Bz ok temel bilgileri paylaalm ncelikle (bu giri, hocaln getirdii bir dformatio elle, affedin): Denge durumu deyince,

akla pek ok tercih gelir:

Bir terazinin iki kefesine deiik talar koyun, mutlaka bir taraf ar basacaktr; eer uy ufak talar ekleyip karrsanz, terazi tam ortada dengelenecektir. te buna statik deng urumu veya equilibrium denir. Bu mekanik, termodinamik veya kimyasal ekilde olabi lir.

Ne kadar sofistike olursa olsun (malm, sofistike kelimesi hem ok gelimi ve karmak h iin iine hile ve desise katlm olan demektir), btn buzdolaplarnn alma ilkesi bir denge durumunu bize gsterir: erisindeki s ler -1 C dereceye ayarldr ve buzdol eti -1 C nin zerine knca soutma motoru almaya balar, -1 C nin azck altna inin olabnn ss srekli olarak -1 C nin biraz altyla biraz st arasnda srekli olarak de da kan ekeri 70 il 110 arasnda, nabz 60 il 110 arasnda srekli olarak deiir Burad urumu statik olana gre daha karmak ve krlgandr (bunlardan daha tafsiltl olarak bahs z).

Zten, kural olarak, bir sistemin salkl (amaca uygun) almasn salayan mekanizmalar basitse o sistem o kadar salamdr ama bir bozuldu mu da, tam bozulur, ifls eder. Aks ine, bir sistemin salkl (amaca uygun) almasn salayan mekanizmalar ne kadar karma m o kadar krlgandr (frajildir) ama sistemi korumaya ynelik ek alt-sistemler de iflsa o kadar ok engel olur.

Btn sistemlerde yapc ve ykc eilimler gerek hriten, gerekse sistemin kendi ierisi olarak ileyie mdahale eder. Mesel terazinin bir tarafna konacak bir ty dahi dengeyi b zabilir yahut buzdolabnn motorunun soutmaya yetersiz kalaca kadar ar snma rzaya

Bir de insan vcudunun neredeyse sonsuz saydaki sistemlerinin i ie, henk (harmony) ve uyum (accomodation) ierisinde ve hayatta kalmay da, shhatli olmay da salayacak ekilde birbirleriyle etkileerek srekli olarak altklarn dnn te bu hle (state) ultrastabilite de denmitir. STRES ve HOMEOSTAZS Buradan doan bir terim de bilim dnyasna girivermitir: Stres (zorlanma).

Stres, bir sistemin denge durumunu veya dengeler st denge durumunu deitirmeye alan h trl etkinin yaratt hle verilen isimdir. Bu zorlayclara da stresr denir. Stres illki kt ve ykc deildir.

Mesel bir insann kendisini gelitirmek iin almas, kariyer yapmas gibi zorlanmalar i elitiricidir ve bu hle eustress (stres: iyi zorlanma) denir.

Aksine, o sistemin baa kamayaca derecede iddetli olan zorlayclarn (bunlar sistemin n veya stresrlerin ar gl olmasndan veya her ikisinden kaynaklanabilir) yaratt h kt zorlanma) denir.

nl fizyolog Walter Bradford Cannon, meslekda Claude Bernard dan ilhamla bu duruma (sit uation) homeostazis (Yunanca: ?????, hmoios, tpk ve ??????, stsis, sbit duran adn

Walter Bradford Cannon

Hans Selye Avustro-Macar kkenli endokrinolog Hans Selye bu terimi biyolojik bilimlere tamame n aktarr.

Homeostazis, ii ie alan ve hepsi de birbirleriyle dorudan veya dolayl iliki ierisi unan ok aktif, ultra bir dengeler st denge hlidir.

Dnn bir; kan ekerinizin makl st ve alt snrlar arasnda kalabilmesi iin enslin ve en hormonlar srekli olarak alr, bunlar da st beyin merkezleri dima denetim altnda En az be alt alt sistem srekli olarak i ie alr (hipofiz, bbrekst bezleri, karac

Ayn ey vcudun imparatoru olan tiroid bezi iin de geerlidir. Kandaki serbest T3 (aktif formdaki tiroid hormonu) hipotalamustaki almalar (receptors) tarafndan srekli olar ak alglanr ve dt takdirde hipofize tirod salverici (TRH) faktr denen maddeyi salg fiz de harekete geerek tiroid bezine tiroid stimlan hormonu (TSH) yollar, tiroid b ezi de alarak tiroid hormonunu arttrr. Tersinde ise tam aksine mekanizma devreye gire r. Meslekten olmayanlar iin bu kadar dahi yeterince kafa kartrc deil mi? Hans Selye, bunlara dayanarak, bir Genel Adaptasyon Sendromundan bahseder. Stresre mruz kalan kiide u safhalar grlr:

1) Alarm safhas: Stres hormonlar da dediimiz kotizol, adrenalin ve benzeri maddeler in kanda ykselerek organizmay dv, ka, kork veya donakal (ngilizce 5 F: Fight, Flig ght or Freeze). Eer bu tepkiler sorunu zerse homeostazise geri dnlr 2) Diren safhas: Alarm tepkileri yetersiz kalrsa, bir seri adaptif tepki ortaya kar: Kan basncnda ykselmeler, kan ekeri ykselmeleri, midedeki koruyucu mukozada atlaklar, aklk sisteminde gelip geici rzalar

3) Tkenme safhas: Eer diren de yetersiz kalrsa, organizma (yni sistem) ker ve her t alk ortaya kabilir

Tkenmilik Sendromu nu trif etmek, sebeplerini tesbit etmek ve oluum aamalarn gsterm irok model gelitirilmitir.

Tkenmilik sendromunda sklkla yaanlan i veya ilikilerden kaynaklanan duygusal tkenm udur. Sendromun birinci boyutu olan duygusal tkenme, bireylerin ilerinde yorulmala rn ve ypranmalarn ifde etmektedir. Bu durum, alanlarn yorgunluk ve duygusal ynde ni ar ypranm hissetmelerindeki art olarak trif edilmitir. Tkenmilik sendromunun olan duygusal tkenme, duygusal ynden youn alma temposunda olan kiilerin kendisini zo mas ve dier insanlarn duygusal talepleri altnda ezilmesi karsnda bir tepki olarak or a kmaktadr. Duygusal tkenme yaayan kii, insanlara yardm ederken, kendisinden istenen ikolojik ve duygusal taleplerin arl yznden enerji eksiklii ve duygusal kaynaklarn ygusuna kaplmaktadr.

Bakalarna kar olumsuz ve alayc tutumlar gsterme, insanlara nesne gibi davranmay ier yarszlama, sendromun ikinci ayadr. Duyarszlama, kiinin sorumlu olduu kiilere kar i ve souk tutum ve davranlarn ifde eder. alan, tkenme duygusu ile baa kmak ii afeli bir davran btnne girmektedir. Kiinin kendisiyle ilgili deerlendirmelerinin olu z bir nitelik kazanmas sonucu, ile ilgili eitli olaylarda kendini yetersiz idrak ve iyerinde karlalan kiilerle olan ilikilerde de baarszlk duygusu ba gstermektedi nn boa gitmesi ve sululuk duygusu alann i motivasyonunu drerek baar iin gerek rmesini engellemektedir.

Konuyu Biraz Daha Aalm ENTROP

Tabiatn temel kanunlarndan biri entropidir. Her trl varlk, srekli olarak, dalma ve nma eilimindedir; devaml olarak yapsal ve enerjetik kayba urar; daha fazla dzensizlik hli iine girmeye eilimlidir. Mesel bir sa spreyindeki sktrlm durumdaki gaz d ey skldnda) her yne serbeste giden bir hareket gsterecek ve moleklleri drt bir ya birbirlerinden uzaklaacaktr; yni, gazn entropisi artacaktr. Sobann etrafn stmas ibe dayanr ama gaz yerine s enerjisinin dalmas sz konusudur; daha scak olan ortamda ba), daha souk olan ortama (odann ii) srekli olarak s yaylacak ve iki ortamn da s nceye kadar bu srecektir. Aslnda gerek gaz partiklleri, gerekse s enerjisi belli bir yne akmaz nk partikllerin hareketi de, enerjinin yaylm da rastgeledir. Teorik olara r odann ierisindeki btn hava molekllerinin bir keye skmas mmkndr ama muhtemel k enerjili ortamn partikllerinin hareketi daha hzl, radyasyonu daha gl olduu iindi kmn yn buradan br tarafa doru olmaktadr.

En uucusundan en katsna kadar btn cisimler buharlama ve radyasyon yoluyla enerji (ze kle de nihi form olan s enerjisi) ve dolaysyla, ktle kaybederler. Yni, evrende srek arak bir dalma, bozulma, yklma eilimi srmektedir. Bu durumda, teorik olarak, tahmin e ilmesi ok g bir zaman sonrasnda, btn cisimlerin enerjetik dzeyi eitlenecektir. te varln temel vasfn tekil eden grecelik (izfiyet) ve farkllk kalmayaca iin, evre lkacaktr.

te, evrendeki her eyin daha fazla dzensizlie gitme, dalma eilimine entropi (entropy ir. Gene her eyin daha dk enerji dzeyine doru gerileme eilimine de entalpi (enthalpy d verilir. Evrendeki btn sistemler ve htta evrenin kendisi de entropi kanununa uyar. Yni, btn sistemler eninde sonunda yapsal btnlklerini kaybederek yklrlar ve ship erji evrene dalarak yaylr. Evrendeki entropi srekli artmaktadr. Genel Sistemler Teori i ne gre dnrsek, entropinin srekli artt evren ierisinde, adacklar hlinde kmele ar koyan (negentropi yapan) ak sistemler oluur; tpk ilk Byk Patlama dan (Big Bang) ayda yldz kmelerinin ve galksilerin teekkl gibi. Bu ak sistemler kendi ilerindeki i azaltrken, evrelerindeki entropiyi arttrrlar. Fakat eninde sonunda, ak sistemler de entropiye malp olurlar:

lgintir ki, btn varlklar iin geerli bu temel doa kanununa kar kabilen ve her u nispeten deimeden srdren varlklarn banda canl organizmalar gelir ve ak sisteml rneklerini tekil ederler. Hepimizin vcudunda her an milyonlarca hcre lmekte, bir o k adar da yenilenmektedir. Katabolizmamz dengeleyen anabolizmamz (genel olarak metabol izmamz) syesinde bedensel btnlmz ve salmz korumaktayz. te, bu noktada, st larn aklamakta fayda var.

Kendi i denge durumlarn belli snrlar ierisinde sbit tutabilen sistemlerde, bu sistem ilemeye, varln srdrmeye devam etmesini salayacak geribildirim (feedback) balantla

Geri-bildirim iki trl olabilir: Pozitif veya negatif. Biyosibernetik bir yaklamla, c anly veya onu oluturan sisteminin herhangi bir birimini bir kara kutu gibi dnebiliriz kara kutuya giren bilgiler (input: girdi) gerekli ilemler ve deerlendirmelerden s onra bir cevaba yol aarlar (output: kt). Organizmann kts geri dnerek girdisini et iyorsa, burada bir geribildirim sz konusudur.

Mesel, yaznn banda da bahsettiim gibi, uygun ekilde ayar yaplm bir buzdolabnn a sbit tutulur. Aslnda buzdolabnn ss asla tam olarak belli bir derecede kalmaz. Is , ierideki termometreye bal olan termostattaki devre kapanr ve akm geer hle geldii tucu motor almaya balar; s -1 C ye dnce de devre alr, akm durur ve soutma ip elli maksimum ve minimum deerler arasnda devaml oynayan ama bunlar art veya eksi ynde

gemeyen dinamik bir denge durumu sz konusudur.

Vcudumuzun ilemesi de byledir. Birka rnek vermek gerekirse, kan ekerimiz asla sbit b deerde kalmaz, 70 il 110 aras srekli oynar ama bu snrlar iki antagonist hormon taraf n sk skya kontrol altnda tutulur: Enslin ve glukagon. Kan pH mz dt zaman gelien asidozu yenmek iin solunumumuz hzlanr ve organizmamz sine, ortam kalev (bazik) olduka, pH ykseltici metabolik mekanizmalar devreye girer v e pH mz makl snrlar ierisinde sbit tutulur.

Tiroid hormonu (TH) dzeyi dt zaman thyrotrophine releasing hormone (TRH) ve thyroid s imulating hormone (TSH) ykselmeleri ile kandaki triiyodotironin (T3) ve tetraiyod otironin (T4) norml snrlarda tutulur. Ayn fenomen, ar modlasyonunda da sz konusudur

Grld gibi, mikrodan makroya, muazzam sayda sistem vcudumuzda varln srdrmektedi hepsi tek parametrelidir. Bir de, insan vcudunda milyarlarca parametrenin hem ken di ilerinde hem de birbirleriyle henk ierisinde almalarn dnnz! Mthi bir deng sz konusudur. te, statik deil, dinamik dengelerin ve dengeler aras dengelerin (ultras tability) sz konusu olduu bu duruma homeostazis denir. Organizmann dengesini koruma nn yan sra byme, reme, oalma eilimlerine ise hetereostazis ismi verilir. Diyebilir homeostazis ve hetereostazis, btn ve bilhassa da canl sistemlerin var olularnn in ko gonisindeki Yin ve Yang gibi iki zt ama tamamlayc, olmazsa olmaz cephesini tekil ede r.

Bir sistemin homeostazisini bozucu yndeki her trl etkiye kar o sistemde meydana gelen deiikliklerin tamamna stres ismi verilir. Baka bir ifdeyle, bir sistemdeki zorlanmay a stres denmektedir. eitli yerli ve yabanc eserlerde sistemi tehdit eden etkilere d e stres ismi verildiini gryoruz; aslnda strese sebep olan her trl etkiye stresr (str or) denmesi, sonuta ortaya kan adaptasyon iyi ve hayrl ise stresten (eustress), kt zucu ise distresten (distress) bahsedilmesi en dorusudur.

Homeostazis snrn amadka ve fizyolojik hudutlar da ok zorlamadka, organizmann de deerler ierisinde tutmak iin gsterecei dalgalanmalar norml savunma tepkileridir.

evre artlar hayat tehdit edecek iddetteyse vcudun btn imknlar yardma arlr ve evap ortaya kar ki, sempatik sinir sistemi aktive olmutur; bol miktarda adrenalin d earj sonucunda i organlardaki ve ciltteki damarlarda kaslma, klb ve iskelet adaleleri nde kanlanma art, klbin hzl atmas, kan basncnda ykselme, tylerin diken diken olm nde ykselme, gz bebeklerinde byme gibi deiiklikler olur Bu fizyolojik deiiklikleri nin organizmay sava veya ka veya kork veya donakal prensibine gre hazrladn fark ed : ster dvecek ister kaacak olunuz, i organlarnzn yaralanmas durumunda fazla kan k leri, adalelerin bol kanla beslenmesi iin rezervlerin bunlara yneltilmesi, etrafta olan bitenlerin zam derecede grlebilmesi iin gz bebeklerinizin bymesi, artan enerj iyacn karlamak iin gereken yaktn (glkoz) temini GENEL ADAPTASYON SENDROMU (GAS)

Selye nin tanmlad GenelAdaptasyon Sendromu na gre, organizma yeterince kuvvetli bir uy na (stimulusa veya stimuluslara) ve onun meydana getirdii strese mruz kaldnda, spesif ik ve nonspesifik tepkiler diyebileceimiz iki tr tepki ortaya kar. Mesel, bir yerimiz e ine battnda o blgedeki yaralanma ve lokal enflamatuar cevabn yan sra (spesifik ce eya spesifik adaptasyon sendromu), genel uyarlma, htta ok tablosu geliir (nonspesifi k cevap). Nonspesifik cevabn gelimesinde spesifik reaksiyonun da tetik ekici rol vardr. Selye b u nonspesifik tepkiler btnne GAS ismini vermitir. GAS dnemden oluur: 1) Alrm reaksiyonu

2) Diren (resistance) dnemi 3) Tkenme (exhaustion) dnemi

1) lk lk veya akut faz da diyebileceimiz alrm dneminde genellikle sempatik sinir si nin aktivasyonu sonucunda kan basncnda ykselme, nabzda artma, kan kortizol ve eker dz ylerinde ykselme gibi belirtilerle karakterize genel bir anksiyete sendromu grlr. Eer bu tepkiler stresrle baa kmaya ve homeostazisi yeniden kurmaya yetmezse, diren safha sna geilir. Bu deiiklikler aadaki ekilde zetlenmitir:

Yukardaki ekilde de grld gibi, strese kar nroendokrin cevap sdece hipotalamik-pi nokortikal eksende grlmekle kalmaz, sempatik-adrenomedullar sistemde de deiiklikler olarak, adrenal medulladan katekolaminler salverilir. Keza, byme hormonu, prolaktin , enslin ve testosteron gibi dier hormonlarn salglanmasnda ve opioid sentezinde de ar t olur (opioid art, sempatik hiperaktiviteye bal katekolamin salglanmasn snrlay bilir).

Akut stres ve anksiyete durumlarnda frontal lobda (beynin n ksm) kanlanma artnn yan okus seruleustan bol miktarda noradrenalin dearj, dopamin ve serotonin miktarlarnda artma grlr. Gerek uyku gerekse arnn nemli bir nromediyatr olan serotonindeki bu sonucu uyku ve ar idrakinde bozulmalar ortaya kar.

2) Diren dneminde alrm safhasndaki bedensel deiiklikler daha kalc ve zarar verici n krin ve motor-viseral (i organlarda) deiikliklere yol aar. Stres hormonlar da denen a drenalinin (epinefrinin), kortizoln ve prolaktinin srekli yksek kalmas, serbest ya as idlerinin artmas sonucunda kardiyovaskler, gastrointestinal, genitoriner sistemlerd e eitli hastalklarn olumas iin zemin teekkl eder. Mesel mide asiditesi artarken, ddinde de atlaklar meydana gelir ve ilerdeki lserasyona vasat hazrlanr. Atherosklero tik sre hzlanr. Zaman zaman ortaya kan kan basnc ykselmelerinin sre ve iddeti ar mi bozulur, T lenfositi ilevi zayflar. Akut dnemde endojen opiatlarn ykselmesiyle, ht dorudan kortikal inhibisyon sonucunda ortaya kan genel analjezi ve enerjinin yerini , kronik dnemde bunlarn azalmasna bal bir hiperaljezi (ar ar yaama) ve anerji (e hli almaya balar. nk bir yandan, serotonin dzeyinde azalma ortaya kmtr ve Merkez mi nde serotonin azalmasnn saldrganl arttrc tesiri olduu artk bilinmektedir. Kro daki kiilerin fkeli, kolay sinirlenir ve parlamaya hazr hllerinin altnda, en azndan k en, bu mekanizma yatmaktadr. Uykuya dalamama, sk sk uyanma, sabaha kar erken uyanma, kbuslar grme gibi uyku bozukluklarnn grlmesinde serotonerjik dzensizliin yan sra in dzeyindeki ykselme de rol oynamaktadr.

3) Tkenme dneminde, araya giren bozucu etkiler sonucu konsantrasyon yetersizlii, ge nel bir ilgi azalmas, ufak eylere ar tepki verme ve depresyon gibi belirtilerin ortay a kmasyla birlikte bir ifls ve malbiyet tablosu geliir. Depresyon, anksiyete ve die kiyatrik bozukluklarn yan sra, psikosomatik hastalklar ortaya kar. Bakln iyice e enfeksiyon hastalklarna, kanser gibi habasetlere kar eilim belirir. Mide mukozasnda i atlaklar artar ve ar asidin daha da iddetlenmesiyle birlikte, lsere dnr, kan ba kalc hle geer, atherosklerotik (damar sertliiyle ilgili) sre iddetlenir, miyokardda eyinde enfarktlar geliir. Diren dneminde ortaya kan ve demin bahsettiimiz MSS biyokim as deiiklikleri bu dnemde iyice yerleir ve bilhassa noradrenalin ve/veya serotonin mi ktarlarnn sinapslarda ar tketilmeye bal olarak azalmas ve asetilkolin artmas sonu yon gelimesi kolaylar. Kiinin kendinde gzleyebilecei stres art belirtileri arasnda unlar saylabilir: Genel irritabilite, ar uyarlma veya depresyon hli arpnt, yreinin azna gelmesi duygusu Azn ve boazn kurumas Fevrce davran, duygusal tutarszlk

Alamak veya kap saklanmak iin iddetli bir arzu duyulmas Younlaamama Gerek d olma, zayflk veya ba dnmesi hisleri Bitkinleme eilimi Serbest dolaan anksiyete (neden olduunu bilmeksizin srekli bir korku ve sknt ieris lunmak Duygusal gerilim ve her an tetikte olma hli Titreme, asab tikler Yksek sesle asab glmeler Ufak seslerde dahi kolayca irkilebilme eilimi Stresle ortaya kan kekeleme veya benzeri konuma zorluklar Di gcrdatma, dileri skma veya oynatma Uykusuzluk Ar hareketlilik (sebepsiz yere srekli dolanma ihtiyac) Terleme Sk idrara gitme ihtiyac shl, hazmszlk, midede ikinlik, bulant htt kusma Migren ve dier ba arlar det ncesi gerilimi veya dzensiz detler Adale gerilimine bal boyun, ense ve bel arlar tahta azalma veya ar artma Sigara ve pipo ttn iiminin artmas Yasal illarn kafanza gre kullanmnda art Alkol ve dier madde bamllnda iddetlenme Kbuslar grme Nrotik davran Psikozlar Kazalara yatkn hl alma Lokal Adaptasyon Sendromunda (LAS) ise bilind anksiyete veya dier psiik atmalar be beden blgesine veya organa yatrlr (kateksis) veya balanr , ortaya bir psikosomati yhut hastalk kar. Bu arada da anksiyete geici veya kalc olarak ortadan kalkar. Bilh a psikosomatik cilt hastalklarnda bu ok tipiktir; dkntnn ortaya kmasyla ruhsal ge ma organik hastaln problemleri yaanmaya balanr.

nsann, tpk bedensel homeostazisi gibi, ruhsal bir homeostazisi de vardr. Hepimizin ba an her an pek ok olay gelip gemektedir: Telefonda dmek bilmeyen numara, trafikte siz i sktran arabann ofr, yeni zamlar, patronun fkelilii, evldnzn karnesindeki k si, eitli saldrganca veya cinsel mhiyette drtlerinizi bastrmak zorunda kalmanz Bu ranlarn uyandrd tepkiler sdece ruhsal olmakla kalmaz, bedensel deiiklikler de ortay Kan ekeri frlar, klb hzlanr, kan basnc ykselir, terleme artar vs Genellikle bunlar ek fazla etkilemez, etkilese bile ksa srede aarz ve alevleri sner.

te, somatik dengenin yan sra psiik dengeyi de salayan, kiinin btn bu i veya d d uhsal uyaranlarla baa kabilmek iin kulland ego savunma mekanizmalar, tpk kan eke yan hormonlar gibi, belli st ve alt snrlar iindeki ruhsal homeostazisi korurlar, boz ulmamasn salarlar. Btn bu eylemler Merkez Sinir Sistemi nin, organizmann btnyle almas syesinde mmkn olur. Kartezyen ruh (psie) beden (soma) ayrm da esasen yap geyicidir. SONU Tkenmilik Sendromu bir tehis deil, bir tesbittir. Eer kiinin homeostatik rezervleri, sosyal ve dier destekleri yeterince glyse, sdece koterapiyle toparlanmas salanabilir.

Ama bu snrlar almsa, herhangi bir veya birden fazla tbb hastalk balamsa, mutlak ve tabii ki psikiyatrik) mdahale yaplmaldr.