buradadr! Ama bu galeride stanbul'a Dandolo'dan da uzak birinin kazd bir yaz var. Runik alfabeyle kazlm bu yaznn tamam okunamyor, yalnz "Halfdan" diye bir Viking ad seilebiliyor. Macarlar, Lombardlar gibi Vikingler de Bizans hassa alaynda almaya ve para kazanmaya gelirlerdi. Belki de bunlardan biri ayin srasnda skntdan adn taa kazd. Trkler Ayasofya'ya gerekten ok deer verdikleri iin, pek ok padiah, ehzade ve hanm sultan trbesi caminin bahesinde yer alr. rnein, I. Mustafa'nn gmlmesi iin eski vaftizhane trbeye evrilmitir (onun yanna nl Deli brahim'i de gmdler ve bylece buras "aklndan zoru olan padiahlar trbesi" haline geldi). Ayrca saltanat yllar birbirini izleyen II. Selim'in, III. Murat'la III. Mehmet'in grlmeye deer trbeleri de burada yaplmtr. Bahede, 19. yzyl ortasnda Ayasofya'y restore eden svireli-talyan Fossati kardelerin yapt muvakkithane, I. Mahmut zamanndan adrvan, saysz stunlar, daha nceki (Teodosios zamanndaki) Ayasofya giriinin kalntlar, kuzey duvarna bitiik imaret, bir de sevimli kahve vardr. Yeni bir yne doru atlmadan nce bu kahvede oturup az nce grdnz pek ok eyi zihninizde sraya sokabilirsiniz. Ayasofya hakknda, bu yaknlarda ilgin bir aratrma yaymland: Stefanos Yerasimos, La Fondation de Constantinople et de Sainte-Sophie (Institut Franais d'Etudes Anatoliennes d'stanbul, Librarie d'Amerique et d'Orient, Paris 1990). Yazar eskiden beri bilinen ok sayda efsaneyi yeni bir anlayla deerlendirerek efsanede yer alan ideolojik tarihi deifre ediyor. Bunun iin Trk efsanesine kaynaklk eden Hristiyan ve Arap metinlerini de taryor. mparatoru, Tanr'nn yeryzndeki glgesinden ok, onunla rekabete kalkan bir gsp olarak gren (demokratik eilimli) yazarlar, teden beri, azametli ibadethaneleri veya dnyevi azamet sergileyen her trl yapy eletirmiler tabii efsane biimi ve dini ideoloji kalplar iinde. Konstantinopolis'in hikyesi de ta Hazreti Sleyman'dan balyor ve onun putperest gemile uzlamas anlatlyor (karsnn putperest olmas, cinlerle uzlamas vb.). Zaman iinde, Yanko bin Madyan ad verilen bir efsane kiisi tretiliyor ve stanbul'un kuruluu ona ykleniyor. Ayasofya bu efsanelerde merkezi rol oynuyor. Kalp, kltrden kltre, hem zn koruyarak, hem de her seferinde yeni eler eklenerek aktarlyor. Kibirli dnyevi hkmdarlarn gnahlaryla yaklatrdklar kyamet efsanesi de bu elerin arasnda. Yerasimos'un bu son derece ilgin eserine ben de bu kitabn uygun blmlerinde deineceim. Sz efsaneden almken, Yerasimos'un aktard temel ve dngsel mite, daha basit ve folklorik nitelikte birok bakalar eklenebilir. Ayasofya ile ilikisi olan herkes, Bizansllar, Latinler, Ermeniler, Trkler bu edebiyata katkda bulunmutur. Kkeni herhalde Bizans olan dramatik bir efsaneye gre, sava kazanan Trkler Ayasofya'ya geldiinde patrik dua etmekteymi. Gneyde, Ayasofya kitapl ynnde bir kapy ekip ortadan kaybolmu. Bu kap bir daha almam. Kubbenin stne yeniden ha konduunda alacak ve o anda patrik de geri gelip yarm kalan duasn bitirecekmi.

Fetihle ilgili sylenti oktur: rnein, Fatih giri kapsna eliyle vurmu ve kap kapanmaz hale gelmi. Bu eitli "almayan" ya da "kapanmayan" kap sylentileri dnda, bir de, kilisenin gneydou kesindeki payede grlen, el izini andran oyuk ve baz baka izik-ler hakknda da hikyeler anlatlr: Fatih oraya eliyle vurmu, at da stuna ifte atm, hem elin, hem de naln izleri kalm vb. Bunun gibi turistlere gsterilen, ilgi ekici bir ayrnt da kuzey bat tarafndaki bir stunda grlen, iine parmak sokulabilir boyda, ii nemli oyuktur. Bunun uuruna ya da tedavi edici zelliklerine inanlr. Nemin aklamas, tan su emer cinsten olmasdr herhalde. Binaya girite grlen iki byk mermer kp iin de hikyeler vardr ki, ksmen olgusal da olabilir: III. Murat zamannda Bergama'da bir iftinin tarlasn srerken bunlar bulduu herhalde dorudur. tane olduklar, birinin iftide kald ve geen yzyl banda Louvre mzesine gittii sylentisinin doruluk derecesini bilmiyorum. Bizans'tan kalan sevimli bir efsaneye gre, ustinianos ayindeyken elinden kutsal ekmei drr; eilip alana kadar, bir arnn ekmei alp utuunu grr. Bunun stne ferman karp btn ar sahiplerinin kovanlarda bu ekmei aramalarn buyurur, bulana da dl vaad eder. Birka gn sonra bir arc elinde bakalarna hi benzemeyen bir petekle kagelir; bu petek, ite, Ayasofya'nn plan olur. Kilise yaplrken parann bitmesi, tabii, yaygn bir efsane motifidir. nsan klnda bir melek grnp gerekli paray bulmutur. "Kutsal Bilgelik" anlamna gelen adn da bir baka melek sylemitir. Ermeni edebiyatnda, bu grkemli eserde Ermeni mimar ya da ustalarnn da emei getiine dair kaytlar vardr. Mslmanlar ise, kubbenin harcnn Hazret-i Muhammet'in tkryle tutturulduuna inanrlar. HASEK HRREM HAMAMI Ayasofya ile Sultanahmet Camii'nin aras ok yakndr. (Burada yer alan parkta yazn baz geceler "ses ve k gsterileri" yaplyor. Byle eyleri sevenler iin ilgin olabilir.) Parkn bir kesinde ve iki iba-dethane arasndaki hamama, bu ksa yry srasnda uranabilir. Hamamlar Osmanl mimarisinde nemli bir yer tutar. stanbul'da Roma'dan veya Bizans'tan hi hamam kalmamtr; ancak Osmanl hamamlarnn Bizans hamamlarnn planna bir hayli uygun olduu biliniyor (binann ilevi de zaten belirli bir mekn dzenleme biimini rasyonel klyor). Osmanl hamamlar arasnda yalnz kadnlara veya erkeklere zg olanlarn yannda birok hamam da hem erkek hem kadn mteriler iin yaplmtr. Bunlara "ifte hamam" denir. Bu tipte, slam ahlakna uyarak erkeklerle kadnlarn birbirlerine hemen hi rastlamadan binaya girecekleri bir plan yapmak, mimarn gsterecei balca marifettir. Buradaki hamam, Kanuni Sleyman'n sevgili Rus ya da Ukrayna asll kars Hrrem Sultan (asl ad Rokselan diye bilinir, ama bu da muhtemelen "Rusya'dan" anlamndadr) tarafndan smarlanm ve Mimar Sinan tarafndan ina edilmitir. Muhtemelen, stanbul'daki en byk Trk hamamdr. Sinan, iki

ksmn kaplarn uzun dikdrtgen binann iki kart ucuna koyarak, cinslerin gerekli ayrmn gerek-letiriyor. Bizans'n en byk hamam olan Zeuksippos hamam kalntlarnn da tam buralarda bulunmu olmas ilgin. Ypranan Haseki Hrrem Hamam uzun zaman bir yar yknt olarak durduktan sonra restore edildi ve 1980'lerde stanbul Festivali'nin resim sergileme meknlarndan biri olarak hizmete ald. Alan ilk sergide mer Ulu'un resimleri de vard. Bu ehrin byk nktedanlarndan Hseyin Ba, sonra mer'e rastlaynca, "Senin natr-mort'lar ok beendim," demi. Ancak imdi bu "sergileme" ilevinin, ticari bir "hal sergileme" ilevine dnt grlyor. phesiz hamamn kendisi, burada yaplan ticaretten ok daha ilgin. SULTANAHMET CAM Alt minareli caminin dnyadaki tek rnei olan Sultanahmet Ca-mii'ne (yalnz Sultanlar ve aileleri birden fazla minaresi olan camiler yaptrabilir ve bunlara "sultan"n oulu olan "seltin" denirdi) parkn karsndaki kapdan veya Hipodrom'a bakan dou tarafndan girilebilir. Aslnda Mekke'de alt minareli bir cami vard. Bu yaplnca, I. Ahmet, o camiye yedinci minareyi eklettirdi. Sultanahmet, I. Ahmet tarafndan, 1609 ile 1616 yllar arasnda yaptrld. I. Ahmet'in 14 yanda 14. Osmanl padiah olarak tahta kp bundan 14 yl sonra (topu topu 28 yanda) lmesi ilgintir. Mimar Mehmet Aa, Sinan okulundan yetimi mimarlardand. "Se-defkr" olarak da bilindiine gre, sedef ilemeciliinde baar kazanm olmaldr. Ahmet, caminin tam Ayasofyann karsnda yaplmasn istemiti; bundan, binann antsallna nem verdii so-nucunu karabiliriz. Mehmet Aa da belli ki en ok bunun iin al-m. Sonuta, 23.5 metre apnda ve 43 metre ykseklikte kubbesiyle Sultanahmet, Ayasofya'dan daha byk olmay baaramad. Kubbesi Ayasofya'ya en yakn olan Sinan'n Edirne'deki Selimiye'sinin (31.5 metre ap) ve stanbul'daki Sleymaniye'sinin de (26 metre ap) gerisinde kald. Osmanl mimarisinin altn a sona ermiti. Sultanahmet, mimari zmlerinin baarsndan ok, iindeki ini-lerle n yapmtr ki, bunun byle olmas da normaldir. Kubbe arl-nn kaln stunlara datlmas, merkezde mekn geniletme avantajna karlk, genel plann monotonlamas ve fil ayaklarnn hantallamas dezavantajna debilir. Sultanahmet'te bunlarn ikisi de olmutur. Plan, Sinan'n ilkin ehzade'de denedii drt yarm kubbeli merkezi plana bir ey eklemez (iki yerine er eksedra yapmak dn-da). Ama ehzade kadar "sevimli" de deildir -belki byklnden tr. Fil ayaklarn ortadan, zerinde hat olan bir bantla blmek, st ksmdaki yivleri de iniyle bezemek dncesi, herhalde bu hantall azaltmak iindir, ama bu da ancak ksmen baarl olmutur. Buna karlk ii znik'in son parlak dnemlerinin iek ve aa motifli ok gzel inileriyle doludur. Yirmi binin stnde ini pano saylmtr. ok sayda (260) pencereden szlen k mavi ve turkuvazn egemen olduu bu ini cmbn grmeye yeterlidir. Marmara Adas'nn (yani, "mermer" adas) beyaz mermerinden yapl-ma mihrap ve minber, kap ve pencerelerdeki sedef

ilemeler, tahta ve madeni oymaclk, hepsi orijinal ve gerekten ok gzeldir. Mihrapta Hacer-l Esved'den bir para da grlr. Caminin geni bir klliyesi de vardr. Cami yaptranlar zenginse, yannda eitli yararl ilevleri olan kurumlar iin de binalar ina etti-rirlerdi; okul, hastane, imaret, sebil gibi. ou zaman bunlarn srekli ve dzenli ileyebilmesi iin vakflar kurulurdu. Sultanahmet'in za-manla birou yok olan klliye binalarndan geriye trbe ve medrese kalm. Drt ke bir yap olan trbede I. Ahmet'in yannda kars Ksem Sultan, oullar IV. Murat ile Gen Osman ve daha birok hanedan mensubu yatyor. Caminin douya bakan arka tarafndaki arasta (ayn ite uzmanlam esnafn dkknlarnn olduu ar) yaknlarda restore edildi ve turistik eya satan bir ar haline geldi. Batdaki 26 stunlu ve 30 kubbeli avlunun ortasndaki zarif adrvan (bu da sekizgen biiminde) imdi kullanlmyor. Caminin kuzeyinde yer alan, padiahn namaza geldii zaman camiye girmeden nce oyaland Hnkr Kasr imdi bir Hal ve Kilim Mzesi ve vakit durumuna gre grlmeye deer olabilir. I. Ahmet'in, bu gzel cami dnda, tarihe nemli bir katks daha olmutur. Onun zamanna kadar tahta gei Fatih Kanunnamesi'ne gre gerekleiyordu. Bu kanun da, padiaha kardelerini ldrme hakkn tanyordu. Ahmet'in getirdii kurala gre hanedann en yal erkei tahta gemeye balad ve kardelerin ldrlmesi deti son buldu. Osmanl tarihi iinde nemli olan bu deiik stne birka ey sylemek gerekiyor. Kardelerin ldrlmesi zellikle bugnn deerleri asndan korkuntur, ama yapld zaman da ideal saylmyordu. "Daha kts"n nlemek iin bulunmu bir areydi. Osmanllar henz gebe airet yapsndan fazla uzaklamamken, kardeler ynetimi bir lde paylayordu: Osman Bey ile Dndar Bey, Alaettin Paa ile Orhan Bey gibi. Osmanl'nn bu dnemdeki genel eitliki felsefesine uygun olarak, btn ehzadeler ayn ekilde yetiiyordu: snnet olup erikinler snfna geince, babalarnn saraynn modeline gre biimlenmi bir maiyetle sancak beyi oluyor ve "devlet ynetimi staj" gryorlard. Devlet kendisi byynce bu eitlik ciddi bir rekabet potansiyeli oluturdu ve ilkin Yldrm Bayezid kardelerini ldrtt. Onun oullarnn fetret dnemindeki kavgas daha da uzun srd. Fatih'e anlan Kanunname'yi yaptran da, bu kav-galarla devletin paralanmas kaygs oldu. Fatih kendisi, Bayezid'den sonra ikinci olu Cem dounca, olacaklar dnp tasalanmt. Daha sonra, rnein III. Mehmet'in tahta kar kmaz 19 kardeini bodurmas (ou bebek yata) gibi olaylarla, bunun srdrle-meyecei anlald. (Bu ehzadelerin trbesi de Ayasofya'nn nndedir). Ahmet kanunu deitirince, ehzadenin hayat da deiti. ehzadelerin sancak beylii yaparak yneticilii renmesi gibi gelenekler brakld; sarayda, "kafes" denen yerde, gz hapsi balad. Bylece, eski sava ehzadeler yerine, solgun ve patolojik ehzade tipi yaygnlat. Ayn zamanda, isyan ihtimali glendi. Osmanl devleti, hanedann mutlak saltanatn topluma da benimsetmiti. htill dahi olsa, tahta Osmanl olmayan birinin gemesini kimse dnemezdi. Hanedann padiah alternatifleri sa olunca, ihtill kolaylat. Nitekim, kanunu deitiren I. Ahmet'in olu II. Osman

(Gen) bir ihtillde ldrlen ilk padiah oldu (nk onun yerini alabilecek baka Osmanllar vard). Dnem, imparatorluun doal snrlarna dayand, ftuhatn temel varlk eylemi olmaktan kt dnemdi. Dolaysyla, byk tarihi dinamiklerle bu eit hukuki-politik yaplanmalar arasnda artc bir uyum vardr: O eski "cengver" padiahlarn zaman gemitir. HPODROM Bizans imparatorluu'nun dnyevi hayatnn getii Hipodrom, Sultanahmet Camii'nin tam nnde uzanyordu. lkin Septimus Severusun yaptrd, sonra da Byk Konstantinusun genilettii bu Hipodrom, 480 x 117 metrelik bir alana yaylm, 100.000 kii ald sylenen, devasa bir yapyd. mparatorluk saray imdi Sultanahmet'in bulunduu alanda olduu iin, Hipodrom'da kathisma denilen imparator locas da o taraftayd. Giri ise kuzey ucunda, Milion tana ve Ayasofya'ya bakan taraftayd. Burada byk kemerli kaplar vard. Hipodrom duvarlarnn st ok sayda heykelle ss-lyd. Ortada, evresinde yaran arabalarn dnd Spina uzanyordu. Bu Spina'nn stndeki belli bal antlar hl burada duruyor. Bunlardan biri stanbul'daki en eski tarihi eser olduunu syleyebileceimiz, mparator Byk Theodosius tarafndan diktirildii iin (390) onun adyla anlan dikili tatr. .. 1550'de Firavun III. Tutmosis, bir Mezopotamya seferi ve zaferini anmak iin yaptrmt. Luksor'da Karnak tapnana dikilen tan, imdikinden kat daha uzun olduu syleniyor. Dnya egemenlii Roma'nn eline geince, ta da stanbul'a tand ve krlm, klm olduu halde yllarca dikili hale getirilemedi. Sonunda diktiren Theodosius'u yar seyrederken ya da obeliski dikerken resmeden kabartmalarn olduu drt ke kaideye oturtuldu. Stunun kendinde ise, hiyerogliflerde, Tutmosis'in Amon-Ra'ya sunduu kurbanlar anlatlyor. kinci ilgin ant, Delphi'deki Apollo tapnandan getirilen, yla- nn birbirine doland Burmal Stun'dur. Bu bronz antn Palatea savanda ldrlen Pers askerlerinin eritilen kalkanlarndan yapld kabul edilir. Eskiden balar da tamamken, bunlar Osmanl dneminde eitli nedenlerle yok olmu; yalnz birinin bir paras Arkeoloji M-zesi'nde. Bu balar, byk bir bronz kazan tutmaktaym. Dethier kazann altn olduunu ve Latin igali srasnda eritilip sikke basldn sylyor. nc ve son stunun mparator Konstantinos VII. Porfirogenne-tos'a ait olduu konusunda geni bir konsenss var. Ben, Freely ve Sumner-Boyd gibi, stunun ok daha eski olup bu imparator zamann-da onarm grd kansndaym. Osmanl dneminde Trklerin tr-manp marifet gsterdii bu 32 metrelik tatan rlme stun bir sanat eseri olarak en az ilgin olan. Buradaki baka antlarn zamanla yok olduu veya baka yere tand biliniyor Venedik'te San Marco'daki at heykelleri gibi. Bu arada, Porfirogennetos stununu kaplayan bronz levhalar da, ylanl stunun kazan gibi sikke yapmak zere eritilmi. Mzrakl bir Athena heykeli de Hristiyanlk anda tahrip edilmi.

Sylentiye gre Macaristan seferinden sonra Damat brahim Paa oradan baz heykeller getirerek buraya dikmi; muhafazakrlar bundan holanmam. Paann idamndan sonra heykeller yok edilmi. Eski Spina'nn kuzey ucuna rastlayan yerde ok daha yeni bir ant, Alman emesi duruyor. Bu, Badat demiryolunun yapmna baland sralarda, Kayser II. Wilhelm'in Osmanl sultanna armaan. Bu armaanlamalar I. Dnya Sava'nda Alman-Osmanl ittifakna kadar uzanmt -eme de o savan ans kadar "gzel". Hipodrom'dan Spina'daki antlar dnda fazla bir iz yok. Son izler, hemen orada 40 yl kadar nce yaplan masif ve sevimsiz Adliye "Sa-ra-y"nn inas srasnda yklmt. Gelgelelim, At Meydan'nn gney ucunu dolduran Marmara niversitesi Rektrlk binasnn arkasna doru inince, Hipodrom'un Sphendon denilen gney ucu grnr. stnde, Sultanahmet Endstri-Meslek Lisesi vardr (bir de Sultanahmet'in imareti ve darifas okul bahesinde kalmtr). Birka yl ncesine kadar Sphendon'un evresi kk yoksul evlerle sarlyken bunlar ykld- eski duvarlarda izleri hl grlyor. Binann iinin de son derece ilgin olduuna phe yok. Bir zamanlar vahi hayvanlarn burada tutulduu, daha sonralar da sarn haline getirildii biliniyor. Ama bu kadar youn turistik ilginin bulunduu bu blgede nedense buray dzenleme konusunda hibir iaret grl-myor. Bizans hayatnda ok nemli bir yeri olan Hipodrom'da eitli elenceler yaplrd ama en heyecanl olay araba yarlaryd. Balangta drt ayr yarmac grup vard ve bunlar drt unsuru temsil ediyordu; Maviler (Hava), Yeiller (Toprak), Beyazlar (Su) ve Krmzlar (Ate). Zamanla yalnz Mavilerle Yeiller kald. Aralarnda zaman zaman birbirlerini ldrmeye varan bir rekabet hkm srerdi; gl merkezi devlete kar elinde fazla bir direnme gc olmayan halkn, tepkilerini ve fkesini kendisiyle e dzeyde bir rakibe yneltmesinin bir rnei... Devlete kar ayaklanmalar da olurdu. ustinianos'un saltanatnn erken dnemindeki Nika ihtilali bunlardan biridir. Hipodrom bu ihtila-lin merkezi olmu, general Belisarios buraya kstrd ihtilalcilerden 30.000 kadarn ldrerek ayaklanmay bastrmt. mparator Andronikos Komnenos'un kanl bir ekilde lin edilmesi de burada geti. Daha sonra, Osmanl dneminde de At Meydan hem cirit oynanan yer, yani spor alan, hem de grkemli ehzade snnetlerinin yapld elence yeriydi; ama Bizans'taki gibi pek ok ayaklanmaya da sahne oldu. ki kapkulu oca, yenieriler ve sipahiler burada birbirleriyle savatlar. IV. Mehmet zamannda, aalara aslan adamlar nedeniyle "Vaka-i Vakvakiye" denen ayaklanmann vahi sreci de burada geti. Trkiye tarihinde Sultanahmet'in oynad son spektakler rol, I. Dnya Sava'ndan sonra tilaf Devletleri igali altndaki stanbul'da yaplan, yazar Halide Edip'in de konutuu son derece kalabalk ve heyecanl siyasi miting oldu. Sultanahmet Meydan'nda, caminin srasnda, imdi Kltr Bakanl-'na bal eski ahap bina, Recep Peker'in eviydi. EUFEMAMARTRON'U

imdiki Adliye Saray 'nn yannda kk bir Bizans kilisesinin kalnts var. Bu, nc yzylda ehit edilen Azize Eufemia iin ya-plm bir kilise. Ariusculuk sapmas srasnda Nikaia Konsili (325) toplanrken, o srada oktan lm olan Eufemianin da bu olaylardaki rol zerine bir efsane vardr. Ariusularn gr ve resmi gr birer kda yazlarak Eufemianin tabutuna konur. Bir hafta sonra tabut yeniden aldnda, resmi grn kd azizenin kalbinin zerinde, Ariusu gr ise ayaklarnn dibindedir. Bu tabut imdi Fener'de, Patrikhane Kilisesi'nde. Sultanahmet'teki kk kilise kalnts ise ziyarete ak deil ve epey harap. Ama hl, duvarlarda fresk izleri grlebiliyor. Birileri gayret etse, hl kurtarlacak eyler var. Bu binann baruthane olarak kullanld, 1490'da stne yldrm dnce infilk eden barutla byk ksmnn havaya utuu syleni-yor. BRAHM PAA SARAYI Kanuni Sleyman'n genlik arkada ve ilk sadrazam, Rum'dan dnme brahim Paa'nn saray, Hipodrom'la Adliye Saray arasnda kalan bloktadr. brahim, tahta geen arkada Sleyman'n kzkardeiyle de evlenerek devlet iinde ok gl bir yere gelmiti. Saray da nfuzunun gstergesidir. Bir hikyeye gre Kanuni'den sonra brahim de ocuklarnn snnet dnn yaptrm. Dn batan sona grlmedik bir debdebe iinde gemi. Sonunda Uluda'dan getirilme buzdan yaplm kaplara konmu hoaf ikram edilmi. Bu aamada Kanuni, bu dnn kendininkinden de grkemli olduunu syleyince Paa "Elbette, yle" demi ve devam etmi; "Sizinkinde eref misafiri bendim, benimkinde sizsiniz. Elbette daha muhteem olacak." Ama bu aristokratik incelikler brahim'i Osmanl devletinin pek ok parlak sadrazamnn akbetinden kurtarmaya yetmedi. Hrrem Sultan'n etkisiyle Sleyman bir sabah eski arkadan bodurdu, geni servetine de devlet el koydu. Saray bir zaman Acemi Olan klas olarak kullanld. Yava yava harap oldu. Yirmi yl kadar nce balayan restorasyon yaknlarda tamamland ve bina Trk-slam Eserleri Mzesi olarak ald. inde sergilenen eserler arasnda ok ilgin ve deerli olanlar var. Ayrca gzel ve sakin i avlusuyla da grmeye, bir kahve iimi oturmaya deer bir yer. Uzun Osmanl tarihi boyunca, hanedan dndan birinin sahip olduu saray denebilecek tek konut burasdr. FRUZ AA CAM Hipodrom'la Divan Yolu arasnda kalan parkta birok kalnt var-dr. Bunlarn 5. yzylda yaam Bizansl aristokratlar, Lausos ile Antiohos'un komu saraylar olduu dnlyor. Demek ki Bizans'n hanedan d soylular da, brahim Paa gibi, saraylarn ehrin bu merkezi blgesinde yaptrmlar. Parkn kysnda, otobs duraklarnn arkasnda Firuz Aa Camii var. Fatih'in olu II. Bayezid'in Hazinedarbas Firuz Aann 1491'de yaptrd bir cami bu. Dolaysyla ehrin en eski camilerinden biri. stanbul'un fethi ncesi Osmanl

cami mimarisinin tipik rneklerinden; son derece sade, bir kare zerine oturtulmu bir kubbeden oluuyor. Yol geniletilirken yerinden oynatlan Firuz Aann bo lahdi bahede duruyor. YEREBATAN SARAYI (Bazilika Sarnc) Antik ada ve ortaada yaplm btn ehirler iin kuatlma tehlikesi vard. Kuatlmann balca sorunlar da, yiyecek ve iecek kaynaklarnn tkenmesiydi. Roma ve Bizans imparatorlar bu sorunu zmek iin ehri kurarken byk yeralt sarnlar yaptrdlar. Bazilika Sarnc bunlarn en bydr. zerinde Ticaret Bazilikas bulunduu iin bu ad almtr. 6. yzylda ustinianos'un ncelikle saray ihtiyalarn karlamak zere yaptrd sarn 140 x 70 metrekarelik bir alana yaylr. Yirmi sekizer stunlu on iki srada toplam 336 stun vardr. ou Korint slubunun Bizans adaptasyonu olan balklara sahip olan bu stunlarn bazlarnda ince oyma sslemeler vardr ve balk srt tarz aty ayakta tutarlar. Sarn 80.000 metrekp su alabilir ama su dzeyi mevsimlere gre deimitir. Osmanllar durgun sudan holanmazlar, hele bunu imeye hi yanamazlard. Bir kuatma tehlikesi de yaamadklar iin sarnlara ihtiyalar olmad. Hatta koca Yerebatan Sarncnn varl fetihten bir yzyl sonrasna kadar unutuldu (ama buralarda evi olanlar bodrumlarndan aaya kova sarktp su ekiyor ve hatta balk avlyorlard). Sarn yeniden bulunduunda suyu saray bahelerini sulamakta kullanld. Yakn zamana kadar Yerebatan'a kk tahta bir merdivenle inilir, karanlkta sarncn olduka kk bir ksm grlrd (daha nceleri de bir ufak sandalla gezilebiliyordu. Bu sandal buraya bir ngiliz'in getirdii sylenir). 1980'lerde sarn btnyle boaltlp restore edildi, her tarafn gezebilmek iin beton yollar yapld. Bylece Yerebatan, stunlarnn olaanst perspektifleriyle etkileyici bir mekn haline geldi. Bu arada, stunlara kaide olarak kullanlm iki Gorgon ba kabartmas ortaya kt (Hristiyanlarn bu pagan kalnty ebediyen su altnda gizlemeyi amaladklar anlalyor). AYA MARA VE ZEYNEP SULTAN Sarncn yeni dzenleniine gre yeniden yeryzne ktnzda kar blokta restore edilmi baz ahap ve kagir sivil binalar gryorsunuz. Bunlardan kede olan, yzyl banda Osmanl devletini yneten (ve savaa sokan) ttihat ve Terakki triumvirasndan Talat Paann kona. I. Dnya Sava yenilgisiyle Trkiye'den kaan ve Berlin'de bir Ermeni tarafndan ldrlen paann konanda imdi Uluslararas Belediyeler Birlii alyor. Bunun ve eski YMCA, Ycel Dershanesi'nin hemen arkasnda da eski Bizans kilisesi Ayia Maria ya da Teotokos Halkoprateia'nn ykntlar var. 532'de Ayasofya, Nika ihtilalinde hasar grnce Aya Maria bir sre patriklik kilisesi olarak kullanlmt. Daha nce yerinde bir havra vard. Buras Yahudi bakr iilerinin mal olduu iin kiliseye Halkoprateia ad verilmiti. stanbul'un fethi srasnda harap olduu tahmin edilen binann kaln-tlarna Lala Hayreddin tarafndan

baz ekler yaplarak buras bir camiye dntrld. Ama gnmze bu haliyle de kalamad. imdi bir yknt olarak duruyor. Kilise kalntlarn getikten sonra, dar bir sokan br tarafndaki blokta, III. Ahmet'in kz Zeynep Sultan'n barok camisine geliyoruz. 1769'da yaptrlan caminin kubbesi tuhaf bir ekilde Bizans kubbelerini andryor. Caminin arkasndaki ilkokul da Zeynep Sultan'n hayrat. Trbesi ykld iin Zeynep Sultan imdi caminin bodrumunda yatyor. Ana cadde stndeki rokoko sebil onunla ilgili deil; yaklak on yl sonra I. Abdlhamit'in kendi trbesi ve klliyesinin bir paras olarak yaptrd bu sebil, orada 4. Vakf Han yaplr ve cadde genilerken buraya tanp yeniden kurulmutu. Caminin, caddenin kar tarafnda karsna den ta ve tula bina ise bir medresedir. Soukkuyu, ya da yaptran Siyahi Kzlaraas Cafer Aa'nn adyla anlr. 1559'da, Kanuni Sleyman dneminde Sinan tarafndan ina edilmiti. Girii arka taraftadr ve avlusu yksekte kalr. Yapld yerin inili yokulu zellii medresenin mimarisini de ilginletirmitir. Yakn zamana kadar baz yoksullarn barnak olarak kulland bu gzel bina ksmi bir onarm grd ve baz blmleri turistik-ticari amalarla kullanlmaya baland; ama hakknn verildii-ni, yani yeterince tanndn sylemek g. OTELLER, PANSYONLAR Ayasofyanin kuzeyiyle Topkap Saray'nn d duvarlar arasnda Soukeme Soka uzanr. Eskiden burada ykk dkk ahap evler vard. (Bunlardan biri de Erdebil Tekkesi'ydi). Trkiye Turing Kurumu'nun stanbul a yneticisi elik Glersoy bu evleri restore ederek pansiyon haline getirdi. stanbul'daki plansz, rasgele yaplamadan tr, btnyle bir dnemin karakterini koruyan hibir sokak kalmad iin, buras yalnz turistlerin deil, tarihi film eken sinemaclarn da ura haline geldi. Bu srada ortaya iki kapal sarn daha karld. Bunlarn Roma dneminden olduu tahmin ediliyor. Daha nce bulunan -ii epey deitirilerek- lokanta haline getirildi. br de benzer bir ilev grmek zere hazrlanyor. Eski cumhurbakanlarndan Fahri Korutrk'n ocukluunu geirdii evle stanbul'un tek "stanbul Kitapl" da bu sokakta. Kitaplk, elik Glersoy'un balad kitaplarla ald. Hrrem Sultan Hamam'nn yanndaki dar sokakta, gene elik Glersoy'un restore ettii bir baka ahap bina var ve buras da "Yeil Konak" adyla otel olarak alyor. Buras eskiden ehremaneti mu-hasebecisi Read Efendi'nin konayd. inin denii olduka rokoko (Soukeme'deki "Ayasofya Pansiyonlar" gibi) ve "eski"yi, bugn yeniden retilebildii oranda temsil ediyor. Bahesi gzel, sakin. Sultanahmet evresinin ister istemez yorucu ve youn gezme tozmas srasnda urayp dinlenmek iin ok elverili bir yer. Solundaki Kabasakal Medresesi ayn zamanda restore edilip bir turistik eya sat yeri haline getirildi. Sanda, Abdurrahman Sami (Sahabeden) adna kurulan Rfai Tekkesi .ve Abdurrahman Sami'nin trbesi var. MOZAK MZES

Yeil Konak'tan aaya, Sultanahmet Camii'nin arkasna doru yrdmzde, daha nce szn ettiim arnn (arasta) iinde Mozaik Mzesi karmza kar. Bu, yeri byk lde imdiki Sultanahmet Camii'nin altnda kalan Bizans saraynn yollarndan veya salonlarndan birinin demesidir. Dnyevi olaylar (av gibi) son derece gereki bir slupla resmeden bu mozaiklerin 4. ve 6. yzyllar arasnda yapld tahmin ediliyor. Baka yerlerde bulunan mozaikler de imdi bu kk mzede gsteriliyor. Bu noktadan denize doru uzanan arazi, resmi binalar ve birok askeri blgeyle dolu olduu iin buralarda uzun sredir kaz yaplmad. Ama blge arkeolojik sit blgesi ve yerin altnda pek ok ilgin ey bulunduu tahmin ediliyor. Bunlarn ortaya kmas iin nce blgenin boaltlmas, ayrca, lks otel yapma tasarlar gibi tehlikelerin de ortadan kaldrlmas gerekiyor. Bu blgede aa yukar yz yllk tarihiyle ve biraz uursuz grntsyle, boaltlm olarak duran ve bekleyen eski Sultanahmet Cezaevi'nin de otele dntrlecei syleniyor. Demek ki gene iinde yaanacak! Cezaevinin ana kapsnn bulunduu sokaa Tevkifhane ad verilmitir. Tahliye olanlarn salverildii kk kapnn olduu yan sokan ad ise Kutluun. AKBIYIK VE CANKURTARAN Topkap Saray, Sultanahmet ve Kadrga arasnda kalan blgeye Cankurtaran ad verilir, nk bu akntl blgede bir cankurtaran ekibi oluturulmas gerekli grlmtr. Yzyl bandan bu yana semt zenginlerin kendilerine ev bulmak iin bakt bir yer olmaktan k-mt. Bu sayede, dokusu ok fazla bozulmad. Son dnemde turizmin yaygnlamas, bu ile ilgilenmek isteyen kiilerin de baz turistlerin otantik grntleri betonarme monotonluklara tercih edebildiini niha-yet anlamas sonucu, birok eski ahap evin ok irkin saylmayacak ekilde restore edilip pansiyon haline getirildiini gryoruz. phesiz arada birok irkinlik var, ama bunlarn boyu bosu ok fazla olmad iin, zamanla onlarn yerine de genel karakteri bozmayacak mimaride yaplar yaplabilir. Bu arada, Dede Efendi'nin oturduu bir ev de yaknlarda restore edilmitir. Bu semtte birok sokak ad, nedense, sakal ve byk adlar tar: Aksakal, Akbyk, Kabasakal, Terbyk gibi. Akbyk Mescidi, mimari olarak fazla bir zellie sahip deildir, ama ilgin bir yan vardr. Tarihi, surii stanbul'da, kbleye en yakn cami olduu iin, "imam-l mesacid" sfatyla anlrd. Olduka eski olan ifte hamam zevksiz yeni yaplar arasnda skp kalmtr. Ahrkap Meydan sevimli bir alandr. Bir yanda, Trk sinemasnn nl "kt adam'larndan Erol Ta'n irin kahvesi, br ucunda, n duvarnda suyu hl akan bir emesi de olan, herhalde gayrimslim yaps, drt katl gzel bir ta bina vardr. Semte adn veren sur kap-sna doru giderken sadaki bitiik on evlik akaret binalar yeni restore edildi. Kou'dan Kurtulu Sava srasnda Anadolu'ya karlan silh-larn geici olarak burada depolandn reniyoruz. Akbyk Meyda-n'ndaki meydan emesi de ilgin (18. yzyldan).

TOPKAPI SARAYI (D alanlar ve evre) Fatih Mehmet, stanbul'u fethettiinde eski Bizans sarayn harap halde bulmutu. Bu saray, daha Latin igali srasnda (1204) yklp yamalanm, Bizansllar ehri yeniden ele geirdikten sonra kulla-nlmamt (onun iin de Trkler tarafndan zellikle yklmad). Fatih ilkin, bugnn Beyazt semtinde ve imdi niversitenin merkez bina-larnn bulunduu yerde yeni Osmanl bakentinin yeni sarayn yaptrmaya balad. Ama ksa zamanda dncesini deitirerek, bugnn Topkap Saraynn bulunduu alanda baz binalar yaptrmaya giriti. Bylece Beyazt'taki bina ok erken bir dnemde "Eski Saray" adn ald. Daha ok padiahlarn gzden den kadnlarnn oturduu yer olarak kullanld. 1826'dan sonra ortadan kalkt.

Plan 2. Topkap Saray. Osmanl padiahlar I. Abdlmecit'e kadar baz istisnalar dnda srekli Topkap Saray'nda yaadlar. Dolaysyla yaklak drt yzyl boyunca kullanld. Bu sre iinde de, srekli deiti. Kimi binalar, yangn gibi nedenlerle ortadan kaybolurken, her zaman yeni binalar da eklendi. Bu ortaya ilgin bir durum ortaya karyor; neredeyse orga-nik bir ekilde byyen, gelien bir saray. Batdakiler gibi nceden yaplm bir plana gre bir seferde ina edilen ve baz kazalar dnda deiim geirmeyen saraylardan farkl olarak, bir trl statiklemeyen Topkap, geen zamann etkilerini yanstr. Birinci etmen, imparatorlukla birlikte sarayn srekli bymesidir (ama bu, imparatorluun bymesi durduktan sonra da devam eder). rnein sarayda yaayan insan says arttka onlara yatacak yer gerekir, ayn zamanda daha byk mutfak gerekir (Son zamanlarnda srekli sakinlerinin drt-be bin dolaynda olduu anlalyor). Dolaysyla bu tip binalar bytlr veya yeniden yaplr veya olana yenileri eklenir. Binaya yansyan bir baka tarihi ynsem padiahlarn gitgide gvensizlemeleridir. mparatorluun duraklad, geriledii dnemlerde padiahlarn otoriteleri zayflarken sarayn koruyucu d duvarlar takviye edilir. Buna paralel bir sre daha sezilebilir; sultanlar saraya kapandka, baka bir syleyile doadan uzaklatka, minyatrn, ininin stilizasyonlar yoluyla doay ieriye, eitli avlulara, bina duvarlarna tama abas grlr. Topkap'da son binay yaptran sultan, ilk olarak buradan, yaptrlan yeni saraya tanan Abdlmecit'tir. Bundan sonra ihmale urayan Topkap kendi kendine eskimeye balad. Cumhuriyet'ten sonra sk bir onarmdan geirildi ve mze haline getirildi. O zamandan beri stanbul'un en ok ziyaret edilen yerlerinden biri. ok geni olduu iin tamam ziyarete ak deil. Sarayn ana kapsndan girmeden nce buradaki emenin nnde biraz oyalanalm. Fetihten sonra Osmanllar stanbul'un su tesisatn geniletip gelitirmi, btn mahallelerde birok eme yapmlard (daha yakn zamanlara kadar evlere su verilmez, halk suyunu eme-lerden doldururdu). Bunlarn byk bir ksmn devlet, bir ksmn da hayrsever zel kiiler

yaptrrd. Birka tip eme vard. En yaygn olan, bir duvara srtn vermi, ou zaman kitabeli ve oymal bir ta ve yalaktan oluan "duvar emesi" idi. Baz emeler sokak kelerinde olurdu ve "ke emesi" denilen bu tipe genellikle biraz daha zen gsterilirdi. Bir de "meydan emesi" vard ki, zellikle 18. yzylda bunlar bir ant gibi ssleyip psleme deti yaygnlamt. Bu tarihler Osmanl mimarisine Batdan barok etkilerin youn bir biimde geldii tarihlerdir. Topkap Saray'nn giriindeki III. Ahmet emesi de barok sluplu erken 18. yzyl meydan emelerinin en arpc rneidir. Yaptrann servetine ve balad vakflarn gcne gre gelene geene, her gn veya baz gnler su veya bedava erbet datlan sebiller, gene bu dnemde, bu gibi antsal emelerle birletirilmiti. III. Ahmet emesi'nin drt yznde birer eme, drt kesinde de birer sebil var. Burada, Bizans dneminde, azlarndan su akan turna ve ylan figrleriyle, bir eme varm. Buradan denize ve Cankurtaran'a doru inildiinde, sada, eitli onarmlarla karakterini kaybetmi olan shak Paa Camii grlr. Topkap'nn kuleli girii, Bab- Hmayun, Fatih zamanndan kalmadr, ama sonraki dnemlerde sk sk onarm grmtr. Orta Kap'da olduu gibi burada da zaman zaman idam edilenlerin kelleleri sergilenirdi. Bab- Hmayun'u Kapclar Bl korurdu. Buradan girilen birinci avluda, sarayn dsal ilevlerinin grld binalar vard; hastane, frn, darphane, silahhane gibi binalar ve kapclarn, burada grevli saray hizmetkrlarnn koular vb. Birinci avluya halk da girebiliyordu. Bab- Hmayun'dan ieri girer girmez, duvarlara paralel olarak sol tarafa gidince, Nika ayaklanmasnda yaklp yklan Samson Hastanesi'nin kalntlar grlr. Bu hastane ann nemli bir salk kurumuydu ve yoksullara da hizmet veriyordu. Gene ayn yerde, Ayasofya'dan nce patriklik kilisesi olarak kullanlan, Konstantinopolis'in en eski kiliselerinden Aya rini vardr. Geniletilmi biimini Constantinus ya da olu Constantius zamannda almtr (4.yzyl balar). O dnemde Ariusu ve Ortodoks Hristiyan-larn kavgalarnda bu kilise de nemli -ve bazen kanl- bir rol oynamt. Nika ayaklanmasnda o da yakld ve ustinianos tarafndan tamir ettirildi. Son eklini de bu tamirde ald. Aya rini, stanbul'da atrium ksm ayakta kalm tek Bizans kilise-sidir. Plan bazilikadan Yunan hana geiin iyi bir rneidir. Orta neften stunlarla ayrlan yan neflerde, orta yerde, ana kubbeyi ve doudaki kk kubbeyi tutan kaln duvarlar belirir. Apsisteki sade ha konoklazm dneminden, narteksteki mozaik kalntlar ise muhtemelen ustinianos zamanndandr. Aya rini fetihten ksa bir sre sonra saray alan iinde kald iin hibir zaman camiye evrilmedi. Sarayn d avlusunda yaayan yenieriler binay silahhane olarak kullandlar. 19. yzylda, Trkiye'de "mze" bilgisinin domasyla, buras ksmen boaltld, baz eski silahlar sakland ve ilk askeri mze burada ald. Daha sonra bu mze Harbiye'ye tand. Aya rini yeniden onarld. Son dnemde yerinde bir seimle konser salonu olarak kullanlyor. ok iyi akustii, olaanst atmosferiyle buna son derece uygun. Aya rini'nin yanndan dar bir yol, bir zamanlar saray bahesinin bir ksmn oluturan imdiki Glhane Park'na doru gider. Az sonra bu yol, Arkeoloji Mzesi ile inili Kk'n kar karya durduklar alana varr. nszde

sylediim gibi, Arkeoloji Mzesi tipinde binalar stnde hi durmayacam. Buradaki son derece zengin eserler eski Msr'dan yakn tarihlere kadar bu topraklarda varolmu uygarlklarn ok uzun zamanlar iinde yaratt deerleri temsil ediyor ve zaten kendi kendilerini anlatyorlar. Bina, Trkiye'nin ilk bilimsel mzecisi Osman Hamdi Bey'in abalaryla ve mimar Vallaury tarafndan yaplmtr. Dnyann en zengin mzelerinden biri olduunu sylemek abartma olmaz. Arkeoloji Mzesi'nin yannda, slam-ncesi Arap eserleriyle Asur, Babil ve Msr'dan ilgin paralarn sergilendii Yaknark Eserleri Mzesi vardr. inili Kk, asl sarayn burada kurmaya karar veren Fatih Mehmet'in yaptrd ilk kktr. Dneminin gzel binalarndan biridir. Btn binay ssleyen gzel inilerde Seluklu etkileri hl arlkldr; hem desenlerde, hem de mavi ve turkuvaz renklerde. inilerle kapl bina, bu zelliine uygun ekilde, ini mzesi haline getirilmitir. 12. yzyldan gnmze kadar Trk iniciliinin en sekin rnekleri burada sergilenmektedir. Saray avlusundaki nl bamya ve lahana nian talar inili Kk'n yanndadr. Yaygn inanca gre bamyasyla nl Amasya svarileri ile lahanasyla nl Merzifon svarileri I. Mehmet zamannda cirit ve baka msabakalar yapm, bu adlar bylece geleneklemi, sonra baz Bostanc blkleri de Bamyac ve Lahanac adn almtr. Bu msabakalarn inili Kk nnde yaplmas da dettendi. inili Kk'ten ileriye devam ettiimizde Glhane Park'nn giriine geliyoruz. Burada, Topkap ile ilgili bir baka bina da Alay Kk. II. Mahmut zamannda yaplan bu kkten padiah eitli geitleri seyredebiliyordu (daha nce ayn ilevi gren daha sade bir bina olabilirdi burada). Burada bir sre Kenan zbePin Halk Sanatlar koleksiyonu sergilendi, ama sonra kaldrld. Alay Kk'nn biraz aasnda, saray suruna bitiik bir binann bodrumunda, Ayios Terapon ayazmas vardr. Glhane Park'na girer ve deniz ynnde yrrsek, bir zaman sonra Bizans'n belli bal dikilitalarndan Gotlar Stunu'na geliriz. Hangi imparator zamannda olduu kesinlememekle birlikte, 3. yzyl sonlarnda barbar Got'lara kar kazanlm bir zaferi kutlamak iin dikildii anlalyor. Gene bu yaknda, ne olduu tam anlalmam bir Bizans binasnn kalntlar var. Ayrca Arkeoloji Mzesi'nin yannda, sarayn avlularnda Bizans sarnlar bulunduu biliniyor, ama bunlar imdilik almyor. Bu bl-gede bulunan Akropolis'ten yeraltnda bir eyler kalp kalmadn bilmiyoruz. Burada, son olarak, Glhane Park'nn dnda ve stnde kk bir cami bulunan yapya deinelim. Bu, blgede sralanan bir dizi baka kkle birlikte Topkap Saray'na aitti ve o kklerden geriye bir tek o kald. Saray muhafz bostanclarn Sepetiler Bl tarafndan yapld iin Sepetiler Kk adyla tannr. Mimar Davut Aa'dr. Yaknda restore edilen deniz kenarndaki bu bina imdi Uluslararas Basn Merkezi haline getirildi. Topkap Mzesi olduka geni bir alana yayld ve iinde sergilenen eser ok olduu iin ksm ksm geziliyor. rnein Harem iin ayr bir para deniyor ve ancak belirli sayda insan, bir mze rehberiyle birlikte buraya girebiliyor. Bu yzden de olduka uzun sre sra beklemek gerekiyor. Byle bir tedbirin nedeni, eyaya herhangi bir zarar gelmesinin nlenmesi dncesi olmal.

Harem'in girii ikinci avluda olmakla birlikte, bu blmn saray hayatndaki neminden tr onu en sona brakmak istiyorum. Orta Kap da denilen Babsselam, mzenin de resmi giriidir. Zamannda nemli idam infazlar bu kapnn nnde, ikinci avluda, yerine getirilir ve kesilen kafalar da kapnn sandaki "ibret" talarnda sergilenirdi. kinci avluda, sa taraf boyunca, mutfak binalar uzanr. Binlerce insan doyuran bu mutfaklar olduka geni bir alan kaplar. Bu kanat, sra sra kubbe ve bacalaryla, Sarayburnu siluetinin ok tandk bir parasn oluturur. imdi bu binalarda, mutfak aletlerinin yan sra, sarayn zengin porselen ve cam eya takmlar da sergileniyor. Bunlarn arasnda in porselenleri de nemli yer tutuyor. Avlunun sol tarafnda, avlu duvaryla harem arasnda kalan blge-de ise ahrlar bulunuyor. Burada, zamannda, yalnz padiahn seme atlar tutulurdu. imdi eitli arabalar sergileniyor. Babssaade, Mutluluk Kaps, nc avluya, yani artk sarayn zel blmlerine alyor. Bu kapdan yalnz padiah at stnde geebilirdi. Belirli bir makama gelmi devlet adamlarndan baka kimse, at bir yana, yaya olarak da buradan ieri giremezdi. Bu kaplarla ilgili protokol Osmanl devlet felsefesini de yanstr. Tarihte yalnz bir kere, II. Osman'n tahttan indirildii isyanda, isyanclar bu kapdan ieri girme cesaretini gsterdiler. Devletin zayf dt zamanlarda bile, Babssaade'nin caydrc saygdeerlii de-vam etmiti. Bir kere de Alemdar Mustafa Paa, hayat tehlikede olan padiah kurtarmak iin bu kapy krdrarak ieri girmiti. Clus merasimi ve bayramlama merasimleri bu kapnn nnde -dndayaplrd. Askerlerin ayaklanmaya yaklaan talepleri oldu-unda, gene bu kapnn nnde, "ayak divan" (ayakta konuulduu iin) denilen toplant yaplarak sorunlar tartlrd. Padiah, sefere kan ordunun komutanna Sancak- erifi bu kapnn nnde verirdi. Kapdan girer girmez, Arz Odas ile kar karya geliriz. Divan toplants bittikten sonra sadrazam bata olmak zere Divan yeleri buraya gelir ve vardklar sonular sultana "arz" eder, uygulamaya gemek iin izin alrlard. Yabanc eliler de burada merasimle kabul olunurdu. Fatih dneminde, Edirne Saray'nn Arz Odas model alnarak yaplmtr. Arz Odas'nn hemen arkasnda III. Ahmet'in 18. yzyl banda yaptrd zarif ktphane binas grlr. III. Ahmet saltanatna kadar sarayda bir ktphane ihtiyac duyulmamas fazla hayra almet deil-dir. Avlunun gneydou kesini oluturan binalar Enderun-u Hmayun olarak kullanlm, Hristiyan ailelerden devirilen kapkullarnn en yetenekli grlenleri devlet yneticisi olmak zere burada yetitirilmiti. Enderun'un yayld yerlerin bir ksm imdi mzenin idari odalar oldu, bir ksmnda da kostmler sergileniyor. Bunun ilerisinde de Hazine ksm var. Tahtlar, mcevherler, kakmal silahlar vb. burada. Avlunun, Babssaade'nin karsna den kanadndaki binalardan birinde mzenin minyatrleri yer alyor. Sarayda bulunan on binin stnde minyatrn en gzel ve ilgin olanlar burada. Avlunun batsndaki, Enderun'un en nemli aamalarndan birine varm rencilerin eitildii Has Oda'da ise, olaanst gzel hat rnekleri var.

Saray iinde birka cami vardr. Fatih zamanndan kald sanlan Aalar Camii, Has Odann hemen yannda. imdi buras da bir yazma kitap sergileme mekn. Minyatrlerin bulunduu kanattan sarayn drdnc avlusuna geilir. Burada, denize doru, eitli padiahlarn yaptrd ok gzel kkler yer alr. IV. Murat'n Badat ve Revan Kkleri hem mimari, hem de i ssleme bakmndan gerekten olaanst zariftir. Ortadaki Sofa Kk, bu alanda, III. Ahmet'in Lale Devri'nde dzenledii lale bahesinde, belki de bu gzel iekleri daha iyi seyredebilmek iin yaplm bir binadr. Daha sadaki, Dolmabahe'ye tanmadan nce Topkap'daki son binay yaptran Sultan Abdlmecit'in Kk (Meci-diye) imdi lokanta olarak kullanlyor. Badat ve Revan Kkleri arasnda mermer bir teras, iftariye ve havuz var. Karda Hrka-i Saadet dairesi, peygamberden ve ilk halifelerden kalm kutsal emanetlerin (I. Selim'in Msr seferinden dnerken Mekke'den getirdii emanetler) sakland blm ve ayrca, batya bakan terasn yannda, Sultan brahim'in yaptrd Snnet Odas var. HAREM Tam bir labirent olan Harem'in ancak bir ksm ziyaretilere ak. Buraya, turistlerin ieri alnd kapdan, ikinci avluya alan Divan Odas'ndan girelim. Divan Odas'nn grece kamusal saylan ikinci avlu ile padiahn zel hayatnn getii Harem'i birletirmek gibi bir zellii vardr. Divan normal olarak haftann drt gn, sadrazamn bakanlnda toplanrd. Sadrazamn oturduu yerin yukarsnda demir parmaklkl bir pencere vardr. Padiah istedii zaman buradaki kk odaya gelir ve kendisi grnmeden divan toplantsn dinleyebilirdi. Fatih zamanna kadar padiah divan toplantsna katlrd, imparatorluk boyutlarna ulalnca, devlet ilerinin daha az kiisel, daha ok kurumsal olmasnn bir kant saylabilir, bu zorunluun kalkmas. Divan'a bitiik Hazine Odas imdi silahlarn sergilenmesi iin kullanlyor. Divan Odas ya da teki ad ile Kubbealt'ndan sonra asl Harem'e gireriz. imdi burada harem aalarnn ve cariyelerin daireleri, Valide Sofas, Hnkr Sofas gibi blmler gezilebiliyor. Topkap Saray'nn genel zellikleri stne sylediim eylerin rnekleri en ok bu labi-rentte grlebilir; sarayn, eklemelerle, zaman iinde organik olarak bymesi, gerek hayattan kopu kesinletike i meknlarn eitli iniler, sslemelerle renklendirilmesi gibi. Harem'in en ilgin yan, burann, hem saray hem de hapishane zelliklerine sahip olmasdr. Buraya dardan kimse giremez, ieriden kimse de dar kamaz. Tarih boyunca, bu iki trden olayn da pek az rnei bilinir (belki bilinmeyen baarl kaamaklar olmutu). Mimariye de yn veren genel mantn temelinde cinsellik, "mahremiyet" kavram yatar: padiah ve cariyeleri, karlar. Bu iki kutbun, yani tek erkek ve ok sayda kadnn arasnda, cinsiyetsiz -hadm- harem aalar yer alr. Onlar cariyelerin gardiyandrlar, ama byk lde kendileri de mahpustur. phesiz, gene erkek cinsinden olan ehzadeler de bu labirentin bir ksmnda yaamaktadr; belirli bir yatan sonra onlarn da cariyeleri olur. Ama onlar sadece "potansiyel

padiah" olarak varolurlar. Siliktirler; I. Ahmet'ten sonra deien kanuna ramen hibir zaman hayatlarndan emin deildirler. Harem, sonuta tek bir kii iin yaplmtr: padiah. Valide sultan, haseki sultanlar, ehzadeler vb. onun hayatnn uzantlar olarak ayn yerde bulunur, bazen, teoride olmayan bir iktidar pratikte elde edebi-lirlerdi de. Ama mutlak iktidar hi phesiz padiahtr. Harem hayat, slamiyet'in biraz maddiyat "cennet" betimlemesinin birtakm elerini de -bu fani hayat leinde- ierir. Tek tanrc dinlerin beii kurak Arap yarmadasndan doan slam mitolojisinde "cennet" kavram aa, akarsu imgeleriyle bezenmitir. Ayn zamanda glgeli ve serindir. Hallar, yastklar, sedirler, tahtlar bu cennet betimlemesinin sk rastlanan imgeleridir. Tabii huriler ve glmanlar ve kevser arab da. Ama Osmanl Haremi'nde btn bunlar, somut ve dnyevi biimde vard. Aslnda cennetin kopyasn dnyada yapmaya almak, gerek dindarlar hep tedirgin etmi bir kstahlkt. Ama byk ounluk iin, uhrevi olduu kadar dnyevi ideal de buydu. Ama, Haremi, Bat'da epey yaygn olan, padiahn snrsz cinsel zgrle sahip olduu bir cmb mekn gibi dnmekten kanmalyz. Padiah'n cinsellii, ou yazsz birok kuralla snrlyd. Harem'deki herkes, haseki sultanlar, valide sultanlar, nde gelen hizmetkrlar vb. olduka kat bir hiyerari ve kuralllk iinde toplam iktidar paylayordu. Onun iin buray ve buradaki hayat bir aygrn hkm srd bir hara gibi tasavvur etmek yanl olur. te yandan, Osmanl saray, bir baka dzeyde, bilinli bir tevazu anlayyla yaplmtr; saray, byk lde yataydr; yksek duvarlarla simgelenen (koruyucu d duvarlardan baka) bir debdebe trnden kanlmtr. stanbul'daki eitli camilerde, bunlar Allah'n evi olduu iin, boyutlar zellikle byk tutulmutu. Ama padiahlar kendi evlerini bu anlamda azametli bir biime sokmaktan kandlar. Dolaysyla Topkap Saray Avrupa'da grdmz baz saraylarn yannda mtevaz kalr ve ark ihtiamnn popler imgelerine benzemez. "Koca Osmanl Saray bu muymu?" da dedirtebilir.

SURLAR lk adan ortaa sonuna kadar ehirlerin kendilerini korumalar gl surlarla salanabiliyordu. Bu uzun tarih dilimi iinde Roma m-paratorluu "Pax Romana" dediimiz dzeni kurarak ok geni bir blgeyi d saldrlardan korumay baarm ve insanlar ehirlerde olduka rahat yaamlard. Ama onun da zayflamas, ehirleri yeniden kendi kendilerini savunacak tedbirler almak zorunda brakt. ehrin kurulaca alan seerken birka temel ihtiyac gz nne almak gerekiyordu. Dnya ticaret trafiinin ok fazla uzana dme-menin, bu arada deniz kenarnda ya da denize yakn olmann belirgin avantajlar vard. Ayn

ekilde, tatl su kaynaklarna yakn olmak da son derece nemliydi. te yandan, korunma ihtiyac, ok zaman, bu ihtiyalarla eliiyordu, nk ticaret yollarna yaklanca, dman ordularn tehdit imkn artyordu. Deniz kenarndaki ehirlerde, bir yarmadaya yerlemek, olduka geerli bir zm olmutur. Bylece, ehri yanndan saran deniz doal bir koruma salar, karaya balanan kstak blmne de salam bir sur rlr. stanbul bu bakmdan tipik bir ehirdir. Ama Byzas'n kurduu ilk stanbul kk bir yerleimdi ve bugn "tarihi yarmada" dediimiz blgenin tamamn kaplamas sz konusu deildi. Romal Septimius Severus buray zaptedince nce surlar -ceza olarak- yktrm, sonra ehrin nemini fark ederek yeniden yaptrmaya karar vermiti. Ama onun surlar da ehrin yalnzca dou ucunu kapatt. imdiki Caalolu Lisesi'nin yanndaki ta duvarn Severus surlarnn kalnts olduu ileri srlmtr. Bu, dorusu, hi mmkn grnmyor. Ama sz konusu surun yaklak buralardan getii kabul edilebilir. stanbul'u Dou Romann bakenti olmak zere yeniden ina eden Byk Constantinus bile bugnk tarihi yarmadann tamamn kullanmay dnmemiti. stanbul'da, imdiki Unkapan Kprs'nn balad noktadan Yenikap'ya bir ukur, bir vadi uzanr. Constantinus'un yaptrd surlar bu vadinin hemen batsnda, Zeyrek-Horhor taraflarnda uzanyordu.

SURLAR Roma mparatorluu fazla bymt. mparator, eitli siyasi ve idari nedenlerle, bu muazzam alann ikiye blnmesine karar verdi. Bu durumda, douda, Roma'dan geri kalmayacak yeni bir bakent gerekiyordu. Constantinus nce Troya'y canlandrmay dnd. Klasik ada Troya'nn, lyada ile srdrlen byk bir prestiji vard. Ama fiziksel olarak, stanbul'un imknlarna sahip deildi. mparator herhalde bunun farkna vararak stanbul'da karar kld. Constantinus, S 330'da Yeni Roma olacak yeni bakentinin "kurdelesini kesmiti". Bunu yle bir paradoks izledi; yer seiminde Constantinus uzak grl davranmt; ehrin ok ksa zamanda hzla bymesi bunu kantlad. yle ki, 413'te, II. Teodosios zamannda, drdnc, yani bugn varolan kara surlarnn yaplmas gerekti. Demek ki, Constantinus, suru yaptrd yeri semekte eit derecede uzak grl olamamt. Askeri bakmdan en nemli olan bu kesimdi. Deniz, baka antik kentlerde olduu gibi, ehri koruyordu. Burada surla deniz arasnda zellikle dar bir ky eridi brakld iin, gemiyle yaklamak, asker karmak, merdiven dikmek hi kolay deildi. Bizansllar Halic'in azn ayrca bir zincirle kapatyor, gemilerin oradan ieri girmesini nlyorlard. Onun iinde Hali ve Marmara kylar boyunca surlarn ok gl olmas iin almadlar, tek duvarla yetindiler. Ama kara surlar hi byle deildi. Burada saldrya hazrlanan dman nce on metre kadar derinlii, yirmi metre kadar da genilii olan bir hendekle

karlayordu. Hendein arkasnda birka metrelik bir ilk duvar vard. Bunu anca, d surlara geliyordu; kalnl iki metre, ykseklii sekiz buuk metre olan bir sur duvar. D duvarda 96 bur yaplmt. Bunlar genellikle drt keli kulelerdi. ve d duvar arasnda "peribolos" denilen, 15-20 metre genilikte bir mesafe kalyordu. duvarn kalnl be metre, ykseklii on iki metreydi. Yirmi metreyi bulan 96 bur da burada dikilmiti. Bu kulelerin alt ve st katlar arasnda balant yoktu. Zemindekiler depo veya kou olarak kullanlyor, st kata surdan geiliyordu. Surlarda birok kap vard ve bunlar ikiye ayrlyordu: kamusal ka-plar, askeri kaplar. Birinciler, bar zamannda halkn girip kt ehir kaplaryd; ikinciler dar geit vermeyen, kuatma srasnda askerlerin sura yaylmak iin kulland kaplard. Dethier, Teodosios'un bu surlarda sekiz Got cohortunu (Roma ordusunda, bir lejyonun onda birini oluturan, be alt yz kiilik birlik) grevlendirdiini, bunun iin de sekiz askeri kap yapldn ileri srer. "Deuteron", "Triton", "Hebdomon" gibi say belirten askeri kap adlaryla bu iddiasn destekler. Ona gre yedi tane de sivil ya da kamusal kap vardr. ehrin giri ve kn saptayan bu kamusal kap-lar tarih boyunca gzergh belirleyerek nemli bir rol oynadlar. Kara surlarn, bugn grdmz haliyle Teodosios'un yaptn sylemitim. O zaman iin banda Vali Antemios vard. Daha sonra, tam da Attilann ordular ehre yaklarken, bir depremde bu surlarn byk ksm ykld. O zaman, Vali Cyrius Konstantinos yklan surlar onard gibi, d kaleyi de yaptrd. Mavi, yeil, krmz ve beyazlar bu faaliyette canla bala yer aldlar. ki ayda surlar tamamland ve Attila Konstantinopolis'i kuatmaktan vazgeerek batya gitti. Sonu olarak, fazla benzeri olmayan, son derece salam ve dayankl surlard bunlar. Nitekim, bin yl aan bir sre boyunca stanbul surlar yalnzca iki kere alabildi (pek ok kere kuatld halde): 1204 Latin igali ve 1453. stelik, birinci fetih biraz hileli bir srele, zayf Hali surlarndan gereklemi, son fetih srasnda ise sava koullar ciddi biimde deimi, top ana girilmiti. 1453'te, yaylan ve genileyen slam mparatorluu, kendi topraklarnn iinde kalan son bamsz Hristi-yan cebini ortadan kaldrd. Ksa bir sre sonra, 1492'de, Hristiyan dnya iinde kalan son bamsz slam cebi, Granada, benzer bir ekilde son buldu. Top, antikite ve ortaa boyunca bir yaama mant ve temeli bulabilen bamsz ehirler olgusunu ortadan kaldrd, bir kere daha, Roma gibi geni "teritoriyal" imparatorluklar ana geildi. Geri ksa zaman sonra bunun da isel zayflklar ortaya kacak, gelecein egemenliine aday grnen Osmanl ve spanyol devletleri Kuzey Atlas lkeleri nnde gerileyecekti. Ama bu dnem bir sre devam etti. Osmanllar, stanbul'u aldklar tarihte, stanbul'un ok ilerilerine zaten gitmilerdi, daha da gideceklerdi. Birka yzyl boyunca, bir dman kuvvetinin bakenti tehdit etmesi sz konusu olmad. Bu an-lamda ilk ciddi tehlike Ruslarla "93 Harbi" diye bilinen 1878 savanda yaand. O tarihte de zaten "sur", askeri nemini kaybetmiti. Byle olunca, birka onarm giriimi dnda, surlar genellikle ihmal edildi; gene de, ilk yapllarnn salaml bu surlarn byk bir ksmn bugne kadar yaatt.

Daha ok da kara surlarnn dayand grlyor. Hali ok ilek bir ticari liman olduu iin gidi gelie engel karan surlarn yava yava ortadan kalktn tahmin edebiliriz. "Tahtakale"nin dorusu "taht- kale", yani "kale alt" olsa gerektir. Kale kalmam, ama ad yayor. Marmara surlarnn nemli bir ksm da, 19. yzylda, demiryolu yaplrken ykld. Surlar olduka geni bir alan evreledii iin btn bu mesafeyi bir gnde dolamak aa yukar imknszdr. Ayrca ben bu blmde sura ok yakn olan baka ilgin yaplar da anlatyorum. Kara surlar ayr bir gezi olarak bir gnde gezilebilir. br ksmlar, belki baka semtlerle birletirilebilir. Halic'in iki kpr arasnda kalan ksmnda surun hibir izi kalmamtr; tek istisna, iindeki mezardan tr korunan, Baba Cafer Klesi'dir (bunu arlar Blgesi'nde anlatyorum.) MARMARA SURLARI Eminn'nden Sarayburnu'na kadar da sur parasna rastlanmaz. Ancak Sarayburnu'ndan sonra, Topkap Saray'nn eteklerinde sur paralar grnmeye balar. Bu noktadan, kara surlarnn balad noktaya kadar olanlara "Marmara Surlar" denir. Bu surlarn toplam uzunluu (Sarayburnu Mermer Kule aras) 8260 metreydi. Ky boyunca yrrken, ilk corafyaclardan Piri Reis'in bu yakn-larda dikilen heykelinin evresinde, kimi rl olduu iin kolay seilmeyen, kimi halen ak baz kaplar gryoruz. Bu kaplar daha ok halkn deniz kysna inebilmesi iin almt. Heykelin ilerisinde, duvar biraz bakalar, baz oyuklar, farkl sslemeler grlr. Dikkat edilmezse kolayca gzden kaacak bu blmn iinde imdi tamamen harap bir Bizans kilisesi vardr: Hristos Filantropus. Bunun iine dar bir oyuktan geilerek girilir ve ortal grmek iin kuvvetli bir fener gereklidir. (Yaknlarda burada ksmi bir restorasyon yapld, ama o zamandan beri gidip son durumu gremedim.) Kilisenin az ilerisinde, surlarn nnde knt yaparak duran birka stunlu (ve daha ak renk) bir kemer vardr. Buras, Topkap Saray'nn d kklerinden olan, Davut Aa'nn ina ettii ncili Kk'n tabandr. Padiahlar arasnda bu kk en fazla III. Murat sevmi ve vaktinin ounu burada geirir olmutu. Gsteri yapan gemilerin top atyla svalar dklp camlar krlnca gzleri yaarp saraya dnm, birka gn sonra da lmt. Surlarn bu blmnde bulunan ve buradan ieri uzanan nemli bir Bizans yaps Mangana Saray'yd. Buradan Mozaik Mzesi nlerine kadar geni alanda kaz yaplmas durumunda, birok ilgin kalntlarn ortaya kaca tahmin ediliyor. ncili Kk'n yarm kilometre kadar ilerisinde Marmara Surlarnn en salam kalm kaplarndan Ahrkap'ya gelinir. Ad, Topkap Saray'nn ahrlarnn bu evrede bulunmasna baldr (Bizans saray-nn ahrlarnn da burada olduu biliniyor). nl Ahrkap Feneri, bir deniz kazasndan sonra, III. Osman zamannda yaptrlmt.

Ahrkapnn hemen yannda ad "Karma Sen" olan geleneksel meyhane, onun da ilerisinde modern Kalyon Oteli yer alyor ve ayr zevk veya keselere hizmet veriyor. Daha ileride Kprl ailesinin eski kona da imdi lokanta halin-de. Sur boyunca yola devam ederken bir sre sonra duvarda yeni bir deiiklik gze arpar. Burada hayli uzun bir balkonun dayanaklar ve bu balkona ald grlen ssl kap vardr. Buras Teodosios'un yaptrd, ustinianos'un onarp genilettii, zamannda grenlerin hametini byk bir hayranlkla anlatt Bizans mparatorluk (Bukoleon) Sarayndan bugne gelebilmi tek kalntdr. Saray, Latin igali srasnda iyice harap olmu ve bir daha kullanlmamt. Temsil ettii koskoca tarihin yan sra bu perianl, Fatih Mehmet'i de hznlendirmiti. Sarayn ykntlarna bakarak, Sadi'nin Afrasiyab'n artk rmcek alaryla rl olan saray stne beytini tekrarlad anlatlr. KK AYASOFYA Bukoleon'un bu kalntsnn hemen ilerisinde, sarayn zel limannn olduu blgeye geliyoruz. Kk bir girinti olan (ve tamamen dolan) bu limanda, imdi Arkeoloji Mzesi'nde bulunan iki aslan heykelinden tr Porta Leonis adyla anlan kapdan ieri, saraya geiliyordu, imparator, saltanat kayna bu limanda binerek kentin eitli yerlerine denizden gidiyordu. Bir depremde ktkten sonra kap Trkler tarafndan "atlad-kap" diye adlandrld. Baka bir iddiaya gre de, fetihten az sonra burada yaad bilinen "atlad Kasm" adl birinin adnn bozulmu eklidir bu. Gene buralarda, "faros" (fener) diye anlan bir sur burcu vard: Bizans'n kalelerden kalelere ate ve dumanla verilen tehlike sinyallerinin son menziliydi bu kule; dou tarafndan yaklaan dman ordusu hakknda verilen duman iareti en son buraya ulard. Ayn ad tayan, sa'dan kald-na inanlan kutsal eyalarn sakland kilise, 1204 Latin igalinde yok oldu.

Plan 3. Kk Ayasofya (Sergios ve Bakhos kilisesi) Devam ediyoruz; ehre giren yolun karsna geip yryoruz; birazdan, surlarn iinde kiliseden evrildii fark edilen bir cami gryoruz. Amacmz surlar kefetmek de olsa, buradan ieriye ksa bir sapma yapmakta yarar var. lkin, Kk Ayasofya'ya (plan Ayasofya'y andrd iin Trkler bu ad vermiti) ya da eski adyla Sergios ve Bakhos Kilisesi'ne bakalm. Bu kilise de ustinianos'un imar dnemi eserlerindendir ve 527'de, yani asl Ayasofya'dan birka yl nce yaptrlmtr. Dethier bu kiliseyi ustinianos'un kars Teodorann yaptrdn sylyor. Ama bir baka yaygn efsaneye gre ustinianos, mparator Anastasios'a kar bir suikast komplosuna girimi ya da

giritii iddia edilmi. O srada bu iki aziz imparatora ryasnda onun susuz olduunu sylemiler ve bylece ustinianos idamdan kurtulmu. ustinianos bu kiliseyi yaparak azizlere krann dile getirmi. ustinianos'un temsil ettii parlama, Bizans tarihinde ksa bir Rnesans gibi olmu, herhalde dnemin mimarlarn da etkilemi ve onlar yeni yeni planlar aramaya tevik etmiti. Sergios ve Bakhos ilgin bir plana sahiptir. Kareye yakn bir dikdrtgen zerine oturan bir sekizgene dayanan deiik bir kubbesi vardr. Sekizgen, aralarnda ikier stun bulunan sekiz payeden oluur. Bunlarn stne oturan drt kemer ve drt yarm kubbe, Rstem Paa ve daha sonra Edirne'deki Selimiye camileri hakknda ilgin bir fikir verir gibidir. Alt katta, stunlarla d duvarlar arasnda bir eit ambtlatuar biimlenir. st katta da geni, gzel bir galeri vardr. Stunlar pembe ve yeil, somaki mermerdendir. Yapld zaman btn duvarlarn ok gzel mermerler ve ayrca mozaiklerle kapl olduunu biliyoruz. Stunlarn zerindeki st galeri boyunca Yunanca yazlar grlyor. Caminin bir kesinde, eski ada yangn sndrmekte kullanlan, "tulumba'" dediimiz aletin bir rnei vard, imdi buradan alnp baka yere gtrlm. Yangn knca tulumbaclar bu sand srklarla srtlarna alr, yalnayak koarak yangn yerine gelir ve aletin iki ucundaki kollara basarak hortumla su skarlard. in tuhaf, bize ok "Trk ii" gelen bu ilkel itfaiye aracn, Mslman olarak Davud Gerek adn alan bir Fransz kefetmiti. Kk Ayasofya'nn nndeki medrese avlusu, 16. yzyl banda kiliseyi camiye eviren Kap Aas Hseyin Aann eseridir ve bugn baz ok yoksul aileleri barndrmaktadr. Caminin, girie gre solun-daki trbe de bu Hseyin Aanndr. Caminin biraz ilerisindeki ardakl Hamam'n da ayn kiinin yaptrm olmas muhtemeldir. Bunun olduka eski bir hamam olduu ve daha eski bir Bizans hamamnn zemini stne kurulduu bilim adamlarnca ileri srlmt. Ne var ki, Trkiye'de tarihi yapy koruma bilincinin hi gelimedii bir dnemde hamam zel mlk haline geldi ve Bizans'tan kald dnlen mermer deme tamamen ortadan kalkt. SOKOLLU CAM Hamamn nnden yukar uzanan yokuu trmandmzda bir camiye ve klliyesine geliyoruz: Sokollu Camii. Buras, Sleyman'dan balayarak padiaha sadrazamlk yapan, Osmanl tarihinin en byk devlet adamlarndan, Srp asll Sokollu Mehmet Paa'nn adna kars tarafndan yaptrlmtr ve Mimar Sinan'n en gzel eserlerinden biridir. Klliyenin giri kapsna gelmek iin biraz sola doru yrmek gerekiyor. Birka ayr keden baklnca, bu binay bu kadar dik bir yokua yerletirmenin de bal bana bir maharet olduu anlalyor. Sinan, her zamanki gibi, topografk glkleri estetik etkiye evirmeyi baarm. Aada kalan giri kapsndan yukar trmandka, adm adm olgunlaan perspektif bunun bir kant. Merdivenin sonunda, medrese odalaryla evrili avluya geliyoruz. Merdivenin stn, medrese dershanesi olan genie odasnn rttn burada anlyoruz. Ortada gzel bir adrvan var.

Cami, kareye yakn bir dikdrtgen. Bunun stndeki altgene otu-ruyor kubbe. Bu kubbeyi de drt kk yarm kubbe evreliyor ve destekliyor, ama bunlar drt duvarda deil, drt kede yan yana du-ruyor ve bylece cami de enine geniliyor. Giri ve karsndaki mihrap duvarlarnda ise kemerler var. Caminin zgn plannn verdii ll mekn duygusu, klasik dnemin son derece gzel znik ini-leriyle destekleniyor. Egemen renk, turkuvaz. Biri mihrapta olmak zere, Hacer-l Esved'in baz paralar da var bu camide. Giri tarafndaki orijinal kalem ileri de gzel. Btnyle, stanbul'da grlebilecek en gzel camilerden biri Sokollu. Caminin alan iinde, kuzeydou kesindeki Helvac Camii'ni Kanuni'nin helvacbas skender Aa yaptrmt. imdi minaresinin ve baz duvarlarn yknts duruyor. Sokollu Camii'nin kuzeyinde Mehmet Paa Yokuu'nda, 17. yzyl sonunda yaplan zbekler Tekkesi'ni -ama epey harap halde- grrz. Giriin stnde minaresi duran bu binann sanda ve solunda dervi hcreleri vardr. lgin ve grlmeye deer bir binadr. Uur Tanyeli, klliyenin gneyinde yer alan adada, Sokollu ailesinden Lala Mehmet Paa saraynn bulunduunu ileri sryor ve bu blokun gney tarafndaki, imdi dkkn olarak kullanlan tonozlu duvarn, sarayn zemin duvar olduunu sylyor.

Plan 4. Sokollu Mehmet Paa Klliyesi KADIRGA Sokollu Camii giriinin nnden tekrar aaya inerek Kadrga Meydan'na varrz. Buras, adnn da ima ettii gibi, bir limand. Bizans zamannda ehrin Marmara kylarndaki irili ufakl girintiler liman haline getirilmiti. Gemiciliin daha sonraki teknolojik gelime seyrinde temelde krekle yryen kk tekneler (ektiriler, kadrgalar vb.) yerlerini byk yelkenlilere braknca bu kk limanlar pratik olmaktan kt ve terk edildi. Zamanla dolarak bugnk hallerine geldiler; eitli yeni ilevler yklenen dz alanlar. Kadrga Meydan ve bitiiindeki, denize daha yakn, Cinci (Cndi) Meydan, 1950'lere kadar stanbul'un balca bayram yerleriydi. Karagzcler, tuluatlar, cambazhaneler buraya gelirdi. Meydann dou ucunda karlkl iki kk kahve vardr. Bunlar eskiden, Kk Ayasofya'da tulumbalarn grdmz tu-lumbaclarn devam ettii kahvelerdi. imdi sala bir tarzda st kapatlan havuzlu alan eskiden baheydi ve daha sevimliydi. Oradaki, Abdlmecit zamanndan kalma karakol da benzerleri gibi sevimli bir binadr. Kar srada, ilk yapl ta Bayezid zamanna uzanan ama bugne kadar eitli onarmlardan geen Kadrga Hamam vardr. Caddeden bat ynne ilerlerken, solda, bir taraay andran drt ke kk bir bina grlr. Bu, Esma Sultan (18. yzylda, III. Ahmet'in kz)

namazgahdr. Namazgah, genellikle yol stnde olanlarn namazlarn vakit kaybetmeden klmalar iin yaplan bir akhava ibadethanesidir. Surii stanbul'da bunlardan yalnzca bu rnek kalmtr. Yapnn altndaki musluklarn banda abdest alnr ve merdivenden taraay andran st kata klarak namaz klnr. Meydann gneybat ucundan denize doru inen dar sokaklara girildiinde, Marmara surlarnn bir blmyle daha karlarz. Bu surlarn imdiki deniz kysndan bir hayli ieride olmas, yukarda deindiim kk limanlardan bir bakasnn kysnda olduumuzu bize gsterir; bugn Kumkap adyla tannan semt o zamanlar Kontoskalion adyla tannan limand. Bu surlarn kemerleri iinde imdi kck, hayli mtevaz evler duruyor. Yeniden Kadrga Caddesi'ne ktmzda, yolun sanda olduka byk bir Rum Ortodoks kilisesi grlr; Ayia Kiryaki Kilise vakfnn dkknlar caddede sralanr. Onlarn stndeki ykseltide kilise vardr (kar srada da, imdi kullanlmayan eski okul binas). Osmanllar stanbul'u fethettikten sonra, kubbeyi camilere zg bir mimari e saym ve gayrimslimlerin ibadethanelerinde kubbe kul-lanlmasn istememilerdi. Bu nedenle, ancak 19. yzyl sonlarnda -Tanzimat Ferman ve onu izleyen hukuki dzenlemeler sonucunda- Hristiyanlar da yeniden kubbe yapmaya baladlar. Aya Kiryaki bu dnemin erken rneklerinden biridir. Mimar Tiadis'tir. Aya Kiryaki'nin biraz ilerisinde, onunla ayn zamanda yaplm bir baka gzel Ortodoks kilisesi, Panayia Elpida var. Geen yzyl so-nunda, KumkapGedikpaa arasnda oturan ve deniz tarafindakileri daha zengin olan Rumlar tarafndan ayn zamanda yaptrlm iki kili-se. zenli, gzel yaplar. Ermeniler'in Surp Harutyun Kilisesi de Aya Kiryaki'nin karsna den sokaklar iinde. KUMKAPI Kumkap yaknlara kadar, ahalisinin ou Rum ya da Ermeni olan bir balk semtiydi. Bu gemiten bugne, belirli bir mimarinin ayakta kalabilmi -bazlar olduka gzel- konut rnekleri, Rum ve Ermeni kiliseleri, bir de stanbul'un en gelikin "orta snf" balk tavernalar kald. stanbul tavernaclnn son "klasiklerinden" bazlar iz brakmadan kayboldu (Minas, Yorgo), bazlarnn ocuklar aile mesleini srdryor ("Kr" Agop'tan Hayko), bazlar da hl hayatta ("amur" evket, demitim son baskda. Ama bugn hayatta olduunu sylediklerimi de kaybettiimizi rendim). Ama imdi Kumkap batan aa meyhane; Paris'teki Moufftarde gibi, kendilerine zg kiilii olan, ok sayda insana lezzetli meze ve balklarla ho vakit geinebilen ve "ticari turizm"i "otantizm'le olduka iyi dengeleyebilen bir blge. Demiryolu kprsnn altndan geerek yeniden kyya kabiliriz (burada eski kk dalgakranyla eski Kumkap Liman ortadan kalkt, imdi bunu evreleyen ok daha geni dalgakranla yeni liman ve balk hali vardr). Ya da, Kumkap tren istasyonundan sonra kalntlar grlmeye balayan deniz surlarna paralel giden i sokaklardan batya doru yolumuza devam edebiliriz. Burada, baz ok eski Rum evleri de -imdi genellikle depo haline getirilmigrebiliriz.

Kumkap'y izleyen Nianca semtinde, arapnel Soka'nda, Ermeni Gregoryen Patrikhanesi ve kiliseleri var. Bizansllar, bakentlerinde kayda deer bir Ermeni nfus barnmasna imkn vermemilerdi. Onun iin bu dnemde Ermeniler, Galata gibi tam da ehir ii saylmayan yerlere yerlemilerdi. Fatih Mehmet stanbul'u ele geirince ehirde nfusun son derece azaldn grd ve impara-torluunun her blgesinden Trk-Mslman ya da gayrimslim nfusu yeni bakentine yerlemeye tevik etti. Tevik yetmezse zorlad da. Bylece yemden canlanmaya balayan ehre gelenler arasnda birok Ermeni de vard. Alt yerden geldikleri iin "Alt Cemaat" diye anlrlard. Bu sonradan "Oniki Cemaat"e ykseldi. Fatih, Rum Ortodoks Patriiyle uzun uzun grp anlat ve bylece dnya Ortodokslarnn ekumenik patrii Osmanl bakentinde ruhani grevini yapmaya balad. Benzer bir ilemi, Fatih, devletinin nemli cemaatlerinden Ermenilerle de gerekletirmek zere, iyi tand Bursa Piskoposu Hovakim'i de stanbul'a ard ve 1461'de onu stanbul Ermeni Gregoryen Patrii yapt. Ancak Gregoryen kilise rgtlenmesi farkl olduu ve merkezi Ermenistan'da, Erivan yaknndaki Emiadzin'de bulunduu iin, stanbul patrii, nemli bir kii olmakla birlikte, Ortodoks patrii ya da papa gibi "tek" otorite olmad. lk Ermeni Patriklii Samatya'da kurulmutu (bunu o blgede greceiz). 17. yzyl ortalarnda Kumkap-Nianca'ya tand ve orada kald. Patrikhane binas, 19. yzyln gzel ahap binalarndan biridir. Kar srada, yan yana ina edilmi (son olarak 1913'te) kilise ve iki apel vardr. Ortadaki, en byk kilise, Surp Asdvadzadzin (yani Meryem Ana), Patrikhane kilisesi olarak kullanlmaktadr. Alt katndaki ayazmadan, burann Bizans dneminde Ortodokslara ait olduu kantlanr. Ermeni cemaatinin 19. yzyl byklerinden, II Mahmut'un ok sevdii maliyeci Kazaz Artin'in mezar ve heykeli de buradadr. Kumkap'dan batya yrdmzde Yenikap'ya geliyoruz. Burada eskiyi hatrlatan hemen hemen hibir ey yok (19. yzyldan kalma Rum Ortodoks Ayios Teodoros Kilisesi ile kyya ok yakn Surp Tateos Ermeni Kilisesini saymazsak). Zaten ok eski deil, nk buras da Bizans dneminde Marmara kysndaki en geni liman olan Elefterios ya da Teodosios limanyd. Eski ehrin tek akarsuyu Lykos buradan denize dklrd. Bu limanlar nemlerini kaybettikten sonra, Lykos burann dolmasna katkda bulundu (sonra kendisi de kuruyup yok oldu). Akarsu alvyonuyla dolan yerlerde verimli toprak olur. Nitekim bu blge (Langa-Vlanga) uzun zaman stanbul'a kaliteli sebze yetitirdi. Sonra bostanlar da yerlerini beton bloklara braktlar. Arada tek tk kalm birka kk bostan hl grlebiliyor. NARLIKAPI Ky eridi boyunca Samatya'ya yaklatka samzda surlar yeniden yer yer belirmeye balyor, bazen de solumuza geerek kynn eski izgisini gsteriyorlar. Eski Samatya Kaps artk yok, ama onun imdi tren istasyonunun altndaki geitle ayn yerde olduunu tahmin etmek g deil, nk ierideki sokaklar buraya akyor.

Samatya Kaps'yla Yedikule arasnda, ayakta kalm tek byk kap, Narlkap. Bizans dneminin nemli dini merkezlerinden Studios Manastr ve Ayios oannis Kilisesi buraya ok yakn; imparatorlarn bazen buray ziyaret etmek iin denizden geldikleri ve o zaman bu kapy kullandklar biliniyor. Samatya bamsz bir gezi gerektiren bir semt olduu iin biz imdilik ieri girmeyelim, kapya adn veren nar aalarn hayal etmeye alarak Yedikule'ye doru devam edelim. (Narlkap'ya gelmeden hemen nce olduka yeni yaplm Surp Hovhannes Ermeni Kilisesi var). ok gemeden ehrin bitimine geliyoruz. Burada Marmara surlar bitiyor, kara surlar dik bir ayla kuzeye doru kvrlyor. Solda, kyda, karayolu alnca surlardan koparak tek bana kalm bir kule var: Mermer Kule. Surlar burada ke yapyor; ancak, kulenin iinde bol miktarda mermer kullanldna gre, belli ki buras sadece askeri anlamda ilevsel bir yap olarak dnlmemi; imparatorun bir ura da bu kule olabilir. Andreasyan, Eremya elebi'nin kitab iin yazd notlarnda, daha sonra hapishane olarak kullanldn yazyor. YEDKULE Mermer Kule'yi grdkten sonra, 5632 metre boyunca uzanan Kara Surlar'nn yanndan yrmeye balyor ve ok gemeden Yedikule'ye geliyoruz. Burada kara trafiinin iledii grece dar bir kapdan ehir iine giriliyor. Kapnn i tarafnda, kemerin stne, ift bal Bizans Kartal kabartmas ilenmi. Yedikule kaps buras. Ama Yedikule kalesinin iinde, ok daha grkemli bir baka kap var. imdi kalenin bir paras haline gelen bu kapy 390 ylnda I. Theodosius yaptrmtr. O zaman bu, ehir dnda, bir zafer tak olarak ina ettirilmi, daha sonra, II. Teodosios bugne kalan yeni surlar yaptrnca, sur kaplarndan biri haline gelmitir. En atafatl kap bu olduu iin zafer kazanan imparator ve komutanlar seferden dnlerinde ehre bu kapdan girerlerdi. Son olarak 1261'de Mihail Paleologos, ehrin Latin Hallarndan geri alnmasyla, beyaz at zerinde bu taktan geerek ehre dnmt. Bizansllarn Porta Aurea (Altn Kap) diye adlandrd bu takta kemerli kap var; ortada olan en yksek. Hepsinin stnde Herakles'in, Prometheus'un vb. heykelleri varm. Kapnn nnde duvarlar fazla yksek olmayan bir kale knts ve onunla tak arasnda imdi ot brm bir kk avlu var. Kaplar, herhalde sonraki dnemlerde, savunmada gedik yaratmamalar iin rlmler. Duvarlarda eitli ha vb. kabartmalar seilebiliyor. Avlunun ortasnda fazla derin olmayan bir kuyu var. Fetihten sonra Trkler surlarn bu blgesine, ehrin iinden yeni duvarlar ve kuleler ekleyerek bamsz bir kale yaptlar. "Yedikule", bu kalenin addr. Fatih balangta hazinenin nemli bir ksmn bu kaleye yerletirdi. Ama daha sonra hazinenin sarayda, sultann yan banda durmas daha uygun grld. Bundan byle Yedikule bir zin-dan olarak, daha ok da siyasi kimlikli kiilerin kapatld bir hapishane olarak kullanlmaya baland. Gnmzde Yedikule bir mzedir. Kale iinde, muhafzlar iin yaplm caminin yalnzca minaresinin kalnts grlyor. Ondan ok daha sonra yaplan amfiteatr da, ehrin bu blgesinde tiyatroya merak uyandrmann

glklerinden olsa gerek, neredeyse cami kadar haraplam. Hapishanenin ac anlarn mzede grebiliyorsunuz. rnein, bir ekilde padiahn fkesini eken yabanc eliler buraya hapsediliyordu. Aralarnda Rusya'dan Obrestov, Fransa'dan Pangueville ile Ruffn gibi diplomatlar olduu biliniyor. Kule duvarlarnda bunlardan bazlarnn taa kazd zgrlk vglerini hl grmek mmkn. Yedikule'yle ilgili en karanlk anlar 17. yzyl balarnda ksa bir saltanat sren II. Osman'dan (Gen Osman) kalmadr. Reform giriimlerine kzan yenieriler onu tahttan indirdiler, epey hakaret ve epey eziyetle ksa sre burada kapal tutulduktan sonra ldrld. Bu olay daha sonraki birok Osmanl padiahnn korkulu ryas oldu. Osman'n kapatld kck hcre, sur tarafndaki byk, drt ke kulelerden birinin iinde, bugn de grlebiliyor. Burada, alt katta, ayrca idam mahalli de var. Kesilen kelle zemindeki delikten aa atlr, oradaki su yolu denize baland iin birka gne kadar kelle denize kavuurmu. Gnmz koullarnda, kylarda, naylon torba ve patlcan kabuu trnden yabanc nesnelerin denizi kirletmesine zlyor ve kirlenme ncesi zaman zlemle anyoruz. O zamanlarda da "yabanc madde"nin bu trlsne rastlama ihtimali aklmza pek gelmiyor - gene de, imdi soyulan patlcan o zaman kesilen kelleden fazla miktarda olmal.

BELGRAD KAPISI Surlarn Osmanl dneminde ihmal edildiine deinmitim. Ancak, 1984-89 arasnda stanbul Belediye Bakan, askeri deil turistik gerekelerle surlarn olduka byk bir ksmn restore ettirdi -yle ki, Trkler 20. yzylda sur yapan tek ulus olarak da tarihe geebilirler. Bu restorasyon sonrasnda bu alanlara biraz "oyuncak kale" havas geldi. imdi umudumuz, bu duvarlarn mmkn olduu kadar abuk eskiyerek bu havadan kurtulmas. Yedikule'den sonra, restorasyonun en youn olduu- nk en ykk yer burasyd- Belgrad Kaps'na (Ksilokerkos) geliyoruz. Sylentiye gre buras, sadece ieriden surlara kmak zere yaplan askeri kaplardan biriyken, Osmanl dneminde alm ve kamusal kap olmu. Sleyman, Belgrad' fethettikten sonra yannda getirdii esnaf burada yerletirdii iin kap bu ad alm. Surun biraz ierisinde Panayia Belgradiu Kilisesi'nin kalnts var. Bunun da, Kanuni'nin buraya yerletirdii Srplar iin yapld sylenmitir. SLVRKAPI Bundan sonra gelen Silivrikap, ad stnde, Silivri (Silimbrius) yolunun balangcyd. Dolaysyla kaplar bazan da uzandklar yne gre adlandrlyordu (Edirnekap da byledir). Silivrikap'ya yakndaki Balkl Ayazmasnn kaynana atfla "Peges" de deniyordu. Latin igali, bu kapnn gizlice almasyla ieri giren komutan Aleksios Strategapulos tarafndan sona erdirilmiti.

Buraya gelmiken kk bir gezintiyi gze almal ve kapnn karsndaki dar yoldan ilerleyerek Balkl kompleksine bir gz atmal. Burada imdi olduka yeni bir kilise ve manastr binas var, ama buras fetih ncesinin nemli bir dini merkeziydi. Bir mucizeyle bulunan ve daha sonralar da eitli mucizelere yol aan bir ayazmadan ileri geliyordu nemi. Gen bir adam olan Leon, yal bir kre rastlar. Kr, ondan su ister. Leon, bir ses iitir. Ses, suyun yerini betimler ve ihtiyarn gzne srmesini emreder. Bunu yapnca, adamn gzleri alr. Ses, Leon'a imparator olacan da sylemitir; bu da gerekleir ve Leon, bu hikyeye pek de uymayan "Katil" lakapl imparator olur. O zaman bu ayazmay yaptrr. Daha sonraki bir efsaneye gre Fatih'in kuatmas srasnda bir kei bu manastrda, tavada balk kzartrken, ehre girildii haberi gelmi. Kei buna inanmam, "u kzaran balklar canlanmadka byle bir eye inanmam," demi. Bunun zerine balklar tavadan srayp ayazmann havuzuna atlamlar. Kilise avlusuna girince ilk dikkat eken ey, avluya denmi Yu-nanca yazl mezar talar oluyor. Yol amak iin istimlak edilen bir mezarlktan bu talar Balkl'daki din adamlar alp getirmi ve buraya demiler. lgin olan, Trke kelimelerin Yunan alfabesiyle yazlm olmas. Mezarlk, Konya-Kayseri evresinde yaayan, yazda Yunan alfabesini kullandklar halde Trke konuan ve fetihten ksa zaman sonra stanbul'a gelip zellikle Samatya'ya yerleen Karamanl Rumlarn mezarl. (Karamanlis'in ad da buradan gelir). yle r-nekler var: Pederim Kastand Sanatm Kundurac hretim Mibah Senesi 1879 Vademiz tamam ya da Mevludum Kayseri vefat... imdi hak yolunda geldi bir seyran... Hamd olsun Rabbiye mezar... Kilise narteksinin dndaki bir baka avluda grece yakn zamanlarda lm Fener patriklerinin ve baz zengin stanbul Rumlarnn olduka gsterili mezarlar bulunuyor. Balkl kompleksinin evresi, buralarda hep olduu gibi, mezarlk dolu; Rum, Ermeni, Trk mezarlklar var. Greko-Romen ehircilik, nekropolisi ehir ve sur dna karrd (akropolisi en yksek tepeye kurarken); Trkler de bu deti devam ettirdiler. Balkl Ermeni mezarlnda da, bu sefer Ermeni alfabesiyle Trke yaztlar vardr. Pamukciyan'n aktardklarndan biri yle: "Bakman cemi bearetlen/Mezarmn gelmeyince bana" (Sorguu Agop). tapna/Anamazlar halimden/Ta

Surun bu ksm yaknlarda restore edilirken, ok eski bir mezar bulundu ve bu aile mezarnn iinden ilgin nesneler kt. Ne yazk ki, bu kadar yeni bulunan bir mezar bile define avclarnn saldrlarndan korunamad. Silivrikap'nn, Dalan dneminde imdi olduu ekilde restore edilmeden nce daha sevimli bir hali vard. Kapya dardan bakldnda, solda, irin bir kahve duruyordu. Kapdan girer girmez, gene solda, st teneke kapl, duvara yaslanm, kk ahap bir ev vard. Cumbasnda bir yal kadn oturur ve gelen geeni fkeli fkeli szerdi. Yeni yaplan yaplar, yannda olduklar tarihi binalardan gl grnmyor, tersine ona yaslanyor ve snyorlarsa, bu beni tedirgin etmiyor. Tarihle iice yaamann bir biimi olarak, houma da gidiyor bazan. imdi o kahve ile o ev yok, ama sur iinde, gene Dalan zamannda yapmna balanan ve surlarla uyum salamalarna hibir imkn olmayan apartman kuleleri var. stanbul belediye bakanlarnn ne demek istediini anlamak bazen ok g. ki de ermi ya da yar-ermi mezar var burada (aslnda kaplarla ermiler arasnda bir iliki olmal, nk bu kaplarn her birinde en az bir yatr ya da ermi ya da sahabe mezar var). Soldaki, sur stnde oturup dururken IV. Murad'n Badad' fethettiini sezivermi. Ama bu "malum olma" pek de hayrl olmam, nk oturduu yerden aa atlayp can vermi. Sadaki ise "Fatih'in askerlerinden Elekli Dede" olarak tantlyor. Gelgelelim, ikisi de 17. yzylda yaam Evliya elebi ile Eremya baka bir hikye anlatyorlar: "Elekli Divanesi dilsiz bir divane idi. Elekden baka bir ey yemezdi... elei krarak enberin atp gerisini helva gibi azn kprdeterek yedikten sonra emi mestini szp safa iderdi" (Evliya elebi). "Silivri kapusunun dnda Elekci Dede'nin mezar bulunmaktadr. Elekci Dede hi konumazd. Daima Elek yer ve ingenelerin peinde gezerdi... Bu adamn vcudu kapkara kesilmiti, yaz ve k ana do-mas plak gezerdi" (Eremya elebi). Fatih'in olduka tuhaf bir askeri! Yola devam etmeden nce, Silivrikap'dan yz metre kadar ierideki Sinan yaps brahim Paa Camii'ne de uramak gerekir. Bu, Sinan'n erken dneminden kalma mtevaz bir camidir. Kubbe, drt kedeki tromplarla sade bir ekilde desteklenmitir. Caminin iindeki ve dndaki, laciverdin egemen olduu iniler sonradan yenilenmi olmal, nk bunlar znik'in son dnemi ve hatta Tekfur Saray inileri gibi grnyor. Minberin mermer iilii zellikle gzel. Caminin biraz ilerisinden sola doru saptmzda, cami, tekke, trbe, sebil ve emelerden oluan, Bala Klliyesi'ne gelinir. lk bina olan cami ok eskiden yaplp yklm, imdiki binalar ise 19. yzyldan kalmadr. Ahap tekke binasnn sebil ve emenin bulunduu ta cephe duvar hayli gzeldir. Tekkenin az ilerisinde, surlarda, Kalagru Kaps grnr. MEVLEVHANE KAPISI Silivrikap'y izleyen kamusal kap Mevlevihane Kaps'dr (ya da, daha sk kullanlan adla, Mevlanakap). Bu ad, sur dndaki bir Mevlevi tekkesinden

tr verilmitir. Roma-Bizans dnemindeki ad ise Region'du. D kapsndaki kitabede bu ksmlarn mparator ustinos (ustinianos'un amcas ve ondan bir nceki imparator) ile kars Sofia ve komutan Narses tarafndan (Bizans'n son "hadm" generallerinden) tamir ettirildii yazldr. Bizansllar buraya "Rus Kaps"(Roussion) da diyordu. nk 9. yzylda henz Hristiyan olmam bir Rus topluluu Eyp'e yerlemiti. Sonra ayaklanarak ehre bu kapdan olmak kaydyla girip kma hakkn elde ettiler. Komutanlar, bu hakkn kant olmak zere, kalkann kapnn stne akt. Son iki kap olduka salam kald iin i ve d kaplar, kpr gibi elerle, surun eski durumu hakknda olduka iyi fikir veriyorlar. TOPKAPI Bu kitabn ilk basksnda, Topkap evresini belirleyen otogardan ve onun yaratt kargaalktan sz etmitim. imdi yeni otogar al-maya balad ve buralar da deiecek gibi grnyor, ama kargaalk btnyle ortadan kalkmad. Bu kemekete bulmas zor ama; karayolunun kysnda, Sinan'n kk apl, zarif eserlerinden ahap Arakiyeci brahim Aa Camii grlebilir ("arakiye" Mevlevilerin giydii uzun kee klahtr). Cami ahap olduu halde naslsa eski eklini koruyabilmitir. ats, minaresi, iindeki inileri son derece gzeldir. Yeni yollar surlarn ortasndan gemi, bylece eski Topkap ve Edirnekap grece sakin evreleriyle, ayakta kalabilmilerdir. Her iki noktada da, sur iinde, ilgin antlar vardr. Topkap'da, Sinan'n en gzel camilerinden olan Kara Ahmet Paa Camii'ni grrz. Camiye, bir medrese olan avludan gireriz. Be kubbeli son cemaat yerinin orantlar, ayrca da d duvardaki inileri ok gzeldir. Kubbe, alt ayak stne oturur (drtgen iinde altgen modeli). Drt kede drt kk eyrek kubbe yer alr. Kemerler de alt byk stuna oturtulmutur. yannda galeriler vardr. meknn oranlar kusursuzdur. Ayrca btn bu mekn son derece gzel kalem ileriyle sslenmitir -zellikle mezzin mahfillerinin altndaki tahta tavanlar. Bu zellikleriyle cami stanbul'da tektir diyebiliriz. Darda, Ahmet Paanin zarif trbesiyle bir okul binas, klliyenin geri kalan parala-rdr. Kara Ahmet Paa'nn kars, Yavuz Selim'in kz olan Fatma Sultan'd. Onun az ileride yaptrd, kendi adn tayan mescit yklm, tamir edilince de zelliini kaybetmitir. Topkap'nn biraz ilerisinde, sur iinde Surp Nikoos ve Ayios Nikolaos (Aya Nikola) adnda, 19. yzyldan kalma bir Ermeni ve bir Rum kilisesi vardr. Bulunduumuz yerin biraz uzanda, Millet Caddesi stndeki otobs deposunda, imdi Manastr Mescidi adyla bilinen ve eski ad unutulmu, Bizans kilisesinden evrilme bir cami var; ok sade, apsisli dikdrtgen bir bina bu. Caddenin br tarafnda ise, minaresinde "Endlsi" imzal bir gne saati olan, ahap atl Krkba Camii (Kanuni'nin krks Ahmed emseddin Efendi yaptrm) durmaktadr. Minaresi olduka ilgintir.

EDRNEKAPI Edirnekapnn bulunduu yer, "Yedi Tepe"nin en yksek olandr (76 metre kadar). Ama buradan Topkap'ya doru toprak alalr. Bu alak ksm, bir vakitler Lykos deresinin ehre girdii yerdi. Dolaysyla kara surlar en ok burada alalr; nitekim, byk kuatmada Fatih kararghn burada kurmu ve ehre buralardan girilmiti. Lykos'un ehre girdii noktada bugn adn dolayl olarak dereden alan Sulukule bulunur. Buras, askeri kaplardan, Pempton olarak biliniyordu. Burada surun hemen iinde yerleik ingenelerin mahallesi vardr ve belirli bir trden zevklere (gbek atma ve sonras) merakl stanbullularn belli bal elence yerlerinden biridir. Nesliah Sultan burada Kurueme ya da kendi adyla anlan mtevaz bir mahalle mescidi yaptrmtr. Nesliah, II. Bayezid'in torunuydu. Sonradan tamir gren mescit 1540'tan kalmadr. narak Edirnekap'ya varrz. Bu kap Hadrianopolis'e (Edirne) giden yolun balangcdr. Bu ve gneydeki Yaldzlkap, balca Mesa'nn yaratt "Y" atalnn iki ucunun klardr. Surun ve kapnn hemen iindeki meydanlkta Sinan'n bir baka olaanst eseri olan Mihrimah Camii ykselir. Cami bir set stndedir, Avlusundaki aalar buraya bahemsi bir hava verir. Avlunun evresindeki odalar gene bir medresenin renci odalardr. Ortada gzel bir adrvan vardr; Sinan bu adrvanlar iin de hep deiik, zgn planlar yapmtr. Camiye yedi kubbeli son cemaat yerinden girilir ve gene ou Sinan eserinde olduu gibi anhr. Bu seferki fazladan zellik aydnlktr. Sinan ilk camilerinden birini gene Mihrimah Sultan iin (Sleyman'n Rokselan'dan kz) skdar'da yapmt. Sinan standartlarna gre vasat diyebileceimiz bu cami olduka karanlktr ve sanki mimar -kim bilir, belki de Mihrimah'n yaknmas stne- bu sefer her eyden nce yakalamaya almtr. Cami plan karedir; tepede drt duvardaki drt kemere oturan ve pandantiflerle desteklenen geni bir kubbe vardr. Kubbe arl yarm veya eyrek kubbelere bltrlmemi, yalnz darda drt keye destek kuleleri yaplmtr. Bylece, kemerli dz duvarlarda, baka camilerde hi grmediimiz kadar ok sayda pencereye yer kalm, bu da, deindiim aydnlk ve ferah i mekn salamtr. Ne yazk ki cami iki ciddi depremde hasar grp onarmdan geti. Bugn i mekn ssleyen kalem ileri bu nedenle olduka yeni (I. Ab-dlhamit zamanndan). Orijinal ssleme kalabilmi olsa kim bilir neye benzerdi! Bunu hayal edebilmek iin, Ahmet Paa Camii'ndeki kalem ilerini veya onlarla e dzeyde bir iilii zihinde buradaki kla yan yana getirmek gerekiyor. Klliyenin br binalarnn ou, rnein hamam, olduka harap. Grdkleri ksmi onarmlar da hi yeterli deil. Mihrimah Camii'nin biraz gneyinde Ayios Dimitrios Sarmak, Edirnekapnn biraz ilerisinde de Ayios Yeoryios (Aya Yorgi) Rum Ortodoks kiliseleri vardr. Latin igali srasnda burada bir hayaletin dolat, bunun Etius Yeoryios'un hayaleti olduu sylentisi kmt. ehri geri alan Bizansllar bu olay anmak iin burada bir kilise yap-trdlar. imdiki Ayios Yeoryios o kilisenin yerinde duruyor.

Ayios Yeoryios'tan ehir iine doru yrrken solda sar ok bizi Kariye Mzesi'ne gnderiyor. stanbul'da bir kilise iinde en iyi korunmu mozaik ve freskler burada grlr. Kilise balangta sur dnda kald iin "Khora" (Krda) adn almt. Ancak bugn grdmz bina 11. yzyldan kalmadr. Onarmlar, yandaki Parekklesion gibi eklemelerle, orijinal plan hayli deiiklie uramtr. Freskler ve mozaikler de 14. yzylda yaplmtr. KARYE MZES Btn bu resimleri gerekli sra iinde ve gerekli bilgilerle izlemek gerekir. Bu kitapta ben bu ayrntlara giremeyeceim iin, dorudan doruya Kariye'yi anlatan bir kitap alnmasn, mmknse nceden okuduktan sonra kilisenin gezilmesini neriyorum. Grece ge dnemin rn olan bu resimlerin Bizans'n daha nceki donuk, fazla stilize ve cansz resimlerinden ok farkl olduu herkese kabul edilir. Bu zellikleriyle, olamam bir Bizans rnesansnn habercisi gibidir. Kiliseyi ve fresklerle mozaikleri bu hale getiren adam, Logotet Teodoros Metohites'ti. Turing Kulb'nn bakan elik Glersoy Kariye evresinde de restorasyon almalar yrtt iin burada tamirden gemi ahap evler, bir otel, kahve ve pastaneler sevimli, keyifle yorgunluk giderecek bir evre yaratyor. Asitane adnda bir lokanta da eski Osmanl mutfana dayanan olduka iyi bir men sunuyor. Kariye'den aa inen yokuu izleyerek douya doru gidildiinde, Krk eme sokanda, eski Kastoriya sinagogunun bahe duvarla-r, n ve arka bahe kaplar grlr. erisi imdi park yeridir ve fetihten ksa sre sonra, Makedonya'nn Kasturya ehrinden gelen Yahudiler'in yapt sinagogdan hibir eser kalmamtr. Bunun gzel, mermerli bir sinagog olduu ve 1930'larda terk edilerek yok yere ykld biliniyor. Kariye'den kuzeye doru giden dar caddeye kp birka yz metre yrdmzde surlara bitiik Blaherna Saray'ndan kalan tek blm olan Tekfur Saray'na geliyoruz (Konstantinos Porfirogennetos Sara-y). Dethier buray ayrca "Hebdomon" ve "Ta Saray" adlaryla an-yor. st ak bir avluya giriyor ve ats gm, katl saraya ba-kyoruz. Giri stunlu ve drt kemerli. Onun stnde, be byk penceresiyle ikinci kat var. En st katta pencereler oalyor (yedisi avluya bakyor). Btn bu duvarlarda mermer ve tula ile eitli farkl sslemeler dikkatimizi ekiyor. Binaya dndan baktmzda, bu avlunun karsna den duvarn d yznde, aadan byyen aacn yapraklarnn ksmen rtt gzel bir balkon var. Surlara dayal tahta merdivenden kp biraz cambazlkla duvar stnden yrrseniz, surun burlarndan birinin iine girebiliyor ya da isterseniz dndan kulenin tepesine de trmanabiliyorsunuz. Buradan, ehrin bu blgesinin epey geni bir alann grebiliyor ve ortal saran irkin binalar varolmadan nce manzarann ne kadar gzel olduunu hayal edebiliyorsunuz. mparatorluklar ktkten sonra, kalntlarnn bandan nice traji-komik olay geebiliyor. Bu saray paras bir zaman Osmanl saraynn fil ve zrafa gibi hayvanlarnn kapatld yer olmu. Bir ara gizli bir genelev olarak bile alm. 18. yzylda ise, znik'te artk len inicilii canlandrmak isteyen

yeniliki Sadrazam brahim Paa burada bir ini imalathanesi kurdurmu. Kitapta sk sk deindiim "Tekfur Saray inileri"nin kayna buras. Daha yaknlarda, sonunda Boaz'da kurulan Robert College kurucusu Cyrus Hamlin bir aralk okulu burada yapmay dnm. imdi Tekfur Saray az sayda turistin ve meraklnn gelip gezdii bir yarm mze konumunda.

Plan 5. Kariye Mzesi (Khora Kilisesi) Sarayn karsnda, sral ta ve tuladan, dikdrtgen biimli, mte-vaz bir semt camisi olan Adilah Kadn Camii var. III. Mustafa'nn nc kadnyd. Tekfur Saray'nn karsndaki dar sokaklardan birinden yrynce Rum Ortodoks Panayia Haneriotissa Kilisesi'ne gelinir. Bu kk ve sevimli kiliseyi Fenerli zengin Rumlardan Hanerli Bey yaptrm. Ayia Paraskevi ayazmas buradadr. Bunun yaknnda, adn bileme-diim, bir de sinagog vard. ERKAPI Saraydan hemen sonra Teodosios surlar biter, Manuel Komnenos surlar balar (herhalde Teodosios surlar burada zayf kald iin byle bir takviyeye gerek grlmt). Komnenos surlar batya doru bir bombe yapar. Sur boyunca bazen mecburen uzaklaarak- yrdmzde, kara surlarnn son kamusal kapsna, Erikap'ya geliriz (eski ad Kaligaria). Son mparator Konstantinos'un son grnd yer bu evredir. Bizans'ta buras ayakkabc esnafnn bulunduu blgeymi. Trklerin bu kapya "Eri" demelerinin nedeni kapnn kendisinde olan bir bozukluk deildir, kapdan ieri girmeden nce yolun keskince bir dirsek yapmasdr. Bu erilik, biraz da, kapya dtan bitiik bir sahabe trbesinden ileri gelebilir. Efsanevi Kak Elmas hakkndaki yaygn hikye, onun bu evrede bulunduunu anlatr (Yenikap'da bulunduu da sylenir). Elmas imdi Topkap Mzesi'nde, 86 krat arlnda ve 48 prlantayla evrili, gzya damlas biimindedir. imdiye kadar saylan btn kaplarda -ve henz grmediimiz Leon surlarnn nnde- baz evliya mezarlar vardr. Bunlarn arasnda, zellikle sahabe (peygamberi ahsen tanm olanlar) mezarlarnn u bakmdan anlalr bir yan var: Hazret-i Muhammet'in lmnden grece ksa bir zaman sonra Araplarn stanbul kuatmalar balamt. Bu kuatmalar srasnda ehit dtne inanlan kiilerin en nemlisi de Ebu Eyyb Ensari'dir. Yalnz bu kaplarda -ve baka yerlerde, rnein Karaky'deki Yeralt Camii'nde grdmz bu gibi mezarlarn hemen hemen hepsi 19. yzyln banda, II. Mahmut'un saltanatnda kefedilmiti. Belki de bu radikal Batllamac padiah, ayn zamanda, mutaassp halka byle zararsz bir inan kanal ayor-du.

Erikap'nn dnda ve biraz gneyinde bir baka ilgin bina vardr: Krkeme Maksemi. Bizans'tan beri ime suyunun nemli bir ksm ehre buradan giriyordu. Sinan'n yapt bu bina, Belgrad Orman evresinden gelen suyun topland ve haznenin evresi boyunca sralanan krk delikten akarak ehrin eitli semtlerine gnderildii yerdir. Erikap'dan ehre girdikten iki sokak ileride sola sapnca, Rum Ortodoks Panayia Suda Kilisesi'ne gelinir. Burada, yeraltnda, ikonos-tasion'lu, mermer havuzlu, Ayia Zoni ayazmas vardr. Bizans anda buraya azl delilerin balandna dair bir hikye sylenir. Bu kapnn kule ilerisinde Komnenos surlar da biter, onlar Heraklios Surlar, daha sonra, Kara ve Hali surlarnn birletii nok-tada da Leon surlar izler. Bunlar ve Hali kysnda kalan son iki kapy (Ayakap ve Cibali Kaps) Hali blmnde anlatmann daha iyi olacan sanyorum. Kara surlar gzerghnda, bylece, yedi kamu kaps (Yedikule, Belgrad, Silivri, Mevlevihane, Topkap, Edirnekap, Erikap) ve baz askeri kaplar grdk. Surlar yer yer ok salam, yer yer harap ya da yok olmu, yer yer de yeniden yaplm durumda. Birok noktada ada hayat bu eski surlarla kaynam, baz kuleler insann aklna kolay kolay gelmeyecek ilevler iin kullanlyor. Hendek de bazen var, bazen kayboluyor, varolduu noktalarda ounlukla bostan haline gelmi. Yalnzca sur grmek biraz skc da olabilir, ama eitli noktalarda saa sola sapp ok farkl binalara gz atnca, bu monotonluk krlyor.

DVANYOYU-AKSARAY

DVANYOLU - AKSARAY Daha nceki blmde, bugnk Sultanahmet Meydan'nn Bizans ve Osmanl dnemlerinde nasl bir politik merkez olduuna deinmitim. ehrin ilk tasarmnda buras, Augusteion Meydan, setiimiz yne gre, ehre gelirken yolunuzun bittii ya da ehirden karken yolunuzun balad noktayd; Milion ta da bunu gsteriyordu. Biz bu gezimizde buradan yola kp samzda solumuzda neler olduunu grelim. Az ileride, sada, Trk Edebiyat Vakfi'na verilmi, ama giri katnda hal satlan bir bina var. Buras, Cevri Kalfa lkokulu'ydu. Cevri Kalfa Saray halayklarndan biriydi. 1808'de Kabak isyanndan sonra, II. Mahmut'un tahta kmasn nlemek isteyen IV. Mustafa taraftarlar onu sarayda ldrmek zere hcuma getiklerinde, evri Kalfa saldrganlarn yzne kzgn kl atp gen ehzadeyi dama karm, bylece hayatn kurtarmt. Mahmut padiah olunca doal

olarak Kalfa'y dllendirdi; o da, Osmanl ahlak gerei, varlnn bir ksmn cami ve okul gibi hayr kurumlar yaptrmakta kulland. Mahmut, ldnde evri Kalfa'y kendi annesi Nakidil Sultan'n trbesine gmdrerek de minnetini belirtti. ncili avu Soka ile kmaz'nn kavanda, Kaygusuz tekkesi vardr. Geen yzyln ikinci yarsnda Bolulu Kaygusuz brahim Baba tarafndan kurulmutur. Kadiri tekkesidir. BNBRDREK Solda, daha nce grdmz park ve iinde Antiohos Saraynn kalntlar var. Az ileride, kocaman ve sevimsiz Adliye Saray grl-yor. Sol kolda, Trk dostu Fransz yazarnn adn Trk imlasyla ya-atmaya alan Klodfarer (yani, Claude Farrere) Soka'na sapnca bir meydana gelinir. Meydann br ucunda, kulbemsi bir bina, Filoksenus ya da Trke adyla Binbirdirek sarncnn giriidir. (Filoksenus, Roma'dan buraya gelen senatrlerden biridir. Sarncn stnde kendine bir saray da yaptrd sanlyor). Yerebatan'dan sonra en byk kapal sarn olan Binbirdirek'te 14'er stunluk 16 sradan, toplam 224 stun vardr. Sarncn ykseklii 15 metreye yaklar; dibi imdi dolmu durumda olduuna gre, eskiden daha da yksekti (yaklak 20 metre). Bu uzunlukta yekpare ta bulunamad iin stunlar stste konulan ikier paradan oluurlar. Zaten Trke'deki adnn dorusunun, byle yaplm stun anlamna gelen "Bindir Direk" olduu sylenmitir. Sarnlardan pek holanmayan Trkler buray imalathane ve depo olarak kullanmlard. Sonradan bina boaltld. Yakn zamanlarda, iinde eitli filmler ekiliyordu (rnein talyan korku filmleri). FUAT PAA CAM Buradan kp Klodfarer'den aaya devam edildiinde, sada kk bir cami ve trbe vardr; Keecizade Fuat Paa'nndr bu binalar. Fuat Paa, Abdlaziz'in balca iki nazrndan biriydi (br de Ali Paa). Sadrazam olmad zamanlar Hariciye Nazr olurdu. Nkteleriyle nlyd. Yabanc diplomatlara dnyda en gl devletin Osmanl devleti olduunu sylemiti (herkesin "hasta adam" dedii dnemde). Gerekesi uydu: "Yllardr siz dardan, biz ieri-den, ykmaya alyoruz, hl yklmyor." Bir gn yabanclara stanbul'u gezdirirken, eski psk ahap evlerde, kem gze kar aslan Arapa "Ya Allah", "Ya Hafz" levhalarnn ne olduunu sor-duklarnda, "Bizim memleketin en byk sigorta irketidir" demiti. Gezmekte olduumuz Divanyolu'nu modern llere gre genilet-tikten sonra, "Bu caddeyi bize atlan talarla yaptk," demiti. Paann camisi ve trbesi dnemin Osmanl mimarisindeki slupsuzlamann kantdr ve kendi espri dzeyi ve niteliiyle ters orantldr. Peykhane Soka'ndan Sultanahmet'e doru yryp soldaki Babayani Soka'na saparsak, kedeki eskice, mimari bakmdan ok da ilgin olmayan baheli yap, ran Okulu'dur. Okul tamamen ran devletine baldr ve buradaki ranl ailelerin ocuklar iin almtr. Eskiden eitimi ah'a greydi, imdi de

Humeyni sonrasna gre. Buras eskiden ran Hastanesi idi. 1882'de Debistan- raniyan adyla kurulan okul Yeildirek'teki yerine smaynca buraya tand. TEODOSOS SARNICI Fuat Paa'dan ters yne yryp Piyer Loti'ye (Buras Trk dostu Fransz yazarlarnn semti) ktmzda, Eminn Belediyesi'ni gr-yoruz. Bunun Divanyolu stnde olan ksm eskiden konservatuvard ve kar kesinde Asm Paa Kona vard; Yeni Osmanllar'n mali destekisi Msrl Mustafa Paa stanbul'un ilk kulbn bu binada amt. Bir sylentiye gre konak sonradan, yukarda ad geen Fran-sz yazarlar adna bir ant yapmak zere yktrld; tabii ant da yaplmad. Bu sralarda Konservatuvar'n yerinde de Arif Paa'nn ahap kona vard. 1980'lerde konservatuvar baka yere tanp imdiki ekliyle belediye binas geniletilirken, burada olduu bilinen Teodosios Sarnc da ortaya karlp onarld. Bu da ehrin byke ve gzel sarnlarndan biridir. TRBE Ana caddeye dnelim; kar kede, yksek bir bahe duvar, onun ileri kesinde de ampir tarz geni bir trbe binas var. Bu, ilk ciddi Batllamac padiahlardan II. Mahmut'un trbesi. Ama binada ve bahede ok sayda insan yatyor. rnein Sultan Abdlaziz, deerlendirmesi hl tartmalarla dolu II. Abdlhamit (Batclara gre Kzl Sultan, Douculara gre Ulu Hakan) buradalar. Trbenin ii bir mezardan ok bir saray gibi denmi. Bahede gml daha birok nl kii var. Bir sylentiye gre, Jan Hus ve Mnzer gibi ge ortaa kyl devrimcilerin Trk benzeri eyh Bedreddin'in mezar da buradaym, ama imdi ta bulunamyor. Osmanl hanedannn, Cumhuriyet dneminde lm baz yelerinin mezarlar da burada. Ayrca, ou geen yzylda yaam birok nemli kiinin mezar da burada: Ziya Gkalp ve ayrca ttihat kurunuyla vurulan Ahmet Samim ile Hasan Fehmi buradalar; Sadullah Paa, Muallim Naci ve Ata Bey; Kbrsl Mehmet Emin ve Fethi Ahmet Paalar; Sait Halim Paa, Hidiv ve erif aileleri yeleri vb. Yaknlara kadar genellikle kapal duran bahede imdi yazn bir ak hava kahvesi hizmet veriyor. Ayn kolda, kar kede, Basn Mzesi var. Buras Safvet Paa tarafndan niversite olarak yaplm ve sonra pek ok farkl amala kullanlmtr. Mimar Fossati olabilir. KPRL KLLYES kp Beyazt'a doru birka adm daha yrynce solumuzda eski bir bina gryoruz. Buras Kprl Ktphanesi. Kprl Mehmet Paa, Osmanl devletinin zor zamanlarnda, 17. yzyln ikinci yarsnda, olduka ihtiyar olduu bir srada sadrazamla arlmt. lnceye kadar bu grevde kald ve

Osmanl llerine gre "baarl" bir sadrazam oldu. Ne var ki, bu "baar"nn nemli bir ksm uygulad youn bask ve iddetle kazanlmt. Kprl'nn ailesi (iki olu ve baka akrabalar) ondan sonra sadrazam oldular ve bir paralel hanedan gibi uzun sre Osmanl devletini ynettiler. Bu byk ailenin son nemli yelerinden biri de Trkiye Cumhuriyeti'nde ada tarihiliin olumasna nemli katklar olan ve ok partililie geite Demokrat Parti'nin kuruculuunu yapan Fuat Kprl idi. Ktphanede, bir ksm Mehmet Paa zamanndan kalma deerli el yazmalar vardr. Paa'nn mezar ve camisi ayn srada, biraz ileridedir. st ak trbe, bir halk yorumuna yol amtr: paa, yamur yasn da gazabn dindirsin diye trbesinin stn ak braktrm... Birka adm ilerideki cami de imdi ou yok olan medresenin dershanesi olarak yaplmt. Bu noktada durup yolun kar tarafna baktmzda Sar Selim'in karlarndan Nurbanu'nun yaptrd emberlita Hamam'n grrz. Buras hamam olmaktan ktktan sonra ilkin bir lokanta, sonra da giyim maazas olduu iin, soyunmaya gerek olmadan iine girebileceimiz ender hamam binalarndan biridir, ama iinde hamam hatrlatacak pek az ey kalmtr. EMBERLTA Hamamn yer ald kede, Bizans'n balca meydanlarndan birine gelmi oluruz. Buras Forum Constantinus'tur ve bugn emberlita adyla bilinen stun da vaktiyle stnde Byk Constantinus'un heykeli duran stundur. Orijinal stun daha Bizans zamanlarnda eitli felaketlere urayp onarm grm, buna Osmanl zamanlarndaki yangnlar ve onarmlar eklenmi, sonunda geriye, ayakta kalmas iin demir emberlerle takviye edilen bu rme ta stun kalmtr. Ykseklii 35 metredir. Dibinde baz ok nemli ilk Hristiyanlk kalntlarnn gml olduuna inanlrd. Eskiden, Sultanahmet'ten sonraki bu ilk forumda (oval olduu biliniyor) Senato, Praetorium ve eitli nemli binalar bulunuyor, bina saaklarn pek ok heykel sslyordu. Kar srada, imdi Darafaka sitesinin olduu yerde, Eli Han vard. Srekli elilikler kurulmadan nce geen diplomatlar burada kalrd. Ama han hi iz brakmadan yok oldu ve neye benzediini bilen yok. Bu yrede bir tr meydan hl var. Saa sapp biraz yrynce sada, gene Kprl klliyesinin bir paras olan Vezir Han'na geli-yoruz. Bu da tipik bir Trk kervansaraynn zelliklerini tayor; dikdrtgen avlu, avluyu kuatan depo ve ambarlar, geni giri kaps, buradan iki yanda ikinci kata trmanan merdivenler. Han yakn zamanlarda onarld, ama bu onarm pek uzmanca olamad. Vezir Han stanbul'daki son klasik kervansaraylardan biridir ve hayli b-yktr. Kar kede, Constantinus stununun az ilerisinde, stanbul'un en eski camilerinden biri olan Atik Ali Paa Camii'ni grrz. Ali Paa, II. Bayezid'in vezir-i azamlarndandr. Cami, fetih ncesi Osmanl cami mimarlnn zelliklerini gsterir; kubbenin rtt drtgen ve onu bir yarm kubbeyle destekleyen, arkada geni bir apsis gibi knt yapan, mihrabn bulunduu ksm. Klliyeden geriye yalnzca kar sradaki medrese kalnts kalmtr.

KLLYELER Atik Ali Paa'y ve onu izleyen, artk klasik grntlerini kaybetmi baharatlar getikten sonra, samzda gene eski bir duvar grrz. Pencerelerden ieriye baknca, otlar ve aalarn brd eski mezar talar gzmze arpar. Buras, bir trbe, bir medrese ve bir sebilden meydana gelen Koca Sinan Paa Klliyesi'dir. On alt kenarl trbe ve kedeki sebil ilgin binalardr ve Sinan'n yerini alan Davut Aann eserleridir (16. yzyl sonu). Bu klliyenin iinde ok yaknlarda bir kahve ald. Arnavut asll Sinan Paa, Yemen ve Tunus fatihi olarak tannd. Ama en nemli -ve yarm kalm- giriimi, Sapanca gl stnden Karadeniz'i Marmara'yla birletirecek bir kanal amakt. Askeri baa-rlarndan ok para biriktirmiti. Birok hayr iinin yan sra, III. Murat'n ok sevdii ncili Kk' de o yaptrd. Kar kedeki orlulu Ali Paa Klliyesi'nde de ok eskiden beri alan bir kahve var. Bu klliye 18. yzyln ilk on yl iinde yaplmtr, ama bu dnemde balayan baroktan ok klasik tarzn etkisindedir. Banisi olan Ali Paa'nn kellesi padiah emriyle vurulmu, kelle idamn gerekletii Midilli'den stanbul'a getirilip bu klliyenin mezarlna gmlmt. Binalarn ok fazla zellii yoktur, ama nargilenin hl iildii nadir yerlerden biri olan kahve, zellikle yaz ve bahar aylarnda, stanbul'un grlmeye deer renkli kelerinden biridir. Sol kolda bir klliye daha var: Kara Mustafa Paa Klliyesi. Kede de sekizgen camisi. Barok balangcnn bu rnei zellikle sekizgen oluuyla ilgin. Merzifonlu Kara Mustafa Paa, Kprl ailesinin damad ve birincisi gibi baarsz kalan ikinci Viyana kuatmasnn komutanln yrten sadrazamd ve bu baarszlk nedeniyle pek ok Osmanl sadrazam gibi o da kellesini kaybetmiti. Bu klliyenin medrese ksm, cadde stnde, imdi Fetih Cemiyeti'nin elinde. Klliyenin altnda, bir iyerinin iinde kald iin ancak bir ksm grlebilen - o da, grlebilirse- kk bir Bizans sarnc var. Klliyenin yanndaki sokaktan sola sapnca, kendimizi Gedikpaa ars'nda buluruz. Bu renkli ar, solda ikinci sokaktaki hamam gibi, adn Fatih'in Rum'dan dnme son sadrazam Gedik Ahmet Pa-a'dan (Krm ve Otranto fatihi) alr. ifte hamam, trnn stanbul'daki en eski ve gzel rneklerinden biridir. BEYAZIT VE BAYEZDYE Yeniden caddeye "dnp yolumuza devam ettiimizde, kar srada Kapalarnn kanatlarndan biri uzanr (ama nndeki bir yn kargaalkla kamufle olmu durumdadr). Az sonra Beyazt Meydan'na geliriz. Buras Bizans zamannda Forum Tauri idi (Boa Meydan). Theodosius Forumu adyla da anlan bu meydan Konstantinopolis'in en byk alanyd. Sultanahmet'te balayan Ynn kuyruu burada bir atalla kavuuyordu. ataln biri kuzeye, bugn ehzade Camiinn olduu meydana, br de bizim imdi devam edip varacamz Aksaray'a uzanyordu. Theodosius adna dikilen muazzam ant 1509'da yklmt. Baz paralar imdi Arkeoloji Mzesi'nde, bazlar da Beyazt hamamnn temelinde ya da cadde stnde grlebiliyor.

Bylece, Forum Tauri'den geriye pek bir ey kalmad. Ama 1950'lere kadar Beyazt'ta, ortasnda havuz olan, tramvaylarn gelip getii ve havuzun evresinde dnd sevimli bir meydan vard. Menderes'in stanbul'u imar ettii sralarda bu meydan durmadan alaltld, ykseltildi, bitirilemedi ve sonunda bugnk tuhaf halini ald. Bu meydanda, Fatih'in olu II. Bayezid'in camisini gryoruz. Fa-tih'in kendi antsal camii yklp yeniden onarld iin, fetih sonras Osmanl cami mimarisinin deimeden kalm ilk byk rnei budur. Osmanl devleti, stanbul'un fethiyle ciddi bir imparatorluk statsne ykselmi, Roma'dan kalma bu kente yakr azamette bir imar faaliyetine giriilmiti. Daha nce Osmanl mimarlar gerekten gzel camiler ina etmilerdi. Ama bu camilerin planlarndan, ok daha antsal binalara gemek kolay deildi. Bu bakmdan Bayezid Camii nemli bir geii temsil eder. Bu geite Ayasofya'nn model olarak kabul edilmesi de artc deildir. Ayasofya etkisi zellikle kubbenin dzenlenmesinde belli olur. Ana kubbenin dousunda ve batsndaki yarm kubbeler ayn mimari tasarmn rndr. Buna karlk, Ayasofya'daki gibi merkezi arl ok sayda stuna datmak gibi bir zm dnlmemi, sadece drt keli drt stun kullanlmtr. Daha sonraki Osmanl cami mimarisi bu yntemi srdrr ve merkezi mekn geniletir. Bu zellikleriyle Bayezid Camii Osmanl mimarisinin gelimesinde ok nemli bir admdr. Mimarnn kim olduu konusu bugn de tam bir kesinlik kazanmamakla birlikte, Semavi Eyice, Yakubah bin Sultanah olduunu sylemektedir. Orta kap, kubbe ve mihraptaki yazlar nemli bir hattat olan eyh Hamdullah yazmt. Bayezid Klliyesinn eitli binalar evrede dalmtr. Medrese meydann ortasnda tek bana duruyor ve imdi hat sanatnn sergi-lendii bir mze olarak kullanlyor. Kuzey tarafndaki gzel imaret ve doudaki eski sbyan mektebi, hepsi de gnmzde ktphane olarak kullanlyor. Sbyan mektebi herhalde ehirde trnn en eskisi. Adnda hi byk harf yazmayarak bir eit "oriental" e.e.cummings olan hakk tark us'un kitaplar armaan edilerek ald iin onun adn tayor.

Plan 6. Bayezid Camii Trbeyle cami arasndaki ar da, sahaflarn hl arlkta olduu bir kitaplar ars (Daha nceleri, sahaflar Kapalar iindeyken, Hakkklar ars olarak kullanlyordu). Bylece, Bayezid Klliyesinn aa yukar btn eleri okuma urayla ilgili. Arkadaki kfeki tandan sekizgen trbede Bayezid, yanndakilerden birinde kz Seluk Hatun, brnde de Tanzimat'n veziri Byk Reit Paa, yatyor. Bayezid mezarnn Eyp'te olmasn istemi, ama onu devirerek tahta kan olu Yavuz bu istee kulak asmamt. Caminin yanndaki, yal ve kocaman kestanenin (nedense hep nar denir) glgesi altnda yaylan ak hava kahvesi, uzun yllardr kardaki niversitenin hoca ve rencilerinin bir numaral ura ol-mutur.

NVERSTE BNALARI Bugnk stanbul niversitesi binas 19. yzylda Harbiye Nezareti olarak yaplmt. Benzeri binalar gibi slupsuz ve gsterili bir binadr bu. Daha nce deindiim Ali ve Fuat Paa'larn konaklar da hemen bu civarda, imdiki niversite bahesine yakndlar. Bunlar Osmanl'da ta ve kagir zel konutlarn ender rnekleri arasndayd. Kanuninin sadrazam brahim Paa'dan bu dneme kadar muhtemelen hibir paann kona Ali Paa'nnki kadar grkemli olmamt. lmnden sonra, zaten Abdlaziz'in armaan olan kane devlete dnd; ancak, Ali Paa'nn kz Rukiye Hanm da kona babasnn yaptrdn ve sonra yok pahasna ellerinden alndn sylemiti. Bir sre, Abdl-mecit'in kz Fatma Sultan, sonra Abdlaziz'in kzlar Nazime ve Saliha Sultanlar kona kulland. Daha sonra da bina Harbiye Nezareti'ne verildi ve Erkn- Harbiye Dairesi haline getirildi. Byle kullanlrken yand. Fotoraflar da olduu halde, d duvarlardan bir kabuk halinde yllarca onarlmadan durdu ve 1950'lerde ykld; yerinde, imdi orada grlen biimsiz hanlar yapld. Ali Paa'nn, Caalolu'nda grdmz Fuat Paa Camii'ne benzer camii burada yapld ve o bugne kadar kald. Bu cami de sekiz kelidir; zemin katnda girii ve sebili grlr, camiye merdivenle klr. Barborininin yapt syle-nen bu bina da ayn yangnda yanm, ama 1952'de restore edilmitir. Fuat Paa'nn Takvimhane Caddesinin Beyazt'a bakan kesindeki konann da kark bir hikyesi vardr. Abdlaziz ona da bir konak yaptrmak istiyor, ama Fuat Paa hazine skntya girmesin diye reddediyordu. Sonunda konak yapld, ama Fransz mimar Bourgeois'nn yapt konak daha paa iine tanmadan msadere edildi. nk bir akam nce Abdlaziz; Beyazt'ta Yusuf Kmil Paa ile Zeynep Hanm'n (Edebiyat Fakltesinin yerinde olan) konana iftara gitmi, Fuat Paa'y da oraya armt. Paa'nn gecikerek gelmesi baz yanl yorumlara yol at ve padiah armaann geri ald. Bunun stne Fuat Paa "Eski msadere usul devam m ediyor?" diyerek istifa etti. O zaman padiah kona geri verdi; Fuat Paa kabul etmedi vb. ok gemeden Fuat Paa tedavi iin Fransa'ya gitti ve ld. Bina nce Maliye Nezareti oldu. imdiki Eczaclk Fakltesi binasdr. BEYAZIT KULES niversite bahesinde, II. Mahmut'un 1828'de nl Ermeni mimar ailesi Balyanlar'a yaptrd Beyazt Kulesi bulunur. Bu ve kar kydaki Galata Kulesi yangn kuleleri olarak kullanlyordu. Aa yukar btn konutlar ahap olan stanbul'da yangn bir numaral felaketti. Bir noktada balayan yangn uygun rzgr buldu mu ok ksa zamanda yaylr, yzlerce, bazen binlerce ev yanp kl olurdu. ehrin sert rzgr poyraz olduu iin zellikle kuzeyden balayan yangnlar ok can yakard. Yangn zamannda grmek ve o alarn teknolojisiyle abuk yetiip sndrmek ok nemliydi ve bu yzden yangn kuleleri de vazgeilmez yaplard. Bu yrede daha nce varolan ahap yangn kulesi bir yangnda yand iin(!) bugnk 50 metrelik kule tatan yapld.

Beyazt kulesinde hl itfaiyeciler var ve iine girmek iin izin almak gerekiyor. Onca basama trmanmay baaran kiinin dl de benzersiz bir stanbul manzaras oluyor. "Eski ahap yangn kulesi" akla Yenierileri getiriyor. nk bu ocak varolduu srece yangn sndrmeden onlar sorumlu olmulard ve stanbul'da Yenieri odalar (klalar) bu blgede, Beyazt-ehzadeba arasnda toplanyordu. Trklerin fetihten sonra ina ettikleri ilk saray (Eski Saray) da bu noktadayd. O saraydan bugne hibir iz kalmamtr. Bayezidiye evresinden yeniden caddeye dndmzde, yolda antik dnemden kalm eitli talar, mermer stun paralar gryoruz. Bunlar teknik anlamda Bizans'tan da nceki dnemin Roma mparatoru Theodosius'un forumundan bugne kalabilmi paralar. Burada, Bayezid Medresesi'ni getikten sonra, Fen ve Edebiyat fakltelerinin binalarna gelmeden hemen nce, artk kullanlmayan byk bir hamam gryoruz. Bu Bayezid Hamam'dr, ama orada alan Patrona Halil adl tellkn Lale Devrini sona erdiren Patrona isyannn (1730) nderi olmasndan sonra, Patrona Hamam adyla da anlr. III. Ahmet ve Sadrazam Nevehirli brahim Paa'nn balattklar Lale Devri, Osmanl tarihinin ilk bilinli Batllama giriimi saylabilir. Bu dnemin slahat abalar gsterili bir dekadan tketimle i ie gemi, bu da bir halk isyanna yol amt. Hamamn yanndaki dar sokakta biraz yrynce samzda, imdi Trkiyat Enstits olan Hasan Paa Medresesi'ni grrz. Bu da 18. yzyln ilk yarsnda yaplm gzel, ferah bir medrese binasdr. SMKEHANE Kar srada, ayn Hasan Paa'nn bir de ihan var. Bu ve onun hemen yanndaki (Sultanahmet'e daha yakn olan) Simkehane, 1950'lerde caddenin geniletilmesi iin ksmen ykldktan sonra, gene ksmen restore edilerek bugnk hallerine getirildiler. Simkehane ehirdeki en eski Trk yaplarndan biridir; fetihten sonra, darphane olarak ina edilmi, ama hazine ve darphane ksa sre sonra -herhalde daha gvenli olsun diye- Topkap Saray'na tannca, Simkehane (simli iplik erilen yer) haline gelmiti. Bugnlerde simin yerini s-prgenin ald gzleniyor. Balkhane Nazr Ali Rza Bey'den, burada, Simkehane Emininin her yl ulema ve eyhleri davet edip avluda ota kurduunu, ziyafetten sonra mevld okunduunu, ayrca, Sleymaniyenn Tiryaki ars'ndaki altn varak esnafnn da 18. yzylda buraya tandn reniyoruz. Buradan Aksaray'a doa yrrken kar srada Fen ve Edebiyat fakltelerine bir gz atabiliriz; bu kadar uzaktan bakmak bence yeterli. 1940'lardaki NaziFaist mimarln Trkiye'ye yansmasnn rneklerinden biridir bu bina. Yerinde daha nceleri Kmil Paann Msrl kars Zeynep Hanm'n (Zeynep Kmil ifti) kona vard. RAGIP PAA KTPHANES

Ayn srada bir blok kadar daha yrynce solumuzda Koca Ragp Paa Ktphanesi'ni grrz. Baz medreselerdeki gibi bir dershanenin altndaki kapdan geerek ktphanenin avlusuna girilir. Bu dershane bir sbyan mektebi olarak yaplmt. Ktphane, gzel bir bahenin ortasnda drt keli bir binadr. Drt stuna oturtulmu bir kubbesi vardr. Binann iinde kitaplar ortadaki tun parmaklklar iinde ko-runmutur. Okuma yerleri duvarlar boyunca dzenlenmitir. Duvarlar, herhalde Tekfur Saray dneminin de sonrasna rastlayan ve olduka ak Avrupa etkileri gsteren (eer dpedz ithal deillerse) inilerle kaplanmtr. Ktphaneyi yaptran Ragp Paa, Osmanl tarihinin en kltrl ve zarif sadrazamlardan biriydi. Devlet ilerinde baarl olmutu, ama ayn zamanda iyi bir airdi. Dnemin kadn airi Fitnat Hanmla ak, ayrca, nkteleriyle nl Hamet'le dostluu, sadrazamn zengin kiiliinin ho cephelerindendir. 18. yzyl, ilk kamu kitaplklarnn yaplmaya baland dnemdir. ki blok daha yryp sola ve blok sonra da saa saparsak, imdi cami olarak restore edilmi bir Bizans kilisesine geliriz. Mirelaion Kilisesi son derece yksek bir kripta stne ina edilmitir. Kriptann yksekliinden tr, cami olduunda (15. yzylda, Mesih Paa tarafndan) Bodrum Camii adn almtr. Zamanla harabelemiken, 1980'lerde yeniden restorasyon grd. Yunan ha tipinde bir kilisedir ve herhalde 10. ya da 11. yzyllardan kalmadr. Bu noktada, kilise gibi kolayca grlr olmayan bir baka bina, bir Rotunda var. Bu ok daha eski. Bizans henz Roma iken, 5. yzylda yaplm bir bina. Ne iin yapld hl kesinlikle bilinmiyor, ama bitirilemedii anlalyor. 10. yzylda mparator Romanos Lekapenos, bu bitmemi binann stn kapatarak zerine artk varolmayan bir saray yaptrd. Mirelaion Kilisesi'ni de o zaman ina ettirdi. Yaknlarda bu Rotunda bir eit restorasyondan geti, imdi bir ar olarak kullanlyor. Restorasyonun yeterlilii tartlabilir, ama byle olmas ne olsa daha iyi, nk onarmdan nce ayc ingenelerin bu Rotunda'y bir ay oteli olarak kulland da oluyordu. LLEL Yeniden caddeye dndmzde, karda Merit Oteli'ni gryoruz. Yzyl banda kan bir yangndan sonra, dnemin nemli mimarla-rndan Kemalettin Bey'in yapt tek tip apartmanlar grubudur bu (1920'lerin banda). Trkiyenn ilk "sosyal konut" rnekleri ara-sndadr. "Harikzedeler" adyla bilinirdi. 1980'lerde binalar restore edilerek otel haline getirildi. Hemen bir sonraki kede Laleli Camii'ni grrz. Bu cami, az nce grdmz Ragp Paa Ktphanesi gibi, Mehmet Tahir Aa'nn eseridir. Paa da, aa da, 18. yzyl sonundaki saltanat (1757-74) srasnda mtevaz bir "rnesans" yaratmaya alan III. Mustafa d-neminin ileri gelen insanlaryd. Bu padiah bir yandan devlet ve toplum yapsn slah etmeye alrken bir yandan da imar faaliyetine nem vermiti. Yzyl bandan, "Lale Devri" diye bilinen yllardan beri Osmanllar bir "Batllama" abasna girmilerdi. Olduka yzeysel kalan bu abann mimarideki sonucu Barok slubun egemenlemesiydi. te Mehmet Tahir Aa bu tarzn en baarl temsilcilerinden biridir, Laleli Camii de sevimli rneklerden biri.

Klasik dnem Osmanl mimarlar yapnn ana elerine ynelmiler, kitleyle, arlklarnn dalm teknikleriyle ilgi-lenmilerdir. Barokta ilgi ayrntlara, sslemelere, eksantrik holuklara kayd. Bu cami, mimarlk tarihi srecindeki bu deiimi, bu gei aamasn rneklemek iin yaplm gibidir. Bir kere, caminin altnda bir ar vardr; tonozlu dkknlar, koridorlar, ortada da havuzlu bir kahve. Ancak bu bodrum balangta byle ar olarak tasarlanmam, zamanla varl da unutulmutu. 1950'lerde cadde kazlrken ortaya karld ve ar haline getirildi. Tahir Aa bu bodrumla koskoca caminin arln ne kadar ustaca dattn kantlamaya alr gibidir. Cami genie bir avlu iinde ve yksekte-dir. Baka baz eserleri gibi buna da merdivenle klr. Yanlarda ss amac nde gelen galeriler vardr. Hnkr mahfiline ykselen padiah girii bu dnem camilerinde hep olduu gibi ok zenilerek yaplmtr. Sekiz dayanakl caminin ii de alabildiine ssldr. Klliyeden bugne sebil, imaret ve padiahn trbesi kalmtr. III. Mustafa daha nce skdar'da annesi iin bir cami yaptrm, halk, yapld semtten tr buna "Ayazma Camii" demiti. Bunu kendisi iin yaptrd, ama yaknndaki Lleli Baba Trbesi yznden ona da "Lleli Camii" dendi. Padiahn bu duruma zld ve "ki hayrat yaptrdk, birini suya brn de Veli'ye kaptrdk," dedii anlatlr. Camiyle Ramada arasndaki sokaa girip biraz yrynce, solda, dar bir sokaktan girilen Ta Han'a ya da br adyla ukur eme Han'na geliriz. Bu da Tahir Aa'nn bir eseridir ve onun sevimli ek-santrikliinin zelliklerini tar. Bu hann odalarnda Tahir Aa sanki simetrinin mimarla yakmayan bir ilke olduunu kantlamaya a-lmtr. Ta Han'dan geri dnp caddeye geri geldiimizde, bu blgede kalan baka bir tarihi eser yoktur. Aksaray meydann ve buradaki birka binay sonraki blme brakyorum.

EMNN-CAALOLU Eminn ile Karaky arasnda uzanan bugnk kpr, burada yaplm olan drdnc kprdr. Kpr kendisi byle deimekle birlikte, ad her zaman "Galata Kprs" diye bilindi. Bu ad kprnn birletirdii iki yakadan birine bir ncelik vermektedir. ster kprnn varlndan ncelikle Galata sorumlu olsun, ister kpr ncelikle "Galata'ya gemek" iin nemli olsun, sonuta Galata'nn bir ayrcal var. Bu ayrcalk gerekten vard; Osmanl toplumu Batllamaya alyor, deiiyordu. Dnyadaki "Bat", stanbul'da, "Kuzey"deydi; yani, Halic'in kuzey yakasnda. Saray, 19. yzylda Batllamaya karar verince, Topkap'dan Dolmabahe'ye tand ve bu birka kilometrelik yer deiimi, lkeyi ve bakenti bir uygarlk yrngesinden bir bakasna tad. Hali'te kpr yapma fikri ok eskiden beri vard ve bunu yapmak teknik olarak mmknd. Leonardo da Vincinn bile Hali Kprs iin eskizler yapt bilinir.

Ne var ki, ehrin can damar olan liman, kpryle kapanmak durumunda kalacakt. Bu nedenle, stanbullular, yzyllarca, sandalla yetindiler. Ama, 19. yzylda, ortasndan alabilen, bylece, gemilerin Hali iine girmelerini engellemeyen kpr yapmak mmkn olunca, stanbul'un "iki yakasn bir araya getirme" ii somutlat. lk yaplan kpr Galata deil, Unkapan'dr; 1836'da, II. Mahmut zamannda buraya ahap bir kpr yapld ve ad Hayratiye kondu. Unkapan, Hali'te ticari limann bittii yerdir. Karaky-Eminn arasndaki ilk kpr, gene ahap olarak, 1845'te yapld. Yenilenen, deien bu kprler arasnda, stanbul halknn en fazla yaknlk duyduu, hayatnn paras sayd kpr, 1912'den 1992'deki yangna kadar alan Galata Kprs'dr. Balk lokantalar, kahveleri, balk tutanlar ve baka birok zellikleriyle bu kpr bir kiilik olarak varolmutu. Modern an ulam koullarnda, kpr gibi aralar, ncelikle ilevsellikleriyle varolur. rnein, son yaplan kpr, en azndan imdilik, yerine getirdii ilevin tesinde herhangi bir karaktere sahip deil. Oysa yanan Galata Kprs yalnz stnden geilen deil, stnde yaanan bir meknd ve ehir folklorunun paras haline gel-miti. EMNN-CAALOLU Kprlerin yaplmas, 19. yzyln ikinci yarsnda, stanbul'un organik btnln glendirdi. Avrupa kapitalizmini daha dorudan temsil eden Galata ile prekapitalist zellikleri daha belirgin olan Eminn blgesini birletirdi. Galata'da iyeri altran yabanclar, Levantenler ve gayrimslim aznlklarn ou Beyolu blgesinde yayordu. Dnyann en eski ve -en ksametrolarndan olan Tnel (1875'te, Londra'dan bir iki yl sonra ald) i merkezi ile yaama alan arasnda gidi gelii kolaylatrd. Bundan sonra Beyolu ksa srede Avrupa tarz apartmanlarla dolarken Taksim tesindeki alanlar, ili, Nianta ve Tatavla, yani Kurtulu da youn yerleime ald. Bylece, ana ulam ynleri deiti. Kprler yaplmadan nce ana yollar doubat ekseninde uzanrken, kpr sonrasnda kuzey-gney akslar belirleyici oldu. Ayn yllarda (1870'ler) balayan tramvay ulamda ciddi bir devrim yaratt. Gene ayn tarihlerde, Galata Kprs, kenarna kurulan iskelelerle, deniz trafiinin de merkezi haline geldi. Kadky'e, Adalar'a, Boaz'a ve Halic'in ilerine gidip gelmeye balayan yeni buharl vapurlarn hareket noktas burasyd. Zamanla bu iskeleler oalnca, kprden ayrlarak Eminn ve Karaky'n rhtmlarna yayldlar. Abdlaziz zamannda yaplan demiryolu da Sirkeci'ye kadar geldii iin, Eminn, modernleen stanbul'un byk ulam merkezi haline geldi. (Yakn zamana kadar byk stanbul Hali de tarihi yarmadada, iki kpr arasndaki alan kaplyor ve blgeye tanmas zor bir yk yklyordu). Dolaysyla bugn grdmz haliyle Eminn, geen yzyl ortasnda balayan kentsel modernleme srecinin durmadan deiim geiren rndr. Dorusu, insan Eminn'nn yle yz elli yllk tarihini gznde canlandrmaya alnca, ba dnyor. nce uzun bir sre, her ey buraya

ylm, buradan dalm. 1950'lerden sonraki yeni srete ise ehri desantralize etmek, bu arada Eminn'nn ykn hafifletmek iin urayoruz. Bu ba dnmesinden kurtulmak iin ok eski, asude zamanlara dnelim. Bizans dneminde bu blgede ve karsndaki Karaky'de Yahudiler yerlemiti. Bizans Yahudileri, Karaim kolundan geliyorlard. Bu kolun Trk kkenli olduu genellikle kabul grr. "Karaky" adnn aslnn "Karai Ky" olduu sylenir ki, akla yakn bir tezdir. Fetihten sonra stanbul'un ilk "apartman"larnn Eminn'nde Yahudiler tarafndan ina edildiini biliyoruz. Yerleim younlap ev yapacak arsa bulunamaynca, normal olarak en fazla ya da drt katl olan klasik binalar yerine, alt yedi katl ahap evler yaplm. Bu bina tipine "Yahudhane" ad verilmi. 17. yzylda bu blgede imdiki Yeni Caminn yaplmasna karar verilince, semt halkn oluturan Yahudiler de Hasky'e gnderildi. Yrede, Arpa Emini Soka'nda, eski bir havra, uzun zaman lokanta olarak (Ege Lokantas) kullanlmt. Sonra bu havra, zerine yaplan Denizcilik Bankas binasnn iinde kalarak kayboldu, (imdi de baka bir bankann ubesi). YEN CAM Eminn Meydan'ndaki antsal Yeni Caminn tarihinde Osmanl hanedannn iki ilgin valide sultan rol oynamtr. Camiyi yapma kararn veren, Kanuni Sleyman'n torunu III. Murat'n kars ve on-dan sonra tahta kan III. Mehmet'in annesi Venedik asll Safiye Sul-tan'd (Bafo). Safiye Sultan camiyi zamann bata gelen mimar Davut Aa'ya smarlad. Sinan'n yannda kalfalktan yetien Davut Aa yapma baladktan ksa sre sonra lnce, Dalg Ahmet avu ii devrald. Ama bu sefer de padiah III. Mehmet ld. Bu sonuncu lmn fnans dzeyinde anlam daha ciddiydi. Camiye devam edilemedi, bu arada Safiye Sultan'n kendisi de bu lml dnyay terketti. Elli ksur yl sonra, bu sefer IV. Mehmet'in annesi Turhan Sultan, yarm kalm camiyi tamamlamaya karar verdi ve bylece, 1663'te, Yeni Cami, ba mimar Hac Mustafa Aa'nn abasyla ehrin belli bal antlar arasna katld. stanbul gibi bir ehirde, sadece yz ksur yllk bir yapya "Yeni" demek herhalde normaldir. Bu byklkte bir camiyi denizin bu kadar yaknnda yapmak, zellikle temellerde ciddi bir mhendislik gerektiriyordu. Bu yzden cami bir ykselti zerine oturtulmutur. Yapld tarihte Osmanl mimarisinin parlak klasik dnemi oktan bitmiti. Buna ramen Yeni Cami eski gelenein birok olumlu zelliini srdrebilmitir. Dolay-syla "byk gelenek" iinde yaplm son byk apl cami olduunu syleyebiliriz. Plan, Sinan'n ehzade'de, Mehmet Aa'nn Sultanahmet'te uygulad plandan farkl deildir. Drt fil ayana oturan kubbe, drt yanndan drt yarm kubbe ile evrilmitir ve kelerde de birer kk kubbe vardr. Bunlar biraz yksek tutulduu iin cami piramidi andrr bir biimde ykselir ya da tersinden sylendiinde, ana kubbenin b-yk kavisinden daha kk kubbelere inen kavisler olduka diktir. Drtgen plan, sade ama olduka kusursuz bir simetri yaratt iin Sinan'dan sonra eitli mimarlar bunu tercih etmiti. mekn,

mavi ve yeil inilerin yan sra kalem iiyle ssldr, ama inicilikte znik-'in parlak dnemi artk gerilerde kalmtr; buradakiler ancak 17. yzyl sonu apnda iyi rneklerdir. Kare avlusu ve ortasndaki sekizgen adrvan, er erefeli minareler, u sralar bir "El Sanatlar Mzesi" haline getirilmeye allan, cami duvarna bitiik olan Hnkr Kasr (onun ii de inilidir) ve buradaki kemerli geit, kedeki muvakkithane, ana binay ssleyen ilgin yan yaplardr. Klliyenin baka binalar zamanla yklp yok olmutur. emeleri ve birok padiahn gmld trbeleri ise duruyor. Turhan Sultan'n kendisine yaptrd trbede I. Mahmut'un annesi Saliha Sultan'n da mezar var. Ayrca, IV. Mehmet, II. Mustafa, III. Ahmet, I. Mahmut, III. Osman ve V. Murat burada gml. Bitiiinde, daha sonra yaplan Havatin (Hatunlar) ve Cedid Havarin trbelerinde birok padiah kars ve ocuu yatyor.

Plan 7. Yeni Cami ve Msr ars: 1. Hnkr Kasr, 2. Cami, 3. Trbe, 4. Bahe, 5. Msr ars Klliyenin en nemli binas phesiz Msr ars'dr. inde yze yakn dkkn bulunan bu arastada Kahire'den gelen mallar ve zellikle baharat satlrd. "L" biiminde olan arda, iki ataln kesitii yerde, lonca vaizinin ahap krss grlyor. Msr ars, ne kadar azalm olsalar da, hl birok baharatnn i yapt bir yer. Geleneksel tipte mezeciler de var arda. Bu ba-kmdan, ncelikle besin stne kurulu bir al veri merkeziydi, doudan gelen baharat Msr stnden buraya getirildii iin bu ad almt; ama son yllarda giyim kuama ynelik maazalar gittike oalyor. Binann dnda da karakteristik al veri merkezleri var; rnein, Lnin iki atal arasnda ehrin balca iek pazar yer alyor. Burada, ayrca, ev hayvanlar da satlr. Batya bakan kanatta manav, peynirci gibi yiyecek dkknlarnn yan sra ehrin balca balk pazarlarndan biri bulunuyor. Ana giriin stnde, en iyi geleneksel lokantalardan Pandeli var. Eminn blgesi yakn zamanlara kadar nemli bir i merkeziydi (karsndaki Galata gibi). Bu durum, en iyi lokantalarn da burada toplanmasn tevik etmitir. Borsa, Konyal, Ege ve stanbul lokantalar bunlarn banda gelir. Ancak, son yirmi yldr byk apl iler, iyerleri ehrin kuzeyine, Mecidiyeky ve telerine kayd ve Eminn de eski nemini kaybetti. Bu, geleneksel lokantalar da etkiledi; bazlar toptan kapand, bazlar baka yerlere tand, deiti. Trkiye'de modernleme abas, zellikle Cunhuriyet'ten sonra iyice radikalleti ve bunun bir sonucu da gelenekle ciddi bir kopukluk domas oldu. Bu kopukluk, doal olarak, hayatn her alannda gzlenir; konunun bu noktasnda, yeme ime alanndaki duruma ksaca deineceim. Geleneksel Trk mutfann birok zellii de unutulan gemiin baka ele-riyle birlikte kaybolup gitti. Bu arada, toplumun geleneinden en az kopan kesiminin, esnaf

ve sanatkr gibi, kk i sahipleri olduu sylenebilir. Bunun da, gastronomi alannda, yle bir sonucu var; modern hayatn kstlamalar sonucu evlerde geleneksel yemek unutulurken, esnafn youn olduu blgelerde, "ar lokantas" denilen, ou olduka kk lokantalar, bu gelenei iyi kt srdrebilen yerler olarak kaldlar. Bylece, "lokantaya gidip ev yemei yemek" gibi tuhaf bir alkanlk edindik. Eminn ve Caalolu evresinde bu genel duruma uygun pek ok lokanta vardr. Yeni Caminin yaknnda, denize arkamz verdiimizde solda ka-lan bir cami daha var: II, Mahmut'un yaptrd Hidayet Camii. Ancak, imdiki yap, onun yerine, II. Abdlhamit zamannda ve mimar Vallaury tarafndan yapld. Olduka sevimsiz bir tarz olduu syle-nebilir.

ABDLHAMT KLLYES Yeni Caminin arkasndaki sokaktan douya doru yrdmzde, Borsa'nn (ve eski Borsa lokantasnn) bulunduu aralkta, Yldz Dede Hamam'n grrz. Yldz Dedenin Fatih'in mneccimi olduuna ve fethin tarihini nceden bildiine dair hikyeler vardr. Ayrca, bu hamamn bulunduu yerde daha nceleri bir sinagog bulunduu sylenir. Ancak, imdiki hamam 18. yzyl balarnda yaplmtr. Aslnda bu sradaki Hac Bekir hakknda da birka ey sylememek olmaz. Bu eker reticisi kurum 1777'den beri Bahekap'da i yapyor. eitli geleneksel ekerleriyle, her trl gelenein unutulduu bugnk toplumumuzda, Hac Bekir varln srdrebiliyor. (Yalnz bu dkknnda verilen "demirhindi" erbeti de Hindistan'n tamarind baharndan adn alr.) Caddede yrmeye devam ettiimizde, samzda bir trbe gryoruz: I. Abdlhamit'in trbesi. 18. yzyl sonlarnda yaayan Abdlhamit talihsiz bir padiaht. nk banda bulunduu yorgun imparatorluk, bu yllarda birbirini izleyen Rus savalaryla baa kamam, Abdlhamit de, saltanat srasnda en fazla toprak kaybedilen padiahlardan biri olarak tarihe gemiti. Zaten bu dertler ve skntlardan bunalarak ld sylenir. I. Abdlhamit'le ilgili, kantlanmam bir iddia vardr. Kars Nakidil Sultan'n, Napoleon'un kars Josephine'in kuzeni, Aimee Dubuc de Rivery olduu sylenir. Cezayir korsanlarna tutsak olmu ve sonunda Osmanl sarayna kadar gelmi, Abdlhamit ona fena hal-de abay yakm. Aimee, sonuna kadar, iinden Hristiyan kalm. Hatta olu II. Mahmut lm deinde ona bir Katolik rahip getirmi. Belki de btn bu hikye Batllama politikasn radikal bir biimde balatan ve muhafazakrlarn o zamandan beri "gvur padiah" gibi grd Mahmut'u aklamak iin uydurulmu bir efsanedir. Zaten hikyenin eitli ayrntlar ve tarihleri pek tutmaz, ama bu konuda bir roman yazld ve yakn zamanlarda bir de film evrildi. Abdlhamit, en grkemli hayr eseri olan camisini Beylerbeyi'nde yaptrmt. Ama trbesi ve medresesi Eminn'nde. Burada, bu klliyenin baka binalar, yolun solundaki IV. Vakf Han yaplrken yolun tkanmamas iin ykld. Yalnz sebili, Ayasofya ile Glhane girii arasndaki Zeynep Sultan Camiinin kesine

tanarak yeniden monte edildi. Trbeye gelirken yan sra yrdmz dkknlar da onun arsndayd. Hayratn bu dankl, sanki bu kederli padiahn kanlmaz baarszlklarla dolu saltanatn simgeliyor. Trbeden saa saparak yrdmzde, az sonra Byk Postane ile karlayoruz. Bu bina, yzyl banda, Posta-Telgraf Nezareti olarak ina edilmiti. Az nce grdmz Vakf Han'n mimar Kemalettin Bey ve bu binann mimar Vedat Tek, yzyl banda eser veren Ulusal Mimari akmnn nde gelen temsilcileridir. Byk Pos-tanenin arkasnda, gene ayn dnemin ve alamn mimarlarndan Muzaffer Bey'in yapt Hobyar Mescidi 'ni gryoruz. Bu caddede, yani Air Efendi'de, imdi Trkiye Han adn alan eski Milli Reasrans Han var. Rum mimar Kyriakides'in eseri olan bu bina tipik eklektik bir tarzdadr. Air Efendi Caddesi'nde batya doru yrrsek, yolun sonunda, caddeye adn veren Air Efendi Ktphanesi'ni (1741) grrz. Artk ktphane deil. Burada bulunan, Hatice Sultan'n yeni cami klliyesinin imdiye kalmayan hamamndan tr bu semte Sultanhamam denir. Postane'den sola doru yrynce birka adm sonra Ankara Cadde -si'ne ularz. Karda, Sirkeci Gar grlr. Demiryolu Almanlar tarafndan, Sultan Abdlaziz zamannda yaplmt. Orient Express'in de son dura olan gar binasn Alman mimar Tachmund, eklektik bir slupla (baz "Trk" elerini de katarak), 1890'da ina etti. Garn yanndaki Muradiye Caddesi'nde imdi bfe olarak kullanlan Muradiye sebili var. Bunu, trbesi Eyp'te olan Mirimiran Mehmet Paa yaptrm, sonra V. Murat tamir ettirmiti (1876). BAB-I AL Ankara Caddesi'nden yukar trmanrken, solumuzda dar bir sokak iinde eski bir yapnn kalnts grnyor. stanbul gibi eski ehirlerin ilgin bir zelliinin kant bu yap. Tarih ve koruma bilincinin olmad alarda, insanlar yeni ihtiyalara gre eski yaplar ykm, ortadan kaldrm. Bazen de, bsbtn ykmayp stne baka bir ey yapm. Eskiden burada bir bina vard ve ikinci katndaki bir meyhaneden tr ben de oraya zaman zaman giderdim. Ama binann iinde baka bir bina bulunduunu hi bilmezdim. Bu yaknlarda o khne binalar ykld, iinden eski bir hamam (Hoca Paa Hamam) kt! Bugnlerde restorasyonu tamamlanmak zere. Kar kaldrmdan trmanmaya devam edince, sada, kitap ve krtasiyeci dkknlar arasnda bir kapdan bir i avluya girildiini gryoruz. Bu sevimli avluda, bundan otuz yl kadar nce yanan iki gzel 19. yzyl yapsnn iskeletleri duruyor. Daha ilgin olan, buradaki baz dkkn ve avludaki kk matbaa iinde hl grlebilen, muhtemelen Cenevizlerden kalan duvar paralar. "Hl grlebilen" diyorum, ama cadde stndeki dkknnda oturan mal sahibi buralar gstermeye hi istekli deil. Karmzda Bab- Ali var imdi. Bu kanadnn giriinde, gene zevksiz bir 19. yzyl yaps olan Naili Mescidi. imdi stanbul Valilii olan Bab- li eskiden Osmanl mparatorluu'nun ynetildii merkezdi. Onun tarihi, baz bakm-lardan, imparatorluun modernleme srecini yanstr. Bandan beri padiah her trl ynetim

yetkisinin mutlak sahibiydi ve ona yardmc olmakla ykml Divan, yani o zamann "hkmet"i, sarayda, Kubbealt'nda toplanrd. Zamanla padiahlar fiili ynetimden koparak saray hayatna daldlar ve bu da, "babakan" saylabilecek sadrazamn teoride deilse de pratikte daha fazla yetki kullanmasna yol at. Bu dnemlerde "zel" ve "kamusal" ayrm pek belirgin deildi. Eski padiahlarn Topkap'da yaarken lkeyi ynetmeleri gibi, sadrazam da Bab- Ali'yi hem zel konutu hem de ynetim merkezi olarak kullanyordu. Bu uygulama II. Mahmut dneminde sona erdi ve Bab- li resmi hkmet binas haline getirildi. Az nce, Postane binasnn eski Posta Nezareti (bir anlamda, "Ulatrma Bakanl") olarak yapldn sylemitim. Daha nce Harbiye Nezareti hkmetin ortak binasndan tam ve tanm, bugnk stanbul niversitesi merkez binasna yerlemiti. Onun yanndaki li Paa Kona da Erkn- Harbiye-i Umumiye olmutu. mparatorluun en byk rgt olan ordunun Bab- li'ye sama-mas ve ayr binaya tanmas anlalr bir eydir. Ayn ekilde eyhlislamlk binas da ayr yerdeydi (Sleymaniyenn arkas). Herhalde zamann en "teknolojik" bakanl olduu iin Posta-Telgraf Nezareti de ayr yere tand. Ama babakanln yan sra btn geri kalan bakanlklarn almalar uzun sre Bab- li'den yrtlmeye devam etti. Bu, u bakmdan ilgin: demek ki bugnk Trkiye'den ok daha geni bir corafyaya yaylan ve yeterince merkezi bir yaps olan koskoca imparatorluk devleti, imdi stanbul Valilii'ne yetmeyen bu binaya sabiliyordu. Modern dnyada devlet brokrasinin nasl bydn kantlayan bir gelime bu. Tabii, o srada olup imdiye kalmayan baka bakanlk binalar da vard, ama bu deindiim ynsemi deitirmiyor byle olmas. Hkmet merkezinin burada olmas, 19. yzylda olumaya balayan Osmanl basnnn da kendine merkez olarak buray semesini dorudan doruya belirledi. Gazete idarehaneleri burada kurulunca, yaynevleri, kitabevleriyle btn entelektel kurumlar da bu semte yerletiler. Bugn "Bab- li" ad, Trkiyenin basn anlamna gelen metonimik bir sz olmutur. Bir sreden beri Bab- linin arka sokaklarnda konfeksiyona ilikin imalat (Yeildirek'ten yaylarak) yerlemeye balad. te yandan, basn kurumlarnn ou da burada bir bro brakarak ehir dnda yeni yaptrdklar yerlere tandlar. nmzdeki dnemde, balca turizm blgesine yaknl, Bab- Alinin geleneksel ehresini radikal bir ekilde deitirebilir. Sa taraftaki kaldrmdan "yoku"u trmanrken, samzda bir kede ran Konsolosluu binasn gryoruz. Bina, zamannda, elilik olarak yaplmt. Surii stanbul'da elilik veya konsolosluk binas yoktur; Pera'da toplanmtr elilikler. Sadece ran'a, bir Mslman lke olduu iin, eliliini burada yapma ayrcal verilmiti. Gelgelelim, Mslmanlar aras bu dostluk jestlerine karlk, binann mimarlar 1830'larda stanbul'a gelip uzun sre kalan svirelitalyan Fossati kardelerdir. DYUN-U UMUMYE Konsolosluktan ieri sapp biraz yrynce, bahe iinde olduka grkemli bir okul binas karmza kar. Ad stanbul Erkek Lisesi olmakla birlikte burada kz

ve erkek renciler okur. Eski ve saygdeer bir eitim kurumudur. Ama bina balangta okul olarak yaplmamt ve Osmanl tarihi asndan ilevi o kadar da saygdeer deildi. Osmanl devleti 19. yzyla ve dneme rengini veren Batllama srecine geni bir da borlanma politikasyla girmiti. Ne derece verimli kullanld hl tartma konusu olan bu borlarn geri denmesi, etkisizlemi Osmanl sisteminde byk sorunlar kard. Sonunda Batllar alacaklarn kendileri toplayabilmek iin Dyun-u Umumiye (Genel Borlar) ad altnda bir kurum kurdular. te bu bina, bu vergi toplama kurumunun karargh olarak ina edildi. Dyun-u Umumiye etkili bir vergi sistemi kurdu. rgtn nfuzunu gsteren yle bir traji-komik olay vardr: 1911'de talya Osmanl devletine sava ap Libya'y igal ettiinde, Dyun-u Umumiye, vergi toplad bir blge eksildii iin Osmanl devletinden tazminat ald -sanki zavall Osmanl Libya'y isteyerek vermi gibi. Ancak, Dyun-u Umumiyenin Trkiye'ye dolayl bir faydas dokundu; Osmanl brokratlar etkili bir Maliyenin nasl alacan onu inceleyerek rendiler -bunu "rendikleri" sylenebilirse!

RSTEM PAA MEDRESES Bu yoldan biraz daha ilerleyince, solda, Trkiyenin en ciddi gazetesi olmakla nl Cumhuriyet'in bahesinde, olduka harap hale gelmi bir ahap konak gryoruz. Buras, II. Merutiyet'ten sonra iktidara gelen, yzyl dnmnde imparatorluu yneten ve Almanya safnda savaa sokan ttihat ve Terakki Frkasnn "Merkez-i Umu-mi"siydi. Yola devam ediyoruz. Gene solumuzda, Rstem Paa'nn medresesini gryoruz. Mimar Sinan'n Amasya'da daha eski bir medrese planndan esinlenerek yapt bu bina dndan az ok kare biiminde (bir kesi dnda). Ama iine girince, sekizgen bir avluda buluyoruz kendimizi. Kelerden dtan kareye evrilmi ve bylece kazanlan mekna yznumara ve hamamlar yerletirilmi. Ortas adrvanl avluda huzurlu bir atmosfer var; imdi yoksullara verilen yardm malzemesini depolamakta kullanlan bina, bu sessizliiyle, akademyann dinginliini hl srdrr gibi. Yksek ve byk kubbeli dershane, girie gre, binann sanda kalyor. Btnyle gzel ve ilgin bir bina, Rstem Paa Medresesi.

Plan 8. Rstem Paa Medresesi. Birka adm geri dnyor, solumuzdaki merdivenli sokaktan aa iniyoruz. Eski Dyun-u Umumiye, imdiki lisenin buradaki bahe duvarnn arasnda daha eski bir duvarn paralar var. Bu, ifte Saraylar diye bilinen ve bir yangnda yok olan iki sarayn son kalmasdr. Semte adn veren Caalolu Sinan Paann (asl ad Cegalo olan bir talyan-Osmanl paa olduu bilinir) ta

ran Elilii'ne kadar uzanan sarayyd bu. Sokan ad da, Sevim Burak'n ilk kitabna esin kayna olmutu: Tank Saraylar Soka. (Galata'daki "Peremli Sokak" da Oktay Rift'n bir kitabna ad oldu). Merdivenin sonunda sola dner dnmez, eski bir Bizans yapsnn kalntsn solumuzda gryoruz. Binann ne olarak yapld tam olarak bilinmiyor. Bir apel de dahil, on iki kadar irili ufakl oda ve eitli koridorlar var burada. Bir sarayn alt kat olabilir. Byk bir ihtimalle tamamlanmam bir binadr. Bir zamanlar sarn olarak kullanldn dndren zellikleri de var. Ancak, hi phesiz son derece ilgin bir bina ve dolaysyla bugnk durumu zellikle iler acs. Yllardr depo olarak kullanlyor. Kendi kendine kp gitmesini nleyecek hibir tedbir alnmyor. Bu sokakta yksek duvar grnen stanbul Erkek Lisesinin altnda da bir Bizans sarnc vardr. Buradan geri dnp yeniden Bab- Ali'ye doru yryelim. Samzda, herhangi bir karakteri olmayan ihanlar var. Bunlarn gerisinde, ancak baz binalarn aydnla bakan arka pencerelerinden grnen bir avluda, eski Ac Musluk Hamam'nn kalnts var. Nasl olsa gremeyeceiniz bir bina kalntsndan sz ediyorum, stanbul'da grnenler yannda grnmeyen birok tarihi eser de bulunduunu belirtmek iin. Bir de, varlndan bile haberdar olmadklarmz dnebiliriz. BER AA Dmdz devam edince, kendimizi yeniden Bab- Alinin karsnda buluyoruz. Vilayet'in nnden dmdz ileriye, Ayasofya ynne yrdmzde, az sonra samzda Beir Aa Camii'ne geliyoruz. Beir Aa, Sultan I. Mahmut'un hareminde siyahi kzlaraasyd ve bu camiyi 1745'te yaptrd. Osmanl mimarisi bu dnemde yaratcln ciddi lde kaybetmi olduu halde, bu gibi grece kk yaplarda ok "zarif olabilmektedir. Caminin klliyesinde sebil, tekke, medrese ve kitaplk da var. Arkasnda da, stanbul'un naml hamamlarndan engl Hamam. Osmanllar siyahi harem aalarna en fazla "Beir" adn koyarlard. Onun iin Beir adnda ok kzlaraas vardr. Bu camiyi yaptran Hac Beir Aa III. Ahmet ve I. Mahmut'a hizmet etmiti.

HAMAMLAR Beir Aa'dan saa, ikinci sokaktan gene sola saptmzda, biraz yrdkten sonra, Caalolu Hamam'na geliyoruz. Bu da I. Mahmut zamanndan kalma, Ayasofya ktphanesine gelir salamak iin yaplan bir binadr ve zellikle turistler arasnda en popler hamamlardan biridir. Bunda, turistlerin zorunlu gei yollarna yakn olmasnn pay bulunmakla birlikte binann gzelliini de unutmamak gerekir. Yakn zamanda hamamn sahibi buray ayrca kk bir barla da takviye etti.

Fin hamam, sauna ve Japon hamam gibi Trk hamamnn da dnya apnda hakl bir n vardr. Trk kltrnde temizlik ncelikle akarsuyla salanr. Bu bakmdan, Batllarn lavaboyu doldurup bu suyla yzlerini ykamalar ya da kveti doldurup ykanmalar, Trkle-re hi temiz gelmez. Bunun mantkl bir yan da vardr, nk bu tip ykanmada, stmzden attmz kir iinde ykandmz suda kalr. Holuundan tr kvet doldurup iine girmek, kpklere gmlmekte bir Trk iin herhangi bir saknca yoktur, ama sonunda dula her trl stmzden kiri aktmak artyla. Geleneksel Trk hamamna gelince, bu apayr bir olaydr. Hamamda soyunduktan sonra ilkin hararet ksmna girilir, scak su dknp terlenir. Bu sre derideki gzenekleri aar, onun iin biraz vakit almaldr. Terlemek iin alttan stlan gbek tana uzanlr. Bunu kese fasl izler. Tellak ya da natr, eline ptrl bir eldiven geirerek vcudu ovalamaya balar. Eldiven, vcuttaki l derileri soyar. in asln bilmeyen, bu derilerin oluturduu yna bakarak, nasl da bu kadar kirli olabildiine aar. Bu ilemden sonra da tellak veya natr sabun kprtr ve ykar. Bol bol su dknp "alkalandktan" sonra, ykanma fasl sona erer. Artk soukluk denilen yere geilerek serinlenir, istenirse masaj yaptrlr vb. Bu, her gn tekrarlanacak tipte bir temizlenme deildir. Nitekim, evlerde banyo ve akar su olmad, temizlenmek iin kamusal bir binaya gitmek gerektii gnlerde gelimitir. Eskiden stanbullu aileler normal olarak haftada bir kere hamama giderlerdi. Bu, aile hayatnda geleneksel ve zel bir gnd. Temiz amarlar, havlular hazrlanp paketlenir, hizmetkrlara yklenir, hamama gidilir ve gene alay halinde eve dnlrd (ailenin maddi durumuna gre arabayla ya da yryerek). ok hamam olduu iin evden fazla uzaklamak gerekmezdi. Bugn, herkes evinde banyo sahibi olduktan sonra bile, gerek bir temizlik iin hamama gidenler vardr. Gnlk hayatta kadnla erkei kategorik biimde ayran Mslman-Trk hayatnda, ykanma, yani plaklk ve suyla temas, hele bu iin kamusal bir yerde olmas, her trl erotik arma akt. Bunun iin kimi hamamlar yalnz bir cins iin yaplrd (bu da ecinsel erotizmi dlamyordu tabii); ya da, kadnlar ve erkekler ayr gnlerde ayn ha-mam kullanrd. ocuklar tabii anneleriyle kadnlar hamamna girer-lerdi, ama on bir, on iki yalarna kadar. Tylenmeye balad halde ailelerin kadnlar ksmna getirmekte srar ettii olanlara baka kadnlar ya da natrlar, "haftaya baban da getir", diye taklr, bu, oullarn hl bebek gren annelere yeterli uyar olurdu. Hamamn bir iki adm ilerisinde, nnde kurucusu Mithat Paann bstyle, Emniyet Sand binas var. lk Trk bankasnn ok da eski olmayan bir binas olmak dnda bir zellii yok bunun. Karsndaki kede ise, Hadm Hasan Paa Medresesinn kalnts Sokan sonunda sola dnyoruz. leride, gene solda, eskiden varken yklan, yaknlarda yeniden yaplan, bylece de ortodoks Mslmanlar iin byk sevin kayna olan Cezeri Kasm Paa Camii var. Burada, kk Caalolu Meydan'ndayz. Caalolu Meydan'ndan saa yrndnde Nuruosmaniye Ca-mii'ne ve sonra da Kapalar'ya gelinir. Bunlar baka blmlerde anlatmak daha doru olacak. Meydann biraz ilerisinde, sada, drt ke bir trbe var; mali ilere ve dalaveralara- akl iyi erdii iin Ab-dlaziz'in birka sefer sadrazam yapt, Rus elisi gnatiyefe yaknl-yla da tannan ve bu yzden bazen "Nedimof"

diye anlan Mahmut Nedim Paann trbesi, daha ileride de, Eski stanbul Kz Lisesi (Bezmilem Valide Sultan'n yaptrd), yeni adyla Caalolu Ana-dolu Lisesi vardr. Ana cadde zerinde eitli 19. yzyl yaplar bulunur. Bunlardan biri nl "Saatli Maarif Takvimi"nin hazrland, sol koldaki, yeni restore edilen yapdr. Caalolu Anadolu Lisesi binas, eski TMTF binas (u sralar restore ediliyor) da bu arada saylabilir. Soldaki sokaklara sapldnda gene byle gzel binalara rastlanr; rnein, ataleme Soka'nda, Blbl Tevfik Paann konayken Caalolu Akam Kz Sanat Enstits olan ve yaknlarda restore edilen bina, yaknndaki Kz renci Yurdu binas, Abdullah Cevdet'in ftihadh yaymlad bina, "djtihad Evi" bunlar arasnda saylabilir.

ARILAR BLGES Bu kitabn eitli blmlerinde anlattm gibi, stanbul'un gelimesinde Hali nemli bir rol oynamtr. Bu gvenli limann salad avantajla durmadan byyen ehirde, ticaret ve i hayat da doal olarak Hali kysna yakn blgelerde geliti. Bu durum Bizans ve Osmanl dnemlerinde deimedi. rnein bugn Uzunar dediimiz ve dkknlar, iyerleriyle dolu caddenin ad Bizans zama-nnda Makros Embolos'tu ve o zaman da ehrin balca arsyd. Bizans'ta da ticaret ve imalat ncelikle Hali kysnda younlam, ayrca ehrin baka blgelerine de yaylmt. rnein Ayasofya'nn karsnda ykntsn grdmz Aya Maria Kilisesi'ne "Halkoprateia" deniyordu, nk burada bakrclar toplanmt. Buradan Constantinus forumuna doru gene iyerleri youndu. Ayrca bugnk Koska'da kalburcular, Erikap (Kaligaria) evresinde ayakkabclar toplanmt. Baz durumlarda Osmanl loncalar ayn ii yapan Bizans loncalarnn yerine yerlemi olmaldr. Osmanl dneminde stanbul nfusu srekli artt iin iyerlerinin, hanlarn kaplad alanlar da gittike geniledi. Mahallelerde bakkal ve manav gibi temel gndelik ihtiyalar karlayan dkknlar vard. Bu-nun dnda mal satn almak iin bunun yapld belirli yerlere gidilirdi. Ayrca, stanbul'da her zaman ok sayda seyyar satc olmu-tur. sizliin ve ehre gn birlikte artt imdiki dnemde i-portaclk ve gezici satclk rekor dzeyde yaygnlat. stanbul, bu kalabalk nfusuyla, her zaman bir tketim ehri oldu. Bakentti ve imparatorluk bakent halkn rahat yaatma gereini duyuyordu. Bunun nedeni, Bizans ya da Osmanl devletlerinin demokrasi dknl ya da "refah devleti" olma zlemi deildi elbette. Ama normal zamanda gdlecek bir sr gibi grlen halk, yokluun uzamas durumunda, birdenbire ayaklanabiliyordu. O zaman da zaptedilmez bir g haline geliyordu. Bunun iin tketim dengelerinin ok fazla bozulmamasna dikkat etmek gerekiyordu. Osmanl dneminde ehrin ticaret hayatnn temelinde bu yatyor-du:

ARILAR BLGES halk doyurmak, honutsuzluktan kacak kargaala meydan vermemek. Bakentin ihtiyalarnn yeterince karlanmas iin gerekli mallar reten btn blgeler her yl rnlerinin belirli bir blmn stanbul'a gndermekle ykmlyd. Gnderme ykmllnn yan sra, fiyat kstlamalar da vard, nk bu mallarn alnmas zorlaacak lde pahalanmas da huzursuzlua yol aard. Bu gibi yntemlerle sonuta ehir halk rahat etti, baka yerlerde akla gelme-yecek ayrcalklara sahip oldu, ama imparatorluk iinde sermaye birikimi de gerekleemedi. stanbul'da retim vard, ama kendi tketimine yetecek lekteydi. lke apnda bir pazar anlay gelimemiti. Bylece, stratejik neminden tr btn lkeyi smrr durumda olan stanbul kendisi de kayda deer bir sermaye birikimi yaratamad. Saray zaten eitli nedenlerle zengin adam istemiyordu. mparatorlua giden yolun eitli evrelerinde merkeze siyasi rakip olabilecek toprak sahibi bir aristokrasinin olumas engellenmiti. Para da baka trl bir nfuz ve iktidar kaynayd. Saray burada kendine zg bir yntem uyguluyordu. Bireylerin zenginlemesine bir dereceye kadar gz yumuluyordu; zenginleen birey, ald rvetle kpn dolduran bir vezir de olabilirdi, szgelii Yenieri ocann iaesini biraz hileli biimde karlayan gayrimslim bir bezirgan da. Ama bir snra gelinince, saray bu birikmi serveti msadere eder, ou zaman malna el konulan kii hayatn da kaybederdi. Deien dnya konjonktr Bat Avrupa lkelerini kapitalist ekonomiye gemeye zorlarken Osmanl mparatorluu bu tr basklar ok daha ge hissetti. mparatorluk hl gl grnyordu, sistemde temel bir aksama olmad dnlyordu. Nitekim, kapitalizmin gelimesinin yaratt sanclar, rnein snfsal uurumlar, kutuplamalar dnyann bu yresinde yaanmad. te yandan, merkantilist kapitalizmi uygulayan Bat lkeleri, kapitlasyonlarn da yardmyla, Osmanl mparatorluu'nu pazar haline getirirken, burada retimin artmasn ayrca geciktirdiler. yle ki, 19. yzylda durumun kt olduu ve byle yrmeyecei iyice anlaldnda, byk lde i iten gemiti. Bu yzylda bozulan dengeleri dzeltmek, dnyada kabul gren yol yordam uygulamak iin birok abaya girildi, ama beklenen sonular elde edilemedi. Ayrca, bu yeni sistemin Osmanl toplumuna gelii, ortaya yeni bir snf kard: Galata ve Beyolu tarafndaki gay-rimslim tccarlar, bankerler, sarraflar. Baka bir syleyile, arlkla tarihi yarmadada yaayan ve alan Osmanl i evreleri bu yeni sistemle ok abuk dorudan eklemlenemedi, nk yaps buna uy-gun deildi. Gene de zamanla birok ey deiti. zellikle 20. yzyln ilk eyreinin sonunda Cumhuriyet'in kurulmasyla kozmopolit im-paratorluktan ulus-devlete gei sreci balad. Gayrimslim bur-juvazinin byk ksm eitli zamanlarda ve eitli nedenlerle stanbul'u ve Trkiye'yi terkederken bir yerli burjuvazi de geliti. Bu yeni koullarda stanbul Trkiyenin balca sanayi merkezi haline geldi. Bugn de yle; artk siyasi bakent deil, ama ekonominin kalbi

stanbul'da. Tabii buna ve baka stnlklerine bal olarak, siyasi arl da hl var. Eski tketim ehri bylece retmeye ve rettiini ulusal pazara srmeye balad. Bylece, yalnz mal alan deil, mal gnderen bir merkez haline geldi. Yeni yeni, d pazara mal ihra etme aamasna da geiyor. Tabii bu sanayileme ehrin her zaman kalabalk olan nfusunu patlamalarla bytt. ehrin evresinde, ksa zamanda, drt stanbul daha kuruldu. Bizim imdi gezmeye hazrlandmz arlar Blgesi bu yeni gelimelerle tam olarak btnlememitir, diyebiliriz. Ne var ki, aksak ve gsz yryen "modernleme" bu geleneksel i hayatn silip sprmedi ve eski ile yeni bu alanda da kendine zg bir biimde ayn sistemde eklemlendi. Son dnemde stanbul'un yeni konuklar, Dou Avrupa lkelerinin bavullu turistleri de bu blgedeki -ve baka blge-lerdeki- alveri kaosuna katldlar. KIYI ERD lkin, ky boyuna gz atalm. Galata Kprs'nn Eminn ayandan Batya doru yrdmzde, yeni kprnn antiyesini geince, birka eski bina grnr. Bunlardan ilki, byke bir handr; bu blgedeki tek sur kalnts olan bir kuleye bitiiktir. Kule, Baba Cafer Kulesi adyla bilinir. Sylentiye gre bu Cafer, Harun-el Reid'in Bizans imparatoruna gnderdii eliymi. Diplomasi saygs olmayan imparator onu bu kulede hapsetmi ve Cafer burada lm. Fetihten ok sonra mezar kulenin ikinci katnda bulunmu. Mezarn verdii kutsal havaya ramen Osmanllar da kuleyi uzun zaman hapishane olarak kullandlar. Onlar diplomatlar Yedikule'ye tkyorlard. Dolaysyla buras bir zaman kadnlar hapishanesi, daha uzun zaman da borlular hapishanesi olarak kullanld. Borlular pencerelerden barp yalvarr, arada bir hayrsever biri de borlarn deyip ilerinden birini kurtarrm. Bu blge hl Zindankap adyla anlr. Az ileride kk bir cami var: Ahi elebi Camii. Yapl bir hayli eskiye (16. yzyln ba) gitmekle birlikte, ok tamirden getii iin mimari bakmdan ilgin deil artk. lgin olmasnn baka bir nedeni var. 17. yzyln byk gezgini, sevimli abartmalaryla nl Evliya elebi, seyyah olacan ryasnda grr. Ryada, bu camidedir. Orada ibadetini yaparken, melekler, evliyalar belirir; az sonra Peygamber kendisi de grnr. Evliya'ya bir dilei olup olmadn sorar; Evliya "efaat" demeye alr, ama heyecandan "seyahat" der. Peygamber, "Freudian slip"ten haberdar olmal ki, ona seyyah olacan mjdeler. Caminin yanndaki yar ykk binann ocuklar hapishanesi olduu syleniyor. Buradaki iki 19. yzyl hannn at kat da lokanta haline geldi. Efsanevi bir ayya olan Bekri Mustafa'nn mezarnn da burada olduu iddia ediliyor. Buna inanp inanmamak bizim znelliimize bal. Bekri Mustafa, ikiyi yasak eden IV. Murat zamannda efsanelemitir. Bir sefer tebdil gezen padiah tanmam, karsnda imi, sonunda Murat kim olduunu bildirince Bekri, "Buyurun, aa-lar, cenaze merasimine," demi. Deyimin buradan kald anlatlr. "Bekri" ayya demektir (burada deil ama Yunanistan'da "bekri meze" var -ad stnde).

Kar srada, Unkapan'na kadar eski cami vardr. Birincisi, Kantarclar Mescidi, ok fazla onarld iin eski eklini kaybetmitir. Burada hl terazi satlyor. kincisi Kazanclar ya da Mihrapl adlaryla bilinir. Bunda da onarm var, ama hi deilse ana mekn ok fazla deitirmemi. Zamanla eklenen yeni binalardan tr " mih-rapl" deniyor. Fatih'in hocalarndan olan Hayreddin Efendinin -ki, caminin yaplmasna nayak olmutur- mezar da arkadadr. 200 metre kadar ilerideki nc caminin de (artk Unkapan'na geldik) iki ad var; Sarclar ya da Yavuz Ersinan. Ersinan, Fatih'in askerlerinden ve ayrca, yukarda anlan Evliya elebinin atalarndan biriydi. Bu cami de Fatih'in yaad yllarda yapld. Yani, stanbul'daki ilk camiler ve ilk Osmanl yaplar arasndadrlar. Kuatma srasnda horoz gibi terek askerleri uyandran ve savaa hazrlayan, savan son gnnde de ehit olan Horoz Dede bu caminin haziresinde gm-ldr. Ersinan'n camiinin 1455'te, fetihten sadece 2 yl sonra yapld tahmin ediliyor. Ayrca, de esnaf loncalarnn adn tayor. Belli ki fetihten hemen sonra kurulan yeni ekonominin insanlar, yani loncalar, ehirde yerleip ie balamlar ve ksa bir sre sonra nemli dini ihtiyacn gereini yerine getirerek camilerini yaptrmlar. Unkapan kprsne yakn, kydaki 19. yzyl Hafz Ahmed Aa meydan emesi, Dalan dneminde hal kaldrld zaman "meydana" kabildi. RSTEM PAA CAM Msr ars'n daha nce grmtk; sa yanndan Balk Pazar'na girip sadaki ilk sokaa girelim. Bu sokaktaki Hamdi, bence, stanbul'un en iyi kebaplarndan biri. Onun biraz ilerisinde, soldaki bir hann avlusunda, stanbul'un tek Yahudi lokantas var: buradaki az sayda Yahudi i adamna, kkleri spanya'ya uzanan koer yemekler ( bu arada, akal erii sosuyla gelincik bal) sunuyor. Bu sokak birazdan baka bir sokaa alyor. Oradan sola, sonra ilk saa dnp yrrsek, az sonra samzda Rstem Paa Camii'ni greceiz. Sinan yaps olan bu cami, stanbul'un en grlecek binalarndan biridir. Ama camiden nce, neredeyse onun kadar ilgin olan Rstem Paann kendisinden sz edelim. Rstem Paa, uzun sren Kanuni dneminin en nemli iki sadrazamndan biridir. Birincisi, Sleyman'n arkada ve ilk sadrazam brahim Paa'yd. Olduka tipik bir Osmanl paasyd brahim: Asker, devlet adam, diplomat vb. Kudretli ve gururluydu. Sleyman'n sevgili kars Hrrem'in kendi oullaryla ilgili kiisel planlarna uymaynca hayatndan oldu. Hrvat asll, Enderun'dan yetime Rstem ok baka bir tipti. valyelikle pek ilgisi olduu sylenemez. Kurnazd, bir sadrazamdan ok bir sarrafn ihtiya duyaca trden ekonomi bilgilerine sahipti, hrslyd ve entrikadan korkmuyordu. Herhalde olaann dnda baz zellikleri vard ki Kanuni onu daha nc vezirken gzne kestir-mi ve Hrrem'den olan kz Mihrimah'la evlendirmeye karar vermiti. Bunun iin biraz daha ykselmesi, ykselmek iin de belirli grevlerde bulunmas gerekiyordu. Diyarbakr'a tayin edildi. O srada baz dmanlar czzaml olduu sylentisini yaydlar. Sleyman sylentinin doruluunu renmek iin arkasndan gizlice bir doktor gnderdi. Doktor

odasn ararken Rstem'in amarlarnda bit buldu. Meer czzamlya bit gelmezmi. Rstem bylece "temize knca" bir dman onun hakknda yle bir beyit yazd; Olacak bir kiinin baht kavi, talihi yar, Kehlesi dahi mahallinde onun iine yarar. Beyitin ardndan, onu sevmeyen evreler arasnda ad "Kehle-i ik-bal"e kt. Olup bitenleri anlayp, biti odasna kendisinin koydurduunu dnenler de vardr. Rstem sadrazam oldu. Sleyman'n sevgili byk olu Mustafa'y ldrtmesi iin gerekli entrikalara girierek, kaynvalidesinden olma ehzadelere saltanat yolunu at. Yenieriler Mustafa'y ok sevdii iin bir sre sadrazamlktan uzaklatrld. Bir sre sonra, yerine getirilen Ahmet Paann idam edilmesini salayarak geri geldi. Sleyman zamannda Osmanl mparatorluu dorua varmt; ayn zamanda, snra da varmt. Gelir statiklemiti, ama gider srekli artyordu, nk merkezin zorunlu harcamalar ok yksekti. Rstem bu duruma are arad ve buldu. Geleneksel tmar sisteminde, ekilebilir tarlalarn kullanm hakk birilerine veriliyor, o da sava zamannda topran gerektirdii sayda askerle orduya katlyordu. Rstem, nakit skntsn gidermek iin tmarlarn kullanm hakkn pein para karlnda devretmeye balad. O zaman tmar beyleri de verdikleri paray kylden karmaya altlar. Ksa vadede nakit bulundu; uzun vadede sistem kt. Bylece Rstem Paa da uzun vadede ykm getirmi ekonomik "dahi"lerin kalabalk grubuna katld. Serveti, dillere destan olmutur. nce zenginleip sonra mal msadere edilenlerin grubuna da katld Rstem. O dnemin zenginlik anlay, pratik ie yaramayan pek ok deerli eya biriktirmeyi gerek-tirirdi. Rstem'de bunlardan ok vard; ama tarlalar, tuzlalar, yani iletilen ve srekli gelir getiren trden retken serveti de eksik deildi. Bu uzun giriten sonra, imdi gezeceimiz Rstempaa Camiinn ondan fazla dkkn zerinde ykseldiini syleyerek ekonomik balanty salayalm. Tahtakale denilen bu semt, caminin yapld srada da bir ar semtiydi. Caminin dkknlar stndeki avlusuna drt kedeki drt merdivenden klr. Burada, son cemaat yeri baz baka Sinan camilerinde olduu gibi iki sra stunlu ve geni sahanlkldr. Buradan cepheye baktmzda, inilerin, baka camilerde grmediimiz gibi, d duvara tatn grrz. Sa taraftakiler zamanla biraz bozulmutur. Sinan'n bu camiyi Edirne'deki Selimiyenin maketi olmak zere yapt sylenir. kisinin yapl arasnda epey zaman olmakla birlikte, planda benzerlik vardr. Rstempaa'nn kubbesi sekiz dayanaa oturur; drt kemer ve drt yarm kubbeyle desteklenmitir. Yarm kubbeler aprazlama, kelerde yer alr. Kuzey ve gney yanlarda iki galeri vardr. Ama bu mimari zelliklerden nce iniler insann dikkatini eker. znik inilerinin, krmznn bulunuundan sonraki en parlak dneminin rnekleridir burada grdkleriniz ve bu apta baka bir binada bu kadar fazlasn gremezsiniz. Mimarisiyle olsun, zengin sslemesiyle olsun, ehrin en gzel camilerinden biridir.

BALKAPANI Caminin evresinde eitli i hanlar var. Hemen yanndaki Hurmal Han'n baz blmlerinin Bizans'tan kalma olduu syleniyor. ukur Han'la Kiraz Han da hemen burada. Byk ukur Han'a Rstempaa Han da deniyor. Ara sokaktan sonraki blokta Kzl Han var. Bu ke-den (yzmz Msr ars ynne dnk) saa saptmzda, solda Balkapan'nn giriine geliriz. Zaten btn bu blok Balkapan'ndan oluur. Trke'de yiyecek gelen hanlardan ne "kapan" denir; Yakapan, Unkapan ve Balkapan. Yzyllar boyunca, koskoca Osmanl lkesinin eitli yerlerinde, arlarn birok iek ve bitkiden yapt ballar buraya gelip stoklanm, buradan satlmt. Balkapan, klasik kervansaray tipinde, ortas avlulu bir binadr. En ilgin yan, mahzenidir. Buraya, ortada duran yeni, tek katl binadan girilir. Aada kemerli koridorlar ve odalar vardr, ama gene depo olarak kullanld iin yl eyadan, binay grmek zordur. Bizans andan kalan ve 6. yzylda yapld tahmin edilen bu mahzen -Venediklilerin yaptrd da sylenir- her naslsa, imdi zel mlktr. Onun iin buraya girip bakabilmeniz de sahiplerinin keyfine baldr. Balkapan'ndan kp devam edelim. Saa, gene saa dndmzde, sada karmzda, Fatih dneminden kalan Tahtakale Hamam'n (ya da, Mustafa Paa hamam) greceiz. Bu ok eski ve olduka byk hamam bir hayli harap durumdayken bugnlerde ciddi bir onarm grd. Doan Kuban'n herhalde tartma yaratacak, iddial tasarmyla, bir i han olarak dzenlendi. Tarihi deeri kadar ilgin restorasyonuyla da grlmesi gerekli. Hamamn yanndaki dar sokaktan batya doru yrynce, bloun sonunda Timurta Camii'ne geliyoruz. Bu i blgede bunun gibi birka tane daha ok eski, ama zensiz onarmlardan getikleri iin eski biimlerini yeterince gzmzde canlandramadmz camiler greceiz. Bunlar, daha nce ky boyunda grdklerimiz gibi, ounlukla eitli esnaf loncalarnn daha Fatih zamannda yaptklar binalar. Timurta'tan sola dnp yrdmzde, samzdaki ilk yokutan, Siyavu Paa Medresesi'ne kyoruz. Bu daha sonraki bir dnemin, 16. yzyl sonlarnn bir binas. Medresenin dershanesi, ortada deil, girie gre sa keye kaym. Bina, btnyle, perian bir durumda. Geldiimiz sokaa dnp sapmadan nceki ynde ilerlersek, sokan sonunda, kar sol kede Samanveren Camii ile karlarz. Dneminin br camileri gibi bu da ta ve tuladan yaplm. Yzmz Samanveren'e (bu camiye "saman viran"da denir) dnkken sola dner ve bu sokakta ilerlersek, sol karmzda Yavaa ahin Camii'ne geliriz. Yavaa ahin stanbul kuatmasna katlm kaptanlardand ve dolaysyla bu cami de Fatih dneminden kalmadr. Yavaa ahin'in yanndan yukarya doru uzanan Uzunar Caddesi Bizans'n Makros Embolos'uydu ve iki yanl uzanan, n stunlu dkknlardan oluuyordu. Yukarya doru yrrken, solumuzda, bu sefer II. Bayezid dneminden kalan ve gene zensiz onarmlar dolaysyla karakterini kaybeden brahim Paa Camii'ni (1478) gryoruz. II. Bayezid'e vezirlik yapan brahim Paa, bu mevkilere ykselen son andarl'dr. BYK VALDE HANI

Buradan gene sola ve ileriye doru yryerek, kargaaln iinde, mmknse evredekilere sorarak, Byk Valide Han'nn arka kaps-n, daha dorusu ona bitiik olan ve geit veren Sagir Han'n giriini buluruz. Tonozlu odalar, dehlizlerden hann i ksmna gemeden nce buradaki kk avluya bir gz atabiliriz. avlu olduka genitir; hann asl binasna sanki ek olarak sonradan yaplan ve epeevre avluyu saran kk pejmrde yaplar da ok fazla daraltamamtr bu geni mekn, ama ok irkinletirdikleri kesindir. Hann bizim girdiimiz arka tarafnda, eskiden daha yksek olduunu fotoraflardan bildiimiz, Bizans'tan kalma bir kule (Eirene Kulesi) vardr. Hana katlan bu kulenin imdi yalnz alt ksm ayakta.

Plan 9. Valide Han: 1. Ana kap, 2. Birinci avlu, 3, kinci avlu, 4. Mescit (imdi yok), 5. nc avlu, 6. Bizans kulesi Avlunun ortasndaki cami yeni bir yapdr. Tabii burada eskiden de cami vard. Byk avludan, akmaklar Yokuu'na alan ana kapnn bulunduu birinci avluya geilir. Biz arka kapdan girdiimiz iin, bu ana kapya en son gelmi olduk; tabii ters ynden yola kp buradan binaya girmek de mmkn. O zaman, grkemli giriten bala-yarak tanrz han. Valide Han'n teden beri stanbul'a yerlemi ya da geici olarak burada bulunan ranllarla ilikisi vardr. Toplam 210 odasnda alan esnafn iinden birou ranl'yd (hl da var ranllar). ii inancnn kutsal ay Muharrem burada kutlanrd (bu ayinler insanlarn kendilerine ac vermesi stne kurulu olduundan buna "kutlamak" demek ne derece doru olur, bilmiyorum). ii olmayanlar da gelip bu ayinleri seyredebilirlerdi. Bu handa bir Ermeni, 1567'de, Osmanl toplumundaki ilk Ermeni matbaasn kurmutu (lk Yahudi matbaas 1494'te, yani Sefardim Yahudiler'in spanya'dan geliinden ok az sonra, ilk Rum matbaas 1624'te, ilk Trk matbaas da 1728'de kuruldu; bu sonuncusu bir sre sonra yklp yeniden ald). Valide Han'nda matbaa gelenei daha sonra ranllar'ca srdrld. Osmanl dini yetkilileri kutsal kitaplarn ve en bata Kuran'n matbaada baslmasnn doru olacana bir trl karar verememilerdi; harflerin sayfaya baslmas tekniini, bir eit hakaret gibi gryorlard. te yandan, bu gibi dini gerekelerin gerisinde, matbaann ok sayda hattat isiz brakaca kaygs olduunu da dnmek gerekir. ranllar buradaki matbaalarnda, yasad bir faaliyet olarak, Kuran basp sattlar. Daha sonra bu faa-liyet, her eitten popler kitaplarn kaak basklaryla devam etti. Asl yaynclar bunu nlemek iin kitaplara mhr basp altna "mhrszler sahtedir" yazmaya balaynca, Valide Han kaaklar da ayn eyi yaptlar. ttihat ve Terakkinn kurucusu ve bir numaral yesi brahim Temo bir bildiri yaymlamak ister. Yldz yolunda trbesi (D'Aronco'nun yapt) olan eyh Zafir'in yeeni Hamid Bey onu Valide Han'na gtrr, ranl bildirinin ieriini grnce 500 lira ister. "Mrettiplerin hepsi Trke biliyor, korkarm," der.

Temo, "Ben bu akam bir mret-tiple gelir, kendim dizdirir ve bastrrm, siz yalnz matbaay kaparken bir makineyi ve harfleri serbest braknz," der ve elli lira der. Sonunda anlaamazlar, ranl kaak yaynclar bile, yasadln her trlsne yatkn deil, demek ki. stanbul'daki kervansaray tipi hanlarn en by Byk Valide Ha-n'dr. 1651'de, Osmanl tarihinin nl Valide Sultan'larndan Mahpeyker Ksem Sultan tarafndan yaptrlmtr. Ksem Sultan, I. Ahmet'in karsyd. Rum asll olduu tahmin ediliyor. Ahmet'ten sonra tahta geen (deliliiyle nl) I. Mustafa, Ahmet'in kardei ve (trajik lmyle nl) II. Osman, Ksem'in oluydu. Osman'dan sonra IV. Murat ocuk yata tahta geince Ksem, Valide Sultan olarak, btn Osmanl dzeninde etkili ve yetkili oldu. Ancak Murat biraz yalann-ca dizginleri tam olarak ele ald ve btn lkede despotik ynetimini kabul ettirdi. Murat da grece gen yata lnce, Ksem'in iktidar zlemleri yeniden serbest kald, nk yeni padiah brahim de akli dengesiyle nl biri deildi. Ama bir zaman sonra brahim de lgnlna ramen iktidarn pekitirdi ve Ksem yeniden perde arkas entrikalarla yetinmek zorunda kald. Sonunda brahim de tahttan indirildi ve olu IV. Mehmet, henz yedi yandayken padiah oldu. Bylece, bu olaylarn hepsinde parma olan Ksem yeniden ne kt. Bu sefer, brahim'in sevgili karlarndan ve yeni padiahn annesi Hatice Turhan Sultan'la (Eminn'ndeki Yeni Camii yaptran) iktidar mcadelesine girdi. atma bir saray, daha dorusu harem darbesiyle sona erdi ve Turhan Sultan emrinde bir zlfl baltac, haremde Ksem Sultan' sakland dolaptan karp, perde kordonuyla bodu. Alt padiahn saltanatn bir lde paylaan Ksem, ite bu korkun -ama Osmanl tarihinde pek seyrek olmayan- biimde hayattan ayrld. KK VE BYK YEN HAN Byk Valide Hannn ana giri kapsndan ktmzda, karmzdaki sokan iki kesinde, iki eski han daha grrz. Bunlar III. Mustafa dneminden kalan (1760'lar) Kk ve Byk Yeni Han'dr. Sadaki Kk Yeni Han'n ak avlusu yoktur. indeki dkknlarn kendilerini modernletirme abalar, bu hann i mekanndaki eski yapsn grebilmeyi gletirmitir. Binann en ilgin paras, st katta bulunan ve bir merdivenle klan camidir. Tula duvarlaryla bir Bizans kilisesini de andrr bu cami, ama tabii bununla hibir ilgisi yoktur. Bulunduu caddeden tr akmaklar Camii, altndaki emeden tr de Saka emesi Camii adlaryla bilinir. Byk Yeni Han ok daha ilgin bir binadr. Valide Han'dan sonra stanbul'un en geni alana yaylan kervansaray tipinde handr. Ayrca, ok ender olan, katl bir handr. Bu nedenle de iindeki oda says Valide Han'dan fazladr. Avlunun ortasnda, iki yan kanad birletiren bir ara bina vardr. Bu da avluyu ikiye ayrarak, geniliiyle daha gzel grneceini tahmin edebildiimiz mekn kltmektedir. Sonradan eklenmi olabilir. Byk Yeni Han, Valide Han gibi, yllardan beri dokuma tez-ghlarnn alt bir yer. Bu tezghlarn sesi bana hep olaanst gelir. Bu zelliiyle yalnz grlecek deil, ayn zamanda iitilecek bir yerdir. Bunun iin, ikinci avluya girdikten sonra soldaki merdivenden trmanmanz tavsiye ederim. kinci katn

balkonundan aaya baktk-tan sonra st kata kn. Merdiveni trmanr, balkon boyunca yrrken, krklarn sesi gittike younlaacaktr. En st katta, binann arkasna doru yryn, arada kaplar ak odalarda alan makineleri grerek, koridorun bitiminde saa dnecek, ve daha sonra da kk arka kapya geleceksiniz. Bina eimli arazide kurulduu iin, nc katta olduunuz halde, buradan dzayak, hann arkasndaki sokaa karsnz; krk sesleri birden hafifler, birka adm uzaklanca kendinizi derin bir sessizlik iinde bulursunuz. Bu tenha sokaktan sola doru gidiyoruz. Solumuzda gene olduka eski, ama imdiye kadar grdklerimize oranla ok daha yeni bir han var. Az sonra yrdmz sokak onu dikine kesen bir baka sokakta son buluyor. Buras, zellikle aa orta snfn ama genel olarak btn stanbul'un ve stanbul'a gelenlerin alverie kt Mahmutpaa Caddesi'dir. Buradan gene sola dnp biraz yrynce, solda, en eski Osmanl Han olan Krk Han'na geliyoruz. Fatih dneminde yaplan bu han yaknlarda onarmdan geti, ama bu onarm binann tarihi zelliklerine duyarl deildi. Burada da iki avlu var. Gene bir sr yeni ve irkin bina yaplm. MAHMUTPAA stanbul belediyesi, bu eski binalar igal eden iyerlerini buradan ehir dna karmaya alyor. Ama bu i herhalde bir hayli uzun srecek. imdi geri dnelim, ayn sokaktan ters ynde ilerleyelim. Biraz ierlek, sada, Mahmutpaa Hamam'nn restore edilmi halini greceiz. Baz restorasyonlar insana neredeyse "keke hi yaplmasayd" dedirtiyor. Biraz sonra, da camiine geleceimiz Mahmut Paa, son grdmz Krk Han'n da yaptran vezirdi. Bu yaplaryla semte adn vermiti. Yola devam edip kavakta sola dnnce Mahmutpaa Camii'ne geliyoruz. Mahmut Paa, Fatih Mehmet'in Rum ya da Hrvat asll dnme vezirlerindendi. Artk imparatorluk boyutlarna varan yeni devletin rgtlenmesine nemli katklar olmutu. Gl bir kiilii vard. Yeni bir din benimseyen birok kii gibi o da yeni inancnda olduka sofuydu. Bu nedenle zamann "fundamentalist" akmlarna yaknlk duyduu, Fatih'in onu idam ettirmesinin bir nedeninin de bu olduu dnlr. Genie ve sevimli bir avlu iindeki Mahmutpaa Camii, stanbul'un ilk camilerindendir ve anlalr bir ekilde, fetih ncesi Osmanl cami mimarisinin, Bursa dneminin tipik bir rndr. Son cemaat yerinden (ki sonraki onarmlarla bir hayli bozulmutur) Bizans kiliselerinin narteksini andran, ortada beik tonozlu, iki yannda ikier yuvarlak kubbeli bir mekna girilir. Caminin ana mekn, birbirinden bir kemerle ayrlan iki kareden oluan bir dikdrtgendir. Karelerin stn, eit hacimde iki kubbe rter. ki yanda da, zerleri er kk kubbeli tabhaneler vardr. Bu plan, phesiz, hayli basittir, nk mekn byynce kubbe saysn artrmaktadr. Daha sonraki camilerde byyen mekn byyen tek kubbe ile birletirmenin yol-lar aranmtr. Avluda, Mahmut Paa'nn idamndan sonra ykand yer grlr. Caminin arkasnda ise bir mezarlk ve iinde paann gzel trbesi vardr. Sekizgen olarak yaplan trbenin pencereleri iki sradr. Gzel olan, d duvarnn da

mavi ve turkuazn egemen olduu inilerle kapl olmasdr. znik'in (krmznn bulunmasndan nce) ilk parlad d-nemin inileridir bunlar. Renkler, Osmanl'dan ok Selukileri hatrlatr. stanbul'da byle, d ini kapl baka trbe bilmiyorum. Mkrimin Halil'in anlatt bir dete gre, Mlkiye'den azledilenler Mahmutpaa, Adliye'den azledilenlerse Ayasofya kahvelerinde otururmu. Fatih'in de idam ettirdiine piman olup cenazesine geldii Mahmut Paa, mahalle halk tarafndan, "daimi sadrazam" saylrm. Onun iin devletle ii olanlar burada nce trbeye bata bulunup sonra oradaki ii bilenlere dileke yazdrrm. Etkisine inanld iin, dilekenin burada yazdrld da zellikle belirtilirmi. Trbeyi arkamza aldmzda, solda Nuruosmaniye Klliyesi, sada uhaclar han, ilgin bir sokaa gireriz: Kllar Soka. ki yanndaki dkknlarn ou Kapalar iin retim yapar. Dkknlarn stnde, salkm salkm telefon kablolar da ilgintir. Sadaki uhaclar Han, bu eski ehrin yeni hanlarndan saylr, Lale Devri'nin sadrazam brahim Paa tarafndan yaptrlmtr. Ad uhaclar Han olmakla birlikte imdi iinde kuyumcular arlktadr. Han'dan sonra Nuruosmaniye Camii'ne bakalm. stanbul'un yedi tepesinden birinde bu cami ykselir. I. Mahmut yapy balatm, onun lmnden sonra tahta geen kardei III. Osman tamamlatmtr. Tamamlanma tarihi .olan 1755'te Osmanl mimarisinde ve genel hayatnda "barok" dediimiz Bat etkileri devam etmektedir. Nuruosmaniye de barokun, bu ehirdeki daha nceki rneklerinden epey farkl bir rndr. Mimarnn Simeon adnda bir Rum olduu tahmin ediliyor. Camiden ok, hayli deiik olan, 14 kubbeli, drtgen olmayan i avlusu, bahesi ve klliyenin binalar sevimlidir. Bu blgede, 19. yzylda yaplm eitli hanlar arasnda Kamondo'nun, Hacopulo'larn ve Abud Efendi'lerinkiler de vardr. Bunlar, Beyolu'ndan tandklarmz, ya da tanyacaklarmz. KAPALIARI Nuruosmaniye'den artk Kapalar'ya geebiliriz. Bu tabii bir kitabn sayfalarnda byle! Yoksa Kapalar, gerek hayatta, bir blmn sonuna braklamaz. ster dorudan alveri, ister bu ilgin dnyay kefetme merakyla oraya giden herkese ok daha fazla vakit gerekir. Olduka geni bir alan kaplayan bu binada yaklak 4000 dkkn vardr -ayrca da, pek ok atlye, cami, eme, lokanta, kahve, muhallebici vb. Kapalar kendi bana bir dnyadr. Bu arnn da Bizans zamannda baz binalarnn yaplm olduunu iddia edenler bulunmakla birlikte, ilkin Fatih zamannda inaata balanm olmas daha akla yakndr. Yaplan ilk blmleri Sandal Bedesteni ve Cevahir Bedesteni'dir. Bunlar ikisi de ar iinde ar durumundadr. Bizans'a yaktranlarn kant, Cevahir Bedesteni'nin drt kapsndan birinin stndeki tata Bizans kartal kabartmas olmasdr. Ama Osmanllar da bunu, baka yerlerde olduu gibi, kendi yaptklar bir binaya koyabilirlerdi. Mimari slup tamamen Osmanl'dr. Kapal bir bina olduu, geceleri kaplar kilitlendii iin gvenli bir binayd. Bu nedenle, en deerli eyalarn alm satmn ya-panlar

buray tercih etti. Cevahir Bedesteni byle bir blmd. Ama Kapalar'nn btn akla gelebilecek her trl maln da satld bir yerdi. Loncalara gre eitli sokaklar ve blgeleri bllmt. Bu zellii bugn bile zellikle sokak adlarnda gze arpar. Gemi yzyllarda buray ziyaret eden gezginler arnn sessizliini, dkknclarn arballn ve drstln uzun uzun anlatrlar. Kapitalizm ve turizm bu gibi zellikleri deitirdi. imdi dkknclar yerlerinde oturup mteri beklemektense dar frlayp mterileri kendi dkknlarna gelmeye ikna etmeye alyorlar. Bu faaliyeti yle byle yirmi be dilde yapabiliyorlar. Eski ikram tarz gene sryor. Pazarla gelince, bu da bir "fair play" olay. ki taraf da gerekli n bilgilere sahip olarak bu msabakaya giriyor; satc avantajl, daha batan. Neden sz ettiini bilenler iin bu pazarlk, sonucu belli bir olayn ayini gibidir; yerine getirilmesi iki tarafa da zevk verir. Mteri neden sz ettiini bilmeden pazarla girmise, baz sonulara hazrlkl olmaldr. Fiyat ok drm olabilir, ama sonradan, ald maln bir taklit olduunu renir. Bu da bir teselli, phesiz; ayn taklit mal ilk sylenen yksek fiyattan da alabilirdi.

Plan 10. Kapalar Alveri dnyasnn bugnk zellikleri her yer gibi Kapalar'y da ok deitirdi. Birok eski zanaat ortadan kalkarken, bir tek adlan, arnn eitli sokaklarnn ad olarak yaamaya devam ediyor. rnein Nuruosmaniye Caddesi'nde yeni alan byk halc dkknlar yabanc turistleri kendilerine ekerek ar iindeki halcl bsbtn ldrmedilerse de, adamakll zayflattlar. Kuyum-cu dkknlar her yere yayld. Bu arada, Sandal Bedesteni yaknlarndaki, son derece sevimli muhallebici kulbesi bile kuyumcu oldu. Deri eya ve jean satanlarn says da ok artt. te yandan, rnein en iyi bakr ii doal olarak Bedesten'de bulunuyor, ama onun dnda birok bakrcda en baya ve zevksiz bakr eya satlyor. Her eye ramen Kapalar ilgin ve ekici. stanbul'un yerlileri, artk her ey her yerde bulunduu halde, arada bir Kapalar'dan alveri etmek iin bir vesile uydururlar. ehri ziyaret eden yabanclar da, buray grmeden giderlerse, ok nemli bir eyi kardklar duygusunu yayorlar. Bunlar Kapalar'nn bysn kaybetmediini gsteriyor. Kapalar, sonuncusu 1954'te olmak zere birok ciddi yangn at-latt. 1980'lerde binay sarmak gibi sarmaya ve tuhaf bir ekilde grnmez hale getirmeye balayan tabelalar, neonlar vb. kaldrld. Bunun gerekten olumlu bir etkisi oldu. ar'da normal dkknlar dnda ziyaret edilmesi gereken kahvesi ile nl Havuzlu Lokantas vardr. Daha nce, geleneksel esnafn bu-lunduu blgelerde iyi geleneksel lokantalar bulunacan sylemitim. Bunlar ar dnda, ama yaknnda da bulunuyor. rnein Nuruosmaniye'nin Kapalar'ya

bakan dkkn srasnn uhaclar'a yakn kesindeki lokanta, Suba. Bunun tersi ynde, emberlita'a doru giderken, solda, dar bir kapdan girilen ve merdivenle klan Arslan; bir de, Vezir Han'nn kuzey kanadndaki mit.

VEFA VE SLEYMANYE Divanyolu boyunca Aksaray'a doru yrrken Beyazt Meyda-n'ndaki eitli antlar grmtk. imdi, Sleymaniye'nin balca antsal yap olarak durduu, Hali-Atatrk Bulvar-Beyazt arasndaki blgeyi gezelim. Fen Fakltesi'nin yanndan saa sapp yrdmzde, sada, Edebiyat Fakltesi'nin arka kapsnn yannda Kuyucu Murat Paa Medresesi'ne geliriz. Paann lakab, kuyu ap iinden su veya petrol gibi eyler karmasnn deil, kuyu ap iine bir eyler doldurmasnn sonucudur: ldrtt Celalilerin cesetleri. Bu yntem, zamann devlet gelenekleri arasnda ok fazla yadrganmaz; ayrca paa, medrese yaptrarak, hayr ilerinden de eksik kalmamtr. imdi niversitenin elinde olan medrese, kesindeki sebiliyle, sevimli bir binadr. Solumuzda, imdi yryeceimiz ehzade Camii'ne doru uzanan sokak bir zamanlarn nl Direkleraras. "Direkleraras" ad, burann Bizans'ta yaplan iki yan stunlu caddelerin ayakta kalan sonuncusu olduunu anlatr. Bu son kolonad da 20. yzyln banda yklarak ortadan kalkt. 19. yzylda Beyolu, Batl tarzda bir elence merkezi haline gelmiti. Tiyatro ve opera gibi yksek saylan sanatlarn yan sra "kafe antan"lar, "mzikholler" de almt. Btn bu elence yerlerinin mterileri arasnda, biraz gizli kapakl biimde olsa da, birok Trk yer alyordu. Bu dnemin edebiyatnda, zellikle de yeni oluan romanda, zevk ve sefa dnyasnn ekiciliine kaplp baba mirasn har vurup harman savuran gnahkr genlerin hikyelerini okuruz. Aksaray, Sleymaniye gibi namuslu Trk mahallelerinde, mirasyedileri gece Beyolu'ndan getiren arabalarn nal ve tekerlek sesleri iitilir. Gelgelelim, mirasyedi olmayan Trkler de o kadar masum deildir. Bir zaman sonra btn bu alafrangalklar Trk zevkine gre adapte edilecek ve ehzadeba yeni tip elence hayatnn merkezi olacaktr. Meddah, Karagz gibi geleneksel elenceler devam eder, ama onlarn yanna yeni eler katlr. Aznlklar, zellikle de Ermeniler, bu yeniliklerde nc rol oynar.

VEFA VE SLEYMANYE lk tiyatrolar onlar yazar ve oynar. talyan Belcanto'sundan "kanto" ad verilen elendirici bir mzik tarz karlr ve her tiyatro asl temsilden nce bir kanto

gsterisi yapar. Bu elenceler zellikle Ra-mazan boyunca ok mteri eker. Ferah Tiyatrosu gibi gzel tiyatro binalar yaplr. stanbul'un modernlemesinde bu yeni elence tarznn nemli rol olmutur. Geleneksel toplumda elence sektrn oluturanlar bayram gibi geleneksel zamanlarda ortaya kar ya da dn gibi zel kutlamalarda zenginler tarafndan arlrlard. Beyolu'ndan sonra ilk olarak ehzadeba, byle patronaj dnda alan bir elence merkezi haline geldi; ayn zamanda bu tip elence, ehirli bir etkinlik biimi olarak, ehirli hayatnda vazgeilmez bir yer edindi. Bizans dneminde burada Nimfaion denilen antsal havuzun bulunduu sylenir. Filadelfion meydan da burada olmalyd. Tetrark'lar denilen ve drt imparatoru tasvir eden buradaki heykel grubu da stanbul'dan Venedik'e karlan sanat eserleri arasndadr. Murat Paa Medresesi'nin nnde durup karya baktmzda, gelip giden minibsler, inen, binen ve bekleyenler, satclardan oluan tipik bir stanbul kargaas gryoruz. Bu kargaann tesinde, btn zellikleriyle bir Bizans Kilisesi olduunu ilan eden bir yap var. Kalenderi dervilerine verilip tekke ve cami olarak kullanld iin Kalenderhane adn alan yapnn asl adnn Teotokos Kiriotissa olduu, 1960'larda stanbul niversitesi ve Dumbarton Oaks kurumunun yrtt arkeolojik almalar sonucunda renildi. 12. yzylda yaplan kilise Yunan ha planna uyuyor. Gene bu almalarda, ayn yerde daha nceleri yaplm baka binalarn (bir hamam, bir kilise) kalntlar da ortaya karlmt. Bunlar hepsi Filadelfion'u ssleyen binalar olmal. Ama Bizans kilisesinin en ilgin yan, 1204 Latin igalinden sonra yapld anlalan, Assisili Aziz Francis'in hayatn resmeden fresklerin bulunmas oldu. Aziz'in lmnden sonra yaplan ilk freskler bunlar (lmnden 25 yl sonra). Bir baka ilgin buluntu da, konoklazm dnemi ncesinden kalan tek mozaiktir. Valens Kemeri'nin ucu buralara kadar geliyor, ama biz imdilik onu brakp ehzade Camii'ne doru yryelim. Soldaki gsterisiz Acemolu Hamam, aslnda, eski Acemiolanlar Hamam'ndan bugne kalan yapdr. leride, yolun sa kesinde Nevehirli brahim Paa'nn Darlhadis'ini gryoruz. Lale Devri Sadrazam Damat brahim Paa mimaride Osmanl barokunun balad yllarda yaamtr. Bu zarif Darlhadis binas da hem barokun balangc, hem de klasik dnem sonu elerini ierir. Kedeki sebil son derece gzeldir. imdi, nce ehzade'yi geerek, onun az ilerisindeki Burmak Mescit'e bakalm. Caminin ad tula rme minaresindeki spirallerden gelir. Byle ssl minareler Osmanl mimarisinin stanbul'un fethinden nceki dneminde vard, ama stanbul'da benzeri yoktur. Msr kads Osman Efendi'nin 16.yzyl ortasnda yaptrd cami, son cemaat yerindeki stunlarn Bizans balklaryla ve kapsnn ortada deil, sa kede olmasyla da ilgin ve atipiktir. Burmal'nn karsnda stanbul Belediyesi'nin hantal modern binas, onun arkasnda da Ankaravi Mehmet Efendi'nin sevimli tula medresesi var. EHZADE CAM

ehzade Camii, Sinan'n ilk antsal yapsdr. Kanuni Sleyman'n gen yata len olu Mehmet iin yaptrld sylenir. Sonuta byle olduu belli, ama Yerasimos'un Ayasofya efsaneleri stne yazd kitab okuyunca Sleyman'n bunu ilkin kendisi iin dndn, ama cami bittikten sonra Sinan daha iyisini de yapabileceini syleyince onu ehzade Mehmet'e adadn tahmin edebiliriz. Sinan, daha sonralar, bu camiyi raklnda yaptn sylemiti. Bunu yapan "rak" ancak Sinan olabilirdi. Sinan kubbeyi kare plan iinde drt payeye dayandrr ve bunun dnda hi stun kullanmaz. Bylece i mekndaki genilik etkisini alabildiine artrr. Kubbeyi drt yanndan drt yarm kubbeyle destekler. Bu planda, doal olarak, eksiksiz bir simetri vardr. Drt kede birer kk kubbe, yarm kub-belerin iki yannda da daha kk ikier eyrek kubbe vardr.

Plan 11. ehzade Camii Tabii, kusursuz simetri, ayn zamanda can skc da olabilir. Belki de bu nedenle Sinan bu drt yarm kubbeli plann daha sonraki camilerinde uygulamad. Ama Sultanahmet ve Yeni Cami gibi daha sonra yaplm antsal camilerde baka mimarlar bu plan tekrarladlar. meknn sadeliine karlk (ini de kullanlmamtr), Sinan, caminin dn sslemek ve herhangi bir monotonlua yer vermemek iin ok almtr. Avlu ayn zamanda bir medresedir. Ortadaki adrvann IV. Murat tarafndan yaptrld biliniyor. ehzade Camii'nin yanndaki trbeler, bata ehzade Mehmet'inki olmak zere, kendi balarna bir hayli ilgintir, nk bunlardan Osmanl iniciliinin tarihini izleyebiliriz. Mehmet'in sekiz keli gzel trbesinden baka, nl Rstem Paa'nn zengin inili trbesi de burada. Rstem belli ki iniyi seviyordu. phesiz iniyi herkes sevebilir, ama btn binalarn iniyle donatacak kadar paras da vard Rstem'in. Ayrca, Dalg Ahmet Aa'nn yapt, III. Murat'n damad Sadrazam brahim Paa'nn gzel inili trbesi, kz Hatice Sultan'n ve ehzade Mehmet'in torunu Fatma Sultan'n ve Destari Mustafa Paa'-nn hepsi de hayli ilgin olan trbeleri de ehzade Camii'nin bahesindedir. VEFA Klliyenin binalarndan L biimindeki kervansaray imdi Vefa Lisesi'nin laboratuar olarak kullanlyor; bir ksm da otomobil tamirhanesi. Mektep ve imaret de sokan br yannda, az nce grdmz brahim Paa Darlhadis'inin arkasnda. Bu iki bina kmesinin arasndaki Dede Efendi Soka'ndan yrrken, solda, Milli Mimari akmnn temsilcilerinden Kemalettin Bey'in yapt saygdeer eitim kurumu, Vefa Lisesi'ni gryoruz. Gene

Kemaleddin Bey'in yapt V. Vakf Han da okulun yatakhanesi oldu. Burada ehit Ali Paa Ktphanesi de var. Kovaclar Soka'na gelince sada, 17. yzyl banda Defterdar Ek-mekizade Ahmet Paa'nn yaptrd gzel medrese, ileride solda ise Recai Mehmet Efendi'nin 18. yzyl sonundan kalma sbyan mek-tebi var. Bu binalara baktktan sonra, karmzdaki Ktip Vefa Cadde-si'ne giriyoruz. Az ileride, solda, nl Vefa Bozacs var. Boza maya-lanm dar hamurundan yaplan son derece koyu kvamda bir ikidir ve kn iilir. Hafife "fermente" olduu iin, Yenieriler iki niyetine de kullanrm. Yazlar bu dkknda zm suyundan ra yaplr. Bozacnn birka adm ilerisinde Revani ucca Efendi'nin yaptrd kk Kovaclar Mescidi'ni grrz. Gene ayn srada, az sonra, semte adn veren eyh Vefa'nn trbesini gryoruz. Vefa fetihten ksa sre sonra stanbul'a yerlemi, halkn ok sevdii bir din adamyd. Varln da burada eitli hayr kurumlar yaptrmakta kullanmt, ama bu yaplarn hibiri zamana dayanamad. Trbelerin arkasnda ykntlar duran camisi bu yaknlarda betondan olmak zere yeniden yaplyor, ama herhalde bu caminin aslyla bir ilgisi bulunduu sylenemez. leride, gene ayn srada, Atf Efendi Ktphanesi'ne geliyoruz. Defterdar olan Atf Efendi bu olaanst sevimli ktphaneyi 1740'larda yaptrmt. Sokaa bakan cepheyi ktphane memurlarnn (hafz- ktb) oturmas iin yaplm ev oluturur. Ama evin ikinci kat alt kanatldr ve bir yelpaze gibi uzanr; bu da Osmanl asimetrisinin sevimli rneklerinden biridir. evin ayr kaplar vardr, ancak ana kap (geni bir koridorla i avluya alr) daha yksek ve genitir. Ktphane binas da asimetrik bir okgendir. Okuma salonu, kemerli tavanyla son derece irindir. Bahesi, aalan, emesi, mtevaz boyutlar ve her eyiyle, olaanst bir binadr. Ktphanenin yanndaki kede Rehabula Hatun trbesine bir gz attktan sonra karsndaki Tirendaz Soka'na sapnca nmze Vefa Kilise Camii kyor. Bu da son derece irin, zarif bir Bizans kilisesi. imdilerde Fatih'in hocas Molla Grani'ye mal edilen bina, Ayios Teodoros adyla, 10-12. yzyllar arasnda Yunan ha planna gre yaplmtr, ama baz paralar, rnein cephedeki stun balklar ve kabartmalar daha da yeni olabilir. Bu nartekste baz freskler yakn zamana kadar duruyordu, ama imdi badanayla kapatld. Bu durum, Trkiye Cumhuriyeti'nde dini hogrnn artacana azaldn gsteriyor. Bunu yle rneklemek mmkn: Caminin erefesinde, zerinde tavus kabartmas olan bir ta kullanlm. Belli ki, kilise camiye evrilirken bir yerde bulunan bu ta ziyan olmasn diye alnm, slam surete izin vermedii iin de minare erefesi gibi gzden uzak bir yerde kullanlm. Ama be yz yldan fazla zaman ge-miken, btn bu srede orada kalabilmi olan fresklerin stne badana geiliyor. SLEYMANYE Buradan Sleymaniye Camii'ne ve klliyesine doru yryeceiz, ama ondan nce evre hakknda birka ey sylemek gerekiyor. Sleymaniye'de grecek ok sayda eski ahap ev kald iin buras bir zaman nce ST alan haline

getirilmiti. Trkiye'nin koruma kanunlarnda, eski eserler tarihi deerlerine re snflara ayrlr. Birinci dereceden eserler olduu gibi restore edilmelidir; ama "ikinci derece" saylanlar, cephenin zgn biimi korunarak yeniden ve betondan da yaplabilir, orijinali ahapsa st tahta kaplanr. imdi Sleymaniye'de birok ev bu ekilde restore edildi, buna niversite de btesinin imknlar lsnde yardmc oldu. Birok ahap bina ise yan ykk durumda srann kendisine gelmesini bekliyor. Bu binalar arasnda grmeye deer bir tanesi, ayn ad tayan sokaktaki Kayserili Ahmet Paa Konadr. Btn bu evrede (imdiki nfusun byk ounluunu Adyamanllar oluturuyor) dolamak keyifli bir itir. Bu arada, ok ilgin olmadklar ve yolumuzun dnda kaldklar iin szn etmediim, niversitenin bat kapsnn karsndaki sebille Kapudan brahim Paa Mescidi ve Mektebi'ne, ayrca, Bozdoan Kemeri Soka'nda, Bayrami Melamiler'in stanbul'daki ilk tekkesi olan Helvai tekkesine deineyim. Sleymaniye Camii ve Klliyesi alabildiine geni bir alana yaylr. Biz her zamanki gibi camiden balayalm. Sinan, bunun da "kalfalk" dneminin eseri olduunu syler. Herhalde nice ba mimar byle bir kalfa olmay tercih ederdi. Sleymaniye, Ayasofya'ya erimek ve belki de onu amak iin yaplm bir giriimdir. Zaten plan da onunkine olduka yakndr; dou-bat aksnda iki yarm kubbe, kuzey ve gneyde iki byk kemer. Kubbe drt geni paye zerine oturur. ap 26.5 metre, yerden ykseklii de yaklak 50 metredir. Dolaysyla, Ayasofya'nn boyutlarn amamtr. Ama bu, fiziksel bir durum; estetik adan Sleymaniye muazzam bir mimari eser olarak dnyann en gzel antlar arasnda yer alr. Gneyde ve kuzeyde payanda duvarlar, biraz ieri, biraz da dar taacak biimde, duvarn iinde saklanm, dardaki ikier katl mahfillerle de gze arpmayacak hale getirilmitir. Dou ve batda zaten destek ii byk lde yarm kubbelere kald iin payandalar fazla kaln deildir ve gze batmaz. Sinan, restore ettii Ayasofya'da kemerli yan duvarlarn zayfln gzlemleyerek, bu tarz bir istiflemeyi dnm olmal. Kubbenin drt kesinde, payelerin dtaki devam olan drt sekizgen kule, yarm kubbelerin altnda eyrek kubbeler vardr. Kubbe kavislerinin birbirleri zerine kvrlarak ak son derece estetiktir. meknda genilik duygusu kusursuzdur. Payandalarn ieri taan ksmlar stunlar stne oturan kemerlerle balanm ve bylece yan nefler oluturmutur. meknda byk bir sadelik vardr. Yalnz mihrap tarafnda, o da az miktarda, ini kullanlmtr. Burada ayrca Sarho brahim adyla bilinen dnemin nl cam ustasnn vitraylar vardr.

Plan 12. Sleymaniye klliyesi: 1. Darifa, 2. maret, 3. Tabhane, 4. Tp Medresesi, 5. Sani Medrese, 6. Evvel Medrese, 7. Sbyan Mektebi, 8. Taksim, 9. Bahe, 10. Tuvaletler, 11. Avlu. 12.

Cami, 13. Kanuni'nin Trbesi, 14. Haseki Hrrem Sultan Trbesi, 15. Trbedar Odas, 16. Salis Medrese, 17. Rabi Medrese, 18. Darlhadis, 19. Hamam Camide kullanlan mermer stunlar btn lke taranarak eitli yerlerden getirilmitir. Sinan drt stunun ikisini skenderiye ve Baalbek'ten getirttiini, birini Vefa evresinden, birini de saraydan bulduunu anlatr. Bu arada, "Saray- Belks- Sleyman" diyerek, Ayasofya'nn baz stunlarnn Hazret-i Sleyman'n yaptrd tapnaktan geldiini anlatan efsaneyi yanklar. Bir sylentiye gre ca-minin yapl srasnda -temellerine iyice oturmas iin- bir duraklama olmu, zamann ran ah kstah bir tavrla, "Satp da camiyi bitirin" diye, mcevher yollam. yice sinirlenen Kanuni bunlar unufak edip caminin harcna kartrmak zere Sinan'a vermi. Caminin malzeme-lerinin nasl ve nereden bulunup getirildiini anlatan defterleri, iktisat tarihisi mer Ltf Barkan yaymlayarak dnemin zellikleri hakknda ok somut bilgiler edinmemizi salamtr. Levhalar, zamann en iyi hattatlar olan Ahmet Karahisari ile rencisi Hasan elebi'nin eserleridir. Pencerelerden gelen hava akmlarn hesaplayarak kandillerin isini belirli bir noktada toplamas, Sinan'n baka camilerde de elde ettii artc baarlar arasndadr. Avlu revaklarnda somaki, granit ve mermer kullanlmtr. Drt minare avlunun drt kesinde ykselir. Camiye yakn olan ikisinde er, utakilerde ikier erefe vardr. Toplam on olan erefe says, Sleyman'n onuncu Osmanl padiah, drt minare ise stanbul'da hkm sren drdnc padiah olduunu simgeler. Sleymaniye Camii Klliyesi stanbul'un nc tepesinde, bu te-penin Halic'e bakan yamacnda kuruludur. Bylece ehrin birok yerinden grld gibi, kendisinden grnen manzara da olduka genitir. Caminin mihrap duvarnn arkasndaki avluda Kanuni'nin trbesi yer alr. Bu sekizgen trbe avlunun ortasna yerletirilmitir. Duvarlar, znik'in en gzel inileriyle kapldr. eride ayrca Kanuni'nin kz Mihrimah Sultan'la varlk gstermemi iki padiah, II. Sleyman ile II. Ahmet gmldr. Avlunun kesinde Kanuni'nin sevgili kars Hr-rem Sultan'n daha kk bir sekizgen olan, gene ok gzel znik inileriyle donanm trbesi var. Kare biimindeki darlkurra binas da bu avlunun kenarnda. Trbenin evresindeki hazirede birok tannm insann kabri vardr: Abdlaziz'i tahttan indirenlerden Hseyin Avni ve Kaptan- Derya Ali Paalar, Sadrazam Ali Paa, II. Mustafa'nn kz Safiye Sultan, Maarif Nazr Kemal Paa vb. Bahenin kuzeydou kesinde, sokaktan keye 45 derecelik bir ayla gelip birleen bir kanat var. Buras darlhadis, yani hadis retilen bir medrese. Caminin bahesiyle bu kanadn birletii noktada, dershane olduunu tahmin ettiimiz dikdrtgen bir oda var. Kanat boyunca da rencilerin kald 22 hcre uzanyor. Yani, bildiimiz avlulu, drt ke medreselerden ok farkl bir yap. Buradan inip sola kvrldmzda, Sleymaniye ykseltisinin alt tarafnda, yani solda, arastay, sada altnda gene dkknlar bulunan iki medrese binasn gryoruz (aslnda bu medreselere caminin bahesinden bakldnda daha ok

ey grmek mmkn). Bu iki medrese, "Salis" ve "Rabi" (nc ve drdnc), caminin gney kanadna bakan "Evvel" ve "Sani" (birinci ve ikinci) medreseleriyle birlikte bir btn oluturuyorlar. Arkadaki bu iki medrese ile yokuta aada kalan Mlazimler Medresesi'nin mimarileri benzersiz ve son derece gzel. Birok Sinan eserinden sz ederken tekrarlanan bir nokta, Sinan'n, herhangi bir mimara sorun karacak engebeleri, bir estetik gzellik haline getirebilme yeteneidir. Burada da, yokua yaplan iki medresede, baka hibir medrese binasnda grmediimiz ok katl bir hcre dzenine rastlyoruz. Her katn sofas, iki medrese arasndaki avlu, merdivenler, yukarda kalan medreselerin aadaki Mlazimler'le balants, hepsi zgn bir mimari dehann gstergesi. Gelgeldim, bu medreseler ve kar kedeki gzel hamam, nasl olmusa olmu, zel mlk haline gelmi. Kimi depo, kimi imalathane; ya da ne olduklar deiebiliyor. Ama binalar kullananlar, ieriye kimseyi sokmamakta olduka kararllar. Bylece, mimari bir aheser, grmek isteyenlere kapal. Kanuni Sleyman'n camiinin, ehrin gzbebei olduu kabul edilen bir antn nasl byle kullanlabildiine akl erdirmek ok zor. Sleymaniye Klliyesi'ne genellikle Beyazt tarafndan, niversite bahesinin yanndan geerek gelinir ve ana giri kapsnn nnde park eden otobsler vb. arasndan ieriye girilir. Motorlu tatlar kk bir meydann ortasndaki drt ke ve sivri klahl emenin evresini dolanarak caminin gneye bakan bahe duvar boyunca dizilirler. Klliye'nin buradaki binalarnn nnde Tiryaki ars adyla tannan bir dkkn dizisi vardr. Arkanz camiye dnerek baktnzda, sol kede Ali Baha'nn kuru fasulyesiyle nl lokantasn grrz. Bunun mterilerinin de, kanat boyunca yer alan eitli kahve mterilerinin de ou, turistlerin yan sra, bu evrede birok binalar olan niversitenin rencileridir. Ali Baba, skdar'daki nl Kanaat lokantasndan domu saygdeer bir kurumdur. Ali Baha'nn arkasnda imdi ocuk kitapl olarak kullanlan eski sbyan mektebi var. "Onun kaps yan sokakta, sonra birbirinin ei olarak yaplm Evvel ve Sani medreseleri geliyor. Bu iki binann ara-snda dar uzun bir geit var, ve giri kaplar da geidin uzaktaki ucunda. Dershaneler de medreselerin gney kanadnda yer alyor. Sleymaniye'nin bu medreseleri uzun zamandan beri, sahip olduu zengin eski kaynaklar nedeniyle aratrmaclar iin ok nemli olan Sleymaniye Ktphanesi olmutur; baka eski yaz kaynaklarn bu-lunduu Atf Efendi gibi eitli ldtaphklar da ona baldr ve birok ktphanenin kitaplar imdi burada toplanmtr. Medreselerin yannda, btn bu kanadn sa kesini oluturan ksmda da Tp Medresesi var, ama aa yukar tamam yklm durumda, yalnzca ar tarafndaki hcreleri ayakta duruyor. Bu cephenin arkasnda yaplan yeni bina da doum klinii olarak alyor. Batda, balca binadan oluan nc klliye kanad uzanyor. Burada en solda darifa, yani hastane var. Bir zamanlar askeri bas-mevi olan bina imdi kzlar iin Kuran kursu, bylece, iine girilmesi eit derecede imknsz. Darifa'da eskiden akl hastalar iin de bir blm olduunu ve tedavi yntemi olarak mzik alndn Evliya elebi'den reniyoruz. Ortadaki bina eski imaret, olduka byk mutfaklar var, nk yalnz yoksullara yemek datmak iin deil, Sleymaniye Klliyesi'ndeki grevlilere

ve ok sayda medrese rencisine verilen yemekleri de piirmek zere yaplm. Eskiden bu bina Trk ve slam Eserleri Mzesi'ydi. imdi Sultanahmet'teki brahim Paa Saray mze haline getirildi, eyalar oraya tand. Bir sre nce de Sleymaniye imareti Dar-z Ziyafe adyla bir lokanta haline getirildi. Lokantann iddias eski Osmanl mutfan devam ettirmek. zellikle yazn avlu da kullanldnda, klliye kadar eski narlarn glgesinde, atmosfer son derece gzel, ama yemekler iddiann biraz gerisinde kalyor. Son olarak kervansaray gryoruz. Bu da kocaman bir bina -ve kapal. Gelen tccarlara yemek yaplan mutfaklar, frn, kalacak odalar, hayvanlara ahrlar ve mallarn konduu depolar ieren, kendi iinde kk bir klliye. Bu kanattaki binalar cepheden fazla yksek grnmezler, ama Vefa tarafndan, yani arkadan bakldnda, bir hayli yksektirler. Aralarnda dar geitler vardr. VE SNAN Kervansarayn yanndan ileri, Mftlk binasna doru yrdmzde, sa kede Sinan'n mezarn gryoruz. Sinan trbe-sini de kendisi yapmt. Bu kadar zevk sahibi bir adamdan bek-lenecei gibi trbesi sade ve mtevazdr. Trbe bu kede bir gen biimindedir ve genin ucunda bir sebil vardr. Yar ak trbe alt kemer stne oturtulmu kk bir kubbeden oluur. Sinan stanbul'un her yerinde eserlerini brakt iin byle bir kitabn aa yukar her blmnde ad geiyor. Ama stanbul'daki en byk apl eseri olan Sleymaniye'den sz ederken biraz durup baz genel konular konuabiliriz. 1490 ylnda Karaman eyaletinde doduunu biliyoruz. Hristiyan, muhtemelen Karamanl Rum bir aileden geliyor, nk devirme ola-rak orduya, Yenieri ocana alnm. 1538'de bamimarla tayin edildiini reniyoruz. Bu, o a iin olduka ileri bir ya. O zamana kadar daha ok orduyla, seferlerde alm. Kanuni ile birlikte drt sefere kt biliniyor. stanbul'daki ilk nemli eserinin, bamimar olduktan bir yl sonra ina ettii Haseki Hrrem Cami ve Klliyesi olduu kabul edilir. Sleymaniye'nin inaat 1550-57 yllar arasn kaplamt. Kanuni uzun yaad, ama ondan yal olan Sinan daha da uzun yaad ve hem II. Selim, hem de III. Murat zamannda imparatorluu birbirinden gzel eserlerle bezemeye devam etti. Says yz aan bu eserleri, bir insann, Sinan gibi yz yla yakn yaasa da, bir mre sdrmasna akl erdirmek zordur. nk bunlarn ou gerekten devasa yaplardr ve ayrca, ayn zamanda, birbirinden ok uzakta bir yn bina yaptn biliyoruz. Bu bakmdan Sinan sanki bir mimar deil, Bir Dnemin Mimari Faaliyeti'dir. Birok bakmdan Osmanl mparatorluu'nun en parlak dnemi olan Kanuni dneminde, gerekten de son derece gl bir mimarlk rgtlenmesi olumutu. Sinan'n yannda kalfalk yapan Mehmet Aa, Davut Aa gibi mimarlar da sonralar ok nemli eserler verdiler. Sinan'n parlak bir gelenee dayanan bu gl rgt iindeki pek ok bilgili ve yetenekli insana gvenebildiini, izdii planlarn icrasn ok zaman onlara brakabildiini tahmin ediyorum. Ama byle de olsa, ortada gz kamatrc bir baar var. O an btn sanatlar gibi Sinan da bir gelenek iinde alt, ama gelenein gereklerini yerine getirirken ayn zamanda onu deitirdi, geniletti; gelenein Sinan'dan nceki nitelikleriyle Sinan'dan sonra vard yer arasnda dalar

kadar fark vardr. Sinan'dan sonra bu gelenekte ayn apta eser yaratlmamtr. Bu da, phesiz, bireysel yetenekler kadar, maddi koullarn ayn dzeyde srmemesine de baldr. lgin olan, bu kadar fazla sayda eser veren bir insann, kendini bu kadar az tekrarlamasdr. Medrese gibi klasik bir yap tipini dnelim: Hcreleri, revak, dershanesi, avlusuyla, olduka snrl ve tanml bir tiptir bu. Ama Sinan'n byl eli, bu snrl yapnn deiik rneklerine farkl bir zarafet ve bir bakalk kondurmay baarmtr. Asl aheseri olan Edirne'deki Selimiye'yi tamamladnda Sinan seksenini gemiti. Bundan sonra da durmad ve skdar'daki Atik Valide Cami ve Klliyesi gibi son derece gzel eserler vermeye devam etti. Antsal eserlerinde, Stefan Yerasimos'un dikkat ektii Ayasofya yarmas alttan alta, bazen de aka sryordu. rnein kendisi de, Selimiye'nin llerini Ayasofya ile karlatrr. Burada, Yerasimos'un Ayasofya efsanelerini ve sonrakileri yorumlarken yapt deerlendirmeye tamamen katlyorum: bu byk tapnaklar Tanr iin, Tanr'nn evi olarak yaplmt, ama yaptran da dnyevi iktidarn temsilcisi olan imparatordu. Bu arada, mimar kendisi, bu iki muazzam g oda arasnda skp kalyordu. mparatorlua bal efsane yazarlar onu dnyevi gcn bir arac olarak grrken, Tanr adna imparatora kar kan efsane metinlerinde mimarla imparator arasnda bir gerilim motifi ilenmiti. Daha nce Ayasofya'nn mimarlarnda olduu gibi Sinan'da da, aslnda, sanatn ve sanatnn Tanr ve imparator karsnda zerklemesini ve zgrlemesini grrz. Evet, imparatorun emriyle ve maddi imknlaryla yaplm bir yap ve evet, Tanr'nn evi olarak yaplm bir yap. Ama onu ina etmek iin eski modelleri deerlendiren, arlk hesaplarn yapan, bu apta binay ayakta tutmak iin gerekli mhendislii estetik etkiye dntren, iini ve eserini btn ayrntlaryla dnen, tasarlayan, gerekletiren bamsz sanat, bu yeni "yaratc". Sinan btn zellikleriyle birlikte, ite bu sanatdr. EYHLSLAMLIK-MFTLK Sleymaniye'den ve Sinan'n trbesinden ilerleyince stanbul Mftl'nn, eskiden eyhlislam makam olan binasna geliyoruz. Buras daha da nceleri yenieri aasnn makamyd ve "Aakaps" olarak biliniyordu. Vaka-i Hayriye ile ocak ortadan kaldrldktan bir sre sonra II. Mahmut boalan binay eyhlislam makam (Bab- Meihat) haline getirdi. O eski bina bu yzyln ilk yarsnda yanm, yerine imdiki yeni bina yaplmtr. Mftlk bahesinde, dnyadaki baka rneklerle karlatrldnda pek zengin olduunu syleyemeyeceimiz Botanik Bahesi var; bu sokan ad da, eyhlislam dolaysyla, Fetva Yokuu. eyhlislamlk, az nce grdmz Sleymaniye Klliyesi'yle birlikte, Osmanl tarihi ve burada Kanuni Sleyman'n rol zerine baz eyler dndryor. Kanuni dnemi, sk sk tekrarladm gibi, imparatorluun altn a saylabilir. Balangta Osman Gazi'nin, sonra da Fatih Mehmet'in at byk potansiyel, bu dnemde azami lde gereklemitir. Belki de btn bu "altn a"lar, tarihte aslnda her zaman geerli olan isel elikileri, her tarihi olayn arkasnda yatan eliik sreleri daha byk bir lekte yanstt iin, ayn

zamanda daha da net yanstr. Kanuni dneminde de byle elikiler, eliik sreler var. mparatorluk bu dnemde en geni snrlarna vard. Gene bu dnemde byme, nesnel ve zorunlu sonucuna eriti: Viyana'y fethetme giriimi baarszlkla sonuland. Bu, ne anlama geliyordu? Artk, imparatorluun ana byme yn olan Bat'da, gc Osmanl'ya denk yeni imparatorluklar olutuu anlamna geliyordu, ncelikle. Belki o dnemde hl, Osmanl daha glyd. Ama verili teknolojik koullarda, kendi bykl kendi ayakba olmaya balamt. lk byk rakip olan Avusturya'y altetmek iin, koca ordu toplanacak, drt bir yandan gelen askerler, toplar, btn bu kalabaln yaamas ve beslenmesi iin gerekli lojistik destek rgtlenerek sefere klacak, gnlerce yol alnarak Viyana'ya gelinecek. Kasa srede baar elde edilmezse, k koullar bastracak. Uzatmaya gerek yok. Giriilen iki Viyana seferinin sonular, bunun ok zor olduunu kantlad. Sleyman'dan sonra sadrazamla devam eden byk devlet adam Sokol-lu'nun da ok iyi anlad gibi, imparatorluk doal snrlarna dayanmt. Bu ayn zamanda, toplumun geleneksel dinamosu olan ordunun da artk bu ilevi yerine getiremeyeceini gsteriyordu. Nitekim Sokollu, son yllarnda Hazar Denizi'ne kanal amak ve hatta Svey Kanal'n amak gibi ncelikle ekonomik saylacak iddial ve uzun vadeli, ama ne yazk ki gerekletirilemeyen projeler dnmeye balamt. Mustafa Akda'n anlatt gibi, Balkanlar'da Osmanl ftuhatnn yapsal bir ilevi olmutur. Bylece, Horasan'dan alar boyu Anado-lu'ya akan Trkmen boylar Rumeli'nin zengin ve verimli topraklarna aktarlmtr. Orta Anadolu grece krat ve stnde yaayan nfusa yeterli geim salanyordu. Nitekim, ilk Celali isyannn imparatorluun altn a olan Kanuni dneminde patlak vermesi anlamldr ve bir rastlant deildir. Bundan sonra, Amasya, Tokat, Krehir taraflarnda Celali isyanlarnn ard arkas kesilmedi. Bunlar, gene Akda'n anlatt gibi, dzen deitirmeye ynelik hareketler deildi. Yoksullama ve adaletsiz blme kar spontane patlaylard. Ama Kanuni ile birlikte bu isyanlar genel dzenin rettii, tekrarlanan bir fenomen haline geldiler. Bunun nemli bir nedeni, glenen merkezin yaratt byk ve zorunlu tketim hacmiydi. arlar Blgesi blmnde Rstem Paa'nn bu sknt iin rettii zm ve onun sonularn anlatmtm. Eski tmar sistemi, merkeze abuk para bulma amacyla balatlan iltizam sistemiyle kntye girdi. Buna bakarak, Rstem'in iyi bir zm bulmad ve uzun vadede dzeni paralad sylenebi-lir. Ama o da baka ne yapabilirdi? Ya da, bu sistem zaten miadn doldurmuyor muydu? Rstem Paa'nn iltizam sistemi devreye girmese de varolan basklar sistemi atlatmayacak myd? Asl sorun, Osmanl devletinin daha retken bir yapya, yani ksaca kapitalizme geememesiydi. Ama bunun sorumluluu Kanuni'ye ya da onun ann devlet adamlarna yklenemez, nk ok daha byk boyutlar olan ve tarihilerin hl doyurucu bir biimde cevaplandrmadklar bir sorundur. Bu cevap, herhalde, btn bir ada dnya konjonktr incelenerek bulunabilir. 15. ve 16. yzyllar boyunca Akdeniz havzas hl dnyann merkezi gibi grnebiliyordu. Bu geni havzann dou ucunda Osmanl, bat ucundaysa spanya iki rakip -ve en gl- kutuptu. O gnlerde yaayan bir siyasi analizci, byk bir ihtimalle, dnyann geleceini bu iki gten birinin ya da ikisi arasndaki mcadelenin belirleyeceini sylerdi.

Oysa byle olmad. 1571'de Osmanl donanmas nebaht'da perian oldu; 1588'de Britanya Amirali Drake, nl spanyol Armadas'n yok etti. Bu iki lke daha uzun sre gl grnmeye devam ettiler, ama bir eyler deimi, baka trl belirlenmiti. Atlas Okyanusu'na kys olan kuzey lkeleri, ngiltere, Fransa ve Hollanda yarta ne getiler. spanya ve Portekiz Atlas kysnda olduklar halde yerlerinde saydlar. Osmanl mparatorluu ise birok bakmdan, durduu yerde yeni dnyann uzana dt. Sleymaniye Klliyesi'ni gezerken, renim kurumlarnn burada ne kadar fazla yer kaplad dikkatimizi ekmiti: Be medrese ve ayrca tp medresesi. Ayrca darlhadis ve darlkurra. Gelgelelim, burada da bir eliki var. Kanuni Sleyman zamannn nemli bir eyhlislam Ebussuud Efendi'dir. Ebussuud Efendi'nin btn tarihimizi etkilemi -phesiz Kanuni'nin istei ve onayyla verdii- bir fetvas vardr. slam dnce tarihinde Gazali ile bn-i Rd arasnda, iki dnrn temel varsaymlarnn farkllndan ileri gelen ciddi bir ayrm olmu ve sonraki yzyllarda bu ayrm hep tartlmt. Sorun, o alarn ezeli felsefi sorunu, Bat'y da igal eden, bilginin kayna konusuydu: "akl" m "nakil" mi? Gazali'ye gre Allah, kendisi hakkndaki bilgiyi bize Kuran- Kerim yoluyla nakletmitir. Bunun dnda bir bilgi yolu aramak yanltr. bn-i Rd ise akl da Allah'n verdiini, dolaysyla aklmz kul-lanarak doruyu arayabileceimizi ileri sryordu. Bu tartma Rnesans dneminde Hristiyan dnyasn da kartrmt; Galileo'nun bana gelenler bununla yakndan ilgilidir. Ebussuud Efendi, 16. yzylda, bu tartmada Gazali'nin hakl olduuna dair fetva verdi. Merkeziyeti ve otoriter devletler, yle fazlaca kanatlanp uuan dncelere neredeyse igdsel bir tepki duyarlar, bundan holanmazlar. Kanuni de Ebusuud Efendi ile ibirlii halinde bu kurala uydu ve medrese reniminden "akli" ilimleri kard: Matematik, geometri, felsefe gibi disiplinleri. Bunlarn yerine fkh, hadis, kelam gibi "nakli" ilimler geti. Bundan byle, medreseler nicelik olarak oalp yaygnlamaya devam ettiler, ama nitelik dzeyinde, entelektel dinamizmlerini kaybettiler. Dnce ufkunun snrlar belirlendi, kurallat. Bununla yetinmeyenlerin bana i geldi. Bylece, entelektel hayat dondu. Bu uygulama, uzun vadede, tmar sisteminin bozulmasndan daha nemli olumsuz sonular yaratm olmaldr. Ayrca, yalnz Osmanl devletiyle deil, o dnemde Osmanl devletinin zorunlu olarak ncs olduu btn slam dnyas leinde globaldir bu olumsuz sonular. BR OSMANLI MAHALLES Ama imdi bu aprak ve phesiz birden fazla yoruma ak, ar ko nulan brakalm ve biraz daha renkli hayat sahneleri grmeye alalm. Mftln soluna doru ilerleyip bahe duvarnn yanndan saa sapnca kendimizi "Namahrem" Soka'nda buluyoruz! Az ileride, gene sada, Ayranc Soka var. Btn bu evrede, hemen hemen hi bozulmam ve bir zamanlar ehrin egemen karakterini yanstan klasik bir mahalle var. Bu zellikleriyle mahalle, krsal kyn kentte yeniden retilmi biimi gibidir. ok nemli bir zellii, snf temeline gre kurulmam olmasdr. Mahallenin zengini veya zenginleri, ok sayda orta hallileri ve yoksullar bulunur. Paris, Londra gibi byk ehirlerde

kentsel oluum snf ayrm izgilerini izlemi, farkl snflar farkl fiziksel meknlar paylamlard. stanbul mahallesinin bu kaynak yaps, Bat'daki gibi olduka farkl snf kltrlerinin olumasna imkn vermedi, nk zellikle dn, bay-ram gibi ortak olaylarda bir araya gelen deiik tabakalardan insanlar zerinde, genel ve ortak bir kltr egemen oldu. Mahallenin oluumunu belirleyen temel snfsal deil, ok zaman etnikti. Tabii, Rum, Ermeni, Yahudi mahalleleri vard (yalnz bunlar da Bat'daki gibi "getto'lamamt), ama Trk-Mslman mahalleleri de ounlukla hemehrilik temeline gre kuruluyordu. Her zaman stanbul'a dardan g oldu; gelenler, Aksaray, aramba semtlerinde olduu gibi, mahalle kurarak birlikte yaadlar. Bu alkanlk bugn bile byk lde sryor -yalnz byk ehirlere gelenler deil, ii olarak Avrupa'ya gidenler de hemehrilik temeline gre yerleiyor. Mahallenin kk bir meydan olur. Genel kamusal ve ayrca ticari hayat burada merkezleir. Kahve, bakkal, manav buradadr. Herkes herkesi burada grr, herkesle herkesin dedikodusu byk lde burada yaplr. Sokaklar o meydana gre ynlenir ve biimlenir, oraya doru akar; evler, arkalarn teki mahalleye dner. Zengin kona meydana yakn bir yerdedir (burada da yle). Sokaklar olduka dardr. Yukarda cumbalar iyice birbirine yaklar. Dolaysyla zel hayatn zel kalmas epey zordur. Mahalleli, birok ite birbirine yardmc olur -rnein sokakta oynayan ocuklarn sorumluluu olduka ortaklaadr. Tabii bu ortamda gerginlik ve srtmeler de eksik olmaz ve buna gre eitli mahalle ii ittifaklar kurulur, stratejiler uygulanr. ocuklara gz kulak olmak gibi, "mahallenin namusu" da ortak bir sorumluluk alandr. Bireysel farkllamadan ok komnal deerleri tevik eden bu hayat tarznn, her hayat tarz gibi, olumlu ve olumsuz zellikleri i iedir (tabii, bak asna gre "olumlu" ya da "olumsuz"). Zengin konann yanndan yokuu inince, birazdan, gzel bir Hali manzarasyla karlayoruz. Saa kvrldmzda, set stnde, gene sevimli ahap evler gryoruz. Az sonra, kyya yaklatka, Hali kysnn iyerleri oalmaya balyor. Sleymaniye arkasyla Hali kys arasnda, Kkpazar denilen bu semtte, Orta Anadolu'dan gelenlerin younluu belli oluyor. Unkapa-n'na yaklarken, imdi ykk durumda olan, ama geen yzyln panoramik fotoraflarnda hl bacalarn ayrt ettiimiz un fabrikalarnn kalntlar var. Sleymaniye'nin aasndaki yamalarda, bu byk klliyenin arln ta buralardan balayarak tamak iin yaplm kemerli duvarlara rastlayabiliyoruz. Epey perian durumda, iyeri olarak kullanlan gzel Osmanl eserleri de var: daha nce de grdmz Siyavu Paa Medresesi gibi. Bunlarn fazla vakit geirmeden ele alnmas gerekiyor. Ama daha da nemlisi Ayranc Soka evresindeki bozulmam mahalleyi kur-tarmak; nk bunun gibi bir ey kalmad eski stanbul'dan, bunun da doal mr fazla uzun grnmyor.

AKSARAY'DAN MARMARA KIYISI BOYUNCA Aksaray, Roma-Bizans zamanndan beri ehrin nemli mey-danlarndan biridir. O zaman ad Forum Bovis'ti (yani, "kz Meydan"). Trke ad, Sultan Mehmet'in fetihten sonra buraya Orta Anadolu'nun Aksaray kasabasndan gelenleri yerletirmesine baldr. Son dnemde, stanbul ehrinin gn getike byyen motorlu trafik sorunlarna "modern" zmler bulma abalarnn sonucunda yaplan alt ve st geitlerle Aksaray anonim bir geit yeri haline geldi. Ancak, bundan nceki byk yangnlarda bu evrede geni alanlar yok olmutu. Bu bo arsalar, 1950'ler-den sonraki irkin apartmanlama iin elverili bir zemin salamt. Bu balamda "meydan" kavram stne birka sz syleme gereini duyuyorum. stanbul'un olaanst bymesi, trafii gnden gne byyen bir sorun haline getiriyor. Bu koullarda, Aksaray gibi meydanlarn yeniden dzenlenmesi ii, ehircilere deil, karayolculara veriliyor. Onlar, doal olarak, trafiin birbirini kesmeden akaca, herhangi bir da bandaki kavaklarn ehir iindeki benzerini yapyor. Bylece, ortaya kan eyin, ehre zg bir mekn olan meydan'la ilgisi kalmyor. Meydan, yaanan bir yerdir; kavak, geilen bir yer. Aksaray epey bir zamandr artk meydan deil, kavak. Ama stanbul'da ok yer byle. Aksaray meydannda, Abdlaziz'in annesi Pertevniyal Sultan'n yaptrd (1871) Valide Camii vardr. Mimar, 19. yzylda yedi ku-ak boyunca, btn belli bal binalar ina eden Ermeni Balyan ailesinden Sarkis'tir. Bu dnem camileri genel olarak bir hayli irkin olmakla birlikte, Valide Sultan iddialdr ve "top 5" iinde yer alr. Hibir slubu yoktur. Yeni alan yollara gre habire yerini deitiren Pertevniyal Sultan trbesi de caminin avlusundadr. Yanndaki Pertevniyal Lisesi yzyl akn bir sredir stanbul'un nemli orta renim kurumlarndan biridir. Meydandan, Vatan ve Millet caddelerinin ayrld noktaya yaklayoruz. Buraya gelmeden, solda bir kede, imdi ocuk kitapl olan kesme ta ve tuladan yaplma, iki katl ve kubbeli Ebubekir Paa Sbyan Mektebi var (18. yzyldan). ki byk caddenin ayrld noktada ise ehrin en eski antlarndan Murat Paa Camii'ni gryoruz. Bu ve Mahmut Paa, stanbul'da, Osmanllarn Bursa cami mimarisi geleneini srdren iki camidir; ortadan kemerle iki kare blme ayrlan uzun bir dikdrtgen mekn; iki kare blmn stnde eit hacimde iki kubbe. Bu camide; ilgin olan, ilk kare stndeki kubbenin doruca kasnaa oturmas, ikincidekinin ise pan-dantif ve trompla drtgene balanmasdr. Cami sra sra ta ve tuladan ina edilmitir. Eski gelenek gerei, iki yannda tabhaneleri vardr. Yaptran, Fatih'in Rum'dan dnme vezirlerinden Murat Paa'dr (1469'da, yani fetihten 16 yl sonra). Murat Paa, Uzun Hasan'a kar yaplan Otlukbeli savanda ld. Murat Paa Camii'nin hemen arkasnda, bir kanalizasyon kazs srasnda olduka geni bir katakomb kefedilmiti. Bulunan katn altnda bir ikincisinin de olaca tahmin edilmiti. Ama kaz ve alma devam ettirilmedi. imdi bu ilgin yapnn st kapatld.

Cami mezarlnda, yeni gelinken len bir kadnn, duvak ve sa yontulmu mezar ta vard. slami yasak altnda Trkler heykele heveslerini, mezar talarnda giderdiler. CERRAHPAA Gneye doru dnyor ve kuruluu az sonra greceimiz Haseki Klliyesi'ne kadar uzanan Haseki Hastanesi'nin yanndan geerek Cerrahpaa Caddesi'ne kyoruz. Bu gezide bu cadde ile deniz arasnda kalan blm greceiz. stanbul'un yedi tepesi daha ok Halic'e paralel uzanr. Yalnz bu yedinci tepe, Marmara'ya paralel giden bir srttr (Roma gibi "yedi tepeli bir ehir" olma istei baz tepelerin abartlmasna yol am olabilir) ve Cerrahpaa Camii de bu srtn ykseke yerlerinden birindedir. Freely ve Sumner-Boyd'un deyiiyle, "Vezirler iin yaplm camilerin en gzel be alt tanesinden biridir." Sinan'n yannda yetimi ve onun lmnden sonra mimar-ba olmu Davut Aa'nn eserlerindendir; yani, klasik gelenek iindedir. Ancak, plan kendinden ncekilere benzemez. Kubbe, alt paye ile desteklenmektedir ve kubbeyi saran drt yarm kubbe ikier ikier kubbenin sanda ve solunda yer almaktadr. Arkada, mihrap ksmnda bir knt vardr. Caminin drtgeni ise gene saa ve sola doru uzayan bir dikdrtgendir. Bylece, girite ve iki yanda galeriler oluur. Btn bu plan, Davut Aa'nn, her eserinde yeni bir ey denemekten vazgemeyen ustas Sinan'n bu zelliini srdrdn gsterir. Son cemaat yeri depremde yklm ve yalnz stunlar ayakta kalmken imdi yeniden st tamamlanmtr. Caminin nnde, avlu duvarna bitiik, Cerrah Paa'nn ilgin sekiz keli trbesi vardr. Gzel bir bina olduu tahmin edilen hamam ise yklp ortadan kay-bolmutur. Cerrah Mehmet Paa saraya berber ve dolaysyla cerrah olarak girmi ve gelecein III. Mehmet'inin snnetini yapmt. Gene de onu "cerrah", olarak fazla hafife almamal, nk III. Mehmet'in snneti stanbul'da yaplm en grkemli ehzade snnetlerinden biridir. Mehmet de sonutan memnun kalm olmal ki padiah olunca onu sadrazam yapt. Ama bu sadrazamlk ok uzun srmedi. Camiyi yapt-rann Cerrah Paa olmas, daha sonra burada kurulan Tp Fakltesi ve hastanesinin de onun semte verdii adla, Cerrahpaa Hastanesi olarak bilinmesi, yeni bir mitin olumasna yol amtr; Cerrah Mehmet Paa'nn, buray gzel ve salkl havasndan tr setii inanc. "Temiz hava", Trk kltrnn nemli bir parasdr. Bir yerin iyiliini anlatmak iin, "havas suyu temiz" denirdi. Ama bu imdi bir "teselli mkfat" oldu, nk ehirleen, sklaan ve pahalanan yerlerin havas suyu temiz kalmyor; temiz kalan yerler de klaamyor. Eskiden, yerleecek yer arayan gebe Trkler, gzlerine kestirdikleri alternatiflere yetecek sayda koyun kesip akcierlerini oralara asarlar, en ge ryen akcierin asl olduu noktaya yerleirlermi. Caminin karsndaki medrese, II. Selim'in kz Gevher Sultan'ndr. ki binann yaknl, baka bir yaknla dayanyor. Gevher Sultan, ilk kocas Piyale Paa lnce, Cerrah Mehmet Paa ile evlenmi ya da evlendirilmiti. Biz imdi buradan gneye, Marmara kysna doru inecek olsak, Langa diye bilinen blgeye gelirdik. Yenikap, Lykos deresinin denize akt yerdi ve Bizans

zamannda burada Elefterios ya da Teodosios adlaryla anlan liman vard. Bizans'ta paral askerlik yapan Vikinglerin gemilerini bu limanda tuttuklar tahmin ediliyor. Gemi teknolojisinin deimesiyle limann nemi azalnca, Lykos'un alvyonlarnn buray doldurmasna kimse aldrmad. Bu verimli alvyonlarla da Langa dediimiz blge olutu. Yakn zamanlara kadar buras stanbul'un en nl bostanlarnn bulunduu (daha 1950'lerde sur iinde 30'dan fazla irili ufakl bostan vard) yerdi. Daha sonra, Lykos kurudu ve ortadan kayboldu. Son yllarda bostanlarn ou da tarihe kart. Yenikap'nn ilgin bir efsanesi vardr. Tebdil gezmeye merakl IV. Murat bir gn bir sandala binip Boaz'a alr. Sandalc, gelecei bil-diini, gaipten haber aldn iddia eder. IV. Murat ona padiahn o anda nerede olduunu sorar. Adam remil atar, durumu anlar: "Sultan sizsiniz," der. Onun stne padiah daha zorlu bir snava giriir: "eh-re hangi kapdan gireceimi bileceksin. Yoksa..." der. Adam gene remilini atp bir kda bir ey yazar, ama kd ancak kapdan ieri girdikten sonra okumasn ister. Padiah sandal Marmara kysna ynlendirir, indikleri yerde suru ykp kap amalarn emreder. Bylece alan kapdan girince ap kda bakar. Ktta, "Hnkrm, Yeni Kapnz hayrl olsun" yaz-maktadr. ARKADOS STUNU Bostan da, Lykos da kalmadna gre, biz caminin karsndaki caddede yola devam edelim ve sadaki ikinci sokaa sapalm. Burada iki ahap ev arasna skm bir eski duvar grrz. Biraz ileride bir aralktan girilen otomobil tamirhanesinden de bu duvarn arkas grlebilir. Bu duvar, imparator Arkadios'un 402'de diktirdii muazzam dikili tan kaidesidir. Ta duvarn stn kaplayan mermerlerden geriye pek bir ey kalmamtr. Stun 18. yzyln balarna kadar ayaktayd ve eilmeye balad iin insanlarn stne yklmasn diye kaldrlmt. Bu nedenle, stunun neye benzediini anlatan epeyce kaynak var. Stunun ykseklii balangta elli metreyi buluyordu (bu, Beyazt kulesinin yksekliidir) ve Arkadios'un at stnde heykeli olu II. Teodosios tarafndan zerine yerletirilmiti. Bu heykel 704'te bir depremde devrildi. Kaidenin iindeki merdivenden stne kabilirsiniz. Ama bunun iin bitiik evin kapsn alp izin almak gerekiyor. Evin yal hanm grnr ve sizi ieri almaya raz olursa, terlik veriyor. Terlikleri giyip, ayakkablarnz elinizde, kk avluyu geiyor ve kaidenin kapsna geliyorsunuz. Orada yeniden ayakkablarnz giyip merdivenden trmanyorsunuz. Burada, stunun dibini, stndeki kabartmalarn izlerini grebilirsiniz. Arkadios, bu ev ve bu sevimli yal kadn, ola-anst bir karm -terlikler de dahil olmak zere. Kar sokaktan gene denize doru gidildiinde, kuleleri, tuhaf atsyla dikkat eken ykseke bir ta binaya gelinir. Bu, sahil yolundan geerken de grlen ve ok kiinin ne olduunu merak ettii bir binadr. Bu yzyln balarnda Milli Mimarlk akm iinde yaplm olmal. "Bulgur Palas" adyla tannd iin Osmanl dnenimde bulgur ambar olduunu syleyenler var. Ama grn, byle bir ama iin yaplmadn gsteriyor. Bolu mebusu Habib Bey'in konaym. Kimine greyse bulgur ihtikrclndan vurgun vurmu bir sava

zengininin evi olduu iin byle anlyor. Kzm Karabekir'in ttihat ve Terakki Cemiyeti adl kitab bu esrar zyor: "Bolu ve Kastamonu havalisi iin staja baladm ... 13. alayn... kumandan... Bolulu Habip Bey oraya gidecektir." Ve bir dipnotu: Birinci Mebusan Meclisinde mebus olan ve Cihan Harbinde Bulgur Kral lakab alan zat." imdi Osmanl Bankas'nn arivi. Arkadios stununun olduu sokaktan kuzeye doru yrdmzde Bayram Paa Klliyesi'ne geliriz. Sokak, klliyenin ortasndan geer. Sada mektep ve medrese, sol kede mescit, tekke, trbe ve sebil vardr. 17. yzyl ortalarndan kalan bu yaplar kmesi, baka birok Osmanl klliyesi gibi, asimetrik dalm ile gzeldir. Bayram Paa Klliyesi'nin hemen yannda da (sol tarafta) Sleyman'n en sevgili kars Hrrem'in yaptrd Haseki Klliyesi yer alr. Bu klliye, Mimar Sinan'n stanbul ehrinde ina ettii ilk bina (Eyp'teki ak trbeden sonra) olmas bakmndan da ilgintir. Sokan sol tarafnda kalan cami belli ki balangta da ok iddial olabilecek bir yap deildi. Ama zamanla aa yukar iki kat alan kaplayacak ekilde geniletilmesi binay tamamen bozmu. Byle bir ey imdi yaplm olsa, genel zevk ve gelenek duygusu kaybolduu iin, daha anlalr olurdu. 17. yzylda bunun nasl yapldn anla-mak zor. Klliyenin br binalar, kar taraftaki medrese, imaret, hastane ve kk sbyan mektebi ok daha ilgin. Sinan'n gen yanda da ilgin dnceleri ve olgun zmleri olduunu gsteren bir klliye bu. maret 1960'lara kadar imaret olarak alyordu. Bir ara, sanrm klliyeyi otel yapmak gibi tuhaf bir fikir ortaya atlnca, bu faaliyet durdu. Hastane zellikle gzel bir binadr. Arka tarafta, avludaki havuza denmi yeil be-te-be ise bir felket -geleneksel kesimdeki zevk bozulmasnn arpc bir kant. DAVUTPAA imdi Haseki'den gney bat ynnde sokak boyunca yrmeye baladmzda birka yz metre ilerimizde Davut Paa Camii'ne ve Klliyesi'ne geliriz. Bu yaplar bir hayli eskidir (1485) ve daha ok fetih ncesi Osmanl mimarlnn zelliklerini gsterirler. Cami, T biimi camilerdendir (stanbul'da bunlar enderdir). ki yannda tabhaneleri vardr. Bask kubbesinin verdii izlenim gzeldir. Bayezid Camii gibi bunun da hatlar eyh Hamdullah'n eseridir. Klliyeden kalan medrese olduka harap durumda. stanbul'un nl er'iye mah-kemelerinden Davutpaa Mahkemesi de caminin bitiiindeydi. Ayn yolda biraz daha devam ettiimizde karmza 18. yzyl ba-ndan kalma (1735) Hekimolu Ali Paa Camii kar. Bu cami, yz ksur yl geriden izledii Cerrahpaa'ya ok benzeyen bir plana sahip-tir. Ancak, yapld dnemin gerei, barok etkiler de tar. Bu etkiler, belki camiden ok klliyenin teki yaplarnda, rnein sebilde ve eitli ayrntlarda belirgindir. Klliye, giriin stnde yer alan ktphane, cami ve btn evre, servileri ve narlaryla, ok gzeldir. Plan Cerrahpaa'ya ok benzedii halde, barok i ssleme, camiye bambaka bir hava vermitir. Abdal Yakup Dede'nin kurduu tekke de klliye binalar arasnda yer almaktadr. Bu metni bundan on be yl nce yazyor olsam, kuzeye doru birka yz metre ileride olan Mokios ak hava sarncna mutlaka gitmenizi nerirdim.

Bizansllar ehir iinde byk ak hava sarnc yapmlard. Ak su kolay kirlendii ve imeye o kadar yatkn olmad iin (byk bir susuzluk felaketi olmadka) bu koca sarnlarn suyu daha ok kuatma srasnda surlarn nndeki hendee veriliyordu. Baz tarihilerin dediine gre, daha Bizans dneminin sonlarnda buralar sarn olmaktan kmt. Osmanllarn bu ukurlardan sarn olarak yararlanmad ak. Bylece, buralar zamanla bostan haline geldi. Biri daha erken bir dnemde futbol sahasna dntrld. Ama Mokios ve aramba'daki Aspar 1980'lere kadar iki sevimli bostand. Bu yllarda Belediye buralar ak hava ars haline getirmeye karar verdi. Bostanlarn tabanna tonlarca beton dkld ve eski sarnlar bugnk biimi aldlar. Sarn yolunda, harap durumda bulunan ve Sinan'n eserlerinden olan Nianc Mehmet Bey Medresesi'nin yanndan da geilir. Onun apraznda, ahap Vani Efendi Tekkesi hl durmaktadr. Ayrca, gene bu evredeki Topu Emin Bey Soka'nda olan Beikizade Tekkesi de grece salam durumdadr. Bunlardan da nce, Ali Paa Camii'nin biraz kuzeyinde, olduka yeni bir yap olan Rum Ortodoks Panayia Gorgoepikoos Kilisesi, onun biraz kuzeyinde de Surp Agop Ermeni Gregoryen kilisesi vardr. Sarncn gney batsnda Kadzade Tahir Efendi Tekkesi'nin yangndan kalan duvarlar grlr. Burada bir de Kk Hamam vardr. Daha batda, Kprlzade Soka'ndaki Sormagir Camii, yaknlarda, ama eski hali az ok gzetilerek restore edilmitir. Hekimolu'ndan bu sefer gneye, denize doru yrdmzde Bizans'tan kalma bir kilise yknts ve bir Osmanl medresesine geli-yoruz. Kilisenin asl ad bilinmiyor ve grn 13. ya da 14. yzyllardan kaldn dndryor. Camiye evrildikten sonra Esekap ya da sakap Mescidi olarak tannmt. Medrese ise Sinan'n eserlerinden. kisi de harap durumda ve Cerrahpaa Hastanesinin iinde, hele de Adli Tp ksmnda kaldklar iin gezilemiyorlar. Buradan Sancaktar Tekke Soka'na giriyor ve az sonra bir baka Bizans Kilisesi olan Sancaktar Mescidi'ne geliyoruz. Dtan sekizgen olan yap ieride Yunan ha zelliklerini gsteriyor. Ne zaman yapld, adnn ne olduu tartlyor -bir manastrn mezar apeli olduu, adnn da Gastria olduu sanlyor. Yeniden Cerrahpaa Caddesi'nin devam olan Koca Mustafa Paa Caddesi'ne dnerek surlara doru yryelim. Burada, samzda Ramazan Efendi Caddesi'ni greceiz. Az sonra Ramazan Efendi Camii'ne geliyoruz. Ramazan Efendi, canimin ve tekkesinin ilk eyhinin addr. Ama yaptran sarayn bezirgan bas olduu iin o adla da anlr. Cami Sinan'n hayatnn son yllarnda yapt bina-lardan ve bir tekkenin paras. Ta ve tuladan yaplma, ats kurunla kaplanm ahap olan bu camide en fazla grlmeye deer ey, znik'in en parlak dneminin inileri. Caminin n yaknlarda biraz eki dzen verilerek gzelletirildi. Koca Mustafa Paa Caddesi'ne dnp ayn yne yrynce, cadde-ye ve semte adn veren klliye karmza kar. Klliye bir bahe iindedir ve kendini sokaktan ayrmtr. Bir zamanlar buralarda slenen ar saclar dolaysyla tehditkr bir havas varken, imdilerde 1970 ncesinin asude atmosferine biraz daha yaklam grnyor. Avlu iindeki merkezi bina, Koca Mustafa Paa Camii, bir baka Bizans kilisesidir: Ayios Andreas en Krisei. Ancak bu da sanat tarihi-lerinin hl

tartt bir konu. Merkezi olmakla birlikte, btn bu klliye evresi iinde kiisel olarak en az sevdiim bina bu. nk hem camiye evrilirken, hem de daha sonraki bir sr onarm srasn-da ok fazla deimi. Bylece, hem Bizans kilisesinin, hem de caminin kendilerine zg holuklarn ya kaybetmi ya da kazanamam. Caminin evresinde medrese, tekke, mektep ve trbeler var. Buras Snbl Efendi'den bu yana ehrin dini merkezlerinden biri olmutur. Snbl Efendi Halvetiye tarikatnn Cemaliye koluna eyh olmu, ama onun eyhliinden sonra bu kol Snbliye adn almt. Onun yerine geen Merkez Efendi de tarikatn poplerliini srdrd (Manisa'da hl gelenei olan Mesir Macunu'nu da Merkez Efendi'nin icat ettii sylenir). Bu iki nemli ve gl eyhin balatt gelenek -bir tr folk inanc- o zamandan beri sryor. Snbl Efendi'nin ve kznn bu tek-kenin yanndaki trbeleri hl ok ziyareti ekiyor. Trbenin yanndaki, stanbul'un antsal aalarndan yal servi de burann uhrevi atmosferine katkda bulunuyor. Kim bilir ka yzyldr burada bulunan (Bizans andan kaldna inanlr) bu aa oktan kuruduu iin bir zamanlar zincirle balanmt, imdi ise beton payandalarn yardmyla ayakta durmaya alyor. Bu ailenin de bugnlere sren zengin bir mitolojisi vardr. Snbl Efendi'nin mridi Merkez Efendi, pirinin kz Rahine ile evlenmek ister. Snbl Efendi ii yokua srmek iin krk deve yk altn getir-mesini talep eder. Merkez Efendi yle zora girmez; hemen sur dndan krk uval toprak doldurup pirine getirir. uvallar alnca iinden altn kar. Snbl Efendi mridin iyice yetitiini anlar: "Sen artk sur dna k, kendine yeni tekke kur," der ve tabii kzn da verir. Merkez Efendi'nin camisi ve trbesi bu surdndaki noktada, Mevlevihane kapsnn ilerisindedir. Efsanenin devamna gre, bir gn Snbl Efendi kzyla damadn ziyarete gelir. Kz evde ayaklarn uzatm, ayaklarndan kan atele yemek piirmektedir. Babasna, odunlar olmadn, dervilerin an ancak bu yolla piirebildiini anlatr. Ermiliin bu eidi herkeste olsa, enerji sknts kalmazd. Kz da, damad da bu mucizeleri sralaynca, Snbl Efendi herhalde "Artk bana yapacak i kalmad," der ve ksa sre sonra lr. Servinin de efsanesi oktur: II. Mahmut, Hazreti Hseyin'in iki kzn Bizansllar'n bu servi dibinde ldrp gmdn kefeder; oraya bir ak trbe yaptrp yazlarn nl hattat Yesarizade Mustafa zzet'e yazdrr. Kuruyan servi bir zaman zincirliydi (Evliya elebi bu halini anlatr). Borcu olup da saklayanlar buraya getirilirse, zincirin alalp onlara dediine inanlrd. Bizans zamannda byle borlu ve yalanc yakalayan heykeller vard. Ayrca, zincir derse kyamet kopaca efsanesi de vard. Buradan batya gidildiinde dank olarak duran baz eski eserler var: Ali Fakih Mescidi ve Mihriah Hac Kadn Hamam gibi. Belgrad Kaps yaknnda, II. Mahmut zamanndan Kk Efendi Camii oval plan ve gsterili emeleriyle ilgin. Geldiimiz ana caddeye dnp sadaki ilk sokaa sapalm ve denize doru yryelim. Bu yol bizi Koca Mustafa Paa semtinden Samatya'ya getirir.

SAMATYA Samatya imdi stanbul'un semtlerinden biridir, ama tarihilerin grece yeni bulgularna baklrsa, aslnda stanbul'dan daha eski bir yerleim yeri olduu anlalyor. Efsanevi Byzas, krlerin ehri kar-snda kendi ehrini kurmak zere buralara geldiinde, Samatya'da bir ky varm. Bu ky, ancak Teodosios bugnk kara surlarn yaptrd zaman stanbul'un iine katlm. Tabii, bu eski kyden bugne kalan bir ey yok. Ona baklrsa, 1950 ncesi Samatya'dan kalanlar bile epey azalm durumda. Burada apartmanlama, hemen hemen hibir koruma bilincinin olumad o yllarda balamt. Dolaysyla apartmanlarn, kagir binalarn ou mtevaz; 1960'larn ve daha sonrasnn yaplar kadar saldrganca irkin deil. Gene de, semtin eski karakteri byk lde yok olmu durumda. Yrdmz Mdafaa-i Milliye'den sola, Marmara Caddesi'ne sapnca, kendimizi pazar gnleri pazar kurulan meydanlk bir yerde buluyoruz. Samzda, byk bir Ermeni Kilisesi var. Bahe iinde, ayrca baka binalar da var. Bunlardan biri okul, biri de ayazma. Eski bir Bizans kilisesinin (Maria Periblestos) yerine yaplan kilisenin ad Ermenice Surp Kevork; Trke'de ise Sulu Manastr deniyor. Bunun nedeni, merdivenle inilen bol sulu ayazma. Binalar olduka yeni, bu yzyln balarndan. ou Ermeni kilisesi gibi bazilika tipinde. Efsaneye gre bu kilise yerinin Rumlardan alnp Ermenilere ve-rilmesi Sultan Deli brahim zamannda olmu. Pek ok "mani"siyle birlikte seks manya da olan bu padiahn bir zamanlar "ok iman kadn isterim" diye de tutturduu biliniyor. Gtrlen kadnlar arasn-da en ok bir Ermeni kadna vurulmu ve kadna "ekerpare" ad taklm. te, bu kadnn marifetiyle kilise yeri Ermenilere balanm. Gelgelelim, stanbul'a 1600'lerin banda gelen Polonyal Ermeni Simeon, seyahatnamesinde burann Ermeni Patrikhanesi'nin kilisesi olduunu yazyor; bu, brahim'den ok nceki bir tarih. Patrikhane, 1640'lara kadar Samatya'dayd ve kilisesi de Surp Kevork'tu. Bu yllarda Kumkap, Nianca'da, imdiki yere tand. Samatya ve Kumkap, bylece, ehirdeki Ermeni nfusun zellikle younlat blgeler oldular. imdi Samatya'da gezerken bu varln baka izlerine de rastlayacaz. Geldiimiz ynde, Sulu Manastr'a gelmeden aaya, caddeye inen yolda, Abdi elebi Camii vardr. ilingirler Mescidi diye de bilinir. Vaktiyle Sinan'n yapt bu cami hayrsever bir hannm himmetiyle 19. yzylda ampir tarznda yeniden yapld iin aslyla ilgisi kalmamtr. inde, Enver Paa'nn kars Naciye Sultan'n armaan ettii bir avize asldr. Kiliseden kp yola devam edip saa dnd-mzde, yoku aa inerken, Sinan'n eseri olan Aa Hamam'nn atsn grrz. Bir sr irili ufakl kubbe! Bu gzel, karmak yap imdi ne yazk ki zel kiilerin mal ve imalathane olarak kullanlyor. zellikle Samatya'da rastlantlar tarihin derme atma modern imalathanelere dnmesine yol am. Bunun baka rneklerini de greceiz. Yakn zamanlarda hamamn n cephesinde fazla anlam veremediim bir restorasyon almas balad. Daha dorusu, buna dair levhalar kondu ve bir inaata giriildi. Sonunda, hamamn cephesiyle cadde arasnda yksek bir apartman bitiverdi!

Ana caddede, yzmz surlar ynne, yani batya dnerek yrdmzde, sol tarafta bir bahe iinde kk ve sevimli bir Rum Ortodoks kilisesi gryoruz: Servilerin Aya Yorgi'si Kilisesi. Burada Bizans zamannda da bir kilise varm, ama imdiki bina 1830'lardan. Grece yeni yaplm pek ok kiliseden sz ederken, bu 1830'lu tarih tekrarlanacak. Nedeni, yenilemeci ve Batc Osmanl sultan II. Mahmut'un bu yllarda hkmdar olmas. Tahta olduka gen yata (ve byk kargaalklar sonucu) geen II. Mahmut, 1826'da, devletin artk denetleyemedii Yenieri Oca'na resmen sava at ve onlar yok etti. Bundan sonra da tasarlad politikalar yrrle koymaya balad. Bu Batc politikalar erevesinde onarm, yeniden yapm, restorasyon izni bekleyen birok gayrimslim dini kurumuna da izin verdi. Bu nedenle 1830 bu tr pek ok kilisenin yaplma ya da onarlma tarihi olarak karmza kar. K KLSE STSTE Az sonra, sada, yokuun stnde bir baka Ortodoks kilisesinin an kulesini greceiz. Bu da gene 1830'larda yaplm olan Ayios Minas. Ama burada asl nemli olan, nceden bilmezseniz hibir ekilde farkna varmayacanz, yolla aa yukar ayn dzeyde olan eski bir Bizans kilisesinin kalntsdr. Bu kalntnn byk ksm imdi bir atlye. Kmrc, tamir atlyesi, derken, imdi elik kap kasas imal ediliyor. leten ok sevimli ve ziyareti engellemiyor. Ambulatuarnn kk bir ksm ise bitiikteki kahvenin iinde kalyor. 4. veya 5. yzyldan kalma olan, dolaysyla ehrin belki de en eski kilisesi olan yapnn bu ekilde kullanlyor olmasn anlamakta insan glk ekiyor. Bu kilisenin Ayii Karpos ke Papylos Martirion'u olduu saptand. Ad, zamanla kartrlarak, "Polykarpos" haline de gelmi (Rumlar arasnda). ki aziz, Dekyan mezalimi srasnda ehit edilmiler. Bu kilisenin hangi tarihte zel mlk haline geldiini renemedim nk mal sahipleriyle temas kurulamyor. Ama kiraclar, eski Trke yazl ve tural tapulardan sz ediyor. Bu el deitirme herhalde epey eskilerde gereklemi ve yukardaki Ayios Minas'n yaplmas izni belki de bu tuhafl telafi etmek iin verilmi. Bylece, bir kilisenin kubbesi stnde bir baka kilise ina edilmi oluyor! Bu evre kilise dolu. Az sonra, solumuzda, iki Ortodoks kilisesi daha var: Aya Nikola ve Analipsis. Birincisi, btn Aya Nikola'lar gibi, gemicilerin armaanlaryla doludur. Hemen arkasndaki Analipsis de gene 1830'larn kiliselerinden biridir. Biraz daha yrynce bu sefer sada bir kilise gryoruz. Fazlaca zellii olmayan bu yap bir Ermeni Katolik kilisesi: Anarad Hutyun. Ermeni Katolik cemaati hakknda, Beyolu'ndaki kiliselere geldii-mizde, ayrntl bilgi vermeye alacam. Devam ediyoruz ve solda, bycek, ssl bir an kulesi olan bir baka Rum Ortodoks kilisesine geliyoruz: Ayii Kostantinos ke Eleni. Hakkndaki en eski kaytlar 1563 olmakla birlikte imdiki bina olduk-a yeni. Birinci Dnya Sava'n izleyen, stanbul'un Mttefik igalinde olduu yllarda ngilizler'den yardm alarak yeniden yaplm. Ama an kulesindeki plakette Abdlhamit'in ad yazl olduuna gre kule onun zamanndan kalm olmal. Duvarnda

deiik tarzda mermer bir gne saati var. Samatya'da zellikle youn ekilde yaayan, Yunan alfabesiyle Trke yazan Karamanl Rum cemaatinin kilisesi. lkokulu da var ama artk almyor. STUDION Bundan sonra soldan ikinci sokaa sapnca stanbul'un Bizansl tarihinin nemli merkezlerinden birine geliyoruz: nl Studion Manastr kompleksinden geriye kalan Ayios oannis Kilisesi. Tam tarihini bilmediim Karpos ve Papilos Kilisesi'ni saymazsak, stanbul'da hl ksmen ayakta duran en eski kilise budur. 15. yzyl sonunda camiye evrilen ve mrahor lyas Bey adn alan bina 1894'teki bir depremde ykld. O zamandan beri bu yar ykk haliyle duruyor. Studion nemli bir dini merkezdi. 8. yzyln sonunda, Barahip Te-odoros'un ynetiminde parlamt. Zaman zaman politik olaylarda etkili olmu, hatta baz imparatorlarn tahttan uzaklatrlmasnda rol oynamt. II. yzylda mparator V. Mihail bir ayaklanma srasnda buraya snm, ama halk onu oradan alarak gzlerine mil ekmiti. Bir manastrn tesinde, bir renim kurumuydu. Fetihten sonra da -camiye evrilinceye kadar- bu statsn devam ettirdi. Kuruluu 5. yzyl ortalarnda olduuna gre, bin yldan fazla etkin olmu bir ku-rumdu Studion. Bu kurumun kilisesi olan Vaftizci Yahya Kilisesi bazilika tipinde ve tek apsisli bir yapdr. Dekoratif bir kubbesinin olduu tahmin edi-lebilir. imdi iinde baz Trk mezarlar -bir yatr mezarnn evresinde gzel bir parmaklk- bulunan avlu ya da atriumdan geerek eski grkemini hl gsteren nartekse geliriz. Narteksteki stunlarn Korent tipi balklar ok gzeldir. Kiliseye alan be kap vardr. Buradan girince, orta nef yan galerilerden ayran stun sralarndan yalnzca soldakinin kalm olduu grlr: bu tarafn daha fazla yklmamas iin dikilmi tahta iskeleler arasnda alt yeil somaki stun. Burada ve nartekste, yerdeki mozaiklerin kalntlar da hl duruyor ve eski grkem hakknda bir fikir veriyor. Kiliseye bitiik bir de sarn vardr, ama kiliseden oraya geilemez (imdi kazalara kar kapatlm olan apsise yakn dehliz, belki de oraya kyordu ama btn bu Bizans dehlizleri gibi onun da Ayasofya'ya uzandna inanlr). Sarnca gitmek iin kiliseden kp sola dnmek ve baz ylankavi sokaklardan hep sola saparak gemek gerekir. Sonunda, kilisenin d duvarlarnn dibindeki sarnca geliriz. Buras bir boya atlyesiyken yand iin imdi ykk durumdadr; iinde koca aalar bile bymtr. Korent balkl 23 granit stunun bulunduu geni bir sarnm vaktiyle. Herhalde boya atlyesi yapmak iin en uygun yer deildi buras. Bunun da az ilerisinde, baka sokak labirentlerinden geerek varlan bir arap ve sirke ieleme atlyesinin bodrumunda, Studion'un ayazmasnn kalnts bulunur. Buradan denize doru yrdmzde, demiryolunu da getikten sonra Narlkap'ya geliriz. Bizans zamannda da, bu aalarla anlan -ama imdi hi nar aac grnmyor- kap, imparatorun deniz yolundan gelerek Studion'u ziyaret etmesi iin de kullanlrm.

Narlkap ve Yedikule tren istasyonu yaknnda bir kk kilise daha var. Surii stanbul'da Osmanllar Avrupa'y temsil eden Katolik kiliselerin yaplmasna izin vermemilerdi. Ancak Abdlaziz zama-nnda Almanlar demiryolunu ina ederken, yabanc iiler iin bir kilise yaptrlmt. Buray imdi Katoliklemi Sryaniler kullanyor. Samatya evresinde, eski Samatya kapsnn yanndaki kk meydanda nl bir kebap var. Ayrca, Yedikule'ye giderken sol kol-daki Safa kili Lokantas, karakteri olan bir meyhane. Samatya meydan yaknlarda dzenlendi. "Dzenleme" demek, o zel kaldrm talarnn denmesi, iek sakss konmas, son olarak da, "ty dikme" kabilinden, yeni dkm sokak fenerlerinin dikilmesi anlamna geliyor. Bylece, derli toplu bir hava verilmi oluyor belki, ama bu kiiliksiz bir standardizasyon anlamna da geliyor. Byle iler, yerel halka danarak yaplmal. Ama ou zaman "yerel" halk da yerel deil ve ne olmas gerektii konusunda hi fikri yok. Sonu olarak, stanbul'un ileri hi kolay deil.

HAL Hali'in azndan yaklak bugnk Unkapan kprsne kadar uzanan ksm, ticari limand. Buradan ilerisi, Bizans zamanndan beri ehrin gzde yaama alanlarndan biri olmutu. Osmanl dneminde ehrin Rum nfusunun bir ksm burada kald; onlarn ve tabii buraya yerleen Trklerin yan sra spanya'dan gelen Yahudiler de en ok burada younlatlar. Grece kk bir Ermeni cemaati de varoldu. Ayrca, daha ilerideki Lonca, balca yerleik ingene blgelerinden biriydi. Bylece, Osmanl mozaiinin belli bal eleri bu dar alanda yan yana yaadlar. Halic'in bu blgesinin en ilgin zellii budur. CBAL Kprnn gney ayandan batya doru yrmeye baladmzda kendimizi Cibali denilen semtte buluruz. Bu ad, stanbul'un fethiyle ilgili bir efsaneden kalmtr. Fatih'in ordusunda Cebe Ali adnda bir dervi varm. Kuatma srasnda elindeki postu denize atp stnde ayakta durmu. Yanndaki mritleri de ayn eyi yapm. Bylece su stnde yryerek kar kyya varmlar ve surlardaki Bizansl muhafzlar dehet iinde brakmlar. Cebe Ali'nin mezar, Muammer Karaca'nn mehur ettii Cibali Karakolu'nun iindedir. (Ama Cibali Karakolu imdi ierilere, Zeyrek taraflarna tanm). Cibali mtevaz bir semttir. Caddeden ieri girince kendimizi dar sokaklarda bulur, kk ve hayli ypranm evlerle karlarz. Bu sokaklarda gze arpmayan ok sayda tarihi yap bulunur. rnein, Yeil Tulumba Soka'nda, stanbul'un eitli Emir Buhari tekkelerinin iyi korunmu olanlarndan biri, trbe ve merutasyla buradadr. im-diki yaplar geen yzyl bandandr.

Gene Unkapan'na yakn, Atatrk Bulvar'na alan Elvanzade sokanda, mtevazi semt mescidlerinden, sral ta ve tuladan yaplma, azeli Tekkesi ve Mescidi vardr. Geen yzyl sonundan kalmadr.

HAL Deniz kys boyunca yrdmzde, Abdlezel Paa Caddesi stndeki byk, beyaz badanal bina sigara fabrikasdr. Fabrika kendi bana ilgin deil, iine giremezseniz, ama ii, ve d, o dnemde yaplan btn binalardaki zeni, zevki gsterdii iin, bir fabrika olarak bile gzel. Ayrca, iinde ok sevimli bir sigara retimi mzesi var. Fabrika, bu yreyle ilgili baz olgularn gstergesi. Hali, yukarda ksmen deindiim nedenlerle, Osmanl sanayilemesinin balad yre olmutu: ulam kolayd, her trl ham madde zaten bu limana geliyordu; deniz kys olmas, fabrika atklar iin kolaylk salyordu. Tabii bu kolaylk, zamanla, Halic'in pislik iinde kalarak mahvolmasna yol at. Sigara fabrikas 1880'lerde Reji daresi tarafndan kurulmutu: yani, Fransz sermayesi ile; onun iin de zamann dzgn sanayileme rneklerinden biri. Ama bu blgede yzlerce derme atma imalathane de kuruldu. Bylece Halic'in iki kys da stanbul'un en pis, en karman orman blgeleri haline geldi. 1984'te belediye bakan seilen Bedrettin Dalan bu anarik yapya el att, ana cadde ile deniz arasndaki btn bu sefil imalathaneleri istimlak etti; yerlerinde parklar yaptrd. Bugn Halic'in gney kysn bu yeni grnmyle seyrediyoruz. Fabrikadan bir sre sonra, Bizans'n Hali surlarndan ayakta kalan tek kaps olan Cibali Kaps'na geliyoruz. Kapnn stnde fetih olayn anlatan eski yazyla bir kitabe var. Ama bu 1453'te deil, 1953'te "stanbul Fetih Cemiyeti" tarafndan konmu bir kitabe ve bir efsaneyi tarihi bir olgu kisvesinde anlatyor. Bu da bir tuhaf durum, ama eski Trke olduu iin kimse anlamyor. Yannda, Fatih'in sekbanbas Abdlkadir Dede'nin mezar. Yola devam ettiimizde, 18. yzylda yaplan Aya Nikola (Ayios Nikolaos) Kilisesi'ni gryoruz. Buras aslnda biri kk iki kiliseyi birletiren, bir de ayazmas bulunan bir yap. Batnn Santa Claus'u olan Aya Nikola, eitli marifetlerinin yan sra denizcilerin de koruyucu aziziydi. Bu nedenle Ortodoks kltrnde Aya Nikola kiliseleri genellikle denize yakn yerlerde yaplr, denizciler de azize kranlarn dile getiren armaanlarn bu kiliselere brakrlard. Kilisenin narteks tavanna asl model kalyon ite byle bir armaan. Aya Nikola'nn hemen ilerisinde bir sur kaps daha var. Ama bu kap halkn sur dndaki hamama rahat gidip gelmesini salamak zere Trkler tarafndan yaplm. Ad, Yeni Ayakap. Kapnn yannda Fatih'in ordusundan Horoz Baba'ya (Horoz Mehmed Efendi) ait olduu sanlan bir mezar vardr. Sur dnda kalan Sinan yaps hamam ise imdi harap bir kereste deposu. GL CAM

Aya Nikola'nn kesinden ieri sapp elli metre kadar sonra yeniden sola dndmzde, Bizans zamannda Ayia Teodosia Kilisesi olarak yaplp fetihten sonra camiye evrilen Gl Camii'ne geliyoruz. 10. ya da 11. yzyldan kalan yap Trkler zamannda eitli onarmlarla deimi olmakla birlikte, eski grnmn geni lde koruyor. Bir zellii, ykseklii: Bu kadar alana yaplm Bizans kiliseleri arasnda en yksek olan bu. ine girmeden nce evresini dolamakta yarar var. Apsislerin bulunduu duvardaki sar niler ve genel olarak tula iilii olduka gzel. Kilise bir set stnde duruyor. Altnda, imdi kullanlmayan bir kripta ve bir sarn var. Giriinin karsnda, II. Mahmut'un kz Adile Sultan'n mektep olarak yaptrd ve imdi Halk Ktphanesi olan bina duruyor. Kilisenin plan klasik Yunan ha; kubbe, duvarlara bitimeyen drt ayak stnde duruyor. Orta apsisle sa yan nef arasndaki payede merdivenle klan bir hcre ve iinde bir mezar var, ama kapnn anahtarnn bulunmas her zaman bir sorun. Bu mezar, akla hi uymayan baz sylentilere kaynak olmu. Biri, bunun son imparator Konstantin Dragazes'e ait olduu ki bunu kantlayacak hibir ey yok. kincisi de camiyi yaptran Gl Baba adnda bir ermiin mezar olduu. Bu da bir o kadar imknsz. Mezar hcresindeki bir eski Trke levha da nc bir teori yaratarak burada sa'nn havarilerinden birinin yattn sylyor. Kilise-camiyle ilgili baka bir ho efsane anlatlr. Trkler'in stanbul'a girdii gnn bir ncesi, Teodosia'nn yortu gnym. Onun iin kilisesinde kalabalk bir ayin yaplm, gelenler iek, gl getirip brakmlar, ehri Trklere kar korumas iin Tanr'ya dua etmiler. Ama ertesi gn ehir dm. Bu kiliseye giren Trk askerler her yere yaylm iekleri grnce buraya Gl Camii adn vermiler. Kilise duvarlarndaki sslemeler arasnda alt keli Sion yldzlar var. Yaptm gezilerde bu dikkati eker ve sorulurdu. Oysa aslnda bu ok kolay bulunacak bir biimdir ve yalnz Yahudi kltrne zg deildir. (Nazi simgesi Swastika'nn da Hititler'den beri varolmas gibi). Aslnda yldzn simgelemesi ok yeni zamanlarn eseridir. Soranlara ben de bunu sylyordum. Ama camiye son gittiimde, yldzlarn stnn kapatldn grdm. Bu lke gerekten iyiye gitmiyor. Kilise apsisinin bulunduu duvarn karsnda, stanbul'daki Trk hamamlarnn en eskilerinden biri vardr: Kk Mustafa Paa Hamam. Mustafa Paa, stanbul'da yaayan ikinci Osmanl Sultan olan II. Bayezid'in vezirlerinden. Bina, hamam mimarisinin en gzel rneklerinden biridir (tabii, hamamlar, turistler iin ziyaret edilmesi en zor binalardr). Gene bu evrede, Unkapan'na doru, camiye evrilmi ve ad Sinan Paa Mescidi olmu, ama artk kullanlmayan kk bir Bizans kilisesinin kalntlar var. Onun az ilerisinde, kesinde sevimli bir kahve olan, evleri hl kk ve mtevaz sokak, lnceye kadar burada yaayan Orhan Kemal'in adn tayor. Fener'e doru, kydaki caddeden deil de i sokaklardan gidersek, Bizans kilisesi olduu belli olan, ama ad kesinlikle bilinmeyen bir yapnn ykntlarn grrz. Abdi Suba Soka'nda bir zamanlar yalnzca minaresinin kaidesi kalan Abdi Suba Camii yeni restore edildi.

Cadde ile deniz arasnda kalan ksm derme atma imalathane, depo ve benzeri binalardan temizlenirken, arada kalan tek tk tarihi binalara dokunulmad ve bu sralarda bunlar srayla restore ediliyor. Bazlar yeni ilevler iin kullanlyor. Tuladan yaplma bu binalar, merkezleri Fener olan Rum zenginlerinin konaklardr. FENER Biz de artk Fener'e geldik. ehrin bu blgesinde, olduka dik bir yoku balar ve bu yoku ehrin yedi tepesinden birinde sona erer. Bu tepede, Fatiharamba blmnde grdmz Yavuz Selim Camii vardr. Bizansllar bu dik yokuu Petrion (kaya) diye adlandrmlard ve burada surdan baka bir de i kale vard (yani, Trklerin Yedikule'-de yapt gibi, surdan ieri devam eden duvarlarla Petrion bamsz bir kale oluyordu). Bizans' bir daha toparlanamayacak ekilde harap eden Hal Seferi, 1204'te, Petrion'dan ehre girmeyi baarmt. n-k Hal donanmas balangta dman gibi grlmemi ve gemiler Hali'te demirlemiti. Bylece, Hali aznn nl zincirini am ve bu kydaki zayf surlara saldrabilmilerdi. Ama Trkler'in kuatmasnda Petrion'un performans bunun tersi oldu: ehir zaptedilirken Petrion Kalesi sonuna kadar dayand. Bu nedenle Fatih bu semtte yamay yasaklad, sonradan da baz ayrcalklar tand. stanbul'un Osmanl bakenti olarak tarihi boyunca Rum nfusun ve zellikle varlkl ve etkili Rumlarn bu blgede toplanmas, byle bir nedene bal olabilir. Bugnk Fener semtinde Petrion duvarlarndan pek bir kalnt grnmyor (Maral Rum okulunun arkasnda kalan bir duvar yknt-sndan baka). Buna ramen, eski Fener (Petri) kapsnn nerede olduunu sokaklarn geliinden fark edebiliyoruz. Buradan ieriye sapp sonra sola dndmzde, Sadrazam Ali Paa Caddesi stnde Rum Ortodoks Patriklii'ne geliyoruz. PATRKHANE Patrikhane fetihten sonra birka kere yer deitirmi, 1601 ylnda buraya tanmt. Ahap bina 1941'de yannca, imdi kompleksin sa tarafinda yer alan sar badanal kagir bina yapld. 1980'lerde Trk-Yunan ilikilerinde karlkl bir yumuama balaynca, Trk hkmeti eski binann yeniden yaplmasna izin verdi. Eski eserler konusunda Trk "mevzuat", "ikinci derecede" kabul edilen binalarn betondan yaplp ahap kaplanmasna (tabii eski d grn koruyarak) izin veriyor. te, bugn grlen ahap patrikhane binas, birka yl nce, bu ekilde yapld. O srada yolda yle bir levha duruyordu: "Fener Rum Ortodoks Patrikhanesi Restorasyonu - kinci Snf Tarihi Eser". Kategori "restorasyon" asndan doru da, "diplomatik" adan gaf saylabilir. Patrikhaneye l bir kapdan girilir. Basamaklar ktmzda, ana kap karmza gelir; sola alan kapdan kilise tarafna, saa alan kapdan da 1941'de yaplan Patrikhane binasna geilir. Ana kapnn tatsz bir ans vardr. 1821'de Yunanistan'da bamszlk hareketi balaynca, Patrik de Osmanl

Devleti tarafndan bu isyan krkle-yenler arasnda saylm ya da hareketi durdurma iin yeterince aba gstermedii dnlm ve bu kapda aslarak idam edilmiti. O zamandan beri bu kap almam ve kullanlmamtr. Osmanl Devletinin bu hareketi yalnzca bir dini nderin idam edilmesi anlamnda ahlaken yanl deildi; Patriin bamszlk hare-ketiyle ilgisi olmamas anlamnda olgusal olarak da yanlt. Muhafazakr Ortodoks Kilisesi milliyeti fikirlerden fazla haberdar deildi ve ilgisi btn Osmanl topraklarnda yaayan Ortodokslara ynelikti. Patriin kendisi de bu tavrda olduu iin Yunan bamszlk hareketi iinde bulunanlar tarafndan bir tr hain gibi grlyor ve dlanyordu. Ama milliyetilik tuhaf bir olgudur, Gregorios idam edildikten bir zaman sonra anlarda martirleti ve Trklerin Yunanl kurbanlarndan biri olarak aziz ilan edildi. Soldaki kapdan Patrikhane Kilisesi Aya Yorgi'ye (Ayios Yeoryios) geiyoruz. imdiki bina ancak 1700'lerden ve bazilika tipinde. 1830'larda tamir grm olmal. Mimari bakmndan kayda deer bir zellii yok. Balca Hristiyan mezheplerinden birinin patrikhane kilisesi olarak, rnein Vatikan'da San Pietro ile kyaslanamayacak kadar mtevaz. Gene de, son yllarda dramatik bir ekilde klen stanbullu Rum Ortodoks cemaatinin elinde kalm deerli dini eyalarn ou burada bulunuyor. rnein Patrik taht ve zerine ncil konan iki masa. Tahtn nl Patrik ve Aziz oannes Hrisostomos'tan kaldna inanlyor. Bu biraz uzak bir ihtimal, herhalde o kadar eski olamaz. zellikle sedefli sslemeler Bizans stnde Seluklu etkilerinin gstergesi olabilir, nk Bizans ssleme sanatnda sedefe pek rastlanmaz. eitli kiliselerde bulunan tanabilir mozaik ikon da imdi burada toplanmtr. Bu gibi ikonlardan btn dnyada sadece on, on be tane bulunuyor. Kilisenin ikonostasionunun tahta oymacl gerekten etkileyici. Sylentiye gre iki usta bunun stnde krk yl alm! Sa kede, demir kaplamasndaki aklktan grlen stun parasnda bir delik var ki, bunun da sa'nn gerildii armh olduuna inanlyor. Gene sa tarafta, biri gm olmak zere azizenin tabutu var (gm olan Rusya'dan armaan): Eufemia, Teofano ve Omonia. Patrikhane kilisesi Aya Yorgi bu yaknlarda ciddi bir onarmdan geti. Deerli eyalarn ou (rnein sedefli sandk) iyice tamir oldu. Bu arada, bata o gzel ikonostasion, ok ey altnland, yaldzland, ama bu parldamann her yerde, eskisinden gzel olduunu sylemek kolay deil. Fener semtinde hl birok gzel ev grmek mmkndr. Fener Rumlarnn 1821 isyanna kadar sren nfuzundan geriye kalan, bu mimari. mparatorluk iinde, bugnk Romanya'nn paralar olan Eflak-Bodan voyvodalar ya da "hospodar"lar geleneksel olarak Fener Rumlar arasndan tayin edilirdi. Ayrca, Osmanl hariciyesinin tercmanlk grevlerini de Fenerli Rumlar yerine getirirdi. Bylece burada ok zengin aileler tremiti ve semt genel olarak varlklyd. FENER RUM LSES Fener'den yukar trmanan eitli yokulardan baklnca, devasa ve tuhaf, krmz tula bir bina gze arpar. Buraya, yokuun dikliine bakmadan, sol

taraftan yaklaalm. Yokuun sonunda saa dnp binann evresini dolaalm. Buras Fener Rum Lisesi'dir. Halen ak olmakla birlikte, toplam renci says bir dzineyi bulmamaktadr. Bir tr rya ya da Disneyland atosu izlenimi veren binann herhangi bir mimari slupta olduu sylenemez. Arkadaki kulelerden birinde, yapl tarihini (1881) ve mimarn adn (Dimadis) gryoruz. Okul grece yeni olmakla birlikte, blge ok daha eskilerden beri Rumlarn nemli bir eitim merkeziydi. Dini eitim merkezi Heybeliada'ya kaym (Studion yok olunca), dnyevi eitim ise burada kurumlam-t. AYAMARA Okulun br yanndan yoku aa inerken solumuzda bir kilise grrz. Bu bir Bizans Kilisesi ve hl kilise olarak kullanlan tek Bizans Kilisesidir: Maria Muhliotissa ya da "Moollarn Meryemi". Ayia Maria'nn kilise olarak kalmas Fatih'in Fener'e (Petrion) verdii ayrcalklarla aklanyor. Fatih'in fermanlar ve Yunanca evirileri (muhtemelen kopyalar) kilise duvarnda asl. Bir baka zellik, bu yapnn, stanbul'daki "yonca" tipi iki kiliseden biri olmasdr. Dardan baknca, apsisle birlikte yoncann yapran grrz; drdncs nef ksmndadr. Ancak, eitli onarmlarla kilisenin plan iyice deimitir. Bunu iine girince daha iyi anlyoruz: ister istemez, bir "asimetri" duygusu geliyor. nk narteksin yeri deimi, ikonostasionun yeri de uygun deil. Maria, bu sefer Meryem deil, Mihail Paleologos'un gayri meru kz bir prensestir. 13. yzyl banda Moollar, Hlagu Han nderliinde, ran'a kadar gelmilerdi. Uzakdou'da tantklar Nasturi Hristiyanln etkisiyle, evrelerindeki Mslmanlara kar Hristiyanl daha yakn mttefik grme eilimindeydiler. Zamann alkanlklar gerei Hlagu Bizans sarayna evlilik yoluyla akraba olmaya karar verdi ve Maria Mool sarayna gnderildi. O zamanlar yolculuk uzun sryordu ve Hlagu epey yalanmt. Maria menziline vardnda Hlagu'nun ldn rendi; onun yerine olu Abaka Han'la evlendi. Birka yl sonra kardei Ahmet, Abaka'y ldrp yerine geince Maria da stanbul'a dnd ve herhalde sakin -ve Mool'suz- bir hayat yaama kararyla rahibe oldu, bu kilise ev-resine yerleti. Popler efsane Maria'y kilisenin kurucusu olarak gsteriyor, ama tarihi kantlar binann bundan daha eski olduunu iaret ediyor. Maria baz onarm ilerinde rol oynam olabilir. Kilise bahesinde Uzakdoulu yz hatlar olan bir kadn heykelcii, duvardaki nite dururdu. Bu da "Mool" bir Meryem'in heykeli saylrd (zavall Maria'nn evliliinden tr fzyonomik deiimden gemesi gerekmedii halde). Bu heykelcik yakn zamanda Patrikhane'ye alnd. KANTEMR'N EV Maria'nn kilisesinden aaya, kyya doru yneldiimizde, imdi kapal duran Yuvakim Kz Lisesi'nin yanndaki dar yolu tercih edebili-riz. Burada, solda, yan yana iki ok gzel Rum evi var. Bunlarn, gzel tavan sslemeleri de olan birincisi, imdi Kuran Kursu. Evlerin bahelerinde, Yunanca koine denilen,

siyah ve beyaz talardan mozaikler hl grlebiliyor. Sadaki okul duvarnda her naslsa kalm, mermer kapdaki seni kabartmalarnn ta iiliine bakarak bu dar yoldan -ki az sonra merdiven olur- iniyoruz. Az sonra, solumuzda bir kap gryoruz. Burada, duvara akl mermer kitabe son yllarda nedense krld ve yok oldu. Byle olmasayd, Romence ve Trke olarak, burada, Dimitir Kantemir'in yaadn anlatan satrlar grebilecektik. Kan-temir, Bodan hospodarlarndan biriydi. Birka kere stanbul'a gelip uzun sreler yaam, bu arada Osmanl tarihiyle ilgili bir kitap ve klasik Trk mzii stne ilk sistematik ve bilimsel kitab yazmt (1673-1723). (Bu kitap bask yaptka iinde anlat-lanlar deiiyor. Bu kadar hzl deien bir ehirde byle "rehber" kitaplar gazete gibi gnlk basmal herhalde. imdi duvara yeni levha takld. Umarm drdnc baskya kadar verinde durur.) Kantemir'in evinin (ne yazk ki bunu gremiyoruz, nk imdi burada muhtar oturuyor) bulunduu bahe, Fener'in byk ailelerinden Kantakuzenos'lara (bir zamanlar eski imparatorlukla da akrabaydlar) aitti. Yokuun sonuna inip, Vodina Caddesi'nde sola saptmzda, hl bu bahenin yan sra yrmekteyiz. Bahenin iinde bir Aya Yorgi Kilisesi (Ayios Yeoryios) daha var. Ortodokslarn bir deti uyarnca, bu kiliseyi, Kuds Patriklii kendi Metohion'u, yani bir eit ubesi olarak yaptrmt; dolaysyla idari olarak kilise halen de Fener Patrikhanesi'nin yetkisi dndadr. Bahe kapsn atrp ieri girmek, kilise bekisini bulmak, son derece zordur. Kilise bazilika tipinde, fazla ilgin zellii olmamakla birlikte gzel ve zenilerek yaplm, yapmnda bolca mermer kullanlm bir bina. Bahe sahibi Kantakuzenos ailesinin yelerinden eytanolu olarak anlan Mihail byk bir kitaplk kurmutu ve bu kitaplardan bazlar sz konusu kilisede duruyordu. 1906 ylnda, Arkimedes'in yazd bilinen, ama hibir kopyas bulunmayan Mekanik Sorunlar Ele Alma Yntemi adl kitabnn bir elyazmas burada bulundu. Tabii, dnyada varolan tek kopya da buydu. Bahe duvarnn sonundan sola dnp yrdmzde gene ayn bahenin iinde ykk bir kilisenin, tepesinde Bizans'n ift bal kartal oyulmu cephe duvarn gryoruz. Bu, Panayia Paramithias Kilisesi'nin kalnts ve Patrikliin bugnk yerine gelmeden nceki ksa sreli uraklarndan biri. Kilise daha ok Ulah Saray adyla biliniyor, nk Kantakuzenos ailesi de Eflak "hospodar"l yapm ailelerdendi. BULGAR KLSES Bu noktadan denize doru baktmzda, denizle aramz kesen evler srasnn aralklarndan yeil (o da imdi sarard) bir "soan" kubbe grlr. imdi oraya gidelim -yalnz, sola deil, nk o zaman yol ok uzar-saa, geldiimiz yne sapalm ve ana caddeye oradan kalm. Kubbesini grdmz bina burada, deniz tarafmdadr: Sveti Stefan, Bulgar Kilisesi. Neo-gotik slupta, yeilimsi gri bir bina. Girite, kilisenin yapmn Viyana'ya balayan kk bir plaket vardr. Yapnn btn olaanstlnn anahtar da bu plakettedir. Kilise ou dkme olmak zere demirdendir! i ve d, her eyi Viyana'da bir fabrikada dklp nce Tuna, sonra Karadeniz'den

tanarak getirilmi ve burada monte edilmitir. erideki mermer grnl s-tunlar bile demirden yaplmadr. Bu tuhafl aklayan bir efsanesi vardr. Osmanl padiah Bulgar-lar'n bu kiliseyi yapmasn pek istemiyormu. Israr karsnda, masal hkmdarlar gibi ii zora koarak, "bir artla, kiliseyi bir ay iinde yaparsanz, izin veriyorum" demi. Onun iin de Bulgarlar dkme demiri tercih etmi ve bir ayda kiliseyi monte etmiler. ou masal gibi bu da tarihi gereklii kendine gre yanstyor. Zamann Osmanl Padiah Abdlaziz ve sadrazam Ali Paa gerekten de kiliseye izin vermek istememilerdi. 1800'lerin sonunda milli-yetilik her yerde yaylyor, her eyi etkiliyordu. Milletleme yolun-daki Bulgarlar, Ortodoks olduklar halde, Fener'deki Rum Ortodoks Kilisesi'ne bal kalmak istemiyor, bamsz ve milli Bulgar Ortodoks Kilisesi istiyorlard. Bu da Osmanllar'n fazla iine gelmiyordu. Fener'le geleneksel karlkl balar, anlamalar vard; ama bunun tesinde, Bulgar milliyetiliinin gelimesi durumunda, bu tepkilerin yalnz Fener'in dini otoritesine kar kla kalmayacam, Osmanl politik otoritesinin de sarslacan seziyorlard. Ama ok fazla daya-namadlar ve izni verdiler. Bulgarlar'n kiliselerini yapmay setikleri yer de ilgintir; Patrikha-ne'nin birka yz metre yaknnda. Peki, niye demir dkm? Kilise 1880'lerde yapld. Bu tarihlerde inaatta demir kullanm an mimarisinin yeni modasyd. ok gemeden Eiffel de yapld. Herhalde sorun, bir "gllk" ve "modernleme" sorunuydu. Gene de, demir gotik ilgin bir zm! Waagner firmasnda paralar hazrlanan kilise demir olduu iin elbette ar ekecekti. Bunu deniz kenarnda kurmak iin temellerde ciddi mhendislik gerekti. Ayrca, nemden ve rzgrdan etkilenerek paslanan kiliseyi srekli korumak da ciddi bir i. Kilisenin karsnda Eksarhlk binas var. Bahedeki metropolit mezarlarn ssleyen heykeller Bulgaristan'daki Trk aznla bask yapld sralarda bilinmeyen kiilerce krld iin imdi ieri alnd. O tarihlerde stanbul'da yaayan Bulgarlar'n says ok daha fazlayd (stanbul'a Bulgarlar "tzargrad" derdi); bugn bu cemaat, ou da Makedon olmak zere, iki bin kii kadar kald. eitli semtlerdeki belli bal arkterilerde onlarn varl grlr. Okmeydan'ndaki hastanelerini yakn zamanlarda muhafazakr Trkiye gazetesine sattlar. Bulgar Kilisesi'ne gelmeden hemen nce, aristokratik Fener konaklarndan biri var. Buras, restorasyondan sonra Kadn Eserleri Ktphanesi oldu. i de gezilebilir. TUR-I SNA METOHON'U Bulgar Kilisesi'ni geip Halic'in iine doru yryelim. Birka yz metre sonra kk bir Ortodoks kilisesine geliyoruz. imdi olduka harap olan bu Ayios oannis Kilisesi'nin eskiden de ok ilgin bir yap olmad anlalyor. Ama kilisenin nndeki kk avluda duran, eilmi tahta an kulesi, perianlyla pitoresk. Asl ilgin olan, kiliseyi ana caddeden ayran binalar. Bu kompleks bir Metohion'dur; Tur- Sina'daki Aya Katerina Manastr'nn stanbul'daki bir koludur. Metohion arkimandritinin konutu olarak yaplm bu bina, stanbul'un

en eski konutlarndan biridir ve yapl 17. yzyl sonlarna uzanr. Yakn dnemde anlalmaz nedenlerle zel mlk haline geldikten sonra eitli sfli amalarla kullanlm ve perian olmu, bu arada duvarlarndaki ssler de kaybolmutur. Oysa Miss Pardoe'nun stanbul stne kitabndaki gravrlerden birinde bu evin bir odasnn resmini grdmzde, bir zamanlar ne kadar gzel bir yap olduunu anlyoruz. Yaknda restore edileceini (iyi bir ekilde) ve hi deilse geri kalann kurtulacan umuyoruz. Bu noktadaki son nemli deiiklik, emektar Galata Kprs'nn getirilip buraya taklmas oldu -bylece iki eski Yahudi semtini, Balat'la Hasky' birletiriyor. Emeklilerin yeni i bulup almas gibi Galata Kprs de ii bsbtn brakamad. Bakalm onun varl buray nasl etkileyecek. ki ky arasnda yryenler imdiden hayli fazla. BALAT Metohion'u brakp caddenin br yanna getiimizde, artk Balat'a geldiimizi grrz. Balat ad, "Palation"un bozulmu eklidir ve surlardaki Blaherna Saray'na yaknlndan tr semt bu adla tannmtr. Balat'la surlar arasnda kalan semtin "Ayvansaray" olmas da belki buna baldr. stanbul tarihinde Balat'n zel nemi, spanya'dan gelen Yahudiler'in burada yerletirilmesi ve yakn zamanlara kadar burann balca Yahudi mahallesi olarak varln srdrmesidir. spanya'da Sefardim kolundan Yahudiler yayordu ve 15. yzylda, zellikle de Granada'nn dmesiyle, Engizisyon bu insanlarn hayatn iyiden iyiye gletirmeye balamt, Bu srada Fatih Mehmet'in olu, sofuluuyla tannan II. Bayezid Osmanl sultanyd. spanyol Yahudilerini buraya o davet etti. Bunda alacak bir ey yoktu: kozmopolit Osmanl mparatorluu her millet ve dine akt. Tenha stanbul'un nfusunu artrmak, bu arada, gelen her grubun kendine zg bilgi ve hnerlerinden yararlanmak, Osmanl mantnn bir esiydi. Osmanl stanbulu'nda Yahudiler'in Balat'a yerlemesi, Balat'n bir "getto" olduu anlamna gelmez. Osmanl'da "getto"nun kavram da, gereklii de yoktu. Zaten btn ehirde, yerleimin temeli etnik veya yar etnikti. Yalnz gayrimslimlerin deil, Mslmanlarn yerlemesi de geldikleri blgeye gre oluyordu. Ama mahallelerin ve sakinlerinin hibirine kar bir ayrmclk politikas gdlmyordu. stanbul Yahudileri uzun zaman ok zengin bir topluluk olmad. zellikle Fener'den Balat'a geince, bugn bile, iki cemaatin arasnda-ki servet fark kendini belli eder. Zaten ok muhkem olmayan Yahudi evlerinden gnmze kalan rnekler mahallenin ilerine doru oalr. Bunlar genellikle katl, dar cepheli, ikinci ve nc katlarnda cumba gibi kmalar olan binalardr. Bazlarnn stnde alt keli yldz grlebilir. Zengin evi olmadklar halde, dediim gibi, mahalle ilerinde saylar bir hayli fazlalar ve gerekleen btn deiime ramen bugn bile belirgin bir karakter sergiler. Cadde stnde ats gm, ou yklm durumda Selanik Sinogogu var. Bunun yannda, eski Balat kapsnn olduu yerden i ksma geebiliriz. Buras ardr, tek katl kk dkknlar yan yana sralanr. Dkknlarn arasnda, dou ynnde giderken sa kolda, artk kullanlmayan Yanbol (Bulgaristan'da

bir kasaba) Sinagogu'nun kaps grlr. Karakolun az ilerisinde ve sada ise Ahrida (Makedon-ya'nn Ohri Kasabasndan gelen Yahudiler yaptrmtr) Sinagogu vardr. Balat'n en eski sinagogunun buradaki olduu sylenir; ama imdiki bina ok daha yenidir, 19. yzyl ortalarndan kalmadr. Bu yaknlarda yeniden restore edildi ve eski havasn biraz daha kaybetti. Vodina Caddesi stnde eski Hahamhane vard. Bu blokun bir para-snda da ana Sinagogu bulunuyordu. Bu bina da ksm bir restoras-yon grd. Balat Yahudileri iinden kalabalk gruplar 1950'lerden balayarak srail'e gtler. Geri kalanlar da ehrin baka yerlerine tandklar iin Balat'ta bir avu Yahudi kald. Ahrida'nn hl ak durmas ve ayin yaplabilmesi iin baz Museviler, aslnda kendi dini kurallarna da aykr biimde, baka yerlerden buraya geliyorlar (Musevilikte bir sinagogun ak olmas iin en az on kiilik bir cemaati olmas -bu, yalnz erkekler demektir- ve cemaatin sinagoga normal yrme me-safesinde yayor olmas gerekiyor). Balat arlkla Yahudi mahallesi olmakla birlikte, Osmanl toplumunun balca etnik ve dini elerinin dini binalarnn birbirine ok yakn kurulu olduu stanbul semtlerinden biridir. rnein, sinagogun biraz ilerisinde, Ayan Soka'nda mrozlular'n yaptrd Ayios Strati Ortodoks Kilisesi vardr. Bu semtteki balca cami gene Sinan'dan kalma olan Ferruh Kethda Camii'dir. Ferruh Kethda, Semiz Ali Paa'nn khyasdr. Arka duvarnda bir gne saati olan cami kiremit atl, mtevaz bir binadr. Ama grd restorasyon ve bugnk durumunun iler acs olduunu syleyebiliriz. Cephesine yaplan grotesk madeni at ve camekn, camiyi bir irkinlikle kamufle etmektedir. Kadnlar iin yaplan mekn, pencerelerin ortasndan gemektedir. Cami herhalde eskiden de tamir grmt, nk iindeki inilerin 18. yzyln Tekfur Saray inileri olduu tahmin ediliyor. Eskiden Balat mahkemesi bu caminin avlusunda kurulurmu. SURP HREDAGABET Caminin az ilerisinde, Kam Soka'nda, bir de Surp Hredagabet Gregoryen Ermeni Kilisesi var. Bylece, Osmanl toplumunun temel eleri tamamlanyor. Burasnn eskiden bir Ortodoks kilisesi olduu, bodrumdaki Ayios Andonios ayazmasndan da anlalyor. Bir tarihte, Ermeniler'den alnan bir kilisenin bugnk Kefeli Camii haline getirilmesine karlk, Balat'a yerleen on beyirmi bin kiilik Ermeni cemaatine de bu Ortodoks kilisesinin yerinde bir Gregoryen kilise iin izin verilmi, imdiki bina 1833'te yaplmtr. Mikail ve Cebrail'e, yani bameleklere adanm bir kilisedir. "Mucize"leri olduuna, hastalarn ifa bulduuna inanlr. Ana mekndan yandaki galeriye alan, stnde Aziz Georg'un ejderhay ldrn gsteren kabartma ve Almanca yazlar bulunan ar demir kap ilgintir. Bu kapnn I. Mahmut zamannda Topkap'da yaplan bir kazda bulunup Babik usta adnda bir Ermeni demircisi tarafndan satn alndn ve bu kiliseye takldn nciciyan anlatr. Bu kilisede yln belirli gnlerinde kurban kesilir (koyun ve horoz gibi) ve her dinden yoksul insanlara datlr. Ferruh Kethda ile Hredagabet arasnda, imdi ykk duran bycek bina bir zamanlar Ermeni okuluymu.

Balat'tan Ayvansaray'a doru yrrken, i sokaklarda Panayia Balinu ve Demetrios Kanabu Rum Ortodoks kiliselerini geiyoruz. Kanabu'nun srt ana caddeye bakyor ve bir iek bahesi iinde. Bu kilise 1597 ile 1601 arasnda Patrikhane Kilisesi olmutu. Bugnk mtevaz halinde bunu hatrlatacak bir ey yok. Yannda, gene kulla-nlmayan bir Rum okulu var. Deniz kenarndaki caddede ise, psilanti ailesinin kabartmalarla ssl, beyaz badanal evi, ayrca deniz tarafnda Balat Yahudi Hasta-nesi var. AYVANSARAY Ayvansaray, Hali boyunca dizilmi semtlerin arasnda en yoksuluydu, diyebiliriz. Nfusu, Trkler arlkta olmak zere, karkt. stanbul'da yerleik ingenelerin oturduu birka semtten biriydi, ama imdi byle bir zellii kalmad. Hali kysndaki mezbelelikler 1980'lerde ortadan kaldrlncaya kadar Ayvansaray'da birok kk tersane vard. Bugn bile bunlardan birka duruyor ve ara sokaklarda yrrken karnza bir tekne kabiliyor. Ayvansaray'da ana caddeden yrrken eski kapnn bulunduu yer kendini belli eder. Kuyu Soka'ndan ieri girdiinizde, karnza Blaherna Ayazmas kar. Buras, Bizans zamannda, Blaherna Saraynn ayazmasyd ve saray alanndan kmadan buraya gelinebiliyordu. Ayazmann stnde mparatorie Pulheria bir kilise yaptrmt. Birka yl sonra Kuds'ten gelen iki Bizansl'nn Meryem Ana'ya ait elbiseler olduu iddiasyla yanlarnda getirdikleri giysiler bu kilisede saklanmaya balad ve bylece kilisenin nemi artt. Fetihten yirmi yl kadar nce bu kilise, iinde Meryem'in elbiseleriyle, yanp yok oldu. imdi burada 1900'lerde yaplm kk, irin bir kilise var. Ayazma da kilisenin iinde. Geni ve bakml bir bahede yer alan ayazma yalnz Hristiyanlar'n deil birok Trk'n de ifa bulmak iin ziyaret ettii bir yer. Ayazmadan sola doru yz metre kadar yrynce, solda bir sokan iinde, Atik Mustafa Paa Camii grnr (bu yap Cabir Camii adyla da tannyor). Bir Bizans kilisesinden camiye evrildii ilk ba-kta anlalyor. Ama kilisenin adnn ne olduu uzmanlar arasnda hl tartma konusu. Bu konularn bata gelen otoritesi Semavi Eyice, Ayia Tekla olduunu sylyor. Bakalar da, sura daha yakn olan ve "Toklu Dede" diye bilinen ykntya bu ad yaktryor. Yunan ha tipinde kk bir kilise ve eitli zamanlarda yaplan tamirlerden grn bir hayli deimi. Bir zamanlar, gneye bakan d duvarnda varolduu sylenen freskler imdi yok. iinde, Cabir'e ait olduu sylenen bir Mslman mezar var ki camilerde sk grlen bir ey deil bu. Camiden semt iine doru yrdmzde, eskiden youn ingene yerleimi olan Lonca'ya geliyoruz, ama artk eski zellii yok. Bir kede, sahabeden Ebu Zerra el-Gfari'nin mezarn gryoruz. Ya-nnda bulunan mescit ortadan kalkm. Lonca Caddesi'ni kesen Yata-an Hamam Soka stndeki Yataan ya da Hac lyas Camii, antsal olmamakla birlikte, Fatih zamanndan kalma ve bozulmam, ahap kk mescit rneidir. VAZ EFEND CAM

imdi geri dnelim, ayazmann da nnden geerek, Dervizade Soka'ndan yukarya trmanalm. Solda, Emir Buhari Tekkesi ykntsnn yanndan geerek, vaz Efendi Camii'nin avlu kapsna geliyoruz. Bu kk meydanda, alt keli, zarif bir meydan emesi var: Mimar Mustafa Aa emesi. Barok dnemin (18. yzyl) son derece ssl meydan emeleri gibi deil, ama belki de bu nedenle, ok gzel. vaz Efendi Camii bu Hali gezisi boyunca karlatmz en "antsal" Trk yapsdr. Genel olarak Sinan'n eseri olduu sylenir. Yapl tarihinde Sinan hayattayd, ama Tezkire'sinde bu caminin sz gemedii iin mimar muhtemelen onun kalfalarndan biriydi. Alt destee oturan kubbe drt yarm kubbeyle desteklenmitir. Caminin mimarisi btnyle deiik ve ilgintir. Minaresinin yeri geriye doru kaymtr. Asl ilgin zellii de giriidir. Btn camilerin kaplar ortada yer alrken, vaz Efendi'nin cephesinde, iki kenarda ikier kk kap vardr, ortada da pencereler sralanr. Ne yazk ki, kullanlan sadaki kapnn nne de biimsiz bir baraka eklendii iin yapnn balca mimari zellii kamufle ediliyor. Ta ve tula duvarlar, ok sayda pencereleri ile, iindeki az sayda ama ok gzel znik inileriyle, grlmeye deer bir mimari rneidir. Sinan dnemi-nin yeni deneylere ak ruh halini yanstr ( Bu yaknlarda, ok baarl olmayan bir restorasyon geirdi ve ii zevksiz biimde sslendi). vaz Efendi Camii, eski Blaherna Saray'nn teraslarndan biri stnde yaplm. Bizans imparatorlarnn Latin igalinden sonra srekli yaadklar yer olan Blaherna'nn yapm 500'lerde balamt. Manuel Komnenos surlarn bu blgesini glendirdikten sonra daha sk kullanlan bir saray haline geldi. Ama Sultanahmet'teki Byk Saray gibi Blaherna'dan da bugne kalan ok bir ey yok; talarnn ou, evredeki minik yoksul evlerinin paras haline gelmi. Bu terasta, sura bitiik olan sarayn saak Angelos Kulesi'nin kalntsn grebiliyoruz. imdiki snai irkinlikler arasnda bunu hayal etmek zor, ama herhalde zamannda bu kulenin olaanst bir manzaras vard. ANEMAS ZNDANI Ayn terasta drt ke bir ukurdan aaya bir merdiven iniyor. Buradaki kapdan Bizans'n nl Anemas zindanlarna girilir. Buraya mutlaka gl bir fenerle girmek gerekiyor. Kvrlarak inen bir koridordan getikten sonra, aa yukar 60-70 metrelik geni bir koridorun banda buluyoruz kendimizi. Surlardaki mazgallardan ieri vuran kta dramatik bir manzara gryoruz. katl olduu anlalan bu ksmda ara katlar kt iin dehetli bir ykseklik duygusu veriyor. Trmanmay gze alrsanz oraya inmek, sonuna kadar yrmek mmkn. Koridor stnde kemerli kaplaryla hcreler yan yana sralanyor. 1993'te burada yeniden bir onarm balad ve ok miktarda toprak boaltld, daha kolay yrnr hale getirildi. saak Angelos'un yannda yer alan Anemas Kulesi'ne de buradan girip st katlara trmanmak mmkn. Anemas, Bizans mparatorluu'nda alm bir Arap komutanyd. (Son durumda, anlattm bu girie demir kap ve kilit takld; buna karlk, sur dndan ieri girilebiliyordu.)

GELENEKSEL TRK MAHALLES Buradan ktktan sonra Dervizade Soka'ndan geri dnerken soldan yoku aa inen ve geldiimiz yne doru kvrlan dar yola sapalm. Buradan, sada, Bizans'n Ayia Tekla Kilisesi olduu sanlan Toklu Dede Mescidi'nin ayakta kalm tek duvarn grebiliriz. Sol taraftaki yol ise bizi kara surlarnn Hali surlaryla birletii bu noktada yaplm Heraklios ve Leon surlarna getirir. Leon'unkiler sadece d duvardr. kuleden birinin ehir dna bakan yznde bir Simurg kabartmas vardr. Burada, artk pek izi kalmayan bir ayazma ile bir trbe ve mezarlk bulunur. Bu trbede yatan sahabe (peygamberi tanm olanlar) yelerinin de Toklu brahim Dede gibi eski bir Arap kuatmasnda lm kimseler olduuna inanlr. Bu pek akla yakn deildir; kuatma baarl olmadna gre, bu kiilerin mezarlarnn ehir iinde bulunmas ancak Bizansllarn fazlasyla Mslmansever olmalaryla mmkn olabilirdi; ama Bizansllar byle bir zellie sahip deillerdi. Surlarn bu alan da son restorasyondan payn aldlar; buraya da bir oyuncak kale havas geldi. Mahallenin eski ahap evleri bu yeni duvarlarla tam bir kontrast yaratyor. Ayvansaray'n bu blgesindeki ahap evlerde, aslnda ok da byk saylmayacak bir restorasyon, bu gzel kk blgeyi yok olmaktan kurtaracak ve ehir iin bir kazan olacaktr. Bu evlerin arasndan geerek, yeniden Ayvansaray'a dnebi-lir ve Hali gezimizi sona erdirebiliriz. Burada, son olarak da, kara ve Hali surlarnn birletii yerde, Arap kuatmas srasnda ehit olan Muhammed el-Ensari'nin olduuna inanlan ve bu sahabe mezarlarnn ounluu gibi II. Mahmut zamannda yaplan trbeye bir gz atabili-riz.

UNKAPANI-ZEYREK Bu yolculua Belediye Saray'nn yaknlarndan balayabiliriz. Yeraltgeidinin Bat yakasnda, kede yer alan parkn iinde, bir hayli eski olduu anlalan bir bina yknts grnyor, ayrca, parkn eitli yerlerinde de stunlar, kaideler, balklar serpilmi. Buras, ustinianos zamannda yaplm byk kiliselerden Polieuktos'un bulunduu yerdir. Bu kilisenin, eski Anikia uliana saraynn kilisesi olduu syleniyor. Kalntlar 1960'larda yeralt geidi yaplrken ortaya karlmt ve o srada Kalenderhane restorasyonu iin stanbul'da bulunan Dumbarton Oaks kurumundan Martin Harrison kazy yrtmt. Burada bulunan geometrik desenli baz mozaik levhalar da o zamanki kk Mozaik Mzesi'ne konmutu. ustinianos'un dnemi, Bizans tarihinde, biraz Osmanl tarihinin Kanuni dnemini andrr; her iki dnemde de devletin glenmesi ve i ve d baarlar, bata mimari olmak zere genel olarak sanat etkinliini de canlandrmt. Polieuktos Kilisesi, Ayasofya'dan nce, Prenses Iuliana'nn

abasyla, 2500 metrekarelik bir alan zerinde yapld ki, bunun, stanbul'da Ayasofya'dan sonra en geni kilise alan olduunu syleyebiliriz. Bina byk bir ihtimalle bazilika planndayd, ama dekoratif bir kubbesi de herhalde vard. Polieuktos'tan Marmara ynne, Horhor denilen semte ilerleyince, az sonra solda, niversitenin elinde olan, Hamdullah Suphi'nin babas Suphi Paa'nn kona grnr. Halic'e doru ilerlediimizde, n-mzde ilkin Valens ya da Trke adyla Bozdoan Kemeri'ni gryoruz. Kemer Roma zamanndan kalmadr ve mparator Valens tarafndan 375'te yaptrlmtr. stanbul'un nc (Beyazt kulesinin olduu) tepesiyle drdnc (Fatih Camii'nin olduu) tepesi arasnda, Unkapan'ndan Yenikap'ya kadar uzanan derin bir vadi vardr. ehir dndan gelen ve Byk Saray evresine tanmas gereken suyu, bu ukur vadinin stnden armak iin byle byk bir kemere ihtiya olmutur. stanbul'un ana su kayna, bandan beri, Belgrat ormanlaryd. Oradan eitli kemerler ve su yollaryla Edirnekap ve Erikap evresinden kent iine aktarlyordu. Kemerin byk ksm ayaktadr (1000 metrenin 900' duruyor); en yksek olduu blmde iki katldr ve caddeden ykseklii 20 metreyi bulur. zellikle Tepeba tarafndan bakldnda kent siluetini ssleyen gzel yaplardan biridir. Kemerden dklen su, Sleymaniye ile Beyazt camileri arasnda kalan Nymphaeum Maximum denilen havuzda (Nimfaion Maksemi) toplanyor ve buradan kentin eitli blgelerine dalyordu. Bu havuzun imdi hibir izi yok.

UNKAPANI-ZEYREK

GAZANFER AA Kemerin hemen dibinde Gazanfer Aa Medresesi var. Buras bir zamanlar Belediye Mzesi'ydi, ama imdi, belki de ieride nemlilik nlenemedii iin boaltld. III. Mehmet'in Akaalar ba Gazanfer Aa tarafndan 1599'da yaptrlmtr. Medresede bir sebil ve Gazanfer Aa'nn trbesi de bulunur. Sebil sekizgen, trbe ise ongendir. On drt hcresi olan medresenin dershanesi kemere yakn olan kanattadr. ehirdeki, klliye paras olmayan bamsz medreselerin byke bir rneidir. Mimar Davut Aa olabilir. Bina imdi Karikatr Mzesi haline getirilmitir. Gazanfer Aa aslen Macar'd. II. Selim'in ehzadelii srasnda onun yanna girmiti. Selim padiah olunca yannda kalabilmek iin hadm edilmeye raz oldu. nk baka trl padiahn hareminde bulunabilme imkn yoktu. Kardei Cafer bu ameliyat atlatamad, ama Gazanfer daha otuz yl yaayp Selim'den sonra oluna ve toru-nuna da hizmet etti. Caddenin epey ilerisinde ve sada, 18. yzyl sonlarndan kalma ebsefa Kadn Camii grlyor. Fatma ebsefa Kadn, I. Abdlhamit'in haremindeki kadnlardan biriymi. Cami, yapld zamann zelliklerine uygun olarak, barok

sluptadr. Ykseke olduu iin merdivenli ve beik tonozlu bir son cemaat yerinden girilir. Ta ve tuladan yaplmadr. Bahesindeki okul imdi imamn konutu olarak kullanlyor. Kprye giden Atatrk Caddesi yaplrken (1950'lerde) epey tarihi bina feda edilmiti. Modern zamanlarda yaplan binalar, bunu dengelemek istercesine, az ok zenlidir. Solda Sedat Hakk Eldem'in yapt Sosyal Sigorta binalar, sada, 1960'larda Belediye'nin yaptrd stanbul Manifaturaclar ars var. imdi arabesk mzik merkezi olan bu arda Bedri Rahmi ve Freyya'nn seramik panolar da grlr. Binalar arasndaki bir aklkta stanbul'un ilk kads Hzr Beyin ve Cihannma yazar, tarih ve corafya bilgini Ktip elebi'nin mezarlar var (tabii talar sonradan yaplm olarak). Buradan biraz ieride de, "Konstantin'in mezar" diye bilinen, Panayia adl ama olduka yeni bir apel ve ayazma bulunuyor. apel bir bahe iinde, herhalde bir mezar apeli. Ama Konstantinos'un cesedi hibir zaman bulunamad iin burada mezarnn olmas da dnlemez. Caddenin kar tarafnda, tarihten kald belli olan destek duvarlar grnr. Gerekten de Bizans'tan kalmadr ve buradaki yar gibi ykselen topran kaymasn nlemek iin yaplmtr bunlar. inde sarn da vardr. Bizans zamannda burann bir i surla evrilmi aristokratik bir mahalle olmas ihtimali de vardr. Yukarda, imdi Zeyrek adyla bildiimiz semt var. ok sayda gzel ahap evlerinden tr buras ST alan haline getirildi, ama paraszlk nedeniyle geni lekli bir restorasyona balanamad. Caddeden yukar trmanan sokaklarn ilgin zellikleri olduu iin bunlarn hepsini, vakit varsa, gezmelidir. Biz belli bal binalar bir sra iinde grmek zere ebsefa Kadn Camii'nin karsna gelen yokutan trmanacaz imdi. Az sonra, bir kede, kk bir mektep binasyla karlayoruz. Bu sevimli binay yaptran kii olduka ilgin ve nemlidir: Zembilli Ali Efendi. Mektebin bahesinde mermer bir tan altnda gml olan Ali Efendi, II. Bayezid'den balayarak Kanuni Sleyman'n ilk saltanat yllarna kadar eyhlislamlk yapm aydnlk grl bir adamd. Evinin penceresinden, halkn ikyet ve dilekelerini iine koyaca bir sepet sarktt iin Zembilli Ali Efendi diye tannmt. Okulu geip ayn yoldan ilerleyelim. Biraz sonra mahalle arsna ve buradaki inili Hamam'a geleceiz. Hamam, Sinan'n eserlerinden ve nl Kaptan- Derya Barbaros Hayreddin'in hayrat olarak yaplm. ifte hamamdr ve iki ksmn kaplar da cephededir. Cameknn ortasnda havuz bulunur. Hamamn baz blmlerini ssleyen iniler belli ki orijinal deildir, sonraki yllarda konmutur. 17. yzylda bu hamamn para iin bir eyhi ldren iki tellak, bellerinde petemallaryla hamam kapsna aslarak idam edilmilerdi. PANTOKRATOR Hamam grdkten sonra ayn yoldan geri dnp soldaki ilk sokaa sapalm. Sokan sonuna doru eyh Sleyman Mescidi adyla bilinen tuhaf bir yapya geleceiz. Birinci kat, daha dorusu, kat olmad iin, alt taraf drt ke, st ise sekizgen bir bina bu. i ise btnyle sekizgen. Altnda da bir kriptas

var. Byk bir ihtimalle az sonra ziyaret edeceimiz Pantokrator Kilisesi'nin manastr klliyesinin bir ksm olarak yaplmt. Belki kitaplk binasyd. Burada, imdi harabe haline gelen Haliliye Medresesi'ni de gryoruz. Mescidi geip saa dnerek yrdmzde, rr Caddesi ve badethane Soka'ndan geerek Pantokrator'a ya da cami olarak adyla Zeyrek Camii'ne geliriz. Pantokrator bugne kalabilmi nemli Bizans kiliselerinden biridir (ama gnmzde olduka perian bir haldedir). Kilise aslnda kilisenin bir araya gelmesinden oluuyor. Bu kilise de, ayrca, olduka geni bir manastr kompleksinin iindeydi. Kompleksi ve ilk kilise olan gneydeki Pantokrator'u, II. Komnenos'un kars mparatorie Eirene yaptrd (12. yzyln ilk eyreinde). Eirene'nin lmnden sonra imparator kocas burada bir kilise daha yaptrmaya karar verdi ve Pantokrator'un birka adm kuzeyinde Meryem'e adad bir kilise daha ina ettirdi. Bylece birbirine ok yakn iki kilise ortaya knca, mparator Komnenos bunlar birletirmeye karar verdi ve aralarna, bu lnn en k olan nc apeli yaptrd. kilise bir arada, stanbul'da, Ayasofya'dan sonra, ayakta kalan en byk kiliseyi oluturur. oannis Komnenos, bina bu ekilde tamamlandktan sonra, bir de eksonarteks yaptrm. Bu, herhalde, kilisenin cephesi boyunca uzanyordu, ama imdi tuhaf bir biimde binann ortasnda kalyor. Kiliseye buradan giriyoruz; Kuzeydeki ve gneydeki kiliselerin narteksleri ortadaki apelin de nn kapayarak, ortada buluuyor. Gneydeki kilisenin apsisi var. Eski stunlarn yerine Osmanl dneminde payeler konmu. Yunan ha plan aka belli (kuzeydeki kilise de ayn plana uyuyor). Mermer deme ve duvar kaplamalarnn ou duruyor. Gney kilisesinde, yerdeki rtler kaldrlnca parlak deme ssleri grlebiliyor.

Plan 13. Pantokrator Kilisesi (Zeyrek Camii) Binann btn, Fatih zamannda camiye evrilmi olmakla birlikte u sralarda yalnz gney ksm cami olarak kullanlyor. Fatih buray ilkin medrese haline getirmi, bamderrislie de Molla Zeyrek Mehmet Efendi'yi tayin etmiti. Fatih klliyesiyle birlikte yeni medreselerin yapm tamamlannca buradaki medrese kapand, bina cami oldu. Ortadaki apel ayn zamanda Komnenos'larn aile mezar olmak zere tasarlanmt. Burada mezarn yeri hl grnr durumdadr. Orta apel kk olduu iin yan nefleri yoktur, apsisi de tektir. Buna karlk, biri kilisedeki en byk kubbe olmak zere, iki kubbesi var-dr. Kuzeydeki apelde de eski stunlarn yerini payeler alm, i ss-leme ise tamamen ortadan kalkmtr. kilise birletirilince ara duvarlar yer yer yklarak tek bir mekn elde edilmitir. Pantokrator bugn bir hayli kt durumda. Camlar krk ve evredeki ocuklarn tala cam krma hevesi bir trl durdurulamyor. Onun iin ieride

ku ve ku pislii olduka bol. Cami ksmn ayrmak iin gerilmi naylonlar atmosferin genel pejmrdeliine katkda bulunuyor. Btn binada ciddi onarm ihtiyac ok belirgin. Bu onarm yaplacak olursa, zaten kayda deer bir cemaati olmayan caminin bir mze haline getirilmesi ok yerinde bir karar olur. Bu, ayn zamanda, ST haline gelen mahallede ciddi bir restorasyonla birlikte yrtlebilirse, Zeyrek yeniden ehrin gzel bir semti haline gelebilir. eitli kazlarda kilise evresinde bulunan renkli cam krntlarnn, zamanca Bat Avrupa'daki renkli cam rneklerinden eski olduu g-rld. Bu doruysa, renkli cam bir Bizans icad olmaldr. Pantokrator'un klliyesinin de bir hayli ilgin olduu anlalyor. Paralarndan biri eyh Sleyman mescidiydi. Ama kilisenin stnde yer ald terasta baka ykntlar da grlyor. Klliye daha ok salk alanndaki etkinliklere gre yaplmt. nemli bir hastanesi, akl hastanesi, ayrca yallar evi vard. Zaten btn evre, herhalde bu kurumlarn bulunduu birok binann ykntlaryla doludur. Kaz yaplsa, sanrm baka ilgin paralar da bulunacaktr. Bir ykselti stnde olduu iin ehrin birok yerinden grlebilir, ayrca kendi manzaras da olduka geni ve gzeldir. Uradm bir sefer tam nne yaplm yapma im futbol sahas epeyce tuhafma gitmiti (Daha sonra bu neyse ki ortadan kalkt). Ama Pantokrator ev-resinde herzaman tuhaf eyler vardr. Daha nceki bir ziyaretimde evresinde birok adr kurulmu olduunu grmtm. O zaman bana, Ramazan aynda, gece sahur davulu alan ingenelerin geici olarak gelip buraya yerletiini sylemilerdi. Bu, im sahadan ok daha sevimli ve renkli bir durumdu. Pantokrator'un Bizans tarihi iindeki son yllarnda burada, Fatih'in tayiniyle sonradan Patrik olan Gennadios'un bulunduunu reniyoruz. Gennadios, Latin igalinin ok olumsuz anlar nedeniyle, "Osmanl sarn Katolik serpuuna tercih eden" Ortodoks din adamlar arasndayd. Zaten bu nedenle II. Mehmet fetihten sonra onunla uzun uzun grm ve Osmanl mparatorluu'nun "millet sistemi"ni oluturacak ilk adm onunla vard anlama ile atmt. Bu olgu da, bence, bu binay ve evresini, byle bir tarihi oluumu gsterecek bir mze olarak restore etmeyi anlaml klyor. Tekrar rr caddesinden geri dnp sada Hac Hasan Soka'na sapnca, biraz ileride, solda ke yapan Hac Hasan Mescidi'ni grrz. Yaptran, aslnda Hac Hasan'n torunu olan Rumeli Kazaskeri Mehmet Efendi'dir (1505). Ahap ve kiremit atl drtgen cami binas kendi bana fazla ilgin deil. Ama ehrin eski camilerinden biri ve iddiasz olmasna karlk orantlar son derece uyumlu. Camiye, eimli arazi yznden sada yaplm minaresinden tr "Eri Minare" ad da verilmitir. Binann en ilgin ksm bu minaredir. Tula ve ta kullanlm, bu malzemeyle krmzl beyazl bir tr satran deseni karlmtr. Byle ssl minarelere stanbul camilerinde sk rastlanmaz. PANTEPOPTES Caminin kesinden sola, sonra da sadaki ilk sokaa saptmzda Bizans kilisesinden camiye evrilmi bir baka bina ile karlayoruz: Pantepoptes Kilisesi ya da Eski maret Camii. Pantokrator, "her eye kadir" demekti;

Pantepoptes de "her eyi gren" anlamna gelir (ikisi de sa'nn ya da Tanr'nn sfatlar elbette). Burada da gzmze ilk arpan zellik, binann perianl. evresi herhangi bir gzellii olmayan evlerle tamamen kuatlm durumda (bir gidiimde bunlardan biri -"nceki gece" olduunu sylediler- kendiliinden kmt). Cami ayn zamanda Kuran Kursu olarak kullanlyor. Kiliseyi, Komnenos hanedannn kurucusu olan Aleksios Komne-nos'un annesi mparatorie Anna Dalassena'nn 11. yzyl sonunda yaptrd biliniyor. Bir zaman oluyla birlikte saltanat sren bu imparatorie sonunda bu kilisenin kadnlar manastrna ekilerek hayatn burada tamamlam, lnce de bu kilisenin iinde gmlmt. Bina son derece sevimli. On iki keli -ve her yz pencereli- bir kasnak kubbeyi tayor. Bu pencereler ieriye de epey k veriyor. apsisten ortadakinin pencereleri Osmanl zamannda deitirilmi ama yan apsislerin pencereleri ve mermer kornii duruyor. Narteksin stnde apraz tonozlar var. narteksin stnde nefe alan bir galeri yer alyor. Bu alta iki stuna oturan gzel bir l kemer var. Bu kilise de Yunan ha planna gre yaplm, ama Osmanl dneminde stunlarn yerine payeler konmu. zenle sslenmi, kilisenin ii de, d da. Minaresi u sralar ykk durumda. Fatih dneminde bu bina ve manastr ksm, medrese haline getirilen Zeyrek'in imareti olarak kullanlmt. Trke ad buradan gelmektedir. Fatih medreseleri yaplnca buras da cami oldu. Zeyrek gezisi aslnda burada bitebilir; daha dorusu, bu blgenin en nemli binalar bunlar. Ama, btn evre son derece ilgin olduu iin bu tr grece antsal ya da kamusal binalar bulunmayan birok sokaa da girip klabilir. imdiye kadarla gibi bir rota izmemekle birlikte, farkl ynlere gidildiinde karlalacak eitli grece nemli binalar biraz dank bir srayla anlatmaya alacam. IKPAAZADE Pantepoptes'ten devam ettiimizde (air Baki Soka'ndan), iki blok tede, solda Esrar Dede Soka'yla ke yapan noktada, k Paa Ca-mii'ne geliyoruz. k Paa, Osmanl tarihinin erken dneminde, Osman ve Orhan Gazi'nin saltanatlar srasnda yaam bir airdi. Arap ve Fars dilleri-nin youn etkileriyle olumaya balayan yeni Osmanl dili ortaya -karken k Paa daha sade bir Trke ile yazmaya zen gstermiti. "Paa"l ailenin ilk erkek ocuu olmasndan ileri gelir. Asl ad Ali'ydi. Torunu Dervi Ahmed ki, kpaazade adyla tannd ve ilk nemli Osmanl tarihilerinden biri oldu; "kpaazade Tarihi" olarak tannan Tevarih-i Al-i Osman' yazd. kpaazade de dedesi gibi, ilk Osmanl gazilerinin safnda ve ideolojisindedir. Onlar gibi Trke'ye yatkndr. I. Murat'la balayan Kapkulu rgtnden ve orada cisimleen merkezi otoriteden pek fazla holanmaz. Dolaysyla, II. Mehmet'le birlikte baz seferlere gittii ve bu arada stanbul'un fethine katld halde padiahn kurmaya alt dzene muhalif olduu sylenebilir.

Fatih stanbul'u aldktan sonra bilinli bir ekilde Roma dzenini canlandrmaya kalkmt. Bu projesinin mant, Rum'dan dnme devlet adamlarna daha fazla ayrcalk vermesini gerektirmiti. Fetihten sonra, stanbul kuatmas boyunca yeterince evk gstermeyip Bizans'a yakn davrand gerekesiyle Sadrazam andarl Halil Pa-a'y idam ettirdi. andarl ailesi de, devletin kuruluundan beri, Osmanl'ya paralel bir hanedand. Padiah Osmanl, bavezir de aa yukar kural olarak andarl'yd. Dolaysyla andarl'nn idam, onun Bizans'a yaknlndan ok, Osmanl'ya rakip olabilecek bir aristokra-tik hanedann etkisinin yok edilmesi amacyla aklanabilir. Halil Paa'nn yerine muhtemelen Rum, ama belki de Arnavut olan Zaanos Paa sadrazam oldu. Onu Rum ve Hrvat asll Mahmut Paa ve Gedik Ahmet Paa izlediler. Ayrca Fatih'in baka paalar, rnein Murat Paa, Mehmet Paa da Rum asllyd. Bugne kalm baz eserlerini skdar blmnde greceimiz Rum Mehmet Paa hakknda Ahmed ki'nin u satrlar anlamldr: "Osmanl hanedannn kapsnda o vezir oluncaya kadar padiahn yce eiine gelen ulemaya ve dervilere padiahtan sadaka verilirdi... Hemen ki Rum Mehmet geldi... bu sadaka kesildi. yilii menedici oldu. Sonunda baka vezirlere dnd kendi bana geldi. t gibi bodular." Fatih'in, devletin geleneksel bir gc olan ulemay ittii dorudur. Bu, kendisi de dervi olan kpaazade'yi doal olarak kzdracakt. Hayli sofu Mslman haline gelen Mahmut Paa'ya kt bir ey sylemez. Ama Gedik Ahmet Paa'y da sevmedii bellidir: "Sonunda, padiah iin sand kendi bana geldi." Fatih'in olu II. Bayezid, Gedik Ahmet Paa'y, taht kavgas yapt kardei Cem'den yana olduu phesiyle idam ettirmiti. Bu pek doru bir yarg olmamt, ama kpaazade'nin de Rum dnmeye kar sofu Beyazid'den yana olduu grlyor. Ama yalnz Rum deil, Mehmed'in ittifak kurmaya alt btn gayrimslim unsurlara kardr kpaazade. rnein, Yahudi Yakub'a da ok kzar: "Onun zamanna kadar padiahn ilerini Yahudi tayfasna hi vermezlerdi. Zira bunlar i kartrc tayfadr derlerdi. Hakm ("hekim" olmal) Yakub ki vezir oldu, Yahudi'nin ne kadar a ve uursuzu varsa... padiahn ilerine kartlar." Akpaazade konusuna gelince, Fatih dneminin ok ciddi sosyo-politik dnmlerine deinmek iin olduka uzun bir parantez atm. Tarihi Akpaazade, bu laflar srasnda oktan nne varm olma-mz gereken k Paa Camii'ni, dedesinin ruhuna adamak zere yaptrmt. Cami, 16. yzyl banda yaplm, ama 18. yzylda Darssaade Aas Hseyin Aa tarafndan onarld iin bir para deiiklie uramtr. Bir bahe iinde yaplmtr. Bir klliye olarak dnlmedii halde, yanndaki binalarla birlikte klliye zellii gsterir. nk sa tarafnda, kz Rabia ile evlendirdii mridi Seyyid Velayeti'nin tekkesi ve mescidi (imdi Kuran Kursu) yer alyor, kar-snda ise kpaazade'nin iki blmden oluan byk trbesi var. Damadnn ve onun ailesinin yatt trbe de burada. Ayrca, bahe duvarnda, artk suyu akmayan bir eme gryoruz. Bylece, olduk-a pitoresk bir evre iinde, olduka pitoresk bir klliye ekillenmi oluyor. OTANTK MAHALLE PARALARI

Buradan, Haydar Caddesi'nden geriye yryp Haydar Hamam So-ka'na getiimizde birka tarihi bina kalnts daha gryoruz: Haydar Hamam (muhtemelen Haydar Paa hamamyd) ykk olmasna ramen, eski gzelliini belli ediyor. Ayn paann mescidinden ise yalnz yan duvar kalm. Medrese de harap, ama hi deilse daha byk bir ksm hl ayakta. kpaazade'nin az ilerisinde, daha mtevaz ve ok irin bir tekke ve Tahir Aa Camii var. Aa'nn (saray kapcbalarndan, srre eminlii de yapm), yalnz bann gml olduunu rendiimiz camsz trbesinin yan sra (gvdesi am'da kalm), Uak tarikatnn nc Pir'i Selhaddin Uak'nin ak mezar da burada. Az ilerideki Bak Alaaddin Camii'nin kendisi ilgin deil, ama nndeki 19. yzyl sonuna ait eme gzel. Haydar Hamam, onun sonundaki Aksak, Kak ve Tepedelen emesi sokaklar mtevaz ahap evlerin hl ok sayda ayakta durduu, son derece sevimli sokaklar. Haydar Hamam Soka'ndan ilerleyerek varlan Bak emesi Soka'nda, yer altnda kalm ilgin bir ayazma olmas gerekiyor. Bunun hakknda ayrntl bir yazy Reat Ekrem Kou'nun stanbul Ansiklopedisi'nde okudum (Semavi Eyice'nin yazd bir madde), ama kendim gittiim zaman bulamadm, ayrca mahallede varlndan haberdar bir kimseyi de bulamadm. Bu blgede grlebilecek bir baka cami de Yarhisar'dr. Buna varmak iin Haydarimareti Soka'ndan batya yryp buradan eb-nem Soka'na geeriz. Bunun Kad emesi Soka'yla kesitii k-ede Yarhisar ya da Mustafa Muslihiddin Camii vardr. Asl cami stanbul'da (Yavuz Ersinan'dan sonra) yaplan ikinci camidir ve kaytlara gre 1461'de ina edilmitir. Yaptran Yarhisarl Mustafa Muslihiddin de Fatih zamannda kadlk yapm, ulemadan biridir. Cami yzyl balarnda kt bir yangn geirip bir yknt haline gel-mi, 1955 ve 1981'deki onarmlarla da imdiki, ok parlak olmayan durumunu almtr. Pandantifli kubbesi sade bir drtgen stnde durur, son cemaat yerinin stnde iki kubbe vardr. Yarhisar'n yaknnda, eyhlislam Ahmet Muid Efendi'nin yaptrd ve kendi adyla bilinen medresenin yknts duruyor. Son olarak, kendisi deil, ama ad ve hikyesi ilgin olan bir baka camiye deineyim: Krba (ya da Krbac) sokakta Sanki Yedim Ca-mii. Cami 1960'ta betonarme olarak yeniden yaplm ve yanan eski camiden eser kalmamtr. Hikyeye gre, camiyi yaptran kii (bunun Keeci Hayreddin mi, yoksa Adanal akir Efendi mi olduu kesinlememitir), can bir ey yemek istese, "sanki yedim" der ve o istediini yemez, parasn da bir yerde biriktirirmi. Bylece gnn birinde camiyi biriktirdii bu paralarla (yani yemedii yiyeceklerle) yaptrm. Hakknda buna benzer hikyeler anlatlan baka camiler de vardr, ama Mslmanlar byle boazdan kesilen parayla yaplm hayrat pek sevmezler. Yar ykk gzel ahap konaklarla dolu olan Zeyrek semtinin bugnk nfusunun byk bir ksmn Siirtliler oluturuyor. Uzmanlara gre, btn bu blgede kefedilecek daha ok ey vardr. Zeyrek'teki evlerden bazlarnn bodrumlarndan alan dehlizlerle, Atatrk Caddesi'ndeki eski Bizans sarn ve destek duvarlarna kadar inilebildiini de arkeologlardan iitmekle birlikte bunlarn yerini ya da iini kendim gremedim.

FATH-ARAMBA-KARAGMRK

FATH - ARAMBA KARAGMRK Bu turda, stanbul'un yedi tepesinden ikisini, zerlerindeki ehir siluetini ssleyen antsal camileriyle birlikte gezeceiz: Fatih ve Yavuz Selim camileri. Ayrca, gene ok yaknda olan Edirnekap'nn ve Mihrimah Camii'nin bulunduu Karagmrk semti, ehrin en yksek tepesidir. Ama buray surlar gezerken grdmz iin imdiki gezinin dnda brakyoruz. stanbul'un yeni idari blnnde tarihi yarmada iki ileden oluu-yor: Eminn ve Fatih ileleri. Aralarndaki snr izgisi, Unkapan kprsnden Yenikap'ya uzanan cadde. Bu caddenin batsnda kalan btn surii blgesi bu anlamda Fatih saylmakla birlikte, dar anlamda, semt olarak Fatih, Fatih Camii'nin yakn ev-residir. Yavuz Selim Camii'nin bulunduu semtin adnn aramba olma-snn nedeni, fetihten sonra Karadeniz kysndaki aramba blgesinde oturan bir grup insann burada iskn edilmesidir. Burada ok eskiden beri, ehrin en byk pazarlarndan biri kurulurdu. Bu pazar ok kalabalk ve her trl insanla dolu olduu iin "aramba Pazar" deyimi tremitir. Karagmrk ad da surlarn bu ksmnda bir eit lke ii, ehir gmr olmasna baldr. Karadan gelen mallar burada gmrkten geerek stanbul'a giriyordu. FATH CAM Biz gezmeye Fatih Camii'nden balayarak batya doru ilerleyelim. Fatih Camii daha nce Ayasofya'yla ilgili olarak anlattm, Sleyma-niye dolaysyla yeniden deindiim Konstantiniye efsanesinde nemli bir halka meydana getiriyor. Camiyi ve klliyesini gezerken bu efsanenin motiflerine de gz atacaz. Cami ile klliyenin 1463-70 arasnda ina edildii anlalyor. Demek ki, fetihten on yl sonra, Fatih Mehmet, ehirdeki byk eserini yapmaya karar vermi. Daha sonraki eitli padiahlarn da uyaca -ve zaten akla uygun- bir gelenei balatarak, bu eserini ehrin yksek yerlerinden birinde, yani nl yedi tepenin bir tanesinde ina ettiriyor. Bu tepede, imdi klliyenin kaplad alann bir ksmnda Bizans'n byk ve nemli kiliselerinden biri Havariyun Kilisesi'nin (Ayii Apostolii) bulunduunu biliyoruz. Osmanllar'dan nce Bizansllar da ehrin ykseltilerini antsal binalarla sslemeye alm-lard. Fetihten sonra Fatih'in anlamaya vard ve Ekumenik Ortodoks Kilisesi Patriklii'ne tayin ettii Gennadios buray Patrikhane Kilisesi haline getirmiti. Birka yl sonra Fatih klliyesini burada yapmak isteyince Gennadios aramba'daki Pammakaristos'a tand. Havariyun'dan baka, Bizans

imparatorlar mezarlarnn da bu tepede bulunduuna inanlyor. Yunan-Latin kltrnde mezarlk (nekropolis) ehrin hemen dna yaplrd. Konstantinos'un, o srada ehir dnda kalan bu tepede gmld biliniyor. Onu baka imparatorlar da izlemi olmal. Teodosios surlaryla blge sur iinde kald. Iustinianus da buradaki Havariyun (Ayii Apostolii) Kilisesini yeniledi. Fatih Camii, ne yazk ki, bize aslnn ne olduu hakknda yeterli fikir vermiyor. nk bu cami 1766 depreminde ykld ve Fatih'in camii olduu iin ok ksa srede onarlarak 1771'de imdiki biimini ald. Onarm emrini veren Sultan III. Mustafa, yapan da zamann nl mimar Mehmet Tahir Aa'dr. Mehmet Aa ehzade'den beri byk camilere uygulanan klasik plana uyarak, byk kubbeyi drt yarm kubbeyle evirdi. Bylece, Osmanl mimarisinin geliim izgisinde ok nemli bir gedik ortaya kyor. Fetihten sonra yaplm ilk antsal binann nasl olduunu tam olarak tasavvur edemiyoruz. Gene de, eski kaytlardan, genel bir fikir ediniyoruz. emberlita'taki Atik Ali Paa Camii gibi mihrap tarafnda tek bir yarm kubbesi, iki yandaki galerilerin zerinde er kk kubbe olduu anlalyor. Ayrca, bina dardan olduka byk payanda duvarlaryla desteklenmi. Baz Anadolu ehirlerinde daha eski modelleri olan Atik Ali Paa daha sonraki Osmanl mimarisinin kayna olmamtr. Bu bakmdan, bu plann devasa lekte bir tekrar olan Fatih Camii de, Bayezid Camii kadar dourgan olmamtr diyebiliriz. Ama, zamannda doal olarak Ayasofya ile kyaslanmt. "Doal olarak", nk byklk bakmndan o dnemde yalnz bu iki bina kyaslanabilirdi. Gene de, Fatih'inki ok daha kk kalmt (kubbe ap, Ayasofya'nn oval kubbesinde 31 ve 32 metre, Fatih Camii'nde 26 metredir). Osmanllar fetih srasnda ve onu izleyen yllarda her bakmdan glydler. Gl padiahlarn, gzlerinin nndeki Ayasofya'ya bakp, ilerinde onunla yarma drtsn zaptetmeleri herhalde hi kolay deildi. Bu yarmann Fatih'le balad anlalyor.

Plan 14. Fatih Klliyesi: 1. Tetimme Medreseleri, 2. Karadeniz Medreseleri, 3. Bahe, 4. Cami Avlusu, 5. Cami, 6. Fatih'in trbesi, 7. Glbahar Trbesi, 8. Akdeniz medreseleri, 9. Tetimme Medreseleri. Bu durum, yeni dnemin zellikleriyle de zenginleerek, Yerasi mos'un anlatt Ayasofya efsanesinin srmesini salar. Temelde gene, dini yap yaptran hkmdarn, bu yapnn grkemi yoluyla kendi dnyevi gcn yceltmesi temas vardr. Ayasofya ve Konstantiniye'yi ele alan Bizans ve Arap efsanelerine eklenen Trk efsanelerinde dnyevi gcn savunmasn yapanlar Fatih'i yceltirken, buna kar kanlarn efsanelerine yeniden mimar motifi girer. in tuhaf, tarihin bu aamasnda, efsane gerei deil, gereklik efsaneyi taklit etmeye balamtr; yle ki, Yerasimos'un aktard efsanede mimarn rol bulanktr, nk Tanr ile imparator arasnda yer alr. mparatorun eytani iktidar hrsnn arac da olabilir, imparatora ra-men Tanr

iin sanatn icra eden bir kii de. Dnyevi iktidara kar kan efsaneler mimar Tanr'ya yakn grr ve imparatorun zulmne uradn anlatrlar. Fatih'e camiini yapan mimarn ad Sinan'dr. Byk Sinan'dan ayrt etmek iin "Atik" Sinan denmitir. Zamannda "Azatl" Sinan olarak tannr. Azat edilmi olduuna gre bir kle, demek ki Hristiyan kkenlidir. Rum olduunu gsteren birok ipucu var. Ancak, bu apta bir cami yapabilecek mimar yzyllardr Bizans'ta yetimemitir ve belli ki bu Sinan Osmanl mimarlk rgtnde eitim grm biridir. Mezar, birazdan greceimiz Kumrulu Mescidi'ndedir. Mezar tandan, 1471'de idam edildiini reniriz ("ehit edilerek" denmitir). Ancak bundan da nce, nl bir hikye vardr. Fatih camiyi beenmez ve Sinan'a kzar, ellerini kestirir. Evliya elebi bu hikyeyi Osmanl adaletini anlatmak zere aktarr. Kad, Fatih'i haksz bulmutur. Sinan stne varsa, Fatih'e ksas yaplp ellerinin kesilmesi kararn verecektir. Ama Sinan stelemez ve mr boyu maa balanr, tazminat olarak. Ayrca, Fatih Mehmet de kadnn bu yargsn takdir eder. Fatih ile mimar arasnda sorun kt ortada -en azndan idam kesin. Ama sorunun ne olduu belli deil. Yaygn sylenti, cami iin Fatih'in verdii stunlar Atik Sinan'n keserek ksaltmas. Niin kestii sorulunca Sinan, "kubbe bu kadar yksek stunlara oturtulursa depreme dayanamazd," yollu bir cevap veriyor. "El kesme" cezasnn gerekesi de bu (oysa mhendislik asndan doru bir cevap olabilir). Ama cami yaplrken en bata stunlarn dikilmesi gerekir. Bu durumda, kesilip kesilmedii o zaman anlalrd. Bir ikinci neden, cami tamamlandnda, Fatih'in Ayasofya'nn alamadn grerek gazaba gelmesi olabilir. Eldeki eitli ipular byle bir hayal krklnn gerekten yaandn akla getiriyor. Bu duygu Azatl Sinan'n birtakm yolsuzluklar yapt phesiyle birlemise, ceza da daha anlalr olabilir. Sinan'n camiye balarken kendine bir vakf kurduunu biliyoruz. Gereke her ne idiyse, grlyor ki bu durumda tarihi gereklik, efsanede anlatlan, imparatorun gazabna urayan mimar motifine uyuyor. Bu uzun hikyeden sonra imdiki durumuyla camiyi ve klliyeyi gezmeye balayabiliriz. Klliyenin bat giriinde bir mektep ve bir kitaplk varm, ama bunlar yklp yok olmu. Karmzdaki avlu, caminin depremde yklmam ksmlarndan. ki sra pencereli yksek avluya, yksek, grkemli bir kapdan geerek giriyoruz. Bu avluda klahl bir adrvan hemen gryoruz. Mermer hazneli, sekiz mermer stunlu bir adrvan. Avlu revaknn stunlar, stun balklar da gzel, ama avluda en dikkate deer ey, bence, giriin olduu duvardaki yeil eriboz ta stne beyaz mermerle yazlan Fatiha ve Besmele'dir. Ayrca iki kanatta da, bu sefer iniyle, Besmele ve Ayet el-Krsi yazldr. Bu gzel hat rnekleri Yahya Sofi ile olu Ali Bin Sofi'nin eserleridir. Aslnda caminin iinde de en gzel eserler hat. Yoksa, bildik 18. yzyl atmosferinin ok daha byk bir rneinin iindeyiz. Mihrap da barok, ama gzel. Cami iinde (sa kede) su iilen bir eme olmas da ilgin. Bu herhalde eskiden bir ayazmayd. Klliyeye nce medreselerden balayalm. Kuzeydeki drt med-reseye Karadeniz, gneydekilere de Akdeniz Semaniye (yksek renim) medreseleri denir. Her ikisinin de dnda, vaktiyle, "tetimme medreseleri" vard (yksek retim iin hazrlk ksm). Bunlar da kuzeydoudaki Darifa gibi artk yok. ki kanatta da, ortada kalan iki medrese bitiik ve tek blok yapyor; onun

sandaki ve solundaki medreselerle arada gei yeri braklm. Tam simetrik yaplm olan bu medreselerde hcreler dikdrtgen avluyu yanndan saryor. Gi-riler yandan ve giriin yannda bir bahe var. Dershaneler de hcre olmayan kanatta yaplm. lk yapldnda yaklak bin rencisi olan bir niversite olmalyd. Medresenin bu ekilde, bir hkmdarn klliyesinin bir paras olmas ve gelirinin de o hkmdarn vakfndan gelmesi, "niversite zerklii"ni zedeleyen bir durum saylabilir; o dnemde de saylmtr. Ulema ve bu arada tarikatlar ve derviler Osmanl devletinin kurulu evrelerinde dinamik bir rol oynamlard. stanbul kuatmas srasnda da bu rol srdrdler. Ama Fatih'in devleti ve her trl otoriteyi merkeziletirmekteki kararll, onlarn bu rollerinden tr sahip olduklar zerklii byk lde kstlad. Medresenin klliye iine alnmasyla ayn anda, tabhanenin de cami dna karldn gryoruz. Tabhane, yolculuk yapan dervilerin, din adamlarnn konaklamas iin camilerin kanatlarna yaplan ve cami i mekanyla birlemeyen, bir tr dini oteldi. Fatih klliyesinin tabhanesi ise caminin dnda, klliyenin gneydousundaki bamsz binadr. Bu uygulamalar zamannda ulemay kzdrmt. mparatorluk biimleniyordu ve ister istemez bundan gocunanlar olacakt. Ama Fatih glyd, ayrca da baarlyd. Honutsuzluk daha byk, kitlesel bir tepkiye dnmedi. Caminin mihrap duvarnn arkasnda" Fatih'in ve kars Glbahar Sultan'n trbeleri var. Eyp Sultan'da kl kuanma treninden sonra padiahlar dnte genellikle Fatih'in trbesini de ziyaret ederdi. Ayn depremde bunlar da yklm ve yeniden yaplm. Bu onarmda Fatih'in trbesinin iyice deitiini gryoruz. i ampir tarznda sslenmi. Glbahar'nki aslna daha yakn olabilir. Burada da efsane peimizi brakmyor. Sylentiye gre bu Glbahar aslnda Fransa Kral'nn kzym ve son Bizans mparatoru Konstantinos Dragazes'le evlenmek zere Bizans'a gnderilmi. ehir dnce o da tutsak olmu ve sonunda Fatih'in kars olarak ona Bayezid'i dourmu. stelik, Mslman da olmam. Evliya elebi olsun, yabanc gezginler olsun, bu hikyeyi tekrar ederler. Gerekten de, Glbahar'n trbesi, bu hikyelerde anlatld gibi pencereleri kapal durur ve ziyaret edilmez. Oysa Babinger bunlarn tamamen uydurma olduunu, Glbahar'n arnavut olduunu syler. lgin bir rastlantyla, benzer bir hikyesi olan, I. Abdlhamit'in kars ve II. Mahmut'un annesi Nakidil Sultan'n trbesi de burada, biraz daha ileridedir. Bu da on drt kenarl, pencereleri iki sra ve ikinci sradakiler beyzi olan, gayet deiik ve ilgin bir trbedir, yaz-larn nl hattat Rakm Efendi yazmtr. Nakidil trbesinin bahesinde I. Abdlhamit'in kadnlarndan Glustu'nun da trbesi vardr. Osmanl tarihinin Bat ile zel ve ortodoksi d ilikisi olan bu iki padiah (II. Mehmet ile II. Mahmut), halkn hayalinde, o yaptklarn bir kadnn -bir "gvur" kadnn- etkisinde kalarak yapm olmallar. Bu da Yerasimos'un efsanesine uygun; Sleyman'n da tapnan putperest Belks'n ya da ada kralnn kznn cilvesi sonucu yapmas gibi. Fatih trbesinin arkasndaki hazirede Gazi Osman Paa'nn trbesi ile onun hemen yannda, Abidin Dino'nun dedesi, Dinozade Abidin Paa'nn sekizgen yar ak trbesi var. Hazirede ayrca, bu kitapta da ad geen birok nemli

Osmanl yatmaktadr: Sadrazam Mustafa Naili ve Abdurrahman paalar, Ahmet Mithat Efendi ile Ali Emiri Efendi, Vahdettin zamanndan Ali Rza Paa, hattat Yesarizadeler, Ahmet Cevdet Paa vb. Klliyenin gneydou kesinde ok byk olmas gereken imaretin birka kalnts duruyor. Onun karsna yaplm olan kervansarayn bu kadar bile izi yok. Burada yalnz tabhane ayakta kalm. Cami bahesinden bu blme "orba kaps" denilen kapdan geilir. Tabhane klliyenin en gzel ve karmak binalarndan biridir. Ortasnda avlu vardr ve onu evreleyen yirmi kubbe yeil eri boz tandan on alt stun stne oturur (stunlar herhalde Havariyun Kilisesi'nden alnmtr). Doudaki imdi kubbesi yklm, kntl blm cami ksmdr. Sonu olarak, Atik Sinan'a yazk olmu diyebi-liriz. ARAMBA Buradan aramba ve Yavuz Selim tarafna gidelim. Bunun iin klliyenin bat kanadndan kp Hali Caddesi'ni bulursak, yry yolunu ksaltrz. Sumner-Boyd ile Freely'nin bu blge stne syledikleri genel szlere baktmda dorusu biraz iim burkuluyor. Onlar burada eski stanbul atmosferini bulduklarn anlatyorlar ya da renkli aramba Pazar'na ve pitoresk ukur Bostan'a deiniyorlar. Oysa imdi bunlar yok. Arada skp kalm birka eski ev dnda her yer en zevksiz betonarmeyle donanm durumda. "Eski stanbul" niyetine de olsa, aslnda eski stanbul'la ilgisi olmayan bir manzara, yeni zamanlarda olutu; arafl kadnlar, latal ve sarkl adamlar. Bu sokaklarda insan slam Cumhuriyeti'ne geldii izlenimini ediniyor. Bu klk kyafetin yasaklanmasndan kesinlikle yana deilim elbette; doal da karlyorum, bir tepkisellikler toplumunda yaadmz dnnce. Ayrca bunun yle dorudan doruya politik bir gsteri olduunu da sanmyorum. Bir eit Mslman Punk' bile saylabilir bu giyim tarz. stanbul'un eski ve saygdeer eitim kurumlarndan biri olan Darafaka Lisesi de buradadr. Ama yaknlarda bu lise de buradan tand. Binas 1873'te Ohannes Kalfa tarafndan ina edilmitir. Darafaka'nn zellii, yetim ocuklar eitmek iin alm olmasyd. Onun yanndan geip sola, Alinaki Soka'na saptmzda, solumuzda bir Bizans sarnc greceiz. Ne zaman yapld, ad vb. bilinmeyen bu kapal sarnca ancak pencerelerine uzanarak bakabiliyoruz; ehrin baka birok eski antnn nnde bir sre inat ettiinizde, bir yerlerden, eli anahtarl biri kagelir ve sonunda kapy aar. Burada ne byle bir adam ne de byle bir adamn varlna dair bir sylenti var. Yedier stunlu drt sra seilebiliyor. Fatih'te ve buralarda ziyaret edilemeyen eitli Bizans sarnlar var. Bunlardan biri Atpazar Sarnc adyla biliniyor ve Fatih'te, Mhlar Caddesi'nin altnda. Bir bakas, Vatanperver Soka'nda, Ahmediye Camii'nin altnda kalyor; zaman zaman suyu kullanlyor. Ayrca, Karagmrk'te, Aetios'un kuzeyinde de, artk iine girileme-yen bir sarn var. Birka adm daha yrynce Fatih'ten gelen Yavuz Selim Caddesi'ne kyoruz. Hemen nmzde eski ukur Bostan, daha eski Aspar ak sarnc. Bizansllar bununla birlikte tane byk ak sarn yapmlard. Osmanl dneminde ve belki daha da nceden bunlarn bostana dntklerini biliyoruz. Aspar, yakn

zamanlara kadar son derece irin bir bostand. Ortasndaki caminin yan sra birok ev vard aalarn arasnda. Bedrettin Dalan Belediye Bakanl srasnda aramba Pazar'n sokaktan srmeye ve bostan -Altmermer'deki gibi- pazar yeri yapmaya karar verdi. Bostan yok edildi, tonlarca beton dkld ve bugnk manzara elde edildi. Ayrca, planland gibi bir pazar yeri de olmad. Byk projeleri olan belediye bakanlarndan bu ehri -ve baka ehirleri- acaba hangi g kurtarabilir? YAVUZ SELM Aspar'n yan banda Yavuz Selim Camii var. Geldiimiz yne gre, caminin bahesine gneydeki kapsndan gireceiz. Camiye bakmadan nce avluyu geip Halic'in stndeki terasa kalm. Bura-da ok gzel bir manzara var, ama birka mnasebetsiz apartman ol-masa ok daha gzel olabilirdi. imdi camiye gelelim. Sultan Selim Camii ehrin beinci tepesini talandrr. Ortas adrvanl, servili gzel bir avlusu vardr. Pencere stlerinde erken znik inileri grrz. Lacivert, turkuvaz, yeil ve sar iniler. Caminin mimarisi son derece sadedir. Kocaman kubbe, dorudan, 24.5 metrelik kare meknn stne oturur ve ona pandantif-lerle balanr. Bu kadar basit bir planla yaplm en byk kubbe herhalde budur. stelik, kubbe olduka basktr ki, bunu yapmak daha ince mhendislik gerektirir. ssleme olduka azdr; dardaki inilerin benzerini grrz, duvarlar sval bile deildir. Mihrap duvarnda Kabe'den getirilmi bir kuma cameknda asldr. Hnkr mahfili de olduka zevklidir. Fatih'in kendi camisinden dar kard tabhanenin burada, stanbul'da hkm sren nc padiahn camisinde, geri geldiini grrz. Zaten Yavuz Selim Camii bu bakmdan ilgintir; hatr saylr bykl dnda, stanbul'da kurulan cami geleneiyle sanki hi ilgisi yoktur. Yavuz'un nl, sadelikten yana kiilii, sanki mimarn slubunu belirlemitir. Caminin mimar bilinmiyor. Yalnz Tahsin z, Acem Ali adnda bir mimar olduunu ileri srmtr. Arkadaki bahede trbeler var. Bunlarn en ilgin olan Selim'inki. Selim'in trbesi sekizgendir. iniler, znik'te tam da krmznn bulunmasndan nceki evrenin gzel rnekleridir. Ortada Selim'in kocaman sandukas, sandukann stnde de bir o kadar kocaman kavuu durur. Yavuz Selim ve Fatih, yanlarnda ocuklar, torunlar, karlar olmadan, trbelerinde yalnz yatan iki sultandr. Bunun yanndaki trbe ehzadeler Trbesi olarak bilinir. inde Ka-nuni'nin iki oluyla iki kz gmldr. Bunun da gzel inileri vardr. Denize daha yakn olan trbe ise Abdlmecit'e aittir. Yannda baz oullar da yatar. Abdlmecit'in btn ocuklaryla ayn trbeye smas mmkn deildi, nk 42 ocuu olmutu (V. Murat, II. Abdlhamit, Reat ve Vahdettin, yani son drt padiah da bunlarn arasndadr). Camiyi gneybat kapsndan terkederken, klliyeden kalan son bina olan sbyan mektebinin yanndan geiyoruz. Eskiden ocuk kitapl olan bu yap imdi Kuran kursu haline getirildi. Cami bahesinin altnda herhalde Bizans'tan kalma, byk sarnlar var.

SMAL AA CAM Arada kalm tek tk ahap evlerin yanndan geerek kk bir meydana geliyor, karakolun nnden saa kvrlyoruz. Birazdan samzda greceimiz camii, smail Aa Camii'dir. 1723'te eyhlislam smail Efendi tarafndan yaptrlmtr. Cami dkknlar zerinde yaplm olduu iin avlusuna merdivenle klr. Giriin st eski sbyan mektebidir. Avlunun arka tarafnda da kk bir darlhadis vardr. 1952'de restore edilirken genellikle aslna sadk kalnm, ama baz ayrntlar zevksizlemitir. 1988'de ise, namaz yerini geniletmek amacyla beton ek yaplmtr. Herhalde ok ender kaloriferli camilerdendir. skender Paa Camii'nden sz ederken de Nakibendi tarikatna deindim. smail Aa Camii gene ayn tarikatn, o kadar kalabalk olmayan, Mahmut Efendi kolunun karargh kabul edilebilir. Bu konulara ok yakn olmakszn bildiim kadaryla Mahmut Efendi'nin retisinde slami giyim kuama uyma gerei, zellikle kadnlarn araf giymesi zorunluu, nemli bir yer tutuyor. zellikle bu blgede artk iyice younlaan sarkl adamlar ve arafl kadnlar eyh Mahmut Efendi'nin mritleri. Gene buradaki, ehir siluetini bozan, ok yksek ve zevksiz bina, Mahmut Efendi'nin yaptrd Kuran kursu binasdr. smail Aa Caddesi'nin ilerisinde, Karadut ve Mercimek sokaklar arasndaki adada, smet Efendi Tekkesi vardr. smet Efendi, Halidi tarikatndand. MEHMET AA CAM Caddeden devam edip bu sefer ilk sola saptmzda, az sonra, kendi adn tayan sokakta, Mehmet Aa Camii'ne geliriz. Kk, ama ilgin bir camidir bu. Yaptran Mehmet Aa, siyahi harem aalarnn badr. Mimar ise, Sinan'n yannda yetien ve onun lmnden sonra mimarba olarak yerini alan Davut Aa. Yapl tarihi olan 1586'da Sinan henz hayattadr. Cami bir bahe iindedir. Mehmet Aa'nn bycek, drt keli trbesi de bu bahededir. Camiyle birlikte (onun karsnda) yaplan Halvetiye Tekkesi ve darlhadis yklp kaybolmutur. Kare planl camide 11 metre apndaki kubbe duvarlara deil sekiz payeye dayanan kemerlere oturtulmutur. Dolaysyla pandantif yoktur. Kelere eyrek kubbeler yerletirilmitir (ayrca da, mihrap kntsnda bir yarm kubbe vardr). Payeler caminin dna destek kuleleri olarak taar. Btn bu eler, bu apta camilerde pek fazla rastlamadmz hareketli ve gzel bir bileim oluturur. indeki iniler de ayrca gzeldir. Klliyeden bir tek ifte hamam duruyor. Bu gzel bina da caminin az ilerisinde ve hl kullanlyor. MURAT MOLLA KTPHANES

Yemden caddeye dnp yola devam ettiimizde, az ileride ve sada, Murat Molla Ktphanesi'ni gryoruz. Bahe iinde, mtevaz bir kitaplk. 18. yzyln son eyreinde Damatzade eyh Murat Molla tarafndan yaptrlmtr. Girite kitaplk memurlar iin yaplan bina bulunur. Asl kitaplk sral ta ve tuladan yaplm kare planl bir binadr. Ortasndaki kubbeyi tayan drt stunu Bizans balkldr. Merkezi kubbenin drt yannda beik tonozlar, kelerde birer kk kubbe bulunur. Kitapln yannda bulunan tekke binas yklmtr. Murat Molla Ktphanesi bahesinin Halic'e doru olan kenar, son derece irin bir kmaz sokaa bakar. Bu kmaza bir binann altndaki geitten girilir. Darack cepheli evlerin derinlii de drt be metreyi amaz. Az ileride, solda, gzel bir bahesi de olan Aya Yorgi Potira Kilisesi (Ayios Yeoryios Potiras) vardr. Eskiden Mslman halk bunu Hzr lyas Kilisesi adyla tanrm. Blgenin bu noktasnda, Fener semtinin st snrna geliyoruz ve bunu hemen fark etmek mmkn. u sralar aramba'da ve Fener'de oturan halk arasnda gze arpan bir fark olmad halde, mimari tarz, baka bir semte gelindiini gs-teriyor. Gemite, nfus yaps da fark belirginletirirdi. stanbul'da semtten semte deiiklik, hl izlerini yakalayabildiimiz bir kltrel olgudur. AYOS OANNS Biz gene, kitapla sapmadan nceki caddeye kalm. Ayn ynde biraz yrynce, bu sefer solda, bir pastanenin ke yapt sokaa sapacaz. Birka adm sonra, camiye evrilmi bir Bizans kilisesiyle karlaacaz. imdi Hirami Ahmet Paa Camii adyla bilinen bina Ayios oannis (Aya Yani) kilisesi olarak yaplmt. Tarihi hakknda fazla bir ey bilinmiyor. Fatih Camii yaplrken Apostolii Kilisesi'ni terk etmek zorunda kalan Patrik Gennadios, biraz sonra greceimiz Pammakaristos Kilisesi'ne tanmt. O tarihte buray rahibelerin kulland anlalyor. Pammakaristos Patrikhane kilisesi haline gelince, oradaki rahibeler de bu kk kiliseye gnderilmi. Bu da, kilisenin camiye evrildii 1586 ylna kadar byle devam etmi, daha sonra rahibelerin bana ne geldiini bilmiyoruz. Ayios oannis, kck, Yunan ha planna gre yaplm, apsisli bir kilise. Ortadaki apsis olduka kntl. Yapl tarihi 11. ya da 12. yzyl olmal. Son zamanlardaki onarmla bir hayli deimi (stunlar da yenilenmi) ve biimi bozulmu durumda. Minaresi de ortadan kaybolmu. Tamamen deien, beton apartmanlardan oluan evre, bu kck binay neredeyse Brecht'vari bir yabanclatrma etkisi haline getiriyor. Bu da stanbul'un bir zellii: bir keyi dnnce, orada greceinizi hi dnmediiniz bir yapyla karlaverirsiniz. PAMMAKARSTOS

imdi gene, bir trl sonuna gelemediimiz caddeye dnp ayn ynde devam edelim. Birazdan Teotokos Pammakaristos ya da imdiki adyla Fethiye Camii karmza kacak. Bina geni bir bahe iinde. Byk ksm cami olarak kullanlyor; bir ksm ise imdi mze haline getirildi. "Tanr'nn sevinli annesi" anlamna gelen Teotokos Pammakaristos, 12. yzylda oannis Komnenos ve kars Anna Doukaina tarafndan yaptrlmtr. imdi mze olan "pareklession" (ikinci apel) ise 14. yzyln banda Mihail Glabas tarafndan, kendi-sinin ve ailesinin mezar apeli olmak zere eklenmi. Gene bu yzylda, kiliseyi bir ambulatuarla evrelemek gerei duyulmu. Bir sre Patrikhane'nin kilisesi olarak kullanldktan sonra, 1591'de, III. Murat'n zamannda Grcistan'n ve Azerbaycan'n fethedilmesiyle, "Fethiye" adyla camiye evrilince, Ortodoks Patrikhanesi de Hali kylarna tanm. Bu sefer, binay camiye evirmek iin deiiklikler yaplm. Bylece, binada inaat ve tadilatn bir trl sonu gel-memitir. Bugn de cami olan daha geni blmde namaz meknn geniletmek iin ok ey deitirilmi, bu arada i duvarlar yklm ve btn bunlar grnm deitirmekten te, bozmutur da. Bu arada l apsis de gen bir knt haline gelmitir. Gennadios burada patrikken Fatih Mehmet de onu sk sk ziyaret eder ve eitli konularda uzun uzun konuur, tartrd. Mze olan kk apel iyi onarm grd iin ok daha ilgintir. ehirde, Kariye ve Ayasofya'dan sonra, mozaikleriyle nl nc Bizans kilisesidir. Kariye'dekiler kadar olmasa da, Bizans Rnesans'-nn dikkate deer mozaikleri burada grlebilir. Kubbenin iinde Pantokrator Tanr vardr. Onu, on iki peygamberin tablolar kuatr. Apsiste, kemerlerde, tonozlarda baka birok mozaik vardr. Bu arada, sa'nn vaftiz oluunu resmeden mozaik zellikle ilgintir. Caddeye dnelim ve kvrm izleyerek hafif yokutan aa yrye-lim. Az sonra, solumuzda, Draman Camii'ni gryoruz. ehrin bu semtinin de ad olan Draman, "tercman" anlamna gelen "dragoman"n halk dilinde bozulmu biimidir. Bu da, camiyi yaptran, Kanuni Sleyman'n Rum asll dragoman Yunus Aa'dan gelmektedir. Yunus Aa (ya da "Bey") Trke, Rumca ve talyanca'y ok iyi biliyordu. Venedik Docu'nun gayr meru olu Alviso Gritti ("Beyolu" adnn ondan geldii sylenir) ile birlikte, Osmanl devlet rgt stne ksa ama ok nemli bir inceleme yazmtr. Yazk ki, zamannda Sinan'n yapt cami, artk yaptran kadar ilgin deil; daha nce de onarm grmekle birlikte, yzyl banda tamamen yklp betondan yeniden yapld iin eski haliyle herhangi bir ilgisi kalmam. KEFEV CAM Ayn yoldan devam ediyor, birka blok yryoruz. Gene solumuzda ilgin grnl bir cami beliriyor: Kefeli ya da Kefevi Camii. Buradan gelince bina yukarda kalyor ve daha grkemli olabilecek gibi grnyor, ama yanna geldiimizde olduka kk olduunu gryoruz. Bizans dneminden kalan binann balangta ne olduu ve bugne kadar ne gibi dnmlerden getii,

tartlan ama kesin bir sonuca balanamayan bir konudur. Douya deil kuzeye baktna gre muhtemelen kilise deil, bir manastr olarak ina edilmiti. Bir sylentiye gre fetihten sonra Krm'n Kefe ehrinden buraya gelen Katoliklere kilise olarak verilmise de, Osmanllar tarihi yarmadada Bat'ya zg din ve mezheplerin yerlemesine izin vermedii iin, bu sylenti ok akla yakn deildir. Binann bir Ermeni kilisesi haline gelmi olduunu da dnebiliriz. Balat'taki Surp Hredagabet'in yerinin Rumlar'dan alnp Ermeniler'e verildii, bunun nedeninin de Ermeni kilisesi olan Kefeli'nin alnp camiye evrilmesi olduu sylenmektedir. Bu bana daha olabilir grnyor. Bina, iki sra penceresi olan dar uzun bir dikdrtgendir. Kayda deer bir mimari zellii yoktur. lk olarak 12. yzylda yapld tahmin ediliyor. Kefeli'nin tam karsna den blokta, o bloun br ucunda, bir baka Bizans kalnts var. Trkler buna Bodan Saray adn vermi. Bodan, bugnk Moldavya'ya Osmanllarn verdii addr. Bugn topu topu birka ta kalm bina (gz gre gre yklp kayboldu) muhtemelen Bodan hospodarlarnn (voyvodalar) saraynn apeli olarak kullanlmt. 12. veya 13. yzylda Aziz Nikolaos'a adanm bir apel olarak yapld sanlyor. Kriptasnda 1918 ylnda yar gizli bir kaz yaplarak lahit bulunduu, ama kaz sonularnn yaymlanmad, yanlmyorsam ilkin Trk Ansiklopedisi'nin ilgili maddesinde yazlmt. Geri dnp Kefeli Camii'nin nnden, az nce gittiimiz ynde yrmeye devam edelim ve soldaki ilk sokaa sapalm. Bir iki blok daha ilerleyince samzda Odalar Camii ya da bu caminin kalntlar-nn bulunduu yeri greceiz. Ayn yerde yaknlarda yeniden ina edilen Kasm Aa Camii var. Her iki cami de Teotokos Manastr'nn bulunduu alanda ve o binalarn kalntlar stne kurulmutu. Burada daha ilgin olan "ipek" adyla da anlan sarntr, ama evrede grlen derme atma, ayn zamanda da "tahripkr" yaplama sonucunda, her trl tarihi kalnt ac veren bir viraneye dnm durumdadr. Buradan ana cadde olan Fevzipaa'ya ve onun yanndaki, imdi derme atma bir stadyum haline gelen ak Bizans sarnc Aetios'a bir ey kalmad. Aetios, S 5. yzylda yaam Konstantinopolis valilerindendi. Bu sarncn da stadyum olmadan nce bir ukurbostan olduu biliniyor. imdi sadece baz duvar kalntlarna bakabilir ve byklne aabiliriz. Buradan Nurettin Tekkesi Soka'na knca, ayn ad tayan, Cerrahi Tekkesi'ni greceiz. Tekke son zamanlarda turistik bir n de kazand. Trklerin yan sra yabanclar da gelip yanaklarna i bat-ranlar vb. huu iinde seyrediyor. Caddeye ktktan sonra, yola baladmz yne, yani douya dnp, cadde boyunca ilerleyelim. Stadyumu geride braktktan az sonra, solumuzda, Semiz Ali Paa Medresesi'ni greceiz. Bu da, binay yaptran kiinin binasndan daha ilgin olduu durumlardan biri. Ali Paa Hersekli bir devirmeydi. Enderun'dan yetimi, Msr'da ve Rumeli'de beylerbeyi olmu, sonunda, Rstem Paa'nn ardndan, sadrazamla ykselmiti. Bar bir devlet adamyd ve sadrazaml srasnda eceliyle ld. Nkteleri kadar imanlyla da nlyd. Sylentiye gre, koca imparatorlukta onu tayabilecek yalnz iki at bulunmutu. Medrese Sinan'n eseri olduu halde kayda deer bir zellii yoktur.

ATK AL PAA Bu medrese ve hemen karsndaki cami "Zincirli Kuyu" adyla da bilinir. Caminin yapl daha eski, yaptran da bir baka Ali Paa'dr; daha nce emberlita'taki camisini grdmz, II. Bayezidin veziri Atik Ali Paa. Hadm Akaalar arasndan yetien Ali Paa, ehzade Ahmet'in yannda girdii bir savata lmese, herhalde taht sonunda eline geiren Yavuz Selim tarafndan idam ettirilecekti. Buradaki ca-misi emberlita'taki kadar ilgin deildir. Sral ta ve tuladan ya-plm, dikdrtgen bir binadr ve gene fetih ncesi Osmanl cami mimarisinin zelliklerini tar. Alt kubbesiyle, kk bir ulucami rneidir (stanbul'da bunlardan ok az rnek bulunur). Hamam ve medresesi de vardr. Burada, ayrca, Nakidil Sultan Trbesi'nin tezyinatn yapan Hattat Rakm Efendi'nin barok trbesini gryoruz. Bu da gzel bir yap. Ali Paa Camii ile Rakm Efendi Trbesi arasndaki dar yoldan geip saa kvrldmzda, soldaki ilk kede iki tarihi eser daha gryoruz. nce, olduka ykk durumdaki Halil Efendi Medresesi. Yapl 1575'tir. Ayrca bir de gzel eme vardr bu meydanda. Kardaki caminin ad ba'tr. Bu tuhaf adn, camiyi yaptran Nureddin Hamza'nn doduu kyden geldii anlalyor. Ama rastlad her tuhaflk karsnda hayal gc alan Evliya elebi, buna da ilgin bir aklama buluyor. ok usta bir berber, kk bir para karl ayn anda kiiyi tra ediyormu ve mterisi yle bolmu ki, biriktirdii parayla bu camiyi yaptrm. Evliya'nn aklamas, her zamanki gibi gereklikten daha gzel ve imdiki, tamir sonras haliyle, caminin kendisinden ok daha ilgin. ba Camii'nin yannda gene fazla ilgin olmayan bir medresesi de var. NANCI MEHMET PAA Caddeden ileriye yryelim. Bir zamanlar gzel olduunu anlatan birka ahap yap, olmadk yerde ortaya kan mezarlklar ve biraz sonra samzda bir mezarlk ve solumuzda Nianc Mehmet Paa Camii'ne geliyoruz. Klliyesi de olan ok gzel bir klasik dnem camisidir bu. Nianc, padiahn turasn saklayan ve kullanan devlet adam olarak, Divan- Hmayun'un doal yesiydi. Mehmet Paa 1596'da ldne gre, III. Murat dneminde Nianclk yapm. Bu cami de btn klasik dnem eserleri gibi Sinan'a atfedilmekle birlikte, gvenilir bir belge olan Sinan Tezkire'sinde ad gemez. Dolaysyla, Sinan'n salnda yannda yetien Davut Aa veya Mehmet Aa gibi bir mimarn eseri olmaldr. ini iyi bilen birinin elinden kt bellidir. Sinan'a "ben de artk usta oldum", demek istedii de-dnlebilir, nk onun gelitirdii sekizgen plan ok iyi uygulad gibi, buna baz ilgin ayrntlar da eklemektedir. Plan, baz bakmlardan, Azapkap'daki Sokollu Camii'ni andrr. Kubbeyi evreleyen sekiz yarm kubbenin drd byk, drd kktr. Kubbe sekiz stun stne oturur. Bunlar duvarlara kemerle birleir, ayrca destek kulesi olarak binann dna ykselir ve yarm kubbeler arasnda kubbeyi kuatrlar.

Byk yarm kubbeler kanatlarda yer alrken, kelerdeki kk yarm kubbeler pandantif yerine ke kemeri oluturur. Btn bu kavisler, dardan, uyumlu bir grnm salar ve merkezi kubbeyi vurgular. Minare ana binaya yakn yaplmtr. Bu da, kubbe kavisleriyle dikey ykselen minare kontrastn kuv-vetlendirir. grnm de gzeldir. yi cins mermer kullanlmtr. Mihrabn iki yanndaki iki krsye, pencere boluundan ve duvar iinden merdivenle klr. ki yanda, tabhaneyi hatrlatan uzun dikdrtgen meknlar vardr. st galeri caminin yann dolar. III. Mustafa dneminin nl 1766 depreminden sonra, bu caminin de onarld anlalyor. Klliyesinde olduu bilinen tekke, zaviye ve medrese belki bu srada ortadan kalkmt. Yalnz Mehmet Paa'nn sekizgen trbesi ayaktadr. Avlu olduka genitir, tula ve tatan yaplmtr. Kemerleri sivridir. Ortada, sekiz mermer diree oturan mahruti ats ile adrvan yer alr. Caddenin karsnda, kede, bir ak trbe var: Keskin Dede Trbesi. Eskiden bu trbe, Keskin Dede Mescidi'ne bitiikmi. Camiden kp gene Nianca Caddesi'nden ileri yrynce, bir iki blok sonra, solumuzda, Kumrulu Mescidi'ni gryoruz. Grd ona- rmlarla biimi bir hayli deimi olan bu mtevaz bina, stanbul'daki en eski Osmanl eserlerinden biridir; Fatih Camii'nin mimar Atik (Azatl) Sinan tarafndan kendi adna yaplmtr. Sinan'n hayat stne, Fatih Camii'ni gezerken, yeterince konumutuk. damna deinen mezarta buradadr. Mescidin ad, binaya bitiik (ve imdi akmayan) emedeki ayna tanda bulunan, hayat pnarndan su ien iki kumru kabartmasndan gelir. Belli ki Bizans'tan kalmadr. Sinan'n kendisinin Rum kkenli olduunu grmtk. Herhalde, Mslman olarak da merebi, byle bir kabartmay kaldracak kadar geniti. Ayrca, Fatih gibi, talya'dan Bellini'yi davet edip portresini yaptran bir padiahn dneminde yaamt. Ama bu kabartma, 1460 sonlarndan bugne kadar bir cami duvarnda durabildi ve kimsenin itirazna uramad. Bugnse, birilerinin gelip bunu skmesi, hatta paralamas, artc olmaz. Kumrulu Mescidi ile, yolun bandaki nemli uramz Fatih Ca-mii'ne iyice yaklatk. Burada turu bitirebiliriz. Saat uygun mu, bilemiyorum, ama bu yaknlarda olduka iyi bir lokanta da var: Akdeniz Caddesi'nden inerken solda, ilk sokaktaki Hnkr. Bu geziyi, klasik Osmanl mutfan yaatmaya alan bu lokantada bir yemekle tamamlayabiliriz. Yalnz, Akdeniz'den nceki Emir Buhari Soka'nda, ayn ad tayan caminin haziresindeki Cevad Paa trbesine de gz atabiliriz. Bu yap, mimar Kemalettin Bey'in Berlin'de reniminden dndkten sonra stanbul'da yapt ilk bina olmas bakmndan ilgintir. Ayn sokakta, stanbul'da bulunan Emir Buhari tekkelerinin ilki de bulunuyor. Emir (Ahmed) Buhari Anadolu'ya Nakibendilii getiren eyhlerden biridir, trbesi de buradadr. Ancak, eski tekke bu yzylda ortadan kalkm, imdi grnen bina yeni yaplmtr.

VATAN VE MLLET CADDELER Bu tura Sarahane'den balarsak, ilkin gezeceimiz alann kuzey snrn tarayp yava yava gneye ilerleyebiliriz. Fevzi Paa Caddesi'nden yola kar kmaz, solumuzda Amcazade Klliyesi'ni gryoruz. Amcazade Hseyin Paa, Fazl Ahmet Paa'nn "amcazade"siydi. Yani Kprl Mehmet Paa'nn kardeinin oluydu. Bu , ayrca Fazl Ahmet Paa'nn kardei Fazl Mustafa Paa, uzun yllar Osmanl devletini sadrazam olarak ynettiler. Drdnn de nemli baarlar oldu. Bu bakmdan Kprller, Osmanl devletinin ilk kurulu aamalarndan Fatih dnemine kadar sadrazamlk yapan andarl ailesine benzetilebilir. Byle bir alternatif "hanedanlama", Osmanl mantna aykryd; ama Kprller, Osmanllar'n zayf zamannda ortaya ktlar. Denebilir ki bu ailenin yeleri Osmanl'nn kanlmaz kntsn bir sre geciktirmeyi baarmlardr. (Son olarak Numan Paa'nn da sadrazaml oldu, ama o tekiler kadar iz brakmad). Kprller'in akrabas olan Merzifonlu Kara Mustafa Paa ise aslnda pek hak etmedii bir ekilde son buldu. Ailenin son sadrazam olan Hseyin Paa bu klliyeyi be yl (1697-1702) sren sadareti srasnda yaptrd. Bu tarihlerde henz "barok" balamamtr ve klasik Osmanl mimarisi devam etmektedir. Geri bu klasik gelenek parlak dnemini gerilerde brakal epey zaman olmutur ve antsal bir yapda baarl olmak iyice glemitir; ama byle bir klliyede estetik lleri hl yerindedir. Klliye dershane ve renci hcreleri, bir sebil, bir adrvan, bir eme, ilk mektep, ktphane ve dkknlardan oluur. Ktp-hanedeki 500 kadar eser Sleymaniye'ye tanmtr. Sebil, d duvarda yarm daire bir knt yapar. Sonradan cami haline getirilmi olan dershane sekizgen biimindedir ve biri dnda btn yzleri 22 mermer stuna dayanan bir revakla evrilidir. n gene revakl olan hcrelerin says da 17'dir. lk mektep avlunun sa kesindeki dkknlarn stndedir. Amcazade'nin btn gzel, ama ayrntlar da ok gzeldir; trbelerin parmaklklar, st kmalar, mezarlar, aalar, ku evleri gibi. Tabii bu, pek ok Osmanl klliyesinde rastladmz bir zellik. Bina, yaknlarda, Trk naat ve Sanat Eserleri Mzesi haline getirildi.

VATAN VE MLLET CADDELER Klliyenin karsndaki parkn iinde Hava ehitleri Ant var; 1922'den. Herhangi bir zellii olduu sylenemez. lgin bir yap olan Fatih Belediyesi, Ulusal Mimarlk akmnn zelliklerini gsterir, ancak 1913'te ina edilen binann mimar Terziyan'dr. Bizim bulunduumuz tarafta, klliyenin biraz ilerisinde, kk Dlgerzade Camii'ni gryoruz. Fatih dneminde emsettin Habib Efendi tarafndan, 1482'de yaplmtr, ama daha sonraki zamanlarda epey restorasyon grd iin biraz deimitir. Kubbesi sekizgen bir sar kasnaa oturur.

KIZTAI Camiden sonraki sokaktan sola saptmzda, Trke'de Kzta denilen Marcianus stununu karmzda grrz. Yekpare granittendir. Yksek kaidesi mermerdendir. Korint tarz balnn stnde herhalde Marcianus'un (450-7) heykeli vard. Marcianus ehrin "Romal" imparatorlar arasndadr. Trke'de bu stuna "Kzta" denmesinin nedeni herhalde kaidedeki Nika kabartmasdr. Marcianus stunu, yalnz kaidesi kalan Arkadios stununu ve Msr'dan getirilen Obelisk'i saymazsak, ehrin Roma ve Bizans dnemlerinden kalma be dikilitandan biridir. Osmanl dneminde pek ilgi grememi, evlerin, bahelerin arasnda unutulup kalmt. Sinan, Kzta'nda bulduu bir stunu Sleymaniye'de kullandn anlatr. Herhalde Marcianus'unkine yakn bir stundu bu da. FEYZULLAH EFEND MEDRESES Buradan tekrar caddeye kp bat ynnde yrmeye devam edebiliriz. ki blok getikten sonra solda Feyzullah Efendi Medresesi'ni gryoruz. eyhlislam Feyzullah Efendi bu hayr kurumunu 1700'de yaptrdna gre, bina, az nce grdmz Amcazade Klliyesi'nin adadr. Medrese hcreleri adrvanl avluyu iki yanndan kuatr. Ana caddeye (Fevzipaa) srtn veren kanadnda gzel ve zgn dershane binalar bulunur. Drt stunlu bir revakn sanda ve solunda okuma odalar yer alr. Bunlar zamannda dershane-mescid ile kitaplk binalaryd. leri olduka- belki gereinden fazlassldr. Avludaki alt mermer stunlu adrvann ta iilii ok gzeldir. Medreseyi yaptran Feyzullah Efendi'nin hayat izgisi epey inili kl olmu, ama son ini kt gelmitir. Birka kere eyhlislamla gelip gittikten sonra zayf bir padiah olan II. Mustafa'nn gvenini kazand ve yeniden eyhlislam oldu (1695). Mustafa Edirne'de oturuyor, stanbul'a adm atmyordu. Onun yokluunda bakentte zellikle sz geen Feyzullah Efendi, ilmiye tekilatnn en st kade-melerini (Anadolu ve Rumeli kazaskerlikleri, Edirne ve stanbul kadlklar, Nakibleraflk) drt olu ile damad arasnda paylatrd; ulemada bir eit hanedan kurmu oldu. Ama bu durum fazla devam etmedi. Feyzullah Efendi'nin saltanat stanbul'da askeri ayaklandrd, halk da askere katld. Azledilmesi fkeyi yattrmaya yetmedi. Padiah II. Mustafa da tahttan ekilmek zorunda kald ve yerini, bir baka ihtilalin tahttan indirecei kardei III. Ahmet'e brakt. Kendi boyunu aan deiimlere yol aan Feyzullah Efendi ise olduka vahi bir tarzda ldrld. Oysa bu gzel medreseye bakarken, bu kanl olaylar akla getirmek ok zor. Onun iin, gene bu bina dolaysyla, bu sefer biyografisi ltlar saan bir baka adamdan sz etmek istiyorum. AL EMR EFEND

Feyzullah Efendi Medresesi 1916'da "Millet Ktphanesi" haline getirildi. Hayrat yaptran Feyzullah Efendi ok deerli iki bin ksur kitabn kendi kurumuna armaan etmiti. 1916'da ise Ali Emiri Efendi hayat boyunca toplad, ou son derece seme 16,000 cilt kitab balaynca medrese Milli Ktphane haline geldi. Ali Emiri Efendi ilgin bir kiiliktir. Diyarbakrl zengin bir tccarn oluydu. Genliinde babas onu dkknnda altrmak istemi. Ama mteri gelip mal sorunca, Ali Emiri Efendi, kitap okuduu yerden, "te orada. Fiyat da u kadar. Almaya niyetiniz yoksa beni bouna yerimden kaldrmayn", dermi. Sonunda babas bu iin oluna ya da olunun bu ie uygun olmadn anlam. ou Osmanl gibi devlet memuru olmu Ali Emiri. Ama akl fikri kitap biriktirmekte. rnein bir kitaba takm; sahibi satmyor. Bir ikinci nshann Yemen'de bulunduunu renince, oraya tayin edilmek istiyor. Ediyorlar. Tam gidecekken kitab satyor sahibi. Byle olunca Ali Emiri Efendi tayini kan grevden istifa ediyor. Geri yeniden dnyor memuriyete ve kendi slubuyla otuz yla yakn bu ii srdryor. Halep defterdar iken (1904'te) uzun sredir aylk alamayan memurlara dataca maa parasn hazineye geri istiyorlar. Vicdanl Ali Emiri Efendi gene de maa datyor, sonra emre uymad iin istifa ediyor. stanbul Ansiklopedisinde Muzaffer Esen onu yle anlatr: "Evlenmiyen, mrnde bir defa bile fotoraf kartmayan, yzne bir defa bile ustura dedirmeyen, btn hayat boyunca siyah papyon kravat takan, gzlk yerine pertavsz kullanmakta srar eden, ince sesli, gevrek gll, bir an iinde itidalden fkeye, fkeden neeye geebilen bir insan"... stanbul'da grdmz eitli binalar vesile ederek anlattm tarihi anekdotlarda idam edenler, idam edilenler, asanlar, kesenler ounlukta. Ali Emiri Efendi gibi hayatn kitaba adam olanlar ise yok gibi. Onun iin bu eksantrik ve sevimli adamn hikyesini uzun uzun anlattm. Onun da herhalde iyi hatrlanmak dnda bir istei olmamt. 1950'lerde buradaki seme kitaplar ve haraplaan baka ktphanelerdeki yazmalar toplanarak Sleymaniye Kitapl'na aktarld. Yeni kitaplar alnarak, Feyzullah Efendi Medresesi, Kltr Bakanl'na bal bir kitaplk haline getirildi. SKENDER PAA CAM Medresenin yanndaki sokaktan aaya yryp ikinci sokaktan saa sapnca skender Paa Camii'ne geliyoruz. Yapl 1505 olduu-na gre skender Paa II. Bayezid'in vezirlerinden olmaldr, beylerbe-yi olabilir. Sade bir camidir bu. Kare planldr; kubbe sar bir kasnaa oturur ve pandantiflerle ana mekna balanr. Minarenin erefesi zenle sslenmitir. skender Paa Camii, Mehmet Zahit Kotku'nun burada imamhatiplik yapmasndan beri Nakibendi tarikatnn en kalabalk olan kolunun karargh olmutur. FENAR SA

Buradan Halclar Caddesi'ne karak dmdz yryp Vatan Caddesi'ne kadar gelebiliriz. Geldiimizde, kede, Bizans'tan kalan Konstantinos Lips Kilisesi'ni imdi Fenari sa Camii olarak gryoruz. Pantokrator gibi bu da deiik blmleri deiik zamanlarda eklenmi bileik bir yapdr. lk kiliseyi 10. yzyln sonunda imparatorlukta yksek bir memur olan Konstantinos Lips yaptrmt. Bu imdi, kuze-ye bakan kanad oluturur. Aradan epey zaman getikten sonra Mihail Paleologos'un kars mparatorie Teodora 13. yzyln sonunda gneydeki kiliseyi ina ettirdi. Amac, buray Paleologos hanedannn mezarl haline getirmekti. lk kilisenin, olduka kurald bir biimde, be apsisli olduu anlalyor. Dtaki apsislerden kuzeydeki zamanla yok olmu, gneye bakan ise yanna yaplan yeni kilisenin apsisinden biri haline gel-mi. Bylece toplam alt apsis var ve kntlar kilisenin dou kanadn hareketlendiriyor. Gneydeki ambulatuarl olmak zere iki kilise de Yunan ha planna gre yaplm, ama Osmanl dneminde birok mimari zellikleri deimitir. ki nartekslidir. Gneyinde, gney kilisesine paralel bir de galerisi vardr. II. Bayezid zamannda Fenari Ali Efendi tarafndan bir zaviye haline getirilmi, daha sonra, IV. Murat zamannda eyh se'l Mahvi buray bir Halvetiye zaviyesi haline getirip kalan manastrn hcrelerini de tekkeye evirmitir. Trke adndaki "Fenari" ve "sa"nn kkenleri bunlardr.

Plan 15. Konstantinos Lips Kilisesi (Fenari sa Camii) Caddeden surlara doru yrrken sol kolda Yavuz Selim'in yaptrd medrese grlr. Binaya Selim balam, ama balad baka eserler gibi bunu da bitirmek Kanuni'ye dmtr. Hcreler medresenin kanadn oluturur, drdnc kanatta da dershane vardr. Btnyle olduka sevimli -ve biraz asimetrik- bir yapdr. Caddenin ilerisinde, drt yol azndan sola sapldnda, Yavuz Selim'in kzlarndan ah Huban Kadn'n trbesi gze arpar. Bahe iinde sekizgen bir trbe. Trbenin yannda sevimli bir mektep binas da var (imdi bir klinik). ah Huban, Ltfi Paa ile evlendirilmiti. Paa da gaddarlyla nlyd. Bir fahieye ceza olarak, cinsel organna bir ameliyat yaptrnca ah Sultan buna isyan etti. kan kavgada Ltfi Paa karsna haner ekince Kanuni onu azletti, kzkardeini de boattrd. ah Huban da Merkez Efendi'ye intisap edip dini bir hayat yaad. Hatta Mevlanakap dndaki tekkeyi o yaptrd. HSREV PAA TRBES imdi kar sraya girip Akdeniz Caddesi'ne sapalm. Drdnc keden sola sapnca Hsrev Paa Soka'na giriyor ve biraz sonra Hsrev Paa Trbesi'ne varyoruz. Suriye valisiyken Sinan onun iin Halep'te ilk ciddi (tarihi bilinen) eseri olan bir cami yapmt. Paa'nn trbesinin mimar da Sinan'dr. Hsrev

Paa ayrca Bosna-Hersek ve Rumeli beylerbeylii yapm, bu srada grevden uzaklatrlnca yemeden imeden kesilerek intihar etmiti. Trbe sekizgendir. Her kede tepesi stalaktitli ince stunlar vardr. Kubbe gene sekizgen olup bir tambur stne oturur ve daha ierlek kalr. zellikle binann tepesindeki ta iilii ok baarldr. Hsrev Paa Trbesi'nin bulunduu keden kuzeye ynelerek Bali Paa Soka'ndan yrynce, sada Bali Paa Camii'ne geliyoruz (Bu yol stnde, kim olduu hatrlanmayan bir Keserci Baba Trbesi de var). Cami ayn zamanda Hma Hatun (ya da "Sultan") Camii olarak da biliniyor. nk camiyi, kocas Bali Paa adna yaptran, bu Hma Hatun. Hma Hatun, kimine gre II. Bayezid'in, kimine gre de skender Paa'nn kzdr. Mimar konusu da aprak, nk Sinan'n Tezkire'sinde ad geiyor. Oysa bu caminin yapld tarihte Sinan'n mimarla balam olmas mmkn deil. Dolaysyla Sinan'n camiyi onard ya da yeniden yapt dnlebilir. Caminin plan daha nce grdmz skender Paa Camii'ni andrr. Yangn ve deprem felaketlerinde zarar grp 1917'de betonla kark tamir edildii iin artk pek ilgin deildir.

MESH MEHMET PAA CAM Ayn ynde devam edelim. sokak sonra sola sapp uzunca bir yol yryerek Eski Ali Paa ile Mtercim Asm sokaklarnn birletii kede ve meydanlkta Mesih Mehmet Paa Camii'ne geliriz. Bu da mimar bilinmeyen bir klasik dnem camisidir (1585). O dnemdeki baz baka anonim mimarlarn eserleri gibi bunun da hayli ilgin bir plan vardr. (Ahmet Refik, bu caminin Davut Aa'ya "mal edildiini" syler.) Geldiimiz yne doru arkada kalan avlusunun ortasnda her zaman grmeye alk olduumuz adrvan verine, Mesih Paa'ya ait olduu sanlan trbe vardr. Bunun iin, abdest musluklar da revakn altndadr. Son cemaat yeri iki revaklyken dtaki yklmt; dolaysyla, herhangi bir ey tamayan bir sra stun duruyordu, ama imdi yeniden at yaplm. Son cemaat yeri ou zaman olduu gibi be gzldr. Kayym ve mezzinin odalar da avluda, iki kede, yaplmtr. Cami eime oturtulduu iin avlunun mihrap kanad baz dkknlar yaplarak ykseltilmitir. Ayrca, binann kendisi de hayli yksektir. Drtgen iinde sekizgen destekli kubbe dzenlemesinin ilgin bir r-neini grrz. Yan galeriler ieri bakan pencereleri olan duvarlarla ayrlmtr. Mihrap tarafndaki iniler olduka gzeldir. Mesih Mehmet Paa, hadmaalktan devlet adamlna gemi, Msr Valisi olarak zulmyle nam salmt. III. Murat zamannda ksa bir sre iin sadrazamla getirildi. Bu camiyi bu sralarda yaptrd. Ayrca, Laleli'de grdmz Mirelaion Kilisesi'ni camiye eviren de odur. HIRKA- ERF CAM

Caminin arkasndaki Fetva Emini Medresesi'nin yalnzca ykntlar duruyor. Bulunduumuz meydandan, Keeciler Caddesi'nden yryerek, Hrka-i erif Camii'ne geliriz. Ancak asl giri br tarafta, Akseki Caddesi'ndedir. Tanzimat dneminin buralarda pek fazla rnei grnmedii iin (Aksaray'daki Valide Camisi dnda) bu evrede bu ampir sluplu bina biraz artcdr. Ayrca, bu kadar yakn tarihte yaplm bir caminin mimarnn bilinmemesi de artcdr. Ama o dnemin hassa mimarlar olan Balyanlar tarafndan yaplm olabilir yleyse, Mslman kutsal emanetleri koymak iin yaplan caminin Ermeni mimar elinden kmas isteyerek unutulmu olabilir. stanbul'da, Hazret-i Muhammet'e ait iki hrka saklanyordu. Bunlardan birini peygamber Veysel Karani'ye armaan etmiti. I. Ahmet zamannda getirilen bu hrka iin bu semtte bir ev yapld (br hrka Topkap'dadr), sonra orlulu Ali Paa bu hrkann ziyaret edilmesi iin bir hcre ile yannda bir imaret ve bir eme yaptrd. Son olarak da Abdlmecit hrka ziyareti iin bu camiyi yaptrd (1851'de). Binann, amacna uyacak ekilde grkemli olmas iin epeyce aba harcand grlyor. Bu amaca ulald sylenemez, ama btnn-de bir sevimlilik olduu da yadsnamaz. Avlunun girii, caminin n cephesi saray havasnda, iki minaresindeki erefelere de korint tarz stun bal havas verilmi. Btn bunlarda o dneme zg ocuksu kitsch kendini gsteriyor. Hrka-i erif st katta saklanyor ve ziyaret ediliyor. Burada bir Hnkr Dairesi'nden baka Hrka'nn alnd veys ailesi iin yapl-m bir blm de var (Osmanl kadirinasl). Mihrap, minber ve krs olduka rokoko, pembe, cilal mermer. Zamann nl hattatlarndan Mustafa zzet Efendi'nin yazlan ile bizzat Abdlmecit'in yazd levhalar da i sslemeler arasnda. Caminin kendisinin sekizgen biiminde olduu, ieride daha iyi anlalyor, nk dtan baknca evreyi saran yan binalar bu grnm kapyor. SNAN'IN MNARES imdi Akemsettin Caddesi'ne kp Vatan Caddesi'ne doru dmdz yryelim. Soldaki Koca Sinan Caddesi'ne sapnca, Mimar Sinan'n kendi adna yapt kk camiyi, daha dorusu bunun orijinal olan tek ksmn, minaresini greceiz. Sinan kendi iin mtevaz bir cami yapm. Ama belli ki minaresine zenmi, biraz fanteziye kam. Minare sekizgen; erefesi yok; tepede, her yzeyde, bir pencere alyor, yani sekiz pencere var. Klah yerine de kck bir kubbe konmu. Bylece, ok deiik ve ok irin bir yap. Bir zamanlar bsbtn ortadan kalkan cami yaknlarda ta ve tuladan yapld. Orijinali olmamakla birlikte gz trmalamyor. Yazlk ve klk iki blm olmas da ilgin bir zellii. Diyanet leri'nin kard Fatih Camileri kitab bu arsada olup biten kepazelikleri lml bir dille anlatyor. Bu ehre bunca armaan brakan Sinan'a kar, dorusu, ok fazla ayp ilemi insanlarz. Bu ayplardan biri de ayn sokakta ve biraz ileride duran yeni Parmakkap Camii olabilir. Burada ok eskiden bir Bizans kilisesi varm. Kazasker Mehmet Efendi burann yknts stne kendi adna bir cami yaptrm. 1766'da bu bina depremde yklm. Bu sefer Yenieri Aas Mustafa Aa'nn yaptrd cami ve baka hayr

eserleri de 1918'de yanm. Sonunda, 1960-80 arasnda, imdiki cami, Kuran kursu ve kaloriferi de tamam olmak zere, ina edilmi. Sonu, 1950 sonras Trkiye'de mimarinin, hele cami mimarisinin, parlak bir dnemi deil. Bu yaknlarda Hrrem avu Camii de var. Yaknlarda olmakla birlikte yolu biraz sapa. Sinan Camii'nden geri dnp caddeye kmak, Akemsettin'den kuzeye ynelmek, soldaki ilk sokaa sapp onu izlemek gerekiyor. Sonunda, Keeciler Caddesi'nde, camiyi solumuzda gryoruz. Ama, eitli onarmlarla, Sinan'n verdii biimden bir hayli uzaklam bu camiye uramak zorunda deiliz diyorsanz, haklsnz. Oraya giderek ya da gitmeyerek, bu tur da burada biter. Vatan Caddesi'ne kabiliriz buralardan. imdi Vatan Caddesi olan bu grece ukur gzergh ok eski zamanlarda tarihi yarmadann tek akarsuyu olan Lykos Deresi'nin (Trke'de Bayrampaa) yatayd. Bu derenin stnde eitli kprler de vard. HASTANELER Vatan ve Millet caddeleri arasnda, kendisi neredeyse bir kasaba olacak genilikte, Gureba Hastanesi yaylr. Abdlmecit'in annesi Bezmilem Valide Sultan'n yaptrd bu hastane zamanla alabildiine genilemi, Cerrahpaa ile birlikte stanbul'un iki nemli tp fakltesi ve tp merkezinden biri olmutur. Ayrca, onlar kadar byk olmayan Haseki Hastanesi ile daha yeni yaplm birok zel hastane bu evrede. Bylece, bu blgede, Aksaray'a kadar uzanan yaygn bir ec-zane, tahlil laboratuar vb. ebekesi olumutur. nk bu iki hastane artk yalnz stanbul'a deil, btn Trkiye'ye hizmet vermektedir. Hastaneden az nceki retmen Okulu 1870'de kadn retmen yeti-tirmek zere kurulmutu. Grdmz bina ise 1914'tendir ve Ulusal Mimarlk akmnn zelliklerini yanstr. ki cadde aras ve evresi, ehremini blgesi vb. tarihi bakmdan ok zengin deildir. Bunun Bizans zamanndan beri biraz byle devam ettii anlalyor. nk o dneme ilikin haritalarda da burada younluk az. Fatih'in, zellikle sura yakn blgelerde nfus younluunu artrmaya altn biliyoruz. 19. yzyl stanbul haritalarnda bu blgede zellikle surlara yaklatka, ok sayda bostan grlyor. Ayrca, buras eski stanbul'un "yangn yeri" diye bilinen alanlarnn da bir hayli geni olduu bir blgeydi. Yzde doksan ahap evlerden oluan mahalleler, bir yangnda kl olur gi-derdi -hele rzgrn sert estii, korlar ve akkor haline gelmi ivileri savurduu zamanlarda. MENDERES VE MAR 1950'lerde, Babakan Adnan Menderes, Vatan ve Millet caddelerini amaya karar verdi. Eski stanbul, insanlarn byk ounluunun yaya gidip geldii bir ehirdi. Otomobil veya otobs trafii bir yana, at arabalar iin bile ou zaman yollar yeterince geni deildi. Modernleen stanbul'da geni caddeler almas gerekiyordu. Bu iki cadde ve bakalar, rnein sahil yolu, Menderes'in

stanbul'u modernletirme yolundaki balca giriimleri oldu. Kimi onu bu nedenle rahmetle anar, kimi de stanbul'a ok zarar vermi biri olarak hatrlar. Bu konuda gerekten "adil" bir yargya varmak zordur. Menderes dneminde tarihi korumaclk anlay hemen hemen hi gelimemiti ve "modernleme" kavramna fazlasyla byk bir deer ykleniyordu. Bu bakmdan, yol yapma, meydan yapma urana yktklarndan tr belki de fazla sulanmamas gerekir. nk sonuta bir ehirde yaayan insanlarnn, alarnn teknolojisinin verdii imknlar kullanabilmeleri gerekir. Gene de, iki nokta, kiisel olarak, nemli geliyor bana. Menderes ulam yeraltna indirme kararn vermedi ya da veremedi. Oysa o tarihlerde bunu balatm olsayd, stanbul'da bugn iyi kt bir metro kurulmu olurdu. Bu, herhalde, ehri modernletirmenin daha cesur bir yoluydu. Metronun olmamas, yaratt ciddi ulam glkleriyle, bu kalabalk ve altyaps birok bakmdan yetersiz ehirde, motorlu ulam tevik ediyor. Bunun, herkesin bildii yan zararlar ayr bir konu (rnein hava kirlenmesi gibi); ama gelime yn byle olunca, metroyu kurmak her geen gn daha zorlayor. imdi metro iin alm bir iki ukurun youn tat trafiini nasl kt etkilediini dnn. kinci nokta ehir estetiiyle ilgili. Menderes'in babakanlk ettii on yl krdan kente, ama kentler iinde zellikle stanbul'a gn daha nceki yllarla kyaslanmayacak lde artt yllard. zellikle Vatan ve Millet caddeleri evresinde hzl apartmanlama sreci bu yllarda balad. Caddeler alrken, buralar tamamen bo alanlard. Bu apartmanlama, hl "tarihi" dediimiz yarmadada, tarihi byk lde yolup att. Benzer sreler baka kentlerde de yaand. Bylece yalnz stanbul deil, btn Trkiye kentleri tek bir irkin ve anonim ehir haline geldi. O yllarda bu ynde byk bir zlem ve bir enerji vard ve bunun sebepleri anlalabilir eylerdi. Menderes zamannda ve onun siyasi izgisinin devamnda bu enerjinin nne, uyulmas gereken pek az estetik l karld. Kimseye hayat hakk tanmayan bir korumaclkta belki baz eyleri, nesneleri korursunuz, ama insanlarn mutluluunu kstlarsnz. Menderes "bir eyler" yapmak isteyen ve yapan bir insand. ok zaman byle insanlar eletirilir, ama bunun da hakl bir taraf vardr: "daha iyi olamaz myd?" Olurdu, olamazd, Menderes bunlar dnmeliydi, dnemezdi... Ama, sonuta, olan kt oldu ve bu ok ak bir biimde ortada. Bu gzel stanbul ehrinin en gzel olmas gereken birok yeri, semti olaanst irkinleti. stelik, irkinleme pahasna, modernleemedi de. Btn bu irkinlemenin akt ve yayld iki ana kanal da, Vatan ve Millet caddeleri. Onun iin, kitabn bu blmnde byle feveran etmekten kendimi alamadm. Bylece, bu blmle, "tarihi yarmada" dediimiz, sur iinde kalan semtleri tamamladk. Tarihi bakmdan en youn ksm doal olarak bura-syd. Ama bundan sonra gezeceimiz yerlerde de, tarih ya da doallk bakmndan ilgin yerler az deil.

EYP

EYP Nihayet, ilk olarak bu blmde, surlarn btnyle dna kyoruz. Bu yzyln ortalarna kadar Eyp, stanbul ehrinde, bir Avrupal'nn "Egzotik ark" kavramna en uygun decek semtti. nk Eyp ncelikle dini bakmdan nemli bir yerdi. Ziyaretilerinin byk ounluu Trk olmakla birlikte, saylarnn okluu bakmndan slam dnyasnn en kalabalk "dini ziyaret" yerlerinden biri olan Eyp Sultan Camii'nin bunda byk bir pay vard, hl da var. Ayrca Eyp, trbeleri ve mezarlklaryla da nlyd. Mezarlklar dnyann her yerinde, bulunduklar blgeye bir "te-dnya" atmosferi kazandrr. Ne var ki, plansz ve ngrsz giriilen sanayileme, 19. yzyl sonlarndan balayarak, Halic'i mahvetti. "Altn Boynuz"u ar kokulu ve irkin renkli bir su paras haline getirdi. Bir zamanlar oka balk tutulan bu girintide canl kalmad. Hl da temizlenip temizlenemeyecei, temizlemek iin -baka yerleri de berbat etmeden- nasl bir yol izlenmesi gerektii belli deil. Bunun yan sra, tepelere yaylan irkin gecekondu binalar Halic'in bu taraflarnn mistik iirselliini hemen hemen tamamen ortadan kaldrd. KPR Hali'teki kprnn sonuncusu, Boazii'ndeki ilk kpryle "ayn zamanda, gney aya Ayvansaray-Eyp arasna gelecek ekilde yaplmtr. Byk ehirlerin corafyalar bu gibi ulam kanallarn uzun yllar boyunca belirleyebiliyor. Geen yzyl ortasnda burada gene bir kpr yaplmt. Galata gibi dubalar stnde duran ahap bir kpryd bu da. Bir Ermeni zengini tarafndan yaptrlan kprnn ancak on yllk, belki de daha az (185363) mr olabildi. Gnmzde onu hatrlayan yok gibi, ama rnein stanbul'un en eski fotoraflarn eken Robertson'n fotoraflarnda Ayvansaray-Halcolu Kprs'n grebiliyoruz (ve bu srada Unkapan'nda kpr yok). YAVEDUD Ayvansaray kprsnn dibinde, fazla zellii olmayan ahap Abdlvedud Camii var. Bu haliyle olduka yeni saylr. Ama Abdlvedud hikyesi ilgintir. Bir sylentiye gre Buhara'dan mritleriyle gelip stanbul kuatmasna katlm bir ermitir; tam kart sylentiye gre de, stanbul iinde bulunup kuatmann 53 gn srmesine sebep olmutur. Kou, akla yakn bir yorum yaparak, bu hikyenin, ehrin direncini bir Mslman ermile aklama gayretinden kaynaklanabileceini sylyor.

Bu hikyeye gre fetihten sonra, Ayasofya'da, Terlerdirek yannda nur yzl bir cesedin yatt grlr. Ak ve Kara emseddin'ler ve herkes bana toplanr. Adnn Yavedud eklinde yazl olduunu grrler. Gasletmeye kalkarlar ki, "Merhum magsuldr, hemen defne-din" diyen bir seda iitilir. Tabuta koyup bir kaya bindirirler. Kayk yelkensiz ve kreksiz harekete getii gibi soluu Eyp yaknlarnda alr. Bununla da bitmez: bu cevval ermiin tabutu karaya yanaan ka-yktan kendi kendine hoplad gibi orada yeni kazlm bir mezarn iine girip yatar. Bylece Yavedud ya da Abdlvedud kendi iini kendi grr, cemaate yalnz toprak atmak kalr. Biraz ieride olan bu trbe, zamanla harap hale gelince, Abdlaziz'in annesi Pertevniyal Sultan bugn grdmz trbeyi yaptrmtr. Yavedud'dan sura paralel olarak gneye yrdmzde, Eyp'n Nianc mahallesine yaklarz. Buralar yeni geen yollarla epey deimi blgelerdir. Ama Eyp'e dini karakterini veren tekkelerin, dini yaplarn toplat mahalledir. Daha nce surlar gezerken Erikap maksemine gelmitik. Onun tam karsnda, gene eski tandklardan birinin mezar ve mescidi var: aramba'daki Ayios oannis kilisesinin camiye eviren Hrami Ahmet Paa'nn. Ahmet Paa, 16. yzyl sonu sadrazamlarndan Siyavu Paa'nn yannda yetimiti. Onun yaptrd tekkeye, 18. yzyln yarsnda, Uaki tarikatndan Cemaleddin Efendi yerlemi ve tarikatn stanbul'da yaylmasn salamtr. Artk kitabn sonlarna yaklatmz iin eski tandklara daha sk rastlyoruz. Cemaleddin'in torunu Selhaddin Uaki'nin mezarn, Zcyrek'te, Tahir Aa Tekkesi'nin naziresinde grmtk. Buradan Krmi emesi zerinden Eyp'e doru ynelince, Krmi Hseyin Efendi'nin deiik ve yakn dnem trbesini grebiliriz. Yer-den ykseltilmi platformda on mermer stunla, ak bir trbe. eitli kadlklarda bulunan Hseyin Efendi nl Halet Efendi'nin babasdr. Davutaa Caddesi'nde Davut Aa Mescidi'ne (plan Sinan'dan kalmadr) ve Sertarik Tekkesi'ne gz atarak saa, Haydar Baba Soka'na yneldiimizde burada da birka eski esere rastlarz: Kanuni dneminin Semerkantl Nakibendi eyhi Baba Haydar adna yaplm mescit ve tekke ilgintir. Az ileride Hac Beir Aa Darlhadisi grlr. Beir Aa Lale Devri'nin darssaade aalarndandr. Yap iyice harap durumdadr. Buradan Balc Yokuu'na getiimizde, gene iyice harap halde, Afife Hatun Tekkesi'ni grrz. Sefir Abdnnafi Bey'in annesi adna, 19. yzyl ortasnda kurduu bir tekkedir. DEFTERDAR Geri dnp Haydar Baba'dan yryerek, asl Eyp'e varmadan nce, kyda Defterdar denilen semte gelebiliriz. "Defterdar" ad, Kanuni Sleyman devri defterdarlarndan Nazl Mahmut elebi'nin burada yaptrd camiden kalmtr. Sinan'n olduu bilinen cami 18. yzylda yanp yeniden yapld iin tarihi bakmdan ilgin bir yan kalmamtr. Mahmut elebi minare klah stne pirinten bir hokka ve kalem koydurmutu. Caminin yannda Mahmut elebi'nin ak trbesi vardr.

Eski fotoraflarda, bu kynn, balayan sanayilemeye ramen gzel yallar ve saraylarla dolu olduunu grebiliyoruz. Bunlar zamanla yand ve 20. yzyla Defterdar-Eyp eski ann byk lde kaybederek girdi. 1980'lerde stanbul Belediye Bakan olan Bedrettin Dalan da, benim kiisel kanma gre, Hali boyunca uzanan snai yaplar kaldrmakta biraz fazla azimli davrand. Bu blgede sanayinin durdurulmas, pek ok pisliin kaldrlmas gerekten gerekiyordu ve Bakan bu bakmdan vlmeyi hak etmektedir. Gelgelelim, bir irkinlik bile, insanlarn mekn nasl kullandklarn gsteren tarihi-etnografk bir kanttr; yerine yalnzca ot dikip park yapmak, fazla hayal gc iermeyen bir zmdr. Hali'teki fabrikalardan bazlar korunarak buras Trk sanayileme tarihinin ak hava mzesi haline getirilebilirdi. Baz uygun binalar da ufak tefek rtularla -Londra'da, Camden Town ve Chalk Farm'dakiler gibikltrel kurumlara, tiyatrolara vb. dntrlebilirdi. Nitekim Dalan ykmn sonuna doru yerinde bir kararla eski Feshane binasn ve birka bacay ayakta brakt. Feshane-i Amire en eski Osmanl sanayi kurulularndan biriydi. Osmanl-Trk tarihinin ilk radikal Batllamacs II. Mahmut 1826'da Yenieri Ocan ortadan kaldrmay baarnca, yeni ordusuna serpu yaptrmak zere bu fabrikay kurdurdu. Batllama, Osmanl-Trk tarihinde, d grne, anlalmas bazen gleen bir nem kazandrmtr. II. Mahmut, muhtemelen Mora'da ortaya kan, ama Magrib lkelerinde de kullanlan fesi Trkiye'ye getirtti (imal edecek Tunuslu ustalarla birlik-te). O ada yeni olan fesin kullanlmas tepki grm, onu bir Rum bal olarak gren halkn bunu giymeye almas zaman gerektirmiti. Yaklak yz yl sonra Mustafa Kemal fesi yasaklayp halkn apka giymesini istedii zaman da ayn tepkiler bir kere daha yaand. Bu sefer de fesin Trk milletinin simgesi olduu sylendi. Zamanla iyice genileyen fabrika Cumhuriyet'ten sonra tabii fes deil, baka dokuma rnleri retti. Bu yaknlarda yar ykk binas, bir kltr merkezi olmak zere restore edildi. Defterdar'da bu fabrika devlet yatrmnn, Cibali'de sigara fabrikas ise yabanc sermayenin Hali boyunda iki ciddi rneini gsteriyor. Ykmlardan sonra epey tenhalaan ky boyunca biraz daha ilerle-yince Cezeri Kasm Paa Camii'ne gelinir. Kasm Paa da defterdarlk, sonra vezirlik yapmt. Caalolu meydanndaki, yaknlarda yeniden yaplan camiyi de o ina ettirmiti. Bu cami olduka eski, 1515'ten, ama iindeki iniler 18. yzyl balarnda Tekfur Saray'nda yaplm. Bunlardan bir pano Kabe'yi resmetmektedir ve 1726 tarihi ile birlikte yapann imzasn (znikli Osman olu Mehmet) tar. Daha ileride iki kk, biri byk, cami daha var. Kklerden Kzl Mescit 1581'den, Silahi Mehmet Bey'inki ise aa yukar bir yzyl sonrasndan kalma. Camiler sade ve iddiasz, yalnz ikincinin minaresi stanbul'da bildiimiz cami minarelerinden ok farkl: altgen ve erefesiz. ZAL MAHMUT PAA KLLYES Sra sra ta ve tuladan ina edilmi byk cami ise Zal Mahmut Paa adn tayor ve Sinan'n eseri. Cami bir klliyenin iinde (biraz fazla) dikdrtgen ve bir hayli yksek bir bina. Kasnak ve kubbenin bu iri kym dikdrtgene oturu

biiminde Sinan'n her zamanki estetii, daha dorusu zarafeti eksik kalm gibi. Gene de, Zal Mahmut Paa Klliyesi ilgin ve grlmeye deer bir yapdr. Sinan'n (ve daha sonra baka mimarlarn) zellikle engebeli arazide yaptklar, zellikle klliye karakteri tayan binalarda grlen o ok sevimli, cana yakn asimetri burada da vardr. Caminin yan galerilidir. Yksek olduu iin, drt sra penceresi vardr. Bunlar, i meknn bir hayli aydnlk olmasn salar. indeki oymal mermer minber, mihrabn ini bordr orijinaldir. Son cemaat yerinde, ortada tekne tonoz, iki yannda ikier kubbe yer alr. Ortas adrvanl olan bu avlu ayn zamanda medresedir. Buradan, kuzey tarafndaki merdivenle alt medreseye (bu, L biimindedir) ve paa ile kars, II. Selim'in kzkardei ah Sultan'n trbesine inilir. Zal Mahmut'un Osmanl tarihindeki yeri pek sevimli deildir. Kanuni Sleyman, Hrrem'in zorlamasyla, en byk olu Mustafa'y ldrtmeye karar vermi, pusuya den Mustafa cellatlarna direnmi, bu arada arkadan saldran Zal Mahmut ehzadenin direncini krmt. Bu pis iin dl olarak paala ykseldi. Mustafa'nn lm, saltanat yolunu II. Selim'e am oldu. Onun kzkardeiyle evlenmesi de bunun dl olmal. Zal Mahmut Klliyesi'nin hemen arkasnda, bu sefer de III. Selim'in kzkardei olan bir baka ah Sultan'n 18. yzyl sonunda yaptrd kk ve barok bir klliye var; mektep, trbe, sebil ve emeden oluuyor.

Plan 16. Zal Mahmut Paa Klliyesi. yandayken Bahir Mustafa ile nianlanm, ama bir yl sonra paa idam edilmiti. Yedi yanda Nianc Paa'ya nianland; o da bir yl sonra idam edildi. Sonunda, 17 yanda Mustafa Paa ile evlendi-rildi (Paa cesur adam olmal). Silahi Mehmet Paa'dan az sonra Nakka Hseyin Paa Trbesi, sonra da Kzl Mescit'in yanndan geerek yola devam ettiimizde artk asl Eyp'e ve ona farkl atmosferini veren trbelere geliyoruz. Az ileride, medrese, tekke ve trbeden oluan, haziresi de olan Cafer Paa Klliyesi karmza kyor. SOKOLLU KLLYES VE TRBELER Sokollu'nun, trbesini camilerinin yannda deil de, bir medrese ile birlikte bulundurmay setii anlalyor. Cafer Paa Klliyesi'nden sonra onun klliyesine geliyoruz. Burada medreseden baka Kur'an okulu olan darlkurra binas ve birok mezar grlyor. Binalar olsun, bahe olsun, son derece zevkli. Karsnda onu izleyen vezirlerden Siyavu Paa'nn trbesi var. Gene Sinan elinden kma olan bu trbenin ii znik'in parlak dneminin inileriyle kapl. Mezarlklarla kapl bu kk alanda Pertev Paa'nn trbesi de ilgin yaplardan. Srayla Selim Paa'nn, Mehmed Paa'nn, Ferhad ve Abdurrahman

Pertev paalarn trbelerini karmakark mezarlar iinde gryoruz. Buradan sola gittiimizde Sal Abdlkadir Efendi Camii, Zal Paa Caddesi'nin devam olan Kalenderhane'de ise, bu caddenin adn ald Kalender-hane Tekkesi'ni gryoruz. Tekke zaman zaman yaplan eklere ramen, temelde Lle Devri barokunun zelliklerini yanstr. ilgin ve gzel bir klliyedir. Eyp Sultan Camii'ni sonraya brakarak ilerisine geelim ve Boyac Soka'ndaki ilgin yaplara bakalm. Burada bir 19. yzyl yaps olan Hasan Hsn Paa Tekkesi, Kitaplk ve Trbesi'ni gryoruz. Bu sokakta en gsterili yap Mihriah Sultan'n klliyesi. III. Selim'in annesi olan Mihriah'n imareti, stanbul'da hl yoksullara yemek veren tek imaret olarak kald. Ampir tarzda yaplm Hsrev Paa trbesi 1839'dan. Tunuslu Hayreddin Paa'nn trbesi ve emesi ise daha yakn bir tarihten. Sultan ailesinden Adile Sultan, trbesinde kocas ve kz ile birlikte. II. Mahmut'un kz ve -pek gzel olmasa da- iir yazan tek hanm sultan olan Adile Sultan'a bu kitabn baka b-lmlerinde de rastlayacaz. Btn bu trbeler, imparatorluun son dneminde Eyp'te gmlmenin neredeyse kural haline geldiini gsteriyor. Gene buralardaki Ayas Paa ak trbesi, Mimar Sinan'n stanbul'da yapt ilk mimari eserdir. Bunu yaptktan sonra mi-marbala tayin edilmitir. Denize doru yrmeyip saa saptmzda Sultan Reat'n zevksiz grkemli trbesini de gryoruz. Padiahlar arasnda II. Bayezid Eyp'te gmlmek istemi, ama olu Yavuz Selim bu isteine kulak asmayp kendi camisinin arkasnda trbe yaptrmt. Bylece, Eyp'te yatan tek padiah, Trkiye'de len son padiah olan Reat'tr. Yolun devamnda, iskeleye doru Ebussuud lkokulu, Kaptan Paa Camii gibi kendi bana ilgin binalar vardr. Bu camiye son eklini verdiren, az nce trbesini grdmz Bozcaadal Bahriye Nazr Hasan Hsn Paa'dr. Daha aalarda ise air Fitnat Hanm ve Hubbi Hatun trbeleri var. EYP SULTAN Semtin balca ant Eyp Sultan Camii'dir. Ebu Eyyb Ensari, Haz-ret-i Muhammet'in arkada ve sancaktaryd. 674-78 arasndaki, stanbul'un Araplar tarafndan ilk kuatlmas srasnda lm ve bura-da gmlmt. Fatih Mehmet'in ehri kuatmas srasnda mezar yeniden bulundu ve imdiki trbe ve cami de bu noktada yaptrld. Mezarn bulunmasyla ilgili eitli hikyeler vardr. Bunlarda, Fatih'in hocalarndan Akemseddin'in de ad geer. Evliya elebi'ye gre Akemseddin uykuya dalar, uyannca da mezarn o noktada olduunu bildirir. Toprak kazlr, mezar ve iinde Eyb'n bozulmam cesedi bulunur. Bunun biraz deiik versiyonunda, Akemseddin, dnde grd noktaya ubuk diker. Bir nedenle ubuun yeri deitirildii halde gene oray bulur; kazlnca mezar ortaya kar. te yandan, diki-len ubuklar da byyp imdinin ulu aalar haline gelir. Aslnda bu mezarn yerini Bizansllar biliyor, ona sayg da gsteriyorlard. Zaten sz konusu kuatmann kaldrlmasnda, bu mezarn korunmas, Araplarn koullar arasndayd. eitli tarihlerde eitli Arap gezginleri de bunun byle olduunu yazmlard. Gene de, Fatih ordusunun moralini ykseltmek iin byle kk bir oyun oynam olabilir. Fetihten ksa bir sre sonra cami, trbe ve klliyeyi yaptrd biliniyor.

Eyb'n ad burann ksa srede stanbul'un Mslmanlar iin kutsal bir yer olmasna yetti. Osmanl padiahlar tahta getikleri zaman burada Osman'n klcn kuanrlard (Peygamber'in, Halife mer'in, Yavuz Selim'in kllar da kullanlmtr). evrede Bizans dneminde de kk bir yerleim olduu biliniyor. Bu yerleim geniledi. Eyp, "bilad- selase"den biri haline geldi. Bu " ehir" ya da "belde", surii stanbul'u evreleyen Galata, skdar ve Eyp'tr. Bunlarn her birinin bir "kad"s vard (onun iin "kaza" denirdi). Cami 18. yzylda, muhtemelen Fatih Camii'nin de yklmasna yol aan byk depremde fazlasyla hasar grd. 19. yzyln banda onarmdan geti. Onarm yaptran III. Selim'di. Bylece bina zgn zelliklerini byk lde kaybetti. Ancak, Sinan'n Azapkap'dak Sokollu Camii planna epey yakndr; bu bakmdan, dnemin br barok yaplarna pek benzemez. Minareleriyse, III. Ahmet zamanndan kalmadr. Klliyeden bugne kalan, trbe dnda, hamamn bir ksmdr. Trbe de II. Mahmut zamannda onarmdan gemitir. Os-manl tarihinin pek ok nemli kiisi bu trbeye ok deerli avizeler, amdanlar, ask ve levhalar armaan etmilerdir. stanbullu ya da stanbul'u gezip grmeye gelen Mslmanlar iin Eyp balca dini ziyaret merkezidir. Erkek ocuklarn snnet ncesinde buraya getirilmesi balca geleneklerdendir, ama zorlu bir maa kacak bir futbol takmnn oyuncularndan ifa arayanlara kadar herkes buraya gelir. Bu bakmdan, her zaman, ehrin en kalabalk yerlerinden biridir. Cami ve evresi hncahn dolu olur. "LADN" EYP Btn dini nemine ramen Eyp semti gayrimslimlerin de otur-duu bir semtti; Bulgarlar, Ermeniler de yaam, zellikle Bulgarlar bahecilik ve mandraclk yapmlard. Bu mandralar nedeniyle eskiden Eyp kayma da nlyd. Gene ok nl olan Eyp kebaplarnn dkknlarnn sraland ar iinde kaymak dkknlar da vard. stanbul'un eitli semtlerinde gvenlik gleriyle ke kapmaca oynayan fuhu erbab da bir aralk kapa Eyp'e atm, bu kaymak dkknlar da buluma yeri haline gelmiti. eitli zamanlarda kadlar, hatta padiahlar, bu buluma yerlerine kar harekete gemilerdir. Kebaplar, kaymaklar, 1950'lere gelinceye kadar ortadan kalkt. Eyp oyuncaklar biraz daha devam edebildi. Daha Evliya elebi zamannda burada 100 kadar oyuncak dkkn vard ve oyuncak imalathaneleri de evrede toplanmt. Her trl ddk, davul, tahta araba, beik, topa, hacyatmaz burada yaplr, btn lkeye buradan dalrd. Ama gnmzn yeni oyuncaklar karsnda bunlarn bir ekicilii kalmad iin Eyp oyuncakl da bir sre nce sona erdi. MEZARLIKLAR Eyp Sultan Camii'nden ileriye ve yukarya gidince, mezarlklara dalarz. Bu tepenin sonunda, Pierre Loti'nin gittiine inanld iin onun adyla anlan, bir

hayli turistiklemi kahve vardr. evre srtlar, Halic'in bu yresi, blmn banda andm sanayileme tarzndan tr ekiciliini iyice kaybetmi durumda, gene de, Halic'in azna doru bakldnda buradan iyi bir stanbul manzaras seyretmek mmkn. Kahvenin ilerisinde, ayrca, Karyad ve Kagari tekkeleri vardr. Her kltrn bir "lm alt-kltr" olur. slam, hayatla lm birbirinden fazla ayrmamaya alan bir gr ve anlay gelitirmitir. "Bugn buradayz, yarn yokuz," tavandadr. len insan, topraa, yani balangca dner. Tabut, bu dn gletirmeyecek ekilde, olduka derme atma yaplr ve mezara konduktan sonra aralk braklr. Hristiyanln bahe gibi, ok bakml mezarlk anlay (ve btn o muhkem tabutlar) slam'da yoktur. Geleneksel mezarlklarda, taa, lenin, hayatta giydii balk tr oyulurdu. lmle ilgili, bundan baka bir ss, dekorasyon bulunamazd. Bugnlerde baz me-zarlklarda grlen, byk, ev gibi, mermer mezarlar Bat etkisinin rndr. Greko-Latin kltrnde mezarlk, nekropolis, ehir dnda olurdu. Yerleikleirken Trkler de bu gelenei benimsediler. ehir iinde, ancak cami hazireleri ya da varlklar baz rastlantlara dayanan tek tk kk mezarlklar grnr. Ama byk mezarlklar sur dndadr -ya da, Anadolu yakasndaki Karacaahmet gibi, bir zamanlar ehir d saylan yerlerde. Az nce uradmz Karyad Bayr'nda bir "Cellat Mezarl" vard. Bu sevimsiz meslei icra edenlerle ayn yerde gmlmek, belli ki, stanbul halkna sevimli grnmemi. Bu mezarln nemli bir zellii de talarnn yazsz olmasdr. Mezarlkta en sk rastlanan aa servidir. Bunu Trkler bakalarndan alm olabilirler, ama zamanla servi Trk mezarlnn tanmlayc zellii haline geldi. Aalarn dallar, yapraklan ne kadar yayvan olursa, toprak altnda kkleri de o kadar yaylr. nce uzun servi bu bakmdan uygun grlm olmal; kkleri derine doru inip mezarlar bozmaz diye. Yahudiler gibi hi aasz mezar da Trkler'e kasvetli gelmi olmal; byle formle edilmi bir inan olmamakla birlikte, aalarn topraa soluk aldrd, bunun da llere hava aldrd yolunda bilinalt bir eilimin sonucu olabilir bu. Ama sonuta Trk mezarl bakmsz, karma kark bir yerdir. Talar st ste devrilmitir, dar geitleri ot brmtr. Bu hava, me-zarln her trlsnn zorunlu olarak akla getirdii lm kavramna bir doallk kazandrr. Ayrca, vaktiyle ehir dnda yaplm olsa bile, yaanan hayatla i iedir mezarlklar. Eski fotoraflarda olduu gibi imdi de, aatan aaca balanm amar ipleri bile grebilirsiniz. Btn bunlar, hayatla lm ayran izginin, bireysel hayatta olmasa da, genel kltrde epey belirsiz olduunu vurgular.

SUR DII MARMARA KIYILARI

SUR DII MARMARA KIYILARI Yzyllar boyunca, sur dna kldktan sonra, Silivri ve Tekirda ynnde sralanan eitli ky ve yerleimlerin stanbul'la herhangi bir ilikisi olduu dnlmemiti. rnein Bakrky'n stanbul'un bir paras olmas sz konusu deildi. stanbul her zaman g alan bir ehir olup buda yerleik dzende sorun yaratt iin, ehre giri denetim altnda tutulurdu. Trakya tarafnda Kkekmece Gl ve stndeki kpr byle bir denetleme noktasyd. Bostanclar burada bekler, gelenleri durdurup nereye gittiklerini sorar, stanbul'a gelenlerin ktlarn gzden geirirlerdi. ehre yerlemek iin gelenlerin hem geldikleri yerin otoritelerinden izin almalar, hem de stanbul'da kendilerine kefil bulmalar gerekiyordu. Bu yzylda durum deimeye balad: stanbul her yne olduu gibi bu yne doru da byd. Sre gittike artan bir ivmeyle geliti ve sonunda Kkekmece de ehrin biraz uzaka bir mahallesi haline geldi. Karayoluyla birlikte 1950'lerde almaya balayan banliy treni de bu btnlemeyi hzlandrd. imdi, sur dndan balayarak, ky boyunca uzanan semtlere hzlca gz atalm. KAZLIEME Kazleme eskiden "nefes kesen" bir yerdi. Gzelliinden deil, kokusundan. nk ok eski zamanlardan beri ehrin ana mezbahas burada kurulmu, deri ileyen debba esnaf da, derinin ana kaynana yakn olan bu blgeye yerlemilerdi. Trke'de yerlemi, "tabakha-ne"ye yetitirilen nesne ile ilgili deyim, bu gibi yerlerin kokusu hakknda fikir verir. Kazleme'deki debbahane hakknda olsun, kokusu hakknda olsun, Evliya elebi de, gnmze kadar gelen durumu bilenler iin aina szler syler: "Amma bu kasabann bed kokusuna alamayanlar bir an dursa helak olur. Fakat ehalisine o bed rayiha misk amber kokarm." Bu yaknlarda, Kazleme'nin dericileri, epey iti kakla, Anadolu yakasnda uzaka yerlere yerletirildi. Eski tabakhaneler ykld ve burada yeil bir alan ald. Bundan sonra ne planlandn bilmiyo-rum. lenmi, ceket, yamurluk vb. haline gelmi deri, zellikle stan-bul'da bavul ticareti yapan Dou Avrupa turistlerinin itahn ayordu. Ama o hale henz gelmemi ham deri bir hayli iri kym olduklar anlatlan sanlarn itahn kabartmaktayd. Deri imalathanelerinin kapatlmasyla bu sanlarn ehre dalaca tehlikesi ciddiyetle tartld. Herhalde geerli bir zm bulundu ki "Kazleme'nin Kavalcs" tarznda efsaneler domadan olay kapand. Evliya elebi, semtin adnn kaynan da betimler: "Bu kasabada bir emenin kemeri altnda drt keli bir beyaz mermer zerinde stad mermer bir kaz tasvir etmitir ki o eme Kazleme diye ma-ruftur". Eskiden beri mahallenin merkezinde duran bu eme ykmdan sonra, evresi alm olarak, hl orada duruyor. nandrc olmasa da gzel bir hikyesi var: stanbul kuatmas srasnda su sknts bala-m (stanbul'da su skntsnn sonu yoktur zaten); sakaba, uuan kazlar grnce, "Bunlarn konduu yeri

bulun, orada su vardr", de-mi. Sahiden de, kazlarn konduu yerde su bulmu ve oraya bu e-meyi yapmlar. Aslnda, kaz kabartmal emenin tarihi ok daha yeni: 1557'de Mehmet adnda biri yaptrm. Kazleme zaten sulak bir yer; btn salhane ve tabakhane ilerini yapmak iin bu yeri semelerinde de su bolluunun pay olmal. Suya ilikin bir de Hristiyan (Rum) efsanesi var. Yal bir Rum kadn hastalanyor, gece st ste ayn ryay gryor. Ryasnda melek gibi gzel bir kadn ona Kazleme'ye gidip ykanmasn sylyor. Kadn gidiyor, bir bostandan ona verdikleri suyla ykanyor (masallarn gerekilii byledir: hikyeden, burada bostan kuyular olduunu anlyoruz, yani sulaklk vurgulanyor). O gece, drdnc ryada, ayn kadn, Ayia Paraskevi olduunu aklyor ve kaynayan suyla ykanmasn salk veriyor. Bylece, bu tip masallarda olmas gereken her ey oluyor: Pnar bulunup ayazma kuruluyor, hasta iyileiyor vb. Bu da, orada hl duran Ayia Paraskevi Kilise ve Ayazmasnn hikyesi. Deri imalathaneleri kalktktan sonra, aklkta, baz tarihi ve yar tarihi yaplar kald. Fatih zamanndan olduu sylenen caminin, rnein, minare pabucundan baka eski yeri yok. Buna karlk yar ykk Kazleme Hamam daha eski bir bina. Yedi ehitler Kabristan, birok benzerleri gibi, II. Mahmut zamannda bulunup onarlm. Derya Ali Baba Trbesi, Kasaplar Mescidi, Perian Baba Tekkesi kalan birka eski yapnn grece ilgin olanlar. ZEYTNBURNU Kazleme'den sonra stanbul'un en eski sanayi ve gecekondu blgelerinden Zeytinburnu'na geliriz. Zeytinburnu 1949'da sanayi blgesi olarak seilmiti. O zamann stanbul'unda, burasnn ehre ok yakn olduu dnlmemiti. 1950'lerde kararn sonular grld ve hzl gecekondulama balad. Bunu takviye eden olaylar da oldu: Balkanlar'dan o yllarda gelen gmenlerin ve Aksaray istimlkinde evlerini kaybedenlerin buraya yerlemesi gibi. Bu gelime sonunda Zeytinburnu 1957'de ile yapld. Eski stanbul'da mezarlklar sur dnda younlayordu. Zeytinburnu da 1950'lere kadar byle bir blgeydi. 1950'den sonra denize yakn ksmlar gecekondulat; daha kuzeydeki mezarlklarn ou naslsa kalabildi. Bu kitabn "Surlar" blmnde uradmz Balkl gibi semtler ve mezarlklar aslnda Zeytinburnu lesi'nin snrlar iindedir. Gene o blgede Balkl Rum Hastanesi ile Yedikule Ermeni Hastanesi vardr. Zeytinburnu dolaysyla "gecekondu" olgusu stne ksaca birka ey sylenebilir. Bu konut tipinin ad, Trkiye yasalarnn baz zelliklerini yanstyor: ats konmu bir evi ykmann prosedr daha g. Dolaysyla adam gelip bir gecede aty konduracak biimde evini yapyor, geri kalann sonra bitiriyor. Deyim ok sevimli ve Trkiye'nin havasna uygun. Ama gereklii tam yanstmyor. Krdan kente g bu lkede 1950'lerde hzland. Bu tarih, sanayilemi lkelere gre getir, ama baka birok nc Dnya lkesinde ayn yllarda ok benzer gelimeler grlmtr. kinci Dnya Sava'ndan

sonra sanayileme ideolojisi ve pratii yaygnlat. Trkiye'de de kentleme bu yllarda balad ve hzlanarak devam etti. Ge-cekondulama, bu kentlemenin biimini oluturdu ve en byk pay, doal olarak, stanbul'a dt. "Gecekondu" deyimi, karanlkta, grnmemeye alarak kendine ev yapan adam (aileyi) anlatyor. Bu durum geree ok aykr deil, nitekim hl "gecekondu" ykmlar oluyor, gecekondu halkyla ykma gelenler arasnda arbede kyor. Ama bu "kanunsuzluk", temelde, devletin ve baka yetkililerin gz yumduu ve gz yummak zorunda olduu bir kanunsuzluktur. nk zaten btn sistem bu insanlar krdaki yerlerini brakp buralara gmeye itmektedir. Yne-timin (merkezi ya da yerel), gelen bu insanlara konut salamas gerekmektedir. Bu yaplmamakta ve insanlar bildiklerine, imknlarna gre kendi evlerini kendileri ina etmektedir. Onun iin de, art arda karlan -eitli yasalarla, ou hazineye ait topraklar stne yaplm gecekondular yasallatrlmtr. lk gecekondular ilgin ve sevimliydiler. Ekonomik rasyonaliteye ne dereceye uyduklar tartmaldr. Baka pek ok biimde kullanla-bilecek geni arazileri kaplyorlard (ama daha st snflarn eseri olan yeni "yazlk siteler" de benzer bir eyi deiik bir alanda yapyor). Ancak, "ekonomik rasyonalite"ye uygun olduu kansyla yaplm baka konut tiplerine oranla, insani kullanma daha uygundular. Geni ve bo arazilerde kurulduklar iin, Bat lkelerinde "sosyal konut" adyla dikilen ve ilerinde yaayanlarn btn "sosyal" eilimlerini yok eden kuleler gibi dikine uzamalar gerekmemiti. Byk ounluunun baheleri vard. lgin bir zellikleri de deikenlikleriydi. Yukarda deindiim zor koullarda yaplyorlard ve bu aamada sorun eve benzer bir eyi en ksa zamanda ortaya karmak olduu iin balangta olduka entipften, uyduruk binalar grnyordu. Ama bu ilk glkler atlatlp az ok bir gven duygusu gelince, evi geni-letmeye, gelitirmeye balyorlard. Bu durum bu konut tipine organik bir zellik veriyordu: zaman iinde, imkn ve ihtiyalara gre, byyen ve gelien bir bina! Uzak ve yabanc bir otoritenin belirli bir hesaba gre yaptrd konutlara edilgin bir biimde yerlemekten farkl bir psikoloji yaratm olmaldr bu zgl koullar. "ehirlileme"yi ayn anda hem geciktir-mi, hem de okunu grece hafifletmi olmaldr. Yeni yerleimlerin ounda hemerilik ilkesi etkili oldu, bir gecekondu blgesine Anadolu'nun belirli bir yerinden gelen insanlar birbirlerinden tevik ve destek grerek yerletiler; bu da, modern ehrin balca zelliklerinden biri olan anonim bireyler topluluundan farkl bir yap retti. Bu yapda krsal alkanlklar daha uzun yaama frsat buldu. te yandan, yeni yerleim blgelerine yerel ynetimin olmazsa olmaz "kent" hizmetlerini getirmesi de hayli uzun zaman ald. Yol, su, kanalizasyon gibi kolaylklar alabildiine gecikti. Yllarca, gecekon-dulular, rnein emelerden su doldurup kovalarla evlerine tadlar. Trkiye'de demokrasinin btn aksaklklarna ramen, gene de seim mekanizmas, uzun vadede, bu blgelere baz altyap hizmetlerinin ulamasn salad. Kalabalklar buralarda toplanyordu artk ve oy almak iin hizmet vermek gerekiyordu. Bu anlattklarm stanbul'da ve Trkiye'de "gecekondulama" dediimiz srecin "klasik" saylmas gereken erken aamas iin geerli. Bireysel zamanda

olmasa da, toplumsal zamanda "ksa" olduunu syleyebileceimiz bir srede bu yaplanma da deiti. Artan nfus ve bu nfusun bata stanbul, byk ehirlere g ehirlerde toprak rantn olaanst derecelerde artrd. Byle olunca, toprak stne speklasyon olabildiine younlat. Btn bu toplumsal kargaa iinde bunun "Mafioso" nitelikler edinmemesi mmkn deildi. zelliklerini betimlemeye altm gecekondu alanlarnn zerinden yeni buldozerler geti. Gecekondularnn tapularn elde edenler bunlar kat karlnda yeni treyen mteahhitlere sattlar ve betonarme, kt yaplm, irkin bloklar ehri epeevre kuatt. Varolan gecekondu blgelerinin dnda yeni betonarme kuaklar ina edildi. Bu sefer hazine topran igal edenler, bireysel gmenler deil, ou zaman yerel otoritelerle rvet gibi yntemlerle ibirlii iinde alan yeni speklatrlerdi. Bu yeni apartmanlamann yabanclatrc etkileri de daha youn oldu. Hemerilik ilikileri dald veya daha lokalize oldu. Atomizasyon dolaysyla artt. Nfus artnn srekli basks, en yaln ihtiyalarla snrl bir dnya yaratt. Hayatta nitelik aray asgariye indi; estetik kaygs toptan yok oldu. Yeni yerleimlerde toplumsal-lamay tevik edecek mekn hi dnlmedi. Birok insan para kazand. Aslan payn speklatrler kazanmakla birlikte, ilk gecekondu yaptranlar da nasiplerini ald. Sonuta stanbul ehri ok ey kaybetti. BAKIRKY Bizans dneminde bugn Bakrky'n bulunduu alandan, Bat'ya doru uzanan yol, Via Egnatia geiyordu ve bu blgede Hebdomon denilen (Latince'de "Septimum": ikisi de 7 rakamndan geliyor) yerleim kurulmutu. Yol st konaklama yerlerinden olduu iin imparatorluk eliyle burada saraylar, baheler yaplm ve olduka grkemli bir ekilde dzenlenmiti. taraftaki, Fildam adyla bilinen Bizans ak sarnc da bu kompleksin su ihtiyacn karlamak zere yaplmt. Osmanl zamannda burada saraya ait fillerin barndrld dnlyor. Dikdrtgen, 127'ye 76 m boyutlarnda, duvar kalnl 4 m olan, ta ve tuladan yaplma ilgin bir binadr buras. Sonuncusu 1204 Latin igali olmak zere, eitli stanbul kuatmalarnda Hebdomon yamalanp yklp onarld. Latin igalinden sonra eski debdebe canlandrlamad iin hayatna mtevaz bir balk ve bostan ky olarak devam etti. "Bakrky" adnn kkeni olan Makro Hori ("Uzun Ky" ya da "Uzak Ky" anlamnda "Makri Hori") adn o zamanlar edindii sanlyor. Fetihten sonra Trkler bu "uzak ky"e pek fazla yerlemediler. Blgedeki en eski bina ar Camii'nin 1601 ya da 1655'te Kocamustafapaal Dervi Ahmet Efendi tarafndan yaptrld ve bunun Trkler'in buraya yerlemesinin balangc olduu sylenir. Gerek cami, gerekse ona yakn zamanda ina edilen hamam sonraki onarmlarla karakterlerini kaybetmilerdir. Bakrky'n bundan sonraki canlanmas, II. Mahmut'un burada (Ataky'de) bir baruthane yaptrmasnn sonucudur. Bu ayn zamanda Ermeniler'in Bakrky'e yerlemelerinin balangcdr. nk II. Mahmut baruthane inaat iini Hovhannes Dadyan'a vermi, o da getirdii Ermeni ustalarla bu ie svanmt.

Rumlar bandan beri burada bulunmakla birlikte, 19. yzyln balarnda stanbul'dan ve baka yerlerden birok Rum aile gelip Bakrky'e yerleti. imdi ilenin ana caddelerinden birinde, aa yukar kar karya duran Aya Yorgi ve Surp Asdvadzadzin Rum ve Ermeni kiliseleri geen yzyln ortalarnda yaplmtr. Ayrca, Yenimahalle'ye doru bir talyan Katolik kilisesi ile Rum mezarlnda Analipsis Kilisesi vardr. II. Abdlhamit dneminde Bakrky yeniden parlad. Yzyl bana az kala birok bey ve paa burada sayfiye evleri, kk ve konaklar yaptrdlar. Bu dnemde eitli park ve baheler, gazinolar, elence yerleri ald. Bakrky'de hayat canland ve renklendi. Mslman halk "Makriky" adn Trkletirerek "Bakrky" diye telaffuz etmeye balamt. 1925'te stanbul'da yer adlar Trkeletiri-lirken bu ad resmi hale getirildi. 1950'lerde Bakrky hl nfusu yirmi bini bulmayan, kk, kendi halinde bir ileydi, ama bundan sonra byk bir hzla byd ve dolaysyla deiti. Kyn kendisi stanbul'un her yeri gibi youn bir ekilde apartmanlarken Londra Asfalt'nn kuzeyinde kalan taraflarnda da bir yn gecekondu blgesi kuruldu. Bunlar idari olarak Bakrky'e balannca, stanbul'un bir ilesi olan Bakrky, nfusuyla, Trkiye'nin drdnc byk ehri haline geldi. Son dnemde bu blgelerin ou zerkleti ve Bakrky yeniden klm oldu. Semtin ilgin ziyaret yerlerinden biri Zuhurat Baba Trbesi'ydi. Birok benzeri gibi biri bu ermiin mezarn ryada grm ve oras kazlnca iinde bozulmadan yatan ceset bulunmu vb. Bylece, yeni mezar yaplm. Bunun, tanda demir kark olduu iin niyet tutan-lar oraya madeni para bastrr, para dmezse niyetin kacana iaret olur. Zuhurat Baba trbesinden ileride devasa Bakrky Ruh ve Sinir Hastalklar Hastanesi vardr. Buras Enver Paa tarafndan, Readiye adyla, kla olarak yaptrlmt. ATAKY II. Mahmut, Barutuba Hovhannes Dadyan'a yeni baruthaneyi bu alanda yaptrtmt; onun iin blge, Ataky, ortaya kncaya kadar bu adla anlrd. stanbul'un fethinden sonra ehir ii saylacak yerlerde, rnein Ayasofya karsnda, Unkapan'nda baruthaneler almt. Bir zaman sonra kanlmaz kazalar balad. Yangndan, kvlcmdan, yldrmdan patlamalar balaynca baruthaneler ehir dna, uzaklara tand. rnein Florya'da skender elebi Bahesi'nde bir tane kuruldu. II. Mahmut da imdiki Ataky' seerken yeterince uzak bir yer bulmu oluyordu. Ama zamanla btn Trkiye stanbul'a aknca stanbul da dar yaylmaya balad ve "uzaklk" kavram, szgelii Tekirda ncesi geerliliini kaybetti. Ataky Trkiye'nin ilk "modern" sitelerindendir. 1950'lerde, 60.000 nfuslu bir yerleim olarak planlanm ve Emlak Kredi Bankas tarafndan yapmna balanmt. Birka tip (A tipi, B tipi v.b.) yksek apartmanlardan oluuyordu. Ayn banka daha nce de Levent'te bahe iinde konutlarla yeni bir mahalle kurmutu. Ataky buna gre daha "modernist" bir projedir.

Uzunca bir sredir Bakrky ve Ataky olduka kendi bana gelien blgeler oldular. Yaknlarda yaplan Galleria gibi byk alveri merkezleri, marina ve ky dzenlemesiyle canlanan "turistik" blge, saylar hzla artan lokanta ve elence yerleriyle, yeni ve kendine zg bir ehir artk buras. Kyda, stanbul'un eitli et lokantalarnn nclerinden olan ve gzel eski bir evde alan Gelik Lokantas var. YELKY Eski Rum ky Ayastefanos, 1925'teki Trkeletirme srecinde "Yeilky" oldu. Ama bu sre olmasa da, ba skntl anlarla ykl olduu iin, herhalde deiecekti ad. 93 Harbi'nde Rus ordusu buraya kadar dayanm, atekes anlamas (ki Osmanllar asndan ok ar maddelerle doluydu) burada imzalanm, Ruslar da bunu anmak zere buraya bir kocaman ant dikerek gitmilerdi. ttihat ve Terakki iktidarnda bu ant gayriresmi biimde hkmetin denetimi dnda havas verilerek, dinamitle ykld. lk Trk sinema ekimi de, bu olayn Fuat Uzknay tarafndan filme alnmas olmutu. Yeilky, Cumhuriyet dneminde stanbul havaalan iin en uygun yer seildi. Alann yapmna 1930'da giriildi ve stanbul-Ankara se-ferleri 1938'lerde balad. O zamanlar "ncirli" de denilen Londra Asfalt da bu sralarda, havaalann ehre balamak zere, aa yukar eski Via Egnatia gzerghnda ina edilmiti. Ama 1960'larn banda bile, bu "asfalt" zerindeki, tek araba geecek genilikte kprnn banda eli bayrakl bir adam durur ve eskaza iki araba yaklaacak olursa birini durdurup brne yol verirdi. Havaalan belki, ya da bir tr zevke gre, Yeilky iin hayrl oldu, nk o nedenle burada yksek bina yaplmas yasakland ve her ne kadar apartmanlama tutkusu btnyle nlenemese bile, deiim baka yerlerdeki kadar toptan olmad. Yeilky'de hl sevimli ahaplar kkler, evler, yeil alanlar var. Gene eitli cemaatlerin bir arada yaad bir semt olan Yeilky'de Rum Ortodoks ve Ermeni Gregoryen kiliselerinin (ve okullarnn) yansra byk bir Latin Katolik kilisesi de vardr. Kyn zgn adndan tr Rum kilisesinin ad Ayios Stefanos Ermeni kilisesininki de Surp stepanos'tur. Yeil Zeytin Soka'nda girii olan Latin mezarlnn yaztnda Hovhannes Bogos Dadyan'a teekkr edilmektedir. stanbul'un ok gzel gravrlerini yapan talyan (daha dorusu, Maltal) ressam Preziosi de burada gmldr, ama mezar adamakll bakmszdr. Yeilky'n balca camisi de Bezmilem adn tar. Yakn zamanlara kadar Yeilky'de kalan aznlklar, akamlar masalar evlerinin nndeki kaldrmlara tar, akordeon ve baka ens-trmanlar alar, ark ve trklerle yaz akamlarnn tadn karrlard. imdi buradaki "Bulgar"n, "Kaptan"n meyhaneleri, kyda stanbul'un en iyi balk lokantalarndan Hasan ve tekiler bu keyif geleneini az ok srdrmeye alyor. FLORYA

Bizans dnemindeki Hebdomon, Yeilky'n batsna den Florya'ya kadar uzanyordu. Hebdomon'dan, daha nce deinilen Fildam dnda hibir kalnt bugnlere gelmedi. Kanuni dneminde Badefterdar skender elebi Florya'da bir kk yaptrm ve bahe dzenlemitir. skender elebi Arnavut olduu ve Florina'dan geldii iin blgeye bu adn verildii dnlr. skender elebi brahim Paa ile ters dnce Kanuni tarafndan idam ettirildi. Bununla ilgili bir efsaneyi Kou aktarr. damdan epey sonra Kanuni avdayken dehetli bir yamura yakalanp elebi'nin artk bo duran kkne snyor. Kkn evresine 74 yldrm dyor. Selde boulma tehlikesi de ba gstermiken bir iolan padiah srtnda tayarak kurtaryor. Kanuni, elebi'yi haksz yere idam ettirdiini dnerek zlyor, bu afeti de kendisi iin iaret sayyor. Nitekim, iki yl sonra, 74 yanda Zigetvar'da lyor. Lale Devri'nde Nevehirli brahim Paa'nn skender elebi'den kalan kk yeniledii sylenir. Byle de olsa, kk, Patrona isyannda yeniden yklmtr. II. Mahmut zamannda yaplan baruthaneye ramen Florya ve yaknndaki Rum ky Kalitarya (imdiki enlikky) cra ve pek fazla uranmayan yerler olarak kaldlar. Cumhuriyet dneminde Atatrk'n Florya ile ilgilenmesi burann yldzn yeniden parlatt. 1936'da, Vedat Bey'in atlyesinden yetien mimar Seyf Arkan buradaki Cumhurbakanl kkn ina etti. Bu modernist ve rasyonalist yapnn Trkiye mimarlk tarihinde bir yeri vardr. Bylece Florya sevilen bir sayfiye yeri haline geldi. stanbul'un her kesinde herkesin bir nostaljik ans vardr. Ben de Florya'da, tren istasyonunun yannda, Yahya'nn lokantasn hatrlyorum. Asma yapra iinde sardalye zgarasn herkes bilir; Yahya, sardalyeleri baka malzemelerle asma yaprana sarp frnda piiriyordu. Sonra lokantas ortadan kalkverdi. Bunun hikyesini Kou da ansiklopedisine alm. Lokanta yerinin Devlet Demir Yollar idaresi mdrlerine dinlenme yeri olmak zere alnd anlalyor. Yahya Baydar da 1966'da unlar sylyor: "71 yamdaym. Avusturyal olan zevcem Krezantia da 78 yandadr. Otuz alt yldan beri burada Atatrk'e, nn'ye, Celal Bayar'a, Menderes'e, devir devir, kr Saraolu, Ali etinkaya, Kl Ali, Yunus Nadi, Yahya Kemal ve u anda isimlerini hemen hatrlayamadm yzlerce tannm kiiye hizmet ettik... Yalandk, buradan karlmak deil, ka senelik mrmz kald, bizim burada lmek hakkmzdr. altktan sonra nerede olsa yine bir gzel lokanta ap iletebiliriz, ama buraya hatra-larla balyz... Biz faniyiz, bir gn elbet gp gideceiz, burasnn bizden sonra yaatlmas dnlecek iken mdr evleri yaplmak zere bize tahliye davas alyor." Davay, her zaman olduu gibi, mdrler kazand.

GALATA VE PERA

GALATA VE PERA Pera, Yunanca "kar yaka" veya "te" anlamna gelir. Buradaki yerleim Bizans'n bir parasyd ve Bizans da imdiki Paris gibi birtakm "arrondisement"lara blnm olduundan, Galata ("kar yaka" o zaman yalnzca bu blmd) Konstantinopolis'in XIII. mahallesiydi. Burann bilinen ilk ad, incirlik anlamna gelen "Sykai"dir. Galata'nn etimolojisi ise hl zlmemitir. "St" anlamn veren "Galaktos"tan geldiini dnenler var. Bizans'n bir mahallesi olmakla birlikte (burada kiliseler, hamamlar, bir forum ve ustinianos'un yaptrd bir tiyatro olduu syleniyor), tarihi nemini bir Ceneviz kolonisi olarak kazand. Bu bakmdan "Pera" adnn simgesel bir nemi ve anlam vardr; nk Pera, tarihi boyunca, stanbul'da, tam da stanbullu olmayan bir eyi, ya da eyleri temsil etmitir. Daha nce deindiim gibi, stanbul'un corafi konumu ona Dou ve Bat Akdeniz arasnda bir gei yeri olmak gibi bir alnyazs kazandrmt. te bu Bat Akdeniz'in stanbul'da ayan bast yer Galata ve Pera idi. Bu bakmdan, yalnz Halic'in "kar yaka"s deil, sanki btn bu kltrel dnyann "te"si anlamna geliyordu. ehir Osmanllarn eline getikten sonra da bu durum deimedi. Osmanllar sur iindeki birka Latin-Katolik kilisesini "kar yaka"ya gnderdiler. Bat'daki devletlerle (nce Bat Akdeniz, sonra Atlantik ve Kuzey lkeleri) diplomatik ilikiler gelitike, o devletlere Pera'da toprak baland, onlar da elilik binalarn buralarda ina ettiler. Zamanla bu elilikler evresinde kk koloniler geliti: ticaretle uraanlar, dini kurumlar, eitim kurumlar vb... Derken Bat'da sanayi devriminin patlamasyla birlikte, dnyada Bat'nn belirleyici rol grlmedik derecede artt, gler dengesi de Bat lehine ayn lde deiti. Hayatn standardn ve biimlerini artk Bat ka-rarlatryordu. Dolaysyla, 19. yzyldan balayarak, Pera, Osmanl devletinin byk "gmrk kaps" haline geldi. Yalnzca mallarn geldii gmrk deil (bu da vard tabii), br anlamyla detlerin de geldii kap. Bylece modern hayatmzn birok "ilk"i Trkiye'ye buradan geldi ve buradan yayld; rnein ilk "kuru temizlemeci", ilk "Havana purolar", ilk "kafe antan", ilk "cenaze levazmats" gibi. GALATA "Ecnebi" Pera'y gezmeye, olduka Trk ve Mslman bir yapdan, Unkapan Kprs'nn Galata ayann dibindeki Sokollu Camii'nden balayalm. Buras Azapkap blgesidir. "Azap" burada "strap" deil, bir tr deniz piyadesi olan "azeb"den gelmedir. Osmanl deniz kuvvetleri buradan Kasmpaa'ya uzanan blgede slenmiti (hl da bir lde byle). Tersane, cephane, kaptan- deryalk vb. buradayd. Cami, daha nce Kumkap'da grdmz Sokollu Camii gibi, Sinan'n camilerinden biridir. Onun kadar gzel olmasa da ilgin ve baz ho estetik yanlar olan bir yapdr. Alt dkkanl olduu iin deiik bir girii vardr ve yksekte kalan son cemaat yerinin st ve evresi kapaldr. Cami, sonraki Selimiye iin yaplm deneylerden biri olduu izlenimini verir. Buda, sekiz

dayanakl bir plana gre yaplmtr. Kubbenin evresinde destekkuleleri ve srayla biri byk, biri kk sekiz yarm kubbe bulunur. Mihrap ksm arkada bir knt yapar. Minare, camilere uygun olmayacak ekilde, soldadr; bunun nedeni, gerekli yerin denize fazla yakn olmasdr. Kprnn bandan yukarya, Beyolu'na doru trmanan yolun solundaki byk kap eski tersanenin kapsdr. Buradan biraz daha trmanacak olsak, gene solda, tula ve tatan kk bir trbe grrz. Trbenin bina olarak arpc zellikleri olmamakla birlikte ilgin bir efsanesi vardr. Dourmasna ok az kala lm bir kadn buraya gmlm. Ertesi gn mezardan ocuk sesi iitilince mezar yeniden kazlm ve gerekten ocuun sa olduu grlm. Bu mucize karsnda kadnn mezar stne bir trbe yaplm ve adna "Lousa Kadn Trbesi" denmi. Sokollu Camii'nden Galata Kprs'ne kadar uzanan ky alan Per-embepazar olarak bilinir. Yakn zamanlarda deniz kysndan ieriye doru birok eski psk bina ykld ve buralara parklar yapld. Parkta, Sinan'n, onun kendi alanndaki baarsna erimekte byk glk eken bir heykeli var. Perembepazar, ana yolun kuzeyinde ve gneyinde kalan ksmlaryla stanbul'un en byk motor, torna, yedek para gibi malzemelerin bulunduu fantastik blgelerinden, i merkezlerinden biriydi. imdi buradaki imalathanelerin ou Dolapdere yolunda muazzam ve sevimsiz bir komplekse tand. Bu tarih paras bylece deiime zorlandktan sonra, geriye kalann da bir an nce yklmasnda yarar var, nk bu renkli hayat tarz dei-tikten sonra geriye kalan yalnzca irkinlik. Kalan duvarlar arasnda Ceneviz surlarndan bir paras, stnde daha yeni duvarlarla, hl duruyor. stanbul'a gelip koloni kuran ilk talyanlar Amalfi'den gelmilerdi. Onlar Venedik, Ceneviz ve Pisallar izledi. Balangta bu talyan kolonileri surii stanbul'da, Eminn evresine yerlemilerdi. Bizans'n onlarla, onlarn da Bizans'la ve birbirleriyle ilikileri hibir zaman dzgn yrmedi. 12. yzyln sonlarnda en byk kavgalardan biri koptu ve ehir halk Latinlere saldrd. Bu epey kanl bir kym oldu. 1204'te Venedikliler ehri igal ederek intikam aldlar ve korkun bir talan yaptlar. Bundan sonra Bizans yeniden bakentini ele geirince Venedik'le ilikileri doal olarak dzelmedi. Galata da, bu nedenle, Venedik'in ezeli rakibi Cenova'ya brakld. Balangta Cenevizlilerin burada sur yapmalarna izin verilmemiti. Ama Cenevizliler yksek, bitiik ve muhkem evler yaparak sura benzer bir ey rdler. Bu dnemde Bizans srekli kyor, talyanlar srekli gleniyordu. Bir zaman sonra, Cenevizlilerin resmen sur yapmasn engelleyecek gc de kalmad Bizans'n. Karlkl gvensizlik temeline dayanan bu ilikiler zaman zaman savamaya varan gerginliklerle devam edip durdu. Galata'nn Cenova'y andrd sylenir. Dorusu, fazla deil benzerlik. Dar sokaklar ikisinde de var. Ayrca, Cenova'da da toprak yksek ve olduka dzensiz bir biimde engebeli. Ama bunlarn tesinde her ey ok farkl. Ayrca, bir de.Galata semti var Cenova'da. Ceneviz surlarnn byk ksm, 1453'ten sonra Fatih'in emriyle y-kld. Ama bunlarn yer yer ayakta kalm paralar bu yzylda bile grlebiliyordu. Hl da, nl Galata Kulesi dnda birka kule ve baz duvar paralar vardr. Ceneviz kolonisinin gneybat kesi bizim imdi bulunduumuz noktadayd. Buradan, srtn doal ykseliini izleyerek trmanyor, douya kvrlyordu.

Galata Kulesi, surun kuzey snrn -yaklak olarak- gsterir. Buradan yeniden denize doru iniyordu ve gneydou kesi de, bugnk Tophane evresiydi. SALHA SULTAN SEBL Sokollu Camii'nden Karaky-Azapkap Caddesi'ne gelirken, gsterili bir sebil ve eme ile karlayoruz: Saliha Sultan emesi. Bu da 18. yzyln barok meydan emelerinden biri. nsanlar da "ortaya kma" bilinciyle sslenirler; belli ki emeler bu yzylda meydana karken alabildiine klamlar. emenin hikyesi hotur. Saliha Sultan, buralarda yaayan fakir bir ailenin kzym. Burada kk bir emeden eve gtrecek suyu doldururken testisini krm. Alamaya balam. O srada arabasyla oradan geen sarayl bir hanm manzaray grnce acm, ocua testiyi yenilemesi iin para vermek istemi. ocuk, "Ben testiye alamyorum. Bir testiyi krmadan su dolduramadm, bu beceriksizliime alyorum," demi. Cevaptan holanan hanm onu saraya aldrtm ve bu kk kz byynce I. Mahmut'un annesi Sali-ha Sultan olmu. ocukluunu hatrlayarak, o noktaya bu emeyi yaptrm (I. Mahmut stanbul'un su tesisatyla ilgilenmi bir padiaht ve Beyolu tarafnn suyu onun zamannda esasl bir ekilde sa-lanmt). O zaman bu belki de bir ke emesiydi, nk cephesi olduka ssl olduu halde br yzleri ok yaln. emeyle birlikte okul da yaptrld, ama bunun bugne kalmad biliniyor. Bu ssl yapnn ortas emedir. ki yannda da birer sebil vardr. Caddenin kar srasna geip ieri sapan ilk sokaa girdiinizde, biraz yrdkten sonra, bir sur kapsna geliyoruz. Bu da Ceneviz duvarlarnn bir kalnts, ama dar alan bir kap deil, bu blgenin birbirlerinden surla ayrlan mahallelerinden birinin kaps. Kapnn stnde, ortada Cenova'nn Aziz George ha, iki yannda da De Medura ve Doria ailelerinin armalar var. kinci ailenin en nl yesi, 16. yzyln byk amirali Andrea Doria'yd. ARAP CAM Yankkap'y geip yeniden denize doru kvrlyoruz. Biraz sonra da, yeni restore olmu ahap bir binann karsnda Arap Camii'nin girilerinden birine geliyoruz. Buradan, geni avluya geiliyor. evre-deki Trklerde bu binann, adna uygun olarak Araplar tarafndan yaplm olduuna dair kkl bir inan var. Gerekten de, 8. yzylda kenti kuatan Arap ordusunun buralara gelmi olmas mmkn; gelgelelim, sanat tarihiyle iyi kt ilikisi olan herhangi biri binaya baktnda, bunun Arap tarzyla bir ilgisi olmadn, tersine, bir Latin kilisesi olduunu hemen anlar. Cenevizliler buray koloni yaparken bu binay da Aziz Dominik adna bir katedral olarak ina ettirmilerdi. inde bir de Aziz Paul apeli olmas mmkndr. zerine minare klah kondurulmu drt ke an kulesi, Latin kilisesi ile Arap Camii arasndaki uyumsuzluun en ak kantdr. Bu kulenin altndan geerek avludan sokaa karken geitte eitli sslemeler dikkati eker. Arap Camii 1900'lerde onarlrken bulunan eitli Katolik mezar talar imdi Arkeoloji Mzesi'nde. 1453'ten sonraya ait bir tarih tayan ta

olmamas, Fatih'in o sralarda binay Cenevizlilerden alp cami haline getirdiinin kant saylabilir. II. Bayezid dneminde spanya'dan Yahudi gmenlerden baka az sayda Endlsl Arap da gelmiti. Bunlarn bir dnem bu camiyi kul-lanm olmalar ve adnn oradan kald dnlebilir. OSMANLI YAPILARI Arap Camii'nden douya doru yrrken kuzeye sapan sokak s-tnde eitli ta evler grlr ki bunlar yakn zamanlara kadar "Cene-viz evleri" diye bilinirdi. Oysa, hayr, Trk evleridir bunlar ve ok daha yenidir. Trk evleri genellikle ahap olduu, bu blge de Ceneviz blgesi bilindii iin, byle bir yorum yaplm olmal. Ahap evlerde olduu gibi bunlarda da ikinci katn yukarsnda drt be knt ile neredeyse zikzaklar yapan kmalar vardr. Hepsi de imdi iyeri olarak kullanlmaktadr. Vefa'daki Atf Efendi Kitapl'yla benzerlikler gsteren bu evlerin 18. yzyl yaps olduunu tahmin edebiliriz. Tekrar ana caddeden douya, Karaky'e doru ilerleyince, sada karmza rengi gene krmzmtrak, tepesinde dokuz kubbesi olan bir han kyor. Bu, stanbul'un en eski Trk yaplarndan Fatih Bedesteni. Yana gre iyi dayanm, ama zellikle iinin imdiki durumu bu uzun tarih hakknda ok az fikir veriyor. Bedestenin ilerisindeki sokaktan saa saptmzda, sada bir baka eski i han gryoruz. Bu da Rstem Paa'nn Sinan'a yaptrtt Kurunlu Han. Ak avlusuyla klasik kervansaray tipinde, iki katl bir bina. Bir hayli anm durumda. Giriin yannda, belki de Roma'dan kalma bir stun bal, eme yala olarak kullanlyor. Bu hann yannda, cephesi dar, birka katl bir balk lokantas vardr. ok iyi balk piirmekle birlikte, herhalde mteri cirosunu artrmak iin, biradan baka iki vermez. Bu da, rak imeden balk yiyemeyen stanbullu adabna uymaz. Eskiden, deniz kysnda baka balk lokantalar vard ve bunlarn hemen nnde, kar kydan yolcu tayan dolmu sandallarnn yanat tahta iskele dururdu. Genel ykm srasnda bunlar da ortadan kalkt. Yeniden caddenin kar tarafna geip ara sokaklara saptmzda Bereketzade Camii ve Medresesi'nin ve baka 18. yzyl evlerinin arasndan geiyoruz. Tnelin alt girii bu srada. Onun az ilerisinde, soldaki Peremli Soka'nn iinde, artk kullanlmayan Zlfaris Sinagogu (Kal Kado Galata) var. Yksek bir duvarn arkasnda, dikkatle bakmadka hi gze arpmayan bir bina. Eskiden beri burada sinagog varm, ama bu bina 1890'da nl banker Kamondo'nun maddi yardmyla ina edil-mi. Bir kaps bu sokaa alan Selanik Pasaj'nn br ucu da Karaky Meydan'nda. Osmanl mparatorluu'nda en youn Yahudi yerleimi olan ehirlerden biri Selanik'ti. Yunanistan'n bamszln kazand yllarda burada Yunanldan ok Yahudi olduu sylenir. Bu oran II. Dnya Sava'nda Alman igaliyle radikal biimde deiti. Merkezi Selanik olan Sabetay Sevi hareketinin (bu son derece ilgin, karmak ve az bilinen bir olaydr) sonucunda Mslman olan Yahudiler bugn de "Selanik Dnmeleri" olarak tannr. Bu pasajn da Selanik Yahudileri ile ilgisi vard.

KARAKY MEYDANI Karaky Meydan'nda, geen yzylda, ou yabanc mimarlar tarafndan ve iyeri olarak yaplm ilgin binalar vardr. Bunlar Batllama ile birlikte kapitalist i ilikilerini de renmeye balayan Osmanl toplumunda, bu alma tarzna uyan ilk mimari rneklerdir. Bunlardan biri talyan Mongeri'nin eseri olan Karaky Palas'tr. imdi burada baz bankalarn ubeleri var. Tamamen eklektik, olduka k ve gsterili bir binadr bu. Giri katndaki kemerli pencerelerden birinin yannda mimarn imzas grlr. Buradan kprye doru yrndnde, gene talyan olan Raimondo D'Aronco'nun yapt bir cami vard. Karaky Mescidi olarak bilinen bu yap mimarn en ok sevdii Art Nouveau esinlen-mesiyle yapld iin bilinen ve allm cami tarzna pek uymuyordu. Yabanc elinden km bu deiik caminin baz mutaassp Mslmanlar kzdrm olmas kuvvetle muhtemeldir. 1950'lerde Karaky meydan yeniden geniletilirken bu cami ykld. Sylendiine gre talar tek tek numaralanarak bir yere depolanm. O zamanki eilim, caminin, Adalar gibi, biraz gzden rak ve mutaassp Mslmanlarla meskn olmayan bir yere monte edilmesiymi. Ama bu bir trl gereklemedi; derken, caminin talarnn da ortadan kaybolduu anlald. Bu talarn, Adalar'dan birindeki iskele yapmnda kullanld syleniyor! Bylece, koca bir cami neredeyse buharlat, yok oldu. Kar srada, imdi El-Baraka'nn ald binann cephesindeki ni iinde kk bir Meryem heykeli vard, imdi yok. Onun nereye gitti-ini bilene rastlamadm, ama belki El-Baraka biliyordur. Karaky Meydan'nda sanat icra eden bir baka yabanc mimar nl Vallaury'dir. stanbul'da pek ok bina yapan Vallaury'nin bu meydandaki eseri Mongeri'nin srasnda, meydanla Karaky iskelesi arasndaki geitte, mer Abed Han'dr. Bu da bilinen sluplar arasnda en fazla Art Nouveau etkilerini yanstr. 19. yzylda borsa ilerinin merkezi olan ve sonra yklan Havyar Han da bu bloktayd. Yok olmu bu binann Osmanl iktisadi tarihin-de nemli bir yeri vard. mer Abed Han'na sapmadan denize doru gidildiinde, yani bu srann sonunda, imdi Ziraat Bankas olan bina yer alr. Yapld tarihte Viyana Bankas olan bu binay adn bilmediimiz Avusturyallar yapmt, sonradan Ziraat Bankas'nn eline geti. Denize bakan yznn ikinci katnn stnde bir teras bulunur ve buraya iki heykel konmutur. Kadn heykeli ticareti, erkek (demirci) ise endstriyi temsil eder. Heykeli yasaklayan slam'n hl "resmi" ideoloji olduu bir ada yaplm olmas bakmndan ilgintir. Ayrca, gene bu srada imdi Akbank'n olan, kar srada ise Nordstern'in olan binalar dikkati eker. YERALTI CAM Vapur iskelesini getikten sonra sola sapnca Yeralt Camii'ne geliriz. Birka basamak inip camiye girdiimizde, grdmz hibir camiye benzemeyen bir

ortamda buluruz kendimizi. Bunda aacak bir ey yoktur, nk buras bir cami olarak ina edilmemitir. Kuatma zamanlarnda Bizansllarn Hali azn kapatmak iin gerdikleri nl zincirin kuzey ucunun baland Kastellion kalesinin bodrumudur buras (zincirin baz paralar Deniz Mzesi'nde grlebiliyor); kemerlerle balanan altardan ve dokuz sra tknaz stunun bulunduu bask bir mekn. eride, stanbul kuatmasnda lm iki Arap ermiine ait olduu iddia edilen iki mezar var. Her zaman bunlarn banda dua edenlere rastlamak mmkndr. Yeralt Camii'nin stndeki zarif ahap bina da eski Karantina binasdr. Ayn blokta, yeniden sola saplnca, avlusuna bir merdivenden klan Kemanke Camii'ne gelinir. Ziyareti zorunlu klan nemli bir zellii yoktur. Yalnz mektebi sevimlidir. Karda, deniz kenarnda, imdi Denizcilik letmeleri olan byk bina grnyor. Bu da ayn zamanlarda yerli bir mimar tarafndan yaplm olmal. Burada rhtm 1895'te ina edilmiti. Denizle ilgili bu binalarn da rhtm ksa bir srede izlemi olmas gerekiyor. Hemen bu meydana yakn Kemanke Soka'ndaki ini sslemeli i han, Gmrk Soka'ndaki eeyan Han, ayn dnemin baka ilgin i merkezi yaplardr. Liman binalar samzda kalmak zere Rhtm Caddesi'nde yrrken, son yllarn stanbul'a katks olan gayri resmi Rus pazarnn iinden geiyoruz. Sol kaldrmda, gemiyle eski Sovyetler Birlii'nden gelen "turist"lerin burada iportaclara satt mallar sergileniyor; havyar, votka, tabii matriyokalar, ayrca drbn ve baka teknik aletler, kalpaklar vb. Sada, kyda, stanbul'un hl en iyi lokantalarndan biri olan ve yalnz le yemei servisi veren Liman Lokantas; solda, ehrin en nl baklavaclarndan Gaziantepli Gllolu'nun merkezi. Sada, Gmrkler Bamdrl binasnn sslemeleri belki ilgin, ama zevkli olduu pek sylenemez. Solda ise bugnlerde sk bir restorasyondan gemekte olan Fransz Geidi var. Onun az ilerisinde de gzel karakol binas. Dnyann her yerinde olduu gibi Trkiye'de de asker ve polisleri bir kere girdikleri binadan karmak gtr. Bunun toplumsal ve politik armlar bir yana, mimari ve korumaclk bakmndan baz olumlu sonular verdii sylenebilir. Bu karakol ite byle korunmu binalardan. Kadrga'da, Arnavutky'de, skdarBalarba'nda da benzerleri var. Byle gzel karakol binalarnn hemen hemen hepsi Abdlmecit zamannda ya-plmt. RUS KLSELER Fransz Geidi veya (imdi o restore edildiine gre) Alemdar Han'n altndaki geitten yryerek bir arkadaki paralel Mumhane Caddesi'ne karz. Burada, kede, tuladan yaplma, be katl, gzel bir 19. yzyl binas durur. Bu bina stanbul'a Ruslardan kalmtr. Birinci Dnya Sava ncesinde Kuds'e veya Aynaroz'a hacca giden Ruslarn kalmas, konaklamas iin yaplmtr. En st kata trmanrsanz burada kck Aya Andrea apeline gelirsiniz (zaten uzaktan baklnca tepedeki yeil renkli kk soan kubbe grnr). Aya Nikola gibi Aya Andrea'nn da denizcileri koruduu, onun iin Karadeniz'in tehlikeli sularndan geerek gelen Ruslar'n bu kiliseyi ona adad, Andrea'nn Moskova ve Karadeniz'in azizi olduu sylenir. st kata karken Aynaroz'un ve

oradaki Aya Andrea'nn, imdi iyice kararm resmi grlr. 1917 gnden bu yana stanbul'da kalm bir avu Rus cemaati buraya Pazar ayinine gelir, Makedon papazn yrtt ayine katlr. evrede bunun gibi, st katlarnda kiliseleri olan bina daha vardr, ama onlarn kiliseleri artk kullanlmyor. Biri zaten kilise olmaktan kmtr. br iki Rus kilisesi Aya lya ve Aya Panteleymon'dur. TRK ORTODOKS KLSES Binann yanndan daha ieriye sapp sonra saa dnnce, az sonra Panayia Kilisesi'ne geliriz. Kilisenin kapsnda artc bir yaz vardr: Trk Ortodoks Patriklii. Bu cemaatin (cemaat denebilirse) ilgin bir tarihi vardr. Birinci Dnya Sava sonrasnda, Trkiye'nin bat blgelerinde Yunan askeri igali baladnda, yzyllardr Anadolu'da yaam Rum Ortodoks nfus arasnda, kaderini Yunanistan'a deil de Trkiye'ye balamay tercih eden bir aznlk da bulunuyordu. Baz dahiyane yntemlerle kilise hiyerarisi iinde rtbesini ykselten Papa Eftim bu grubun temsilciliini stlendi, Fener'deki Ekmenik Patriklie kar bamszln ilan etti, Trk-Ortodoks cemaatinin patrii oldu. Gelgelelim, bu cemaati ve patrii ciddiye alan ok kii kmad. Trkiye'de kalmay tercih eden binlerce Rum bile, bin yllk Fener yerine bu yeni dini otoriteye uymaya yanamad. Bylece, Eftim'in kck cemaati zellikle Orta Anadolu'daki Trke konuan Ortodoks cemaatin Mbadele ile Yunanistan'a gmesi zerine, zamanla iyice kld. Olu Turgut Bey, mteveffa patriin ilevini srdrrken o da ld ve patrik vekillii dini eitimi olmayan, Galata'da nalburluk yapan kk kardei Seluk Erenerola kald. Ancak, cemaatin elinde aa yukar ye says kadar kilise var ve hepsi de bu blgede. Karamanl Rumlar'n Trke konuan Rumlar m, yoksa Seluk ve Osmanllar'dan nce buraya gelip Ortodoks Hristiyan olmu Ouz Trk boylar m olduu, sonulanmam bir tartmadr. Panayia Kilisesi'nin ii bir hayli ktr. En ilgin eyalardan biri de, Krm'daki Kefe'den getirildii anlalan siyah Meryem ikonudur. Panayia'nn biraz ilerisinde (Karaky ynnde) gene ayn "cemaat"in elinde olan ve kullanlmad iin epey haraplaan Aya Nikola Kilisesi (Ayios Nikolaos) vardr. Her iki kilisenin bekiliini ise Hakkri'den buraya gm olan Katolik Keldaniler yapyordu, ama imdi bu da deiti. Romanya ve Moldova'da yaayan, Ortodoksluu kabul etmi Trkler'den, yani Gagavuzlar'dan birileri var burada. Seluk Bey, Gagavuzlar' bu kilisenin otoritesini benimsemeye ikna ederse, birdenbire 300.000 kiilik bir cemaate kavuabilir! Necatibey'i ana cadde olan Kemeralt'na balayan ara sokaklardan Vekilhar ile Sakzclar arasndaki adada Eftim'in cemaatinin nc ve son kilisesi, Ayios oannis yer alr. Bunu zamannda Sakz Adas'ndan Rumlar yaptrmtr (onun iin, yukarda deinilen sokan asl ad da "Sakzllar" olmaldr). Turgut Erenerol, yakn zamanlarda bu kiliseyi ayinlerde kullanlmak zere Sryanilere vermitir. Pazar sabahlar bu sevimli cemaati kilisede ayinde bulabilirsiniz. Kiliselerin de 19. yzyln birinci yarsnda, klasik bazilika tipine gre ina edilmitir. Mimari zelliklerinden ok, anlattm bu girift insani tarihleriyle ilgintirler.

Sakzllarn kilisesinden Kemeralt Caddesi'ne klrken, yan cephesi bu caddeden grnen Gregoryen Surp Krikor Lusavori Kilisesi'nin kapsna geliriz. Kilise adn, Gregoryen mezhebinin kurucusu olan Aziz Krikor'dan ("Lusavori" = "Aydnlatc") almtr. Bu noktada ok eskiden beri bir Gregoryen kilisesinin bulunduu anlalyor; daha dorusu, "kiliseler", nk bunlar eitli zamanlarda yklm ve yeniden yaplm. imdiki kilise olduka yeni, 1960'tan. Zamann Babakan Menderes caddeyi geniletirken, o srada burada bulunan ve baka tipte olan Ermeni kilisesinin bir ksmnn istimlk edilmesi gerekiyor. O zaman Ermeniler yapy klterek ve yoldan ieri alarak kiliseyi yeniden yapyorlar; yalnz bu sefer Emiadzin'deki Patrikhane Kilisesi'nin plann aa yukar uyguluyorlar. Bu nedenle eski olmamakla birlikte kilisenin biimi ilgintir. Bodrum katnda baz mezarlar vardr. Ama burann en ilgin taraf, eski kiliseden kalan ve Ktahya rn olduu tahmin edilen mavi inilerdir (bazlar Tekfur Saray inisi olabileceini sylyor). KILI AL PAA CAM Caddeden Boaz ynnde devam edersek, bir sre sonra Kl Ali Paa Camii'ne ve Klliyesi'ne geliriz. Kl Ali, aslen talyan olan bir Osmanl amiralidir. Genliinde, denizde tutsak dtkten sonra, Mslman olup korsanla balam, bir sre Turgut Reis'in adam olduktan sonra Osmanl hizmetine girmitir. talyan ad stne yorum oktur, Oggiali olabilecei dnlyor, ama Trke ad Ulu Ali idi. nebaht'da kazand baardan sonra Kaptan Paala ykseltilmi, ad da Kl Ali'ye evrilmitir. Hammer'e gre, doksan aan yana ramen, bir cariyenin auunda can verdi. Bir sylentiye gre Kl Ali Paa kendine cami yaptracak yer aryor, ona rakip olan birtakm yetkililer de glk karyordu. "Sen Kaptan- Derya'sn, btn denizler senin. Karada ne istiyorsun?" dediler. O da buray denizden doldurtarak camisini yaptrd. Caminin mimar Sinan'dr -bu adn tekrar bir monotonluk yaratmaya balad. zellikle d grne biraz dikkatli bakn. Bildiiniz baka bir binay andrmyor mu? ki binann boyutlar ok farkl olduu iin benzerlik ilk anda gznze arpmayabilir, ama Kl Ali Paa Camii, Ayasofya'nn kk lekli bir tekrardr. Kubbenin iki yanndaki yarm kubbeler, br iki yandaki kemerler ve binay dtan destekleyen duvarlar (ki bunlar Ayasofya'da, ilk plann paras deildi). Giri de bir narteksi andrr. Ama binann iinde Aya-sofya zellikleri pek fazla yoktur, nk Ayasofya'ya gzelliini ve byleyiciliini veren ok sayda stun burada iyice azalmtr. Bir knt yapan mihrap tarafndaki iniler znik'in parlak dneminin rndr. Celi yazlar Demirci Kulu Yusuf Efendi'nin elinden kma-dr. Ayasofya modeli acaba Sinan'n karar m, Kl Ali'nin istei mi? kisi de olabilir. Sinan mutlaka Ayasofya'y iyice incelemiti, ondan alacan almt. Ama hibir eserinde onu kopya etmedi. Kopya ettii bu cami ise Sinan'n asl gzel eserleri arasnda deildir. Eer kendi buna karar verdiyse, bunu biraz da elence olsun diye yaptn tahmin edebiliriz. te yandan, talyan asll Kl Ali de Ayasofya modelini zellikle istemi olabilir.

Caminin nnde, ift sra stun stne inen son cemaat yeri ilgin ve sevimlidir. Trbe, medrese ve hamamdan meydana gelen klliye de hayli gzeldir. Kl Ali Paa Camii ve Klliyesi'yle iimiz bittiinde, hemen yaknmzda, baka ilgin binalar gryoruz. Buras Tophane semti ve bizim aratrdmz Galata-Pera blgesinin dnda kalr. yleyse kar kaldrma geelim, geldiimiz ynde yrmeye balayalm. Burada ilkin set stndeki Karaba Mescidi'ni gryoruz. Yapl epey eskiye dayanan bu mescidin mimarisinde gze arpan bir zellik yoktur, ama zaten olmamas gerekir. Orantlar yerinde, mtevaz bir mahalle mescididir. ST. BENOIT Surp Krikor Lusavori'in hizasna vardmzda, tarihi ta 15. yzyla kadar uzanan St. Benoit Lisesi'ne de gelmi oluyoruz. ok kereler yanp yklan ve yeniden yaplan bu okulun imdiki apeli 1730'lardan. Ama, rnein giriinde, Bizans'tan kaldn belli eden stun ve balklar da grnr. Bunlarn bazlar da ters kondurulmu gibi. Bir Cizvit apeliydi; imdi Lazaristlerin elindedir. nl Macar devrimcisi Rakoczi, 1735'te Tekirda'da lnce bu kilisenin iinde gmlmt. Daha sonra kemikleri Macaristan'a tand. Okulun bahesinde eski Ceneviz surlarndan bir kule hl durmaktadr. Kk ara soka geince yanna geldiimiz bir eski ta bina daha var. Girii br sokakta; kk bir merdivenle ta bir avluya geliniyor. Buras Katolik Ermeni kiliselerinin en eskisi, Surp Prgi. 1830'larda, II. Mahmut zamannda yaplm. Yaplmasna dair ferman burada saklanyor. Osmanl "millet" sisteminde, bir cemaatin padiah tarafn-dan cemaat olarak kabul edilmesi gerekiyordu. O zaman, kendi ruhani nderlerinin ynetiminde, i ilerini kendi inan ve geleneklerine gre dzenleyebiliyorlard. Surp Prgi'in yaplmas, zaten, bu tannma i-leminin tamamlanmas anlamna geliyor. Bu blgedeki dar ara sokaklarda ykk bir sinagog binas da var; Polonya'dan gelenlerce yzyl sonunda yaplm, sonra Grcistan'dan gelen Yahudilere verilmi Akenaz sinagogu, Or Hode'tir bu. Cemaati kalmaynca zel kiilere satld. Ama ilgin bina kefine kmak iin en elverili yer deil buralar. nk stanbul'un yasal genelevlerinin bulunduu birka sokak bu blgede, yani liman blgesinde, yukar doru kyor. O zgl amala orada bulunanlar, hizmet sektr ve mteriler, o ama dnda amalarla burada gezinenleri yadrgadklarm ok dostane olmayan sluplarla belli edebilirler. YKSEK KALDIRIM Birazdan, Yksek Kaldrm'n Karaky'deki ucuna geliyoruz. Buras eskiden basamakl bir sokakt ve imdikinden ok daha gzeldi. ki yanndaki birok ilgin dkkn veya baka iyerleri de bu gzelliine katkda bulunurdu -eski plak satclar, stanbul gazetesi, dansingler, eski kitaplar vb. Eski kitaplarn biri, baz pulcular, mzik aletleri satanlar kald, brleri yokuun bu bandaki radyocu, teypilere ya da daha yukarlarda balayan tahta kaplamaclara yerlerini brakp gittiler. stanbul'un en iyi mezecilerinden biri- Bulgarlarn

ilettii- erkezo da bu yokuta. Faaliyet gsteren sinagoglardan biri de yle, erkezo'nun kar srasnda. Avusturya kkenli Akenazlarn 1900'de yaptrd bu sinagogun mimar Tedeschi idi. ehirdeki kullanlan tek Akenaz sinagogudur. Tuhaf bir rastlant sonucu, onun da hemen arkas genelevlerin sokana bakar; kutsal ve sefih, yan yana. BANKALAR CADDES Yksek Kaldrm'a sapmadan yryelim ve Bankalar Caddesi'ne, eski adyla Voyvoda Caddesi'ne girelim. Osmanl toplumunun tand ilk bankalarn merkezleri buradayd: Banque Ottoman, Banco di Ro-ma, Credit Lyonaise gibi. Daha sonra, Cumhuriyet dneminin milli bankalarndan bazlar da ayn caddede olduka grkemli karargh binalar ina ettirdiler: Merkez Bankas, Bankas gibi. Ama artk Trk i hayatnn nabz baka blgelerde atyor. Bu caddedeki en grkemli binalardan biri Osmanl Bankas'dr. Osmanl Bankas ilk kurulduunda, 1863'te, biraz sonra greceimiz Sen Piyer Han'na yerlemiti. Daha sonra, buraya kadar adna birka kere rastladmz mimar Vallaury bu binay (ayrca, Eminn'ndeki Osmanl Bankas'n da) ina etti. Osmanl'nn baz bakmlardan perianlk dneminde, adeta o perianln kant olarak kurulan bankaya, bir merkez bankas gibi, para basma yetkisi verilmiti, ama hisselerinin ou Britanya ve Fransa'ya aitti. Osmanl devleti, banka zerinde bir bakan yoluyla denetim salyordu, ama bu tamamen kt stnde kalan bir eydi. Bankalar Caddesi'nin banda, imdi mar Bankas'na ait olan Aksigorta binas ya da Minerva Han, gene heykellerle ssl bir bina olarak ilgin. ihane ynne doru ilerledike Bankalar Caddesi'nin kl azalr. Ama yolun sonunda yer alan Frej apartman grlmeye deer. elik Glersoy bina sahipleri hakknda bilgi verirken, o yllarn Pera halknn olaanst heterojen yapsn da ortaya koyuyor. Frej ailesi Lbnanl Hristiyan Arap ve muhtemelen Manini. Ama ailenin by Selim Hanna Frej'in babas Arap, annesiyse Amerikal. Ayrca, kars Pauline de stanbul'un talyan karm Levanten ailesi Glavani'lerin kz. Bina da buna benzer bir karm, mimari sluplar dzeyinde yeniden retiyor. Her katn dzenlenii farkl; heykeller, kemerler, stunlar, yuvarlak yzeyler, her ey var. Ama bunun da sonucu, beeri dzeydeki kadar sevimli. Bu binalaryla ana cadde hl olduka k. Ama samzda, caddeye paralel, dar sokaklar var, "Eski Banka Soka", "Banker Soka" gibi adlar olan. Osmanl'nn son dneminde devleti ve her eyi parmaklarnda oynatan, sonra o devletle birlikte kendileri de batp yok olan, ou Levanten bankerlerin kk ofislerini kurduklar sokaklar bunlar. Evlerini, atafatl konaklarn ise, stiklal Caddesi'ne knca greceiz. Ho bir rastlant, Bankalar Caddesi ile Banker Sokak arasnda, Banker Kamondo'nun yaptrd merdiven, geit salyor. PODESTAT

Kartnar Soka'nn kesinde, bir ksm yaknlarda gz alan bir pembeye boyanan eski bir bina var. Herhalde birok restorasyondan gemi olmal, nk gerekten ok eski. Zaten, zellikle arka yzne baknca, eitli tamir izleri, binann karakterinin deimi olduunu anlatyor. Burada kabartma bir arma da seiliyor. Buras Podestat, yani Ceneviz devletinin Galata'daki temsilcisinin kona ve i yeri. Cenevizlilerin biraz abartl formlleriyle, Podestat, Palazzo di Communita Magnifcat di Pera. Binann iinde imdi iyerleri var. Kar srasndaki, imdi iinde iyice bir iyeri semti lokantas olan bina da Cenevizliler'den ve yaklak ayn dnemden kalma. CHENER Podestat'a gre solumuzda, dar bir aralk var: Eski Banka Soka. Sokan bir yann, boydan boya tek eski bir bina oluturuyor. Buras da ilgin, nk Fransz Devrimi'nin airi Andre Chenier'nin doduu ev. Binay 1772'de Fransz elisi Comte de St. Priest yaptrm, imdiki ad da Sen Piyer Han. Anlald kadar, doum tarihi 1762 olan Chenier, bu binada deil ama ondan nce burada bulunan binada domu. Hem iyeri (ve banka), hem de Fransz kolonisine konut olarak yaptrlan Sen Piyer Han'nda Chenier iin bir plaket var. Ayrca, St. Priest'in aile armas ile Bourbon'larn "fleur-de-lys"li armalar da grlyor. Chenier btn giyotin fasllarnn sona erdii Dokuz Thermidor'dan tam da iki gn nce giyotine kmak durumunda kald. lmeden nce, ban gstererek, "Et pourtant il y avait quelque chose la," (inde hl bir eyler var) dedi. Bir Akenaz sinagogu olarak yaplan, ama imdi cemaatin idarehanesi olan Tofre Begadin de bu civarda, Felek Soka'ndadr. Duvarndaki Sion yldz onu belli eder. Buradan yukar trmanrken, sa tarafmzda Avusturya Lisesi'nin binalar var (bu grdmz, kz lisesi; erkeklerinki daha ileride). Bu okul, Avusturyal Lazaristler tarafndan, 1882'de, Galata'nn en eski kilisesi olarak bilinen Aya rini'nin yerinde yaplan St. George Kilise-si'nin yannda kurulmutur. PIETRO E PAOLI Biraz ileride, solda, bir Katolik kilisesi daha var: Aziz Pietro ve Paoli. Domenikenlerin elinde bulunan bu kilisenin tarihinin, daha nce grdmz Arap Camii'ne kadar gittii tahmin ediliyor. Fatih oray camiye evirdikten bir zaman sonra Domenikenlere yeni kilise yapa-cak baka bir yer verilmi olmal. Bu kilise(ler) de yanp yklnca, nihayet 1841'de, svireli-talyan mimar kardeler, Fossati'ler (onlar hakknda Beyolu'nda daha ok konuacaz), bu grdmz binay yaptlar. Yakn zamanlara kadar stanbul'un kark halk arasnda kk bir Maltal topluluu da bulunuyordu. Aziz Pietro ve Paoli daha ok onlarn kilisesiydi. Binadaki en nemli eya, Bizans'n koruyucusu Hodegetria'nn (Yol Gsteren Meryem) ikonudur. Kilisenin arkasnda, gene talyan tarznda, gzel bir mtemilat ve manastr binas vardr. Buradan deil ama, kilisenin arka duvarnn bulunduu sokaa girildiinde, Ceneviz

duvarnn, imdi birtakm adi iler iin kullanlmakta olan iki kulesini daha grmek mmkndr. Yeni restore edilen sevimli Oku Musa Okulu'nun yan sra yola devam edip saa dnnce, Beyolu Hastanesi'ne geliyoruz. Hastaneden ok bir atoyu andryor, ama British Seamen's Hospital (Britanya Denizciler Hastanesi) olarak yaplmt (1904). Plann Percy Adams izmi ama bir bakas uygulamtr. GALATA KULES Ve bylece, eski Ceneviz kolonisinin kuzey snrn belirleyen nl Galata Kulesi'ne geliyoruz. 1348'de yaplan bu bina o zamanlar sa Kulesi adyla anlyordu. Cenevizliler Bizans'tan aldklar koloni ala-nn zamanla genilettiler (bu blgede birbirlerinden i surlarla ayrlan mahalleler bulunmas belki biraz da bu genileme tarznn sonucuydu) ve Galata Kulesi de koloninin en kuzey ucuna dikildi. Surlarn evre-sinde hendek vard. Bugn bile, hem oradaki sokaklarn adnda (Byk ve Kk Hendek sokaklar), hem de evrenin topografik yapsnda bu hendein ans yaar. Yokutan tr hendek setler halinde yaplm olmaldr. Osmanl zamannda kule bir sre bir eit hapishane olarak kullanld. Tersane ve deniz kuvvetlerine grece yakn elverili bir bina olduu iin forsa olarak ya da baka angarya ilerinde altrlan tutsaklar burada tutuluyordu. Daha sonra, ykseklii, ihtiya duyulan yangn kulesi iin en elverili yap olarak seilmesine yol at. 20. yzyla gelindiinde kule iyice harap olmutu. Bu yzylda bile evresinde ksmen ayakta duran kale duvarlar, pek kk bir blm dnda ortadan kalkt. 1960'larda kule, o yllarn hi de parlak olmayan restorasyon anlay erevesinde onarm grd ve turistik hizmete ald; tepesine yeni bir klah yapld. Bu da hi yoktan iyi oldu, diyebiliriz, nk yeni lokantann bulunduu katta balkona kp epeevre dolanca, stanbul'un gzel bir panoramik manzarasna bakmak mmkn oluyor. Kulede geen ilgin bir olay. 17. yzylda (IV. Murat zaman) Hezarfen Ahmet elebi adnda birinin kendi yapt kanatlarla buradan atlayp szlerek skdar'a inmesidir. elebi, baz Trk tarihilerinin iddia ettii gibi uan deilse de, paratn ncs saylabilir. Kulenin hemen karsnda, eskiden yokuun daha aasndayken yollar geniletmek iin buraya tanp yeniden kurulan gzel Bereketzade emesi var. Galata'nn ilk Trk Voyvodas olan Bereketzade Hac Ali Aa bu blgede bir mahalleye de adn vermitir. evrede daha birok (ve eitli) grmeye deer ke bucak bulunur. rnein kulenin biraz aasndaki Laleli eme Soka'nn kesindeki eme talyan mimar D'Aronco'nun eseridir. Onun biraz aasnda talya'dan gelen Yahudilerin kk sinagogu ve bunun yanndan sapnca grlen Ceneviz Kulesi. Yahudilerin ileyen en merkezi sinagogu olan Neve alom, Byk Hendek Soka'nda modern bir binadadr. 1980'lerde burada kanl bir terrist saldr olmutu. Buna paralel uzanan Kk Hendek Soka'nda da bir bitpazar bulunur. Kule yaknnda, ngilizlerin bir sre hapisane olarak kulland bir bina, yaknlarda restore edildi. evre mimarisinde genel Akdeniz, ama ncelikle talyan tarz hakimdir. Kulenin bulunduu meydandan, Yksek

Kaldrm' geerek Serdar Ekrem Soka'na girdiimizde, az sonra sada, avlusu ve gzel manzarasyla, ehrin en gzel talyan tipi apartmanlarndan Doan apartmann grebilirsiniz. Bundan nceki imdi bo duran Kamondo Han'nda Abidin Dino'nun atlyesi vard. Yksek Kaldrm'n geri kalan ksmn da trmanarak ve solda imdi, Halil-Hamid adn tayan Barnathan apartmanlar (giri Tmarc sokanda) ve Adamopulo Han gibi binalara bakarak Tnel Meydan'na geliriz. Bu noktada artk Galata bitmi, Beyolu (Pera) balamtr. kisinin arasnda hem benzerlikler, hem de farklar bulunur, ama farklar ar basar. imdi bu yeni alan gezmeye balayalm. PERA Pera'ya Trkler "Beyolu" adn vermilerdi. Genel kabul gren aklama, o zaman tamamen balk bahelik olan bu blgede, Venedik elisinin (ya da Doge'un) olu Gritti'nin bir kona olmasdr. Kanuni Sleyman Gritti ile dostmu, zaman zaman konanda onu ziyaret edermi. Bu ba bahe durumunun epey srd anlalyor. Beyolu'na birinci gelime dinamiini veren, bu blmn banda anlattm gibi, yabanclard. Ama burada greceimiz zere, Trkler de 15. yzyldan balayarak bu tarafa zaman zaman ayak attlar. Beyolu bylece geliti, binalarla kapland. Ama bu srete yle arpc bir taraf yoktu. Dnm noktas 19. yzylda geldi. Tanzimat Ferman'nn (1839) konjonktr, yabanclarn etkisinin iyice artmas, Osmanl toplumunda bata Levantenler olmak zere gayrimslimlerin ve genel olarak Bat etkisinin daha ncesiyle kyaslanamayacak llerde artmas gibi koullarla belirleniyordu. Beyolu btn bunlarn odayd. Bu arada bir de rastlant oldu ve 1871'de olaanst byk bir yangn btn semti kasp kavurdu, 3000'den fazla bina yanarak yok oldu. Bylece, yeni zenginlere, yeni imknlaryla, bu boalan arsalar zerinde yeni k konaklar yaptrma frsat dodu. Dolaysyla, bugn greceiniz Beyolu, az sayda istisnalar dnda, 1871 sonrasnda olumu bir Beyolu'dur. 19. yzyl yalnz Trkiye'de deil, dnyada da ok nemli bir a olmutu. Bugn bildiklerimizin ou o ada balad. Bu yzyl, bu-gnn aina dnyas ile kendinden nceki, ok iyi tanmadmz, duygusunu da, dncesini de, ancak zel bir aba harcayarak ksmen anlayabildiimiz dnya arasnda bir eik gibidir. Bu erevede, Beyolu, Trkiye'nin yakn dnem toplumsal tarihinin somutlat bir mekndr. Buradaki binalar imlerin yaptrdm, bu insanlarn kariyerlerinin ne olduunu rendike, sz konusu tarihin byk bir ksmn da renirsiniz. Bu gibi olaylardan ancak birka tanesini, sras geldike, rnek vereceim. Ancak, Trkiye'nin bu yakn tarihi de ciddi bir kopuklua uramtr. ok kaba izgilerle baklrsa, Trkiye, 19. yzylda henz Osmanl toplumuyken girdii kapitalist izgide devam ederek bugnlere gelmitir. Ama bu srecin ilk aktrleri, btn o gayrimslim burjuvazi, Dnya Sava ve onu izleyen Trk Kurtulu Sava'ndan sonra ortadan kaybolmutur. 1870-1930 aras Beyolu bylece bitti. 1950'lere kadar baz kalntlar varlklarn srdrd. Daha sonra yeni stanbul'un di-namikleri bambaka bir

Beyolu yaratt. imdi, 1990'larda biraz naif bir nostalji ortal kaplam durumda. stiklal Caddesi'nde gidip gelen tuhaf tramvay sanki bu duygunun simgesi. MEVLEVHANE Beyolu'na, Tnel tarafndan geldik. Bu "tnel", dnyann en eski metrolarndan biri, ayn zamanda da en ksas. Paris, Budapete gibi eski metrolar bundan sonra yaplmtr. lk aldklarnda onlar da on, yirmi kilometreden uzun deillerdi. Ama onlar byd, tnel byle kald. Yksek Kaldrm'n bana gelirken, sada, imdi Divan Edebi-yat Mzesi olan Galata Mevlevihanesi'ni gryoruz. 1492'de yaplan tekke, dolaysyla, ehrin en eski Mevlevi tekkesi. Mevlevi tekkesinin fazla Mslman olmayan bir yere yaplmasna amamal. Mevleviler, sofu Mslman halkn uzanda bulunmay tercih etmilerdir. Balca tekkeleri Yenikap'da sur dnda, Beikta'ta, Eyp Bahariye'deydi. imdiki ahap bina 18. yzyl sonundan kalma. Bina, bir ksm da mezarlk olan sevimli ve geni bir bahe iinde. Bylece, "gvur" Pera gezimize, evresiyle tam bir kontrast iinde varolan dervi tekkesiyle balyoruz. Mevlevihane giriinde, solda, Osmanl tarihinin en entrikac devlet adamlarndan Halet Efendi'nin trbesi, sanda da muvakkithane ve ktphanesi var. II. Mahmut, uzun sre, kendisi dizginleri iyice ele alacak ve Yenieri Oca'na sava aacak kadar glenmeyi beklemi, bu sre iinde Halet Efendi'nin evirdii dolaplara katlanmt. ki "sonradan-olma" Osmanl, Humbarac Ahmet Paa ile brahim Mteferrika'nn mezarlar birbirine komu. Mezarlktaki eitli Mevlevi dedelerinin en nemlileri Divan iirinin son byk stad eyh Galib ile Nayi Osman Dede. imdi, yolun sandan Taksim ynnde ilerleyelim. lkin, bir bahe iindeki sve Konsolosluu kyor karmza. Greceimiz btn konsolosluklar gibi balangta elilik olmak zere yaplm ve bakent Ankara'ya tanncaya kadar yle kalmt -yaknlarda Brezilya'da olduu gibi, stanbul'daki diplomatlar da yeni bakente tanma konusunda hayli direnmilerdi. Bu bina, eski ahap binann yerine, 19. yzylda yapld. sve Kral II.Oscar stanbul'a geldiinde onu ziyaret eden bir grup da, yeni Protestan olmu Rumlard. Osmanl devleti onlar bir cemaat saymad iin ibadethane yapacak yer vermiyordu. Oscar, padiahtan da izin alarak elilik bahesinde kk bir apel yaplmasna izin verdi. Bu apel hl eitli Protestan grupuklara ak. Eliliin yanndan Galata'ya doru inen sokakta Alman Lisesi var. imdiye kadar, yabanc okullar arasnda, St. Benoit'y, Avusturya ve Alman liselerini grdk, daha da ok greceiz. Hepsi de 19. yzylda kurulmu bu yabanc okullar, Osmanl devletinin yapsyla aklanr. Osmanl mparatorluu, "Avrupa'nn hasta adam" sfatna ramen siyasi bamszln kaybetmemi ve kolonize olmamt. Kolonize olsa, kolonize eden devlet burada kendi okullarn aard. Olmad iin, hepsi birden okul atlar. Bu durum iki tarafn da iine geliyordu. Osmanllar bylece, Batllama yolunda, kendi glerini aan nitelikli okullara sahip oluyordu; Batllar da okullarnda kendi kltrel dnyalarna uydurduklar insanlar yetitiriyordu. Bir tarafn kazanc br

tarafn fresiydi, ama bunda da bir "fair play" zellii vard. Yabanc okullara, hele balarda, arlkla gayrimslim ocuklar gidiyordu. Ama ileri gelen Mslman aileler de bu pratie uymakta hi gecikmediler. Bugn hl bu kurumlar orta renimin en iyi okullardr. Dnyada her yerde, yeni tantnz birine, hangi niversiteden olduunu sorarsnz; Trkiye'de, hangi liseden olduu daha nemlidir. sve Elilii'nin bitiiindeki blokta, ikinci bina olan, Botter Han var. talyan D'Aronco elinden kan ve Art Nouveau'nun iyi rnekle-rinden biri olan bu apartman padiahn terzisi Felemenkli Botter yaptrmt. Bu bloun kesindeki Hdivyar apartman da Msrllardan yadigrdr. Botter ile Hdivyar arasnda kalan bina ise de Testa ailesinin. Samzdaki sokak, Kumbarac Yokuu. Bu ad, Humbarac Ahmet Paa'dan, Mslman olmadan nceki adyla Comte de Bonnevaldan geliyor. Bu Fransz aristokrat asker, Avrupa'daki btn krallarn yannda alp hepsiyle kavga ettikten sonra Osmanl devletine snd ve Mslman oldu. Topu ocann humbarac kolunu gelitirdi. 1747'de ld ve az nce grdmz Mevlevihane'de gmld. imdi tam yerini bilmediimiz evi, bu sokak stnde olmalyd. Hdivyar Palas'n kar kesinde imdi ABC Kitabevi var. Eskiden bu dkknn yerinde Beyolu "monde"unun ve bu arada entelicen-siyann devam ettii balca pastanelerden Lebon vard. "Tout est bon/Chez Lebon" diye bir tekerleme bile karlmt bu pastane iin. Birka adm sonra da Rus Elilii'ne geliyoruz. Kapdan grne-bildii kadar bu bina Rus'tan ok talyan havasndadr. Buna da amamal, nk nceki blmde szn ettiimiz Fossati kardelerin bir eseridir. Bu mimar kardeler yzyln balarnda ar tarafndan Rusya'ya arlm ve orada sanatlarn gstermilerdi (zellikle Petersburg'da talyan mimarlarn yapt pek ok bina vardr). 1837'de, ar, yeni elilik binasn ina etmeleri iin onlar stanbul'a gnderdi. Bylece bu bina ortaya kt, ancak ileri bitince Fossati'ler Rusya'ya dnmediler, epey uzun bir sre kendi lkelerine de gitmediler, stanbul'da kaldlar. Burada yaptklar ilerden biri de Ayasofya'nn restorasyonudur. Ayrca, bata Darlfnun olsun diye yaplan, ama bitince II. Merutiyet'te Meclis-i Mebusan haline gelen, Sultanahmet'teki byk binay yaptlar. Bu bina sonra yand- belki de iyi oldu, nk o tarihi evrede fazla iri kym, battal bir yapyd. KIRIM KLSES Elilie gz attktan sonra geri dnp Kumbarac Yokuu'ndan ine-lim. Epey indikten sonra sadaki bir yokuta olduka k ve grnnden Protestanl anlalan bir kilise greceiz: Crimean Memorial Church. Mimar, Londra'da Law Courts'u (adliye) yapan C.E. Street. Osmanllarn Britanya ve Fransa ile ayn safta katld Krm Sava'n anmak iin ina edilmi. Bir ara, cemaati kalmad iin, Britanya devleti binay kltrel amala iyi kullanacak birini aryordu. eride, ilgin olarak, bir org ve drt bayrak var. Bunlarn ikisi Krm Sava'ndan, biri de anakkale'den kalma; ama en ilgin olan drdncsnn diplomatik bir tarihi var. Kurtulu Sava sonunda Trkler stanbul'a giriyor,

ngiliz kuvvetlerinin de ekilmesi gerekiyor. O zaman General Harrington, Trklerle anlaarak, birliklerinin bayran bu kilisede brakarak stanbul'u terkediyor. Kiliseye yeni tayin edilen rahip, yolu buralara dm bir Sri Lankal grubu cemaat olarak kucaklad. Bylece kilise, kilise olarak kald. SANTA MARIA Kumbarac'dan yeniden stiklal Caddesi'ne trmanrken, Rus Elili-i'ni yandan da biraz grebiliyoruz. Caddede, elilii geince, bir baka byk bina karmza kyor. Geni bir kapdan sonra, aaya inen merdivenler ve orada bir Katolik Kilisesi: Santa Maria Draperis. Bu bir Fransisken kilisesi. Fransiskenler, 1453'te Sirkeci'den balayarak, ok yer gezmiler, birok kilise ina ekmiler. 1871 byk Beyolu yangnndan sonra nihayet bunu yapmlar. Giriteki plaketlerde slam'n o zamanki Halifesi Abdlhamit'e (ve belediye bakan Rdvan Paa'ya) gsterdii kolaylk iin teekkr ediliyor. Bu kilisede de Meryem'in ok eski ve mucizevi olduuna inanlan bir ikonu var. Mimar Semprini. Santa Maria'nn evresini kuatan binann kesinden Postaclar Soka'na sapmadan nce birka adm yryp Hollanda Elilii'ne bahe kapsndan bir gz atalm. stanbul'da ilk Hollanda Elilii 17. yzyln balarnda almt ve bu Atlantik lkelerinin Akdeniz ticaretine de girmeye baladklar tarihi gsteriyordu. Buradan ancak bir ksmn grdmz bu gzel bina, yanp yok olan ahap binalardan sonra, 1855'te, gene Fossati'ler tarafndan yapld. O srada ar'n smarlad elilii bitiren svireli mimarlar yeni sipari kabul etmeye hzr durumdaydlar. DUTCH CHAPEL Hollanda Elilii 'nin arkasnda, Postaclar'dan inerken solumuzda, Dutch Chapel var. 1857'den beri Union Church'e alan bu bina herhalde stanbul'un en eski Protestan kilisesi olmaldr. Pazar gnleri, Gney Koreliler'den Hollandallara ok eitli cemaatler ibadete gelir. 18. yzyldan kalma kk apelin altndaki bodrum o zaman hapishane olarak kullanlrken imdi Pazar Okulu haline getirilmitir. stanbul'da her zaman Protestan misyonerliinin nemli bir merkezi olan bu kilise, 17. yzylda, birka kere stanbul patriklii yapan Rum Ortodoks din adam Cyril Lukaris'in Kalvinizme ikna edildii yerdir bu karmak olaylar, sonunda onun, 1638'de, Osmanl devletinin de bilgisiyle, ldrlmesine yol at. Patriklik yapm bir adamn Protestan olmasn sindiremeyen baz Rumlar onu "Rus Casusu" olarak padiaha ispiyonlamlard. I. Dnya Sava sonrasnda bu kilisede rahiplik yapan Frew ise Trk Kurtulu Sava'na kar tavr alan ve genel olarak ngiliz egemenliini destekleyen ngiliz Muhipleri Cemiyeti'nin bakanln yapmtr. Dutch Chapel'in hemen aasnda, dar bir koridordan geerek, Fransz St. Louis apeline gelinir. Kullanlan girii bu olmakla birlikte, kilise daha sonra baka bir sokakta karmza kacak olan Fransz Elilii'nin bir parasdr ve stanbul'da kalm en eski Katolik kilisesidir. Kurucular Kapusenler'dir. imdiki

bina 1831 yangnndan sonra yaplmtr (lk binann tarihi 1581). Olduka yakn zamanlara kadar, stanbul'a Hakkri'den gelen Keldaniler ayinlerini bu kilisede yapyorlard. Bugnlerde, kalan birka, daha ileride greceimiz St. Antuan' kullanyorlar. St. Louis'den kp dmdz yryoruz. Solumuzda Glavani'lerin apartmanlarndan biri var. Keyi dnerken eski spanyol Eliliini karmzda gryoruz. Artk kullanlmayan bu kompleksin de Sancta Terra adnda bir apeli var. lk apel 1670'te yaplmt, ama imdiki bina 1871 yangnndan sonra ina edilmitir. spanyol Fransiskenleri'nin elinde olan bu apel gnmzde ancak baz zel durumlarda kullanlyor. Sadaki kapdan girilirse, iinde mezarlar da olan bir geitten geilerek Santa Maria'nn i kapsna, oradan da cad-deye klr. KK TALYA Dar yokutan aa, yolumuza devam ediyor ve bir meydana geliyoruz. Yrdmz bu yz metre bizi sanki spanya'dan talya'ya getiriyor. stanbul'da Elilikler olduka eski bir zamanda padiahn balad topraklarda kurulduu iin, her lke kendi ulusal mimarlk geleneine gre binalar yaptrmt. Bylece, bu binalar, Pera'nn bir kesine, kendi lkelerinin atmosferini verirler. Geldiimiz meydanda, samzda, stanbul'un en eski elilik binas var. 1695'te yaplan Palazzo di Venezia, Venedik balyozunun (bailo) konutuydu. Byk bir ans eseri, Beyolu'nun btn yangnlarndan yakasn kurtararak bugne kadar yaamay baard. zerinde Venedik aslan kabartmas da duruyor. 18. yzylda Casanova'nn da kald bu bina, Avusturya -Macaristan Venedik'i ele geirince bu imparatorluun mal oldu. Birinci Dnya Sava'ndan sonra artk Venedik'e deil, talya'ya geti. Palazzo'nun ilerisinde talyan Lisesi bulunur ve bu da doal olarak talyan tarz bir binadr. Kar kedeki, imdi ad deien eski talya Oteli ile sol taraftaki (yeni restore olan) ta bina da yle. Bu binalar bu meydana herhangi bir talyan ehrinde grebileceimiz kk bir "campo" havas verir. MAISON DE FRANCE Ama meydann br yannda kk bir Fransa gze arpar. Soldaki kk bina Fransz Elilii'nin mahkeme binasdr; stndeki "Loi", "Force", "Justice" kelimeleri ve kabartma simgeleri de bu ileviyle ilgilidir. Osmanl mparatorluu'nun Batl lkelere tand ayrcalklar demek olan "kapitlasyonlar", bu lkelere kendi yurttalarn kendi mahkemelerinde yarglama hakkn da veriyordu; kendi posta servis-lerini iletmelerine de izin verdii gibi. Mahkeme binasnn yannda ise, Fransz Elilii bahesinin arka kaps vardr. Buradan, klasik bir Fransz tipi bahe grnr ve bu, tam karsndaki talyan tipi bahey-le ho bir tezat olutuar. Eski talya Oteli'nin yanndan sola sapyoruz; kk bir apel olduunu sandm bir bina kalnts solumuzda. Yeniden saa saparken, yzylbann

zenli bir Osmanl binas (imdi Telefon idaresinin) ve onun yannda, iyice haraplam gzel Beyolu apartmanlarn geerek Yeni ar Caddesi'ne kyoruz. Biraz sonra yeniden sola, Nuruziya Soka'na sapyoruz. Bir sre sonra, solumuzda, Fransa Elilii'nin, Maison de France'n ana giri kapsna geleceiz. 1570'lerde, bu alanda, Trk astronomu Takiyeddin'in rasathanesi vard. Kanuni Sleyman dneminde Osmanllarla ilk diplomatik ilikileri kuran Batl lke olan Fransa (nk I. Franois, Alman rakibi V. Karl'a kar byle bir ittifaka ihtiya duymutu; ayn konumda bulunan Osmanllar da bu ittifak yararl grmlerdi) 1581'de burada elilik binasn ina etti. O bina 1831'deki yangn atlatabilmi olsa, Versailles'dan nceki bir Fransz Saray rnei olarak stanbul'un ortasnda duracakt. Bakent Ankara'ya tandktan sonra eliliin yazlk konutu olarak kullanlan imdiki bina da olduka gzel ve gsterilidir. Nuruziya Soka eskiden daha "diplomatik" bir sokakt. Maison de France'n karsnda, 25 numaral bina, eski binalarn Avusturya'ya kaptran talya'nn bakonsolosluuydu. Uzun zaman bamsz bir ehir devleti olarak yaayan Ragusa'nn (Dubrovnik) elilii de bu sokaktayd. Ama hangi binada veya imdiki hangi binann arsasnda olduunu bilmiyoruz. Sokan eski ad, Polonya Soka'dr. Burada Polonya Elilii olduu iin bu adn verildii sylenir. Ama bu elilik var idiyse de, hibir kayt ve bilgiye sahip deiliz bu konuda. Dnya siyasi tarihinde, neredeyse kural olarak, bir lkenin snrdalar onun rakipleri ya da dmanlar, onun br komular da birinci lkenin dostu ya da mttefiki olur. 18. yzyln bandan beri Osmanl mparatorluu'nun ba dman Rusya'yd. Dolaysyla sve ve Polonya da dostuydu. kinci Viyana kuatmasndaki Osmanl yenilgisinde, Polonyal Jan Sobiewski nemli bir rol oynamt. Ama sonra Rusya'nn glenmesi, uzun sren Osmanl-Lehistan dostluuna yol at. Padiahlarn tahta geme treninde doal olarak eliler de hazr bulunurdu. Baz padiahlar bu trende gremedikleri "Lehistan Sefiri"ni sorarm (nk o srada Polonya Rusya'nn veya Prusya'nn veya herkesin igali altna girmi olurmu). Geleneksel dostumuzun akbetine zlmemesi iin Padiah'a, "Lehistan elisi yola kt, yol uzun olduu iin henz gelemedi" cevab verilirmi. Tantm btn Polonyal aydnlar bana ilk i bu hikyeyi anlatrlar. Sorun, herhalde padiahn sahiden durumu bilmemesi deil, Lehistan' hl tandn bu diplomatik incelikle Rus sefirine ima etmesiydi. Gene Maison de France'n karsnda, 19 numaral evde Franz Liszt kalmtr. Yazk ki imdiki bina yenidir, Liszt'in kald ve stanbul'un nl piyano satcs Commendinger'in evi yok olmutur. Yannda Ma-sonlar'n lokali var. Caddeye karken sol kedeki gzel bina eski English High School for Girls. imdi de Eitim Bakanl'na bal bir kz lisesi. Yeniden ana caddeye kyor, Taksim'e doru yola devam ediyoruz. Samzdaki ilk sokak (eski ad Linardi, sonra da Eski ieki oldu), Garibaldi'nin stanbul'da kald srede oturduu sokaktr, ama evi bilinmiyor. Bu sokak daha sonra bir ara da balca fuhu merkezlerinden biri olmutu. ST. ANTUAN

imdi, gene Fransiskenlere ait Katolik (talyan) kiliselerinden St. Antuan'a geliyoruz. Santa Maria gibi bu da caddeden, eitli ilevler iin kullanlan byk binalarla ayrlyor. Geni bir avluyu geerek kilisenin kapsna geliyoruz. Mongeri'nin ina ettii talyan gotii tarzndaki bina olduka yenidir, bu yzyln ilk yirmi yl iinde yaplmtr. stanbul'daki en byk kilisedir. 1913 ncesinde bu alanda Beyolu'nun balca elence yerlerinden olan Concordia Tiyatrosu (ak hava yazlk tiyatro, kapal klk tiyatro) ve gece kulb bulunurdu. Hemen bitiiinde, yani imdiki k Msr Apartman'nn olduu arsada ise Trocadero Tiyatrosu vard. Bylece Concord'dan Trocadero'ya, stanbul'da, on be-yirmi admda yrmek mmknd. Beyolu'nun bu kaldrmyla iimiz bitti. imdi karya geip keye doru yryelim. Burada Ttnc kmaz adnda, ama aslnda kmaz olmayan bir girinti var. Sandaki, kullanlmayan oymal k kap eski Hotel Metropole'den kalm olmal. Bu kmazdan Beyolu'nun bir baka nl gece kulb ve elence yerine girilirdi. Zaman iinde buras, deien sahiplerinin zevkine gre, Sponek, Parisiana ve Garden Bar adlaryla tannmt. Ama imdi, bu gemii hatrlatan herhangi bir ey ortada kalmam. Geldiimiz yne doru dnyoruz; Beyolu'nun bu yakasn kefedeceiz. Sada dar bir aralktan Hacopulos Pasaj'na giriyoruz. Buray yaptran Hacopulos ailesi Rum'du, ama Pasaj'da Yunan'dan ok talyan atmosferi egemen; zamannda Beyolu'nun pek ok k dkkn burada toplanmt. Ara kap aksa Pasaj'dan sola geip Panayia Kilisesi'nin avlusuna kabiliriz. zellikle ii ok k ve ssl olan bir Rum Ortodoks kilisesidir bu. Panayia'nn merdivenlerini inip saa dnnce, ehir lokanta hayatnda zel bir yeri olan Rejans'a geliriz. REJANS 1917 Ekim Devrimi'nden ve onu izleyen Sava'tan sonra, Rusya'dan Trkiye'ye akn akn g oldu. Dekadan Beyaz Ruslar ehre, buralarda alk olunmayan bir elence tarz getirdi -kokaini dahil. Birok lokanta, pastane, gece kulb ald. Bugn de stanbul ve Ankara'da hemen hemen her iddial Trk lokantasnn mensnde kievski, karski, strogonof gibi yemeklerin bulunmas, onlarn etkileri-nin sonucudur. Rejans' baz kadnlar at ve iletti. Bunlarn birtakm kabare artistleri mi, yoksa eski Rus aristokratlar m olduu Trk m-teriler iin srekli merak kaynayd; bir kontesin hizmet vermesi fikrinin romans tabii hep ar basyordu. Bu madam'larn mr bugnlere yetmedi, ama Rejans Rus Lokantas geleneklerini iyi kt koruyabildi. Samzda, eski byk gayrimslim iadam ailelerinden Olivo'larn apartmanlar ve soldaki eski Constantinople Oteli arasndaki Olivo Pasaj'ndan geerek yeniden caddeye kyoruz. Bir iki sokak ve kmaz getikten sonra samzda, eski Bon Marche'nin yerine yaplan Sanayi Odas gkdeleninin yannda, bir kilise daha gryoruz. Buras Surp Yerortutyun Ermeni Katolik Kilisesi. Bir zamanlar, arkadaki tal-yan binalarna (Casa d'Italia) sahip kan Avusturya-Macaristan diplomatik erknnn kilisesi olarak kullanlm. Bir sonraki sokan sonunda sadaki bina, Garibaldi ile Mazzini'nin kurduklar ve ksa bir sre birlikte altklar Societa Operaia Italiana, yani talyan iler

Dernei iinde bir balo salonu da bulunan byk bir bina. Tam karmza gelen bina da zengin Yahudi ailesi Fresco'larn. Buradaki pasaj, bu koldaki birok pasaj gibi, bizi Tepeba Caddesi'ne karrd. Ama daha oraya gelmeyelim. Geri dnerken sa keyi oluturan, imdi Smerbank'n olduu blok Sreyya Paa'nnd. Getiimiz yolda ve sokak ya da kmazlarn iinde, ou talyan karmlarndan gelen byk Levanten ailelerin apartmanlar var; Lorando, Dandria, Dandoria vb. Ayrca zengin Katolik Ermenilerin ve baz Osmanl brokratlarnn apartmanlar. Gnl Soka'nn kesinde ise Suriyeli tccar Abud ailesinin devasa binas. Bunun iindeki pasaj insana dehet bir derinlik, espas duygusu verir. ASMALIMESCT Asmalmescit de ilgin bir sokaktr. Burada imdiki Refik ve Yakup gibi, aydnlarn da rabet ettii olduka kurumlam, ama gelenekten kopmam meyhaneler var. Yakup'un yeri Azaryan Efendi'nin apartmanlarndan; onun yannda da Maltal-Levanten Mizzi'nin ngi-lizce ve Franszca yaymlad The Levant Herald gazetesi karm. Bu srada, ilerideki kedeki bina da, nl opera bestecisi Donizetti'nin kardei, stanbul'da saray Mzka-i Hmayunu'nu kuran, efliini yapan, Osmanllar'a marlar besteleyen Donizetti Paa'nn evi. Bunun nnde, kime ait olduu bilinmeyen bir trbe var. Gene caddeye dnelim. Kede gene bir pasaj ve bir zamanlar stanbul'un en k pastanesi Markiz'in yeri var. Tozlu camlardan ieri bakp, bu pastaneyi ssleyen "Mevsimler"in seramik tablolarndan bazlarn hayal meyal grebilirsiniz. Bu yaknlarda yeniden almas bekleniyor. Yryoruz, samzda, gene, bir zamanlar nemli bir ey olduunu anlatan bir bina gryoruz: Narmanl Yurdu. Fossati'lerden nceki Rus Elilii buras. Yeni bina yaplnca konsoloslua evrilmi, Ruslar buray elden karnca zel mlk olmu. Kapdan geni bir i avluya giriyoruz. Daha da i taraftaki duvar inilerle ssl. Bir zamanlar stanbul'un renkli ressamlarnn atlyelerinin bulunduu, baz odalarnda nl sanatlarn (Bedri Rahmi, Aliye Berger, Ahmet Hamdi Tanpnar) pansiyon ya da stdyo tuttuu bina, imdilerde, olabilecek en iyi biimde kullanlmyor. Trkiye'nin en eski gazetesi Ermenice Jamanak burada yaymlanr. Grdmz Suriye apartmannda idarehanesi bulunan Rumca Apoyevmatini de burada baslr. Tnel meydanna dnm olduk bylece. imdi karmza gelen merdivenlerden inelim. Solumuzdaki Belediye binas, bu amala, talyan Barborini tarafndan yaplmt. Bu da stanbul'un modern anlamda -ya da "Batl" anlamda- ilk belediyesiydi. Merdivenin dibinden saa sapalm. Hemen kedeki bina, Arkeoloji Mzesi'ni de yapan mimar Vallaury'nin eseri ve tannm zccaciyeci Decugis'nin eviydi. KAMONDO EV

Yemenici Soka'n izleyen blok, tek bir apartmandan oluuyor. Bu muazzam bina, Tanzimat dneminin nl Yahudi banker ailesi Kamondo'larn. Sarraflk ve tefecilikten bankerlie ve banka sahipliine terfi eden bu aile Cumhuriyet dnemine kalmadan Trkiye'yi terkedip Fransa'ya yerleti. Zenginlikleri orada da srd. Bugn de varolan Paribas bankasnn kurucular onlardr. Louvre'a baladklar zengin koleksiyonlar vardr; bir de, kendi adlarna bir mze. Gelgelelim bu aile, II. Dnya Sava'nda, Nazi igalinde, toplama kamplarnda yok olup gitti. Yemenici Soka'na girip binann evresini gezebiliriz. Kar kede talyan i adam Foscolo'nun buna yakn grkemli evi var. Her katn pencereleri ayr tarzda yaplm. Foscolo akam ikisini ierken bir sandal atee verir, yana yana batmasn seyredermi! Foscolo evinin hemen yannda (gene, dirsek yapan Yemenici Soka-'nda) Hahambalk binas var. AMERKAN KONSOLOSLUU Dnp yeniden Merutiyet Caddesi'ne kyoruz. Hemen karmzda, merdivenli sokakla ke yapan bina eski Bulgar Haber Ajans. Ayn koldan imdi okul haline gelen Grand Hotel Kroecker'i gryoruz. Bitiiinde ABD Konsolosluu var. Avrupa lkelerine oranla Osmanllarla diplomatik ilikiye daha ge giren Amerikallar elilikleri iin bina satn almlard. nce Corpi ailesinden aldklar Sakzl mimar Leoni'nin yapt binaya yerletiler, sonra, bunun bitiii olan, bir zaman da stanbul Kulb olarak kullanlan, kedeki, Tubini'lere ait binaya. Tubini'ler bir baka nemli Levanten ailesiydi. Osmanl devletiyle bir alacak yznden anlamazlk knca (ortaklar Lorando'larla birlikte), onlarn hakkn korumak zere Fransz donanmas Midilli Adas'n ablukaya almt! Aristide Tubini, Be-ikta'ta, 350 ii altran bir mobilya fabrikasnn da sahibiydi. Corpiler de sanayiciydi; ilk buharl cendereyi onlar getirmiti. Bu binadan Taksim'e tanan stanbul Kulb, herhangi bir yksek snf ngiliz kulbnn standartlarna sahipti (zaten daha nce karsndaki binada ngiliz Kulb vard). Kulbe kadn alnmazd. Taksim'deki bina da 1960'larda yok oldu ve stanbul Kulb, arkaik gelenekleriyle, tarihe kart. Kroecker Oteli'nin karsndaki Union Franaise de 1970'lerde geirdii yangndan sonra harap ve metruk dururken imdilerde resto-rasyonu bitmek zere. nl mimar Vallaury onun bitiiinde oturu-yordu. PERA PALAS Az ileride, solda, nl Pera Palas. Bu otel 1894'te yapld Orient Express'in son durann stanbul olduu gnlerde. Zaten tam kar-snda da Wagons Lits Cook'un ofisi vard. 1905'ten kalma eski sigorta haritasnda "Lumiere Electrique" yazyor. Elektriin ilk kullanld binalardan olmal. Otel kln hl koruyor. evre deiip yenilen-dike, eskiyen arap gibi, deer kazanyor. Burada kalm nller de otelin anna an katmaktadr. Bunlarn banda Agatha Christie gelir, en popler ziyareti odur ve hl odas eitli merakl

mterilere gsterilir. Krallar ve devlet bakanlar, rnein 8. Edward, ran ah Rza Pehlevi, Srp Kral Pyotr ve sonra da Tito, casuslardan Mata Hari, artistlerden Greta Garbo, Marlene Dietrich otelin mterileri arasnda-dr. Bundan sonra solda geni bir aklk ve yeni yaplan sergi binas var. Eskiden burada ehir Tiyatrosu, Fransz Tiyatrosu, Ak Hava Amfiteatr vard. ehrin gece hayatnda iz brakan Garden Bar da ilkin burada almt. Sa kolda ilkin Casa d'Italia'y gryoruz. Biraz ileride, yalnz cephesi kalan ve bir bankaya ait olan bina eski Bristol Oteli'ydi (sahibi, Ermeni Mgrd Terziyan). Ke yapan karyatidli, grkemli bina hl bir otel, Byk Londra Oteli. Bu bina, daha nce apartmanlarn grdmz Glavani'lerin konutu olarak yaplm, sonra Dandria'lara satlarak otel olmutu. u kck alanda otelin ad geti, ama aslnda deinmeye imkn olmayan en az otuz otel daha var. Bu hem burann ciddi bir oteller blgesi olduunu gsteriyor, hem de yzyl dnemecinde stanbul'un bir hayli canl bir urak yeri olduunu. Gerekten de o dnemin stanbul'u, bugnkne oranla her bakmdan daha kozmopolit bir ehirdi. Solda, sergi binasna bitiik son apartman, Osmanl devletinden deniz feneri yapma tekelini alan Baoudouy'nn eviydi. Bu yzylda, Osmanl devleti Bat'nn her trl kurumunu almak zorundayd. Baz akll adamlar, Bat'daki rekabete girmektense, gelip burada bir ii nermeyi ve o iin tekelini elde etmeyi baarmlard. Bundan sonraki bloun sonunda Britanya Elilii'ne geliyoruz. Geni ve tipik bir ngiliz bahesi iinde bulunan bu binay 1845'te, Londra'daki Parlamento'ya da son biimini veren Sir Charles Barry yapmt. Ama bina ngiliz'den ok talyan Rnesans slubuna uygundur. Herhalde Barry, bu Dou Akdeniz ehrinde byle bir binann evresine daha iyi uyum gstereceini dnmt. u geldiimiz nokta, Beyolu'nun farkl dzeylerdeki birok ilginliinin younlat bir yer. Elilik bahe duvarn izleyerek sola, Hamalba Soka'na dnp biraz yrynce, kar srada, demir kaplarnda ha kabartmalar olan, dz cepheli byke bir bina gryoruz. Bunun ana kapsndan ieri girince, birinci katta, karmza bir kilise kar. stanbul'un akl almaz cemaatler karmaasnn bir paras olarak, Rum Katolik Kilisesidir bu: Ayia Trias. Cemaatin ou geen yzylda gt iin bugn bir avu cemaati kalmtr. PASAJLAR Geri dnelim. Galatasaray Meydan'na doru Ayia Trias'n srasndan yryelim. Solumuzda biraz sonra Avrupa Pasaj'n ya da br adyla Aynal Pasaj greceiz. Pasaj yaknlarda onarld ve yeniden ald. Eskiden burada manifatura dkknlar ounluktayd. Dkknlar birbirinden ayran kolonlardaki aynalar pasaja popler adn vermitir. Ayrca, dkknlarn depolarn oluturan ikinci katlar hizasnda gzel heykeller vardr. Ona paralel bir de Krepen Pasaj ("Crespin" adl Levanten aileden) vard ki, stanbul'un balca meyhane klliyelerinden biriydi; ykld, yerine zevksiz bir modern bina yapld. ki pasaj da Sahne Soka'na geit salar. Biz geri dnp Dudu Odalar Soka'na girelim; bu ve kestii Sahne Sokak, stan-bul'da en iyi ve en zengin yiyecek maddelerini, su rnlerim, kular, etleri, souk etleri, sebze ve

meyveleri bulacanz yerdir. Balk Reat, Ali, mezeci Stte ve daha biroklar, saygdeer kurumlardr. Sahne Soka'nda, mimari adan fazla zellii olmayan, ama merkezi yerinden tr olduka fazla ileyen bir Gregoryen Ermeni kilisesi var: Surp Yerortutyun (Trke'de " Horan"). Bataki iekilerden tr bu blgeye iek Pazar, sk balklardan tr Balk Pazar da denir. stanbul'un birok iyi meyhanesi buradaki sokaklara dalmtr. te yandan, yalnz meyhanelerin olduu iek Pasaj'nn veya Cite de Pera'nn bir kaps da Sahne Soka'na (br de ana caddeye) alr. Bu binay Tanzimat dneminin ileri gelen Rum bankerlerden Hristaki Efendi yaptrmt. Bir zaman sonra iindeki meyhanelerle nl bir yer oldu. Derken, 1970'lerin sonunda bir gece binann st katlar kver-di. Bu felakette lenler de oldu. Birka yl iinde binann geri kalan restore edildi, boyand, biraz "tek tip" bir dzenlemeyle yeniden hiz-mete ald. Bu yeni durum, iek Pasaj'nn baz eski sevgililerini kzdryor. Onlar, herhalde, biraz daha anarik bir ortam zlyorlar. Ama yklmadan nceki son zamanlarnda bu meyhanelerde neredey-se her mteri bana algc dmeye balam ve hokkabazlar, cambazlar, dilenciler vb. derken iin tad kamt. Pasaj gene de at-mosferi olan, ilgin bir yer. GALATASARAY Pasajn ana kapsndan karsak, stiklal Caddesi'nde, kar srada, Galatasaray Lisesi'nin byk bahe kapsn gryoruz. Bu noktada, ok daha eski zamanlarda, Yenieri ve baka Kapkulu askerlerinin yetitirildii Acemi Olanlar Klas (bir tr askeri lise) bulunuyordu. Galatasaray ise imparatorluun Batl tarzda eitim veren ilk lisesi olarak, 1868'de ald. O sra dnyada olduu gibi burada da Fransz kltrel etkileri ar bast iin eitim Franszca'yd. O zamandan beri Trkiye'nin ok nemli bir eitim kurumu olmutur. Benzeri okullara oranla, Galatasaray'da esprit de corps daha fazladr. Devlete bir hayli fazla kadro yetitirmi bir okuldur. Taksim'e doru yryelim. Sa koldaki Su Terazisi Soka'na sa-parsak, Zografion ("Zografos", az nceki Hristaki'nin soyad) Rum Erkek Lisesi'nin nnden geecek, sola, Aa Hamam Soka'na sapnca da, talyan Kz Orta Okulu ile Yunanistan Konsolosluu'na (eski elilik) geleceiz. Ana caddeden yrrsek, samzda Atlas Sinemas'nn olduu byk bina Katolik Ermeni bankerlerden Keolu'nun (Keolu, Sultan Aziz'e geni kredi am, sonra Zarifi ile birlikte ona kar Sultan Murat'n tahta kmasna destek vermi bir banker. Bu binada, Sultan Aziz iin de bir garsoniyer yaptrd sylenir), onun karsndaki Halep Pasaj'nn olduu bina, Cite d'Alep ise (ii restore edildii iin eski havasnn izi yok), muhtemelen Hristiyan Arap Hacar ailesinin yaptrd yapdr. Atlas'n bitiiindeki Anadolu Han'n sahibi Ragp Paa'ya ileride deineceim. CERCLE D'ORENT

Solda, kede, gene ok k, byk bir bina var. Buras Ermeni Ka-tolik Abraham Paa'nn mlklerindendi. Abraham Paa son derece zengin bir adamd, ayrca Osmanl brokrasisinde de ilerleyerek paa olmutu. Boazii'nin Karadeniz ucuna yakn iki kysnda da muazzam arazileri, ayrca baka apartmanlar, gene Boaz'da yallar vard. Balk tutmaya, zellikle kn Boaz'da lfer tutmaya merakl olduu iin, ortasnda olta sarktlacak zel delii olan bir yat yaptrd bilinir. Beyolu'ndaki bu byk binada zamann en k kulb olan Cercle d'Orient yerlemiti. Bu kulbn yeleri yabanclar ve gayrimslimlerdi. Trklerden ancak en byk rtbede iki paa yelie kabul edilirdi. Buradan, baz eski sinemalarn olduu Yeilam Soka'na dnlr. imdi Emek Sinemas'nn bulunduu alanda eskiden kocaman bir "skating ring" vard. Trk sinema sanayii buralarda alt iin, Yeilam ad, popler Trk sinemasyla anlamda bir deyim haline gelmitir. Bir sonraki Sakz Aac Soka'na sapalm. Kedeki kilise gene bir Ermeni Katolik kilisesidir ve bir ara Ermeni Katoliklerinin episkopal kilisesi olmutur. Ona gelmeden iki bina nceki mavimtrak bina ise eski Rus Arkeoloji Enstits'dr. Sakz Aac Soka'nn kar kesinde Aa Camii durur. Yapl epey eskiye dayanmakla birlikte ok onarm grd iin ilk haliyle ilgisi kalmamtr. Onun yannda gene ok k bir apartman var. Kapsnda Franszca ve Yunanca olarak burann Rumeli Han olduu yazl. Bu da Ragp Paa'nnd. stanbul'un en nl geleneksel lokantas Abdullah Efendi eskiden bu binadayd. Kar sraya geip Ahududu Soka'na girelim. Solda Anadolu, sonra da Tel Soka'na sapalm. Pasaj sahibi Hacopulos'larn evinin nnde Tel Soka dirsek yapar. Onu izleyerek yrdmzde sada byk bir okul binas var. Bu bina balangta Rum tccar Mavrokordato ailesinin bir kolunun eviydi. Beyolu'ndaki birok zengin Rum arasnda bir tek Mavrokordato'lar eski Fener aristokrasisinden gelmeydiler. Okulun apraznda Cizvitlerin kurduu St. Pulcherie Kz Okulu vardr. Biz oraya deil, sola, Byk Parmakkap'ya sapalm. Az sonra samzda yksek, byk ve karanlk suratl bir apartman greceiz. Apartmann avlusundan geerek br tarafta Kk Parmakkap Soka'na kabiliriz. Buras da nceden ad geen Ragp Paa'ya aitti. Ragp Paa, Abdlhamit'in Mabeyincibas olarak servet yapmt. imdi grdmz binann ad Afrika Han'dr. Daha nce grdklerimizden Anadolu, aslnda Asya, Rumeli de Avrupa anlamna gelir. Bu nedenle dnemin nktedanlarmdan biri, "Abdlhamit'in saltanat biraz daha devam etse, Beyolu'nda Amerika ve Avustralya hanlarnn da ykseldiini gre-cektik," demiti. Yeniden caddeye dnp biraz geri gidelim ve kar srada Mis Soka'na sapalm. lk drt yol aznda, kar sa kede, semtin Art Nouveau zelliklerini gsteren byk bir apartman vardr. Bina olarak imdiye kadar grdklerimizden o kadar da farkl deil. zellii, araba yapmcs Martin'e ait olmas. Belikal Martin, Abdlhamit'e de araba yapyordu ve ustalyla dnyaca tannmt. Bir atl araba yapm-csnn bu koca binaya sahip olmas ilgin grnebilir; ama o zamann, hele saray siparilerini de karlayan arabacs, bugnn Peugeot'sunun sahibi gibi bir ey olmalyd. 1950'lerde, stanbul'un ilk egzistansiyalist gece kulb de bu sokakta almt.

KATOLK ERMENLER Caddeden veya Kurabiye Soka'ndan Taksim'e doru yryelim. Zambak Soka'nn kesinde bir Ermeni Katolik kilisesi daha kar karmza. Ad Vosgeperan'dr; yani Aziz oannis Hrisostomos'a ithaf edilmitir. Bu cemaatin en sk kulland kilise budur. Katolikler, ok eski zamanlardan balayarak Ermenileri ikna etmeye altlar, ama ancak kk baarlar elde ettiler. Daha sonra bunun zellikle Fransa'nn bir politikas haline geldii anlalyor. Katoliklemeye direnen bir Gregoryen Vardapet'in karlp Fransa'da tutsak tutulduu, bunun iin saraydan baz grevlilere rvet verildii gibi bilgiler var. Ama hatr saylr bir Katolik Ermeni cemaatinin olumas 19. yzyl ortalarnn olaydr. Bu iin birden rabet bulmasnn bu dnemde Bat'nn kurduu ekonomik hegemonyayla ilgili olduunu dnmek akla yakn olacaktr. Din ba hl nemliydi ve Osmanl mparatorluu'nun geni pazarnda ticaret yapan Batllar, kendi mezheplerinden acentalar ve araclar ile almay ter-cih ediyordu. br uta, szgelii Katoliklii benimsemi bir Ermeni de Fransz i adamlaryla daha kolay iliki kurabiliyor ve bunun somut faydasn gryordu. Nitekim, Grand Rue de Pera boyunca yaptmz bu gezintide pek ok Katolik Ermeni zengininin evine, konana rastladk. Gregoryen Patrikhane doal olarak bu gelimeden honut deildi ve saraya da bunu nlemesi iin bask yapyordu. Osmanllar ise, hem geleneksel ittifaklarna nem veriyor (ki, Gregoryen Ermeniler toplumun nemli bir paras ve eski mttefiktiler), hem de yabanclarla yerli ortaklarnn byle fazla yaknlamasndan onlar da holanmyordu. Ama sre durdurulamad, pek ok Ermeni Katoliklii kabul etti. Bugn stanbul'da cemaatin alt bin kadar nfusu, on iki tane de kilisesi var. Katolik Ermeniler'den sz almken Mkhitarist mezhebine de deineyim. 18. yzyl banda bir grup Gregoryen din adam gizlice Katolik olduktan sonra bir tarikat kurmu, gerek Venedik yaknlarnda San Lazzaro Adas'na yerlemiti. Burada Benedikten yntemlere uyan bir manastr kurdular. Dil ve tarih konularnda deerli almalar yaptlar. Bir merkezleri de Viyana'dadr.

AYA TRIADA (AYA TRAS) imdi caddeye dnyoruz, kar sraya geip doruca Meelik Soka'na sapyoruz. Solumuzda, ziyaret edilmesi tavsiye olunur Hac Baba lokantasnn yannda, genie bir bahe.iinde, Rum Ortodoks Ayia Trias Kilisesi var. Belika Elilii'nin de mimar olan Kampanaki tarafndan yzyl sonunda yaplm, dolaysyla yapsnda kubbe kullanlmasna yasak konmam ilk kiliselerden biri. Taksim gibi merkezi bir yerde olduu iin, iyice azalm Rumlarn pek ok dini amala kullandklar, byk, grkemli bir kilise. Ama bu dnemlerde Osmanl toplumunda yaplm btn dini binalar gibi o da mimari adan ok ilgin deil ve Balyan sonras camileri andryor. Ayn sokakta devam edersek, solda Rum Zapyon (Zapyon'un Atina'da da katklar vardr), sada Ermeni Esayan kz liselerinin (Bu liseyi yaptran ailenin

klk evi Pera Palas yaknlarnda, yazlk yallar da Bykdere'deydi) arasndan geerek Sraserviler Caddesi'ne geliyoruz. Kar srada, usta mimarlar elinden kma Belika ve Romanya konsolosluk binalarna, Romanya Konsolosluunun, yannda Muzurus Paa'nn evine bakarak, Taksim Meydan'na gelebiliriz. TAKSM Taksim, bu ok-merkezli ehrin belli bal merkezlerinden biridir. ehirler bydke, merkezler kayar, oalr. Taksim de, Pera'nn ieklenip dolmasndan sonra, bu yeni tarz ehirlemenin Nianta ve ili'ye doa ilerlemesi sonucunda nemli bir merkez oldu. Daha nceleri -yani yzyl sonuna kadar- buras mezarlk alanyd. Meydann ortasnda byk bir kla vard ve bir zamann en iyi futbol sahas da klann ortasndaki avludayd. nceleri Tepeba'nda kmelenen oteller, yeni dnemde buraya geldiler; byklerden gidersek, Marmara, Sheraton, Divan ve Hilton ve yaplmakta olan bakalar. Boaz kysna doru inen Gmsuyu Caddesi, bu eski mezarlk alan, zellikle 1950'lerde ehrin en pahal yerleim yerlerinden biriy-di. Taksim ve grece yakn evresinde, Osmanl padiahlarnn ve genel olarak devletin, 19. yzyl balarnda verdii Batllama kararnn sonucu olarak, eitli klalar yaplmt. Bunlar, askeri anlamda bir yarar kalmad gibi, i politikada da bela haline gelen Yenierilerin, 1826'da, Vaka-i Hayriye denilen arbedeyle ortadan kaldrlmasndan sonra kurulan yeni "modern" ordu iindi. Cumhuriyet dneminde bunlar, yklan -daha nce deindiim- Taksim Klas dnda, stanbul Teknik niversitesi'ne verildi. Gmsuyu Askeri Hastanesi ise askeri olarak kald. Takla'nn mi-mar ngiliz Smith'dir. Maka'daki eski Maden Fakltesi de Abdlaziz zamannda Maka Silahhanesi olarak yaplmt. Gmsuyu'nda, Park Otel, ilkin talyan elisi Baron Blanc'n eviydi. Baron Trkiye'den ayrlrken bu koca evi Abdlhamit'e satt; o da bir sre sonra buray gvenilir veziri Tevfk Paa'ya verdi. Son Osmanl sadrazam olan Tevfk Paa'nn soyunun iadamln semesi ve bu arada kona da otele evirmesi Osmanl ailelerinin Cumhuriyet'le eklemlenme biimlerinin ilgin rneklerinden biridir. Park Otel dneminin en iyi otellerinden biriydi. imdi ise yerine stanbul'un belli bal ucubelerinden biri olacak bir gkdelen otel yaplrken durduruldu, sonra da hesapsz ykselen ksm ykld. Bu olay, son yllarda, stanbul halknn kar evrelerine kar en nemli zaferi olmutur desek, yeridir. Park Otel'in ilerisinde, mimarnn ad Goebels olan ve 1877'de, Almanya'nn birlemesinden sonra yaplan Alman Konsolosluu (eski elilik) var. Bu da zamannn en byk binalarndan biriydi. Onun yannda, Japonya'nn elilik iin Rum banker Pangiris Bey'den satn ald bina. Dnya politikasna grece ge giren Almanya ve Japonya iin, Beyolu'nda elilik binas yeri kalmamt. Alman Eliliinin yanndan sapp aalara inince, Katolik Sryanilerin kulland Sacre-Coeur Kilisesi'ne gelinir. Cumhuriyet'in kurulduu yllarda Taksim ehrin en nemli meydan haline gelmiti. Onun iin Kurtulu Sava'n yad eden, tal-yan Cannonica'nn yapt heykel bu meydana kondu.

Caddede, kar srada, ad imdi Gmsu Palas olan Azaryan Apartman kayda deer Art Noveau yaplardan biridir. Taksim ad, ehir suyuyla ilgili bir terimdir. stiklal Caddesi'yle Taksim Meydan'nn kavutuu yerde, sivri klahl, kk bir ta bina vardr. Buras, uzaktan getirilen suyun eitli semtlere "taksim edildii", yani datld yerdir. Biz bu "Taksim"den stiklal Caddesi'nin tersi yne yrynce, az sonra, yeni alan Tarlaba Caddesi'nin banda kendimizi bulacaz. Karya getikten sonra sizi yeniden geldiimiz ynde yrteceim. phesiz kimse benim bu sinir bozucu rotalarma uymak zorunda deil; ayrca, bu blmde imdiye kadar sz geen yerler bir gnde ge-zilemez- bisikletle nlerinden gemiyorsanz. TARLABAI Tarlaba Beyolu'nu tamamlar, ama onun kadar k deildir. Grand Rue de Pera yksek snfn eseriydi. Bu snf o yrede zengin bir hayat balatt. O zaman, onlar kadar varlkl olmayan bakalar da frsat bulduka bu yaknlarda ev sahibi olmaya altlar. Sonuta onlar da ayn mimari akm izlediler, ama evleri daha mtevaz oldu. Bu ba-kmdan Tarlaba'n Beyolu'nun aa orta veya orta snflarnn ve genel olarak hizmet snflarnn yerleim blgesi sayabiliriz. Yakn dnemde Beyolu eski statsn kaybetti. Bu k Beyolu'nun kendinden nce Tarlaba'n etkiledi. Gayrimslim aznlklar da 1950'lerden balayarak stanbul'u kitleler halinde terkedince buralara Anadolu'dan gelen yoksul halk ya da kk mteebbisler yerleti. malathaneler, tamirhaneler ald. Sonuta Tarlaba adamakll khneleti. Ama bu ilgin olmaktan kt anlamna gelmiyor. Bu dar, ylankavi sokaklar, bu halleriyle de son derece ilgin. Bu semtte sokak gezmeyi gezenlerin igdlerine brakarak, en nemli grdm binalar anlatmakla yetineceim. Tarlaba'ndan sa tarafa inen sokaklardan birinin ad imdi Turan Caddesi. Eski ad ise Macar Caddesi. Bu, 1848'deki ayaklanmadan sonra, baarsz kalan devrimcilerden bazlarnn Osmanl mparatorluu'na snmas ve bu blgede yerlemesinin ansna. Gnmze onlardan kalan, deiinceye kadar, sokan adndan baka bir ey yoktu. Yzyl sonunda Pan-Turanist ideolojinin icadnda Macarlarn da yeterince pay olduunu hatrlayarak, eski Macar Caddesi'nin Turan Caddesi haline gelmesinde bir tr adalet olduunu syleyebiliriz. MELKT KLSES Sakz Aac Soka Tarlaba ilerine de devam eder. Buraya sa-pnca, sol kolda, birka bina sonra, zerinde ha olan bir kap var. Kapy aln, ieridekilere kendinizi duyurabilirseniz sorun yok, nk mutlaka iyi karlanrsnz. Bu yksek binann giri katnda bir kilise var. imdi terkedilmi durumda, nk cemaati yok. Hepsi Trkiye'-den gitmi. Kim bunlar? Melkitler! Yan, Katolik otoritesine bal, ama Dou usulnde ayin yapan bir mezhep. Vaktiyle, Bizans'a bakaldrp Katolik olmu ve Mslmanlarla da iyi

geinmilerdi. Melkit, "Melekit", yani "Melik'in Adamlar" anlamna gelir. Melkitler daha ok Suriye ve Lbnan taraflarnda kalabalktlar, ama bakentte de kk bir grup vard. Cemaat kalmaynca bu kilisenin bakm yakn bir mezhep olan Keldanilere verildi. Apartmanda Keldani bir din adam ailesiyle oturuyor. Kiliseye de bu aydn ve gen din adam bakabildii kadar bakyor. Ama zaten maddi gc olmayan Keldanilerin buray gerekten korumalar ok zor. SRYAN KLSES Kiliseyi getikten sonra sadaki ilk sokaa sapnca, gene sada, eski bir Katolik Ermeni manastr var. Yaknlarda ressamlar burada atlye atlar, bir apelin de bulunduu st katta bir lokanta ald. Buradan Tarlaba ilerine gidip Karakurum Soka'n bulalm. Burada byk bir ta bina greceiz. Meryem Ana'ya ithaf edilen bu kilise ve baka blmler -idare, okul vb.- 1960'ta, Sryaniliin Trkiye'deki merkezi Mardin'den getirilen talarla ina edilmitir ve stanbul'da Sryanilerin kendi yaptklar tek kilisedir (kullandklar baka kiliseleri baka mezheplerden dn almakta veya kiralamaktadrlar). Sryanilik en eski Hristiyan mezheplerinden biridir. sa'nn dili olan Aramice konuurlar. Dilleri ve alfabeleri Sami kkenlidir. Grece yakn zamanlarda aralarndan bazlar Sryani-Katolik olmutur. Tarlaba'ndaki Meryem Ana kompleksinin banda bir Metropolit bulunmaktadr. Buradan ok da uzak olmayan Kalyoncu Kulluk Caddesi'nde Rum Ortodoks Ayii Konstantinos ke Eleni Kilisesi var. nemli zellikleri olmayan, ama gzel bir kilise. Onun biraz aasnda, hi beklenmedik bir yerde de bir mze var. Polonya'nn Trklerle ortak abalarla almasna katkda bulunduu bu mze, hayatnn bir ksmn siyasi srgn olarak stanbul'da geiren byk Polonyal air Adam Mickiewicz'in evi. air 1855'te, stanbul'a geldikten ksa bir sre sonra koleradan ld. organlar kartlarak yaad evin bodrumuna, tahnit edilen cesedi ise Paris'te gmld. Buradan Hamalba'nn devam olan mer Hayyam'a geip sonra Emin Camii Soka'na sapnca, cami ad tayan bu sokakta stanbul'un ender Protestan kiliselerinden ikisini yan yana gryoruz. Kede olan Ermeni Protestan, yanndaki de Alman Evangelik Kilisesi. Bylece, Halic'in kuzeyinin Beyolu ksmn bitirdik. Beyolu'nda, grdmz gibi, tarih ok gerilere gitmiyor. Bunun en byk sorum-lusu 1831 ve 1871 yangnlar. Ama u da var ki, Beyolu'nun ksa bir srede ortaya k, dnyada ehirlemenin yeni balayan bir evresine denk gelmitir. Bu anlay, o zamana kadar Osmanl toplumunda varolmu ehirlemenin iinden kmamt ve onunla bir ilgisi yoktu. Ama buralar etkileyecei belliydi. Dolaysyla, sz konusu yangnlar bu blgeyi bo arsalara evirmese de gene bu yaknlarda bir baka Beyolu ortaya kacakt. Beyolu'ndan sz ederken, hem tarihi ok eskilere uzanmayan binalardan, kiilerden, ailelerden konutuk, hem de bunlarn ounun bugn devam etmediini grdk. Beyolu, sa-lam bir retim temeline, bir sanayileme hareketine dayanmayan bir servetin, uluslararas ticaretin ve finansn rndr. Onun iin, sanki kanlmaz olarak,

"bir var bir yok" bir srecin yaratdr. Beyolu'nun Art Nouveau binalar ykselirken Osmanl lkesi de batyordu. Bat ve Trkiye Cumhuriyeti olarak yeniden dou burann nfus bileimini zorunlu olarak deitirdi. nsanlar gitti, baka insanlar geldi ve Beyolu'nun maddi temelleri ortadan kalkmasa da (nk kapitalist gelime dorultusu deimemiti), kltrel balar yok oldu.

BEYOLU YAKASININ TEK SEMTLER Hali'in kuzey kys gneyiyle birlikte, hatta ksmen daha nce sanayileti. Osmanllar balca tersanelerini Hali'te, Kasmpaa kysnda kurmulard. Bylece buras yzyllar boyunca bir gemi yapm merkezi olarak yaad. 19. yzyldan itibaren baka imalat dallar da Halic'in kolaylklarndan yararlanmak zere buraya yerleti. Beyolu-ili ekseninde uzanan srtla imdiki nc Hali Kpr-s'nden Mecidiyeky'e uzanan ykselti arasnda arazi ukurlar. Bir zamanlar Dolapdere ile Kasmpaa deresinin sularn Halic'e boaltt bu havza, Kasmpaa dediimiz blgede Hali'le buluur. Bu dereler zamanla iyice kirlendii iin 1950'lerde stleri kapatld ve giderek kanalizasyona dntler. Buradaki tersane binalarndan bazlar yaknlarda ortadan kaldrld, ama birou halen almaktadr. Ka-smpaa'da grdmz byk ve grece eski binalarn ou da Osmanl dneminden beri Bahriye'nin elindedir. rnein kydaki Kuzey Saha Deniz Komutanl binas, Osmanl zamannda, Bahriye Nezareti olarak ina edilmiti. Heybeliada'ya tanmadan nce Deniz Harp Okulu buradayd. Tepedeki Deniz Hastanesi bandan beri ayn ilevi grmektedir. Komutanln karsndaki Cezayirli Hasan Paa lkokulu da geen yzyldan kalma orta karar yaplardan. Cezayirli Hasan Paa'nn bu semtte bir camisi ile iki emesi bulunmaktadr ve bunlar kendisi yaptrd iin, tarihleri 18. yzyln son eyreine uza-nr. Camilerden biri gene denize yakn Kalyoncu Klas binasnn iindedir.

KASIMPAA- HASKY Semtin bir baka nemli camisi de Bahriye Caddesi stnde, Kanuni dneminde yaplan Gzelce Kasm Paa Camii'dir. Yandktan sonra, Abdlaziz tarafndan yeniden yaptrlmtr. Semtin ad bu Kasm Paa'dan gelir. PYALE PAA CAM

Bu evredeki en nemli Osmanl yaps epey ierilerde kalan ve imdi nnden evre Yolu geen Piyale Paa Camii'dir. Yeni Perpa binasnn yanndaki Piyale Paa, Sinan'n ilgin eserlerinden biridir. Alt kubbesiyle bu cami Anadolu'daki Osmanl ncesi ulucami kategorisine girer, ama o tipin son derece gelitirilmi ve inceltilmi bir rneidir. Bu tipin ortaya kmas, mimari teknolojiye balyd. Belirli byklkte bir binann stn rtmek iin birok direk dikiliyor, bunlarn stne konan kiriler de dz aty tayordu. Zamanla direkler drtl gruplar haline getirildi, ahap direk yerine stun kullanld ve stunlar tonozlarla baland; daha sonra da her drtl stun grubunun stne bir kk kubbe konduruldu. Bylece, byklne gre zerindeki kubbe says da artan bir cami tipi ortaya kt. Ancak mimari gelime, kart ynde oldu. meknda ayak says gitgide azaltlarak, tek byk kubbeye geildi.

Plan 17. Piyale Paa Camii Sinan zamannda, teknoloji, ulucami tipini oktan gerilerde brakmt. Dolaysyla Sinan bu eserinde, eski bir mimari tre dnyor ve onu kendi ann estetii iinde yeniden yorumluyor. Sinan'n btn sanatsal jestleri gibi bu da son derece ilgin. Kubbeleri, kemerleri, giri revakyla deiik, hemen gz yakalayan, gzel bir binadr Piyale Paa Camii. grnm ayrca gzeldir. Klliyesinin birok paras bugne kalamamtr. Olduka harap ve bir baka amala kullanlan hamamn yan sra bir de Piyale Paa'nn trbesi ayaktadr. Piyale Paa'nn kendisi Hrvat asll bir devirmedir. Enderun'dan yetierek devlet hizmetine girmi, zellikle denizcilik alannda alm ve II. Selim'in bir kzyla evlenerek saraya damat olmutur. Marib seferlerinin ounda yer alm, Turgut Reis'in Malta kuatmasnda, Cerbe savanda bulunmutur. Sakz fatihidir. Kbrs'n alnmasnda da nemli grevler yapmtr. Yeniden deniz kenarna dndmzde, tersanenin iinde, daha nemli cami ve klliyesini arkap'da grdmz orlulu Ali Paa'nn bu ehirdeki ikinci camisine geliriz. 18. yzyl banda yaplan cami 19. yzylda, II. Mahmut zamannda esasl bir tamirden getii iin asl karakterini kaybetmitir. AYNALIKAVAK KASRI Camialt ve Takzak tersanelerinin duvarlarn izleyerek Hasky'e doru giderken, Aynalkavak Kasr'na geliyoruz. Bu saray 17. yzyl banda yaplmt, ama bugn grdmz eklini 19. yzyl banda, III. Selim dneminde ald. Halic'in gney ve kuzey kylarna eitli dnemlerde saraylar yaplmt. Aynalkavak bunlarn en bydr ve gnmzde kalan tek Hali saraydr. Kydan Okmeydan'na doru genileyen ve "Hasbahe" adyla anlan byk bir korunun kysndayd. ou Osmanl saray gibi bu da, padiahlarn ekledii yeni binalar ve kklerle genilemi, bym, sonra da, Osmanl'nn

genel talih izgisine uyarak, yava yava harap olmu, klmtr. Bylece, bugn mze haline getirilen, III. Selim'den kalma Hasbahe kknden ibaret kalmtr. Evliya elebi, Aynalkavak nnde ok zengin istiridye yataklar olduunu anlatr. "Hey gidi gnler"! HASKY Hasky, ta Bizans zamannda, Karaim kolundan Yahudilerin oturduu bir semttir. Eminn'nde Yeni Cami yaplrken oradaki Yahudiler de buraya gnderilmiti. Semtin eski haritalarnda grdmz sokak adlar, artk hemen hemen hi izi kalmayan bu Yahudi gemiinin anlarn yaatr: rnein, Basmac Avram Soka Basmac Ruen Soka olmutur. Terzi Havim, Terzi Kasm Soka'na dnmtr. Sinagog sokaklar, sinagog kmazlar ortadan kalkmtr, deindikleri sinagoglarn kendileriyle birlikte. Naim Gleryz bu semtte sadece, Karai gelenei uyarnca yeraltnda ina edilen Kalha Kado be Kuta Bene Mikra sinagogunun ayakta kala-bildiini sylyor. Sedat Hakk Eldem, Hasky'de, 18. yzyldan kalma ahap Hahamba konan da bulmutu. Bildiim kadaryla eitli Yahudi okullar (biri, sanrm, Alliance Israelite'in) da yanm ya da yklmtr. stanbul'un en byk ve en eski Yahudi mezarlklarndan biri de Hasky'dedir. Daha nce birka kere szn ettiim Kamondo Paris'te lm, vasiyeti stne Hasky Yahudi mezarlndaki ant mezarna gmlmtr. Hasky'de Yahudiler'den baka Rumlar da yayordu. Onlardan kalan balca kilise iskeleden az ilerideki Ayia Paraskevi'dir. Bina olarak fazla ilgin deil, daha ok iindeki ikonostasion ve ikonlaryla dikkate deer bir kilisedir bu. Ama en ilgin taraf, onunla ilgili eitli efsanelerdir: Bursa'da Argiri adnda bir kza bir Trk ak olunca ailesi kz bir Rumla evlendiriyor; ama Trk ak bir paann olu olduu iin kz kartp stanbul'da Tersane zindanna kapatyor. Kz, paazade ile evlenmesi tehditlerini reddediyor, yemek yemeyerek intihar ediyor. Onun zerine, Hasky'deki kilisenin avlusuna gmlyor. Derken avludan alevler ykseliyor, kilise papaz "beni buradan karn," diyen bir ses iitiyor. Patrikhane'den gelen "uzman" kurul nnde mezar alnca iinden mumyalanm bir ceset ka-rlyor. Her nedense, ba kesilip Rusya'ya gnderiliyor, mumyal ceset de caml bir tabut iinde kilisenin iine konuyor. Trkler, ba Rusya'ya tayan geminin ardna taklyor. Pamuk tayan Rum kaptan hafifleyip hzlanmak iin baz balyalar denize atyor, pamuklar da Trk gemisinin uskuruna taklp onu durduruyor. Kim bilir ka farkl efsanenin elerini bir araya getiren bu hikye phesiz hibir somut olguya dayanmyor; ama bir 19. yzyl "fabrikasyonu" olarak (uskurlar vb.) milliyetileen folklorun yeni oluturulan dmana kar duygular yansnma biiminin ilgin bir rnei. Ayia Argiri'nin caml mezar artk sergilenmiyor, bir yere gmlm durumda. Hasky'n ilerinde, ve tepede, Rum, Yahudi ve Mslman mezarlklar arasnda gene Ayia Paraskevi adna bir ayazma vardr. Eskiden buraya Foti adnda bir Rum'un ak hava kahvesinden girilirdi. 25 metrelik tonozlu bir dehlizden geilerek, derin bir kuyunun bana gelinirdi. ksaln diye de bilinen ayazmann bu ad, "eyh Salih"in bozulmu eklidir. Ama ad gibi kendisi de

bozulmu du-rumda. Ayazma'nn nerede olduunu bilen yok. Foti'nin bahesi imdi biraz pejmrde bir park (buraya gelen sokaklardan biri, belki Foti'nin bozulmasyla, Futac Soka olmu). "ksaln" herhalde, "kp" "salnlacak" bir yer gibi dnlyor; kmasna klyor, ama salnacak ortam pek yok. Parkn hemen ilerisinde Karaim Kabristan, aasz ve etkileyici. Halic'e paralel ana cadde stnde bulunan eski Lengerhane, Ko grubu tarafndan restore edildi ve ilevine uygun bir "Sanayi Mzesi" olarak ald. Fazla ilgin bina kalmayan Halcolu ve Stlce semtlerinde eski mezbaha binas dikkat ekiyor. nc kprnn dibinde kalan ve Halic'in her trl maddeyle kirletilmesine uzun zaman kendi zgl katksn yapan Mezbaha imdi kltrel amalarla kullanlmak zere dzenleniyor. Halcolu'ndaki askeri bina Mhendishane olarak yaptrlmt. Bunun yaknnda da Mihriah Sultan'n yaptrd Humbarahane Klas Camii vardr (1803). Kthane'ye doru, Halic'in ilerine giderken grdmz adacklar eskiden beri orada var ve gene Evliya elebi'nin anlattna gre bunlarn evresinde ok lezzetli karides tutulurmu. Kthane ve Alibeyky sular Halic'e dklr. Bunlara "Avrupa'nn tatl sular" ad verilmiti. ok eskiden beri buras stan-bul'un bir numaral mesire yeriydi. Sadabad, alayan ve mrahor kasrlarnn evresi zellikle Lale Devri'nden sonra, insanlarn kayklarla, at ya da ssl kzlerin ektii arabalarla (kou arabas) akn akn elenmeye gittii bir yer haline geldi. Burada saraylar yapld, sularn akaca setler yapld, kprler yapld. Daha ileri tarihlerde, nl Sened-i ttifak burada imzaland. Sultan Abdlmecit'in snnet dn burada yapld. Ama 20. yzyln snai "gelime"si buray beter bir mezbelelik haline getirdi. Bugnk durum da bu. II. Abdlhamit'in yaptrd eme epey harap bir halde, Cendere yolunun yanndaki parkta duruyor. KITHANE'DEN L'YE Kthane'den Okmeydan ynnde ilerlediimizde, gemiten kalan ok ey gremeyiz. Buralar, daha 1960'lara kadar aklk ve yeillik alanlarken, sonraki hzl ehirleme sreci iinde hzla apartmanlam blgelerdir. Ok atmak, askeri Osmanl mparatorluu'nun nemli bir urayd. ehrin kuzeyindeki bu bo alan okuluk iin ideal bir yerdi. Okun askeri nemi azaldktan sonra da spor olarak devam ettiini biliyoruz. Sert yaylar gererek oku mmkn olduu kadar uzaa gndermek bu sporda giriilen balca yarlardan biriydi. Krlan rekorlar gsteren -ve ebediletiren- nian talar konurdu. Okmeydan, bu dehet rekorlar kran gl kemankelerin nian talaryla doluydu; imdi bunlar, yukar doru ynelme rekorlar kran yeni gkdelenlerin temel talar arasnda yatyor olabilir.

L-FINDIKLI

Okmeydan iin sylenecek ilgin bir nokta meteorolojiyle ilgili: stanbul'un birok yerinden, havann bozaca, Okmeydan stne bakarak anlalr; o ynden kara bulutlar geliyorsa, emsiyenizi yan-nza aln. Darlaceze, bir zamanlar, ehirden ve grltden uzak olduu iin burada ina edilmiti. Ama ehir ve grlt, yallarn kendilerinden uzaklamasna dayanamadlar. (Darlaceze'de cami, Ortodoks ve Ermeni kiliseleriyle bir de sinagog yaplm olmas, Osmanl ok-kltrl geleneinin gzel bir rneidir.) Darlaceze'nin yanndaki, imdi Trkiye Gazetesi'nn hastanesi olan bina, eskiden Bulgar Hastanesi'ydi. Kardaki Hrriyet Ant (Abide-i Hrriyet) Trkiye'de yaplm ilk ulusal anttr. 1909'da bunun yaplmas iin yarma alm, katlan eitli nl mimarlar arasndan Muzaffer Bey'in projesi kazanmt. Ant, 31 Mart'ta lenler iin yaptrld. Ayrca Mahmut evket Paa ile yannda can veren iki yaverinin, Mithat Paa'nn ve Nazizm'in iktidar olduu yllarda kemikleri Berlin'den getirilen Talat Paa'nn mezarlar buradadr. Antn alt da gen biiminde bir cami olarak yaplmtr. stanbul son dnemde Karadeniz kysna doru byyor. 1950'lerde yeni, baheli ve olduka insancl bir yerleim alan olarak Levent almt. O zamanki nfus art erevesinde yeni yerleim alanlarn bu mtevaz ller iinde planlamak mmknd. Ama 1960'tan sonra her ey deiti. Mecidiyeky o sralarda hl "ky"e yaknken ksa zamanda bir i merkezi oldu ve karakteri tamamen deiti. Yeni "Levent"ler olutu ve yerleim-konut alanlar Etiler'e varp hzla daha ilerilere yneldi. Bir yandan da gecekondulama ayn hzla yrd. Gltepe, Kutepe gibi yerler nce gecekondularla rtld, sonra bunlar da apartmanlat. Bu blgeler zerinde hi duramayacam. Aslnda, koca stanbul'un her ke bucanda ilgin eyler var; rnein Ayazaa'daki, Abdlaziz'in yaptrd av kasrlar (stinye yolu stnde "Maslak Kasrlar" adyla ynleri gsteriliyor) grlmesi gereken binalar. Bunlar onarm grd halde yeniden haraplamaya balad. n havuzlu, tek odadan oluan inili Kk (Mzik Pavyonu) ya da Zincirlikuyu'da lhan Koman'n Akdeniz heykeli gerekten nemli sanat eserleri. Ama sz konusu blgede bu gibi yaplar hayli dank ve bir "gezinme" mant iinde yan yana gelemiyor. Onun iin buradan geri dnp ili-Kurtulu-Nianta blgelerine gz atalm. L Rey kardelerin Lks Hayat'nn nl arks: "ili'de bir apartu-man/Yoksa eer halin duman" diye balar. 1920'lerin opereti o dnemin stanbul gerekliinin altn izmitir. Popler kltrn bu sevimli rneinin yargs ciddi edebiyatta, Yakup Kadri'nin Kiralk Konaknda tekrarlanr: Aksaray'daki konak terkedilir ve aile ili'de apartmana yerleir (ilk basm tarihi 1922). Yzyl sonunda Pera ykn almaya yz tutunca, ili ve Te-vikiye'de yerleim tevik edilmi, bylece zamann Art Nouveau binalar buralara da yaylmaya balamt. 20. yzyln betonarmesi yerleimi adamakll hzlandrd.

imdi biz yola, ili Meydan ve ili Camii'den balayalm. Bu cami, betondan, eski camilere benzeme amacyla yaplm, herhangi bir estetik deeri olmayan bir binadr. Ama slami yaps az bu semtte, cenazelerin kalkt birka belli bal noktadan biri olarak nem ka-zanmtr. Caminin karsndan (yzmz Taksim'e doru) saa saptmzda Bomonti'ye geliriz. Bomonti bu evrede sanayinin ilk balad yer-lerden biridir ve ilk nemli fabrika da bugn hl alan Bomonti Bira Fabrikas'dr. Bir zamanlar buradaki Bomonti bira bahesi stanbul'un nemli elence yerlerindendi. Fabrikann yaknnda bir de ilgin kilise vardr: Grc Katolik Kilisesi. Olduka eski bir Hristiyan kilisesini oluturan Grcler aslnda Ortodoks'tur, ama Ermeni Gregoryenler gibi onlarn kilisesi de byk lde ulusal ve bamszdr. Katolik Grc ise fazla sk rastlanan bir fenomen deildir. Ama, ite, belli ki baz Katolik misyonerler baz Grcler'i saflarna ekmi. Bina olarak fazla ilgin olmayan bu kilisede kinci Dnya Sava srasnda baz Alman Katolik rahiplerin grev yapt ve bu greve biraz da Nazi propagandas kart bilinir. u srada kilise gene Katolikler'in elinde, ama Grc bir cemaat kalmam. Bomonti'den Feriky'e doru giderken, nl yabanc okullardan Fransz St. Michel Lisesi grlr. Halaskrgazi Caddesi stnde, sada, Bulgar Kilisesi Eksarhl'nn bahe iindeki binas vardr. Bunun dnda baka baheli bina kalmamtr. Gerek bu caddede, gerekse yan sokaklarda, bir zevk lsne gre yaplm birok apartman hl ayaktadr, ama zevksiz olanlar, zellikle yan sokaklarda, egemendir: kiiliksiz apartmanlarn bitiik nizam dizildii monoton, kiiliksiz sokaklarla boucu bir hava sinmitir btn yreye. Bu arada, ana caddede, eski bir apartmann atsnn stnde yeni bir beton apartmann bir ksmn grmek bile mmkndr. Taksim ynnde sol kolda, Mustafa Kemal'in imdi mze olan evi de ili'nin ilgin yaplar arasndadr. Atatrk Mtareke dneminde bu evde oturmu, 1919'da Anadolu'ya gemeden nceki siyasi ve diplomatik temaslarn buradan srdrmt. Projesini D'Aronco, uygulamasn ise Pellini'nin yapt saat kulesi ve mescidi ilgin olan Etfal Hastanesi yaknnda, nl talyan mimar Mongeri'nin zel bir konak olarak ina ettii ve imdi Ataman Klinii olan bina da ilgintir. ili'yi Nianta tarafna balayan Rumeli Caddesi stndeki ili Kaymakaml da Ulusal Mimari akmnn gze arpan rneklerin-dendir. Ama imdilik o tarafa sapmayalm. Pangalt'ya (bu ad, Banka Alt'ndan bozulmadr) gelip saa, sonra da sola saptmzda Kurtulu'a geliriz. Eskiden buras arlkla bir Rum mahallesiydi (Ermeni de vard) ve ad Tatavla'yd. Kurtulu'ta, Avukat Caddesi'nde bycek bir Rum Ortodoks Kilisesi vardr: Ayii Apostoli. 19. yzyl sonlarndan kalma binada bir kubbe de kullanl-mtr. Kubbede Pantokrator resmi vardr. Ayrca, Basmacidis imzal yalboya tablolar bulunur. Daha aada, Kurtulu Caddesi zerinde Ayios Dimitrios Kilisesi'ni grrz. Bu bina ok daha eskidir. 1782'de yapld bilinmektedir ve yanndaki ykk Ayios Haralambos'un 16. yzyldan kald sylenir. Bunlar, evrede Rum yerleiminin hayli eskilere uzandn gsterir. Ayios Dimitrios, Bizans kiliselerinin grnmn hatrlatacak biimde, zenle yaplm bir kilisedir.

Birka blok ilerisinde, Omuzda Soka'nda, Ayios Atanasios Rum Kilisesi vardr. Kurtulu tarafna hi sapmayp devam edecek olursak, sada Pangalt Hamam'n, solda, Zafer Soka'nda Vali Kona'n grebiliriz. Az sonra da Harbiye kavana geliriz. Burada solda Askeri Mze ve Harbiye var. Orduevi'nin arkasnda ehir Tiyatrosu, Ak Hava Tiyat-rosu, Konser Salonu, imdi uluslararas konferans salonu olarak yeniden dzenlenmekte olan Spor ve Sergi Saray. Orduevi'nin kar-sna den Cebel Topu Soka'na girip. lek Soka'na sapnca, Va-tikan Elilii'ne geliyoruz. Bunun az ilerisinde, cephesi ana caddeye bakan nl Fransz Dame de Sion Okulu'nun arkasnda kalan Saint-Esprit ise, herhalde Vatikan Elilii'ne yaknlndan tr, ehirdeki en byk Katolik kilisesi olmad halde stanbul'daki katedraldir. Cadde, Batllamay seven stanbullular iin kvan kayna saylabilecek bir bulvardr. Hilton, Divan, Sheraton gibi byk oteller, byk uak irketleri, Kervansaray, Parizien, Hydromel, Club 33 gibi belli bal gece kulpleri hep bu bulvar boyunca sralanmtr. Nianta-Maka ekseni stnde baka ilgin binalar grlebilir. rnein Vali Kona Caddesi'ne paralel Gzelbahe Soka'nda ayn ad tayan Klinik, Mongeri'nin zel bir konak olarak yapt bir bina-dr. Eski ngiliz Lisesi High School (for Boys) imdi Nianta Anadolu Lisesi haline gelmitir. Gene ayn caddeyle Sleyman Nazif Soka'nn kesinde, Ulusal Mimari akmnn nde gelen temsilcilerinden Vedat Tek'in kendine yapt ev vardr (altnda Yekta Restaurant). Tevikiye Caddesi stnde de 19. yzyl sonu ya da 20. yzyl bandan eitli gzel binalar var. Tevikiye Camii, adndan da anlald gibi blgede yerleimi tevik etmek iin, 1854'te Abdlmecit tarafndan yaptrlmt. Avlusunda, III. Selim ve II. Mahmut iin konmu iki menzil ta vardr. Maka ynnde giderken, az sonra sada, eski bankalardan itibar- Mali Osmanl Anonim irketi'nin kurucularndan, Rum banker ailesi Rallilerin apartman grnr. Daha ileride gene Mongeri imzasn tayan karlkl iki nemli bina vardr. Soldaki, imdi Teknik Okul olan bina zamannda talyan Elilii olmak zere ina edilmiti. Karsndaki drt ayr girii olan -ve bir dairesinde Abdlhak Hamid'in oturduu- Maka Palas 20. yzyl banda yaplm k bir konuttu. Ondan sonraki zmir Palas' da zmirli i adam Ahmed Sreyya Bey J. D'Armi adnda bir mimara yaptrmt (Cumhuriyet'in kuruluundan sonra). Maka Caddesi stndeki Maka emesi II. Abdlhamit zamannda D'Aranco tarafndan yapld. Spor Caddesi stndeki Valide emesi ise Tanzimat dneminde yaplm, rokoko zellikleri ar basan bir yapdr. Maka Teknik niversitesi binas ilkin astsubay okulu olarak yaplmt. Yanndaki, gene niversiteye balanan daha kk bina da jandarmaya aitti. Spor Caddesi Beikta'a yaklarken, Sultan Aziz'in tahttan indirilmesine kadar yapmm balatamad camisine gelir salamak zere ina edilen Akaretler binalarna geliriz. stanbul'da, szgelii Londra'da ok sk rastlanan bu gibi bir rnek konutlar azdr. Arnavutky yal dizisinin bandaki birka yap imdi onarm halinde. Bir de, Halaskrgazi ile Vali Kona caddeleri arasndaki bir sokakta byle bir sra var. Akaretler'in Laleli'deki yangn apartmanlar gibi onarlp turistik pansiyon haline getirilmesi planlanmt.

Sultan Aziz'in saltanat, camiyi yaptrmasna yetmedi. Bu caminin kurulaca yerin talar konabildi ancak. Sonra Sedat Hakk burada Talk Kahvesini yapt. O da, Swiss Hotel yaplrken ykld, ama az ileriye bir kopyas ina edildi. Buradan deniz ynne, Beikta'a doru deil de, teki yne gidersek, air Nedim ve Nzhetiye caddeleri zerinden Ihlamur Kasr'na varrz. Geni bir bahe iinde yer alan iki bina Maiyet Kk ve Merasim Kk adn tarlar. Daha nce burada III. Ahmet'in dzenlendii Hasbahe vard. Sultan Abdlmecit 1855'te bamimar Nikoos Balyan'a bu iki kk ina ettirdi. Bir zaman (1950'lerde) Tanzimat Mzesi haline getirilen Ihlamur Kasr imdi Milli Saraylar Bakanl'nn elinde ve halka ak. FINDIKLI Son olarak, Dolmabahe Camii'nden yeniden Galata'ya doru yryelim. Caminin karsnda, Gmsuyu'na trmanan yolun banda, Hac Mehmet Emin Aa'nn (sipahi aalarndan) 18. yzyl ortalarnda yaptrd zarif sebili gryoruz. Be pencereli sebilin bir ucunda kaps, br ucunda da emesi yer alr. Arkasnda kk bir mezarlk vardr. Sebil imdi bir kahve olarak kullanlyor. Bu aalk yerde, Dolmabahe Saray iin yaplan tiyatro binas da vard ve sa-ma sapan bir ekilde yktrld. Az ileride bir baka, gene ok sevimli sebil greceiz. Bu da ilkinden krk yl kadar sonra, I. Abdlhamit'in sadrazam Koca Yusuf Paa'nn yaptrd sebil. Bu sefer eme ortada, iki yannda da sebilin gzel demir parmaklkl pencereleri var. Birincisi gibi bu sebil de imdi bir kahve. Karda, vapur iskelelerinin bulunduu yakada ise Hekimolu Ali Paa'nn 1732'de yaptrd Kabata Meydan emesi'ni gryoruz. Menderes 1957'de bu yolu aarken, kaybolan eitli tarihi yaplarn yan sra, kalanlarn ou da yer deitirdi. Bu arada, 1958'de bu eme de i taraftan imdiki yerine tand. Daha nce, set stndeydi ve bir merdivenle klarak yanna geliniyordu. Bu da, grnne daha fazla grkem kazandryordu. Kabata Lisesi eskiden Solakeme Soka stndeydi. O bina imdi yok ve Kabata Lisesi Ortaky'de, Feriye Saraylar'ndan birinde. Ky boyunca yrrken Sinan'n gzel eserlerinden Molla elebi Camii'ne geliriz. Kazasker Mehmet Efendi'nin yaptrd caminin kubbesi altgen bir destek sistemine oturur. Ancak burada kubbeye dayanak olan ayaklar duvara gmldr. Kemerler de kelere eksedralarla balanmtr. Yarm kubbeler kelerde yer alr, birbirlerine bitiiktirler. Beinci yarm kubbe ise mihrap kntsnn stndedir. Kar sradaki, az nce szn ettiimiz Koca Yusuf Paa sebili de eskiden bu caminin yalmdayken yolu geniletmek iin imdiki yerine tanp monte edilmitir. Molla elebi'nin karsndaki sokaktan girip yukar doru trmandmzda, Cennet Bahesi adn tayan gzel manzaral kahvenin yanndaki Sacre-Coeur Kilisesi'ne geliriz. Bu kiliseyi imdilerde Katolik Sryaniler kullanyor. Trmanmadan sahil yoluna devam ettiimizde, imdiki Mimar Sinan niversitesi'ne geliriz. Eski Gzel Sanatlar Akademisi daha nce Edebiyat Fakltesi, bundan nce Meclis-i Mebusan, daha nce de Adile Sultan Saray idi.

Son Osmanl Meclis'i burada toplanmt. Onun gneyindeki bina da eskiden Saliha Sultan'n sarayyd. kisi birden ifte Saraylar adyla tannrd. Burada, tepede, ifte minareli Cihangir Camii grnr. Cihangir, Kanuni Sleyman'n ok sevdii, sakat domu, iire ve estetik hazlara kendini vermi oluydu. Gzel manzarasndan tr olsa gerek, imdi kendi adn tayan, o zaman bahelerle dolu bu srtlar seviyordu. Zamann tarihilerinin anlattna gre, aabeyi ehzade Mustafa'nn, babalar tarafndan ldrlmesi olay karsnda zntsnden lmt. ehzade Camii'ndeki trbeye gmld. lmne ok zlen Kanuni'nin ansna yaptrd cami yangnda, daha dorusu birka yangnda, harap olunca, II. Abdlhamit imdiki zelliksiz camiyi yap-trd. TOPHANE Cihangir semtine, Taksim'den, Sraserviler'i izleyerek de gelebilirdik. Bu durumda, o cadde stnde, bata eski Magic ve Vens sinemas olan binay, az sonra, Beden Terbiyesi olan Rum banker Rallis evi ile bitiiinde, imdi Romanya konsolosluu olan Muzurus Paa konan, Ayia Trias' da yapan Rum mimar Kampanaki'nin elinden kan Belika Konsolosluu binasn, ayn srada grecektik. Daha ileride, 1840'lar ile 70'ler arasnda yaplan Alman Hastanesi var. Cihangir Camii yaknlarnda, imdi Amerikan zel Lisan Dersanesi olan gzel bina Polonya asll Sadk Paa'nn (asl ad Mikhail aykovski) eviydi. Az sonra Tophane'de eski Topu klalarnn bulunduu yere geliyoruz. Klalardan artk eser kalmam, ama padiahn Topular tefti etmesi iin Balyan'larn yapt kk, imdi Eski Muharipler Dernei olarak, yerinde duruyor. Bunun hemen yannda da II. Mahmut'un (gene Balyan ailesinden Kirkor'a) yaptrd Nusretiye Camii var. Ampir ve barok sluplar kaynatran bu cami, gene de, daha sonraki eklektik camilerden daha cana yakndr. Ayn zamanda, onlarn zevksizletirerek tekrarlayaca birok e burada da vardr; incelmi minareler, giriteki iki katl cephe binalar gibi. Nusretiye ile daha nce grdmz Kl Ali Paa Camii arasnda kalan k oymal mermer meydan emesi I. Mahmut zamanndandr ve barok emelerin iyi rneklerinden biridir. Son olarak, kardaki ykseltinin zerinde kurulu olan ve semte adn veren Tophane'ye bakalm. stanbul kuatmasnda topu baaryla kullanan Fatih Mehmet yeni toplar dkmek iin tophanesini burada kurdu. Ondan sonra olu II. Bayezid ve daha da sonra Kanuni, Tophane'yi geniletip gelitirdiler. Ama bugn grdmz Tophane yaps III. Selim'den kalmadr. Bina herhangi bir ey iin kullanlmyor, ama askerin elinde olduu iin gezilemiyor da. Dethier, geen yzyl sonunda buraya "erkesler Mahallesi" dendiini ve gizli esir sat yapldn syler. Mark Twain de, s-tanbul'a geldii yllarda esir ticaretinin yasayla durdurulduunu syler, sonra, hangi tip esirin kaa satldn anlatarak bir fiyat listesi verir. Bylece, Galata-Pera'nn zn oluturduu Hali kuzeyini evresinden dnerek baladmz noktaya geldik.

BOAZ

BOAZ Boazii'nin ilk ad Bosphoros'tur. Bu bileik kelime "bous" (inek) ve "phoros" (geit) kelimelerinden tremitir. nek Geiti denmesinin nedeni bir mitolojik ykdr. Tanrlarn tanrs Zeus, batan kard saysz gzel kzdan biri olan o'yu, kars Hera'nn kskan cnden koruyabilmek iin inek biimine sokmutu. Ama kskan bir kadn hibir ey durduramaz -hele tanraysa. Hera o'ya ebediyen eziyet etmesi iin bir atsinei gnderdi. o bu sinekten kaa kaa sonunda kendini Boaz'a att ve yzerek Avrupa'dan Asya'ya geti br kyda sineiyle karlamak zere. Mitolojinin zamand dnyasnda o'nun bir ktadan brne geiini Argonotlarn bir denizden bir denize geii izledi. Herakles, Peleus, Telamon, Orfeus, Kastor gibi klasik mitolojinin birinci dng kahramanlarnn eliinde ason, Kolkhis lkesinde saklanan Altn Psteki'yi bulmak iin kuzeye, Karadeniz'e doru yola kt. Bu iki efsane iki kta ile iki deniz arasnda geit salayan Boaz'n coraf nemini gsteriyor. Doa, Altn Boynuz adyla da anlan Halic'i Boaz'n daha sakin olan gney ucunda yaratmakla katksn tamamlad. Bylece stanbul, nemli bir kent iin gerekli kusursuz corafi altyapya kavumu oldu. Asya'dan gelen kervanlar Boaz kylarnda durur, ykleri kayklarla Avrupa yakasna tanrd. Ticaretle uraan btn dnya halklar -Fenikeliler, Grekler, Araplar, talyanlar- genellikle ilenmi mallarla Karadeniz'e doru yola kar ve deerli hammaddeler tayarak geri dnerlerdi. Bugn de Boazii'ndeki kk vapur iskelelerinden birinin yanndaki bir ayhanede ya da meyhanede oturursanz, ayn ilek trafii seyredersiniz. Her boydan, her bandradan ilepler, yolcu gemileri, lks gemiler, arada bir de kanlmaz sava gemileri, Boaz'da her zaman var olan kk balk teknelerinin ya da stanbul halkn byk suyolunda kardan karya geiren vapurlarn arasnda kendilerine bir yol bulmaya alarak kuzeye ya da gneye doru yol alrlar. Sonra, iki modern asma kprden birine gz atarsanz, iki kta arasndaki kesintisiz motorlu tat trafiini grebilirsiniz. Geiti amak grnd kadar kolay olmaz. Zorluk rzgrn sertliinden ileri gelmez. Sorun akntlardr. Tuna, Dinyeper, Dinyester gibi byk rmaklarn akt Karadeniz'de buharlama Akdeniz'dekinden ok daha az olduundan, her zaman fazla su vardr. Bu su fazlas Karadeniz'den Boaz kanalyla Marmara'ya akar. Boaz'n kuzey ucundaki deniz dzeyi gneydekinden daha yksektir. te bu farkllk son derece gl bir yzey aknts yaratr. Aknt dz yolda gitmedii iin eitli burunlara arpp yn deitirir; bylece ters akntlar da

oluur. te yandan, Marmara'nn daha tuzlu ve youn olan suyu da bir alt akntya yol aar. Bylece, kimi vakit bir balk teknesi yzeydeki akntyla gneye doru srklenirken, alt aknt oltalar kuzeye doru eker. Akntnn yol at zorluklar, kn pek sk grlen sisle birleince, gemilerin kontrolden kp her iki yafea bo-yunca sralanan yallardan birinin yatak odasna girmesi iten bile deildir. imdilerde Boazii gezintisi yapmak zere turistleri alan gemiler genellikle Kabata'taki iskeleden yola kyor. Buras byle bir gezinti iin uygun bir balang noktas, nk Boazii'nin modern tarihini simgeleyen Dolmabahe Saray da hemen orada. Topkap Saray'nda yaplan son kk olan Mecidiye Kk, Sultan Abdlmecit tarafndan saraya eklenmitir. Sultan Abdlmecit zamannda Osmanl devleti Batllama yolunda kararl bir adm att. Ayn sultan, ailesi iin de Dolmabahe Saray'n yaptrd. Bu ikametgh deiiklii birok adan politikay, sosyal ve kltrel yapy deitirdi. Bundan ok gerilere, ta Bizans zamanna gittiimizde, Boazii boyunda, koca ehirle balants asgari dzeyde olan kylerin varln grrz. Kylerde insanlar balklk ve bahecilikle geinir. Bu durum, stanbul'u Trkler'in ele geirmesinden sonra da pek fazla deimez. Ancak, daha Fatih'ten balayarak, Osmanl padiahlar Boaz'n gzelliinin farkndadr. Onun iin, birou buralardaki olduka bakir sahillerde yer beenir, kk saraylar, kasrlar, kkler yaptrrlar. Sert akntl suda gidecek kayklar, onlar gtrecek krekileri ancak Hazine-i Hmayun karlayabilir o dnemlerde. Kara yolu zaten yoktur. lk nemli deiildik 18. yzylda gerekleir. Osmanl devleti balangta, askeri bir temel stne oturmutur. Sava, ftuhat, genileme; yeni sava ganimetleri, yeni vergiler. Bu sre Viyana Kuatmas'na kadar devam eder ve bundan sonra Habsburglar'la Osmanllar arasndaki snr bir hayli yerleik bir hale gelir. 17. yzyl sonlarna kadar ftuhatn kendisi deilse de ideolojisi devam eder, ama ikinci Viyana baarszlyla artk her eyin deitii iyice anlalr. Artk sefere kmayan padiahn, toplumun ileri gelenlerine kendini yeni bir biimde meru saydrmas gerekir. Bunun yolu bulunur: Fransa'da XIV. Louis'nin baronlarn Paris'te sefahata altrarak evcilletirmesi gibi, Osmanl padiahlar da toplumun nfuzlu bireylerini Boazii'nde baladklar arazilerde zevke ve sefaya tevik ederler. Bylece, Boaz kylarnda, padiah saraylarnn ya-nnda rical yallar da oalmaya balar. AVRUPA YAKASI VE DOLMABAHE 19. yzyl ortasnda Dolmabahe Saray'nn yaplmas sreci hzlandrr. Ama imdi baka tevik edici etmenler de vardr: En bata, ulam sorununu zen buharl gemilerin gelmesi. Ayrca, eliliklerin de Boaz'n keyfini karmaya karar vermeleri bir moda ve zendirici bir olay olur. 18. yzylda Boaz'a tanan politik nfuzlularn yan sra, bu yzyln ekonomik iktidar sahibi olan snf da, Beyolu'nda klk konaklarna ek, Boaz'da yazlk sahibi olur. 19. yzyl Osmanl mimarisi bir Ermeni ailesi olan Balyan ailesinin egemenlii altndayd. Bu aile yedi kuak boyunca stanbul'daki ilgin saylabilecek btn

binalar yapt. Babas Karabet'le birlikte alan Nikoos, Dolmabahe Saray'nn, caminin ve saat kulesinin yapmn 1853'te tamamlad. Bu dnem yalnz mimaride deil, daha birok alanda eklektik Bat etkilerinin egemen olduu bir dnemdi. Dolma-bahe Saray da bu kt tarzn iyi bir rneidir.

Plan 18. Dolmabahe Saray (Zemin Kat) 1. Giri Salonu 2. Kristal merdiven 3. Kk binek salonu 4. Muayede salonu 5. Harem binek salonu 6. Alt kat 2. salon 7. Merdiven ve salon 8. Giri 9. Alt kat 2. byk salon 10. Alt kat son salon Saray imdi mze ve iindeki eya ile Osmanl'nn "fin de siecle"i nasl yaadn anlatyor. imdi biz de sarayn iini daha yakndan grelim. Ama bundan nce, burada II. Mahmut'un yaptrd bir saray olduunu sylemeliyim: Osmanl yeniliklerinin ou gerekten Mahmut'la balamtr. Ama Abdlmecit, bu mtevaz sarayn yerine, be milyon altna mal olan bu gsterili, grkemli saray yaptrd. Ortada, en yksek ksm olan Muayede Salonu yer alr. Kralie Victoria'nn armaan olan ve "dnyada en byk" olduu sylenen 4.5 ton arlndaki avize burada en fazla gze arpan eyadr. Muayede salonunun gneyinde Mabeyn, kuzeyinde de Harem daireleri vardr. imdi Resim ve Heykel Mzesi olan bina Veliahd dairesi olarak yaplmt. Valide Sultan dairesi de deniz kysna paralel uzanan saraya arkasndan, dikine bitiir. Mavi oda, krmz oda gibi salonlar, mobilyalar, in, Japon ve Sevres porselenleriyle alabildiine ssldr. BEKTA Dolmabahe'den sonra Beikta'a geliriz. Buradaki birka anttan da anlalabilecei gibi, bu semt baz Osmanl kaptan deryalarnn gzdesiydi. Deniz kysndaki alanda bulunan trbe Barbaros Hayrettin'e aittir. Barbaros bir korsanken, Kanuni zamannda kaptan- deryala kadar ykselmitir. ki sra pencereleriyle bu sekizgen trbe Sinan tarafndan ina edilmitir. Buradaki ada Trk heykeltra Zht Mridolu tarafndan yaplm Barbaros heykeli, Trk tarihinde ad geen kahramanlarn heykelleri arasnda belki de en ustaca

yaplmdr. Beikta'n yaknlarda restore edilen vapur iskelesinin mimar Ali Talat Bey'dir. Gerek bir deniz kurdu olan Barbaros Hayrettin Paa'nn heykelinin karsnda, yolun br yannda bir cami vardr. Mimar Sinan'dr. Kubbesi alt destek zerinde durmaktadr. Bu caminin plan Edirne'deki erefeli'nin plannn eidir. Ancak, estetik asndan bu caminin br Sinan camileri kadar gzel olduu sylenemez. Cami, Rstem Paa'nn kardei olan, bylece denizcilikten hi anlamad halde kaptan- deryala getirilen Sinan Paa adna yaplmtr. Beikta'ta iki nemli mze vardr: Denizcilik Mzesi ve Gzel Sanatlar Mzesi. Denizcilik Mzesi'nde Osmanl zamanndan kalma birok geminin yan sra eski haritalar da sergilenmektedir. Gzel Sanatlar Mzesi'nde ise Trk resminin en zengin koleksiyonunu grebilirsiniz, Beikta imdi olduka kalabalk bir semt haline gelmitir. Byk, pitoresk bir ars vardr. Yine burada 19. yzylda yaplm iki Rum Ortodoks kilisesi ile bir de Ermeni kilisesi vardr. Boaz'n Avrupa yakasnda ilerlerken Balyan ailesinin yapt birok yap grrz. Bunlardan biri de, imdi devlet konukevi olarak restore edilen binalar ve kz okulundan sonra, gene daha nce II. Mahmut'un yaptrd ve sonradan yanan sarayn yerinde ina edilen raan Saray'dr. Sarayn plann Nikoos yapmtr ama plan uygulayan Sarkis ve Agop'tur. Bu sarayn yaplmasn 1861'de Abdl-mecit'in ardndan Osmanl tahtna oturan kk kardei Abdlaziz emretmiti. Ancak, yeni saray eskisine o kadar yakn ki, Abdlaziz'in neden bunu gerekli grdn anlamak gtr. u var ki, Abdlaziz lmllyla tannan bir hkmdar deildi. O sralar Osmanl mpara-torluu "Avrupa'nn hasta adam" adyla tannmaya balamt. Besbelli Abdlaziz daha nceki grkemli dnemde yaam olsayd, Boaz'n her iki yakasna da dizi dizi saraylar yaptrrd. te yandan, raan Saray'nn hi kimseye bir saraydan beklenen mutluluklar getirmedii de kesin. Abdlaziz bir sre sonra tahttan indirilerek raan Saray'nn, imdi Kabata Lisesi olan Feriye ksmna kapatld. Orada kendini ldrd ya da, br iddiaya gre, ldrld. Ardndan tahta V. Murat geti. Ksa sre sonra o da akli dengesini kaybetti. II. Abdlhamit tahta geince, Murat da raan Saray'na gnderildi ve 1905'teki lmne kadar yllarca orada kald. Bir servenci ve dev-rimci olan Ali Suavi, bir avu yandayla birlikte Murat' kurtarp yeni-den tahta oturtmak zere saraya yrdyse de, muhafz alaynn komutan tarafndan ldrld. Okumas yazmas olmad iin, adnn "ha" ve "nun" harfleri gibi yazlan 7 ve 8 rakamlarn birletirerek imza atan, bu nedenle de Yedisekiz Hasan Paa diye anlan inzibat komutanyd bu (Abdlhamit, paala ykseltti). Son felaket de 1910 ylndaki yangn oldu. Umarz, bu son talihsizliktir, nk saray son yllarda restore edilmi ve kentin en lks otellerinden biri haline getirilmitir. Btn bu uursuzluklarn nedeni olarak, II. Mahmut'un buradaki tekkelerini yktrd Mevleviler'in ahnn tuttuuna inanabilirsiniz, isterseniz. raan Saray'nn arkasnda, tepede baka bir saray daha vardr: Yldz Saray. Bu saray denizden bir tepenin stne kadar uzanan b-yk, gzel bir parkn iindedir. Parktaki kklerin ou, burada otur-may yeleyen II. Abdlhamit'in emri zerine yaplmtr. Bu son Osmanl padiahlarnn garip bir huyu vard: gardroblarnda kostm beenir gibi saray seiyorlard kendilerine. Yldz, paranoyas gl olan Abdlhamit'e daha gvenli gelmi olmal.

Yldz'daki eitli kklerden bazlar imdi ayhane ve lokanta olarak alyor. ok gzel bir yap olan tiyatrosu da yaknlarda halka ald. ale Kk ise mze haline getirildi. Yldz Saray'nn biraz tesindeki eimli arazide, alakgnll bir klliyenin evresini kuatan son derece pitoresk kk bir mezarlk vardr. Klliye, Kanuni Sultan Sleyman'n st kardei olan Yahya Efendi tarafndan yaptrlmtr. Her ne kadar ayn stle beslenmilerse de, bu iki adamn yollar bsbtn ayryd. Yahya mistik hayat semiti ve burada bir tekke ile camiden baka bir de medrese yaptrmt. Ahap camiden Yahya Efendi'nin etkileyici trbesine geebilirsiniz. Kabristan, servi aalar, deiik dnemlere ait oymal gzel mezar talaryla gerekten grlmeye deer bir yerdir. Halk efsaneleri ok zaman halkn temel deer yarglarn yar rtk, yar belirtik, yanstr. Sleyman/Yahya hakkndaki bir efsane, padiah-larn en azametlisi olan Sleyman'a alak gnll din adam (yani adaletten, dorudan vb. yana olan) karsnda haddini bildirir. Sleyman, st kardei Yahya'nn Hzr Aleyhisselm ile yakn ilikide olduunu bilir ve onunla kendisini tantrmasn ister. Bir gn Yahya ile bir sandala binip dolarlar; sandalda, Sleyman'n tanmad bir nc kii vardr. Tekke'nin nnden yola ktktan az sonra bu kii Sleyman'n parmandaki zengin yze bakmak ister ve eline alnca, tutar denize atar. Sleyman ok sinirlenir, ama sinirini bastrp ses etmemeyi baarr. Sandal Kurueme'ye gelince, adam elini denize sokar, yz karp Sleyman'a geri verir. Gezinti biter, inerler. Yahya, Sleyman'a, "O adam Hzr'd," der. Sleyman baknr, ama adam yok olmutur. "Niye tantmadn?" diye feryat eder. Yahya Efendi, "O sana kendini tantt, ama sen tanmadn," der. Efsane, dnyevi ikbalin tepesine trmanm btn Sleyman'lara ithaf olunabilir. ORTAKY Bundan sonraki duramz Ortaky. Ortaky'e giderken bir zamanlar Feriye Saraylar (ikinci derecede saraylar) diye anlan yaplar grrz. Bunlar raan Saray'nda alan hizmetkrlar iin yaplmt. imdi Galatasaray ve Kabata'n elindeki okullar. Bu arada, eski Ortaky karakolu da restore ediliyor. Beikta ve Ortaky, Boazii topografyasnn tipik rnekleridir. Boaz'da tepeler ounlukla ky eridine paraleldir ve yer yer vadilerle kesilmitir. Vadiler insanlarn yerlemesi iin ideal yerlerdi. Eskiden burada yamur mevsiminde taan, yazn kuruyan derecikler vard. Ar kentleme yznden bunlarn ou imdi yok olmutur. Dolaysyla ayn yamurlar yadnda imdi seller sokaklardan ak-yor. Ortaky'deki vapur iskelesinin yannda, Nikoos Balyan'n yapt baka bir cami vardr: Ortaky Camii. Bu cami yle pek ahm ahm bir yap deildir ama gene de baka birok Balyan camisinden ok daha iyidir. Abdlmecit ve Abdlaziz kimi vakit bu camiye cuma namazna gider, sonra ince uzun saltanat kayklaryla br yakadaki Beylerbeyi Saray'na veya Kksu Kasr'na geerlerdi. skele yak-nndaki dar cepheli, u sra badanasz ev, Beylerbeyi Saray'n yapan Balyan'a aitti. Bu yaldan, sarayn gzledii sylenir.

Caminin bulunduu meydanda, Hazine Soka'nn kesinde, Damat brahim Paa'nn yaptrd gzel barok mermer eme grlr. Camiden sonraki yank bina kabuu, I. Abdlhamit'in kz ve II. Mahmut'un kardei Esma Sultan Yahiydi. Bugn ok kalabalk semtlerden biri haline gelen Ortaky, eskiden stanbul'un belli bal etnik topluluklarnn yakn ilikiler iinde yaad bir yerdi. Burada Ayios Fokas adnda bir Rum Ortodoks, bir Ermeni (Gregoryen) kilisesi (Surp Asdvadzadzin), bir de Etz ha-Hayim Sinagogu vardr; ancak, Mslman olmayan halkn byk ounluu imdi buradan gitmi bulunmaktadr. Kiliselerle sinagog deniz kysndaki caminin ok yaknndadr. 1980'ler Ortaky'de toplumsal bir deiiklie tank oldu. Semt birden kentli aydnlardan olumu daha gen bir kuan gzdesi haline geldi. Bir ksm elden dme kitaplar satan kitaplar, sanat galerileri, incik boncuk, tak satan dkknlar, bir de sanat merkezi ald. Bunlara kydaki kk meydanda alan bir sr restoran ve ayhane eklendi Birinci Boaz Kprs'nn altndan geiyoruz imdi. 1973'te tamamlanan bu kprnn uzunluu 1074, deniz dzeyinden ykseklii -en yksek noktasnda64 metredir. Yaplrken epey tartmaya yol amt ve yaplmamasn savunanlarn bir gerekesi de Boaz'n estetiini bozacayd. teki gerekelerin hakll bence daha geerli, ama kpr(ler) irkin olmad. Buraya kadar grdmz sz edilmeye deer ilk yallar II. Abdlhamit'in iki kz iin yaplm gzel ahap evlerdir. Bunlarn arasnda, ncs vard. Ortaky, yukarda anlattm Boazii paylamnda, padiah ailesinin ncelikle yerletii ksm olmutu "Yal" kelimesi Yunancadan gelmedir ve "ky" demektir. Trkede ise genellikle deniz kysna yaplm, (ou ahap) evlere yal denir. Boazii'nde zellikle grdmz, ama yalnzca buraya zg olmayan konut tipidir. KURUEME Defterdar Burnu'nu dnp Kurueme'ye geliyoruz. Buras geen yzyln sonlarnda ok gzel yallarla bezenmiti. Bunlar sultan ailesinden ok, vezirlere ve br yksek dereceli devlet memurlarna aitti. Zamanla yok olup gittiler. Anayolun karaya bakan yannda bunlardan birini, Naile Sultan Yals'n restore edilmi haliyle gryoruz. Onun kzkardei Naciye Sultan'n (Enver Paa ile ev-lenmiti ve onlarn da Ortaky'de yallar vard) geni topraklar daha yukarda, imdiki TRT'nin yanndadr ve burada, yenilerde, bir site kurulmutur. Cumhuriyet dneminde ky boyunca fabrikalar, kmr ve kum depolar yapld. Enver Paa ile Naciye Sultan'n, imdi hi izi kalmayan yallar da bu blgedeydi. Bylece buras btn Boazii'nin en irkin yeri haline geldi. 1980'lerde stanbul Belediye Bakan olan Bedrettin Dalan bu irkin, derme atma yaplarn ounu yktrd. imdi kyda bir parkmz var; belki kendi trnn en iyisi deil ama, daha nce burada olan yaplardan bin kat iyi. Kalan eski fabrika ise yaknlarda sslenip pslendi. Bu ii "yana bana bakmadan" yapan baz iddial ihtiyarlar andryor.

Kurueme'de kyya paralel dik bir tepe var ve bu sayede hl yeil kalabilmi. Ama az sonra gene aina vadi balyor ve tabii evler o vadi boyunca younlayor. eri doru ilerlediimizde, nce Ermeni Surp Ha Kilisesi'ne, sonra Rum Ortodoks Ayios Dimitrios Kilisesi'ne geliriz. Bu Rum kilisesinin yannda geen yzyln ortalarnda bir Rum niversitesi kurulmutu. Ayrca, dehlizle girilen byk ve ilgin ayazmas grlebilir. Kurueme'nin karsnda, denizde bir kayalk vardr. Bu kayalk Boaz'daki tek adadr. Sarkis Balyan kendisi iin burada bir ev yapmt. Ada imdi Galatasaray okuluna ve spor kul-bne aittir. Geniletilerek yazlk bir kulp haline getirilmitir. Bundan sonraki dnemete, yani Kurueme ile Arnavutky arasndaki dnemete, birka ok gzel yal daha vardr. Bunlarn en uta olannda Atatrk'n kzkardei Makbule Atadan oturmutu. Burada ve biraz daha ileride, Arnavutky'de yallarla bezenmi gzel ky eridinde, kazklar zerine yeni bir yol yapld. Bu yol trafii gerekten rahatlattysa da, denizden bakarken grnm bozdu. ARNAVUTKY "Arnavutky" Arnavutlarn yaad ky anlamna gelmekteyse de, burada Arnavutlar herhangi bir eser brakmamtr. Buras daha ok Rumlarn oturduu bir kyd. 19. yzyl sonlarnda yaplm kubbeli, gzel bir Rum kilisesi vardr. Daha az sayda Yahudi oturuyordu ve onlarnda, i ksmda, Etz he Hayim Sinagogu vardr. Bazlar merdivenli olan sokaklar ve i kesimdeki ahap evler gzeldir. Arnavutky hl eski bir Boazii kynn zelliklerini tamaktadr. imdi karma bir lise olan Robert Kolej 1871'de, Amerikan Kz Koleji olarak kurulmutu. Okul yukarda, tepededir ve gzel bir manzaras vardr. 19. yzyla kadar bu tepelerde kiraz yetitirilirdi, sonra bir Rum ailesinin giriimiyle ilek yetitirilmeye baland. Kk, ak renkli, gzel kokulu Arnavutky ilei ok sevildi. Ama bahelerin yerini binalar aldka bu gzel ilek tr de ortadan kalkt. (Boaz kylerinin bahelikle geindiine deinmitim. Bu balamda, Trkiye'de ilk enginar da Ortaky'de yetimiti.) Arnavutky'n bitiminde Aknt Burnu vardr. Boaz'n en dar yeri Aknt Burnu ile br yakadaki Kandilli arasnda olduu iin burada aknt zellikle hzlanr. Boaz'n ortalama derinlii elli metreyken, burada derinlik yz metreyi bulur. Aknt ile derinlik arasnda bir ba-lant olsa gerek. 16. yzylda kente gelen Gyllius, akntnn burada son derece gl olduunu sylyor; o kadar ki, yengeler bile sudan kp burnun br yanna karadan, kayalarn zerinden geerlermi. Herhalde Gyllius yengeleri iftleme ve yumurtlama mevsiminde, yani ilkbahar sonla-rnda ya da yaz balarnda grm olsa gerek. Yakn tarihe kadar, topu topu yirmi, otuz yl kadar nce, Boaz'da pavurya, hatta stakoz vard; mevsiminde Arnavutky'de geceleri lambayla bol bol pavurya avla-nrd. imdi btn bunlar bitti, ama Arnavutky boyunca uzanan gzel restoranlarda hl baka yerlerde yakalanm pavurya yiyebilirsiniz.

BEBEK Bu burundan sonra Bebek koyuna geliyoruz. Bu semte Bebek denmesinin nedeni, burada oturan ve takma ad "bebek yzl" olan bir devlet memurundan trdr. Vaktiyle Bebek'te de baz saraylar ve neredeyse ayn derecede grkemli yallar varm. III. Selim'in yaptr-d Hmayun Abad ve teki yaplar ok uzun mrl olmam. By-lece Bebek, bu yzyla nemli tarihi yaplarla girmedi. Ama 1950'lerden bu yana Bebek, zellikle diplomatlarn ve yabanc iadamlarnn gzde semti haline geldi. Bunun sonucu olarak da kalan eski binalarn ou yerlerini modern ve kiiliksiz apartmanlara brakmak zorunda kald. Bebek ars gzel olduu kadar da pahaldr. Spesiyalitesi bademezmesi olan bir ekerci dkkn byk n kazanmtr. Ayrca iki mkemmel balk dkkn ile ne ararsanz bulabileceiniz arkteriler vardr. Manavlar, kasaplar hepsi birinci snftr. Deniz kysndaki grkemli ta bina Msr Sefareti'nin yazlk yeridir. Bu binay Msrl Hdiv ailesi zel konut olarak yaptrmt. Hdiv'in becerikli, tuttuunu koparan annesi, halk arasnda "Valide Paa" diye nam salmt. Sefaretin yazlk yerini ve biraz tedeki iskeleyi getikten sonra, Mimar Kemalettin'in eseri olan bir cami grrz. Mimar Kemalettin bu yzyl balarnda kurulan "Ulusal Mimarlk" okulunun nderidir. Bu neo-klasik cami olduka gzeldir; yalnz, zellikle kubbesinde hafif bir orant bozukluu, biraz kavun bir grn gze arpar. Kyde bir Rum kilisesi, bir Katolik kilisesi, bir de yetimhane vardr. Yetimhane imdi genlik yurdu olarak kullanlmaktadr. Koy lks teknelerle, kotralarla doludur. Kyda birtakm birinci snf oteller yaplmtr. br uta, caddenin i yannda ise olduka yeni ve nl Aslanl Yal var, ama bu yaknlarda aslan heykelleri alnm. Bebek semtinin i taraflarnda, Katolik Yetimhanesi yaknlarnda, eski Kavafyan Kona'nn ayakta duran (ama dik durmayan) harem ksm grlebilir. stanbul'un bugne kalm en eski konadr ve 1751'de yaplmtr. Odalarn ortadaki sofaya ald tipik konaklar-dan biridir. Baz tavan ve duvar sslemeleri de hl grlebilir. Bebek'le Rumelihisar arasndaki tepelerde Boazii niversitesi'nin arazisi uzanr. Buras eski Erkek Koleji'dir. Robert Kolej 1863'te Cyrus Hamlin tarafndan kurulmutur. Hamlin Krm Sava srasnda Florence Nightingale ile alm bir misyonerdi. Trkiye'yi sevdi ve burada bir Amerikan eitim kurumu amay aklna koydu. Okuldaki binalardan birine onun ad verilmise de, okulun kendisi, kurulmas iin gerekli paray salayan Christopher Robert'n adn tar. Arazi, Moliere'den yapt uyarlamalarla tannm bir devlet adam olan Ahmet Vefik Paa'dan satn alnmtr. niversitenin ok yaknnda Aiyan Mzesi vardr. Buras Tevfik Fikret'in (18671915) kendi planlayp yapt evidir. Tevfik Fikret'in eyalarnn yan sra, air Nigar Hanm'a ayrlm bir oda var. Ayrca, bu dnemde, nedense, Abdlhak Hamid'in baz eyalar da buraya getirilmi. RUMEL HSARI

nl yallardan biri olan Ylanl Yal 18. yzyl sonlarnda yaplm, sonra harap olmutur. Eski Aiyan ayhanesinin yannda olan yal imdi zel bir konut olarak restore edilmitir. ou restorasyonlar gibi, bunun da orijinaliyle ilikisi elbet tartlabilir ama, yine de yalnn eskiden neye benzedii hakknda epey fikir vermektedir. II. Mahmut kaykla geerken yaly beenmi ve sormu. Yal sahibinin iyiliini dnen bir nedimi, "Hnkrm, o yle ylanl bir yaldr," demi. Ad byle konmu. Alt kagir, st iki kat ahap ve boyasz, imdi yolun i tarafnda kalm yal, Oduncubalar Yals'dr. Birincisinden daha geni ve daha yksek olan ikinci asma kpr buraya olduka yakndr. u var ki, bu kpr yaplmadan ok nce Pers mparatoru Darius, muazzam ordusunu Boaz'n Avrupa yakasna geirebilmek iin Yunanl bir mhendisin yardmyla tekneler ve sallar zerinde tahta bir kpr yaptrm ve yamataki kayalara oyulmu tahtna kurularak ordunun karya geiine nezaret etmitir. Bunun ilk "Boaz Kprs" olduunu syleyebiliriz. Buras Boaz'n en dar yerlerinden biri olduu iin, Darius'tan 2000 yl sonra Fatih Sultan Mehmet Konstantinopolis'e kuzeyden gelebilecek yardmlar nlemek amacyla buraya bir hisar yaptrmaya karar verdi. Bu olaydan yz yl kadar nce, baka bir Osmanl padiah olan I. Bayezid de br yakada bir hisar yaptrmt. yle ki, Boaz'dan gemeye alan yabanc gemiler her iki hisardan topa tutularak batrlabilecekti. Fatih, kuatmaya balamazdan bir yl nce, Rumeli'deki hisar drt ay gibi ok ksa bir srede tamamlatt. Bu Hisar, Fatih'in ii ne kadar ciddi tuttuunun rneklerinden biri. Eksiksiz bir plan ve uygulama ile fetih iine girimi. Bu sralarda Bizans epey bitik durumdayd, ama efsanesi hl glyd. Kuatma srasnda Bat'dan yardm gelebilirdi. Ayrca, Osmanl tahtnda iddias olan bir ehzade (Orhan) stanbul'da kalyordu. Fatih, hzl ve etkili davranmak zorundayd. Arazinin bir Rum manastrna ait olduuna ilikin bir hikye var. (Bir baka iddiaya gre Bizansllar'n hapisane olarak kulland bir kale olduu). Gya manastrdaki keiler araziyi Trklere satmak is-temiyorlarm. Fatih ancak bir inek postunun kaplayaca kadar bir yer istediini syleyerek onlar kandrm. Sonra inek postunu ok ince bir erit haline gelecek biimde kestirmi. Bu sylenti Fatih'in zeksn vmek iin anlatlma benzer, ama daha ok adalet anlayn vurguluyor. Araziye zorla el koymas o kadar zor deildi. Plan Fatih'in hisar yaptrmak istedii engebeli tepelere uyacak biimde yapld. Fatih'in vezirleri de byk kuleyi yaptrdlar. Bunlardan biri deniz kysndadr (Halil Paa), br ikisi ise tepelerin zerindedir (gneyde, Zaanos Paa ve kuzeyde Sarca Paa). Hisar yalnz bir amala -kenti almak amacyla- yaplmt ve kent alndktan sonra da ilevini yitirdi. Kuatma srasnda olabilecek her ey birer kere oldu: Gemiler durmad ve top atyla batrld. Gemiler uyarlnca durdu. Durmayp top ateinden kap kurtuldular. Rumelihisar'nda gzel balk restoranlar ve niversite ren-cilerinin gittii ayhaneler vardr. Buradaki alakgnll cami Kemaleddin Camii adyla anlr. Biraz daha ilerde yksek bir tula bina gze arpar. Bir perili evi andrr. Bu evi yaptrmaya balayan Msr Hdivi'nin mabeyincisi Yusuf Ziya Paa'dr, ancak evi bitirememitir. En stteki iki kat az ok tamamlanmsa da, alt katlar

tamamlanmamtr. inde paann soyundan insanlar yayor. Son zamanlarda burada, senaryosu binann tarihesini hafife andran, yeniliki bir de film (ad A-Ay) ekildi. Bir zamanlar stanbul'un en sevimli gecekondu mahallesi olan Hisarst'ne karken, sada, Durmu Dede Soka'nda, Surp Santuht Ermeni Gregoryen Kilisesi vardr. BALTALMANI imdi Baltaliman'na geliyoruz. Fatih'in donanma komutan Baltaolu Sleyman Paa donanmasn bu koyda bekletmiti; koy adn buradan almaktadr. Kyda, hemen kprnn altnda, gzel bir ta bina vardr. Klasik yal tipinde olmayan bu yap Tophane Miri Zeki Paa'ya aitti. Zeki Paa'nn damad da nl gazeteci Ali Kemal'di. ok yetenekli bir yazar olan Ali Kemal Kurtulu Sava srasnda Kuvayi Milliye'ye kar kan yazlar yazd ve ngilizleri destekledi. Bu yzden, sava sonrasnda, Sakall Nurettin Paa tarafndan halka lin ettirildi. Neden ne olursa olsun, sevimsiz bir olayd bu. Ali Kemal'in olu da Cumhuriyet'in Dileri'nde nemli bir diplomat olan Zeki Kuneralp'tir. Bu kuak, o kargaal dnemin ilgin bir aile kariyerini gstermektedir. Baltaliman'nda sz edilmesi gereken bir baka bina da Kemik Hastanesi'dir. Bu yal ve evresindeki arazi Tanzimat Ferman'nn asl mimar Mustafa Reit Paa'nnd. Zamannda, ngilizler'le imzalanan ve ticaretle ilgili olan Osmanl'nn aleyhine- nem tayan baz antla-malar bu yalda imzaland iin tarihe Baltaliman Antlamalar adyla gemitir. Reit Paa bir zaman sonra yalsn saraya satt. Ama bu srada onun olu saraydan bir hanm sultanla evlendirildi ve yal evlilik armaan olarak bu ifte verildi. Byle bir uygulama, zamannda youn dedikodulara yol amt. Yaly satan Reit Paa Emirgn'da baka bir yalya tand ve orada ld. Bu hikyeyi Galata Bankerleri'nde Haydar Kazgan anlatr. Paa kabinede tartmal bir toplantdan kar, yalsna gelmeden nce metresine urar ve evine dnnce hemen hamama girer. Bu srada, banker Kamondo Efendi'nin bir sredir holde kendisini beklediini sylerler. Kamondo'nun biriken alacaklar iin geldiini paa ok iyi bilir ve kalpten gider. Evde feryatlar iiten Kamondo da olan anlayp "yandm!" diye dvnmeye balar. Gelip geen hizmetkrlar, "Sana ne oluyor?" diye sorunca kendini toplar, "Paa cennete gitti, bizi ksz brakt," trnden, daha uygun bir sz syler. te yandan, dedikodulu eski yal, Reit Paa'nn olu Galip Paa'ya da ans getirmez. Bir deniz kazasnda boulup lr. Zaten onu fazla sevmeyen sultan baka bir paayla evlenir, ama o da Sultan Aziz'i tahttan indirenler arasnda olduu iin Taife srgn edilir. Hanm Sultan lnce Abdlhamit'in kzkardelerinden biri bo kalan yaly ister ve alr. Bu sultann da kocas lm, kocann cenazesinde grp beendii Ferit Paa'yla evlenmitir (son dnem Osmanl prensesleri pek sadk e olmuyor anlalan). Bylece grkemli yalya, "Byk" Reit Paa'dan sonra "Hain" Damat Ferit Paa yerlemi olur. Kurtulu Sava sonunda Ferit Paa eyasn toplayp yurt dna kaar. Cumhuriyet'ten sonra belli bal Osmanl mlkleri kamulatrlrken, paann yals da hastane haline getirilir.

Baltaliman'nda geni bir vadi gze arpar. Boazii'nin hl akan birka deresinden biri bu vadinin ortasndan geer. Ama imdi burada akan svnn ne kadarnn su olduu phelidir. Baltaliman ile Emirgn arasnda Boyacky vardr. III. Selim Bat Trakya'dan buraya kuma boyamaktaki ustalklaryla tannm adamlar yerletirdii iin ky bu ad almtr. Boyacky'n srtlarnda Roma'dan kalma bir tapnak vard ve 1805'te Tarabya'dan gelen Rumlar buraya bir kilise yapmlard. Ama bunlar hepsi ykld. Boyacky'de, Aktar Apti Soka'nda, Surp Yeritz Mangantz adl bir de Ermeni kilisesi var. EMRGN Emirgn ise adn Emir Gne adnda ranl bir emirden alr. Emir Gne IV. Murat'n (17. yzyl) dostuydu. Erivan kentini savamadan sultana teslim ettii iin sultan ona burada geni bir arazi balamt. Bu, 18. yzyldaki, Boazii'in paylama politikasnn balangc gibidir. Murat sert bir hkmdard; lkede alkol, ttn, hatta kahve kullanmay yasaklad. Sk sk klk deitirerek masallardaki h-kmdarlar gibi kenti bizzat tefti ederdi. Koyduu kurallara uy-madklar iin onun zamannda pek ok kii idam edilmitir. Bununla birlikte, kendilerinin uymad ahlak durallarna kullarnn uymasn isteyen birok hkmdar gibi, o da Emir Gne'nin saraynda bol bol arap iip iret lemleri yapmaktan geri kalmazd.

Plan 19. erifler Yals Emirgn'daki nemli binalardan biri de yolun i tarafnda, pembe boyal Mekke erifi'nin ailesine ait olan yaldr. Bunun, Emir Gne'nin sarayndan kalm bir paras olduu da sylenir. 1908'den sonra Osmanl Meclisi'nde Hicaz temsilcisi olan erif Abdullah'n ailesi, torunlar, Birinci Dnya Sava'ndan sonra ksa bir sre iin Irak Kral, kinci Dnya Sava'nn sonunda da rdn Kral oldular. Bu karar onlar adna Lord Kitchner vermiti. Sava srasnda, sonradan Halife olaca vaadiyle, erifi ve oullarn ngiliz tarafna ekti. Kitchner, slam'da din ve devletin ayrlmadn bilmiyor, Halife'nin de Papa gibi manevi bir otorite olduunu sanyordu, bu ilikileri kurduu zaman. imdi Kltr Bakanl'na ait olan yal, kendine zg atsyla, Osmanl ev mimarisinin nemli bir temsilcisidir. Yalnn i duvarlarnda ve tavannda ok gzel bezemeler vardr. Ky meyda-nnn yanndaki bir ksm ahap olan cami, I. Abdlhamit (18.yzyl sonlar) zamannda yaplm, II. Mahmut zamannda onarm grmtr. Bu meydanda yal nar aalarnn glgeledii,, Yahya Kemal'in sk sk geldii ok ho bir ayhane vardr. Buradaki yedigen mermer emeyi Hmaah Valide

Sultan yaptrmt. Emirgn kynn sokaklar pitoresktir, i kesimlerde de gzel ahap evler gze arpar. Eskiden Emirgn'daki ky boyunda Karada Prensi'nin grkemli yals vard. II. Abdlhamit, Balkanlar'da siyasetini dengede tutabilmek iin, bu prensi destekliyordu. Yal zamanla yok oldu. Sonradan yerine modern Trkiye'nin en zengin iadamlarndan biri olan Sakp Sabanc'nn geni bir bahe iindeki maliknesi yapld. Bahenin iindeki at heykeli Moda'daki Mahmut Muhtar Paa sarayndan getirilmitir. Emirgn srtlarnda, koruda, elik Glersoy'un restore ettirdii ok gzel ahap kkler vardr. Msr Hdiv ailesinin padiaha armaan olan bu kkler ok geni, gzel bahelerin iindedir. imdi buralar halka ald, ayhane ve lokanta olarak hizmet veriyor. Boazii'nde erguvan aac ok yetiir. Roma mparatorluu'na "ahane mor" rengini veren de bu aacn ieidir. Aa mays aynda birka hafta iek aar. Hangi ktada olursa olsun (ben Asya yakasn tercih ederim) bu ay deniz kysnda oturup br ktada iek aan erguvan aalarn seyretmek, herhalde yalnz stanbul'da yaplabile-cek bir eydir. STNYE Hali'ten sonra stanbul'daki en byk koy olan stinye'deyiz imdi. stinye ad Yunanca "Sosthenion" ya da belki "Leosthenion" kelimesinden gelir. Bu kii Byzas'n arkadadr. Yine Bizans anda, bir mnzevi olan Daniel otuz drt yl boyunca burada bir stunun tepesinde oturmutur. ok yakn zamana kadar stinye tersane olarak kullanlmaktayd. 1991'de tersane kaldrlarak koy temizlendi. Her ne kadar burada eski-den beri oturanlar, koyun bir paras haline gelmi olan tersaneyi zlediklerini sylyorsa da, koyun imdi ok daha iyi grnd kesin. Yine son zamanlarda kyda bir de balk ars kuruldu. ar giriindeki drt cepheli gzel meydan emesini 1767'de Ahmet emsettin Efendi yaptrmtr. stinye koyunun kuzey ucunda, akarn yanndaki kahverengi yalda ksa bir sre Recaizade Ekrem Bey oturmutu. Vaniky'de babas Recai Efendi'nin yalsnda byyen Ekrem Bey yeni yalsndan ok memnundu; kalma sresinin ksalnn ilgin bir hikyesi var. Abdlhamit'in adamlar, Ekrem Bey'in kar kyda, ubuklu Kasr'ndaki Hdiv ailesiyle geceleri kla haberletiklerine dair jurnal yazdlar. Pimpirikli Abdlhamit kendi kesesinden Cihangir'de bir konak satn alarak Recaizade'ye armaan etti ve yalsn terketmeye zorlad. Koyda kalm bir baka tarihi yal da, sol kydaki ran elisi Muhsin Han'dan erif Hseyin'e geen, ondan da Deli Fuat Paa'nn satn ald binadr. YENKY stinye'den sonra hemen Yeniky'e geliriz. Burann ad Yunanca'da da "Neapolis", yani "yeni ehir"mi. Yeniky ierlere doru bir hayli geniler, kalabalk Boaz kylerinden biridir. ki Rum kilisesinden kuzeydeki Aya Yorgi

Boaz stnde grlen en byk kilise olmal. Bu da Kuds Patrikliine bal kiliselerdendir. Yeniky'de ayrca, Salihaa Soka'nda Asdvadzadzin Gregoryen Ermeni Kilisesi ile cadde stnde, Kamondo'nun yaptrd kk sinagog bulunur (Kamondo ailesinin yals da Yeniky'deymi). Yeniky'e zg yallarn ilki, Firdevs-Nuri Baras iftinin yals ve onun hemen yannda balkonlar, kuleleri, eklektik ve ssl mimarisiy-le hemen dikkati eken Afif Paa Yals'dr. Ahmet Afif Paa, Ferik'ti ve Levazmat- Umumiye Dairesi reisiydi. Onun bu yaly, Reit Paa'nn kz Ferendiz Hanm'dan satn ald sylenir. Yaknlarda Halit Refi nl Ak- Memnu dizisini bu yalda ekmiti. Afif Paa yalsnda mimari, ilevsellii neredeyse toptan terketmi ve dekoratif anlay btn yapya egemen olmutur. Bu bakmdan, ann "dekadan" ruh halini ok iyi yanstr. Yeniky'de eskiden olduu gibi imdi de Trkiye'nin kamu hayatnda ok tannan kiiler -bazlar satn alp restore ettikleri eski yallarda- oturuyorlar. Son babakan Tansu iller'in bile Yeniky'de yals var. Bu srada en nemli yallardan biri ehzade Burhaneddin Efendi'nin byk yalsdr. Burada ahap ve kagir malzeme bir arada kullanlmtr. ki yanda, ikinci katlarndan cumbalar taan kntl kanatlar bulunur. Ortasnda boydan boya bir balkon kazanlmtr. Bunun ilerisinde Beyazcyan ve Karatodori yallarndan sonra, Sait Halim Paa'nn imdi babakanla bal byk yals var (daha nce, Logothet Yals). Mehmet Ali Paa'nn bu torunu, hdiv soyundaki dzenlemeler nedeniyle hdiv olamayan baz prensler gibi Msr'dan uzaklap kariyerini Osmanl devletinde yapt. slamc olan ve bu dncelerini aklad eitli kitaplar yazan Sait Halim Paa pratik politikada talihsizdi. Enbata, kaderini ttihat ve Terakki'yle birletir-mesi bu tarih izgisini ksa vadede yukar, ama uzun vadede aaya ekti. Paa 1913'te sadrazamla ykseldi. Ama az sonra kendim Birinci Dnya Sava iinde buldu. stelik, Almanya ile ii piirip lkeyi savaa sokan EnverTalat-Cemal ls sadrazama haber verme gereini duymamlard. Paa istifa etmek istedi. Sultan Reat'n, gzyalar iinde, "Beni bu haydutlarla yalnz brakma!" diye srar ederek onu vazgeirdii anlatlr. Halim Paa, 1917'de istifa ede-bildi, ama Malta'ya srgne gitmekten kurtulamad. Srgn sonunda Trkiye'ye dnemeyip talya'ya yerleti ve orada bir Ermeni suikasti tarafndan ldrld. skelenin hemen sanda, yzyl sonu yallarnn zarif rneklerinden, Kurdolu ya da Faik ve Bekir Bey adyla bilinen gzel ifte yal vardr. Burada da, dnemin zellii, eitli kavisli izgilerde kendini gsterir. Onun ilerisinde bir baka ahap yalda Boaz'n gzel lokantalarndan Aleko vardr. Eski ve yeni yallarn iice, yanyana durduu srada, Ali Rza Paa Yals, Venedik tipi Hamapulos Yals, Dadyanlar'n girii drt stunlu yalsndan sonra, Kalkavan'n stanbul ve Boaz'dan ok Avrupa haval, sivri atl yalsyla sona erer. Eskiden buraya youn bir biimde yerleen Baltac, Mavrokordato, Hristaki Zografos gibi Rum bankerlerin yallar bugne dayanama-mtr. stanbul'daki elilikler geen yzylda, toplumun genel eilimine uymu ve yazlk konutlarn Boaz'a tamaya balamlardr. Bu, tabii, onlara yakn

olmak isteyen, byk ounluu gayrimslim stanbul "sosyete"si iin byk bir tevik olmutu. Yeniky yallar dizisi bittikten sonra, Avusturya'ya ait olan ilk elilik binasn grrz. Yolun i tarafndaki bu ta yap bir Ermeni zengini olan Mgrd Cezayirliyan'dan satn alnd. Cezayirliyan, bugnk nc Hali Kprs'nn yerinde ahap bir kpr yaptrm olan adamd. Aile ad Cezayir'le ilgili olmakla birlikte aslen Einliydiler ve 18. yzyl balarnda ticaret yapmak zere Cezayir'e gitmilerdi. Mgrd, Mustafa Reit Paa'nn yaknyd; onun lmnden sonra eitli entrikalarla servetini kaybetti; bu arada yals da Avusturya-Macaristan'n elinde kald. TARABYA Buradan Tarabya koyuna yaklarken, gene yolun ieri tarafnda, muazzam bir bahe iinde muazzam bir yal grrz: Huber Yals. Herr Huber, bu lkede Krupp fabrikalarnn temsilciliini yapyordu. Onun burada bulunduu dnemde Osmanl devleti btn Avrupa devletleri arasnda gittike Almanya'ya yaklamaktayd ve bu sre Birinci Dnya Sava ittifakna kadar uzanacakt. Badat demiryolu da yaknlamaya zemin hazrlayan ortak bir projeydi. Duhani'nin sevimli dedikodularndan, Huber'le karsnn zamann "sosyete"sinde standartlar belirler bir rol oynadklarn reniyoruz. Madam Huber'in gemii pek soylu saylmaz: sirkte, at stnde gsteri yapan gzel bir kadn! Ama stanbul'da, muktedir kocasnn yannda, epey soylu bir grnm sergiledii anlalyor. Hl ata merakl, ya-nnda niformal ve silindir apkal uayla ata binip gezen bir hanmefendi. Armal arabasnda, Devlet Efendi ve kars, Matmazel Lanzonni gibi nedim ve nedimeleri (ve dalkavuklar) ile birlikte gezip dururdu. Kocas da bir yandan Boaz' aalandrmaya alyordu. Huber yalsn sonradan Necmettin Molla ald; o da Msrl Prenses Kadriye'ye satt. Trkiye'yi ok seven Prenses, Kral Fuad btn Hdiv ailesini Msr'da toplamaya karar verince, Kahire'ye dnd ve yaly da hayrsever amalarla Harbiye'deki Dame de Sion'a brakt. 1980'lerde Kenan Evren burann devlet bakan konutu olmasna karar verdi. Kalender'den Tarabya koyuna yaklarken gene bahe iinde Alman Elilii'nin beyaz boyal binalar grlr. Buras Padiah II. Abdlhamit'in kendi mlkyd ve Almanya'ya buray o balamt. Abdlaziz bir gn buraya gelip ehzade Abdlhamit'in kkn grm, ahap diye beenmeyip yktrmt. Yerine kagir olan bir trl yaplamad. Abdlhamit tahta knca arsay Almanlar'a verdi, binalar onlar yaptrdlar. imdi baka bir koy olan Tarabya'ya geliyoruz. Bu koy stinye koyundan daha kktr. Artk Boazii'nin kuzey ucuna yaklatmza gre, Argonotlardan sz edebiliriz. Argonotlar geri dnerken, kskan Medea burada denize zehirlerini dkt; bu yzden buras "Pharmakos" adyla anlrd. Sonradan, tarih anda, bir Ortodoks piskoposu bu ad iyi hava ve yredeki ifal sulardan dolay Terapia olarak deitirdi. Daha yakn zamanlarda da Derkos (yani Terkos) metropoliti burada kalyordu ve burundaki Aya Yorgi (Ayios Yeoryios) kilisesini kullanyordu. 1830'da yaplan kilisenin ceviz ikonostasyonu, tavandaki Pantokrator tablosu ilgintir.

Koy eskiden genellikle bykelilik tekneleri, zenginlerin yatlar iin kullanlrd. imdi burunda evresiyle tam bir uyumsuzluk iinde olan oransz byklkteki Tarabya Oteli var. Bu otel yaplmadan nce Pera'daki nl Tokatlyan'n yazlk yeri, ondan nce de Petala Oteli vard. Son otuz yldr stanbul'un en pahal restoranlar nedense ideal bir yer olarak kendilerine Tarabya'y setiler. Tarabya'da oturan nllerden biri de banker Zarifi'ydi. Yalsnn ancak yars bugne kalabildi (koyun gney kysnda); onun koydaki yalsnn yannda da Evyanidis ve Zografos yallar vard. Zarifi Abdlaziz zamannn nde gelen bankeridir ve bu padiahn israfyla ilerin yrmeyeceini anlaynca, Keolu gibi baka bankerlerle birlikte V. Murat' desteklemeye balamtr. Murat'n ksa srede dengesini kaybetmesinde bu bankerler dolayl bir rol oynam olabilir, nk tahta kt zaman yaklak iki milyon altn borlu olduu tahmin ediliyor. ok daha basiretli olan Abdlhamit hibir zaman yakasn paasn byle adamlara kaptrmad; ama rnein Zarifi'yi mali danman olarak altrd. Zarifi'nin yalsndan birka bina nce, onlardan daha ierlek, yamaca oturan Summer Palace Hotel stanbul'un en sekin otel-lerindendi. imdi hibir izi grnmyor. KREBURNU Tarabya koyunu dnp Kireburnu'na yneldiimizde, elilikler dizisinden ilkin talyan Eliliini gryoruz. Daha nce burada bulunan, resimlerinden bildiimiz gzel bina yannca, yzyl balarnda D'Aronco bugn grdmz yaly yapt. Buradan az ileride, Fransz Elilii'nden kalan bina ve yanan ngiliz Elilii'nin bahesi yanyana duruyor. Franszlara verilen bina Fener'in nfuzlu ailelerinden ve Romanya hospodarl yapan Aleksander psilante'nin yalsyd. psilante'nin Yunan devrim rgt Filiki Eterya ile ilikisi olduu saptannca III. Selim mallarn msadere etti ve bu yaly Fransa devletine armaan etti. Yandaki, gene resimlerini bildiimiz, k ve iddial ngiliz Elilik konutu bundan ksa bir sre sonra yapld. Byk bir yangnda ngiliz konutunun tamam, Franszlarnkinin de bir ksm yand. Eliliklerin baheleri son derece gzel ve genitir. Ihlamur ve ok eski, ok uzam kestane aalar bulunuyor. Bahenin kysndaki bir ykntnn eski kaykhane olduu anlalyor. Yeni yol, buradan, yolun altndan denize kan su yolunu iyice kltm. Kireburnu'nda da birtakm iyi restoranlar vardr. Rumlar buraya "Kleidai tou Pontou" yani Pontos'un Anahtarlar derlerdi. nk Bo-az'da kuzeye doru giderken Karadeniz ilkin buradan grnr. Buras, Kefeliky ile Umur Yeri arasnda Boaz'n en geni yeridir (yaklak 3500 metre). BYKDERE Bykdere'de geni bir dzlk vardr. Godefroy de Bouillon 1096'daki ilk Hal Seferi srasnda bu ayrlkta mola vermitir. Bouillon adrn ulu bir narn

altna kurdurmutu. Bu aa bir hilkat garibesiydi; ayn noktadan yedi gvde birden kyor ve evresi krk metreyi akn tek bir aa oluturuyordu. Bu ayr pek seven Lady Montague de bu aatan sz etmitir. Aa 1930'larda kentteki en yal canl olarak hl oradayd. Sonra bahvanlk okuluna yer amak iin kesildi! Bykdere geen yzyln sonunda ok gzde bir yerdi. O zaman bu semtte oturanlarn ou zengin Ermenilerdi, ou da Katolik'ti (burada bir Ermeni Katolik kilisesi ve okulu vardr). Ermeni Patrii'nin yazlk rezidansnn, Esayan, Abraham Paa, Azaryan konaklarnn yan sra, Pera'da Santa Maria Draperis kilisesinde gml olan Dani-marka Sefiri Baron Hbsch'n yals da buradayd. Trkiye'nin en zengin iadam olan Vehbi Ko'un ei Sadberk Hanm'n adna kurulan mze de bu evlerin ge rneklerinden biridir ve Azaryanlar'dan alnmtr. Azaryanlar geni bir aileydi ve eitli yeleri farkl mesleklerde sivrilmiti. Katolik Ermenilerin patrii olan biri ayn zamanda geni bir szlk yapmt. Diplomat olan bir baka Azaryan Beyolu'ndaki apartmannda yangnda lmtr. Sadberk Hanm Mzesi'nin, duvardaki ahap kirileriyle Ortaa evlerini andran binasnn sahibi de, muhtemelen, ticarette ilerlemi bir Azaryan'd. imdi Kocata Yals olarak bilinen boyasz ahap yalnn ilk sahibi Abraham Paa'dan Beyolu blmnde de sz etmitim. O da eski stanbul'un renkli ve ilgin kiiliklerindendi. Hikye yle balar ve devam eder: Abraham'n dedesi Anadolu'dan bakente gelmi bir sarraf ve i adamdr. eitli ileri arasnda ttnle de urar. Kavala'daki ttn deposunun Mehmet Ali adndaki gen bekisi de bir ara stanbul'a gelir. O sra Napoleon Msr'a ordusuyla kmtr ve stanbul'da Msr'da arpmaya gidecek gnll toplanr. Bu orduya katlan Mehmet Ali eitli Ortadou politik entrikalarndan sonra, tarihin Kavalal Mehmet Ali Paa adyla bildii ilk yar bamsz Msr Hdivi (valisi) olur. ok rastlanmayan bir kararla eski patronunu stanbul'daki mali ilerini yrtmek zere istihdam eder. Bu bir aile meslei haline gelir ve nc kuakta Abraham Paa bu sefer smail Paa'nn temsilciliini yrtr. Abraham, Osmanl nezdinde de itibarl biridir ve byk tutkular olan smail Paa'nn epey iine yarar. Abraham Paa bir zenginlik timsali haline gelir bylece. Rumeli Kava'ndan Karadeniz kysna, Beykoz'dan Riva deresine uzanan topraklar vardr. Mevsiminde dostlaryla birlikte buralarda ava kar. Bykdere'de bir polo kulb aar. Sekreteri ona hafta sonlar iin Viyana'dan gzel hanmlar bulur ve getirtir, hafta sonu geince hanmlar Viyana'ya dnerler. Birinci Merutiyet'te Ayan Meclisi'ne tayin edilen Abraham Paa kinci Merutiyet'te de sadr, onun iin yeniden Ayan'a girer. Bu zengin adam, sava srasnda attan der ve lr, muazzam servetinden geriye bir ey kalmaz. Bu da, Cumhuriyet ncesi burjuvazinin, milli devlete gei srecindeki tasfiyesinin ilgin rneklerinden biridir. Bykdere'de Gregoryen Ermeniler'in Surp Hripsimyantz (ayrba Caddesi'nde), Rumlar'n da Daniment Soka'nda Ayia Paraskevi kiliseleri vardr. spanyol ve Rus eliliklerinin yazlk rezidanslaryla sefaretler dizisi sona erer.

SARIYER Bykdere ve Saryer'in ilerine doru gidince byk Belgrad Orman'na varrz. Kent suyunun byk blm bu yreden gelir. Bizans dneminden beri kente suyu buras salamaktadr. Osmanllar birok bend, baraj, kemerli su yolu yaptrdlar. En iyi kaynak sularn-dan olan Hnkr, Kestane ve rr da buradadr. Saryer imdi olduu gibi eskiden de bir balk kyyd. imdiye kadar grdmz ya da yalnz adn andmz grkemli yallar burada hi olmad. Semt ayn zamanda balk lokantalaryla bilinir. Kyda son derece canl bir balk ars vardr. Rhtm boyunda gzel eski bir meyhane, sonra kentin en iyi balk lokantalarndan biri olan Urcan yer alr. Buradaki Urcan ile Kireburnu'nda Deniz ve Yeilky'deki Hasan, btn lkedeki balklarla ve balk tccarlaryla dorudan doruya iliki kurmulardr ve her zaman gnn en iyi rnlerini bulundururlar. RUMEL KAVAI VE SONRASI Bu yakadaki son vapur iskelesi Rumelikava'dr. Buras da lokantalaryla nl kk bir balk kydr. Ancak, buradaki lokantalar genellikle daha ucuzdur ve hi de kt deildir. Antik ada burada ason'un yaptrd sylenen bir Kybele tapna ile bir Serapis tapna olduu biliniyor. Karadeniz'e doru yolumuza devam ederken, Boazii manzaras deiir; arazi bo ve vahidir. eitli dnemlerde yaplm istihkmlar gze arpar. Bunlarn birincisi de Kavak'tadr. 17. yzylda Kazaklar Tarabya'y ve Yeniky' yamalamlard. Karadeniz'den gelebilecek tehlikelere kar bir savunma hatt gerektii ancak o zaman anlal-mt. Bylece IV. Murat ve sonraki padiahlar bu kylar tahkim ettiler. Kavak'tan sonra, aslnda hi de byk olmayan Byk Liman'a, sonra Garipe Ky'ne geliriz. Lanetlenmi Kral Phineas'n yaad bu kye antik ada Gyropolis ya da Akbabalar Ky denirdi. Mitolojik yaratklar olan kua benzer Harpi'ler lanetli kraln btn yiyeceini alp kirletiyorlard. Argonotlar bunlar kovdu. i minnetle dolan Kral da karlk olarak onlara deerli tler verdi. Boaz'n Karadeniz'e ald yerde, aralarndan gemeye cret eden her tekneyi parampara eden Symplegades ya da arpan Kayalar vard. Kral Argonotlara u d vermiti: Argonotlar kayalara gelmeden nce nleri sra bir ku uuracaklard. Bylece ku kayalar harekete geire-cek ve kayalar kenetlenecekti. Sonra kayalar eski yerlerine dnnce, tekne hzla ileri atlacak ve kayalar yeniden saldrmaya vakit bulamadan ak denize ulaacakt. Bu plan ie yarad ve Argonotlar denize ulamay baardlar. Bu kayalar hl oradadr. Avrupa yakasnda, Rumeli Feneri'ndeki kayada Pompei Stunu denen bir stun vardr ki eski bir sunan ka-lnts olabilir. Kaya karadan kopuktur ve br kydaki eine doru atlmaya hazr grnr,

ancak imdi Boaz'n Avrupa yakasndaki bu son balk limannda dalgakranla karayla balantldr. ANADOLU YAKASI imdi br yakaya gememiz gerekiyor. Bunu rahata yapabilmek iin de iyi hava gerekli nk Karadeniz zaman zaman ok sert olabilir. Anadolu yakasndaki burunlardan birine Yom Burnu (Mjde Burnu) adnn verilmesi de bundandr. nk denizciler ancak bu burnu grdkten sonra gvenlikte olduklarna inanrlard. Anadolu yakasndaki kenetlenen kaya da karadan ayrlmtr ve en yksei deniz yzeyinden 20 metre ykseklikte olan drt knts vardr. Bu kaya Anadolu Feneri'nden pek uzakta deildir. Burada dn-yann her yerinden uzak kk bir de ky vardr. Boaz'n Anadolu yakas rzgra daha az aktr, bu nedenle de piknik yapanlarca, hafta sonlarnda tekneleriyle ya da bir gnlne kiralanm motorlarla yzmeye gelenlerce yelenir. Fener ya da Poyrazky en popler yerlerdir. Poyrazky dalgakran olan bir baka balk kydr. Ne var ki dalgakrann iindeki su giderek kirlenmek-tedir. Uygun havada Keili Liman da gidilebilecek bir verdir. ANADOLUKAVAI Anadolukava'nn hemen kuzeyinde, tepesinde bir kale olan Yoros Burnu vardr. Bu kaleyi Bizansllar yapmtr. Ancak, imparatorluk zayf dnce, kale Cenevizlilere gemi ve uzun sre onlarn elinde kalmtr; hatta bu yzden bir Ceneviz kalesi olduu inanc domutur. Kalenin kaplad alan stanbul evresindeki btn br kalelerin kaplad alandan ok daha byktr. kesimdeki kulelerin bazlar hl iyi durumdadr ve duvarlarda Yunanca yaztlar gze arpar. Rumelikava gibi karsndaki Anadolukava da kk bir balk kydr. Birok balk lokantas vardr. Vapurlar buraya gelip birka saat kalrlar. Bylece yolcular lokantalarda yemek yemeye vakit bulabilirler. Boazii'nin bu ucunda zengin midye yataklar vardr. Midye snger gibidir: Suyu szer ama btn kat maddeleri ve pislii kendine saklar. Bu yzden kirli sulardan karlm midyelerin yenmemesi tlenir. Burada su baka yerlere oranla ok daha temiz olduundan, Kavaklar stanbul'da midye yemek iin olduka gvenli saylr. Anadolukava'nn iindeki askeri blgede vaktiyle Marko Paa'ya ait olan gzel, cihannmal, eski bir konak vardr. Marko Paa devlet hiyerarisi iinde sivrilmi Rum asll bir hekimdi. Halkn yaknmala-rn sabrla dinlemesiyle n salmt; yle ki, "Sen git onu Marko Paa'ya anlat" atasz giderek yaygnlat. Bugn hl kullanlmak-tadr. u var ki, insann evi kente bu denli uzak olunca, sorununu aklamas bile sorun haline gelebilir!

YUA Anadolukava'ndan Beykoz'a gelmezden nce bir tepenin yanndan geeceiz. Yua Tepesi adyla anlan bu tepe evredeki tepelerin en ykseidir (yaklak 200 metre). zerinde bir ermiin trbesi ve cami vardr. Yua ad akla Tevrat'taki Yeu'yu ve Eriha'daki sava getirirse de, bu Yeu'nun mezar on iki metre uzunluktadr. Mezarn asl sahibi Argonotlardan biri olan Polluks'un Beykoz'da bir boks manda ldrd dev Kral Amycus da olabilir, nk Beykoz buraya ok yakndr. Bu lkede pek ok pagan efsanesi Hristiyan ya da Mslman yklerine ya da her ikisine birden dntrlmtr. Mslman dneminde de buradaki Yua stne epey efsane uydurulmutur. Filistin'de gnei durdurma gibi motiflerden baka, hazretin stanbul'da, Stlce'de savarken ldrld sylenir. stelik, vcudu ortadan ayrlm ve bu on iki metrelik mezara yalnz yars gmlmtr. Ayaklarnn kald yerden de b- Hayat suyu fkrmtr. Ba Kuds'e dnk yatarken, slm ortaya knca hemen ve kendiliinden ban Kabe'ye evirmitir. Kar kyda, Saryer'in ilerisindeki Telli Baba da byle bir rnek olabilir. Bu yatra evlenmek isteyen kzlar adak adar. Ama Hristiyanlk anda kzlara benzer hizmet salayan bir azize mezar da olabilirdi burada. Hem belki o azize de bir pagan kltryle birlemiti. Yua tepesinde manzara olaanstdr. Boaz, aa yukar Marmara'ya kadar grnr. Onun iin birok ressam ve gravrc bu manzaray izmitir. BEYKOZ Avrupa yakasnda olduu gibi, bu yakada da Akbaba, Tokat gibi dereler, Karakulak gibi kaynak sular vardr. Tokat Deresi geni bir vadide akar. Derenin denize dkld noktaya yakn bir yerde Hnkar skelesi vardr. Eskiden burada Fatih Sultan Mehmet zamannda: -kalma bir kk bulunuyormu. Bununla birlikte, bu ad daha yakn tarihle ilgili olaylar da artryor. nk kendi Msr valilerine kar giritii sava kaybeden Osmanllar, burada Ruslarla bir antlama imzalamak zorunda kalmlard. skelenin yanndaki tepede gzel bir saray vardr. Msr, Osmanllarla bar imzaladktan sonra bu saray Msr Hdivi Mehmet Ali Paa yaptrm ve Sultan Abdlmecit'e armaan etmitir. Ne var ki, besbelli sarayn ardndaki olaylar unutmadklarndan, Osmanl sultanlar bu saraya pek rabet etmediler. Bina imdi ocuk hastanesi olarak kullanlyor. Saray gzel bir yapdr ama evresini kuatan ulu aalar yznden dardan bakldnda pek grnmez. Kimileri bunun da kanlmaz Balyan ailesinin bir yapt olduunu ileri sryorlarsa da, baz Trk tarihileri bu teze kesinlikle kardr. imdi Beykoz kyne geliyoruz. Boazii'ndeki byke kasaba-lardan biridir Beykoz. Her ne kadar kentten olduka uzaksa da, 19. yzyl sonlarnda ve Cumhuriyet dneminin balarnda burada fabrikalar kurulunca enikonu kalabalklamtr. Geen yzylda Beykoz'da yaplan cam eyalar imdi antika deerindedir. Beykoz'daki ilgin bir ant da gmrk emini shak Aa'nn ky meydannda yaptrd ei bulunmaz emedir. 18. yzylda yaplm olan eme kemerli,

kubbeli ilgin bir yapdr; suyu on musluktan akar. Ayn shak Aa Beykoz'a bir baka eme daha kazandrmtr ki bu da kuzeydeki geni ayrlktadr. Geen yzyln sonlarnda yaam olan yazar Ahmet Mithat Efendi'nin Beykoz'da geni bir iftlik arazisi vard. Ahmet Mithat Efendi Yals imdi restore edilmektedir. Gene ilgin yallardan biri "Ahbalarn" diye bilinir. Rum kilisesi Ayia Paraskevi ile Ermeni kilisesi Surp Nikoos birbirlerine yakn, iskelenin gneyinde dururlar. Boaz'da kalan son dalyan da Beykoz'dadr. Dalyan balklarn urad bilinen bir yerde kurulur; alar deniz yatana yerletirilir ve denizin bir blm alar ve srklar yardmyla muazzam byklkte bir balk tuzana dntrlr. Beklenen balk srs gelip tuzan iine girince, giri kapatlr ve deniz yatandaki alar ekilir. Eskiden Boaz boyunca byle elli kadar dalyan vard. Ayrca yetmi kadar voli yeri Boaz balklar arasnda paylatrlmt. Beykoz'daki dalyanda klbal da yakalandndan, bu dalyan n salmt. 17. yzylda yaam nl gezgin ve yazar Evliya elebi de bundan sz eder ve, "Klbal sarmsakla ve asma yaprayla halanrsa fevkalade olur" der. imdilerde bu baln aralarna domates, yeil biber paralar ve defne yapra geirilmi, kmr ateinde yaplm iini yeliyoruz. Klbalklar yok olduysa da, dalyan hl oradadr. Ama Beykoz'u nl klan bir balk daha var, bu da kalkandr. Kalkan Karadeniz'de yaayan bir balktr, Boaz'n kuzey ucuna kadar gelirse de Akdeniz'e gemez. Eskiden, balklar avlanmak iin ok uzaklara gidemezken, en taze kalkanlar Beykoz'da yakalananlar olurdu. Bugn bile, nereden getirilmi olursa olsun, kalkan arda "Beykoz kalkan" diye satlr. BOAZ BALIKLARI Madem imdi Boaz'da balklktan sz etmeye baladk, bu konuyu biraz daha srdrelim, nk nemli bir konu. Karadeniz gc balklar asndan olduka zengindir. Bunlarn hepsi belli bir mevsimde daha lk denizlere doa yzerler, dolaysyla boazlardan gemek zorundadrlar. Souk bir yerden gelen ve gl akntlar yznden daha bile souk olan Boaz'n canlandrc sularndan geen balklar semizleir, daha lezzetli hale gelir. Dolaysyla Boaz'da yaka-lanan balklarn zellikleri vardr. Gze doru g etmeye ilk balayan balklar palamutlardr; yasz olduklar iin bunlara "ingene palamudu" denir. ingene palamudu en iyi kzartlarak yenir. Sonra sra uskumruya gelir. Bunu da tam gelimi palamut izler. Palamut zgara yaplsa daha iyi olur ama daha baka birok ekilde de piirilebilir; rnein zeytinyal pilakisi yaplr ve souk yenir ya da frnda piirilebilir. Derken sra lfer srlerine gelir. Bu bala iriliine gre eitli adlar verilir: inekop, sarkanat, lfer, kofana gibi. Lfer gerekten nefistir ve en iyisi zgarasdr. Lfer av tam anlamyla bir sanat saylr, nk balk son derece kurnazdr. Daha baka balklar da (hamsi, torik, zargana gibi) g eder ve bu gei btn k srer. lkbaharda kalkanlar gelir, yaz ise sardalya mevsimidir. Her mevsimde baln bekleyen deiik bir salata vardr. rnein, palamutla roka yenir, kalkanla marul, sardalyaya domates salatas yakr. Bununla birlikte, insanlar doann iine burnunu sokup doal yollar deitirmeden nce, btn

bunlar ok daha dzenliydi. imdiyse, rnein uskumru, Karadeniz'e gelmekten vazgeti; br balklarn da g mevsimleri, ynleri, saylar ok dei-ken oldu. PAABAHE Beykoz'dan gneye doru gidince Paabahe'ye geliriz. Kye adn veren "bahe"nin sahibi olan paann Hezarpare Ahmet Paa olduu tahmin ediliyor. ie Cam ve tekel iki fabrikalar burdadr. Bu da sanayilemi kylerden biridir. skelenin yanndaki cami 18. yzyl sonlarnda III. Mustafa tarafndan yaptrlmtr. Olduka kalabalklaan Paabahe'de eskiden kalma en ilgin yallar Feridun Bey Yals ile Rum Andonaki'den kalan, atlarnn ortas knt yapan ikiz yallardr. Eskiden Paabahe'de ok Rum otururdu. aatay Soka'ndaki Ayios Konstantinos Kilisesi de bunun ansdr. UBUKLU imdi ubuklu'ya geliyoruz. Adnn hikyesi ilgin. II. Bayezid, henz ocuk olan olu (Yavuz) Selim'e kzp ubukla vurmu. Sonra da ubuu topraa daldrm. Hocalarn vurduu yerde gl bittii gibi bu ubuk da yeermi! Selim'in bu dayaktan herhangi bir yerinin yeermedii belli, nk ya byynce Bayezid'i tahttan indirdi, vasiyet ettii yere de gmmedi. Buras hl Boazii'nin en kye benzeyen kydr. Ancak yukardaki tepelerde hi de krsal saylamayacak bir saray vardr. Bu saray Msr'n son "bamsz" hdivi Abbas Hilmi Paa yaptrmtr. Anlam veremedii eylerden rken Abdlhamit, yksek kulesinin yaplmasndan fena halde huylanmt. Hdiv ngilizlere kar knca lkeden atlmt. Bina son yllarda elik Glersoy tarafndan restore edilerek kk, lks bir otele dntrlmtr. Lokantas, ay iilecek ve pasta yenecek ak ve kapal meknlar vardr. sterseniz, hdivin yatak odasnda uyuyabilirsiniz. Odadaki dolabn iinde kamak iin gizli bir geit vardr. Bu, hdivlerin de, baka hkm-darlarn da arada bir bavurmak zorunda kaldklar bir areydi. Hdiv sarayndan az nce, kyda, ama yolun i tarafnda, eskiden Ulagay ailesininken satlan, tek bana, baheli, beyaz bir yal grr-snz. Bu yal daha da nce mzeler mdr Halil Bey'indi. Daha ileri doru gidince, tepenin gneye bakan yannda, modern apartmanlardan olumu korkun bir site grnr. Bunlar imdi, herhalde kamuflaj amacyla, yeilimtrak, kahverengimsi renklere bo-yanmsa da hi de kamufle olmu saylmazlar. Boazii'nin sorunu bu zaten: ok gzel olduu iin herkes burada oturup olaanst manzaray seyretmek istiyor; ancak bunu baaranlar gitgide oaldka, Boazii'nde baklacak gzellikler de gitgide azalyor. Eer yaplama bu hzda devam ederse, yaknda sadece birbirinin irkin evlerini seyreden binlerce stanbullu olacak. imdiki duramz Kanlca. Eskiden burann zel bir otunu yiyen inekler pembeye alan bir st verirmi (nl yourdun st); bu renkten tr buraya Kanlca dendii

anlatlr. Baka bir iddiaya gre de krmz a boyal yallarndan tr byle denmitir, ama o zaman her yerin ad Kanlca olabilirdi. Adn "kan"dan geldiini syleyenler de vardr. Kanlca'nn bu ucunda yallar dizisini balatan Ahmet Rasim Paa Yals imdi, umarz restore edilme amacyla ykld. Bunu birok baka gzel yal ve onlar kadar gzel olmayan birtakm modern evler izler. Kanlca'nn byk ksmnda dar bir ky eridi vardr ve eskiden beri zenginler bu eridi tercih etmitir. Greceiniz ilk gzel yallardan biri, yakn tarihte onarlm olan Sefir Yac efik Bey Yals'dr. imdiye kadar grdklerimize oranla olduka klasik bir yaldr. Klasik karakterin kuku gtrmez bir iareti, yalda balkon olmaydr. Ortas kntldr; buraya konan sedirden eitli ynlere baklabilir. Yallar ilk yapanlar da, buralarda ilk oturanlar da Boazii'nin ha-vasn ar sert bulduklar iin, bu havayla fazla ili dl olmaktan kanrlard. Ak hava ihtiyacn baka yollarla, zellikle de bahelerle karlamaya alrlard. Souk mevsimde Boazii'nde hayatn olduka etin ve yorucu olduu bir gerektir. En iyi zaman Haziran-Ekim arasdr. Baka aylarda Boazii genellikle ok souk ve rutubetli olur. Byke yallarn ou iki binadan oluurdu. Bunlarn biri erkeklere ve konuklara aktr ki buna selamlk denir. br ise kadnlar ve evin erkekleri iindir, buna da harem denir (ama, im-dilerde dendii gibi, "haremlik" deil). ki bina birden yaptracak kadar paras olmayanlar, evlerinin iini bu biimde dzenlerlerdi. Erkek ziyaretiler kadnlar grmeden selmla girerlerdi. Haremde ise yal sahibi ve kars iin byk bir oda olurdu. Genellikle ortadaki sofaya alan br odalar ailenin br yeleri iindi. Hemen her odada bir dolap, genel tuvaletten ve hamamdan ayr olarak kk bir tuvalet vard. Yatak takmlar dolapta saklanr, geceleri karlp yere serilirdi. Gndzn odalar oturma odas gibi kullanlrd. Yemek zaman yiyecekler odaya getirilir tepsiler iinde yenirdi. Dolaysyla evlerdeki eitli odalar arasnda ilevsel bir iblm yoktu. Daha sonraki bir tarihte yaplm olan Dolmabahe Saray'nda bile bu byledir. rnein, koca sarayda ayr bir yemek odas yoktur. stanbul'da ekirdek aileye doru gl bir sosyal eilim vard. Her ne kadar dince izin verilmise de, ok kadnla evlilik pek ender uygu-lanr ve genellikle ho grlmezdi. Yal sahipleri ise genellikle zengin kimselerdi; bunlarn oullar, kzlar, bazen kz ve erkek kardeleri, hsm akrabalar ou kez yaz aylarn ayn yalda geirirlerdi. Bu hayat tarznda btn odalar daha kk aile birimlerinin yar bamsz konutlar gibi hizmet grr, belli durumlarda da ana salonda ya da evin buna benzer geni bir blmnde herkes bir araya gelirdi. Bu tr yallarn en eskilerinden biri olan Saffet Paa Yals bu yaknlarda yanp kl oldu. lk yapldnda bu yalnn ayr bir haremi ve selaml vard, ama bir blm daha nceden yanmt. Zaten artk iki ayr bina olarak kalabilmi hemen hemen hibir yal yoktur. skele-yi getikten sonra daha kk ama ok gzel baka bir yal da grrz. Ethem Pertev Bey Yals diye anlan bu yalnn ok gzel, tahta oymal bir de balkonu vardr. Onun yaknnda, Nzm Paa Yals vardr. KRFEZ

Az ileride, deniz kk bir krfez oluturur. Gerekte krfez denecek kadar byk bir girinti deildir, ama bu adla bilinir. Gene de, kylarndaki gzel yallaryla -bunlarn arasnda olduka zel bir de restoran var- bu krfez gerekten hotur. Krfez'deki en gzel yal, ortas ierlek ve balkonlu olan, Rukiye Sultan Yals. Krfezin kuzeyindeki tepe, artk pek az kimse bu ad hatrlasa da, Mihrabad adyla anlr. Zevk dkn stanbullular dolunayn douunu seyretmek iin buraya gelirlerdi. Kanlca'dan ya da Krfez'den Anadoluhisar'na kadar, klasik yallarn en gzellerini grebiliriz. lk greceimiz yal Hekimba Salih Efendi'ye aitti; bildiim kadar hl onun ailesine ait. Hekimba Yals diye anlan bu yal 18. yzyldan kalmadr ve Osmanl mimarisinin o ok sevimli asimetrisini sergiler. (Ancak, doal olarak yal imdi ok deimitir.) Salih Efendi bitkilere ilgisiyle n salmt ve ok zengin bir botanik bahesi yaratmt. Bundan sonra, Marki Necip Yals gelir ki imdi yeni sahibi Demirren adyla bilinmektedir. Btn bu kesimdeki yallarn en ilginci ise Amcazade Yals'ndan geriye kalandr ki, bu da ok daha byk bir kompleksin yalnzca divanhanesidir. Bu yal kentteki en eski Osmanl evi olarak bilinir, yapm tarihi 1699'dur. Tavan hayli yksek olmasna karn, pencereleri alaktr. Tavan da, duvarlar da son derece gzel kalem iiyle kapldr. Boaz'n en deerli yals olduu halde, miras hukukunun zellikleri, hl binann sahibi olan Kprl ailesinin ve devle-tin para imknlarnn kstll gibi nedenlerle, onarma giriilemiyor ve yal gz gre gre yok oluyor. Amzacade'yi getikten sonra greceimiz sarya boyanm ve restorasyonu devam eden Zarif Mustafa Paa Yals da 18. yzylda yaplmtr. Daha sonra byk boyasz Bahriyeli Sedat Bey Yals'n grrz, ikinci katn ortasnda stunlu bir balkonu vardr. Onun yanndaki ise Rza Bey Yals'dr. skelenin sanda Manastrl smail Hakk Bey ve Kseleciler yallar grnr. ANADOLUHSARI Anadoluhisar, adn 14. yzyl sonlarnda I. Bayezid tarafndan yaptrlm olan hisardan alr. Fatih gibi Bayezid de stanbul'u almay tasarlyordu. Ne var ki, bu byk sefere girimeden nce douya dnp Timurlenk'i durdurmas gerekti. ki ordu arasnda yaplan Ankara Meydan Sava Osmanllarn bozgunuyla sonuland. Bu savata Bayezid'in kendisi de Timur'a tutsak dt. (Marlowe'un Tamburlaine adndaki tragedyas bu konuyu iler.) Bu savatan sonra devletin toparlanabilmesi iin aradan uzun bir sre gemesi gerekti. Kalenin kendisine Gzelce Hisar da denir. Hisar olduka kktr, bir kesimi zamanla yok olup gitmitir. Ancak, kldnden tr daha az askeri nitelik tam, rktc olmamtr. Hisarn evresi alakgnll, sevimli evlerle kuatlmtr. Hemen tesinde Gksu Deresi denize alr. Gksu ve daha gneydeki Kksu Avrupallarca "Asya'nn Tatl Sular" diye bilinir. Derenin her iki yakas boyunca ahap evler sralanrd. Bu iki dere gece elenceleri iin nedense Boazii'nin baka pek ok uygun yerinden daha ok yelenirdi. Zamann "yksek sosyetesi", yanlarnda algclarla zarif kayklara biner, arklar syleyerek ya da dinleyerek, mehtab seyrederek, ky boyu krek eke eke dolarlard. Erkeklerle kadnlar yine ayr ayr kayklardayd, ama kane

gz szmeler, byk burmalar grla giderdi. Son derece ince bir iaret dili vard; yzyllardr gelitirilmi olan bu dilde her jestin, her duruun, her mendil tutuun ayr, zel bir anlam vard. ki derenin arasnda kalan geni ayr da piknik yapmak iin sevilen bir yerdi. Piknikler gndzn yaplrd, ama etkinlikler aa yukar gecekinin aynyd. nsanlar buraya klklarn, zarafetlerini sergileyerek faytonlarla gelirlerdi. Yanlarna sepet sepet yiyecek ve malum algclar alrlard. Zamanla peeler gitgide saydamlat ve gzellii gizleyeceine, batan karc bir biimde bsbtn ortaya karmaya balad. Abdlmecit mimarbas Nikoos Balyan'a burada bir saray yapmasn emretmiti. Kksu Kasr eklektik grkemiyle hl orada, kyda duruyor. Yanbanda da ayntarzda yaplm bir eme var. Btn bunlar eskidendi. Boazii'nde ilk kpr yaplrken, betonu burada, bu ayrda hazrlanmt. Bylece, ancak iki yz ylda oluan Kksu ayr yok olup gitti. Her trl kirlenmeyle, derelerin duru suyu buland, kirlendi. Gksu'nun bitiminde eskiden iinde yal narlar bulunan gzel bir ayhane ve lokanta mekn vard. Ama su kysndaki, gvdesi de ayn kkten srm olan, " Kzkarde" (biri zamanla yok olmu herhalde, nk "Drt Kardeler" de deniyor bu aalara) adyla anlan nar en gzeliydi. Btn bunlar bir bakma hl oradaysa da, artk o kadar baka eyler de orada ki, bunlar fark etmek zorlat. Kydan birka kilometre ierde, irkin apartmanlardan olumu koskoca, bambaka bir orman ina ediliyor imdi. Byle bir yaplama, imdiye kadar Boaz'da ilenmi tekil cinayetlere karlk, belki de bir eit jenosit olarak nitelenmeli. Gksu'dan karlan kil iyi kaliteydi ve evredeki birka mleki gibi, kentten gelen seramikiler de bu kili bol bol kullanrlard. KANDLL Kksu'dan sonra arazi yediden ykselir. Tepede Aklar Kahvesi adyla bilinen alakgnll bir kahve ve restoran vard. Vahit adnda gen bir subay Belks adnda bir kzla seviir, ama kzn ailesi evlenmelerini istemez. Bir gece bu tepede buluurlar ve bu Boazii Romeo'su nce kz vurduktan sonra intihar eder. Onun iin buras Sevda Tepesi ve Aklar Kahvesi'dir. Btn bu araziyi u son yllarda bir Arap kodaman satn ald. Kksu ile Kandilli Burnu arasnda da nemli ve ilgin yallar vardr. Boazii'ndeki en geni cepheli yal olan ilki, Kbrsl Yals'dr. Yalnn cephesi altm metreyi akndr. Binann iinde ortasnda bir eme olan byk bir balo salonu vardr (elbet daha birok baka salon da var). Yalnn stunlar tahtadan, tavan kubbelidir. Resimlerle bezenmi tavanlar grlmeye deer. Kbrsl Yals'n Kbrsl Mehmet Emin Paa yaptrmt. Paa nce bir ngiliz kadnla, sonra, ondan ocuu olmaynca, Atiye Hanm'la evlenmi ve bylece alt ocua (eit bir cins blnmesiyle) kavu-mutu. Bu ikinci kuak "Kbrsllar"dan Tevfik Bey, nl Babli basknnda hayatn kaybetti. Kardei evket edebiyat meraklsyd. Yahya Kemal'in arkada olduu iin air de sk sk onun yalsnda kalr, Abud Yals'nda yaayan gzel Belks Hanm' hayranlkla seyrederdi. Kbrsl Yals Paris'teki edebiyat salonlar gibi aydnlarla dolup taard.

Btn bu yazarlarn, edebiyatlarn yan sra, Kbrsl Yals'nn tuhaf sakinleri de vardr. Bu airlerden Fazl Ahmet'in kardei Mahmud Bey bir rahatszlk geirmi, bacandan kocaman bir ur alnmtr. Vcudunun byle kocaman bir nesne rettiini gren Mahmut kendisinin ocuk dourma yeteneine sahip olduuna, dola-ysyla kadn olduuna karar verir. Adn "Mahmude" olarak deitirir, kadn elbiseleri giyip dolamaya balar. Kbrsl Yals'nda uzun sreler kalr. Komu yallar dolap gndeliki kadn olarak i ister. Tabii kimse kabul etmez. Yalda bir de cce kadn vardr: ffet. Edebi toplantlardan etkilenmi olmal ki, arada bir ilham gelir, sandalyaya trmanp irticalen iirler okur. Kadnn airliini ciddiye alan galiba yalnz "Mahmude Hanm"dr. O okuduka beriki de oturup iirleri kda geirir, kaybolmalarn nlemeye alr. Bu arada Yahya Kemal, Yakup Kadri ve tekiler de bazen ciddi edebiyat brakp aka ve elence olsun diye alayl iirler yazmaktadr. Yahya Kemal'in yazd "Aye cad, Aye cad/Ay bir ya daha kocad" dizelerini Kandilli tepelerinde terennm ederler. Byle ciddi ve gayri ciddi iler arasnda Kbrsl evket Bey'in Msrl Fazl Mustafa Paa'y delloya davet etmesi gibi trajikomik olaylar da eksik olmaz. Eski ahap yal Abud Yals'dr. Bu yal Suriye'den gelme zengin bir tccar ailesi olan Abud'lara aitti. Balyan'lardan biri tarafndan yapld biliniyor. Mehmed ve Ahmed Abud Efendi kardeler Beyolu'ndaki ok grkemli Suriye apartmann da yaptrmlard. Ticarethane mer-kezleri Mercan'dayd. 1896'da bir et ktl zamannda drt vapur dolu-su hayvan stanbul'a getirip ucuza satarak karaborsaclara darbe vur-duklar anlatlr. Yukarda sz geen Belks Hanm, Mehmet Abud'la Saadet Ha-nm'n iki kzndan biridir. Komu yaldaki (imdi yand iin arsas bo durur) Abid Bey'le evlenir. Abid Bey Abdlhamit'in yaveridir ama biraz zayf kiiliklidir; gen yata lnce Belks Hanm hayatn, dn-yadan uzak gzel bir kadn olarak geirir. Bu yal imdi bir ayiei ya fabrikatrne satld. Bundan sonra Kont Ostrorog'un nefis a boyal yals gelir (Daha nce Server Paa Yals'yd). Yalnn ta zemin katnda bir de kaykhanesi vardr. Osmanl uyruuna gemeye karar vermi Polonyal bir aristokrat olan Kont Ostrorog, sanayi iiliinin dzenlenmesi konusunda devlet politikasnda da rol oynamtr. Kont ilkin Beyolu'nda yerlemiti: Burada, Narmanl Yurdu'nun yanndaki Meyyet Soka'nda otururken Levanten zengin ailelerden Lorando'larn kzyla tant ve evlendi. ki olundan biri Fransz diplomat oldu. br burada kald ve Trk mistisizmiyle bir hayli ili dl oldu. Yalnn imdiki sahibi onun sonradan evlendii ek asll kontestir. Pierre Loti de bu yalda uzun sre misafir kalmtr. Bu yallar grubundan sonra, tek bana, restore edilmi Hadi Seni Yals durur. Kandilli ile Vaniky' blen burna yaklarken, akntnn ok glendiini gryoruz. Boazii'nde bym ocuklarn bazlar bu akntlar avularnn ii gibi bilirler. yle ki, bir noktadan suya atlar, akntnn yardmyla br yakaya yzer, sonra ters ynde baka bir aknt bulup denize atladklar yere dnerler. Burada, akntnn en gl olduu yerde, baka bir byk yal vardr. Sk sk sahip deitirmise de, imdi yaly 1880'de satn alm olan Edip Efendi'nin adyla anlmaktadr. Yalnn iki yan, sahipleri deiik olduundan, kimi vakit

ayr ayr renklere boyand iin, dardan bakan biri bunlar yan yana iki yal sanabilir. Aslnda ok byk tek bir yaldr. (u sralarda bir kanad onarlmak zere ykld). Tepenin zerinde yanm bir binann kalntlarn grrz. Sz edilen yaldan bile daha byk olan bu bina bir zamanlar -yanmadan nce-saygdeer Kandilli Kz Lisesi'ydi. Bina ilkin Adile Sultan'n zel saray olarak yaplmt. Adile Sultan'n Osmanl tarihinin en ifa bulmaz msriflerinden biri olan Abdlaziz'in kz kardei olmasna amamal. Kandilli'nin i taraflar da olduka gzeldir. Hele son za-manlarda eski ahap binalarn ou restore edildi. Bahe iinde bu kkleri ve sessiz sokaklaryla canayakn bir eski stanbul (Boaz) mahallesi atmosferi kendini hissettiriyor. ki Rum ve Gregoryen Surp Yergodasan Arakelotz kiliseleri de var. Ama tepeye vardmzda betonarme yeni stanbul'un hemen bu izgiye kadar sokulduunu g-ryoruz. Eski Kandilli iskelesinin yannda imdi bir lokanta ve kahve vardr. lkbaharda burada oturup Rumelihisar tepelerini kaplayan erguvan aalarn seyretmeye doyum olmaz. VANKY imdi Vaniky'e yaklayoruz. Buras, Boazii'nin olduka aristokratik bir blgesidir, nk burada ky boyu ancak bir sra yal yaplabilecek kadar dardr. Ama modern teknoloji gnmzn tuttuunu koparan mteahhitleri iin kolaylklar icat etmekten geri durmuyor. Tepeleri kazyorlar, ziguratlar andran evleri desteklemek iin ikincil, ncl destek duvarlar yapyorlar. Bu ziguratlardan baka, Trklerin evrensel mimariye bir baka orijinal katklar da, iirilmi lastik botlara, zodyaklara benzer bir takm beton binalardr! Hele atlar... Kandilli ile Vaniky evresinde byle harikalar kolayca grebilirsiniz. Vaniky ad 17. yzylda yaam Hristiyan dman sofu bir Mslman olan Vani Efendi'nin adndan gelir. Buradaki yallarn baz-lar hayli gzeldir. Yaz gelene kadar tepedeki korulukta blbller akr. Dut mevsimi balaynca blbller tmez olur. "Dut yemi blbl" deyimi de buradan gelir. Bu tepenin zerinde, nedense Kandilli Rasathanesi adyla anlan rasathane vardr. Vaniky'de artk retim yapmayan eski msrz ya fabrikas Recaizade'nin ocukluunu geirdii yalyd, imdi restore edilip yeniden konut oldu. Yannda, fabrikann sahibi olan aileye ait a boyal gzel Kadnefendi Yals, onun yannda Fazl Bey Yals, daha ileride Nazif Paa Yals, eski iskele ve caminin yannda Sedat Hakk'nn yapt Kra-Ko Yals, onun ilerisinde irin kulesiyle Mahmud Nedim Paa Yals grnr (imdi devlete ait). Vaniky'den sonra byke bir koy gelir. Burada deniz olduka durgundur. Kuleli Askeri Lisesi bu kydadr. II. Mahmut'un yaptrd lise, Abdlmecit zamannda Balyanlar tarafndan onarlp geniletil-mitir. ENGELKY Bizans anda mparatorie Teodora burada fahieler iin bir slahhane yaptrmt. Procopius'a gre, imparatorie kendisi de slah olmaz bir fahieydi.

Kuleli'nin biraz tesinde, Boaz boyunca yaplm gzel, alakg-nll ahap camilerden birini grrz. Yaptran, skdar'da da bir camisi olan Kaymak Mustafa Paa'dr. Camiyi getikten sonra en-gelky'e geliriz. engelky 1960'lara kadar ounluu Rumlarn oluturduu son derece pitoresk bir Boazii kyyd. Gemiin geleneksel hayat tarzm hl da korumaktadr. Olduka zengin bir ars vardr. Pazartesi gnleri burada bir de pazar kurulur. Artk pek kullanlmayan Rum kilisesi Aya Yorgi ve okulu hl duruyor. Bir de ayazma var. ki yal dnda, buradaki eski ve yeni yallar genellikle mtevazdr. Bu iki yaldan iskeleye yakn olan, Abdullah Aa Yals, imdi restore ediliyor. teki, sahibinin adndan dolay Sadullah Paa Yals diye anlan ise, belki btn Boazii'nde estetik bakmdan grlmeye deer en gzel geleneksel yaldr. Yalnn i dekorasyonu da ayn derecede gzeldir. Bu yalnn I. Abdlhamit zamannda (18. yzyl sonlar) Koca Yusuf Paa tarafndan yaptrld tahmin ediliyor. Daha sonra Ayal Esat Muhlis Paa yaly satn ald. Binaya adn veren Sadullah Paa onun oludur. V. Murat'a yakn olduu endiesiyle, Abdlhamit, saygdeer Paa'y nce Berlin, sonra da Viyana'ya sefir tayin etti. Paa, Trkiye'ye dnemeden, Viyana'da intihar etti. Gen yata evlendii kars Necibe Hanm bu haberi alnca akli dengesini kaybetti. nanmamaya karar vererek, lnceye kadar kocasn beklemeyi srdrd. Abdlhamit'in Sadullah Paa'y yaknnda grmek istememesinin daha gl nedenleri de olabilir. Sadullah Paa "19. Asr" adl uzun iiriyle nldr. Estetik deeri olmayan bu didaktik iirde ampirik bilimlerle gerekleen maddi ilerlemeyi ver. Sonunda btn bu maddiyat slam'a balar, ama gene de maddecilii adalarna gre epey arpcdr. Beir Fuad'la tanklklar vardr. Geleneksel Osmanl dnce dnyasnda ok radikal olmayan bir maddecilik bile intihara kadar varan bir i huzursuzluk mu yaratyor diye dnyor insan, bu iki yazarn akbetini grnce. Sadullah Paa'nn bir olu yalda kald. Sonra yalnn vakfn kurdular. br olu Yaar, Mnevver (Ayal) Hanm'la evlenerek Beylerbeyi'ndeki, gene Sedat Hakk'nn yapt, pembe boyal, stunlu yalya geti. Bunun alt katnda imdi turistik eya satlyor. Sadullah Paa Yals'nda da Ayegl Nadir kirac. Yalnn yanndaki nar bal bana grmeye deer bir aatr. .H. Konyal bunun bin yllk olduunu iddia ediyor. engelky'de bildik vadi derindir. Burada hl bir miktar sebze yetitiriliyor. Daha nce de deindiim gibi, bu kyler 19. yzyla kadar geimlerini balklktan, bahe ve bostanlarndan salyorlard. Arnavutky ilkin kirazyla, sonra ileiyle n salmt. Ortaky'de ise lkedeki ilk enginar yetitirildi. Adndan da anlalabilecei gibi, Beykoz ceviziyle tannrd. engelky'de pek ok sebze yetitirilirdi, ama bunlarn en nls kk, krpe, gevrek engelky salataldr. engelky tepelerinden birinde Ermeni banker Keolu'nun ken-dine yaptrp sonra Sultan Aziz'e armaan ettii gzel bir kk vard. Bu arazi sonradan, ehzadelii srasnda, Vahdeddin'e geti. Yanan Keolu kk yerine Vahdeddin de bir kk yaptrd. Bu ykld zamanla, ama yaknlarda aslna uygun ekilde restore ettirilirken imdi binay devlet ald. Yal narlar, gzel barok emesiyle iskelenin yanndaki kk meydan son derece dinlendirici bir yerdir (Kavasba Ahmed Aa emesi). Eskiden burada

iki Rum meyhanesi vard; imdi daha ok sayda meyhane varsa da, bunlar zengin balk restoranlar haline gelmitir. Bunlardan birinde oturup Beylerbeyi'ne doru uzanan geni koyu seyredebilir, ayn zamanda da kpry grebilirsiniz. Buradan gne bat ok gzeldir. skele yaknndaki karakolun yerinde eskiden gene Abdlmecit'in yaptrd gzel karakollardan biri vard. Karakolun nndeki lahana emesi hl duruyor. skelenin hemen kuzeyinde, srayla, Server Bey, Noyel Eram, Baha Bey ve Muazzez Hanm Yallar sralanyor. BEYLERBEY imdi Beylerbeyi diye bilinen semt, Bizansllar zamannda Stavros (stavroz) adyla tannrd. Eskiden burada altn kaplama hal bir kilise olduu sylenir. Kimileri Stavros adnn buradan geldiini ileri srer. Ayn ad tayan dere oktan kurumutur. Beylerbeyi de bir baka geleneksel Boazii kydr. engelky'den biraz daha ok kentlemitir ve ahalisinin ou eskiden beri Trk'tr. Beylerbeyi'ndeki iskelenin evresi zellikle ekicidir. Burada Boazii'ndeki br camilerle kyaslandnda son derece grkemli saylabilecek Hamidievvel Camii vardr. Yapl tarihi 1788'dir. Ks-men II. Mahmut'un yaptrd bir de klliyesi olan caminin burada bir "muvakkithane"si vardr. Caminin mneccimi burada namaz saatlerini hesaplard. Olmayacak ey ama, klliyenin br dini kurulular bura-da deil, Eminn'ndedir! III. Mustafa zamannda meslee balayan caminin mimar Tahir Aa, Osmanl barok tarznn en yaratc sanatlarndand, ama bu camide ok baarl olduu sylenemez. Rhtm arkasnda Bamabeynci Arif Bey Yals yanmsa da sonradan restore edilmitir. Burada kk olmasna karn ilgin bir de balk pazar kurulur. Boaz'n kk apta avlanan bireysel balklar, yakaladklar balklar buraya getirirler. Tuttuklar balklar arasnda ou kez ilgin bir eyler bulmak mmkndr. Tazelikleri ise her zaman garantidir. Buradaki ayhanelerde oturup iyi havann tadn karabilirsiniz. Beylerbeyi'nin en gzel yallarndan Hasip Paa Yals yand, yerine slupsuz bir bina olan Kalkavan yals yapld. Caminin yanndaki, yine yanan ve imdi Turizm Bakanl tarafndan restore edilen Debreli smail Paa Yals ve bir zamanlar Fahrettin Kerim'in olan yal ilgin yal rnekleridir. Deniz kysndaki Beylerbeyi Saray, Abdlaziz'in buyruu zerine 1865'te Sarkis Balyan tarafndan yaplmtr. Eskiden burada II. Mahmut'un tahta saray varm. Saray, dneminin ve Balyan ailesinin bildik mimar zelliklerini tar. Sarkis Balyan br yakada, Ortaky'de kendisi iin de Beylerbeyi Saray ile kar karya bir ev yapmtr. Uluslararas kral ailelerinden pek ok kii konuk edilmitir Beylerbeyi Saray'nda: III. Napoleon'un kars mparatorie Eugenie, Avusturya mparatoru Franz Joseph, ran ah Nasreddin ve Mrs. Simpson'la Kral VIII. Edward. Balkan Sava patlak verince, Selanik'e srgne gnderilmi olan II. Abdlhamit, gvenlik amacyla Beylerbeyi Saray'na getirildi ve 1918'de burada ld.

Saraya ait ilgin bir ayrnt da, yazlk bir saray olarak yapldndan, burada stma donatm olmamasdr. Herhalde srgn padiah epey rahatsz olmutur bu yzden. KUZGUNCUK Grmemiz gereken son ky Kuzguncuk'tur. Buraya varmadan nce, bu kez deniz kysnda deil bir tepenin eteinde, gzel ahap bir kk grrz. Buras geen yzyl sonlarnda yaam bir aydn olan Cemil Molla'nn kkdr. Deniz kysndaki zarif minareli kk ahap camiyi yaptran da ayn kiidir. Ortaky gibi Kuzguncuk'ta da trl rktan insan yaard. Nitekim burada biri byk, biri kk iki sinagog, camiyle yan yana bir Erme-ni (Surp Krikor Lusavori) kilisesi, iki de Rum kilisesi vardr. Bunlar-dan ad Ayia Trias olan, Katolik Rum kilisesidir ve cemaati kalmam-tr. br Ayios Panteleymon ve ieriye giden cadde stnde. Cemaat gitmise de, binalar durmaktadr. Surp Krikor, stanbul'daki tek kubbeli Ermeni kilisesidir. Kuzguncuk'ta evre korunmutu, hatta imdi inaat yapmak yasaklanmtr. Artk vapur iskelelerinin yanbanda restoranlar grmeye altk, nitekim burada da iki restoran vardr. Daha ileride byk, ekici bir yal grrz. Bu yal Fethi Paa'ya aitti. imdi genel park olan tepenin zerindeki korunun sahibi de ayn paayd. Fethi Ahmet Paa Trkiye'de ilk mzeyi kuran kiidir. Cephanelik olarak kullanlan Aya rini'de kalm silah ve malzemeyi dzene sokarak bu binay mze haline getirdi. Mankenlere askeri kyafetleri ilk giydiren de odur. Abdlmecit'in kardelerinden Atiye Sultan'la evlendi. Cumhuriyet dneminde yal, yeni sahibi Fethi Paa'nn torunlarndan evket Mocan'n adyla anlmaya baland. Mocan, Demokrat Parti'nin milletvekillerindendi. Kskanlyla da nlyd. ki karsndan olan iki kz yalnn imdiki sahipleridir. Bunlardan birinin, TKP'nin eski genel sekreteri Zeki Batmar'n kardeiyle evlenmesi evket Mocan'n istemedii ama nleyemedii bir olayd. Byle bir dedikodu aktarmann nedeni, Kuzguncuk'ta Trkiye sosyalizminin birok nl kiisinin yaamas. Mehmet Ali Aybar ve Oktay Rifat burada oturdular. Nzm Hikmet burada ok vakit geirdi. Nihat Sargn da Kuzguncuk'ta yal sahibidir. Bunlara dayanarak, herkesi barnda yaatan Boazii'nin, Trkiye sosyalizminin douunda da pay olduu syleyebiliriz. Kuzguncuk'la skdar arasnda Paaliman vardr. Bu adn da kuatma srasnda Baltaolu Sleyman Paa'nn baz gemilerini burada demirlemesinden geldii sylenir. Buradaki eski eme, Abdlaziz'in hal'i olayna karan ve sonra bir suikast sonucu ldrlen Serasker Hseyin Avni Paa tarafndan, 19. yzyln grkemlilik llerine gre yeniden yaptrld. Olduka antsal bir emedir. Paann yals da tam burada, kydayd. skdar'a iyice yaklarken grlen yksek ta binalar (imdi yar ykk) III. Selim zamannda yaplm tahl ambarlar ve deirmendir. Daha sonra Tekel'e verilmilerdir. lk bina ise Abdlmecit'in yaptrd karakoldur. Bundan sonra yolumuzun zerindeki semt skdar. Boazii yolculuumuz burada sona eriyor.

SKDAR

SKDAR skdar'n Bizans zamannda kullanlan balca ad Hrisopolis yani "Altn ehir"di. Buraya niin "altn" sfatnn yaktrldn bilmiyo-ruz. Kimi zaman bir yer doal gzelliinden tr byle anlabilir; kimi zaman da bunun daha maddi nedenleri olabilir. kinci kategoriye uyan bir yoruma gre, skdar, Boazii'ndeki konumundan tr, buradan gelip geen ticaret gemilerinden gei creti alnan yerdi ve bu nedenle zenginlemiti. Ama bu yorumun herhangi bir kant yok-tur. Bugn kullanlan skdar ad ise (Bat dillerinde "Scutari") Roma zamannda varolan askeri birliklerden birinin bu blgede klas olmasnn ansdr. Birliin ad "Scutarii" klann ad da "Scutarion"du. lgin olan skdar'dan baka, Arnavutluk'taki kodra ehri (Shkoder) ile ngilizce'de "Squadron" ve Almanca'da "die Schwadron" gibi askeri terimlerin de ayn etimolojik kkten gelmesidir. imdiki skdar'da Bizans'tan kalma hibir ey yok. Zaten o dnemde skdar ve Asya kysndaki, imdi stanbul'un paras saylan baka yerleimler, ayr ve bamsz kasabalar olarak grlyordu. Bu, asl stanbul'a gre skdar'da yzyl nce balayan Osmanl dneminde de ok fazla deimedi stanbul'a ok yakn, ama tam da stanbul'un paras olmayan bir yer. Zaten bu nedenle skdar'da, ehrin disiplini gever ve haydutlar, hrszlar, kabadaylar buray tercih ederdi. "At alan skdar' geti" deyimi de, skdar'a kapa atnca kanundan kurtulma ansnn arttn anlatr. Ancak daha yakn dnemlerde ve zellikle ulamn kolaylamasyla skdar stanbul'un entegre bir semti haline geldi. stanbul 19. yzylda byk bir deiim geirirken, yeni ehircilik anlay Pera'da egemen oldu ve buradan Halic'in kuzeyindeki ili, Nianta gibi blgelere yayld. O yzyln varlkllar, Asya kysnda, Marmara Denizi'ne paralel olarak (bugnk Badat Caddesi gzerghnda) geni baheler iinde yazlk konaklarn yaptrdlar. Son olarak, 1950 sonras genilemede, bu son deindiim blge de hzl bir apartmanlama srecine girdi. skdar ise, btn bu gelimelerin grece dnda kald. Dolaysyla, skdar'da hl gemii yaatan evler, sokaklar bulunabilir. Ama burada bile, bu izole keler adamakll azalmtr. Semtin mimari tarihi bakmndan ilgin bir zellii, Osmanl cami mimarisinin aa yukar btn aamalarnn rneklerine sahip olmasdr. Bunlar en grkemli, en antsal rnekler deildir. skdar'n hem stanbul'a ok yakn, hem de biraz dnda olmasnn sonucu. Ama, temsili yaplardr; yalnzca bu

semtte dolaarak btn bir Osmanl mimari geleneinin aamalarn, deiimlerini izlemek mmkndr. skdar gezisine skele Meydan'ndan balayalm. stanbul'un pek ok yerinde olduu gibi burada da, deniz eitli ihtiyalarla doldurul-duu iin, gneydeki emsi Paa burnunun yanndaki koyun eskiden daha ierlek olduunu hemen tahmin edebiliriz. Burada byk dalga lodosta, gneyden geldiine gre emsi Paa burnu kk olsa da olduka gvenli bir liman yaratyordu ve bu da phesiz skdar iin bir avantajd. Yzyllar boyunca, Anadolu'dan karadan tanan her eit mal stanbul'a skdar'dan geirildi. emsi Paa'da balayan ykselti ilere doru bir srt biiminde devam eder ve bu srt skdar'la Asya'nn Marmara kys arasna bir doal engebe koymu olur. imdi otomobille be on dakikada at-mz bu engebe o zamanlar Khalkedon ile Scutari'nin ayr ehirler ol-masna yetmiti. MHRMAH CAM Bulunduumuz skele Meydan'nda yle bir evremize bakndmzda birok cami grrz. Bunlarn arasndan, tam karmza gelen, iskeleler karsnda bir set stnde yer alan Mihrimah'tan balayalm. Camiyi yaptran Mihrimah Sultan, Kanuni Sleyman'n Hrrem Sultan'dan kz ve sadrazamlardan Rstem Paa'nn karsyd (Surii stanbul blmnde hikyesi anlatlmt). Cami, Sinan'n erken dnem eserlerindendir. grnte de, d grnte de, bunun bir acemilik almas olduunun ipularn veren ufak tefek kusurlar grnr. Kubbe yanndan yarm kubbelerle desteklenmitir, ama n cephede yarm kubbe yoktur. Burada son cemaat yeri iki sra stunlu, ayrca ortas, adrvan da rtecek ekilde kntldr ve bu saan stnde ykselen dz duvar, alan pencerelere ramen, biraz monotondur. eride, kubbeyi tutan drt ayaktan ikisi cephe duvarna gmld iin, buradaki simetri baka camilerine gre daha baarszdr. Zamannda daha geni olan klliyeden, imdi caminin solundaki medrese ile arkasndaki ilkokul binas kalmtr. Caminin nndeki k meydan emesine de bir gz atmak gerekir. Bunu yaptran da, stanbul'un en grkemli meydan emesi olan Topkap nndeki emeyi yaptran III. Ahmet'tir. Gene barok stilde olan emenin drt yznde olduu gibi drt kesinde de yalaklar vardr. Eski gravrlerine baknca, atsnn bir hayli deitii anlal-maktadr. YEN VALDE CAM skdar-Kadky yolunun deniz tarafna geelim ve buradaki Yeni Valide Camii'ne girelim. III. Ahmet'in annesi Glnu Emetullah Sul-tan'n yaptrd bu klliyede cami kadar baka yaplar da ilgintir. rnein Sultan'n cadde stndeki ak trbesi son derece zarif ve insana hafiflik duygusu veren ku kafesi gibi bir kk binadr. Avludaki hayli barok adrvan da trnn gzel ve itinal bir rneidir; cadde stndeki sebil de yle. Cami bahesindeki ahap hnkr girii de bu tarz Osmanl yaplarnn gzel rneklerinden biridir.

Yeni Valide, Avrupa'nn barok etkilerinin Trkiye'ye girdii dnemde yaplmtr. Gene de caminin, baroktan ok klasik kayglar gtt grlr. Caminin kubbesi sekiz dayanaa oturtulmutur. Kubbenin zellikle bask olarak planlanm olduu, gze arpan zelliklerinden biridir. Ta iilii, mermerler hl ok gzel, buna karlk iniler iyice sradanlamtr. Avludan knca, denize doru, imaret binasyla karlarz. Burada da barok bir ke emesi vardr. mareti geip kyya vardmzda biraz ileride grdmz Abdlmecit zamannda yaplan karakol imdi Hava Kuvvetleri lokali olmutur. EMS PAA CAM Deniz kysndan Kadky ynnde ilerlerken, kyda, Sinan'n kk apta "mcevher"lerinden emsi Paa Camii'ni grrz. Kk ve son derece sade bir camidir bu. Kubbe, drt kesi tromplu kare mekna oturur. emsi Paa'nn trbesi de camiye bitiik yaplmtr. Son cemaat yeri caminin iki duvar boyunca L yaparak uzanr. Kk bir medrese, klliyeyi tamamlar ve camiyi gneyden evreler. Mihraptaki iki kk stun hareket eden cinstendir. Bina denize ok yakn olduu iin bu "alarm sistemi"ne gerek duyulmutur. Bir kayma olursa talar dnmeyecek ve gerekli uyary yerine getirecektir. Bu semtte cami "kukonmaz" adyla da bilinir nk her nedense buralarda pek bol olan kular bu yapya rabet etmezler. Zamannda, kubbenin stnde, normal alem yerine altn bir hokka ve kalem durduu da sylenir. emsi Paa hakknda hikye oktur. Bunlardan birine gre paa padiah (II. Selim olmal) rvete altrm. nk kendisi Candaroullar'ndanm ve Osmanl'dan intikam almak istiyormu. "Onlar nasl bizi mlk yurdumuzdan uzak ettilerse, yaknda ben de onlarn kr ve br saltanatndan mehcur olmalarna sebep olacam," demi. RUM MEHMET PAA CAM Buradan gene ieriye ynelip, kydan da grnen Rum Mehmet Paa Camii'ne doru trmanalm. Mehmet Paa, Fatih'in vezirlerindendi ve lakabndan anlald gibi Rum'dan dnmeydi. Zaten Fatih'in Rumlara tevecch zamann baka Osmanllarn sinirlendiren bir zelliiydi ama byk apta bir imparatorluun kurallarnn konmasnda byle bir yapnn zelliklerini ieriden bilen bu adamlarn herhalde nemli rol olmutu. Rum Mehmet Paa Camii skdar'daki en eski Osmanl yaplarndan biridir. Yksek kasna, kasnandaki pencerelerinin slubu ve tula duvarlar ile bir Bizans kilisesini de andrr. Bunun, inaatta Rum usta olmasndan ileri geldii sylenmitir. Ama mimari plan, stanbul'un fethinden nceki birok cami ile ayndr. Cephesi ve iki yan kemerlidir, arkada ise yarm kubbeli ek bir meknla uzamaktadr. emberlita'taki Atik Ali Paa Camii'nde grdmz plana ok benzer. ki yandaki tabhanelerinin camiye alan yeri yoktur. Mehmet Paa'nn sekizgen trbesi caminin arkasndadr. evrede, hamamn ve eskiden kyda

bulunan saray iin yaplm su depolarnn ykk duvarlar grnr. stanbul ncesi cami mimarisinin izgisini srdren bu tip, kendinden baka bir tarza dnmeden, bir zaman sonra kullanlmaz hale geldi. Ama yukarda sylediim ekilde, bu tarzn bir rneini de skdar'da gryoruz. Mahmut evket Paa'nn kona da burada, stanbul'un en sevimli adlarndan birine sahip Eref Saati Soka'ndadr. III. Ahmet zamannda yaplan ve baz resimlerini bildiimiz erefabad Saray buralarda, emsi Paa ve Mehmet Paa camilerinin arasnda bir yerdeydi. AYAZMA CAM Rum Mehmet Paa Camii'nden kp gene Kadky'e doru birka yz metre yrynce, Ayazma Camii'ne geliriz. Bu ykseke yer hem Boaz tarafndan, hem de Marmara'dan grnr; onun iin, olduka ge yaplan bu camiden nce buray bakalarnn beenip kullanma-m olmas artc. Ayazma Camii, III. Mustafa'nn yaptrd camilerdendir (18. yz-yln ikinci yarsnda). III. Mustafa, Osmanl mparatorluu'nun gl olmad ve gszlnn bilincinde olduu bir dnemin padiahlarndan biriydi ve saltanat srasnda hem imar ileriyle, hem de devletin reformuyla epey uramt. Bu dnemin balca mimar Mehmet Tahir Aa'yd, ama bu cami onun eseri deildir. Bu yre, eski bir ayazmadan tr (imdi izi yok) bu adla anld iin, cami yaplrken evre halk kendiliinden "Ayazma Camii" demeye balam. Camiye kendi adn vermeyi dnen III. Mustafa da buna zlm, ama stne gitmemi. Caminin denize bakan cephesindeki avluya bir merdivenle klr. Avlu duvarnn sol kesinde gzel bir eme vardr. Yeni Valide Camii'nden sz ederken, barok etkilere deinmitim. Ayazma Camii'nde bu artk yerleik tarz haline gelmitir ve 19. yz-ylda yaplacak pek ok camide bu tarz srecektir. Sinan dneminin, kubbe arln dayanaklara aktarmak iin dnd dahiyane planlar artk terk edilmitir. imdi d grn ve ssleme n plandadr ama bunlar da salam bir estetik zevkten beslenmez. Duvarlar ykselir, kubbe drt basit kemere oturtulur. Buna karlk, rnein hnkr mahfiline hayli zen gsterilir, girite stunlarn, pencerelerin, kemerlerin ayrntlaryla uralr. meknda mermerin gzellii gze arpar. Pencereleri ok olduu iin hayli aydnlk bir camidir. D duvarlardaki gzel ku evleri, sa duvardaki gne saati, arkadaki mezarlktaki mezar talar (baka yerde grnmeyen baz serpular) buradaki ilgin grntlerden bazlardr. Ayazma Camii'nin yaknlarnda, mrahor Camii, Bakadn emesi (Nevehirli brahim Paa'nn bakadn), Rstem Paa mektebi ve yanlarndaki ihtiyar nar, gzel bir kompozisyon oluturur. Ayazma Camii'nden saa dnp kuzeye gider, drt yol aznda saa sapp kvrlan yolu izlersek, Hac Ahmet Paa Trbesi'ne geliriz. Sinan'n yapt trbe aalkl bir kk mezarlk iindedir. Eski fotoraflarnda grlen revak kaybolmutur. Gene de, skdar semtinde pitoresk bir kedir buras. emsi Paa gibi Candaroullar soyundan gelen Ahmet Paa, avc kulardan

sorumluydu ve "akrcba" olmutu. Zaten bu semtin ad, Doanclar, ayn anlamdadr. KAPTAN PAA CAM Buradan geri dnp geldiimiz ynden, ama mmkn olduu kadar deiik sokaklardan, skdar meydan ynne doru yryn. Sokaklarn bazlarnda eski stanbul atmosferini hl yaatan evler, keler grmek mmkndr. Rum Mehmet Paa Camii'ne yakn, ama ondan yksekte, Kaptan Paa Camii byle bir geleneksel evrede yer alr. Kaptan Derya, Nevehirli brahim Paa'nn damad ve Patrona isyannda onunla birlikte ldrlen Kaymak Mustafa Paa tarafndan 1720'de yaptrlmtr (bu da Lale Devri). Mimarisinin nemli bir zellii yoktur, drtgen iinde bir sekizgen kubbeyi tutar. Sekizgenin drt kesinde birer yarm kubbe vardr. Yokuta duran caminin evresi, merdivenlerden perspektifi gibi zellikleri gerekten ok hotur. Urad yangnlardan kurtulan inileri Tekfur Saray rndr. AZZ MAHMUT HDA CAM Gene skdar'n bu yamacnda Aziz Mahmut Hdai Camii ve Kl-liyesi var. lk olarak 1599 ylnda yaplan bu binalar yangnla harap olup yeniden yapld iin bugn grdmz binalarn en eskisi 1858'den. Bu da, kendisi kadar evresiyle de ilgin olan bir klliye. Aziz Hdai Nakibendi'dir. Olduka zengindi, ama ileciydi. Mahmut Hdai'nin Gen Osman'n bir ryasn yorumlad ve IV. Murat'n tahta geiinde Eyp'te kl Kadn yapt biliniyor. Buradan aaya, Hakimiyeti Milliye Caddesi'ne inmeden nce biraz daha ilerler ve Ak Trbe Soka'na gelirsek, Minkarizade Med-resesi'nin kalntlarn ve Mahmut Hdai'nin mritlerinden Halil Paa'nn trbesini ve zaviyesini grrz. Buradan, yoku aa, skdar-Kadky yoluna doru indiimizde, bu ana caddeye kan sokaklardan birinin ad Eski Mahkeme Soka'dr ve burada Fatih zamannda skdar kadl olarak yapld sanlan eski bir bina vardr, iindeki, ancak hapishane olarak kullanlabilecek hcreler byle bir iddiay pekitiriyor, ama binann Fatih zamanna kadar gittii kesin deil. Gene de, bu tarihi binann imdiki kullanl biimi bir hayli tuhaf. Byle bir yerin herhalde bir ticarethane olmaktan ve ktye kullanlarak yok olmaktan hemen kurtarlmas gerekirdi. Birka adm sonra, skele Meydan'na olduka yakn bir yerde ana caddeye kyoruz. Buradan kar tarafa geelim. Eski olduunu belli etmeyi hl baaran bir bina gryoruz. i ar olarak dzenlenen bu bina Sinan'dan kalma bir hamam. Bsbtn yok olacakken satn alan bir zengin epey acemice de olsa restore ettirmi ve hi deilse bu kadarn kurtarm. Giriindeki kocaman levhalarda bu olayn hikyesi anlatlyor. Buradan i taraflara gidildiinde skdar'n yeni ar blgesine ve bu arada Bit Pazar'na gelinir. Alveri sorunumuz yoksa biz cadde boyunca ilerleyelim. Az sonra, Kara Davut Paa Camii'ni greceiz. Davut Paa, II. Bayezid zamannda

Nianc olmu bir devlet adamyd. Bu da Rum Mehmet Paa Camii'nden az zaman sonra yaplm, dolaysyla fetih ncesi Trk mimarisinin zelliklerini yanstan bir binadr. Ortadaki daha byk olmak zere, yan yana de kubbeli blml bir camidir. Nedense, "skdar Ayasofyas" diye de bilinir. AHMEDYE KLLYES Yol boyunca yryoruz. Burada cadde birka kola ayrlyor. Biz soldaki sokaktan devam ediyoruz. Birka yz metre ileride, saa sapan bir sokakta, bir klliye duvarn gryor ve buradan ieri giriyoruz. Bylece, Lale Devri'nin skdar'daki eserlerinden bir bakasna, Ahmediye Klliyesi'ne geliyoruz. 1720'lerde, Tersane Kethdas Eminzade Hac Ahmet Aa tarafndan yaptrlmtr bu klliye. Cami olduka mtevaz, kayda deer mimari zellii olmayan bir yapdr. Klliyenin gzellii btnndedir, diyebiliriz. nili yokulu araziye uydurulan klliye, dolaysyla, asimetriktir Ne var ki, imdiye kadar grdmz birok binadan sonra, asimetrinin, Osmanllar iin arazinin empoze ettii bir zorunluluk olmaktan kp neredeyse bir estetik ilke haline geldiini de syleyebiliriz sanyorum. Bu tr yatk giden duvarlar, girinti ve kntlar, sanki, doaya saygy ve "doayla uzlamalyz" diyen bir anlay ve bu anlaytan gelen yumuak bal bir estetii bize anlatr. Klliyenin iki giriinin birinin yannda bir dershane, brnn yannda da bir kitaplk vardr. Her ikisi de son derece sevimli kk binalardr. br iki duvar, medrese hcrelerinden oluur. Bizim geldiimiz sokaa bakan duvarda eme ve sebil vardr. Klliyeyi yaptran Ahmet Aa'nn mezarnn, ierideki ak trbede deil de onun yanndaki kk mezarlkta olmas ise, herhalde Osmanlla zg bir "manevi asimetri"nin sonucudur. ESK VALDE KLLYES Ahmediye'yi gezdikten sonra Topta Caddesi'ni bulup cadde boyunca trmanmak gerekiyor. Bu yoku trmanmaya deer, nk bir sre sonra skdar'n en grlmesi gerekli yaps olan Atik Valide Camii ve Klliyesi'ne geleceiz. Sinan bu klliyeyi 1583'te yapt. Burada sz konusu olan "Valide", II. Selim'in kars ve III. Murat'n annesi olan Nurbanu Sultan'd (Ve-nedik asll); yani, Sinan'n uzun mrne sdrd nc ve son padiah dneminde klliye ina edildi. Gerekten de, bu yaplarda, zellikle de camide, olgun bir sanatnn kendinden emin ustal gze arpar. Klliye geni ve olduka inili yokulu bir araziye ina edilmitir. imdiye kadar, Sinan'n bu ini ve yokular neredeyse bir avantaj olarak kullanabildiini grmtk. Burada da, eimli araziden olaanst perspektifler elde etmitir. Btnyle ok gzel olan klliyenin en gzel ksm camidir. Camiye arka tarafndan geldiimizde, ilkin geni bir baheye adm atarz. Burada, epey harap durumdaki kk ilkokul binas gze arpar. Baheden, sol taraftaki bir kapdan, avluya gireriz. Yal, kocaman narlar olan gzel bir avludur bu. Son cemaat yerinin evresi ayrca bir d revakla rtlmtr. ki

sra stunlu olduu iin saa da genitir. ki minare, son cemaat yerinin iki yannda ykselir. D duvarda, pencere stlerinde de gzel iniler vardr. mekn, iki yana doru genileyen bir dikdrtgen biimindedir. Kubbe alt dayanak stndedir; iki yandan, birbirine bitiik ikier yarm kubbeyle evrelenmitir; kntl mihrap tarafnda da beinci yarm kubbe vardr. Kubbe kelere eksedralarla balanr. tarafta galeriler ve st mahfiller vardr. Be yarm kubbeyle evrili kubbe, ilk bakta, olaanst bir ferahlk duygusu verir. Mimarinin verdii bu izlenim i ssleme ile desteklenmitir. Mihrap tarafnda znik inileri-nin en gzel rneklerini grebilirsiniz. Kalem ii de zengin ve ok gzeldir. Galerilerin ahap tavanlarnn sslemeleri zellikle dikkat eker, minber ve vaiz krss dneminden kalmadr. nsan ne kadar ok cami grm olursa olsun, Atik Valide'yi ziyaret etmenin duygusu gene de benzersizdir. Klliye birok farkl ilevi olan binadan oluur ve geni bir alana yaylr; ilkokul, medrese, darifa, imaret, kervansaray ve hamam. rnein cami avlusundan merdivenle inilen asimetrik medrese, onun dershanesi, dershane kntsnn darda, sokakta oluturduu geit, nefis perspektifler yaratr. Binalar hl olduka salamdr, fakat bu klliyenin bana da tuhaf bir i gelmitir. nemli bir ksm, rnein hamam, yakn zamanlarda yan banda ina edilen Topta Cezaevi'nin iinde kalmtr.

Plan 20. Atik Valide Camii (imdiki durum) Topta Caddesi'nde, cezaevine yakn eski okul binas askeri rtiye olarak Abdlaziz'in son saltanat ylnda yaplmt. Daha nce burada Valide Klliyesi'nin tabhanesi vard. Atik Valide Camii'nden aaya, skdar'a doru inerken Selamsz semtinden geilir (Selamsz Caddesi de vardr). Semtin st ksm stanbul'un ingene mahallelerinden biridir. Hem bu nedenle, hem de ayrca buralarda hl rastlanabilen, birisi deiik penceresiyle nl ve Art Nouveau tarznda eski ahap evlerden tr, buralarda yrmek ilgin olabilir. NL CAM Ama biz imdi o tarafa deil, biraz daha kuzeye, inili Cami'ye gidiyoruz. Atik Valide'den kp yolun san sapmadan izleyerek buraya varrz. inili Cami, imdiye kadar skdar'da rneini henz grmediimiz bir dnemin, 17. yzyl ortasnn eseridir. Yaptran, bu dnemin nl ve dehetengiz valide sultanlarndan Mahpeyker Ksem Sultan'dr. I. Ahmet'in kars olan Ksem neredeyse btn 17. yzyl boyunca Osmanl tarihinde rol oynad. Oullar IV. Murat ile Deli brahim'in saltanatlar boyunca yaad; torunu IV. Mehmet

zamannda, onun annesi Turhan Sultan'la giritii iktidar mcadelesinde, bir saray entrikasnda boularak ldrld. Ksem'in camiini de grnce, skdar'n bir "Valide Sultanlar" semti olup olmad sorusu akla geliyor. Cami kk ve sevimli. yann kuatan ahap bir galerisi var. Caminin i duvarlar, bu arada minberin klah, inilerle kapl. Grimavinin egemen olduu bu iniler, bu sanatn parlak znik dnemi ile o kadar parlak olamayan Tekfur Saray dnemi arasndaki bir gerileme aamasnn rnleri. Cami ve medrese ile biraz ilerideki inili Hamam genel olarak bu dnemin nde gelen mimar Kasm Aa'nn eseri saylmakla birlikte bunu aslsz bulanlar da vardr. Kk avlunun kesindeki adrvann, karikatrlerdeki cad klahlarn andran klah bu kk meknda fazla byk ve oransz; buna ramen, onun da kendine zg bir irinlii olduu sylenebilir. Caminin kar kesindeki alt kat kagir, st iki kat ahap olan ve tarihi 1790'lara uzanan Afganiler Tekkesi var. stanbul evlerinin gzel bir rnei. ARI EVRES Daha byk ve antsal binalar izleyerek Topta ve Selamsz ynnde uzaklatk. skdar'dan gidilebilecek yn ok olduu iin, tek ve bir gnde tamamlanabilecek bir gzergh bulmak zor. imdi, ilk baladmz noktann evresine biraz ayrntl bakalm. skdar ars renkli ve canldr. Bit Pazar da, gittike, bu iin merakllarna hitap eden bir ar oluyor. Balarba yolunun bandaki, halk tipi nl Kanaat Lokantas (ikisiz olduu iin le yemeinde tercih edilebilir) mutlaka sz edilmesi gereken saygdeer bir kurumdur; yllardan beri, nitelii hi drmeden, ucuz ve lezzetli ev yemekleriyle binlerce insan arlamtr. skdar'n bu ksmnda antsal olmayan, ama alak gnll lleriyle sevimli kk semt mescitleri vardr ve bunlarn ou eskiden kalmadr. rnein, Balarba yolunun banda, kedeki Selman Aa Camii bunlardan biridir. Selman Aa II. Bayezid'in kap aasyd ve bu camiyi 1506'da yaptrmt. Avlu duvarnn dnda gzel bir ke emesi vardr. Ayn cadde stnde solda ke yapan, bir hazire iindeki eyh Camii de, ok daha yeni olmakla birlikte (son hali II. Abdlhamit zamanndan), oranlar rahatsz edici olmayan sevimli mahalle mescitlerindendir. Burada ayrca Celveti tarikat eyhlerinden Devati Mustafa Efen-di'nin ampir tarzndaki tekke kompleksi bulunmaktadr. ar iinde, kk ve canayakn, Selim Aa Ktphanesi vardr. Bunun yannda bulunan mektep sonradan ykld. Ktphaneyi yapt-ran Selim Aa mutfak eminlii, tersane eminlii gibi grevlerde bu-lunmu azatl bir kleydi. O ve olu iki aydan az arayla idam edilip bu ktphanenin avlusunda gmldler (18. yzyln son eyreinde). BLBLDERES

Selman Pak Caddesi ileride Blblderesi adn alr. Burada bir dere var idiyse de, oktan beri kurumu olmaldr. Yakn zamanlara kadar (yani 1950'ler) burada izinsiz alan baz randevu evleri vard, sonra bunlar Kadky'de "Paris mahallesi" denen yere tand. Blblderesi caddesinde sa tarafta set set ykselen mezarlk stanbul'un hakknda pek az ey bilinen bir baka aznlna, "Selanik dnmeleri"ne aittir. Bu cemaat, 17. yzylda zmir'de doan ve Yahu-dilik iinde ilgin bir akm balatan Sabetay Sevi taraftarlarnn bir kolundan oluur. Sevi IV. Mehmet ve Vani Efendi tarafndan sorguya ekildiinde, Mslman olduunu aklam (idam edilecei korkusuyla), ama Mesihlik iddiasndan vazgemedii anlalnca Arnavutluk'a srlm ve orada lmt. Onu izleyenlerin Yakub kolu da Mslmanl kabul etti, ama iten ie Yahudilii srdrd. Dolaysyla bu hareket, Yahudiler'in tarih boyunca karlat, yabanc toplumlar iinde varoluunu ve kimliini srdrmenin yolu sorusuna verilmi cevaplardan biriydi. Mslmanl semek ve by-lece Yahudiliin btn simgelerinden uzaklamakla, mistik isel disiplini glendirmi oluyorlard. Selanikliler yakn zamana kadar hep kendi aralarnda evlenerek cemaat varlklarn srdrdler. Gene yakn zamana kadar, Nianta'nda bir apartman dairesini gizli bir ibadethane olarak kullandklar sylenirdi. Bilinen ilk mezarlklar da Maka'da, Teknik niversite'nin karsndaki kk mezarlktr. Ama geen yzyln sonundan itibaren Blblderesi mezarln kullandlar. Selnikli ailelerin ou stanbul'un nemli i adamlar, birou da tekstilcidir. Mezarla yakn Blblderesi ya da Feyziye adyla anlan cami vardr. Bu da anlamldr, nk Selnikliler'in kurduu ili Terakki ve Ik Liseleri, Feyziye Mektepleri olarak bilinir. SULTANTEPE Blblderesi'nden sola doru gittiimizde Sultan Tepesi'ne varrz. Buras ncelikle gzel manzarasyla insan artan bir yerdir, ama son dnemin olaanst apartmanlama furyas iinde manzara grmek de gleti. Sultantepe'de nl yerlerden biri zbekler Tekkesi'dir (Hac Hoca Tekkesi diye de bilinirdi). Buras bir Nakibendi tekkesiydi. Bir ksm mezarlk haline getirilmi geni bir bahe iindedir. ki katl selmlk ve katl harem ksmlar vardr. Zemin katlar kagir, stleri ahaptr. Bahede ayrca bir de sarn grlr. Mescidin son cemaat yerindeki yaztta tekkenin III. Mustafa zamannda yeniden yaptrld anlatlyor. Halide Edip'in babas Edip Bey'in kk, tekkenin karsnda, Boaz tarafndayd (burada ayrca Cemile Sultan Saray ve korusu vard). Kurtulu Sava srasnda, eyhliini Mehmed Ata'nn yapt zbekler Tekkesi ve Halide Hanm'n evi, Anadolu'ya kaanlarn yola k noktas olmutur. KARACAAHMET

skdar'la Kadky aras grece yakn zamanlarda evlerle doldu ve eskinin bu iki kasabasnn snrlar belirsizleti. Bu bo arazi eskiden bir mezarlk olarak uygun grlm, bylece burada kocaman bir mezarlk olumutur: Karacaahmet Mezarl. Milyonun stnde insann buraya gmld tahmin ediliyor. Binlerce nl insann yan sra, alt diree oturtulmu kubbesiyle bir ak trbenin de "at mezar" olduuna inanlr. .H. Konyal bunun Nianc Hamza Paa'nn trbesi olduunu sylyor. Gene de bu hikyenin gerek bir kayna olabilir. nk Gen Osman sevdii at Sislikr lnce onu skdar Saray bahesine gmdrp bana da kitabeli bir ta (1028 tarihli) diktirmiti. Trklerin stanbul'daki en eski mezarl olan Karacaahmet (adn, yar mitolojik bir Bektai babasndan alr), son dnemde dnya lm teknolojisinin burada da yerlemesiyle karakterini bir hayli deitirdii halde, Trk-Mslman lm kltrnn birok somut ve otantik grnmnn grlebildii bir yerdir. Ayrca, geni servilikleriyle, ehrin soluk alp verdii alanlardan biridir. Karaca Ahmet'in trbe ve tekkesi, Tunusba ve Nuhkuyusu caddelerinin birletii noktadadr. Nuhkuyusu stnde, ayrca, bu kitapta daha nce ad geen Cevri Kalfa'nn yaptrd sanlan geen yzyln eklektik slbunda, Cevri Usta Camii vardr. Osmanl tarihinde belli bal czamllar kurumu olan ve Yavuz Selim'in yaptrd Miskinler Tekkesi de 1908'e kadar bu mezarln kysnda varolmutu. Srre Alay, Karaca Ahmet Trbesi'nden balar, Miskinler Tekkesi nnden geerek Ayrlk emesi'ne varr, burada uurlama merasimi yaplrd. SELMYE Karacaahmet karsnda geni bir bahe iinde, Selimiye Hankh Camii vardr. Ampir tarzn andran bu camiyi III. Selim, herhalde az sonra geleceimiz, kendi adn tayan cami ile birlikte yaptrmt. indeki eitli tekke binalar yklm, yalnz Pertev Paa kitapl kalmtr. Kadky'e yaklarken sada kocaman Selimiye Klas grnr. Kla ilkin III. Selim tarafndan, yeni kurduu Nizam Cedit askerinin barnmas iin, ahap olarak yaptrlmt. Nizam Cedit giriimi Selim'in sonu oldu. Onu deviren Yenieri Ocan 1826'da ortadan kaldran II. Mahmut klay yeniden yaptrd; Abdlmecit zamannda bina bugnk eklini ald. Klann ortas, talimde kullanlan geni bir avludur. Drt kede drt kule vardr. Halen de kla olarak kullanlmaktadr. Selimiye Klas, Krm Sava srasnda Florence Nightingale'in hastabakclk sanatn uygulad yerdir. Klann ana giri kapsnn karsnda gene III. Selim'in yaptrd Selimiye Camii'ne gelinir. Avlusu sokaa gre azck yksekte kald iin yumuak eimli bir rampadan kar ve geni, gzel, aalk bir baheye gireriz. Cami, Trk barok mimarisinin son rneklerinden biridir. Hnkr mahfilinin girii, yksekteki son cemaat yeri, pencere ve stunlaryla, barokun o hafif ve sevimli sslerine sahiptir. Arka duvarnda zarif ku evleri vardr. III. Selim'in minarelerini fazla kaln bulup beenmedii, bunun stne talar dardan tralanarak minarelerin inceltildii sylenir. Barokla birlikte minareler genel olarak incelmiti. Ancak, bu rnekte, Selim'in baz baka reform giriimleri gibi, bu zariflik giriiminin de ters teptii anlalyor. nk 1820'de ok sert bir

lodos frtnasnda minarelerin ikisi de yklm. Krm Sava srasnda len ngilizlerin mezarl da Selimiye Klas'nn biraz gneyinde yer alr. Eskiden buralarda I. Ahmet zamannda yaplan Kavak Saray'nn olduu biliniyor. Bu sarayn hibir izi kalmam; yalnz Harem semtinin ad ondan kalma. Kadky yoluna devam ettiimizde, samzda, ilkin Tp Fakltesi olarak (II. Abdlhamit zamannda) ina edilen, sonra uzun sre Hay-darpaa Lisesi olarak alan, yaklak on yl nce de yeniden Tp Fakltesi (Marmara niversitesi) olan byk binay gryoruz. Vallaury'nin (fazla inandrc olmayan bir sylentiye gre D'Aronco ile birlikte) yapt bina gsterili, ama, bence, amalanan estetik dzeye erimeyi pek baaramam. Karsndaki Numune Hastanesi de Abdlhamit zamannda yaplmt. HAYDARPAA Bu gzergh zerinde, Kadky'e gelmeden nce, Haydarpaa Gar hakknda da birka ey sylemek gerekir. Olduka eklektik bir tarzda (barok, neoklasik eler ve Alman Rnesans) yaplm olmakla birlikte genel olarak Alman karakteri ar basar. Ritter ve Cuno adl iki mimarn elinden kmtr. Bina, mimari tarihinden ok emperyalizm tarihi asndan ilgintir. Ulusal birliini ge kuran Almanya, Avrupa'nn gl devletlerinin dnyay paylama yarma da ge girmiti. Almanya Osmanl devletine stanbul'dan balayan Badat demiryolunu nerdi ve uzun grmelerden sonra (grmelerin uzamas, Bat karsnda fazla bamsz davranamayan Osmanllarn uygun konjonktr kollamasna da balyd) kabul ettirdi. Haydarpaa Gar ite Almanya'ya da Ortadou ve hatta Hindistan yolunu amas beklenen bu demiryolu hattnn balang noktas olarak ina edildi (1908). Bu iyi ilikiler, Almanya'nn Hindistan'a ulamasndan ok, bir sre sonra, Birinci Dnya Sava'na Osmanl mparatorluu'nun Almanya'nn yannda girmesinin "demir" yolunu hazrlad. Garn nndeki vapur iskelesi de Ferit Tek'in eseridir. KIZ KULES imdi gene skdar iskelesi evresinden, bu sefer yalnz deniz kysn izleyerek, Kadky'e doru ilerleyelim. skdar'n anda, kyya yakn bir kayaln stnde, Kz Kulesi durur. Burada ok eski zamanlardan beri eitli yaplar olduunu biliyor, eski gravrlerde bunlardan bazlarnn neye benzediini grebiliyoruz. Kule, ngilizce ve baka Bat dillerinde, Leandros Kulesi olarak da anlr. Bu eski bir Yunan mitine dayanr. Kaderi badamayan sevgili-lerden kz, yani Hero, bir kuleye kapatlm. Geceleri yzerek kendisi-ni grmeye gelen Leandros'un ynn kaybetmemesi iin gece orada fener tutarm. Bir gece frtna feneri sndrm ve Leandros yolunu ararak boulmu. Aslnda bu efsanenin doum yeri stanbul deil, anakkale Boazdr. Boaz'n

Marmara'ya ald bu yerde aknt kuvvetli ol-makla birlikte, fener snd iin boulduysa, Leandros'un yzme yetileri biraz pheli grnyor. Trkler baka bir efsane anlatr (bunun kayna da muhtemelen Bizans'a uzanr): mparatora khinler, sevgili kznn ylan sokmasndan leceini sylemiler. Buna engel olmak iin o kayalkta yaptrd eve ya da kuleye kapatm kzn. Belli ki o dnemde deniz ortasnda kuleye kapatlan kzlarn gnl daha yumuak oluyor. Bu prenses de bir prense gnln kaptrm. Prensin yollad meyve sepetine haince szlen bir ylan, kehanetin kanlmazln kantlam. Ayasofya'da ana giri kapsnn stndeki madeni sve nicedir bir tabuta benzetilir ve bunun, talihsiz prensesin tabutu olduuna inanlr. Madenin stndeki delikler de, ylanlarn onu burada bile rahat brakmadnn ispat olarak anlatlr. Bu prensesin hikyesi, prenses Fatih Mehmet'in kz Mihriah'a evrilmi olarak da aktarlr. Bu efsanelerden daha inandrc olmayan "tarihi" sylentilere gre, mparator Manuel Komnenos bu kayal, Boaz' kapatan bir zincirin bir ucunu balamak iin kullanmt. Deniz ortasnda bir kayalk, insanlarn hayal gcn altrmalarn tevik ediyor olmal. Kayal deniz altndan karaya balayan bir dehliz olduu sylentisi de vardr. Kz Kulesi her zaman deniz feneri ilevi grd. Zaman zaman, karantina yeri gibi, baka ilere de yarad. imdiki bina 19. yzyldan kalmadr ve II. Mahmut zamannda yaplmtr. Hakknda anlatlan efsaneler ne olursa olsun, stanbul'un siluetinde pek fazla kimsenin gidip ayan basmad, ama hemen orackta, herkesin zihninde salam yeri olan bir nirengi noktasdr. SALACAK Kz Kulesi'nin bulunduu yerin st, Salacak ykseltisidir. stanbul'da gnbatmn seyretmek iin en iyi yerlerden biridir Salacak. Yukarda grlen a boyal, eski ahap konak rksulu (Mahmut Paa) yals olarak bilinir bu kadar yksekteki bir binann denizle ili-kisi "yal" kavramn hayli zorlasa da. Yalnn son sahibi, emekli byk elilerden Muammer Nuri Birgi lrken Selhattin Beyazt'a brakt. Bu gzel bina, ayrca iindeki eyalarla da bir hazine saylr. Salacak'tan skdar'n iskele meydanna doru yrrken, ky boyunda, restore edilen baz eski binalarn nnden geiyoruz. Burada Dalan zamannda yaplan bu ky yolundan sonra, kahve ve lokanta says da artt. Bu yaknlara kadar, semtin eski ad Huzur olan ama daha ok "Arab'n Yeri" diye bilinen meyhane aa yukar tekti. imdi Deniz (Kireburnu'ndakinin ubesi) ve Angel gibi nitelikli balk lokantalar da ald. BALARBAI skdar'dan gidebileceimiz ynlerden biri, Balarba stnden, amlca taraflar.

Balarba'nda, Yeni Mahalle'de lya Profiti Rum Ortodoks Kilisesi, Ermeni Papaz Okulu ve onun yanndaki Surp Ha Gregoryen kilisesi vardr. Surp Ha olduka eski, 1676'dan kalmadr (IV. Mehmet zaman). Selamsz'la Balarba arasnda da Surp Garabed Ermeni Kilisesi bulunur. Balarba, Ermenilerin ve zellikle zenginlerinin teden beri yerletii bir semtti. 18. yzylda Aram adnda bir tccar satn ald geni birtopra mezarlk olarak kullanlmak zere Ermeni cemaatine balad.Onun iin pek ok tannm Ermeni burada yatmaktadr. Kevork Pamukciyan, Ermeni harfleriyle Trke yazlm yedi ta olduunu saptayarak metinlerini aktarmtr. Bunlardan biri kabaday olarak n yapm Balk Mosik'e aittir ve gereksiz kavgalardan saknma uyarsnda bulunur (Mosikbir kavgada baklanm): Kimse demesin ki benim Ben syledim ki benim Her kim ki derse benim Olur nice ki, benim 5 Eyll 1840 Arap alfabesiyle yazl bir tan da mimar Kirkor Balyan'a ait olduunu reniyoruz. 19. yzylda Balarba Osmanl ileri gelenlerinin sevdii sayfiye yerleri arasna girmiti. Sultanlar, paalar burada bahe iinde konak ve kkler, hatta saraylar yaptrdlar. Bunlarn pek az bugnlere dayanabildi. Balarba'nn kr kahveleri de, 1950'lere kadar, epey nlyd: iftlik gazinosu, Artaki gazinosu gibi. stanbul'un nemli okullarndan Amerikan Kz Koleji de Balarba'ndadr. ALTUNZADE Balarba meydannn az ilerisinde Altunizade semti balyor. Altunizade adn geen yzyl zenginlerinden Ayan yesi Altunizade smail Zht Paa'dan alr. smail Zht Paa 93 Harbi'nde kendi parasyla bir tabur asker toplayp padiahn emrine vermiti. Tipik bir 19. yzyl yaps olan caminin sanda, imdi bo duran, bir hamam, dkkn ve iki mektep binas vardr. Paa'nn byk ahap kona restore edilmek zere STFA tarafndan satn alnp yktrld. Eskiden geni aklklar bulunan bu blgede at pazarlar kurulurdu; ayn yerlerde imdi otomobil pazarlar var. Erzurum Sitesi olarak anlan blge, slamc ve zengin kesimin ehirii bir ayr mekn olmak zere ina edildi. Bunda Korkut zal'n nemli bir rol oldu. Altunizade'den Beylerbeyi ynne doru, Nakkababa'ya gelirken, Kubak Caddesi'nde, Abdlmecit Efendi'nin kasrna geliyoruz. Bu-ray Yap ve Kredi Bankas onard. Son Halife Abdlmecit Efendi buray ehzadeliinde Mimar Vallaury'ye yaptrmt. Kasrn bahe kaplar, i kaps son derece gzeldir. Kasrn Ktahya inileri, ini minesi, tavan ssleri, birbirinden gzel bin

ayrnts vardr kaybolan eyalar, avizeleri, salonundaki fskiyeli havuzu vb. cabas. Mecit Efendi Kasrnn yannda gene ehzadelerden mer Hilmi Efendi'nin kk ve bahesi vardr. Bu da ksmen yklm bir durum-dayd. Gene Altunizade Camii'nin nnden gneye doru kvrldmzda, geni bahe iinde Marmara niversitesi'nin yannda Adile Sultan Saray olarak yaplan Valideba Prevantoryumu'na geliyoruz. Adile Sultan II. Mahmut'un kz, dolaysyla Abdlmecit ve Abdlaziz'in kzkardeiydi. Donanma Miri Mehmet Ali Paa ile evlenmiti. Kandilli'de, Kz Lisesi olan saray, Fndkl'da yalsyla, epey msrif bir Hanm Sultan'd. Bu saray Balyanlar'dan birinin yapm olmas muhtemeldir (tarihi, 1853). Cumhuriyet rejimi, hanedandan kalma azametli binalar kamu ya-rarna alan kurumlara evirme politikasyla, buray da nce yetimhane, sonra prevantoryum yapt. Kkn muazzam bahesi iinde Abdlaziz'in av kk de vardr. Bu da, dnemin atafatl zevkini yanstan ilgin bir binadr. AMLICA VE KK AMLICA amlca, geen yzyl sonunda ve bu yzyl banda, sevilen bir sayfiye yeri haline gelmiti. Yeillikti, havadard, manzaras gzeldi. Recaizade'nin Araba Sevdas roman dnemin amlca'sn iyi anlatr. Altunizade'nin ilerisinde Millet Bahesi almt. Buras bir park, elence ve piyasa yeriydi. stanbul'a gelen ilk sirk adrn burada kurmutu. Msr Prensi, brahim Paa'nn olu ve Hdiv smail Paa'nn kardei Mustafa Fazl Paa bu Millet Bahesi'nin karsnda kendine bir konak yaptrmt. Kardei smail, Abdlaziz'le anlap hdivlii ele geirince Mustafa Fazl Paa da Abdlaziz'e kar "hrriyeti" Osmanl aydnlaryla birlikte mcadeleye girmi, onlar parayla desteklemeye balamt. Abdlhamit ilk "maskeli balo"nun bu kkte yapldn anlatr ve katlanlar ayplar: "Bu baloda Namk Kemal Bey, Sami Bey gibi baz zevat da davetli idiler. Onlar da donsuz bir entari giymiler, krmz kravat takm, yalnayak, ba ak sofrada iy n etmiler. Bu rezaletler stne Mustafa Fazl Paa Paris'e gitti." Romanc Sezai bey'in babas Sami Paa ile kardei Suphi Paa'nn koru iinde kkleri de buradayd. Sami Paa'nn kona, politikadan ok edebiyat ve sanat sohbeti yaplan bir salondu. Abdlhak Hamid'in dedesi sertabib Abdlhak Molla'nn kk de Sami Paa konana komuydu. Bunu bir ara II. Mahmut'un kadnlarndan Tiryal Hanm kulland. Gene Tiryal Hanm iin yaplan Caml Kk de buradadr. Bunlar, Abdlaziz'in olu ehzade Yusuf zzeddin Efendi'ye geti. Yusuf zzeddin, ayrca, hl ayakta duran grkemli saray yaptrd. Yusuf zzeddin Efendi sinirleri bozuk, vehimli bir insand. Herhalde babasnn kaderinden fazlaca etkilenmiti. Onun gibi bileklerini keserek intihar etti. ttihatlarn kendisini ldreceinden korkuyordu. Abdlaziz gibi onun da ldrldn iddia eden ve Enver Paa'y sulayanlar oldu. Kk amlca yolunda gene bahe iinde olan amlca Kz Lisesi'ni grrz. Bu binay Abdlhamit zamannda Hicaz umumi valisi olan Ahmed Ratib Paa kendi yazlk kk olmak zere mimar Kemalettin Bey'e yaptrmt. Drt katl

gzel ahap binay 1908'de Maarif Nazr kr Bey Nezaret adna satn ald ve bir sre sonra kz mektebi haline getirdi. Ermeni banker Keolu'nun duvar ve tavanlar yal boya resimli kk, bir zaman onu satn alan Serhafiye Kel Ahmet Paa'nn mlk olduktan sonra Askeri Sanatoryum haline getirildi. Onun biraz stnde Serasker Rza Paa'nn byk beyaz kk vard. Bu kk ykld, ama yanndaki Yaverler Kk kald. Byk amlca'nn ykseklii 260 metredir. En gzel ve en geni stanbul manzaras buradan seyredilir. Gneyde adalar, batda tarihi yarmada ve Beyolu, kuzeyde neredeyse Karadeniz'e kadar Boazii grlr. Gelgelelim, son yllarda stanbul'un havas eski Londra'nn nl smogunu aratr derecede kirlendii iin, amlca'ya kadar gittik-ten sonra dumanlara bakakalma ihtimali de gl. Eskidenberi bu manzarasndan tr ekici bir yer olan amlca'da krk dkk bir kahve vard; 1980'lerde Turing ve elik Glersoy bu-raya el atarak 18. yzyl slbunda olduunu ileri srd bir yeni kahve yapt. Bylece amlca mterisi hi eksik olmayan bir gezinti yeri haline geldi. Kk amlca'da da mer Ltf Efendi'nin yaptrd Bodrum Camii ve Hazm Bumin'in zarif kk gibi ilgin binalar vardr. BULGURLU skdar'la mraniye arasnda, imdi skdar'n en byk mahallesi olan ve amlca'y iine alan Bulgurlu var. Bulgurlu eskiden buradaki kk ve ok eski kyn adyd. stanbul evresindeki, zellikle tepelik yerlerin hemen hemen hepsi iyi iimli sularyla tannrd. Su ve aalk bu noktalar sevilen mesire yerleri haline getiriyor, zamanla bu olaan aka daha zel trenler de katlyordu. rnein Bulgurlu zenci klelerin belirli bir tren iin gittikleri bir yerdi. Bunun stnde biraz duralm, nk ilgin olduu kadar ac bir olaydr. Osmanl tarihinde beyaz ve siyah klelerin yeri vard. Siyahlar, Bat'da olduu gibi, plantasyonda altrlan bedava emek gc olmasa da, grece daha kaba ilere koulurdu. Bunlar Afrika'nn eitli blgelerinden karlm insanlard ve eski kabile psikolojilerinin bir ksmn doal olarak srdryor, adapte olmakta zorlanyorlard. Zaman iinde, "babas tutmu" ve "babal Arap" kavramlar olutu. Bu belli ki, zenci klenin, dayanamaz hale geldiinde gsterdii tepkiydi ve ne psikoloji ne de insan eitlii kavramlarnn tasavvur edilemedii bu tarih boyunca, zenciye zg, dolaysyla "tam insani olmayan" geici bir yar lgnlk gibi grnyordu. Onun iin, bir bakma hogrlyordu zencinin "babasnn tutmas". Ayrca, gene bu uzla-mann bir paras olarak, ou kadn olan zenci klelere rum Bir Mays'ta krlara gidip kendi bildikleri gibi bir piknik yapma hakk ta-nnmt. Bu da onlar iin az ok resmilemi bir boalma frsatyd. Sermet Muhtar yle anlatyor: "Her kolba avenesini toplar, arkasna takar, krlar boylar. ayrlara yaylrlar, zevk ve safa, ahenk balard. alglar darbuka; zilsiz 'ganga' denilen demirden, simit eklinde, st halkal, bycek iki ember... Hep bir azdan, kendilerine mahsus zenci trksne balyarak, saydmz letleri de itirak ettirerek curcunaya koyulurlar: Lali laliali, ari dungo / Kurinin bubi, ari dungo / imdim tino, ari dungo."

Tarih kat ve yazklarla dolu. Sermet Muhtar'n, szgelii Belv Oteli'ne gidii anlatrken okura o kadar sevimli gelen slbu, byle bir olay aktardnda veya babas tutmu zencinin efendisinden nasl dayak yediini anlattnda, korkun. Ama insanlar, kleler kadar efendileri de, koullarnn, ideolojilerinin tutsa. Evet, ite Bulgurlu da bu zel "1 Mays"larn sevilen bir meknyd. Zamannda bu kyde ve evresinde Aziz Mahmut Hdai'ye geni topraklar verilmi, o da bunlar hayr ileri iin kullanm ve halka datmt. Aziz Mahmut'un ilehane'si, Hamam' ve Namazgh' vard. eitli mescit ve zengin konaklarndan, skdar blmnde sz etmitim. Cumhuriyet dneminde bu kye eitli Balkan lkelerinden gelen muhacirler yerletirildi. Kou, Kk amlca'nn asl adnn Bulgurlu Da olduunda srar eder. MRANYE DUDULLU amlca'dan teye mraniye yer alr. stanbul evresinde nce gecekondulama, sonra apartmanlama srelerinin yaand, bu bakmdan bir stanbul sosyolojisi klasii saylabilecek bir yerdir mra-niye. "mraniye" adn da bu erevede ironik-sembolik saymak ge-rek. Bunun ilerisinde eski Dudullu ky var. kiyz, yz yllk bir ky. Bir zamanlarn sebzeci, baheci, st ky imdi sanayileme-nin tam iinde. 1960'larda, stanbul Belediyesi snrlar dnda kalan birka yere, ucuz et almaya gidilirdi. Ne kadar ucuz, ayrca ne kadar gvenli olduunu bilmiyorum. Bunlar uzak yerler olduu iin ancak arabayla gidilir, dolaysyla araba sahibi ve grece zengin olanlar "ucuz et" derdine derdi. Kk ekmece ve Bostanc'dan baka, Dudullu da vard bu et alverilerinde. O zaman birka kasap dkknna girerdiniz, imdi yol boyunca aaca maaca asl kesilmi hayvanlar arasndan geiyorsunuz. Dudullu'dan sonra yolumuza kan yerleimlerden biri, gene sularyla nl Alemda'dr. En yksek yer 400 metreyi geer. Zengin bir bitki rts hl vardr; onun iin, buralarda, boucu szde-kent atmosferinden syrlmaya balarz. Ama sanayileme imdi buraya da sokuluyor. stanbul'un en yksek nitelikli ime sularndan Tadelen de bu yaknlardadr. Daha da ileri gidersek merli Ky ve Baraj'na varrz.

KADIKY

KADIKY

stanbulun kuruluuyla ilgili nl efsane, efsane dilinin ulaabilecei kesinlikle, Kadky'n stanbul'dan daha eski olduunu bize anlatyor. Yeni koloni kurmak zere yola kan Byzas'a "kendi ehrini krler ehri karsna kuracan" khinler sylemi. Sarayburnu'na gelen Byzas, kar kyda Halkedon'u grnce, kendi durduu nokta varken orada ehir kuranlarn ancak kr olabileceini dnyor ve gelmesi gereken yere geldiine karar veriyor. Bu ayn zamanda hakknda bildiimiz en eski hikye olduu iin, Kadky' anlatmaya bununla balamak manta uygun. Ama bununla balaynca, Kadky hakknda ilk szmz bir "iltifat" olmuyor. Efsaneden tarihe, bunu dengeleyecek bir gei yapalm. Kuzeyden, Karadeniz'den doru sk esen poyraz, Boaz'n Avrupa yakasnda kendini daha ok hissettirir. Anadolu yakas ise bu rzgra kar doal bir korunak salar. Dolaysyla, bu evrede kurulacak ilk yerleimlerin Anadolu kysnda karar klm olmalar anlalr bir ey-dir. Tarihte eskiye doru gittike, teknoloji dediimiz ey genel olarak geriler, zayflar. Byzas zamannda kullanlan tekneler, Halkedon'a yerleenlerin o zamanlar kulland teknelere gre daha gelimi olmal. Daha eski de, ne kadar "daha eski"? Bu eskilik, Halkedon adndan ok daha gerilere uzanyor. M 5000-3000 arasnda, imdi Kadky dediimiz alann eitli noktalarnda, rnein Fikirtepe'de, yerleimler kurulduunun arkeolojik buluntu ve kantlar var. Byzas'n "krler ehri" dedii yerin ad, yani Halkedon, buraya yerleenlerin kendi haklarnda baka bir dnceleri olduunu gsteriyor, nk bu ad "Bakr Diyar" anlamna geliyor. Bylece, bakr kan yerin ad deiirken, br yakada, bakrla hi ilgisi olmayan bir blge "Bakrky" olmu. Fenikeliler'in burada uzunca sre kald biliniyor. Ama genel olarak Helen uygarlk alan iinde kalan bir blge. Efsanede veya gereklikte, Kadky kendinden sonra gelen stanbul'a kar hep kaybeden durumunda. rnein bir baka efsaneye gre Constantinus yeni Roma'y burada kurmak zere ie giriiyor, ama iki kartal gelip inaat malzemesini kaptklar gibi kar kyya uuru-yorlar. Gereklik de biraz byle. stanbul Dounun bakenti olduktan sonra Kadky tarafnda eitli binalar yklm, talar, stunlar vb. br yakadaki eitli binalarda kullanlm. Hristiyanlama tarihinde, Azize Eufemia'nn burada ehit olmasnn hikyesi var. Sonra da nemli kararlarn verildii Halkedon Sinodu. Trke'deki adnn, Fatih'in stanbul'a Kad tayin ettii Hzr Bey'den geldii sylenir ki, eitli aklamalar ("Kadnky"den geldii vb.) arasnda bu daha akla yakn. YELDERMEN VE KADIKY Bu kitabn ayialar arasnda ehrin bu yakasna birka kere gelip gittik. Bu arada skdar-Haydarpaa arasn mmkn mertebe gezdik. imdi bu noktadan yola devam edelim. Haydarpaa ve Kadky iskeleleri arasnda bir koy vardr. Eskiden burada alan sandallar tren yolcularn, giderken ya da dnlerinde, bu koydan geirirdi. imdi motorlu trafik her yere egemen. Bu koy boyunca uzanan kordondan ierisi Yeldeirmeni adyla bilinir. Yeldeirmeni'nde ibadethane

olarak kayda deer Hemdat srael Sinagogu vardr. Bu ad, "srailoullarnn efkati" anlamna gelir. Sinagog yaplrken Yahudiler'le ayn yerde kilise yapmak isteyen Rumlar arasnda kavga km, Abdlhamit de sinagog yaplmasn emretmiti. Buna karlk Yahudiler, Arapa'daki "hamd" ile ayn Semitik kkenden gelen "hemdat" adn vererek ona teekkrlerini dile getirdiler. Rumlar da ancak 1918'de, bir okul binas yapp eski okul binasn Aya Yorgi (Ayios Yeoryios) Kilisesi haline getirdiler. Kadky'e geldiimizde, Rhtmda imdi konservatuar olan binay gryoruz. Buras balangta, Cell Esad Arseven tarafndan, Kadky Hal Binas olarak yaplmt. Bunlar hep, kyaslanamayacak kadar kk olan ve bylesine byyecei tasavvur edilemeyen bir ehir iin dnlm eyler. Zamanla halin burada bulunmas bir felket haline geldi ve bugnk dzene geildi. Ama konservatuara kavutuu iin sevinen mzik retmen ve rencilerinin, evrelerindeki kamyonlu pazarn patrts arasnda, "mi"yi " "si"den nasl ayrdklarn dnemiyorum. Kadky'deki eski vapur iskelesinin mimar bilinmez. Btn bu eski iskeleler gibi sevimli bir binadr. Kardaki belediye binas da bu yzyl bandan kalmadr. Kadky iskelesinin yaknndaki bir baka antsal bina da III. Mustafa'nn yaptrd skele Camii'dir. imdi Kadky Mftl'nn yannda bulunan bu cami, 18. yzyl sonunda Kadky'n sarayn ilgisini ekecek kadar gelitiini kantlyor. Buralardan girilen Kadky ars stanbul'un en renkli arlarndan biridir, sunduu mallarn nitelii de bir hayli yksektir. Muvakkithane Caddesi stnde geleneksel ekerci Hac Bekir'in bir ubesi hl faaldir. Karsnda, gene bir zamanlarn nls Baylan pastanesinin bir ubesi vardr. O srann sonundaki ekerci dkknnn kurucusu ise besteci ekerci Cemil Bey'dir. Bu dkkn da yaknlarda kapand. Muvakkithane ve Yasa caddeleri birer meydana varr; bunla-rn birinde (gneydeki) Ermeni Surp Takavor, brnde de Rum Ayia Eufemia kiliseleri vardr. stanbul'da zellikle gda alannda temiz ileriyle tannan Bulgarlar'n ar iinde frnlar hl almaktadr (poaa, ama vb.); ayrca, Moda Caddesi stnde arkterileri vardr. ar iindeki Fehmi Lokantas da sunduu olaanst bol eitle, ama zellikle geleneksel yemekleriyle, hatrlanmaya (ve gidilmeye) deer. Kadky'den Mhrdar'a doru giderken, artk kullanlmayan bir talyan Katolik kilisesini grebilirsiniz. MODA Hayatmn krk yldan fazlasn Moda'da yaadm, onun iin kendimi tutamayp kitabn br blmlerinden daha fazla ayrntlara girersem veya kiiselleirsem kusura bakmayn. Moda, imdiki Stleme ve Bahariye caddeleri ile deniz arasnda kalan yarmada ya da burundur. Gelimesinde zengin Levanten ailelerin nc rol olmutur. rnein, Trkiye'de "Vitol" adyla anlan, ngiliz kkenli Whitehall ailesinin. Orta halli Rum ve Ermeni aileleri de teden beri burada yaamaktayd. Zenginler daha ok Moda Burnu'nda yerletiler. Boazii,

Badat Caddesi gzergh ve Adalar'dan sonra rabet bulan bir sayfiye semti oldu Moda; bina yaps da bunu yanstyordu. Buradaki villalar, geleneksel tarza uymam, bilinli olarak bunun kart bir tarz seilmiti. Alnan model, genel olarak Avrupa'daki benzer yaplard ve herkes kendine farkl bir ev tipi beeniyordu. Balca kaynaklar, o dnemlerde yaygnlaan, konut stne dergilerdi. Onun iin bandan beri Moda evleri son derece eklektikti. Gene de, hepsi bir arada, kendine zg bir karakter oluturmutu. Baheliydi ou. ki ya da katl evlerdi. k olmak zere yaplmlard. Moda Caddesi de bu tarz evlerle doluydu. Ama yan sokaklara girildiinde, daha ok orta halli gayrimslim ailelerin daha mtevaz evleri grlrd. Ahali son derece uluslararasyd. Yerli aznlklar dnda ngilizler, Almanlar, Ruslar, akla gelen herkes vard. Ayasofya'nn restorasyonunda almak iin ngiltere'den gelen ta ustas Ernest, Mektep Soka'nda ngiliz arkadalarnn evinde kalrd vb. Yusuf Kmil Paa Soka'nda ngiliz apeli, artk kullanlmadan duruyor. kiz ngiliz evlerinden biri ykld; brnde Bar Mano oturuyor. Cem Soka'nda L'Assomption Kilisesi ve manastr Fransz Katolikler'in elinde. Yal srler hl hasta ziyaretine gidiyor, ine yapyor vb. 1960'lardan itibaren Moda evleri hzla ortadan kayboldu, yerlerini bitiik nizam apartmanlar ald. Burun'da bir tek Frederici evi kald. Korutrk'n, Cimcozlar'n, Sabur Sami'nin, daha birok tannm insann evleri iz brakmadan silindi. Bylece Moda'y Moda yapan balca zellik yok oldu; Moda'nn, yanna deniz konmu bir Osmanbey'den fark kalmad. Benim Modallk yllarmda, semtin altn ann 1950'ler olduunu syleyebilirim. Bu yllarda Moda, akamlar btn Kadky halknn akt bir piyasa yeriydi. Bu kalabalk Moda Burnu'nu (Devriye Soka) turlar, ama en ok, ucunda Ferit Tek'in yapt bina olan uzun iskele yolunu doldururdu. nk burada, Moda Deniz Kulb'nn orkestrasn yakndan dinlemek mmknd. Kulp iletmesini yaz boyunca, Ankara'dan gelen Sreyya yapyordu. nl Rus lokantac Baba Karpi'in ba garsonunun Trke addr Sreyya; Rusa ad Sergey'di, ama herkes bunu Franszlatrarak Serj derdi. Ankara'da Serj her eyi bilirdi: son politik karar da, kimin kiminle yattn da. Kzlay meydannda, yeraltnda, Ankara sosyetesinin bir numaral mekn olan bir kulb iletiyor, yazn da bagarsonu Lefter'i, alarn ve talyan orkestrasn toplayp Moda Deniz Kulb'ne geliyordu. Gndz kiralanp Moda Plaj'nn kadnlar ksmnn nnde dikize kan sandallar, gece de kulbn nnde sralanr, Modann naml gzellerinin nasl dans ettii seyredilirdi. Moda sosyal hayatnda nemli bir ekim merkezi olan kulbn tenis kortu, yazn iskele aklarna demirlenen "raft", zengin Moda genlerinin meknlaryd. 1950'lerde bu kulp daha ok bir DP yuvasyd. Buna karlk CHP'liler bir sre sonra, eskiden Zekeriya Sertelin oturduu binay kiralayarak "Lozan Kulb"n kurdular. Onun da bir plaj oldu. skelenin br yanndaki Koo da stanbul'un nl meyhanelerinden biridir. Sahipleri Koo ve Mio kardeler oktan Atina'ya gittiler. Ama buray herkes hl Koo diye anyor. Koo bir eit "aile meyhanesi"dir. zellikle yazn, insan ocuklaryla da gidebilir buraya; ocuklar bahede elenir, garsonlar ve komiler de onlara gzkulak olur. inde bir de ayazmas vardr: Aya Katerina.

Kk Moda'da, tepede, plajn stnde, mehtabn ok iyi seyredildii daha mtevaz bir meyhane vard. Burada gene byle birka yer ak. Mektep Soka'ndaki eski Bomonti Bahesi'nin yeri de alyor. Ama eski Mhrdar Bahesi tamamen ortadan kalkt. Bir de Moda ars iinde, Rum Grammatikos'un meyhanesi vard. Asl ar rakclarn yeri burasyd. Grammatikos'un gzel kz Eleni de btn Moda erkeklerinin ryasna girerdi. imdi gnmzn dnerci, mantc, pizzac gibi yeni tarz yiyecek sunan yerleri gene Moda'y dolduruyor. Eski evlerden aa yukar bir tek Sarca ailesinin kona kald. Onun karsndaki dondurmaclar da Moda'nn yeni piyasa tarznn balatcs ve ayrlmaz paras oldular. Ayrca, imdi Kadky Kz Lisesi, Ahmet Muhtar Paa'nn olu Mah-mut Muhtar Paa'nn ta konanda yerleti. Cimcozlar'n ikinci k-mazn ucundaki evi restore edildi. Yeni Lozan Kulb de, cadde s-tnde kalm son eski Moda evlerinden birine yerleti. BAHARYE Moda'nn gney snrn Bahariye izer. Altyol'la birlikte buras al veriin, ayn zamanda da sinemalarn merkezidir. Eski Opera si-nemasnn bulunduu bina ykld, ama Sreyya Paa'nn yadigr gzel Sreyya Sinemas, sslemeleri, avizeleri, heykelleriyle duruyor. Sreyya Sinemas'nn yannda Rum Ortodoks kilisesine ait bahe iinde gzel ahap bina durur. Ana caddede, Ayia Trias Ortodoks Kilisesi, Altyol aznda ise Ermeni Katolik Surp Levon Kilisesi vardr. Bunun ters ynnde, geen yzylda kar taraftan buraya tanan Fransz St. Joseph Lisesi ile yannda eski Moda Maarif Koleji, imdiki adyla Kadky Anadolu Lisesi bulunur. KALAMI Bu sokaktan aaya indiimizde ifa'ya ve az sonra Kurbaal Dere'ye geliriz. Bir zamanlarn bu gzel deresi imdi bir ak lam haline gelmitir. Dere Kalam koyuna dklrd, aznda tekir ve kefal yakalanrd. imdi sahil yolu ve marina ile Kalam koyu adamakll kld, adamakll da kirlendi. Ad, Yunanca "kamlk" demek olan Kalamissia'dan gelir. Ama Bizans dneminde bu koya Eutropos denirdi. Artk kullanlmayan Kalam iskelesinin bulunduu yerde Ayios Ioannis Hrisostomos Rum Ortodoks Kilisesi var. Bunun yannda, Ka-dky halknn ok sevdii (ba mdavimi Selahattin Pnar'd) Todori meyhanesi yllardan beri kapal. Kalam'tan Fenerbahe'ye yrrken, artk olmayan bir baka yere deinmek istiyorum: Belv Oteli. Yol ortasndaki iki sakz aacnn karsndayd Belv'nn girii. Tevikiye'de apartmanlar olan, Rum Katolik Ralli ailesinin topra stndeydi. Ama iletenler Aleko ve Andrea adnda iki Rum'du. Fenerbahe'de yazl olan zccaciyeci Decugis'nin olu Hyppolite, Aleko'nun karsn karnca Aleko da Yunanistan'a gitti ve otel Andrea'ya kald.

Kadky blgesinin belki en popler yazlk elence yeriydi buras. Kar taraftan da vapurla Kalam iskelesine inip Belv'ye gelenlerin says az deildi. 1930'lardan 50'lere burada mzik alnd, dans edil-di. Beyaz Rus asll Mehmet Bey'den baka Dario Moreno bile burada syledi. 1960'larda knt dnemi balad. Ahap binann her yan dklyordu. Gene de, eski gnleri bilen ilgin bir mteri grubu bu-ray yaatmaya devam etti. Sonunda Andrea da ldkten sonra bina ykld ve ay bahesi haline getirildi. knt dnemi Edip Cansever'e "Dkmc Niko" gibi iirlerinde esin vermitir. FENERBAHE Fenerbahe Burnu ya da Yarmadas gzel bir yer olduu iin ta Bizans dneminden beri iyi vakit geirmek iin kullanlmtr. ustinianus dneminde Hieria adnda bir saray yapldn biliyoruz (hatta, pagan anda bir Hera tapna olduu syleniyor). Osmanllar da Kanuni dneminde buraya zel ilgi gsterdiler. Eski deniz fenerinin yerine yenisi yapld; bir de saray ina edildi. Geen yzyln ortasndan balayarak, Fenerbahe k bir sayfiye haline geldi. Sakinlerinin hemen hemen hepsi gayrimslimdi. Semt hakknda bir kitap yazm olan Mfit Ekdal bu gelimeyi ayrntlaryla anlatr. lk yerleenler, aa yukar btn kullanlabilir araziyi satn alarak gelen Fransz Baron Oppenheim, onun svireli vekilharc Semadeni, Alman Emil Muller ve Belikal Cingria. Daha sonra gelenler arsalarn bu ailelerden satn aldlar. Onlarn evlerinden bugne kalanlarndan biri Cingria'nnkidir. Bu Belikal mhendis 1870'lerde inasna balanan Galata rhtmnda almak iin stanbul'a gelmi ve ehirde yerlemeye karar vermiti. Beyolu'nda, imdiki Balyoz Soka'nda evi vard. Fenerbahe halk Cingria'nn adn "ngr" ya da "ngrl" diye telaffuz etmeye balad. 1920'lerde, Cingria'nn torunlar gene Beyolu Levantenleri'nden olan Couteau'lara (Couteau evi, stikll Caddesinde, Garanti Bankas ile Kamondo apartmanlarndan birinin arasnda, hl duruyor) arazilerini satp ehri terkettiler. Geni arazilerde, Vali Muhittin stnda dahil, ok kii apartman yapt. Ama Cingria Kk Sabanc tarafndan alnarak kurtarld. Sonradan Fenerbahe'ye yerleenlerden biri Felemenk asll nl terzi Botter'dir. Botter, talyan mimar D'Aronco'ya tneldeki Art Nouveau Botter Han yaptrtmt (dkkn da sve Eliliinin nndeydi). Fenerbahe'de kendine ve iki kzna yaptrd evleri baka mimara, nc kznnkini gene D'Aronco'ya smarlad. Bu evlerden de geriye yalnz kz Louisa'nnki kalabildi. Bahesindeki heykeller de duruyor. Zccaciyeci Decugis de Beyolu'nda k geirip yazn Fenerbahe'ye gelenlerdendi. Onun ve akrabalarnn k konaklar da yerlerini apartman bloklarna braktlar. Bu gibi gzel eski Fenerbahe evlerinden naslsa kendini kurtarabilen biri, Beyolu Markiz'deki gibi mevsim panolar da olan "Villa Mon Plaisir"dir. Fenerbahe byle sevilen bir sayfiye olduu iin tren anayolundan (Feneryolu'ndan) buraya da bir kol ayrlm ve irin bir istasyon binas yaplmt. Yreye adn veren Hat Boyu, stinye'de szn ettiimiz Deli Fuat

Paa'nn kkne paralel olarak gelirdi. imdi tren yolu da yok, Fuat Paa'nn kk de. Son olarak Dalyan'a deinelim. Fener'le, Laz Burnu diye bilinen burun arasnda, Marmara'ya bakan kyda, ok iyi balk avlanan dal-yanlar vardr. Ama btn bu evre boylar gkdelene yaklaan zevksiz apartmanlarla tamamen karakter deitirmitir. Askeri tesisler, byk spor kulplerinin tesisleri, marina derken, Fenerbahe bambaka bir Fenerbahe haline geldi. Son yllarda, Turing, burunda kalan bir miktar araziyi bir gezinti ve piknik yeri olarak dzenledi. KIZILTOPRAK Fenerbahe'de "denize vardk"; imdi geri dnp, Kzltoprak'tan balayarak Badat Caddesi gzerghn geeceiz. Ya da ondan nce, eski Badat yolunun bana, Acbadem yoluyla kesitii noktaya gidip Ayrlk emesi'ne gz atalm. Ordu douya giderken, buradan itibaren ehirden ayrlm saylrd. emenin ad bunu anlatyor. Fenerbahe ksmnda yeterince yanp yakldm. Ayn ey btn bu yol boyu geerli. Dnya gzeli kocaman baheler iinde gzel kkler, geen yzyl sonunun bu zevkli stanbul sayfiyesi, hemen hemen hi iz brakmadan, zevksiz ve kiiliksiz bir beton ynna dnt. 1958'de Menderes el atncaya kadar buras iki yanndan tramvay ray geen, fazla geni olmayan, parke ta deli sakin bir yoldu. stanbul-zmit yolu, Bizans'tan beri yaklak bu gzerghtan geiyordu. Osmanl dneminde de ayn yol kullanld. Kzltoprak'taki baheli konaklardan geriye bir ey kalmad gibi, Hac mer Efendi'nin Papaznba denilen yerde yaptrd namazgah ve Hasan Aa'nn Zht Paa Camii arkasnda yaptrd eme gibi tarihi eserler de ortadan kaldrlmtr. Geen yzyln yaps olan Zht Paa Camii'nin kendisi naslsa duruyor. Badat Caddesi'nin balang noktas olan, Kurbaaldere stndeki gzl Takpr de tarihe kart. FENERYOLU'NDAN GZTEPE'YE Feneryolu'nda, Bostanc ynnde giderken sol kolda, pancurlar hi almayan binann bir rahibeler manastr olduu sylenir; doruluk derecesini bilmiyorum. Selamieme de bu yoldaki menzil yerlerinden biriydi. Menzil yerlerine namazgah yapmak dettir. Buradaki namazgah (18. yzyldan kalmayd) zerine benzin istasyonu yapld. Semtin adn veren eme epey deimi olarak naslsa duruyor. iftehavuzlar'da hl birka ilgin bina var. Hacbekirzade'ninkiler yklsa da, Ragp Paa'nnki ve Cemil Topuzlu'nun Vallaury'ye yaptr-d, zemini kagir, st iki kat ahap, kuleli kk imdilik ayakta. Kemerli yksek girii ilgintir. Buralarda Banker Kastelli'nin eski kk mimarisine benzetmeye alt bir rnek tuhaf apartmanlar, belki kitsch mimari tarihinde bir yer hak edecektir.

Beyolu'nda, Abraham Paa'nn konandayken iftehavuzlar'da yazlk ube aan Cercle d'Orient (Byk Kulp), sonra Beyolu bozulduu iin btnyle buraya tand. Ama Dalan dneminde nnden sahil yolu geince buraya da geldiine piman olmutur her-halde. GZTEPE Gztepe epey genilemi bir semttir. Badat Caddesi'nden kuzeye, i taraflara doru da devam eder. Burada eskiden bir sava dervi tekkesi olduu, Yldrm Bayezid'in Timur'a yenilgisinden sonra Bizans'n frsattan yararlanarak buray geri ald ve dervileri ldrd sylenir. Osmanllar adna Bizans' gzetleyen bu Ahi dervilerden biri Gzc Baba'ym. ehit olunca Ziverbey yolu tarafndaki emenzar'da, servili mezarla g-mlm. Semtin ad ondan geliyor. Gztepe'de Ziverbey Caddesi'ndeki drtyol stnde Fahrettin Ke-rim'in villas vardr. Badat Caddesi'ne yakn, Mimar Kemalettin Bey-'in yapt okul ve tren istasyonu kalan ilgin binalar arasndadr. Yukar Gztepe'den Merdivenky'e saplr. Merdivenky'n ilgin yan da Mansur Baba ya da ahkulu gibi adlarla tannan Bektai tekkesinin burada bulunmasdr. Bunun, yukarda sz geen Ahi tekkesinin devam olduu da sylenir. CADDEBOSTAN imdi bu adla tandmz blgenin ad eskiden "Cad Bostan" idi. II. Abdlhamit zamannda, sonradan piyade ferikliine ve paala ykselecek olan Cemal Bey burada, ucuz topraklar almt, nk o sralar buras botu ve toprak deerli deildi. Sonra, Cemal Bey Cemal Paa olunca, burada havuzlu bir kk yaptrd. Daha nce grdmz iftehavuzlar semtinin ad bu kkten ve havuzlarndan gelir. Cad Bostan ya da Caddebostan'da byle hareketlenme balaynca, bakalar da yazlk konaklarn burada yapmaya giritiler. Ayn dnemin adamlarndan Horoz Ali Paa, rnein. Ama Ali Paa askerlerine gftesini Namk Kemal'in yazd bir mar syletince, Abdlhamit'in emriyle, zene bezene yapt konanda ev hapsine girdi. O konak imdi plajn olduu yerdeydi. Sermet Muhtar, ocukluunda, bu semtte Ziraat Bankas Umum Mdr evket Bey'in, Erkn Harbiye Feriki Avni Paa'nn ve szlk yazar emseddin Sami Bey'in kkleri olduunu anlatyor. Daha sonra kr gazinosu ve sala plajlar alm, bunlar zamanla klamt. Ama sahil yoluyla Reit'in plaj filan kalmad. Dimitri'nin gazinosu kapand. Gnmze zg "restaurant" ve lokaller Caddebostan' kaplad. ERENKY Douya doru yola devam ettiimizde Erenky'e geliyoruz. Burann tarihi de, Osmanl'nn kurulu dneminde olup bitenler asndan, Gztepe'de

anlatlanlara yakn ve zaten onlarla ilikilidir. Daha Orhan Gazi zamannda Konuralp'le birlikte buraya gelen sava derviler, "erenler", belki bunlarn arasnda bir "Eren baba", semtin isim babasdr. Onlarn tekkelerini kurduklar blge imdi erenky olmutur. Eren Baba'nn bu yaknlara kadar Erenky istasyonu evre-sinde olan trbesi de ortadan kayboldu, ama yeri hl biliniyor. ehrin buralar iskn olurken Erenky Osmanl brokrasi-aristokrasisinin en sevdii blge olmutu. Galip Paa ve Zihni Paa, ilki Badat Caddesi, ikincisi i tarafta olmak zere, kendi adlarn tayan camileri yaptrdlar (1918 ve 1902). Daha kuzeydeki Sahraycedit Camii de ayn dnemin eseridir. Cemile Sultan, Kabasakal Mehmet Paa, Ali Paa, Memduh Paa, buraya yazlk yaptranlar arasndadr. Cumhuriyet dneminde de Kzm Karabekir ile Fevzi akmak Erenky'e yerletiler. Ama apartmanlama Erenky' de br mahalleler gibi etkiledi. Sokollu Mehmed Paa'nn diye bilinen konak restore edilerek zel ilkokul oldu. Gnaltay ve akmak kkleri harap ama ayakta. Karabekir'in, bahesindeki zrafa heykeli bulunan kk ykld ve yerine tenis kortu ald. Memduh Paa'nn Kozyata'ndaki kk de lokanta oldu. Ethem Efendi Caddesi'nde Mehmet Ali Paa kona du-ruyor. Belediye Bakan (ehremini) Rdvan Paa'nn kk Erenky Kz Lisesi'nin binasna evrilmiti. Lise devam ediyor, ama hem Rdvan Paa'nn hem de Hac Hseyin Paa'nn kkleri yand. Zihni Paa Camii'nin sekiz musluklu emesi, istasyon emesi, Seyit Paa ve Ahmet Reit Paa emeleri semtin kayda deer antla-rdr. SUADYE aknbakkal, sevimli bir semt addr. Vaktiyle biri burada bakkal dkkn am. "Byle da banda bakkal ne kazanacak?" diye aknbakkal demiler. imdi orann haline bakyoruz ve bakkal hakl karken biz akn stanbullu oluyoruz. Suadiye'de, Mabeyinci Sadi Bey'in korusu ve kk (imdi yok) yannda alan plaj (1930'larda) burann kalabalklamasna katkda bulunmutu. BOSTANCI Bostanc bu yakada ehrin snr ve ehre dahil saylan son menzildi. Ad da buradan gelirdi. Bostanclar bu menzilde bekler ve ehre gelenleri denetlerdi. stanbul'un nfusu her zaman sorun olduu iin, gelenlerden gei izni iin ok belge talep edilirdi. Derenin stndeki Sinan yaps kpr de bu denetim iin elverili bir noktayd. Menzil olduu zamanlar yaplan atal eme, ana cadde yannda hl duruyor. Badat demiryolunun yaplmasndan sonra Bostanc kolay ulalr bir yer oldu ve kalabalklamaya balad. Tramvay yolu da buraya kadar geliyordu. 1960'larda, eski iki katl evler yerlerini apartmanlara braktlar. Onun iin buralarda da tarihi bir ey grmek zor.

skelenin mimar bilinmiyor, ama tarihi saylabilecek yaplardan biri o. Bostanc Adalar'a da vapurun alt bir yer. Badat demiryolunun genel mdr svireli Huguenin limana hkim bir ykseltide ok geni ve bakml bir bahe iinde atolar andran iki bina yaptrmt. Beyolu'nun elence hayatnda nemli bir yeri olan Huguenin genellikle evi ile Haydarpaa gar arasnda motorla gidip gelirdi. Huguenin'in evleri halen duruyor. Bir tarihi bina da, Mimar Kemalettin Bey'in eseri olan Bostanc Camii. Yapl 1913. Yannda, gene ayn mimarn plann izdii brahim Paa Mektebi var. Eski camili, medreseli klliyelerin yeni zamana adaptasyonu sayabiliriz bu iki binay. Bostancnn olduka renkli bir balk ars vardr. Bostanc ile Bykada arasnda, 2-3 metreye kadar slaan bank, bir zamanlar, iyi balk tutulan bir yerdi. MALTEPE Bostanc'nn ilerisinde dealtepe ve Kkyal'dan geeriz. dealtepe'de deniz kysndaki kk tepede, am aalaryla irin kah-ve ve altndaki minicik plaj, sahil yolu yaplnca, bu ky boyunca grdmz btn eski plajlar gibi, absrd bir grnm kazand. Tabi bunlarn en ackls, Maltepe ilerisindeki, nl Sreyya Paa'nn Batllama meseni olarak yaptrd, ayr istasyonu, istasyonda freskleri olan plaj. Deniz ortasndaki heykeli de imdi karaya kt. Maltepe grece yeni bir yerleimdir ve son yllarn youn apartmanlamasndan nasibini almtr. Bostanc sonrasnda artk sanayi blgeleri de balamaktadr ve bu, nfus ve dolaysyla konutlama stnde fazladan bir basn yaratmaktadr. Maltepe'de belli bal tarihi yap, Eski Belediye Soka'ndaki ilgin Be eme'dir. Muhtemelen bu yzyl banda yaplan emenin be yz vardr. Yalaklarndan biri yok olmutur. Maltepe'nin kysndaki Dragos da bir zamanlarn gzel bir sayfiyesiydi. Cumhuriyet dneminde, hatt 1940'larda buraya villalar yaplmaya baland. Ama 1980'ler ve 90'lardan sonra Dragos'un da baka yerlerden fark kalmad nasl kalabilirdi? KARTAL Bizans zamannda burada balklk ve bahecilikle geinen bir ky vard. Bizans'n son dnemlerinde, daha Seluklular zamannda Trkler buraya yerlemiti. Kulaa ok Trk gelen ad aslnda Yunanca Kartalimen'in ksaltlm eklidir. Osmanl zamannda da bu kyn nfusu ounlukla Rum'du. Rumlar mbadele zamannda buradan ayrld ve yerlerine Yu-nanistan'dan gelen Trk kyller yerleti. Kartal'n sanayi blgesi olmas 1974'te kesinleti. Aslnda Kartal, bundan nce de, komular Dragos veya Pendik gibi, tipik bir sayfiye yeri deildi. Zengini

daha azd. Ama, rnein iskele evresindeki sevimli meyhaneleriyle, iddiasz evleriyle, sakin bir yerdi. Rumlar'dan geriye pek az ey kalmakla birlikte, Surp Nian Ermeni Gregoryen Kilisesi vardr. 1970'lerden sonra sanayi alabildiine younlat. Kirlenme de yle. imdi Kartal semt olarak herhangi bir zellii kalmam bir beton ve tula yn. ksmdaki Yakack'ta hl gzel keler var. Buras yksek olduu iin teden beri havasnn salkll ile nldr. Yal yksek aalaryla serin ve glgelik bir kahvesi vardr. Yakack'ta ayrca iimi gzel bir kaynak suyu kar. Kahveden Marmara'nn manzaras da, aradaki beton ynna ramen, hl hotur. PENDK VE TES Pendik'te sayfiye havas daha belirgindi. Hele Madalyon'a doru gidildiinde, zenilmi yazlk kklerin kendine gre bir havas vard. Kyn ii de sahiden iini iyi yapan balk lokantalaryla nlyd. Ulamn ok daha zor olduu (ama imdi daha kolay m, o da tartlr) gnlerde bile stanbullular, zellikle hafta sonlarnda, enmeden Pendik'e balk yemeye gelirlerdi. Btn bu kylarda bol balk kar, Pendik kayalklarnda pavurya yakalanrd. Deniz boydan boya tertemizdi. Pendik ilerisinde Kaynarca, gene o evrede, sonra askeri tesislerle kapatlan Karata yarmadas, akvaryum gibi berrak suyu olan kylard. Bu blmn balarnda yanp yaklacam sylemitim; sonuta yle de oldu. Kitap stanbul'un ncelikle tarihini, ncelikle baz binalarndan yola karak anlatmay amalad iin, betonlama ve apartmanlama yaknmann temelini oluturdu. Bu bakmdan Anadolu kysnn encam, ehrin br taraflarndan beter olmu gibi grnyor. rnein amlca tepesine kp yznz batya dnd-nzde, bata Boaz ve Hali, tarihi yarmada, hl heyecan veren bir manzaraya bakabiliyorsunuz. Ama douya dnnce bir beton sahrasndan baka bir ey yok. Ayn eyi denize aldnz zaman da gryorsunuz. Kule gibi ykselen binalar, onlarla ters orantl azalan yeillik, ve hemen hemen her zaman, bu beton sszlnn stnde asl duran sar bir duman. Uzaktan byle; yakndan, bunun mantken ierdii her trl somut ayrnt. Kalabalk, grlt, dzensizlik, kirlilik. Dzensizlik, hayatn zahmeti, insan davranlarna yansm. En kts de bu; gemiin o sere serpe stanbulluluu kalmam gibi. Ama "eskiden iyiydi, imdi kt" diye ilelebet sylenmek de i deil. Sre, kendi i mant, nedensellii olan bir sre. Bir eyler, iyi eyler, artk yok ve belli ki geri gelmeyecek; ama umarm baka iyi eyler olacak ve imdiden de oluuyor olmal. Neyse, biz kalan grece ksa yolumuzu tamamlamaya bakalm artk. Tersaneler, bildiimiz Tuzla'nn ehresini tamamen deitirdi. Bir zamanlar banliy treninde meler'de inen ynla insan hl oraya gidiyor mu, bilmiyorum. Bizans'tan beri bilinen bu maden sularnn gerekten ifal etkileri vardr. dari olarak stanbul'un dnda kalan Eskihisar gibi yerleimler aslnda

hl stanbul'un uzak paralar gibi. Burada bir Bizans hisarnn kalnts var ve Osman Hamdi Bey'in evi de mze haline getirildi. Hannibaln mezarnn da burada olduuna inanlyor.

ADALAR

ADALAR Gnmzde biri size "Ada'ya (ya da Adalar'a) gidiyorum", der-se,"Ah, ne iyi", diye cevap verirsiniz. Adalar gzeldir, oraya gitmek de ucunda keyif grnen bir itir. Ama stanbul henz Konstantinopolis iken biri ayn eyi sylese, tepkiniz deiik olurdu. "Vah vah", "Tanr kurtarsn", gibi bir cevap vermek daha uygun derdi. Bizansllar "Prens Adalar" diyordu bunlara, nk Adalar prenslerin, imparatorlarn, ou zaman gzleri oyulduktan sonra srlp hapsedildikleri yerdi. Bundan baka bir de ciddi inzivaya ekilen keiler bu adalara giderdi. Dolaysyla, adalara verilen bir ad da "Papadonisia" (Papaz Adalar) idi. Genellikle balklkla geinen az sayda insan yayordu buralarda. Adalarn tarihinde ve talihindeki bu deiimin tek nedeni, ulamdr. Hzl gemiler ortaya kp mesafe kavramn deitirinceye kadar, Adalar istanbul'un ok uzanda, cra bir yerdi. Onun iin, yukarda saydklarmla eksantrik ngilizler dnda kimse bu adalarda vakit geirmek istememiti. stanbul'dan gelie gre ilkin Knal'ya (Proti) varlr. Sonra Burgaz (Antigone Trke ad Pyrgos'tan), Heybeli (Khalki) ve Bykada (Prinkipo) sralanr. En sonda, yakn zamanlarda zerine evler yaplan kk Sedef (Antherovitos) vardr. Bykada'nn arkasndaki Neandros ada bile saylmaz, genie bir kayalktr; ama bu kayalkta da bir mnzevi kei barnann kalnts bulunur. Burgaz'la Heybeli arasnda kk Kak Adas (Pytis, yani "Gknar") vardr. Daha aklarda iki kk ada daha grlr: Yassada ve Sivriada. Bunlarn Yunanca adlarnn anlamlar da ayndr: Plate ve Oxya. Anadolu kysnda, Maltepe nnde kalan Dragos Tepesi, bu yer ekillerinin oluumu srasnda ada olma frsatn az farkla karmtr. Daha ileride, douda, Pendik nlerinde kck Pavli Adas vard. Bu ve onun da dousunda, Tuzla'daki Tavan Adas yeni yaplan tersaneyle birlikte karaya balandlar (Tavan Adas zaten alak bir kstakla karaya balyd). Adalar'da yerleim lodos alan ak deniz tarafnda deil, karaya bakan taraflardadr. Adalar artk srgn yeri deil, ama nfus yapsnn ilgin bir zellii var hl. stanbul'un gayrimslim aznlklar Adalar'da yaa-may ya da yazlarn orada geirmeyi tercih ediyorlar. Bylece, Knal'da Ermeniler, Burgaz'da Rumlar,

Bykada'da da Yahudiler younluk oluturuyor. Sanatoryumu, Deniz Harp Okulu, Rum Papaz Okulu ile hepsinden deiik bir resmiyeti olan Heybeli'de Trkler ounlukta. Son zamanlarda gneydou illerinden stanbul'a gelen Sryanilerin de Adalar'da ev almaya ya da yaptrmaya balamalar bu bakmdan ilgin. Demek ki ada, aznlk psikolojisine uyan bir mekn (bu da anlalr bir ey elbette). lk buharl vapur Adalar'a 1846'da geldi. Sabah Bykada'dan stanbul'a, akam stanbul'dan Bykada'ya gelen bir vapurdu bu. Ama onun varl, Adalar'n izolasyonunu krmaya yetti. Kadky tarafnda Caddebostan-Erenky ekseni olsun, Boaz'n iki kys olsun, daha nceki dnemlerde yazlklarla dolmutu. stanbullular yeni yazlk yeri aryorlard. Bylece Adalar'da yeni konaklar yaplmaya balad. Yazar Ahmet Hamdi Tanpnar'n dedii gibi bu baheli konaklar biraz "sonradan grme"ydi. Bat etkisinde ve eklektik sluptaydlar, o sralarda (1875-1920 aras) Osmanl'da her eyin olduu gibi. Adalar'n nde gelen ilk sevdallar aydnlar, zellikle sanatlard. 19. yzyl sonlarnda Adalar'a ilk olarak amlar dikildi (buralar imdi gren ve tanyanlarn, yzyl nce bunlarn plak olduunu tahmin etmeleri zor). airler, romanclar, tiyatrocular bu amlarn altnda, bohem zevkler yaadlar. KINALIADA stanbul'a en yakn ada Knal'dr (Sirkeci'den kalkan normal vapur yaklak bir saate buraya varr). Belki bunun iin Bizans zamanndaki ada srgnlerininin ou buraya getirilmiti. Srgnlerinin en nemlisi Romanos Diogenes'tir. En plak adalardan biridir ve ad, bu adalarda bulunan demir ve bakr madenlerinden ileri gelen kzlmtrak renginden trdr. En az aa, bu adada grlr. Ada'da gemile ilgili daha fazla bir ey bulunmaz. Konut alannda bol miktarda beton yap arasnda en sevimli binalar iskele yaknndaki ikiz Sirakyan evleridir. En ilgin kamusal yap, kydaki "asri" camidir. Trkiye'de Mslman halk birok bakmdan banaz olmamakla birlikte caminin allm grn konusunda hayli muhafazakrdr (rnein bir Trk mimarn bir lde modernletirilmi bir cami projesi burada beenilmemi, ama Pakistan'da kabul edilerek yaptrlmt). Dolaysyla, yetkililer, modernizme verilmesini gerekli grdkleri bu tavizi, Adalar'n grece izole atmosferlerinde barndrmay uygun bulmu olmallar. Adalar'daki tek Ermeni kilisesi Surp Krikor Lusavori, Ermeniler'in youn olduu Knal'dadr. Manastr Tepesi diye bilinen yerde de Rum Ortodoks Hristos Manastr vardr. Kna'nn arka tarafnda kk ve ok gzel bir koy vard. Buras denize girmek iin, tenhal tercih edenlere Tanr'nn armaan gibiydi. Ama son yllarda tenhal tercih edenlerin says da iyice artt iin hibir yerde tenhalk kalmad. BURGAZ Burgaz daha yksek, daha yeil bir adadr. amlar, bir manastr ve kilisenin kalntlar bulunan tepeye kadar trmanr. Adada ayakta duran Rum Ortodoks Kilisesi vardr. Ayios oannis, Aya Yorgi (Ayios Yeoryios) ve tepede,

manastrn kilisesi olan Hristos. Adann dousunda, uzun sredir Avusturya Lisesi'nin yazl olan "Marabetler Yeri'nde ise Katolik Sankt Georg Kilisesi yaplmtr. Modern Trk edebiyatnn en nemli yazarlarndan, hikayeci Sait Faik (19061954) burada yaam, adalar birok hikyesine malzeme yapmt. imdi evi mze haline getirildi. Burgaz'n kysnda baz grece eski ahap binalar ve birka keyifli balk lokantas vardr. En byk bina, eski ahap Antigoni Oteli, sonradan eskisine benzetilerek betondan yapld. Bu adann da arkasnda denize girenlerin tercih ettii koylar bulunur; batda Karpuzdan Kaya ve douda Kalpazan Kaya. Bu ikinci adn, Trkiye'de ilk kalp parann burada yaplmasndan verildii sylentisi vardr. Son yllarda, youn Rum nfusu azalrken adadaki Yahudiler'in says artt. Burgaz skelesi'nin karsna den minicik Kak Adas, yllarca, zerinde kk bir bina ile durup durmutu. Birka yldr burada bir liman yapma faaliyeti sryor. HEYBELADA Heybeliada olduka byk, olduka yeildir. En yksei 140 metreye yaklaan drt tepesi vardr. skelede inilince, solda Deniz Harp Okulu ve ona bal binalar uzanr. Bunlarn arasndan geilerek arkada, am Liman tarafnda, Sanatoryum'a gidilir. imdi Deniz Kuvvetleri'nin elinde bulunan arazide tarihten kalan iki ilgin eser vardr; birincisi, Trkler'in fethinden nce yaplm son ve Adalar'daki tek Bizans Kilisesi, Kamariotissa'dr. Son mparatorie Maria Komnena'nn yaptrd sanlyor. stanbul'da Fener'deki Aya Maria dnda, drt yaprakl yonca modeline gre yaplm tek kilise budur. Askeri arazide olduu iin zel izin alnmadan grlemiyor. Bu kyda Aya Yorgi (Ayios Yeorgios) Manastr, am Liman'nn bat ucunda Tariki Dnya Manastr vardr. kinci ilgin kalnt bir mezar tandan ibaret. Bu, Kralie I. Elizabeth'in elisi Edward Barton'n mezar ta. zerinde imla yanllar da olan Latince bir kitabe ve Barton'n aile armas var. ngiltere'nin ve Elizabeth'in Osmanl sultanna gnderdii ikinci eli olan Barton'n bir sre Tophane'de bir evde kaldn, ama evre halk gece cmb grltsnden rahatsz olup ikyet ettii iin buradan uzaklatrldn biliyoruz. Gerekten cmbler ok mu grltlyd, yoksa o sralar Trk halk byle eylere hi mi alk deildi, bunu o kadar iyi bilmiyoruz. skelenin sanda ar, meyhane ve kahveler yer alr. Byk Rum Kilisesi Aya Nikola (Ayios Nikolaos) buradadr. Baz ilgin ahap evlerin nnden rnein lyasko Yals'nn, Hulusi Bey Kk'nn (Hacopulos'lar yaptrmt), Adalar'da kn da ak kalan tek otel Panorama'nn yanndan geerek yrynce, amlk piknik yerlerine gelinir. Bunun ilerisinde Deirmen denilen blge vardr (ad veren deirmen kalntlar da ayaktadr). Ada'nn en byk plaj buradadr. Fazla yaplamam olan br tepede, Ayia Trias Manastr'yla (bu da Bizans'a uzanr) birlikte Rum Ortodoks Teoloji Okulu vard. Heybeliada, fetihten bir zaman sonra, Rum nfusun balca dini eitim merkezi olmutu (dnyevi eitim merkezi Fener'de kald). Din adam adaylar Yunanistan'dan ve

Rumlar'n bulunduu her yerden buraya okumaya gelirdi. 1970'lerde Trk hkmetiyle Ortodoks Patriklii (daha dorusu, Yunanistan) arasndaki baz anlamazlklardan tr bu eitim durdu. Ortodoks Rum dini kurumlarnn yannda 1940'larda yaplm Beth Yaakov sinagogu da vardr. Kuzey kysnda da Hdiv ailesinden Sait Halim'in kardei Abbas Halim Paa'nn kona halen ayaktadr. Heybeli yaz-k nfusun en kalabalk, gidi-geliin en youn olduu adadr. Burgaz deyince akla Sait Faik'in gelmesi gibi Heybeli'nin yazar da Hseyin Rahmi'dir. BYKADA Bykada'nn adalarn en gzeli olduunda ittifaka varacaklarn says oktur. Bandan beri byle kabul edildii iin burada ev sahibi olanlar da binalarna zenmiler, slupsuz ama sevimli evler yaptrarak adann atmosferini belirlemilerdir. skelenin solunda, eskiden, Yanni'nin ilettii Hotel Brasserie, sa-nda da Hotel de Etrangers vard. eriye yrynce, soldaki direkli ayhane, "Select" lokantasyd. Yabanclar Oteli'nin nnde "Debarcadere" kahvesi, yani karaya ini kahvesi dururdu. Saa doru gidince Giacomo ve Calypso otellerine gelinirdi. Calypso, Akasya oldu, sonra da yand. Meskn blge eskiden beri ikiye ayrlr: Nizam ve Maden. skeleye ayak basmaya gre, saa doru gidilirse Nizam'a, sola doru gidilirse Maden'e varlr. Nizam'n banda, nl splandit Oteli'nin azck ilerisinde, Anadolu Kulb vardr. Buras 19. yzylda ngilizler tarafndan Yat Kulb olarak almt. Cumhuriyet'in kurulmasndan bir sre sonra kulbe el kondu. Merkezi Ankara'da kurulan ve milletvekillerini ye yapan Anadolu Kulb'nn yazlk ubesi haline getirildi. Bunda, 19. yzyl boyunca yabanclarn benzer kulpler kurmas ve Trkleri ye yapmay reddetmesine (rnein Pera'daki Cercle d'Orient) duyulan tepkinin de pay vard, ngiliz tarz binann bulunduu kulp kompleksine, daha sonra, geen yzyln en nemli bankeri Zarifi'nin kona da katld. Bunlar olurken, Bykada'da Yahudi nfus da artyordu. zellikle 1950'den sonra, Menderes'in ithalat tevik eden politikalaryla stan-bul'da kalan Yahudiler (daha yoksul olanlar 1949'dan sonra srekli srail'e gitti) zenginlemilerdi. Bykada onlar iin kendilerini topluma fazla gstermeden rahat edebilecekleri ideal bir yerdi. imdi, yazlar, Anadolu Kulb'nn lokantasnda, bahesinde ve kumarhanesinde, siyasi aygtn temsilcileri ile ekonomik mekanizmann temsilcileri birlikte hoa vakit geiriyor. Aralarnda, gittike azalan, tek-parti "asr saadet"inden kalm eski sekinler de grlyor. Bykada'nn iki yksek tepesi vardr (en yksek nokta, 202 metre). Birincisi, yani karaya daha yakn olan Hristos'ta (160 metre kadar), amlarn arasnda, geen yzylda yaplm, muazzam ahap bir bina olan Rum Yetimhanesi, imdi kendisi olduka yetim kalm, ykk dkk durur. Otel olarak mimar Vallaury'ye yaptrlm, sonra otele izin verilmeyince Zarifi gibi Rum zenginlerinin balaryla toplanan para ile satn alnm ve yetimhane haline getirilmitir.

ki tepe arasndaki vadide, Maden'e doru, bir Rum kilisesi ve ma-nastr (Ayios Nikolaos) vardr. Bu vadide, Luna Park denilen yerde, eskiden Rum nfusunun ba ektii kalabalk, neeli karnavallar ya-plrd. Atl arabayla (Adalar'da motorlu tat yasa neyse ki hl uygulanmaktadr) yaplan "kk tur"da Nizam'dan dolap buraya gelir, buradan da Maden'i dolaarak merkeze dnersiniz. "Byk tur", meskn olmayan ikinci tepeyi de dolar. Luna Park'taki kahvenin yanndan daha yksek Aya Yorgi'ye (Ayios Yeoryios) trmanlr. Burada ayn ad tayan manastr ve k-k, yeni bir kilise ile daha eski mezarlar vardr. Eskiden bu manast-rn keileri kendi araplarn yapar, bunun bir ksmn da satarlard. imdi pek yle kei filan kalmad. Ama bu tepede bir aile lokanta ile kahvehane karm bir kurum iletiyor. Aile, bir iletme rasyonalitesi-ne fazla sayg duymad iin, sonunda mteriler mutfaa dalp kendi salatalarn yapyor, patateslerini kzartyorlar. Bu yntem, yiyecek salamakta daha garantili oluyor. Bizans zamannn Ada srgnlerine, 1929'da modern srgnlerden Troki de katld ve burada birka yl yaad. Bykada'mn grlecek yerleri arasnda Dil uzants ve Yrk Ali (bu ad "Yorgoli"den gelir) plajlar vardr. Arka tarafta, Aya Yorgi evresinde, bilmeyenlerin kolay gremeyecei, birok kk girinti bulunur ki buralarda gerekten tek banza denize girmeniz bile mmkndr. Bykada nfusu tekilerden daha heterojendir. Andm Rum Ortodoks kiliselerinden baka, Ayios Dimitrios, arabalarn bekledii meydanda Panayia, Maden'de kck Ayios Teodoros ve mezarlkta Profitis lyas kiliseleri vardr. Kilise ounluu bylece Rumlar'dadr, ama ayrca Asdvadzadzin Ermeni Katolik Kilisesi, San Pacifico Latin Katolik Kilisesi ve plann Tedeschi'nin izdii, 1904'te yaplan Hesed le Avraam Sinagogu da adann ibadethaneleri arasndadr. Balca cami Hamidiye Camii'dir. Meydandaki hkmet kona Hacopulos'larn, belediye binas ttihat smail Canbolat'n evleriydi. Nizam'da Azaryan Kk, lyasko Kk (Troki'nin kald), Con Paa Kk (Mimar Politsis), avuolu Kk, Maden'de ise Kalvokoresis Kk ile Meziki Kk kayda deer binalardr. Gzel iskele binasn da Mihran Azaryan yapmtr. stanbul'da Levant Herald gazetesini karan Mizzi'nin Nizam'daki kuleli kk stanbul'daki hibir yapya benzemez. Yazlar btn adalar artk tklm tklm kalabalk oluyor. Onun iin buralara gitmenin en iyi zaman baharlar ya da kn gneli gnleri. lkbaharda Adalar bir mimoza cenneti haline gelir. Defne, melisa gibi aalar boldur. Ihlamur ayna atlm bir melisa yapra ok ey deitirir. Uzakta kalan iki kk adadan Yassada uzun zaman Deniz Kuvvetleri'nin elindeydi. imdi stanbul niversitesi Su rnleri Fakltesi oldu. Bundan nce ise, gene bir ngiliz eli, romanc Bulwer Lytton'un kardei Henry Bulwer, bu ssz adada kendine bir malikne yaptrm ve komular rahatsz etme korkusu olmadan cmblerini yaamt. 1960'ta, bir askeri darbeyle devrilen hkmet ve iktidar partisinin milletvekilleri burada yarglandlar, 1961'de Babakan Men-deres ve iki bakan Marmara'daki baka bir adada, mral'da aslarak idam edildi. Sivriada halen sszdr. Kyda bir manastr yknts grnr. ttihat ve Terakki zamannda bir stanbul valisi sokak kpeklerini toplayp birbirlerini yemek zere buraya gnderdi. Neyse ki artk byle bir eyler olmuyor. Bunun yerine,

yatlar iin bir marina yaplm, dolaysyla bu ssz adada bile yalnz kalma imkn ortadan kalkm.

UZAK STANBUL Her ehrin, iinde olmamakla birlikte, grece kolay ulalabilecek mesafede "sayfiye"leri vardr. ehrin "turistik hinterland" iinde kalan bu gibi yerler, gelen gidenlerden tr, byk kentle organik saylacak bir ilikiye girer, hatta bir anlamda byk kente baml olurlar. Byle yerler tabii stanbul'da da var. Bunlar, gnbirlik gidip gelme iin biraz uzak den yerler; dolaysyla gidince en az bir gece kalmak akl kr. POLONEZKY stanbul'un doasyla olduu kadar tarihiyle de ilgin bir kesi Polonezky'dr. imdi bulunduumuz yolun ilerisinden oraya sapmak da mmkn. Ama bu yol bizi biraz fazla dolatrr. Polenezky'e Beykoz zerinden ya da yeni alan Kavack yolu zerinden gitmek daha akl kr. Beykoz'dan gidince, bir zamanlar aa yukar btn Kadky'n su ihtiyacm karlayan, imdiyse gzmze kck grnen Elmal Bendi'ni, sonra da yeillik Mahmutevketpaa kyn geeceiz. Daha sol tarafta ise doann henz grece az bozulduu Tokat deresi, ve Akbaba suyu Dereseki mevkileri var. Akbaba kynde, buraya adn veren Ahi Babasnn ansna yaplan Bektai dergh vardr. ehrin naml sularndan Karakulak da buralardan kar. stanbul'un ilgin kelerinden biri olan Polonezky' siyasi nedenlerle Trkiye'ye snm olan Polonyallar 1842 ylnda kurmaya balamlard, Polonya bu yllarda Osmanl devletinin mttefikiydi. Bunun balca nedeni de, ikisinin birden Rusya ile bann dertte olmasyd. Polonya ayrca, Katoliklii paylat Fransa ile de dosttu, ama Osmanl mparatorluu'nun yaknl, ok zaman nemli bir pratik avantaj salyordu. Bu avantaj, genellikle, Rusya ile eitli zamanlarda mcadeleye giren Polonyallar'n, yenilgi durumunda Osmanl topraklarna snmas biimini alyordu. Tarlaba'n anlatrken Adam Mickiewicz'den sz etmitim. Tabii ondan bakalar da vard ve bazlar Mslman olup Trk uyruuna bile gemiti. rnein General Bem 1830 bakaldrmas bastrlnca nce Avrupa'ya kam, 1849'da stanbul'a gelmi ve Murat Paa olmutu. 1830 ve 1848 ayaklanmalarnda Bem ile birlikte hareket eden Benvinsky de sonunda Osmanl ordusunda svari subay olmu ve 1879'da stanbul'da lmtr. Bonvovski Paa, Abdlhamit zamannda saray kimyageri olmutur. Bir aristokrat olan Konstantin Bojenski de 1848'den sonra Trkiye'ye snr ve Mustafa Celaleddin

Paa olarak orduda alr. Trkiye'de Turancl kefeden de odur (ama o olmasa da biz bunu nasl olsa bulurduk). O ve olu Hasan Enver Paa bu konuda kitaplar yazmlardr. Nazm Hikmet'in annesi Celile Hanm bu Enver Paa'nn kzdr. Polonezky'n kurulmas iin fiilen alan Mehmed Sadk Paa da ayn dnemde gelip Trkleen Polonyallardand. Asl ad aykovski'ydi (evini Cihangir'de grmtk). Ama projenin fikir babas ve "uzaktan kumandal" mimar, ayn ihtillci kuan Paris'e snan temsilcilerinden Adam artoriski'ydi. Onun istei, Polonya'nn Rus igali altnda olduu bir srada, dnyann bir ya da birok yerinde bamsz Polonya kolonilerinin bulunmasyd. Ama bu "bamsz koloni" Osmanl mevzuatna hi uymuyordu. Gene de Abdlmecit'in gz yummasyla giriim balatld. O srada, imdiki Polonezky'n bulunduu yerde Katolik Lazarist keilerin baz dini kurulular vard. Sadk Paa buraya bir avu Polonyal mlteciyi yerletirmeye svand. Zor maddi koullarda, Amerika'da Bat'ya gen ncleri andrr bir doa mcadelesiyle Polonezky'n temeli atld. Balangta ad "Adampol"d. Bunun ilk ksm artoriski'nin ilk ad, "pol" de Polonyal anlamndayd. Ama zamanla Polonezky ad yaygnlat. Bir sre sonra Lazaristler buradan ayrld ve ky Polonyallar'a kald. Polonyallar uzun sre iftilik ve mandraclk yaptlar. Kyn rnleri hl arkterilerde satlr. rnein, sahiden orada yaplmasa bile, "Polonezky" bir tereyan sattracak bir markadr. Daha sonra pansiyonculuk ii de gelir kaynaklar arasna katld. Kendi iddialar muhtemelen dorudur ve stanbul'un ilk pan-siyonlarn onlar amtr. Ky nfusu artt. On be yirmi kiiyle balayan kolonide, 1863'te, artk Trk yurtta olmu yz kadar Polonyal aile oturuyordu. Dnyaca nl kiilerden Franz Liszt ve Gustave Flaubert Polonezky' ziyaret etmilerdi. 1863'te Polonya'da kan yeni isyann da bastrlmasndan sonra Avrupa siyasetinde Polonya sorunu kllenmeye balad. Polonezky'n "bamsz" stats siyasi nemini kaybetti. Sonunda 1885'te bu stat ortadan kalkt ve ky Osmanl mparatorluu iinde herhangi bir yer haline geldi. Daha sonra, Merutiyet ve Cumhuriyet dnemleri de buras iin yeni yasal dzenlemeler getirdi. 1940'lar ve 50'lerde Polonezky snrl sayda varlkl stanbullu'-nun zaman zaman gittii ve kald bir tatil yeriydi. "Yastk gibi bonfile" bulunduu sylenirdi. Ayrca domuz eti nlyd. O yllarda her yerde domuz yetimedii iin bu et ender ve pahalyd. Baz itikad zayf stanbullular Polonezky'e gittiklerinde bu frsat karmaz ve domuz yemei smarlarlard. tikad baka bakmdan zayf baz stanbullular iin de Polonezky bir apknlk kaama iin birebirdi. 1970'lerden sonra Polonyallar yava yava ky ve Trkiye'yi terkederken Trkler de oraya yerlemeye balad. Otellerin yan sra birok ev ve villa, buralarda oturanlarn yararlanaca yzme havuzu, tenis kortu gibi spor tesisleri yapld. Polonezky'n ehresi bir hayli deiti. Btn bu ticarileme iinde kalan baz Polonya asll pansiyoncularn gelenlere davran da Lehistan iin beslenen iyi duygular, Can Ycel'in deyimiyle, "Aleyhistan"a dndrecek nitelikte. Eski kilise ykldktan sonra, 1914'te yaplan ve stanbul'daki kiliselere katlan Polonyal Katolik kilisesi ve papaz evi duruyor. Kyn mezarlklar da ilgin.

Mehmed Sadk Paa'nn kars da Mslman olmu bir Polonyal'yd. lnce, Mslman olduu halde burada gmld. Sadk Paa ise bir sre sonra Polonya'ya dnd ve yeniden katolik oldu. LE-RVA-AVA ile teden beri stanbul'un sevilen bir sayfiyesi. lk rabet nedenlerinden biri phesiz denizidir. Kumbaba'nn minyatr bir sahra ln andran kum tepelerinin nnden balayarak, burnu da dnerek, ta ilerilere kadar uzanan pek ok kumsal, yazlar Karadeniz'in tadn karmaya alanlarla dolar. Bu arada, btn kumluk Karadeniz kylarnda olduu gibi, dalgann ektii kum ve oluan anaforlar nedeniyle her yaz epey telefat verilir. Ben ile'nin denizini, dorusu, yzmekten ok seyretmek iin severim. Hele kn poyrazda kpk kpk dalgalarn kayalarda patlamas gerekten ok gzeldir. Osmanl dneminden kalma ile Deniz Feneri yle sradan akarlara benzemez. Ahrkap gibi o da srekli yanar ve dner. I normal havada 20 milden grlebilir. Yanan k, ok sayda kristal aynayla bytlerek yanstlr. Bunun ili'den Rusya'ya smarland ve yanllkla ile'ye getirildiine dair bir efsane vardr. Herhalde birileri byle alangirli bir feneri alakgnll ile'ye yaktramam olmal, ama yanl bu, nk orada byle bir fenerin bulunmas yararl ve gerekli. ile bezi hep bildiimiz, ama galiba gene de tam hakk verilmemi bir dokuma tr. En iyileri belki stanbul iindeki maazalardadr, ama ile'de de bol miktarda satlyor, bir de festivali var. Eski ile evlerinden ayakta kalm olanlar grebiliyoruz hl. Yalnz, ounun ciddi restorasyona ihtiyac olduu belli. Yaknlarda burada birok byk otel yapld. turizm olduka eski bir alkanlk olduu iin eitli fiyatlara otel ya da pansiyon bulmak mmkn. ehirden olduka uzak ve zahmetli bir araba yolculuu gerektiriyor. Onun iin buraya gelince birka gece kalmak akl kr.. Riva deresinin kaynaklar stanbul'un epey uzanda, Kocaeli snrlar iindedir. Oralardan gelen dere suyunu nce merli Baraj'na boaltr, sonra buradan yoluna devam ederek Anadolu Feneri'nin dousunda, ayaz denen yerde Karadeniz'e dklr. Burada kk bir ky de vardr. Olduka geni bir kumsal olutuu iin, son yllarda giderek ziyaretisi artmaktadr. Burada hl bir plaj yok, onun iin Riva sefasnda tam bir piknik havas hkm sryor ve soyunma-giyinme ileri genellikle otomobil iinde yaplyor. Karsnda, akntlardan tr deniz stnde tutunmas g olan kk Eek Adas var-dr. Burada Ceneviz'den kald sylenen bir kale kalnts da hl grlebiliyor. Riva ile ile arasnda, ama ile'ye ok daha yakn, gene deniz kysnda, Ksenofon Maaras var. Buraya Kzlcaky de deniyor. Maarann Anabasis (On Binlerin Dn) yazan Ksenofon'la ilgili olmas ihtimali az, nk buraya geldii bilinmiyor. Anabasis, yazarn komutan olduu, Pers imparatoru Kyros'a paral askerlik yapan Yunan birliinin Krt ve Ermeni blgelerinde birok arpmadan geerek Trabzon'a geliini anlatr. Ksenofon Yunan yarmadasnda da birok servene girmi, ama ile yaknlarna gelmemitir.

ile'den ky boyunca ya da Sorular ky stnden yryerek ulalabilen bu maaraya dar bir azdan girilir. Burada ilenmi bir ta, bir tr "stela" vardr. eride yuvarlak bir oda ve belki bir tanr heykeli iin hazrlanm basamaklar grlr. Oradan sarktl dikitli dar bir dehlize girilir ve 40 metre kadar gidilir. Bundan sonra gelen kr dehlizde ise ancak srnerek Derlenebilir. Ava, ile'ye bal ve onun 40 kilometre kadar dousunda bir baka sahil kydr. En ekici yan, olduka derin olan deresi ve bu derenin yemyeil kydr. Ava ad, bu sulakl anlatan Latince "aqua"dan geldii iin yaknlarda o da milliletirilmi ve Ava'nn resmi ad Yeilay olmutur. Bu erevede de birka ilgin maara vardr (Grlek, nkese vb.). Pagan Romallar'dan kaan Hristiyanlar'n bu maaralara snd anlatlr. Ky, sanayilemenin etkilerinden korunduu halde, imdi turizme, dolaysyla kendi gzelliine kurban gitme tehlikesiyle kar karya. Henz fazla otel motel yok, ama pansiyonculuk geliiyor, bunun iin de Avallar olmadk yerlere zevksiz yeni pansiyon binalar kon-durmaya alyorlar. Dere boyunda baya keyifli lokantalar var. 18. yzyl hattatlarndan Siyahi Ahmed Efendi bir deniz yolculuunda frtnaya tutulunca gemisi Ava deresine snm. Karaya kp gezerlerken, bir mezarla gelmiler. Ahmed Efendi, "u biareler ile'ye varp daha keyifli bir yere gmlememiler," diye elenmi. O gece aniden lp o mezarla gmlm. Bunu da herhalde ile'ye gc olan Avallar uydurdu. Ama bylece unutmamanz gereken eyler ikiye kt: bir, Ava'ya Yeilay diyeceksiniz; iki, Yeilay' kmsemeyeceksiniz. Aydos, Kayda gibi sapa, daha gneyde, Samandra blgesindedir; ykseklikleri nedeniyle geni bir manzaralar vardr. Kayda'ndan zengin kaynak sularnn yan sra Bizans'tan hisar ve manastr kalntlar da grlebilir. Aydos 500, Kayda da 400 met-renin stndedir. FLORYA'NIN TES Avrupa yakasnda, Florya'dan sonra deniz kysnda rastlayaca-mz ilk nemli yerleim Kk ekmece'dir. Kk ve Byk ekmece bu kydaki iki lagn gldr. Denizle birletikleri yerde dar ve balk birer dil vard. Geecek insan ve hayvanlar sala biner, birok insan da bu dil zerinde sal halatla ekerek br kyya gtrrd. "ekmece" adnn buradan kald dnlyor. ekmece ksmn byle zsek de, "byk" ve "kk" sfatlarn aklamak zor, nk Kk ekmece hem daha derin, hem de daha byktr. Yakn zamanlarda stanbul'un su sknts iyice artnca, bu iki gln de baraj sistemine katlmas dnld. Onun iin denizle ilikileri koparld. KK EKMECE Kk ekmece tarihi bakmdan fazla ilgin bir yer deildir. 1950'ler ve 1960'lar boyunca stanbullular, o zaman hayli ehir d saylan bu yere, gl kysndaki Beyti'nin lokantasnda birinci snf zgara et yemeye gelirlerdi. Sonra Beyti tand, ama taklitleri her yeri kaplad.

ekmece'nin kuzeyinde stanbul iin sular asndan nemli olan Halkal vardr. Daha douda, Altnehir (!) denilen yerde bulunan Bizans sarnc ve stun balklarndan dolay, bu evrede eskiden beri yerleim olduu anlalyor. Ama daha nemlisi yaknlardaki Yarmburgaz'da paleolitik aa uzanan bir yerleimin bulgulardr. Burada eitli maaralar var; yeralt sularnn kalkerli topra oyma-sndan olumu. Karanlk ve amurlu olduklar iin gezmesi g; ama bir tanesi daha yksekte kald iin tekiler gibi amurlu deil. Sarktl koridorlar boyunca eitli hcreler grlyor. Ayrca byk bir oda gibi oyulmu ve hayli yksek bir blm var. stanbul'a hayli uzak olmakla birlikte, maara sz almken deinebileceimiz benzer bir yer de atalca'da, nceiz maaralar, Kapadokya'dakilere benzeyen, ama onlar kadar byk olmayan bu maaralar, herhalde Hristiyan dneminde yaplm hcreler, merdivenler, koridorlarla, son derece ilgin. HALKALI Halkal en eski zamanlardan beri stanbul'un nemli bir su kayna. Mazul Kemer, Karakemer ve Turunluk Kemeri Roma andan kalm, Osmanl dneminde de onarm grerek kullanlm suyollar. Bunlarn tad suyun kentteki Valens Kemeri'ne verildii anlalyor. Osmanllar da eitli kemerler, suyollar yapm. Fatih ve Sadrazam Mahmud Paa'nn, II. Bayezid'in, Kanuni ile Kprl Mehmed Paa'nn, daha birok paann su yollar var. Hl ayakta duran Osmanl kemerleri arasnda, Sinan'n yapt, Atalan'ndaki Avasky Kemeri, Kumrulu Kemer, Hekimolu Ali Paa'nn yaptrd kemer saylabilir. Atalan'nda, Beylik suyolunun kubbeleri, binalar da durmaktadr. Bu gibi yaplar durduu halde Halkal su sistemi artk almyor. DAVUTPAA Atalan'ndan batya doru giderek Davutpaa'ya gelebiliriz. Buras eskiden de Edirne yolu stndeydi; onun iin de sefere kan ordunun toplanma yeri olmutu. Bu sefer trenleri iin burada bir saray kompleksi yaplmt. Kasrlar Kanuni Sleyman zamannda balam ve eitli padiahlar yeni binalar eklemiti. Bugn bunlardan yalnz bir tanesinin kalnts duruyor. II. Mahmut Yenierileri ortadan kaldrdktan sonra yeni ordu iin bir de bu kasrn kuzeyine bir kla yaptrd. Mimar Krikor Balyan'd. Bu yzyl banda binann terk edilmi ve yar ykk durumdayken Balkan Sava gmenlerini barndrdn, Dnya Sava srasnda askeri hastaneye dntn reniyoruz. Bina sonradan bir daha onarld ve halen de kla olarak kullanlyor. Klann alt tarafnda, 1644 tarihli, zamannda namazgah olarak yaplm olabilecek Haseki Sultan Meydan emesi var. Gene bu yaknlardaki Rami Klas ise eski ilevini srdrmyor. inde pazar kuruluyor. Dalan zamannda, Zindankap evresindeki ykmda eski Pandelli'nin binas da ortadan kalknca, buraya gelip tanmlar. ehrin birok yerinde

oturanlara gre buras hayli sapa bir yer olsa da Pandeli iin ara sra gelmeye deer. Kla ise gnden gne kyor. BYK EKMECE Byk ekmece'de tarihi eserler oalr ve bunlarn banda Sinan'n gl zerinde yapt, olaanst bir estetie sahip kpr gelir. Drt hrg, kprden geii zorlatryor olabilir, ama grnn ok gzelletiriyor. Bu drt hrg ayrca, says simetrik olmayan daha kk 28 kemer stne oturuyor. Sinan'n burada baka eserleri de var: rnein Byk ekmece Han. Ak avlusu olmayan, st atyla rtl bir handr bu. Karsnda gene Sinan'n yapt kk ve sevimli Sokollu Mehmet Paa Mescidi vardr. Minaresinin orijinal biimi ok ilgin olmalyd. Ayrca gzel emeler vardr burada: Kpr'ye yakn ve Sokollu Mescidi 'nin yannda, Sinan elinden kma kanatl eme bunlarn en gzelidir. Ayrca Sleyman Aa emesi, Zeynep Dudu emesi, iki yz yalakl meydan emesi ve Sultan Hamit'in yaptrd Havuz-lu eme vardr. BELGRAD ORMANI VE BENTLER Kuzeyden, Karadeniz stnden, ya getiren bereketli rzgrlar eser. stanbul'un kuzeyinde ve Trakya'nn dousunda, deniz kys boyunca uzanan Istranca Dalar alalr ve Belgrad Orman dediimiz blge haline gelir. Ortalama ykseklik 150 metreyi bulmaz burada; en yksek nokta (Kartaltepe) ancak 230 metredir. Ormanlk alan, zamanla, yarya yakn azalmtr (12.000 hektardan 5.000 hektara). Bitki rts zengin eitli, aalan genellikle yayvan yaprakldr. Yabani hayvan vardr, ama azalmaktadr. Havas stanbul'a gre her zaman serindir. Ya hem stanbul'a byle gzel bir orman kazandrm, hem de buray ehrin su deposu haline getirmitir. Buradan ehre su getirmek iin ilk dzenlemeleri Romallar yapt. Bizans ve Osmanl dnemlerinde de olanlar takviye edilirken yenileri eklendi. Kanuni Sleyman Srbistan seferinden dnerken birlikte getirdii Srplardan bir ksmn bu orman iinde iskn etti. O srada kurulan Belgrad (ya da Belgradck) ky ormana adn verdi. Kanuni burada toprak kullanma hakk verdii Srplarn bunun karlnda suyollarna bakmasn talep ediyordu. Daha 1575'te bir koruma ihtiyac grlm ve su nazr emrinde orman, bentleri, suyollarn gzetecek zel bir rgt kurulmutu. Sel rejiminde birok dere Karadeniz'e akar. Gney tarafnda kalan dereler ise orman iinde belirli havzalarda toplanr. Bentler buralarda yaplmtr. Doudan batya doru gidersek ilkin Valide Bendi, II. Mahmut Bendi (Yenibent) ve Topuzlu Bent'in oluturduu grubu grrz. Karanlk Bent, Byk Bent ve Kirazl Bent ortadadr. Batda ise Ayvat Bendi bulunur. Bizans zamannda da, bu havzalarda toplanan sularn daha gneyde, kulesinden tr Pyrgos diye adlandrlan yerdeki havuza (III. Osman

zamannda onarlan ba havuz) topland anlalmaktadr. Burada Osmanl dneminde de kemerler yaplm ve adlar bileerek Kemerburgaz olmutur. Btn bu alan iinde bazlar olduka uzun ve grkemli, hepsi de hl ok gzel su kemerleri vardr. Bizans'tan kalanlar (rnein ustinianos'un byk kemeri) Osmanl dneminde onarlmtr. Bunlarn arasnda Mavlova en gzellerinden biridir. Cebeciky'de Balkl Kemer ve havuzu, Kemerburgaz'da dik bir dirsek yapan Erikemer, Uzunkemer, Gzelcekemer hepsi grlmeye deer yaplardr. Bu sularn byk blm Hac Osman Bayr ve sonra da Maslak zerinden kente gelir. Bu, yirmi kilometreden fazla bir uzaklk demektir. Ancak stanbul'un son yirmi, otuz yllk bymesi, yz-yllardr stanbul'u besleyen Bentler'in su kapasitesini "devede kulak" denecek kadar azaltmtr. Belgrad Orman gnmzde stanbul'un balca piknik alanlarndan biri. Bu kitlesel kullanm kirlenme ve yangn tehlikelerine de yol at iin denetimin artmas da gerekli olmutur. Bunun iin belirli yerlerde piknik alanlar dzenlenmi ve zellikle "jogging" modasnn kmasndan sonra kou yapmak iin buraya gelenlere egzersiz istas-yonlar olan bir parkur almtr. Yakn tarihte Belgrad Orman nemli bir siyasi akmn balad yerdir. 1865'te aralarnda Namk Kemal ve Ayetullah Efendi de bulunan alt kii (brleri Reat, Mehmet Ali, Nuri bundan ay sonra koleradan len Refik) piknik havasnda toplanarak, sonradan Yeni Osmanllar adn alan ttifak Hamiyet Cemiyeti'ni kurdular. Bir sre sonra Mustafa Fazl Paa, Ziya Paa, Ebzziya Tevfk ve Ali Suavi gibi bakalar da Cemiyet'e katld. Belgrad Orman toplantsna, Ayetullah Efendi, Carbonari rgtnn ve "Lehistan Tekilt Hafiyesi"nin tzklerini getirmiti. KARADENZ KIYISI Belgrad Orman Karadeniz kysna be, alt kilometre kadar yaklar. Bundan sonrasnda ykseklik azalr ve kyya gelindiinde zaman zaman kesintiye urayan geni kumsallarla karlarz. Bunlarn en byklerinden olan Kilyos, uzaklna ramen, ehrin en popler plajlarndan biridir. Poplerdir ama, btn Karadeniz kumsallarnda olduu gibi burada da dalga eksik olmaz ve gerek anlamda yzmeyi imknszlatrr. Ayrca, ekilen dalga kumu da geri gtrd iin, her yl, denize alk olmayan birileri panie kaplp boulur buralarda. Daha batya doru GmdereKsrkaya vardr, buralardan itibaren, Terkos glne kadar, yllardan beri linyit ocaklar almaktadr. Burada bu linyitin bulunmas stanbul iin nimet deil, felket olmutur. Kmr karmak iin doa berbat edilmi, kylar kirletilmitir; kan kmr ok dk nitelikli (az kalori, yksek kkrt vb.) olduu iin, bunun yaklmasyla stanbul'un havas kirletilmektedir. stanbul'un musluktan akan suyuna adn veren Terkos Gl de imdi perian bir durumda. Geen yzyl sonunda buras ana su kay-na olarak, bir Fransz irketi tarafndan ehre balanmt. imdi madenler, kuzeyden yaylma eilimi gsteren kumullar ve kuraklk Terkos'u iyiden iyiye kuruttu.

Daha batya doru eski ad Podima olan Yalky ve Kastro deresi gibi gzel noktalarla, stanbul'un kuzey ularndaki ve Karadeniz ky-sndaki uzantlarn sonuna geliyoruz.

YALOVA stanbul'da saa sola doru izlediimiz eitli gzerghlarla hi ilgisi olmayan bir yer, Yalova. Ama resmen stanbul'un iinde. Bu "resmi"lik bizi hi ilgilendirmeyebilirdi, ardnda "fiili" bir ey olma-sayd. Trkiye'de, daha dorusu stanbul'da, memleket gezme deti grece yeni balamtr. Baladktan sonra da, gezilebilir yerler yelpazesi, belirli evrelerle genilemitir. Cumhuriyet'in kurulu ylllarnda bu yelpaze hayli dard. stanbullu iin gezip tozmak, elenmek zere gidilecek yer, Bursa ya da Yalova gibi, yakn yerlerdi. Bursa'da elik Palas'a, Yalova'da Termal'e gidilir, iki yerde de kaplcada ykandrd. Gezme tozma, ama ayn zamanda "shhat"! te yandan, brokrat ge-lenekli toplumumuzda, devlet memurlarnn ki zaten gezip tozmann hem maddi imkn, hem mnevi ve entelektel ufku, yalnz onlarda vard il snrlar dna kmak iin mirlerinden, kurumlarndan resmen izin almalarn gerektiren bir yasa yaplmt. Bu kstlamaya kar bir de ferahlama ile denge salamak zere, Yalova ky stanbul iline baland Bursa'y stanbul'un bir ilesi haline getirmekse mmkn olmad. O gn bu gndr Yalova'nn bu durumu devam ediyor. Ayrca stanbul'un sebzemeyve bahesi olmak gibi bir zellii de var, ama ona baklrsa Trkiye'nin her yerinden rn akyor stanbul'a. marck'ta, Armutlu'da sayfiye ehirleri kurulur, Trakya'da yazlklar Ereli'ye doru kesintisiz bir duvar halinde ky boyunca koarken, vapurla birka saatte varlan Yalova da bu furyadan payna deni ald. stanbulla Yalova arasnda organik ba kurmakta benim de znel bir katkm var. Kadky'de, ar iinde, F adnda mtevaz bir meyhane vard. Kadirinas Reat Ekrem bu kurumu ansiklopedisine almtr. yle anlatr: "... 1968'de Ktib Atacan tarafndan ayn isimle ve ikili ikinci snf lokanta olarak ald. Bilhassa Ouz adnda mteri hal ve hatr bilir bir barmenin himmetiyle ilk zamanlardan daha ok rabet gren bir yer oldu... Ktib Atacan Heminli'dir... Karpi'in garsonlarndan biri olmutu.. Barmen Ouz 1969'da ayrlm, bir pasaj iinde kendi adna bir lokanta am, yerine Heminli Talib gelmitir." Evet, Ktib Atacan, yanlmyorsam 1980'lerin banda F'y devredip Yalova'da Atacan adnda bir lokanta at. Bu hl alyor mu, bilmiyorum, ama bana gre bu da bir organik iliki. Ktib, Ouz, sonradan ikisinde de alan Dursun, biz eski Kadkyller iin gzel isimler. Yalova'ya yola ktk, ama fazla duramadan Kadky'e dndk. Son bir anyla bitireyim bu blm. F'da veya Ouz'da biz otururken, gecede birka sefer kap alr, bir adam ieri hzla dalard. Sa eli kalkk, ayakta duranlar arasndan tell tell bara yaklard. Barmen de zaten onu grm ve bir tek sek doldurmu olurdu. Adam tezgha varnca uzatlan kadehi kapp iki yudumda diker, ayn azim ve kararllkla kar giderdi.

Kadky ars'nda kk imaltla uraan ve geceleri de alan bir adamd bu. Bir iki saatte bir raks geliyor, kp evrede bildii birka yeri bu ekilde turluyor, dnp iine devam ediyordu. Hesab da ertesi gn, gndz derdi. Gelince garsonlar "Ekspres geldi," der, gereini yaparlard.

KAYNAKLAR Ansiklopediler: stanbul Ansiklopedisi (ed. Reat Ekrem Kou). Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi (Tarih Vakf ve Kltr Bakanl). slam Ansiklopedisi. Yurt Ansiklopedisi. Adil, Fikret. Avare Genclik/Gardenbar Geceleri. letiim Yaynlar, stanbul, 1990. Asmal Mescit. stanbul, 1933. Ali Rza Bey (Balkhane Mdr). Bir Zamanlar stanbul. Tercman, stanbul. Antonowicz-Bauer, Lucyna. Polonezky. stanbul Kitapl, 1990. Aslanapa, Oktay. Osmanl Devri Mimarisi. nklap Kitabevi, stanbul, 1986. Ayverdi, Ekrem Hakk. Fatih Devri Sonlarnda stanbul Mahalleleri, ehrin iskn ve Nfusu. Ankara, 1958. Ayverdi, Samiha. Boazicinde Tarih. stanbul Fetih Cemiyeti, stanbul, 1966. Barta, rcn. stanbul emeleri. Kltr Bakanl Tantm Yaynlar: 39, 46, 54, s-tanbul, 1991,' 1993. Belgrad Ormanlar. Baheky Orman letme Mdrl, stanbul. Beyatl, Yahya Kemal. Aziz stanbul. stanbul Fetih Cemiyeti, stanbul, 1974. Braudel, Fernand. The Mediterranean and the Mediterranean World in the Age of Philip II. Fontana/Collins, 1972. Cell, Musahipzade. Eski stanbul Yaay. letiim Yaynlar, stanbul, 1992. Cezar, Mustafa. XIX. Yzyl Beyolusu. Akbank, stanbul, 1991. een, Kzm. skdar Sular. stanbul, 1991. elik, Zeynep. The Remaking of stanbul. University of California Press, Berke -ley, 1993. De Amicis, Edmondo. stanbul (1874). Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 1981. Deleon, Jak. Eski stanbul'un (Yaayan) Tad. Cep Kitaplar, stanbul, 1988. Beyolu'nda Beyaz Ruslar. stanbul Ktphanesi, stanbul, 1990. Dervi Mustafa Efendi. 1782 Yl Yangnlar. (Hazrlayan: Hsameddin Aksu), letiim Yaynlar. stanbul, 1994. Dethier, P. A. Boazii ve stanbul. Eren, stanbul, 1993. Dkmeci, Vedia ve Hale rac. Beyolu. Trkiye Turing ve Otomobil Kurumu Ya-ynlar, stanbul, 1990.

Duben, Alan, ve Cem Behar. stanbul Households. Cambridge V. P., Cambridge, 1991. Duhani, Said N. Beyolu'nun Ad Pera ken. stanbul Ktphanesi, stanbul, 1990. Eski nsanlar, Eski Evler. Trkiye Turing ve Otomobil Kurumu, stanbul, 1982. Dumesnil, Vera. gal stanbul'u. stanbul Kitapl, 1993. Edmonds, Arna G. The Union Church of stanbul: A History. stanbul, 1986. Ekdal, Mfid. Bir Fenerbahe Vard. Trkiye Turing ve Otomobil Kurumu, stanbul, 1987. Eldem, Sedat Hakk. Boazii Anlar, Alarko, stanbul, 1979. stanbul Anlar. Alarko, stanbul, 1979. Eminn Camileri. Trk Diyanet Vakf Eminn ubesi. stanbul, 1987. Erdenen, Orhan. Boazii Sahilhaneleri. 4 Cilt, stanbul, 1993-1994 Ergin, Osman Nuri. Trk Belediyecilik ve ehircilik Tarihi stne Semeler. stanbul Bykehir Belediyesi, stanbul, 1987. Evin, ffet. Eski Boazii nsanlar. stanbul Ktphanesi, stanbul, 1992. Yaadm Boazii. Trkiye Turing ve Otomobil Kurumu, stanbul. Eyice, Semavi, Metin Szen, Murat Belge. stanbul. Kltr Bakanl Yaynlar, 1993. Fatih Camileri ve Dier Tarihi Eserler. Trkiye Diyanet Vakf Fatih ubesi, Ankara. Gilles, Pierre. The Antiquities of istanbul. Halica Press, New York, 1988. Giz, Adnan. Bir Zamanlar Kadky. stanbul, 1988. Goltz, Thomas (ed.). stanbul. Apa Publications, Singapore, 1988. Gkmen, Mustafa. Eski stanbul Sinemalar. stanbul Kitapl Y'aynlar, stanbul, 1991. Glersoy, elik. Beyolu'nda Gezerken. stanbul Ktphanesi Yaynlar, stanbul, 1990. amlca'dan Baklar. Trkiye Turing ve Otomobil Kurumu, stanbul, 1982. Gksu'ya At. Trkiye Turing ve Otomobil Kurumu, stanbul, 1987. Hdivler ve ubuklu Kasr. Trkiye Turing ve Otomobil Kurumu, stanbul, 1985. stanbul Estetii. stanbul, 1983. Kapal ar'nn Roman. stanbul Kitapl, stanbul, 1979. Gleryz, Naim. stanbul Sinagoglar. stanbul, 1992. Gnay, Reha. Sinan'n stanbul'u. stanbul Byk ehir Belediyesi, stanbul, 1987. Hamsin, Knut, H.C. Andersen. stanbul'da ki skandinav Seyyah. Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 1993. nciciyan, P. G. 18. Asrda stanbul. stanbul Fetih Cemiyeti, stanbul, 1976. rez, Feryal, ve Hsamettin Aksu. Boazii Sefarethaneleri. Yap Kredi Yaynlar, 1992. Kaptan, zdemir. Beyolu, Ksa Gemii, Argosu. letiim Yaynlar, stanbul,1989. Kayra, Cahit. stanbul'un Yoku ve Merdivenleri. stanbul Bykehir Belediyesi Ya-ynlar, stanbul, 1991. Kayra Cahit ve E. yepazar. Kadky, Vaniky, engelky. stanbul, 1993 Kazgan, Haydar. Galata Bankerleri. Trk Ekonomi Bankas, stanbul.

Kou, Reat Ekrem. Osman Gazi'den Atatrk'e. Cumhuriyet Gazetesi Eki, 1954. Trk stanbul. Cumhuriyet Gazetesi Eki, 1953. Konyal, brahim Hakk. Abideleri ve Kitabeleriyle skdar Tarihi. Trkiye Yeilay Cemiyeti Yaynlar, stanbul, 1976. Kmrcyan, Eremya elebi, stanbul Tarihi: XVII. Asrda stanbul. Eren, stanbul, 1988. Lokmanolu, Hayreddin, Rakm Ziyaolu, Emin Erer. Tourist's Guide to istanbul. s-tanbul, 1963. Montran, Robert. XVI. ve XVII. Yzyllarda stanbul'da Gnlk Hayat. Eren, stanbul, 1991. XVII. Yzyln kinci Yarsnda stanbul. V Yaynlar, Ankara, 1986. Meyer-Schlichtmann, C. Prusya Elilii'nden Doan Apartmanna. stanbul Kitapl, s-tanbul, 1992. Mintzuri, Hagop. stanbul Anlar, 1897-1940. Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul, 1993. Mller-Wiener, Wolfgang. Bildlexicon Zur Topographie istanbul. Verlag Ernst Wasmuth, Tbingen, 1977. Neyzi, Ali. Hseyin Paa kmaz, No: 4. Karacan Yaynlar, stanbul, 1983. Neyzi, Nezih. Kzltoprak Anlar. letiim Yaynlar, stanbul, 1993. Nirven, Saadi Nazm. stanbul'da Fatih Sultan Mehmed Devri Trk Su Medeniyeti. s-tanbul, 1953. Okday, efik. Bykbabam Son Sadrazam Ahmet Tevfik Paa. stanbul, 1986. Osmanllar ve Hollandallar. stanbul, 1990. zbay, Ercmend Melih. stanbul Arkeologyasndan Serpintiler. Labris, stanbul, 1991. Pardoe (Miss). TheBeautiesoftheBosphorus. Londra, 1850 Refik, Ahmet. Trk Mimarlar. Sander Yaynlar, stanbul, 1977. Onuncu Asr- Hicri'de stanbul Hayat. Enderun Kitabevi, stanbul, 1988. Onbirinci Asr- Hicri'de stanbul Hayat. Enderun Kitabevi, stanbul, 1988. Onikinci Asr- Hicri'de stanbul Hayat. Enderun Kitabevi, stanbul, 1988. Onnc Asr- Hicri'de stanbul Hayat. Enderun Kitabevi, stanbul, 1988. Schiele, Renati, ve Wolfgang Mller-Wiener. 19. Yzylda stanbul Hayat. stanbul, 1988. Scognamillo, Giovanni. Bir Levantenin Beyolu Anlar. Metis Yaynlar, stanbul, 1989. Sperco, Willy. Yzyln Banda stanbul. stanbul Ktphanesi, stanbul, 1989. Summer-Boyd, Hilary ve John Freely. Strolling Through istanbul. KPI, Londra ve New York, 1987. ahabeddin, Cenab. stanbul'da Bir Ramazan. letiim Yaynlar, stanbul, 1994. ehsuvarolu, Haluk. Boazii'ne Dair. Trkiye Turing ve Otomobil Kurumu, stanbul, 1986. Asrlar Boyunca stanbul. Cumhuriyet Gazetesi Eki. Tevfik, Mehmet. stanbul'da Bir Sene. letiim Yaynlar, stanbul, 1991. Toros, Taha. Gemite Trkiye-Polonya likileri. stanbul, 1983. Vada, A. Cabir. Boazii Konuuyor. stanbul.

Yazc, Yksel. Btn Ynleriyle Boazii'ndeki Cennet: Saryer. Form s-tanbul, 1993. Yerasimos, Stefanos. Konstantiniye ve Ayasofya Efsaneleri. letiim stanbul, 1993. Visite Privee. stanbul, Editions du Chene, Paris, 1991. Yesari, Afif. stanbul Hatras. Trkiye Turing ve Otomobil Kurumu, 1987. Yldrm, Selahattin (ed). The Historical and Cultural Heritage of Metropolitan Municipality of Greater stanbul, stanbul.

Yaynlar, Yaynlar, stanbul, istanbul.

DZN Abbas Halim Paa Kona 333 Abbas Hilmi Paa 284 Abdal Yakup Dede Tekkesi 127 Abdi Suba Camii 139 Abdi elebi Camii 131 Abdlaziz 65, 70, 82, 113, 144, 238, 263, 265, 290, 292, 293 Abdlhamit I 28; klliyesi 81; trbesi 81 Abdlhamit II 65, 206, 263, 273, 276, 293; emesi 250 Abdullah Cevdet 88 Abdullah Aa Yals 291 Abdlmecit 6, 48, 186, 187, 217, 250, 254, 260, 261, 265, 282, 287, 337; kk 36; trbesi 171 Abdlmecit Efendi Kasr 312 Abdlvedud Camii 191 Abdurrahman Sami Trbesi 29 Abide-i Hrriyet 252 Abraham Paa 238, 278 Abud Efendi 102; yals 289 Acem Ali 170 Acemolu Hamam 107 Ac Musluk Hamam 86 Ak Hava Tiyatrosu 254 Adalar 329-335 Adam Mickiewicz 243, 336 Adamopulo Han 225 Adile Sultan 138, 196, 312; saray 256, 290,312 Adilah Kadn Camii 60 Adliye Saray 25, 63 Aetios Sarnc 175

Afganiler Tekkesi 305 Afif Paa Yals 274 Afife Hatun Tekkesi 193 Afrika Han 239 Aa Hamam 131 Aalar Camii 36 Ava 339 Ahrkap 43 Ahrkap Meydan 30 Ahi elebi Camii 92 Ahi dervileri 324 Ahmed ki 158 Ahnediye Klliyesi 302 Ahmet 121,22, 37 Ahmet II 113 Ahmet III 36, 79; emesi 33, 298 Ahmet Mithat Efendi Yals 282 Ahmet Muhtar Paa 321 Ahmet Paa 56 Ahmet Rasim Paa Yals 285 Ahmet Ratib Paa 313 Ahmet emsettin Efendi emesi 274 Ahmet Vefik Paa 268 ahap ev 3, 110, 154 Akaretler 255 Akbaba suyu 336 Akbyk 30 Akbyk Mescidi 30 Akda, Mustafa 118 Akdeniz Heykeli 252 Aknt Burnu 267 akntlar 260 Akropolis 13, 35 Aksaray 123 Alay Kk 34 Aleksandros 18 Alemda 315 Alemdar Mustafa Paa 36 Ali Emin Efendi 182, Ali Fakih Mescidi 130 Ali Paa Camii 128 Ali Rza Paa Yals 275 Ali Talat Bey 263 Ali ve Fuat Paa konaklar 70 Ali Paa Camii 70 Alibeyky 250 Alman Hastanesi 257 Alman Evangelik Kilisesi 243 Alman Konsolosluu 241; elilik yazl 276

Alman Lisesi 227 Alman emesi 24 Altunizade 311 Altunizade Camii 312 Altunizade smail Zht Paa 311 Amcazade Hseyin Paa 179 Amcazade Klliyesi 179 Amcazade Yals 286 Amerikan Konsolosluu 235 Amerikan Kz Koleji 311 Anadolu Han 238 Anadolu Feneri 280 Anadolu Kulb 334 Anadoluhisar 287 Anadolukava 281 Analipsis Kilisesi (Samatya) 132, (Bakrky) 206 Anarad Hutyun Ermeni Katolik Kilisesi 132 Anastasios 45 Andronikos Komnenos 25 Anemas Zindan 149 Anikia uliana Saray 151 Ankaravi Mehmet Efendi Medresesi 108 Anna Doukaina 173 Anthemius 15 Antigoni Oteli 332 Antik a 279 Apoyevmatini 234 Arakiyeci brahim Aa Camii 55 Arap Camii 214 Argonotlar 259, 276, 280, 281 Arif Paa Kona 65 Arif Bey Yals 293 Arkadios Stunu 126 Arkeoloji Mzesi 24, 34, 44 Arnavutky 267 Arseven, Cell Esad 318 Arz Odas 36 Asm Paa Kona 64 Askeri Mze 34, 254 Aslanl Yal 268 Asmalmescit 233 Aspar Sarnc 128, 170 Assisili Aziz Francis 107 Asya'nn tatl sular 287 k Paa 158 k Paa Camii 158 kpaazade 158 Air Efendi Ktphanesi 82

Aiyan Mzesi 269 Akenaz Sinagogu 221; Or Hode 221; Tofre Begadin 223 At Meydan 25 Ataky 206 Atf Efendi Ktphanesi 110 Atik Ali Paa 175, 176 Atik Ali Paa Camii 66 Atik Mustafa Paa Camii 148 Atik Sinan 166,177 Atik Valide Camii ve Klliyesi 303 Atlas Sinemas 237 Augusteion Meydan 63 Avrupa Pasaj 236 Avrupa'nn tatl sular 250 Avusturya Lisesi 223 Avusturya Elilii 275 Aya Andrea apeli 218 Aya lya Kilisesi 218 Aya rini 33 Aya Nikola Kilisesi (Bykada) 334, (Cibali) 137, (Heybeliada) 333, (Karaky) 219, (Samatya) 132, (Topkap) 56 Aya Triyada Kilisesi Bkz. Ayia Trias Aya Yorgi Kilisesi (Edirnekap) 57, (Samatya) 131, (Patrikhane) 140, (Fener) 143, (Bakr-ky) 206, (Yeniky) 274, (Tarabya) 276, (engelky) 291, (Yeldeirmeni) 318, (Bur-gaz, Heybeliada) 332, (Bykada) 334 Aya Yorgi Manastr 332 Aya Yorgi Potira Kilisesi 172 Ayas Paa ak trbesi 196 Ayasofya 13, 15, 17, 18, 19, 22, 23 Ayasofya Efsanesi 166 Ayasofya Pansiyonlar 29 Ayastefanos 207 Ayazma Camii 300 Aydos 340 Ayia Eufemia Kilisesi 319 Ayin Kiryaki Kilisesi 48 Ayia Maria Kilisesi 28 Ayia Paraskevi Ayazmas (Erikap) 60, (Hasky) 249 Ayia Paraskevi Kilisesi (Kazleme) 202, (Bykdere) 279, (Beykoz) 282 Ayia Tekla Kilisesi 148 Ayia Teodosia Kilisesi bkz. Gl Camii Ayia Trias Kilisesi (Taksim) 240, (Bahariye) 321; Rum Katolik (Galatasaray) 236, (Kuz-guncuk) 294 Ayia Trias Manastr 333 Ayia Zoni Ayazmas 61 Ayii Apostolii 254 Ayii Karpos ke Papylos Martirion'u 132 Ayii Konstantinos ke Eleni Kilisesi (Samatya) 132, (Tarlaba) 243

Ayios Andonios Ayazmas 147 Ayios Andreas en Krisei Kilisesi 129 Ayios Dimitrios Kilisesi (Edirnekap) 57, (Kurtulu) 254, (Kurueme) 266, (Bykada) 335 Ayios Fokas Kilisesi 265 Ayios Haralambos Kilisesi 254 Ayios oannis Kilisesi (Samatya) 133, (Balat) 144, (aramba) 172, (Karaky) 219, (Kala-m) 321, (Burgaz) 332 Ayios Konstantinos Kilisesi 284 Ayios Minas Kilisesi 132 Ayios Nikolaos Kilisesi Bkz. Aya Nikola Ayios Panteleymon (Karaky) 218, (Kuzguncuk) 294 Ayios Stefanos Kilisesi 207 Ayios Strati Kilisesi 146 Ayios Teodoros Kilisesi (Yenikap) 50, (Bykada) 335 Ayios Terapon Kilisesi 34 Ayios Yeoryios bkz. Aya Yorgi Aynalkavak Kasr 248 Ayrlk emesi 308 Ayvansaray 147, 150 Azapkap212 Azaryan Kk 335 Azaryanlar 278 Aziz Mahmut Hdai 314; camii ve klliyesi 302 Aziz Pietro ve Paoli Kilisesi 223 Bab- Hmayun 33 Bab-i Ali 82 Baba Haydar Mescidi 192 Baba Cafer Kulesi 43, 92 Babinger 168 Babssaade 35 Babsselam 35 Badat Caddesi 323 adat ve Revan Kkleri 36 Balarba 311 Baha Bey Yals 293 Bahariye 321 Bahriye Nezareti 245 Bahriyeli Sedat Bey Yals 287 Bakrky 205 Bakrky Ruh ve Sinir Hastalklar Hastanesi 206 Bala Klliyesi 55 Balat Yahudi Hastanesi 147 Balat 145 Balk Pazar 93, 237 Balkl Ayazmas 53 Balkl Rum Hastanesi 203 Bali Paa Camii 185 Balkapan95 Baltaliman 270

Baltaolu Sleyman Paa 270 Balyanlar 70, 186, 257, 261, 291; Kirkor 311, 341; Nikoos 255, 263, 265, 287; Sarkis 123, 266, 293; ev 265 Bamyaclar 34 Bankalar Caddesi 222 Barbaros Hayreddin 154; trbesi 261 Barborini 70, 234 Barkan, mer Ltf 113 Barnathan Apartman 225 Baron Hbsch Yals 278 Barry, Sir Charles 236 Barton, Edward 332 Basn Mzesi 65 Ba, Hseyin 21 Badefterdar skender elebi 208 Bakadn emesi 301 Bakadn Camii 301 bakent 39, 41, 89; Cumhuriyet 6; Osmanl 4, 89; Tanzimat 5; Roma 1 Bayezid I 23, 269, 287, 324 Bayezid II 27, 66, 68, 145, 159, 257, 284 Bayezid Camii 68 Bayezid Hamam 71 Bayezid Klliyesi 68 Bayezid Medresesi 71 Bayram Paa Klliyesi 126 Bazilika Sarnc 13 Bebek 268 Bebek Camii 268 Bekri Mustafa 93 Bektai Dergh 336 Belika Konsolosluu 240, 257 Belediye Saray 151 Belediye binas 234 Belgrad Kaps 52, 130 Belgrad Orman 60, 279, 342 Belisarios 25 Belv Oteli 321 Bentler 342 Bereketzade Camii ve Medresesi 215 Bereketzade emesi 225 Be eme 327 Beikizade Tekkesi 128 Beikta 261 Beir Aa 86 Beir Aa Camii 86 Beth Yaakov Sinagogu 333 Beyaz Ruslar 233 Beyazcyan Yals 275

Beyazt 67 Beyazt Kulesi 70 Beyazt Meydan 68 Beykoz 282 Beylerbeyi 293 Beylerbeyi Saray 293 Beyolu 226 Beyolu Hastanesi 224 Bezmilem Camii 208 Bezmilem Valide Sultan 88, 188 Binbirdirek Sarnc 63 bit pazar 302 Bizans 2, 23, 25, 89, 95, 107, 147, 211, 213, 260, 269, 273, 327, 329, 342 Bizans saray 29, 30 Blaherna Saray 58, 147, 149 Blaherna Ayazmas 147 Bodrum Camii bkz. Mirelaion Kilisesi Bodrum Camii 314 Boaz Kprs (Fatih) 269 Birinci 266Boaz balklar 283 Boazii 1,259-295 Boazii niversitesi 268 Bodan Saray 174 Bomonti 253 Borsa 81 Bostanc 326 Bostanc Camii 326 Botanik Bahesi 117 Botter 322; Ham 227 Boyacky 271 Bozdoan Kemeri 151 Bristol Oteli 236 Britanya Elilii 236 Bukoleon Saray 44 Bulgar Hastanesi 252 Bulgar Kilisesi 143 Bulgar Kilisesi Eksarhl 253 Bulgarlar 144, 198,221,319 Bulgur Palas 126 Bulwer, Henry 335 Burgaz 329, 332 Burmal Stun 24 Burmal Mescit 107 Blbl Tevfk Paa kona 88 Blblderesi 306 Bykada 329, 333 Bykdere 278 Byk ekmece 340, 341

Byk ekmece Han 342 Byk Londra Oteli 236 Byk Postane 81 Byk Reit Paa 69 Byk Saray 149, 151 Byk Valide Han 96, 99 Byk Yeni Han 99 Byzas 1, 13,39, 130,273,317 Caddebostan 324 Cafer Aa 28 Cafer Paa Klliyesi 196 Caalolu 88 Caalolu Hamam 86 Caalolu Sinan Paa 85 Cankurtaran 30 Cannonica 241 Cansever, Edip 322 Casa d'Italia 236 Cebe Ali 135 Cellat Mezarl 199 Cem 23 Cemal Paa 324 Cemil Molla Kk 294 Ceneviz Kalesi bkz. Yoros Kalesi Ceneviz Kulesi 225 Cenevizler 82; surlar 212; duvarlar 214 Cennet Bahesi 256 Cercle d'Orient 238, 324 Cerrah Mehmet Paa 125 Cerrahi Tekkesi 175 Cerrahpaa 124 Cerrahpaa Camii 124 Cevad Paa Trbesi 178 Cevahir Bedesteni 102 Cevri Kalfa lkokulu 63 Cevri Usta Camii 308 Cezayirli Hasan Paa lkokulu 245 Cezayirliyan, Mgrd 275 Cezeri Kasm Paa Camii 88, 194 Chenier, Andre 223 Cibali 135; Kaps 137 Cibali Sigara Fabrikas 137 Cihangir Camii 256 Cinci Meydan 48 Cingria 322 Con Paa Kk 335 Constantinus 1, 2, 23, 33, 39,41, 66 Cumhuriyet gazetesi 84

akmaklar Camii 99 amlca 312 amlca Kz Lisesi 313 ana Sinagogu 146 andarhlar 96, 158, 179 ardakl Hamam 45 arpan Kayalar 280 aramba 163, 169 ar Camii 205 arlar 89-104 atal eme 326 atladkap 44 avuolu Kk 335 eeyan Han 217 emberlita 66 emberlita Hamam 66 engelky 291 erkezler Mahallesi 257 erkezo 221 emeler 32 ksaln 249 raan Saray 263 iek Pasaj 237 iek Pazar 237 ifte Saraylar 85 iftehavuzlar 324 iller Yals 274 ingeneler 56, 135, 147, 305 iniler 172; znik 78, 95, 101, 113, 129, 149, 170, 196, 220, 304; Ktahya 219, 312; Tekfur Saray 55, 59, 94, 146, 301 inili Cami 305 inili Hamam 154, 305 inili Kk 34 orlulu Ali Paa 186 orlulu Ali Paa Camii 248 orlulu Ali Paa Klliyesi 67 ubuklu 284 uhaclar Han 101 ukur Bostan 169, 170 ukur Han 95 rksulu (Mahmut Paa) Yals 310 Dadyanlar 275; Hovhannes Dadyan 205, 206,208 Dalan, Bedrettin 54, 137, 170, 193, 266,310,324 Dalg Ahmet Aa 109 Dalg Ahmet avu 78 dalyan 283, 323 Damat brahim Paa emesi 265

Damat Ferit Paa 271 Damat brahim Paa 24 Dandolo 18 Dandrialar 236 D'Aronco 98, 216, 225, 227, 253, 277, 309, 322 Darlaceze 252 darlhadis 107, 113 darifa 115 Davut Aa 35, 43, 67, 78, 124, 153, 172, 176, 185 Davut Aa Mescidi 192 Davut Paa Camii 127 Davutpaa 127, 341 Debreli smail Paa Yals 293 Decugis 323 Dede Efendi 30 Defterdar 193 Defterdar Atf Efendi 110 Defterdar Ekmekizade Ahmed Paa Medresesi 109 deirmen 333 Demetrios Kanabu Kilisesi 147 Deniz Harp Okulu 332 Deniz Mzesi 217, 263 Deniz Hastanesi 245 Derya Ali Baba Trbesi 202 Dethier 24, 41,45, 58, 257 Devati Mustafa Efendi Tekkesi 306 dikili talar 24 Dil 335 Dinozade Abdin Paa Trbesi 168 Direkleraras 105 Divan Odas 37 Divanyolu 63-64 Divan Edebiyat Mzesi 226 Doan Apartman 225 Doanclar 301 Dolmabahe 261 Dolmabahe Camii 255 Dolmabahe Saray 261 Donizetti Paa 234 Draman Camii 174 Dragos 327 Dudullu315 Duhani 276 Dutch Chapel 229 Dlgerzade 181 Dyun-u Umumiye 84 Ebu Zerar el-Gfari 148 Ebu Eyyb Ensari 60, 197

Ebubekir Paa Sbyan Mektebi 124 Ebussuud Efendi 119 Edip Efendi yals 290 Edirnekap 56 efsaneler 19, 20, 117, 130, 163, 202, 249,310,317 Erikap Maksemi 192 Erikap 60 Eirene 18 Eirene Kulesi 98 ekonomi 90-92 Eli Han 66 Eldem, Sedat Hakk 153, 249, 255, 292 Elefterios Liman 50 Elekli Dede 54 Elmal Bendi 336 Emek Sinemas 238 Eminn 75, 77, belediyesi 64 Emir Buhari tekkeleri 135, 178 Emir Gne 271 Emirgn 271; koru 273 Enderun-u Hmayun 36 English High School for Girls 232 Eremya elebi 51, 54 Eren Baba 325 Erenerol, Turgut ve Seluk 218, 219 Erenky 325 erguvan 273, 290 Ermeni edebiyat 20 Ermeni Esayan kz liseleri 240 Ermeni Katolik Manastr 243 Ermeni Patriklii 48, 50, 131 Ermeni Protestan Kilisesi 243 Ermeniler 48, 105, 131, 147, 198,278, 331 Erol Ta'n kahvesi 30 Esekap (sakap) Mescidi 128 Eski maret Camii bkz. Pantepoptes Kilisesi Eski Muharipler Dernei 257 Eski Saray 32, 71 Eskihisar 328 Esma Sultan Namazgah 48 Esma Sultan Yals 265 Etfal Hastanesi 253 Ethem Pertev Yals 286 Etz ha-Hayim Sinagogu 265, 267 Eufemia Martirion'u 26 Evliya elebi 18, 54, 92, 93, 115, 130, 166, 168, 176, 197, 198, 201, 202, 248, 250, 283 Eyice, Semavi 68, 148

Eyp 191-199 Eyp oyuncaklar 198 Eyp Sultan Camii 197 Fahrettin Kerim Villas 324 Faik ve Bekir Bey ifte yallar 275 Faros 44 Fatih 163-169 Fatih Belediyesi 181 Fatih Bedesteni 215 Fatih Camii 163 Fatih Kanunnamesi 22 Fatih Sultan Mehmet bkz. Mehmet II Fatma Sultan 56 Fazl Bey Yals 291 Fen ve Edebiyat Faklteleri 72 Fenari sa Camii bkz. Konstantinos Lips Fener Rum Lisesi 141 Fener 139 Fenerbahe 322 Feridun Bey Yals 284 Feriye Saraylar 263, 265 Ferruh Kethda Camii 146 Feshane 193 Fethi Ahmet Paa 294 Fetih Cemiveti 67 Fetva Emini Medresesi 186 Feyzullah Efendi 181: Fndkl 255 Filadelfion 107 Fildam 205 Filoksenus Sarnc bkz. Binbirdirek Firavun III. Tutmosis 24 Finiz Aa 27 Finiz Aa Camii 26 Fitnat Hanm 72 Florence Nightingale 308 Florya 208 Forum Bovis 123 Forum Constantinus 66 Forum Tauri 68 Foscolo 234 Fossati 19, 65, 84, 223, 228, 229 Fransz Elilii 230, 231, 277 Fransz Geidi 217 Frederici evi 320 Freely ve Sumner Boyd 17, 24, 124,' 169 Frej apartman 222 Frescolar 233

Fuat Paa 70 Fuat Paa Camii 64 Gagavuzlar 219 Galata 77, 211,212 Galata Kprs 75, 145 Galata Kulesi 213, 224 Galata Mevlevihanesi 226 Galatasaray 237 Galatasaray Adas 267 Galatasaray Lisesi 237 Garibaldi 232 Garipe Ky 280 Gastria 128 Gazali 119 Gazanfer Aa 153; medresesi 153 Gazi Osman Paa Trbesi 168 gecekondu 8, 203, 204 Gedik Ahmet Paa 67, 159 Gedikpaa ars 67 gelecek perspektifi 10 Gennadios 157, 164, 173 Gevher Sultan 125 Glavaniler 236; apartmanlar 230 Gotlar Stunu 34 g 8, 203 Gkalp, Ziya 65 Gksu 287 Gzc Baba 32 Gztepe 324 Grand Hotel Kroecker 235 Gregorios 140 Gritti, 174, 225 Gureba Hastanesi 188 Gl Camii 137 Glbahar Sultan 168 Glersoy, elik 29, 58, 222, 273, 284, 313 Glhane Park 34 Glnu Emetullah Sultan 299 Gmdere-Ksrkaya 343 Gmsu Palas 241 Grc Katolik Kilisesi 253 Gzel Sanatlar Mzesi 263 Gzelce Kasm Paa Camii 245 Gyllins 267 Gyropolis 280 Hacer-l Esved 22, 46 Hac Ahmet Paa Trbesi 301 Hac Bekir (ekerci) 81, 319

Hac Beir Aa Darlhadisi 192 Hac Hasan Mescidi 157 Hac lyas Camii 148 Hac Mehmet Emin Aa Sebili 255 Hac Mustafa Aa 78 Hal Sereri 139, 278 Hacopulos 102, 335; evi 238; pasaj 232 Hadm Hasan Paa Medresesi 88 Hadi Sem Yals 290 Hafz Ahmet Aa emesi 93 Hahamba kona 249 Hahambalk binas 235 Halep Pasaj 238 Halet Efendi Trbesi 227 Hal ve Kilim Mzesi 22 Halcolu 250 Hali Efendi Medresesi 176 Hali Kprs 75 Hali 1, 5, 41, 89, 135-150, 191, 245 Halide Edip 25 Halil Paa Trbesi 302 Halil Bey Yals 284 Haliliye Medresesi 154 Halkal 340, 341 Halkedon 317 hamamlar 20, 86; Bizans hamam 21 Hamapulos Yals 275 Hamidievvel Camii 293 Hamidiye Camii 335 Hamlin, Cyrus 59, 268 Hanerli Bey 60 Hannibal'm mezar 328 Harbiye 254 Harbiye Nezareti 70 Harem (semt) 309 Harem 37 Harikzedeler 73 Hasan Paa Medresesi 71 Hasan Hsn Paa Tekkesi, Kitaplk ve Trbesi 196 Haseki Hastanesi 188 Haseki Hrrem Hamam 20, 21 Haseki Klliyesi 127 Haseki Sultan Meydan emesi 341 Hasip Paa Yals 293 Hasky 78, 248 Hatice Turhan Sultan 99 Havariyun Kilisesi 164

Havuzlu eme 342 Havyar Han 216 Haydar Hamam 160 Haydarpaa Gar 309 Hzini Bumin kk 314 Hazret-i Muhammet 20, 60, 186, 197 Hebdomon 205, 208 Hekimba Yals 286 Hekimolu Ali Paa Camii 127 Helvac Camii 46 Helvai tekkesi 111 Hemdat srael Sinagogu 318 Heraklios Surlar 61, 150 Hesed le Avraam Sinagogu 335 Heybeli 329, 332 Hezarfen Ahmet elebi 224 Hdiv ailesi 268, 274 Hdivyar apartman 228 Hrami Ahmet Paa 192 Hrami Ahmet Paa Camii bkz. Ayios oannis Kilisesi (aramba) Hristos Manastr 332 Hrka-i erif Camii 186 Hrka-i Saadet Dairesi 36 Hidayet Camii 80 High School 254 Hipodrom 13,23,24,25 Hisarst 270 Hobyar Mescidi 82 Hoca Paa Hamam 82 Hollanda Elilii 229 Horhor 151 Horoz Baba 137 Horoz Ali Paa 325 Horoz Dede 93 Hrisopolis 297 Hristos 332 Hristos Filantropus 43 Hubbi Hatun trbesi 197 Huber Yals 276 Huguenin evleri 326 Hulusi Bey Kk 333 Humbarac Ahmet Paa 227, 228 Humbarahane Klas Camii 250 HurmalHan 95 Hma Hatun 185 Hmaah Valide Sultan 273 Hnkr skelesi 282 Hnkr Kasr 78

Hrrem avu Camii 187 Hrrem Sultan 21, 26, 57, 94, 113, 127, 194 Hseyin Aa 45 Hseyin Rahmi 333 Hsrev Paa Trbesi 185 Ihlamur Kasr 255 brahim, (Deli) 19, 99, 131 brahim Mteferrika 227 brahim Paa Camii 55, 96 brahim Paa 26, 94, 101 brahim Paa Mektebi 326 brahim Paa Saray 26 meler 328 dealtepe 326 djtihad Evi 88 konoklazm 107 lya Profiti Kilisesi 311 lyasko Yals 333 mparatorie Anna Dalassena 157 mrahor Camii 301 mral 335 nceiz maaralar 341 nciciyan 147 ncili Kk 43 naat ve Sanat Eserleri Mzesi 181 oannis Komnenos 18, 173 psilanti 147; yals 277 ran Konsolosluu 84 ran Okulu 64 : .-, ranllar 98 saak Angelos Kulesi 149 ' shak Aa emesi 282 shak Paa Camii 33 sidorus 15 skele Camii 318 skender Aa 46 skender Paa Camii 183 smail Aa Camii 171 smet Efendi Tekkesi 171 spanyol Elilii 230; (yazlk) 279 splaridit Oteli 334 stanbul Belediyesi 108 stanbul Erkek Lisesi 84 stanbul Kitapl 29 stanbul Kulb 235 stanbul Manifaturaclar ars 153 stanbul niversitesi 70 stanbul Valilii 83

stinye 273 sve Konsolosluu 227 talyan Elilii 255, 277 talyan Katolik Kilisesi 206, 319 talyan Lisesi 230 talyan Kz Orta Okulu 237 itfaiye 45, 71 ttihat ve Terakki 28, 84, 98, 207, 275, 335 ustinianos 2, 15, 17, 20, 25, 27, 33, 44, 45,151,164,211,322,343 ustinos 55 vaz Efendi Camii 148 yasko Kk 335 zmir Palas 255 znik 22 Jamanak 234 Japonya Elilii 241 Kabasakal Medresesi 29 Kabata 260 Kabata Meydan emesi 256 Kadky 317-327 Kadky Anadolu Lisesi 321 Kadky ars 345 Kadn Eserleri Ktphanesi 144 Kadnefendi Yals 291 Kadrga 48 Kadrga Hamam 48 Kadzade Tabir Efendi Tekkesi 128 Kthane 250 Kalagru Kaps 55 Kalam 321 Kalenderhane 107 Kalenderhane Tekkesi 196 Kalha Kado be Kuta Bene Mikra Sinagogu 249 Kaligaria 60 Kalpazan Kaya 332 Kalvokoresis Kk 335 Kalyoncu Klas 245 Kamariotisa Kilisesi 332 Kamondo 101, 215, 249, 271, 274; han 225; evi 234; merdiveni 222 Kampanaki 240 Kandilli 288 Kandilli Kz Lisesi 290 Kandilli Rasathanesi 291 Kanlca 285 Kantakuzenos 143 Kantarclar Mescidi 93 Kantemir, Dimitir 142 Kapalar 102

Kaptan Paa Camii 197, 301 Kapudan brahim Paa Mescidi 111 Kara Ahmet Paa Camii 56 Kara Davut Paa Camii 302 Kara Mustafa Paa Klliyesi 67 Karaba Mescidi 220 Karacaahmet 307 Karagmrk 163 Karaky 77 Karaky Mescidi 216 Karaky Meydan 216 Karaky Palas 216 Karamanl Rumlar 132, 218; mezarl 53 Karantina binas 217 Karatodori Yals 275 Kariye Mzesi 57, 58 Karpuzdan Kaya 332 Kartal 327 Karyad Tekkesi 199 Kasaplar Mescidi 202 Kasm Aa 305 Kasmpaa 245 Kastellion Kalesi 217 Kastoriya Sinagogu 58 Kastro deresi 344 Kagari Tekkesi 199 Kak Adas 329, 332 Kak Elmas 60 Ktip elebi mezar 153 Katolik Kilisesi (Bebek) 268 Kavafyan Kona 268 Kavasba Ahmet Aa emesi 292 Kaygusuz Tekkesi 63 Kayda 340 Kaymak Mustafa Paa 301 Kaymak Mustafa Paa Camii 291 Kaynarca 328 Kayserili Ahmet Paa Kona 111 Kazaklar 280 Kazanclar Camii 93 Kazaz Artin 50 Kazleme201,202 Kazleme Hamam 202 Keecizade Fuat Paa 64 Keili Liman 280 Kefevi Camii 174 Keldaniler219, 230, 243 Kemaleddin Camii 270

Kemalettin Bey 73, 82, 109, 178, 268, 313,324,326 Kemanke Camii 217 Kemerburgaz 343 kemerler 341, 343 Kemik Hastanesi 270 kervansaray 115 Keserci Baba Trbesi 185 Keskin Dede Trbesi 177 Khora Kilisesi bkz. Kariye Mzesi Kbrsl Yals 288 Kbrsl Mehmet Emin Paa 288 Kl Ali Paa Camii 219 Kllar Soka 101 Knal 329, 331 Kra-Ko Yals 291 Krdar, Ltfi 7 Krm Kilisesi 228 Krimi emesi 192 Krimi Hseyin Efendi Trbesi 192 Krkeme Maksemi 60 Kz Kulesi 309 Kzl Mescit 194 Kzl Han 95 Kzltoprak 323 Kzta 181 Kilyos 343 Kiraz Han 95 Kireburnu 277, 279 kitaplar ars 69 Klodrarer Soka 63 Koca Mustafa Paa Camii 129 Koca Sinan Paa Klliyesi 67 Koca Yusuf Paa sebili 256 Kocata Yals 278 Kou, Reat Ekrem 30, 160, 192, 208, 209, 315, 344 Komnenos 157; surlar 60 konservatuar 318 Konstantin Dragazes 138 Konstantinopolis 17, 19, 33, 42, 68, 211,269 Konstantinos 17, 18, 60 Konstantinos VII. Porfirogennetos 24 Konstantinos Lips Kilisesi (Fenari sa Camii) 183 Kontoskalion 48 Konyal, brahim Hakk 292, 307 Korutrk, Fahri 29 Koska 89 Kovaclar Mescidi 110 Keolu 237; kk 292, 313 kleler 314Kpr 191

Kprl, Fuat 65 Kprl Klliyesi 65, 66 Kprl Ktphanesi 65 Kprl Mehmet Paa 65 Kseleciler Yals 287 Ksem Sultan 22, 99, 305 Kralie Victoria 261 Krepen Pasaj 236 Ksenofon Maaras 339 Ksilokerkos bkz. Belgrad Kaps Kuban, Doan 96 Kubbealt 37 Kuleli Askeri Lisesi 291 Kumkap 48 Kumrulu Mescit 177 Kurbaal Dere 321 Kurunlu Han 215 Kurtulu 254 Kurtulu Sava 30 Kurueme 56, 266 Kuyucu Murat Paa Medresesi 105 Kuzguncuk 294 Kk Ayasofya (Sergios ve Bakhos Kilisesi) 44, 45 Kk amlca 314 Kk ekmece 340 Kk Efendi Camii 130 Kk Hamam 128 Kk talya 230 Kk Mustafa Paa Hamam 138 Kk Yeni Han 99 Kiikekmece 201 Kkpazar 121 Kksu 287 Kksu ayn 288 Kksu Kasn 287 Kkyal 326 klliye 3 Krk Han 100 Krkba Camii 56 Kyriakides 82 Lady Montague 278 L'Assomption Kilisesi 320 lahana emesi 292 lahanaclar 34 Lala Mehmet Paa 46 Lale Devri 71, 73 Laleli 73 Laleli Baba Trbesi 74

Laleli Camii 73 Laleli eme 225 Langa 50, 125 Latin igali 3, 18, 24, 30, 42,45, 53, 57, 149,205,213 Latin Katolik Kilisesi 207 Latin Mezarl 208 Lausos ile Antiohos'un saraylar 27 Lebon 228 Lengerhane 250 Leon surlar 60, 61, 150 Leon VI 18 Levantenler 77, 225, 235, 319; apartmanlar 233 Levant Herald, The (gazete) 234 Levent 252 Lizst, Franz 232 Logotet Teodoros Metohites 58 Lousa Kadn Trbesi 212 lokantalar Aleko 275; Ali Baba 114; Angel 311; Arabn Yeri; balk lokantalar 281, 292; Dar-z Ziyaf'e 115; Fehmi 319; geleneksel lokantalar 104; Gelik 207; Hamdi 93; Havuzlu 104; Hnkr 177; Kanaat 306; Ktb Atacan 344; Koo 320; Liman 217; Ouz 344; Pandeli 80, (Rami'deki) 341; Refik 233; Rejans 233; Safa 133; Urcan 279; Yahudi lokantas 93; Yakup 233; Yeilky'de 208, Hasan 279 Lonca 135, 148 loncalar 89,93 Loti, Pierre 290; kahvesi 198 Lozan Kulb 320, 321 Lykos 50, 56, 125, 187 Maka emesi 255 Maka Palas 255 Maka Silahhanesi 241 Maden 333 mahalleler 120, 160; Rum 254; Trk mahallesi 149 Mahmut I 19, 79, 101, 147, 214 Mahmut II 50, 60, 63, 70, 75, 81, 83, 130, 131, 168, 193, 205, 206, 221, 227, 257, 261, 264, 269, 293, 341; trbesi 65 Mahmut Nedim Paa 88, 291 Mahmut evket Paa 252; kona 300 Mahmutpaa 100 Mahmutpaa Camii 100 Mahmutpaa Hamam 100 Mahmutevketpaa ky 336 Maison de France 230 Makriky 206 Makros Embolos 89, 96 Maltepe 326 Manastr Mescidi 56 Manastr Tepesi 331

Manastrl smail Hakk Bey Yals 287 Mangana Saray 43 Manuel Komnenos 149 Marcianus 181 Maria Komnena 332 Maria Muhliotissa Kilisesi 141 Marki Necip Yals 286 Markiz 234 Marko Paa 281 Marmara Surlar 43 Maslak Kasrlar 252 Mason lokali 232 matbaa (Ermeni, Yahudi, Rum, Trk) 98 Mavrokordato ailesi 238 Mehmet Aa 176 Mehmet Aa Camii 171 Mehmet I 34 Mehmet II (Fatih) 4, 20, 23, 34, 44, 48, 50,51,93,101, 123, 139,141,156, 157, 158, 159, 164, 168, 173, 177, 197, 257, 260, 269, 270, 300, 302, 318 Mehmet III 19, 23, 125 Mehmet IV 25, 54, 79, 99 Mehmet Tahir Aa (mimar) 21, 73, 164 Melkit Kilisesi 242 Menderes, Adnan 7, 8, 188, 219, 323, 335, Merdivenky 324 Merit Oteli 73 Merkez Efendi Camii 129 Mermer Kule 51 Meryem Ana Kilisesi 243 Merzifonlu Kara Mustafa Paa 67 Mesa 13, 57 Mesih Mehmet Paa 186; camii 185 Metohion 143 metro 8 Mevlevihane Kaps 55 Mevleviler 226, 264 mezarlklar 54, 191, 198 mezbaha 250 \ Meziki Kk 335 Mkhitarist 240 Msr ars 80 Msr Sefareti 268 Mihail V 133 Mihail Paleologos 51, 142, 183 Mihrimah Camii 57, 298 Mihrimah Saltan 94, 57, 113 Mihriah Hac Kadn Hamam 130 Mihriah Sultan mareti 196

Mihriah Sultan Klliyesi 196 Milion ta 13 Millet Bahesi 312 Millet Caddesi 188 Milli Reasrans Han 82 Mimar Mustafa Aa emesi 148 Mimar Sinan niversitesi 256 Minerva Han 222 Minkarizade Medresesi 302 Mirelaion Kilisesi (Bodrum Camii) 72 Mirimiran Mehmet Paa 82 Miskinler Tekkesi 308 Mithat Paa 252 Mizzi'nin kk 335 Mocan, evket 294 Moda 319 Moda Deniz Kulb 320 Mokios Sarnc 128 Molla elebi Camii 256 Molla Zeyrek Mehmet Efendi 156 Mongeri 216, 232, 253, 254, 255 Mozaik Mzesi 29, 151 mozaikler 174 Muazzez Hanm Yals 293 Muhammed el-Ensari 150 Murat III 19,20,43,67,173 Murat IV 93, 109,22,271, 125,99, 280, 36 Murat V 79, 263, 277 Murat Molla Ktphanesi 172 Murat Paa Camii 124 Murat Paa 124 Mridolu, Zht 263 Mslmanlar 198 Mustafa Fazl Paa 312 Mustafa I 19 Mustafa II 79, 164, 181 Mustafa III 318,177, 300, 73; camii 284 Mustafa IV 63 Mustafa Kemal'in evi 253 Mustafa Reit Paa 270 Muzaffer Bey 82 Muzurus Paa evi 240; kona ,257 Mftlk 115, 117 Mhendishane 250 Mkrimin Halil 101 Naile Sultan Yals 266 Nakka Hseyin Paa Trbesi 196 Nakibendiler 171, 183, 302, 307

Nakidil Sultan 81, 168 Naili Mesciti 82 Narlkap 50, 133 Narmanl Yurdu 234 Nayi Osman Dede 227 Nzm Hikmet 294 Nzm Paa Yals 286 Nazif Paa Yals 291 Nazl Mahmut elebi Camii 193 Neandros329 Nesliah Sultan 56 Neve alom Sinagogu 225 Nevehirli brahim Paa 107, 208 Nimfaion 107,153 Nianc Mehmet Bey Medresesi 128 Nianc Mehmet Paa Camii 176 Nizam 333 Ntre Dame de Sion Okulu 254 Nurbanu Sultan 66, 303 Nuruosmaniye Camii 101 Nusretiye Camii 257 Oduncubalar Yals 269 Oku Musa Okulu 224 Okmeydan 250 Olivo Pasaj 233 Orhan Kemal 139 Orhan Gazi 325 Orient Express 82, 235 Ortaky265 Ortaky Camii 265 Osman II (Gen) 22, 23, 35, 52, 307 Osman III 43, 79, 101 Osman Efendi (Msr kads) 108 Osman Hamdi Bey 34; evi 328 Osmanl Bankas 222 Osmanllar 23, 27, 32, 42 Ostrorog Yals 289 otogar 55 retmen Okulu 188 mer Hilmi Efendi Kk 312 mer Abed Han 216 zbekler Tekkesi 46, 307 Palazzo di Venezia 230 paleolitik a 340 Pammakaristos Kilisesi 164, 173 Pamukciyan 54, 311 Panayia Balinu Kilisesi 147 Panayia Belgradiu Kilisesi 52

Panayia Elpida Kilisesi 48 Panayia Gorgoepkoos Kilisesi 128 Panayia Haueriotissa Kilisesi 60 Panayia Kilisesi 218, 232 Panayia Paramithias Kilisesi 143 Panayia Suda Kilisesi 61 Pangalt 254 Pangalt Hamam 254 Pantepoptes Kilisesi (Eski maret Camii). 157 Pantokrator Kilisesi (Zeyrek Camii) 154 Papa Eftim 218Pardoe (Miss) 145 Park Otel 241 Paabahe 284 Paaliman 294 Patrona Halil 71 Pavli Adas 329 Peges 53 Peker, Recep 25 Pempton 56 Pendik 327 Pera Palas 235 Pera 211,225, 226 Perian Baba Tekkesi 202 Perembepazar 212 Pertev Paa Trbesi 196 Pertevniyal Lisesi 123 Pertevniyal Sultan 123, 192 Petrion 139 Piri Reis 43 Piyale Paa 248 Piyale Paa Camii 245 Podestat (Palazzo di Communita Magnifkat di Pera) 222, 223 Polieuktos 151 Polonezky 336 Polonya Elilii 231 Pompei Stunu 280 Porfrogennetos Stunu 24 Porta Aurea 51 Porta Leonis 44 Poyrazky 280 Preziosi 208 Profitis lyas Kilisesi 335 Protestan 227 Ragp Paa 72, 238, 239, ktphanesi 72, 73 Rakm Efendi Trbesi 176 Ralliler 321; apartman 255 Ramazan Efendi Camii 128 Rami Klas 341

Recai Mehmet Efendi Sbyan Mektebi 109 Recaizade Ekrem Bey 274; yals 291 Region 55 Rehabula Hatun trbesi 110 Rejans 233 Resim ve Heykel Mzesi 261 Revani ucca Efendi 110 Rfai Tekkesi 29 Rza Bey Yals 287 Riva 339 Robert Kolej 267, 268 Roma mparatorluu 13, 39, 41, 342 Romanos Lekapenos 72 ; Romanya Konsolosluu 240 Rotunda 72 Rukiye Sultan Yals 286 Rum (Fener) konaklar 139, 142, 144 Rum Andonaki Yals 284 Rum Mehmet Paa 159; camii 300 Rum Ortodoks Kilisesi 263 Rum Ortodoks Patrii 50 Rum Ortodoks Patriklii 139 Rum Ortodoks Teoloji Okulu 333 Rum Yetimhanesi 334 Rumelihisar 270 Rumeli Feneri 280 Rumeli Han 238 Rumeli Hisar 269 Rumelikava 279 Rumlar 141, 139, 249, 276, 327, 331 Rus Elilii 228 Rus Elilii (yazlk) 279 Rus Arkeoloji Enstits 238 Rus Kiliseleri 218 Rus Kaps 55 Rstem Paa 94, 118; camii 93; medresesi 84; mektebi 301; trbesi 109 Sal Abdlkadir Efendi Camii 196 Sacre-Coeur Kilisesi 241, 256 Sadabad 250 Sadberk Hanm Mzesi 278 Sadrazam brahim Paa 59, 109 Sadullah Paa 291, 292; yals 291 Saffet Paa Yals 286 Safiye Sultan 78, 113 Sagir Han 96 Sarclar ya da Yavuz elebi Camii 93 sahaflar 69 Sahraycedit Camii 325

Saint-Esprit Kilisesi 254 Sait Faik 332 Sait Halim Paa Yals 274 Sait Hami Paa 275 Saka emesi Camii 99 Sabanc, Sakp 273 Salacak 310 Saliha Sultan emesi 213 Saliha Sultan Saray 256 Samanveren Camii 96 Samatya 50, 130 Samatya Kaps 50 Samson Hastanesi 33 San Pacifco Latin Katolik Kilisesi 335 sanatoryum 332 Sancaktar Mescidi 128 Sancta Terra apeli 230 Sandal Bedesteni 102 Sanki Yedim Camii 160 Sankt Georg Kilisesi 332 Santa Maria Draperis Kilisesi 229 Sarahane 179 Saryer 279 sarnlar 29, 35, 67, 86, 133, 169, 171; ayrca bkz. Aetios, Aspar, Bazilika, Binbirdirek, Mokios, Teodosios Sedef Adas 329 Selhaddin Uak 160 Selamieme 324 Selamsz 304 ' Selanik Pasaj 215 Selanik Mezarl 306 Selim I (Yavuz) 56, 184, 284; camii 170 Selim II 19, 153 Selim III 257, 268, 271, 277, 308 Selim Aa 306; ktphanesi 306 Selimiye Hankh Camii 308 Selimiye Camii 308 Selimiye Klas 308 Selma Aa Camii 306 Semiz Ali Paa Medresesi 175 Semprini 229 Sen Piyer Han 223 Sepetiler Kk 35 Septimius Severus 1, 23, 39 Serasker Hseyin Avni Paa emesi 295 Sergios ve Bakhos Kilisesi Bkz. KkAyasofya Sermet Muhtar 314

Sertarik Tekkesi 192 Sevda Tepesi 288 Seyit Paa emesi 325 Seyyid Velayeti Tekkesi 159 Srplar 342 Silahi Mehmet Bey Camii 194 Silivrikap 53, 54 Simeon 101 Simkehane 71 Sinan (Mimar) 21, 28, 46, 55, 55, 56, 57,60,78,84,94, 108, 111, 115, 127, 128, 129, 131, 137, 146, 148, 154, 174, 175, 176, 181, 185, 192, 193, 194, 196, 196, 212, 215, 220, 247, 256, 263, 263, 298, 299, 301, 302, 303, 341, 341, 342; camii 187; mezar 115 Sinan Paa Camii 263 Sinan Paa Mescidi 138 Sirakyan evleri 331 Sirkeci Gar 82 Sivriada 329, 335 Syavu Paa Medresesi 96; trbesi 196 Soceta Operaia Italiaa 233 Sofa Kk 36 Sotia 55 Soukeme Soka 28 Sokollu Mehmet Paa 46; camii 46,212; klliyesi 196; mescidi 342 Sormagir Camii 128 Sphendon 25 Spina 24, 25 Spor ve Sergi Saray 254 St. Antuan Kilisesi 232 St. Benoit Lisesi 221 : St. George Kilisesi 223 St. Joseph Lisesi 321 St. Louis apeli 230 St. Michel Lisesi 253 St. Pulcherie Kz Okulu 238 Stavros293 Studion 132, 133; manastr 50 Suadiye 326 Sultan Reat Trbesi 196 Sultanahmet 13-29 Sultanahmet Camii 20, 21 Sultanahmet Cezaevi 29 Sultanahmet Meydan 13 Sultanhamam 82 Sultantepe 307 Sulu Manastr 130 Sulukule 56

Suphi Paa Kona 151 sur d 201 surlar 39-43, 150 Surp Agop Kilisesi 128 Surp Asdvadzadzin Kilisesi (Nianca) 50, (Bakrky) 206, (Ortaky) 265, (Yeniky) 274; katolik 335 Surp Garabed Ermeni Kilisesi 311 Surp Ha Gregoryen kilisesi 311 Surp Ha Kilisesi 266 Surp Harun'un Kilisesi 48 Surp Hovhannes Ermeni Kilisesi 51 Surp Hredagabet Kilisesi 147 Surp Hripsimyantz Kilisesi 279 Surp stepanos Kilisesi 207 Surp Kevork Kilisesi 130 Surp Krikor Lusavori Kilisesi (Karaky) 219, (Kuzguncuk) 294, (Knalada) 331 Surp Levon Ermeni Katolik Kilisesi 321 Surp Nikoos Kilisesi (Topkap) 56, (Beykoz) 282 Surp Nian Kilisesi 327 Surp Prgi Kilisesi 221 Surp Santuht Kilisesi 270 Surp Takavor Kilisesi 319 Surp Tateos Kilisesi 50 Surp Yergodasan Arakelotz Kilisesi 290 Surp Yeritz Mangantz Kilisesi 271 Surp Yerortutyun Ermeni Katolik Kilisesi 233 Surp Yerortutyun 237 Sleyman Aa emesi 342 Sleyman I (Kanuni) 21, 26, 28, 46, 53, 94,108, 113, 117, 119, 185, 194, 208, 225, 231, 256, 257, 264, 341 Sleymaniye 110-121 Sleymaniye Camii ve Klliyesi 5, 110, 111, 179; ktphanesi 114, 183 Snbl Efendi 129 Snnet Odas 37 Sreyya Paa 326 Sreyya Sinemas 321 Sryani Kilisesi 243 Sryaniler 331; katolik 241 Stlce 250 Sveti Stefan Kilisesi 143 Sykai211 ah Huban Kadn 184; trbesi 184: ah Sultan Klliyesi 194 air Fitnat Hanm Trbesi 197 ale Kk 264 aknbakkal 326 azeli Tekkesi 135 .''."-

ebsefa Kadn Camii 153 ehir Tiyatrosu 254 ehit Ali Paa Ktphanesi 109 ehremini 188 ehzade Burhaneddin Efendi Yals 275 ehzade Mehmet 108, 109 ehzade Camii 108 ehzadeba 105, 107 emsi Paa 299; camii 299 engl Hamam 86 enlikky 208 erifler Yals 273 eyh Bedreddin 65 eyh Camii 306 evh Galib 227 eyh Mahmut Efendi 171 eyh Sleyman Mescidi 154 eyh Vefa trbesi 110 eyh Zafr Trbesi 98 eyhlislam Ahmet Muid Efendi Medresesi 160 eyhlislamlk 117 ifa 321 ile 337 ili 252 ili Camii 253 ili Kaymakaml 253 Stte 237 Tachmund 82 Tahir Aa Camii 160 Tahir Aa (Mimar) 74, 293 Tahtakale 42 Tahtakale Hamam 96 Taksim 240 Taksim Klas 241 Talat Paa 252 Talat Paa Kona 28 Tanpnar, Ahmet Hamdi 331 Tanyeli, Uur 46 Tanzimat 9, 225; ferman 48 Tarabya 276 Tarabya Oteli 277 Tarik-i Dnya Manastr 332 Tarlaba 242 Ta Han 74 Takla 241 Talk Kahvesi 255 Tatavla 77, 254 Tavan Adas 329 Tek, Ferit 309, 320

Tek, Vedat 82, 254 Tekfur Saray 58 Telli Baba 282 Teodora45, 183, 291 Teodosios 2, 41, 44, 126, 130 Teodosios Sarnc 64 Teodosios Surlar 60 Teotokos Halkoprateia Kilisesi 28 Teotokos Kiriotissa Kilisesi 107 Teotokos Manastr 175 Teotokos Pammakaristos Kilisesi 173 Terapia 276 Terkos Gl 344 Terziyan (mimar) 181 Tevikiye Camii 254 Tetrarklar 107 Tevfik Fikret 269 Tevfk Paa 241 Theodosius 24, 51, 68, 71 Tp Fakltesi 309 Timurta Camii 96 Tiryaki ars 72, 114 Todor321 Tokatderesi 336 Toklu Dede Mescidi 149 Tophane Miri Zeki Paa 270 Tophane 220, 257 Topkap 55 Topkap Saray 30 Troki 335 Tubiniler 235 Tnel 215, 226 Tnel Meydan 225 Tur- Sina Metohion'u 144 Turhan Sultan 78 Trk Ortodoks Patriklii 218 Trk evleri 215 Trk Edebiyat Vakf 63 Trk-slam Eserleri Mzesi 26 Trkiyat Enstits 71 Tuzla 328 Ulah Saray 143 ulam 8 Ulu, mer 21 Uluslararas Basn Merkezi 35 Union Franais 235 Unkapan 75, 93, 95, 135, 151 Us, Hakk Tark 68

Uzunar Caddesi 89, 96 ba Camii 176 mraniye 315 skdar 297-315 veys ailesi 186 Vakf Han (V.) 109 Vakf Han 82 Vahdeddin Kk 292 Vaka-i Hayriye 117, 241 Vaka-i Vakvakiye 25 Valens 151 Vali Kona 254 Valide emesi 255 Valide Camii 123 Vallaury 34, 80, 216, 222, 234, 235, 312,324,334 Vani Efendi Tekkesi 128 Vaniky 290 Vatan Caddesi 187 Vatikan Elilii 254 Vefa 109 Vefa Bozacs 109 Vefa Kilise Camii 110 Vefa Lisesi 109 Vezir Han 66 Via Egnatia 205, 297 Vikingler 19, 125 Villa Mon Plaisir 323 Vosgeperan Ermeni Katolik Kilisesi 239 Yac efik Bey Yals 285 Yakapan 95 Yahudhane 77 Yahudiler 4, 58, 145, 331, 332, 334; Karaim 77, 248; Sefardim 98; evleri 146; lokantas 93; mezarlklar 249 Yahya Kemal 273, 289 Yahya Efendi Klliyesi 264 Yakack 327 Yaknark Eserleri Mzesi 34 Yakubah bin Sultanah 68 Yakup Kadri 289 Yalky 344 yallar 266, 285 Yalova 344 Yanbol Sinagogu 146 yangn yeri 188 Yankkap 214 Yarhisar ya da Mustafa Muslihiddin Camii 160 Yarmburgaz 340 Yassada 329, 335 Yavaa ahin Camii 96

Yavedud 191, 192 Yedi ehitler Kabristan 202 Yedikule 51, 52 Yedikule Ermeni Hastanesi 203 Yedisekiz Hasan Paa 264 Yeldeirmeni 318 Yeni Ayakap 137 Yeni Cami 78 Yeni Osmanllar 343 Yeni Valide Camii 299 Yenikap 50, 125 Yeniky 274 Yeralt Camii 217 Yerasimos 19, 108, 116,166 Yerebatan Saray (Bazilika Sarnc) 27 Yeil Konak 29 Yeilam 238 Yeilky 207 Ylanl Yal 269 Yldz Dede Hamam 81 Yldz Saray 264; tiyatrosu 264 Yom Burnu 280 Yoros Burnu 281 Yoros Kalesi 339 Yrk Ali 335 Yunanistan Konsolosluu 237 Yusuf zzeddin Efendi 313 Yua281 Yuvakim Kz Lisesi 142 Ycel, Can 337 Yksek Kaldrm 221 Zal Mahmut Paa 194; klliyesi 194 Zapyon Lisesi 240 Zarif Mustafa Paa Yals 287 Zarifi 227, 334 Zembilli Ali Efendi 154 Zeuksippos Hamam 21 Zeynep Dudu emesi 342 Zeynep Sultan Camii 28 Zeynep-Kmil Kona 72 Zeyrek 151, 154 Zeyrek Camii bkz. Pantokrator Kilisesi Zeytinburnu 202, 203 Zihni Paa Camii 325 Zindankap 92 Zoe 18 Zografion Rum Erkek Lisesi 237 Zuhurat Baba Trbesi 206

Zht Paa Camii 323 Zlfaris Sinagogu 215

{ kutupyldz kitapl } 101 Tarayann Notu Bu e-kitap "Grme Engelli" dostlar iin taranm ve ilk defa xxx da yaynlanmtr. Bu sitenin sahibi grme engelli dost Yaar Mutlu'nun gayret ve azmini grnce iki gzmden utanp yardm edebilecei-mi dndm. Bir katre k olabildiysem ne mutlu. Herkesi bu mutlulua davet ediyorum. Bu dostlara yardmc olun. Polaris

UYARI: xxx Kitap sevenlerin yeni buluma noktasndan herkese merhabalar... Cehaletin yenildii, sevginin, iyiliin ve bilginin paylald yer olarak grdmz sitemizdeki tm e-kitaplar, 5846 sayl kanun'un ilgili maddesine istinaden, engellilerin faydalanabilmeleri amacyla ekran okuyucu, ses sentezleyici program, konuan "Braille Not Speak", kabartma ekran ve benzeri yardmc aralara, uyumlu olacak ekilde, "TXT", "DOC" ve "HTML" gibi formatlarda, tarayc ve OCR (optik karakter tanma) yazlm kullanlarak, sadece grme engelliler iin, hazrlanmaktadr. Tmyle cretsiz olan sitemizdeki e-kitaplar, "engelli-engelsiz elele" dncesiyle, hibir ticari ama gzetilmeksizin, tamamen gnlllk esasna dayal olarak, engelli-engelsiz yardmsever arkadalarmzn youn emei sayesinde, grme engelli kitap sevenlerin istifadesine sunulmaktadr. Bu e-kitaplar hibir ekilde ticari amala veya kanuna aykr olarak kullanlamaz, kullandrlamaz. Aksi kullanmdan doabilecek tm yasal sorumlu-luklar kullanana aittir. Sitemizin amac asla eser sahiplerine zarar vermek deildir. xxx web sitesinin amac grme engellilerin kitap okuma hak ve zgrln yceltmek ve kitap okuma alkanln pekitirmektir. Ben de bir grme engelli olarak kitap okumay seviyorum. Sevginin olduu gibi, bilginin de paylaldka pekieceine inanyorum. Tm kitap dostlarna, grme engellilerin kitap okuyabilmeleri iin gsterdikleri abalardan ve yaptklar katklardan tr teekkr ediyorum. Bilgi paylamakla oalr.

Yaar MUTLU LGL KANUN: 5846 sayl kanun'un "Altnc Blm-eitli Hkmler" blmnde yeralan "EK MADDE 11" : "ders kitaplar dahil, alenilemi veya yaymlanm yazl ilim ve edebiyat eserlerinin engelliler iin retilmi bir nshas yoksa hibir ticar ama gdlmeksizin bir engellinin kullanm iin kendisi veya nc bir kii tek nsha olarak ya da engellilere ynelik hizmet veren eitim kurumu, vakf veya dernek gibi kurulular tarafndan ihtiya kadar kaset, CD, braill alfabesi ve benzeri formatlarda oaltlmas veya dn verilmesi bu Kanunda ngrlen izinler alnmadan gerekletirilebilir."Bu nshalar hibir ekilde satlamaz, ticarete konu edilemez ve amac dnda kullanlamaz ve kullandrlamaz. Ayrca bu nshalar zerinde hak sahipleri ile ilgili bilgilerin bulundurulmas ve oaltm amacnn belirtilmesi zorunludur." Bu e-kitap grme engelliler iin dzenlenmitir. Kitap taramak gerekten incelik ve beceri isteyen, zahmet verici bir itir. Ne mutlu ki, bir grme engellinin, dzgn taranm ve hazrlanm bir e-kitab okuyabilmesinden duyduu sevinci paylaabilmek tm zahmete deer. Sizler de bu mutluluu paylaabilmek iin bir kitabnz tarayp, xxx adresine gndermeyi ve bu isimsiz kahramanlara katlmay dnebilirsiniz. Bu kitaplar, size gelene kadar verilen emee ve kanunlara sayg gstererek, ltfen bu aklamalar silmeyiniz. Siz de bir grme engelliye, okuyabilecei formatlarda, bir kitap armaan ediniz... Teekkrler. Ne Mutlu Bilgi iin, Bilgece yaayanlara. xxx xxx